T.C.

TARIM VE KYLER BAKANLII Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl

KANATLI VE KK EVCLLER ARATIRMALARI PROGRAM DEERLENDRME TOPLANTISI

DZENLEME - HAZIRLIK ve REDAKSYON KURULU Dr. Kasm ZEK :ube Mdr Kadriye T. WELLMANN :Ziraat Yksek Mhendisi Selda NALBANTOLU :Ziraat Yksek Mhendisi

06 -10 Mart 2011 ANTALYA

NDEKLER YEN TEKLF PROJELER Kanatl Projeleri Sayfa 1 Yem Partikl Bykl ve Yem Formunun Scak klim Koullarnda Yetitirilen Beyaz Yumurtac Tavuklarn Verim Performans, Yumurta Kalitesi ile Tylenme Skoru ve Baz Organ lmleri zerine Etkileri.. 1-13 Karma Yeme Esansiyel Ya Karm, Prebiyotik, Probiyotik ve Enzim lavesinin Deneysel Koksidiyoz Bulatrlan Etlik Pililerin Performans, Dk Oosit Atm, Lezyon Skoru, Bakl le Kimi Organ Arlklar zerine Etkileri.. 14-27 Doku Kltr Medyumuna Katlan Trehaloz, Sistein ve Dithioerythritol Antioksidanlar le Horoz Spermasnn Dondurulmas. 28-35 Bal Ars Kolonilerinde (Apis Mellifera L) Diyet Farkllnn retilen Ar St Miktar ve Biyokimyasal Yaps zerine Olan Etkisinin Belirlenmesi Dou Akdeniz Blgesi Koullarnda Yetitiricilii Yaplan Bal Ars (a. Mellifera l.) Kolonilerinde Grlen Hijyenik Davran Mekanizmasnn Aratrlarak Yntem Belirlenmesi n Vitro Koullarda Balars ( Apis mellifera L.) Bireyleri Yetitirilmesi, Bunlarn Gzlem Kovanlarnda ncelenmesi ve Ar Yetitiricilii ile Islah Bakmndan Kullanm Olanaklarnn Aratrlmas... Akdeniz Blgesinde Arclk letmelerinin Teknik ve Ekonomik Yapsnn Belirlenmesi

Arclk Projeleri 1 2 36-49

50-58

59-65 66-73

DEVAM EDEN PROJELER Kanatl Projeleri 1 Farkl Bor Dzeyleri ve Bor ile Fitaz Enziminin Birlikte Kullanmnn Etlik Pililerde Performans ile Baz Kan, Kemik ve Dk Parametreleri zerine Etkilerinin Belirlenmesi Yeme ve Altla Farkl Fiziksel Yapda Zeolit lavesinin Etlik Pililerin Byme Performans ile Baz Serum, Kemik, Dk, Altlk Parametreleri ve Ayak Taban Yangs zerine Etkileri... Barred Rock-I Saf Hattnda Bacak Rengine Gre Cinsiyet Ayrm Olana Veren Bir Sr Oluturulmas... Barred Rock-I ve Rhode Island Red-I Saf Hatlarnda Yumurta Kabuk Renginin yiletirilmesi. Tavukuluk Aratrma Enstitsnde Bulunan Saf Hatlardan Kanat Tylenme Hzna Gre Cinsiyet Ayrmna mkan Salayan Soylarn Gelitirilmesi Tavukuluk Aratrma Enstitsndeki Yumurtac Saf Hatlarn Islah ve Bunlardan Ebeveyn ve Hibrit Elde Etme almalar.. Yumurtac Tavuklarda Thermoreglasyonun Epigenetik Adaptasyon Yoluyla Gelitirilmesi Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarnn Korunmas (Denizli ve Gerze Tavuk Irklarnn Korunmas (BLG AMALI)............

75-77

78-80 81 82 83 84-85 86 87

3 4 5 6 7 8

ii

Arclk Projeleri 1 2 3 4 5 Bat ve Orta Karadeniz Bal Ars (Apis mellifera L.) Ekotiplerinin Belirlenmesi ve Islah... zmir Yresi Bal Arlarnn (Apis mellifera L.) Islah ve Saf Hat Oluturma almalar Erzurum Yresi Bal Arlarnn (Apis mellifera L.) Islah ve Saf Hat Oluturma almalar.. Esansiyel Ya Karmnn Bal Arsnn Fizyolojik ve Davran Karakterleri zerindeki Etkilerinin Aratrlmas Trkiyede Bulunan Baz Yerli Ar Irk ve Ekotiplerinde Genetik eitliliin Belirlemesinde Kullanlabilecek SSR Polimorfik Markr Setinin Belirlenmesi.. Dou Akdeniz Blgesi Koullarnda Yetitiricilii Yaplan Balars (Apis mellifera L.) Kolonilerinde Hijyenik Davran Seleksiyonu ile Hastalk ve Parazitlere Kar Dayankl Hat Gelitirme Olanaklarnn Aratrlmas......................... Erzurum li Arclk Faaliyetlerinin Sosyoekonomik Analizi.. Kafkas Bal Arlarnn Gen Kayna Olarak Muhafazas Projesi (BLG AMALI)

88-89 90-94 95-97 98-102

103

7 8

104-105 106-107 108-110

SONULANAN PROJELER Kanatl Projeleri 1 Yumurta Tavuu Yemlerinde Organik z Mineral Bileikleri (Mn, Zn, Cu ve Cr metionin) Kullanmnn Performans, Yumurta Kalitesi ve Kuluka zellikleri zerine Etkileri . Esansiyel Ya Karmnn Etlik Pililerde Anticoccidial Olarak Kullanm Olanaklarnn Aratrlmas.. Yeme Maya Kltr ve Esansiyel Ya Karm lavesinin Scak klim Koullarndaki Yumurtac Tavuklarn Verim Performans, Baklk, Kimi Stres Parametreleri ile Yumurtann Oksidatif Stabilitesi zerine Etkileri.. Yumurta Tavuu Yemlerine Esansiyel Ya, Organik Asit, Prebiyotik, Probiyotiklerin Tek Balarna veya Esansiyel Yalarla kili Kombinasyon Halinde lavesinin Verim, Yumurta Kalite zellikleri ve Baz Organ Arlklar ile nce Barsak pH ve Viskozitesine Etkileri (BLG AMALI) Broyler Pililerde Tritikaleye Dayal Semeli Yemleme Metodunun Performans, Karkas zellikleri, Et Kalitesi, Sindirim Organ Arlklar, nce Barsak pH ve Viskozitesine Etkileri (BLG AMALI)

112-113 114-115

2 3

116-117

118-119

120-122

Arclk Projeleri 1 Bal Arsnn (Apis mellifera L.) Kivi Bitkisi zerindeki Aktivitesi ve Polinasyonuna Olan Etkisinin Aratrlmas.... 123-125

GNDEM 126-127 KATILIMCI LSTES... 128

iii

YEN TEKLF PROJELER

T.C. TARIM VE KYLER BAKANLII PROJE TEKLF Aratrma Alan Kodu : Aratrma Program Kodu : Yeni Proje Numaras : Aratrma ncelik Puan: Toplam Proje Puan :

1. PROJE ADI: Yem Partikl Bykl ve Yem Formunun Scak klim Koullarnda Yetitirilen Beyaz Yumurtac Tavuklarn Verim Performans, Yumurta Kalitesi ile Tylenme Skoru ve Baz Organ lmleri zerine Etkileri. The Effect of Particle Size and Feed Form on Performance, Egg Quality, Feather Score and Measurement of Some Intestinal Organs of White Laying Hens Reared Under Hot Environmental Conditions 2. YRTC KURULU 3. PROJE LDER Ad Soyad Kurumu : Sabri TOPBA : Erbeyli ncir Aratrma Enstits : Erbeyli ncir Aratrma Enstits

4. Projenin lgili Olduu AFA/Program ncelik Yksek Orta Dk Aratrma Frsat Alan:Kanatl ve Kk Evcil Hayvanlar Aratrma Program: Hayvan Besleme 5. PROJE SRES : 5.1 5.2 Biti Tarihi 24 Ay 01.01.2012 31.12.2013 :

Balama Tarihi :

6. PROJENN ZET TANITIMI: Scak stresinin etkileri pililer, hindiler ve yumurta tavuklar zerindeki olumsuz etkileri yaplan bilimsel almalarla gsterilmitir. Hayvan zerindeki fizyolojik etkilerinin yan sra yksek evre scaklklar yumurtac tavuklarn verim performans zerinde de nemli ekonomik kayplara neden olmaktadr. Scaklk stresi yem tketiminde neden olduu azalmaya bal olarak canl arl, yumurta arln ve yumurta kabuk kalitesini drmekte, yem tketimindeki azalma yumurta verimindeki azalmann da balca nedeni saylmaktadr. Kresel snma scaklk stresinin olumsuz etkilerini daha da artrmaktadr. Bu nedenle tavukuluk endstrisi scaklk stresinin olumsuz etkilerini azaltmak amacyla youn almalar yrtmektedir. Deiik manejman nlemlerinin yan sra kmes ii scaklnn olumsuz etkilerinin azaltlmas amacyla beslemeyle ilgili kimi yntemlerde aratrlmaktadr. Bu konuda bavurulabilecek pratik zmlerden biriside yem formunda yaplacak deiiklerdir. Scak 1

stresinin yem tketimini azaltc yndeki etkisi toz yerine granl veya pelet formda yemlerin verilmesiyle nispeten hafifletilebilmektedir. Granl ve pelet yemler birim hacimde daha fazla besin maddesi ierdiklerinden dolay gnlk besin madde almn artrmaktadrlar. Bu almann amac scak cevre koullarnda yetitirilen yumurtac tavuklara iki farkl partikl byklndeki toz form yerine pelet veya granl formda hazrlanacak yemlerin verilmesinin yem tketim davranmlar, gnlk besin madde almlar ile performans, yumurta kalitesi, tylenme skoru ve baz i organ arlklar zerine etkilerini incelemektir. ABSTRACT The detrimental effects of heat stress on poultry species, including broilers, turkeys and laying hens have been well documented in scientific literature. Besides physiological status of birds, high environmental temperatures have deleterious effects on productive performance of laying hens with substantial economic impacts. Heat stress depresses body weight and shell quality and is generally accompanied by suppression of feed intake, which could be the cause of decline in egg production. The global warming exaggerated the detrimental effects of the environmental heat stress; therefore, the poultry industry is under increasing pressure to alleviate the deleterious effect of heat stress. Besides different management practices, some dietary strategies have been experienced to reduce the negative effects of high ambient temperatures. One of the practical methods applied is the alterations in feed form. The detrimental effects of severe environmental temperatures on appetite and feed intake of hens could be alleviated by provision of feed in granule and pelleted form. Since the feeds in granule and pelleted form contained more nutrients in their unit of volume, they could provide more nutrients through daily feed intake when compared to offering feed in mash form. The objectives of this study are to evaluate the effects of feed form, either mash or in granulate and pelleted form, on the feed intake behaviour, performance, egg quality, feather score and measurement of some intestinal organs of white laying Hens reared under hot environmental conditions during the whole summer season. 7. ANAHTAR KELMELER: Yumurtac tavuk, scaklk stresi, partikl bykl, yem formu, verim performans, yumurta kalitesi, tylenme skoru, i organ lmleri Heat stress, particle size, feed form, egg production performance, egg quality, feather score, and intestinal organ measurements 8. PROJE TEKLF HAKKINDA AYRINTILI BLG: 8.1 Aratrmann Amac ve Gerekesi: Kresel iklim deiikliinin olumsuz etkilerine baz yksek evre scaklklar ile entansif yetitirme sistemindeki artan depresif manejman uygulamalar gnmz ticari yumurtac tavuk sektrnde verimlilii olumsuz ynde etkileyen etmenlerin banda gelmektedir. zellikle kat saysndaki arta bal olarak ok katl kafes sistemlerinde birim kmes taban alanna den hayvan saysnda nemli artlar olmutur. Bu gelimelerin zellikle tropik ve lman iklim kuanda ki yumurtac tavuk kmeslerin de yaz aylarnda yaanan yksek evre scaklna bal olumsuz etkilerin iddetini arttrd grlmektedir. Zira lkemizde ve dnyada lman kuaktaki yumurtac tavuk kmeslerinin tamamna yakn yar ak perdeli tipte kmeslerdir. Bu tip kmseler broyler kmeslerine kyasla yaltm asndan daha dk dzeyde donanma sahiptirler ve dolaysyla evre scaklndaki ekstremlerden daha yksek dzeyde etkilenirler.zellikle yksek evre scaklnn hkm srd yaz aylarnda yumurtac tavuk kmeslerinde gerek hayvanlarn genel salk durumlar ve gerekse de verim 2

zellikleri zerinde olumsuz etkilerde bulunmaktadr. Yksek evre scaklnn olumsuz etkilerini hafifletmek amacyla solunum ve dolam hzlarn arttran tavuklar yeme kar isteksizlik gstermekte, azalan besin madde almna bal olarak yumurta verimin de, yumurta arlnda, yumurta kabuk kalnl ve kabuk direncinde nemli dler gereklemektedir. Yemlerin partikl bykl dk olacak ekilde ince tlmesi bu gibi olumsuzluklarn iddetini artrmaktadr. Tavuklar scak stresinin neden olduu itahszlk nedeniyle ince partikllerden oluan yeme kar isteksiz davranmakta, kire ta ve DCP gibi mineral katklar yksek zgr arlklarndan dolay ince partikllerin arasndan kolayca kayarak yem kanalnn dibine kmektedir. Bu durum organik ve inorganik besin maddelerinin tketiminde nemli dengesizliklere yol amakta, ounlukla yeterince mermer tozu ve DCP tketilmediinden dolay yumurta kabuundaki hasarlanmalarn iddetinde nemli artlar olumaktadr. Kemiklerden kalsiyum mobilizasyonunun daha zayf ve yumurta kitlesinin daha byk, scaa tahammln daha dk olduu yal tavuklarda bu durum daha byk nem arz etmektedir. Soya fasulyesi kspesi gibi ince partikll bitkisel protein kaynaklarnn yksek dzeyde kullanld karmalar problemin iddetini artrmaktadr. Toplam 60 milyonun zerinde yumurtac tavuk varlna sahip olan ve ylda yaklak 3 milyon ton yumurtac tavuk yemi retilen lkemizde bu konu hem saha gzlemleri ve hamda bilimsel almalar baznda ele alnm deildir. Dier lkelerde de durum ok farkl deildir. Etlik pililerle kyaslandnda yumurtac tavuklarda yem partikl bykl ve yem formu ile ilgili alma ayisi ok snrldr ve zellikle scaklk stresiyle ilikilendirilenleri yok denecek kadar azdr. Partikl bykl ile pelet kalitesi arasndaki ilikiler yksek protein ve enerji ieriine sahip broyler yemlerinde incelenmesine karlk daha dk besin madde younluuna ve daha yksek kl ieriine sahip olan yumurtac tavuk yemlerinde incelenmemitir. Dier yandan pelet yemlerin yumurtac tavuklarda erken doyuma ulalmasn salayarak kanibalizme veya ty ekmeye neden olabilecei konusundaki endieler bilimsel olarak ortaya konmamtr. Ticari iletmelerdeki kmes yapsna benzer deneysel koullarda yaplacak bu alma ile yksek evre scaklna maruz kalan yumurtac tavuklarn yem tketimini, dolaysyla besin madde almn ve performans zerinde yem partikl bykl ve formunun etkileri bu alma ile ortaya konmaya allacaktr. 8.2 Literatr zeti:

lkemizin Ege ve Akdeniz blgelerinde yaz aylar boyunca evre scakl 30-40 C arasnda deimekte, yani artan evre scaklna kanatllarn gsterdii bir tepki olarak tanmlanan scaklk stresi sz konusu olmaktadr. Bu nedenle yksek evre scakl altnda yetitirilen bu hayvanlarn basta performanslar dmekte, rn miktar ve niteliinde gerileme ve lmlere bal olarak byk miktarda ekonomik kayplar ortaya kmaktadr. Scak stresine bal olarak performansta gzlenen dmenin temelinde yem tketiminde dme ve buna bal olarak daha az besin madde alm yatmaktadr. Scak stresinden kaynaklanan performanstaki dmenin giderilebilmesi amacyla ok deiik nlemler alnabilir. Yemlemeye ilikin alnacak nlemlerin temel hedefi yem tketiminden kaynaklanan besin madde almn artrmaktr. Yeterli dzeyde besin madde tketimini artrmak amacyla ya yem tketimini ya da yem besin madde younluunu artrmak gerekmektedir. Bu nedenle tavuklarn daha fazla besin madde tketimini salamak amac ile yemlerin toz yerine pelet ya da granl formda hayvanlara verilmesi performans zerine daha olumlu bir etkide bulunabilir. Yem formundaki deiim yem yeme davranmnda, yem tketimi kapasitesi ile sindirim sisteminin boaltlma kapasitesinde, sindirim enzimlerinin salnm ve sekresyonunda, lipogenesisde, yemin azda tkrkle bulamas ve mide asitliinin dzenlenmesinde belirgin deiikliklere neden olur (Nir ve ark, 1994).Yumurtac tavuklarn beslenmesinde baz lkelerde granl yem kullanlrken baz lkelerde ok ince formda toz 3

yem kullanlmaktadr. lkemizde toz ve granl yem kullanlmakta, ksmen de pelet formda yemler yem bayilerinde satlmaktadr. tme karma yemlerin homojen karmlar haline gelmeleri yannda bu homojenliin yemlie kadar korunabilmesinde de nemli rol oynar. Bu husus ise hayvann yemden en st dzeyde yararlanmasn salayan bir zelliktir. nk hayvan iin yem fabrikasndaki deil yemlikteki birrneklik daha byk nem tamaktadr. Bir rnekliin korunmasnda rol alan en nemli etken ise baz yem hammaddelerinin doal halde sahip olduklar dzgn ve kaygan yzeylerinin tme esnasndaki paralanmalarla przl hale gelmesi ve bu przler nedeniyle partikllerin birbirlerine daha kuvvetli bir ekilde tutunabilmeleridir. Bu tutunma ise karm ierisindeki partikl hareketlerini durdurduundan ayn zellikteki yem hammaddelerinin ayr ayr gruplar oluturmas, yani birrnekliin bozulmas sz konusu olamamaktadr. Dier taraftan tme yem hammaddelerinde hacme gre yzeysel bir bymeye de neden olmaktadr. Bu ekilde hayvan organizmasna geen yem hammaddeleri sindirim enzimleriyle daha youn bir ilikiye geerek birim zamanda daha fazla besin maddesinin deerlendirilmeye alnmasna neden olmaktadr. Kk partikller haline getirilen hammaddeler organizmada daha iyi sindirilebilir. nk partikller kldke sindirim enzimlerinin etki edecei alan byr ve besin maddeleri daha ksa srede sindirilir. Ancak partikllerin ok fazla kltlmesi de istenmez. nk ok klen partikllerin sindirim sisteminden gei hzlar artmakta ve bunlarn ilgili enzimlerle etkilenme sreleri de ksalmaktadr. Bu durum sindirim olayn olumsuz etkilemektedir. Ayrca ok klen hammaddeler kolay tozarlar. Bu durum yem hammaddesinin israf yannda hayvanlarnda rahatsz olmalarna sebep olmaktadr. Bunun yannda kmes hayvanlar kk partikller nedeniyle gaga yapma problemiyle kar karya kalmakta ve sk sk gaga ykamaya almaktadr. Bu ilem yem tketimin zamann uzatmakta ve suyla birlikte yem kaybna neden olmaktadr. Ayn zamanda kk delikli elek kullanm ile yaplan uzun sreli tme, randman azaltr ve elektrik sarfiyatna neden olmaktadr. Karma yem sanayinde her ton yem retimi iin sarf edilen enerjinin % 55-75'i tmeden kaynaklanmaktadr. Maliyete bu kadar yksek oranda etkili olan tme amaca uygun bir ekilde gerekletirilmedii takdirde yemden yararlanma da nemli llerde azalacandan kayplar daha byk boyutlara ulamaktadr. Kullanlan deirmenin tr ne olursa olsun, uygulanan tmeyle ilk srada etkilenen deirmen zellikleri bakm ve enerji giderleridir. Partikl aplan kldke yani elek delik aplar kldke, deirmenlerde yllk bakm ve enerji masraf1arnn nemli llerde artt gzlenmektedir. tme dier taraftan deirmenin verimini de etkiler. Bu etkilenme elek delik aplarna bal olan partikl bykl zerinden gerekleir. Kk partikllere ulamak amacyla uygulanan tmede deirmen ierisinde artan srtnme ile snmann da artacan ve tlen yemdeki baz besin maddelerinin bundan olumsuz etkilenebileceini gz nnde tutmak gerekir. Pelet yem daha nce kartrlarak hazr duruma getirilmi toz yemden retildiinden sahip olduu fiziksel zelliklerinden nemli ksmn buradan almas gayet doaldr. Toz yemin pelet yemi etkileyen fiziksel zelliklerinden ilki partikl bykldr. Peletlenecek karmann partikllerinin bykl skabilecek ve birbirleriyle tutunabilmelerine olanak verecek boyutta olmaldr. Belli llerin zerindeki iri partikllerin skmas daha g olduundan bu zellikteki bir karmdan elde edilen peletlerin form olarak dayankllklar da nemli lde dk olur. Gereinden kk boyutlarda tlm toz yemlerden elde edilen peletler ise formlarn daha uzun mddet koruyabilmelerine ramen daha sert olurlar. Bu durumda pres matrikslerindeki srtnme gc arttndan sktrma iin kullanlan enerji miktar da artar ve oluan snmadan dolay karmdaki baz nemli besin maddeleri olumsuz ynde etkilenir. Dier taraftan hayvanlar sert peletleri rahat tketemezler ve bunlarn sindirim kanalnda paralanabilmeleri iin daha uzun zamana ve daha fazla enerji kullanmna gerek duyulur (Ergl, 2008).

Aratrma sonular, yumurtac tavuklarn byk yem partikllerini tercih ettiini gstermektedir. Yumurtac tavuklara granl yem verildiinde, en byk partikllerin belirgin bir ekilde tercih edildii grlmtr. Kk partikll yemler, ancak byk partikll yemlerin tamam tketildikten sonra tketilir. Her ne kadar byk partikll yemlerin krlmas neticesinde olabilecei dnlse de 0,6 mm den daha ince partikll yemlerin tketilmedii grlmtr. Byk partikll yem tavuklara ani bir ekilde verildiinde, yem tketimi artm; sadece nce partikll yemler verildiinde ise tketim geici olarak azalmtr. Safaa ve ark. (2009) rasyondaki tahl eidi (msr ve buday) ve partikl byklnn (6, 8 ve 100 mm eleklerle tme) 20-48 haftalk yataki kahverengi yumurtac tavuklarn verim performans ve yumurta kalitesi zerine etkilerini inceledikleri almada sadece yem tketiminde farkllk bulmulardr. Aratrclar 10 mm elek ap ile hazrlanan yemlerle beslenen tavuklarn dier eleklerle retilen yemlerle beslenen tavuklara kyasla daha fazla yem tkettiini bildirmilerdir. Sihag ve ark (2010) 5 farkl partikl byklnn (2, 3, 4, 5 ve 6 mmlik elekler) canl arlk, yem tketimi, yumurta verimi, yumurta arl ve kitlesi, yumurta kabuk oran ve yemden yararlanma orann etkilediini, optimum performans iin 4 ve 5 mm eleklerle retilen yemleri nermilerdir. imdiye kadar etlik pililerle yaplan almalarda granl ve zellikle pelet yem tketiminin toz yeme kyasla zooteknik performanslarnda nemli artlar salayabildii grlmtr (Hamilton ve Proudfoot, 1995; Nir ve ark. 1994). Pelet formda yem tketimi sonucu performansta gzlenen bu iyilemenin nedeni henz tam olarak anlalmamakla birlikte, iyileme daha ok yem tketimindeki arta balanmaktadr Kovan ve ark. (1991) etlik pililerin pelet yemi toz yeme gre daha fazla tkettiklerini ve daha yksek canl arlk ile daha iyi bir yemden yararlanmann elde edildiini bildirmektedirler. Performans zerine olan bu olumlu etkinin, toz formda seilerek tketilen veya tketimi zor olan yemlerin pelet yemlerde daha rahat ve seilmeden tketilmesinden, zararl baz mikroorganizmalarn ve toksik maddelerin etkinliinin azaltlmasndan, dehomojenizasyonun nlenmesinden, niastann jelatinizasyonundan, yem samnn azalmasndan, yemleme esnasndaki tozumann nlenmesinde, belli hacimde daha youn enerji tketilmesinden, daha byk bir partikl bykl salanmasndan ve yem tketiminde daha az enerji harcanmasndan kaynaklandn sylemek mmkndr (Ayhan ve ark., 1996; Plavnik ve ark., 1997; Ayhan ve ark., 2000; Ergl, 2008). Buna karlk toz yemin salayabilecei tek avantajn gn iinde yemin kk nler halinde alnmasna bal olarak yemin azda tkrkle daha iyi bulaabilmesi olasl olduu bildirilmitir. Bunun da kk yem partikllerinin midede daha hzl asitlenmesini tevik edebilecei dnlmektedir (Nir ve ark, 1995). Savory (1974) pelet yem tketen tavuklarn toz yem tketenlere kyasla yem tketimi iin daha az zaman harcadklarn ve tasarruf edilen enerjinin yumurta veriminde, yumurta arlnda ve canl arlkta artla sonulanabileceini bildirmitir. Bunun yan sra dier baz almalarda yem formundaki deiimin yumurta verimini etkilemedii de bildirilmektedir (McCracken ve ark., 1996; Wahlstrm ve ark., 1999a). Hlbuki Wahlstrm ve ark. (1999b) yrttkleri bir metabolizma almasnda yemin peletlenmesinin yemin ham ya ieriini arttrdn ve dolaysyla linoleik asitin yararlanlabilirliindeki artn yumurtann irilemesinin nedeni olabileceini ileri srmlerdir. Hamilton ve Proudfoot (1995), 2 farkl partikl bykl (ince ve iri) ve 3 farkl yem formunun (toz, granl ve pelet) 2 farkl yumurtac tavuk hibridinde 140 490 gnler arasndaki etkilerini incelemilerdir. Aratrclar yem formunun performans yem partikl byklnden daha fazla etkilediini ve en iyi performans ile gelirin toz yemde olduunu bildirmilerdir. almada en yksek yem tketimi ve yumurta veriminin toz yem (Hem iri hem de ince) verilen tavuklarda, en dk yumurta verimi ve canl arln pelet yem verilenlerde olduu, yemden yararlanma oran, krk yumurta oran, Haugh Birimi, lm oran ve 70 haftalk yataki canl arlk zerine muamelelerin etkisinin olmadn bildirmilerdir. 5

McCracken ve ark. (1996) yem formunun yumurta verimi ve yumurta arlnda etkisinin olmadn bildirmitir. Wahlstrm ve ark. (1999), 20 80. Haftalk yalar arasnda yumurtac tavuklarla yaptklar almada toz ve granl yem kullanmnn gnlk yem tketimi, enerji tketimi, protein tketimi, yumurta verimi, krk yumurta, mortalite, yemden yararlanma oran, kabuk oran, ak ykseklii, dk kuru maddesi ve ak kuru maddesi zerinde etkisinin olmadn; yumurta arl ve yumurta kitlesi, 35. ve 55. haftalar canl arl ile yumurta sar renginin granl yem verilen tavuklarda toz yem verilenlere kyasla daha yksek olduunu bildirmilerdir. Bozkurt ve ark. (2000) yksek yaz scaklklarnda toz ve pelet yemlerin yumurtac tavuklarn (65-70 haftalk yalar) performans zerine etkilerini inceledikleri almalarnda pelet yem tketen tavuklarn gnlk yem tketimi ve yumurta veriminin toz yem tketenlerden daha yksek olduunu, yumurta arl, yemden yararlanma ve canl arlk ynnden ise farkllk olmadn bildirmilerdir. Aratrclar ayrca pelet yem tketen yumurtac tavuklarda yumurta kabuu arl, kabuk krlma direnci, kabuk kalnlnn toz yem tketenlerden daha yksek, krk yumurta orannn ise daha dk olduunu belirtmilerdir. Frikha ve ark. (2009) yumurtac pililerin 1-120 gnler arasnda pelet yemle beslenmeleri sonucu canl arln ve yem tketiminin artt, yemden yararlanma oran ve niformitenin deimediini bildirmilerdir. Ayrca ayn almada pelet yemle beslemenin taln oransal arl ve pHs ile sindirim organlarnn oransal arl ve jejenum ile sekum uzunluklarn drd belirtilmitir. Pelet yemle beslenen tavuklarn yem alm iin harcadklar zaman toz forma gre azaldndan dolay ty yolma davrannn daha fazla olduu bildirilmitir (Aerns ve ark., 2000; Van Krimpen ve ark. 2005). Savory ve Mann (1997) ise yem formunun yumurtac pililerde ty yolmada etkisinin olmadn bildirmitir. 8.3 Materyal ve Metot:

8.3.1 Hayvan Materyali: Aratrmann hayvan materyalini 30. haftalk yataki toplam 864 adet beyaz yumurtac tavuk oluturacaktr. 8.3.2 Yem Materyali: Beyaz yumurtac civcivler 16 haftalk yaa kadar hibridler iin nerilen besin maddelerini ieren toz formdaki yemle yemlenecektir. 16. Haftalk yata yumurtac tavuk kafesine tanan hayvanlar 28. haftaya kadar toz formda yemle besleneceklerdir. Denemeye balamadan 2 hafta ncesinden itibaren bir altrma periyodu sresince tavuklara deneysel yem karmalar yedirilecektir. Temel yem karmalar msr-soya kspesi esasl olarak hazrlanacaktr. Deneysel yem karmalar izokalorik ve izonitrojenik olarak formule edilecektir. (% 17.5 ham protein, 2800kcal/kg M.E, % 3.75 kalsiyum, % 0.40 yar.fosfor). Yem karmalarnn besin madde ieriklerinin tespitinde NRC (1994)deki limitler esas alnacaktr. Yem karmalarna bymeyi tevik edici herhangi bir katk ilave edilmeyecektir. Yem ve su ad libitum olarak verilecektir. Yem karmalarnn kimyasal analizi AOAC (1995)daki esaslara gre yaplacak, metabolik enerjinin hesaplanmasnda TSE (1991) den yararlanlacaktr. Toz formda hazrlanan temel yem karmalar 3 mm apndaki deliklere sahip pelet presten geirilecek, 1,5- 2 cm boyutunda kesilecektir. Granl yemlerin fazla tozumaya yol amadan elde edilmesinde gerekli teknik nlemlere dikkat edilecektir.

8.3.3 Metot: Toz, granl ve pelet olmak zere farkl yem formunun ve 6 ve 10 mm apndaki elek ile retilen iki farkl partikl byklnn (iri ve ince) etkilerini belirlemek amacyla 6 adet deneme grubu oluturulacaktr. Toplam 864 adet tavuk rastgele 6 gruba ayrlarak tesadf parselleri deneme deseninde alt gruplara datlacaktr. Her grup, her birinde 24 adet tavuk bulunan 6 tekerrrden oluacak, birbirine bitiik 4 adet kafes gz bir tekerrr oluturacaktr. Her bir kafes gzne (en:60cm, boy:50cm, ykseklik:59cm) 6 adet tavuk yerletirilecektir. Tavuk bana 600 cm2 kafes taban alani ve 10 cm yemlik uzunlugu tahsis edilecektir. Tavuklar 3 katl apartman tipi kafes blounun 144 adet kafes gzne tekerrr, kat ve konum farkllklar dikkate alnarak yerletirilecektir. Bylece manejmandan kaynaklanan eitsizliklere meydan verilmemesine dikkat edilecektir. Aydnlatma gn uzunluuna ilaveten klandrma yaplarak gnlk 16 saate ayarlanacaktr. Denemenin yrtlecei kmes yar ak perdeli tip olup doal evre artlarna maruzdur. Deneme srecince gnde 4 defa olmak zere (00.00, 06.00, 12.00, 18.00) kmes ii scaklk ve nispi rutubet kaytlar tutulacaktr. Deneme, blgemizde gndzleri gnein grnr olduu vakitlerdeki ortalama scaklk deerlerinin optimum deerin (21-220 C) zerinde olduu tarihler olan mays sonu ile eyll ayn ierecek ekilde Nisan Eyll aylar arasnda toplam 24 hafta sre ile yrtlecektir. Deneme sonular sekizer haftalk 3 dnem halinde incelenerek evre scakl ve rutubetindeki deimelerin denemede incelenen performans ve analitik kriterler zerindeki etkileri dnemsel olarak da ortaya konmaya allacaktr. Denemede kullanlacak iri ve ince partikll toz, granl ve pelet formundaki temel yem karmalar hazrlandktan sonra her bir yem cinsinden alnacak 6 adet rnekte alkalamal elek yardmyla (Retsch shaker; Retsch, Stuttgart, Germany) partikl byklklerinin dalm belirlenecektir. Her iki haftada bir olmak uzere hafta banda her bir tekerrrn yemliklerinde ki artan yemlerde bu elek analizi ilemi tekrarlanarak gruplardaki partikl seim eilimi tespit edilmeye allacaktr. Her hafta belirlenen bir gnde sabah saat 8.00de tavuklarn nndeki yem geri alnarak tartlacak ve hemen geri verilecektir. Ayn ilem akam saat 8.00de ve ertesi sabah saat 8.00de tekrarlanarak gn iinde scakln yksek olduu saatlerdeki ve akam serin saatlerdeki yem tketim miktarlar tespit edilecektir. Tavuklar denemenin banda, ortasnda ve sonunda bireysel olarak tartlarak canl arlk deiimleri izlenecektir. Yumurta verimi (tavuk/gn) ve krk - atlak yumurta oran, kabuksuz yumurta oran gnlk olarak kaydedilecek, her hafta birbirini takip eden ardk iki gnde her gruptan toplam 60 adet yumurta (her tekerrrden 10 adet olmak zere) tartlarak arl belirlenecektir. Yem tketimi ve yemden yararlanma deeri haftalk periyotlarla belirlenecektir. len tavuklar kaydedilerek yemden yararlanma deeri ve tavuk/kmes yumurta veriminin hesaplanmasnda dikkate alnacaktr. Makroskopi yardimiyla olum sebepleri not edilecektir. Her 3 haftada bir her gruptan 24 adet olmak zere toplam 144 adet yumurtada (her tekerrrden 4 adet) yumurta kabuk kalitesi ve i kalitesine ait zellikler saptanacaktr. Yumurta d kalite kriterleri olarak kabuk krlma direnci (kg/cm2), kabuk kalnl (), kabuk arl (g), kabuk oran (%) belirlenecektir. kalite kriterleri olarak ak ykseklii (mm), ak arl (g), sar arl (g), yumurta sar rengi (Roche skalasna gre) ve Haugh birimi deerlendirilecektir. Laboratuvara getirilen rnekler oda koullarnda 1 gece bekletilerek aada belirtilen kriterlere gre lmler yaplacaktr. Yumurta arl: Mettler Toledo marka 0,01 duyarlkl hassas terazi ile gram cinsinden llecektir. ekil indeksi: Yumurtann genilii ile uzunluu arasndaki oran belirleyen aletle llecektir. 7

Kabuk mukavemeti: SANOVO marka Egg Force Reader cihaz ile kg/cm2 cinsinden llecektir. Yumurta kabuk kalnl: Orka Technology marka Egg Shell Thickness Gauge cihaz ile cinsinden llecektir. Kabuk kalnl deeri yumurta kabuunun sivri, kt ve orta blmlerinin lmlerinin ortalamas eklinde hesaplanacaktr. Yumurta Haugh birimi: SANOVO marka Egg Analyzer cihaz ile Haugh birimi = 100 Log (Ak ykseklii+7.57-1.7Yumurta arl0.37) formlne gre hesaplanacaktr. Yumurta sar rengi: SANOVO marka Egg Analyzer cihaz ile Roche skalasna gre llecektir. Denemede her dnemin ortasnda (Denemenin 4, 12 ve 20. haftalar) olmak zere toplam 3 defa kanda total protein, glikoz, Ca, P ve Mg analizleri yaplacaktr. Bu amala her tekerrrden 2er adet olmak zere her muameleden toplam 12 adet kan rnei alnacaktr (kanat alt toplardamarndan 1 mL.). Alnan rnekler hemen laboratuara gtrlerek serumu karlacak ve analize kadar 200C` de muhafaza edilecektir. Deneme suresince her 4 haftada bir tekerrr baznda tm kafes blmelerini temsil edecek ekilde yeterince dk toplanacaktr. Toplanan dk rnekleri plastik poetlerde analizler balayncaya kadar derin dondurucuda saklanacaktr. Ham kl analizleri yaplan dk rneklerinde atomik absorpsiyon spektrofotometre ile Ca, P ve Mg dzeyleri belirlenecektir. Deneme sonunda her bir gruptan 12 adet tavuk kesilerek karacier, pankreas, talk ve ince barsak arl ile uzunluu belirlenecektir. Ayrca abdominal ya arl da belirlenecektir. Tavuklarda deneme banda, ortasnda ve sonunda canl arlk tartm yaplrken bireysel olarak boyun, gs, kanat, kuyruk ve srt blgelerinde ty skorlamas yaplacaktr. Ayrca tavuklarn stres durumunu belirlemek amacyla kanda H-L oran ve kortikosteron dzeyi belirlenecektir. 8.4 Beklenen Yararlar / Uygulamaya Aktarma / Ekonomiye Katk:

Partikl bykl fazla olan yemlerin kursak ve bezel midede daha uzun sre kalarak yem gei suresinin uzayaca, taln kas yapsnn glenerek fiziksel tme kapasitesinin artaca, ince barsaklardaki laktik asit reten bakteri poplasyonunda ki arta bal olarak barsak ierii asitliinin ykselecei, artan antimikrobiyal denge dolaysyla barsaklarda besin maddelerinin sindiriminde ve emiliminde art olaca beklenmektedir. Partikl bykl fazla olan yemlerde paralanmadan duedonumdan ve ileumdan geen niasta paracklarnn sekal mikroflora tarafndan paralanarak propiyonik ve butirik asit gibi antimikrobiyal zellikli organik asitlere dnmesi beklenmektedir. Buna karlk ince partikller halinde tlen yemlerde yemin barsaklardan geii esnasnda mukozoda oluabilecek yanglarn bakteriyel enfeksiyonlar tevik edebilecei, nekrotik enterite bal olarak besin maddelerinin emiliminin ve yararlanlabilirliinin azalmas beklenmektedir. Pelet ve granl yemlerin tketimi durumunda birim hacimde daha fazla yem almna bal olarak tavuklar gn iinde yem tketimi iin daha az zaman harcayacaklardr. Azalan aktivite ve abuk doyuma bal olarak pelet yem verilen tavuklarn yaama pay enerji ihtiyalar toz yem verilenlere kyasla azalacaktr. Bunun anlam metabolik enerjiden net enerjiye dnen enerji miktarndaki art ve daha fazla enerjinin verime dnmesidir. Bununla birlikte bu extra enerjinin vcut yana dnme olasl ile abuk doyuma urayan tavuklarn ty ekme eilimine girme riskleri gibi yem formundan kaynaklanabilecek dezavantajlar da dikkatlice izlenecek, bilimsel ltlerle ortaya konacaktr. Granl ve zellikle pelet yemin scaklk stresinin neden olduu itahszl bir lde telafi ederek zellikle gnn scak saatlerinde tketilen yem miktarnda art salayabilecei beklenmektedir. Bununda yksek scakln neden olduu verim ve kabuk kalitesindeki dkl ksmen telafi etmesi beklenmektedir. Pelet yemlerin nisasta ve ya sindirilebilirliinin toz yemden daha yksek olmas salanan avantaj daha da artrabilecektir. 8

Tavuklara toz yerine granl veya pelet yem verilmesi durumunda yemlik hattndaki ayrma sorunu da azalacaktr. Bu projenin sonular yem endstrisi tarafndan kolaylkla uygulamaya sokulabilir niteliktedir. Zira etlik pilic yemlerinin yaklasik tamami granul ve pelet formda ureten ulkemiz kanatli yemi endustrisi bu konuda yeterli bilgi birikimi ve teknolojiye sahiptir, dolayisiyla yeni yatirima ihtiyac bulunmamaktadir. Scaklk stresinin sindirim sisteminin mikrobiyal dengesi ile yaama gc zerine olumsuz etkilerde bulunduu ortaya konmutur. Tavuklarn canl arl, yumurta verimi ve yumurta arl zerinde azaltc etkileri bulunan scaklk stresinin bu olumsuz etkileri azalan yem tketimi ile zdeletirilmitir. Scaklk stresi nedeniyle azalan yem tketimi de verim dklnn sebebi olarak kabul edilmitir. Bunun yan sra kronik olarak scak stresine maruz kalmann niasta, protein ve ya gibi organik bileenlerin sindirilebilirliini azaltmak suretiyle yemin sindirilebilirliini azaltt gsterilmitir. ri partikll pelet ve granl yemlerin tavuklara verilmesiyle bahsedilen olumsuzluklarn ksmen telafi edilebilecei beklenmektedir. Yllk 12 milyar detin zerinde yemeklik yumurta retilen lkemizde yem partikl bykl ve formunda yaplacak basit deiikliklerin makro dzeyde nemli kazanlar salayabilecei aka grlmektedir. 9. NER SAHPLERNN YETERLL: 9.1 Proje Lideri Ad-Soyad Erbeyli ncir Aratrma Enstits 9.2 Yardmc Aratrmac Ad-Soyad : Sabri TOPBA : Kamil KKYILMAZ

Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ve beslenmesi ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.3 Yardmc Aratrmac Ad-Soyad :Do.Dr. Mehmet BOZKURT Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ve beslenmesi ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.4 Yardmc Aratrmac Ad-Soyad : Abdullah Uur ATLI Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ve beslenmesi ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.5 Yardmc Aratrmac Ad-Soyad : Mustafa INAR Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ve beslenmesi ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.6 Yardmc Aratrmac Ad-Soyad :Erol BNTA Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ve beslenmesi ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.7 Yardmc Aratrmac Ad-Soyad : Ar. Gr. Hasan AKT Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesi Biyokimya Anabilimdal Aratrmacnn konu ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.8 Yardmc Aratrmac Ad-Soyad : Bahattin KOER Erbeyli ncir Aratrma Enstits 10. ARATIRMA BRMNN YETERLL: 10.1 Birimde Mevcut Donanm: Projeyle ilgili donanm mevcuttur. Sadece yem partikl dalmn tespit etmek iin alkamal elek (Retsch shaker) cihaz ihtiyac vardr. 10.2 Birim Dnda Yararlanlabilecek Donanm: 10.3 Birimde Yrtlmekte Olan Aratrma-Gelitirme Etkinlikleri:

10.3.1 Farkl Bor Dzeyleri ve Bor ile Fitaz Enziminin Birlikte Kullanmnn Etlik Pililerde Performans, Baz Kan, Kemik ve Dk Parametreleri zerine Etkilerinin Belirlenmesi 10.3.2 Esansiyel Ya Karmnn Tek Bana veya Koksidiyoz As ile Kombine Edilerek Kullanlmasnn Deneysel Olarak Coccidiosis Bulatrlan Etlik Pililerin Performans, Barsak Lezyon Skorlar ve Dk Oosit Atm zerine Etkileri 10.3.3 Yeme Maya Kltr ve Esansiyel Ya Karm lavesinin Scak klim Koullarndaki Yumurtac Tavuklarn, Verim Performans, Baklk, Kimi Stres Parametreleri ile Yumurtann Oksidatif Stabilitesi zerine Etkileri 10.3.4 Yem Endstrisine Ynelik Endstriyel Enzimlerin retimi 10.3.5 Yeme ve Altla Farkl Fiziksel Yapda Zeolit lavesinin Etlik Pililerin Byme Performans ile Baz Serum, Kemik, Dk, Altlk Parametreleri ve Ayak Taban Yangs zerine Etkileri 11. TALEP EDLEN BTE I. YATIRIM TUTARI 06 SERMAYE GDERLER 06.1-MAMUL MAL ALIMLARI 06.2-MENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.5-GAYRMENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.9- DER SERMAYE GDERLER TOPLAM II. YATIRIM TUTARININ DAILIMI 06 SERMAYE GDERLER 06.1.2.04-Labarotuvar cihaz almlar 06.2.3.01-Gda rnleri iecekler ve ttn almlar 06.2.7.01-Kimyevi madde ile kauuk ve plastik rn almlar 06.5.4.03-Elektrik almlar 06.9.2.01-Yurtii geici grev yolluklar TOPLAM 1.Yl 10.000 15.000 5.000 2.500 3.500 36.000 2.500 2.500 5.000 2.Yl YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 10.000 20.000 2.500 3.500 36.000 2.Yl

2.500 2.500 5.000

10

12. ALIMA TAKVM: Proje Faaliyetleri Deneme yemlerinin ve kmesin hazrlanmas ile yem analizleri Sorumlu Kiiler S. TOPBA M.BOZKURT K.KKYILMAZ M. INAR E.BNTA B. KOER S. TOPBA M.BOZKURT A.U.ATLI M. INAR E.BNTA B. KOER S. TOPBA M.BOZKURT A.U.ATLI M. INAR E.BNTA B. KOER S. TOPBA K.KKYILMAZ M.BOZKURT H.AKT A.U. ATLI M. INAR E.BNTA B. KOER S.TOPBA M.BOZKURT K. KKYILMAZ A.U.ATLI M. INAR E. BNTA Gerekletirme Tarihi

Ocak-Mart 2012

Denemenin yrtlmesi

Nisan-Eyll 2012

Yumurta i ve d kalite kriterlerinin belirlenmesi

Nisan-Eyll 2012

Ty skorlamann yaplmas

Nisan-Eyll 2012

Kan ve dk Analizleri

Mays 2012- Mays 2013

Verilerin istatistiki analizi ve sonu raporunun yazlmas

Ekim 2012-Aralk 2013

11

13. LTERATR LSTES: 1. Bozkurt, M., Ayhan, V., Krkpnar, F., 2000. Besin Madde Younluu ve Yem Formunun Yksek Yaz Scaklarnda Yumurta Tavuu Performans zerine Etkisi. Uluslararas Hayvan Besleme Kongresi . 4-6 Eyll 2000 Isparta. Bildiriler kitab sayfa, 196203. 2. Aerni, V., El-Lethey H., Wechsler, B. 2000. Effect of foraging material and foof form on feather pecking in laying hens. British Poultry Sci. 41; 16-21. 3. Savory, C.J., Mann, J.S. 1997. Behavioural development in groups of pen-housed pullets in relation to genetic strain, age and food form. British Poultry Sci. 38, 38-47. 4. Safaa, H.M., Jimnez-Moreno, E., Valencia, D.G., Frikha, M., Serrano, M.P. Mateos G.G. 2009. Effect of main cereal of the diet and particle size of the cereal on productive performance and egg quality of brown egg-laying hens in early phase of production. Poult Sci. 88:608-614. 5. Sihag Zile S., Lohan O.P., Sihag Sajjan. 2010. Effect of feed particle size on the performance of layers. Indian Journal of Poultry Science.45, 1. 6. Kovan, ., Ylmaz, S., Ergl; M. ve Bozkurt, M. 1991. Yem formunun kasaplk pililerde canl arlk art ve yem tketimine olan etkisi. Teknik Tavukuluk Dergisi, 73: 315. 7. Nir, I., Twina, Y., Grossman, E., Nitsan, Z., 1994. Quantitative effects of pelleting on performance, gastrointestinal tract and behavior of meat-type chickens. Br. Poult. Sci. 35, 589602. 8. Nir, I., Hillel, R., Ptichi, I., Shefet, G., 1995. Effect of particle size on performance. 3. Grinding pelleting interaction. Poult. Sci. 74, 771783. 9. Frikha, M., Safaa, H.M., Serrano, M.P., Arbe, X., Mateos, G.G., 2009. Influence of main cereal of the diet and feed form of growth performance and digestive traits of brown-egg laying pullets. Poult. Sci. 88, 9941002. 10. Hamilton, R.M.G., Proudfoot, F.G., 1995. Effects of ingredient particle size and feed form on the performance of Leghorn hens.Can. J. Anim. Sci. 75, 109114. 11. Wahlstrm, A., Tauson, R., Elwnger, K. 1999a. Production and Egg Quality as Influenced by Mash or Crumbled Diets Fed to Laying Hens in an Aviary System. Poultry Science 78:16751680 12. Wahlstrm, A., Elwinger, K., Thomke, S., 1999b. Total tract and ileal nutrient digestibility of a diet fed as mash or crumbled pellets to two laying hybrids. Anim. Feed Sci. Technol. 77, 229239. 13. Van Krimpen, M.M., Kwakkel, R.P., Reuvekamp, B.F.J., Van Der Peet-Schwering, C.M.C., Den Hartog, L.A., Verstegen M.W.A. 2005. Impact of feding management on feather pecking in laying hens. Worlds Poultry Science Journal. 61, 663-686. 14. McCracken, K. J., McAllister, A., Johnston, R.1996. Effects of processing of layer diets on food intake, excreta production and performance. Br. Poult. Sci. 37:S61S62. 15. Ergl, M. 2008. Karma yemler ve karma yem teknolojisi. E..Z.F. Yaynlar No: 384. Izmir. 16. Ayhan, V., M. Ergl, A. Aliek ve H. Basmacolu. 1996. Yem deerini artran termik ilemler. Hayvanclk96 Ulusal Kongresi, Cilt1: Bildiriler. zmir Ticaret Odas ve E..Z.F. 18-20 Eyll. 17. Ayhan, V., Akgz, Z., zkan, K., Altan, ., Altan, A., zkan, S., Akba, Y. 2000. Farkl Dzeyde Besin Madde eren Deiik Formdaki Karma Yemlerin Yksek Yaz Scaklarnda Etlik Pili Performans ve Karkas zellikleri zerine Etkileri. Turk J Vet Anim Sci. 24,297306. 18. Plavnik, I., E. Max, D. Sklan and S. Hurwitz, 1997. The response of broiler chickens and turkey poults to steam pelleted diets supplemented with fat or carbonhydrates. Poulto. Sci., 76: 1006-1013. Savory, C. J., 1974. Growth and behaviour of chicks fed on pellets or mash. Br. Poult. Sci. 15:281286. 12

14. TEKLF ONAYI: Ad Soyad 14.1 14.2 14.3 14.4 Proje Lideri: Destekleyen Kurulular: birlii Yaplan Kurulular: Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesi Biyokimya Anabilim Dal Sabri TOPBA Tarih 10.02.2011 11.02.2011 mza

neren Kurulu Mdr: Ramazan ZKAN

13

TC TARIM VE KYLER BAKANLII PROJE TEKLF Aratrma Alan Kodu : Aratrma Program Kodu : Yeni Proje Numaras : Aratrma ncelik Puan: Toplam Proje Puan :

1.

PROJE ADI : Karma Yeme Esansiyel Ya Karm, Prebiyotik, Probiyotik ve Enzim lavesinin Deneysel Koksidiyoz Bulatrlan Etlik Pililerin Performans, Dk Oosit Atm, Lezyon Skoru, Bakl le Kimi Organ Arlklar zerine Etkileri Effect of Dietary Supplementation with Essential Oil Blend, Prebiotic, Probiotic, and Enzyme on Performance, faecal oocyst excretion, lesion score, specific immunity and some organ weights of broilers after Infection with Eimera Spp.

2. 3.

YRTC KURULU : Erbeyli ncir Aratrma Enstits PROJE LDER Ad Soyad Kurumu : Do.Dr. Mehmet BOZKURT : Erbeyli ncir Aratrma Enstits

4.

Projenin lgili Olduu AFA/Program (Projeye en uygun den Aratrma Frsat Alann, Aratrma Programn ve nceliklerini yaznz) ncelik Yksek Orta Dk Aratrma Frsat Alan: Kanatl ve Kk Evcil Hayv. Aratrma Program: Hayvan Besleme

5.

PROJE SRES : 5.1. 5.2.

24 Ay Ocak - 2012 Aralk -2013

Balama Tarihi : Biti Tarihi :

6.

PROJENN ZET TANITIMI:

Koksidiyoz, Eimeria tr protozoanlar tarafndan tm evcil hayvanlarda oluturulan bulac paraziter bir hastalk olup hayvan sal ve verimleri zerinde nemli ekonomik kayplar oluturmaktadr. Hayvanlarn genel salk durumu kondisyonlarndaki ktlemenin yansra itahta azalma, verimlerde d ve nihayet ciddi vakalarda lmdeki artlar koksidiyoz ile bulak srlerde tespit edilen balca semptomlardr. Ekonomik adan deerlendirildiinde broiler ve sr yetitiriciliindeki koksidiyoz vakalarnn sebep olduu ekonomik kayplarn yllk tutarnn 1-1,5 milyar dolar civarnda olduu grlmektedir. Koksidiyozdan korunmak ve kanatl hayvan yetitiriciliinde sebep olduu ekonomik kayplar azaltmak amacyla antikoksidiyal ilalar (Koksidiyostatlar) ok uzun bir sredir dzenli ve baarl olarak kullanlagelmektedir. Ancak kullanlan koksidiyal ilalara dayankl Eimeria trlerinin ortaya kmas ve antibiyotik yem katklarna kar gelien kamuoyu tepkisi antikoksidiyal yem katklarnn 14

2012 ylndan itibaren yasaklanmasn gndeme getirmitir. Bu yndeki gelimeler antikoksidiyal ilalara alternatif metotlarn bulunmas konusunda btn dnyada hzl araylara gidilmesine yol amtr. Alternatif metotlardan imdiye kadar ne kan ikisi; alar ve bitkisel preparatlardr. Tbbi-aromatik bitkilerin esansiyel yalar nemli antiprotozoal etkilere sahiptir ve bu ynyle antikoksidiyal ilalara kar yakn gelecekte ciddi bir alternatif tekil etmektedir. Ayrca mannanoligosakkaritler ve lactobacillus esasl probiyotikler de mit vaat eden alternatif uygulamalar olarak gze arpmaktadr. ABSTRACT Coccidiosis is a disease caused by protozoan parasites of the genus Eimeria that can seriously affect the health and productivity of livestock, patricularly in modern, intensive productiom systems. It results in a decline in general health, a failing appetite and eventually a loss of condition, and under severe conditions, even death. Infected livestock are also more susceptable to other diseases. From an economic perspective, coccidiosis is considered one of the top three costly pathologies in young animals with annual global economic losses estimated at over 1-1.5 billion Euro each in the broiler and cattle areas alone. To prevent livestock suffering and to limit economic losses, anticoccidial drugs (coccidiostats) have been and continue to be routinely and successfully used. However, the emergence of drug-resistant strains of Eimeria, consumer concerns over in-feed prophylactic drug inclusion, and the antipicated withdrawal of coccidiostats at the and of the 2012 means alternative methods of controlling coccidiosis need to be considered. Vaccines are being developed and alternative feed additives based on bioactive compouds found in plants are currently being investigated. The favourable foreheading methods of replacing anticoccidial drugs are vaccines and botanical prepatations in currency. Essential oils of some aromatic plants have substantial antiprotozoal effects; hence, providing considerable alternative to synthetic coccidiostat in near future. Moreover, mannanoligosaccharides and lactobacillus based probiotics are also regarded as the promising alternatives to anticoccidials. 7. ANAHTAR KELMELER: Esansiyel ya, probiyotik, prebiyotik, koksidiyoz, etlik pili, performans, koksidiyal lezyon skoru, dk oosit atm enzim,

Essential oil, probiotic, prebiotic, enzyme, coccidiosis, broiler, performance, coccidial lesion score, fecal oosit output 8. PROJE TEKLF HAKKINDA AYRINTILI BLG:

8.1 Aratrmann Amac ve Gerekesi: Sindirim sistemindeki mikroorganizma poplasyonunu kontrol altnda tutarak gelime hzn ve yemden yaralanmay arttrmak amacyla uzun yllardr hayvan yemlerine dk dozda antibiyotikler katlmaktadr. Ancak patojen bakterilerin zamanla bu antibiyotiklere kar diren kazanmas sonucu bu bakterilerden kaynaklanan enfeksiyonlarn tedavisinde sorunlarla karlalmtr. Bu nedenlerden dolay bata Avrupa Birlii lkeleri olmak zere birok gelimi lkede yeme antibiyotik katlmas yasaklanmtr. Antibiyotiklerin yasaklanmasndan doan boluun doldurulmas amacyla byk bir araya girilmitir. Bakterilere kar diren oluturmadklar, organizmada atk brakmadklar, toksik ve mutojenik olmadklar, doal ve evre dostu olduklar birok almayla ortaya konan esansiyel yalarn antibiyotik ve koksidiostatlarn yerine kullanmnn yan sra gelimeyi tevik edici yem katk maddesi olarak performans arttrmak amacyla kullanm gndeme gelmitir. 15

Koksidiyoz, zellikle kanatl hayvan yetitiriciliinde nemli ekonomik kayplara yol aan Eimeria etkenlerinin neden olduu protozoan bir hastalktr. zellikle gnmz broiler yetitiriciliindeki entansif manejman koullar (yksek yerleim skl, kt altlk kalitesi, slak altlk problemleri, yetersiz hijyen koullar vb.) hastaln sklnn ve iddetinin artmasna neden olmaktadr. Yem tketiminde azalma, yemden yararlanmada ktleme, niformitenin bozulmas, canl arlk kayplar, bakln dmesi ve hastalklara kar diren azalmas koksidiyoz ile bulam srde tanmlanan balca klinik semptomlardr. Hastaln hayvann performans zerindeki bu olumsuz etkileri etlik pili yetitiriciliinde nemli ekonomik kayplara yol amaktadr. Koksidiyoza bal olarak performans ve hayvan sal asndan oluan kayplar A.B.D. de yllk 300 milyon dolara ularken, ngilterede canl tavuk satndan elde edilen brt gelirin toplam % 4,54 olduu ortaya konmutur. lkemizde konuyla ilgili resmi bir veri bulunmamakla birlikte yllk cirosu 3 milyar dolara ulaan lkemiz etlik pili sektrndeki koksidiyoza bal ekonomik kayplarn gelimi lkelerdeki oransal verilere benzerlik gsterdii tahmin edilmektedir. Koksidiyozun etkeni olan Eimeria trlerindeki oositlerinin dezenfektanlara kar olduka direnli olmas, normal artlarda d ortamda olduka uzun sre yaayabilme yeteneinde olmas, yaam emberini tamamlamak iin ara kaynaa ihtiya duymayan basit ve ksa bir yaam dngsne sahip olmas hastalkla mcadele de byk glkler yaratmaktadr. Dier yandan koksidiyal enfeksiyonlarn zellikle sindirim sisteminin nemli hastalklarndan biri olan Nekrotik enteritisin ekillenmesine ortam oluturmaktadr. Yeme antibiyotik katksnn yasaklanmasn takip eden srete Nekrotik enteritisin klinik seyrinde nemli artlar gzlenmi ve etlik pili sal asndan dnyadaki zellikle Clostridium perfringensin patojenitesinin ncesindeki Eimeria enfeksiyonlar ile dorudan balantl olduu bilimsel olarak gsterilmitir. Eimeria protozoalarnn tahrip ettii barsak hcre duvar C. perfringes in hzl ekilde kolonizasyonu iin ok uygun bir ortam hazrlamaktadr. Koksidiyozdan korunmak amacyla yllardr ok sayda bilimsel aratrma yaplmtr. Bunlarn banda antikoksidiyal etkili kimyasal koruyucular gelmektedir (iyonoforlar ve kimyasal antikoksidiyaller). Ancak antikoksidiyal ilalarn uzun sreli ve bilinsiz kullanm eitli antikoksidiyallere kar direnli Eimeria trlerinin gelimesine neden olmutur. la direncinin ortaya kn engellemek amacyla yeni ilalar gelitirilmi ve mevcut ilalarla rotasyona tabi tutularak sorun giderilmeye allmtr. Bu durum ekonomik adan yetitiricilikteki maliyetleri arttrd gibi, yemlere antibiyotik katlmasna kar tavr sergileyen tketicilerin de tepkisini eken bir uygulama olmutur. Btn bu gelimeler Koksidiyozdan korunmada antikoksidiyal ilalara alternatif daha evreci, srdrlebilir ve ekonomik alternatiflerin gelitirilmesi srecini hzlandrmtr. Bu alternatiflerden en nemlileri canl ve inaktif alardr. Ancak uygulamada yaanabilecek baz sorunlarn etkilerinin tam olarak ortaya kmasn engelleyebilecei gibi hastalk olumasna da neden olabilecei grlmtr. Bir dier alternatif ise tbbi bitkilerden elde edilen preparatlardr. Bunlardan en bilinenleri baz bitkilerin esansiyel yalar ile deiik bitki ksmlarndan elde edilen ekstratlardr. Antiparaziter etkileri eitli temel aratrmalarda ortaya konulan esansiyel yalarla iftlik hayvanlar zerinde yaplan klinik aratrmalar ok yeni, ancak ok mitvar sonulara sahiptir. lkemiz doal floras tbbi-aromatik bitkiler bakmndan dnyann en zengin lkelerinden olup, esansiyel yalarla ilgili nemli bilgi birikimine sahiptir. Enstitmz tavukuluk ubeside yaklak 10 yldan beri esansiyel yalarn kanatl hayvan yemlerindeki kullanm ile ilgili yapt eitli almalarla klinik hayvan deneyleri konusunda geni deneyim kazanmtr. Bu alma lkemiz florasnda mevcut, srdrlebilir ve ekonomik retim imkan bulunan tbbi bitkilerden elde edilecek antikoksidiyal yem katklarna alternatif doal bir bitkisel preparat ortaya koymay amalamaktadr. Ayrca mannanoligosakkarit ve 16

lactobacillus esasl probiyotik ile enzimin antikoksidiyal yem katks olarak kullanm imkan da aratrlacaktr. 8.2. Literatr zeti: Esansiyel yalar Esansiyel yalarn kullanmna, son yllarda gerek insan ve gerekse veteriner ilalar yapmnda byk nem verilmitir. Bunun en nemli nedeni, esansiyel yalarn Staphylococcus spp., Streptococcus spp., Pasteurella spp., Proteus spp., Entorobacter spp., E.coli, Salmonella spp., Apergillus ve Eimeria spp. zerinde bakteriostatik ve bakterisit bir etkiye sahip olmasdr ( Baer, 2000). Esansiyel yalarn patojen mikroorganizmalar inhibe eden etkilerinin yannda itah arttrc aromalar sayesinde yem tketimini arttrdklar, sindirim sistemi enzimlerinin salglanmasn tevik ettikleri, baklk sistemini destekledikleri belirtilmitir (Mellor,2000). Hertrampf (2000) esansiyel yalarn 50den fazla bileik ierdiini bildirmitir. Bunlardan en nemli ikisi olan Carvacrol ve Thymol fenolik bileikler olup antiseptik zellikleri iyi bilinmekte ve her ikisinin birlikte sinerjik etki gsterdikleri belirtilmektedir. Bunlarn in vitro koullarda en yksek bakterisit etkiye sahip olduklar, bunun yansra antifungal, antioksidant, koksidiyostat ve cytotoxic etkilerinin bulunduu belirtilmitir. Bu gne kadar yaplan almalarda, esansiyel yalarn bakterisit etkilerini bakterilerin hcre duvar proteinlerini denatre ve koagle ederek gsterdikleri bildirilmitir. Daha ayrntl olarak aklamak gerekirse, esansiyel yalarn yapsndaki fenolik bileikler bakteri hcresi duvarnda bata hidrojen ve potasyum olmak zere katyon geirgenliini bozarak sitoplazmik membran ile etkileime geerler. Hcre duvar iyon dengesinin yok olmas hcre iindeki esas fonksiyonlar bozmakta, hcre ierii darya szarak su dengesi bozulduundan ksa srede hcre canlln yitirmektedir. Bakteriler bu etki mekanizmas nedeniyle fenolik bileiklere kar diren gelitirememektedirler (Basset, 2000). lkemizde yaplm olan baz almalarda floramzdaki 6 farkl bitkinin (kekik, defne, rezene, adaay, mersin yapra, portakal kabuu) esansiyel yalarn kartrlmasyla oluturulan bir ticari preparatn etlik pili, yumurtac tavuk ve eti damzlklarn yemine katlmas sonucu performans zelliklerinin nemli dzeyde iyiletii belirlenmitir. Sz konusu ticari preparat ile yaplan dier aratrmalarda bu karmn etlik pili yemlerine katlan antibiyotik, probiyotik ve organik asitlerin yerine geebilecei, ok dk dozlarda (12 mg/kg yem) dahi bytme faktr etkisini ortaya koyabildii gsterilmitir. Esansiyel yalar ile organik asitler arasnda sinerjik etkinin bulunduu, bu iki bytme faktr yem katk maddesinin ok dk dozlarda kombine edilmesi durumunda dahi tek balarna yksek dozda katldklar dzeye benzer etkiler edilebildii bu almalar ile ortaya konmutur (Bozkurt ve ark. 2005; Aliek ve ark. 2003, 2004). Yine lkemizde yaplan iki yeni almada ifti ve ark. (2005) anason yann, Erta ve ark. (2005) ise kekik, karanfil ve anason yandan oluan karmn etlik pili yemlerine katlmas durumunda canl arlk art ve yemden yararlanma deerinin olumlu ekilde etkilendiini bildirmilerdir. Basmacolu ve ark. (2004) etlik pili yemine kekik ya ve biberiye yann iki farkl dzeyde katlmasnn besi performansn nemli dzeyde etkilemesine ramen depolanm pili etleri zerinde vitamin E den daha etkili antioksidan etki gstererek pili etinin kalitesi zerine olumlu etkide bulunduunu bildirmilerdir. Hernandez ve ark. (2004) farkl yadan oluan ticari karmn (kekik, adaay, biberiye) buday esasl etlik civciv ve pili yemlerine katlmasnn besi performansn olumlu ynde etkilemekle beraber istatistiki farklln ortaya kmadn belirtmilerdir. Jamroz ve ark. (2005) Orta Avrupa koullarnda yaygn olarak tarm yaplan buday ve arpa gibi tahllarn enerji kayna yem hammaddesi olarak kullanlmas durumunda yeme 17

esansiyel ya katlmasnn etkilerini aratrmlardr. Bu amala msr ve buday-arpa esasl yemler hazrlayarak 100 mg/kg dzeyinde bir ticari bitki ekstrat ilave etmilerdir. Aratrmaclar msr esasl yeme bitki ekstrat ilave etmenin yemden yararlanma deerini nemli lde iyiletirmesine karlk, buday-arpa esasl yemlere bitki ekstrat ilave etmenin etlik pililerin besi performans zerine iyiletirici bir etkide bulunmadn bildirmilerdir. Yeme bitki ekstrat ilave edilmesi ince barsaktaki E. Coli, Clostidium perfringens ve fungus younluunu azaltrken Lactobacillus spp. populasyonunu artrm, bunun yan sra pankreas ve barsak hcre duvarnda lipaz aktivitesini artrc etkide bulunmutur. Bununla birlikte esansiyel yalarn antikoksidiyal etkileri konusundaki almalar henz balang aamasndadr. Bilindii gibi Coccidiosis Eimeria trlerince oluturulan intracellular paraziter bir hastalktr. Hastalk herhangi bir Eimeria tr tarafndan oluturulabildii gibi birka trn kombinasyonuyla da ortaya karlabilir. Toplam 9 adet Eimeria trnden 7 adedi kanatllarda hastala yol amaktadr. Etlik pili yetitiriciliinde yaygn olarak karlalan ve nemli dzeyde ekonomik kayplara yol aan tr mevcuttur ( Eimeria tenella, Eimeria maxima ve Eimeria acervulina ). Farkl Eimeria trleri, barsan farkl blgelerinde deiik iddette hasarlara yol amaktadr. nce ve kaln barsaklardaki deiik lezyonlar, kanl ishal, enterit ve lm Coccidiosisle bulak srlerde gzlenen balca bulgulardr ( Conway ve Mckenzie, 1991; Cook, 1998; Duffy ve ark. 2005 ). Koksidiyal enfeksiyonlarn dier sendromlara yol at iyi bilinmekte ve bu durum kanatl hayvan yetitiriciliinde ciddi bir tehdit olarak alglanmaktadr. Bunlarn banda Clostridium perfringensin neden olduu necrotic enteritis gelmektedir. Clostridium perfringens A ve Clostridium perfringens C tipleri hastaln ortaya kndaki esas etkenlerdir. Kanatl hayvanlarda Necrotic enteritis barsak mukozasnn hemorajik nekrozu olarak tanmlanmakta, hastaln dnya etlik pili sektrnde neden olduu ekonomik kayplar yz milyonlarca dolar olarak ifade edilmektedir (Duffy ve Ark.2005, Hofacre,1999; Kaldhusdal ve Lovland, 2000 ). Allen ve ark.(1997) stma hastalnn tedavisinde kullanlan stma otu (Artemisium annua ) yapraklarnda bulunan antimalarial etkili aktif maddenin ( artemisinin ) antikoksidiyal etkisini ortaya koymak amacyla bir aratrma yrtmlerdir. Bu amala deneysel olarak 3 farkl Eimeria tr ( E. necatrix, E. tenella, E. acervulina ) ile enfekte ettikleri civcivlerin yemine % 0, 0.5, 1.0 ve 5.0 orannda tlm stma otu yapraklarn ilave etmilerdir. Aratrclar 3 haftalk uygulama sonucunda enfeksiyondan kaynaklanan canl arlk kaybnn, yeme stma otu ilavesiyle telafi edilemediini, E. tenellaya ilikin lezyon skorlarnn azaltlmasna karlk E. acervulinann etkilenmediini bildirmilerdir. Stma otunun esansiyel yann yapsndaki balca 3 aktif bileeni (artemisinin, 1,8-Cineole ve Camphor) ayr bir denemede yeme ilave eden aratrmaclar Camphor ve 1,8-Cineolenin E. tenellaya ilikin lezyon skorlarn drmede ve canl arlk kaybnn telafisinde etkili olduunu bildirmilerdir. Aratrclar yeme farkl dozlarda artemisinin ilavesinin her Eimeria trnde de dkyla oosit atmn nemli dzeyde azalttn belirlemilerdir. Guo ve ark.(2004) ise E. tenella ile enfekte edilmi etlik civcivlerde yeme yerel iki mantar trnn kurutularak tlm formunu ve inde yetien yerel bir tbbi bitkinin ekstratn ilave etmenin humoral ve hcresel bakl nemli dzeyde destekleyici etkide bulunduunu saptamlardr. Aratrclar belirtilen bitki ekstratlarnn canl kokdiyoz as ile kombine edilmesi durumunda da balang iin mit verici sonular elde edilebileceini gstermilerdir. Duffy ve ark. (2005) altlk malzemesi Emeria tr (E. acervulina, E. maxima ve E. tenella ) ile birinci gnde enfekte edilen civcivleri bir antikoksidiyal ila (Salinomycin) ve doal bitkisel preparat (Natustat TM) vererek 42.gne kadar bytmlerdir. Yeme ilave edilen her iki koksidiyostat etkili katkda 21. gn ve 42. gn canl arlk kazanc ile yemden yararlanma deerini kontrol grubuna kyasla nemli dzeyde iyiletirmilerdir. Denemenin 14. gnnde ince barsak ve kr barsakta belirlenen lezyon skorlar muamelelerden nemli dzeyde etkilenmemesine karlk, deneysel katklarn her ikisi de 21. gnde kr barsak 18

lezyon skorunu nemli dzeyde azaltmlardr. Aratrclar hem Salinomycin hem de Natustatn Coccidiosis enfeksiyonundan kaynaklanan performans dkln telafi etmede etkili olduunu, doal bir rn olan Natustatn iyonofor koksidiyostatlara alternatif olabilecek kapasiteye sahip olduunu belirtmilerdir. Bir kekik trne ait olan ve eit oranda carvacrol ve thymol ieren esansiyel yan antikoksidiyal etkisini belirlemek amacyla yrtlen bir almada 28. gnlk yataki etlik civcivler E. acervulina oositleri ile koksidiyoz bulatrlarak 35. gnde barsak morfolojisi ynnden incelenmilerdir(Greathead ve Kamel, 2006). Aratrclar yeme esansiyel ya ilavesinin (62,5 g / ton yem) koksidiyoz ile enfekte edilen civcivlerde barsak btnln salamlatrdn ve byme performansnn klasik antikoksidiyal ila verilen pililer dzeyine ulatn belirlemilerdir. Aratrclar ikinci bir denemede ise 42. gne kadar srdrdkleri denemede civcivlerin ime sularna 17. gnde eit seviyede E. acervulina, E. maxima ve E. tenella bulatrmlardr. Aratrclar yemine esansiyel ya verilen grubun (62,5 g / ton yem), verilmeyen negatif kontrol grubuna kyasla % 9 daha fazla yem tketerek % 17 daha fazla canl arlk kazandklarn ve klasik antikoksidiyal grubuyla benzer sonular alndn bildirmilerdir. Bu sonularla belirtilen nitelikte kekik esansiyel yann yeme ilavesi durumunda Eimeria parazitinin etlik pililerin barsak sisteminde yaratt tahribatn engellenebilecei ve performanstaki kaybn da telafi edilebilecei ileri srlmtr. Daley ve ark. (2004) tr Eimeria ile enfekte edilen civcivlerde yeme doal bir bitki ekstrat ilave edilmesinin antikoksidiyal etki mekanizmasn aratrmlardr. 14 gnlk yata enfekte edilen civcivleri 35. gne kadar elde tutmulardr. Yemle bitki ekstrat yedirilen civcivlerin yedirilmeyenlere kyasla daha yksek canl arla, daha iyi yemden yararlanma deerine ve daha iyi yaama gcne sahip olduklarn, dklarndaki oosit saysnn daha az olduu belirlenmitir. Kekik esansiyel ya ieren bir ticari preparatn koksidiyoz zerine etkilerinin aratrld bir dier almada ise (Saini ve ark. 2004) 15 gnlk civcivler Eimeria spp. ile enfekte edilmi, civcivler 19 gnlk yata kesilerek koksidiyal lezyon skorlar ynnden incelenmilerdir. Denemenin 11-19 gnler arasnda yeme kekik esansiyel ya ilave edilmesi (660g/ton yem) verilmeyen kontrol grubuna kyasla canl arlk kazanc ve yemden yararlanma deerini nemli dzeyde iyiletirirken koksidiyal lezyon skorlarn da azaltmtr. Yeme 330g/ ton yem kekik ya ilave edilmesi gerek performans ve gerekse koksidiyal lezyon skorlar bakmndan yksek dozda kekik ya (660g/ton yem) ve kimyasal antikoksidiyal (salinomycin) ile benzer sonular vermitir. Enzimler Buday, arpa, yulaf ve avdar gibi tahllarn yapsnda bulunan balca antintrisiyal bileiklerden niasta olmayan polisakkaritler (NOP) kanatl hayvanlarda yemlerin sindirilebilirliini azaltarak verim performansnn dmesine neden olmaktadrlar (Choct ve Bedford., 1999; Bedford, 2000). NOP larca zengin tahl arlkl yem karmalarnn kanatl hayvanlarda besin maddelerinin sindirilebilirliini ve barsak ieriinin vizkozitesi zerindeki olumsuz etkisinin yan sra koksidiyoz enfesiyonlarnn iddetinin artmasna neden olabilecei ileri srlmtr (Morgan, 1995). Oluan yksek duedonal ve ileal vizkozite nedeniyle yeterince sindirim ve emilime uratlamayan sindirilemeyen yapdaki karbonhidratlar barsak lumeninde patojen mikroorganizmalar iin zengin besi yeri oluturarak kolonizasyonlarnn artna yol aarlar. Barsak epitel yzeyinde patojen mikroorganizmalar tarafndan oluturulan yaralar intracellular bir parazit olan Eimeriann barsak epitelinde yaylmn kolaylatrarak enfeksiyonun iddetini artrmaktadr.(Waldenstedt ve ark. 1998). Deneysel koksidiyoz bulatrlan buday arlkl yem karmalaryla beslenen etlik pililerin yemine ksilanaz enzimi ilavesinin belirtilen olumsuzluklar hafifletebildii, ileal ieriin vizkozitesini azaltarak performans iyiletirdii gzlenmitir (Cumming, 1994). 19

Barsak vizkositesi ve talk boyutunun koksidiyal enfeksiyonlarn iddetini etkileyen balca etmenler olduu dnlmektedir. Bununla birlikte eitli aratrmalardan elde edilen sonular eksojen enzimlerin koksidiyal enfeksiyonlarn iddetini hafifletici etkisinin vizkozitenin yan sra dier faktrlerdende etkilenebileceini gstermektedir (Banfield ve ark., 1999). Probiyotikler Bilindii gibi probiyotikler uzun yllardan beri kanatl hayvanlarn verim performansn artrmak amacyla yem katk maddesi olarak kullanlmaktadr. Baklkta art ve toksik maddelerin retimine neden olan metabolik reaksiyonlarda azalma, barsakta patojen bakteri populasyonunun basklanmas probiyotik kullanmnn kanatl sal zerinde salad olumlu gelimelerdendir. Bununla birlikte probiyotiklerin koksidiyozu engelleme amacyla kullanm konusundaki almalar ok snrldr. Probiyotikler antikoksidiyal etkilerini dolayl olarak gsterirler. Probiyotik kullanm ile barsak sisteminde yararl mikroorganizma trlerinin geliimi ve devamllnn salanmas amalanmaktadr. Bu mekanizmann konaknn enterik patojenlere kar direncini artrarak barsak saln ve bakl gelitirecei dnlmektedir (Fuller, 1989). Bylece koksidiyol protozonlarn geliimini tevik eden koullarn en aza indirgenmesi amalanmaktadr. Nitekim Dalloul ve ark. (2003) yeme Lactobacillus ilavesinin E. acervulina ile enfekte edilmi etlik pililerde local bakl dzenleyici bir etki gstererek pililerin koksidiyal enfeksiyonlara kar dayankll artrdn gstermilerdir. Benzer sonular E. tenella ile enfekte edilmi ve yemine Pediococcus acisilactici ilave edilen etlik pililerde de gzlenmitir (Lee ve ark., 2007). Prebiyotikler Probiyotiklerle benzer dolayl antikoksidiyal etki mekanizmasna sahip olan prebiyotikler sindirilemeyen yapda polisakkaritlerdir ve balcalar inulin, oligofruktoz, oligomannoz ve dextran oligosakkarittir. Maya hcre duvarndan elde edilen mannan oligosakkaritler pratikte en yaygn olan kullanlan prebiyotiktir. Prebiyotikler yeme ilave edildiklerinde laktik asit reten bakterilerin kolonizasyonunu hzlandrmak suretiyle sindirim sisteminde mevcut E. coli ve Salmonella gibi patojenik bakterileri kendisine balayarak vcuddan dar atarlar, konaknn bakln desteklerler (Delzenne, 2003). Antikoksidiyal olarak kullanmlar ok yeni olan prebiyotiklerin antiparaziter etki mekanizmalar henz tam olarak aklanabilmi deildir. Yeme 1 g/kg dzeyinde mannanoligosakkarit kartrldnda tek bana E. maxima veya E. acervulina, E. tenella ve E. maximadan oluan karma enfeksiyonlara kar koksidiyozun hasarn hafifletebildikleri ve performansn korunmasna yardmc olduklar grlmtr (Elmusharaf ve ark., 2006, 2007; Sun ve ark., 2005; Duffy ve ark., 2005). 8.3.Materyal ve Metot: Hayvan Materyali Denemede 960 adet erkek etlik civciv (Ross 308) kullanlacaktr. Civcivler kmdan hemen sonra inaktif bir ayla (IBD+ND) subcutan yolla alanacaklardr. Civcivler tartldktan sonra tala altlkl yer blmelerine her bir blmede 40 adet erkek civciv olacak ekilde rasgele datlacaktr. Yem materyali: Denemede kullanlacak yem karmalar msr-buday-soya kspesi esasl olarak toz formda hazrlanacaktr. Denemedeki civcivlere 0-14 gnler arasnda etlik civciv balang yemi, 15-28 gnler arasnda etlik civciv bytme yemi, 29-42 gnler arasnda etlik pili yemi 20

yedirilecek, yemler izokalorik ve izonitrojenik olarak formle edilecektir. Yem karmalarnn besin madde ieriklerinin tespitinde kullanlan hibrid iin nerilen dzeyler dikkate alnacak, NRC (1994)deki limitlerin altna inilmeyecektir. Yemlerin analizinde AOAC (1990) ynteminden yararlanlacak, yemlerin ham protein, ham kl, ham ya, niasta, eker, kalsiyum, fosfor ve metabolik enerji ierii belirlenecektir. Metabolik enerjinin hesaplanmasnda TSE (1991) esas alnacaktr. Antikoksidiyal etkili esansiyel ya karmnn hazrlanmasnda lkemiz koullarnda yetitiricilii yaplan ve srdrlebilirlii olan tbbi bitkilerin seimine dikkat edilecektir. Bu amala Enstitmzde yaplan nceki almalarda antikoksidiyal etki mekanizmas ortaya konmu olan, antiparaziter etkili etken maddelere sahip olan kekik, defne ve karaba otundan faydalanlacaktr. Esansiyel ya karmnn aktif madde bileimini arlkl olarak karvakrol, kafur ve 1-8 sineol oluturacaktr. Su buhar distilasyonu yntemiyle elde edilecek olan esansiyel ya karmnn aktif madde bileenleri Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmokognozi Anabilim dalnda gaz kromotografisi yntemiyle yaplacaktr. Esansiyel ya karmnn belirlenen oran mikro enjeksiyonlu pskrtc yardmyla bir taycya (zeolit) emdirilerek antikoksidiyal etkili yem katk maddesi hazrlanacaktr. Her 1 kg yem karmasna katlacak esansiyel ya karmnn miktar 50 mg dzeyinde olacaktr. Toplam 50 g esansiyel ya mikroenjeksiyonlu pskrtcde 950 g zeolit ile homojen ekilde kartrlarak 1 kg lik preparat haline getirilecektir. Yeme probiyotik olarak Lactobacillus esasl mikroorganizmalarn arlkta olduu bir ticari preparat ilave edilecektir (1g/kg). Prebiyotik olarak ise maya hcre duvar bileeni olan mannan oligosakkarit ilave edilecektir (1g/kg). Eksojen enzim olarak ksilanaz, amilaze, lipaz ve proteaz ieren ticari bir enzim preparat kullanlacaktr (1g/kg). Pozitif kontrol grubunda konvansiyonel antikoksidiyal olarak antibiyotik koksidiyostat olan Lasolacid sodyum (75 mg/kg) kullanlacaktr. Yem karmalarna bymeyi tevik edici herhangi bir katk ilave edilmeyecektir Metot: Deneme her biri 4 tekerrrl 6 gruptan oluacak, her bir tekerrrde 40 adet olmak zere her grupta 160 adet civciv denemeye alnacaktr. Bir gnlk yataki toplam 960 adet civciv tesadf bloklar deneme deseninde kmes iindeki blmelerine yerletirilecektir. Denemede civcivlere yem ve su ad libitum olarak verilecek, klandrma 23 saat aydnlk + 1 saat karanlk olarak dzenlenecektir. Deneme enstitdeki evre kontroll deneme nitesinde yrtlecek, civcivler 1.50X2.20m boyutlarndaki deneme blmelerinde 15m2/ adet yerleim sklnda barndrlacaktr. Her bir blmede 2 adet askl pili yemlii ve 1 adet askl suluk ve bir adet elektrikli stc bulundurulacaktr. Denemenin ilk gn 33 oC olan kmes scakl 21. gne kadar tedrici olarak 23 oC ye drlecek ve sonrasnda 22 oC de sabit tutulacaktr. Altlk malzemesi olarak kullanlacak kuru planya tala 6 cm yksekliinde kmes tabanna serilecektir. Kmes iin ayr ekipman ve bakc tahsis edilecektir. Denemenin ilk gn, 14., 28. ve 42. gnlerinde tm hayvanlar bireysel olarak tartlarak canl arlklar belirlenecektir. Ayn dnemlerde her bir blmede tketilen yem miktar belirlenecek, pili bana yem tketimi ve yemden yararlanma deerinin belirlenmesinde blmedeki len hayvanlarn tkettii yem miktar dikkate alnacaktr. lm oranlar gnlk olarak kaydedilecektir. Denemenin 21. ve 42. gnlerinde her bir tekerrrdeki 4 adet piliten 1 mililitre hacminde kan rnekleri alnacak (kanat alt toplardamarndan) ve IBD ve ND ye kar oluturulan baklk titrelerine baklacaktr. lgili analizler Bornova Veteriner Kontrol ve Aratrma Enstits Tavuk Hastalklar Tehis Laboratuvarnda ELISA testi ve ticari kitler kullanlarak gerekletirilecektir. Pililerin barsaklarndaki koksidiyal lezyonlar izlenecek, histopatolojik deerlendirmeleri yaplacaktr. Denemenin 21. ve 42. gnlerinde her bir tekerrrden 4 adet 21

pili kesilecek, barsaklarn deiik ksmlarnda (Duedonum, jejenum, ileum, colon) koksidiyal lezyon oluumlar skorlanacaktr. Bu amala Johnson ve Reid (1970) tarafndan gelitirilen puanlama sistemi kullanlacaktr. Tm civcivler 14. gnlk yata koksidiyozla deneysel olarak enfekte edilecektir. Civcivlere ierisinde Trkiyedeki patojen trlerin (E. acervulina, E. maxima, E. tenella, E. brunetti, E. praecox and E. mitis) sporlanm oositlerini ieren 2 mililitre inokulum hastalk oluturacak younlukta azdan sonda ile verilecektir. Bir hafta sonrasndan itibaren tm deneme gruplar alma sonlandrlncaya kadar izlenecektir. Deneme gruplarndaki hayvanlarn klinik kontrolleri, dk muayeneleri ve lenlerin postmortem muayeneleri gnlk olarak yaplacaktr. Dk muayenesi ile her gn atlan oosit says belirlenecektir. Her gn 24 saat boyunca atlan dklardan her blmeden en az 100 g kadar olmak zere rnekler toplanacak, plastik torbalara doldurularak laboratuvara getirilen dklar basit bir mikserden geirilerek homojen olarak karmas salanacaktr. rnekler oosit saymlar yaplncaya kadar buzdolabnda saklanacaktr (+ 2-4 oC). eme suyuyla 1/10 orannda seyreltilen dk rnekleri sonrasnda 1/10 orannda doymu tuzlu su zeltisi ile seyreltilecektir. Oosit saysnn belirlenmesi McMaster chambers lerden yararlanlarak yaplacak, 1 g dkdaki oosit says belirlenmi olacaktr (Hodgson, 1970). almann parazitolojik adan izlenmesi Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesinin ilgili Ana Bilim Dalnca, histopatolojik olarak izlenmesi Uluda niversitesi Veteriner Fakltesinin ilgili Ana Bilim dalnda yaplacaktr. Deneme sonunda her tekerrrden 3 adet olmak zere her gruptan toplam 12 adet pili kesilerek karkas randman; dalak, karacier, ince barsak, kaln barsak ve kor barsak arlklar ile tm barsak uzunluu tespit edilecektir. Denemeden elde edilen verilerin istatistiki analizinde SAS paket programndan yararlanlacaktr. Veriler GLM prosedr dorultusunda ANOVA yntemiyle karlatrlacaktr (SAS, 2001). lm oranlar ark-sinus transformasyonuna tabi tutulduktan sonra analiz edilecektir. Oosit saylar ile barsak lezyon skorlarnn karlatrlmasnda nonparametrik Kruskal-Wallis testinden yararlanlacaktr. 8.4. Beklenen Yararlar /Uygulamaya Aktarma/Ekonomiye Katk: Antikoksidiyal yem katklar kanatl hayvan yemlerinin ve zellikle etlik pili yemlerinin retiminde vazgeilemez bir unsurdur. Yllk 613 milyon tona ulaan dnya karma yem retiminin %70 ini oluturan kanatl hayvan yemi + domuz yemi retiminin nemli bir ksmna antikoksidiyal etkili yem katk maddeleri mutlak ve srekli olarak katlmaktadr. Yllk etlik pili karma yem tketiminin 2,7 milyon tona ulat lkemiz etlik pili sektrnde de benzer durum sz konusudur. Bir ton yemdeki antikoksidiyal maliyetinin 4-6 dolar arasnda olduu gz nne alndnda konunun global bazda ekonomik boyutu daha iyi anlalmaktadr (yaklak 1 milyar dolar/yl). Bu rakamn lkemizde ki boyutunun da 12-15 milyon dolar/yl olduu bilinmektedir. Bu projenin uygulanmas sonucu belirlenen bitkilerin esansiyel yalarnn yapsndaki antikoksidiyal etkili aktif bileenlerin barsaklarda koksidiyal geliimini inhibe ederek antikoksidiyal ilalara benzer etki gstermesi beklenmektedir. Bu konuda lkemiz doal bitki florasnda bol miktarda bulunan kekiin esansiyel yandan nemli ekilde faydalanlmas hedeflenmektedir. Ada ay, karaba otu ve defne yapra yararlanlmas muhtemel dier tbbi bitkilerdir. lkemizin dnyann nemli reticisi ve ihracats olduu esansiyel ya pazarnda bu rnlere olan talebin artmas lkemiz ekonomisi iin nemli bir kazan olabilecektir. Daha da nemlisi zellikle ekstansif tarm yaplan susuz ve kra blgelerde, zellikle retimin yasakland ttn ekim alanlarnda, alternatif bir bitkisel retim eidini oluturabilecektir. Ayrca bu bitkilerin ilenerek yann karlmas ilemi de yeni istihdam imkanlar yaratabilecektir. zellikle bu projenin sonularnn uygulamaya aktarlmasnn bitkisel retim, tarmsal sanayi, yem katk sektr ve etlik pili sektrnde katma deer ve istihdam yaratmas beklenmektedir. 22

lkemizde tbbi bitkilerin toplanmas, ilenmesi ve esansiyel yann karlmas asndan kkl bir gelenek, bilgi birikimi ve ticari ileyi mevcuttur. Bu adan deerlendirildiinde projenin sonularnn uygulamaya aktarlmas asndan ksa bir zamann ve yasal prosedrn yeterli olaca dnlmektedir. lkemizde yaplan eitli bilimsel almalarda denemede kullanlacak esansiyel yalarn antibakteriyal, antifungal, antioksidan ve bymeyi tevik edici etkileri ortaya konmutur. Bu bakmdan kullanlacak esansiyel yalarn hayvann byme performans ve sal zerinde beklenenden daha fazla olumlu etkide bulunabilmesi muhtemeldir. lkemizde etlik pili yemi retiminde kullanlan antikoksidiyal ilalarn te birinin dahi esansiyel yalardan elde edilecek alternatifle yer deitirmesi durumunda bile yaklak 50 ton esansiyel yan bu amala lkemiz ekonomisine ek katma deer yaratmas anlamna gelecektir. Bu miktar esansiyel ya retimi en az 1000 ton tbbi bitkinin retimi ile mmkndr. Koksidiyozun etlik pili yetitiriciliinde neden olduu ekonomik kayplarn yeme esansiyel ya ilavesi sonucu engellenilebilme olaslnn bulunmas ve dolaysyla ithal antikoksidiyal yem katklarndan nemli dzeyde tasarruf salanabilecek olmas proje sonularndan beklenen nemli yararlardandr. 9. NER SAHPLERNN YETERLL: 9.1. Proje Lideri Ad-Soyad : Do. Dr. Mehmet BOZKURT Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.2.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Prof. Dr. Hasan EREN Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesi Parazitoloji ABD Aratrmacnn konu ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.3.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Kamil KKYILMAZ Ziraat Yksek Mhendisi Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.4.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Abdullah Uur ATLI Ziraat Mhendisi Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.5.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Ar. Gr. Dr. Nuran AYSUL Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesi Parazitoloji ABD Aratrmacnn konu ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.6.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Mustafa INAR Ziraat Mhendisi Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ile ilgili yaynlar bulunmaktadr 9.7.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Ar. Gr. Esin GVEN Atatrk niversitesi Veteriner Fakltesi Parazitoloji ABD Aratrmacnn konu ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.8.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Erol BNTA Ziraat Mhendisi Erbeyli ncir Aratrma Enstits Aratrmacnn kanatl yetitiricilii ile ilgili yaynlar bulunmaktadr. 9.9.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Do. Dr. M. zgr ZYT Uludag niversitesi Veteriner Fakltesi Patoloji ABD Aratrmacnn konu ile ilgili yaynlar bulunmaktadr 9.10.Yardmc Aratrmac Ad-Soyad: Sabri TOPBA Ziraat Mhendisi Erbeyli ncir Aratrma Enstits

23

10.

ARATIRMA BRMNN YETERLL: 10.1. Birimde Mevcut Donanm : Projeyle ilgili donanm birimde mevcuttur. 10.2. Birim Dnda Yararlanlabilecek Donanm : 10.3. Birimde Yrtlmekte Olan Aratrma-Gelitirme Etkinlikleri: 1. Farkl Bor Dzeyleri ve Bor ile Fitaz Enziminin Birlikte Kullanmnn Etlik Pililerde Performans, Baz Kan, Kemik ve Dk Parametreleri zerine Etkilerinin Belirlenmesi 2. Esansiyel Ya Karmnn Tek Bana veya Koksidiyoz As ile Kombine Edilerek Kullanlmasnn Deneysel Olarak Coccidiosis Bulatrlan Etlik Pililerin Performans, Barsak Lezyon Skorlar ve Dk Oosit Atm zerine Etkileri 3. Yeme Maya Kltr ve Esansiyel Ya Karm lavesinin Scak klim Koullarndaki Yumurtac Tavuklarn, Verim Performans, Baklk, Kimi Stres Parametreleri ile Yumurtann Oksidatif Stabilitesi zerine Etkileri 4. Yem Endstrisine Ynelik Endstriyel Enzimlerin retimi 5. Yeme ve Altla Farkl Fiziksel Yapda Zeolit lavesinin Etlik Pililerin Byme Performans ile Baz Serum, Kemik, Dk, Altlk Parametreleri ve Ayak Taban Yangs zerine Etkileri

24

11.

TALEP EDLEN BTE YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 16.000 1.000 3.000 20.000 2.Yl

I. YATIRIM TUTARI 06 SERMAYE GDERLER 06.1-MAMUL MAL ALIMLARI 06.2-MENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.5-GAYRMENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.9- DER SERMAYE GDERLER TOPLAM II. YATIRIM TUTARININ DAILIMI 06 SERMAYE GDERLER 06.1.2.04-Labarotuvar cihaz almlar 06.2.3.01-Gda rnleri iecekler ve ttn almlar 06.2.7.01-Kimyevi madde ile kauuk ve plastik rn almlar 06.5.4.03-Elektrik almlar 06.9.2.01-Yurtii geici grev yolluklar TOPLAM 12.000 4.000 1.000 3.000 20.000 2.000 2.000 1.Yl 2.Yl

2.000 2.000

12. ALIMA TAKVM: Proje Faaliyetleri Sorumlu Kiiler Gerekletirme Tarihi ubat 2012 ubat 2012

M. BOZKURT Deneme kmesinin hazrlanmas M. INAR S.TOPBA M. BOZKURT Deneme yemlerinin K. KKYILMAZ hazrlanmas ve yem analizleri A.U. ATLI M. BOZKURT Denemenin yrtlmesi ve A.U. ATLI verilerin toplanmas K. KKYILMAZ (Performans verileri ve organ M. INAR arlklar) E. BNTA Klinik coccidiosisin izlenmesi, H.EREN dkda oosit saym ve tr N. AYSUL tespiti ile coccidia lezyonlarnn E. GVEN deerlendirilmesi . ZYT M. BOZKURT Verilerin istatistiki analizi K. KKYILMAZ A.U.ATLI M. BOZKURT K. KKYILMAZ Sonu raporunun yazlmas M. INAR N. AYSUL

Mart - Mays 2012

Mart -Aralk 2012

Ocak 2013

ubat-Aralk 2013

25

13 LTERATR LSTES: 1 Aliek, A., Bozkurt, M. & abuk, M., (2003). The effects of an essential oil combination derived from selected herbs growing wild in Turkey on broiler performance. South African Journal of Animal Science 33 (2), 89-94. 2 Aliek, A., Bozkurt, M., abuk, M., 2004. The effect of a mixture of herbal essential oils, an organic acid or a probiotic on broiler performance. S. Afr. J. Sci. 34 :217-222. Allen, P. C., J. Lydon, and H. D. Danforth. 1997b. Effects of components of Artemisia annua on coccidia infections in chickens. Poult. Sci. 76: 1156-1163. 3 Banfield, M. J., Kwakkel, R. P., Groenveld, M. Ten Doeschate, R. A. and Forbes., J. M., 1999. Effects of whole wheat substitution in broiler diets and viscosity on a coccidial infection in broilers. Br. Poult. Sci., 40:S58-S60. 4 Basmacolu, H., Tokuolu, . and Ergl, M., 2004. The effect of oregano and rosemary essential oils or alpha-tocopheryl acetate on performance and lipid oxidation of meat enriched with n-3 PUFAs in broilers. S. Afr. J. Sci. 34 :197-210. 5 Basset, R. (2000). Oraganos Positive mpact on Poultry Production. World Poultry Elsevier, No: 9, Volume: 16, P: 31-34 6 Baer, H.C. (2000). Uucu yalarn parlak gelecei. TAB Blteni, 15:20-23. 7 Bedford, M.R. 2000. Removal of antibiotic growth promoters from poultry diet: implication and strategies to minimize subsequent problems. Worlds Poult. Sci. J., 56:347-365. 8 Bozkurt, M., K. Kkylmaz, A.U. atl, M. nar, 2005. The Effect of Dietary Supplementation of Prebiotic, Probiotic and Organic Acid, Either Alone or Combined on Broiler Performance and Carcass Characteritics. 15th European Symposium on Poultry Nutrition. 25-29 September 2005 Balatonfred, Hungary. 288 9 Choct, M.R., and Bedford., M.R., 1999. Effects of xylanase on individual birds variation, starch digestion through the intestine, and ileal and caecal volatile fatty acid production in chickens fed wheat. Br. Poult. Sci., 40:419-422. 10 Conway, D.P., McKenzie M.E., (1991). Poultry Coccidiosis Diagnostic and Testing Procedures. Second Ed. Pfizer Inc., New York, pp. 32-55. 11 Cook, G.C. (1998). Small ntestinal Cocccidiosis and Emergent Cinical Problem. J. Infect. 16, 213-219. 12 Cumming, R.B. 1994. Opportunities for whole wheat grain feeding. 9 th European Poult. Conf. 2:219-222. 13 ifti,M., Gler,T., Dalkk, B. and Erta, O.N., 2005. The effects of anise oil (Pimpinella anisum L.) on broiler performance. Int. J.of Poult. Sci. (11), 851-855. 14 Daley, M., Stanley, V.G., Dunkley, J., Sefton, A.E. and Tucker., (2004). The Efficacy of Natural Alternative to Coccidiostats in the Control of Eimeria in Growing Broiler Chicken. Xx Worlds Poultry Congress. stanbul. June 8-13,. 15 Dalloul, R.A., Lillehoj, H.S., Shellen, T.A. and Doerr, J.A., 2003. Enhanced mucosal immunity against Eimeria acervulina in broilers fed a lactobacillus-based probiotic. Poult. Sci., 82:62-66. 16 Delzenne, N. M., 2003. Oligosaccharides: state of the art. Proc. Nutr. Soc., 62:177-182. 17 Duffy, C.F., Mathis, G.F. and Power, R.F., 2005. Effects of NatustatTM supplementation on performance, feed efficiency and intestinal lesion scores in broiler chickens challenged with Eimeria acervulina, Eimeria maxima and Eimeria tanella. Vet. Parasitology, 130:185-190. 18 Elmusharaf, M.A., Bautista, V., Nollet, L., and Beynen., A.C. 2006. Effect of an in-feed mannanoligosaccharide preparation (MOS) on Eimeria tenella infection in broiler chickens. Int. J. Poult. Sci., 5:583-588.

26

19 Elmusharaf, M.A., Peek, H.W., Nollet, L. and Beynen, A.C. 2007. The Effect of an infeed mannanoligosaccharide preparation (MOS) on a coccidiosis infection in broilers. Anim. Feed Sci. Technol., 134:347-354. 20 Fuller, R. 1989. Probiotics in man and animals. J. Appl. Bacteriol 66:365-378. 21 Greathead, H. and Kamel, C. 2006. Encapsulated plant extracts to fight coccidiosis. Feed Mix. 14 (4): 19-21. 22 Guo, F.C., Kwakkel, R.P., Williams, B.A., Parmentier, H.K., Li W.K., Yang, Z.Q. and Hernandez, F., Madrid, J., Garcia, V., Orengo, J. and Megias, M.D., 2004.Influence of two plant extracts on broilers performance, digestibility, and digestive organ size. Poultry Sci.83:169-174. 23 Hertrampf,J.W. (2001). Alternative Antibacterial Performance Promoters. Poultry nternational, January 2001, P: 51-55. 24 Jamroz, D., Wilickiewicz, A., Wertelecki, T., Orda J. and Skorupinska J. (2005).Use of active Subtastances of Plant Origin in Chicken Diets Based on Maize and Locally Grown Cereals. British poult. Sci. V:46, No:4, pp.485-493 25 Lee, S.H., Lillehoj, H.S., Dalloul, R.A., Park, D.W., Hong, Y.H. and Lin J.J., 2007. Influence of Pediococcus-based probiotic on coccidiosis in broiler chickens. Poult. Sci., 86:63-66. 26 Mellor, S. (2000). Nutraceuticals-Alternatives to Antibiotics. World Poultry Elsevier, No:2, Volume :16, P: 30-33 27 Morgan, A.J. and Bedford, M. R. 1995. Advances in the development and application of feed enzymes. Aust. Poult. Symp., 7:109-115. 28 Saini, R., Davis, S. and Dudley-Cash, W., (2004). Oregano Essential Oil Recudes Necrotic enteritis in Broilers. Xx Worlds Poultry Congress. stanbul. June 8-13, 2004. 29 Sun, X. McElroy, A. Webb, K.E. Sefton, A.E. and Novak C., 2005. Broiler performance and intestinal alterations when fed drug-free diets. Poult. Sci., 84:1294-302. 30 Verstegen, M.W.A., (2004). Effects of Mushroom and Herb Polysaccharides on Cellular and Humoral Immune Responses of Eimeria tanella- Infected Chickens. Poultry Sci: 83: 1124-1132. 31 Waldenstedt, L., Elwinger, K. Hooshmand-Rad, P. Thebo, P. and Uggla. A., 1998. Comparison between effects of standard feed and whole wheat supplemented diet on experimental Eimeria tenella and Eimeria maxima infections in broiler chickens. Acta. Vet. Scand., 39:461-71. 14. TEKLF ONAYI: Ad Soyad 14.1.Proje Lideri 14.2. neren Kurulu Mdr 14.3. Destekleyen Kurulular : Do. Dr. Mehmet BOZKURT : Ramazan ZKAN : Tarih 10.02.2011 11.02.2011 mza

14.4. birlii Yaplan Kurulular : 1- Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesi Parazitoloji ABD-AYDIN 2- Uludag niversitesi Veteriner Fakltesi Patoloji ABD-BURSA

27

TC TARIM VE KYLER BAKANLII PROJE TEKLF Aratrma Alan Kodu : Aratrma Program Kodu : Yeni Proje Numaras : Aratrma ncelik Puan: Toplam Proje Puan :

1.

PROJE ADI : Doku Kltr Medyumuna Katlan Trehaloz, Dithioerythritol Antioksidanlar le Horoz Spermasnn Dondurulmas.

Sistein

ve

Frozen Cock Semen With Trehaloz,Cystein and Dithioerythritol Antioxidants in Tiss ue Culture Medium Extenders. 2. 3. YRTC KURULU : Hayvanclk Merkez Aratrma Enstits Lalahan PROJE LDER Ad Soyad Kurumu 4 : Serhat BYKLEBLEBC (Veteriner Hekim) : Hayvanclk Merkez Aratrma Enstits Lalahan

PROJENN LGL OLDUU AFA/PROGRAM : Dk

ncelik Yksek Orta Aratrma Frsat Alan: Kanatl Kk Evcil Hay. Yet. Aratrma Program : Kanatl Hayvanlar 5. PROJE SRES 5.1. 5.2. 6. Balama Tarihi Biti Tarihi : : : 12 Ay 15 Mays 2012 15 Mays 2013

PROJENN ZET TANITIMI:

Bu projede, Lalahan Hayvanclk Merkez Aratrma Enstits Tavuk Yetitirme ubesinde bulunan en az 30-70 haftalk yata 5 adet horoz ve suni tohumlamalar iin 40 adet tavuk kullanlacaktr. Horozlar sperma vermeye altrldktan sonra, abdominal masaj yntemiyle haftada 3 defa 1er ejaklat alnacaktr. Elde edilen normo-ejaklatlar kullanlacaktr. Horozlardan alnan normo-ejaklatlar birletirildikten sonra eit olarak drde blnecek ve srasyla, birinci gurup iinde sadece doku kltr mediumu (TCM) bulunan sulandrc ile sulandrlarak kontrol gurubunu oluturacaktr. Dier 3 grup ise ierisine antioksidan olarak trehaloz, sistein ve dithioerythritol antioksidanlar eklenmi doku kltr mediumu ile sulandrlacaktr. Kriyoprotektan olarak %5 orannda Dimethil sulfoksit (DMSO) eklenecektir. Kontrol grubu antioksidansz ve dier gruplar ierisine srasyla 25 mM Trehaloz, 5 mM Sistein, 1 mM Dithioerythritol antioksidanlar katlm, TCM sulandrclar ile sulandrlarak her bir payette 250x106 spermatozoa olacak ekilde dozlanacaktr. Sulandrlan spermalar ekilibrasyonu takiben 0.25 mllik payetlere ekilerek, kontroll dondurma cihaznda dondurulacak ve sv azot (-1960C) iinde saklanacaktr. Dondurma ve zdrme arasnda en az 24 saat zaman fark olacak ekilde payetler zdrlerek spermatolojik parametreler ynnden deerlendirilecektir.

28

Total of five cock and 40 chicken (for AI) will be used in this project with at least 3070 weeks old which will be provided from the Lalahan Livestock Central Research Institute. After the cocks are accustomed to give semen, one ejaculate will be collected three times a week by using abdominal massage method. Normo-ejaculates which are obtained will be used. The normo-ejaculates collected from cocks will be combined and will be split into four equal aliquots after being diluted with TCM (Plant Tissue Medium). One group will be diluted with TCM as control group. Other three groups will be diluted with TCM where Trehalose, Cysteine and Dithioerythritol antioxidants were added. Dimetilsulfoxide (DMSO) % 8 will be added as cryoprotectant. There will be no antioxidant in control group, (Trehalose (25 mM), Cysteine (5 mM), Dithioerythritol (1 mM),) and will be diuted to a final concentration of approximately 250106 spermatozoa per ml (250X106 sperm in each 0.25 ml straw). The extended semen will be packed in 0.25 ml plastic straws after the equilibration periods, and then will be frozen by controlled freezing machine, being stored in liquid nitrogene (-1960C). At least stored for 24 hours, straws will be thawed in water bath (370 C) and examined by some spermatological parameters. 7. ANAHTAR KELMELER: Dimethil sulfoksit (DMSO), Dithioerythritol, Doku Kltr Mediumu (TCM), Horoz, Sistein, Trehaloz Cock, Cystein, DMSO, Dithioerythritol, TCM, Trehalose. 8. PROJE TEKLF HAKKINDA AYRINTILI BLG: 8.1. Aratrmann Amac ve Gerekesi: Son yllarda dnyada bilimsel ve teknolojik gelimelere paralel olarak tavukuluk alannda nemli ilerlemeler kaydedilmitir. zellikle 20. yzyln ortalarnda balatlan horoz spermasnn ksa sreli sulandrlarak saklanmas ya da dondurularak uzun sre saklanmas gibi biyoteknolojik yntemler tavuklarda suni tohumlamann baaryla uygulanmasn salamtr. Kanatllarda horoz spermasnn baarl bir ekilde dondurulmasyla srdeki canl horoz saysnn azaltlmasna imkan salanrken, horozlarn agresif davranlarndan kaynaklanan lmlerle meydana gelen gen kayplarnn en aza indirilmesi mmkn olabilecektir. Spermann dondurulmas - zdrlmesi srasnda membran / lipit faz deiimi, ozmotik / mekanik stres ve ortamdaki serbest oksijene bal olarak gelien lipit peroksidasyon ve serbest oksijen radikallerinin (ROS) yol at membran proteinlerindeki paralanma, hcre organellerinde yapsal deformasyona, DNA da krlmalara ve hcresel lmlere neden olmaktadr. Sulandrclara antioksidanlarn ilavesiyle bu olumsuz durumlar azaltlabilmekte, zm sonu spermatolojik zellikler iyilemektedir. Dondurma ilemi, motil spermatozoa saysnda ve canllnda azalmalara ve lipit peroksidasyon sonucunda spermann dondurulmas-zdrlmesi sonrasnda anormal spermatozoonlarda arta neden olmaktadr. Kanatl spermasnn dondurulmas almalarnda bugne kadar dier hayvan trlerinde olduu gibi istenen dzeyde yksek baar elde edilememitir. Ayrca u ana kadar yaplan almalar incelendiinde TCM ile dondurulmu horoz spermas almalarna rastlanmamtr. Aratrma sonucunda elde edilecek baarnn, kanatl spermas dondurma almalarna nemli bir katk salayaca dnlmektedir. Bu alma ile kullanlacak olan doku kltr mediumu (TCM) ve sulandrcya katlacak antioksidanlarla horoz spermasnn baarl bir ekilde dondurulmas ve zdrme sonras yaplacak spermatolojik deerlendirmelerden daha baarl sonularn alnmas amalanmaktadr. Dondurulmu spermalarla yaplacak tohumlamalarla elde edilecek dlllk kontrolleriyle de sulandrclarn in vitro deerlendirmelerin yannda in vivo verilerin deerlendirilmesi de yaplm olacaktr.

29

8.2. Literatr zeti: Kanatllarda sperma almaya ynelik ilk almalar 20. yz yln banda grlmektedir. Ivanof 1912 ylnda ldrlm horozlarn duktus deferenslerinden basnla ald sperma ile tohumlama yapmtr. Takip eden yllarda ilk defa Burrows ve Quinn masaj yntemiyle canl horozlardan sperma almlardr (4). Kanatl spermasnn dondurulmasna ynelik ilk almalar Nelson tarafndan 1939 ylnda yaplm ve eitli yntemler gelitirilmitir (1). Her yntemde; sulandrc, sulandrma oran, soutma oran, farkl kryoprotektanlarn kullanm [dimethylacetamide (DMA), dimethylformamide (DMF), dimethylsulfoxide (DMSO-Me2SO), ethylene glycol (EG) ve glycerol], dondurma yntemleri (ksa veya uzun sreli), dondurma srasnda kullanlan muhafaza (pellet, cam ampul veya payet ierisinde) ve zdrme ekli zerine almalar yaplmtr (5, 19). Bunun yannda 1941 ylndan bu gne kadar zellikle evcil kanatllarn spermalarnn dondurulmas ile ilgili pek ok makale mevcttur (2, 3). lkemizde ise horozlardan masaj yntemiyle sperma alnarak, spermatolojik zellikler, tohumlama dozu, tohumlama aral ve fertilite kontrol gibi deiik konular zerinde almalar yaplmtr (9, 11, 13, 14, 15, 19, 22) Horoz spermasnda baarl bir dondurma yapmak iin en nemli adm uygun kryoprotektann seilmesi ve bu kryoprotektanlarn ynteme uygun olarak katlmasdr. Ayrca dondurma srasnda spermann dondurma ekli de nemlidir (10, 17, 18). DMA kullanlarak pellet yntemiyle yaplan dondurmalar sonucunda tohumlanan tavuklarda fertilite oran % 84,7 92,7 arasnda tespit edilmesine ramen, sperma payet eklinde dondurulduunda fertilite oran %26,7 olarak saptanmtr. Ayn almada kryoprotektan olarak gliserol kullanlm ve payette dondurulmu spermalarla yaplan tohumlamalarda fertilite oran % 53,7-63,9 saptanmtr (2). Yaplan dier almalarda ise; %62,4-65 (5), %76 (12), %85-93 (21) gibi deiik oranlarda dll yumurta elde edilmitir. Farkl almalarda bir tohumlama dozundaki spermatozoa saysnn nemli olduu vurgulanmaktadr ve bir tohumlama dozunda en az 150x106 spermatozoa bulunmasnn fertiliteyi olumlu ynde etkiledii bildirilmektedir (4,16, 17). Terada ve ark. (20) farkl oranlarda gliserol ve DMSO kullanarak horoz spermalarn dondurmular, %7 yi aan younluktaki kryoprotektanlarn spermatozoa motilitesini drdn, anormal spermatozoa orann artrdn bildirmilerdir. Keskin ve ark. (8) nn St-1, BPSV-1 ve Ringer-1 sulandrclaryla dondurduklar horoz spermalarnda zm sonu spermatozoa motilitesini srasyla %29, %26, %34,5 bulmulardr. Yaplan almalardan anlalaca gibi horoz spermasn dondurmak iin deiik metotlar gelitirilmeye allmtr. Bu almadaki ama ise deiik antioksidanl ve antioksidansz TCM sulandrcsn kullanarak horoz spermalarnn baarl bir ekilde dondurularak muhafazas ve kullanarak zm sonu deerlerini gelitirmek bylece horoz spermasnn baarl bir ekilde dondurulmasn salamaktr. 8.3. Materyal ve Metot: Bu projede, Lalahan Hayvanclk Merkez Aratrma Enstits Tavuk Yetitirme ubesinde bulunan en az 30-70 haftalk yata 5 adet horoz ve suni tohumlamalar iin yine ayn yalardaki 40 adet (kullanlacak 3 farkl sulandrc ve bir kontrol grubu iin 10x4) tavuk tesadf seilerek kullanlacaktr. Aratrma 4 aamada yaplacaktr. Hayvanlarn tm aratrma sresince batarya tipi bireysel kafeslere konacak, aydnlanma ve beslenme artlar tek tip olacaktr. Horozlar sperma vermeye altrldktan sonra, abdominal masaj yntemiyle haftada 3 defa 1er ejaklat alnarak, elde edilen normo-ejaklatlar kullanlacaktr. Birinci safhada horozlardan alnan normo-ejaklatlar birletirilip, Doku Kltr Mediumu (TCM) ana solsyonuyla sulandrldktan sonra 4 eit hacme blnecektir. Birinci grup antioksidansz kontrol grubunu, dier 3 grup ise ierisine antioksidan olarak trehaloz, 30

sistein ve dithioerythritol antioksidanlar katlm antioksidanl gruplar oluturacaktr. Daha sonra kriyoprotektan olarak her sulandrcya %5 Dimethil sulfoksit (DMSO) katlarak, bir payette 250x106 spermatozoa olacak ekilde sulandrlacaktr. Sulandrlan spermalar ekilibrasyonu takiben 0.25 mllik payetlere ekilerek (bir tohumlama dozunda 250x106 spermatozoa olacak ekilde) programlanabilir otomatik (Digitcool 5300 ZB 250) kontroll dondurma cihaznda dondurulacak ve sv azot (-1960C) iinde saklanacaktr. En az 24 saat sreyle sv azotta saklanan payetler 40oCde 15 saniye sreyle zdrlerek spermatolojik parametreler ynnden (subjektif sperma motilitesi (%), CASA deerlendirilmeleri (toplam motilite, progresif, sperma hareketleri ve anormal spermatozoa oran (%) deerlendirilecektir. Sulandrclarn bileenleri aadaki tablo halinde verilmitir. Tablo 1: Sulandrc Bileenleri
Kontrol grubu TCM %15 Yumarta Sars %5 DMSO 1ml/1000 ml Antibiyotik Sulandrc 1 TCM 25 mM Trehaloz %15 Yumarta Sars %5 DMSO 1ml/1000 ml Antibiyotik Sulandrc 2 TCM 5 mM Sistein %15 Yumarta Sars %5 DMSO 1ml/1000 ml Antibiyotik Sulandrc 3 TCM 1mM Dithioerythritol %15 Yumarta Sars %5 DMSO 1ml/1000 ml Antibiyotik

Deerlendirme sonucunda uygun olan spermalar ile tavuklar leden sonralar 2er gn arayla toplam 3 defa olmak zere tohumlanacaklardr. Tohumlama ilemi ve sonrasna ait ilemler ayn artlarda 15 gn aralklarla (3) defa tekrarlanacaktr. Son aamada ise; kuluka ilemi ve sonular deerlendirilecektir. Bu aamada ilk tohumlamadan sonraki 2. gnden balayarak yumurtalar kodlanarak toplanacak ve bir haftalk depolama sresinin ardndan kuluka makinesine konulacaktr. Kuluka ileminin ardndan civciv kmayan yumurtalarn tm krlarak dlllk kontrolleri yaplacak ve kan civcivlerde ilk 1 haftadaki yaama gc deerlendirmeye alnacaktr. statistik deerlendirme iin; farkl kriyoprotektan ve antioksidan ieren sulandrclar arasnda, zerinde durulan spermatolojik zellikler bakmndan farkllklarn belirlenmesi amacyla varyans analizi yaplacaktr. Farkll nemli bulunan spermatolojik zellikler bakmndan hangi gruplarn nemli olduunun tespiti iin Tukey oklu Karlatrma metodundan yararlanlacaktr. almada deney gruplaryla en az 10 (on) tekrar yaplacaktr. 8.4. Beklenen Yararlar /Uygulamaya Aktarma/Ekonomiye Katk: Bu alma baarl olursa bundan sonra bu konudaki aratrmalar iin bir basamak olacaktr. Bu aratrmadan elde edilecek verilerin ardndan tohumlama kontrollerine geilebilecek sonuta, dondurulmu horoz spermas ile ilgili sperma bankasnn oluturulmasna olanak salanacaktr. Horoz spermasyla yaplacak dondurma almalar iin gerekli altyap hazrlacak ve varolan aratrclarn ihtiyac olan bilgi ve tecrbe kazanlacaktr. Horoz spermasnn dondurulmasnda TCM sulandrcs ve TCM sulandrcsna katlacak deiik antioksidanlarn (Trehaloz, Sistein ve Dithioerythritol) etkisi in vitro parametreler asndan aratrlacak ve sonuta baarl bir sperma sulandrcs ortaya konulmaya allacaktr. A- Proje kabulnden sonra, Nisan Haziran 2012 tarihinde sarf malzemelerin satn alnmas ve Haziran - Austos 2012 tarihinde n almalarn yaplmas. 31

B- Eyll 2012 - ubat 2013 tarihinde horozlardan spermalarn alnmas, muayenesi ve gruplar halinde dondurulmas. Dondurulmu zdrlm spermalarn muayene ve deerlendirmesi. C- ubat - Mart 2013 tarihlerinde almadan elde edilen bulgularn deerlendirilmesi ve kesin raporun yazlmas. D- Mays 2013 Projenin kesin raporunun Genel Mdrle teslim edilmesi. 9. NER SAHPLERNN YETERLL: 9.1. Veteriner Hekim Serhat BYKLEBLEBC: Ankara niv. Veteriner Fakltesi Dlerme ve Suni Tohumlama Anabilim dalnda doktora yapmaktadr. 9.2. Dr. Hseyin KNET: Ankara niv. Veteriner Fakltesi Dlerme ve Suni Tohumlama Anabilim dalnda doktoraya sahiptir. Deiik rktan hayvanlara ait spermalar zerinde almtr. Suni Tohumlama Laboratuvarnda Blm Bakan olarak almaktadr. 9.3. Dr. Prhan Barbaros TUNCER: Ankara niv. Veteriner Fakltesi Dlerme ve Suni Tohumlama Anabilim dalnda doktoraya sahiptir. Deiik rktan hayvanlara ait spermalar zerinde almtr. Halen Suni Tohumlama Laboratuarnda ube efi olarak almaktadr. 9.4. Dr. Umut TADEMR: Ankara niv. Veteriner Fakltesi Cerrahi Anabilim dalnda doktoraya sahiptir. Deiik rktan hayvanlara ait spermalar zerinde almtr. Teknik Mdr Yardmcs olarak grev yapmaktadr. 9.5. Dr. Neval ZDOAN: Ankara niv. Veteriner Fakltesi Zootekni Anabilim dalnda doktoraya sahiptir. Denizli ve Gerze tavuk rklar gen kaynaklar koruma projesi lideridir. 10. ARATIRMA BRMNN YETERLL: 10.1. Birimde Mevcut Donanm: Spermann sulandrlmas, dondurulma ilemi ncesi ve srasnda gerekli olan tm yar otomatik ve otomatik makineler. zm sonu deerlendirme yapmak iin gerekli alet ve ekipmanlar mevcuttur. 10.2. Birimde Yrtlmekte Olan Aratrma Gelitirme Etkinlikleri: Boa, ko, teke spermalarnn daha baarl bir ekilde dondurulmas amacyla ilgili personelinin yrtmekte olduu projeler bulunmaktadr. Ayrca TRKHAYGEN-1 projesi kapsamnda yerli genetik kaynaklarndan Enstitmze allmak zere getirilen hayvanlarn spermalar da dondurulmaktadr.

32

11.

TALEP EDLEN BTE

YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 2.Yl 3.Yl 4.Yl -

I. YATIRIM TUTARI
03 MAL VE HZMET ALIM GDERLER 03.1- RETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.2- TKETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.3- YOLUKLAR 03.4- GREV GDERLER 03.5- HZMET ALIMLARI 03.6- TEMSL VE TANITMA GDERLER 03.7- MENKULMAL, GAYRMADD HAK ALIM, BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.8- GAYRMENKUL MAL BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.9- TEDAV VE CENAZE GDERLER TOPLAM -

06 SERMAYE GDERLER 06.1-MAMUL MAL ALIMLARI 06.2-MENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.3-GAYRMADD HAK ALIMLARI 06.4-GAYRMENKUL ALIMLARI VE KAMULATIRILMASI 06.5-GAYRMENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.6- MENKUL MALLARIN BYK ONARIM GDERLER 06.7- GAYRMENKUL BYK ONARIM GDERLER 06.8- STOK ALIMLARI (SAVUNMA DIINDA) 06.9- DER SERMAYE GDERLER TOPLAM

YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 25.000,00 TL 2.Yl 3.Yl 4.Yl -

25.000,00 TL

33

12.

ALIMA TAKVM:
Ayrntl Bilgi Proje iin gerekli olan kimyasallarn alnmas iin hazrlklarn yaplmas (S. Bykleblebici, Dr.P.B.Tuncer, Dr.U.Tademir) Aratrma metodunun standart hale getirilmesi iin sulandrclarn hazrlanmas ve gerekli n almalarn yaplmas (S. Bykleblebici, Dr.H.Kinet Dr.P.B.Tuncer, Dr.U.Tademir) Horozlardan sperma alnmas, sulandrlarak dondurmas ve gerekli deerlendirilmelerin yaplmas (S. Bykleblebici, Dr.H.Kinet Dr.P.B.Tuncer, Dr.U.Tademir) Zamanlama Mays - Haziran 2012 Haziran - Austos 2012 Eyll 2012 - ubat 2013

Proje Faaliyetleri Malzeme Alm Proje n almas

Projeye Balanmas

Projenin sonu raporunun hazrlanmas (Verilerin toplanmas ve dzenlenmesi, istatistiksel deerlendirilmesi (S. Bykleblebici, Dr.H.Kinet ubat Mart 2013 Dr.P.B.Tuncer, Dr.U.Tademir,Dr.N.zdoan) Proje Biti Projenin kesin raporunun Genel Mdrle teslim edilmesi (S. Bykleblebici, Dr. U. Tademir) (Projenin makale yaplmas iin almalar (S. Bykleblebici, Dr.P.B.Tuncer, Dr.U.Tademir)

Mays 2013

13.

LTERATR LSTES:

1. Bilgili, S.f., Sexton, K., Renden J.A. (1987). Fluorometry of poultry semen: Influence of dilution and storage on chicken spermatozoal viability and fertility, Poultury Science, 66(12): 2032-2035. 2. Chalah, T., Segneurin, F., Blesbois, E., Brillard J.P. (1999). In vitro comparison of fowl sperm viability in ejaculates frozen by three different techniques and relationship with subsequent fertility in vivo, Cryobiology, 39(2): 185-191. 3. Donoghue, A.M., Wishart, G.J. (2000). Storage of poultry semen, Animal Reproduction Science, 62: 213-232. 4. Etches, R.J. (1996). Reproduction in poultry, Cab International, Cambridge. 5. Gill, S.P:S., Buss, E.G., Mallis, R.I. (1996). Cryopreservation of rooster semen in thirteen and sixteen percent glycerol, Poultry Science, 75:254-256. 6. Keskin, O., Tekin, N., Akay, E. (1995) Denizli horozlarnda balca spermatolojik zellikler, Lalahan Hayvanclk Aratrma Enstits Dergisi, 35 (1-2): 87-100. 7. Keskin, O., Tekin, N., Akay, E. (1995). Erbro rk horoz spermalarnn farkl sulandrc ve kryoprptektanlarla dondurulmas. Lalahan Hayvanclk Aratrma Enstits Dergisi, 35(3-4): 110-125. 8. Keskin, O., Tekin, N., Yurdaydn, N., Seluk, M. (1995). Denizli horozu spermalarnn farkl sulandrc ve kryoprotektanlarla dondurulmas. Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi Dergisi, 42: 373-379. 9. Kozanda, M. (1974). Tavuklarda suni ve tabii tohumlamann dlerme zerine etkisi. Lalahan Zootekni Aratrma Enstits Dergisi, 14(1-2): 22-34. 10. Lake P.E, Stewart J.M. (1978). A.I. n Poultry. In: Ministry Of Agriculture, Fisheries and Food Bulletin 213, London. 11. Pakdil, N. (1995) Horoz spermasnn dondurulmas ve fertilite kontrol, Doktora Tezi. 34

12. Seigneurin, F., Blesbois, E. (1995). Effects of the freezing rate on viability and fertility of frozen-thawed fowl spermatozoa, Theriogenology, 43:1351-1358. 13. Sevin, A., Tekin, N., Muyan, M. (1983). Leghorn Ve Newhampshire horozlarnda balca spermatolojik zellikler, Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi Dergisi, 30(4): 530541. 14. Sevin, A., Tekin, N., Muyan, M. (1984). Leghorn Ve Newhampshire horozlarnda anormal spermatozoon tipleri, Lalahan Zootekni Aratrma Enstits Dergisi, 13: 123-135. 15. Sevin, A., Tekin, N., Yurdaydn, N., Ekici, A., Ecan, A. (1986). St ve ringer sulandrclaryla sulandrlan Erbro horoz spermalarnn dl verimi zerinde aratrmalar. Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi Dergisi, 33 (2): 284-296. 16. Soysal, M.T. (2000). Biometrinin prensipleri (istatistik ve ders notlar). Trakya niversitesi Tekirda Ziraat Fakltesi, Yayn No: 95, Tekirda. 17. Sexton, T.J. (1977). A new poultry semen extender 1. effect of extension on the fertility of chicken semen, Poultry Science, 56:1443-1446. 18. Tajima, A., Graham, E.F., Hawkins, D.M. (1989). Estimation of the relative fertilizing ability of frozen chicken spermatozoa using a heterospermic competition method, Journal of Reproduction and Fertility, 85: 1-5. 19. Tank, . (1982) Leghorn ve Newhampshire horozlarnda kimi sperma zellikleriyle dl verimi zerine aratrmalar, uzmanlk tezi. 20. Terada, T., Hashimoto, H., Maeda, T., Watanabe, M., Tsutsumi, Y. (1988). Influence of cryoprotectans concentration on cell volume and motility of frozen-thawed fowl spermatozoa, Japan Poultry Science, 25: 268-277. 21. Tselutin, K., Seigneurin, F., Blesbois, E. (1999). Comparison of cryoprotectans and methods of cryopreservation of fowl spermatozoa, Poultry Science, 78: 586-590. 22. Trkolu, M., Zincirliolu, M. (1986). Tavukulukta uygulanan yapay tohumlamalarda en uygun tohumlama dozu, tohumlama skl ve tohumlama zamannn belirlenmesi zerine bir aratrma. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yll, 36: 189-199. 14. TEKLF ONAYI: Ad Soyad 14.1.Proje Lideri : Serhat BYKLEBLEBC Tarih 05.02.2011 05.02.2011 mza

14.2. neren Kurulu Mdr: Talat GZET 14.3. Destekleyen Kurulular 14.4. birlii Yaplan Kurulular : :-

35

TC TARIM VE KYLER BAKANLII PROJE TEKLF Aratrma Alan Kodu : Aratrma Program Kodu : Yeni Proje Numaras : Aratrma ncelik Puan: Toplam Proje Puan :

1.

PROJE ADI: Bal Ars Kolonilerinde (Apis Mellifera L) Diyet Farkllnn retilen Ar St Miktar ve Biyokimyasal Yaps zerine Olan Etkisinin Belirlenmesi YRTC KURULU :ORDU ARICILIK ARATIRMA ENSTTS PROJE LDER Ad Soyad Kurumu :Veysel Serkan GNBEY :Ordu Arclk Aratrma Enstits ncelik Yksek Orta Dk Aratrma Frsat Alan: Kanatl ve Kk Evcil Aratrmalar Aratrma Program: Arclk

2. 3

4.

Projenin lgili Olduu AFA/Program

5.

PROJE SRES : 5.1. 5.2.

12 Ay

Balama Tarihi: 01 Ocak 2012 Biti Tarihi : 31 Aralk 2012

6. zet

PROJENN ZET TANITIMI:

Ar yetitiriciliinde kolonilerin ek beslenmesi byk nem tamaktadr. Kolonilerde daha yksek verim alabilmek iin arlarn gereksinim duyduu besin maddelerinin salanmas gereklidir. Kolonileri elverisiz hava koullarnda ve nektar yetersizliinde, petek iletme, yavru yetitirme, ana ar yetitirme mevsiminde ve ar st retim dneminde, ka giri ve erken ilkbaharda, bal mevsimi ncesinde kolonilerin yavru retiminin tevik edilmesini salamak amacyla ek besleme uygulanmas zorunlu olmaktadr. Ordu linde yrtlecek bu almada bal ars kolonilerinde (Apis Mellifera L) diyet farkllnn retilen ar st miktar ve biyokimyasal yaps zerine olan etkisinin belirlenmesi amalanmtr. Aratrmada 4 farkl gruba datlan 4 adet balatc koloni ile her bir gurup iin 2 adet larva transfer kolonisi ve her gurup iin 2 adet destek kolonisi olmak zere toplam 20 adet koloni kullanlacaktr. Beslemenin yaplmayaca Kontrol grubu ile dier 3 grubun her birine eker erbeti ile polen ve farkl vitamin destekli diyet uygulanacaktr. Ar stnn insan beslenmesi ve sal zerinde etkileri gnmzde ok ekici bir duruma getirmitir. Arst 30-35 yldan bu yana insanlar tarafndan eitli hastalklarn tedavisinde, vcudun salkl ve din tutulmasnda, hcre yenileme zellii nedeniyle kullanlmaktadr. Trkiyede ar yetitiricilerinin arstnn retim, muhafaza ve pazarlamas konularnda ok fazla bilgiye sahip olmamas, teknik sorunlarla karlamalarna neden olmaktadr. lkemizde ar stnn retimi, kalitesi ve ilenmesi konusunda gnmze kadar ok az sayda alma yaplmtr. Bu alma Baldan sonra ar yetitiricilerimiz iin byk 36

ekonomik deer tayabilecek olan ar stnn besleme farkll ile retim miktarn artrma olanaklarn aratracak ve elde edilen ar stnn kalitesi ile biyokimyasal yaps zerine olan etkisinin belirlenecektir. Abstract: Additional feeding of bee breeding colonies of great importance. Colonies of bees to get a higher yield is required to provide needed nutrients. Colonies unfavorable weather conditions and the failure of nectar, honey business, fry rearing, queen bee rearing and royal jelly production during the season, winter and early spring, home, honey season in order to encourage the production of offspring colonies prior to the implementation of additional supply is required. n Ordu carried out this study, honey bee colonies in the Province (Apis mellifera L.) royal jelly produced by differences in the amount of diet and to determine the effect on the biochemical structure. Research, distributed in 4 different groups with each group of 4 starters for the 2 pieces of larvae transferred to the colony a colony, and 2 for each group a total of 20 colonies will be used to support the colony. Feeding with the control group will be made to each of the other 3 groups with sugar syrup and pollen of different dietary vitamin aided apply. Human nutrition on the health effects of royal jelly and today has become very attractive. 30-35 years in the treatment of various diseases since Royal Jelly by people, keeping the body healthy and vigorous, because of cell renewal feature is used. Bee breeders in Turkey Royal Jellys production, storage and marketing does not have too much information, matches cause technical problems. In our country, royal jelly production, quality, and very few studies have been done to date on the processing. This study is of great economic value to growers in the bee after the honey is the bee's milk supply is to bear the difference in the amount of production with the possibilities of improving the quality of royal jelly obtained from the biochemical research and the effect on the structure will be determine. 7. ANAHTAR KELMELER:

Anahtar Kelimeler: Ar Yetitiricilii, Ar St, ek besleme, Key Word: Beekeping, royal jely, breding 8. PROJE TEKLF HAKKINDA AYRINTILI BLG: 8.1 Aratrmann Amac ve Gerekesi:

Ar yetitiriciliinde kolonilerin ek beslenmesi byk nem tamaktadr. Kolonilerde daha yksek verim alabilmek iin arlarn gereksinim duyduu besin maddelerinin salanmas gereklidir. Kolonileri elverisiz hava koullarnda ve nektar yetersizliinde, petek iletme, yavru yetitirme, ana ar yetitirme mevsiminde ve ar st retim dneminde, ka giri ve erken ilkbaharda, bal mevsimi ncesinde kolonilerin yavru retiminin tevik edilmesini salamak amacyla ek besleme uygulanmas zorunlu olmaktadr (Kumova, 2000). Ergin bal arlarnn gereksinimini karlayan, temel besin maddeleri nektar, polen ve baldan olumaktadr. Nektarn fiziksel ve kimyasal deiimi ile oluan bal, arlarn karbonhidrat yaamlarn devam ettiren gerekli bir besin maddesidir. Bitki kaynaklarnn bol ve yeterli olduu durumlarda arlar kendi gereksinmelerini doadan toplayarak koloni geliimini salayabilmektedirler. Ancak ar kolonilerine yeterli nektar ve polen kaynaklar salanmad durumlarda arlarn yaamlarn srdrmeleri olduka zordur (Haydak, 1945; 1967; 1970). retim sezonunda elde edilen ar st miktarn belirleyen nemli gsterge etkin koloni ynetimidir. Ar st retimi koloni populasyonunun byklne bal olarak deiebilmektedir. Koloni populasyonunun bykl ise ana arnn yana, yumurtlama 37

hzna ve ii arlarn yaama gcne gre deiim gsterebilmektedir. Koloninin yavru miktar ile oluturduu ar st verimi arasnda pozitif bir iliki bulunmaktadr. Kolonilere uygulanan bakm besleme yntemlerinin zamannda ve tekniine uygun olarak yaplmas ile evrede elverili bitki kaynaklarnn salanmas gerekmektedir. Ar kolonilerinin ar st retimine kuvvetli bir ii ar populasyonu ile girebilmeleri, yavru retimini srdrebilmeleri ve bunun sonucunda beklenen ar st retimini gerekletirebilmeleri iin, kolonilere ek beslenme yaplarak ar st retimine hazrlanmalar gerekmektedir (Kumova ve ark., 1993). Ar st konusunda gelimi lkelerde yaplan bilimsel almalar yz yl ncesine dayanmaktadr. Ancak ar stnn retimi ve kullanm konusundaki almalar son 50 ylda nem kazanmtr. Dnyada ar st retiminde sz sahibi olan lkelerden biri olan inde 1993 ylnda 1000 ton ar st retimi gerekletirilmitir. Ayrca bugn ar st inde baldan sonra en nemli ikinci ana rn olmutur (Shb, 1993). Ar stnn insan beslenmesi ve sal zerinde etkiler gsterebilecei gr dnden bugne bu rn ok ekici bir duruma getirmitir. Arst 30-35 yldan bu yana insanlar tarafndan eitli hastalklarn tedavisinde, vcudun salkl ve din tutulmasnda, hcre yenileme zellii nedeniyle kullanlmaktadr. Son yllarda arstnn APTERAP alannda kullanm da retimini cazip duruma getirmitir. Dnyada arstnn retim ve ticareti in, Japonya, Taiwan ve Yeni Zelanda gibi Uzak Dou lkelerinde yaplmaktadr. in arst retimi ile ABD ve birok Avrupa lkesinin arst talebini karlamaktadr. Trkiyede ar yetitiricilerinin arstnn retim, muhafaza ve pazarlamas konularnda ok fazla bilgiye sahip olmamas, teknik sorunlarla karlamalarna neden olmaktadr. Trkiyede arstnn nemi, zellikleri, retimi, muhafaza teknii, kullanm alanlarnn bilinmesi; retici ve tketicilerin bu ynden aydnlatlmas gibi konulara nem verilmelidir. Ar st insan sal asndan birok hastalklarn tedavisinde kullanlmasnn yannda kozmetik sektrnde de geni kullanm alan bulmaktadr. Bu nedenle son yllarda lkemizde de ar stne olan talep gittike artmtr. Ancak lkenizde ar stnn retimi, kalitesi ve ilenmesi konusunda gnmze kadar ok az sayda alma yaplmtr. Bu alma Baldan sonra ar yetitiricilerimiz iin byk ekonomik deer tayabilecek olan ar stnn, Bal Ars Kolonilerinde (Apis Mellifera L) Diyet Farkll ile retilen Ar St Miktarnn artrma olanaklarn aratrmak ve elde edilen ar stnn kalitesi ile biyokimyasal Yaps zerine Olan Etkisinin Belirlenmesi amalanmtr. 8.2 Literatr zeti:

Bal ars (Apis melifera L.) yksek adaptasyon, yetenei ve reme igds sayesinde binlerce yl yaylmasn srdrerek yaaya gelmi sosyal bir bcektir. nsanlar binlerce yl nce bu olaanst alkan ve verimli bcei kefedip onun esrarengiz rnlerinden faydalanmlardr. Bal, polen, balmumu, ar st, propolis, anaar, oul gibi eitli rnler elde edilmesi, bal ars kolonilerinin polinasyon almalarnda kullanlmas son yllarda arcln nemini bir kat daha arttrmtr. Trkiyede arclk, Anadolunun eski ve yaygn retim etkinliklerinin banda gelmektedir. Ar gen merkezlerinden biri saylan Trkiyede 2010 yl itibariyle, yaklak 5.2 milyon koloni varl ve 82 bin ton bal retimi sz konusudur. Ayrca lkemiz 2010 yl itibariyle 5.5 milyon dolar deerinde arclk rn dsatm ile de sayl lkeler arasnda yer almaktadr (Anonim, 2010). nsanolu tarafndan uzun yllardan bu yana besin kayna olarak kullanlan bal, en ok bilinen ve tketilen arclk rnleri ierisinde yer almaktadr. Ancak son yllarda gerek insan sal zerine olan etkileri gerekse arclar iin ekonomik nem tamas bakmnda ar st giderek deer kazanmaktadr. Ar st, ilk kez 1623 ylnda sadece ana ar iin retildii belirlenmitir. 6-12 gnlk gen isi arlarn kafalarndaki ene alt (Mandbular) ve hipofarenks (Hypophryngeal) bezlerinden salglanan ar st besin deeri ve biyolojik aktivitesi ok yksek deerli bir rndr. Beyaz-krem renkte, pelte kvamda, kendine zg 38

kokusu ve eki-ac bir tad bulunmaktadr. Ar st kovan ierisindeki gen larvalarn ve ana arnn beslenmesi iin kullanlmaktadr. Kolonide sadece ana ar tm hayat dneminde ar st ile beslenmektedir. Larva dneminde ar st ile beslenen ana ar gelimesini daha erken tamamlayarak 16 gnde ergin hale gelmektedir. Koloni popilasyonunun geliiminin ve buna bal olarak ar rnlerinin retiminin temelinde yatan ana ardr. Ana arnn verimliliini belirleyen faktrlerinin en nemlisini ana arnn beslenmesinde kullanlan ar st olduu bilinen bir gerektir (Iannuzi,1990). Ana ar tm larva ve ergin dnemlerinde ar st ile beslendiinden yumurtalklar ve spermatekas ok iyi gelimekte, bir gnde yumurtlad yumurtalarn arl kendi arlna ulamaktadr. Hayat boyunca ar st ile beslenen ana arlar 3-4 yl yaayabilirken bal ve polenle beslenen isi arlar sadece 5-6 hafta yaayabilmektedir. Ana ar ile dier isi arlar arasndaki farkllklar ar stnden kaynaklanmaktadr. Ar st iinde su, proteinler, ekerler, serbest esansiyel amino asitler ve ya asitlerinin ve mineraller bulunmaktadr. B vitamini youn olmak zere A, D ve K vitaminleri bulunmamaktadr. Ayrca, mineraller, iz elementler ve antioksidan maddelerin olduu belirlenmitir. Gnmzde teknolojinin ok ileri bir dzeye ulamasna ramen ar st ierisinde % 3.5 orannda bilinmeyen maddeler bulunmaktadr. Bu bilinmeyen maddeler metabolizmay dzenlemekte, vcudun direncini ve baklk sistemini glendirmekte, hcre yenilenmesini salamakta ve bnyeyi glendirmektedir. Ar stn, kuru arlnn nemli ksmn proteinler (%40.9-49.75) ve ekerler (%20.39) oluturmaktadr. Yapsnda alt esit byk protein ve drt adet glikoprotein bulunmaktadr. Ar stnde bulunan ekerlerin yap olarak bala benzer zellik gstermekte olup toplam ekerin %90nn fruktoz ve glikoz oluturmaktadr. Ar stnde bulunan lipidler ve trevleri serbest ya asitlerinin %80-90n oluturmaktadr. Bunlar hayvan ve bitkilerde yaygn bulunan 14-20 C (Karbon) atomlu ya asitlerin aksine 8-10 C (karbon) atomlu ksa zincire sahip olan ya asitlerinden olumaktadr. %3.34-2.34 mineral madde (P,Na, K, Ca ve Mg) ve gonadotropik hormonlar bulunmaktadr (Yorsh, 1977; Wtherell, 1984; ztrk ve Kumova, 1998; erefolu, 2010). Ar stnn insanlar zerinde etkileri Dou Avrupada yaplan almalarla gndeme gelmi ve balangta, insanlar genletirici etkisiyle kamuoyuna tantlmtr. Ar stn asidik bir yapda olup pH deeri 3.6-4.2dir. Bu nedenle barsak florasnda yaratt antimikrobiyal etkileri daha ok pH ile ilgilidir. Japonya, in, ABD ve birok Avrupa lkesindeki insanlar salkl yaayabilmek ve hastalklara kar direnlerini artrmak amacyla her gn ar st tketmektedir. Ar stnn tablet, kapsl gibi ilenmi ekillerinin bir kilogram 300 $dan satlabilmektedir. Ar stnn uluslararas pazarda toptan fiyatnn inde 50-80 dolar/Kg, Arjantinde 100-180 dolar/Kg, eitli AB lkelerinde ise ortalama 150-300 dolar/kg olarak deilik gstermitir (Berkant ve Tudlular, 1970; Karaali ve ark., 1988; Arslanbayraktar, 1995; erefolu, 2010). Her canl gibi bal arlar da yaamn srdrebilmek iin besin maddelerine ihtiya duymaktadr. Bal arlarnn doal gdalar nektar, bal ve polendir. Larvalar ve gelime andaki arlarn bymesi, dokularn, kaslarn ve salg organlarnn geliebilmesi iin mutlaka polene yani proteine ve vitamine ihtiyalar vardr. Polen, proteince zengin bir besin maddesi olup, arlarn protein, vitamin, ya ve mineral madde ihtiyalarn karlayan doal bir gdadr. Dnyada ve Trkiyede arnn besin maddesi ihtiyalar ve kolonilerde beslemenin nemi konularnda ok eitli aratrmalar yaplmtr. Bu almalarda ar kaslarnn, salg bezlerinin ve dier dokularnn gelimesi iin polen tketimine ihtiya olduu belirtilmitir (Karacaolu ve ark., 2003; Kumova ve Korkmaz, 2000). Karacaolu ve ark., (2003)nn Haydak (1970)den bildirdiine gre polen ikame yemleri ile beslenen kolonilerin polen ile beslenenlerden daha az yavru yetitirdiklerini belirlenmitir. Standifer ve ark. (1970) gre, invert eker + % 1 polen ile beslenen kolonilerin daha fazla yavru, polen desteinin etkisini bir yl sresince inceleyen Doull (1977) ise ek polen verilen kolonilerin %38 daha fazla bal ve % 28 daha fazla yavru yetitirdiklerini belirtmilerdir. 39

Kolonileri beslemenin iki ana nedeni vardr. Bunlar arlarn eksik besin ihtiyalarnn karlanmas ve ana arnn yumurtlamas iin gerekli uyary yapmaktr. Ek beslemede Bal, polen, yasz st tozu, su ve pudra ekeri kullanlmaktadr. Kolonilerden daha yksek verim alnabilmesi iin arlarn gereksinim duyduu besin maddelerinin kritik dnemlerde salanmas gereklidir. Modern arcln geleneksel arclktan ayrld en nemli ynlerinden birisi, gerekli hallerde arlarn rahatlkla beslenebilmesidir. Ergin bal arlarnn temel enerji kayna karbonhidratlar yani ekerlerdir. Arlar ihtiyalar olan karbonhidratlar, nektar ve salg bal kaynaklarndan salamaktadr. Ergin bal arlar hayatlarn, sadece karbonhidrat tketerek srdrebilirler. Ancak larvalar ve gelime andaki arlarn bymesi, dokularn kaslarn ve salg organlarnn geliebilmesi ilin mutlaka polene ihtiyalar vardr. Kovan ierisinde ne kadar bal olursa olsun polen bulunmad srece yavru retimi ve buna bal olarak koloninin gelimesi tamamen durur. Buna karlk petek gzlerinde ne kadar polen olursa olsun eer kovanda bal yok ise, dardan nektar ak yok ise veya koloni beslenemiyorsa ciddi problemler yaanacaktr. Sz konusu bu durum ar st retimi iin daha nemli bir hal almaktadr. Ar st retimi sadece kolonideki tarlac ar kadrosunun kuvvetli olmasna bal deildir. Ayrca nektar ve polen kaynaklarnn bolluuna, kalitesine ve devamllna, iklimin elverili olmasna da baldr (Ylmaz, 2010). Tasanee (1988), polen ikame yemleri ile besleme eklinin ar st ve ana ar retimi zerine etkisini aratrmak iin koloni bana 60 adet larva transfer ederek yapt bir almada tutma orann %76.17, 3. Gn yapt hasat sonunda ise bir ykskten ortalama 0.420 g ar st elde ettiini bildirmektedir. 8-24 saatlik larvalarn transfer edilmesi sonucunda transferden sonraki nc gn sonunda her bir ana ar yksnn 148-281 mg. ar st iereceini bildirmektedir (Wtherell, 1984). Solow (1985), ar st retimine besleyici ii arlarn ya, rk, mevsim ile alanan larva says ve yann nemli dzeyde etki ettiini, bo yksk tabanna braklan larvalarda tutma orannn %76 olduunu bildirmektedir. Bal ars kolonilerini polen ikame yemleri ile besleme eklinin ar st ve ana ar retimine etkili olduunu bildirmilerdir. Yaplan almada yavrulu alanda yaplan beslemenin talar zerinde yaplan beslemeye gre %20-35 daha fazla ar st retiminin olduunu ve besin gereksiniminin de artn gstermilerdir. Ayrca yavrulu alanda yaplan beslemenin arlarda hypophryngeal salg bezlerinin geliimini arttrd ve ana ar retim kapasitesini ykselttii bildirilmitir. Yine ayn almada polen ikame yemleri ve polen ile besleme uygulanan kolonilerden elde edilen ar stnn yapsnda ve ana arlarn kalitesinde nemli bir farkllk grlmediini, aratrma sonunda tutma orannn %66.7-86.7 arasnda olduunu bildirmilerdir (Zytoon ve ark.,1988 ). Kaftanolu ve Kumova (1990), ukurova blgesi koullarnda yaptklar bir almada nisan, mays ve haziran aylarnda alama randman srasyla %91.4, 83.3 ve 81.7 olarak saptamlar ve ukurova blgesinin zengin floras ile lman iklimi nedeniyle zellikle ilkbaharda ana ar yetitiricilii iin ok uygun bir ekolojik yapya sahip olduunu, ana ar yetitiriciliine nisan ay ierisinde balanabileceini ve eylle kadar devam edileceini, byk apta ticari ve randmanl ana ar yetitiriciliinin ise ancak nisan ve mays aylarnda yaplabileceini bildirmitir. Shengmng ve ark. (1991), ar st retimine etki eden nemli faktrlerden birinin kolonilere transfer edilen larva says olduunu, larva says arttka yksk bana den ar st miktarnda dme olduunu, fakat toplam ar st miktarnda art salandn bildirmektedirler. Kaftanolu ve ark., (1992), larva transferi yaplan balang ve besleme kolonileri ne kadar gl olursa olsun bu kolonilere bir defada 30-45 arasnda veya en fazla 60 alama yaplmas gerektiini, transfer edilen larva says arttka tutma orannn dmekte olduunu bildirmektedir. Janke ve Wetua (1995), inde, mays aynda koloni bana 30-60 ve 120 adet larva alayarak larva tutma oranlarn srasyla %93.29, %95.22 ve %90.43, ayn guruplarda koloni bana toplam ar st miktar ortalamalarn 12.47 11.23g, 18.27 4.9g ve 27.01 11. 14 g 40

olarak saptanm ve yksk says ile toplanan ar st arasnda pozitif korelasyon olduunu bildirilmitir. Fuha ve ark., (1993), haziran ve austos aylar arasnda 1989-1991 yllar arasnda alama erevesi verildii srada besleme yapmann 1989, 1990 ve 1991 yllarnda koloni bana ortalama koloni bana srasyla 100, 120 ve 100 adet larva alayarak yaptklar bir almada, ortalama tutma orann srasyla %87.8, 91.6 ve 85.2, koloni bana toplam ar st miktarn ise 14.67 7.13, 24.2 7.0 ve 23.5 7.5 g olarak saptamlar ve evrede bal bitkileri olmad zaman ek besleme ile ar st retiminin artrld saptanmtr. inde 1993 yl mays ve austos aylar arasnda 72 saatlik larva kullanlarak koloni bana 120 adet transfer yaplan bir almada bir ykskteki ortalama ar st miktarn 24 0.06g, koloni bana ortalama ar st miktarn ise 26.04 8.82g olarak saptamlardr (Anonim, 1993). Shengmng ve ark., (1993), ar st retiminin alanm larva saysyla doru orantl olarak artma eiliminde olduunu, yksklerden ortalama 170-250mg ar st alndn ve ar st retiminin yksk bana 280 mg geerse yksk saysnn arttrlabileceini bildirmektedirler. Shb ve ark., (1993), inde ubat ve austos aylar banda Karpat Ars (Apis Mellifera Carpatica) ve italyan ars (Apis Mellifera Ligustica) arlaryla her bir kovana 100 adet larva alayarak yaptklar bir almada tutma orann srasyla %77.2, %48.5 ve %75.1, ykskteki ortalama ar st miktarn 0.375 0.03 g, 0.232 0.03 g ve 0.347 0.06 g ve koloni bana alnan ortalama ar st miktarn ise 31.4 5.2 g, 11.35 7.5 g ve 278.9 5.2 g olarak bildirmilerdir. Ayrca Karpat Arsnn yre koullarndan etkilenip fazla bir performans gstermediini ve Karpat ile italyan arsnn ar st retimi iin uygun rklar olduunu, ieklenme periyodu boyunca arlarn floradan yararlanmasna paralel olarak retilen ar st miktarnda azalma veya artma olduunu bildirmektedirler. Shb ve ark., (1993a), farkl besleme yntemlerinin tutma oranna etkisini saptamak iin yaptklar bir aratrmada, tutma orann, transfer erevesi verilirken yaplan beslemede %91.6, hasattan bir gn nce yaplan beslemede %84.6, her gn yaplan beslemede %91.3 ve kontrol gruplarnda ise %89.8 olarak saptanmtr. Sonuta transfer talar verilirken yaplan besleme guruplarndaki tutma orannn, hasattan bir gn nce besleme yaplan guruplara gre %6.7 daha fazla olduunu belirlemilerdir. Ayrca transfer edilen larva yann ar st verimi zerine etkili olduunu belirlemilerdir. Ayrca transfer edilen larva yann ar st verimi zerine etkili olduunu, 60 saatlik ve daha yal larvalarn arst retimi amacyla transfer edilmesinin uygun olmadn, yksek oranda ar st retimi iin, 12-24 saatlik larvalarn transfer edilip ar stnn transferlerden 72 saat sonra hasat edilmesini veya 48 saatlik larvalarn transfer edilip ar stnn 48saat sonra hasat edilmesi gerektiini bildirmilerdir. Shb ve ark. (1993b), alanan ana ar yksk saysnn ar st verim ve kalitesi zerine etkilerini aratrmak iin Mart ve Eyll aylar arasnda 4 ayr ar hatt ile yaptklar bir almada, tutma orann srasyla %87.78, %63.50 ve %75.47, bir ykskte ar st miktarn ise 0.305g, 0.315g,0.281g ve 0.301g olarak bildirmilerdir. Ayrca ar st verimin yksk saysyla doru orantl olarak belirgin bir art gsterdiini, yksk bana den ar st miktarnn gz saysnn artmasyla belirgin bir ekilde dtn belirtmilerdir. Shb ve ark., (1993c), ayn yataki besleyici arlar bir araya getirerek larva tutma oran ve retilen ar st miktarn aratrdklar bir alma sonucunda 8 gnlk ii arlarn bulunduu kolonilerin olduka dk ar st retimine ve tutma oranna sahip olduklarn, bu yataki arlarn salglad ar stnn ekonomik bir deerinin olmadn belirtmilerdir. 24 saatlik larvalarn kullanld ve koloni bana 100 larva aland almada 1989,1990 ve 1991 yllarnda ortalama tutma orann srasyla %94.5, %94 ve %95 olarak, bir ykskteki ortalama ar st miktarn ise srasyla 0.327 g, 0.469 g ve 0.346 g olarak saptamlardr. Gler ve ark., (1995), Trkiye'nin alt deiik yresini temsil eden genotiplerle ukurova Blgesi koullarnda yaptklar bir almada Nisan, Mays, Haziran ve Temmuz

41

aylarnda larva tutma oran ortalamalarn srasyla % 79.51, %62.50, %96.88 ve % 77.43 olarak bildirmektedirler. Beslemede kullanlan urup 1:1 orannda (1birim su:1 birim eker ) hazrlanmtr. Kaynam su ierisine eit miktarda eker katlarak kartrlmak suretiyle ekerin erimesi salanmtr. Tutan larva miktaryla ar st retimi byk oranda ilikili olup retilen ar st miktarn dorudan etkileyen en neli faktrlerden birisidir (Janke ve Wetua, 1995). Koloninin gcyle doru orantl olarak gzlerde bulunan ar st miktar, transfer says ve larva tutma oranyla birlikte deiebilmektedir. Aratrma kolonilerine dnemde transfer yaplm olan larvalarn tutma oranlar kek+ urupla beslenen gurupta %77.591.65, kekle beslenen gurupta %68.68 3.23 ve kontrol grubunda ise %70.45 0.86 olarak bulunmutur. Bir koloniye transfer edilen larva says bakmndan deerlendirildiinde, larva tutma oranlar 30'luk transfer yaplan grupta %78.98 2.94 ve 60lk transfer yaplan grupta %65.50 4.28 olarak saptanmtr. Beslemeye ait ortalamalar arasndaki farkllk iin uygulanan Duncan oklu karlatrma testi sonucuna gre %1 nem dzeyde kek+ urup grubu %77.591.65 ile birinci grubu, kek grubu %68.683.23 ve kontrol grubu %70.450.86 ile ikinci grubu oluturmutur. Aratrmada elde edilen larva tutma orannn Gler ve ark., (1995)nn ayn blgede yapm olduu almada bulduklar deerlerden dk olmas genotip farkll ve mevsim etkisinden kaynakland tahmin edilmektedir. Ayrca bu denemede dier denemelerden farkl olarak her transfer dneminde 3 kez ve 3 gnde bir hasat yapldndan koloni ypranmas dolaysyla larva tutma orannda dme olmutur. Besleme gruplarna ait larva tutma oranlar ortalamalarnn ek yemlerle besleme yapan Tasanee (1988) ile Zaytoon ve ark., (1988) genel olarak ortalama tutma oranlarnn uyumlu olmas ek besleme ile belirgin bir ilerleme salanabileceini gstermektedir Larva tutma orannn, transfer edilen larva saysnn artmasyla birlikte dmesi ve test sonucu ayr gruplarda yer almalar Kaftanolu ve ark., (1992)nn bildirmi olduu larva tutma orannn transfer edilen larva saysnn artmasyla birlikte decei bildirisiyle uyum iindedir. zellikle 60'lk transfer grubunun larva tutma orannn 30'luk transfer grubundan dk olmas bu bildirii dorulamaktadr. Kaftanolu ve Kumova (1990)nn ayn blgede yapm olduu ana ar yetitiricilii denemesinde gerekse Janke ve Wetua (1995) ve Fuha (1993)nn yapm olduu denemelerde larva tutma oranlarnn bu almadaki tutma oranlarndan biraz yksek olmas, bakm ve transferlerin yeteri kadar hassas yaplamamasndan veya transfer dnemlerindeki iklim koullarnn nceki yllara gre daha yal ve kapal olmasndan etkilenmi olabilecei tahmin edilmektedir. 8.3. Materyal ve Metot:

Materyal Aratrma materyali Arclk Aratrma Enstits arlnda 20 adet bal ars (Apis mellifera L.) kolonisinde yrtlecektir. Aratrmada 2012 ylnda yetitirilen gen ana arlar ile eit gte ar materyaline sahip 10 ereveli standart Langstroth tipi kovanlar kullanlacaktr. 8-10 cm uzunluunda ve uca doru incelerek 6-8 mm apnda sert ahap malzemeden yaplm temel yksk kalb ve yksk yapmnda saf balmumu kullanlacaktr. Balmumunu eritmek iin ift cidarl mum eritme kab ile temel yksklerin yaplmas ve kolonilere verilmesi iin Langstroth tipi kovanlara uygun ereve kullanlacaktr. Larva alamada larvalar transfer ka kullanlacaktr. Kolonilerin beslemesinde polen, vitamin karm ve erbet plastik urupluklar kullanlarak verilecektir. erbet yapmnda rafine eker 42

kullanlacaktr. Elde edilen arst plastik tplere tahta ar st toplama kaklar ile alnacaktr. Metot Farkl Diyet Guruplarnn Belirlenmesi ve Besleme ekli: alma Ordu Arclk Aratrma Enstitsnn Uygulama nitesinde 20 adet bal ars (Apis mellifera L.) kolonisinde yrtlecektir. Aratrmada eit gte ar materyaline sahip 10 ereveli standart Langstroth tipi kovanlar kullanlacaktr. Deneme 4 grup zerinde yrtlecektir. Her grup iin 1 adet balatc koloni olmak zere toplam 4 koloni tesadfi olarak seilecektir. Balatc kolonilerin ana arlar alnacak ve ball, polenli, kapal yavrulu, ak yavrulu ereve says bakmndan eitlenecektir. Larva alamada her grup iin 2er koloni kullanlacaktr. Her balatc koloniye 2er ereve, her erevede de 40-45 yksk kullanlarak larva transferi yaplacaktr. almada her grup iin 2er koloni destek kolonisi olarak kullanlacaktr. almann farkl diyet gruplar aadaki gibi olacaktr. (A) Grubu: erbet+Polen (B) Grubu: erbet+Vitamin ile besleme (C) Grubu: erbet ile besleme (D) Grubu: Besleme yaplmayan kontrol grubu Aratrmann yem materyalini oluturan eker (sukroz) erbeti, polen, A, D, E, K, C, B1, B2, ve B6 vitaminleri piyasadan salanacaktr. Besleme denemelerinden elde edilen sonular ve yaplan gzlemler, arclk faaliyetlerinin ekonomik olarak yrtlmesi iin bal ars kolonilerinin eker urubu ile beslenmeleri gerektiini ortaya koymutur. Bu nedenle, A grubu erbet+polen (500 gr eker+300 ml su+ 50 gr polen karm/koloni), B grubu 500 gr eker + 300 ml su+5 gr vitamin karm/koloni, sadece erbet ile beslenen C grubunu oluturmu koloniler (500gr eker + 300 ml su karm/koloni), D grubu ise herhangi bir beslemenin yaplmad kontrol grubu olarak deerlendirilecektir. Kolonilere verilen Polen ve vitamin dzeyleri literatr bilgilerinden yararlanarak belirlenmitir (Karacaolu ve ark., 2003). Aratrmada 4 farkl gruba datlan balatc kolonilere, kontrol grubu dndakiler iin her 2 gnde bir erbet, erbet+polen ve erbet+vitamin ile haftada 3er kez olmak zere toplam 15 kez erbet verilecektir. almada larva transfer kolonisi ve destek kolonisi sadece eker erbeti ile besleme yaplacaktr. Ar stnn retimi: Ar st retimi, Alama (doolitle) yoluyla 8-10 mm apnda, 10 mm derinliinde plastik ana ar ykskleri ile eritilmi bal mumundan bir aa kalb yardmyla yaplan ana ar temel ykskleri ve yksk tayc ereveler kullanlacaktr. Doolitle larva transferi metodu ana ar yetitirciliinde ve ar st retiminde yaygn biimde kullanlmaktadr. Buna gre Arlkta bulunan gl bir kovandan zerinde 12-24 saatlik larvalar petek zerinden larvalar transfer ka yardmyla alnarak 1/1 orannda ar st + su karmndan bir damla damlatlm daha nce hazrlanm yksklere braklacaktr. Transfer edilen larvalar transfer erevesine tutturularak daha nce hazrlanan her grupta (A,B,C,D) 1er adet olan balang kolonisine verilecektir. 48-72 saat sonra balang kolonisindeki transfer ereveleri alnarak ar st zerinde bulunan larvalar tahta ince bir kak yardmyla atlarak ve altndaki arst plastik tplere alnacaktr. Bu ilem her 2 gne bir tekrarlanacaktr. Elde edilen ar stleri

43

tartlarak kayt edilecektir. Toplanan ar stleri plastik tpler ierisinde alminyum folyoya sarl olarak derin dondurucuda -2 Cde muhafaza edilecektir. Biyokimyasal Analizler: rnekler 250 ml plastik tplerde gne nna maruz kalmayacak ekilde alminyum folyoya sarl olarak derin dondurucuda -2 Cde muhafaza edilecektir. Numunelerin analiz aamasnda, kl, nem, kuru madde, asitlik, pH, TSE 3036 metodlarna gre ya, sakkaroz,glikoz,fruktoz,maltoz,HPLC cihaznda TSE metodlarna gre, protein analizi LECO cihazn da, fosfor, slfr, kalsiyum magnezyum, sodyum Atomik Absorbsiyon Spektrofotometresin de NMKL metodu kullanlarak analizler enstitit laboratuarnda yaplacaktr. Ar Stnn Kimyasal Bileimi
Kimyasal Bileim Su Protein Ya eker Kl (Mineral Madde) Fosfor Slfr Dier Maddeler (%) Miktar % 62-66 11-17 4-5 11-13 0.7-2.0 0.5 0.6 2-3

statistiksel Hesaplar Deneme gruplarnn ar st verimleri ise basit varyans analizi (Winer ve ark. 1991) ile Minitab paket program kullanlarak deerlendirilmitir. . 8.4. Beklenen Yararlar /Uygulamaya Aktarma/Ekonomiye Katk:

Arclk, gelimi kimi lkelerde bitkisel retimin kanlmaz girdisi olarak desteklenirken, dierlerinde toplumlarn bal, polen, ar st gibi salk rnleri talebini karlamada ve krsal kalknma programlarnda i alan ve gelir kayna yaratmada nemli bir ara olarak ele alnmaktadr. Trkiye asndan saylan tm amalar iin arclk, tm ile yerel ve doal girdiler kullanarak ok deerli katklar salamaktadr. Arclk topraa baml bir tarm kolu olmadndan topraksz ve az toprakl iftiler iin tek bana bir geim kaynadr. Trkiyenin her yerinde arclk yaplabilirken srasyla Ege, Karadeniz ve Akdeniz Blgeleri gerek kovan varl gerekse retim pay bakmndan arclk iin en nemli blgelerimizdir. Trkiye bal retiminin yaklak yars bu blgemizde gereklemektedir (Kumova ve ark, 2007). Ar st, larvalarn ilk dnem gelimesi iin tek besin maddesi olmasnn yan sra, ana arnn beslenmesi ve fonksiyonlarn srdrmesi iin de gereklidir. Yaam boyunca daima ar style beslenen ana ar, ii arlardan ortalama 50 defa daha uzun mre sahiptir. i arlarn mrleri 1,5-6 ay olmasna karn ana ar yaklak 4-5 yl yaayabilmekte, ayrca tm fonksiyonlarn gstermekte, yaam boyunca her 24 saatte yaklak kendi vuct arl kadar 1500-2000 adet yumurta yumurtlamaktadr. Dnyada 1960'l yllarn ortalarndan bu yana insan beslenmesi ve tedavi iin dikkat eken ar st, ierdii hayati maddeler nedeniyle insan mrn uzatan, salkl ve din yaam salayan ok zel bir gdadr. Ar stnn insanlar zerinde etkileri Dou Avrupada yaplan almalarla gndeme gelmi ve balangta, insanlar genletirici etkisiyle kamuoyuna tantlmtr. Ar stn asidik bir yapda olup pH deeri 3.6-4.2dir. Bu nedenle barsak florasnda yaratt 44

antimikrobiyal etkileri daha ok pH ile ilgilidir. Japonya, in, ABD ve birok Avrupa lkesindeki insanlar salkl yaayabilmek ve hastalklara kar direnlerini artrmak amacyla her gn ar st tketmektedir. Ar stnn tablet, kapsl gibi ilenmi ekillerinin bir kilogram 300 $dan satlabilmektedir. Ar stnn uluslararas pazarda toptan fiyatnn inde 50-80 dolar/Kg, Arjantinde 100-180 dolar/Kg, eitli AB lkelerinde ise ortalama 150-300 dolar/kg olarak deilik gstermitir (Berkant ve Tudlular, 1970; Karaali ve ark., 1988; Arslanbayraktar, 1995; erefolu, 2010). Ar st, tedavi edici ve kuvvet verici zelliklerinden dolay diyetlerde ve kozmetik endstrisinde geni kullanm alan bulmutur. Ar stnn; kandaki kolesterol, total lipid, fosfolipid, trigliserid seviyelerini drmesi, tansiyon drcve damar geniletici aktivitesi; inslin ve benzeri peptitleri iermesi nedeniyle kan ekerini drc, antimikrobiyal zellii, cilt ve sa hastalklarndaki tedavi edici, cinsel fonksiyonlar dzenleyici etkileri, hcre onarc ve genletirici zellii yaplan bilimsel aratrmalar sonunda ortaya konmutur. lkemizde de son yllarda, baz firmalarn iinde ar st bulunan eitli preparatlar piyasaya srdkleri grlmektedir. Ayrca tketiciler tarafndan bir ila gibi aranlmaktadr. Bu rnn gvenilir ve kaliteli olmas ok byk nem tamaktadr. Sonu olarak alma, ar st ve retiminin Trkiye genelinde gerek tketiciler gerekse reticiler tarafndan neminin daha fazla bilinmesine olanak salayarak daha fazla retilmesini salayabilecektir. Ar st retimini artrc faktrlerin ortaya konmasyla da blge arclarmzn baln dnda bu rn reterek hem rn eitliliini artrabilecek hem de gelir dzeylerini artrmada nemli bir kaynak olacaktr. 9.NER SAHPLERNN YETERLL: 9.1.Proje Lideri Ad Soyad: Zir. Yk. Mh. Veysel Serkan GNBEY 9.2.Yardmc Aratrc Ad Soyad: Zir. Yk. Mh. Belgin GNBEY 9.3.Yardmc Aratrc Ad Soyad: Zir. Yk. Mh. Ahmet KUVANCI 9.4.Yardmc Aratrc Ad Soyad: Zir. Mh. mit KAYABOYNU 9.5.Yardmc Aratrc Ad Soyad: Zir. Mh. Ergl SARIKAYA 9.6.Yardmc Aratrc Ad Soyad: Gda Mh. Pnar ORAL 9.7.Yardmc Aratrc Ad Soyad: Laborant mer YILMAZ 10. ARATIRMA BRMNN YETERLL:

10.1. Birimde Mevcut Donanm: Enstit bnyesinde Ar rnleri analiz ve kalnt laboratuar mevcuttur. Proje kapsamnda Biyokimyasal analizlerin tamamm enstit bnyesinde yaplacaktr. 10.2. Birim Dnda Yararlanlabilecek Donanm:Protein analizleri iin Ordu l Kontrol Laboratuar Mdrl kullanlacaktr. 10.3. Birimde Yrtlmekte Olan Aratrma-Gelitirme Etkinlikleri: lkesel Arclk Aratrma ve Gelitirme Projesinin Alt Projesi Bat Karadeniz Blgesi Arlarnn Islah Projesi Bal Arsnn Kivi Bitkisi zerindeki Aktivitesi ve Polinasyonuna Olan Etkisi Esansiyel Ya Karmnn Bal Arsnn Fizyolojik ve Davran Karakterleri zerindeki Etkilerinin Aratrlmas

45

Trkiyede Kullanlan Temel Peteklerin Amerikan Yavru rkl Sporlar ve Antibiyotik Kalnts Ynnden ncelenmesi Trkiyede Bulamas Muhtemel llere Ait Bal Arlarnda Trake Akar Hastalnn Varlnn Tespiti Trkiye'de Bulunan Baz Yerli Ar Genotiplerinde Genetik eitliliin Belirlenmesinde Kullanlabilecek SSR Polimorfik Markr Setinin Belirlenmesi

11.

TALEP EDLEN BTE

I. YATIRIM TUTARI 03 MAL VE HZMET ALIM GDERLER

03.1- RETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.2- TKETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.3- YOLLUKLAR 03.4- GREV GDERLER 03.5- HZMET ALIMLARI 03.6- TEMSL VE TANITMA GDERLER 03.7- MENKULMAL, GAYRMADD HAK ALIM, BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.8- GAYRMENKUL MAL BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.9- TEDAV VE CENAZE GDERLER

YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 2.Yl

TOPLAM

46

06 SERMAYE GDERLER
06.1-MAMUL MAL ALIMLARI 06.2-MENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.3-GAYRMADD HAK ALIMLARI 06.4-GAYRMENKUL ALIMLARI VE KAMULATIRILMASI 06.5-GAYRMENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.6- MENKUL MALLARIN BYK ONARIM GDERLER 06.7- GAYRMENKUL BYK ONARIM GDERLER 06.8- STOK ALIMLARI (SAVUNMA DIINDA) 06.9- DER SERMAYE GDERLER

YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 6800 6900 2.YIL

5000 800

TOPLAM II. YATIRIM TUTARININ DAILIMI 12. ALIMA TAKVM: 2012 1 Kolonilerin Satn Alnmas Deneme Gruplarnn Belirlenmesi ve Eitlenmesi erbet Verilmesi Larva Transferleri (Alama) ve Ar St retimi Biyokimyasal Analizler Verilerin Deerlendirilmesi 2 3 X X 4 5 6 7 8

19 500

10

11

12

X X

X X

X X

X X X X X

47

13. LTERATR LSTES: Anonim, 2003. Chine, Peoples Republic of Honey. Anonim, 2010. Trkiye Tarm statistikleri Deerleri 2010. TUK Aslan, A ., A. Bayraktar, 1996. Ari stlerinin Kimyasal Bilesimi ve Beslenme Aisindan nemi.II. Gida Mhendisligi Kongresi. Gaziantep. S:339-349. Apitherapy Society (many case histories and literature reviews) Vol.2 Chen, S., Su, S., Lin, X. 2002.An introduction to high yielding royal jelly production methods in China. BeeWord 83(2):69-77 Doull, K.M., 1977. Relatonshps Between Consumpton Of A Pollen Supplement, Honey Producton And Broodrearng In Colones Of Honeybees Aps Mellfera L. Apidologie. Volume 11, Number 4, 367-374. Fuhai, L., Fuxiu, L., Shengming, H., Shibi, C. 1993. Study on the relationship between royal jelly yield and supplementary feeding. HoneyBee Royal Jelly Env. China Popular Sci. Pres. Beijing China. 131-144. Gler, A., 1995. Trkiyedeki nemli Balars (Apis mellifera L.) Irk ve Ekotiplerinin Morfolojik zellikleri ve Performanslarnn Belirlenmesi zerinde Arastrmalar. Doktora Tezi (Yaynlanmams). . . Fen Bil. Enst. Zootekni Anabilim Dal. Adana. 156 sayfa. Haydak, M.H.1945. Value of pollen suubstitutes for Brood Rearing of Honey Bees. Ibid. 38: 484- 487. Haydak, M.H.1967. Bee Nutrition and Pollen Substitutes. Apicta (Bucharest) 1:3-8 Haydak, M.H.1970. Honey Bee Nutrition. Annu. Rev. Entomol .15: 143-156 Ivanov, T. S., Ivanova, T. 1995. A Comparative Study on Feeding the honey Bees with Various Iannuzzi, J.1990. Royal jelly: mystery food, Am. Bee J. 130 (1990), American Bee Journal pp. 587589. Jianke, L.,Weitua, Y. 1995. Interrelationship between number of queen cells and royal jelly quantity and quality. Apimondia Zhengzhou Animal Husbandry Engineering Collage Zhenghou 450045. China. Kaftanolu, O., Kumova, U. 1992. ukurova Blgesi koullarnda ana ar (A. Mellifera l.) yetitirme mevsiminin ana arnn kalitesine olan etkileri. Doa, Tr. J. of Vet. and Anim. Sci. 16: (3), 569-577. Karaali, A., Meydanlolu, F. Eke, D. 1988. Studies on composition, freeze drying and storage of Turkish royal jelly. Journal of Apicultural Research 27 (3):182-185. Karacaolu, M., Gener, H.V., Ko, U.A., 2003. Ege Blgesi Koullarnda Ek Beslemenin Bal Ars (Apis mellifera L.) Kolonilerinin Yavru retimi ve Bal Verimi zerine Etkileri Hayvansal retim 44(2): 47-54 (2003) 47 Kumova, U., 2000. Bal Ars (Apis mellifera L.) Kolonilerinde Farkl Besleme

Yntemlerinin Koloni Geliimi ve Bal Verimi zerine Etkilerinin Aratrlmas.

Hayvansal retim 41: 55-64 Kumova, U., Kaftanolu, O., Yeninar, H., 1993. ukurova Blgesinde Bal Ars (Apis mellifera L.) Kolonilerinin Ek Yemlerle Beslenmesinin Koloni Geliimi zerine Etkileri. ..Z.F. Dergisi. 8, (1):153-166. Standifer, L.N., Waller, G.D., Levin, M.D., Haydak, M.H. and Mills, J.P. 1970. Effective of supplementary feeding and hive insulation on brood production and flight activity in honey bee colonies. Am. Bee J. 110(6): 224-225.Apic. Abst. 1972,23(1):33. Shengming, H., Shibi, C.1993. Study on the relationship between the morpholgy and ultrastructure of the royal jelly-secreting gland of the worker bee and the royal jelly yield. Honey Bee Royal Jelly Env. China Popular Sci. Pres. 7-21. Beijing- China. Shibi, C., Shengming, H., Fuhai, L., Puxiu, L. 1993. Studies on the relationship between the bee races and yield of royal jelly. Bee honey , Royal Jelly p: 40-53. Environment. China. 48

Shibi, C., Shengming, H., Fuhai, L., Puxiu, L. 1993a. Experimental report on yield performance of royal jelly producing bee colonies. Bee honey,Royal Jelly p:53-67, Env. China. Shibi, C., Shengming, H., Fuhai, L., Fuxiu, L. 1993b. Study on the relationship between the yield and quality of royal jelly and the age of grafted larvae. Honeybee Royal Jelly Env. China Popular Sci. Pres. 67-81. Beijing-China. Shibi, C., Shengming, H., Fuhai, L., Fuxiu, L. 1993c. Study on the correlation of the age of nurse bee with royal jelly yield and quality. Honeybee Royal Jelly Env. China Popular Sci. Pres. 82-91. Beijing-China. Kumova, U., Korkmaz, A., Burgut, A., etin, M., 2007. Bal Ars (Apis mellifera L.,) Kolonilerinde, Larvalarn Farkl Dzeyde Ar Style Beslenmesinin eitli Yetitirme ve retim Faktrleri zerine Etkisinin Aratrlmas. V.Ulusal Zootekni Kongresi. Yznc Yl niversitesi, Ziraat Fakltesi, Zootekni Blm. 05-08 Eyll 2007. Van. Kumova, U., Korkmaz, A. 2000. Doann harika rn ar st. Tbitak, Bilim ve Teknik Derg. 395: 96-101. ztrk, C. Kumova, U. 1998. ukurova Blgesi koullarnda bal ars (A. mellifera l.) kolonilerine uygulanacak farkl besleme ve yetitirme yntemleri zerine bir aratrma. TKV, Teknik Arclk Derg. 59: 2-8. ahinler,N., S. ahinler, A. Gl ve . Grgl. 2004. Ar rnleri Tketici zelliklerinin Belirlenmesi zerine Bir alma, 4.Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, 1-3 Eyll, Isparta 2004. erefolu, H. 2010. Ar St retimi ve nemi. Arclk Aratrma Enstits Mdrl, Arclk Aratrma Dergisi, 1, (2): 16-19, Ordu Takenaka, T, 1988. Protein synthesis by the hypopharyngeal glands of worker honeybees. Apic. Abst., 816/88. Witherell, P. C., 1984. Other Products of the Hive. 531-558. The Hive and Honey Bee. (Chapter XVIII), Dadant and Sons Hamilton Illinois Ylmaz, B., 2010. Bal Ars, Ana Ar ,Ar rnleri ve Ar Sal.
http://bahriyilmaz.gen.tr/tr/index.php. Eriim tarihi: 18.12.2010

Yoirish, N, 1977. Curative Properties of Honey and Bee Venom. University Press of the Pacific, Honolulu, Hawaii.198 P. Zytoon, A. A., Mustuka, M., Sasaki, M. 1988. Feeding efficiency of pollen substitutes in a honey bee colony. Appl. Ent. Zool. 23(4): 481-487. 14. TEKLF ONAYI: Ad Soyad 14.1.Proje Lideri 14.2. neren Kurulu Mdr 14.3. Destekleyen Kurulular 14.4. birlii Yaplan Kurulular : Veysel Serkan GNBEY : Feyzullah KONAK : Tarih mza

49

TC TARIM VE KYLER BAKANLII PROJE TEKLF Aratrma Alan Kodu : Aratrma Program Kodu : Yeni Proje Numaras : 1. Aratrma ncelik Puan: Toplam Proje Puan :

PROJE ADI : Dou Akdeniz Blgesi Koullarnda Yetitiricilii Yaplan Bal Ars (A. mellifera L.) Kolonilerinde Grlen Hijyenik Davran Mekanizmasnn Aratrlarak Yntem Belirlenmesi. Determination of A Method with the Investigation on hygienic behavior mechanism of honey bees (A. mellifera L.) at the East Mediterranean Region

2. 3.

YRTC KURULU: Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Erdemli/MERSN PROJE LDER : Ad Soyad : Cahit ZTRK Enstit : Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits ncelik Yksek Orta Dk

4 - Projenin lgili Olduu AFA/Program

Aratrma Frsat Alan: Kanatl ve Kk Evciller Aratrma Program: Arclk

X X

5. PROJE SRES

: 24 Ay

5.1 5.2

Balama Tarihi: Ocak 2012 Biti Tarihi : Ocak 2014

6. PROJENN ZET TANITIMI: Balarlar yzyllardr yeryznde deien evre koullarna ve dmanlarna kar ok iyi adapte olarak baz savunma mekanizmalar gelitirmilerdir. Yaplan aratrmalar arlarn baz hastalk ve zararllara kar baz savunma mekanizmalar gelitirdiklerini gstermitir (Rothenbuhler 1964 ). Bu mekanizmalardan en nemlisi baz hastalk ve parazitlere kar arlarn gsterdikleri hijyenik davrantr (Spivak and Gilliam 1998). Arlar evre artlarna uyum yetenekleri olduka yksek olduu iin dnyann kutuplar ve ller hari her yerine yaylm ve asrlardr yaamlarn srdre gelmilerdir. Ancak insanlarda ve dier sosyal yaamlarda olduu gibi davran mekanizmas olduka kark ve hassastr. zellikle bir kralienin ok sayda erkek ar ile iftlemesi sonucu kolonilerde oluan farkl oranda akrabalk kombinasyonlar, genetik yap, besin durumu, yavru miktar, iklim, mevsim, stres faktrleri ve daha genel olarak evre koullar gibi birok faktre bal olarak arlarn davranlar deiebilmektedir. Bu deiiklikler hzla

50

dalgalanabildii iin bu konularda yaplacak almalarda ok hassas davranmak ve ince ayrntlar bile ihmal etmemek gerekir. Yukarda ksaca nemi vurgulanan hijyenik davran zellikleri kolonilerin, koloni performans, baz hastalk ve parazitlere diren gibi gncel sorunlarn zmnde kullanlabilmesi iin iyice irdelenmesine ihtiya duyulmaktadr. Bu amala blgede ve lkemiz genelinde hijyenik davran almalarnda baary artrmak amac ile en uygun yntem ve koullarn belirlenerek hijyenik davran seleksiyonundaki baarnn garanti altna alnmas ve artrlmas hedeflenmektedir. 7. ANAHTAR KELMELER: Balars, Hijyenik davran, Dou Akdeniz Blgesi Abstract In 1964, Walter Rothenbuhler proposed a two genes model to explain phenotypic variance in the remarkable behavior in which honey bee workers remove dead brood from their colonies. Rothenbuhlers model proposed that one locus controls the uncapping of brood cells containing dead pupae, while a second controls the removal of the cell contents. The term hygienic behavior is used to describe a two-step process carried out by some worker honey bees upon detection of dead or diseased larvae or pupae in brood comb. The process first involves uncapping (elimination of the wax cap covering the brood cell), followed by removal of the corpse inside (Spivak and Gilliam 1998). To explore the genetic control of this behavior, Rothenbuhler (1964) performed an elegant backcrossing experiment. As all organisms there are lots of diseases and parasites affect honey bees life and productivities. All of these diseases and parasites are contagious, so if do not take precaution, spreads in colonies, bees or regions and it can effect whole country beekeeping in a short time. Our aim in this study is to investigate the hygienic behavior mechanism of bees and try to develop practical and useful methods. So we will try to understand which factors effect on the hygienic behavior of bees at the East Mediterranean region in Turkey. KEY WORDS: Honeybee, Hygenic Behaviour, East Mediterrenean Region 8. PROJE TEKLF HAKKINDA AYRINTILI BLG: 8.1 Aratrmann Amac ve Gerekesi: Dnya arclnn en nemli sorunlarndan birini oluturan hastalk ve zararllarn son yllarda etkin ve hzla geliimi sonucu oluturduu epidemi nemli lde kolonilerin snmesine veya zayflamasna neden olmutur. Ar saln koruma ile hastalk ve zararllarla mcadele, birok lke arclnn ivedi zm bekleyen sorunlarndandr. Baz ilalarn yanl uygulamalarnn ana ar veya koloni lmlerine, bazlarnn ar saln etkileyerek verim dklne ve bazlarnn da balda kalntlara neden olabildii dnldnde, sorunun tartlabilirliini korumaya devam edecei anlalmaktadr (Sral, 2007). Kimyasal yolla hastalklarn ve zararllarn kontrol kolay ancak pahal ve risklidir. Kimyasallarla yaplan uygulamalar sonucu bal ve ar rnlerinde kalnt problemi ortaya kmaktadr. Bunun yannda hedef organizmalarda kimyasallara kars diren olumutur. Gnmzde birok lkede hastalk ve zararllara kars kimyasal kullanlmas yasaklanmtr. Bu yzden ileriki yllarda ar kolonilerini slah yntemleri ile hastalklara kars direnli hale getirmek byk nem kazanacaktr ( Oskay, 2008). lkemiz de de Dnyada ki gelimelere benzer ekilde son yllarda hijyenik davran seleksiyonu ve almalar yrtlmeye balamtr. Bu ve bundan sonra planlanacak almalarda kullanlmak amac ile hijyenik davran mekanizmasnn lkemiz koullarnda irdelenmesine ihtiya olduu grlmtr. Literatr bildirilerinin altnda, bu almada 51

Dou Akdeniz Blgesi koullarnda youn olarak yetitiricilii yaplan balars ( Apis mellifera L.) kolonilerinde hijyenik davran mekanizmas irdelenerek seleksiyonda baary artrabilmek iin uygulanmas gerekli yntem ve teknikler gelitirilmeye allacaktr. 8.2 Literatr zeti: Milne (1982) karanlk bir inkbatrde 35 oC ve % 50 oransal nemde petek gzlerden yeni km 100 adet 24 saat yataki ii arlarn 2.5 x 5 cm llerindeki kapal petek gzlerinde bulunan 40 adet l larvalarn zerindeki mum kapaklar delmeleri, suni olarak delinmi ve ierisinde 40 adet l larva bulunan gzlerden larvalar dar atma sreleri ile hastalklara kar koloni dayankll arasnda yksek bir korelasyon olduunu bildirmitir. Hastalklara kar farkl seviyelerde dayankllk gsteren ar hatlar karlatrldnda, hastala kar dayanklln 4 genetiksel mekanizmaya dayand ileri srlmektedir. Bu mekanizmadan birincisinin kovan temizleme davran olduu, bal arlarnn hijyenik veya kovan temizleme davrann iki aamal olarak gerekletirdikleri bildirilmitir. Birinci aamada l larvalarn bulunduu gzlerin zerindeki balmumu kapan bir ksm ii arlar tarafndan delindii, daha sonra da zeri delinen gzlerdeki larvalarn baka ii arlar tarafndan dar atld belirtilmektedir (Milne, 1983; Rothenbuhler, 1967den). Bal arlarnda en iyi bilinen hastalk diren mekanizmas hijyenik davrandr. Bu davran ilk olarak 1937 ylnda Dr. O.W.Park tarafndan tanmlanmtr. Burada birbirinden ayr iki davran mekanizmas gzlenmektedir. Hastalkl, srlanm kuluka gzlerinin almas ve hastalkl larvalarn bu gzlerden karlarak kovan dna atlmasdr. Bu iki davran mekanizmas 1964 ylnda Dr.Rothenbuhler tarafndan gsterilmitir. Hijyenik davran, Amerikan, Avrupa yavru rkl, kire hastalklarna ve Varroa parazitine kars etkili bir davran mekanizmas olarak gsterilmitir (Laidlaw, Page 1997). Bal arlarnn genetik sistemi dier iftlik hayvanlarndan farkldr. Erkek arlar ana arnn yumurtlad dlsz yumurtalardan meydana gelirler. Onlarn babalar yoktur. Erkekler ana arlardan tek kromozom seti alrlar. Bu yzden her bir sperm ana arnn ayn genomunu ierir. Bunun yannda yetitirilen dller arasndaki sre yani generasyonlar aras sre ok ksadr. Bu yzden yapay tohumlama teknii ve akrabal yetitirme teknikleri uygulanarak istenilen zellikler ok hzl bir ekilde seilebilir. Kendine dllenme, bir erkek ile birden fazla ana ar dlleme, ana-kz iftletirilmesi, baba-kz iftletirmesi, sper kz karde-sper kz karde iftletirmesi, tam kz karde-tam kz karde iftletirilmesi, yarm kz kardeyarm kz karde iftletirilmesi, kuzen iftletirmesi gibi farkl akrabal yetitirme programlar kullanlarak bal ars hatlar oluturulabilir (Laidlaw ve Page 1997). Bu zelliin, arlarn remelerini ve populasyon gelimelerini bir derecede etkiledii grlmektedir. Yaplan almalarda, hijyenik davran iin seleksiyonun, bal retimi ve sakinlii etkilemeden mmkn olduu gsterilmitir (Spivak, 1996; Spivak ve Reuter, 1998). Bu zelliin, Amerikada yetitirilen mevcut herhangi bir rk veya ar stoundaki kolonilerde yaklak % 10 dzeyinde bulunduu bildirilmektedir. Aratrmaclar, ticari olarak temin edilebilecek hijyenik ar hatlarna sahip olmann arclk endstrisine fayda salayabilecei grn tamaktadrlar (Spivak, 1998). Vandame ve ark., (2002) Mexico da yaptklar bir almada Varroa destructorun Avrupa (EHB) balarlarnda Afrika (AHB) balarlarndan daha fazla uygun bulduunu, yine bu parazite kar iki mekanizma incelenmi ve Afrika (AHB) balarlarnn Avrupa (EHB) balarlarna gre daha fazla tmarlama davran gsterdiklerini, yine bulak yavrularn temizlenmesi bakmndan da zellikle yavru gzlerinin kapand 5 ile 7. gnler arasnda Avrupa (EHB) balarlar %8.03 orannda temizlerken Afrika (AHB) balarlar ise %32.46 orannda temizleme davran gstermilerdir. Benzer bir alma Msrda yaplm ve burada da Msrda tarm bakanl slah programndan alnan Karniyol (Apis mellifera Carnica) arlar ile Lamarkii (Apis mellifera lamarckii) arlar zerinde yaplan hijyenik davran testlerinde Lamarkii (Apis mellifera

52

lamarckii) arlar Karniyol (Apis mellifera Carnica) arlarndan nemli dzeyde yksek hijyenik davran gstermilerdir Kamel ve ark., (2003). Yaplan bir almada gzlem kovanlarna alnan iki hijyenik iki de hijyenik olmayan koloniye ineleme yntemi ile hijyenik davran testi yaplmtr. Kolonilerin l yavrular 1,2,3,4,5,6 ve 24 saat sonra temizleme kaytlar alnm ve hijyenik koloniler ile hijyenik olanlar arasnda temizleme sresi bakmndan nemli farkllklar gzlenmitir. Bu gzlemler neticesinde yaplacak hijyenik testlerden birka saat sonra bile hijyenik zellikleri tayan kolonilerin belirlenebilecei belirtilmitir.(Palacio ve ark. 2005) Yapay tohumlanm ve doal iftletirilmi ana arlarn performanslar eitli aratrmaclar tarafndan karslatrlmtr. Yaplan 14 almann 6 tanesinde yapay tohumlama ve doal iftletirilmi ana arlarn performanslar eit, 7 almada yapay tohumlanan ana arlarn performans daha yksek, 1 almada ise yapay tohumlanan ana arlarn performans daha dk bulunmutur (Cobey, 2007). Jevtic ve ark. (2009) Srbistanda Karniyol ( Apis mellifera carnica Poll.) arsnn 3 dalk ve 3 daha dk rakml vadi olmak zere 6 farkl yresel poplasyonun kendi doal koullarnda ineleme yntemi ile hijyenik davranlarna bakmlar. almada oul eilimi, hrnlk, yamaclk ve 24 ve 48 saatlik hijyenik test sonularna baklmtr. almada ineleme yntemi kullanlrken, tm zelliklere iki generasyonda ve iki yl sre ile baklmtr. lk yani ana generasyonda vadi blgelerinde oul eilimi daha belirgin olarak bulunmu ve dolays ile bu arlarla almak g olmutur. Yine yamaclk vadi saylan alanlarda daha belirgin olurken, en yksek temizleme oran dalk blgelerden birinde iki defa belirlenmitir. Hrnlk ve 48 saat sonra temizleme oranlar bakmndan poplasyonlar arasndaki farkllk istatistiki olarak ok yksek kmtr. kinci generasyonda her nasl ise tm zellikler yksek bulunmutur. Gramacho ve ark. (2009) yaptklar almada ineleme yntemi ile grup halinde bir blgede ve farkl blgelerdeki pupalar ldrerek temizleme davrann karlatrmlardr. alma Afrika ve Karniyol arlarnda yaplmtr. almada ldrlen 12-14 gnlk ii arlar pupalarna uygulanan test sonular deerlendirilmi ve her koloniye 4 test uygulanmtr. Farkl blgelerde ldrlen yavrularn temizlenme hz yksek grnmesine karn yaplan varyans analizinde ( P=0,1421) nemli bir fark grlmemitir. Ayrca Karniyol arlar Afrika arlarndan nemli olmayacak kadar hijyen bulunmutur. 8.3. Materyal ve Metot: almada materyal olarak Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Mdrlne ait ar kolonilerine ilave olarak 60 adet koloni temin edilecektir. Enstitde yrtlen daha nce yrtlmeye balayan Dou Akdeniz Blgesi koullarnda yetitiricilii yaplan balars (Apis mellifera L.) kolonilerinde hijyenik davran seleksiyonu ile hastalk ve parazitlere kar dayankl hat gelitirme olanaklarnn aratrlmas isimli alma kapsamnda blgeden seilerek enstitye kazandrlan temizleme zellii en yksek kolonilerin birinden ana ar yetitirilerek temin edilen yeni 60 koloninin ana arlar deitirilecektir. Bu ekilde ayn koloniden yetien ve eit gteki kolonilere kabul ettirilen balang koullar eit elli koloni alma materyali olarak kullanlacaktr. Birinci alma ylnda belirlenen kolonilere verilecek ana arlar sras ile 1 erkek, 3 farkl kovandan erkek, 3 ayn kovandan erkek, 10 farkl kovandan alnacak erkek arlardan toplanacak semen ile suni tohumlama yntemi ile dllenecek ve son grup ise doal iftleme sonucu dllenmesine izin verilecektir. Bylece 10ar koloniden oluan 4 gruba yaklak 2 ay sonra 3er gn aralklar ile 3 defa iki farkl test yntemi uygulanacaktr. Daha sonra koloniler ve ana arlar kullanlarak 5 farkl koloni poplasyonu oluturulacaktr. Sras ile 10 adet standart 8-10 ereveli koloni, 10 adet standart 4-5 ereveli koloni, 10 adet standart 4-5 ereveli ruet koloni, 10 adet standart 2-3 ereveli ruet koloni ve son olarak 10 adet strafor iftletirme kutusu ile oluturulacak farkl hacim ve poplasyonlardan oluan kolonilere yine 3 defa bir nceki almada daha kullanl olduu grlen yntem ile hijyenik test uygulanacaktr. Ayrca kolonilere ana ar yetitirilen enstit deneme kolonisinden bir nceki 53

yl elde edilip oluturulmu 14 koloni ile de Mart- Ekim 2012 aylarnda sabit ve gezginci koullarda her ay bir hijyenik davran testi olmak zere 8 defa test yaplacaktr. kinci alma ylnda ise bir nceki yl sonularna gre belirlenen kolonilerden oluturulacak yaklak 10 adet gzlem kolonisi ile ayn koullara sahip arazi koullarndaki koloniler oluturulacaktr. Gzlem kolonilerine ve doal koullarda ki kolonilere farkl saylarda yavru ldrme, ldrlen yavrularn toplu ve dank olmas, temizleme sresi gibi kriterlerin hijyenik davran zerine etkileri belirlenecektir. 8.3.2.1. Hijyenik davran testleri ve suni tohumlama uygulamas Sv azot uygulamasnda 3 in apndaki silindirin iindeki btn yavrular (yaklak 160 gz) dondurup ldrmek iin 9-10 once (250-300 ml) sv azota ihtiya vardr. lm ve boaltm iin 10 once veya daha geni Styrofoam kahve barda veya dier styrofoam bir malzeme kullanlacaktr. Dier malzemeler sv N2 ile kontak halinde krlr (Spivak, 1998). Test iin her koloniden kapal yavrulu bir petek alnacak ve en az 10 cm2 kapal alandaki yavrular sv azot dklerek dondurulduktan (ldrldkten) sonra petekler tekrar alndklar kolonilere verilecek ve bu ilemden 24 ve 48 saat sonra petekler tekrar kovandan alnarak dondurulmu alandaki kapal gzlerin % ka orannda temizlendii belirlenecektir. Ayn test birinci uygulamadan 2 gn sonra tekrar yaplacak(Cobey 2004) ve her iki test sonucunda en yksek oranda temizleme davran gsterenler seilecektir. Pin-killing yani ineleme ynteminde ise yine yeni kapanm yavrulu alanda 3 tane 7 adet kapal yavru gz olmak zere toplam 21 adet kapal yavru gz zerinden ierisine ince sivri ulu bir toplu ine ile gzn ortasndan delinerek kvrlmak sureti ile ierideki pupann lmesi salanr(Spivak, 1998). Bu gzlerin yerini belirlemek iin her bir yedi gzn zerine gelen kapal gze bir iaret yaplacak ve 24 saat sonra bu iaret yardm ile ldrlen pupalarn temizlenme durumlar kontrol edilecektir. Kolonilerden deneme sresince hijyenik davran zellikleri, ana ar kabul oran, yumurtlama etkinlii, petek ileme, oul eilimi, hrnlk, hastalk ve zararllardan etkilenme durumu, bal, polen ve propolis toplama etkinlikleri asndan da mevsim artlarna gre veri alnacaktr. Deneme sresince tm koloniler eit artlar altnda tutulacaktr. 8.3.2.3. Ana Arlarn Yetitirilmesi Ana ar yetitirme Doolitle yntemi ile yaplacaktr. Damzlk kolonilerin ana arlar yumurtlamaya tevik etmek iin bu koloniler dzenli olarak eker urubu ile beslenecektir. Belirlenen damzlk kolonilerden elde edilecek 1 gnlk larvalar plastik ana ar ykskleri ierisine larva transfer ka ile aktarlacaktr. Enstit arlnda mevcut kovanlar ierisinden seilerek hazrlanacak uygun balatc ve bitirici kolonilere verilecek ve 10 gn sonra ktan iki gn nce yine 1-2 gn nce anasz olarak hazrlanm iftletirme kutularna verilecektir. Burada salkl olarak klar grlen ana arlarn iftleme uuunu engellemek iin ana ar zgaralar ile uu delikleri kapatlacaktr. 8.3.2.4. Yapay Tohumlama Uygulamalar 8.3.2.4.1. Erkek Arlarn Yetitirilmesi Erkek arlarn 24 gnde ergin hale geldikleri ve 14 gnde cinsi olgunlua eritikleri gz nne alnr ise, erkek ar yetitiriciliine yapay tohumlamann yaplaca tarihten en az 38-40 gn ncesinden balanmas gerekmektedir (Ruttner, 1988; 2005; Gler, 2006). 8.3.2.4.2. Ana Arlarn Dllenmesi almada ana arlarn Suni tohumlanmasnda Schley marka Yapay tohumlama seti kullanlacaktr. iftletirme kutusunda ergin hale gelen 710 gn yastaki ana arlar, Erkek arlardan sperm toplandktan sonra ana ar karbondioksit (CO2) ile muamele edilerek bayltlacak ve mikroskop altnda yaklak 8-10 l semen enjekte edilerek dllenecek ve sonra

54

sa kanad 1/3 orannda kesilerek tekrar iftletirme kutusuna verilecek ve burada yumurtlamas beklenecektir (Mackensen, 1947; Harbo, 1986, Akyol ve ahinler, 1993). 8.4. Beklenen Yararlar /Uygulamaya Aktarma/Ekonomiye Katk: Dnyada son yllarda nem kazanan ve youn olarak allan arlarda hijyenik davran seleksiyonu almalar olduka mit vardr. Baz alma ara ve n sonular dorultusunda lkemizde de benzer almalarn yaplmasna ihtiya duyulmaktadr. Enstitmzde de geen yl almalarna balanan benzer bir aratrma Dou Akdeniz Blgesi koullarnda yetitiricilii yaplan balars (Apis mellifera L.) kolonilerinde hijyenik davran seleksiyonu ile hastalk ve parazitlere kar dayankl hat gelitirme olanaklarnn aratrlmas yrtlmektedir. Bu ve benzeri almalar uzun sre devam etmesi gereken almalardr. Ancak davran almalar zellikle sosyal bir yapya sahip olan bal arlarnda olduka hassas almalardr. Bu almamz sonucunda hijyenik davran mekanizmasnn lkemiz ve zellikle Dou Akdeniz Blgesi koullarnda etkenlerini aratrarak belirli yntem veya teknikler gelitirilmeye allacaktr. Bu sonular dikkate alnarak yaplacak almalarda baar ans artrlm ve ilerleme sresi ksaltlm olacaktr. Ayrca uzun sreli bu tip almalarda gereksiz zaman ve ekonomik kayplarn nne geilerek arclk aratrmalarna ve zellikle lkemiz arclna nemli katklar salanacaktr. 9. NER SAHPLERNN YETERLL: 9.1. Proje Lideri :Cahit ZTRK Konuyla ilgili yurt ii ve yurt d aratrma deneyimi yeterli 9.2.Yardmc Aratrmac : Do.Dr. Ethem AKYOL Konuyla ilgili yurt ii ve yurt d aratrma deneyimi yeterli Nide niversitesi retim yesi 10. ARATIRMA BRMNN YETERLL: 10.1. Birimde alan Aratrc: 1 (Y. Lisans ) 10.2. Birimde alan Destek Personeli Says: 3 (1 Teknisyen 2 i ) 10.3. Birimde Var olan Donanm: Proje ile ilgili olarak donanmlar mevcuttur. 10.4. Birim Dnda Yararlanlabilecek Donanm: Yok 10.5. Birimde Yrtlmekte Olan Aratrma-Gelitirme Etkinlikleri: Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Arclk ubesinde bugne kadar 6 aratrma projesi sonulandrlm ve halen 1 adet aratrma devam etmektedir. Arclk birimi Ulusal ve Uluslar aras bilgi birikimine sahiptir.

55

11. TALEP EDLEN BTE: I. YATIRIM TUTARI 03 MAL VE HZMET ALIM GDERLER 03.1- RETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.2- TKETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.3- YOLUKLAR 03.4- GREV GDERLER 03.5- HZMET ALIMLARI 03.6- TEMSL VE TANITMA GDERLER 03.7- MENKULMAL, GAYRMADD HAK ALIM, BAKIM VE ONARIM 03.8-GDERLER GAYRMENKUL MAL BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.9- TEDAV VE CENAZE GDERLER TOPLAM YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 40.000 4.000 10.000 3.000 3.000 2.Yl 4.000 4.000 12.000 4.000 4.000 3.Yl 4.Y l

60.000

28.000

YILLARA GRE DAILIM 06 SERMAYE GDERLER 1.Yl 06.1-MAMUL MAL ALIMLARI 06.2-MENKUL SERMAYE RETM 06.3-GAYRMADD HAK ALIMLARI GDERLER 06.4-GAYRMENKUL ALIMLARI VE KAMULATIRILMASI 06.5-GAYRMENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.6- MENKUL MALLARIN BYK ONARIM GDERLER 06.7- GAYRMENKUL BYK ONARIM GDERLER 06.8- STOK ALIMLARI (SAVUNMA 06.9- DER DIINDA) SERMAYE GDERLER TOPLAM 2.Yl 3.Yl 4.Yl

56

12. ALIMA TAKVM: ALIMA TAKVM Ocak - Mart 2012 Kovanlarn yaptrlmas Sv azot, Hijyenik test alet ekipmanlarnn hazrlanmas Ar kolonilerinin alnmas 1. hijyenik testlerin yaplmas 2. hijyenik testlerin yaplmas Kolonilere yeni ana ar yetitirilmesi Baz kolonilerin ana arlarnn suni olarak tohumlanmas 3. hijyenik testlerin yaplmas Kolonilerin ana arlarnn iaretlenmesi 4. hijyenik testlerin yaplmas Ana arlar eitlenen grubun hijyenik testleri 5. hijyenik testlerin yaplmas Ana arlar eitlenen grubun hijyenik testleri 6. hijyenik testlerin yaplmas Kontrol ve gzlemler 7. hijyenik testlerin yaplmas Ana arlar eitlenen grubun hijyenik testleri 8. hijyenik testlerin yaplmas Ana arlar eitlenen grubun hijyenik testleri Arclk biriminde mevcut gzlem kovanlarnn says artrlarak 10 adet eit koullara sahip gzlem kovan hazrlanacaktr. Bir nceki yldan kalan ana arlar hazrlanacak ve gerekirse yeni ana ar yetitirilecektir. Arazi koullarnda ve gzlem kovanlarnda eit koullarda koloniler yerletirilecektir. Hijyenik testler yaplarak bunlarn hassas bir ekilde gzlemleri yaplp kayt altna alnacaktr. Veriler toparlanarak gerekli analizler yaplacaktr.

Nisan 2012 Mays 2012 Haziran 2012

Temmuz 2012 Austos 2012 Eyll 2012 Ekim 2012

ubat- Mart 2013

Mart- Nisan 2013

Nisan- Ekim 2013 13. LTERATR LSTES:

Cobey, S. 2007 Comparison studies of instrumentally inseminated and naturally mated Honey be Apidologie 38 P:390-410 Cobey, S. 2004 Yapay Tohumlama ve Islah kurs notlar. Ohio State Universities Gramacho, K.P. and Gonalves, L.S. 2009 Comparative study of the hygienic behavior of Carniolan and Africanized honey bees directed towards grouped versus isolated dead brood cells. Genetic and Molecular Research 8 (2): 744-750 Gler, A., Demir, M., 2005. Beekeeping potential in Turkey. Bee World 86(4): 114-119. Harbo, J. R., Hoopingarner, R. A., 1997. Honey bees (Hymenoptera: Apidae) in the United States that express resistance to Varroa jacobsoni (Mesostigmata: Varroidae). J. of Econom. Entomology., 90: 893-898. Harbo, J. R., Haris, W.J., 2001. Resistance to Varroa destructor (Mesostigmata: Varroidae) When Mite-Resistant Queen Honey Bees (Hymenoptera: Apidae) Were 57

Free-Mated with Unselected Drones J. Econ. Entomol. 94(6): 13191323 (2001) Harbo, J.R., 1986. Propagation and Instrumental Insemination. Edit. Rinderer, T.E., in Bee Genetics and Breeding. Academic Press Ltd. (London). S.:361-390. Jevtic, G., Mladenovic, M., Nedic, N., Andelkovic, B. 2009The temperament traits ant the hygienic behavior of honey bee (Apis mellifera carnica Poll.) from serbia. Apimondia 2009 France Kamel, S. M., Strange, J. P., ve Sheppard, W. S., 2003. A scientific note on hygienic behavior in Apis mellifera lamarckii and A. m. carnica in Egypt. Apidologie 34 189 190 Laidlaw H.H. 1979. Contemporary Queen Rearing. Great River Printing, Hamiton, IL. P: 1-177. Laidlaw H.H.& Page, E. R. 1997. Queen Rearing and Bee Breeding. Wicwas Press. Cheshire, Connecticut, USA. P: 1-224. Mackensen, O., 1947. Effect of carbon dioxide on initial oviposition of artificially inseminated and virgin queen bees. Jour. Econ. Ent. 40(3): 344-349. Milne, C., 1982. Laboratory measurement of brood disease resistance in the honeybee. 1. Uncapping and removal of freeze-killed brood by newly emerged workers in laboratory test cages. J. of Apic. Res., 21(2): 111-114. Milne, C., 1983. Honeybee (Hymenoptera: Apidae) hygienic behavior and resistance to chalkbrood. Ann. Entomol. Soc. Of Amer., 76(3): 384-387. Sral, B., ve Sral, R. 2007 Ekoloji magazin dergisi 14. say Nisan- Haziran 2007. Oskay, D., 2008. Bal ars rklarnn eitliliinin korunmas, kolonilerin ynetimi ve genetik yaplarnn istenen ynde gelitirilmesi zerine model oluturulmas Uluda Arclk Dergisi Mays 2008, 8 (2): 63-72 Palacia, M. A., Flores, J. M., Figini, E., Ruffinengo, S., Escande, A., Bedascarrasbure, E., Rodriguez, E., ve Gonalves, L. S., 2005 Evaluation of the time of uncapping and removing dead brood from cells by hygienic. Genet. Mol. Res. 4 (1): 105-114 and non-hygienic honey bees Rothenbuhler, W. C., 1964b. Behaviour genetics of nest cleaning in honey bees. IV. Responses of F1 and backcross generations to disease-killed brood. American Zoologist, 4: 111-123. Ruttner, F., 1988 Biogeography and Taxonomy of Honeybees, Springer, Berlin. Spivak, M., 1996. Honey bee hygienic behaviour and defence against Varroa jacobsoni. Apidologie, 27: 245-260 Spivak, M., Downey, D. L., 1998. Field assays for hygienic behaviour in honey bees (Hymenoptera: Apidae). J. of Econ. Entomol., 91(1), 64-70. ahinler, N., Akyol, E. 1993. Larva Transfer Yntemiyle Anaar Yetitirme Teknii Teknik Arclk, 42, 28-30 Vandame, R., Morand, S., Colin, M.E. and Belzunces, L.P., 2002. Parasitism in the social bee Apis mellifera: quantifying costs and benefits of behavioral resistance to 14. TEKLF ONAYI: Ad Soyad 14.1.Proje Lideri 14.2. neren Kurulu Mdr 14.3. Destekleyen Kurulu : Cahit ZTRK : ekip KESER : Tarih 10/02/2011 10/02/2011 mza

14.4. birlii Yaplan Kurulular : 58

TC TARIM VE KYLER BAKANLII PROJE TEKLF Aratrma Alan Kodu : Aratrma Program Kodu : Yeni Proje Numaras : Aratrma ncelik Puan: Toplam Proje Puan :

1. PROJE ADI

:n Vitro Koullarda Balars ( Apis mellifera L.) Bireyleri Yetitirilmesi, Bunlarn Gzlem Kovanlarnda ncelenmesi ve Ar Yetitiricilii ile Islah Bakmndan Kullanm Olanaklarnn Aratrlmas Investigation possibilities of In vitro honey bee (A. mellifera L.) rearing, observation of the observation hives for breeding and beekeeping

2. YRTC KURULU: Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Erdemli/MERSN 3. PROJE LDER : Ad Soyad : Cahit ZTRK Kurumu : Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits 4 . Projenin lgili Olduu AFA/Program ncelik Yksek Orta Dk Aratrma Frsat Alan: Kanatl ve Kk Evcil Aratrmalar Aratrma Program: Arclk

5. PROJE SRES

: 24 Ay

5.1 5.2

Balama Tarihi: Ocak 2012 Biti Tarihi : Ocak 2014

6. PROJENN ZET TANITIMI: Genellikle karanlk bir ortamda yuva yapmay tercih eden bal arlarn yaam gzlem kovanlarnda incelendikten sonra onlarn yaamlar ve biyolojileri ile ilgili birok detay ortaya kmtr. Doal koullarda yaamlar incelenen arlarn koloni koullar taklit edilerek kontroll veya yar kontroll koullarda da retilecei konusunda son 10 yl ierisinde younlaan almalar in vitro koullarda da ar bireylerinin elde edilebileceini gstermitir. Ancak halen ii ar ve zellikle erkek ar bireylerinin retiminde baz skntlar giderilmeye allmaktadr. nk arlarn yavrularn beslerken ii ve erkek arlar besleme program olduka karmak ve hassastr. Ancak Tm yaam boyunca ar st ihtiyac olan ana ar retimi daha kolay yaplabilmektedir. 59

Yaplacak aratrma ile Trkiye de ilk defa in vitro koullarda ar bireyleri yetitirilmeye allacak bu amala yaplan almalardaki diyetler esas alnarak uygun diyet karmlar belirlenecektir. Ayrca yetitirilebilen ar bireyleri iaretlenerek gzlem kovanlarnda normal koullarda yetimi ar bireyleri ile karlatrlacaktr. Yaplan karlatrma da ortaya kacak benzerlikler ve ilikiler nda in vitro ar yetitiriciliinin ar yetitiriciliinde ve slahnda kullanm olanaklar konusunda projenin devam niteliinde yeni projeler sunulacaktr. zellikle ana ar yetitiricilii ve erkek ar retme olanaklarna bal olarak yetitiricilik ve slah almalarnda kullanma olanaklar zerinde younlalacaktr. Ancak bunlarn dnda son yllarda dnya genelinde grlen byk ar kayplarnn aratrlmas, eitli evre koullarnn arlar zerinde etkileri, bitkisel retimde kullanlan kimyasallarn arlarn yaam zerine etkisi ve her trl arclk girdilerinin arlar zerinde daha somut olarak etkilerinin belirlenmesi almalarnda kullanlabilecektir. There was a new and simple technique to rear honey bees (Apis mellifera L.) in vitro. One day old larvae can graft into Petri dishes and feed some different basic diet at different time intervals. But they are heavier and they have larger ovaries than hive reared bees. Lots of experiment showed that honey bees can be reared in vitro without replenishing their food daily. It will be first in vitro honey bee rearing individuals in our institute conditions at Turkey. We will try to develop new diets for in vitro rearing for our Institute conditions and also we will observe these bees in the observation hives with reared in vivo individuals. In vitro rearing of honey bees is laborious, and it is often difficult to obtain individuals that span a normal phenotypic range. Bees are exposed to various stress factors during development such as diseases, pesticides and afflicted weather conditions. Development of honey bees could be thus affected directly by pathogens and other factors or indirectly by food. Impact of different stress factors in the period of bee development can be successfully tested by an in vivo method of rearing bee larvae. Bees are reared artificially in controlled environment by feeding larvae with known composition and amount of food. The method enables to test effects of stress factors on weight, larval development, survival and performance of adult bees. Especially we will focus on queen and drone bee rearing for usage possibilities in the bee breeding experiments. Besides, worker bee rearing is also important for us to investigate on CCD, nutrients, chemicals and pesticide problems etc. in our country. 7.ANAHTAR KELMELER: Balars, in vitro ar yetitiricilii, Trkiye 8. PROJE TEKLF HAKKINDA AYRINTILI BLG: 8.1 Aratrmann Amac ve Gerekesi : lkemizde ilk defa olarak kontroll yani in vitro koullarda ar bireyleri yetitirilecektir. Son yllarda birok amala arlarn yaam, yetitiricilii, slah ve eitli arclk sorunlarnn zmlenmesi amac ile in vitro ar yetitiricilii almalar younluk kazanmtr. Benzer nedenler ile Dnyada ki gelimelere paralel olarak biz de yar ve tam kontroll koullarda ar yetitirme konusunda tecrbeli uzmanmz ve arclk ekibimiz ile in vitro ar yetitirme konusunda almalara balamak istiyoruz. Ayrca lkemizde yaklak 5 milyonun zerinde ar koloni olmasna kar halen retimde, yetitiricilikte ve ge kalm slah almalar ile son yllarda lkemizde de etkili olan youn ar lmlerinin nedenleri konusunda aratrmalar iin bu yntemin kullanma olanaklarn gelitirmeyi hedeflemekteyiz.

60

8.2 Literatr zeti: Kaftanolu ve ark. (2010) Bal arlarn in vitro koullarda yetitirmek iin yeni ve basit bir teknik gelitirdiklerini bildirmilerdir. almada 1 gnlk yataki larvalar Petri kaplarna alanm ve 6 farkl zaman aralnda temel diyetlerle besleme yaplmtr. Larva arlklarnda, yaama oranlarnda, farkl zaman aralklar arasnda nemli bir fark grlmemitir. Ancak in vitro koullarda yetien bireylerin kovanda yetien bireylerden daha ar ve ok sayda ovariole sahip olduklar grlmtr. almada bal ars yavrularnn gnlk yiyecekleri yenilenmeden yetitirilebilecei ortaya konmutur. Netice olarak aratrmaclarn ok sayda bal arsnn aratrmalar iin in vitro koullarda yetitirilebileceini bildirmilerdir. Christine Peng ve arkadalar (1991) n vitro koullarda bal ars yetitirmiler ve sras ile %9.5 ve %18.1 larval dnem ve dklamann balad dnem olmak zere lm tespit etmilerdir. Bu dnemler sonras gelime srelerinin ise normal koloni koullarna benzer olarak belirlemilerdir. Yetitirilen 30 bireyden bir tanesi kralie veya interkast karakterde grlmtr. Daha sonra chlortetracycline antibiyotiinin larval gelime ve byme zerine etkisine bakmlardr. Larva diyeti ierisine %0.0025 ile %0.05 arasnda chlortetracycline lmcl olmutur. Bu konsantrasyonda inokle edilen 1x104 ile 1.5x108 spor/ml bacillus larvae bulatrldnda ise lmler azalmtr. %0.0025den yksek chlortetracycline larval ve dklama faaliyetinin balamasndan sonras gelimeyi geciktirmi ve larvalarn erken renklenmelerine neden olmutur. Wegener ve Bienefeld (2009) Yaptklar almada bal arlarnn nemli slah zelliklerinin ii bireyleri ile llebileceini ve iilerin erkek dlleri ile ilgin baz zelliklerin genetik ilerleme potansiyelini hzlandrabileceini bildirmilerdir. nce farkl protein kaynaklarnn etkisi ile bal ve pudra ekeri karm ile beslenen kafeslenmi ii arlarn retkenlii karlatrlmtr. %53lk en yksek ovariol geliimi, %40lk ar st ve bal bulunan diyetle elde edilmitir. Daha sonra bakclk ya gemi ve tarlac ii arlar 7 gnlk yataki ii arlarla retkenlikleri uyarlarak yumurta retmeleri beklenmitir. Kafeslerin hepsinde seici ovary aktivitesi sonucu yumurtalar grlmtr. Dier bir almada ii arlardan elde edilen yumurtalar veya gen larvalar ana arl ve ana arsz kolonilerde test edilmilerdir. Hi bir grupta % 6.7 den fazla erkek ar bireyi retilememitir. Sonu olarak ortamda yavru varlnn veya yokluunun , dllenmemi ana arnn bulunmasnn ii arlar tarafndan yumurtlanan dlsz yumurtalarn kabulne olan etkisine baklmtr. Hibir farkllk grlmemi ve genellikle hepsinde olduka dk oranda olmutur. Sonu olarak in vitro koullarda seilen ii arlardan erkek ar retilebileceini ancak beklenin zerinde kayplarn olduunu bildirmilerdir. Medrzycki ve ark. (2010) tarafndan yaplan almada yavru retimi d scaklnn, larval lmler, ergin k,yaam sresi, morfoloji ve pestisitlere kar hassasiyet zerine etkisini aratrmlar. Aupinel (2005) protokolne gre in vitro ar yetitirmiler. Larva ve pupa dnemlerinde scaklklara baklmtr. Bal arlar in vitro koullarda 35 Cde ve 33 Cde12 saat atlamadan sonra 15 gn sre ile yetitirilmitir. 35 Cde larval LD50 miktar 33 Cden 28 kat fazla bulunmutur. Dimethoate 4 gn ve 7 gn yal arlarda test edilmitir. Sonuta yetime ortamndaki dk scakln larval lmler ve ergi ar k zerine nemli bir etkisi grlmemi fakat ergin ar lm zerine nemli etkisi olduu grlmtr. Larva yetitirme srasnda ki farkllk 33 Cde farkl olabilecek larva metabolizmas ve etkin maddenin yava emilimine bal olarak ortaya km olabileceini bildirmilerdir. Sonu olarak bal arlar yavru yetitirme ortam obtimal deerlerin altnda yetitirilse bile pestisit zehirlenmesine kar daha hassas ve yaam sresini azaltc olacan ve dk scaklklarn yavru yetitirme kolonileri iin dier bir stres faktr olabileceini bildirmilerdir. Jensen Medrzycki ve ark. (2009) in vitro koullarda yetitirilen larvalarn kire hastalna kar hassasiyetlerini aratrmlardr. Saf talyan, karniyol ve esmer 3-4 koloniden 61

larvalar alanmtr. gnlk larvalar farkl dozlarda Ascosphaera apis sporlar ile bulatrlmtr. Tm denemelerde LD50 55 ile 95 spor arasnda olmutur. talyan arlarnn karniyol ve esmer arlardan daha hassas olduu grlmtr. Ancak az sayda talyan arsnda tahmin edilemeyen nedenlerle Ascosphaera apise kar diren gstermilerdir. Wegener ve ark. (2009) gnmzde birok arclk gelimeleri ve tekniklerinin ortaya ktn, bunlarn zellikle klonlama, genetik maniplasyonlar ve embriyo muhafazas gibi tekniklerde larva ve yetikin bireylerin kontroll ortamlarda yetitirilmesinin gerekliliini bildirmilerdir. Gen larvalar uzun sre beslenmeden yaayamaz bu nedenle in vitro koullarda ok miktarda yaayabilir bireylerin elde edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle 14 protokol test etmiler larva atladktan sonraki yaam sresini uzatmak iin inkbatrde yumurta atlar atlamaz besin braklmasnn kralie ar yetitirmede olduka baarl olduunu bildirmilerdir. En iyi protokoln 12 saat aralklar ile toplanan %74.6 yumurtay canl olarak larvaya dntrd ve bunlardan da % 56.7sini kralie ar olarak yetitirmilerdir. almalarnda 3 farkl protokoln yumurtalarn atlamasn artrdn bildirmilerdir. Herrmann ve ark. (2008) almalarnda in vitro ar yetitiricilii iin uygun diyet gelitirdiklerini bildirmilerdir. Temel olarak liyofilize ar st, ekerler, bir fungusit ve bir vitamin karm yer almtr. Tm bu karm in vitro bala ars yetitiricilii iin yeterli olmutur. Bu diyetle in vitro koullarda yetitirilen arlarda sadece %10 lm grlmtr. Brdsgaard ve ark. (2000) n vitro koullarda oral olarak Paenibacillus larvae spores, Acute paralaysis virus (APV) ve Varroa jacobsoni bulaklnn larva ve pupa lmleri zerine etkilerini incelemiler. Parazitlerin APV iin vektr grevi yaprak lmlere neden olduunu bildirmilerdir. Paenibacillus larvaenn %25 -50 arsndaki spor dozlar etkili olmutur. APV %9 orannda lme neden olmu ve Varroa sadece %25 orannda ve APVyi tayarak %55 orannda lmlere neden olduu bildirilmitir. Bu almada AVPnin Varroa jacobsoninin etkinliini artrdn, Varroa jacobsoninin ve APV etkinlii ile oluan stres faktrlerinin etkisi ile Amerikan yavru rkl bireysel olarak grlmtr. 8.3. Materyal ve Metot: almada materyal olarak Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Mdrlne ait arclk laboratuar, ar kolonileri ve teknik donanmlar kullanlacaktr. Kuruma ait arclk grsel eitim ve uygulama birimine alnacak inkbatrler ve oluturulacak inkbatr odas gibi steril allabilecek bir teknik ortam oluturulmas ile almalar kolaylkla yrtlebilecektir. almalar iin s, k ve rutubet kontroll inkbatrler, temiz, steril ve s kontroll bir oda, arlarn beslenmesinde kullanlacak eitli ar rn ve besin elementleri, yetitirilecek ar bireylerini koymak iin farkl laboratuar veya muhafaza kaplar ve malzemeler, malzemelerin sterilizasyonu iin bir UV sterilizatr, arlar ve eitli sarf malzemeleri kullanlacaktr. 8.4. Beklenen Yararlar /Uygulamaya Aktarma/Ekonomiye Katk: Dnyada son yllarda nem kazanan ve youn olarak allan konulardan bir tanesi de in vitro ar yetitiricilii almalardr. Bu alma ile lkemizde ilk defa bu konudaki almalara balanm olacaktr. Dnyadaki gncel gelimelerden geri kalnmayacak ve gelinen noktadan hareketle lkemiz arclnn ivedilikle zm bekleyen sorunlarn zm bata olmak zere, ar yetitiricilii, slah, hastalk ve zararllarla mcadele, kimyasallarn ve eitli evre koullarnn arlar zerine olan etkilerini ortaya koymada yeni ve gncel yntemlerin kullanlmas ile yeni yntem ve teknikler ortaya konulacaktr. Bu ilk almay mteakiben elde edilecek alma neticeleri nda daha spesifik konular zerinde birok aratrma planlanacaktr.

62

9. NER SAHPLERNN YETERLL: 9.1. Proje Lideri Cahit ZTRK Konuyla ilgili yurt ii ve yurt d aratrma deneyimi yeterli 10. ARATIRMA BRMNN YETERLL: 10.1. Birimde alan Aratrc: 1 (Y. Lisans ) 10.2. Birimde alan Destek Personeli Says: 3 (1 Teknisyen 2 i ) 10.3. Birimde Varolan Donanm: Proje ile ilgili olarak donanmlar mevcuttur. 10.4. Birim Dnda Yararlanlabilecek Donanm: Yok 10.5. Birimde Yrtlmekte Olan Aratrma-Gelitirme Etkinlikleri: Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Arclk Biriminde bugne kadar 6 aratrma projesi sonulandrlm ve halen 1 adet aratrma devam etmektedir. Arclk birimi Ulusal ve Uluslar aras bilgi birikimine sahiptir. 11. TALEP EDLEN BTE: I. YATIRIM TUTARI 03 MAL VE HZMET ALIM GDERLER 03.1- RETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.2- TKETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.3- YOLUKLAR 03.4- GREV GDERLER 03.5- HZMET ALIMLARI 03.6- TEMSL VE TANITMA GDERLER 03.7- MENKULMAL, GAYRMADD HAK ALIM, BAKIM VE ONARIM 03.8-GDERLER GAYRMENKUL MAL BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.9- TEDAV VE CENAZE GDERLER TOPLAM YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 43.000 8.000 10.000 3.000 3.000 2.Yl 7.000 9.000 2.000 4.000 4.000 3.Yl 4.Yl

67.000

26.000 YILLARA GRE DAILIM

06 SERMAYE GDERLER 1.Yl 06.1-MAMUL MAL ALIMLARI 06.2-MENKUL SERMAYE RETM 06.3-GAYRMADD HAK ALIMLARI GDERLER 06.4-GAYRMENKUL ALIMLARI VE KAMULATIRILMASI 06.5-GAYRMENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.6- MENKUL MALLARIN BYK ONARIM GDERLER 06.7- GAYRMENKUL BYK ONARIM GDERLER 06.8- STOK ALIMLARI (SAVUNMA 06.9- DER DIINDA) SERMAYE GDERLER TOPLAM 5.000 17.000 2.Yl 11.000 15.000 3.Yl 4.Yl

67.000

26.000

63

12. ALIMA TAKVM: ALIMA TAKVM Ocak- Mart 2012 n vitro ar yetitirme amac ile inkbatrlerin yaptrlmas ve alr hale getirilmesi Gerekli ara, gere ve sarf malzemelerinin temin edilmesi Ana ar bireyi yetitirme olanaklarnn aratrlmas Yetitirilen ana arlarn gzlem kovanlarnda incelenmesi Yetitirilen ana arlarn kolonilerde kullanm olanaklarnn aratrlmas i ar bireyleri yetitirme olanaklarnn aratrlmas Yetitirilen ii ar bireylerinin gzlem kovanlarnda incelenmesi Yetitirilebilmesi durumunda ana arlarn klatlmas almalar Yetitirilebilmesi durumunda ii arlarn klatlmas almalar Erkek ar bireyleri yetitirilme olanaklarnn aratrlmas Yetitirilen erkek ar bireylerinin gzlem kovanlarnda incelenmesi Bu arlarn suni tohumlama iin uygunluunun aratrlmas

Nisan-Haziran 2012

Temmuz-Eyll 2012

Ekim 2012 ubat 2013

Mart-Ekim 2013

13. LTERATR LSTES: Aupinel, P.; Medrzycki, P. Fortini, D. Michaud, B. Tasei, J. N. Odoux, J. F. 2007 A new larval in vitro rearing method to test effects of pesticides on honey bee brood. Conference paper Proceedings of the XII National Meeting of A.I.S.A.S.P., OlbiaMonti, Italy, 23-26 May 2007. Brdsgaard, C. J. Ritter, W. Hansen, H. Brdsgaard, H. F. 2000 Interactions among Varroa jacobsoni mites, acute paralysis virus, and Paenibacillus larvae larvae and their influence on mortality of larval honeybees in vitro. Apidologie 2000 Vol. 31 No. 4 pp. 543-554 Wegener, J., Bienefeld, K. 2009 Collection of viable honey bee (Apis mellifera) larvae after hatching in vitro Journal of Apicultural Research Vol. 48 No. 2 pp. 115-120 Wegener, J., Bienefeld, K. 2009 Methoden zur Zucht der Honigbiene unter Nutzung der Nachkommen von Arbeitsbienen. Zchtungskunde Vol. 81 No. 4 pp. 265-278 Herrmann, M. Engels, W. D. Engels, W. 2008 Optimized semiartificial diet for laboratory rearing of honey bee larvae (Hymenoptera: Apidae: Apis mellifera). Entomologia Generalis 2008 Vol. 31 No. 1 pp. 13-20 Jensen, A. B., Pedersen, B. V., Eilenberg, J. 2009 Differential susceptibility across honey bee colonies in larval chalkbrood resistance. Apidologie 2009 Vol. 40 No. 5 pp. 524-534 Kaftanoglu,O.,Linksvayer,T.A., Page, R. E. 2010 Rearing honey bees (Apis mellifera L.) in vitro: effects of feeding intervals on survival and development. Journal of Apicultural Research Vol. 49 (4) pp. 311-317

64

Peng, Y. S. C., Mussen, E., Fong, A., Montague, M. A. Tyler, T. 1991 Effects of chlortetracycline of honey bee worker larvae reared in vitro. Deoartment of Entomology, niversity of California, Davis, California, USA. 14. TEKLF ONAYI: Ad Soyad 14.1.Proje Lideri 14.2. neren Kurulu Mdr 14.3. Destekleyen Kurulular : Cahit ZTRK : ekip KESER : Tarih 10/02/2011 mza

10/02/2011

14.4. birlii Yaplan Kurulular :

65

TC TARIM VE KYLER BAKANLII PROJE TEKLF Aratrma Alan Kodu : Aratrma Program Kodu : Yeni Proje Numaras : Aratrma ncelik Puan: Toplam Proje Puan

1.

PROJE ADI :Akdeniz Blgesinde Arclk letmelerinin Teknik ve Ekonomik Yapsnn Belirlenmesi Determination of technical and economical structures of Beekeeping enterprises in Mediterranean region YRTC KURULU :Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits PROJE LDER Ad Soyad Kurumu :Cahit ZTRK :Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits

2. 3.

4.

Projenin lgili Olduu AFA/Program ncelik Yksek Orta Dk Aratrma Frsat Alan: Kanatl ve Kk Evcil Hayvanclk X X X

5.

Aratrma Program PROJE SRES 5.1. 5.2.

: :

Arclk 24 Ay

Balama Tarihi :Ocak 2012 Biti Tarihi :Ocak 2014

PROJENN ZET TANITIMI: Arclk; bitkisel kaynaklar, ary ve emei birlikte kullanarak, insann var oluundan bu yana beslenme, salk koruma ve saaltma amacyla kullanmaktan vazgeemedii bal, polen, ar st, propolis, ar zehiri gibi rnler ile gnmzde arcln nemli gelir unsurlarndan olan ana ar, oul, paket ar gibi canl materyal retme faaliyetidir. Arlarn tozlamadaki etkin rol de dnlrse arcln tarm sektr ierisinde asla kmsenmemesi gerei ortaya kmaktadr (ren N. ve ark.2010). Proje ile blgede arclk faaliyetinin mevcut durumu ve gelecekteki geliimi incelenerek, blgede faaliyet gsteren reticiler asndan neri ve tavsiyelerin gelitirilmesi ve gerekli kii, kurum ve kurululara iletilmesi salanacaktr. Arclk faaliyetinin blge iin sosyo- ekonomik adan neminin ortaya konulmas salanacaktr. Arclk retim faaliyetinin birim maliyetleri tespit edilerek, reticilerin yaam standard ve gelir dzeyleri iin nem arz eden gelecee dnk neri ve stratejilerin ortaya konulmas salanacaktr. Arclk faaliyeti iin blgedeki etkinlik dzeyinin tespit edilmesiyle, kaynak kullanm etkinsizliine neden olan faktrler blgedeki arclk faaliyetinin gelecei asndan son derece nemli olup, alma ile bu faktrler ortaya konularak ve zm nerilerinin bulunmas salanacaktr. 6.

66

Arclk faaliyetinde uygulanan desteklerin retici gelirlerine ve yaam standardna etkileri ile mevcut bal retiminin pazarlama durumu ortaya konulacaktr. Sonu olarak bu alma ile blgede kaytl arclk iletmeleri ve dardan konaklama amac ile gelen iletmelerin mevcut teknik ve ekonomik yaplar incelenecektir. Bakanlk reticiler ve niversitenin birlikte grev almas ile blgenin potansiyeli ve sorunlar ortaya konulup etkili zm yollar ve stratejileri gelitirilmeye allacaktr. Beekeeping is the maintenance of honey bee colonies use with bees and effort. A beekeeper keeps bees in order to collect honey, royal jelly, propolis, bee venom and beeswax as all bee products. Furthermore, bees pollinate most of the plants, and produce swarm, queen bee. Package bees are also manufactured from honey bees. Production of bee products are not in sufficient level so that amount of bee products should be increased in Turkey. The main objective of this study is to make economic analysis of beekeeping enterprises in Mediterranean region. We will develop some advices and offers for beekeepers end of the study for the beekeeping enterprises at Mediterranean region. There is not enough scientific study on apiculture concerning all Mediterranean region. The purpose of this study was to establish a data-base related to apiculture for future studies. This will be a survey study, and will carry out in 8 city at Mediterranean region. It will be figured out beekeeping structure and beekeeping activities in Mediterranean region. City beekeeping associations will help us during all surveys. We will determine general situation of beekeeping enterprises and their problems. Also solutions of these problems will be suggested in the present study. Besides we will study on migratory beekeepers in the winter and spring season at Mediterranean region. 7. ANAHTAR KELMELER: Akdeniz blgesi, arclk, ekonomik analiz Mediterranean region, beekeeping, economic analysis PROJE TEKLF HAKKINDA AYRINTILI BLG:

8.

8.1 Aratrmann Amac ve Gerekesi: Bu almann amalar; Akdeniz blgesinde arclk faaliyetinin mevcut durumunun ortaya konulmas, iletmelerin sosyo-ekonomik zelliklerinin belirlenmesi, arclk faaliyetinde kullanlan girdilerin fiziki ve parasal miktarlarnn tespit edilmesi, arclk retim faaliyetine ait iletmelerde bal maliyetinin hesaplanmas, iletmelerde arclk retim dalnn karllk durumlarnn ortaya konulmas, arclk faaliyetinde uygulanan politikalarn incelenmesi ve reticilere olan etkileri, aratrma kapsamnda arclk faaliyetinde verimli ve etkin alan iletmelerin saptanmas ve arclk pazarlama organizasyonun yapsnn ortaya konulmas olarak belirtilebilir. Bu almann yaplma gerekesi ise Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits ile blgede sorumlu 5 il ar yetitiricileri birlikleri ile istiare toplantlar sonucunda blgede byle bir almaya ihtiya duyulduunun belirlenmesidir. Enstitmzde Aralk 2010 aynda yaplan istiare ve ibirlii toplantsnda il ar yetitiricileri birliklerinin de talepleri ile daha sonra da blgede yer alan dier 3 ilin de katlm salanarak sektrn durumunun belirlenmesi amac ile bu alma planlanmtr. 8.2 Literatr zeti:

Hoopingarner ve Sanford (1991), The costs of beekeeping isimli almalarnda, Amerikada Florida ve Michiganda ticari arclk faaliyetinde bulunan iletmelerden anket yoluyla alnan veriler analiz edilmitir. Sabit masraflar oluturan unsurlar ierisinde, koloni masraf (%62), kovan masraf (%15), ekipman masraf (%4), tama ve ykleme masraf (%18) bulunmaktadr. Yllk iletme masraflarn oluturan balca masraf unsurlar ise, igc masraflar (%29), faiz oran (%19) ve amortisman masraf (%12) oluturmaktadr. 67

Deikenlerin birka ifti arasnda (rnein, maliyetler ile koloniler ya da koloni saylar, verim ile koloni ya da mevsimsel g says, vb.) iliki olduu grlmektedir. Analiz, en iyi bal retimi iin kolonilerin bir mevsim ierisinde 4 defadan daha fazla g etmemelerini ve maniplasyonlarn minimum seviyede tutulmas gerektiini gstermektedir. Singh (1996), Economics of beekeeping in U.P. balkl almasnda, basit matematiksel ve istatistiksel analiz kullanlarak, (1) Hindistanda Uttar Pradesh eyaletinin deiik blgelerinde bal retiminin geliimini incelemek, (2) arclk faaliyetinin gelir ve maliyetlerini tahmin etmek, (3) eyalette baln pazarlama durumu ve potansiyelini belirlemek, (4) arclk faaliyeti ile ilgili sorunlar tespit etmek ve arclk faaliyetin gelitirilmesi iin nerilerde bulunmay amalamtr. almada, ova dier dalk olan alt blge ve her bir blgeden 20 adet arclk faaliyetinde bulunan rnek iletme seilmitir. Ayrca, bu blgeler ierisinde her birinden de 15 adet arclk faaliyeti yapmayan iletme seilmitir. Aratrma iin gerekli veriler, hazrlanan anket formundan ve yaynlanm dier eitli kaynaklardan toplanmtr. Arclk faaliyetinin karlat balca sorunlar ve kstlar, yksek girdi maliyetleri, pazarlamada yaanan olumsuzluklar, depolama olanaklarnn eksiklii, bal ve balmumu kalitesinin dkldr. Aratrma, depolama olanaklarnn gelitirilmesi gerektiini, AR-GE harcamalarnn desteklenmesini, retim kalitesinin iyiletirilmesi iin gerekli altyap olanaklarnn oluturulmas gerektiini ileri srmektedir. Dedej ve ark. (2000), A technical and economic evaluation of beekeeping in Albania adl almalarnda Arnavutlukta geleneksel olarak arck faaliyetinin olduka yaygn olduunu ve byk bir ticari potansiyelinin olduu belirtmilerdir. Bu alma bu lkede arclk faaliyetinin mevcut durumu ortaya konulmutur. Anket almas iin 1995-1996 yllarnda 90 bal reticisi ile grlmtr. Veriler, istatistikler, retim, pazarlama, gelir, retim harcamalar ve maliyetleri eklinde ortaya konulmutur. Byk kapasitesiyle Trkiye arcl dnyada nemli bir konumdadr. Bata eitim ve aratrma eksiklii olmak zere, hem kamunun hem de arclarn rgtsz olmalar nedeniyle arclmzdan beklenen katklar salanamamaktadr. Kamuda yasal dzenlemelerin yaplmas ile damzlk yetitiricilii, ar sal ve rnleri ile ilgili hizmetlerin verilmesi ve denetlenmesi, arclarn rgtlenmeleri ile de damzlk ve girdi salamada, rn ileme ve pazarlamada, bitki kaynaklarnn aklc kullanlmasnda ve retimle ilgili dier sorunlarn zmlenmesi kolaylaacaktr (Fratl ve ark. 1997). Fratl ve ark. (2000), Trkiye Arclnn Karlatrmal Analizi Sorunlar neriler adl almalarnda arcln, Anadolunun en eski ve en yaygn yaplan retim etkinliklerinden biri olduunu belirtmilerdir. Ar gen merkezlerinden biri saylan Trkiye, 4,2 milyon koloni varl, 67 bin ton bal ve 3 500 ton balmumu retimi ve 11,0 milyon dolar deerinde arclk rn dsatm ile sayl lkeler arasndadr. Arclk, gelimi kimi lkelerde bitkisel retimin kanlmaz girdisi olarak, A.B.D. ve Japonya gibi, desteklenirken, dierlerinde toplumlarn bal, polen, ar st gibi salk rnleri talebini karlamada ve krsal kalknma programlarnda i alan ve gelir kayna yaratmada nemli bir ara olarak ele alnmaktadr. Arclarn rgtsz, kamu kesiminin de arcla duyarsz davranmas, Trkiye arclnn damzlk, salk, girdi, eitim, pazarlama gibi konularda sorun yaamasna neden olmaktadr. lgili kurulularn, doal varlmz arlarn ve arcln sosyal ve ekonomik yararlln maksimize etmeye ynelik olarak zaman geirilmeden yeniden yaplanmas gereklidir ve Trkiyede herkesin arcln bir yan gelir kayna olduu yanl yargsndan kurtulmas zorunludur. Yasal altyaps hazrlanm zeminde arclarn da rgtlenmesi ile daha da glenecek olan Trkiye arcl yksek renimli birok teknik elemana i salayacak kapasitede olduunu belirtmilerdir. Seven ve Akkl (2005), The solution suggestions and determination of production and marketing problems of beekeeping enterprises in Elazig Province adl almalarnda, Elazda arclk faaliyetinde retim ve pazarlama problemlerini belirlemiler ve Elazda arclk faaliyeti iin nerilerde bulunmulardr. Elazda arclk faaliyeti ierisinde en ok 68

retilen rnler srasyla, bal (%99.5), balmumu (%36.2), ii ar (%34.4), polen (%10.1), kralie ar (%8.7), ar st (6.4%) ve propolisdir (%5). retilen bal eitleri ise srasyla, petek bal (%93.6), szme bal (%80.3), eski tip kovan bal (%35.8), iek bal (%2.3) ve am baldr (%0.9). Baln pazarlama yntemi srasyla perakendeciye (%84.9), aile iinde tketim (%27.1), yerel toptanclara (%23.4), ulusal toptanclara (%9.2) ve kooperatiflere sat (%6.0) olarak belirlenmitir. Sat srasnda yaanan problemler srasyla, Pazar fiyatndan dk fiyat (%52.8), yurtd kaynakl rnlerin pazara girmesi (%47.7), rnlerin doall ile ilgili kukular (%43.9), kooperatiflerin yokluu (%43.5), rnlerin fiyat standardnn bulunmay (%41.6) olarak belirlenmitir. Karadeniz blgesi arclnn genel yapsnn belirlenmesi isimli almada, Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illerinde yaplmtr. Karadeniz Blgesi arclnn iletme says, iletme bykl, iletme igc miktar, yetitiricilik, hastalk ve zararllar ile mcadele yntem, zaman ve ila kullanm, ana ar yetitirme veya temini, rn deerlendirme ekli ve organize olma gibi konularda genel yap incelenerek, teknik ve ekonomik sorunlar saptanmaya allmtr. Blgede kovan bana ortalama bal verimi 18.8 kg olarak bulunmutur. retilen baln %65,57'si toptanc tccarlar tarafndan pazarlanmaktadr. Blgenin iletme bana ortalama kovan says ise 63 olarak bulunmutur. Arclar %76,98'i krediye ihtiya duyduklarn belirtmelerine karlk %21,06's kredi kullanmaktadr. Arclarn blgede rgtlenemedikleri, bilgi ihtiyalarn kendi aralarnda bilgi al-verii eklinde zmeye altklar ortaya kmtr. Arclarn l ve le Tarm Mdrlkleri ile olan ilikileri yetersiz bulunmutur. Arclar en ok pazarlama, kredi temini, konaklama yeri ve kiras ile kaliteli ana ar temini konularnda problemlerle karlamaktadrlar. zellikle arclarn ana ar teminine zm bulunabilirse klatma ncesi gen ana ar kullanm alkanl kazandrlp arcln gelimesinde bu ynde bir gelime salanabilecektir. Tm olumsuzluklara karn blge arclarnn %99,28'i genel anlamda arclktan memnun olduklarn ifade etmi olup ilerisi iin arclkla ilgili nemli tercih ve beklentilerinin bulunduunu belirtmilerdir (Arclk Aratrma Enstits 2002). Bunun yannda zellikle 1990-2005 yllar arasnda yrtlen politikalar nedeniyle arc ve koloni says artm ancak bu art retime dntrlememi ve sonuta arclarn gelirlerinin azalmasna neden olmutur. Ayrca, son elli ylda orman alanlar 5 milyon hektar, ayr mera alanlar ise 16 milyon ha azalmtr (Karacaolu ve Uak, 2007). Trkiye; Anadolu (Apis mellifera anatolica), Kafkas (Apis mellifera caucasica), Suriye (Apis mellifera syriaca) ve ran (Apis mellifera meda) rk ve alt rklarnn milyonlarca yldan beri anayurdudur. Bu rk ve alt rklar, lkede Kuzeydouda ve Karadeniz kysnda Kafkas, gneydouda ran, yine gneydou ve gneyde Suriye, Anadolu ve Trakya y da iine alacak ekilde geri kalan blgelerde Anadolu ars ve alt formlar olarak yer alr (Ruttner, 1988). Ksolu ve ark. (2008) Dnya koloni varl ve bal retim kapasitesi olarak lkemiz nemli konumda olduunu bildirmilerdir. zellikle 19801990 yllar arasnda ilkel kovan saysnda hzl bir azalma, modern kovan saysnda art grlmektedir. Bugn itibaryla Trkiye ortalama 4,5 milyon koloni ile retim yaparken kovan bana den bal miktar son on ylda ortalama 14-16 kgdr. Bu miktarla Trkiye dnya bal retiminde nde gelen lkelerin ok gerisinde olduunu ve ar rk ve ekotiplerin doru kullanlmas, kaynaklardan en st dzeyde yararlanmak iin gerekli ynetim sisteminin uygulanmas gerektiini bildirmilerdir. Ayrca sertifikal retimin yaygnlatrlmas, orijini belli ballar tercih eden AB ve ABD tketicilerine ynelik monofloral ballarn retiminin yaplmas, snr ticareti ile yasal olmayan yollardan kalitesiz bal giriiyle lke arcsnn madur olmasnn engellenmesi ve arclk sektrnn bulunduu skntl dnemlerde gerekli devlet desteinin salanmasnn da gerekli olduunu bildirmilerdir.

69

8.3. Materyal ve Metot: Bu aratrmann materyalini, Akdeniz blgesindeki 8 ilde l Ar Yetitiricileri Birliklerine kaytl arclk faaliyeti yapan reticilerden anket yoluyla elde edilen bilgiler birincil verileri oluturacaktr. Aratrma ikincil verilerle desteklenecektir. Bu amala Tarm ve Ky leri Bakanl Mersin, Adana, Osmaniye, Hatay, Kahramanmara, Antalya, Isparta ve Burdur l ile Mdrlkleri, DPT, DE ve FAO istatistiksel verilerinden, ayrca konu ile ilgili uluslararas ve ulusal dzeyde yaplm alma bulgularndan yararlanlacaktr. 8.4. Beklenen Yararlar /Uygulamaya Aktarma/Ekonomiye Katk: Proje ile Akdeniz blgesinde arclk faaliyetinin mevcut durumu ve geliimi incelenerek, blgede faaliyet gsteren reticiler asndan neri ve tavsiyelerin gelitirilmesi ve gerekli kii, kurum ve kurululara iletilmesi salanacaktr. zellikle Akdeniz blgesinde yer alan illerde rgtlenen ar yetiilircileri birlikleri iin yol haritas niteliinde tespitler ortaya kacaktr. Arclk faaliyetinin blge iin sosyo- ekonomik adan neminin ortaya konulmas salanacaktr. Arclk retim faaliyetinin birim maliyetleri tespit edilerek, reticilerin yaam standard ve gelir dzeyleri iin nem arz eden gelecee dnk neri ve stratejilerin ortaya konulmas salanacaktr. Arclk faaliyeti iin blgedeki etkinlik dzeyinin tespit edilmesiyle, kaynak kullanm etkinsizliine neden olan faktrler blgedeki arclk faaliyetinin gelecei asndan son derece nemli olup, alma ile bu faktrler ortaya konularak ve zm nerilerinin bulunmas salanacaktr. Arclk faaliyetinde uygulanan desteklerin retici gelirlerine ve yaam standardna etkileri ile mevcut bal retiminin pazarlama durumunun ortaya konulmu olunacaktr. 9. NER SAHPLERNN YETERLL: 9.1. Proje Lideri Ad-Soyad :Cahit ZTRK

Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstitsnde 10 yllk arclk deneyimi olup, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstitsnde Arclk konusunda doktora eitimi devam etmektedir. 9.2. Yardmc Aratrmac Ad-Soyad :O.Sedat SUBAI Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstitsnde tarm ekonomisi alannda almakta olup, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstitsnde Tarm Politikas konusunda doktora eitimi devam etmektedir. 9.3. Yardmc Aratrmac Ad-Soyad :Prof.Dr.Necat REN ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blmnde Tarm Politikas alannda almaktadr. Halen Tarm Ekonomisi Blm Bakanl grevini srdrmektedir. 9.4. Yardmc Aratrmac Ad-Soyad :Yrd.Do.Dr. Tuna ALEMDAR ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blmnde Tarm letmecilii alannda almaktadr. Halen Tarm Ekonomisi Blmnde retim yesi olarak grevini srdrmektedir. 9.5. Yardmc Aratrmac Ad-Soyad :Arzu SEER ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blmnde Tarm rnlerinin

Pazarlanmas konularnda almaktadr. Halen Tarm Ekonomisi Blmnde doktora eitimini srdrmektedir. 10. ARATIRMA BRMNN YETERLL: 10.1. Birimde Mevcut Donanm : (Projeyle lgili Donanm) Teknik eleman ve altyap mevcuttur 10.2. Birim Dnda Yararlanlabilecek Donanm: Akdeniz Blgesinde yer alan 8 il Ar yetitiricileri birliklerinin verileri ile yine ayn llerin il ve ile tarm mdrlkleri verileri 10.3. Birimde Yrtlmekte Olan Aratrma-Gelitirme Etkinlikleri: 11. TALEP EDLEN BTE

I. YATIRIM TUTARI 03 MAL VE HZMET ALIM GDERLER

03.1- RETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.2- TKETME YNELK MAL VE MALZEME ALIMLARI 03.3- YOLUKLAR 03.4- GREV GDERLER 03.5- HZMET ALIMLARI 03.6- TEMSL VE TANITMA GDERLER 03.7- MENKULMAL, GAYRMADD HAK ALIM, BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.8- GAYRMENKUL MAL BAKIM VE ONARIM GDERLER 03.9- TEDAV VE CENAZE GDERLER

YILLARA GRE DAILIM 1.Yl 2.Yl 3.Yl 4.Yl

5.000 5.000 3.000 2.000

5.000

TOPLAM

15.000

5.000

YILLARA GRE DAILIM 06 SERMAYE GDERLER 1.Yl

06.1-MAMUL MAL ALIMLARI 06.2-MENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.3-GAYRMADD HAK ALIMLARI 06.4-GAYRMENKUL ALIMLARI VE KAMULATIRILMASI 06.5-GAYRMENKUL SERMAYE RETM GDERLER 06.6- MENKUL MALLARIN BYK ONARIM GDERLER 06.7- GAYRMENKUL BYK ONARIM GDERLER 06.8- STOK ALIMLARI (SAVUNMA DIINDA) 06.9- DER SERMAYE GDERLER

2.Yl

3.Yl

4.Yl

TOPLAM

71

II. YATIRIM TUTARININ DAILIMI 12. ALIMA TAKVM: ALIMA TAKVM Ocak- Haziran 2012 1. 6 Aylk Dnem Haziran-Aralk 2012 2. 6 Aylk Dnem Ocak- Haziran 2013 3. 6 Aylk Dnem Haziran-Aralk 2013 4. 6 Aylk Dnem Aratrmada kullanlacak ikincil verilerin tespiti ve ilgili kurum, kurulu ve kiilerden bu verilerin elde edilmesi, Anket formlarnn hazrlanmas, Aratrma alannda saha almasnn (anket ) yaplmas Uygulanan anketlerin kontrol ve dzenlenmesi, Anket yoluyla elde edilen verilerin bilgisayar ortamnda giriinin yaplmas planlanmaktadr. Bilgisayar ortamnda girilen anket verilerinin kontrol edilmesi Aratrma amacna uygun analiz yntemleri kullanlarak verilerin deerlendirilmesi Analizler sonucunda elde edilen sonularn proje ekibi tarafndan tartlmas ve yorumlanmas Anket almas sonucu elde edilen sonularn ve dier ikincil verilerin birlikte deerlendirilip rapor haline getirilmesi

13. LTERATR LSTES: (Bu proje teklifinin planlanmasna katkda bulunan en nemli yaynlarn listesi) (Ek-11) Dedej, S., Delaplane, K.S., Gocaj, E., 2000. A technical and economic evaluation of beekeeping in Albania. Bee World 81 (2) : 87-97. Fratl, ., Gen, F., Karacaolu, M., Gener, H.V. 1997. Trkiye Arclnn Karlatrmal Analizi Sorunlar-neriler. Trkiye Mhendisleri V. Teknik Kongresi, 17-21 Ocak, Ankara, S:811-825. Fratl, ., Gen, F., Karacaolu, M., Gener, H.V. 2000. Trkiye Arclnn Karlatrmal Analizi Sorunlar-neriler.Trkiye Ziraat Mhendislii V. Teknik Kongresi, 17-21 Ocak 2000 Ankara, s.811-825. Hoopingarner, R.; Sanford, M. T., 1991. The costs of beekeeping - III. Trends in commercial apiculture. American Bee Journal 131 (11) : 709-712 Karacaolu, M., Uak, A. 2007. Ege Blgesi Arclk Semineri. 15-16 ubat, zmir. Bildiri Kitap s: 25-32. Ksolu, M., Ycel, B., Saner, G., Doarolu, M. 2008 Trkiye Arclnn Gncel Durum Analizi. Hasad Hayvanclk Dergisi, Say 281 Ruttner, F. 1988. Biogeography and Taxonomy of Honey Bees.Springer-Verlag. Berlin,Heidelberg. 284 pp. Seven, I.; Akkilic, M. E., 2005. The solution suggestions and determination of production and marketing problems of beekeeping enterprises in Elazig Province. Lalahan Hayvancilik Arastirma Enstitusu Dergisi 45 (2) : 41-52
Singh, R., 1996. Economics of beekeeping in U.P. Adhoc Study - Agro-Economic Research Centre, University of Allahabad (No. 99) : 124 pp.

ren, N., Alemdar, T., Parlakay, O., Ylmaz, H. I., Seer, A., Gngr, C., Yaar, B., Grer, B. B. 2010 Adana linde Arclk Faaliyetinin Ekonomik Analizi. TEAE Yayn No: 178.

72

14. TEKLF ONAYI: Ad Soyad 14.1.Proje Lideri 14.2. neren Kurulu Mdr 14.3. Destekleyen Kurulular : Cahit ZTRK : ekip KESER Tarih 10.02.2011 10.02.2011 mza

:Mersin, Adana, Osmaniye, Hatay, Kahramanmara, Antalya, sparta ve Burdur l Ar Yetitiricileri Birlikleri

14.4. birlii Yaplan Kurulular : ukurova niversitesi Tarm Ekonomisi

73

DEVAM EDEN PROJELER

2 3 4 5 6 7

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU Projenin Ad: Farkl Bor Dzeyleri ve Bor ile Fitaz Enziminin Birlikte Kullanmnn Etlik Pililerde Performans ile Baz Kan, Kemik ve Dk Parametreleri zerine Etkilerinin Belirlenmesi Proje Numaras: TAGEM/HAYSD/09/13/04/03 Proje Yrtcs Kurulu: Erbeyli ncir Aratrma Enstits Mdrl Projenin lgili Olduu Daire Bakanl(TAGEM tarafndan): HAYSD Projenin lgili Olduu AP: Hayvan Besleme Raporun lgili Olduu Dnem: 01/01/2010 ile 11/02/2011 aras

Gelime Raporu : 7.1 Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 30 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: Projenin bor ile fitaz enziminin birlikte kullanm ile ilgili olan deneme (ikinci deneme) yaplmtr. Denemeye ait performans ile ilgili btn veriler alnm ve istatiki analizleri yaplmtr. Serum analizleri yaplmtr. Doku, kemik ve dkda yaplacak olan mineral analizleri ile ilgili rnekler alnmtr. 7.2.1. Dnem Bulgular: kinci denmeye ait bulgular aada izelgelerde verilmitir. izelge 1. Etlik civciv ve pililerin byme performansna ait bulgular
Yem Ca, P Dzeyi Muamele Canl A. (%) (g) Kontrol Dk Bor Fitaz Bor+Fitaz Kontrol Standart Bor Fitaz Bor+Fitaz Ort. Std. hata Muamele Kontrol Bor Fitaz Bor+Fitaz Yem Ca, P dzeyi Dk Standart P Yem Ca, P Muamele Yem Ca,P X Muamele 0,0001 0,0011 0,0203 0,0735 0,0526 0,7571 0,0008 0,2957 0,0699 0,3098 0,5136 0,6800 0,2281 0,9633 0,5063 0,9213 0,4024 0,8630 0,0732 0,2083 0,1300 0,0873 0,8871 0,7703
c b e

0 21. gn Yem Tk. (g) 1084 1084 1101 1116 1100 1100 1126 1117 10,95 Yemden Yarar. Oran
a

0 42. gn lm oran (%) 0,98 1,00 0,00 0,50 0,50 2,00 1,00 1,01 0,69 0,74 1,50 0,50 0,75 0,62 1,12 Canl A. (g) 2314 2298 2310 2331 2325 2338 2348 2315 21,31 2319 2318 2329 2323 2313 2331 Yem Tk. (g) 4052 4050 4056 4108 4080 4024 4064 4088 35,41 4066 4037 4060 4098 4066 4064 Yem Yarar. Oran 1,784 1,796 1,790 1,795 1,788 1,754 1,764 1,800 0,011 1,786 1,775 1,777 1,798 1,791 1,776 lm oran (%) 0,98 2,02 2,50 1,50 3,02 3,52 2,51 3,04 1,00 2,00 2,77 2,50 2,27 1,75 3,02

770
de

1,493
ab

778
cd

1,475
ab

793
abc

1,471
bc

808
bc

1,460
bc

801
ab

1.452
c

811
a

1,434
bc

820
abc

1,450
b

806 6,25

1,464 0,009 1,472 1,455 1,460 1,462

a

786
bc

1092
b

795
ab

1092
ab

806
a

1113
a

807
b

1116 1096 1111

787
a

1,475
b

810

1,450

a,b: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

75

izelge 2. Temel yem karmalarna bor ile fitaz enzimi ayr ayr ve birlikte ilavesinin serumda T3 ve T4 deerleri ile Ca, P, Mg, Fe, Cu, Zn ve B deerleri zerine etkileri
Yem Ca, P Dzeyi Dk Dk Dk Dk Standart Standart Standart Muamele Kontrol Bor Fitaz Bor+Fitaz Kontrol Bor Fitaz T3 (ng/ml) 1,410 1,467 1,375 1,443 1,171 1,192 1,198 1,195 0,046 1,291 1,330 1,286 1,319 T4 (g/dl) 1,939 1,980 2,155 2,046 1,962 1,953 2,198 2,081 0,080
b

Ca (mg/dl) 4,711 5,327 5,621 5,632 5,228 5,911 6,088 5,021 0,329
b

P Mg (mg/dl) (mmol/L) 5,050 5,221 5,740 6,005 5,342 5,113 5,272 5,114 0,268 5,196 5,167 5,506 5,560 0,608 0,640 0,668 0,592 0,614 0,532 0,616 0,530 0,032
ab

Zn (g/dl)
b

B (ppm) 612 1145 660 1106 375 842 370 860 43,93

ALP (U/L) 7,477 7,227 8,114 8,307 8,020 8,158 9,715 8,646 0,420
b

ALT (U/L) 2808 3287 3251 2505 2864 2627 2502 2493 303,4 2836 2957 2876 2499

121,84
b

123,98
a

186,48
b

148,87
b

133,96
b

125,64
b

144,97
b

Standart Bor+Fitaz Ort. Standart hata Muamele Kontrol Bor Fitaz Bor+Fitaz Yem Ca, P dzeyi Dk Standart P Yem Ca, P Muamele Yem Ca,P X Muamele

126,57 11,67
b

1,950
b

4,969
ab

0,611
ab

127,90
b

494
a

7,749
b

1,967
a

5,619
a

0,586
a

124,81
a

994
b

7,692
a

2,176
ab

5,855
ab

0,642
b

165,73
b

515
a

8,914
a

2,063

5,326

0,561
a

137,72

983
a

8,476
b

1,424
b

2,030 2,048 0,7459 0,0228 0,9730

5,323 5,562 0,3063 0,0506 0,2212

5,504 5,210 0,1257 0,3301 0,1591

0,627
b

145,29 132,78 0,1193 0,0016 0,0810

881
b

7,781
a

2963 2621

1,189 0,0001 0,7432 0,7521

0,573 0,0214 0,0838 0,3752

612 0,0001 0,0001 0,8435

8,635

0,114 0,0051 9 0,452 0,0108 4 0,412 0,4585 0

a,b,c,d,e: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

7.2.2. Dnem Baar Durumu: 70 7.3. Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar:--7.4. Darboazlar: 8. Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: Projenin doku, kemik ve dkda yaplacak olan mineral analizleri bitirilemediinden 1 yl uzatlmasn talep ediyoruz. 8.3. Personel: 8.4. Bte:

76

9. Proje Harcamalar : 9.1. Bte Harcamalar zeti:

Dnemi Yatrlan (TL) Kullanlan (TL) Kalan (TL)

TOPLAM

10.

Proje Sorumlular : Ad ve Soyad Kurulu Amiri Proje Lideri Tarih : : : Ramazan ZKAN Mustafa INAR 11/02/2011 mzas

77

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1 Projenin Ad: Yeme ve Altla Farkl Fiziksel Yapda Zeolit lavesinin Etlik Pililerin Byme Performans ile Baz Serum, Kemik, Dk, Altlk Parametreleri ve Ayak Taban Yangs zerine Etkileri. Proje Numaras: TAGEM/HAYSD/10/13/02/02 Proje Yrtcs Kurulu: Erbeyli ncir Aratrma Enstits Mdrl Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM tarafndan): HAYSD Projenin lgili Olduu AP: Hayvan Besleme Raporun lgili Olduu Dnem: 01/01/2010 ile 11/02/2011 aras

2 3 4 5 6 7

Gelime Raporu : 7.1 Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: % 30 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: Projenin yeme farkl fiziksel yapda zeolit katlmas ile ilgili olan ilk deneme yaplmtr. Elde edilen performans sonular istatistiki analize tabi tutulmu olup aadadr. Kan, kemik ve dk rnekleri de analize gnderilmi olup sonular beklenmektedir. Zeolitin altla kartrlmas ile ilgili olan ikinci deneme ise u an itibariyle enstitmzde yrtlmektedir. 7.2.1. Dnem Bulgular: Birinci denmeye ait performans bulgular aada izelgelerde verilmitir. izelge 1. 0-14. gn ve 0-28. gnler arasna ait performans bulgular.
Yem Ca, P Dzeyi (%) Dk Dk Dk Standart Standart Standart Zeolit Canl A. Art (g) 347,15 b 345,52 b 347,65 ab 358,75 ab 364,34 a 352,16 ab 5,91 0,0223 0,6965 0,4897 0-14. gn Yem Yemden Tkt. (g) Yar. De. 528,90 b 535,07 ab 536,47 ab 557,07 a 555,04 a 554,67 a 8,63 0,0038 0,9525 0,8302 1,525 1,550 1,543 1,553 1,523 1,575 0,02 0,5277 0,5195 0,3079 lm Oran (%) 3,22 a 1,18 bc 0c 1,74 ab 1,18 bc 0,58 bc 0,56 Canl A. Art (g) 1141,5 1145,6 1121 1142,9 1172,33 1138,7 14,07 0-28. gn Yem Tkt. Yemden lm (g) Yar. De. Oran (%) 1881,33 bc 1887,67 bc 1858,58 c 1977,21 a 1987,38 a 1948,14 ab 25,09 0,0001 0,3767 0,9794 1,648 b 1,647 b 1,658 b 1,730 a 1,695 ab 1,711 a 0,017 0,0002 0,5944 0,5844 4,10 a 1,18 bc 0c 2,91 ab 1,47 bc 1,16 bc 0,74 0,881 9 0,001 2 0,288 3 3,50 a 1,32 b 0,58 b 1,76 1,85

Kontrol Normal Modifiye Kontrol Normal Modifiye

Std hata Olaslk Deer. (P) Yem Ca, P dzeyi Zeolit eidi Ca, P dzey*zeolit Zeolit Kontrol Normal Modifiye Yem Ca, P dzeyi Dk Standart

0,5224 0,1948 0,0022 0,1334 0,1875 0,6649 2,48 a 1,18 b 0,29 b 1,46 1,16

352,95 354,93 349,90 346,77 b 358,41 a

543,02 545,05 545,57 533,50 b 555,59 a

1,539 1,537 1,559 1,539 1,550

1142,2 1159,0 1129,8 1136,1 1151,3

1929,27 1937,52 1903,36 1875,86 b 1970,91 a

1,689 1,671 1,684 1,651 b 1,712 a

a,b,c: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

78

izelge 2. 28-42. gn ve 0-42. gnler arasna ait performans bulgular.

Yem Ca, Zeolit Canl A. PDzeyi Art (g) (%) Dk Kontrol 1229,3 Dk Normal 1166,8 Dk Modifiye 1154,1 Standart Kontrol 1178,9 Standart Normal 1222,8 Standart Modifiye 1150,19 Std hata Olaslk Deer. (P) Yem Ca, P dzeyi Zeolit eidi Ca, P dzey*zeolit Zeolit Kontrol Normal Modifiye Yem Ca, P dzeyi Dk Standart 26,03 0,9791 0,1209 0,1403 1204,1 1194,8 1152,1 1183,4 1183,9 28-42. gn Yem Yemden Tkt. (g) Yar. De. 2391,61 1,951 2430,58 2,088 2356,27 2,041 2361,18 2,009 2462,66 2,025 2432 2,120 62,26 0,6156 0,5104 0,6957 0,07 0,6886 0,3821 0,5928 lm Oran (%) 0 0,29 0,29 1,18 0,30 0,29 0,38 Canl A.Art.(g ) 2325,6 b 2345,7 ab 2289,4 b 2364,5 ab 2443,9 a 2313,4 b 37,32 0-42. gn Yem Yem. . lm Tkt. (g) Yar. Oran De. (%) 4277,68 ab 1,839 4,10 a 4323,42 ab 1,843 1,47 b 4232,94 b 1,848 0,29 b 4338,22 ab 1,835 4449,98 a 1,824 4380,16 ab 1,902 68,60 0,0558 0,4195 0,8056 4307,95 4386,70 4306,55 4278,01 4389,55 0,04 4,08 a 1,77 b 1,46 b 0,73

0,2180 0,0882 0,6906 0,0580 0,2395 0,5812 0,59 0,30 0,29 0,19 0,59 2345,1 ab 2394,8 a 2301,4 b 2320,3 2374,02

0,7562 0,4238 0,5275 0,0003 0,6426 0,7046 1,837 1,839 1,875 1,843 1,854 4,09 a 1,62 b 0,87 b 1,95 2,44

2376,40 1,980 2446,62 2,056 2394,14 2,081 2392,82 2,027 2418,61 2,051

a,b: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05). izelge 3. Canl arla ait bulgular. Yem Ca, P Zeolit 14. gn canl 28. gn canl 42. gn canl Dzeyi (%) arl (g) arl (g) arl (g) c b Dk Kontrol 382,1 1166 2368 abc Dk Normal 380,7 c 1183 ab 2372 ab Dk Modifiye 384,0 c 1158 b 2319 c ab ab Standart Kontrol 393,3 1181 2406 a Standart Normal 398,0 a 1201 a 2391 a bc ab Standart Modifiye 387,2 1176 2341 bc Std hata 9,20 17,80 Olaslk Deer. (P) Yem Ca, P dzeyi 0,0001 0,0233 0,0686 Zeolit eidi 0,4849 0,0195 0,0019 Ca, P dzey*zeolit 0,0893 0,9780 0,8464 Zeolit Kontrol 388,1 1174 b 2387 a Normal 389,4 1192 a 2381 a Modifiye 385,6 1167 b 2330 b Yem Ca, P dzeyi Dk 382,5 b 1169 b 2353 a a Standart 392,9 1186 2379 a,b,c: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

79

7.2.2. Dnem Baar Durumu: 70 7.3. Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar:--7.4. Darboazlar: 8. Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personel: 8.4. Bte: 9. Proje Harcamalar : 9.1. Bte Harcamalar zeti: Dnemi Yatrlan (TL)

Kullanlan (TL)

Kalan (TL)

TOPLAM 10. Proje Sorumlular : Kurulu Amiri Proje Lideri Tarih : : : Ad ve Soyad Ramazan ZKAN Erol BNTA 11/02/2011 mzas

80

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1.Projenin Ad: Barred Rock-1 Saf Hattnda Bacak Rengine Gre Cinsiyet Ayrm ,Olana Veren Bir Sr Oluturulmas 2.Proje Numaras: TAGEM/HAYSD /10/13/02/01 3. Proje Yrtcs Kurulu: Tavukuluk Aratrma Enstits 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM tarafndan):HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: Kanatl ve Kk Evciller 6. Raporun lgili Olduu Dnem: 15/Mays/2010 ile 1/Ocak/2011 aras 7. Gelime Raporu: 7.1. Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 10 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 30 7.2.1. Dnem Bulgular: Civcivler karld.Bacak renginden ve kloaktan cinsiyet ayrm yapld.Her birine kanat numaras takld.bytme kafesine yerletirilip bytld.17 .haftada bytme kafesinden alnp bireysel kafeslere konmutur.Veri alnmaya devam edilmektedir. 7.3. Dnem Baar Durumu: 35 7.4. Darboazlar: Herhangibir sknt bulunmamaktadr. 8. Projede nerilen Deiiklikler: (Yok). 8.1. Materyal ve Metot: (Yok). 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: (Yok). 8.3. Personel: 8.4. Bte: . 9. Proje Harcamalar: 9.1. Bte Harcamalar zeti: YILLARA GRE DAILIM 1.YIL

03 MAL VE HZMET ALIM GDERLER

03.1 retime ynelik mal ve malzeme almlar 03.2 Tketime ynelik mal ve malzeme almlar(Yem alm) 20.000 03.3 Yolluklar 03.4 Grev Giderleri 03.5 Hizmet Almlar 03.6 Temsil ve Tantma Giderleri 03.7 Bakm ve Onarm giderleri 03.8 Gayrimenkul Bakm ve Onarm Giderleri 03.9 Tedavi ve cenaze Giderleri TOPLAM 20000 10. Proje Sorumlular: Ad ve Soyad mzas Kurulu Amiri : Dr. Cengizhan MIZRAK Proje Lideri : Ender KARADEMR Tarih : 17/01/2011

81

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1.Projenin Ad: Barred Rock I ve Rhode Island Red I Saf Hatlarnda Yumurta Kabuk Renginin yiletirilmesi 2.Proje Numaras: TAGEM/HAYSD /10 /13 /02 /03 3. Proje Yrtcs Kurulu: Tavukuluk Aratrma Enstits 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl:HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: Kanatl ve Kk Evciller 6. Raporun lgili Olduu Dnem: Mays/2009 ile Haziran/2013 aras 7. Gelime Raporu: 7.1. Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 20 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 20 7.2.1. Dnem Bulgular: Projede kullanlacak tavuklarn yetitirilmesi tamamlanm ve yumurtlama kmesine alnmtr. Verim kaytlar alnmaya balanmtr. 2.2. Dnem Baar Durumu: 90 7.4. Darboazlar: Herhangi bir sknt bulunmamaktadr. 8. Projede nerilen Deiiklikler: (Yok). 8.1. Materyal ve Metot: (Yok). 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: (Yok). 8.3. Personel: (Yok) 8.4. Bte: (Yok) 9. Proje Harcamalar: 9.1. Bte Harcamalar zeti: 10. Proje Sorumlular: Ad ve Soyad mzas Kurulu Amiri : Dr. Cengizhan MIZRAK Proje Lideri : ahnur E.DEMRTA Tarih : 19/01/2011

82

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1.Projenin Ad: Tavukuluk Aratrma Enstitsnde Bulunan Saf Hatlardan Kanat Tylenme Hzna Gre Cinsiyet Ayrmna mkan Salayan Soylarn Gelitirilmesi 2.Proje Numaras: TAGEM/HAYSD /11 /13 /02 /02 3. Proje Yrtcs Kurulu: Tavukuluk Aratrma Enstits 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl :HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: Kanatl ve Kk Evciller 6. Raporun lgili Olduu Dnem: Haziran/2011 ile Aralk/2014 aras 7. Gelime Raporu: 7.1. Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 0 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 0 7.2.1. Dnem Bulgular: Projeye Haziran 2011 dneminde balanlacak olup bu gne kadar bir faaliyet yaplmamtr. 2.2. Dnem Baar Durumu: 0 7.4. Darboazlar: Herhangi bir sknt bulunmamaktadr. 8. Projede nerilen Deiiklikler: (Yok). 8.1. Materyal ve Metot: (Yok). 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: (Yok). 8.3. Personel: 8.4. Bte: (Yok). 9. Proje Harcamalar: (Yok) 9.1. Bte Harcamalar zeti: Projede bu gne kadar herhangi bir harcama yaplmamtr. 10. Proje Sorumlular: Ad ve Soyad mzas Kurulu Amiri : Dr. Cengizhan MIZRAK Proje Lideri : ahnur E.DEMRTA Tarih : 19/01/2011

83

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1. Projenin Ad: Tavukuluk Aratrma Enstitsndeki Yumurtac Saf Hatlarn Islah ve Bunlardan Ebeveyn ve Hibrit Elde Etme almalar 2. Proje Numaras: TAGEM/HAYSD/11/13/02/01 3. Proje Yrtcs Kurulu: Ankara Tavukuluk Aratrma Enstits Mdrl 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM tarafndan):HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: Kanatl Hayvanlar 6. Raporun lgili Olduu Dnem: 01.01.2011-10.02.2011 7. Gelime Raporu: 7.1. Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 0 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: Proje 1 Ocak 2011 tarihinde balad iin henz proje kapsamnda deerlendirmeye alnabilecek veriler elde edilmemitir. 7.2.1. Dnem Bulgular: 7.2.2. Dnem Baar Durumu: 0 7.3. Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar: 7.4. Darboazlar: 8. Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: Teklif edilen projede, ebeveyn ve hibritlerin bu yl belirlenecei ve gruba sunulaca bildirilmiti. Bunlar aada tablolar halinde verilmitir. Her genotipten 100er adet tavuk verim testine alnacaktr. Tablo 1. 2011 yl kuluka sezonunda retilecek ebeveyn genotipler Baba Hatlar Ana Hatlar RIR-1 x RIR-2 BAR-1 RIR-1H x RIR-1Y BAR-1 H x BAR-1 Y RDCA x RYYA BYYV x BDCA RIR-2 x RIR-1 L-54 RIR-1 L-54 H x L-54 Y BLA BLU MAR BRO BLA x BLU BLA x MAR BLA x BRO BLU x BLA D-229 BLU x MAR BLU x BRO MAR x BLA MAR x BLU MAR x BRO BRO x BLA BRO x BLU BRO x MAR

84

Tablo 2. 2012 yl kuluka sezonunda retilecek hibrit genotipler RIR-1 . RIR-2 x BAR-1 RIR-1H .RIR-1Y x BAR-1 H.BAR-1 Y RDCA.RYYA x BYYV.BDCA RIR-2.RIR-1 x L-54 RIR-1H.RIR-1Y x L-54 H.L-54 Y BLA x D-229 BLU x D-229 MAR x D-229 BRO x D-229 BLA . BLU x D-229 BLA . MAR x D-229 BLA . BRO x D-229 BLU . BLA x D-229 BLU . MAR x D-229 BLU . BRO x D-229 MAR . BLA x D-229 MAR . BLU x D-229 MAR . BRO x D-229 BRO . BLA x D-229 BRO . BLU x D-229 BRO . MAR x D-229 Ksaltmalar RIR-1: Rhode Island Red-1 BLA: Black Line BRO: Brown Line Y : Yava tylenme MAR: Maroon Line H : Hzl tylenme BLU: Blue Line BYYV: Barred Rock yksek yumurta verimi BDCA: Barred Rock dk canl arlk D-229 : Yava tylenen beyaz yumurtac ana hatt RIR-2: Rhode Island Red-2 BAR-1: Barred Rock-1 L-54: Line-54 RYYA: Rhode Island Red yksek yumurta arl RDCA: Rhode Island Red dk canl arlk

8.2.Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personel: 8.4. Bte: 10. Proje Sorumlular: Ad ve Soyad Kurulu Amiri : Dr. Cengizhan MIZRAK Proje Lideri : Tarih : Dr. Hseyin GGER ___/____/2011 mzas

85

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1.Projenin Ad: Yumurtac Tavuklarda Thermoreglasyonun Epigenik Adaptasyon Yoluyla Gelitirilmesi 2.Proje Numaras: TAGEM/HAYSD /11 /13 /02 /03 3. Proje Yrtcs Kurulu: Tavukuluk Aratrma Enstits 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl :HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: Kanatl ve Kk Evciller 6. Raporun lgili Olduu Dnem: 1/Mays/2010 ile 1/Ocak/2011 aras 7. Gelime Raporu: 7.1. Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 0 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 0 7.2.1. Dnem Bulgular: Projeye Mays 2011 dneminde balanlacak olup bu gne kadar bir faaliyet yaplmamtr. 2.2. Dnem Baar Durumu: 0 7.4. Darboazlar: Herhangibir sknt bulunmamaktadr. 8. Projede nerilen Deiiklikler: (Yok). 8.1. Materyal ve Metot: (Yok). 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: (Yok). 8.3. Personel: (Prof. Dr. Servet YALIN nn projeye dahil edilmesi). 8.4. Bte: (Yok). 9. Proje Harcamalar: 9.1. Bte Harcamalar zeti: Projede bu gne kadar herhangi bir harcama yaplmamtr. 10. Proje Sorumlular: Ad ve Soyad mzas Kurulu Amiri : Dr. Cengizhan MIZRAK Proje Lideri : Dr. smail DURMU Tarih : 17/01/2011

86

1 2 3 4 5 6

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU (BLG AMALI) Projenin Ad: Evcil Genetik Kaynaklarn Korunmas / Denizli ve Gerze Tavuk Irklarnn Korunmas Proje Numaras: Proje Yrtcs Kurulu:Lalahan Hayvanclk Merkez Aratrma Enstits Projenin lgili Olduu Daire Bakanl:HAYSD Projenin lgili Olduu AP: Raporun lgili Olduu Dnem: 09.02.2010 - 04.02.2011

7. Gelime Raporu : 7.1. Proje Hedeflerinin Yllk Gerekleme Durumu 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: Denizli ve Gerze tavuk rklar ve TXO1T1 hatlarnn in vivo muhafazasna devam edilmektedir.Anlan rklarda 5.,hatlarda ise 3. generasyonlar mevcut olup hayvan saylar; Denizli: 737 , Gerze: 224 , TXO1T1 hatlar: 251 adettir. Bu dnem in vitro muhafazaya ynelik almalara arlk verilmi, ncelikle horozlar sperma vermeye altrlm ardndan Minesota ve Lake sulandclar ile spermalarn dondurulmasna allm, bu sulandrclar ile baarl sonu elde edilememitir. Sperma dondurma almalarna 3 farkl sulandrcnn denenmesi ile devam edilmi ancak baar salanamamtr. Ayn hayvanlarda TCM-199 kltr medyumu ,yumurta sars,antibiyotik ve antioksidan karm ile yaplan sperma dondurma denemelerinde ise, %20 - 50 dzeyinde zm sonu motilite elde edilmitir.Denemeler sonucu bireysel olarak 73 , mix olarak 125 adet 0.25 mllik payetlerde dondurulmu Denizli rk spermas elde edilmitir. 7.2.1. Dnem Bulgular 7.2.2. Dnem Baar Durumu: 7.3. Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar : Denizli ve Gerze rklarnda byme ve gelime zellikleri yayn aamasndadr. 7.4. Darboazlar: 8. Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: 8.2. Proje Faaliyet Takvimi: 2011 yl alma programnn ana hatlar, in vivo muhafaza iin 6 ve 4.generasyonlarn elde edilmesi ve in vitro muhafaza iin uygun sulandrc ile yntemin belirlenmesi temelindeki almalar iermektedir. 8.3. Personel:Bu rapor dneminde Proje lideri Dr. Neval zdoan ve sperma dondurma almalarnda Dr.Hseyin Kinet, Dr. Barbaros Tuncer, Do.Dr. Mustafa N.Bucak ve Serhat Bykleblebici, almlardr. 8.4. Bte: 9. Proje Harcamalar : 10. Proje Sorumlular : Ad ve Soyad mzas Kurulu Amiri Proje Lideri Tarih : : : Talat GZET Dr.Neval ZDOAN 04/02/2011

87

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI 1. Proje Ad: lkesel Arclk Alt Proje : Bat ve Orta Karadeniz Bal Ars (Apis Mellifera L.) Ekotiplerinin Belirlenmesi ve Islah 2. Proje Numaras: TAGEM/HAYSD/03/12/02/02 3. Proje Yrtcs Kurulu: Ordu Arclk Aratrma Enstits Mdrl 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM Tarafndan):HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: 6. Raporun lgili Olduu Dnem: ubat 2010 Ocak 2011 7. Gelime Raporu: 7.1.Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: Proje kapsamnda 2009 ylnda uygulamada kullanlarak lmleri yaplan 147 adet koloniden ktan k indeksleride alnarak 50 koloni Nisan ay banda seildi. lk etap retilen yaklak 127 adet ana ar doal iftletirilerek iftletirme ruetlerinin dzene girmesi saland. Damzlk d braklan kolonilerden 6 adet erkek ar kolonisi oluturuldu. 2 adet balatc ve 2 adet besleyici koloni ile bir adet banka kovan oluturuldu. Haziran ay banda retilen ana arlar azlar zgara ile kapatlm iftletirme ruetlerine takld. Haziran ay 2. yarsndan itibaren 201 adet ana ar tohumlanarak kantlar kesildi. Temmuz ay banda ana yumurtlayan ana arlar koloniler taklmaya balanld. Kolonilere taklan ana arlardan ilk etapta 17 tanesi kabul edilmedi. Kabul edilen 183 adet ana ardan ilk kontrollerde 8 ana arnn erkek yumurta att gzlendi ve proje d brakld. Temmuz ay 2. yarsndan itibaren gerekli lmler yaplarak indeks kaydedildi. Austos ve Eyll aylarnda yaplan lmler esnasnda yumurtlama sorunlar ya da ana kesme sebepleriyle 22 adet koloni proje d brakld. Eyll ay 2. yarsnda arlarda varroa mcadelesi ve daraltma ilemleri ile sonbahar uruplamalar ile k hazrlklarna baland. Ekim ay banda koloniler Sayacabana gtrlerek bakmlara devam edildi. Kasm ve Ocak aylarnda 2 defa kek verildi. K almalar devam etmekte olup akabinde arazi kaytlarndan indeks dosyalar oluturulacaktr. 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7.2.1. Dnem Bulgular: 2010 yl almalarnda slah materyalinde kan yaknlamasnn arttndan dolay kanaati oluan ana arlarn erkek ar yumurtas atmas durumuna geen yllara nazaran daha sk rastland. Baz mutasyona uram ana arlar gzlemlendi. Ancak materyalin genel olarak lmleri esnasnda homojene yaknlamaya balad lld. Bu durum slahn amacna uygun bir ekilde devam ettii kanaati oluturdu. 7.2.2.Dnem Baar Durumu: 2010 ylnda damzlk seimi, ana ar retimi, suni tohumlama ve lmler ile sonbahar k hazrlklarnda programda takvimi etkileyecek ekilde aksama yaanmad. Tohumlanan 201 adet ana ar ile oluturulan kolonilerden 153 nde lmler yapld. ndex almalar devam etmektedir. 7.3.Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar: 2011 ylndaki almalar esnasnda erkek ar yumurtas atan ve mutasyon gsteren kolonilerde ayr bir deerlendirme yaparak ortaya kacak sonular ile ilgili yayn yaplmas dnlmektedir. 7.4. Darboazlar: almalarn sresi uzun olduundan lmler ve deerlerin rantabl alnmas ok mmkn olmuyor. Blge ierisinde mevsimsel artlar benzerlik gsterdiinden arnn sezon verimleri slah bitiminde damzlklarn F1 melezleriyle denenmeli.

88

8.Projede nerilen Deiiklikler:, Kolonilerin lm aamasnda zaman uyumsuzluu olaca dncesiyle proje srsnn 100 koloniye drlmesi ile seilen damzlklarn 25e drlmesi proje lideri tarafndan nerilmektedir. 8.1. Materyal ve Metot.: Proje 153 adet suni tohumlanm ana arl koloni ve 28 destek kolonisi kullanlarak devam etmektedir. 8.2. Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personel: Proje Ziraat Mhendisi Hasan ESE nin Liderliinde; Zir.Yk.Mh. Belgin GNBEY, Teknisyen Hayriye EREFOLU ile fiilen yrtlmekte olup, Zir.Yk.Mh. V.Serkan GNBEY ve Zir.Yk.Mh. Engin DEREBAIda proje yrtcs olarak grevlidirler. 9. Proje Harcamalar : Dnemi 2010 Yatrlan (TL) 50.555 Kullanlan (TL) 50.555 Kalan (TL) 0

10.Proje Sorumlular: Enstit Mdr V. Proje Lideri Ad ve Soyad eref CINBIRTOLU Hasan ESE mzas

89

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORU 1. Alt Projenin Ad 2. Proje Numaras: 3. Proje Yrtcs Kurulu Proje Koordinatr Proje Lideri Yardmc Aratrclar : ZMR YRES BAL ARILARININ (Apis mellifera L.) ISLAHI VE SAF HAT OLUTURMA ALIMALARI : TAGEM/ HAYSD/03/12/02/01 : Ege Tarmsal Aratrma Enstits : Prof. Dr. Ferhat GEN : zeyir KARACA : . mr UYGUR mer ZMEN M. Ali GL Naif DENZ : HAYSD : : : : : Kanatl ve Kk Evcil Hayvan Yetitiricilii Arclk 01.01.2010 31.12.2010 20082013

4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM tarafndan) 5. Projenin lgili Olduu AFA ve AP Aratrma Frsat Alan(AFA) Aratrma Program(AP) 6. Raporun lgili Olduu Dnem Balama ve Biti Tarihi 7. Gelime Raporu:

7.1 Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 30 Bu rapor dneminde planlanan hedeflere ulalmtr. 7.2 Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7.2.1 Projenin Amac: lkemiz sahip olduu zengin doal bitki rts ve blgeden blgeye farkllk gsteren ekolojik yapsyla, bata Anadolu rk olmak zere deiik bal ars rk ve ekotiplerinin gen merkezi durumundadr. Bu konuma ve arclmzda son yllardaki gelimelere ramen kovan (koloni) bana ortalama bal verimi ancak 16 kg'a ykseltilebilmitir. Oysa arcl gelimi pek ok lkede koloni bana ortalama bal verimi 30 kg dolaynda olup, dnya ortalamas ise 22 kg'dr. lkemizin flora zenginlii ve sahip olduu byk arclk potansiyeli dikkate alndnda, koloni bana ortalama bal veriminin ykseltilmesi bir zorunluluktur. Bal arlarnn nektar toplama kabiliyetleri ve buna bal olarak da bal retim potansiyelleri ok sayda evresel ve genetiksel etki altnda ortaya kan olduka karmak bir zellik olmasna karn yetitirme tekniklerinin gelitirilmesi yannda stn zellikler ynnden yaplacak seleksiyon, populasyon dzeyinde bal verimini artrmann ilk ve temel yntemidir. Yukarda verilen aklamalar erevesinde bu projenin amac; zmir yresi bal arlarnn bireysel stnlklerine dayanan kitlesel (mass) seleksiyonu ile verimli bir hattn oluturulmas, bu hattan retilecek damzlk koloni ve/veya ana arlarn blge arclarna ulatrlarak retici dzeyinde koloni bana birim retkenliin artrlmas, bu almadan sonra balatlacak melezleme ve hibrit almalar iin gerekli materyalin oluturulmasdr.

90

7.2.2 Gemi Yl almalar: Enstitmzde 2007 ylnda dzenlenen arclk kurslarnn saysnn fazla olmasna ilave olarak, lkemizdeki ar lmleriyle ilgili srvey almalarnda ube elemanlarnn aktif grev almas nedeniyle materyalinin toplanmas Temmuz aynn ikinci yarsn bulmutur. 2007 ylnda ar lmlerinin fazla olmas sebebiyle de arclarn koloni saylar ok azalmasndan dolay baz ilelerde koloni bulmak bile sorun olmu arc 5-10 aras kalan kolonisini satmamtr. Ar materyalinin alnmas iin mracaat edilecek blgemiz arclarnn %90nn bu mevsimde blge dnda olmasnn yannda, Temmuz ayndan itibaren en az 60 arcdan kolonilerin toplanmas, toplanan bu kolonilerin bakm ve idaresi iin kalan srenin arclktaki mevsimsel bakm ileri asndan ksa olmas, proje materyalini zora sokmutur. Bu tarihten itibaren, Bergama'dan 61 koloni ve Menemenden de 20 koloni seilerek toplam 81 koloni oluturulmutur. Tarm le Mdrlkleriyle yaplan yazmalar sonucunda hangi arclardan koloni alnaca belirlenmitir. Geri kalan koloniler, 2008 ylnda toplanarak 197 kolonilik sr oluturulmutur. Proje materyali 197 koloni, Mart, Nisan, Mays ve Haziran ay iinde zmirin 16 ilesinden toplam 30 reticiden satn alnarak Enstitye getirilmitir. Koloniler, deneme balangc olan Haziran ay sonunda arl ereve varlklar bakmndan eitlenmi ve mevsim iinde proje koordinatrnn ngrd; arl ereve, yavrulu ereve, hrnlk eilimi, nektar toplama eilimi ve bal verimi zellikleri ynnden incelenmilerdir. Projenin metodu gerei mevsim iinde ana ars len, ana ar deitiren, herhangi bir nedenle snen ve hastala yakalanan koloniler deneme d braklarak deneme 137 koloni ile srdrlmtr. 2009 ylnn Mart aynda, k k arl ereve saylar da hesap edilerek, kalan 137 adet koloninin ilk 50 sinden 4er adet ana arlar alama yntemiyle elde edilmitir. 15 Nisan ile 20 Haziran tarihleri arasnda suni tohumlama almalar yaplm, 304 adet ana ar tohumlanmasna ramen 36 adedi koloni oluturmu, dier suni tohumlanm analar ya tohumlama mtaakipinde ya koloniye verildiinde ya da yumurtlamayarak proje d kalmtr. Suni tohumlama ileminde baar salanamayaca anlalnca proje koordinatryle irtibata geilerek proje materyalinin oluturulmas iin Enstit arlnda doal iftletirilerek 203 kolonilik sr oluturulmutur. Koloniler, deneme balangc olan Haziran ay sonunda arl ereve varlklar bakmndan eitlenmi ve mevsim iinde proje koordinatrnn ngrd; arl ereve, yavrulu ereve, hrnlk eilimi, nektar toplama eilimi ve bal verimi zellikleri ynnden incelenmilerdir. Koloniler 02 Haziran20 Haziran 2009 tarihlerinde ili Sasal Mahallesine (okaliptus, yandak ve gl), 20 Haziran15 Temmuz 2009 tarihlerinde Aliaa tak Kyne (hayt ve diken), 15 Temmuz30 Austos 2009 tarihlerinde Menemen Seyrek Mahallesine (pamuk, msr ve bostan), 30 Austos22 Kasm 2009 tarihlerinde Foa Yeni Foa Mahallesine (kzlam, pren ve koca yemi) ve klamas iin daha scak bir blge olan Menderes Gmldr Mahallesi (bitlik, pren, koca yemi, sandal, iri, karagan, sarmak, yenidnya ve narenciye) DS tesislerindeki alana gtrlmtr. ncelenmesi gereken dier koloni karakteri olan klama yetenei, mevsime bal olarak 2010-Mart ay banda deerlendirilmitir. 7.2.3 Bu Yl almalar ve Dnem Baar Durumu: 70 2009 yl koloni indeksinin hesaplanmasnda son aama olan kolonilerin k k arl ereve saylar 02.03.2010 tarihinde llerek koloni indeksi hesaplanmtr. Oluturulan koloni indeksine gre ilk 50ye giren kolonilerin her birinden 4er adet olmak zere 200 adet yeni ana ar retmek iin 31.03.1010, 02.04.2010, 05.04.2010, 08.04.2010 ve 12.04.2010 tarihlerinde larva transferleri yapld. Transfer ilemleri kolonilerin klad Menderes ilesi Gmldr mahallesinde yaplmtr. Transfer erevelerindeki ana ar yksklerinin bakm iin 9 adet gl bakc kovan hazrlanmtr. Ykskler ktan iki gn nce iftletirme 91

ruetlerine verilmitir. Enstitmz 2009 ylnda suni tohumlama almalarnda aksamalarn olmasndan sonra koloni indeksine gre ilk 50ye giren kolonileri kydan uzakl 11 km olan ve balarlar bakmndan ari olan Eek adasna gtrme karar alnmitr. Ruetler, ana arlar ykskten ktktan sonra 13.04.2010 tarihinde Karaburun ilesinde bulunan Eek adasna gtrlm ve ilk 50 koloni yannda 280 ekirdek (Kutucuk) ruet koloniler de adaya gtrlmtr. Ada da 200 adet ana arnn 2009 yl koloni indeksine gre ilk 50ye giren kolonilerin erkek arlar ile doal olarak iftlemesi salanmtr. Ada da nektar kayna olmad iin kolonilere iki gnde bir eker urubu ile besleme yaplmtr. Ada da o dnemde bol miktarda pamukuk bitkisi olduu iin koloniler polen ynnden sknt ekmemitir. Ana arlar iftleip yumurtlaya baladktan ve kapal yavruya getikten sonra partiler halinde sat kafesine alnarak bir ksm Gmldrde iki ereve arl, yavrulu ve ball peteklerden oluan kolonilere, bir ksm da ili Sasal mahallesindeki okaliptus, yandak ve gl bakmndan zengin alanda iki ereve arl, yavrulu ve ball peteklerden oluan kolonilerde kabul ettirildiler. lkemizde bu almann ilk olmas, slah almasnn adada yaplm olmas nedeniyle bu tip almalar dier aratrmalara rnek olacaktr. Ada da 28 gn kalnarak 245 adet ana iftletirilmitir. Koloniler 11.05.2010 tarihinde tamamen adadan kaldrlarak tanmtr. Ana arlarn kovanlara kabul ettirilmesinden sonra tm koloniler Sasalda arl ve yavrulu petek takviyesi yaplarak 6ar arl ereve says bakmndan eitlenmitir. Kolonilerin eitlenmesi ilemi 21.05.2010 tarihinde bitmitir. Kabullenmedeki kayplar sonras proje 198 adet koloni 17.06.2010 tarihinde ili ilesi Sasal mahallesinden Aliaa ilesi tak kyne hayt bitkisinin bol olduu blgeye kaldrld. 02.07.2010 tarihinde 21 gn aralklarla yaplacak olan lmlerin ilkine balanarak kolonilerin arl ve yavrulu ereve saymlar yapld. Hayt bitkisi fazla nektar salglamad iin arlar bu blgede bal yapamamlardr. Koloniler 15.07.2010 tarihinde Menemen ilesi Seyrek kyne pamuk bitkisinin olduu blgeye kaldrlmtr. Koloniler pamuk nektarnn balad (19.07.2010) ve bittii (09.08.2010) tarihlerde tartlarak kolonilerin nektar toplama eilimleri belirlendi. 22.07.2010 tarihinde 2. lm yaplmtr. 09.08.2010 tarihinde kolonilerin hrnlk eilimlerinin belirlenmesi amacyla hrnlk testi yapld. 10.08.2010 tarihinde 3. lm yapld. Bu lm srasnda kovanlardaki ball petekler alnarak Enstitye gtrld. 11.08.2010 tarihinde bal hasad yaplarak kolonilerin bal verimleri tartlarak belirlenmitir. 02.09.2010 tarihinde 4. lm yapld. Bu sene pamukta kurt oluumunun ar olmasndan dolay iftiler ok fazla ila attklarndan dolay proje arlarnda ok fazla lmler grld. Bu durum pamukta iki veya sam yaplmas gerekirken ancak bir bal hasad yapmamza neden oldu. 23.09.2010 tarihinde arlar Seyrekten Foaya am blgesine kaldrld. Ar scaklar Basra bceini olumsuz etkiledii iin amda arlar nektar bulamad. Blgede ar ar populasyonun bulunmas ve yamaclk riskinden dolay 23.09.2010 tarihinde yaplacak olan 5. lm yaplamad. Blgede polen olmad iin ana arlar yumurtlamay kestiinden dolay kolonilerde ar populasyonu azald. Ekim ayndaki yalarla birlikte blgedeki pren bitkisinin amas ve nektar aknn balamasyla ana arlar tekrar yumurtlamaya baladlar. 02.11.2010 tarihinde 5.lm yapld. Bu lmdeki yavrulu arl ereve saylar ayn zamanda kolonilerin ka giri ereve saylar olarak kaytlara geti. Bu lm srasnda kovanlardaki fazla petekler alnarak arlar sktrld. 03.11.2010 tarihinde ball petekler tartlarak hasat edildi ve kolonilerin bal verimleri kaytlara ilendi. 7.2.4 Gelecek Yl almalar Mart aynda k k arl ereve says belirlenecektir. lk 50ye giren kolonilerin her birinden 4er ana ar retilecek ve elde edilen bu ana arlar tecritli Eek Adasnda doal artlarda iftletirilerek 200 kolonilik sr oluturulacaktr.

92

izelge 1. 2011 yl almalar.

YAPILACAK LER Klama yetenei lm Koloni indeksi zerinden en iyi 50 koloninin seimi En iyi 50 koloniden ana ar retimi Ana arlarn tecritli alanda iftlemesi ve kolonilere verilmesi Kolonilerin bakm ileri ve flora takibi Gzlemler ve lmler Deerlendirme ve rapor yazm

3 x x

4 x x x x

AYLAR 5 6 7 8

10 11 12

x x x x x x x x x x x x x x x x x

7.3 Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar: 7.4 Darboazlar: Suni tohumlamadaki skntlara alternatif olarak Karaburundaki Eek Adasnn tecritli olmas dolaysyla kolonilerin iftletirilmesi nmzdeki ylda burada yaplmas dnlmektedir. 8. Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: 8.2. Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personel: 8.4. Bte: 9. Proje Harcamalar: izelge 2. Proje Harcamalar. Harcama Kalemi ve Harcama Ad Ekonomik Kodu Yolluklar (06.9.2) Haberleme Giderleri (06.5.5) Enerji Giderleri (06.5.4) Malzeme Giderleri (06.6.2) Malzeme Giderleri (06.7.2) 2010 Yl Proje Harcamalar (TL) 12.600,00 300,00 200,00 4.000,00 1.300,00 -

06.9.2.01 Yurtii G.G.Y 06.9.2.02 Yurtd G.G.Y 06.5.5.01Posta leri Pul Alm 06.5.5.02 Telefon Grme Bedelleri 06.5.5.03 Internet Ulam Bedeli 06.5.4.01 Yakacak Alm Bedeli 06.5.4.02 Akaryakt Alm Bedeli 06.5.4.03 Elektrik Kullanm Bedeli 06.6.2.01 Ara Yedek Para Alm le Projelerde alm ngrlen eitli Malzemelerin Alm Bedeli 06.7.2.01 naat Malzemesi Alm Bedeli 3.000,00 (Baraka, Mum eritme cihaz) 06.7.2.02 Elektrik Tesisat Malzemesi Alm Bedeli 06.7.2.03 Shhi Tesisat malzemesi Alm Bedeli 93

Tketime Ynelik Mal ve Malzeme Almlar (03.2)

Sermaye Giderleri (06.1)

Hizmet Almlar (03.5)

03.2.1.01 Krtasiye almlar 03.2.1.02 Bro Malzemeleri Alm Bedeli 03.2.1.03 Periyodik Yayn Alm Bedeli 03.2.1.04 Bask ve Cilt Giderleri 03.2.2.02 Temizlik Malzemesi alm Bedeli 03.2.4.03 Yem Almlar 03.2.6.01 Laboratuar Sarf ve malzemeleri Alm 03.2.6.03 Zirai malzeme ve la alm Bedeli 03.2.604 Canl Hayvan Alm, Bakm ve Dier Giderler 06.1.2.04 Laboratuar ve Tamir Cihazlar Alm 06.1.3.05 Zirai Gere Alm Bedeli 06.1.6.01 Basl Yayn Almlar 06.2.2.01 Hammadde alm Bedeli Aratrma ve Gelitirme giderleri (03.5.1.01) (Ekspertiz ve laboratuar giderleri) Aratrma ve Gelitirme giderleri (03.5.1.02) (Hizmet almlar)

500,00 100,00 250,00 4.500,00 200,00

2.183,60 1.000 -

29.233,60

TOPLAM 10. Proje Sorumlular: Ad ve Soyad Kurulu Amiri: Dr. A. Osman SARI Proje Lideri :zeyirKARACA

Tarih

mzas

94

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1. Alt Proje Ad : Erzurum Yresi Bal Arlarnda (Apis mellifera L.) Saf Hat Oluturma almalar 2. Proje Numaras : TAGEM/HAYSD/ 05 / 12/02 / 01 3. Proje Yrtcs Kurulu : Dou Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits Proje Lideri : Ziraat Mh. Muhsin KARA Yardmc Aratrmaclar : Ziraat Mh. Erdoan SEZGN 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl(TAGEM tarafndan): 5. Projenin Ilgili Olduu AFA ve AP : Aratirma Firsat Alani(AFA) : Kanatl ve Kk Evcil Hayvan Yatitiricilii Aratirma Programi(AP) : Arclk 6. Raporun Ilgili Olduu Dnem : 09/02/2010-09/02/2011 Proje Balangi Ve Biti Tarihi : 2006-2012 Projenin zet Tanm: lkemizdeki koloni bana birim retkenliin arcl gelimi lkelere gre olduka dk olmas, hatta bu deerin dnya ortalamasnn altnda yer almas arclmzn en nemli sorununu oluturmaktadr. Bu sorunun zm amacyla Dou Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits Mdrlnde 2006 ylnda Erzurum yresi bal arlarnn bireysel stnlklerine dayanan kitlesel (mass) seleksiyonu yaplmas amacyla, Erzurum Yresi Bal Arlarnda (Apis mellifera L.) Saf Hat Oluturma Projesine baland. Enstitmzde, blgeye ynelik stok ve damzlk gelitirme, ticari ana ar yetitiriciliinde gelitirilecek bu stok ve damzlklardan yararlanma gelitirilen stoklardan hatlar oluturma ve gelitirilen hatlarda yabanc rklardan melez (hibrit) genotipler retme gibi konularda daha ileri projeler yrtlecektir. 7-Gelime Raporu 7- 1. Proje Hedeflerin Gerekleme Durumu:65 Bu rapor dneminde planlanan hedeflere ounlukla ulalmtr. 7- 2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7-2-1 Projenin Amac: lkemizde kovan(koloni) bana ortalama bal verimi ancak 16 kgdr. lkemizin flora zenginlii ve sahip olduu byk arclk potansiyeli dikkate alndnda koloni bana ortalama bal veriminin ykseltilmesi bir zorunluluktur. Bal arlarnn nektar toplama kabiliyetleri ve buna bal olarak da bal retim potansiyelleri ok sayda evresel ve genetiksel etki altnda ortaya kan olduka kompleks bir zellik olmasna karn yetitirme tekniklerinin gelitirilmesi yannda stn zellikler ynnden yaplacak seleksiyon, populasyon dzeyinde bal verimini artrmann ilk ve temel yntemidir. Yukarda verilen aklamalar erevesinde bu projenin birinci 5 yllk diliminin amac; Erzurum yresi bal arlarnn bireysel stnlklerine dayanan kitlesel (mass) seleksiyonu yaplarak Enstit arlnda verimli bir stoun oluturulmas, bu stoktan retilecek damzlk koloni ve/veya ana arlarn blge arclarna ulatrlarak retici dzeyinde koloni bana birim retkenliin artrlmas, bu almadan sonra balatlacak melezleme almalarnn ve hat slah projenin materyalinin oluturulmasdr. 7-2-2. Gemi Yl almalar : Proje metaryali koloniler, 11.04.2006-15.05.2006 tarihleri arasnda Erzurum Merkez ve 18 leden toplanan, toplam 28 reticiden satn alnarak enstitye getirilmitir. Koloniler deneme balangc olan haziran ay banda arl ereve varlklar bakmndan eitlenmi ve mevsim 95

iinde projede n grlen arl ereve, yavrulu ereve, hrnlk eylemi nektar toplama elimi ve bal verimi zellikleri klama eilimi ynnden incelenmiler, Projenin metodu gerei mevsim inde ana ars len, ana arsn deitiren, her hangi bir nedenle snen ve hastala yakalanan koloniler deneme d braklmtr. 2007 yl Mays ay banda klama eilimi indeksi ve koloni karakter indeksleri hesaplanarak karlmtr. 2007-2008 yllar retim sezonunda 2006 ylnda yaplan almalarn ayns yaplmtr. 2009 Yl arclk sezonunda deneme kolonilerinin youn ar kuu saldrsna maruz kalmas ve lkbahar iklim koullarnn kt gemesi gibi nedenlerle koloniler nektar akm dnemine yetiemediinden bu sezonda lm ve tartm yaplamamtr. Temmuz-Austos 2009 dneminde seilen en iyi 15 adet koloninin her birinden 15er adet ana ar yetitirilerek 2010 yl iin 206 adet gzlem ve seleksiyon kolonisi oluturulmutur 7-2-3. Bu Yl almalar ve Dnem Baar Durumu: 65 25.11.2009 Tarihinde 206 adet koloni ile klatmaya alnan deneme arlar mevsime bal olarak 31.03.2010 Tarihinde ktan karlm,klatma suresince her 15 gnde bir rutin olarak kontrol edilmi, 151 koloni ile k mevsiminden klmtr. 2 Nisan 2010 tarihinde ktan k arl ereve saylar tesbit edillerek kaydedilmitir. Koloniler 06.04.2010 tarihinde miroklima iklim zelliine sahip Erzurumun Uzundere lesine nakledilmitir. lkbahar bakm beslenmeleri burada yaplmitr. 05.06.2010 tarinde Enstitnn pasinler ilesinde bulunan arazisine nakledilmitir. 25 Haziranda koloniler kontrol edilerek lm tartmda en yksek deere sahip en iyi ilk 15 koloni tespit edilmitir. Temmuz-Austos 2010 dneminde seilen en iyi 15 adet koloninin her birinden 15er adet ana ar yetitirilerek 2011 yl iin 200 adet gzlem ve seleksiyon kolonisi oluturulmutur. Yetitirilen ana arlar larva transfer yntemi ile retilmi olup, enstit kampsnde dllenmeleri salanmtr. Ana arlar kampse dllenmeye alnmadan nce kampsn 10-15 Km civar aratrlm baka ar olmad tesbit edimitir. Kolonilerin normal bakm ve beslenmelerine, ktan karldklar andan itibaren devam edilmi, 2010 mays ay banda klama yetenei deerlendirilmitir. Yeni sezonda Haziran ay bandan itibaren mevsim iinde projede n grlen arl ereve, yavrulu ereve, hrnlk eyilimi, nektar toplama elimi ve bal verimi zellikleri ynnden incelenmiler, sezon sonunda koloni karakter indeksleri hesaplanarak karlmtr. Projenin metodu gerei mevsim inde ana ars len, ana arsn deitiren, her hangi bir nedenle snen ve hastala yakalanan koloniler deneme d braklarak deneme 122 adet koloni ile srdrlmtr. 7-2-.4. Gelecek Yl almalar: Dou Anadolu tarmsal Aratrma Enstits Mdrl Hayvanclk ubesi Arclk Biriminde 2011 yl Nisan ve Mays aylarnda klama eilimi alnnacak. Kolonilerin normal bakm ve beslenmelerine, ktan karldklar andan itibaren devam edilecek. Yeni sezonda Haziran ay banda itibaren mevsim iinde projede n grlen arl ereve, yavrulu ereve, hrnlk eyilimi, nektar toplama elimi ve bal verimi zellikleri ynnden incelenecek. Haziran ay son haftasnda koloniler kontrol edilecek lm tartmda en yksek deere sahip en iyi ilk 15 koloni tespit edilecek. Temmuz-Austos 2010 dneminde seilecek en iyi 15 adet koloninin her birinden 15er adet ana ar yetitirilecek 2012 yl iin 200 adet gzlem ve seleksiyon kolonisi oluturulacak. Sezon sonunda koloni karakter indeksleri hesaplanarak karlacak. 2011 ylnda yaplacak almalar izelge 1.de verilmitir.

96

izelge 1. 2011 Yl almalar

YAPILACAK LER 1 Kilama Yetenei lm Koloni ndeksi zerinde en iyi 50 koloni seimi En iyi koloniden ana ar retmi Ana arlarn kontrollu dllenmesi ve kolonilere verilmesi Kolonilerin Bakom ileri ve Flora takinbi Gzlemler ve lmler Deerlendirme ve rapor yazm x 2 3 4 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 5 AYLAR 6 7 8 9 10 11 12

7-3. Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar : 7-4. Darboazlar: 8- Projede n Grlen Deiikler : 8.1. Materyal ve Metot : Materyal ve metot, proje teklifinde n grld biimiyle gerekletirilecektir. Bu konuda bir deiim dnlmemektedir. artlar neticesinde yaplacak deiiklikler teklif olarak ilgili kurullara getirilecektir. 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personnel : 9. Proje Harcamalar: deme emirlerinde denein hangi projeden gnderildiine dair bilgi olmadgndan Proje Harcamalar tertipler baznda karlamamtr. Ancak, proje faaliyetleri in 2010 yl ierisinde gerek genel bte, gerekse dner sermaye kaynaklarndan toplam 17,734 TL harcanmtr. 2010 Yl Arclk Faaliyetleri in Yaplan Harcamalar
S.No 1 2 3 4 5 6 7 TOPLAM Harcama eiti Toz eker Pudra ekeri ereve Temel Petek Ham Bez i Masraf Akaryakt 17,734 Deeri (TL) 1771 213 2000 900 250 9.600 3000

10.Proje Sorumlular : Ad ve Soyad Enstit Mdr Proje Lideri : : erafettin AKAL : Muhsin KARA 97 Tarih 09.02.2011 09.02.2011 : mzas

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORU 1. Projenin Ad: Esansiyel Ya Karmnn Bal Arsnn Fizyolojik ve Davran Karakterleri zerindeki Etkilerinin Aratrlmas. 2. Proje Numaras: TAGEM/ HAYSD /10 13 /03 /01 3. Proje Yrtcs Kurulu: Ordu Arclk Aratrma Enstits 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM tarafndan): HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: Arclk 6. Raporun lgili Olduu Dnem: 01/01 /2010 ile 10/ 02/2011 aras Projenin zet Tantm: lkemiz sahip olduu zengin flora ve tbbi bitki eitlilii ile esansiyel ya retimi asndan dnyann nde gelen lkelerindendir. Esansiyel yalarn sahip olduu antimikrobiyal ve enzimatik etkinin bal ars zerinde bilimsel olarak etkilerinin gsterilmesi yeni deerlendirmeler getirecek niteliktedir. lkemiz doal bitki rtsnde bulunan tbbi bitkilerden elde edilen uygun zelliklere sahip bir esansiyel ya karmnn bal arlarna besleme erbetiyle ve deiik dozlarda verilmesi ile koloninin fizyolojik ve davran karakterleri zerindeki etkilerinin incelenmesi bu almann balca amacdr. 7. Gelime Raporu: 7.1.Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu (28): Proje 2010 yl alma takvimi dorultusunda almalara devam etmektedir. 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7.2.1. Dnem Bulgular: 7.2.2.Dnem Baar Durumu (67): 1-Koloni yaam gc: Kolonilerin kaybettikleri ana ar ve alma sresi ierisinde snen koloni miktarlar belirlenerek koloni yaam gc saptanmtr. izelge. 1. Gruplarn Koloni yaam gc dzeyleri Gruplar Kaybedilen Ana Ar (adet) Snen Koloni Koloni Yaam Gc 1.Grup(1 gr) 2.Grup(3gr) 3.Grup (5gr) 4. Grup(15 gr) 5.Grup(Kontrol) 1 2 2 Letal Doz 1 1 %90 %80 %70 %90

izelge 1. de belirtildii gibi 4. grup( 15 gr Esansiyel ya/1 kg erbet uygulanan) letal doz olarak belirlenmitir. 3. gruptaki ( 5 gr Esansiyel ya/1 kg erbet uygulanan) koloni yaam gc % 70 lik bir oranla dier gruplara gre daha dk bir dzeydedir. 2-Koloni Poplasyon Geliimi: Koloni poplasyon geliimi belirlenebilmesi iin 21 gnlk aralklarla 10 kez lm alnarak ar ile kapl ereve saylar belirlenmitir. Aratrma bulgular incelendiinde gruplar arasnda Koloni poplasyon geliimi bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .2. Gruplarn Koloninin poplasyon geliim dzeyleri Gruplar Arl ereve says(adet ) 1.Grup(1 gr) 11,28 a 2.Grup(3gr) 11,18 ab Kontrol 10,54 b 3.Grup (5gr) 9,50 c LSD (%5) : 0,76 98

izelge 2. de belirtildii gibi 1. grup kolonilerde arl ereve says ortalama olarak 11,28 adet ile en iyi gelimeyi gstermi olup, 3. grupta 9, 5 ortalama arl ereve says ile dier gruplara gre daha az gelime gsterdii belirlenmitir. 3-Kuluka retim Etkinlii: Kuluka etkinliinin belirlenebilmesi iin 21 gnlk aralklarla 10 kez lm alnarak ak ve kapal yavrulu alanlar belirlenmitir. Aratrma bulgular incelendiinde gruplar arasnda kuluka retim etkinlii bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .3. Gruplarn Koloninin poplasyon geliim dzeyleri Gruplar Ortalama Kuluka alan(cm2/koloni) 1.Grup(1 gr) 3084,45 a 2.Grup(3gr) 3002,01 a Kontrol 2892,32 a 3.Grup (5gr) 2538,72 b LSD (%5) : 202,73 izelge 3. de belirtildii gibi 1.2.ve Kontrol grubu kolonileri ortalama olarak 3084-2892 cm2 kuluka alan ile 3. gruba (25389 cm2) gre daha iyi performans sergilemitir. 4-Bal Verimi: Ball ereveler 2/3 srl hale geldiinde btn kolonilerin ayn gn ayr ayr bal hasad yaplarak tartmlar yaplmtr. Aratrma bulgular incelendiinde gruplar arasnda bal verimi bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .4. Gruplarn Bal Verimleri Gruplar Bal Verimi(kg) 1.Grup(1 gr) 19,91 a 2.Grup(3gr) 17,56 a Kontrol 17,06 a 3.Grup (5gr) 11,83 b LSD (%5) : 4,71 izelge 4. de belirtildii gibi 1.2.ve Kontrol grubu kolonileri ortalama olarak 19,91-17,06 kg verim ile 3. gruba (11,83 kg) gre daha iyi verim alnmtr. 5-Petek ileme etkinlii: Ayn firma yapm ve ayn boyutlarda temel petek verilerek ileme miktarlar tespit edilmitir. Aratrma bulgular incelendiinde gruplar arasnda Petek ileme etkinlii istatiksel olarak nemsiz bulunmutur. 6-Oul eilimi: Kolonilerde ana ar yksklerine mdahale edilmeden oul veren koloniler belirlenmitir. izelge .5. Gruplarn Oul Eilimleri Gruplar Oul Giden Koloni(adet) Ola Gitme Oran 1.Grup(1 gr) 2 %20 2.Grup(3gr) 1 %10 3.Grup (5gr) 2 %20 4. Grup(15 gr) Letal Doz 5.Grup(Kontrol) 2 %20 izelge 5. de belirtildii gibi Gruplarn oul eilimleri hemen hemen ayn dzeydedirler.

99

7-Hrnlk: erbet verme dnemi arlkl olmak zere Deiik dnemlerde 5 kez hrnlk lm yaplmtr. Aratrma bulgular incelendiinde gruplar arasnda hrnlk bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .6. Gruplarn Hrnlk Dzeyleri Gruplar ne says(adet) 3.Grup (5gr) 7,60 a Kontrol 6,00 b 1.Grup(1 gr) 5,80 b 2.Grup(3gr) 5,25 b LSD (%5) : 1,52 izelge 6. da belirtildii gibi 3. grup kolonileri ortalama olarak 7,60 adet ine says ile 1.2.ve Kontrol grubu kolonilerine gre (ortalama 5,25-6 adet ine) daha fazla hrnlk gstermilerdir. 8-Hastalk ve zararllara kar etkinlii: Proje sresince hastalk ve zararl kontrol yaplmtr. Varroa zararlsn tespit iin laboratuara az kapal kaplarda gnderilen canl ar numuneleri zerine sprey eklinde eter pskrtlerek arlarn lmesi salanmtr. ine % 70lik etil alkol konmu kavanoza 100 ar alnarak koyulup, kapa kapatlarak 30 dakika alkalanm olup 1015 dakika kmesi iin bekletilmitir. Arlar ve dier kalntlar dibe kerken Varroalarn yzeyde toplanmas salanmtr. lem sonrasnda btn materyal Varroa ve ar geiine izin vermeyecek dar gzenekli bir szgeten geirilmitir. stte kalan ar ve parazitler beyaz bir kurutma kd zerine alnarak dklen ve ar zerinde kalanlarda mikroskopta incelenerek saymlar gereklemitir. Bulaklk oran (%) = Varroa says / ar says X 100 forml ile hesaplanmtr. izelge .7. Gruplarn Varroa Bulaklk Oran Gruplar Bulaklk oran (%) 1.Grup(1 gr) 9,8 2.Grup(3gr) 9,9 3.Grup (5gr) 23,0 5.Grup(Kontrol) 22,2 izelge 7 de belirtildii gibi 3. grup kolonileri ortalama olarak % 23 lk oran ile en fazla varroa bulakll gstermilerdir. 1. grup kolonileri ortalama olarak % 9,8 ile dier gruplara gre daha az bulaklk oran saptanmtr. Gruplarda Yavru rkl ve Nosema hastal bata olmak zere hibir hastalk grlmemitir. 9- Ballarn Biyokimyasal zellikleri: Kl, HMF, diyastaz, nem, elektriki iletkenlik, asitlik, PH, invert eker, sakkaroz, mineral madde analizleri, fiziksel analizleriden renk, Biyolojik zelliklerden renk, koku, Kristalizasyon ve Fermantasyon durumlarna Her gruba 3 tekerrl olarak baklmtr. Yaplan Gzlem ve duyusal analizler sonucunda Gruplar renk, koku ve Kristalizasyon sreci olarak benzer zellik gstermektedir. Her Gruba ait ballarda fermantasyon olay gereklememitir. Yaplan analizler sonucunda nvert eker, Sakaroz, Nem, HMF, PH, Asitlik, Cu, ve Na ierikleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olmad ancak, letkenlik, diastaz, kl, Mg, Fe, Ca, dzeyleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr.

100

9.1.Demir(Fe) Aratrma bulgular incelendiinde gruplardaki ballarn demir ierikleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .8. Gruplardaki Ballarn Fe Dzeyleri Gruplar Fe mg/kg 1.Grup(1 gr) 2,930 a 2.Grup(3gr) 2,246 ab 3.Grup (5gr) 1,580 bc Kontrol 0,906 c LSD (%5) : 0,748 izelge 8. de belirtildii gibi 1. grup kolonilerden elde edilen ballar, Ortalama 2,930 mg/kg ile en fazla fe ieriine sahip olup, Kontrol grubu Ortalama 0,906 mg/kg ile dier grup ballarna gre daha az Fe ierdii belirlenmitir. 9.2.Magnezyum (Mg) Aratrma bulgular incelendiinde gruplardaki ballarn Magnezyum ierikleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .9. Gruplardaki Ballarn Mg Dzeyleri Gruplar Mg (mg/kg) 1.Grup(1 gr) 39,733 a 2.Grup(3gr) 25,066 b 3.Grup (5gr) 17,166 c Kontrol 15,766 c LSD (%5) : 5,659 izelge 9. de belirtildii gibi 1. grup kolonilerden elde edilen ballar, Ortalama 39,733 mg/kg ile en fazla Magnezyum ieriine sahip olup, Kontrol grubu Ortalama 15,766 mg/kg ile dier grup ballarna gre daha az Magnezyum ierdii belirlenmitir. 9.3.Kalsiyum (Ca) Aratrma bulgular incelendiinde gruplardaki ballarn kalsiyum ierikleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .10. Gruplardaki Ballarn Ca Dzeyleri Gruplar Ca mg/kg 1.Grup(1 gr) 39,133 a Kontrol 31,333 b 3.Grup (5gr) 30,666 b 2.Grup(3gr) 28,100 b LSD (%5) : 6,068 izelge 10. da belirtildii gibi 1. grup kolonilerden elde edilen ballar, Ortalama 39,133 mg/kg ile en fazla Kalsiyum ieriine sahip olup, 3. grup Ortalama 28,100 mg/kg ile dier grup ballarna gre daha az Kalsiyum ierdii belirlenmitir. 9.4.letkenlik Aratrma bulgular incelendiinde gruplardaki ballarn letkenlik dzeyleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge .11. Gruplardaki Ballarn letkenlik Dzeyleri Gruplar letkenlik (qS/cm) Kontrol 0,643 a 1.Grup(1 gr) 0,463 b 5 gr 0,263 c 2.Grup(3gr) 0,240 d LSD (%5) : 0,010 101

izelge 11. de belirtildii gibi Kontrol grubu kolonilerden elde edilen ballar, Ortalama 0,643 qS/cm ile en fazla iletkenlik dzeyine sahip olup, 3. grup Ortalama 0,240 qS/cm ile dier grup ballarna gre daha az iletkenlik dzeyi ierdii belirlenmitir. 9.5.Diastaz Says Aratrma bulgular incelendiinde gruplardaki ballarn Diastaz saylar bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge. 12. Gruplardaki Ballarn Diastaz Says Gruplar Diastaz Says 2.Grup(3gr) 10,900 a Kontrol 10,900 a 1.Grup(1 gr) 9,166 b 3.Grup (5gr) 8,300 b LSD (%5) : 1,394 izelge 12. de belirtildii gibi Kontrol grubu ve 3. grup kolonilerden elde edilen ballar, Ortalama 10,900 ile en fazla diastaz ieriine sahip olup, 3. grup Ortalama 8,300 ile dier grup ballarna gre daha az diastaz Says ierdii belirlenmitir. 9.6.Kl Aratrma bulgular incelendiinde gruplardaki ballarn Kl miktarlar bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr(p<0,01). izelge. 13. Gruplardaki Ballarn Kl Oranlar Gruplar Kl (%) 3.Grup (5gr) 0,410 a 2.Grup(3gr) 0,380 b 1.Grup(1 gr) 0,283 c Kontrol 0,260 c LSD (%5) :0,023 izelge 13. de belirtildii gibi 3. grup kolonilerden elde edilen ballar, Ortalama % 0,410 oran ile en fazla kl ieriine sahip olup, Kontrol grubu ortalama %0,260 ile dier grup ballarna gre daha az oranda kl ierdii belirlenmitir. 7.3.Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar: Ara yayn yaplmas planlanmamaktadr. 7.4. Darboazlar: Kolonilerde fizyolojik zelliklerden olan Polen retim etkinliine altmz kovanlardaki uu deliklerinin kapanmasnda koyulan srgl sistemden polen tuzaklarnn dzgn bir ekilde taklamamasndan dolay baklamamtr. 8.Projede nerilen Deiiklikler: almann 2.Yl Tekrarnda Letal doz uygulama grubunun karlmas. 8.1. Materyal ve Metot: 8.2. Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personel: 9. Proje Harcamalar: 10.Proje Sorumlular: Enstit Mdr V. Proje Lideri Tarih Ad ve Soyad eref CINBIRTOLU Ahmet KUVANCI mzas

102

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORU 1. Projenin Ad: Trkiyede Bulunan Baz Yerli Ar Genotiplerinde Genetik eitliliin Belirlemesinde Kullanlabilecek SSR Polimorfik Markr Setinin Belirlenmesi 2. Proje Numaras: TAGEM/ HAYSD /11 /13 /03 /01 3. Proje Yrtcs Kurulu: Ordu Arclk Aratrma Enstits 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM tarafndan): HAYSD 5. Projenin lgili Olduu AP: Arclk 6. Raporun lgili Olduu Dnem: 01/01 /2011 ile 25/ 02/2011 aras Projenin zet Tantm: Trkiye bal ars zenginlii ynnden, ktann birbirine yakn olduu yerde olmas dolaysyla ok farkl corafik konuma sahiptir. Bu sayede Trkiye de Anadolu Ars (Apis mellifera anatoliaca M), Kafkas Ars (Apis mellifera caucasica G), Mula Ars, Trakya Ars, Gkeada ars nn yan sra ran Ars(Apis mellifera meda) Suriye ars (Apis mellifera syriaca), Karadeniz (Ylca) ars gibi baz rk ve local ekotiplerin bulunduu bilinmektedir. Bcek genetiindeki ilerlemelere paralel olarak yeni metodlar gelitirilmi, bu metodlar zellikle genetik eitlilik ynnde bceklerin corafik dalmlarnn belirlenmesi iin kullanlmaktadr. Bu gne kadar yaplan almalar Trk bal ars populasyonlarnn mikrosatellit markrlere gre genetik yapsn belirlemek ve genetik eitlilii ortaya konulmas eklinde almalar yer almtr. Ancak bu almalarda genel bir metod uygulamas ve sistematik bir yaklam salanamamtr. Mikrosatelit markrler genetik eitliliin belirlenmesi ynnde kullanlan ok ynl bilgi veren allelik bir molekler genetik metodudur. imdiye kadar eitli canllarda sistematik aratrmalarla populasyon yapsnn belirlenmesinde ok faydal bilgiler elde edilmilerdir. zellikle genomu ounlukla ifade edebilen mikrosatelit markrlerin ar populasyonunda etkili olarak kullanlmas bu konuda yaplacak almalar yn verecektir. lkemiz populasyonunu tam olarak anlayabilmek amacyla 552 adet mikrosatelit setine ait primerlerin allel frekanslarnn tespiti yaplarak ortaya kacak primer setinin lkemiz populasyonlarna uygulanmas gerekmektedir. Daha nce Tavuk genomunda baaryla uygulanan metodun bal arlarnda uygulanmas iin primer setinin oluturulmas bu almann amacn oluturmaktadr. 7. Gelime Raporu: 7.1.Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu:.Proje 2011 yl alma takvimi dorultusunda almalar srdrlecektir. 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7.2.1. Dnem Bulgular (30): 7.2.2.Dnem Baar Durumu (70): 7..3.Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar:Ara yayn yaplmas planlanmamaktadr. 7.4. Darboazlar: 8.Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: 8.2. Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personel: 9. Proje Harcamalar : 10.Proje Sorumlular: Ad ve Soyad mzas Enstit Mdr Feyzullah KONAK Proje Yrtcs mit KAYABOYNU Tarih ./02/2011 103

2 3 4 5 6 7

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU Projenin Ad: Dou Akdeniz Blgesi koullarnda yetitiricilii yaplan balars (Apis mellifera L.) kolonilerinde hijyenik davran seleksiyonu ile hastalk ve parazitlere kar dayankl hat gelitirme olanaklarnn aratrlmas Proje Numaras: TAGEM/ HAYSD/11 /13 /03/02 Proje Yrtcs Kurulu: Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Projenin lgili Olduu Daire Bakanl (TAGEM tarafndan): HAYSD Projenin lgili Olduu AP: Kanatl ve Kk Evcil Hayvanclk / Arclk Raporun lgili Olduu Dnem: 01/04/2010 ile 10/02/2011 aras Gelime Raporu: 1

7.1. Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: ( Projenin mart 2010da grup toplantlarna sunulmasn mteakiben almalara balanlabilmitir. Bu nedenle planlanan iki generasyon ilerleme ancak bir generasyon olarak gerekletirilebilmitir. Dolays ile proje 30 puan zerinden 20 puan verilebilir. 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7.2.1. Dnem Bulgular almada Mart ve Nisan 2010 aylarnda, denemeye materyal toplamak amacyla Dou Akdeniz Blgesinde yer alan 5 ilde belirtilen dnemlerde sz konusu illerde hijyenik davran testlerinin yaplaca belirtilen illere planland gibi sras ile ziyaretler yaplmtr. Bu amala ncelikle Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstitsne ait yaklak 200 adet ar kolonisi, daha sonra da Mersin, Adana, Hatay, Osmaniye ve Kahramanmara illerinde arclar ziyaret edilmitir. Bu arclara alma hakknda bilgi verilip bu arclardan baz kolonilerine hijyenik davran testi yapmak iin izin istenmitir. Kolonilerine test yaplmasna izin veren arclarn kolonileri taranarak gl, salkl, dierlerinden daha temiz ve dzenli alt belirlenen baz kolonilere hijyenik davran testi yaplmtr. Test yaplan koloniler 24 saat sonra kontrol edilerek test sonular tespit edilmitir. Test sonularna gre 24 saat sonra % 80in zerinde temizleme davran gsteren koloniler arcdan izinle alnarak yerine ayn gte Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstitsne ait daha nce test sonucu iyi olmayan kolonilerle takas edilmitir. Ziyaretlerde Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstitsne ait resmi plakal bir pikap ve dnml olarak bir teknisyen ve 2 ii yardm amal grev almtr. n seleksiyon olarak yrtlen bu almalar yaklak 2 ay srmtr. almann yrtlecei arlar test sonularnn deerlendirildii gn gece Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstits Arclk birimine nakledilmi ve birka gn iinde kuruma ait kovanlara aktarlarak kaytlar tutulmaya balanmtr. Bu arlarn gerekli bakmlar yaplarak iaretsiz olan ana arlar iaretlenerek dzenli olarak kontrol edilmitir. Bu almalara ramen seilerek kuruma getirilen arlardan 3 tanesi ana arsnn yal olmas nedeni ile ana arsn kaybetmitir. Bu nedenle bu koloni deneme d braklmtr. n seleksiyon almalarnn tamamlanmasndan sonra tm aratrma kolonileri kontrol edilmi hepsine ayn anda 2 gn ara ile iki defa azot testi yinelenmitir. Her iki test sonular da deerlendirilip ortalamas alnarak tm koloniler en iyi temizleyenden en kt temizleyene doru sralanmtr. Bu sralama da ilk 30 koloni dierlerinden ayrlarak ilk 10 koloni ana hattn oluturmak zere iaretlenmi, daha sonra gelen 10-30. koloniler ise baba hattn oluturmak zere belirlenerek dier arlardan ayr bir yere nakledilmitir. Ana ar yetitirme almalar yaplm ve her damzlk iin en az 20 adet olacak ekilde ruet kovanlara ar blmeleri hazrlanmtr. Ana ar ykskleri 10. gnde bu ruet kolonilere datlmtr. Bu kolonilerde klar grlen ana arlarn k tarihleri kaydedilerek ruet kovanlarn giri delikleri ana ar zgaras ile doal iftlemeyi nlemek amacyla kapatlmtr. Daha sonra nceden ruet kolonilerde yetitirilip doal olarak iftlemesi engellenen ana arlardan kafesler yardm ile alnan ana arlar tohumlama iin hazrlanarak uu kutusundan tesadfen alnan olgun 8-10 erkek ardan alnan sperma ile dllenmilerdir. Bu 104

ekilde bir iki olumsuz hava artlar yaanan gnlerde az sayda olmakla beraber 10 gnlk bir srede yaklak 114 adet ana ar suni olarak dllenmilerdir. almalarda youn erkek ar kullanm ve flora koullarnn yeterince iyi olmamas nedeni ile 70 kadar ana ar erkek ar kolonilerinde yeterli erkek ar olmad iin tohumlanamamtr. Tohumlama yaplan kolonilerde ana arlarn korunmas ve yumurtlamaya balanmas iin koloniler takip edilmi ve olumsuz flora koullar nedeni ile zellikle daha gl olan ruetlerdeki ana arlarn kabul edilmelerinden 10- 15 gn sonra bir ksmnn ldrld grlmtr. Kalan kolonilerde bulunan ve salkl grnen ana arlarn yumurtlamasn tevik etmek amac ile de bu kolonilere polenli urup verilmitir. u anda 55 adet suni tohumlanm ana ar ve 50 adet suni tohumlama yaplamam dolays ile doal iftlemi koloni ve ayrca deneme balang materyali olana ana ve baba hattna mensup koloniler yaamlarn srdrmektedirler. Kolonilerin en az 5-6 ereveli ve tamamen kendi arsndan olumas beklenmektedir. alma klama sonunda nemli bir k kayb yaanmaz ise ilkbaharda ayn ekilde tekrarlanacaktr. Belirtilen koullar olutuunda koloniler eitlenerek birka gn ara ile 2 defa hijyenik davran testi yaplarak bir sonraki generasyonun ebeveynleri belirlenecektir. 7.2.2. Dnem Baar Durumu: Proje takviminde planlanan faaliyetlerin ilk yl iin yars yaplabilmitir. Ancak sistemin oturtulmas ve farkl illerden hijyenik testlerle deneme materyalinin seilmesi gibi zor ve nemli ksm baaryla gerekletirilmitir. Bu nedenle dnem puannn 45 civarnda olmas uygundur. 7.3. Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar: 1 Darboazlar: Projenin kuruma ve bakanlk grup toplantsna sunulma aamalarnn mart aynn sonunu bulmas nedeni ile kromumuzun bulunduu blgede arlarn ilkbahar geliiminden yaralanlamamtr. Bu nedenle bahar ve yaz dneminde iki generasyon ilerleme hedefinin ancak yaz ksm gerekletirilebilmitir. Tarmsal baz konularn ve zellikle de arclk ile ilgili baz almalarn en ge ocak ve ubat aylarnda planlamasnn bitirilmi olmas almalarn o yl eksiksiz yaplabilmesi iin nemlidir. Bu nedenle Tm grup toplantlarnn veya en azndan arclk gruplarnn en ge ubat sonunda yaplmas arclk aratrmalar iin yararl olacaktr. 2 Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: 8.2.Proje Faaliyet Takvimi: 8.3. Personel: Bte: 1 Proje Harcamalar: 9.1. Bte Harcamalar zeti: 10. Proje Sorumlular : Ad ve Soyad Kurulu Amiri Proje Lideri Tarih : ekip KESER : Mdr : Cahit ZTRK : 10.02.2011 mzas

105

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORLARI FORMU 1. Alt Proje Ad: :Erzurum li Arclk Faaliyetlerinin Sosyoekonomik Analizi 2. Proje Numaras : TAGEM/HAYSD/ 11 / 13/06 / 01 3. Proje Yrtcs Kurulu : Dou Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits Proje Lideri : Ziraat Mh. Muhsin KARA Yardmc Aratrmaclar : Ziraat Mh. Erdoan SEZGN : Dr Abdurrahman KARA : Dr Sadrettin YKSEL : Ziraat Mh. Metin KESKN :Veterner Hek. zmen BBEROLU 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl(TAGEM tarafndan): 5. Projenin Ilgili Olduu AFA ve AP : Aratirma Firsat Alani(AFA) : Kanatl ve Kk Evcil Hayvan Yatitiricilii Aratirma Programi(AP) : Arclk 6. Raporun Ilgili Olduu Dnem : 09/02/2010-09/02/2011 Proje Balangi Ve Biti Tarihi : 2011-2013 Projenin zet Tanm: Arlar insanoluna, besleyici zellie sahip ifa kayna bal, polen, ar st, propolis gibi rnler retmektedir. Aratrmaclar, ar ve ar rnlerinden daha fazla faydalanlmas iin birok aratrma ve deneme faaliyetleri ierisine girmitir. Bu faaliyetler dnyada ve lkemizde artarak devam etmektedir. Arclk aratrma faaliyetleri yrtlrken lkemizde ve blgemizde bu hususta yrtlecek allmalarda nceliklerin bilinmesi gerekir. nceliklerin ortaya konmas alma alanndaki arcln durumunun incelenip iyi bir analiz edilmesi ile salanr. Bu maksatla yapacamz aratrmann konusunu Erzurum ili arclk faaliyetlerinin sosyo-ekonomik analizi oluturmaktadr. Bu alma ile Erzurum lindeki mevcut ar yetitiriciliinin durumunun ortaya konmas planlanm olup arcln halihazr durumu, arclarn problemleri, faaliyetleri, arclarn sosyal ve ekonomik durumlar, arclk potansiyeli irdelenecek ve veri taban oluturularak arcln gelimesine ynelik almalara bilgi salanacaktr. alma alan, Erzurum il ynetim snrlar iinde arclk iletmelerinin youn olarak bulunduu ile ve kyleri kapsamaktadr. Erzurum ili ar yetitiricileri birliinin verileri dikkate alnarak rnekleme yaplmtr. Bu almada analize esas olacak verilerin toplanmasnda kullanlacak anket formlar hazrlanmtr 7-Gelime Raporu 7- 1. Proje Hedeflerin Gerekleme Durumu: Bu rapor dneminde planlanan hedeflere ounlukla ulalmtr. 7- 2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7-2-1 Projenin Amac: Yresel baz almalarn dnda lkemizde olduu gibi Erzurumda da arcln mevcut durumunu gsteren ayrntl bir alma mevcut deildir. Baz kamu kurum ve kurulularnn konu ile ilgili almalar bulunmakla birlikte bunlar birbirlerini destekler mahiyette deildir. Zaten arclarn zelliklerini ortaya koyan bilgide yok gibidir. Dier yandan mevcut bilgilerinde meydana gelen deiiklikler nedeni ile gncellenmesi gerekmektedir. Bu almann amac Erzurumda arclk yapan reticilerin sosyo- ekonomik durumlarn ve mevcut arclk faaliyetlerinin durumunu ortaya koyarak, veri taban oluturmak ve Erzurum arclnn gelimesi ynnde bu konuda yrtlecek almalara k tutmaktr. 7-2-2. Gemi Yl almalar : 7-2-3. Bu Yl almalar ve Dnem Baar Durumu: Projenin hizmet szlemesi yapld. 01.01.2011 tarihinden itibaren yrrle girmitir. 7-2-.4. Gelecek Yl almalar: 106

Hazrlk almalar, veri girii anahtarnn ve veri girii yaplacak elektronik tablolar hazrlanacak, Anket almalar ve veri girileri ile ilgili bilgilendirme toplants yaplacak Anket almalar yaplacak. izelge 1. 2011 Yl almalar alma Takvimi
Proje Faaliyetleri Hazrlk almalar, veri girii anahtarnn ve veri girii yaplacak elektronik tablolarn hazrlanmas Anket almalar ve veri girileri ile ilgili bilgilendirme toplants Sorumlu Kii ve Kurulu Muhsin KARA Erdoan SEZGN Abdurrahman KARA Muhsin KARA Erdoan SEZGN Abdurrahman KARA Muhsin KARA Erdoan SEZGN Abdurrahman KARA Sadrettin YKSEL Metin KESKN zmen BBEROLU Tarih Ocak-Nisan 2011 2-3 gn sreli Aklama

Mays- 2011

Anket almalar

EyllAralk 2011

7-3. Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar : 7-4. Darboazlar: 8- Projede n Grlen Deiikler : 8.1. Materyal ve Metot : Projenin sunun aamasnda belirlenen materyal ve ngrlen metot dorultusunda proje devam ettirilecektir. Bu manada yaplmas dnlen herhangi bir deiklik yoktur. Byle bir deiim szkonusu olduu anda ilgili birimlerle gerekli temaslar salanacaktr. 8.2.Proje Faaliyet Takvimi:
Proje Faaliyetleri Hazrlk almalar, veri girii anahtarnn ve veri girii yaplacak elektronik tablolarn hazrlanmas Anket almalar ve veri girileri ile ilgili bilgilendirme toplants Sorumlu Kii ve Kurulu Muhsin KARA Erdoan SEZGN Abdurrahman KARA Muhsin KARA Erdoan SEZGN Abdurrahman KARA Muhsin KARA Erdoan SEZGN Abdurrahman KARA Sadrettin YKSEL Metin KESKN zmen BBEROLU Muhsin KARA Erdoan SEZGN Abdurrahman KARA Muhsin KARA Abdurrahman KARA Tarih Ocak-Nisan 2011 3 gn sreli Aklama

Mays- 2011

Anket almalar

Eyll-Aralk 2011

Veri girileri Veri analizi Rapor yazm

Ocak-Nisan 2012 MaysHaziran 2012 TemmuzAralk 2012

8.3. Personnel : Projenin yrtlmesinde Mhendis-Veteriner toplam 6 personel alcak. 9. Proje Harcamalar: 10.Proje Sorumlular : Ad ve Soyad Enstit Mdr Proje Lideri : : erafettin AKAL : Muhsin KARA 107 Tarih : 09.02.2011 09.02.2011 mzas

ARATIRMA PROJELER GELME RAPORU (BLG AMALI) 1. Projenin Ad : Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarn Koruma Projesi-Kafkas Ars 2. Projenin Numaras : 3. Proje Yrtcs : Kafkas Ars retim Eitim ve Gen Merkezi Mdrl 4. Projenin lgili Olduu Daire Bakanl: 5. Projenin lgili Olduu AP: 6. Raporun lgili Olduu Dnem: 07.2002 ile 02.2011 aras 7. Gelime Raporu: 7.1. Proje Hedeflerinin Gerekleme Durumu: 30 2002 ylnda, yrenin taranmas sonucunda proje materyali arlar satn alnarak sr tamamlanmtr. Uygulamaya konulan proje dahilinde proje materyali kolonilerden sekizinci generasyon ana arlar retilerek Ekim 2010 yl itibari ile klatma almalarna balanmtr. Dokuzuncu generasyon ana arlarn retilmesi iin kolonilerin seiminde gerekli verilerin alnmasna Nisan 2011 tarihi itibari ile balanacaktr. Proje balangc olan 2002 yl itibari ile proje uygulamasnda dokuzuncu yl tamamlanm olmasna ramen, ilk ylda sadece sr oluturulmas tamamlanm ana ar retimi yaplamamtr. 2003 ylnda ise ana arlar saf olarak retilmi ancak, suni tohumlama almas 2004 ylnda yaplmaya balanmtr. 2004 ylndan 2009 ylna kadar suni tohumlama almalar yaplmtr. Ancak 2009 ve 2010 yllarnda suni tohumlama uzman temin edilemediinden suni tohumlama yaplamam, retilen ana arlar doal ortamda dllendirilmitir. Proje materyali sr; 2009 yl tabii tohumlanm ana arl 177 adet koloniden, lmler sonucu elde edilen koloni indekslerine gre belirlenen, en iyi 50 koloni ierisinden retilen ve doal ortamda dllenen ana arlardan oluturulan 200 adet koloniden olumaktadr. Proje kolonileri, u anda Artvin ili avat ilesi Kplce kynde klatlmaktadr. Suni tohumlama almalarnn devam edecei 2011 ylnda da ana retimi yaplarak proje uygulamasna devam edilmesi gerektii kansndayz. Ayrca proje uygulamalar sonucunda ortaya kartlan dayankl ve verimli hatlarn saf olarak korunmas ve tabii olarak elde edilecek oul arlarn yine tabii olarak dllenmelerine bal olarak geriye doru melezlemelerle srnn bozulmamas iin bu proje materyali srnn srekli korunmas gerekmektedir. Yani, projenin istenilen sonulara ulamas uzun srelere ihtiya gstermektedir. 7.2. Balca Faaliyetlerin Gerekleme Durumu: 7.2.1. Dnem Bulgular: 2010 yl yaz dnemi zellikle haziran ve temmuz aylarnda Ardahan ilinde hava scaklklarnn normal ve dzenli seyretmesi; bitki florasn ok olumlu etkilemitir. lkemizde Yaz yalarnn en youn olarak yaand blge Kuzeydou Anadolu blgesidir. Bu blgede ar ve dzensiz yaz yalar zellikle arlarn almasna ve nektar kaynaklarna kar olumsuz etki yapmaktadr. lke genelinde 2010 yl yaz aylarnn scak ve kurak gemesi; taban suyu seviyesi yksek olan Ardahan platosundaki iek florasna ok olumlu katk salam olup, Kafkas ars iin adeta bir nektar denizi yaanmtr. Bu nedenle 2010 yl Ardahan li genelinde, bal retimi ynnden rekor seviyelere ulamtr. En iyi 50 koloninin, koloni indekslerine gre hesaplanan 2010 yl itibari ile toplam bal retimi 1979 kg olup, koloni bana bal verimi ise 39,58 kgdr.

108

7.2.2. Dnem Baar Durumu: 40 Proje dahilindeki dokuzuncu generasyon ana arlarn retilmesi iin klatmaya braklan 200 adet proje materyali koloniler, 4 ereve ar kapasiteli ve birbirine denk koloniler olarak ka sokulmulardr. Bu yl yeni kullanlan klatma alannda, ar kolonileri halen k salkmnda bulunmaktadr. Yaplan genel kontrollerde 200 adet proje materyali ar kolonisinden k kayb olmad tespit edilip, ana kayb daha sonraki gnlerde havalarn snmasyla tespit edilecektir. 7.3. Yaplan ve Yaplmas Dnlen Ara Yaynlar: Proje balangcndan itibaren koloni verileri kayt altna alnm olup, 2010 yl itibariyle proje 8. yln doldurmu bulunmaktadr. 2011 yl ierisinde proje koordinatr ile irtibatl olarak ara sonu raporu deerlendirilerek yayna sunulacaktr. 7.4. Darboazlar: Mdrlmzde suni tohumlama kursuna katlm teknik elemanlarmz bulunmaktadr. Ancak, suni tohumlama yapacak teknik elemanlarmzn temmuz ay ierisinde en az 15 gn sadece suni tohumlamayla ilgilenip, bu konudaki yeteneini gelitirmesi gerekmektedir. Suni tohumlamada el becerisini gelitirmek iin bu ok gereklidir. Teknik eleman yetersizlii ve 2010 yl yaz dneminin arclk sezonunun ok youn yaanmasndan dolay teknik elemanlar suni tohumlama yapamamtr. Projede istenilen sonularn alnabilmesi iin her generasyonda retilecek saf Kafkas ana arlarn suni olarak dllendirilmesi ok byk nem arz ettiinden, suni tohumlama konusunda uzman kiilere ve suni tohumlama yapacak teknik elemanlarmzn i gc bakmndan desteklenmesi iin ayrca teknik elemanlara ihtiya bulunmaktadr. Mdrlmz bnyesinde atl durumdaki binalarn modernizasyonu ile Bal Analiz Laboratuar hizmete hazr hale getirilmi ancak Veteriner Hekim, Gda Mhendisi, Kimyager ve Biyolog gibi teknik elemanlara acil ihtiya bulunmaktadr. Bu laboratuarn, uzun vadede devam eden Projemiz ve teklif edilecek projelerin uygulanmas kapsamnda, vazgeilmez yararl unsur olaca aikardr. Ayrca Mdrlmz bnyesinde 100 kiiye hizmet verecek ekilde eitim salonu ile 12 kiilik misafirhane de hizmete hazr durumdadr. Btn bu hizmetlerin zamannda ve verimli bir ekilde sunulabilmesi iin; ziraat mhendisi, veteriner hekim, arclk teknikeri, kaloriferci, ofr, marangoz, misafirhane grevlisi gibi elemanlara acil ihtiya bulunmaktadr. almalar iin acil ihtiya olan girdilerin temini ve Mdrlmzn ekonomik adan desteklenmesi gerekmektedir. 8. Projede nerilen Deiiklikler: 8.1. Materyal ve Metot: Proje materyali srye; tam izole blge olan Posof ilemizin kyleri taranarak titiz bir ekilde seilen, stn vasfl yeni kolonilerin dahil edilmesi ile projeye taze kan katlm olaca ve projenin bu taze kanla daha baarl olaca tarafmzca uygun grlmektedir. 8.2. Faaliyet takvimi: Dokuzuncu generasyon ana arlarn retilmesi iin gerekli verilerin alnmasna Nisan 2011 tarihinde balanacak olup, Austos 2011 tarihinde Dokuzuncu generasyon ana arlar retilerek proje materyali koloniler oluturulacaktr.

109

8.3. Personel: Mdrlmzn dier retim ileri younluu da dikkate alnarak; projenin daha salkl devam edebilmesi iin teknik personel saysnn arttrlmas gerekmektedir. Ayrca Mdrlmzden tayin yoluyla ayrlan Mehmet GKHAN ve Yunus EMLEKC Projeden karlmtr. 8.4. Bte: 9. Proje Harcamalar: 9.1. Proje Harcamalar zeti: DNEM 2002 YILI 2003 YILI 2004 YILI 2005 YILI 2006 YILI 2007 YILI 2008 YILI 2009 YILI 2010 YILI TOPLAM GELEN DENEK (TL) 0 0 0 0 0 0 0 0 38.000,00 38.000,00 Ad ve Soyad Hamza KOPUZ Hamza KOPUZ Zir Mh. Tekniker Tekniker Tekniker Tekniker Osman GLER Feridun ARTAN Bahri TEMEL Kader DURMU Serhap AKKAYA KULLANILAN DENEK (TL) 0 0 0 0 0 0 0 0 33.487,09 33.487,09 (MLYON TL.) KALAN DENEK (TL) 0 0 0 0 0 0 0 0 4.512,91 4.512,91 mzas

10. Proje Sorumlular : Kurulu Amiri : Proje Lideri :

Proje Yrtcleri:

Tarih

19.01.2011

110

SONULANAN PROJELER

ARATIRMA PROJELER SONU RAPORU Projenin Ad Yrtcs Kurulu Proje Yrtcleri Yumurta Tavuu Yemlerinde Organik z Mineral Bileikleri (Mn, Zn, Cu ve Cr metionin) Kullanmnn Performans, Yumurta Kalitesi ve Kuluka zellikleri zerine Etkileri Tavukuluk Aratrma Enstits Dr. Engin YENCE Dr. Cengizhan MIZRAK Meltem GLTEKN Zafer ATK Muhammet TUNCA TAGEM/HAYSD/09/13/04/04 01/01/2009-30/04/2010 Kanatl ve Kk Evcil Hayvanlar Hayvan Besleme 18 000 TL

Proje No Balama ve Biti Tarihleri Aratrma Frsat Alan Aratrma Program Toplam Btesi Proje zeti ve Sonular

Bu aratrma, yumurta tavuu yemlerine baz organik iz mineral bileiklerin (Mn, Zn, Cu ve Cr metionin) ilavesinin performans, yumurta kalitesi ve kuluka zelliklerine etkilerini belirlemek amacyla dzenlenmitir. Denemede, 50 haftalk yal 450 adet Barred Rock kahverengi yumurtac tavuk kullanlmtr. Tavuklar tesadf parselleri deneme tertibine uygun olarak 5 grup ve 6 tekerrr (her tekerrrde 15 tavuk) olacak ekilde rastgele bireysel kafeslere datlmlardr. 1 ve 2. gruplara inorganik veya organik formda, 80 ppm Mn, 60 ppm Zn, 5 ppm Cu ve 0.15 ppm Cr ve 3 ve 4. gruplara 40 ppm Mn, 30 ppm Zn, 2.5 ppm Cu ve 0.07 ppm Cr ilavesi yaplmtr. 5. grupta ticari bir organik iz mineral karm kullanlmtr. Deneme 16 hafta devam ettirilmitir. Deneme boyunca yem ve su serbest olarak verilmitir. Deneme kmesleri k ve havalandrma kontroll olup, deneme sresince sabit 16 saat aydnlatma uygulanmtr. Gruplarn yem tketimleri 15 gnlk periyotlarla belirlenmitir. Yumurta tavuklarnn yumurta verimleri ve krk-atlak yumurta saylar gnlk olarak kaydedilmi, her 15 gnde bir iki gnlk yumurta biriktirilerek yumurta arl tespit edilmitir. Ayrca yumurta arl ve yumurta verimi deerlerinden yumurta ktlesi, yem tketimi ve yumurta ktlesi deerlerinden yem deerlendirme says hesaplanmtr. Gruplarda grlen lmler gnlk kaydedilmi, tavuklarnn deneme ba ve sonu canl arlklar tespit edilmitir. Denemede 15 gnde bir yumurta i ve d kalite zelliklerinden ekil indeksi, kabuk kalnl ve arl, kabuk mukavemeti, ak ykseklii ve haugh birimi tespit edilmitir. Deneme sonunda her gruptan 6ar tavuktan kan ve dk rnekleri ve her gruptan 3 tekerrr halinde 10 adet yumurta rnei alnmtr. Bu rneklerde yerine gre Ca, P, Mn, Zn, Cu ve Cr analizleri yaplmtr. Deneme baladktan 5 ve 10 hafta sonra suni tohumlama ile tavuklar tohumlanarak iki kuluka k yaplm ve kulukalk ve dll yumurta oran, k gc ve kuluka randman tespit edilmitir. Aratrmada yzde olarak ifade edilen parametreler a transformasyonuna tabi tutulmu ve elde edilen parametreler Tesadf Parselleri Deneme Tertibinde MNTAB 14 paket programnda deerlendirilmi ve gruplar arasndaki farklln hangi gruplar arasnda olduunu tespit etmek iin Duncan testinden yararlanlmtr. Yumurta tavuklarnn performans Yaama gc, deneme sonu canl arlk, yumurta verimi, yumurta arl ve ktlesi, yem tketimi ve yemden yararlanma oran bakmndan muameleler arasnda istatistiksel olarak nemli farkllklar bulunmamtr (P>0.05). 112

Yumurta kalite zellikleri Yumurta d kalite zelliklerinden krk-atlak yumurta oran, ekil indeksi, kabuk arl oran, kabuk kalnl ve krlma mukavemeti bakmndan muameleler arasnda nemli farkllklar belirlenmemitir (P>0.05). Yumurta i kalite zelliklerinden ak ykseklii ve haugh birimi bakmndan da muameleler arasnda nemli farkllklar saptanmamtr (P>0.05). Kuluka zellikleri 55 haftalk yata k gc ve kuluka randmanlar bakmndan muameleler arasnda nemli farkllklar bulunmazken (P>0.05), 60 haftalk yata nemli farkllklar (P<0.05) tespit edilmitir. Organik iz mineral ieren II. grubun ve V. grubun (IV. grup hari) dier gruplardan nemli dzeyde daha yksek k gcne sahip olduu grlmektedir (P<0.05). Kuluka randman bakmndan da yine organik iz mineral ieren II ve V. gruplarn dier gruplardan nemli dzeyde daha yksek deerlere sahip olduu tespit edilmitir (P<0.01). Yeme iz minerallerin inorganik olarak ilavesi veya organik iz minerallerin yarya drlmesi 60 haftalk yata daha dk k gc (P<0.05) ve kuluka randmanna (P<0.01) sebep olmutur. Kan parametreleri Kan mineral deerleri bakmndan muameleler arasnda nemli farkllklar tespit edilmitir (P<0.05). Genel olarak incelendiinde, inko, mangan ve bakr iz minerallerinin yeme inorganik formda ve dk dzeyde verilmesi sz konusu minerallerin ve kalsiyumun kan serumundaki konsantrasyonlarn azaltmtr. Yumurta kabuu ve yumurta mineral ierikleri Yemlere organik ve inorganik iz minerallerin yksek veya yar yarya azaltlm oranlarda katlmas yumurta kabuu kalsiyum ve fosfor ieriklerini etkilemezken (P>0.05), kabuk inko, mangan, bakr ve yumurta inko, mangan, bakr ve krom ieriklerini nemli dzeyde deitirmitir (P<0.01). Yemdeki iz mineral miktarnn yarya drlmesi iz mineral formuna bakmakszn kabuktaki Zn, Mn ve Cu birikimini nemli dzeyde drmtr (P<0.01). Genel olarak organik iz minerallerin yumurtada daha fazla birikim saladklar grlmektedir. z minerallerin inorganik formda ve yarya drlerek verilmesi yumurtada daha az iz mineral birikimine sebep olmutur. Dk mineral ierikleri Yemlere organik ve inorganik iz minerallerin yksek veya yar yarya azaltlm oranlarda katlmas dk fosfor seviyelerini etkilemezken (P>0.05), dk kalsiyum, inko, mangan, bakr ve krom ieriklerini nemli dzeyde deitirmitir (P<0.05). Yksek dzeyde organik iz minerallerin verildii II. grup dier gruplara gre dk ile daha az Ca atmtr (P<0.01). Bu sonucu kandaki kalsiyum deerleri de desteklemektedir. Genel olarak iz minerallerin yarya drlmesi deerlendirmeyi artrm ve dk ile iz mineral atm azalmtr. Sonu olarak, yemeklik yumurta retimi yapan iletmelerde iz minerallerin daha dk oranlarda verilmesi genel retim performans ve kalitesini etkilemeyecektir. Ancak, damzlk iletmelerde daha yksek kuluka performans iin iz minerallerin yeme daha yksek oranlarda ve organik formda katlmas tercih edilmelidir. Ayrca, zenginletirilmi yumurta retimi iin iz minerallerin organik formlarnn tercih edilmesi uygun olacaktr. 113

ARATIRMA PROJELER SONU RAPORU Projenin Ad Yrtc Kurulu Proje Yrtcleri Esansiyel Ya Karmnn Etlik Pililerde Anticoccidial Olarak Kullanm Olanaklarnn Aratrlmas Erbeyli ncir Aratrma Enstits Do. Dr. Mehmet BOZKURT, Prof. Dr. Hasan EREN Kamil KKYILMAZ, Abdullah Uur ATLI Dr. Nuran AYSUL , Mustafa INAR, Erol BNTA Alper YILMAZER TAGEM/HAYSD/09/13/04/01 Ocak-2009 / Aralk 2010 Kanatl ve Kk Evcil Hayvanclk Hayvan Besleme 50,000 TL.

Proje No Balama ve Biti Tarihleri Aratrma Frsat Alan Aratrma Program Toplam Btesi Proje zeti ve Sonular

1. ZET Bu almada zel bir essensiyal ya karmnn iyonofer antikoksidiyal olan monensin sodyuma kar alternatif olarak veya bytme faktr olarak kullanmnn aratrlmas amalanmtr. Bir gnlk yata toplam 1200 adet Ross 308 etlik civciv her biri 4 tekerrrl 6 gruba rastgele datlmtr. Gruplardan sporlanm Eimeria oositleri ile deneysel olarak enfekte edilirken geri kalan dier 3 grup bulatrmaya maruz braklmamtr. Deneysel koksidiyozun oluturulmas amacyla kullanlan inokulant 6 adet Eimeria trnn karmndan oluturulmutur. Bulatrma yaplan ve yaplmayan gruplarda benzer antioksidiyal muameleler uygulanmtr. Birinci grubun yemine hibir antioksidiyal yem katks ve bytme faktr katlmam ve kontrol grubu olarak kabul edilmitir. kinci ve nc gruplarn yemine srasyla 50 mg/kg dzeyinde esansiyel ya karm (EYK) ve monensin sodyum (100 mg/kg) ilave edilmitir (MON). Esansiyel ya karm kekik, defne yapra ve karaba otunun esansiyel yalarnn karmyla oluturulmutur. Koksidiyal enfeksiyon bulatrma yaplmayan gruba kyasla canl arl nemli lde azaltarak yemden yararlanma deerini ktletirmitir. Bulatrma yaplmayan muamelelerin hepsinin 28. ve 42. gnlk yalardaki canl arl ve yemden yararlanma deeri enfekte edilenlerden daha iyi bulunmutur. Fakat aralarnda bir farkllk sz konusu deildir. Yeme EYK ve MON ilavesi enfeksiyon sonrasnda yemden yararlanma deerinde ve canl arlk kazancnda nemli bir toparlanma salam, fakat bulatrma yaplmayan kontrol grubunun seviyesine ulalamamtr. Yem tketimi muamelelerden ve koksidiyal enfeksiyondan etkilenmemitir. Gnlk dk oosit atm EYK ve MON ilavesi sonucu nemli dzeyde azaltlmtr. Koksidiyal enfeksiyon toplam barsak uzunluunun ve kr barsak arlnn artmasna neden olmutur. Kr barsak arl yeme EYK ilavesiyle art gsterirken MOS ilavesi sonucu azalmtr. nce barsak epitelinde koksidiyal enfeksiyon tahribatnn neden olduu lezyonlar yeterince iddetli bulunmam ve muamelelerden etkilenmemitir. Toplam 1200 adet etlik civciv 4 tekerrrl 6 gruba datlarak esansiyel ya karm veya koksidiyoz asnn tek bana veya kombine edilerek kullanlmasnn salayabilecei antikoksidal etki ikinci bir alma ile ortaya konmaya allmtr. Birinci grupda koksidiyoz 114

ile bulatrma yaplmazken (negatif kontrol) dier 5 grupta yaplmtr. kinci grup pozitif kontrol grubu olup negatif kontrolle benzer ekilde antikoksiyal yem katks uygulanmamtr. nc grubun yemine antikoksidiyal katk olarak 100 mg monensin sodyum katlm, drdnc grupta yem uygulamas yaplmakszn yalnzca ilk gnlk yata koksidiyoza kar alama yaplmtr. Beinci grubun yemine 75 mg/kg dzeyinde esansiyel ya katlm, altnc grupda a ve esansiyel ya kombine edilerek uygulanmtr. Koksidiyal enfeksiyon birinci almadakine benzer ekilde canl arl azaltm ve yemden yararlanma deerini ktletirmitir. Alama, monensin sodyum ve a+monensin sodyum uygulamalar koksidiyal enfeksiyonun etkilerini hafifletmekte etkili olmulardr. Ancak esansiyel yan tek bana kullanlmas durumunda byme performans nemli lde gerilemi, yem tketimi ve yemden yararlanma ktleme seyri gstermitir. Bulatrma yaplan pililerde kullanlan antikoksidiyal yntemlerin hi birisi bulatrma yaplmayan grubunun performansna ulama baarsn gsterememitir. lm oran, karkas randman, karacier ve dalan oransal arlklar koksidiyal enfeksiyon ve muamelelerden etkilenmemilerdir. Uygulanan antikoksidiyal yntemlerin tm dkdaki oosit saysnn azaltmada etkili olmular, ancak spesifik baklk zerinde olumlu veya olumsuz bir etki yaratmamlardr. Barsak lezyon skorlar muamelelerden etkilenmemitir. Birinci denemeden elde edilen sonular yeme 50 ppm dzeyinde EYK ilavesinin deneysel koksidiyoz bulatrlan srlerde protozoon istilasna kar monensin sodyum kadar etkili bir koruma saladn, buna karlk bulatrma yaplmayan salkl srlerde performans artrc etki gstermediini bildirmilerdir. Spesifik bir esansiyel ya karmnn koksidiyozun kontrolnde antibiyotik esasl konvensiyonel koksidiyostatlara kar nemli bir alternatif olabilecei grlmtr. kinci denemeden elde edilen sonular yeme katlan esansiyel yan dozunun artrlmasnn etlik pililerde depresif etkiler yaratarak bymeyi geriletebileceini gstermitir. lk gnlk yada alamann koksidiyal enfeksiyonun olumsuz etkilerini gidermede monensin sodyum kadar etkili olduu grlmtr. A ve esansiyel yan birlikte kullanlmas antikoksidal bir uygulama olarak monensin sodyum kadar etkili olmutur. 2. SONU Koksidiyozun dier bulac hastalklar gibi hcresel ve spesifik baklk sistemini basklad bilinmektedir. Bununla birlikte viral bir alamaya kar kar vcudun antikor oluturma kabiliyeti zerine koksidiyal enfeksiyonun olumsuz etkisi hemen enfeksiyon sonrasnda deil ok daha sonrasnda kesim anda grlmtr. Ancak kullanlan esansiyel ya karmnn serum IBD titrelerini artrc ynde bir etkisi grlmemi, alamadan da benzer sonular elde edilmitir. Sonu itibaryla bu almadan elde edilen bulgular spesifik bir esansiyel ya karmnn monensin sodyuma benzer dzeyde antikoksidiyal etki gstererek koksidiyal bir enfeksiyonun etlik pililer zerindeki ykc etkilerini hafiflettiini gstermitir. iddetli klinik semptomlar ve nemli dzeyde bir lm grlmese de deneysel bir koksidiyoz enfeksiyonun sub-klinik seyrederek canl arlk kazanc ve yemden yararlanma deerinde nemli kayplara yol at grlmtr. Bulatrma yaplmayan grupta EYKnn performans artrc bir etkide bulunmam olmas bu tr bymeyi tevik edici yem katklarnn ancak manejman stresinin youn olduu durumlarda etkili olabileceini gsterir niteliktedir. Koksidiyal alamann tek bana veya EYK ile kombine edilerek kullanmnn etkili bir antikoksidiyal uygulama olduu grlmtr. Seilmi bitkilerin esansiyel yalarnn tek bir Eimeria trne kar antikoksidiyal etki mekanizmasn ortaya koyacak yeni almalara ihtiya bulunmaktadr. Bu antikoksidiyal etkili aktif maddeleri daha iyi belirlememizi kolaylatracaktr.

115

ARATIRMA PROJELER SONU RAPORU Projenin Ad Yeme Maya Kltr ve Esansiyel Ya Karm lavesinin Scak klim Koullarndaki Yumurtac Tavuklarn Verim Performans, Baklk, Kimi Stres Parametreleri ile Yumurtann Oksidatif Stabilitesi zerine Etkileri Erbeyli ncir Aratrma Enstits Do. Dr. Mehmet BOZKURT, Abdullah Uur ATLI, Do.Dr. Kamil SEYREK, Kamil KKYILMAZ, Mustafa INAR, Erol BNTA, Dr. Fethiye VEN, Ar. Gr. Hasan AKT, Hseyin ATK, Alper YILMAZER,Ramazan KONAK TAGEM/HAYSD/09/13/04/02 Ocak-2009 / Aralk 2010 Kanatl ve Kk Evcil Hayvanclk Hayvan Besleme 27,500 TL.

Yrtc Kurulu Proje Yrtcleri

Proje No Balama ve Biti Tarihleri Aratrma Frsat Alan Aratrma Program Toplam Btesi

Proje zeti ve Sonular 1. ZET Temel yem karmasna mannanoligosakkarit (MOS; 1g/kg) ve esansiyel ya karm (EYK-24mg/kg) ilavesinin yumurtac tavuklarn verim performans, kalitesi ve spesifik baklk zerine etkilerini incelemek amacyla pik verim dnemi sonras 24 hafta sre ile (36 59 hafta) yksek evre scaklnn hkm srd yaz aylarnda bir deneme yrtlmtr. Her bir tekerrrde 24 adet tavuk bulunacak ekilde 6 tekerrrl 3 grup halinde dzenlenen denemede 432 adet ticari beyaz yumurtac tavuk (Lohmann) kullanlmtr. Yeme MOS ilavesi yumurta verimi ile krk - atlak yumurta orann nemli dzeyde artrm, dier performans zellikleri bakmndan gruplar arasnda nemli dzeyde bir farkllk gzlenmemitir. Yksek evre scakl yemden yararlanma deeri haricinde performans zelliklerinin tmn olumsuz ynde etkilemitir. Scaklk stresi yem tketimini azaltarak hasarl ve kabuksuz yumurta orannda 3 kat arta neden olmutur. Yeme EYK ilavesi canl arl tevik etmi, en yksek lm oran MOS verilen grupta gzlenmitir. Yeme EYK ilavesi sonucu kabuk kalitesi zerinde salanan iyileme MOS ile salanan iyilemeden daha stn bulunmutur. Her iki yem katks da yumurta ak orann drc etkide bulunmalarna karlk sar orann deitirmemilerdir. Yeme MOS ilavesi ak yksekliini istatistiki dzeyde azaltrken EYK ilavesi saysal olarak dmeye neden olmutur. Haugh unite deeri ve sar rengi muamelelerden etkilenmemitir. Yksek evre scaklklar kabuk krlma mukavemeti ve sar arl dnda tm yumurta kalite zelliklerini olumsuz ynde etkilemitir. IBV, IBD ve ND ye kar yaplan viral alara kar oluturulan spesifik baklk zerine muamelelerin etkisi onemli bulunmamistir. Yumurta sarsndaki oksidatif bozunmann son rn olan malondialdehid (MDA) oluumu zerine depolamann tm dnemlerinde (0, 3, 6, 9, 12 ve 15. gnler) muamelelerin nemli etkileri bulunmutur. Depolama sresi uzadka MDA oluumunda art gzlenmi her 3 gnlk depolama sreleri arasnda yumurta sars MDA oran bakmndan nemli

116

farkllklar olumutur. Pankreas ve dalak arlklar besleme ynteminden etkilenmezken, karacier arlnda yeme EYK ilavesi sonucunda nemli bir art gzlenmitir. Serum glukoz ve trigliserid dzeyleri muamelelerden istatistiki nem seviyesine yakn dzeyde etkilenmilerdir. Serum kolesterol dzeyi ise deimemitir. Yeme MOS ve EYK ilavesi serum glukoz seviyesinde artma, trigliserid dzeyinde ise azalma eilimine yol amtr. Karacierin oksidatif stabilitesini salayan Superoxide Distumase (SOD) ve Glutathione Peroxidase (GSH-Px) antioksidant-enzimlerin salnm zerine muamelelerin etkisi olumlu bulunmutur. Karacier GSH-Px dzeyi yeme MOS ilavesinden etkilenmezken, EYK ilavesi sonucu nemli dzeyde artmtr. almadan elde edilen sonular scaklk stresine maruz kalan yumurtac tavuklarn yemine gerek MOS ve gerekse EYK katlmasnn verim performansn iyiletirici bir etkide bulunmadn gstermitir. Bununla birlikte scak stresinin kabuk yaps zerindeki olumsuz etkilerinin yeme MOS ve EYK ilavesi ile telafi edilmesi dikkate deerdir. Her iki yem katk maddesi de yumurtann oksidatif bozunma hzn nemli dzeyde azaltm, serum glukoz seviyesini artrma ve trigliserid dzeyini drme eilimi gstermilerdir. Benzer antioksidant etkiler karacier dokusunda da gzlenmi, MOS ve EYK karacierde lipid oksidasyonu azaltrken SOD ve GSH-Px gibi antioksidant enzimlerin salnmn tevik etmilerdir. Sonu itibariyle yumurtann kabuk kalitesinin korunmas, karacier dokularnn oksidatif stabilitesinin artrlmas ve yumurtann depolama sresince oksidatif bozulmasnn en aza indirgenmesi amacyla scak evre koullarnda yetitirilen beyaz yumurtac tavuklarn yemine MOS ve EYK katlmasnn yararl olaca grlmtr. 2. SONU Yumurta kabuk kalitesinin korunmas, karacier dokularnn oksidatif stabilitesinin artrlmas ve yumurtann depolama sresince oksidatif bozulmasnn en aza indirgenmesi amacyla scak evre koullarnda yetitirilen beyaz yumurtac tavuklarn yemine MOS ve EYK katlmasnn yararl olaca grlmtr. Sonu itibariyle bu almada yumurtac tavuklarn verim performans ve yumurta kalitesi zerine evre scaklndaki deiimin etkisi yemdeki muamelelere kyasla daha belirgin olmutur. Pik verim dnemi sonrasnda yeme EYK veya MOS ilavesi performans artrc etkiler ortaya koymad gibi uzun sreli mevsimsel yksek scaklklarn olumsuz etkilerini hafifletmekte etkili olmamtr. Bununla birlikte her iki yem katk maddesi de canl arlk kazancn artrmlardr. Yeme maya hcresi duvar veya esansiyel ya ilavesi yumurta kabuk kalitesini artrmasna karlk i kalitede bir iyileme salamamtr. Gerek MOS ve gerekse EYK nn NDV, IB ve IBD gibi viral enfeksiyonlara kar spesifik bakl destekleyici bir etkileri grlmemitir. Her iki yem katk maddesi de yumurtann oksidatif bozunma hzn nemli dzeyde azaltm, serum glukoz seviyesini artrma ve trigliserid dzeyini drme eilimi gstermilerdir. Benzer antioksidant etkiler karacier dokusunda da gzlenmi, MOS ve EYK karacierde lipid oksidasyonu azaltrken SOD ve GSH-Px gibi antioksidant enzimlerin salnmn tevik etmilerdir.

117

ARATIRMA PROJELER SONU RAPORU Yumurta Tavuu Yemlerine Esansiyel Ya, Organik Projenin Ad Asit, Prebiyotik ve Probiyotiklerin Tek Balarna veya Esansiyel Yalarla kili Kombinasyon Halinde lavesinin Yumurta Verimi, Yumurta Kalitesi, Organ ve Sindirim Kanal zelliklerine Etkileri Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl Yrtc Kurulu Tavukuluk Aratrma Enstits Md. Dr. Kasm ZEK, Dr. Turgay Yldz, Dr. Cengizhan Proje Lideri ve MIZRAK, Blent TARIM, Bar ERTEKN Aratrclar GDML Proje No Haziran 2010-Mart 2011 Balama ve Biti Tarihleri Kanatl ve Kk Evcil Hayvanclk Aratrma Frsat Alan Hayvan Besleme Aratrma Program 15.000 TL Toplam Btesi Projenin zet Tantm: Bu aratrmada, yumurta tavuu yemlerine bytme faktr yem katk maddelerinin tek balarna veya esansiyel yalarla ikili kombinasyon halinde katlmasnn etkileri incelenmitir. Aratrmada, temel yem karmasna (kontrol) 1 g/kg seviyesinde esansiyel ya karm EYK), 2 g/kg seviyesinde organik asit (OA), 1g/kg seviyesinde prebiyotik (mannan oligosakkarit-MOS) , 0.5 g/kg seviyesinde probiyotik, 1 g/kg EYK + 2 g/kg OA, 1 g/kg EYK + 1 g/kg MOS, 1 g/kg EYK + 0.5 g/kg probiyotik faktrlerinden sadece biri ilave edilerek deneysel 8 yem karmas hazrlanmtr. Toplam 384 adet tavuk rastgele 8 gruba ayrlarak tesadf parselleri deneme deseninde alt gruplara datlmtr Her grup, her birinde 8 adet tavuk bulunan 6 tekerrrden olumutur. Denemeye 52 haftalk yata balanm ve deneme 4 ay srmtr. Projenin n Sonular:
izelge 1.Deneme Gruplar
Gruplar 1. Grup (kontrol) 2. Grup 3. Grup 4. Grup 5. Grup 6. Grup 7. Grup 8. Grup Bytme Faktr Katksz 1 g/kg seviyesinde esansiyel ya karm ilaveli(Heryumix) 2 g/kg seviyesinde organik asit ilaveli 1 g/kg seviyesinde prebiyotik (mannan oligosakkarit) ilaveli 0.5 g/kg seviyesinde probiyotik ilaveli 1 g/kg EYK + 2 g/kg OA ilaveli 1 g/kg EYK + 1 g/kg MOS ilaveli 1 g/kg EYK + 0.5 g/kg probiyotik ilaveli

izelge 2. Temel yem karmasnn bileimi ve kimyasal analiz sonular Hammaddeler, g/kg Temel rasyon (52-68 hafta) Kimyasal komposizyon, g/kg Msr 578 Kuru Madde 900 Soya Kspesi 174 Ham Protein 160 ATK 79.5 Ham Ya 37 Tam yal soya 40 Ham selloz 42 Soya ya 10 Ham Kl 130 DCP 13 Niasta 418 Vitamin premix 1 Hesaplanm komposizyon, g/kg Mineral premix 1 ME (MJ/kg) 12.08 Kireta 98 Ca 42 Tuz 3.5 Kullanlabilir P 3.5 Methionine 2.0 Methionine 4.4 Toplam 1000 Lysine 8.0 Threonine 5.4 1.8 Tryptophan

118

izelge 3. Esansiyel ya karm, organik asid, prebiyotik, probiyotik ve esansiyel ya karmn dier bytme faktrleriyle ikili kombinasyon halinde rasyona ilavesinin yumurta tavuklarnda yumurta verimi ve yumurta kalitesine etkileri Muameleler SEM P Parametreler Kontrol EOM OA PRE PRO EOM+OA EOM+PRE EOM+PRO Yumurta Verim zellikleri Yumurta V., tavuk-gn, % Yumurta arl, g Yumurta kt., g/tavuk/gn Yem tketimi, g/tavuk/gn Y. ev., g yem/g yumurta Canl arlk deiimi, g Yaama gc, % Krk yumurta oran, % Yumurta Kalitesi Kabuk arl, g Kabuk oran, % Kabuk kalnl, m Yumurta sar rengi Haugh Unit Kabuk direnci, kg/cm2 Albumen Ykseklii, mm 78,2 66,7 52,2 108,2 2,076 60 99 3,92 5,82 8,74 324,6 5,30 76,8 3,61 6,39 77,4 68,8 53,2 109,9 2,065 143 98 4,12 5,96 8,68 320,7 5,21 80,8 3,67 7,05 75,6 67,0 50,6 105,5 2,088 119 99 3,71 5,86 8,78 326,7 5,24 78,6 3,79 6,65 79,2 66,7 52,8 109,8 2,081 124 100 4,70 5,83 8,78 322,7 5,31 81,0 3,64 7,03 76,7 66,5 51,0 110,4 2,165 134 99 4,10 5,82 8,77 329,9 5,37 79,2 3,55 6,72 76,6 66,9 51,2 106,5 2,083 158 100 4,06 5,86 8,79 331,5 5,22 76,7 3,61 6,43 76,2 68,8 52,4 114,7 2,198 140 100 4,00 5,91 8,63 336,9 5,22 80,0 3,54 6,93 75,4 67,0 50,5 107,3 2,137 152 98 5,08 5,81 8,69 319,8 5,19 79,7 3,51 6,81 0,580 0,236 0,396 0,748 0,018 10,40 0,196 0,226 0,024 0,042 1,270 0,033 0,380 0,038 0,056 0,758 0,042 0,569 0,054 0,479 0,381 0,154 0,860 0,797 0,970 0,006 0,882 0,017 0,695 0,012

izelge 4. Esansiyel ya karm, organik asid, prebiyotik, probiyotik ve esansiyel ya karmn dier bytme faktrleriyle ikili kombinasyon halinde rasyona ilavesinin yumurta tavuklarnda sindirim sistemi ve baz kan parametrelerine etkileri Muameleler SEM P Kontrol EOM OA PRE PRO EOM+OA EOM+PRE EOM+PRO Sindirim Sistemi zellikleri Viskozite, cP ncebarsak pH nce barsak uzun., cm nce ba. Ar., % Karacier arl, % Pankreas arl, % Baz Kan Parametreleri Glucose, mg/dl Total cholesterol, mg/dl Triglyceride, g/l 1,89 6,22 128 2,39 1,99 0,21 228 157 2,210 1,89 6,30 128 2,46 2,04 0,22 233 193 2,725 1,64 5,98 130 1,83 1,76 0,17 230 189 2,966 1,72 5,86 133 1,79 1,91 0,19 234 170 2,349 1,70 5,88 142 1,79 2,31 0,18 237 139 1,882 1,49 5,92 124 1,88 1,81 0,19 239 204 3,169 1,42 5,60 123 2,27 2,02 0,18 227 176 2,066 1,47 5,66 134 1,96 1,72 0,21 231 183 2,675 0,036 0,045 2,040 0,056 0,057 0,006 2,150 0,160 0,160 0,000 0,000 0,329 0,000 0,207 0,636 0,863 0,439 0,454

ARATIRMA PROJELER SONU RAPORU Projenin Ad Yrtc Kurulu Proje Lideri ve Araturclar Tm Dane Tritikaleye Dayal Semeli Yemlemenin Etlik Pililerde Performans, Et Kalitesi, Karkas ve Sindirim Sistemi zelliklerine Etkileri Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl Erbeyli ncir Aratrma Enstits Mdrl Seyrani Ziraat Fakltesi Dr. Kasm ZEK Abdullah Uur ATLI, Do.Dr. Yusuf KONCA Mustafa INAR, Erol BNTA, Alper YILMAZER, Ouz ALTUNKAYA GDML Mays 2010-Mart 2011 Kanatl ve Kk Evcil Hayvanclk Hayvan Besleme 28.000 TL

Proje No Balama ve Biti Tarihleri Aratrma Frsat Alan Aratrma Program Toplam Btesi Projenin zeti:

Bu aratrmada, 1. ve 21. gnlerde balatlan tm dane tritikaleye dayal serbest semeli yemlemenin etlik pililerde performans, et kalitesi, karkas ve sindirim zellikleri ile dk ham protein ve ham ya seviyelerine etkileri incelenmitir. Bu amala, 800 adet gnlk yataki etlik civciv 4 tekerrrl olarak her tekerrrde 40 adet olacak ekilde kontrol grubu dahil olmak zere 5 gruba ayrlmtr. 1. ve 2. gruplar 1 gnlk, 3. ve 4. gruplar 21 gnlk yata semeli yemlemeye balatlmtr. Semeli yemleme gruplarna ayr yemliklerde bir standart rasyon ve tm tritikale sunulmutur. 2. ve 4. gruplarn standart rasyonlarna ksilenaz enzimi ilave edilmitir. Kontrol grubu, deneme sresince standart rasyonla yemlenmitir. Hayvanlar yerde barndrlm, yem ve su ad libitum sunulmutur. Deneme deseni izelge 1de verilmitir. izelge 1. Deneme Gruplar Gruplar Kontrol (standart rasyon) 1. Grup (standart rasyon + tritikale) 2. Grup (standart rasyon + tritikale) 3. Grup (standart rasyon + tritikale) 4. Grup (standart rasyon + tritikale)
* enzim yok; ** enzim var

S. yemlemeye ba. ya 1. gn 1. gn 21. gn 21. gn

Ksilenaz enzimi (l gr/kg) 0* 0 x** 0 x

120

Projenin n Sonular: izelge 2. Denemede kullanlan etlik civciv ve pili yemlerinin hammadde ve besin maddesi kompozisyonlar ile tritikalenin besin maddesi ierii ( %)
Hammaddeler Etlik Civciv (0-3 hafta) 54,65 33,5 5 3,2 1,9 0,25 0,10 0,49 0,30 0,28 0,05 0,03 0,10 0,05 0,0 0,10 Etlik Pili (3-6 hafta) 58 25,45 9,1 4,1 1,6 0,25 0,10 0,53 0,30 0,23 0,05 0,04 0,10 0,05 0,0 0,10 87,64 3219 20,02 7,95 2,36 4,91 0,80 0,41 0,53 1,10 0,86 0,33 Etlik Civciv + Etlik Pili + Enzim Enzim 54,65 58 33,5 25,45 5 9,1 3,2 4,1 1,9 1,6 0,25 0,25 0,10 0,10 0,49 0,53 0,30 0,30 0,28 0,23 0,05 0,05 0,03 0,04 0,10 0,10 0,05 0,05 0,10 0,10 0,0 0,0 87,63 3088 22,11 6,32 2,32 5,35 0,85 0,47 0,60 1,21 0,96 0,35 87,64 3219 20,02 7,95 2,36 4,91 0,80 0,41 0,53 1,10 0,86 0,33 Tritikale

Msr SFK Tam yal soya Soya ya DCP Vitamin premix1 Mineral premix2 Mermer tozu Tuz D-L Methionine Sodyum bikarbonat L-Lysine Antikoksidiyal Kf nleyici Enzim (xylanase) Bk tozu Kimyasal analiz sonular Kuru madde 87,63 M.E. (kcal/kg)3 3088 H. Protein 22,11 H. Ya 6,32 H. Seluloz 2,32 H. Kl 5,35 Ca 0,85 Yararlanlabilir P 0,47 Methionine3 0,60 Lysine3 1,21 Methionine+Cystine3 0,96 Cystine3 0,35

91,5 3078 10,6 1,8 3,2 2,3 0,05 0,10 -

izelge 3. Muamelelerin canl arlk, canl arlk art, yem tketimi ve yemden yararlanma oranna etkisi
Canl Arlk (g) 21. gn 42. gn Yem Tketimi (g) 1-21 Kontrol 822,9 2428,5 1123,4 1 815,9 2296,4 1188,9 2 784,9 2237,1 1178,0 3177,0 4354,9 1,6 2,18 1,98 3 823,0 2245,0 1129,1 3311,7 4383,1 1,46 2,29 2,0 4 817,8 2308,6 1136,7 3335,9 4472,6 1,48 2,24 1,98 SEM 3,12 10,3 7,73 32,0 34,9 0,015 0,039 0,025 P 0,000 0,000 0,003 0,012 0,012 0,000 0,004 0,001

22-42. gn 3032,8 3269,3 1-42. gn 4156,1 4458,2 Yemden Yararlanma Oran (g yem/g CAA) 1-21 gnler 1,45 1,54 22-42 gnler 1,93 2,27 1-42 gnler 1,77 2,02

121

izelge 4. Muamelelerin karkas karakterleri, et kalitesi, baz kan parametreleri ve sindirim sitemi zelliklerine etkileri
Kontrol K.zellikleri Karkas Arl, g 1894,1 Karkas Ran., % 77,8 Abd. Ya A., g 51,11 Ggs A., g 622,7 But A., g 516,3 Et Kalitesi Kuru Madde, % 25,63 Ham Kl, % 1,15 Ham Protein, % 24,24 Ham Ya, % 1,23 But pH 1 6,06 Ggs pH 1 5,99 But pH 24 6,22 Ggs pH 24 6,02 Baz Kan Parametreleri Glukoz, mg/dl 190,27 T. protein, g/dl 3,15 Kolesterol, mg/dl 110,08 Trigili., mg/dl 33,33 HDL, mg/dl 58,82 LDL, mg/dl 46,75 Sindirim sistemi zellikleri Kursak Ar., % 0,183 B. Mide A., % 0,324 Talk Ar., % 1,583 Karacier A., % 2,344 Pankreas A., % 0,274 .Barsak A., % 3,259 nce Ba. U., cm 217,19 Duedonum pH 6,27 Jajeum pH 6,07 Due + Jajeum Viz 1,31 1 1850,5 76,9 64,84 582,3 511,4 25,03 1,13 25,02 1,32 5,96 6,22 6,06 5,96 197,08 3,24 127,25 44,33 63,67 54,75 0,184 0,383 1,789 2,549 0,259 3,466 215,88 6,27 5,97 1,49 2 1876,6 77,3 61,72 603,3 510,9 25,34 1,11 23,89 1,37 6,01 5,89 6,18 5,93 195,83 3,11 122,82 40,33 63,45 57,08 0,172 0,327 1,764 2,505 0,254 3,296 213,38 6,24 6,04 1,63 3 1855,7 77,5 51,79 607,4 502,0 24,99 1,13 23,35 1,30 5,97 5,87 6,16 5,95 199,10 3,10 116,91 39,00 62,75 45,45 0,181 0,338 1,762 2,556 0,270 3,149 208,94 6,19 6,09 1,52 4 1824,1 76,3 55,51 603,1 499.3 25,51 1,09 23,04 1,35 6,08 6,25 6,23 5,93 202,00 3,08 134,00 40,75 72,82 57,64 0,193 0,295 1,754 2,526 0,253 3,218 204,25 5,97 5,86 1,29 SEM 23.0 0,210 2,10 7,55 7,27 0,0999 0,0203 0,288 0,0625 0,0178 0,0292 0,0122 0,0103 3,80 0,032 2,14 1,31 1,15 1,52 0,00527 0,00745 0,0227 0,0428 0,00474 0,0524 2,35 0,0197 0,0262 0,0450 P 0,903 0,199 0,149 0,580 0,947 0,160 0,920 0,214 0,964 0,118 0,000 0,000 0,026 0,914 0,0516 0,002 0,096 0,002 0,016 0,806 0,004 0,025 0,513 0,514 0,399 0,397 0,000 0,030 0,067

izelge 5.Gruplarn haftalk ve dnemlere gre oransal tritikale tketimleri (%)

1-7 gnler 8-14 gnler 15-21 gnler 22-28 gnler 29-35 gnler 36-42 gnler 1-21 gnler 22-42 gnler 1-42 gnler Kontrol 1 2 11 33 27 26 34 21 29 27 2 2 17 34 30 28 35 24 31 29 3 26 26 35 29 4 28 30 36 31 -

izelge 6. Yem Maliyeti Kontrol

Toplam yem maliyeti, Dolar 1 Kg CAA iin Yem Maliyeti, Dolar 2,24 0,96

1
2,07 0,94

2
2,00 0,91

3
2,10 0,96

4
2,13 0,94

SEM
0,022 0,008

P
0,002 0,417

122

ARATIRMA PROJELER SONU RAPORU 1. Projenin Ad Bal Arsnn (Apis mellifera L.) Kivi Bitkisi zerindeki Aktivitesi ve Polinasyonuna Olan Etkisinin Aratrlmas Ordu Arclk Aratrma Enstits Ahmet KUVANCI Prof. Dr. Ahmet GLER Do. Dr. Ali SLAM Tekniker Yaar KARAOLAN Mhendis Fevzi AKSOY Mhendis Muzaffer DUMAN Mhendis Turgay NAMDAR TAGEM/ HAYSD /09 /13 /03 /01 01.01.2010-31.12.2011 Kanatl ve Kk Evcil Hayvanclk Arclk 18.000 TL

2. Proje Yrtcs Kurulu 3. Proje Yrtcleri Proje Lideri Yardmc Aratrmaclar

4. Proje No 5.Balama ve Biti Tarihleri 6.Aratrma Frsat Alan(AFA) 7.Aratrma Program(AP) 8.Toplam Bte

Proje zeti ve Sonular Bu alma, Hayward kivi eidinde 20 m rakmda bulunan Ordu ili Perembe ilesi Efirli kynde, benzer zellik tayan 3 ayr kivi bahesinde 2009 ve 2010 yllarnda yrtlmtr. Her bir bahede belirlenen 6 dii kivi bitkisinin 3 tanesine ar girii serbest braklm, 3 tanesine ise arlarn girmesini engellemek iin kafes ierisine alnarak ieklenmeden 3 gn nce 3.8 mm x 3.8 mm gzenekleri bulunan file ile kapatlmtr. Belirlenen her baheye ieklenme ncesi 5er adet arl kovan getirilmitir. ieklenme dneminde her bir bitkide 5 iek zerinde e zamanl olarak 10ar dakika sreyle bal ars ve dier bceklerin ziyaret saymlar yaplmtr. Bal arsndan morfolojik olarak kk olan bcekler saym d braklmtr. Bal arlarnn, bitkinin 12 gnlk ieklenme dnemi ierisinde 5 iek zerine ortalama 5.63 adet ziyaret yapt saptanm olup morfolojik olarak bal arsna eit veya daha byk bceklerin ziyaret gerekletirmedii gzlenmitir. Bitkideki ieklenme sresince kovanlara her gn polen tuzaklar taklarak, gnlk polen saymlar yaplmtr. Tuzaklarndan toplanan ve rastgele seilen 200 polen paleti ierisinde ortalama olarak 33.55 adet kivi polen paleti belirlenmitir. Meyveler olgunlatktan sonra her bir aataki meyveler saylp toplanarak yerinde tartlmtr. Ar giriine serbest braklan alanda aa ba ortalama 75.36 kg verim ve 767.16 adet meyve hasad gerekleirken, ar giriine kapatlan aalarda 10.86 kg verim ve 248.86 adet meyve hasad yaplmtr. Bitkilerdeki tam ieklenme dneminde alma konusu aalar zerindeki iek saymlar yaplmtr. Bir aata ortalama olarak 775.51 adet iek says belirlenmitir. ar giriine serbest braklan aalarda ortalama olarak ieklerin %98,92si ar giriine kapatlan aalarda ise ieklerin %32.08si dllenerek meyveye dnt saptanmtr. Her bir aatan 3er adet meyve alnarak, her meyvede ekirdek says ve oda artlarnda depolama mrne baklmtr. Bal arsna ak olan alandan elde edilen meyvelerde ortalama depo mr 66.78 gn, ekirdek says 1497 adet olarak belirlenmitir. Ar giriine kapatlan meyvelerde ise ortalama depo mr 58.15 gn, ekirdek says 152.76 adet olarak belirlenmitir.

123

1. Kivi ieklerine Gerekletirilen Ar Ziyaretleri ieklenme dneminde her bir bitkide 5 iek zerinde e zamanl olarak 10ar dakika sreyle bal ars ve dier bceklerin ziyaret saymlar yaplmtr. Bal arsndan morfolojik olarak kk olan bcekler kafes ierisine girebileceinden saym d braklmtr. Aratrma bulgular incelendiinde bal arsnn gnlk olarak kivi bitkisi ieklerine gerekletirmi olduu ziyaretler arasnda istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr (p<0,01). Balarlar en youn ziyareti ieklenmenin 6. gnnde gerekletirmitir. Bal arlarnn, bitkinin 12 gnlk ieklenme dnemi ierisinde 5 iek zerine 10 dakikalk sre ierisinde ortalama 5.63 adet ziyaret yapt saptanm olup morfolojik olarak bal arsna eit veya daha byk bceklerin ziyaret gerekletirmedii gzlenmitir. 2. Bitkide iek Miktarlar ve Dllenme Bitkilerdeki tam ieklenme dneminde alma konusu aalar zerindeki iek saymlar yaplmtr. Bir aata ortalama olarak 775.51 adet iek says belirlenmitir. ar giriine serbest braklan aalarda ortalama olarak ieklerin %98.92si ar giriine kapatlan aalarda ise ieklerin %32.08 dllenerek meyveye dnt saptanmtr. 3. Meyve Verimi Meyveler olgunlatktan sonra her bir aataki meyveler toplanarak yerinde tartlmtr. Aratrma bulgular incelendiinde Uygulama guruplar arasnda verim dzeyleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr (p<0,01). Ar giriine serbest braklan alanda aa ba ortalama 75.36 kg meyve hasad gerekleirken, ar giriine kapatlan aalarda 10.86 kg verim alnmtr. Ar giriine serbest braklan alanda Bir meyveye ait ortalama arlk 98.2 gr olarak belirlenirken, ar giriine kapatlan meyvede bu arlk 43.6 gr olarak belirlenmitir. 4. Meyve Says Meyvelerdeki Olgunlama dnemi sonunda aalardaki meyveler toplanp saymlar yaplmtr. Aratrma bulgular incelendiinde Uygulama guruplar arasnda meyve saylar bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr (p<0,01). Ar giriine serbest braklan alanda aa ba ortalama 767.16 adet meyve elde edilirken, ar giriine kapatlan aalarda 248.86 adet meyve alnmtr. 5. Kivi Poleninden Yararlanlma Dzeyi Bal arlarnn kivi ieklerinden ne younlukta polen tadn saptamak iin ieklenme dneminde her gn kovanlara polen tuzaklar taklmtr. Tuzaklarndan toplanan polenlerden rastgele 200 polen paleti seilmitir. Kivi bitkisinin dii ve erkek ieklerinden temin edilen polenler ile Sawyer (1988)in belirttii gibi referans preparatlar hazrlanp bu preparatlar tuzaklardan salanan polenlere ait preparatlarla mikroskobik olarak karlatrlmtr. Bylece referans preparatlar ile rnek preparatlar karlatrlarak kivi polenlerini hangi oranda getirdii tespit edilmitir. Aratrma bulgular incelendiinde gnlk olarak Tuzaklardan toplanan ve rastgele alnan 200 polen paletli ierisinden belirlenen kivi polen paletleri arasnda istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr (p<0,01). Balarlar en youn poleni ieklenmenin 3. gn ile 6. gnleri arasnda toplad ve ortalama olarak 33.55 kivi polen paleti tad belirlenmitir. 6. ekirdek Miktarlar Gruplardaki Her bir aatan 3er adet meyve alnarak, her meyvede ekirdek miktar belirlenmitir. Aratrma bulgular incelendiinde Uygulama guruplar arasnda ekirdek saylar bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr (p<0,01). Ar giriine serbest braklan meyvede ortalama 1497.00 adet ve ar giriine kapatlan meyvede ise ortalama 152.76 adet ekirdek belirlenmitir.

124

7. Depolama mrleri Her bir aatan 3er adet meyve alnarak, her meyvenin oda artlarnda depolama mrne baklmtr. Aratrma bulgular incelendiinde Uygulama guruplar arasnda depo mrleri bakmndan istatiksel olarak nemli farkllklarn olduu saptanmtr (p<0,01). Ar giriine serbest braklan meyvede ortalama 66.78 gn ve ar giriine kapatlan meyvede ise ortalama 58.15 gn depo mrleri olduu saptanmtr. SONU: almada ar giriine serbest braklan alanda aa ba ortalama verimin ar giriine kapatlan alandaki aalardan elde edilen verime oran olduka yksek deerler gstermektedir. Sz konusu bu durumun bal arlarnn kivi meyvesi zerindeki tozlamada ve meyve tutumunda etkin bir rol stlendikleri gstergesi olarak ifade edilebilmektedir. Ayrca alma bulgularnda Arlarn tozlamada kullanld alanda elde edilen kivi meyvesinin TSE kivi standartlarnn belirledii ekstra deerler (boyut en az 90 gr) snfnda yer aldn gstermitir. Bu durum bal arlarnn kivi meyvesinin niteliini artrd gibi niceliinide ykselttiini belirtmektedir. Kivi Bitkiside Bal arlar iin iyi bir polen kaynadr. Sonulardan da anlalaca zere bal ars ile kivi bitkisi arasnda karlkl tam bir kar ilikisi mevcuttur.

125

KANATLI VE KK EVCLLER ARATIRMALARI PROGRAM DEERLENDRME TOPLANTISI 06-10 MART 2011-ANTALYA GNDEM 1. KAYIT 2. AILI 3. DVAN BAKANLIININ OLUTURULMASI 4. PROJELERN GRLMES YEN TEKLF PROJELER Sabri TOPBA-Erbeyli ncir AE Yem Partikl Bykl ve Yem Formunun Scak klim Koullarnda Yetitirilen Beyaz Yumurtac Tavuklarn Verim Performans, Yumurta Kalitesi ile Tylenme Skoru ve Baz Organ lmleri zerine Etkileri Do. Dr. Mehmet BOZKURT-Erbeyli ncir AE Karma Yeme Esansiyel Ya Karm, Prebiyotik, Probiyotik ve Enzim lavesinin Deneysel Koksidiyoz Bulatrlan Etlik Pililerin Performans, Dk Oosit Atm, Lezyon Skoru, Bakl ile Kimi Organ Arlklar zerine Etkileri Serhat BYKLEBLEBC-Lalahan Merkez AE Doku Kltr Medyumuna Katlan Trehaloz, Sistein ve Dithioerythritol Antioksidanlar ile Horoz Spermasnn Dondurulmas V. Serkan GNBEY-Ordu Arclk AE Bal Ars Kolonilerinde (Apis Mellifera L) Diyet Farkllnn retilen Ar St Miktar ve Biyokimyasal Yaps zerine Olan Etkisinin Belirlenmesi Cahit ZTRK-Alata Bahe Kltrleri AE Dou Akdeniz Blgesi Koullarnda Yetitiricilii Yaplan Bal Ars (Apis Mellifera L.) Kolonilerinde Grlen Hijyenik Davran Mekanizmasnn Aratrlarak Yntem Belirlenmesi Cahit ZTRK-Alata Bahe Kltrleri AE n Vitro Koullarda Balars ( Apis Mellifera L.) Bireyleri Yetitirilmesi, Bunlarn Gzlem Kovanlarnda ncelenmesi ve Ar Yetitiricilii ile Islah Bakmndan Kullanm Olanaklarnn Aratrlmas Cahit ZTRK-Alata Bahe Kltrleri AE Akdeniz Blgesinde Arclk letmelerinin Teknik ve Ekonomik Yapsnn Belirlenmesi DEVAM EDEN PROJELER Mustafa INAR-Erbeyli ncir AE Farkl Bor Dzeyleri ve Bor ile Fitaz Enziminin Birlikte Kullanmnn Etlik Pililerde Performans ile Baz Kan, Kemik ve Dk Parametreleri zerine Etkilerinin Belirlenmesi Erol BNTA-Erbeyli ncir AE Yeme ve Altla Farkl Fiziksel Yapda Zeolit lavesinin Etlik Pililerin Byme Performans ile Baz Serum, Kemik, Dk, Altlk Parametreleri ve Ayak Taban Yangs zerine Etkileri Ender KARADEMR-Tavukuluk AE Barred Rock - 1 Saf Hattnda Bacak Rengine Gre Cinsiyet Ayrm Olana Veren Bir Sr Oluturulmas ahnur E. DEMRTA-Tavukuluk AE Barred Rock I ve Rhode Island Red I Saf Hatlarnda Yumurta Kabuk Renginin yiletirilmesi ahnur E. DEMRTA-Tavukuluk AE Tavukuluk Aratrma Enstitsnde Bulunan Saf Hatlardan Kanat Tylenme Hzna Gre Cinsiyet Ayrmna mkan Salayan Soylarn Gelitirilmesi Hseyin GGER-Tavukuluk AE Tavukuluk Aratrma Enstitsndeki Yumurtac Saf Hatlarn Islah ve Bunlardan Ebeveyn ve Hibrit Elde Etme almalar Dr. smail DURMU- Tavukuluk AE Yumurtac Tavuklarda Thermoreglasyonun Epigenetik Adaptasyon Yoluyla Gelitirilmesi

126

Neval ZDOAN-Lalahan Merkez AE Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarnn Korunmas (Denizli ve Gerze Tavuk Irklarnn Korunmas) (BLG AMALI) Hasan ESE-Ordu Arclk AE Bat ve Orta Karadeniz Bal Ars (Apis mellifera L.) Ekotiplerinin Belirlenmesi ve Islah zeyir KARACA-Ege Tarmsal AE zmir Yresi Bal Arlarnn (Apis mellifera L.) Islah ve Saf Hat Oluturma almalar Muhsin KARA-Dou Anadolu Tarmsal AE Erzurum Yresi Bal Arlarnn (Apis mellifera L.) Islah ve Saf Hat Oluturma almalar Ahmet KUVANCI-Ordu Arclk AE Esansiyel Ya Karmnn Bal Arsnn Fizyolojik ve Davran Karakterleri zerindeki Etkilerinin Aratrlmas mit KAYABOYNU-Ordu Arclk AE Trkiyede Bulunan Baz Yerli Ar Irk ve Ekotiplerinde Genetik eitliliin Belirlemesinde Kullanlabilecek SSR Polimorfik Markr Setinin Belirlenmesi Cahit ZTRK-Alata Bahe Kltrleri AE Dou Akdeniz Blgesi Koullarnda Yetitiricilii Yaplan Balars (Apis mellifera L.) Kolonilerinde Hijyenik Davran Seleksiyonu ile Hastalk ve Parazitlere Kar Dayankl Hat Gelitirme Olanaklarnn Aratrlmas Muhsin KARA-Dou Anadolu Tarmsal AE Erzurum li Arclk Faaliyetlerinin Sosyo-ekonomik Analizi Hamza KOPUZ-Kafkas Ars retim Eitim ve Gen Merkezi Md. Kafkas Bal Arlarnn Gen Kayna Olarak Muhafazas Projesi (BLG AMALI) Prof. Dr. Ulviye KUMOVA-ukurova niversitesi, Ziraat Fak.Akdeniz Blgesinden Toplanacak Bal Ars (Apis mellifera L.,) Ekotiplerini Morfolojik, Davran ve Performans Karakterleri Ynnden Tanmlayarak, Adana li Koullarnda Islah Etme Yollarnn Aratrlmas (BLG AMALI) SONULANAN PROJELER Dr. Engin YENCE-Tavukuluk AE Yumurta Tavuu Yemlerinde Organik z Mineral Bileikleri (Mn, Zn, Cu ve Cr metionin) Kullanmnn Performans, Yumurta Kalitesi ve Kuluka zellikleri zerine Etkileri Do. Dr. Mehmet BOZKURT-Erbeyli ncir AE Esansiyel Ya Karmnn Etlik Pililerde Anticoccidial Olarak Kullanm Olanaklarnn Aratrlmas Do. Dr. Mehmet BOZKURT -Erbeyli ncir AE Yeme Maya Kltr ve Esansiyel Ya Karm lavesinin Scak klim Koullarndaki Yumurtac Tavuklarn Verim Performans, Baklk, Kimi Stres Parametreleri ile Yumurtann Oksidatif Stabilitesi zerine Etkileri Dr. Kasm ZEK-TAGEM Yumurta Tavuu Yemlerine Esansiyel Ya, Organik Asit, Prebiyotik, Probiyotiklerin Tek Balarna veya Esansiyel Yalarla kili Kombinasyon Halinde lavesinin Verim, Yumurta Kalite zellikleri ve Baz Organ Arlklar ile nce Barsak pH ve Viskozitesine Etkileri (BLG AMALI) Dr. Kasm ZEK-TAGEM Broyler Pililerde Tritikaleye Dayal Semeli Yemleme Metodunun Performans, Karkas zellikleri, Et Kalitesi, Sindirim Organ Arlklar, nce Barsak pH ve Viskozitesine Etkileri (BLG AMALI) Ahmet KUVANCI-Ordu Arclk AE Bal Arsnn (Apis mellifera L.) Kivi Bitkisi zerindeki Aktivitesi ve Polinasyonuna Olan Etkisinin Aratrlmas

127

KANATLI VE KK EVCLLER ARATIRMALARI PROGRAM DEERLENDRME TOPLANTISI KATILIMCI LSTES 06-10 Mart 2011 ANTALYA
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Ad ve Soyad Dr. Kasm ZEK Selda NALBANTOLU Kadriye T. WELLMANN lhan TAI Dr. mit EREL Temsilci Z.Nihal GLA brahim ZEYTNCLER Yusuf YURDALAN Caner DENGE Dr. Esra AEL Ahmet NC Yce CANOLER Dr. Hseyin SUNGUR Bahri YILMAZ Ziya AHN Mustafa DEMRALAY Prof. Dr. Ulviye KUMOVA Do. Dr. Ahmet EKEROLU Yrd. Do. Dr. Servet ARSLAN Prof. Dr. Ahmet ALEK Prof. Dr. Veysel AYHAN Do. Dr. Sedat AKTAN Do. Dr. Ahmet GLER Prof. Dr. Dr. Varol KURTOLU Yrd. Do. Dr. Meral KEEOLU Yrd. Do. Dr. Halil YENAR Feyzullah KONAK Hasan ESE Ahmet KUVANCI mit KAYABOYNU Nurdoan YAAR Hayriye EREFOLU Muhsin KARA Cahit ZTRK zeyir KARACA . mr UYGUR Kamil KKYILMAZ Do. Dr. Mehmet BOZKURT Erol BNTA Mustafa INAR Abdullah Uur ATLI Sabri TOPBA Hamza KOPUZ Osman GLER Sinan AYDIN Dr. Neval ZDOAN Dr. Hseyin KNET Dr. Cengizhan MIZRAK Dr. Engin YENCE Dr. Hseyin GGER Dr. smail DURMU Ali Gazi BOA Sleyman KALEBAI ahnur DEMRTA Serdar KAMANLI Kurumu TAGEM TAGEM TAGEM KKGM TGEM TEDGEM TKB Tarmsal Ekonomi AE. Md. Antalya Tarm l Mdrl Kars Tarm l Mdrl TGEM TBTAK TEMA Vakf BESD-BR YUM- BR Trkiye Ar Yetitiricileri Merkez Birlii Trkiye Ar Yetitiricileri Merkez Birlii Isparta Ar Yetitiricileri Birlii ukurova nv. Zir. Fak. /ADANA Gaziosmanpaa nv. Zir. Fak. TOKAT Gaziosmanpaa nv. Zir. Fak. TOKAT Ege ni. Zir. Fak. ZMR Sleyman Demirel nv. Zir. Fak. ISPARTA Sleyman Demirel nv. Zir. Fak. ISPARTA Ondokuz Mays nv. Zir. Fak. /SAMSUN Seluk nv. Vet. Fak. /KONYA Dzce nv. Fen-Edebiyat Fak. /DZCE St mam nv. Zir. Fak. /K.MARA Arclk AE /ORDU Arclk AE /ORDU Arclk AE /ORDU Arclk AE /ORDU Arclk AE /ORDU Arclk AE /ORDU Dou Anadolu TAE /ERZURUM Alata Bahe Kltrleri AE AYDIN Ege TAE Menemen /ZMR Ege TAE Menemen /ZMR Erbeyli ncir AE /AYDIN Erbeyli ncir AE /AYDIN Erbeyli ncir AE /AYDIN Erbeyli ncir AE /AYDIN Erbeyli ncir AE /AYDIN Erbeyli ncir AE /AYDIN Kafkas Ars retim, Eitim ve Gen Merkezi Mdrl /ARDAHAN Kafkas Ars retim, Eitim ve Gen Merkezi Mdrl /ARDAHAN Kafkas Ars retim, Eitim ve Gen Merkezi Mdrl /ARDAHAN Hayvanclk Merkez AE Lalahan /ANKARA Hayvanclk Merkez AE Lalahan /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Tavukuluk AE /ANKARA Grevi ube Mdr Mhendis Mhendis Veteriner Hekim Bauzman Mhendis le Tarm Mdr l Mdr Mhendis Uzman Aratrmac Uzman Genel Sekreter Genel Sekreter Ynetim Kurulu Bk. l Birlik Bakan l Birlik Bakan retim yesi retim yesi retim yesi retim yesi retim yesi retim yesi retim yesi retim yesi retim yesi retim yesi Enstit Mdr Enstit Mdr Yrd. Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mdr Yardmcs Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mdr Mhendis Mhendis Veteriner Hekim Veteriner Hekim Enstit Mdr Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis Mhendis

128

SONU RAPORU KTAPCIKLARI

129

T.C.
TARIM VE KYLER BAKANLII Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl

YUMURTA TAVUU YEMLERNDE ORGANK Z MNERAL BLEKLER (MN, ZN, CU VE CR METONN) KULLANIMININ PERFORMANS, YUMURTA KALTES VE KULUKA ZELLKLER ZERNE ETKLER

PROJE NO: TAGEM HAYSD/09/13/04/04

Dr. Engin YENCE Dr. Cengizhan MIZRAK Zir. Yk. Mh. Meltem CAN Zir. Mh. Zafer ATK Vet. Hek. Muhammed TUNCA

ubat/2011 Tavukuluk Aratrma Enstits ehit Cem Ersever Caddesi No:11 Yenimahalle/ANKARA

130

nsz Bu aratrmada, baz iz minerallerin organik-mineral bileiklerinin yksek emilme yetenekleri ve vcutta rol aldklar birok nemli fonksiyon, zellikle de yumurta kalitesine olumlu etkileri gz nne alnarak, bu minerallerin yumurtac tavuklarda performans, yumurta kalitesi ve kuluka zelliklerine etkilerinin detayl bir ekilde incelenmesi amalanmtr. Aratrma sonucuna gre iz minerallerin organik veya inorganik formda yumurta tavuklarna verilmesi ya da normal dzeyin yarya drlmesi performans deerlerini ve yumurta kalitesini etkilememitir. Ancak iz minerallerin organik formda ve normal dzeyde verilmesi kuluka randmann artrm, yumurta kabuu ve yumurtada daha fazla mineral birikimine neden olmutur. Sonu olarak, ticari yumurta retimi yapan iletmelerde iz minerallerin daha dk oranlarda verilmesi genel retim performans ve kalitesini etkilemeyecektir. Ancak damzlk iletmelerde daha yksek kuluka performans iin iz minerallerin yeme daha yksek oranlarda ve organik formda katlmas tercih edilmelidir. Yine zenginletirilmi yumurta retimi iin iz minerallerin organik formlarnn tercih edilmesi uygun olacaktr. Aratrma, T. C. Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl ve zel sektr (Bil-Yem Gda San. Tic. Ldt. ti.) tarafndan desteklenmitir.

131

indekiler: nsz indekiler 1. Ksaltma Tanmlar 2. izelge ve ekil Listeleri 3. z 4. Abstract 5. Giri 6. Literatr zeti 7. Materyal ve Metot 8. Bulgular ve Tartma 8.1. Yumurta tavuklarnn performans 8.2. Yumurta kalite zellikleri 8.3. Kuluka zellikleri 8.4. Kan parametreleri 8.5. Yumurta kabuu ve yumurta mineral ierikleri 8.6. Dk mineral ierikleri 9. zet 10. Literatr Listesi 11. Liflet rnei 12. Yrtclerin zgemii

Sayfa 1 2 2 3 4 4 5 6 7 11 11 12 13 13 14 15 16 17 19 22

1. Ksaltma Tanmlar KM kcal dl mg g g kg vd Kuru madde Kilokalori Desilitre Miligram Gram Mikrogram Kilogram ve dierleri

132

2. izelge ve ekil Listeleri Sayfa izelge 1. Deneme plan izelge 2. Yem hammaddelerinin ham besin maddeleri ve iz mineral ierikleri izelge 3. Deneme karma yemleri ve kimyasal bileimleri izelge 4. Deneme gruplarnn yaama gc ve canl arlklar izelge 5. Deneme gruplarnn performans deerleri izelge 6. Deneme gruplarnn d ve i yumurta kalite zellikleri izelge 7. Deneme gruplarnn kulukalk ve dll yumurta oranlar (%) izelge 8. Deneme gruplarnn k gc ve kuluka randmanlar (%) izelge 9. Deneme muamelelerinin baz minerallerin kan serumundaki seviyelerine etkileri izelge 10. Deneme muamelelerinin yumurta kabuu mineral ieriine etkileri (KM de) izelge 11. Deneme muamelelerinin yumurtann iz mineral ieriine etkileri (KM de) izelge 12. Deneme muamelelerinin dk mineral ieriine etkileri (KM de) 8 8 10 11 12 12 13 13 14 15 15 16

133

3. z Bu aratrma, yumurta tavuu yemlerine baz organik iz mineral bileiklerin (Mn, Zn, Cu ve Cr metionin) ilavesinin performans, yumurta kalitesi ve kuluka zelliklerine etkilerini belirlemek amacyla dzenlenmitir. Denemede, 50 haftalk yal Barred Rock kahverengi yumurtac tavuklar kullanlm ve 5 deneme grubu oluturulmutur. 1, 2, 3 ve 4. gruplara inorganik veya organik formda, 80 ppm Mn, 60 ppm Zn, 5 ppm Cu ve 0.15 ppm Cr ve 40 ppm Mn, 30 ppm Zn, 2.5 ppm Cu ve 0.07 ppm Cr ilavesi yaplmtr. 5. grupta ticari bir organik iz mineral karm kullanlmtr. Yaama gc, deneme sonu canl arlk, yumurta verimi, yumurta arl ve ktlesi, yem tketimi, yemden yararlanma oran, krk-atlak yumurta oran, ekil indeksi, kabuk kalnl ve arl, kabuk krlma mukavemeti, ak ykseklii, haugh birimi, kulukalk ve dll yumurta oran, yumurta kabuu Ca ve P, dk P ierikleri bakmndan muameleler arasnda istatistiksel olarak nemli farkllklar bulunmamtr (P>0.05). 60 haftalk yata organik iz mineral ieren II ve V. gruplarda daha yksek k gc ve kuluka randman elde edilmitir. z minerallerin inorganik formda ve yar dzeyde verilmesi sz konusu minerallerin ve kalsiyumun kan serumundaki konsantrasyonlarn azaltmtr. z minerallerin organik formu ve yksek dzeyi yumurta kabuu ve yumurtadaki Zn, Mn, Cu ve Cr birikimini artrmtr. Genel olarak iz minerallerin yarya drlmesi deerlendirmeyi artrm ve dk ile iz mineral atmn azalmtr. Dk Ca atm II. grupta dier gruplardan daha az olmutur. Anahtar kelimeler: Yumurta tavuu, organik iz mineral, performans, yumurta kalitesi, kuluka zellikleri 4. Abstract This research was conducted to determine the effects of supplementation of some organic trace mineral compounds (Mn, Zn, Cu and Cr methionine) in laying hens diets on performance, egg quality and incubation characteristics. Barred Rock brown laying hens at 50-week-old were used in the research and formed 5 experimental groups. 1, 2, 3 and 4 th groups were supplemented inorganic or organic forms, respectively, 80, 60, 5, 0.15 and 40, 30, 2.5, 0.07 ppm Mn, Zn, Cu and Cr. The last group was given a diet which contains a commercial organic trace mineral mixture. No significant differences among the treatments were determined for livability, final live weight, egg production, egg weight and mass, feed intake, feed efficiency, broken-crack egg rate, shape index, eggshell thickness and weight, eggshell breaking strength, albumen height, haugh unit, hatchability and fertility egg rate, eggshell Ca an P, feces P levels (P>0.05). II and V. groups that contain organic trace mineral had higher hatch to fertility and hatchability percentages of eggs. Inorganic form and semilevel of trace minerals decreased blood serum concentrations of this trace minerals and Ca. Organic form and high level of trace minerals increased eggshell and egg Zn, Mn, Cu ve Cr accumulations. In general, trace minerals to reduce by half increased evaluation and decreased extraction of trace minerals with feces. II. group had less feces Ca than other groups. Key words: Laying hen, organic trace mineral, performance, egg quality, hatchability

134

5. Giri Hayvanlarn yaamlarn normal srdrebilmeleri ve verim verebilmeleri iin minerallere gereksinimleri vardr. Hayvansal dokularn ve yemlerin tm ok deiik miktarlarda ve oranlarda mineral maddeler iermektedirler. Son yllarda hayvanlarn besin maddeleri gereksinimlerinin tespiti zerine nemli gelimeler salanm olmakla birlikte, iz minerallerin olduka karmak olan biyolojik yarayll, iz mineral kayna ve miktar, stres durumu, antagonistler, suda bulunan ve dier minerallerin yaraylln etkileyen mineraller, hayvann tr, ya, verim yn, dnemi ve dzeyi gibi pek ok durum iz mineral beslenmesinde baary etkilemektedir (Keshavarz 1997, Okuyan ve Fulya 2003). z mineraller vcutta ok az miktarlarda bulunmalarna ramen birok nemli fonksiyona sahiptir. Bunlardan inko enzim esi ve aktivatrdr, baz hormonlarla ilikisi vardr, nkleik asit metabolizmas ve protein sentezi, derinin salkl kalmas, baklk sistemi, su ve katyon dengesi, reme organlarnn geliimi ve ilevi, kemiklerin geliimi beyin fonksiyonlar ve vitamin A metabolizmasnda grevleri vardr. Manganez enzim aktivatrdr, kemiklerin bileimine ve enzimlerin yapsna girer, kolin biyosentezi, reme, lipid ve karbonhidrat metabolizmalarnda, hcre fonksiyonlarnda, baklk sisteminde, beyin fonksiyonlarnda grevleri vardr. Yumurta tavuklarnda manganez yumurta verimi, kabuk kalitesi ve k gcne etkilidir. Bakr hcre solunumu, kemik oluumu, keratinasyon, doku pigmentasyonu, merkezi sinir sistemi, reme, baklk sistemi, lipid metabolizmas iin gereksinir. Birok enzimin esansiyel elerindendir (Okuyan ve Fulya 2003). Krom enerji metabolizmas, kolesterol, ya ve protein sentezi iin hayati nemi olan, insulin kullanmn ayarlayan bir elementtir (Anderson 1987 ve NRC 1997). Yumurta kabuu uterusta bulunan yumurta kabuk bezi adn verdiimiz doku tarafndan ekillendirilmektedir. Yumurta kabuu protein ve mukopolisakkaridlerin kombinasyonundan olumu organik matriks olarak bilinen yap zerine kalsiyum karbonat iyonlarnn depolanmas ile meydana gelmektedir. Organik matriks, ii uzunlamasna lifli ve d taraf ise glikoprotein bir rtyle evrelenmi bir yapya sahiptir. Bu yapdaki proteinlerin % 70-75 inin kkrtl amino asitlerce zengin keratin benzeri, % 10 unun ise kollagen tipinde yapya sahip olduu dnlmektedir (Basauri 1997). Yumurta kabuunun yaklak % 92si CaCO3 den meydana gelmitir. Bunun iin yeterli miktarda kalsiyum ve karbonat iyonlarna gereksinim duyulmaktadr. Karbonat iyonlarnn temel kayna kan ve yumurta kabuk bezindeki hcrelerin metabolizmas sonucu retilen karbondioksittir. Su ve karbondioksitten bikarbonat iyonlarnn oluturulmas reaksiyonunda karbonik anhidraz enziminin ve bu enzimin kofaktr olan inkonun nemli rol oynad bildirilmektedir (Balnave vd 1992, Basauri 1997). Mangan elementinin protein-mukopolisakkarid yapnn oluumunda ok nemli rol oynad ve glikoprotein rtnn kabuk kalsifikasyonunun balangcn etkiledii sanlmaktadr (Garlich 1982). Yumurta tavuu ve bldrcn yemlerine krom ilavesinin zellikle stres koullarnda yumurta verimi, yumurta arl ve kabuk kalnln arttrd eitli aratrmaclar tarafndan bildirilmitir (Kim 1997, ahin vd 2002, ahin vd 2003). Kanatl hayvanlarn iz mineral ihtiyalar genellikle inorganik kaynaklardan salanmaktadr. Ancak inorganik iz minerallerin kullanm, zellikle tahl-soya arlkl rasyonlarda fazlaca bulunan fitin fosforun iz elementlerle znmeyen bileikler oluturmas, bu kaynaklarn sindirilebilirliklerinin dk olmas, gbreyle atlarak

135

evreyi kirletmeleri, ihtiyac karlamak iin gereinden fazla miktarda rasyona ilavesi ve bunun getirdii maliyet gibi birok dezavantaja sahiptir (Keshavarz 1997). Son yllarda zellikle kalsiyum metabolizmasnda ve yumurta kabuu oluum mekanizmalarnda nemli rol oynayan iz elementlere olan ilgi giderek artmaya balamtr. z elementlere artan ilginin bir dier sebebi de biyoteknolojik gelimeler sonucunda ekonomik olarak retilmeye balanan organik mineral bileiklerdir. Bu bileikler genellikle kk peptidlerin veya amino asitlerin kimyasal olarak iz elementlere balanmas ile meydana gelmektedir (Close 1999). Son yllarda tavuk yemlerinde kullanlmaya balanan organik iz mineral bileiklerden en nemlileri manganez, inko, bakr ve kromun eitli organik formlardr. Yumurta tavuklar iin NRC (1994) tarafndan bildirilen gereksinim deerleri, 18 mg Mn, 36 mg Zn ve 2 mg Cu kg/yemdir. norganik iz minerallerin vcutta emilim oranlar olduka dk (%10-40) olduundan karma yemlere ilave edilen miktarlar, bu deerlerden ok daha yksek tutulmaktadr. Yaplan birok aratrmada, organik minerallerin inorganik forma gre barsaktan emilme oranlarnn ok daha yksek olduu bildirilmitir (Johnson ve Socha 1998, Wedekind vd 1992, Safton ve Leeson 2004, Ji vd 2006). Ayrca amino aside balanarak elde edilen organikmineral bileiklerdeki amino asit oran yaklak % 80 olduundan, bu bileiklerden amino asit kayna olarak da yararlanld eitli aratrmaclar tarafndan bildirilmitir (Yi vd 2006). Bu aratrmada, baz iz minerallerin organik-mineral bileiklerinin yksek emilme yetenekleri ve vcutta rol aldklar birok nemli fonksiyon, zellikle de yumurta kalitesine olumlu etkileri gz nne alnarak, bu minerallerin yumurtac tavuklarda performans, yumurta kalitesi ve kuluka zelliklerine etkilerinin detayl bir ekilde incelenmesi amalanmtr. 6. Literatr zeti Keshavarz (1997) yumurta tavuklar zerinde yaptklar aratrmada, kontrol grubuna 2 farkl seviyede inorganik (30 ppm Mn, 25 ppm Zn ve 60 ppm Mn, 50 ppm Zn) ve organik- mineral bileii (4.5 ppm Mn, 7.5 ppm Zn ve 9 ppm Mn, 15 ppm Zn) formunda Mn ve Zn ilavesi yapmlar, yumurta verimi, yumurta arl, yumurta zgl arl, kabuk arl, krk ve anormal yumurta oran bakmndan gruplar arasnda farkllk (P>0.05) olmadn bildirmilerdir. Aratrmaclar organik-mineral bileiin yksek seviyesinde krk ve anormal yumurta orannda kontrol ve inorganik form gruplarna gre ortalama % 1.5 luk bir dme olduunu, kontrol grubuna gre organik form ilavesi ile yem deerlendirme ve haugh biriminde farkllk grlmezken, inorganik form ilavesinde yem deerlendirmede ve haugh biriminde azalma olduunu belirlemilerdir. Ceylan ve Scheideler (1999) beyaz yumurtac tavuklarda, ya, Ca dzeyi ile Mn ve Zn elat ilavesinin performans ve kabuk kalitesi zerine etkilerini inceledikleri aratrmada, Eggshell-49 (4.5 ppm Mn ve 7.5 ppm Zn/kg yem) ticari adl mangan ve inko elatlar ieren yem katksn kullanmlardr. Aratrclar Mn ve Zn elatlarn 20. haftadan itibaren kabuk kalitesi ile ilgili kriterler zerine faydal etkilerinin grlmeye baladn, 40. haftadan sonra organik-mineral bileiklerini tketen tavuklardan kabuk mukavemeti yksek ve krk-atlak oran az yumurta elde edildiini bildirmilerdir. Ayrca kabuk oluumunda nemli rol oynayan karbolik anhidraz enzim aktivitesi 40 ve 60. haftalk yalarda yaplan lmlerde organik-mineral bileiklerini tketen tavuklarda daha yksek tespit edilmitir. Yumurta verimi ve yem deerlendirme bakmndan gruplar arasnda farkllk grlmemitir (P>0.05).

136

Mabe vd (2003), yumurta tavuu karma yemlerine inorganik ve organik formda 2 farkl seviyede Mn, Zn ve Cu ilavesinin (srasyla, 60, 60, 10 ve 30, 30, 5 ppm Mn, Zn ve Cu) yal tavuklarda yumurta krlma mukavemetini ve yumurta elastik modln ykselttiini, tm yalarda kabuk orann ve kabuk indeksini (kabuk arl/yzey alan) deitirmediini, bu mineraller tarafndan yumurta sars ieriinin zenginletiini bildirmilerdir. Gl ve can (2004) tarafndan % 3.5 ve % 4 kalsiyum ieren yumurta tavuu yemlerinde, Eggshell-49 (4.5 ppm Mn ve 7.5 ppm Zn/kg) ticari adl organik mangan ve inko elatlar ieren yem katks ilavesinin etkilerini belirlemek amacyla yaplan bir aratrmada, tm gruplara ayrca inorganik formda 32 ppm Mn ve 24 ppm Zn/kg yem mineral katks ilave edilmitir. Ortalama canl arlk, yumurta verimi, yem tketimi, yemden yararlanma oran, yumurta zgl arl, haugh birimi ve serum Ca, P ve Mg seviyeleri bakmndan kontrol grubu ile benzer (P>0.05) sonular elde edilmitir. Ancak hasarl yumurta oran kalsiyum seviyesin artmas ve organik mineral ilavesi ile azalm (P<0.01), kabuk kalnl ise artmtr. Sahin vd (2002) dk scaklk koullar (6.8 oC) altnda yetitirilen yumurta tavuklar zerinde yaptklar aratrmada, karma yeme tek ve beraber olarak 400 ppb organik krom (krom pikolinat) ve 30 ppm inorganik inko (inko slfat) ilave etmilerdir. Tek olarak veya beraberce krom ve inko ilavesinin kontrol grubuna gre canl arlk, yem deerlendirme, haugh birimi, yumurta verimi, arl, zgl arl, kabuk arl ve kalnl ile serum inslin konsantrasyonunu artrdn, serum kortikosteron, glukoz ve kolesterol konsantrasyonlarnn ise azalttn bildirmilerdir. ahin vd (2002), yksek scaklk stresi altnda yetitirilen yumurtac bldrcnlarn karma yemlerine farkl seviyelerde (0, 200, 400, 800 ve 1200 ppb) organik krom (krom pikolinat) ilavesinin etkilerini belirlemek amacyla yaptklar aratrmada, krom seviyesinin artmas ile canl arlk, yem tketimi, yem deerlendirme, haugh birimi, yumurta verimi, arl, zgl arl, kabuk kalnl ile serum inslin konsantrasyonunun arttn, serum kortikosteron ve glukoz konsantrasyonlarnn ise azaldn bildirmilerdir. 7. Materyal ve Metot Denemede, Tavukuluk Aratrma Enstitsnde bulunan Barred Rock-1 yumurtac damzlk hatt kullanlmtr. Deneme ncesinde bireysel deneme kafeslerine yerletirilen toplam 500 adet tavuk bir hafta sreyle ticari tavuk yemi ile yemlenerek n denemeye tabi tutulmutur. Bu dnemde tavuklarn yumurta verimleri ve yumurta arlklar tespit edilip, canl arlklar belirlendikten sonra bu zellikler bakmndan gruplar arasnda farkllk olmamasna dikkat edilerek toplam 450 adet tavuk tesadf parselleri deneme tertibine uygun olarak 5 grup ve 6 tekerrr (her tekerrrde 15 tavuk) olacak ekilde rastgele yine bireysel kafeslere datlmtr. Bireysel kafesler 3 katl, sral, her blmesi 25x47 cm boyutlarnda, gbre bantldr. Suni tohumlamada kullanlmak zere her grup iin 9 adet, toplam 45 adet salkl horoz 40 haftalk yata bireysel horoz kafeslerine alnm ve denemenin balamasn takiben deneme karma yemleri ile yemlenmilerdir. Horozlar deneme kafeslerine yerletirilirken kloak evresi krklmtr. Horoz kafesleri tek katl, sral, her blmesi 55x48 cm boyutlarnda, gbre bantldr. Deneme tavuk ve horozlar 50 haftalk yata iken balam ve 16 hafta devam etmitir. Denemeye balama yann 50 haftalk ya olarak seilmesine, tavuklarn ya ilerledike minerallerden yararlanma oranlarnn dmesi ve buna bal olarak yumurta kabuk kalitesinde meydana gelebilecek olumsuzluklar organik minerallerin ne lde

137

giderebileceini grmek amacyla karar verilmitir. Deneme boyunca yem ve su serbest olarak verilmitir. Deneme kmesleri k ve havalandrma kontroll olup, deneme sresince sabit 16 saat aydnlatma uygulanmtr. Denemede, baz iz minerallerin (Mn, Zn, Cu ve Cr) inorganik ve Trkiyede retilmi organik formlarnn iki farkl seviyesi ile ticari bir organik iz mineral karm karlatrlmtr. Deneme plan izelge 1de verilmitir. izelge 1. Deneme plan Deneme gruplar 1. grup (I) 2. grup (II) 3. grup (III) 4. grup (IV) 5. grup (V) Muamele norganik formda 80 ppm Mn, 60 ppm Zn, 5 ppm Cu ve 0.15 ppm Cr Organik formda 80 ppm Mn, 60 ppm Zn, 5 ppm Cu ve 0.15 ppm Cr norganik formda 40 ppm Mn, 30 ppm Zn, 2.5 ppm Cu ve 0.075 ppm Cr Organik formda 40 ppm Mn, 30 ppm Zn, 2.5 ppm Cu ve 0.075 ppm Cr Ticari organik iz mineral karm

Tavuklarn besin maddeleri ihtiyalar NRC (1994) bildirii dikkate alnarak belirlenmitir. Aratrma balamadan nce AOAC (1984)de bildirilen yntemlere gre yem hammaddelerinin ham besin maddeleri, eker ve niasta analizleri yaplmtr. Metabolik enerjinin hesaplanmasnda Janssen (1989) bildiriinden yararlanlmtr. Deneme karma yemleri analiz deerlerine gre izokalorik ve izonitrojenik olarak hazrlanmtr. Ayrca ham maddelerde Mn, Zn, Cu ve Cr analizleri yaplmtr (SM 2005) (izelge 2). izelge 2. Yem hammaddelerinin ham besin maddeleri ve iz mineral ierikleri erik Kuru madde (%) Ham protein (%) Ham ya (%) Ham kl (%) Niasta (%) eker (%) Ham selloz (%) Metabolik enerji (kcal/kg) Mangan (mg/kg) inko (mg/kg) Bakr (mg/kg) Krom (mg/kg) Msr 87.6 7.5 3.15 1.1 66 2.7 2.3 3474 4.885 29.65 2.135 0.345 Yem hammaddeleri Soya kspesi Ayiei tohumu kspesi 88.6 87.9 45.1 29.8 1.6 1.2 6.6 5.7 7.7 1.7 11.2 5.1 3.0 21.3 2672 1563 33.20 27.45 43.95 63.60 11.30 18.20 2.945 0.680

Deneme gruplarnda kullanlan karma yemlerin yaps ve kimyasal bileimleri izelge 3de verilmitir. Karma yemlerin analiz edilmeyen besin maddeleri hesaplanrken, NRC (1994) de bildirilen deerlerden yararlanlmtr. Tm muamele gruplarnda mineral seviyesini ayn tutmak amac ile farkl mineral n karmlar hazrlanmtr. Yerli ve yabanc organik mineral n karmlar zel firmalardan temin edilmitir. norganik mineral n karmlar Tavukuluk Aratrma Enstitsndeki

138

mikro mikserde (2 kg kapasiteli) 1800 devir/dakikada 3 dakika kartrlarak hazrlanmtr. Gruplarn yem tketimleri 15 gnlk dnemlerle belirlenmitir. Yumurta tavuklarnn yumurta verimleri ve krk-atlak yumurta saylar gnlk olarak kaydedilmi, her 15 gnde bir iki gnlk yumurta biriktirilerek yumurta arl tespit edilmitir. Yumurta verimi tavuk/gn hesabna gre hesaplanmtr. Ayrca yumurta arl ve yumurta verimi deerlerinden yumurta ktlesi, yem tketimi ve yumurta ktlesi deerlerinden yemden yararlanma oran hesaplanmtr. Gruplarda grlen lmler gnlk kaydedilmi, tavuklarnn deneme ba ve sonu canl arlklar tespit edilmitir. Denemede 15 gnde bir yumurta kalite zelliklerinden ekil indeksi, kabuk kalnl ve arl, kabuk mukavemeti, ak ykseklii ve haugh birimi tespit edilmitir. ekil indeksi yumurtann genilii ile uzunluu arasndaki oran belirleyen aletle, kabuk kalnl Mitutoyo dijital mikrometre ile llmtr. Kabuk kalnl deeri yumurta kabuunun sivri, kt ve orta blmlerinin kabuk zar soyulduktan sonra yaplan lmlerinin ortalamas eklinde hesaplanmtr. Kabuk arlk orann tespit etmek iin ilk nce yumurta arl belirlenmi, yumurtalar krlm, kabuklar zarlarndan ayrlarak tartlm ve yumurta arlna oranlanmtr. Krlma mukavemeti Futura mukavemet lm cihaz ile Newton cinsinden ve ak ykseklii Futura ak ve sar ykseklii lm nitesi ile elektronik olarak yaplmtr. Haugh birimi, ak ykseklii ve yumurta arl deerleri kullanlarak aadaki formle gre hesaplanmtr (Haugh 1937). Haugh birimi = 100 Log (Ak ykseklii+7.57-1.7Yumurta arl0.37) Deneme baladktan 5 ve 10 hafta sonra suni tohumlama ile tavuklar tohumlanarak iki kuluka k yaplm ve deneme gruplarnn kulukalk ve dll yumurta oran, k gc ve kuluka randman tespit edilmitir. Deneme sonunda (66 haftalk yata) her gruptan 6ar tavuun kan serumunda Ca, Mn, Zn, Cu ve Cr analizleri yaplmtr. Kan her bir tavuktan bireysel olarak kanat alt venalardan enjektr yardmyla alnmtr. Ca, Mn, Zn, Cu ve Cr analizlerinde kan plazmas trichloroasetik asit zeltisi ile dilue edilerek ken ksmdan ayrlm (Laakso vd 2001), zelti ksm (Ca 317.9 nm, Mn 257.6 nm, Zn 206.2 nm, Cu 327.4 nm ve Cr 267,7 nm dalga boylarnda) Perkin Elmer Optima 2100DV ICP-OES (Metals By Plasma Emission Spectroscopy) cihazna verilerek okuma (SM 3120B) yaplmtr (SM 2005). Denemenin son haftas (66. haftalk yata) yumurta kabuunda Ca, P, Zn, Mn, ve Cu; yumurtada Zn, Mn, Cu ve Cr analizleri 3 tekerrr halinde yaplmtr. Her tekerrr iin ayn gruba ait 10 adet yumurta suda kaynatlm, kabuklar soyulmu ve kabuklar zarlarndan ayklanmtr. Kabuklar 105 0C de kurutulmu ve tlmtr. Yumurta ii ise 60 0C de 4 gn boyunca kurutularak, tlmtr. Bu rneklerde Ca, Mn, Zn, Cu ve Cr analizleri Hava Asetilen Alev Emisyon Metodu (SM 3030 D,E,F,G,H ve I; SM 3111B) kullanlarak, Perkin Elmer Atomik Absorpsiyon Spektrofotometrede yaplmtr (SM 2005). Toplam P analizi Askorbik Asit Metodu kullanlarak (SM 4500P B ve E), PGI T 60 UV/VIS Spektrofotometrede yaplmtr (SM 2005). Her gruptan 6 tavuun 24 saatlik dks toplanm (66. haftalk yata), 105 0C de kurutulup, tlmtr. Kurutulmu dk rneklerinde Ca, Mn, Zn, Cu ve Cr analizleri Perkin Elmer Atomik Absorpsiyon Spektrofotometrede, toplam P analizi PGI T 60 UV/VIS Spektrofotometrede yaplmtr (SM 2005).

139

izelge 3. Deneme karma yemleri ve kimyasal bileimleri Yem hammaddeleri Msr Ayiei tohumu kspesi Soya kspesi Bitkisel ya Mermer tozu Di kalsiyum fosfat Tuz DL-Metionin Salmonella nleyici Antioksidan Vitamin n karma1 Mineral n karma 12 Mineral n karma 23 Mineral n karma 34 Organik mineral5 Ticari organik mineral6 Kum Toplam (kg) Ham protein (%) Metabolik enerji (kcal/kg) Kuru madde (%) Ham selloz (%) Ham kl (%) Ham ya (%) Kalsiyum7(%) Fosfor(yararlanlabilir)7 (%) Metionin7 (%) Metionin+Sistin7 (%) Lisin7(%) Triptofan7 (%) Linoleik asit7 (%)
1

I 561.6 95.5 209.4 10 99.1 14.1 3.5 1.8 2.0 0.5 1.0 1.0 0.5 1000 16.5 2750 89.2 4.47 13.6 3.22 4.0 0.37 0.44 0.72 0.82 0.18 2.03

Deneme gruplar II III 561.6 561.6 95.5 95.5 209.4 209.4 10 10 99.1 99.1 14.1 14.1 3.5 3.5 1.8 1.8 2.0 2.0 0.5 0.5 1.0 1.0 0.5 0.5 0.5 1.0 0.5 1000 1000 16.5 16.5 2750 2750 89.2 89.2 4.47 4.47 13.6 13.6 3.22 3.22 4.0 4.0 0.37 0.37 0.44 0.44 0.72 0.72 0.82 0.82 0.18 0.18 2.03 2.03

IV 561.6 95.5 209.4 10 99.1 14.1 3.5 1.8 2.0 0.5 1.0 0.5 0.5 0.5 1000 16.5 2750 89.2 4.47 13.6 3.22 4.0 0.37 0.44 0.72 0.82 0.18 2.03

V 561.6 95.5 209.4 10 99.1 14.1 3.5 1.8 2.0 0.5 1.0 0.5 1 1000 16.5 2750 89.2 4.47 13.6 3.22 4.0 0.37 0.44 0.72 0.82 0.18 2.03

Vitamin n karmann her 1 kg 15 000 000 IU A, 5 000 000 IU D3, 50 g E, 10 g K3, 4 g B1, 8 g B2, 5 g B6, 25 mg B12, 50 g niasin, 20 g pantotanik asit, 2 g folik asit, 250 mg biotin, 75 g askorbik asit, 175 g kolin vitaminlerini iermektedir. 2 Mineral n karma 1in her 1 kg 80 g Mn, 60 g Zn, 5 g Cu, 150 mg Cr minerallerini iermektedir. 3 Mineral n karma 2nin her 0.5 kg 35 g Mg, 40 g Fe, 2 g I, 500 mg Co, 200 mg Se minerallerini iermektedir. 4 Mineral n karma 3n her 0.5 kg 35 g Mg, 55 g Mn, 40 g Zn, 3 g Cu, 150 mg Cr, 20 g Fe, 2 g I, 500 mg Co, minerallerini iermektedir. 5 Organik mineralin her 1 kg 80 g Mn, 60 g Zn, 5 g Cu, 150 mg Cr minerallerini iermektedir. 6 Altech organik mineralin her 1 kg 25 g Mn, 20 g Zn, 2 g Cu, 20 g Fe, 200 mg Se minerallerini iermektedir. 7 Hesaplanm deerler

140

Aratrmada yzde olarak ifade edilen parametreler a transformasyonuna tabi tutulmu ve elde edilen parametreler Tesadf Parselleri Deneme Tertibinde MNTAB 14 paket programnda deerlendirilmi ve gruplar arasndaki farklln hangi gruplar arasnda olduunu tespit etmek iin Duncan testinden (Duncan 1955) yararlanlmtr. 8. Bulgular ve Tartma 8.1. Yumurta tavuklarnn performans Deneme gruplarnn yaama gc, deneme ba ve sonu canl arlklar izelge 4de verilmitir. Gruplar arasnda yaama gc ve canl arlk ortalamalar arasnda nemli farkllklar belirlenmemitir (P>0.05). Bu aratrma ile benzer olarak Gl ve can (2004) karma yeme ilave olarak katlan organik iz minerallerin (Mn ve Zn) yumurta tavuklarnn canl arln etkilemediini, aksine Sahin vd (2002) yeme organik krom ilavesinin canl arl nemli dzeyde artrdn bildirmilerdir. izelge 4. Deneme gruplarnn yaama gc ve canl arlklar Gruplar I II III IV V SEM P Yaama gc (%) 98.9 100 98.9 98.9 100 0.372 0.736 Deneme ba canl arlk (g/tavuk) 1980 1977 1969 1959 1957 11.1 0.958 Deneme sonu canl arlk (g/tavuk) 2012 2018 2007 2005 2006 10.5 0.996

Deneme gruplarna ait performans deerleri izelge 5de verilmitir. Yumurta verimi, arl ve ktlesi, yem tketimi ve yemden yararlanma oran bakmndan deneme muameleleri arasnda nemli farkllklar tespit edilmemitir (P>0.05). Yaplan eitli aratrmalarda bu denemeye benzer olarak yeme organik iz mineral ilavesinin yumurta verimi, yumurta arl, yem tketimi ve yem deerlendirmeyi etkilemedii bildirilmitir (Keshavarz 1997, Ceylan ve Scheideler 1999, Gl ve can 2004). Bu aratrmann aksine, Keshavarz (1997), iz minerallerin yeme inorganik formda ve azaltlarak verilmesinin yem deerlendirmeyi azatln, Sahin (2002), yumurta tavuu yemlerine katlan 400 ppb lik organik kromun yumurta verimi, yumurta arl ve yem deerlendirmeyi artrdn bildirmilerdir.

141

izelge 5. Deneme gruplarnn performans deerleri Yemden yararlanma oran (g yem/g yumurta) 2.48 2.46 2.44 2.43 2.42 0.015 0.833

Yumurta Yumurta Yumurta Yem Gruplar verimi arl ktlesi tketimi (%/tavuk/gn) (g/yumurta) (g/tavuk/gn) (g/tavuk/gn) I II III IV V SEM P 76.4 76.9 76.6 76.7 77.5 0.43 0.931 59.3 59.7 59.4 59.4 59.1 0.19 0.898 45.3 45.9 45.5 45.6 45.8 0.28 0.971 112.0 112.6 110.8 110.7 110.7 0.47 0.602

8.2. Yumurta kalite zellikleri Deneme gruplarna ait yumurta kalite zellikleri izelge 6da verilmitir. Yumurta d kalite zelliklerinden krk-atlak yumurta oran, ekil indeksi, kabuk arl oran, kabuk kalnl ve krlma mukavemeti bakmndan muameleler arasnda nemli farkllklar belirlenmemitir (P>0.05). Yumurta i kalite zelliklerinden ak ykseklii ve haugh birimi bakmndan da muameleler arasnda nemli farkllklar saptanmamtr (P>0.05). Bu aratrmaya benzer olarak yeme organik iz mineral ilavesiyle Keshavarz (1997) haugh birimi ve krk-atlak yumurta oran, Mabe vd (2003) kabuk oran, Gl ve can (2004) haugh biriminin deimediini (P>0.05) bildirmilerdir. Bu aratrmada bulunan sonularn aksine, baz aratrmaclar organik iz minerallerin yumurta tavuu yemlerine ilavesiyle kabuk krlma mukavemetinin arttn ve buna bal olarak krk-atlak yumurta orannn azaldn bildirmilerdir (P<0.05) (Ceylan ve Scheideler 1999, Mabe vd 2003, Gl ve can 2004). Gl ve can (2004) organik Mn ve Zn ve Sahin vd (2002) organik Cr ilavesiyle kabuk kalnlnn nemli dzeyde arttn (P<0.05) saptamlardr. Haugh birimi de organik krom ilavesiyle artmtr (Sahin vd 2002). izelge 6. Deneme gruplarnn d ve i yumurta kalite zellikleri KrkKabuk Kabuk Kabuk atlak ekil arl Grupla kalnl krlma yumurt indeks oran r (10-2 mukavemet a oran i (%) (%/yumurta mm) i (N) (%) ) I 5.25 77.1 8.94 30.78 34.4 II 4.53 77.1 8.96 30.73 35.0 III 5.00 77.2 9.00 30.86 33.9 IV 5.10 77.3 8.93 30.46 33.4 V 4.80 77.2 8.80 30.89 34.0 SEM 0.181 0.07 0.031 0.08 0.20 P 0.774 0.812 0.272 0.503 0.096

Ak yksekli i (mm) 6.58 6.39 6.45 6.62 6.50 0.037 0.273

Haug h birimi 80.0 79.3 79.6 80.3 79.8 0.24 0.782

142

8.3. Kuluka zellikleri Deneme gruplarnn kuluka zellikleri izelge 7 ve 8de verilmitir. Deneme gruplar arasnda 55 ve 60 haftalk yataki ve ortalama kulukalk ve dll yumurta oranlar bakmndan nemli farkllklar tespit edilmemitir (P>0.05). izelge 7. Deneme gruplarnn kulukalk ve dll yumurta oranlar (%) Kulukalk yumurta oran 55 haftalk 60 haftalk Ortalama ya ya 85.0 85.4 85.2 82.5 88.0 85.3 81.6 89.6 85.6 85.1 88.6 86.9 85.0 89.5 87.2 1.09 0.91 0.82 0.778 0.734 0.926 Dll yumurta oran 55 haftalk 60 haftalk Ortalama ya ya 94.6 96.3 95.4 95.3 96.3 95.8 96.1 93.8 95.0 96.6 93.5 95.0 97.5 97.6 97.6 0.51 0.57 0.42 0.433 0.209 0.211

Gruplar I II III IV V SEM P

55 haftalk yata k gc ve kuluka randmanlar bakmndan muameleler arasnda nemli farkllklar bulunmazken (P>0.05), 60 haftalk yata nemli farkllklar (P<0.05) tespit edilmitir. Organik iz mineral ieren II. grubun ve V. grubun (IV. grup hari) dier gruplardan nemli dzeyde daha yksek k gcne sahip olduu grlmektedir (P<0.05). Kuluka randman bakmndan da yine organik iz mineral ieren II ve V. gruplarn dier gruplardan nemli dzeyde daha yksek deerlere sahip olduu tespit edilmitir (P<0.01). Yeme iz minerallerin inorganik olarak ilavesi veya organik iz minerallerin yarya drlmesi 60 haftalk yata daha dk k gc (P<0.05) ve kuluka randmanna (P<0.01) sebep olmutur. izelge 8. Deneme gruplarnn k gc ve kuluka randmanlar (%) k gc 55 haftalk 60 haftalk ya ya 81.3 82.6 c 80.3 89.1 a 84.0 83.5 c 84.7 84.1 bc 83.3 87.1 ab 0.97 0.73 0.658 0.012 Kuluka randman 55 haftalk 60 haftalk Ortalama ya ya 76.9 79.5 b 78.2 76.6 85.9 a 81.2 80.6 78.4 b 79.5 81.8 78.6 b 80.2 81.3 85.0 a 83.1 1.02 0.87 0.71 0.335 0.001 0.234

Gruplar I II III IV V SEM P

Ortalama 82.0 84.7 83.7 84.4 85.2 0.61 0.554

8.4. Kan parametreleri Deneme gruplarnn baz kan mineral deerleri izelge 9da verilmitir. Kan mineral deerleri bakmndan muameleler arasnda nemli farkllklar tespit edilmitir (P<0.05). Genel olarak incelendiinde, inko, mangan ve bakr iz minerallerinin yeme inorganik formda ve dk dzeyde verilmesi sz konusu minerallerin ve kalsiyumun kan serumundaki konsantrasyonlarn azaltmtr. 143

Yksek dzeyde organik iz mineralle yemlenen II. grupta en yksek serum Ca seviyesi belirlenirken, dier organik formlu IV ve V. gruplar bu grubu takip etmitir. norganik iz mineral ilave edilen I ve III. gruplarn serum kalsiyum seviyelerinin II. gruptan nemli dzeyde daha dk olduu grlmektedir (P<0.01). Gl ve can (2004) ise yumurta tavuu yemlerine ilave olarak verilen organik iz minerallerin serum Ca, P ve Mg seviyelerinin deitirmediini bildirmilerdir. Yeme katlan inkonun inorganik formda ve yarya drlerek verilmesi serum inko seviyesini organik yksek inko verilmesine gre nemli dzeyde drmtr (P<0.01). Serum mangan seviyesinde de inkoya benzer bir durum sz konusudur, ancak burada ticari organik karm (V. grup) en yksek serum Mn deerine sahip olmutur (P<0.01). Yksek ve azaltlm organik iz mineral karmlar ile yemlenen gruplarn dier gruplardan (inorganik ve ticari organik) nemli dzeyde daha yksek serum Cu seviyelerine sahip olduu saptanmtr (P<0.05). Kan mineral deerlerinden de anlald gibi yumurta tavuu yemlerine iz minerallerin organik formda verilmesi birok aratrmada olduu gibi inorganik forma gre barsaktan emilme oranlarn nemli dzeyde artrmtr (Johnson ve Socha 1998, Wedekind vd 1992, Safton ve Leeson 2004, Ji vd 2006). izelge 9. Deneme muamelelerinin baz minerallerin kan serumundaki seviyelerine etkileri Gruplar I II III IV V SEM P Ca (mg/dl) 31.55 b 36.08 a 30.55 b 34.69 ab 33.39 ab 0.57 0.005 Zn (mg/dl) 0.48 ab 0.59 a 0.42 b 0.48 ab 0.52 ab 0.015 0.005 Mn (g/dl) 4.42 ab 5.26 a 3.16 b 3.96 ab 5.43 a 0.227 0.002 Cu (g/dl) 33.97 b 40.52 a 33.54 b 40.84 a 38.15 b 0.95 0.016 Cr (g/dl)* <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01

*Kan krom analizinde tm deerler 0.01 in altnda olduundan cihaz okuma yapamamtr.

8.5. Yumurta kabuu ve yumurta mineral ierikleri Deneme gruplarnn yumurta kabuk ve yumurta mineral ierikleri izelge 10 ve 11 de verilmitir. Yemlere organik ve inorganik iz minerallerin yksek veya yar yarya azaltlm oranlarda katlmas yumurta kabuu kalsiyum ve fosfor ieriklerini etkilemezken (P>0.05), kabuk inko, mangan, bakr ve yumurta inko, mangan, bakr ve krom ieriklerini nemli dzeyde deitirmitir (P<0.01). Yemdeki iz mineral miktarnn yarya drlmesi iz mineral formuna bakmakszn kabuktaki Zn, Mn ve Cu birikimini nemli dzeyde drmtr (P<0.01). Yeme yksek dzey ve organik formda iz minerallerin katld II. grupta yumurta kabuundaki Zn birikimi dier gruplardan nemli dzeyde daha yksek olmutur (P<0.01). Kabuktaki Mn ve Cu birikimi iz minerallerin yksek dzeyde inorganik veya organik formda verildii gruplarda (I, II ve V. gruplar) daha yksek olmutur.

144

izelge 10. Deneme muamelelerinin yumurta kabuu mineral ieriine etkileri (KM de) Gruplar I II III IV V SEM P Ca (%) 37.48 37.71 37.31 37.48 37.51 0.20 0.988 P (%) 0.12 0.12 0.11 0.12 0.11 0.003 0.150 Zn (mg/kg) 3.60 b 4.52 a 2.66 c 2.69 c 3.42 b 0.187 0.0001 Mn (mg/kg) 2.65 a 2.81 a 1.80 b 1.89 b 2.57 a 0.115 0.0001 Cu (mg/kg) 3.53 a 3.74 a 2.40 b 2.52 b 3.42 a 0.153 0.0001

Genel olarak organik iz minerallerin yumurtada daha fazla birikim saladklar grlmektedir. Organik formda yemlenen II ve V. gruplarn yumurtalarnda dier gruplardan nemli dzeyde daha fazla Zn birikimi saptanmtr (P<0.01). z minerallerin inorganik formda ve yarya drlerek verilmesi yumurtada daha az Zn birikimine sebep olmutur. Manganda da benzer sonular alnmtr (P<0.01), ancak yksek dzeyde inorganik iz mineralle yemlenen I. grupta Mn birikimi dier iz minerallere gre daha fazla olmutur. norganik formda yemlenen gruplarn yumurtalarnda organik formda yemlenenlere gre nemli dzeyde daha az Cu birikimi olmutur (P<001). Yumurtadaki Cr birikimini incelediimizde, II. grubun dier gruplardan daha yksek Cr birikimi salad belirlenmitir (P<0.01). Kromun inorganik olarak verilmesi ve dzeyinin drlmesi birikimi de azaltmtr. Aratrma sonular Mabe vd (2003) tarafndan yal yumurta tavuklar zerinde yaplan aratrmada, yeme organik iz mineral ilavesinin yumurta sars iz mineral ieriklerini artrd eklindeki sonularla benzerlik gstermektedir. izelge 11. Deneme muamelelerinin yumurtann iz mineral ieriine etkileri (KM de) Gruplar I II III IV V SEM P Zn (mg/kg) 46.64 b 55.36 a 45.34 b 46.45 b 55.08 a 1.260 0.0001 Mn (mg/kg) 0.98 ab 1.30 a 0.66 b 0.72 b 1.35 a 0.085 0.001 Cu (mg/kg) 3.62 b 4.52 a 3.54 b 4.15 a 4.35 a 0.111 0.0001 Cr (mg/kg) 0.46 b 0.74 a 0.33 b 0.53 b 0.47 b 0.039 0.002

8.6. Dk mineral ierikleri Deneme gruplarnn dk mineral ierikleri izelge 12 de verilmitir. Yemlere organik ve inorganik iz minerallerin yksek veya yar yarya azaltlm oranlarda katlmas dk fosfor seviyelerini etkilemezken (P>0.05), dk kalsiyum, inko, mangan, bakr ve krom ieriklerini nemli dzeyde deitirmitir (P<0.05). Yksek dzeyde organik iz minerallerin verildii II. grup dier gruplara gre dk ile daha az Ca atmtr (P<0.01). Bu sonucu kandaki kalsiyum deerleri de desteklemektedir. z mineral dzey ve formu dk P ieriini etkilememitir (P>0.05). Genel olarak iz minerallerin yarya drlmesi deerlendirmeyi artrm ve dk ile iz mineral atm azalmtr. Dk Zn ierii dzeyin yarya drld III ve 145

IV. gruplarda dier gruplara gre nemli dzeyde daha az tespit edilmitir (P<0.01). z minerallerin organik formda olmas dk Zn atmn saysal olarak azaltmtr. En yksek dk Mn dzeyi II. grupta belirlenirken, II. grubun dk Mn dzeyi II, III ve IV. gruplardan nemli dzeyde daha yksek olmu, ticari organik formla benzer olmutur. (P<0.01). Yani iz mineral dzeyinin drlmesi ve organik form dk Mn dzeyini azaltmtr. Yine dk Cu ierii de dzeyin yarya drld III ve IV. gruplarda dier gruplara gre nemli dzeyde daha dk tespit edilmitir (P<0.01). Dk Cr dzeyi en dk IV. grupta tespit edilirken, bu grup III ve IV. gruplardan nemli dzeyde daha az dk ile Cr atmtr (P<0.05). izelge 12. Deneme muamelelerinin dk mineral ieriine etkileri (KM de) Gruplar I II III IV V SEM P Ca (%) 6.04 a 5.31 b 5.89 a 8.83 a 6.06 a 0.08 0.002 P (%) 0.55 0.52 0.57 0.57 0.53 0.008 0.058 Zn (mg/kg) 164.0 a 150.0 a 105.0 b 104.3 b 150.3 a 6.94 0.0001 Mn (mg/kg) 129.0 a 104.3 b 98.3 b 82.5 b 109.0 ab 4.42 0.001 Cu (mg/kg) 16.60 a 14.50 a 9.93 b 8.87 b 14.10 a 0.811 0.0001 Cr (mg/kg) 1.82 ab 1.76 ab 1.84 a 1.70 b 1.84 a 0.02 0.018

Sonu olarak, yemeklik yumurta retimi yapan iletmelerde iz minerallerin daha dk oranlarda verilmesi genel retim performans ve kalitesini etkilemeyecektir. Ancak, damzlk iletmelerde daha yksek kuluka performans iin iz minerallerin yeme daha yksek oranlarda ve organik formda katlmas tercih edilmelidir. Ayrca, zenginletirilmi yumurta retimi iin iz minerallerin organik formlarnn tercih edilmesi uygun olacaktr. 9. zet Bu aratrma, yumurta tavuu yemlerine baz organik iz mineral bileiklerin (Mn, Zn, Cu ve Cr metionin) ilavesinin performans, yumurta kalitesi ve kuluka zelliklerine etkilerini belirlemek amacyla dzenlenmitir. Denemede, 50 haftalk yal Barred Rock kahverengi yumurtac tavuklar kullanlm ve 5 deneme grubu oluturulmutur. 1, 2, 3 ve 4. gruplara inorganik veya organik formda, 80 ppm Mn, 60 ppm Zn, 5 ppm Cu ve 0.15 ppm Cr ve 40 ppm Mn, 30 ppm Zn, 2.5 ppm Cu ve 0.07 ppm Cr ilavesi yaplmtr. 5. grupta ticari bir organik iz mineral karm kullanlmtr. Yaama gc, deneme sonu canl arlk, yumurta verimi, yumurta arl ve ktlesi, yem tketimi, yemden yararlanma oran, krk-atlak yumurta oran, ekil indeksi, kabuk kalnl ve arl, kabuk krlma mukavemeti, ak ykseklii, haugh birimi, kulukalk ve dll yumurta oran, yumurta kabuu Ca ve P, dk P ierikleri bakmndan muameleler arasnda istatistiksel olarak nemli farkllklar bulunmamtr (P>0.05). 60 haftalk yata organik iz mineral ieren II ve V. gruplarda daha yksek k gc ve kuluka randman elde edilmitir. z minerallerin inorganik formda ve yar dzeyde verilmesi sz konusu minerallerin ve kalsiyumun kan serumundaki konsantrasyonlarn azaltmtr. z minerallerin organik formu ve yksek dzeyi yumurta kabuu ve yumurtadaki Zn, Mn, Cu ve Cr birikimini artrmtr. Genel olarak iz minerallerin yarya drlmesi deerlendirmeyi artrm ve dk ile iz mineral atmn azalmtr. Dk Ca atm II. grupta dier gruplardan daha az olmutur.

146

Summary This research was conducted to determine the effects of supplementation of some organic trace mineral compounds (Mn, Zn, Cu and Cr methionine) in laying hens diets on performance, egg quality and incubation characteristics. Barred Rock brown laying hens at 50-week-old were used in the research and formed 5 experimental groups. 1, 2, 3 and 4 th groups were supplemented inorganic or organic forms, respectively, 80, 60, 5, 0.15 and 40, 30, 2.5, 0.07 ppm Mn, Zn, Cu and Cr. The last group was given a diet which contains a commercial organic trace mineral mixture. No significant differences among the treatments were determined for livability, final live weight, egg production, egg weight and mass, feed intake, feed efficiency, broken-crack egg rate, shape index, eggshell thickness and weight, eggshell breaking strength, albumen height, haugh unit, hatchability and fertility egg rate, eggshell Ca an P, feces P levels (P>0.05). II and V. groups that contain organic trace mineral had higher hatch to fertility and hatchability percentages of eggs. Inorganic form and semilevel of trace minerals decreased blood serum concentrations of this trace minerals and Ca. Organic form and high level of trace minerals increased eggshell and egg Zn, Mn, Cu ve Cr accumulations. In general, trace minerals to reduce by half increased evaluation and decreased extraction of trace minerals with feces. II. group had less feces Ca than other groups. 10. Literatr Listesi ANDERSON, R. A., (1987). Chromium. Trace Elements in Human and Animal Nutrition. Academic Press. New York, 9, 225-244. AOAC, (1984). Official Methods of Analysis (14th ed.), Association of official analytical chemists, Washington, D. C. BALNAVE, D., El Katibi, N. U., Zhang, D., (1992). Calcium and Carbonate Supply in the Shell Gland of Hens Laying Eggs with Strong and Weak Shells and During After A Rest from Lay. Poultry Science, 71, 2035-2040. BASAURI, J. G., (1997). Eggshell Quality : A New Insight. Feed Computer. March 1997. CEYLAN, N., Scheideler, S. E., (1999). Effects of Eggshell 49, Dietary Calcium Level and Hen Age on Performance and Egg Shell Quality. Biotechnology in the Feed Industry. Proceedings of Alltechs 15 th Annual Symposium. University Press. Nottingham, 61-73. CLOSE, W. H., (1999). Organic Minerals for Pigs: An Update. Biotechnology in the Feed Industry. Proceeding of Alltechs Annual Symposium, University Pres., Nottingham, 51-60. DUNCAN, D. B., (1955). Multiple Range and Multiple F Tests, Biometrics, 11, 1-42. GARLICH, J. D., (1982). Symposium: Egg Shell Quality. Poultry Science, 61, 2004. GL, K. B., can, M. K., (2004). Farkl Dzeylerde Kalsiyum eren Yumurta Tavuu Rasyonuna Eggshell-49 lavesinin Performans, Yumurta Kalitesi ve Baz Kan Parametrelerine Etkisi. Ankara niversitesi Vet. Fak. Dergisi, 51, 219-224. HAUGH, R. R. 1937. The Haugh Unit for Measuring Egg Quality. United States Egg Poultry Magazine. 43, 522-555, 572-573. JANSSEN, W. M. M. A. (1989). European Table of Energy Values for Poultry Feedstuffs. 3rd ed. Beekbergen, Netherlands: Spelderholt Center for Poultry Research and Information Services.

147

JI, F., Luo, X. G., Lu, L., Liu, B., Yu, S. X., (2006). Effect of Manganese Source on Manganese Absorption by the Intestine Broilers. Poultry Science, 85 (11), 1947-1952. JOHNSON, A. B., Socha, M., (1998). Judging Trace Mineral Bioavailability. Feed International, 19 (9), 34-38. KESHAVARZ, K., (1997). The Use of Zinc and Manganase Proteinates on Performance and Shell Quality of Laying Hens. Alltechs Ad. Book. Enclosure Code Egg 1-3 April. KIM, J. D., Han, I. K., Chae, B. J., Lee, J. H., Park, J. H., Yang, C.J., (1997). Effect of Dietary Chromium Picolinate on Performance, Egg Quality, Serum Traits and Mortality Rate Brown Layers. Asian Aust. J. Anim. Sci., 10, 1-7. LAAKSO, J., Martti, K., Inkeri, R., Jyrki V., Riitta, Z., Markus, F. and Merja, K. (2001) Atomic emission method for total boron in blood during neutron-capture therapy, Clinical Chemistry, 47,1796-1803. MABE, I., Rapp, C., Bain, M. M., Nys, Y., (2003). Supplementation of a Corn-soybean Meal Diet with Manganese, Copper, and Zinc from Organic or Inorganic Sources Improves Eggshell Quality in Aged Laying Hens. Poultry Science, 82, 1903-1913. NRC, (1994). Nutrient Requirements of Poultry, National Acedemy of Science, NRC, Washington. D. C. NRC, (1997). The Role of Chromium in Animal Nutrition, National Academy Press, Washington, D. C. OKUYAN, M. R., Filya, ., (2003). Hayvan Besleme Biyokimyas. T. C. Uluda niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Notlar, No:94, 2. bask, Bursa, S:290. SAFTON, A. E., Leeson, S., (2004). Response of Broilers Fed Organic vs. Inorganic Trace Minerals. International Poultry Scientific Forum, January, 26-27, 1774. SAHN N., Onderci M., Sahin K., (2002). Effects of Dietary Chromium and Zinc on Egg Production, Egg Quality, and Some Blood Metabolites of Laying Hens Reared Under Low Ambient Temperature. Biological Trace Element Research, 85 (1), 47-58. SAHN, N., ahin, K., nderci, M., zelik, M., Smith, M. O., (2003). In Vivo Antioxidants Properties of Vitamin E and Chromium in Cold-Stress Quails. Arch. Tieremahr, 57, (3), 207-215. SM, (2005). Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. American Public Health Association. 21st Edition. AHN, K., zbey, M., nderci, M., Cikim, G., Aysondu, M. H., (2002). Chromium Supplementation can Alleviate Negative Effects of Heat Stres on Egg Production, Egg Quality and Some Serum Metabolites Laying Japanese Quail. Journal Nutrition, 132, 1265-1268. WEDEKIND, K. J., Hortin, A. E., Baker, D. H., (1992). Methodology for Assessing Zinc Bioavailability: Efficacy Estimates for Zinc-Methionine, Zinc Sulfate and Zinc Oxide. J. Anim. Sci.,70, 178-187. YI, G. F., Dibner, J. J., Richards, J. D., Wehmeyer, M. E., Knight, C. D., (2006). The Methionine (Met) Activity of Mintrex Zn, Mintrex Cu and Mintrex Mn in Broiler Starter Diets is Fully Available for Broiler Chicks. Abstract of the 2006 International Poultry Scientific Forum, Atlanta, Georgia, January, 2324, 2006, 191.

148

11. Liflet rnei

YUMURTA TAVUU YEMLERNDE ORGANK Z MNERAL BLEKLER (MN, ZN, CU VE CR METONN) KULLANIMININ PERFORMANS, YUMURTA KALTES VE KULUKA ZELLKLER ZERNE ETKLER
Dr. Engin YENCE Dr. Cengizhan MIZRAK Zir. Yk. Mh. Meltem CAN Zir. Mh. Zafer ATK Vet. Hek. Muhammed TUNCA Denemede Kullanlan Organik z mineral Karmlar Deneme gruplar 1. grup (I) 2. grup (II) 3. grup (III) 4. grup (IV) 5. grup (V) Muamele norganik formda 80 ppm Mn, 60 ppm Zn, 5 ppm Cu ve 0.15 ppm Cr Organik formda 80 ppm Mn, 60 ppm Zn, 5 ppm Cu ve 0.15 ppm Cr norganik formda 40 ppm Mn, 30 ppm Zn, 2.5 ppm Cu ve 0.075 ppm Cr Organik formda 40 ppm Mn, 30 ppm Zn, 2.5 ppm Cu ve 0.075 ppm Cr Ticari organik iz mineral karm

Aratrma sonucunda, 1. Yemeklik yumurta retimi yapan iletmelerde iz minerallerin daha dk oranlarda verilmesi genel retim performans ve kalitesini etkilemeyecektir. 2. Damzlk iletmelerde daha yksek kuluka performans iin iz minerallerin yeme daha yksek oranlarda ve organik formda katlmas tercih edilmelidir. 3. Zenginletirilmi yumurta retimi iin iz minerallerin organik formlarnn tercih edilmesi uygun olacaktr.

149

150

151

12. Yrtclerin zgemii Engin YENCE zgemi Krklarelinin Lleburgaz ilesinde 1971 ylnda dodu. lk, orta, lise renimini Lleburgazda tamamlad. 1989 ylnda girdii Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1993 ylnda Ziraat Mhendisi unvanyla mezun oldu. Ekim 1994 Eyll 1996 yllar arasnda, Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Zootekni Anabilim Dalnda Yksek Lisans, Ekim 1996 - Mart 2003 yllar arasnda, Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Zootekni Anabilim Dalnda Doktora renimini tamamlad. 2004 ylnda 2 ay sreyle Hindistanda Kanatl Besleme konusunda eitim ald. ngilizce bilmektedir. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalnda Ocak 1996 - Mart 2002 yllar arasnda Aratrma Grevlisi olarak alt. Mart 2002 - Ekim 2004 yllar arasnda Ankara Tavukuluk Aratrma Enstitsnde Ziraat Yksek Mhendisi olarak grev yaptktan sonra ayn Enstitde Ekim 2004 ylndan bu yana Teknik lerden Sorumlu Mdr Yardmcs olarak grevini srdrmektedir. Cengizhan MIZRAK zgemi 1969 ylnda Keskinde dodu. 1990 ylnda Yznc Yl niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden Ziraat Mhendisi unvanyla mezun oldu. 2005 ylnda Seluk niversitesi Salk Bilimleri Enstitsnde Yksek Lisans renimini tamamlad. Krkkale Konur Belediyesinde 1993 - 1996 yllar arasnda yaz ileri mdr olarak alt. 1996 2003 yllar arasnda Ankara Tavukuluk Aratrma Enstitsnde Ziraat Mhendisi olarak grev yaptktan sonra ayn Enstitye mdr olarak atand. 2003 ylndan bu yana Mdr olarak grevini srdrmektedir. Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Zootekni Anabilim Dalnda 2008 ylnda doktora renimini tamamlamtr. Meltem CAN zgemi 14/0171969 tarihinde skenderunda dodu. lk, ortaokul ve liseyi Ankara ilinde bitirdi. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1991 ylnda mezun oldu. Ankara niversitesi Yemler ve Hayvan Beslemede Anabilim Dalnda Yksek Lisansn yapt. Orta derecede ngilizce biliyor. 1993-1996 ileri Bakanl Ankara Emniyet Mdrl. 1996 tarihinden itibaren Ankara Tavukuluk Aratrma Enstitsnde almaktadr. Zafer ATK zgemi 30.10.1972 ylnda Ankarada dodu. lk orta ve lise renimimi Ankara tamamlad. 1996 ylnda Gaziosmanpaa niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden mezun oldu. Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Zootekni Anabilim Dalnda yksek lisans eitimini tamamlad. Orta derecede ngilizce bilmektedir. 1997-2000 yllarnda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tekirda Sigorta Mdrl, 2000-2001 yllar arasnda Tarm ve Kyileri Bakanl Tarm Reformu Genel Mdrlnde grev yapt. 2001 ylndan bu yana Ankara Tavukuluk Aratrma Enstitsnde Ziraat Mhendisi olarak grev yapmaktadr.

T.C. TARIM VE KYLER BAKANLII Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl

ESANSYEL YA KARIIMININ ETLK PLLERDE ANTCOCCDAL OLARAK KULLANIM OLANAKLARININ ARATIRILMASI

PROJE NO: TAGEM/HAYSD/09/13/04/01

PROJE YRTCLER
Do. Dr. Mehmet BOZKURT Prof. Dr. Hasan EREN Kamil KKYILMAZ Abdullah Uur ATLI Dr. Nuran AYSUL Mustafa INAR Erol BNTA Alper YILMAZER

UBAT-2011 AYDIN

II

NSZ Gnmz modern broiler yetitiricilii dier iftlik hayvanlarna kyasla retimin en youn koullarda yapld bir hayvansal retim eididir. Birim alandan retilen canl arln miktar bir yl iinde toplam 250 kg/m2 dzeyine kadar ulaabilmektedir. Bu tarz entansif bir retim ekli byme hz ok yksek ancak bakteriyal, viral ve protozoal enfeksiyonlar ile evresel stres etmenlerine kar direnci dk olan modern broiler hidridlerinin saln olumsuz ynde etkilemektedir. Kmeslerin temizlik ve dezenfeksiyonunda yaplan yanllklar, kmeslerin yeterince dinlendirilmeden tekrar retime sokulmas, manejmanda yaplan hatalar tehdidin boyutlarn artrmaktadr. Yllk retim kapasitesi 80 milyon tona ulaan dnya etlik pili sektrnde gnmz itibaryla en ok karlalan salk sorunlarndan birisi koksidiyoz ve buna bal sekonder bakteriyel enfeksiyonlardr. Koksidiyozdan korunmak amacyla etlik pililerin yemine katlmakta olan iyonofar entikoksidiyallerin yasaklanmasna dair yasal dzenleme hazrlklar konunun ciddi ve hzl olarak ele alnmasn gerektirmitir. Dnya broiler sektrnde 2 milyar dolarn zerinde ekonomik kayba neden olduu bildirilen koksidiyozun ve buna bal son gelimelerin yllk 1,5 milyon ton retim kapasitesine sahip lkemiz etlik pili sektr tarafndan da acilen ele alnmasna gerek vardr. Yemlere antibiyotik katlmasnn yasaklanmasn takip eden srete antikoksidiyal ilalara alternatif metodlarn bulunmas konusunda btn dnyada hzl araylara gidilmesine yol amtr. Alternatif metodlardan imdiye kadar ne kan ikisi; alar ve bitkisel preparatlardr. Tbbi-aromatik bitkilerin esansiyel yalar nemli antiprotozoal etkilere sahiptir ve bu ynyle antikoksidiyal ilalara kar yakn gelecekte ciddi bir alternatif tekil etmektedir. Antiparaziter etkileri eitli temel aratrmalarda ortaya konulan esansiyel yalarla iftlik hayvanlar zerinde yaplan klinik aratrmalar ok yeni, ancak ok mitvar sonulara sahiptir. lkemiz doal floras tbbi-aromatik bitkiler bakmndan dnyann en zengin lkelerinden olup, esansiyel yalarla ilgili nemli bilgi birikimine sahiptir. Enstitmz tavukuluk ubeside yaklak 10 yldan beri esansiyel yalarn kanatl hayvan yemlerindeki kullanm ile ilgili yapt eitli almalarla klinik hayvan deneyleri konusunda geni deneyim kazanmtr. Bu alma lkemiz florasnda mevcut, srdrlebilir ve ekonomik retim imkn bulunan tbbi bitkilerden elde edilecek bir esansiyel ya karmnn antikoksidiyal etkilerinin ortaya konulmas amalanmtr.

III

NDEKLER NSZ ................................................................................................................................... III NDEKLER....................................................................................................................... IV KISALTMALAR .................................................................................................................... VI ZELGE LSTES ............................................................................................................. VII Z ...............................................................................................................................................I ABSTRACT ............................................................................................................................. II 1. 2. 3. 3.1. 3.1.1. 3.1.2. 3.2. 3.2.1. 4. 4.1. 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.4. 4.2. 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. 4.2.5. GR............................................................................................................................... IV LTERATR ZET ..................................................................................................... V MATERYAL VE METOT ............................................................................................ IX Materyal ....................................................................................................................... IX Hayvan Materyali .................................................................................................... IX Yem Materyali .......................................................................................................... X Metot ............................................................................................................................. XI Deneysel Koksidiyoz bulatrlmas ve dkda oosit saym: ............................. XII

BULGULAR ................................................................................................................. XII 1. Denemeye ait Bulgular .......................................................................................... XII Performans: ............................................................................................................ XII Dk Oosit Saylar ............................................................................................... XIV Barsak lmleri ................................................................................................. XV Lezyon skorlar ..................................................................................................... XVI 2. Denemeye ait Bulgular ......................................................................................... XVI Performans: ........................................................................................................... XVI Dk Oosit Saylar ............................................................................................ XVIII Serum baklk titreleri ..................................................................................... XIX Lezyon skorlar ..................................................................................................... XIX Karkas randman, barsak lmleri ile karacier ve dalak arl ........... XIX IV

5. 6.

TARTIMA .................................................................................................................. XX ZET ............................................................................................................................. 114

SUMMARY..................................................................................................................... XXVII 7. LTERATR LSTES............................................................................................ XXIX

KISALTMALAR Ksaltma EYK MON IBD AI EOB VAC Tanmlama Esansiyel ya karm Monensin sodyum Infectious Bursal Disease Koksidiyoz as Essential oil blend Vaccinated against coccidiosis

VI

ZELGE LSTES izelge No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 izelge Bal Temel yem karmasnn bileimi ve kimyasal analiz sonular Esansiyel ya karmnn aktif madde bileenleri Canl arlk ve lm oranna ait bulgular Canl arlk art, yem tketimi ve yemden yararlanma deerine ait bulgular Dk oosit atm (adet/g dk) Toplam barsak uzunluu ve kr barsak arl Canl arlk ve lm oranna ait bulgular Canl arlk art, yem tketimi ve yemden yararlanma deerine ait bulgular Dk oosit atm (adet/g dk) Serum IBD titreleri Karkas randman, ince ve kr barsak ile karacier, dalak arlklar Sayfa No 10 11 13 14 15 16 17 17 18 19 20

VII

Z ki ayr almay ieren bu deneme bir esansiyel ya karmnn (EYK) ve koksidiyoz asnn (AI) tek bana veya birlikte kullanmnn deneysel bir koksidiyal enfeksiyonu durumda etlik pililer zerindeki etkilerini incelemek amacyla yrtlmtr. Kontrol grubu haricindeki tm civcivler iki haftalk yata deneysel olarak koksidiyozla enfekte edilmilerdir. Enfekte edilen gruplarn birinin yemine konvansiyonel antikoksidiyal olarak monensin sodyum (MON) ilave edilirken, dierine birinci ve ikinci denemelerde srasyla 50 ve 75 mg/kg dzeyinde spesifik bir esansiyel ya karm ilave edilmitir. kinci denemede gruplardan birisi ilk gnlk yata alanrken, dierine EYK verilmi ve bir dierinde de AI ve EYK uygulamalar kombine edilmitir. Koksidiyal enfeksiyon her iki denemede de canl arlk ve yemden yararlanma deerini olumsuz ynde etkilemi, buna karlk yem tketimive lm orann nemli dzeyde etkilememitir. Hem AI ve hem de AI+EYK uygulamalar koksidiyal enfeksiyonun byme performans zerinde yaratt olumsuz etkilerin telafi edilmesinde etkili olmular, enfeksiyondan sonraki ksa bir depresyonu takiben telafi edici bymeyi salamlardr. Bu gruplarn byme performanslar antikoksidiyal MON ile benzer bulunmutur. Esansiyel ya karm yeme 50 mg/kg dzeyinde ilave edilmesi durumunda MON ile benzer performans salamasna karlk, 75 mg/kg dzeyinde ilave edildiinde yem tketimi ve dolaysyla canl arlk ile yemden yararlanma zerinde nemli gerilemelere neden olmutur. Bu denemede koksidiyozla bulak civcivlerde uygulanan antikoksidiyal stretejilerin hi birisi bulatrlmayan kontrol grubunun performansn yakalamaya yetmemitir. Her iki denemede de koksidiyal enfeksiyona ramen muameleler arasnda lm oran asndan nemli bir farklla rastlanmamtr. Karkas randman ve karacier ile dalan oransal arlklar koksidiyal enfeksiyondan ve a dahil uygulanan antikoksidiyal yem katklarndan etkilenmemilerdir. Buna karlk barsak uzunluu ve sekum arlnn enfeksiyonlarn ve muamelelerin her ikisinden de nemli lde etkilendii grlmtr. Alama EYK ve MON uygulamalarnn tm de dk ile atlan oosit saysnda azalma salamlar, MON ve dier uygulamalar bu adan benzer sonular vermitir. Barsak lezyon skorlar zerine koksidiyozun ve muamelelerin nemli bir etkisi grlmemi, koksidiyal enfeksiyondan kaynaklanan kayda deer lezyonlar tehis edilmemitir. Bu almann sonular alamann tek bana veya esensiyal ya karm ile birlikte uygulanmasnn koksidiyal enfeksiyonun (performans zerindeki) olumsuz etkilerinin giderilmesinde ve oosit atmnn azaltlmasnda konvensiyonel antikoksidiyal monensin sodyum kadar etkili olduunu gstermitir. Esensiyal ya karmnn 50 mg/kg dzeyinde

yeme katlmas durumunda kimyasal ve antibiyotik esasl koksidiyallerin yerine ikame edilebilecei grlmtr. Anahtar kelimeler: Koksidiyoz, esansiyel ya, ,a etlik pili, performans, dk oosit atm

ABSTRACT A study with two trials was conducted to investigate the effects of oral administration of live attenuated vaccine and a dietary essential oil blend, either alone or in combination with vaccine, as novel anticoccidial strategies on broiler chickens challenged with mixed Eimeria spp. infection. All of the chickens (with the exception of negative control) were experimentally infected with a mixed population of Eimeria sp. sporulated oocysts .at two weeks of age. Infected birds administered with a basal diet supplemented with anticoccidial monensin sodium (MON) at level of 100 mg/kg diet in both trials and the specific essential oil blend (EOB) at 50 and 75 mg/kg inclusion levels in trials, respectively. Some of the birds vaccinated against coccidiosis (VAC) at one days of age and the other both vaccinated and fed on the basal diet including and essential oil blend (VAC+EOB) in trial two. Coccidial challenge significantly depressed weight gain and worsened efficiency of feed conversion, whereas did not intervene to feed intake and mortality in both trials. Both VAC and VAC + EOB treatments were able to improve the ability of infected birds recover from the coccidial infection thereby exhibiting compensatory growth and converting their feed more efficiently during the recovery phase. MON fed birds had comparable live performance to those VAC and VAC+EOB treatments. Birds given EOB performed comparable growth performance to that MON in the case of 50 mg/kg inclusion level. Conversely, increasing the EOB supplementation dose to 75 mg/kg caused detrimental effects on growth, feed intake and feed conversion ratio throughout the growth period. Any of the coccidial control strategies couldnt achieve to attain overall performance values of uninfected birds. Mortality did not differ significantly among treatments throughout the experimental period of 42 days. Carcass yield and relative weights of liver and spleen were not affected by coccidial challenge, vaccination procedure and anticoccidial additives used. Intestinal length and caecum weight were significantly affected by those variables. All of the dietary anticoccidial procedures and vaccination applications decreased faecal oocyst extrecion as compared with no treated program and performed as well MON; however, intestinal lesion scores and specific antibody titers were not affected from any of the anticoccidial strategies applied.

II

The results indicate that Vaccination against coccidiosis with or without dietary essential oil supplementation proved as efficacious in recovery from coccidial infection and in reducing oocyst shedding as the ionophore anticoccidial monensin sodium. Data showed that EOB has the potential to be used as a natural alternative to chemotherapeutic drugs for coccidiosis control when supplemented to diet at 50 mg/kg level.

Keywords: Coccidiosis, essential oil, vaccination, broiler, performance, fecal oocyst exctration

III

1. GR Koksidiyoz, zellikle kanatl hayvan yetitiriciliinde nemli ekonomik kayplara yol aan Eimeria etkenlerinin neden olduu protozoan bir hastalktr. zellikle gnmz broiler yetitiriciliindeki entansif manejman koullar (yksek yerleim skl, kt altlk kalitesi, slak altlk problemleri, yetersiz hijyen koullar vb.) hastaln sklnn ve iddetinin artmasna neden olmaktadr. Yem tketiminde azalma, yemden yararlanmada ktleme, niformitenin bozulmas, canl arlk kayplar, bakln dmesi ve hastalklara kar diren azalmas koksidiyoz ile bulam srde tanmlanan balca klinik semptomlardr. Hastaln hayvann performans zerindeki bu olumsuz etkileri etlik pili yetitiriciliinde nemli ekonomik kayplara yol amaktadr. Koksidiyoza bal olarak performans ve hayvan sal asndan oluan kayplar A.B.D. de yllk 300 milyon dolara ularken, ngilterede canl tavuk satndan elde edilen brt gelirin toplam % 4,54 olduu ortaya konmutur. lkemizde konuyla ilgili resmi bir veri bulunmamakla birlikte yllk cirosu 3 milyar dolara ulaan lkemiz etlik pili sektrndeki koksidiyoza bal ekonomik kayplarn gelimi lkelerdeki oransal verilere benzerlik gsterdii tahmin edilmektedir. Koksidiyozun etkeni olan Eimeria trlerindeki oositlerinin dezenfektanlara kar olduka direnli olmas, normal artlarda d ortamda olduka uzun sre yaayabilme yeteneinde olmas, yaam emberini tamamlamak iin ara kaynaa ihtiya duymayan basit ve ksa bir yaam dngsne sahip olmas hastalkla mcadele de byk glkler yaratmaktadr. Kmeslerin temizlik ve dezenfeksiyonunda yaplan yanllklar, kmeslerin yeterince dinlendirilmeden tekrar retime sokulmas, manejmanda yaplan hatalar tehdidin boyutlarn artrmaktadr. Yllk retim kapasitesi 80 milyon tona ulaan dnya etlik pili sektrnde gnmz itibaryla en ok karlalan salk sorunlarndan birisi koksidiyoz ve buna bal sekonder bakteriyel enfeksiyonlardr. Koksidiyozdan korunmak amacyla etlik pililerin yemine katlmakta olan iyonofar antikoksidiyallarn yasaklanmasna dair yasal dzenleme hazrlklar konunun ciddi ve hzl olarak ele alnmasn gerektirmitir. Dnya broiler sektrnde 2 milyar dolarn zerinde ekonomik kayba neden olduu bildirilen koksidiyozun ve buna bal son gelimelerin yllk 1,5 milyon ton retim kapasitesine sahip lkemiz etlik pili sektr tarafndan da acilen ele alnmasna gerek vardr. Dier yandan koksidiyal enfeksiyonlarn zellikle sindirim sisteminin nemli hastalklarndan biri olan Nekrotik enteritisin ekillenmesine ortam oluturmaktadr. Yeme antibiyotik katksnn yasaklanmasn takip eden srete Nekrotik enteritisin klinik seyrinde nemli artlar gzlenmi ve etlik pili sal asndan dnyadaki zellikle Clostridium perfringens in patojenitesinin ncesindeki Eimeria enfeksiyonlar ile dorudan balantl IV

olduu bilimsel olarak gsterilmitir. Eimeria protozoalarnn tahrip ettii barsak hcre duvar C. perfringes in hzl ekilde kolonizasyonu iin ok uygun bir ortam hazrlamaktadr. Koksidiyozdan korunmak amacyla yllardr ok sayda bilimsel aratrma yaplmtr. Bunlarn banda antikoksidiyal etkili kimyasal koruyucular gelmektedir (iyonoforlar ve kimyasal antikoksidiyaller). Ancak antikoksidiyal ilalarn uzun sreli ve bilinsiz kullanm eitli antikoksidiyallere kar direnli Eimeria trlerinin gelimesine neden olmutur. la direncinin ortaya kn engellemek amacyla yeni ilalar gelitirilmi ve mevcut ilalarla rotasyona tabi tutularak sorun giderilmeye allmtr. Bu durum ekonomik adan yetitiricilikteki maliyetleri arttrd gibi, yemlere antibiyotik katlmasna kar tavr sergileyen tketicilerin de tepkisini eken bir uygulama olmutur. Btn bu gelimeler koksidiyozdan korunmada antikoksidiyal ilalara alternatif daha evreci, srdrlebilir ve ekonomik alternatiflerin gelitirilmesi srecini hzlandrmtr. Bu alternatiflerden en nemlileri canl ve inaktif alardr. Ancak uygulamada yaanabilecek baz sorunlarn etkilerinin tam olarak ortaya kmasn engelleyebilecei gibi hastalk olumasna da neden olabilecei grlmtr. Bir dier alternatif ise tbbi bitkilerden elde edilen preparatlardr. Bunlardan en bilinenleri baz bitkilerin esansiyel yalar ile deiik bitki ksmlarndan elde edilen ekstratlardr. Antiparaziter etkileri eitli temel aratrmalarda ortaya konulan esansiyel yalarla iftlik hayvanlar zerinde yaplan klinik aratrmalar ok yeni, ancak ok mitvar sonulara sahiptir. lkemiz doal floras tbbi - aromatik bitkiler bakmndan dnyann en zengin lkelerinden olup, esansiyel yalarla ilgili nemli bilgi birikimine sahiptir. Enstitmz tavukuluk ubeside yaklak 10 yldan beri esansiyel yalarn kanatl hayvan yemlerindeki kullanm ile ilgili yapt eitli almalarla klinik hayvan deneyleri konusunda geni deneyim kazanmtr. Bu alma lkemiz florasnda mevcut, srdrlebilir ve ekonomik retim imkn bulunan tbbi bitkilerden elde edilecek bir esansiyel ya karmnn antikoksidiyal etkilerinin ortaya konulmas amalanmtr. 2. LTERATR ZET Esansiyel yalarn kullanmna, son yllarda gerek insan ve gerekse veteriner ilalar yapmnda byk nem verilmitir. Bunun en nemli nedeni, esansiyel yalarn Staphylococcus spp., Streptococcus spp., Pasteurella spp., Proteus spp., Entorobacter spp., E.coli, Salmonella spp., Apergillus ve Eimeria spp. zerinde bakteriostatik ve bakterisit bir etkiye sahip olmasdr (Baer, 2000).

Esansiyel yalarn patojen mikroorganizmalar inhibe eden etkilerinin yannda itah arttrc aromalar sayesinde yem tketimini arttrdklar, sindirim sistemi enzimlerinin salglanmasn tevik ettikleri, baklk sistemini destekledikleri belirtilmitir (Mellor,2000). Hertrampf (2000) esansiyel yalarn 50den fazla bileik ierdiini bildirmitir. Bunlardan en nemli ikisi olan Carvacrol ve Thymol fenolik bileikler olup antiseptik zellikleri iyi bilinmekte ve her ikisinin birlikte sinerjik etki gsterdikleri belirtilmektedir. Bunlarn in vitro koullarda en yksek bakterisit etkiye sahip olduklar, bunun yansra antifungal, antioksidant, koksidiostat ve cytotoxic etkilerinin bulunduu belirtilmitir. Bu gne kadar yaplan almalarda, esansiyel yalarn bakterisit etkilerini bakterilerin hcre duvar proteinlerini denatre ve koagle ederek gsterdikleri bildirilmitir. Daha ayrntl olarak aklamak gerekirse, esansiyel yalarn yapsndaki fenolik bileikler bakteri hcresi duvarnda bata hidrojen ve potasyum olmak zere katyon geirgenliini bozarak sitoplazmik membran ile etkileime geerler. Hcre duvar iyon dengesinin yok olmas hcre iindeki esas fonksiyonlar bozmakta, hcre ierii darya szarak su dengesi bozulduundan ksa srede hcre canlln yitirmektedir. Bakteriler bu etki mekanizmas nedeniyle fenolik bileiklere kar diren gelitirememektedirler (Basset, 2000). lkemizde yaplm olan baz almalarda floramzdaki 6 farkl bitkinin (kekik, defne, rezene, adaay, mersin yapra, portakal kabuu) esansiyel yalarn kartrlmasyla oluturulan bir ticari preparatn etlik pili, yumurtac tavuk ve eti damzlklarn yemine katlmas sonucu performans zelliklerinin nemli dzeyde iyiletii belirlenmitir. Sz konusu ticari preparat ile yaplan dier aratrmalarda bu karmn etlik pili yemlerine katlan antibiyotik, probiyotik ve organik asitlerin yerine geebilecei, ok dk dozlarda (12 mg/kg yem) dahi bytme faktr etkisini ortaya koyabildii gsterilmitir. Esansiyel yalar ile organik asitler arasnda sinerjik etkinin bulunduu, bu iki bytme faktr yem katk maddesinin ok dk dozlarda kombine edilmesi durumunda dahi tek balarna yksek dozda katldklar dzeye benzer etkiler edilebildii bu almalar ile ortaya konmutur (Bozkurt ve ark. 2005; Aliek ve ark. 2003, 2004). Yine lkemizde yaplan iki yeni almada ifti ve ark. (2005) anason yann, Erta ve ark. (2005) ise kekik, karanfil ve anason yandan oluan karmn etlik pili yemlerine katlmas durumunda canl arlk art ve yemden yararlanma deerinin olumlu ekilde etkilendiini bildirmilerdir. Basmacolu ve ark. (2004) etlik pili yemine kekik ya ve biberiye yann iki farkl dzeyde katlmasnn besi performansn nemli dzeyde

VI

etkilemesine ramen depolanm pili etleri zerinde vitamin E den daha etkili antioksidan etki gstererek pili etinin kalitesi zerine olumlu etkide bulunduunu bildirmilerdir. Hernandez ve ark. (2004) farkl yadan oluan ticari karmn (kekik, adaay, biberiye) buday esasl etlik civciv ve pili yemlerine katlmasnn besi performansn olumlu ynde etkilemekle beraber istatistiki farklln ortaya kmadn belirtmilerdir. Jamroz ve ark. (2005) Orta Avrupa koullarnda yaygn olarak tarm yaplan buday ve arpa gibi tahllarn enerji kayna yem hammaddesi olarak kullanlmas durumunda yeme esansiyel ya katlmasnn etkilerini aratrmlardr. Bu amala msr ve buday-arpa esasl yemler hazrlayarak 100 mg/kg dzeyinde bir ticari bitki ekstrat ilave etmilerdir. Aratrmaclar msr esasl yeme bitki ekstrat ilave etmenin yemden yararlanma deerini nemli lde iyiletirmesine karlk, buday-arpa esasl yemlere bitki ekstrat ilave etmenin etlik pililerin besi performans zerine iyiletirici bir etkide bulunmadn bildirmilerdir. Yeme bitki ekstrat ilave edilmesi ince barsaktaki E. Coli, Clostidium perfringens ve fungus younluunu azaltrken Lactobacillus spp. populasyonunu artrm, bunun yan sra pankreas ve barsak hcre duvarnda lipaz aktivitesini artrc etkide bulunmutur. Bununla birlikte esansiyel yalarn antikoksidiyal etkileri konusundaki almalar henz balang aamasndadr. Bilindii gibi Coccidiosis Eimeria trlerince oluturulan intracellular paraziter bir hastalktr. Hastalk herhangi bir Eimeria tr tarafndan oluturulabildii gibi birka trn kombinasyonuyla da ortaya karlabilir. Toplam 9 adet Eimeria trnden 7 adedi kanatllarda hastala yol amaktadr. Etlik pili yetitiriciliinde yaygn olarak karlalan ve nemli dzeyde ekonomik kayplara yol aan tr mevcuttur (Eimeria tenella, Eimeria maxima ve Eimeria acervulina). Farkl Eimeria trleri, barsan farkl blgelerinde deiik iddette hasarlara yol amaktadr. nce ve kaln barsaklardaki deiik lezyonlar, kanl ishal, enterit ve lm Coccidiosisle bulak srlerde gzlenen balca bulgulardr (Conway ve Mckenzie, 1991; Cook, 1998; Duffy ve ark. 2005). Koksidiyal enfeksiyonlarn dier sendromlara yol at iyi bilinmekte ve bu durum kanatl hayvan yetitiriciliinde ciddi bir tehdit olarak alglanmaktadr. Bunlarn banda Clostridium perfringensin neden olduu necrotic enteritis gelmektedir. Clostridium perfringens A ve Clostridium perfringens C tipleri hastaln ortaya kndaki esas etkenlerdir. Kanatl hayvanlarda Necrotic enteritis barsak mukozasnn hemorajik nekrozu olarak tanmlanmakta, hastaln dnya etlik pili sektrnde neden olduu ekonomik kayplar yz milyonlarca dolar olarak ifade edilmektedir (Parish, 1961; Al-Sheikhyl ve AlSaieg, 1980; Hofacre,1999; Kaldhusdal ve Lovland, 2000; Duffy ve Ark.2005).

VII

Allen ve ark. (1997) stma hastalnn tedavisinde kullanlan stma otu (Artemisium annua ) yapraklarnda bulunan antimalarial etkili aktif maddenin (artemisinin) antikoksidiyal etkisini ortaya koymak amacyla bir aratrma yrtmlerdir. Bu amala deneysel olarak 3 farkl Eimeria tr (E. necatrix, E. tenella, E. acervulina) ile enfekte ettikleri civcivlerin yemine % 0, 0.5, 1.0 ve 5.0 orannda tlm stma otu yapraklarn ilave etmilerdir. Aratrclar 3 haftalk uygulama sonucunda enfeksiyondan kaynaklanan canl arlk kaybnn, yeme stma otu ilavesiyle telafi edilemediini, E. tenellaya ilikin lezyon skorlarnn azaltlmasna karlk E. acervulinann etkilenmediini bildirmilerdir. Stma otunun esansiyel yann yapsndaki balca 3 aktif bileeni (Artemisinin, 1,8-Cineole ve Camphor) ayr bir denemede yeme ilave eden aratrmaclar Camphor ve 1,8-Cineolenin E. tenella ya ilikin lezyon skorlarn drmede ve canl arlk kaybnn telafisinde etkili olduunu bildirmilerdir. Aratrclar yeme farkl dozlarda artemisinin ilavesinin her Eimeria trnde de dkyla oosit atmn nemli dzeyde azalttn belirlemilerdir. Guo ve ark.(2004) ise E. tenella ile enfekte edilmi etlik civcivlerde yeme yerel iki mantar trnn kurutularak tlm formunu ve inde yetien yerel bir tbbi bitkinin ekstratn ilave etmenin humoral ve hcresel bakl nemli dzeyde destekleyici etkide bulunduunu saptamlardr. Aratrclar belirtilen bitki ekstratlarnn canl kokdiyoz as ile kombine edilmesi durumunda da balang iin mit verici sonular elde edilebileceini gstermilerdir. Duffy ve ark. (2005) altlk malzemesi Emeria tr (E. acervulina, E. maxima ve E. tenella) ile birinci gnde enfekte edilen civcivleri bir antikoksidiyal ila (Salinomycin) ve doal bitkisel preparat (Natustat TM) vererek 42.gne kadar bytmlerdir. Yeme ilave edilen her iki koksidiyostat etkili katkda 21. gn ve 42. gn canl arlk kazanc ile yemden yararlanma deerini kontrol grubuna kyasla nemli dzeyde iyiletirmilerdir. Denemenin 14. gnnde ince barsak ve kr barsakta belirlenen lezyon skorlar muamelelerden nemli dzeyde etkilenmemesine karlk, deneysel katklarn her ikisi de 21. gnde kr barsak lezyon skorunu nemli dzeyde azaltmlardr. Aratrclar hem Salinomycin hem de Natustatn koksidiyoz enfeksiyonundan kaynaklanan performans dkln telafi etmede etkili olduunu, doal bir rn olan Natustat n iyonofor koksidiyostatlara alternatif olabilecek kapasiteye sahip olduunu belirtmilerdir. Bir kekik trne ait olan ve eit oranda carvacrol ve thymol ieren esansiyel yan antikoksidiyostat etkisini belirlemek amacyla yrtlen bir almada 28. gnlk yataki etlik civcivler E. acervulina oositleri ile koksidiyoz bulatrlarak 35. gnde barsak morfolojisi ynnden incelenmilerdir (Greathead ve Kamel, 2006). Aratrclar yeme esansiyel ya VIII

ilavesinin (62,5 g / ton yem) koksidiyoz ile enfekte edilen civcivlerde barsak btnln salamlatrdn ve byme performansnn klasik antikoksidiyal ila verilen pililer dzeyine ulatn belirlemilerdir. Aratrclar ikinci bir denemede ise 42. gne kadar srdrdkleri denemede civcivlerin ime sularna 17. gnde eit seviyede E. acervulina, E. maxima ve E. tenella bulatrmlardr. Aratrclar yemine esansiyel ya verilen grubun (62,5 g / ton yem), verilmeyen negatif kontrol grubuna kyasla % 9 daha fazla yem tketerek % 17 daha fazla canl arlk kazandklarn ve klasik antikoksidiyal grubuyla benzer sonular alndn bildirmilerdir. Bu sonularla belirtilen nitelikte kekik esansiyel yann yeme ilavesi durumunda Eimeria parazitinin etlik pililerin barsak sisteminde yaratt tahribatn engellenebilecei ve performanstaki kaybn da telafi edilebilecei ileri srlmtr. Daley ve ark. (2004) tr Eimeria ile enfekte edilen civcivlerde yeme doal bir bitki ekstrat ilave edilmesinin antikoksidiyal etki mekanizmasn aratrmlardr. 14 gnlk yata enfekte edilen civcivleri 35. gne kadar elde tutmulardr. Yemle bitki ekstrat yedirilen civcivlerin yedirilmeyenlere kyasla daha yksek canl arla, daha iyi yemden yararlanma deerine ve daha iyi yaama gcne sahip olduklarn, dklarndaki oosit saysnn daha az olduu belirlenmitir. Kekik esansiyel ya ieren bir ticari preparatn koksidiyoz zerine etkilerinin aratrld bir dier almada ise (Saini ve ark. 2004) 15 gnlk civcivler Eimeria spp. ile enfekte edilmi, civcivler 19 gnlk yata kesilerek koksidiyal lezyon skorlar ynnden incelenmilerdir. Denemenin 11-19 gnler arasnda yeme kekik esansiyel ya ilave edilmesi (660 g/ton yem) verilmeyen kontrol grubuna kyasla canl arlk kazanc ve yemden yararlanma deerini nemli dzeyde iyiletirirken koksidiyal lezyon skorlarn da azaltmtr. Yeme 330g/ ton yem kekik ya ilave edilmesi gerek performans ve gerekse koksidiyal lezyon skorlar bakmndan yksek dozda kekik ya (660g/ton yem) ve kimyasal antikoksidiyal (salinomycin) ile benzer sonular vermitir.

3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal 3.1.1. Hayvan Materyali ki deneme eklinde yrtlen aratrmada birinci denemede 1200 adet ikinci denemede 1000 adet olmak zere gnlk yata ve cinsiyet ayrm yaplm toplam 2200 adet etlik civciv (Ross 308) kullanlmstr. Civcivler kmdan hemen sonra inaktif bir ayla (IBD+ND) alanmlardr (subcutan). Civcivler tartldktan sonra tala altlkl yer IX

blmelerine her bir blmede 50 adet kark cinsiyette (25 erkek-25 dii) civciv olacak ekilde rasgele datlmlardr.

3.1.2. Yem Materyali Denemede kullanlan yem karmalar msr-soya esasl olarak toz formda hazrlanmtr (izelge 1). Denemedeki civcivlere 0-21 gnler arasnda etlik civciv yemi, 22-42 gnler arasnda etlik pili yemi yedirilmi, yemler izokalorik ve izonitrojenik olarak formule edilmitir. Yem karmalarnn besin madde ieriklerinin tespitinde NRC (1994)deki limitler esas alnmtr. Yem karmalarna bymeyi tevik edici herhangi bir katk ilave edilmemitir. Antikoksidiyal etkili esansiyel ya karmnn hazrlanmasnda lkemiz koullarnda yetitiricilii yaplan ve srdrlebilirlii olan tbbi bitkilerin seimine dikkat edilmitir. Esansiyel ya karmnn aktif madde bileimini arlkl olarak karvakrol, kafur ve 1-8 sineol oluturmutur. Su buhar distilasyonu yntemiyle elde edilen esansiyel ya karmnn aktif madde bileenleri Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmokognozi Anabilim dalnda gaz kromotografisi yntemiyle yaplmtr (izelge 2). Esansiyel ya karmnn belirlenen oran mikro enjeksiyonlu pskrtc yardmyla bir taycya (zeolit) emdirilerek antikoksidiyal etkili yem katk maddesi hazrlanmtr. izelge 1. Temel yem karmasnn bileimi ve kimyasal analiz sonular
Bileenler, g/kg Msr Buday SFK Soya ya DCP Kire ta Tuz L-Lisin HCL DL-methionin L-Threonin Vit. premiks1 Min. premiks2 Sodyum bikarb. Bk tala
1

Balan. 369.78 200.00 355.69 34.50 17.50 11.34 2.40 1.00 2.05 0.64 2.50 1.00 0.60 1.00

Yemler Byt. 396.52 200.00 319.42 45.76 16.70 9.10 2.75 0.00 2.75 0.50 2.50 2.50 0.50 1.00

Biti 431.50 200.00 284.62 49.27 15.84 8.72 2.64 0.00 2.21 0.20 2.50 1.00 0.50 1.00

Kimyasal bileim, % Balan. Byt. 88.43 88.48 Kuru madde Ham protein 22.43 20.92 Ham ya 5.84 7.02 3.24 3.29 Ham selloz Ham kl 6.27 5.81 Ca 1,05 0.94 0.70 0.67 P (Toplam) P (Yarar.) 0.46 0.44 1.26 1.07 Lisin* * Methionin 0.55 0.52 Met.+Sistin* 0.96 0.92 0.89 0.82 Threonin* * Linoleik asit 2.81 3.45 M.E. (kcal/kg) 3013 3161

Biti 89.02 19.42 7.45 3.19 5.52 0.89 0.64 0.42 0.97 0.49 0.84 0.73 3.69 3203

2.5 kg vitamin karm 12.000.000 IU Vit. A, 1.500.000 IU Vit. D3, 30.000 mg Vit. E, 5.000 mg Vit. K3, 3.000mg Vit. B1, 6.000 mg Vit. B2, 5.000 mg Vit. B6, 30 mg Vit. B12, 40.000 mg Nicotin amid, 10.000 mg Calcium-D-pentothenate, 750 mg Folik asit, 75 mg D-Biotin, 375.000 mg Choline Chloride ierir. 2 1 kg mineral karm 80.000 mg mangan, 40.000 mg demir, 60.000 mg inko, 5.000 mg bakr, 400 mg iyot, 100 mg kobalt, 150 mg selenyum, 10.000 mg antioksidan ierir.
*

Hesaplanm erik

izelge 2. Esansiyel ya karmnn aktif madde bileenleri Bileik % Bileik

Carvacrol 1,8-Cineole Camphor Thymol -Fenchone -Terpinyl acetate Sabinene Bornyl acetate 24,5 20,1 12,1 5,9 4,5 3,6 3,2 2,3 -Pinene p-Cymene Terpinen-4-ol -Terpineol -Pinene Camphene -Terpinene TOTAL

%
2,2 2,0 1,9 1,6 1,5 1,4 1,1 87,9

3.2. Metot Aratrma bir birini takip eden iki denemeden olumutur. Birinci deneme tesadf bloklar deneme deseninde ikinci deneme ise tesadf parselleri deneme deseninde, dzenlenmitir. Her iki deneme de her biri 4 tekerrrl 6 gruptan olumu olup, her bir tekerrrde 50 adet olmak zere her grupta 200 adet civciv denemeye alnmtr. Her iki denemeye ait deneme dzeni aada verilmitir. Birinci denemeye ait deneme dzeni: Bulama yok + antikoksidiyal yok Bulama yok + antikoksidiyal var Bulama yok + esansiyel ya var Bulama var + antikoksidiyal yok Bulama var + antikoksidiyal var Bulama var + esansiyel ya var kinci denemeye ait deneme dzeni: Bulama yok + antikoksidiyal yok Bulama var + antikoksidiyal yok Bulama var + antikoksidiyal var Bulama var + antikoksidiyal a var Bulama var + esansiyel ya var Bulama var + antikoksidiyal a var + esansiyel ya var Denemede civcivlere yem ve su ad libitum olarak verilmi, klandrma 23 saat aydnlk + 1 saat karanlk olarak dzenlenmitir. Deneme enstitdeki evre kontroll deneme XI

nitesinde yrtlm, civcivler m2/15 adet yerleim sklnda barndrlmtr. Her bir blmede 2 adet askl pili yemlii ve 1 adet askl suluk ve bir adet elektirikli stc bulundurulmutur. Denemenin ilk gn 34 oC olan kmes scakl 21. gne kadar tedrici olarak 23 oC ye drlm ve sonrasnda 22oC de sabit tutulmutur. Altlk malzemesi olarak kullanlan kuru planya tala 6 cm yksekliinde kmes tabanna serilmitir. Koksidiyoz sporlaryla bulama yaplan gruplarla bulama yaplmayanlar birbirine bitiik iki ayr kmeste bytlm, her kmes iin ayr ekipman ve bakc tahsis edilmitir. Denemelerde farkl zamanlarda (14, 19, 28, 31 ve 42. gnler) tm hayvanlar bireysel olarak tartlarak canl arlklar belirlenmitir. Tartm yaplan gnlerde her bir blmede tketilen yem miktar belirlenmi, pili bana yem tketimi ve yemden yararlanma deerinin belirlenmesinde blmedeki len hayvanlarn tkettii yem miktar dikkate alnmtr. lm oranlar gnlk olarak kaydedilmitir. Denemeden elde edilen verilerin istatistiki analizinde SAS paket programndan yararlanlmtr. Yemlerin analizinde Weende ynteminden yararlanlm, yemlerin ham protein, ham kl, ham ya, niasta, eker, kalsiyum, fosfor ve metabolik enerji ierii belirlenmitir. Metabolik enerjinin hesaplanmasnda TSE (1991) esas alnmtr. 3.2.1. Deneysel Koksidiyoz bulatrlmas ve dkda oosit saym: Enfekte edilen tm gruplardaki 12 gnlk civcivlere, ierisinde Trkiyedeki patojen trlerin sporlanm oositlerini ieren inokulum hastalk oluturacak younlukta azdan sonda ile verilmitir. Bir hafta sonrasndan itibaren tm deneme gruplar alma sonlandrlncaya kadar izlenmitir. Deneme gruplarndaki hayvanlarn klinik kontrolleri, dk muayeneleri ve lenlerin postmortem muayeneleri gnlk olarak yaplmtr. Dk muayenesi ile her gn atlan oosit says ve tr tehisleri yaplmtr. len hayvanlarn barsaklarndaki koksidiyoz lezyonlar izlenmi, histopatolojik deerlendirmeleri yaplmtr. almann parazitolojik ve patolojik adan izlenmesi Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesinin ilgili Ana Bilim Dallarnda yaplmtr.

4. BULGULAR 4.1. 1. Denemeye ait Bulgular 4.1.1. Performans: Canl arlk, yem tketimi, yemden yararlanma deeri ve lm orann ieren performans bulgular srasyla izelge 3 ve izelge 4de bildirilmitir. Enfeksiyon ncesini temsil eden ilk 2 haftalk dnemde incelenen performans kriterleri muamelelerden XII

etkilenmemitir. Koksidiyoz bulatrlan ve yemine EYK ve MON ilave edilen pililer 28. ve 42. gnlk yalarda kontrol grubundan daha ar bulunmular (P<0.01), ancak aralarndaki fark istatistiki adan nemli olmamtr. Canl arlk kazanc incelenen tm deneysel dnemlerde canl arla benzer bir seyir izlemitir. Bulatrma sonrasndaki depresyonun aksine kontrol grubunun biti dnemindeki (29-42 gnler) performanslar EYK ve MON gruplarnnkine olduka yaklam, canl arlk bakmndan olmasa da yemden yararlanma asndan benzer sonular elde edilmitir. Koksidiyal enfeksiyona ramen bulatrma sonras dnem dahil hibir dnemde lm oranlar deneysel enfeksiyondan ve muamelelerden etkilenmemilerdir (izelge 3). izelge 3. Canl arlk ve lm oranna ait bulgular
Ya (gn) Bula var KONT. 43.7 375 1208c 2196c EYK 43.4 384 1287b 2322b MON 43.4 376 1291b 2300b KONT. 43.5 378 1337a 2424a Bula yok EYK 43.8 378 1330a 2392a MON 43.6 383 1344a 2389a Canl arlk (g) 0 14 28 42 0.39 2.51 10.10 19.12 0.4415 0.0611 0.0001 0.0001 Ort. Standart hata. P

0-14 15-28 29-42 15-42 0-42

0,00 0,94 0,96 1,90 1,90

0,44 0,47 0,00 0,47 0,91

0,00 0,94 0,00 0,94 0,94

lm oran, % 0,00 0,41 0,43 0,44 0,88 0,88 0,41 0,84 1,26 1,68

0,85 0,86 0,00 0.87 1,72

0.32 0.48 0.45 0.85 0.96

0.3526 0.9127 0.4602 0.8911 0.9377

Koksidiyal enfeksiyon bulatrmadan hemen sonraki dnemde kontrol grubunda yem tketimini nemli lde azaltm buna karlk EYK ve MON gruplarnda azalmann etkisi daha hafif olmutur. Bununla birlikte tm deneme sresi itibaryla gerek bulatrma yaplan ve yaplmayan gruplar arasnda, gerekse de muameleler arasnda nemli bir farkllk bulunmamtr (izelge 4). Koksidiyal enfeksiyonun canl arlk ve yemden yararlanma deeri zerinde gsterdii etkinin daha azn yem tketimi zerinde gerekletirdii grlmtr. Monensin sodyumlu yem verilen enfekte civcivlerin yemden yararlanma deeri (1.671) enfekte kontrol grubundan (1.773) nemli lde daha iyidir. (14-28 gnler arasnda) EYK verilen grubun yemden yararlanma deeri ise (1.696) kontrol grubundan daha iyi (P<0.05), MON grubuyla ise benzerdir. Dikkate deerdirki mevcut alma koullarnda EOM verilen grubun enfeksiyon sonrasndaki dnemlerde ve tm deneme dnemindeki performans verileri MON verilen grupla benzerdir. Dier taraftan bulatrma yaplmayan tm gruplardaki yemden XIII

yararlanma deerleri kendi ilerinde benzer ve fakat bulatrma yaplanlardan nemli lde iyidir (izelge 4). izelge 4. Canl arlk art, yem tketimi ve yemden yararlanma deerine ait bulgular
Ya (gn) 0-14 C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar. 15-28 C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar. 29-42 C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar. 15-42 C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar. 0-42 C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar. Bula var KONT. 332 491 1,478 833d 1477b 1,773a 988d 2249 2.277a 1822d 3726 2.047a 2154d 4217 1.959a EYK 341 491 1,439 903c 1531ab 1,696b 1035bcd 2311 2.233ab 1938bc 3842 1.983b 2279bc 4333 1.901b MON 334 492 1,474 914bc 1527ab 1,671bc 1011 cd 2294 2.270a 1925c 3822 1.986b 2258c 4313 1.910b KONT. 336 493 1,469 959a 1578a 1,645c 1087a 2326 2.140c 2046a 3904 1.908c 2381a 4397 1.846c Bula yok EYK 335 487 1,453 952a 1559a 1,638c 1062ab 2258 2.126c 2014ab 3817 1.895c 2349ab 4304 1.832c MON 341 493 1,448 961a 1573a 1,637c 1046ab 2277 2.179bc 2006ab 3850 1.919c 2347ab 4343 1.850c Ort. Standart hata. 3.40 4.69 0.011 13.45 19.35 0.010 17.14 29.03 0.020 27.76 44.48 0.014 29.94 46.90 0.012 P 0.3564 0.9397 0.1327 0.0001 0.0168 0.0001 0.0100 0.4065 0.0012 0.0003 0.1824 0.0001 0.0005 0.2134 0.0001

Yeme EYK ve MON ilavesiyle bulatrma yaplan srlerde kontrol grubuna kyasla nemli iyiletirmeler salanmasna karlk bulatrma yaplmayan muamelelerde benzer sonular elde edilmitir. Ancak beklendii gibi bulatrma yaplmayan sredeki performans verilerinin tm bulatrma yaplanlardan nemli dzeyde yksektir. 4.1.2. Dk Oosit Saylar Ondrdnc gnlk yata deneysel koksidiyoz bulatrlan etlik civcivlerde 19.gnden itibaren gnlk olarak belirlenen oosit saylar izelge 5de bildirilmitir. Denemenin 19. ve 34. Gnleri arasnda yaplan gnlk lmler antikoksidiyal etkili iki yem katksnn da oosit atmn azaltmakta tutarl sonular verdiini gstermektedir. Gnlk oosit saym sonular ounlukla istatistiki dzeyde olmak zere MON ve EOM gruplarnda daha dktr. Toplam 15 gn sreli saymlarn ortalama deerleri de gnlk saymlarla benzer eilim ierisindedir. Ortalama Oosit atm asndan MON ve EYK gruplar kontrolden daha dk deerler gstermiler, MON grubuna ait ortalama deer EYKdan daha dk bulunmutur (P<0.01). XIV

En yksek oosit atmlar bulatrmadan sonraki 10. ve 14. Gnler arasnda grlm (24. ve 28. gnler) daha sonrasnda azalma eilimi gstermitir. Bulatrma yaplmayan grubun altlnda oosit belirlenmemitir. izelge 5. Dk oosit atm (adet/g dk)
Ya (gn) 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 ortalama Dk oosit adedi Bula yok negatif kontrol 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Bula var pozitif kontrol 20912a 9850a 6362 4712a 3012a 19800a 19900a 20087a 19637a 14200a 7475 6512a 5037a 2087 1737 1100 10065a Bula var EYK 12912b 7825ab 5700 2687b 1000b 16012a 4437b 4300b 5162b 5075b 5052 2137b 3087b 1662 1212 1175 4967b Bula var MON 1462c 5612b 3987 1287b 1087b 7350b 2225b 1212b 3955b 4530b 3800 2462b 2912b 2025 1300 1000 2888c Ort. Standart hata 2448 1068 924 594 322 1251 2522 2052 1330 1650 1263 748 645 390 181 203 695 P 0.0011 0.0591 0.2265 0.0088 0.0026 0.0002 0.0015 0.0002 0.0001 0.0040 0.1684 0.0043 0.0521 0.7171 0.1455 0.8329 0.0001

4.1.3. Barsak lmleri Barsak uzunluu ile kr barsak arl koksidiyal enfeksiyondan nemli dzeyde etkilenmitir (izelge 6). Koksidiyozla bulatrlan pililerin toplam barsak uzunluu bulatrma yaplmayan muamelelerin tmnden daha uzundur. Yeme MON veya EYK ilavesi koksidiyozla bulatrlan gruplarda barsak uzunluunda nemli lde ksalma salamasna karlk bulatrma yaplmayan gruplarda nemli bir farkllk olumamtr. Deneysel koksidiyoz infeksiyonu etlik pililerin 42. gnlk yadaki kr barsak arln artrma eiliminde bulunmutur. Bulatrma yaplanlarda yeme EYK ilavesi kaln barsan oransal ve gerek arlnda bulatrma yaplmayanlara kyasla nemli dzeyde arta neden olmutur (P<0.05). Buna karlk bulatrma yaplmayan pililerde kaln barsak arl asndan (muameleler arasnda) nemli bir farkllk belirlenmemitir.

XV

izelge 6. Toplam barsak uzunluu ve kr barsak arl

Grup Bula yok neg. kont. Bula var pozt. kont. EYK MON Ort. Standart hata. P
*

Canl arlk (g)

Barsak uzunluu* (cm)

2446a
2218b 2335b 2329b 32.03 0.0231

213b
227a 217b 217b 3.004 0.0496

Kr barsak arl (g) 7.41b

7.74ab 8.15a 7.33b 0.25 0.0350

Kr barsak arl (%) 0.303b

0.335ab 0.349a 0.315b 0.009 0.0433

Duedonum + jejunum + ileum + kolon 4.1.4. Lezyon skorlar Denemenin 28. ve 42. gnlerinde alnan barsak rneklerinde yaplan incelemelerde

koksidiyozdan kaynaklanan lezyonlarn yok denebilecek kadar az olduu ve skorlama yapmaya uygun olmadna kanaat getirilmitir. 4.2. 2. Denemeye ait Bulgular 4.2.1. Performans: kinci denemenin performansna ilikin bulgular izelge 7 ve izelge 8de bildirilmitir. Koksidiyozla ilk gnde yaplan alama ve civcivlerin yemine EOM ilavesi uygulamalar 19.gn canl arlklarn nemli lde geriletmitir. Koksidiyozla enfekte edilmelerine karlk civcivler enfeksiyon sonrasnda ok yksek bir yaama gc gstermiler ve lm oran hibir muameleden etkilenmemitir (izelge 7). Bulatrma uygulanan civcivler hibir enfeksiyon belirtisi gstermemelerine karlk canl arlk ve yemden yararlanma deeri bulatrlmayanlara kyasla nemli lde geri kalmtr. Denemenin 31. ve 42. gnlerinde yaplan lmlerde koksidiyozla bulatrlan kontrol, alanm, MON ve EYK gruplarnn canl arlk ve yemden yararlanma deerlerinin bulatrma yaplmayanlardan ok daha dk olduu grlmtr. izelge 7deki sonular bir gnlk yada koksidiyoza kar alamann bymeyi durdurucu etkide bulunduunu, benzer sonularn EYK verilen grupda da ortaya ktn gstermektedir. Balang dnemindeki eilimin aksine, tm enfeksiyon sonras dnemde MON, A ve A+EYK gruplarnda nemli bir toparlanma grlmtr. (20-42 gnler arasnda) kontrol grubuna kyasla canl arlk artnda srasyla %4.22, %7.00, %6.80 orannda ykselme grlmtr. Koksidiyal enfeksiyon yem tketiminde bir azalmaya neden olmamtr (izelge 8) . Ancak EYK verilen grupdaki yem tketimindeki azalma dikkat ekicidir ve enfeksiyon ncesi ve sonrasnda benzer eilim grlmtr. Bu almada belirtilen dozda kullanlan EYK karm tm deneme sresince yem tketimini azaltc etkide bulunmu, alamann olumsuz etkisi 31.gnden sonra tamamen ortadan kalkmtr. XVI

Koksidiyal enfeksiyonun yemden yararlanma orann 19-31 gnler arasnda %13-2, 19-42 gnler arasnda %7-4 ve 1-42 gnler arasnda %5.20 orannda ktletirdii grlmtr. izelge .7 Canl arlk ve lm oranna ait bulgular Ya
Bula yok negatif kontrol Bula var pozitif kontrol

MON 40.35 726a 1377b 2304ab 1,55 0,00 0,00 0,00 1,55

A 40.51 665c 1340b 2285ab 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

EYK 40.37 690b 1262c 2123c 0,00 1,00 0,00 1,00 1,00

A + EYK 40.29 660c 1341b 2276ab 0,50 0,00 1,00 1,00 1,50

Ort. Standart hata

Canl arlk (g)

0 19 31 42 0-19 20-31 32-42 20-42 0-42

40.23 736a 1441a 2365a 0,50 0,00 1,00 1,00 1.50

40.46 736a 1352b 2251b 0,95 0,00 0,00 0,00 0,95

0.29 7.86 20.67 33.33 0.542 0.400 0.576 0.708 0.826

0.6649 0.0001 0.0001 0.0001 0.3474 0.4457 0.5640 0.7006 0.7606

lm oran (%)

izelge 8. Canl arlk art, yem tketimi ve yemden yararlanma deerine ait bulgular Ya 0-19
C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar. Bula yok negatif kontrol Bula var pozitif kontrol

MON 686a 1074 1,565b 651ab 1378 2,123ab 927 1969 2,114ab 1578a 3338 2,117ab 2264a 4412 1,949ab

A 625b 1032 1,653a 675a 1380 2,056b 945 1938 2,052b 1620a 3318 2,051bc 2245a 4350 1,939b XVII

EYK 650b 1069 1,646a 573b 1254 2,193a 860 1847 2,149ab 1433b 3101 2,166a 2083b 4170 2,003a

A + EYK 620b 1052 1,696a 681a 1351 1,987b 935 1933 2,066b 1616a 3284 2,032bc 2237a 4337 1,939b

Ort. Standart hata

697a 1068 1,533b 703a 1329 1,904b 924 1956 2,123ab 1628a 3285 2,018c 2325a 4353 1,872c

697a 1072 1,538b 614ab 1317 2,158a 899 1961 2,183a 1514ab 3278 2,167a 2211ab 4347 1,967ab

10.44 13.28 0.025 22.93 41.63 0.033 27.38 41.72 0.032 46.30 70.98 0.029 50.91 75,32 0.018

0.0001 0.2587 0.0005 0.0498 0.3163 0.0416 0.3140 0.4018 0.0381 0.0488 0.2629 0.0038 0.0483 0.3542 0.0066

20-31
C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar.

32-42
C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar.

20-42
C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar.

0-42
C.a.a (g) Yem tk. (g) Yem. Yar.

Bununla birlikte MON, Alanma ve A+EYK uygulamalarnn hepsininde benzer ekilde infeksiyon sonrasndaki dnemde koksidiyozun olumsuz etkilerini tamir etmekte baarl olduu grlmtr. Buna karlk EYKnn tek bana yeme katlmas incelenen tm dnemlerde yemden yararlanma deerini ktletirici etkilerde bulunmutur (izelge 8). 4.2.2. Dk Oosit Saylar Denemenin 23. Ve 34. Gnleri arasnda belirlenen dk oosit saylar izelge 9de bildirilmitir. Toplam 11 gnlk lmlerin ortalama deerleri EYK ve ann tek bana veya birlikte uygulanmalar durumunda kontrol grubuna kyasla enfeksiyon sonrasnda oosit atmn nemli lde azaltabildiini gstermektedir. Bunlarn aksine MON uygulamasnda benzer oosit azalm gzlenmemitir. Gnlk lmlerde birka istisna dnda ortalama sonularla benzerlik gsterir niteliktedir. Dk ile oosit atm bulatrmadan sonraki 5. 6. ve 7. gnlerde pik dzeyine ulam, sonrasnda tekrar bir azalma gstermesine karlk 2 gn sonra tekrar art eilimi gstermitir. Ancak daha sonraki 5 gnlk dnemde (30-34 gnlk yalar) tekrar dzenli bir azalma gereklemitir. Bulatrma yaplmayan kontrol grubunda dkda oosit belirlenmemitir. izelge 9. Dk oosit atm (adet/g dk) Dk oosit saylar
Ya (gn) Bula yok negatif kontrol Bula var positif kontrol Bula var MON Bula var AI Bula var EYK Bula var

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Ortalama

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

226001 23250a 18150a 9825 5600a 7325a 15075a 10950a 14975a 4900a 5500a 2900a 11754a

17300 15325a 17625a 9725 6150a 6725a 13050a 13950a 8825b 4200ab 4450ab 3425a 10004a

17900 5375b 9425b 6800 2975a 2550b 6950b 6925b 8200b 3425ab 2250c 1025b 6150b

12450 6662b 15400a 11075 5475b 2875b 7600b 25550c 7375b 1150c 1375c 975b 6246b

AI+ EYK 9850 5775b 8100b 7325 2925b 2125b 4025b 4150bc 8450b 2700bc 2525bc 1375b 4943b

Ort. Standart hata

4160 2837 1740 1549 805 335 1434 1119 1414 634 662 318 835

0.2710 0.0015 0.0019 0.2914 0.0273 0.0001 0.0003 0.0001 0.0116 0.0079 0.0029 0.0001 0.0001

XVIII

4.2.3. Serum baklk titreleri Deneysel koksidiyoz oluturulmadan nce ve sonrasnda llen serum IBD titrasyonlarna ilikin bulgular izelge 10 da bildirilmitir. Bulatrmadan sonraki 10. gnde (29 gnlk ya) alnan kan rnekleri alama yaplan ve EYK verilen pililerin serum antikor seviyelerinin dtn gstermektedir. Dier yandan enfeksiyondan nceki 2. gnde de (17 gnlk ya) EYK verilen grupta titrasyonlarn ok kt olduu grlmektedir. Negatif kontrol grubuna ait IBD titreleri enfeksiyon sonrasndaki dnemde koksidiyozdan etkilenmemekle birlikte (19 29 gnler) , 42. gndeki kontrollerde dier tm gruplardan daha dk deerler gstermitir. Karkas randman ve i organ arlklar ile barsak uzunluu karkas randman ile seilmi kimi i organlarn arlklar ve toplam barsak arl izelge 11de bildirilmitir. Pililerin 42 gnlk yata belirlenen dalak, karacier, barsak arl ve karkas randman zerine koksidiyal enfeksiyonun ve muamelelerin nemli bir etkisi belirlenmemitir. Koksidiyal enfeksiyon barsak uzunluunda nemli bir arta neden olmutur (P<0.05). Bununla birlikte enfekte civcivlerin MON, a, EYK ve a + EYK ile muamele edilmesi barsak uzunluunu azaltc etki gstererek enfekte edilmeyenlerin seviyesine getirmitir. Barsaklardakine tamamen benzer bir eilim kr barsak arlnda da grlmtr. Koksidiyal enfeksiyon kr barsak arln artrmasna karlk, uygulanan antikoksidiyal programlarn tm oransal kk barsak arln drc etki gstermilerdir (P<0.01) izelge 10. Serum IBD titreleri Ya 17 31 42
Bula yok negatif kontrol Bula var pozitif kontrol Bula var Bula var Bula var Bula var

MON 8713a 8942 9672a

A 6672ab 7534 9721a

EYK 5328b 5988 8073a

A + EYK 8107a 9183 8305a

Ort. Standart hata

P 0.0483 0.2072 0.0498

8905a 9355 8678a

7902a 7881 4269b

981 1310 1020

4.2.4. Lezyon skorlar Deneme sonunda kesilen pililerin ince barsak rneklerinde koksidiyal hasar asndan nemli ve skorlanabilecek semptonlara rastlanmamtr. Bu nedenle ilgili skorlama gerei deerlendirme yaplmamtr. 4.2.5. Karkas randman, barsak lmleri ile karacier ve dalak arl Barsak uzunluu ile kr barsak arl koksidiyal enfeksiyondan nemli dzeyde etkilenmi, karkas randman ile karacier ve dalak organ arlklar etkilenmemitir (izelge XIX

11). Deneysel koksidiyoz enfeksiyonu etlik pililerin 42. gnlk yadaki kr barsak arln artrmtr izelge 11. Karkas randman, ince ve kr barsak ile karacier, dalak arlklar Gruplar
Bula yok negatif kontrol Bula var pozitif kontrol Bula var MON Bula var AI Bula var EYK Bula var AI+EYK Ort. Standart hata

Karkas arl (g) 2072 2053 2051 2010 2032 2068 27.06 0.5953

karkas randman (%) 79.13 78.40 77.85 77.74 79.12 78.35 0.60 0.4386

Karacier arl (%) 2.39 2.39 2.22 2.19 2.39 2.35 0.08 0.4083

Dalak arl (%) 0.111 0.105 0.107 0.115 0.095 0.113 0.008 0.5248

Barsak uzunluu (cm)* 233bc 254a 242abc 233bc 227c 250ab 6.16 0.0164

Kr barsak arl
(%)

0.333c 0.443a 0.375bc 0.380b 0.371bc 0.384b 0.015 0.0004

*Duedonum + jejunum+ ileum + kolon 5. TARTIMA almadan elde edilen sonular spesifik bir esansiyel ya karmnn canl arlk kazanc, yem tketimi, yemden yararlanma deeri, lm oranlar, koksidiyal enfeksiyonun olumsuz etkilerinin giderilerek Oosit atmnn azaltlmas asndan konvansiyonel iyonofar antikoksidiyostatlar kadar etkili olabileceini gstermitir. Benzer bulgular daha nceki kimi aratrmalarda da belirtilmitir (Saini, 2003 ; Allen ve ark. 1997; Youn and Noh, 2001 ; Guo, 2003). Gionnenas ve ark. (2003) enfekte edilen civcivlerin yemine 300 mg/kg dzeyinde kekik ya ilave edilmesiyle canl arlk kazanc ve yemden yararlanma deeri asndan enfekte kontrol grubundan daha iyi sonular alndn, 14 gnlk yata enfekte edilen civcivlerde ksa bir sre sonrasnda (28. gn) ve deneme sonunda (42. gn) elde edilen bu olumlu sonularn ok mitvar olduunu belirtmilerdir. Aratrclar yaama gc, dkdaki oosit saylar ve lezyon skorlarn dikkate aldklarnda kekik esansiyel yann E. tenella ya kar kuvvetli bir antikoksidiyal etki sergilediini, ancak bu koruyucu etkinin klasik antikoksidiyal Lasolacid sodyumdan daha dk kaldn bildirmilerdir. Benzer ekilde Ovideo Rondon ve arkadalar (2006) da iki ticari esansiyel ya karmnn kark bir Eimeria spp. ile 19. gnlk yata enfekte edilen etlik civcivlerde iyonofor antikoksidiyaller kadar etkili olabileceklerini bildirmilerdir. Bir ticari bitki ekstartnn antikoksidiyal etki XX

mekanizmasnn incelendii dier bir alma da ise (Guo ve ark. 2003) E. tenella ile enfekte edilen civcivlerde bitki ekstratlarnn kuvvetli bir antikoksidiyal etki gstererek byme performansn telafi ettii, ancak antikoksidiyal etkinin lasolosid sodyumun gerisinde kald bildirilmitir. Esansiyel yalar ve bitki ekstratlarnn antikoksidiyal etkileriyle ilgili bu olumlu bildirilerden farkl olarak Ovideo Rondon ve ark. 2005 bir spesifik esansiyel ya karmnn enfeksiyon sonrasndaki tm dnemlerde antikoksidiyal olarak nemli dzeyde olumlu bir etkisinin grlmediini bildirmilerdir. uras dikkate deerdir ki nceki tm almalarda incelenen esansiyel ya karmlar antikoksidiyal etkili yem katks anlamnda (iyonofor antikoksidiyallere kar) bu almada kullanlan karmdan daha az etkili bulunmulardr. Bir dier nemli nokta ise bu bitkisel esasl koksidiyostatlarn yeme katlma dozlar bu almada uygulanana (50 ppm) kyasla ok daha yksek olup 600 ppm dzeyine kadar kanlar bulunmaktadr. Aslnda bizim denemede kullandmz esansiyel ya karm bata carvacrol, 1.8-cincole ve camphor kombinasyonundan oluan bir aktif madde kompozisyonu gstermektedir. Netice itibariyle deiik aktif madde kompozisyonuna sahip olan esansiyel ya karmlarnn bu manada farkl antikoksidiyal etki mekanizmasna sahip olduu dnlmtr. Bu yzden yalnzca kullanlan esansiyel ya karmnn dozu veya eidi deil, karmn iindeki aktif maddelerin oransal miktarlar da koksidiyozla mcadele de nemli bir rol oynamaktadr. Koksidiyal enfeksiyonla ilgili almadan farkl olarak yeme esansiyel ya ilavesinin bulatrma yaplmayan blmde performans artrc bir etkide bulunmad grlmtr. Bu sonular benzer (Aliek ve ark. 2003, 2004) veya farkl esansiyel yalarn (Lee ve ark. 2004; Bozkurt ve ark. 2009) enfekte edilmeyen pililerde, etlik pililerde byme hzn artrdn bildiren sonulardan farkldr. Bu durum tarafmzca uygun manejman koullarnda bytlen ve genel salk durumu ok iyi olan pililerin esansiyel yalarn performans artrc etkisine cevap vermedii eklinde yorumlanmtr. Nitekim Botsoglou ve ark. (2005)de benzer ekilde yksek hijyene ve mkemmel evresel koullara sahip kmeslerde esansiyel yalardan beklenen etkinin az veya hi denebilecek dzeyde olduunu bunun aksine dk standarda sahip kmeslerde beklenen cevaplarn elde edilmesinin mmkn olabileceini bildirmilerdir. Yemine EYK ve MON katlan enfekte edilmi pililerin yemden yararlanma deerleri hem enfeksiyon sonras dnemler ve hem de tm deneme dnemi itibaryla koksidostat XXI ile dier denemelerde kullanlanlardan nemli dzeyde farkllk

verilmeyen kontrol grubundan daha iyi durumdadr. Bu sonular koksidiyal bir enfeksiyon sonrasnda yapsal btnl bozulan ince barsak mukozasnn eski haline gelmesinde EYKnn da MON kadar etkili olabildiini, besin madde emilim etkinliinin ksa srede dzene sokularak yem evrim etkinliinin ykseltildiini gsterir niteliktedir. Denemeden elde ettiimiz bulgular kimyasal ve antibiyotik esasl antikoksidiyallerin yemden yararlanma deerinde %9 ile %14 orannda, bitkisel esasl ekstratlarn ise %1 ile %8 arasnda iyileme saladn belirten bildirilerle uyum iinde bulunmutur. Barsak sistemi mikrobiyal ekolojisine dayanarak yaptklar almada Ovidea Rondon ve ark. (2006) ile Hume ve ark. (2006) koksidiyal bir enfeksiyon durumunda esansiyel yalarn barsaklardaki mikroorganizmalar istenilen bir dengede tutmay baarabildiklerini gstermilerdir. Bunun yan sra ok saydaki nceki aratrmalarda esansiyel yalarn antimikrobiyal zellikleri bilimsel olarak gsterilmitir (Dormans ve Deans, 1987; Cowan, 1999). Kekik ya ile yaplan bir almada da buday esasl yemlerde enzimatik etkilerin ortaya konabilecei saptanmtr (Basmacolu ve ark. 2009). Mistch ve ark. (2004) da koksidiyal bir enfeksiyon sonrasnda barsaklarda nemli hasara neden olan necrotic enteritin ortaya kndan sorumlu olan Clostridium perfringens tarafndan salnan toksinlerin yeme katlan esansiyel yadaki aktif bileenler tarafndan inaktive edildiini saptamlardr. Bu bildirilerin altnda bu denemeler kullanm olduumuz esansiyel karmn oluturan farkl esansiyel ya arasndaki sinerjik ve/veya eklemeli etkilerin koksidiyozun neden olduu ykmlar en ksa zamanda gidermekte etkili olduu grlmektedir. Enfekte edilen ve koksidiyostat verilmeyen gruptaki dk canl arlk kazanc ve yemden yararlanma deeri dk patojeniteye sahip Eimeria spp. enfeksiyonun lm oranlarn ykseltmese bile byme performansn nemli ekilde ktletirebildiini gsterir niteliktedir. Dk patojeniteye sahip koksidiyal enfeksiyonlarn dahi besin maddelerinin sindirilmeden atmna ve canl arlk ile yemden yararlanma deerinin ktlemesine neden olduunu bildiren nceki almalarn sonular aratrmamza ait bulgular destekler nitelikte bulunmutur (Saini ve ark. 2003; Stanley ve ark. 2004; Duffy ve ark. 2005; Ovideo-Rondon ve ark. 2006 b). Bu almada yeme EYK veya MON ilavesinin lm orann azaltc bir etkisi gzlenmemitir. Aslnda bu almada genel olarak lm oran deneysel koksidiyoz almalarndaki lm orannn ok altndadr ve hatta mkemmel denebilecek dzeydedir. Bizim bulgularmzn aksine baz aratrclar koksidiyozla enfekte olmu civcivlerin yemine esansiyel ya veya lasolacid sodyum ilavesinin lm orannda ok nemli dler saladn bildirmilerdir (Giannenas ve ark. 2003; Christaki ve ark. 2004). nceki XXII

almalarda %20 ye varan koksidiyoz kaynakl lm oranlarnn E.tenella enfeksiyonunun iddetinden kaynakland dnlmektedir. Nitekim ticari srlerde patojenitesi daha yksek E.tenella bulalarnn daha ykc sonulara yol at bilinmektedir. Bizim almamzda kullanlan kark Eimeria spp. enfeksiyonunun pililer zerinde koksidiyozun ykc etkilerini tam olarak yanstmad ve lm orannn beklenenden bu yzden dk kald anlalmaktadr. Dier yandan deneme sresince altlk kalitesinin iyi durumda muhafaza edilmesinin parazitin altlk-kursak-barsaklar-dk ile atm arasndaki dngsn snrlad, bunun sonucunda dk ile daha az oosit atm gerekletii dnlmektedir. nceki kimi almalarda oral yoldan deneysel oosit bulasndan sonra dk ile atlan oosit saysnda linear bir art gzlenmekte, daha sonra kademeli bir dle fecal oosit atm toplam 10 gn iinde tamamlanmaktadr (Gianannes ve ark. 2003; Christaki ve ark. 2004). nceki aratrmalardaki bu eilimlerden farkl olarak bizim almamzda deneysel enfeksiyondan sonra daha uzun bir sre iin dk ile oosit atm devam etmitir. Bunun yan sra oosit atm ya ile dorusal olarak azalan bir seyir deil, aksine dalgal bir seyir izlemitir. Aratrmalar arasndaki bu oosit atm seyri farkll McDougald (2003)n hipotezi ile ksmen aklanabilir. Zira aratrc kark bir Eimeria spp. ile bula durumunda her trn kendine ait oosit atm seyrini deiik zamanlarda ortaya koyduunu ileri srmtr. Nihayet Girgis (2007) de arpraz baklk eksiklii nedeniyle bir sr ierisinde birden fazla zamanda koksidiyoz vakas oluabileceini, bununda dalgal oosit atmnn nedeni olabileceini ileri srmtr. Denemedeki gnlk ve ortalama oosit atm seyri birbirine benzer bulunmu, koksidiyozla bulak srde yeme MON ve EYK ilavesi antikoksidiyalsiz kontrol grubuna kyasla dk ile atlan oosit saysnda nemli azalmaya neden olmutur. nceki yaplan iki almada da bizim sonularmza benzer sonular elde edilmitir. Giannenas ve ark. (2003) kekik yann, Christaki ve ark. (2003) ise kark bitki ekstratnn dkdaki oosit saysn kontrol grubuna kyasla nemli lde drdn, ancak lasolacid sodyumla salanan dn bitkisel preparatlarla salanandan daha iyi durumda olduunu bildirmitir. Bundan dolay her iki aratrc da bitkisel ekstratlarn lasolacid sodyumdan daha dk antikoksidiyal etki mekanizmasna sahip olduunu ileri srmlerdir. Konvensiyonel antikoksidiyal olarak monensin sodyum kullanlan bizim denememizin artlarnda bunun tersini sylemek mmkndr. Aslnda esansiyel yalarn antikoksidiyal etki mekanizalar onlarn fenolik bileiklerine dayanmaktadr. Fenolik bileikler enterosit oluum dngsn hzlandrmak XXIII

suretiyle koksidiyoz sporlarnn yaam dngsn sekteye uratmakta; bylece sporozitlerin barsak duvarn delerek epitelyum doku iine girilerini nemli ekilde azaltmaktadr. nceki kimi almalarda tek bir Eimeria trne kar iyonofar lasolacid sodyum ve antibiyotik salinomycinin kekik esansiyel yandan daha yksek antikoksidiyal etki gsterdii bildirilmitir. nceki deneysel prosedrlerle karlatrldnda bizim denememizde daha ok Eimeria spp.den oluturulan bir bula sz konusudur. Byme performans, dk ile oosit atm, koksidiyal lezyon skorlar asndan deerlendirildiinde balca carvacrol, 1.8-cineol ve camphordan oluan bir esansiyel ya karmnn kark bir Eimeria spp. enfeksiyonu karsnda konvensiyonel bir iyonofar antikoksidiyal kadar etkili olduu grlmtr. Bu almann koullarnda koksidiyal bir enfeksiyonun barsak epitelyum dokusunda oluturduu klasik lezyonlara rastlanmamtr. Performanstaki dnm ve lm oranlar da bunu destekler niteliktedir. Civcivlerin maternal baklklar ile genel salk kondsyonlarnn yksek olmas veya kark bir Eimeria spp.nin koksidiyal bir enfeksiyondan beklenen ykm gstermemesi bunda rol alm olabilir. Koksidiyal enfeksiyonun neden olduu barsak uzunluunda art ve kr barsak arlndaki artn yeme esansiyel ya karm katlmas sonucu normal boyutlarna dnme seyri gstermesi performans ve oosit saym sonularn destekler niteliktedir. Bu konuda daha nce bildirim yaplmad iin elde edilmi olan sonular zgn ve yol gsterici olabilir. kinci denemeden elde edilen sonular koksidiyoza kar ilk gnden yaplacak oral bir alamann konvansiyonel koksidiyoz uygulamalar kadar etkili olabileceini gstermitir. Daha nceki kimi benzer almalarda da ann baarl sonular verdii grlmtr (Ovideo-Rondon ve ark. 2005, 2006; Garcia ve Bolis, 2006; Waldenstedt, 2003). Ancak ikinci almada esansiyel yan dozunun birinci almadakinin %50 fazlasna artrlmas sonucu performans da grlen nemli depresyon dikkat ekicidir. Bu sonular esansiyel yalarn yapsndaki aktif madde kompenantlerinin ok dk bir artla toksik etki yapar hale geleceini gsterir niteliktedir. Ancak ann EYK ile kombine edilmesi durumunda esansiyel yadan kaynaklanan olumsuz etkilerin ortadan kalkmas ilgi ekicidir ve etki mekanizmas aklanamamtr. Koksidiyozun dier bulac hastalklar gibi hcresel ve spesifik baklk sistemini basklad bilinmektedir. Bununla birlikte viral bir alamaya kar kar vcudun antikor oluturma kabiliyeti zerine koksidiyal enfeksiyonun olumsuz etkisi hemen enfeksiyon sonrasnda deil ok daha sonrasnda kesim anda grlmtr. Ancak kullanlan esansiyel

XXIV

ya karmnn serum IBD titrelerini artrc ynde bir etkisi grlmemi, alamadan da benzer sonular elde edilmitir. Sonu itibaryla bu almadan elde edilen bulgular spesifik bir esansiyel ya karmnn monensn sodyuma benzer dzeyde antikoksidiyal etki gstererek koksidiyal bir enfeksiyonun etlik pililer zerindeki ykc etkilerini hafiflettiini gstermitir. iddetli klinik semptomlar ve nemli dzeyde bir lm grlmese de deneysel bir koksidiyoz enfeksiyonun sub-klinik seyrederek canl arlk kazanc ve yemden yararlanma deerinde nemli kayplara yol at grlmtr. Bulatrma yaplmayan grupta EYKnn performans artrc bir etkide bulunmam olmas bu tr bymeyi tevik edici yem katklarnn ancak manejman stresinin youn olduu durumlarda etkili olabileceini gsterir niteliktedir. Koksidiyal alamann tek bana veya EYK ile kombine edilerek kullanmnn etkili bir antikoksidiyal uygulama olduu grlmtr. Seilmi bitkilerin esansiyel yalarnn tek bir Eimeria trne kar antikoksidiyal etki mekanizmasn ortaya koyacak yeni almalara ihtiya bulunmaktadr. Bu antikoksidiyal etkili aktif maddeleri daha iyi belirlememizi kolaylatracaktr. 6. ZET Bu almada zel bir essensiyal ya karmnn iyonofer antikoksidiyal olan monensin sodyuma kar alternatif olarak veya bytme faktr olarak kullanmnn aratrlmas amalanmtr. Bir gnlk yata toplam 1200 adet Ross 308 etlik civciv her biri 4 tekerrrl 6 gruba rastgele datlmtr. Gruplardan sporlanm Eimeria oositleri ile deneysel olarak enfekte edilirken geri kalan dier 3 grup bulatrmaya maruz braklmamtr. Deneysel koksidiyozun oluturulmas amacyla kullanlan inokulant 6 adet Eimeria trnn karmndan oluturulmutur. Bulatrma yaplan ve yaplmayan gruplarda benzer antioksidiyal muameleler uygulanmtr. Birinci grubun yemine hibir antioksidiyal yem katks ve bytme faktr katlmam ve kontrol grubu olarak kabul edilmitir. kinci ve nc gruplarn yemine srasyla 50 mg/kg dzeyinde esansiyel ya karm (EYK) ve monensin sodyum (100 mg/kg) ilave edilmitir (MON). Esansiyel ya karm kekik, defne yapra ve karaba otunun esansiyel yalarnn karmyla oluturulmutur. Koksidiyal enfeksiyon bulatrma yaplmayan gruba kyasla canl arl nemli lde azaltarak yemden yararlanma deerini ktletirmitir. Bulatrma yaplmayan muamelelerin hepsinin 28. ve 42. gnlk yalardaki canl arl ve yemden yararlanma deeri enfekte edilenlerden daha iyi bulunmutur. Fakat aralarnda bir farkllk sz konusu deildir. Yeme EYK ve MON ilavesi enfeksiyon sonrasnda yemden yararlanma deerinde ve XXV

canl arlk kazancnda nemli bir toparlanma salam, fakat bulatrma yaplmayan kontrol grubunun seviyesine ulalamamtr. Yem tketimi muamelelerden ve koksidiyal enfeksiyondan etkilenmemitir. Gnlk dk oosit atm EYK ve MON ilavesi sonucu nemli dzeyde azaltlmtr. Koksidiyal enfeksiyon toplam barsak uzunluunun ve kr barsak arlnn artmasna neden olmutur. Kr barsak arl yeme EYK ilavesiyle art gsterirken MOS ilavesi sonucu azalmtr. nce barsak epitelinde koksidiyal enfeksiyon tahribatnn neden olduu lezyonlar yeterince iddetli bulunmam ve muamelelerden etkilenmemitir. Toplam 1200 adet etlik civciv 4 tekerrrl 6 gruba datlarak esansiyel ya karm veya koksidiyoz asnn tek bana veya kombine edilerek kullanlmasnn salayabilecei antikoksidal etki ikinci bir alma ile ortaya konmaya allmtr. Birinci grupda koksidiyoz ile bulatrma yaplmazken (negatif kontrol) dier 5 grupta yaplmtr. kinci grup pozitif kontrol grubu olup negatif kontrolle benzer ekilde antikoksiyal yem katks uygulanmamtr. nc grubun yemine antikoksidiyal katk olarak 100 mg monensin sodyum katlm, drdnc grupta yem uygulamas yaplmakszn yalnzca ilk gnlk yata koksidiyoza kar alama yaplmtr. Beinci grubun yemine 75 mg/kg dzeyinde esansiyel ya katlm, altnc grupda a ve esansiyel ya kombine edilerek uygulanmtr. Koksidiyal enfeksiyon birinci almadakine benzer ekilde canl arl azaltm ve yemden yararlanma deerini ktletirmitir. Alama, monensin sodyum ve a+monensin sodyum uygulamalar koksidiyal enfeksiyonun etkilerini hafifletmekte etkili olmulardr. Ancak esansiyel yan tek bana kullanlmas durumunda byme performans nemli lde gerilemi, yem tketimi ve yemden yararlanma ktleme seyri gstermitir. Bulatrma yaplan pililerde kullanlan antikoksidiyal yntemlerin hi birisi bulatrma yaplmayan grubunun performansna ulama baarsn gsterememitir. lm oran, karkas randman, karacier ve dalan oransal arlklar koksidiyal enfeksiyon ve muamelelerden etkilenmemilerdir. Uygulanan antikoksidiyal yntemlerin tm dkdaki oosit saysnn azaltmada etkili olmular, ancak spesifik baklk zerinde olumlu veya olumsuz bir etki yaratmamlardr. Barsak lezyon skorlar muamelelerden etkilenmemitir. Birinci denemeden elde edilen sonular yeme 50 ppm dzeyinde EYK ilavesinin deneysel koksidiyoz bulatrlan srlerde protozoon istilasna kar monensin sodyum kadar etkili bir koruma saladn, buna karlk bulatrma yaplmayan salkl srlerde performans artrc etki gstermediini bildirmilerdir. Spesifik bir esansiyel ya karmnn

XXVI

koksidiyozun kontrolnde antibiyotik esasl konvensiyonel koksidiyostatlara kar nemli bir alternatif olabilecei grlmtr. kinci denemeden elde edilen sonular yeme katlan esansiyel yan dozunun artrlmasnn etlik pililerde depresif etkiler yaratarak bymeyi geriletebileceini gstermitir. lk gnlk yada alamann koksidiyal enfeksiyonun olumsuz etkilerini gidermede monensin sodyum kadar etkili olduu grlmtr. A ve esansiyel yan birlikte kullanlmas antikoksidal bir uygulama olarak monensin sodyum kadar etkili olmutur.

SUMMARY This experiment evaluates the anticoccidial mode of action a specific essential oil blend (EOB) as feed additive alternative to conventional ionophore anticoccidial, monensin sodium (MON), or that enhances the performance of broilers. A total of 1048 one-day-old Ross 308 chicks were randomly divided into six equal groups with four replicates each. Three of six groups were experimentally infected with sporulated Eimeria oocysts, whereas the remaining groups were kept intact without infecting with coccidiosis. A mixture of six Eimeria species (e.g. E. acervulina, E. maxima, E. tenella, E. brunetti, E. praecox and E. mitis) was used to induce an experimental infection in this study. Either infected or

uninfected groups were treated with similar dietary anticoccidial procedures. Hence, one group was given a diet including no anticoccidial and growth promoter feed additive, and served as control. The remaining two groups were administrated a basal diet supplemented with essential oil blend at level of 50 mg/kg diet, or the anticoccidial monensin sodium (Eloncoban ) at 100 mg/kg diet. EOB was composed of three different essential oils consisting oregano oil, Laurel leaf oil, and Lavandula stoechas. All of the non-challenged groups exhibited significantly higher body weight and better feed conversion when compared to all challenged treatments at days 28 and 42 of age, but did not significantly differ from each other. Coccidial challenge retarded body weight gain and worsened feed conversion ratio of broilers compared with uninfected control group during the whole post-infection period without affecting mortality rate. Both MON and EOB

supplementation to diet led significant improvements in body weight gain and feed conversion ratio compared with untreated program in case of a coccidial infection. However, birds treated with MON and EOB couldnt manage to attain similar final live weight and feed efficacy to that uninfected control treatment even a recovery trend. Neither coccidial challenge nor dietary treatments influenced feed intake at any age period.

XXVII

Fecal oocyst output per bird measured daily in the EOB group was lower than that in the challenged control group but similar to that the MON group. The mean value of total oocyst count also illustrated parallel to daily values. Coccidial infection induced significant increase in total length of intestines and caecum weight compared to uninfected and untreated control program at day 42. Caecum weight was got heavier with respect to dietary EOM inclusion, whilst a reduction was the case in MON supplementation. All of the chickens (with the exception of negative control) were experimentally infected with a mixed population of Eimeria sp. sporulated oocysts (19 x 104 oocyst per bird) at 19 days of age. A total of 624 broiler chicks were randomly assigned to one of 6 treatments with 4 replicate pens per treatment and 26 birds per pen. Two of the groups, one challenged with coccidiosis and the other not, were given a basal diet and served as controls. The other two groups that were also challenged with mixed Eimeria spp. oocysts were administered a basal diet supplemented with anticoccidial monensin sodium (MON) at level of 100 mg/kg diet or the specific essential oil blend (EOB) at 75 mg/kg inclusion level. From the remaining two groups, which were infected with coccidiosis, one was vaccinated against coccidiosis (VAC) and the other both vaccinated and fed on the basal diet including and essential oil blend (VAC+EOB). Coccidial challenge significantly depressed weight gain and worsened efficiency of feed conversion, whereas did not intervene to feed intake and mortality. Both VAC and VAC+EOB treatments were able to improve the ability of infected birds recover from the coccidial infection thereby exhibiting compensatory growth and converting their feed more efficiently during the recovery phase. MON-fed birds had comparable live performance to those VAC and VAC+EOB treatments. Conversely, EOB supplementation to diet caused detrimental effects on growth, feed intake and feed conversion ratio throughout the growth period. Any of the coccidial control strategies couldnt achieve to attain overall performance values of uninfected birds. Mortality did not differ significantly among treatments throughout the experimental period of 42 days. Carcass yield and relative weights of liver and spleen were not affected by coccidial challenge, vaccination procedure and anticoccidial additives used. Intestinal length and caecum weight were significantly affected by those variables. The results indicate that Vaccination against coccidiosis with or without dietary essential oil supplementation proved as efficacious in recovery from coccidial infection and in reducing oocyst shedding as the ionophore anticoccidial monensin sodium. Results also

showed that providing an essential oil blend through feed could provide similar protective ability against a coccidial challenge to that exerted by anticoccidial monensin. Whereas, neither MON nor EOB was effective as performance enhancer feed additives if birds were not XXVIII

challenged. Data indicates that EOB has the potential to be used as a natural alternative to chemotherapeutic drugs for coccidiosis control. 7. LTERATR LSTES 1. Aliek, A., Bozkurt, M. & abuk, M., 2003. The effects of an essential oil combination derived from selected herbs growing wild in Turkey on broiler perf ormance. S. Afr. J. Anim. Sci 33, 89-94. 2. Allen, P. C., H. D. Danforth, and O. A. Levander. 1996. Diet high in n-3 fatty acids reduces caecal lesion scores in chickens infected with Eimeria tenella. Poult. Sci. 75: 179185. 3. Allen, P. C., H. D. Danforth, and O. A. Levander. 1997a. Interaction of dietary flaxseed with coccidiosis infection in chickens. Poult. Sci. 76: 822-827. 4. Allen, P. C., J. Lydon, and H. D. Danforth. 1997b. Effects of components of Artemisia annua on coccidia infections in chickens. Poult. Sci. 76: 1156-1163. 5. Augustine, E., J. L. McNaughton, E. Virtanen, and L. Rodi. 1997. Effect of betaine on the growth performance of chickens inoculated with a mixed culture of avian Eimeria species and on invasion and development of E. tenella and E. acervulina in vitro and vivo. Poult. Sci. 76: 802-809. 6. Banfield, M. J., R. P. Kwakkel, M. Groenveld, R. A. Ten Doeschate, and J. M., Forbes. 1999. Effects of whole wheat substitution in broiler diets and viscosity on a coccidial infection in broilers. Br. Poult. Sci. 40: S58-S60. 7. Basmacolu, M. H., Baysal, ., Msrlolu, Z., Polat, M., Ylmaz, H.,Turan, N., 2010. EffectS of oregano essential oil with or without feed enzymes on growth performance, digestive enzyme, nutrient didestibility, lipid metabolism and immune response of broilers fed on a wheat-soybean meal diets. British Poult. Sci. 51 (1): 67-80. 8. Bassett, R., 2000: Oreganos positive impact on poultry production. World Poultry 16 (9), 31-34. 9. Bedford, M. R. 2000. Removal of antibiotic growth promoters from poultry diet: implication and strategies to minimize subsequent problems. Worlds Poult. Sci. 56: 347365. 10. Botsoglou, N. A, Christaki, E., Florou-Paneri, P., Giannenas, I., Papageorgiou, G. & Spais, A.B., 2004. The Effect of a mixture of herbal essential oils or -tocopheryl acetate on performance parameters and oxidation of body lipid in broilers. S Afr. J of Anim. Sci. 34, 52-61. 11. Bozkurt, M., Kkylmaz, K., atl, A. U., nar, M. 2009. Effect of dietary mannan oligosaccharide with or without oregano essential oil and hop extract supplementation on

XXIX

the performance and slaughter characteristic of male broilers. South Afr. J. of Anim. Sci. 39 (3):223-232. 12. Brenes, A., and Roura, E. 2010. Essential oils in poultry nutrition: Main effects and modes of action. Anim. Feed Sci and Tech. 158: 1-14. 13. Chapman, H. D. 1998. Evaluation of the efficacy of anticoccidial drugs against Eimeria species in the fowl. Int. J. Parasitol. 28: 1141-1144. 14. Chapman, H. D. 2000. Practical use of vaccines for the control of coccidiosis in the chickens. Worlds Poult. Sci. Journ. 56: 7-20. 15. Chapman, H. D., Clark, S.R. and Marien, M. 2008. Turkey Coccidiosis- Part 2. Proper control demands effective prevention. World Poultry, Vol. 24 (No 11): 28-30. 16. Chapman, H. D., T. E. Cherry, H. D. Danforth, G. Richards, M. W. Shirley, and R. B. Williams. 2002. Sustainable coccidiosis control in poultry production: The role of live vaccines. Int. J. Parasitol. 32: 617-629. 17. Chapman, H.D. 1992. Research note. Immunity to Eimeria spp. in broilers reared on nicarbazin and salinomycin. Poult. Sci. 71: 577-580. 18. Choct, M. R., and M. R. Bedford. 1999. Effects of xylanase on individual birds variation, starch digestion through the intestine, and ileal and caecal volatile fatty acid production in chickens fed wheat. Br. Poult. Sci. 40: 419-422. 19. Christaki, E., Florou-Paneri, P., Giannenas, I., Papazahariadou, M., Botsoglou, N.A. and Spais, A. B. 2004. Effect of mixture of herbal exctracts on broiler chickens infected with Eimeria tenella. Anim. Res. 53: 137-144. 20. Colnago, G. L., L. S. Jansen, and P. L. Long. 1984a. Effect of selenium and vitamin E on the development of immunity to coccidiosis in chickens. Poult. Sci. 63: 1136-1143. 21. Conway, D.P., McKenzie M.E., (1991). Poultry Coccidiosis Diagnostic and Testing Procedures. Second Ed. Pfizer Inc., New York, pp. 32-55. 22. Cook, G.C. (1998). Small ntestinal Cocccidiosis and Emergent Clinical Problems. J. Infect. 16, 213-219. 23. Cowan, M. M., 1999. Plant products as antimicrobial agents. Clinical Microbiology Reviews 12: 564-582. 24. Cumming, R. B. 1994. Opportunities for whole wheat grain feeding. 9 Conf. 2: 219-222.
th

European Poult.

25. DALEY, M., Stanley, V.G., Dunkley, J., Sefton, A.E. and Tucker., (2004). The Efficacy of Natural Alternative to Coccidiostats in the Control of Eimeria in Growing Broiler Chicken. XXII WORLDS POULTRY CONGRESS. stanbul. June 8-13. 26. Dalloul, R. A., and Lillehoj, H. S. 2005. Recent advances in immunomodulation and vaccination strategies against coccidiosis. Avian Dis. 49: 1-8.

XXX

27. Dalloul, R. A., H. S. Lillehoj, T. A. Shellen, and J. A. Doerr. 2002. Effect of vitamin A deficiency on host intestinal immune response to E. acervulina in broiler chickens. Poult. Sci. 81:1509-1515. 28. Dalloul, R . , H. S. Lillehoj, T. A. Shellem, and J. A. Doerr. 2003. Enhanced mucosal immunity against Eimeria acervulina in broilers fed a lactobacillus-based probiotic. Poult. Sci. 82: 62-66. 29. De Guessem, M., Miller, S. H. And Owen R. L. 2008. Coccidiosis and its interaction with overall gut health. World Poultry Vol. 24 (No 5): 36-37. 30. Delzenne, N. M. 2003. Oligosaccharides: state of the art. Proc. Nutr. Soc. 62: 177-182. 31. Dorman, H. J. D. & Deans, S. G., 2000. Antimicrobial agent from plants: antimicrobial activity of plant volatile oils. J. Appl. Microbiol. 88, 308-316. 32. Duffy, C.F., Mathis, G.F. and Power, R.F., (2005). Effects of NatustatTM Supplementation on Performance, Feed Efficiency and ntestinal lesion Scores in Broiler Chickens Challenged with Eimeria acervulina, Eimeria maxima and Eimeria tanella. Veterinary Parasitology 130: 185-190. 33. El-Boushy A. R. 1988. Vitamin E affects viability and immune response of poultry. Feed Stuffs 60: 20-26. 34. Elmusharaf, M. A., Bautista, V., L. Nollet, and A. C. Beynen. 2006. Effect of an in-feed mannanoligosaccharide preparation (MOS) on Eimeria tenella infection in broiler chickens. Int. J. Poult. Sci. 5: 583-588. 35. Elmusharaf, M. A., H. W. Peek, L. Nollet, and A. C. Beynen. 2007. The Effect of an infeed mannanoligosaccharide preparation (MOS) on a coccidiosis infection in broilers. Anim. Feed Sci. Technol. 134: 347-354. 36. Ernik, F. And Bedrnik, P. 2001. Controlling coccidiosis in broiler growing. Poult. Int. (4): 36-42. 37. Faleiro, M.L., Miguel, M.G.,. Ladeiro, F., Venancio, F., Taveres, R., Brito, J.C., Figueiredo,. A.C., Barroso,. J.G. & Pedro. L.G., 2003. Antimicrobial activity of essential oils isolated from Portuguase endemic species of Thymus. Lett. Appl. Microbial. 36:3540. 38. Garca, C.C. and Bolis, D. 2005. Nutrition is a key building block of succesfull drug-free broiler production. World Poultry 21 (12) Special Supplement Drug Free Production, VIVII. 39. Giannenas, I., Florou-Paneri, P., Papazahariadou, M., Christaki, E., Botsoglou, N. A. and Spais, A. B. 2003. Effect dietary supplementation with oregano essential oil on performance of broilers after experimental infection with Eimeria tenella. Arch. Anim. Nutr. 57(2): 99-106.

XXXI

40. Girgis, G. 2007. Coccidiosis: a field problem with many aspects to consider. World Poultry, Vol. 23 (No 8): 44-45. 41. Greathead, H. and Kamel, C. 2006. Encapsulated plant extracts to fight coccidiosis. Feed Mix. 14 (4): 19-21. 42. Guo, F.C., Kwakkel, R.P., Williams, B.A., Parmentier, H.K., Li W.K., Yang, Z.Q. and Verstegen, M.W.A., (2004). Effects of Mushroom and Herb Polysaccharides on Cellular and Humoral Immune Responses of Eimeria tanella- Infected Chickens. Poultry Sci: 83: 1124-1132. 43. Hertrampf, J.W., 2001. Alternative antibacterial performance promoters. Poult. Int. 40, 50-52. 44. Hodgson, J.N. 1970. Coccidiosis: oocyst-counting technique for cocccidiosis evaluation. Exp. Parasitol., 28: 99-102. 45. Hume, M.E., Oviedo-Rondn E.O., Hernndez C. and Clemente-Hernndez S. 2006. Efffects of feed additives and mixed Eimeria spp. nfection on intestinal microbial ecology in broilers. Poult. Sci. 85: 2106-2111. 46. Ibrir, F., Greathead, H.M. R. and Forbes, J.M. 2009. Effect of dietary thymol/carvacrol mixture at a range of concentrations on coccidial infection in broiler chickens. 2nd Mediterrenean Summit of WPSA. 4-7 October 2009, Antalya-Turkey. Proceedings pp: 309-317. 47. Jin, L. Z., Y. W. Ho, M. A. Ali, N. Abdullah, K. B. Ong, and S. Jalaludin. 1998. Effects of adherent Lactobacillus culture on growth, weight of organs and intestinal microflora and volatile fatty acids in broilers. Anim. Feed Sci. Technol. 70: 197-209. 48. Kamel, C. 2001. Tracing modes of action and the roles of plant extracts in non-ruminants. Recent advances in animal nutrition. Nottingham University Press. pp. 135-150. 49. Kamel, C., 2001. Plant extracts is an integrated approach. Feed Mix. 9(6): 23-25. 50. Klasing, K. C., K. L. Adler, J. C. Remus, and C. C. Calvert. 2002. Dietary betaine increase intraepithelial lymphocytes in the duodenum of coccidia infected chicks and increase functional properties of phagocytes. J. Nutr. 132: 2274-2282. 51. Lee, K, W., Everts, H., and Beynen, A. C. 2004. Essential oils in broiler nutrition. Int. J. Poult. Sci. 3 (9): 738-752. 52. Lee, S. H., H. S. Lillehoj, R. A. Dalloul, D. W. Park, Y. H. Hong, and J. J. Lin. 2007. Influence of Pediococcus-based probiotic on coccidiosis in broiler chickens. Poult. Sci. 86: 63-. 53. Lee, S. H., Lillehoj, H.S., Jang, S. I., Kim, D.K., Ionescu, C. and Bravo. D. 2010. Effect of dietary curcuma, capsicum, and lentinus on enhancing local immunity against Eimeria acervulina infection. J. Poult. Sci. 47: 89-95.

XXXII

54. Lillehoj, H.S. and Lee S. H. 2007.Dietary modulation of intestinal innate immunity using plant derived phytochemicals. Feedinfo News Service Scientific Reviews. http: //www.feedinfo.com. 55. Lillehoj, H.S. and Lillehoj, E.P. 2000. Avian coccidiosis. A review of acquired intestinal immunity and vaccination strategies. Avian Diseases. 44: 408-425. 56. Marino, M., Bersani ,C. & Comi. G., 1999. Antimicrobial activity of the essential oils of Thymus vulgaris L. measured using a bioimpedometric method. J. Food Prot. 62: 10171023. 57. McDougald, L. R. 2003. Coccidiosis. Pages 974-991 in Poultry Diseases. Y. M., Saif, H. J. Barnes, A. M. Fadly, J. R. Glisson, L. R. McDougald, and D. E. Swayne, eds. Iowa State University Press, Ames, IA. 58. McDougald, L. R., J. M. L. Da Silva, J. Solis, and M. Braga. 1987. A survey of sensitivity to anticoccidial drugs in 60 isolates of coccidia from broiler chickens in Brazil and Argentina. Avian Dis. 31: 287-292. 59. Mellor, S., 2000. Nutraceuticalsalternatives to antibiotics. World Poultry 16 (2), 30-33. 60. Mitsch, P., Zitter-Eglseer, K., Khler, B., Gabler, C., Rosa,R. and Zimpernik, I., 2004. The effect of two different blends of essential oil components on the proliferation of Clostridium perfringens in the intestines of broiler chickens.Poult. Sci. 83:669-675. 61. Morgan, A.J. and Bedford, M. R. 1995. Advances in the development and application of feed enzymes. Aust. Poult. Symp. 7: 109-115. 62. Naumann, C. & Bassler. R., 1993. Methodenbuch, Band III., Die chemische Untersuchung von Futtermitteln. VDLUFA-Verlag, Frankurt. 63. Noirot, V. 2010. Using plant extracts as alternatives in fighting coccidiosis. Poult. Int. September 22-25. 64. Oviedo-Rondn, E. O., Clemente-Hernndez, S., Salvodor, F., Williams, P. and Losa, R. 2006 b. Essential oils on mixed coccidia vaccination and infection in broilers. Int. J. of Poult. Sci. 5(8): 723-730. 65. Oviedo-Rondn, E. O., Clemente-Hernndez, S., Williams, P. and Losa, R. 2005. Responses of coccidia-vaccinated broilers to essential oil blends supplementation up to forty-nine days of age. J. App. Poult. Res. 14: 657-664. 66. Oviedo-Rondn, E. O., Hume, M. E, Hernndez, C. and Clemente-Hernndez, S. 2006a. Intestinal microbial ecology of broilers vaccinated and challenged with mixed Eimeria species, and supplemented with essential oil blends. Poult. Sci. 85: 854-860. 67. Rapp, C., A. B. Johnson, T. M Fakler, T. L. Ward, and C. L. Quark. 2004. Effect of zinc source on intestinal lesion and performance of broilers exposed to coccidiosis. Zoot. Int. 2: 40-43.

XXXIII

68. Saini, R., Davis, S. and Dudley-Cash, W., (2003). Oregano essential oil recudes the expression of coccidiosis in broilers. Pages 97-98 in Proc. 52th Western Poult. Dis. Conf., Sacremonto, CA. 69. SAS Institute, 1991. SAS Users Guide: Statistics. Version 6.03 edition .SAS Institute Inc., Cary, NC. 70. Sikkema, J., de Bont J. A. M., Poolman, B. 1995. Mechanism of membrana toxicity of hydrocarbons, Microbiol. Rev. 59: 201-222. 71. Stanley, V.G., Gray, C., Daley, M., Krueger, W.F. and Sefton, A.E. 2004. An alternative to antibiotic-based drugs in feed for enhancing performance of broilers grown on Eimeria spp.-infected litter. Poult. Sci. 83: 39-44. 72. Stevens, D. A. 1998. Coccidiosis. In: Delves, P. J., Roint, I.M. (Eds), Encylopedia of Immunology. 2nd ed. Vol.1. Academic Press. London, pp. 591-593. 73. Sun, X. A., McElroy, K. E., Webb, A. E., Sefton, and C. Novak. 2005. Broiler performance and intestinal alterations when fed drug- free diets. Poult. Sci. 84: 1294-302. 74. Thomke, S., and Elwinger, K. 1998. Growth promotants in feding pigs and poultry. III. Alternatives to antibiotic growth promotants. Ann. Zootech. 47: 245-271. 75. Tsinas, A.C. 1999. The art of oregano. Grain and Feed Milling Technology, 8: 25-26. 76. Ultee, A., Bennik H. J. & Moezelaar, R., 2002. The phenolic hydroxyl group of carvacrol is essential for action against the food-borne pathogen Bacillus cereus. Appl. and Environ. Micro. 3: 1561-1568. 77. Van Immerseel, F., De Buck,J., Pasmans, F., Huyghebaert, G., Haesebrouck, F. And Ducatelle, R. 2004. Clostridium perfringens in poultry. An emerging threat for animal and public health. Avian Pathol. 33: 537-549. 78. Verleyen, T. 2009. Keeping clostridial enteriritis away from poultry flocks. World Poultry Vol. 25 (No 10): 26-27. 79. Waldenstedt, L. 2003. Effect of vaccination against coccidiosis in combination with an antibacterial oregano (Origanum vulgare) compound in organic broiler production. Acta Agric. Scand., Sect. A, Anim. Sci. 53: 101-109. 80. Waldenstedt, L., K. Elwinger, P. Hooshmand-Rad, P. Thebo, and A. Uggla. 1998. Comparison between effects of standard feed and whole wheat supplemented diet on experimental Eimeria tenella and Eimeria maxima infections in broiler chickens. Acta. Vet. Scand. 39: 461-71. 81. Waldenstedt, L., K. Elwinger, P. Thebo, and A. Uggla. 1999. Effect of betaine supplement on broilers performance during an experimental coccidial infection. Poult. Sci. 78: 182189. 82. Weber, F. J. and De Bont, J. A.M. 1996. Adaption mechanisms of microorganisms to the toxic effects of organic solvents on membranes. Biochim. Biophys. Acta 1286: 225-245. XXXIV

83. Williams, P. & Losa, R., 2001. The use of essential oils and their compounds in poultry nutrition. World Poultry-Elsevier 17 (4), 14-15. 84. Williams, P. And Losa, R., 2002. Blending essential oils for poultry. Feed Mix. 10 (3): 89. 85. Williams, R.B. & Gobbi, L. 2002. Assessment of the clinical efficacy, safety and zootechnical benefits on an attenuated anticoccidial vaccine and anticoccidial drug programme in broiler chickens in Italy. Avian Pathology 31(3): 253-265. 86. Williams, R.B. 1997. Laboratory test of phenolic disinfectants as oocysticides against the chicken coccidium Eimeria tenella. Vet. Rec. 141: 447-448. 87. Williams, R.B. 1999 b. A compartmentalized model for the estimation of the cost of Cocccidiosis to the worlds chicken production industry. Int. J. Parasitol. 29: 1209-1229. 88. Williams, R.B. 2002. Anticocccidial vaccines for broiler chickens: pathways to success. Avian Pathol. 31: 317-353. 89. Williams, R.B. 2005. Intercurrent coccidiosis and necrotic enteritis of chickens. Rational, integrated disease management by maintanince of gut integrity. Avian Pathol. 34: 159180. 90. Williams, R.B., Caryle, W. W. H., Bond, D.R. & Brown, I. A. G. 1999 a. The efficacy and economic benefits of Paracox, a live attenuated anticoccidial vaccine in commercial trials with standard broiler chickens in the United Kingdom. International Journal for Parasitology 29: 341-355. 91. Youn, H. J., and J. W. Noh. 2001. Screening of the anticoccidial effects of herb extracts against Eimeria tenella. Vet. Parasitol. 96: 257263. Yrtclerin zgemii Do.Dr. Mehmet BOZKURT 1961 ylnda Aydnda dodu. lkrenimini Aydn, orta ve lise renimini zmir ilinde tamamlad. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1985 ylnda lisans, 1993 ylnda yksek lisans derecesi ald. Ayn fakltenin Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalnda 1997 ylnda Doktor nvan, 2000 ylnda Doent nvan ald. 1990 ylndan beri Erbeyli ncir Aratrma Enstits Tavukuluk ubesinde almakta olup, kanatl hayvanlarn beslenmesi ve yetitirilmesi konularnda bilimsel aratrmalar yrtmektedir. Evli ve iki ocuk babasdr. Kamil KKYILMAZ 1976 ylnda Konya Beyehirde dodu. lk ve orta renimini Konya Seydiehirde, lise renimini Konya Veteriner Salk Meslek Lisesinde tamamlad. Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1999 ylnda mezun oldu. Yksek Lisansn 2002 ylnda Sleyman Demirel niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnde tamamlad. 1992 -1994 yllar arasnda Kastamonu Tarm l Mdrl, 1995 2001 yllar arasnda Bahri Dada Tarmsal Aratrma Enstitsnde teknisyen ve mhendis olarak grev yapt. 2001 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde Mdr Yardmcs olarak grev yapmakta olup, evli ve iki ocuk babasdr. Abdullah Uur ATLI 1972 ylnda zmirde dodu. lkrenimini zmir, orta renimini Isparta ilinde, lise renimini Halkal Ziraat Meslek Lisesinde tamamlad. Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi XXXV

Zootekni Blmnden 1999 ylnda mezun oldu. 1990 -1992 yllar arasnda Bingl Tarm l Mdrl, 1992 1996 yllar arasnda Aydn Tarm l Mdrl, 1996 2000 yllar arasnda Konya li Sarayn Tarm le Mdrlnde teknisyen olarak grev yapt. 2000 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmakta, evli ve iki ocuk babasdr. Mustafa INAR 1979 ylnda Mulada dodu. lk ve orta renimini Mula li Yataan lesinde, lise renimini Beydere Ziraat Meslek Lisesinde tamamlad. Gaziosmanpaa niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blmnden 2002 ylnda mezun oldu. 1998-2002 yllar arasnda Samsun Karadeniz Tarmsal Aratrma Enstits Mdrlnde teknisyen olarak grev yapt. 2002 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmakta, evli ve bir ocuk babasdr. Erol BNTA 1980 ylnda Balkesir de dodu. lk ve orta renimini Balkesir ili Susurluk ilesinde, lise renimini Erzincan Laborant Meslek lisesinde tamamlad. Adnan Menderes niversitesi Hayvansal retim Blmnden 2004 ylnda mezun oldu. 1998-2006 yllar arasnda Nazilli Pamuk Aratrma Enstitsnde laborant olarak grev yapt. 2006 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmakta, evli ve bir ocuk babasdr. Alper YILMAZER 1953 ylnda Yenipazarda dodu. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1978 ylnda mezun oldu. Afyon Ziraat Meslek Lisesi ve Afyon Tarm l Mdrl nde grev yapt. 1990 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr.

XXXVI

T.C. TARIM VE KYLER BAKANLII Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl

YEME MAYA KLTR ve ESANSYEL YA KARIIMI LAVESNN SICAK KLM KOULLARINDAK YUMURTACI TAVUKLARIN VERM PERFORMANSI, BAIIKLIK, KM STRES PARAMETRELER ile YUMURTANIN OKSDATF STABLTES ZERNE ETKLER
PROJE NO: TAGEM/HAYSD/09/13/04/02

PROJE YRTCLER
Do. Dr. Mehmet BOZKURT Abdullah Uur ATLI Do.Dr. Kamil SEYREK Kamil KKYILMAZ Mustafa INAR Erol BNTA Dr. Fethiye VEN Ar. Gr. Hasan AKT Hseyin ATK Alper YILMAZER Ramazan KONAK

UBAT-2011 AYDIN

NSZ Scak stresinin etkileri pililer, hindiler ve yumurta tavuklar zerindeki olumsuz etkileri yaplan bilimsel almalarla gsterilmitir. Hayvan zerindeki fizyolojik etkilerinin yan sra yksek evre scaklklar yumurtac tavuklarn verim performans zerinde de nemli ekonomik kayplara neden olmaktadr. Scaklk stresi yem tketiminde neden olduu azalmaya bal olarak canl arl, yumurta arln ve yumurta kabuk kalitesini drmekte, yem tketimindeki azalma yumurta verimindeki azalmann da balca nedeni saylmaktadr. Kresel snma scaklk stresinin olumsuz etkilerini daha da artrmaktadr. Bu nedenle tavukuluk endstrisi scaklk stresinin olumsuz etkilerini azaltmak amacyla youn almalar yrtmektedir. Deiik manejman nlemlerinin yan sra kmes ii scaklnn olumsuz etkilerinin azaltlmas amacyla beslemeyle ilgili kimi yntemlerde aratrlmaktadr. Antibiyotikler, probiyotikler, prebiyotikler, laktik asit, bitkisel ekstratlar ve esansiyel yalar ieren bitkisel katklar bu amala kullanlan balca yem katk maddeleridir. Mayalar yem katk maddesi olarak ok uzun yllardan beri yemlere katlmakta ve scaklk stresinin etkilerini azaltt bilinmektedir. nceki yllarda yaplan baz almalarda scaklk stresi altndaki tavuklarn yemine maya katlmasnn verimin istenilen dzeyde srdrlmesine yardmc olduu grlmtr. Performans artrc ve yemden yararlanmay iyiletirici etkilerinin yan sra mayalarn bakl artrc oksidasyonu azaltc ve sindirimi uyarc etkileri de vurgulanmtr. Dier yandan bitki ekstratlar ve esansiyel yalar da ieren eitli bitkisel katklar antibiyotik alternatifi yem katklar olarak son yllarda byk ilgi ekmektedir. Bu nedenle ok sayda alma esansiyel yalarn bakteriyostatik ve bakterisit etkileri zerinde younlamaktadr. Ancak antimikrobiyal etkilerinin yan sra esansiyel yalarn antioksidant, antifungal, antikoksidiyal ve bakl arttrc etkileri de yaplan almalarla ortaya konmutur. Dier yandan yaplan birka yeni almada kimi bitki ekstratlar ve esansiyel yalarn scaklk stresinin olumsuz etkilerini azaltmada etkili olduu, bu sayede yumurta veriminin ykseldii, baklk sisteminin glendii ve yumurtann oksidatif stabilitesinin artt belirlenmitir. Bu almada nceki almalarn sonularn destekler bulgularn yan sra zellikle esansiyel yalarn scak stresi altnda yumurta kabuk kalitesinin korunmasn destekledii grlmtr. Bu yndeki sonular dnyann en zengin tbbi-aromatik bitki florasna sahip lkemizde esansiyel yalarla yaplacak almalar tevik eder niteliktedir. Elde edilen sonular esansiyel yalarn dier etki mekanizmalarnn aratrlmas adna cesaret vericidir.

II

NDEKLER NSZ ..................................................................................................................................... II NDEKLER...................................................................................................................... III KISALTMA TANIMLARI .................................................................................................... V ZELGE LSTES ............................................................................................................... VI Z .............................................................................................................................................. 7 ABSTRACT .............................................................................................................................. 8 1. 2. 3. 3.1. 3.2. 4. 4.1. 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.4. 4.1.5. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. GR................................................................................................................................. 9 LTERATR ZET .................................................................................................... 10 MATERYAL VE METOT ............................................................................................ 11 Materyal ....................................................................................................................... 11 Metot ............................................................................................................................. 14 BULGULAR ................................................................................................................... 16 Performansa Ait Bulgular .......................................................................................... 16 Canl Arlk ve lm Oran .................................................................................. 16 Yumurta Verimi (tavuk-gn, %) ........................................................................... 16 Yumurta Arl ve Kitlesi .................................................................................... 17 Yem Tketimi ve Yemden Yararlanma Deeri .................................................... 18 Krk-atlak ve Kabuksuz Yumurta Oran .......................................................... 18 Yumurta Kalitesi ......................................................................................................... 18 Serum Baklk Titreleri .......................................................................................... 19 Yumurtann Oksidatif Stabilitesi ............................................................................... 20 Serum Glukoz ve Trigliserid Dzeyleri ile Karacier SOD ve GSH-Px Dzeyleri 20 4.6. 5. Baz Organ Arlklar ............................................................................................ 21 TARTIMA .................................................................................................................... 21 III

6.

ZET ............................................................................................................................. 116

SUMMARY............................................................................................................................. 28 7. LTERATR LSTES.................................................................................................. 30

IV

KISALTMA TANIMLARI Ksaltma EYK MOS MDA EOC SOD GSH-Px NDV IBD IBV Tanmlama Esansiyel ya karm Mannan oligosakkarit Malondialdehid Essential oil combination Superoxide Distumase Glutathione Peroxidase Newcastle Disease Virus Infectious Bursal Disease Bronchitus Virus

ZELGE LSTES izelge No 1 2 3 4 5 6 7 8 izelge Bal Temel yem karmasnn bileimi ve kimyasal analiz sonular Temel yem karmasnn ya asitleri kompozisyonu Yeme MOS ve EYK ilavesinin tavuklarn canl arlk, canl arlk art ve lm oranlar zerine etkileri Yeme MOS ve EYK ilavesinin yumurta verim performansna etkileri Yeme MOS ve EYK ilavesinin yumurta kalitesi zerine etkileri Yeme MOS ve EYK ilavesinin serum baklk titrelerine etkileri Yeme MOS ve EYK ilavesinin yumurtann oksidatif stabilitesine etkileri Yeme MOS ve EYK ilavesinin serum glukoz, trigliserid, kolesterol younluu ile karacier MDA ve antioksidant enzim dzeyleri zerine etkileri Yeme MOS ve EYK ilavesinin tavuklarn bazi i organ arlklar zerine etkileri Sayfa No 7 7 10 11 13 13 14 15

15

VI

Z Temel yem karmasna mannanoligosakkarit (MOS) ve esansiyel ya karm (EYK) ilavesinin yumurtac tavuklarn verim performans, kalitesi ve spesifik baklk zerine etkilerini incelemek amacyla pik verim dnemi sonras 24 hafta sre ile (36 59 hafta) yksek evre scaklnn hkm srd yaz aylarnda bir deneme yrtlmtur. Her bir tekerrrde 24 adet tavuk bulunacak ekilde 6 tekerrrl 3 grup halinde dzenlenen denemede 432 adet ticari beyaz yumurtac tavuk (Lohmann) kullanlmtr. Yeme MOS ilavesi yumurta verimi ile krk- atlak yumurta orann nemli dzeyde artrm, dier performans zellikleri bakmndan gruplar arasnda nemli dzeyde bir farkllk gzlenmemitir. Yksek evre scakl yemden yararlanma deeri haricinde performans zelliklerinin tmn olumsuz ynde etkilemitir. Scaklk stresi yem tketimini azaltarak hasarl ve kabuksuz yumurta orannda 3 kat arta neden olmutur. Yeme EYK ilavesi canl arl tevik etmi, en yksek lm oran MOS verilen grupta gzlenmitir. Yeme EYK ilavesi sonucu kabuk kalitesi zerinde salanan iyileme MOS ile salanan iyilemeden daha stn bulunmutur. Her iki yem katks da yumurta ak orann drc etkide bulunmalarna karlk sar orann deitirmemilerdir. Yeme MOS ilavesi ak yksekliini istatistiki dzeyde azaltrken EYK ilavesi saysal olarak dmeye neden olmutur. Haugh birimi ve sar rengi muamelelerden etkilenmemitir. Yksek evre scaklklar kabuk krlma mukavemeti ve sar arl dnda tm yumurta kalite zelliklerini olumsuz ynde etkilemitir. almadan elde edilen sonular scaklk stresine maruz kalan yumurtac tavuklarn yemine gerek MOS ve gerekse EYK katlmasnn verim performansn iyiletirici bir etkide bulunmadn gstermitir. Bununla birlikte scak stresinin kabuk yaps zerindeki olumsuz etkilerinin yeme MOS ve EYK ilavesi ile telafi edilmesi dikkate deerdir. Anahtar kelimeler: Yumurtac tavuk, esansiyel ya karm, mannan oligosakkarit, performans, yumurta kalitesi, baklk, oksidatif stabilite

ABSTRACT Four hundred and forty-two 36-wk-old Lohmann white laying hens were fed a basal diet supplemented with commercially available mannan oligosaccharides-MOS (Bio-Mos) or a commercial essential oil mixture-EOM (Herbromix) in order the determine the long term effects of those additives on laying hen performance, egg quality and immune response. Hens were divided into three groups replicated six times with twenty four hens per replicate. The trial was lasted for 24 weeks through the post-peak production period (36 to 59 wk of age) from April to September. Hens were reared in an open-sided house with cage facility and exposed to natural environmental conditions. MOS supplementation to diet significantly increased egg production rate and cracked-broken egg ratio while any other difference was not observed among the treatments in terms of performance traits. Different from the dietary manipulation, high environmental temperatures negatively influenced all of the laying performance traits excluding solely the feed conversion ratio. The most deleterious impact of chronic thermo stress was noted for feed consumption all along the hot summer season resulting to three-fold higher cracked-broken and shelless egg ratio compared with mild temperatures. Final body weight of hens receiving EOM was highest while MOS fed hens followed them. Mortality was higher in hens fed MOS compared to other treatments. Eggshell breaking strength and egg shell thickness of EOM treated hens were significantly improved as compared with no treated control hens, whereas fewer benefits were evidenced with respect to MOS. Feeding hens with EOM and MOS led to a statistically higher egg shell weight Relative albumen weight was significantly decreased in response to EOM and MOS supplementation to diet; however, this was not the case in the yolk weight rate. Both additive regimens decreased albumen height, but the reduction was pronounced at significant level in MOS treatment as compared with no added control (P<0.05). Haugh unit and yolk color was not affected by the additive regimens. High environmental temperatures negatively influenced entire egg shell and egg quality characteristics except for the egg shell breaking strength and egg yolk weight ratio. These results indicated that heat stress not only adversely affects production performance, but also deteriorates the egg quality. Despite the fact that, either MOS or EOM was not efficacious in improving efficiency of egg production and stimulating humoral immune response in laying hens reared under hot climatic conditions all through the summer season. However, the ameliorative mechanism on eggshell structure regarding dietary EOM and MOS administration is conclusive. Keywords: Laying hen, essential oil mixture, manan oligosaccharide, performance, egg quality, immunity, oxidative stability 8

3. GR Antibiyotik bytme faktrleri yarm asrdan fazla bir zamandr entansif kanatl yetitiriciliinde hayvanlarn verim ve saln desteklemek amacyla kullanlagelmitir. Ancak srekli olarak yemlere katlmalarna bal olarak hayvan organizmasnda zamanla diren gelitirme olasl ve hayvansal rnlerde kalnt brakma gibi ekincelerden dolay gelimi lkelerde yeme antibiyotik katlmas yasaklanmtr. Antibiyotiklere alternatif olarak dolayl antibakteriyel etkiye sahip performans artrc yem katkmaddeleri gndeme gelmitir. Bunlardan pratikte en yaygn kullanm olanlar ve uzun zamandr zerinde bilimsel alma yaplanlar probiyotik ve prebiyotiklerdir. Bilimsel olarak kantlanm in-vitro bakterisid etkileri dolaysyla tbbi-aromatik bitkilerin ekstrat ve esansiyal yalar antibiyotiklerin balca alternatifleridir. Ancak iftlik hayvanlar zerinde yaplan in-VND almalarn says az olmas nedeniyle kullanmlar snrldr ve yeni bilimsel kantlarla desteklenmelerine ihtiya vardr. Bununla birlikte son 10 yl ierisinde etlik pililer zerinde yaplm olan deneysel almalarda antibiyotiklerin yerine ikame edilebileceklerine dair bilimsel kantlara ulalmtr. Dier yandan verim performanslar srekli slah almalaryla srekli olarak artrlan gnmz modern yumurtac hibridlerinin evresel etkilere ve menejmandaki deiikliklere toleranslar giderek azalmtr. Yumurtac tavuklarn verim performans zerinde olumsuz etkide bulunan en nemli evresel faktr scaklk stresidir. Scak stresinin yumurtac tavuklarn verim performans yaama gc ve yumurta kalitesi zerindeki etkileri ok sayda bilimsel almayla gsterilmitir. Antibiyotiklerin bu olumsuz etkileri gidermedeki katklar birka almada belirtilmitir. Buna karlk prebiyotiklerin ve bitkisel esasl yem katk maddelerinin yumurtac tavuklarda kullanm ile ilgili almalar ok snrldr. Subtropik iklim blgesinde yer alan lkemizin byk bir blmndeki ticari kmesler yaz aylarnda yksek evre scaklnn yaratt strese maruz kalmaktadr. Scak stresinin yumurtac tavuklar zerinde aratt olumsuz etkiler yemin niteliinde yaplacak kimi deiiklerle hafifletilebilmektedir. Bu almada bahar ve yaz aylar boyunca yeme prebiyotik ve esansiyal ya karm ilavesinin yumurtac tavuklarn verim performans ve yumurta kalitesi zerine etkileri ortaya konmaya allacaktr.

4. LTERATR ZET Yksek evre scaklnn kanatl hayvan trlerinin fizyolojisi zerindeki olumsuz etkileri konusunda uzun yllardan beri aratrmalar srdrlmektedir. Yksek evre scakl bata dolam ve solunum sistemi zerinde zorlanmlara yol amakta, kan gazlarnn dengesi, sindirim sistemi, sinir sistemi ve baklk sisteminin ileyiinde de nemli aksaklklar meydana getirmektedir (Mashaly ve ark. 2004, Lin ve ark. 2006).Scaklk stresinin olumsuz etkilerini azaltmak iin bavurulan deiik manejman yntemlerinin yan sra kimi yem katk maddeleri programlarda uygulanmaktadr. Yeme maya, askorbik asit, Vitamin E, laktik asit, probiyotik, prebiyotik, antibiyotik, niacin, tryptophan, NaHCO3, selenyum ve elektrolit denge svlarnn ilave edilmesi bu amala bavurulan balca yntemlerdir (Kutlu ve Forbes, 1993; ahin ve ark. 2002; nol ve ark. 2003; Campo ve Davilla, 2002). Esansiyel yalarn scak stresini azaltc yndeki etkilerinin aratrlmas henz balang aamasnda olup olumlu ynde sonular mevcuttur (abuk ve ark.2006, Deying ve ark. 2005). Dier taraftan maya kkenli probiyotik mikroorganizmalarn scak stresi altndaki yumurtac tavuklarn verim performans ve fizyoloji zerine etkilerin aratrld almalar olduka snrldr (Asl ve ark. 2007; Hosseini ve ark. 2006, Campo ve Davila, 2002). Chukwu ve Stanley (1997) scak iklim koullarnda (23320C) yetitirilen yumurtac tavuklarn yemine 20 hafta sre ile % 0.05 orannda maya (Saccharomyces Cerevisiae) ve mannan oligosakkarit ilave etmenin kontrol grubuna kyasla yumurta verimini ve yemden yararlanma deerini nemli dzeyde iyiletirdiini, yumurta arln ise etkilemediini bildirmilerdir. Buna karlk kimi aratrmalarda yeme % 1,5 ve % 2,5 arasnda maya kltr katlmasnn damzlk dii hindilerin yumurta verimi ve kuluka zelliklerini etkilemedii bildirilmitir (Savage ve Mirosh, 1990). Benzer ekilde Brake de (1991) eti damzlklarn yemine 2164 haftalar arasnda % 0.1, 0.3, 0.5 orannda maya kltr ilave edilmesinin yumurta verimi, yumurta arl, toplam yumurta retimi, lm oran, dlllk, k gc ve yavrularn besi performans zerine nemli bir etkide bulunmadn bildirmilerdir. Hosseini ve ark (2006) ise tm verim dnemi sresince (2528 hafta) yumurtac tavuklarn yemine 4 farkl dzeyde maya kltr (Saccharomyces Cerevisiae SC 47) katlmasnn (% 0.025, % 0.050, % 0.075, % 0.100) denemenin farkl dnemlerinde yumurta verimi, yumurta arl, yumurta kitlesi, yem tketimi ve yemden yaralanma deeri zerine nemli bir etkide bulunmadn bildirmilerdir. Aratrclar tm deneme itibariyle zellikle % 0.075 ve % 0.100 orannda maya verilen gruplarda belirgin saysal iyilemeler saptamlardr. Day ve ark.(1987) benzer bildirite bulunarak yeme maya ilavesinin yumurta verimi, yumurta al ve kabuk kalitesi zerinde nemli etkilerde bulunmadn bildirmilerdir. 10

Deiik yem katk maddelerinin scak stresi altndaki yumurtac tavuklarn fizyolojileri zerine etkilerinin incelendii bir almada ise yeme maya kltr ilavesinin serum heterophil ve lymphocyte saylar zerine nemli bir etkide bulunmad bildirilmitir. iftlik hayvanlar zerindeki almalara yeni balanlan bitkisel kkenli yem katk maddelerinden birisi olan esansiyal yalarn tptan kozmetie, veteriner ilalarndan tarmsal fungusitlere kadar geni bir kullanm alan mevcuttur. zerinde ok sayda invivo alma yaplan esansiyel yalarn sahip olduklar antimikrobiyal (Deans ve Ritchie. 1987; Cowan 1999), antifungal (Shin ve Lim, 2004), antioksidant (Botsoglou ve ark. 2002), antikoksidiyal (Evans ve ark. 2001), enzimatik (Jamroz ve ark. 2005) etkiler ve etki mekanizmalar ok saydaki esansiyel ya iin ortaya konulmutur. abuk ve ark. (2006) scak iklim koullarnda (nisan-austos) yetitirilen 54. haftalk yataki kahverengi yumurtac tavuklarn yemine antibiyotik, mannan oligasakkarit ve esansiyel ya karm ilavesinin yumurta verim performans zerindeki etkilerini 20 hafta sreli bir almada aratrmlardr. Aratrclar tm deneysel katklarn yem tketimini deitirmeksizin yumurta verimini ve yemden yararlanma deerini iyiletirdiini, krk-atlak yumurta orann azalttn belirlemilerdir. ncelenen verim zellikleri bakmndan mannan oligosakkarit ve esansiyel ya karm verilen gruplarn antibiyotik verilenlerden daha stn durumda olduu bildirilmitir. inde yetitirilen iki farkl bitki ekstratnn yeme ilavesinin scak stresi altndaki yumurta tavuklarnn yumurta verimini ve yemden yararlanma deerini nemli dzeyde iyiletirdii saptanmtr (Deying ve ark 2005). Aratrclar scak stresinin baklk ve oksidatif metabolizma zerindeki olumsuz etkilerinin yeme eklenen yerel bitki ekstralar ile azaltldn saptamlardr. Bozkurt ve ark. (2005) beyaz ve kahverengi yumurtac tavuklarn yemine bytme (0 16 hafta) ve yumurta verim dnemi (1756 hafta) antibiyotik ve EYK ilave ederek bytme ve yumurta verim performans zerine etkilerini incelemilerdir. Aratrclar pili dnemindeki byme hznn ve yem tketiminin antibiyotik ve EYK dan etkilenmediini, yumurta verimi ve arl ile yemden yaralanma deerinin yeme antibiyotik ve EYK ilavesi sonucu benzer biimde nemli dzeyde iyiletiini ortaya koymulardr. Ayn aratrclar eti damzlk tavuklarn yumurta verimi ve yumurta arlnn yeme EYK ve antibiyotik ilavesinden nemli dzeyde etkilenmediini, ancak EYK nn dlll, civciv arln ve kuluka randmann nemli dzeyde arttrdn bildirmilerdir. 5. MATERYAL VE METOT 5.1. Materyal Hayvan Materyali 11

Aratrmann hayvan materyalini 36. haftalk yataki toplam 432 adet ticari beyaz yumurtac tavuk (Lohman LSL) oluturmustur. Tavuklar 0 16 haftalk ya dnemi srecinde ilgili hibrid iin nerilen program dorultusunda Marek, IBD, ND, IB ve Coryzaya kar alanmlardr.

Yem Materyali Msr-soya kspesi esasl olarak hazrlanan temel yem karmasna ( Kafes tavuk 1. dnem yemi ) srasyla maya kltr (Saccaromyces cerevisia 1 g/kg ) ve esansiyal ya karm ( 0,5 g/kg ) ilave edilerek deneysel yem karmalar hazrlanmtr. Kontrol grubuna yalnzca temel yem karmas yedirilmitir. Deneysel yem karmalar izokalorik ve izonitrojenik olarak formle edilmitir. (% 17.5 ham protein, 2800 kcal / kg M.E, % 3.75 kalsiyum, % 0.40 yar.fosfor). Yem karmalarnn besin madde ieriklerinin tespitinde NRC (1994)deki limitler esas alnmtr. Yem karmalarna bymeyi tevik edici herhangi bir katk ilave edilmemitir. Esansiyal ya karm 6 farkl yan (kekik, defne, rezene, adaay, mersin ve portakal kabuu) karmndan olumutur. Esansiyal ya karmnn 24 gram 976 gram zeolite emdirilerek bir n karm hazrlanms, daha sonra bu n karm 1 ton yeme kartrlmtr. Bu almada uygulama dozu ile (1 g / kg yem ) 1 kg yem karmasna 24 mg esansiyal ya karm ilave edilmitir. Yem ve su ad libitum olarak verilmitir. Denemeye balamadan 2 hafta ncesinden itibaren bir altrma periyodu sresince tavuklara deneysel yem karmalar yedirilmitir. Temel yem karmasnn bileimi ve kimyasal analiz sonular izelge 1 de, ya asitleri kompozisyonu ise izelge 2 de bildirilmistir.

12

izelge 1. Temel yem karmasnn bileimi ve kimyasal analiz sonular Yemler Msr Buday Soya Kspesi Ayiei kspesi Bitkisel ya Kire ta D.C.P. Tuz Vit.Premix Min.Premix D-L- Methionin Sodyum Bikarbonat Kolin klorid Kepek
1

% 47,50 10,00 25,70 2,60 3,05 8,70 1,45 0,25 0,25 0,10 0,10 0,05 0,05 0,10

Kimyasal Analiz Sonular (%) Kuru Madde Ham Protein M.E. (kcal/kg) Ham Ya Ham Selloz Ham Kl Kalsiyum Toplam Fosfor Yararlanabilir fosfor Methionin+Sistin Lisin Treonin 88,68 17,87 2811 5,39 3,03 12,56 3,84 0,67 0,38 0,68 0,80 0,66

Vitamin-mineral premiks (/kg yem): Vitamin A, 12000 IU; Vitamin D3, 2400 IU; Vitamin E, 30 IU; Vitamin K3, 2.5 mg; Vitamin B1, 3.0 mg; Vitamin B2, 7 mg; Nicotin amid , 40 mg; Calcium D-pantothenate, 8.0 mg; Vitamin B6, 4.0 mg; Vitamin B12, 0.015 mg; Folic acid, 1 mg; D-biotine, 0.045 mg; Vitamin C, 50 mg; Chlorine chloride, 125 mg., Mn, 80 mg; Fe, 40 mg; Zn, 60 mg; Cu, 5 mg; Co, 0.1 mg; I, 0.4 mg; Se, 0.15 mg

izelge 2. Temel yem karmasnn ya asitleri kompozisyonu Ya asitleri (%) Ya asitleri Kaprilik Miristik Palmitoleik Margarik Stearik Oleik Ekosenik 0,34 0,36 10,88 0,26 0,25 24,08 0,42 Linoleik Linolenik Araidik EPA Behenik Erusik

(%) 49,97 5,02 0,28 2,59 0,43 1,10

13

5.2. Metot Toplam 432 adet tavuk rasgele 3 gruba ayrlarak tesadf parselleri deneme deseninde alt gruplara datlmtr. Her birinde 24 adet tavuk bulunan 6 tekerrr bir gurubu oluturmu, birbirine bitiik 4 adet kafes gz bir tekerrr olarak kabul edilmitir. Her bir kafes gzne (en:60cm, boy:50cm, ykseklik:59cm) 6 adet tavuk yerletirilmitir. Tavuklar 3 katl apartman tipi kafes blounun 72 adet kafes gzne tekerrr, kat ve konum farkllklar dikkate alnarak yerletirilmstir. Bylece manejmandan kaynaklanan eitsizliklere meydan verilmemesine dikkat edilmitir. Aydnlatma gn uzunluuna ilaveten klandrma yaplarak gnlk 16 saate ayarlanmstr. Denemenin yrtlecei kmes yar ak perdeli tip olup doal evre artlarna maruzdur. Toplam 24 haftalk deneme srecince gnde 4 defa olmak zere (06:00, 12:00, 18:00, 24:00) kmes ii scaklk ve rutubet kaytlar tutulmustur. Deneme 4 Nisan 30 Eyll aylar arasnda toplam 24 hafta sre ile yrtlmtr. Deneme sonular sekizer haftalk 3 dnem halinde incelenerek evre scakl ve rutubetindeki deimelerin denemede incelenen performans ve analitik kriterler zerindeki etkileri dnemsel olarak da ortaya konmaya allmstr. Tavuklar deneme banda (36. hafta) ve deneme sonunda (60.hafta) bireysel olarak tartlarak canl arlk deiimleri izlenmitir. Yumurta verimi (tavuk/gn) ve krk - atlak yumurta oran, kabuksuz yumurta oran gnlk olarak kaydedilmi, her hafta birbirini takip eden ardk iki gnde her gruptan toplam 60 adet yumurta (her tekerrrden 10 adet olmak zere) tartlarak arl belirlenmitir. Yem tketimi ve yemden yararlanma deeri haftalk olarak belirlenmitir. len tavuklar kaydedilerek yemden yararlanma deeri ve tavuk- kmes yumurta veriminin hesaplanmasnda dikkate alnmtr. Her hafta belirli bir gnde her bir gruptan 12 adet yumurta rastgele seilerek (her tekerrrden 2 adet) yumurta i ve kabuk kalite kriterleri (Yumurta kabuk arl ve kalnl, kabuk krlma direnci, yumurta ak ykseklii, Haugh birimi, yumurta sar rengi) belirlenmitir. Laboratuvara getirilen rnekler oda koullarnda 1 gece bekletilerek aada belirtilen kriterlere gre lmler yaplmtr. Yumurta arl: Mettler Toledo marka 0,01 duyarlkl hassas terazi ile g cinsinden llmtr. Kabuk mukavemeti: SANOVO marka Egg Force Reader cihaz ile kg/cm2 cinsinden llmtr.

14

Yumurta kabuk kalnl: Orka Technology marka Egg Shell Thickness Gauge cihaz ile cinsinden llmtr. Kabuk kalnl deeri yumurta kabuunun sivri, kt ve orta blmlerinin lmlerinin ortalamas eklinde hesaplanmtr. Yumurta Haugh birimi: SANOVO marka Egg Analyzer cihaz ile Haugh birimi = 100 Log (Ak ykseklii+7.57-1.7Yumurta arl0.37) formlne gre llmtr. Yumurta sar rengi: SANOVO marka Egg Analyzer cihaz ile Roche skalasna gre llmtr. Serum Antikor Titreleri Denemeye balamadan hemen nce (33. hafta ba) ve deneme sonu (56. hafta) her bir gruptaki 24 adet tavuktan (her tekerrrden 4 adet) kan rnei toplanmtr (her bir tavuun kanat alt toplardamarndan 1 cc kan rnei). Kanlar laboratuvara gtrlerek serumlar izole edilmi ve -200 C de saklanmtr. Bireysel kan rneklerinde ticari kitler vastasyla nfeksiyz Bursal Disease (IBD) ve Newcastle (ND) ve nfeksiyz bronitize (IB) kar oluan antikor seviyeleri analiz edilerek ELISA yntemiyle sonular belirlenmitir. Deneme Sonu Organ Arlklar ve Hepatik Oksidasyon Tayini Deneme sonunda (60. hafta) her bir gruptan 12 adet tavuk kesilerek karacier, pankreas ve bursa fabricus ve ince barsak arlklar belirlenmitir. Karacier rneklerinin arlklar belirlendikten hemen sonra biyokimya laboratuarna gnderilerek hepatic SOD ve G + SH- Px tayininde kullanlmtr. Yumurtada Oksidatif Stabilite ve Kolesterol Tayini Deneme sonunda (60.hafta) her bir gruptan 6 ar adet olmak zere toplam 18 adet yumurta rasgele seilerek kolesterol ieriinin belirlenmesi amacyla analize gnderilmitir. Yumurta sars, akndan dikkatlice ayrldktan sonra kolorometrik esasa gre kolesterol tayini yaplmtr (Watson, 1960 ). Deneme sonunda (60.hafta) her bir gruptan 12 er adet olmak zere toplam 36 adet yumurta rasgele seilerek oksidatif stabilitenin belirlenmesi amacyla analiz edilmitir. Yumurtann endstrideki depolama koullarna uygun ortam scaklnda (120C) muhafaza edilen yumurtalar depolamann 15. gnne kadar er gn ara ile oksidatif stabilitenin belirlenmesi iin analiz edilmitir. Oksidatif bozunmann ls olarak yumurta sarsndaki malondialdehid birikimi esas alnmtr. Malondialdehid (MDA) miktarnn tespitinde Tiyobarbtirik asit (TBA) kullanlmtr (Botsoglou ve ark., 1997; 2005).

15

6. BULGULAR 6.1. Performansa Ait Bulgular 6.1.1. Canl Arlk ve lm Oran Uzun dnem scak stresine maruz kalan tavuklarn deneme sonu canl arlklar muameleden nemli dzeyde etkilenmitir (izelge 3). Toplam 24 hafta sreli deneme sonunda kontrol, MOS ve EYK gruplarndaki tavuklarn canl arlklar srasyla 1689 g, 1730 g ve 1747 g olarak belirlenmitir. EYK verilen tavuklarn canl arl kontrol grubundan nemli seviyede, MOS verilenlerden ise saysal dzeyde stndr. Deneme ortasndaki canl arlk deeri (48. Hafta) muamelelerden etkilenmemitir. Yeme MOS ilavesi yaama gc zerine olumsuz etkide bulunmutur. Kontrol (% 1.38) ve EYK (%0.69) grubuna ait lm oranlar MOS grubundaki deerden (% 4.16) nemli dzeyde dktr (P<0.01). Denemedeki toplam 10 adet lmn 7 adedi kmes ii scakln en yksek olduu temmuz ve austos aylarnda gereklemitir. Kontrol, MOS ve EYK gruplarnda 24 hafta sresince srasyla toplam 2, 1 ve 7 adet lm gereklemitir. Tavuklarn canl arlk, canl arlk art ve lm oranlarna at bulgular izelge 3te bildirilmitir. izelge 3. Yeme MOS ve EYK ilavesinin tavuklarn canl arlk, canl arlk art ve lm oranlar zerine etkileri 36-60. hafta 36-60. hafta lm Muamele 36. hafta 50. hafta 59. Hafta Caa (g) Caa (%) oran (%) KONTROL MOS EYK Std hata P 1638 1654 1661 11,02 0,2945 1627 1648 1669 15,90 0,1719 1689 b 1730 ab 1747 a 17,14 0,0498 51 76 86 12,25 0,16 3.11 4.59 5.17 0.76 0.15 1.38 4.16 0.69 0.64 0.0042

a,b: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

6.1.2. Yumurta Verimi (tavuk-gn, %) Deneysel dnemler ve yem katk maddelerinin her ikisi de yumurta verim performans zelliklerinden kimileri zerine nemli etkilerde bulunmulardr (izelge 4). Yumurta arl, yumurta kitlesi, yem tketimi, yemden yararlanma deeri ve kabuksuz yumurta oran yeme MOS veya EYK ilavesinden etkilenmemitir. Tm deneme dnemi itibariyle yeme MOS ilave edilenlerin yumurta verimi dierlerinden nemli dzeyde yksektir (P<0.05). Yumurta verimi zerine dnem X yem interaksiyonun etkisi nemlidir (P<0.01). Denemenin II. dnemi boyunca muamelelerin yumurta verimi zerine nemli bir

16

etkisi bulunmazken, I. ve III. dnemlerde en yksek verim MOS verilen gruptadr. EYK verilen tavuklarn yumurta verimi kontrol grubundan saysal olarak yksek bulunmutur. Ancak MOS verilen gruptaki krk-atlak orannn dier gruplardan daha yksek olmas dikkat ekicidir. Ilman iklim koullarnn hkm srd I. dnemden ortam scaklnn yksek dzeyde seyrettii II. dneme geite yumurta veriminde sert bir d gereklemitir. 6.1.3. Yumurta Arl ve Kitlesi Yumurta arl muamelelerden etkilenmezken dnemsel deiimlerden etkilenmitir (P<0.01). Kmes ii scaklndaki artlar yumurta arlnda 2 g a varan dzeylerde de neden olurken yumurta kitlesinde 6 g gibi ok daha iddetli azalmalara neden olmutur. Muamelelerin yumurta kitlesi zerine nemli bir etkisi bulunmamtr. izelge 4. Yeme MOS ve EYK ilavesinin yumurta verim performansna etkileri
Dnem 1 Nisan Mays 2 Haziran Temmuz 3 Austos Eyll Std hata Yem KONTROL MOS EYK Dnem 1 2 3 P Yem Dnem
YemxDne m

Yem KONTROL MOS EYK KONTROL MOS EYK KONTROL MOS EYK

Yum. verimi (%) 96,41b 97,55a 96,72ab 91,05c 90,41cd 90,71c 88,77e 90,71c 89,45de 0,35 92,08b 92,89a 92,29b 96,89a 90,72b 89,64c 0,0138 0,0001 0,0062

Yum. arl (g) 64,26a 64,44a 64,29a 62,18cd 61,95d 62,20cd 62,72b 62,63bc 62,74b 0,18 63,05 63,01 63,08 64,33a 62,11c 62,70b 0,9028 0,0001 0,7991

Kitle (g) 61,92a 62,85a 62,19a 56,65b 56,06bc 56,46bc 55,21c 56,44bc 55,82bc 0,46 57,92 58,45 58,15 62,32a 56,39b 55,82b 0,3924 0,0001 0,3479

Yem tketimi (g) 114,99a 115,52a 114,56a 103,49b 103,00bc 102,36bc 101,65bc 103,50b 101,22c 0,77 106,71ab 107,34a 106,05b 115,02a 102,95b 102,12b 0,1257 0,0001 0,6368

Yemden

yarar. oran 1,857a 1,837ab 1,842ab 1,834ab 1,849ab 1,820ab 1,842ab 1,834ab 1,815b 0,014 1,844 1,840 1,825 1,845 1,834 1,830 0,2561 0,4390 0,7200

Krk yum. (%) 1,14ef 0,81f 0,88f 1,58de 2,42c 1,79d 2,76bc 3,86a 3,35ab 0,21 1,83b 2,36a 2,01b 0,94c 1,93b 3,32a 0,0076 0,0001 0,0116

K.suz yum. (%) 0,41b 0,21b 0,38b 0,35b 0,27b 0,36b 0,81a 0,91a 0,82a 0,09 0,52 0,46 0,52 0,33b 0,33b 0,85a 0,6769 0,0001 0,5415

a,b,c,d,e,f: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

17

6.1.4. Yem Tketimi ve Yemden Yararlanma Deeri Kanatl hayvanlarda scak stresinin en belirgin etkilerinden birisi yem tketiminde grlen azalmadr. Nitekim bu almada da tavuklarn gnlk yem tketimi yksek evre scaklndan olumsuz ynde etkilenerek nemli lde azalmtr. evre scaklndaki art yem tketiminde 12 g a varan azalmaya neden olmutur. Bununla birlikte uygulanan muamelelerin yem tketimi zerine denemenin hibir dneminde nemli bir etkisi grlmemitir. Gerek MOS ve gerekse EYK kmes ii scakln ykseldii durumlarda yem tketimini tevik edici etki gstermemilerdir. Yem tketiminin aksine yemden yararlanma deerinin evre scaklndaki deiimden etkilenmedii grlmtr. Yeme EYK veya MOS ilavesi de yemden yararlanma deerini etkilememitir (P>0.05). 6.1.5. Krk-atlak ve Kabuksuz Yumurta Oran Krk-atlak ve kabuksuz yumurta oran zerine denemedeki deikenlerin her ikisi de nemli etkide bulunmutur (izelge 4). Yeme MOS katlmas katlmayan kontrol grubuna kyasla krk-atlak yumurta orann ykseltmitir (P<0.05). Yeme EYK ilavesi krk-atlak yumurta orann etkilememitir. Kabuksuz yumurta orannn azaltlmas zerine yeme EYK ve MOS ilavesinin olumlu bir etkisi grlmemitir (izelge 4). Buna karlk evre scaklndaki ykselme kabuksuz yumurta orann lman dneme kyasla nemli dzeyde ykseltmitir. 6.2. Yumurta Kalitesi Yumurta kabuk krlma direnci ve sar rengi dndaki tm yumurta kabuk kalitesi kriterleri evre scaklndaki deiim ve yem katklarnn her ikisinden de nemli lde etkilenmilerdir (izelge 5). Yumurta kabuk kalitesinin almada scak stresinden en ok etkilenen zellik olduu grlmtr. evre scaklndaki ykselme yumurta kabuk kalnl ve arln azaltc etki gstermitir. Ak ykseklii ve Haugh unit deeri de scak stresinden olumsuz ynde etkilenmitir (P<0.01). Yumurta kabuk kalnl ve arlnda scak stresinden kaynaklanan ktlemeye karlk kabuk krlma direncinin deimemesi dikkat ekicidir. MOS ve zellikle EYK nn yeme katlmas yumurta kabuk yapsn salamlatrc etkide bulunmutur. EYK yumurta kabuunu kalnlatrm, MOS ile salanan iyileme EYK ile elde edilenden daha dk bulunmutur. Yumurta kabuk kalitesinde salanan iyilemenin aksine her iki yem katk maddesi de ak ve sar arln azaltmak suretiyle yumurta i kalitesini olumsuz ynde etkilemilerdir. Yeme EYK veya MOS ilavesi scak stresi nedeniyle ktleen yumurta i kalitesini telafi etmeye yeterli olamamtr. Kmes ii scakln yksek olarak seyrettii dnemlere ait ak 18

ykseklii ve Haugh unit deerleri lman dneminkilere kyasla nemli derecede dktr (P<0.01). izelge 5. Yeme MOS ve EYK ilavesinin yumurta kalitesi zerine etkileri
Dnem 1 Nisan Mays Yem KON MOS EYK KON Yumurta Kabuk Kabuk Yumurta arl Kalnl muk. Sars (g) () (kg/cm2) (%) 64,98a 405abc 4,180 26,33d 64,83a 64,57ab 63,56bc 63,56c 63,80abc 64,80a 64,47abc 64,11abc 0,42 64,45 64,22 64,16 64,79a 63,53
b

Yum. Ak (%) 63,60a 63,30ab 62,88bc 63,22ab 62,30c 63,00ab 63,27ab 62,91b 62,87bc 0,22 63,36a 62,84 62,92b 63,26a 62,84
b b

Kabuk (%) 10,06abc 10,24a 10,23a 9,92cd 10,20ab 10,11abc 9,80d 9,99bcd 10,17ab 0,07 9,93b 10,14 10,17a 10,18a 10,08
ab a

Ak Yksek. (mm) 7,24a 7,03ab 7,21ab 6,96bc 6,61d 6,75cd 6,65d 6,63d 6,60d 0,09 6,95a 6,76b 6,85ab 7,16a 6,77
b

Yum. Sar rengi 4,81c 4,95abc 5,01abc 5,08abc 4,88bc 4,86bc 5,13ab 5,04abc 5,25a 0,10 5,01 4,96 5,04 4,93b 4,94
b

Haugh Unit 83,34a 81,83abc 83,40a 82,10ab 79,92cd 80,66bcd 79,34d 79,57d 79,65d 0,73 81,60 80,44 81,34 82,86a 80,89b 79,52c 0,1414 0,0001 0,4423

410ab 412a 396de 399cde 398cde 397de 395e 404bcd 2,84 399b 401 404a 409a 398
b ab

4,199 4,392 4,168 4,298 4,464 4,202 4,375 4,395 0,136 4,183b 4,290 4,417a 4,257 4,310 4,324 0,1127 0,8205 0,9590
ab

26,45cd 26,87bcd 26,84bcd 27,49a 26,87bcd 26,91abc 27,08ab 26,95abc 0,20 26,69 27,01 26,90 26,55b 27,07
a

2 Haziran MOS Temmuz EYK KON 3 Austos MOS Eyll EYK Std hata Yem KONTROL MOS EYK Dnem 1 2 3 P Yem Dnem Yem x Dnem

64,46a 0,6942 0,0016 0,8201

399b 0,1058 0,0001 0,5177

26,99a 0,1789 0,0051 0,1529

63,02ab 0,0073 0,0634 0,1451

9,99b 0,0002 0,0122 0,4869

6,63b 0,0601 0,0001 0,4677

5,14a 0,6557 0,0237 0,2465

a,b,c,d,e: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

6.3. Serum Baklk Titreleri Enfeksiyz bronitis (IBV), gumboro (IBD) ve vebaya (ND) kar yaplan viral alara kar oluturulan spesifik baklk zerine gerek EYK ve gerekse MOS un nemli bir etkisi bulunmamtr. Toplam 24 haftalk sre sonunda gruplarn serum IBV, IBD ve ND titreleri birbirine benzer bulunmutur ((izelge 6). izelge 6. Yeme MOS ve EYK ilavesinin serum baklk titrelerine etkileri Deneme ba (36. hafta) Deneme sonu (59. hafta) Muamele KONTROL MOS EYK Std hata P IBD 1842 1379 1557 385 0,5604 NDV 6176 6739 5538 774 0,5604 IBV 6505 7608 6200 620 0,2362 IBD 1360 1113 1281 268 0,6317 NDV 6368 5850 5455 849 0,7490 IBV 3061 2156 2873 360 0,1747

19

6.4. Yumurtann Oksidatif Stabilitesi Deiik zaman dnemleriyle depolanan yumurtalarn oksidatif stabilitesi zerine muamelelerin etkileri, izelge 7 de bildirilmitir. Yumurta sarsndaki oksidatif bozunmann son rn olan malondialdehid (MDA) oluumu zerine depolamann tm dnemlerinde (0, 3, 6, 9, 12 ve 15. gnler) muamelelerin nemli etkileri bulunmutur. Depolama sresi uzadka MDA oluumunda art gzlenmi (P<0.01), her 3 gnlk depolama sreleri arasnda yumurta sars MDA oran bakmndan nemli farkllklar olumutur. ncelenen tm dnemlerde kontrol yemiyle beslenen tavuklarn yumurta MDA ieriin EYK ve MOS verilenlere kyasla nemli lde daha yksek olduu grlmtr. Bu sonular yeme EYK ve MOS ilavesinin yumurtann oksidatif stabilitesinin korunmasnda etkili olduunu gsterir niteliktedir. EYK ve MOS muamelelerinden elde edilen MDA deerleri dnemsel olarak deiiklikler gstermekle birlikte ortalama deerler asndan birbirine tamamen benzer olup kontrol grubundan % 66 daha dk dzeydedir. izelge 7. Yeme MOS ve EYK ilavesinin yumurtann oksidatif stabilitesine etkileri GNLER Muamele 0 3 6 9 12 15 KONTROL MOSS EYK Std. hata P 0,88a 0,62b 0,54c 0,003 0,0001 1,26a 0,73c 0,75b 0,006 0,0001 1,44a 0,84c 0,90b 0,007 0,0001 1,64a 1,03c 1,11b 0,011 0,0001 1,90a 1,29b 1,27b 0,010 0,0001 2,81a 1,50b 1,40c 0,018 0,0001

Ort. 1,66A 1,00B 0,99B 0,004 0,0001

a,b,c: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.01). A,B: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.01).

6.5. Serum Glukoz ve Trigliserid Dzeyleri ile Karacier SOD ve GSH-Px Dzeyleri Serum glukoz ve trigliserid dzeyleri yeme uygulanan katk muamelelerinden istatistiki nem seviyesine yakn (P<0.08; P<0.09) dzeyde etkilenmilerdir. Serum kolesterol dzeyi muamelelerden etkilenmemitir (izelge 8). Yeme MOS ve EYK ilavesi serum glukoz seviyesinde artma, trigliserid dzeyinde ise azalma eilimine yol amtr Karacierin oksidatif stabilitesini salayan superoxide distumase (SOD) ve Glutathione peroxidase (GSHPx) antioksidant-enzimlerin salnm zerine muamelelerin etkisi nemli bulunmutur (izelge 8). Yeme MOS ilavesi yumurtac tavuklarn karacierinde SOD aktivitesinde 2,4 kat art salarken, MOS ilavesi sonucu 3,38 kat art gzlenmitir (P<0.01). Karacier GSH-Px dzeyi yeme MOS ilavesinden etkilenmezken, EYK ilavesi sonucu % 28 orannda art meydana gelmitir. 20

izelge 8. Yeme MOS ve EYK ilavesinin serum glukoz, trigliserid, kolesterol younluu ile karacier MDA ve antioksidant enzim dzeyleri zerine etkileri Muamele Glukoz Trigliserid Kolesterol MDA SOD GSHPX 306,16 B 1658,24 A 187,01 9,25 A 0,126 C 36,34 B KONTROL 31,29 184,99 37,16 3,03 0,0009 4,00 325,29 AB 1475,82 B 188,10 7,61 A 0,303 B 36,23 B MOS 44,50 238,36 45,93 2,96 0,022 9,08 A AB B A 333,18 1577,14 173,18 5,24 0,427 46,62 A EYK 31,74 308,99 55,49 0,97 0,025 7,18 Std hata P 8,57 0,0820 58,77 0,0992 11,03 0,5701 0,59 0,0001 0,004 0,0001 1,66 0,0001

A,B,C: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.01).

6.6. Baz Organ Arlklar MOS ve EYK ilave edilmi yemlerde beslenen tavuklarn deneme sonunda belirlenen karacier, pankreas ve dalak arlklar izelge 9 da bildirilmitir. Pankreas ve dalak arlklar besleme ynteminden etkilenmezken, karacier arlnda yeme EYK ilavesi sonucunda nemli bir art gzlenmitir (P<0.05). izelge 9. Yeme MOS ve EYK ilavesinin tavuklarn bazi i organ arlklar zerine etkileri Kesim Karacier Pankreas Dalak Muamele arl (g) arl (%) arl (%) arl (%) KONTROL MOS EYK Std hata P 7. TARTIMA Yeme, EYK ve MOS ilavesinin deneme sonu canl arln artrc etkisi bunlarn bymeyi artrc etkilerine atfedilmitir. Nitekim etlik pililerle yrtlen nceki almalarda EYK ve MOSun byme hzn artrd tespit edilmitir (Hooge 2004; Aliek ve ark., 2003, 2004; Bozkurt ve ark., 2009). almamzdan elde edilen sonularla uyumlu olarak abuk ve ark. (2006) scak stresi altndaki tavuklarn yemine EYK ve MOS ilavesinin canl arl artrc etkide bulunduunu belirlemilerdir. Bununla birlikte kmes ii scakln en yksek dzeylere ulat Haziran-Temmuz aylar sresince tavuklarn canl arlnda balangca kyasla saysal bir d gereklemitir. Yeme EYK veya MOS katlmas bu kaybn telafi edilmesinde yeterli olamamtr. Bu almadakine benzer koullarda yrtlen dier kimi almalarda da scak stresinin yumurtac tavuklarn canl 21 1701 1698 1708 16.49 0.764 1,98b 1,98b 2,21
a

0,18 0,18 0,18 0,005 0,9368

0,07 0,07 0,08 0,002 0,1494

0,06 0,0171

a,b: Her bir stunda farkl harf tayan ortalamalar arasndaki farkllklar nemlidir (P<0.05).

arlnda kayplara yol at belirtilmitir (Emery ve ark., 1984; Scott and Balnave 1988; Mashally ve ark., 2004). Dier muamelelere kyasla daha yksek yumurta verimine sahip MOS grubunda lmlerde art olmas yksek verim hzna bal olarak artan metabolik hzn artan lmlerden sorumlu olduunu gsterir niteliktedir. Broilerle kyaslandnda mikrobiyal etkili yem katk maddelerinin performans zerine etkileri konusundaki bildirilerin snrl olduu grlr. Antibiyotiklerle ilgili birka olumlu raporun yan sra (Miles ve ark., 1985; Mnner ve Wang, 1991) MOSun yumurtac tavuk yemlerinde (Stanley ve ark., 2000) ve eti damzlk tavuk yemlerinde (Berry ve Lui, 2000; Shashidhara ve Devegowda, 2003) kullanmnn performans iyiletirici etkilerde bulunduu saptanmtr. Baz dier almalarda scak stresi altndaki tavuklarn yemine bitkisel preparatlarn ilavesinin performans artrd (Deying ve ark., 2005) veya etkilemedii (Botsoglou ve ark., 2005) belirtilmitir. almamzn sonularndan farkl ekilde abuk ve ark. (2006) scak yaz aylar boyunca yemlerine antibiyotik, EYK ve MOS ilave edilen gruplardaki tavuklarn edilmeyenlere kyasla daha fazla yumurta reterek daha dk lm oran sergilediklerini ve daha az hasarl yumurta rettiklerini bildirmilerdir. evre scaklndaki ani ykselme yumurta verimleri zerinde ani ve iddetli de neden olmutur. Gn ortas scakln 35 oC dzeyine ykseldii tm yaz aylar sresince yumurta verimi nispeten daha serin geen Nisan - Mays dnemine kyasla nemli dzeyde dk seyretmitir. Kmes iindeki scaklk ve nem seviyesinde gn iinde gerekleen derin dalgalanmalar da verimlilikteki dn balca nedeni olarak dnlmektedir. almamzn sonularyla uyumlu olarak daha nceki birok aratrmada da scak stresinin yem tketimi ve yumurta verimi zerindeki olumsuz sonular vurgulanmtr (de Andrea ve ark., 1976, 1977; Tanor ve ark., 1984; Mashaly ve ark., 2004). Yemdeki deiiklikler yumurta arln etkilememesine karlk kmes ii scaklndaki artlar yumurta arlnda ve yumurta kitlesinde 2 g civarnda dlere neden olmulardr. Scaklk stresi kanatl hayvanlarda genel anlamda yem tketimindeki nemli azalmayla ve yumurta verim performansndaki dmenin balca sebebi olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte denemede incelenen her dnemde de tavuklarn yem tketiminin muamelelerden etkilenmedii grlmtr. evresel scakln sresinin ve iddeti ile yumurtac tavuklarn yem tketimi arasnda ters ynde iliki olduunu bildiren daha nceki ok sayda almann sonular bu aratrmadan elde edilen sonularla uyum gstermektedir (Tanor ve ark., 1984; Mashaly ve ark., 2004; Emery ve ark., 1984; Cooper ve Washburn, 1998). 22

Yemden yararlanma deeri muamelelerden veya evre scaklndaki deiimden etkilenmemitir. Aratrmadaki gzlemlerimizin aksine kimi almalarda yem evrim etkinliindeki ktlemenin balca sebebi olarak scak stresinin neden olduu dk besin madde sindirilebilirlii gsterilmitir (Geraert ve ark., 1996; Bonnet ve ark., 1997). Konuyla ilgili bildiriler incelendiinde birbiriyle elikili sonularla karlalmaktadr. Kimi aratrmaclar yemden yararlanma deerinin evre scaklndaki arttan etkilenmediini bildirirken (Emery ve ark., 1984;Balnave ve Muheereze, 1997; Mashaly ve ark., 2004),dier kimileri ise ktletiini bildirmilerdir (Deaton ve ark., 1981; Peguri ve Coon 1991) alma sonular arasndaki tutarszlklarn manejman ile ilgili deiiklerden (Genotip, ya, yem kompozisyonu, scakln sresi ve iddeti vb.) kaynakland ileri srlmektedir. Yem katk maddeleri asndan durum deerlendirildiinde EYK veya MOS un scak stresi altndaki tavuklarn yem evrim etkinliinin artrlmasnda etkili olmadklar grlmtr. Yksek evre scakl yumurta i kalitesi ve kabuk kalitesini olumsuz ynde etkilemitir. Yeme EYK ve MOS ilavesi kabuk kalitesini iyiletirmekle birlikte yumurta i kalitesi zerine olumlu etkileri grlmemitir. Scak stresinin yumurtac tavuklarda kabuk kalitesini azaltc yndeki etkileri nceki yllarda yaplan almalarla ortaya konulmutur (Tanor ve ark., 1984; Balnave ve Muheereza, 1997; Wolfensen ve ark., 1979). Kabuk kalitesinde yksek evre scakl nedeniyle oluan bozulmalar dk plazma kalsiyum seviyesine (de Andrea ve ark., 1977; Wolfensen ve ark., 1979) ve duedonal hcrelerin kalsiyum tama etkinliindeki azalmaya (Mahmoud ve ark., 1996) atfedilmitir.Buna karlk EYK ve MOSun yumurta kalitesi zerine etkileri konusundaki veriler olduka snrldr. Mc Daniel ve Sefton (1991) ile Berry ve Lui (2000) yeme maya kltr ilavesinin yumurta kabuk kalitesini iyiletirdiini bildirmilerdir. Bir dier yeni almada yeme MOS ve EYK katlmasnn kahverengi yumurtac tavuklarda kabuk deformasyonlarn azaltt bildirilmitir (abuk ve ark. 2006). Maya veya aromatik bitki kkenli yem katk maddelerinin viral alamalara kar vcuttaki spesifik baklk sistemini destekleyici bir etkileri grlmemitir.almadan elde edilen bulgulardan farkl olarak MOS un yumurtac tavuklar (Cotter ve ark., 2000) ile eti damzlklarda (Shashidhera ve Devegowda, 2003) viral enfeksiyonlara kar oluan bakl desteklediini bildirilmitir. Bu denemedekinden farkl bitkisel ekstratlarn kullanld dier iki aratrmada ise yumurtac tavuklarn (Deying ve ark., 2005) ve eti damzlklarn (Ather, 2000) serum IBD ve NDV titrelerinde ykselmeler belirlenmi ve bunlarn yeme katlmasna bal olarak spesifik bakln desteklendii gzlemlenmitir. 23

Scak stresinin kanatl hayvanlarda baklkla ilgili fonksiyonlar sekteye urattn gsteren bilimsel kantlara karlk (Lin ve ark., 2006) bu almada benzer sonular elde edilmemitir. Bununla birlikte kimi dier aratrmalarda SRBCye kar oluan baklk titreleri zerine hayvann maruz kald scakln iddetinin bir etkisinin olmadn bildiren aratrma sonular mevcut olup bu almann bulgularn destekler niteliktedir (Heller ve ark., 1979). Sonu itibaryla uzun sreli mevsimsel scak stresine maruz kalan yumurtac tavuklarn spesifik baklk sistemlerinin yem rejimindeki deiimden ziyade yataki ilerlemeden etkilendii grlmektedir. Tbbi-aromatik bitkiler, baharatlar ve bunlarn esansiyel yalarnn temel antioksidant aktivileri ile ilgili yaplan ok sayda aratrmaya (Martinez-Tome ve ark., 2001; Yarishlieva ve ark., 1999; Banyai, 2003;) karlk kanatl hayvanlarla yrtlen deneysel almalar ok snrl saydadr. imdiye kadar yrtlen aratrmalarda bitkisel ekstratlardan ziyade tokoferol n antioksidant etkileri incelenmitir (Chen ve ark., 1998; Gebert ve ark., 1998). alma sonularyla uyumlu olarak Botsoglou et al., (1997) 60. gne kadar depolanan yemeklik yumurtalarn oksidatif stabilitesinin yeme % 4 orannda kurutulmu kekik tozu ilavesi sonucu arttn bildirmilerdir. Aratrmaclar dier almalarnda da yeme kekik, biberiye ve safran bitkilerinin kurutulmu ksmlarn eklemenin yumurtann oksidatif stabilitesini 15, 30, 45 ve 60 gnlk depolamalarn sonunda artrdn, ancak en etkili sonularn yeme ilave edilen -tokoferol asetatn miktarnn artrlmasyla elde edildiini bildirmilerdir. Kekiin yann yapsndaki balca aktif maddeler olan karvakrol ve thymol un antioksidant etki mekanizmasndan sorumlu olan balca fenolik bileikler olduklar (Botsoglou ve ark., 2003b), adaay ve biberiye yandaki 1-8 sineoln de antioksidan etki mekanizmasndaki dier aktif fenolik bileikler olduklar bildirilmitir (Pizzale ve ark., 2002; Glin ve ark., 2004, Lopez-Bote ve ark., 1998). Uzun zincirli doymam ya asitlerinin oksidatif bozunmalarnn balangc tavuk karacierinde oluur ve sekonder oksidasyon trevleri karacierden yumurta sars dahil vcudun dier dokularna transfer edilir (Cherian ve ark., 1996). Uzun zincirli doymam ya asitlerince zengin bir yapya sahip yemle beslenen denemedeki tavuklarn karacierindeki SOD ve GSH-Px antioksidant - enzimlerinin yeme EYK ve MOS ilavesi sonucu art gstermesi bu katklarn antioksidant zelliklerini gsterir niteliktedir. Aslnda imdiye kadar yrtlen aratrmalarda antioxidant katklar olarak ounlukla -tokoferol, -karoten ve vitamin C zerinde durulmutur. Bitkisel ekstratlardan antioksidant olarak yararlanma konusundaki deneysel almalar son yllarda yaygnlk kazanmaya balamtr. Etlik pili ve hindi yemlerine kekik ya, biberiye ya ve ada ay esansiyel yalarnn ilavesinin pili ve hindi etinin oksidatif stabilitesini uzun sreli depolamalarda bile 24

korumaya yetkin olduu yaplan bilimsel almalarla gsterilmitir (Botsoglou ve ark., 2002, 2003, 2004; Basmacolu ve ark. 2004; Lopez-Bote ve ark., 1998). Bitkisel ekstratlarn bilimsel olarak kantlanm antioksidant etkilerine karlk MOS verilen kanatl hayvanlarn dokularndaki antioksidant mekanizma hakknda hemen hemen hi kant yok gibidir. Bu konudaki nadir almalardan birinde (Xiong ve ark., 2006) yeme maya ekstrat ilavesinin dondurularak saklanm pimi sr etlerinde oksidatif bozulmay engellediklerini saptamlardr. Aratrclar maya ekstratnn antioksidant aktivitesini ieriindeki antioksidant aminoasitlerin varlna atfetmiler, burada zellikle histidine ve sistin ile methionine nemli pay karmlardr. Toplam 24 hafta sre ile EYK katlm yemlerle beslenen tavuklarn oransal karacier arlklar verilmeyen muamelelere kyasla %11 orannda art gstermitir. Dier muamelelere kyasla daha fazla antioksidan enzim salnmnn karacierin histolojik yapsnda genilemeye sebep olmas dolaysyla bu grupdaki tavuklarn karacierlerinin arlat dnlmektedir. Bir dier olaslk esansiyel yalarn yapsndaki aktif maddelerin karacierdeki szlme ileminin karacier dokularnda yaratt bir byme etkisidir. Nitekim bu almada kullanlan esansiyel ya karmnn aynsyla etlik pililer zerinde yrttmz kimi almalarda da benzer ynde sonular elde edilmitir ( Aliek ve ark., 2003, 2004; Bozkurt ve ark., 2009). Yumurta kabuk kalitesinin korunmas, karacier dokularnn oksidatif stabilitesinin artrlmas ve yumurtann depolama sresince oksidatif bozulmasnn en aza indirgenmesi amacyla scak evre koullarnda yetitirilen beyaz yumurtac tavuklarn yemine MOS ve EYK katlmasnn yararl olaca grlmtr. Sonu itibariyle bu almada yumurtac tavuklarn verim performans ve yumurta kalitesi zerine evre scaklndaki deiimin etkisi yemdeki muamelelere kyasla daha belirgin olmutur. Pik verim dnemi sonrasnda yeme EYK veya MOS ilavesi performans artrc etkiler ortaya koymad gibi uzun sreli mevsimsel yksek scaklklarn olumsuz etkilerini hafifletmekte etkili olmamtr. Bununla birlikte her iki yem katk maddesi de canl arlk kazancn artrmlardr. Yeme maya hcresi duvar veya esansiyel ya ilavesi yumurta kabuk kalitesini artrmasna karlk i kalitede bir iyileme salamamtr. Gerek MOS ve gerekse EYK nn NDV, IB ve IBD gibi viral enfeksiyonlara kar spesifik bakl destekleyici bir etkileri grlmemitir. Her iki yem katk maddesi de yumurtann oksidatif bozunma hzn nemli dzeyde azaltm, serum glukoz seviyesini artrma ve trigliserid dzeyini drme eilimi gstermilerdir. Benzer antioksidant etkiler karacier dokusunda da gzlenmi, MOS ve EYK

25

karacierde lipid oksidasyonu azaltrken SOD ve GSH-Px gibi antioksidant enzimlerin salnmn tevik etmilerdir.

26

8. ZET Temel yem karmasna mannanoligosakkarit (MOS; 1g/kg) ve esansiyel ya karm (EYK-24mg/kg) ilavesinin yumurtac tavuklarn verim performans, kalitesi ve spesifik baklk zerine etkilerini incelemek amacyla pik verim dnemi sonras 24 hafta sre ile (36 59 hafta) yksek evre scaklnn hkm srd yaz aylarnda bir deneme yrtlmtr. Her bir tekerrrde 24 adet tavuk bulunacak ekilde 6 tekerrrl 3 grup halinde dzenlenen denemede 432 adet ticari beyaz yumurtac tavuk (Lohmann) kullanlmtr. Yeme MOS ilavesi yumurta verimi ile krk - atlak yumurta orann nemli dzeyde artrm, dier performans zellikleri bakmndan gruplar arasnda nemli dzeyde bir farkllk gzlenmemitir. Yksek evre scakl yemden yararlanma deeri haricinde performans zelliklerinin tmn olumsuz ynde etkilemitir. Scaklk stresi yem tketimini azaltarak hasarl ve kabuksuz yumurta orannda 3 kat arta neden olmutur. Yeme EYK ilavesi canl arl tevik etmi, en yksek lm oran MOS verilen grupta gzlenmitir. Yeme EYK ilavesi sonucu kabuk kalitesi zerinde salanan iyileme MOS ile salanan iyilemeden daha stn bulunmutur. Her iki yem katks da yumurta ak orann drc etkide bulunmalarna karlk sar orann deitirmemilerdir. Yeme MOS ilavesi ak yksekliini istatistiki dzeyde azaltrken EYK ilavesi saysal olarak dmeye neden olmutur. Haugh unite deeri ve sar rengi muamelelerden etkilenmemitir. Yksek evre scaklklar kabuk krlma mukavemeti ve sar arl dnda tm yumurta kalite zelliklerini olumsuz ynde etkilemitir. IBV, IBD ve ND ye kar yaplan viral alara kar oluturulan spesifik baklk zerine muamelelerin etkisi onemli bulunmamistir. Yumurta sarsndaki oksidatif bozunmann son rn olan malondialdehid (MDA) oluumu zerine depolamann tm dnemlerinde (0, 3, 6, 9, 12 ve 15. gnler) muamelelerin nemli etkileri bulunmutur. Depolama sresi uzadka MDA oluumunda art gzlenmi her 3 gnlk depolama sreleri arasnda yumurta sars MDA oran bakmndan nemli farkllklar olumutur. Pankreas ve dalak arlklar besleme ynteminden etkilenmezken, karacier arlnda yeme EYK ilavesi sonucunda nemli bir art gzlenmitir. Serum glukoz ve trigliserid dzeyleri muamelelerden istatistiki nem seviyesine yakn dzeyde etkilenmilerdir. Serum kolesterol dzeyi ise deimemitir. Yeme MOS ve EYK ilavesi serum glukoz seviyesinde artma, trigliserid dzeyinde ise azalma eilimine yol amtr. Karacierin oksidatif stabilitesini salayan Superoxide Distumase (SOD) ve Glutathione Peroxidase (GSH-Px) antioksidant-enzimlerin salnm zerine muamelelerin

27

etkisi olumlu bulunmutur. Karacier GSH-Px dzeyi yeme MOS ilavesinden etkilenmezken, EYK ilavesi sonucu nemli dzeyde artmtr. almadan elde edilen sonular scaklk stresine maruz kalan yumurtac tavuklarn yemine gerek MOS ve gerekse EYK katlmasnn verim performansn iyiletirici bir etkide bulunmadn gstermitir. Bununla birlikte scak stresinin kabuk yaps zerindeki olumsuz etkilerinin yeme MOS ve EYK ilavesi ile telafi edilmesi dikkate deerdir. Her iki yem katk maddesi de yumurtann oksidatif bozunma hzn nemli dzeyde azaltm, serum glukoz seviyesini artrma ve trigliserid dzeyini drme eilimi gstermilerdir. Benzer antioksidant etkiler karacier dokusunda da gzlenmi, MOS ve EYK karacierde lipid oksidasyonu azaltrken SOD ve GSH-Px gibi antioksidant enzimlerin salnmn tevik etmilerdir. Sonu itibariyle yumurtann kabuk kalitesinin korunmas, karacier dokularnn oksidatif stabilitesinin artrlmas ve yumurtann depolama sresince oksidatif bozulmasnn en aza indirgenmesi amacyla scak evre koullarnda yetitirilen beyaz yumurtac tavuklarn yemine MOS ve EYK katlmasnn yararl olaca grlmtr.

SUMMARY Single comb white laying hens were fed a basal diet supplemented with commercially available mannan oligosaccharides-MOS (Bio-Mos) or a commercial essential oil mixtureEOM (Herbromix) in order the determine the long term effects of those additives on laying hen performance, egg quality and immune response. Four hundred and forty two commercial layer hens (Lohmann LSL-Classic), 36 weeks old and with uniform body weight, were assigned into three equal groups replicated six times with twenty four hens per replicate. The experimental house was a three-tier cage facility and hens were housed 6 per cage. (0.60 x 0.50 x 0.56m). The hens of four adjacent cages were considered as an experimental protocol. The experiment was lasted 24 wk period throughout the post-peak egg production period, and divided into three time periods each was continued 8 weeks. The first phase represented moderate climatic conditions during April and May. The other two periods expressed the severe heat stress for hens derived from high environmental temperatures during hot summer season. MOS supplementation to diet significantly increased egg production rate and crackedbroken egg ratio while any other difference was not observed among the treatments in terms of performance traits. Different from the dietary manipulation, high environmental temperatures negatively influenced all of the laying performance traits excluding solely the feed conversion ratio. The most deleterious impact of chronic thermo stress was noted for 28

feed consumption all along the hot summer season resulting to three-fold higher crackedbroken and shelless egg ratio compared with mild temperatures. Final body weight of hens receiving EOM was highest while MOS fed hens followed them. Mortality was higher in hens fed MOS compared to other treatments. Eggshell breaking strength and egg shell thickness of EOM treated hens were significantly improved as compared with no treated control hens, whereas fewer benefits were evidenced with respect to MOS. Feeding hens with EOM and MOS led to a statistically higher egg shell weight Relative albumen weight was significantly decreased in response to EOM and MOS supplementation to diet; however, this was not the case in the yolk weight rate. Both additive regimens decreased albumen height, but the reduction was pronounced at significant level in MOS treatment as compared with no added control (P<0.05). Haugh unite and yolk color was not affected by the additive regimens. High environmental temperatures negatively influenced entire egg shell and egg quality characteristics except for the egg shell breaking strength and egg yolk weight ratio. These results indicated that heat stress not only adversely affects production performance, but also deteriorates the egg quality. Despite the fact that, either MOS or EOM was not efficacious in improving efficiency of egg production and stimulating humoral immune response in laying hens reared under hot climatic conditions all through the summer season. However, the ameliorative mechanism on eggshell structure regarding dietary EOM and MOS administration is conclusive. Lipid oxidation was assessed by monitoring malondialdehid (MDA) formation in egg yolk at 0, 3, 6, 9 and 15 days of refrigerated storage and in liver samples of layer hens slaughtered at the end of the experiment. Results showed that the extent of lipid oxidation in shell eggs differed among dietary treatments and changed with storage times. Both dietary EOB and MOS supplementations induced higher antioxidant activity in egg yolk than that of no added control regimen at all storage time periods. EOB presented equivalent antioxidant activity to that MOS in terms of mean yolk MDA level. Both EOB and MOS treatments led significant increases in serum glucose level, whereas decreased triglyceride content. Serum cholesterol concentration, however, was not affected from dietary treatments. Dietary administration of EOB proved efficacy in retaining the oxidative stability of liver thereby lowering the MDA level. Liver MDA level in EOB group was significantly lower as compared to those CON and MOS groups. EOB treatment also displayed higher antioxidant enzyme activity in liver compared to other groups. SOD activity in MOS group was higher than CON group, but this was not the case in GSH-Px. Relative weights of pancreas and spleen was not affected from dietary treatments, whereas 29

liver weight was stimulated by additional directory EOB. Significant reduction in yolk oxidation rate in response to dietary administration of EOB and MOS showed that those nutritive antioxidants could act as free radical scavenger. MOS was less active than that EOB in preventing liver from oxidative damage. In conclusion, it would be beneficial to supplement EYK and MOS through diets for white laying hens under the hot environmental conditions in order to prevent liver and egg yolk from oxidative damage, and maintain egg shell quality with solid structure. 9. LTERATR LSTES 1. Aliek, A., Bozkurt, M., abuk, M., 2003. The effects of an essential oil combination derived from selected herbs growing wild in Turkey on broiler performance. S. Afr. J. Anim. Sci. 33, 89-94. 2. Aliek, A., Bozkurt, M., abuk, M., 2004. The effect of a mixture of herbal essential oils, an organic acid or a probiotic on broiler performance. S. Afr. J. Sci. 34 :217-222.
3. Asl, M.M., Hosseini, S.A., Lotfollahian H., Shariatmadari, F. 2007. Effect of probiotics, yeast, vitamin e and vitamin c supplements on performance and immune response of laying hen during high environmental temperature. International Journal of Poultry Science 6 (12): 895-900. 4. Ather, M.A.M., 2000. Polyherbal additive proves effective against vertical transmission of IBD. World Poultry-Elsevier, 16 (11): 50-52. 5. Balnave, D., Muheereza S. K.. 1997. Improving eggshell quality at high temperatures with dietary sodium bicarbonate.Poult. Sci. 76:558593.

6. Basmaciolu, H., Tokuolu, ., Ergl, M., 2004. The effect of oregano and rosemary essential oils or alpha-tocopheryl acetate on performance and lipid oxidation of meat enriched with n-3 PUFAs in broilers. S. Afr. J. Anim. Sci. 34, 197-210.
7. Berry, W. D., Lu, P., 2000. Egg production, egg shell quality and bone parameters in broiler breeder hens receiving Bio-mos and Eggshell 49. Poultry Science, 79.(Suppl. 1):124. (Abstr.) 8. Bonnet, S., Geraert, P.A., Lessire, M., Carre, B., Guillaumin. S., 1997. Effect of high ambient temperature on feed digestibility in broilers. Poult. Sci. 76:857863.

9. Botsoglou, N.A., Christaki,E., Florou-paneri, P., Giannenas, I., Papageorgiou, G., Spais, A.B., 2004: The Effect of a mixture of herbal essential oils or -tocopheryl acetate on performance parameters and oxidation of body lipid in broilers. S Afr. J of Anim. Sci. 34, 52-61. 10. Botsoglou, N.A., Florou-Paneri, P., Botsoglou, E., Datos, V., Giannenas, I., Koidis, A., Mitrakos, P., 2005. The effect of feeding rosemary, oregano, safran and -tocopheryl

30

acetate on hen performance and oxidative stability of eggs. S. Afr. J. Anim. Sci. 35:143151. 11. Botsoglou, N.A., Florou-Paneri, P., Christaki, E., Fletouris, D. J., Spais, A. B., 2002. Effect of dietary oregano essential oil on performance of chickens and on iron-induced lipid oxidation of breast, thigh and abdominal fat tissues. Br. Poult. Sci. 43, 223-230.
12. Botsoglou, N.A., Govaris, A., Botsoglou, E., Grigoropoulou S.H., Papageorgiou, G., 2003 b. Antioxidant activity of dietary oregano essential oil and "-tocopheryl acetate supplementation in longterm frozen stored turkey meat. J. Agri. Food Chem.,51: 2930-2936. 13. Botsoglou, N.A., Yannakopoulos, A.L., Fletouris, D.J., Tservenigoussi, A.C., Fortomaris, P., 1997 Effect of dietary thyme on the oxidative stability of egg yolk. Journal of Agriculture Food Chemistry, 45: 3711- 3716. 14. Botsoglu, N.A., Fletouris, D.J., Florou-Paneri, P., Christaki, E., Spais, A.B., 2003 a. Inhibition of lipid oxidation in long-term frozen stored chicken meat by dietary oregano essential oil and tocopheryl acetate supplementation Food. Res. Int. 36: 207-213.

15. Bozkurt, M., mre, N., Ylmazer, A., atl, A.U., Kkylmaz, K., nar, M., 2005. Etlik ve yumurtac, pili-tavuklarda bytme faktr olarak eterik yalardan faydalanma olanaklarnn aratrlmas. Proje sonu raporu, TAGEM/GY/11/7.4/049. Erbeyli ncir Aratrma Enstits, ncirliova-Aydn. 16. Bozkurt, M., Kkylmaz, K., atl, A.U., nar, M.,, 2009: Effect of dietary mannan oligosaccharide with or without oregano essential oil and hop exctrat supplementation on the performance and slaughter characteristics of male broilers. S. Afr. J. Anim. Sci. 39 (3), 223-232.
17. Brake, J., 1991. Lack of effect of all live yeast culture on broiler, breeders and progeny performance. Poultr. Sci., 70: 1037-1039.

18. abuk, M., Bozkurt, M., Aliek,A., atl, A.U., Baer, K.H.C., 2006. The effect of a mixture of herbal essential oils, a mannan oligosaccharide or an antibiotic on performance of laying hens under hot climatic conditions. S. Afr. J. of Anim. Sci. 36 (2) 135-141. 19. Campo, J.L., Davila, S.G., 2002. Changes in heterophil to lymphochyte ratios of heatstressed chickens in response to dietary supplementation of several related stres agents. Arch. Geflgelk. 66 (2), 80-84.
20. Chen, J.Y., Latshaw, J.D., Lee, H.O., Min, D.B. 1998._-Tocopherol content and oxidative stability of egg yolk as related to dietary _-tocopherol. Journal of Food Science,63: 919922. 21. Cheran, G., Wolfe, F.W., Sim, J.S., 1996. Feeding dietary oils with tocopherols: effects on internal qualities of eggs during storage. Journal of Food Science, 61: 1518.

31

22. Chukwu, H.I., Stanley, V.G., 1997. Effects of sacchoromyces cerevisia and mannan oligosaccharide on the performance of White leghorn hens during high ambient temperature changes. Poult. Sci.76 (Suppl. 1), 142. 23. ifti, M., Gler,T., Dalkk, B., Erta, O.N., 2005. The effects of anise oil (Pimpinella anisum L.) on broiler performance. Int. J.of Poult. Sci. 4 (11): 851-855.
24. Cooper, M. A., Washburn, K.W., 1998. The relationships of body temperature to weight gain, feed consumption, and feed utilization in broilers under heat stress. Poult. Sci. 77:237242.

25. Cowan, M.M., 1999. Plant products as antimicrobial agents. Clinical Microbiology Reviews 12, 564-582. 26. Day, E.J., Dilworth, P.C., Omar, S., 1987. Effect of varying levels of phosphorus and live yeast culture in caged layer diets. Poult Sci.,; 66: 1402-1420.
27. de Andrade, A. N., Rogler, J. C., Featherston.W.R., 1976. Influence of constant elevated temperature and diet on egg production and shell quality. Poult. Sci. 55:685693. 28. de Andrade, A. N., Rogler, J.C., Featherston, W.R., Alliston, C.W., 1977. Interrelationships between diet and elevated temperature (cyclic and constant) on egg production and shell quality. Poult. Sci. 56:11781188. 29. Deans, S.G., Ritchie, G., 1987. Antibacterial properties of plant essential oils. Int. J. Food Microbiol. 5, 165-180. 30. Deaton, J. W., Reece, F.N., McNauhton, J.L, Lott, B.D., 1981. Effect of differing temperature cycles on egg shell quality and layer performance. Poult. Sci. 60:733-737.

31. Deying, M.A., Anshan-Shan., Zhihui-Chen., Juan-Du., Kaii-Song., Jianping-Li, Qiyou Xu ., 2005. Effect of ligustrum lucidum and schisandra chinensis on the egg production, antioxidant status and immunity of laying hens during heat stress. Archives of Animal Nutrition, 59: 439 447
32. Emery, D. A., Vohra, P., Ernst, R.A., Morrison. S.R., 1984. The effect of cyclic and constant ambient temperatures on feed consumption, egg production, egg weight, and shell thickness of hens. Poult. Sci. 63:20272035.

33. Evans, J.W., Plunkett, M.S., Banfield, M.J., 2001. Effect of an essential oil blend on coccidiosis in broiler chicks. Poult. Sci. 80 (Suppl 1): 258 (Abstract). 34. Fox, S.M., 1988., Probiyotics: Intestinal Inoculants For Production Animals, Vet. Med., 1988; 83: 806-830. 35. Fuller, R., A Review. Probiyotics in Man and Animals, J. Appl. Bacteriol., 1989; 66: 365378.
36. Gebert, S., Messikommer, R., Pfirter, H.P., Bee, G., Wenk, C., 1998. Dietary fats and vitamin E in diets for laying hens: effects on laying performance, storage stability and fatty acid composition of eggs. Archiv fur Geflugelkunde, 62: 214222.

32

37. Geraert, P.A., Padilha, J.C.F., Guillaumin, S., 1996. Metabolic and endocrine changes induced by chronic heat exposure in broiler chickens: Biological and endocrinological variables. Br. J. Nutr. 75:205216. 38. Glin, ., Kfreviolu, O.., Oktay, M., Bykokurolu, M.E., 2004. Antioxidant, antimicrobial and antiulcer and analgesic activities of netle (Urtica dioica L.) J. Ethnopharmacol. 90: 205-215.

39. Hammer, K.A., Carson, C.F., Riley T.V., 1999. Antimicrobial Activity of Essential Oils and Other Plant Extracts. Journal of Applied Microbiology. 86,6: 985-990.
40. Heller, E.D., Nathan, D.B., Perek, M., 1979. Short heat stres as an immunostimulant in chicks. Avian Pathol. 8:195203. 41. Hooge, D.M., 2004. Meta-analysis of broiler chicken pen trials evaluating dietary mannan oligosaccharide, 1993-2003. Int. J. of Poult. Sci. 3 (3), 163-174. 42. Hosseini, S.A., Lotfollahian, H., Kamyab, A., Mahdavi, A., 2006. Study on the effect of yeast (Saccharomyces cerevisiae SC47) utilization on the commercial layer hen's performance. Pak. J. Biol.Sci., 9: 2346-2349.

43. Jamroz, D., Orda, J., Kamel, C., Wiliczkiewicz, A., Wertelecki, T., Skorupinska, J., 2003. The influence of phytogenetic extracts on performance, nutrient digestibility, carcass characteristics, and gut microbial status in broiler chickens. J. Anim. Feed Sci., 12, 583596. 44. Jin, L.Z., Ho, Y.W., Abdullah, N., Jalaludin, S., 1997. Probiyotics in Poultry: Modes of Action, Worlds Poult. Sci. J., 1997; 53: 351-368.
45. Kutlu, H.R., Forbes, J.M., 1993. Changes in growth and blood parameters in heatstressed broiler chicks in response to dietary ascorbic acid. Livestock Production Science, 36:335-350. 46. Lin, H., Jiao, H.C.,Buyse, J., Decuypere, E., 2006. Strategies for preventing heat stress in poultry. World's Poultry Science Journal 62: 71-86 47. Lopez-Bote, C.J., Gray, J.I., Gomaa, E.A., Flegal C.J., 1998. Effect of dietary administration of oil extracts from rosemary and sage on lipid oxidation in broiler meat. Br. Poult. Sci. 39, 235-240. 48. Mahmoud, K.Z., Beck, M.M., Scheideler, S.E., Forman, M.F., Anderson, K.P., Kachman, S.D., 1996. Acute high environmental temperature and calcium-estrogen relationship in the hen. Poult. Sci. 75:15551562.

49. Mnner, K., Wang, K., 1991. Effectiviness of zinc bacitracin on production traits and energy metabolism of heat-stressed hens compared with hens kept under moderate temperature. Poult. Sci. 70, 2139-2147.
50. Mnner, K., Wang, K., 1991. Effectiviness of zinc bacitracin on production traits and energy metabolism of heat-stressed hens compared with hens kept under moderate temperature. Poultry Science, 70: 2139-2147.

33

51. Martinez-Tome, M., Jimenez, A., Ruggieri, S., Frega, N., Strabbioli, R., Murcia, M. 2001. Antioxidant properties of mediterranean spices compared with common food additives. Journal of Food Protection, 64, 14121419.

52. Mashaly, M.M., Hendricks, G.L., Kalama, M.A., Gehad, A.E., Abbas, A.O, Patterson, P.H., 2004. Effect of heat stres on production parameters and immune responses of commercial laying hens. Poult. Sci. 83: 889894.
53. McDaniel, G.R., Sefton, T., 1991. Effect of yeast culture (Yeasacc1026) supplementation on broiler breeders. Poult. Sci. 70(Suppl. 1):172. (Abstr.) 54. Miles, R.D., Janky, D.M., Harms, R.H., 1985. Virginiamycin and laying hen performance. Poult. Sci. 64: 139-143.

55. Montes, A.J., Pugh, D.G.: The Use of Probiyotics in Food Animal Practise, Vet. Med., 1993; 88: 282-288.
56. nol, A.G., Sar, M., Ouz, F.K., Glcan, B., Erba, G.: 2003. Srekli scak stresinde bulunan yumurtlama dnemindeki bldrcnlarn rasyonlarna probiyotik katksnn baz verim ve kan parametreleri zerine etkisi. Turk. J. Vet. Anim. Sci. 27: 1397-1402. 57. Peguri, A., Coon, C., 1991. Effect of temperature and dietary energy on layer performance. Poultry Sci.70:126 138. 58. Pizzale,L., Bortolomeazzi, R., Vichi, S., beregger, E., Conte, L.S., 2002. Antioxidant activity of sage (Salvia officinalis and S. fruticosa) and oregano (Origanum onites and O. indercedens) extracts related to their phenolic compound content. J. Sci. Food Agric., 82: 1645 1651.

59. ahin, K., ahin, N., nderci, M., 2002. Vitamin E supplementation can alleviate negative effect of heat stress on egg production, egg qualty, digestibility of nutrients and egg yolk mineral concentrations of japanese quails. Res. Vet. Sci., 73: 307-312. 60. Savage, F.T., Mirosh, W.L., Breeder performance of medium white turkey hens fed a diet containing 2.5 % yeast culture, poult. Sci., 1990; 69-118 (Abstr.).
61. Scott, T. A., Balnave, D., 1988. Comparison between concentrated complete diets and selfselection for feeding sexuallymaturing pullets at hot and cold temperatures. Br. Poult. Sci. 29:613 625.
62. Shashidhara, R.G., Dewegowda, G., 2003. Effect of dietary mannan oligosaccharide on broiler breeder production traits and Immunity. Poultry Sci. 82: 1319-1325.

63. Shin, S., Lim, S., 2004. Antifungal effects of herbal essential oils alone and in combination with ketaconazole against Trichophyton spp. Journal of Applied Microbiology. 97 (6), 12891296.
64. Stanley, V.G., Brown, C., Sefton, T., 2000. Single and combined effects of dietary protease and mannanoligosaccharide on the performance of laying hens. Poult. Sci., 79(Suppl. 1):62. (Abstr.). 65. Tanor, M.A., Leeson, S., Summers, J.D., 1984.- Effect of heat stress and diet composition on performance of white leghorn hens.- Poultry Sci., 63, pp. 304-310.

34

66. Watson, P., 1960. A simple method for the determination of serum cholesterol. Clin. Chem. Acta, 5: 637-642. 67. Wolfenson, D., Frei, Y.F., Snapir, N., Berman, A., 1979. Effect of diurnal or nocturnal heat stress on egg formation. Br. Poult. Sci. 20:167174. 68. Yanishlieva, N.V., Marinova, E.M., Gordon M.H., Raneva, V.G., 1999. Antioxidant activity and mechanism of action of thymol and carvacrol in two lipid systems. Food Chem. 64:5966.

35

Yrtclerin zgemii Do.Dr. Mehmet BOZKURT 1961 ylnda Aydnda dodu. lkrenimini Aydn, orta ve lise renimini zmir ilinde tamamlad. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1985 ylnda lisans, 1993 ylnda yksek lisans derecesi ald. Ayn fakltenin Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalnda 1997 ylnda Doktor nvan, 2000 ylnda Doent nvan ald. 1990 ylndan beri Erbeyli ncir Aratrma Enstits Tavukuluk ubesinde almakta olup, kanatl hayvanlarn beslenmesi ve yetitirilmesi konularnda bilimsel aratrmalar yrtmektedir. Evli ve iki ocuk babasdr. Abdullah Uur ATLI 1972 ylnda zmirde dodu. lkrenimini zmir, orta renimini Isparta ilinde, lise renimini Halkal Ziraat Meslek Lisesinde tamamlad. Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1999 ylnda mezun oldu. 1990 -1992 yllar arasnda Bingl Tarm l Mdrl, 1992 1996 yllar arasnda Aydn Tarm l Mdrl, 1996 2000 yllar arasnda Konya li Sarayn Tarm le Mdrlnde teknisyen olarak grev yapt. 2000 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmakta, evli ve iki ocuk babasdr. Kamil KKYILMAZ 1976 ylnda Konya Beyehirde dodu. lk ve orta renimini Konya Seydiehirde, lise renimini Konya Veteriner Salk Meslek Lisesinde tamamlad. Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1999 ylnda mezun oldu. Yksek Lisansn 2002 ylnda Sleyman Demirel niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnde tamamlad. 1992 -1994 yllar arasnda Kastamonu Tarm l Mdrl, 1995 2001 yllar arasnda Bahri Dada Tarmsal Aratrma Enstitsnde teknisyen ve mhendis olarak grev yapt. 2001 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde Mdr Yardmcs olarak grev yapmakta olup, evli ve iki ocuk babasdr. Mustafa INAR 1979 ylnda Mulada dodu. lk ve orta renimini Mula li Yataan lesinde, lise renimini Beydere Ziraat Meslek Lisesinde tamamlad. Gaziosmanpaa niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blmnden 2002 ylnda mezun oldu. 1998-2002 yllar arasnda Samsun Karadeniz Tarmsal Aratrma Enstits Mdrlnde teknisyen olarak grev yapt. 2002 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmakta, evli ve bir ocuk babasdr. Erol BNTA 1980 ylnda Balkesir de dodu. lk ve orta renimini Balkesir ili Susurluk ilesinde, lise renimini Erzincan Laborant Meslek lisesinde tamamlad. Adnan Menderes niversitesi Hayvansal retim Blmnden 2004 ylnda mezun oldu. 1998-2006 yllar arasnda Nazilli Pamuk Aratrma Enstitsnde laborant olarak grev yapt. 2006 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmakta, evli ve bir ocuk babasdr.

36

Dr. Fethiye VEN 1960 ylnda Tekirda da dodu. Lise renimini Bursa ili, Mustafakemalpaa ilesinde tamamlad. Frat niversitesi Veteriner Fakltesinden 1983 ylnda mezun oldu. 1995 ylnda Uluda niversitesi Veteriner Fakltesi Mikrobiyoloji A.B.D dan doktor nvan ald. 1984-1987 yllarnda Pendik Veteriner Kontrol ve Aratrma Enstitsnde, 19872005 yllarnda Manisa Tavuk Hastalklar ve A retim Enstitsnde Tehis ve Antijen/Antiserum retim Laboratuar efi olarak grev yapt. 2005 ylndan beri Bornova Veteriner Kontrol ve Aratrma Enstits A Kontrol laboratuarnda ve halen Kanatl Tehis Laboratuar AI/NDV Ulusal Referans Laboratuar efi olarak grev yapmaktadr. Hseyin ATK 1965 ylnda ylnda zmir de dodu. Lise renimini zmir de tamamlad. Uluda niversitesi Veteriner Fakltesinden 1989 ylnda mezun oldu.1999 ylnda Bakteriyoloji uzman oldu. 1990-1992 yllarnda Idr Tarm le Mdrlnde Veteriner Hekim, 19921993 yllarnda Karakoyunlu Tarm le Mdrlnde le Mdr, 1993-2004 yllarnda Manisa Tavuk Hastalklar ve A retim Enstitsnde Veteriner Hekim ve Laboratuar efi olarak grev yapt. 2004 ylndan beri Bornova Veteriner Kontrol ve Aratrma Enstitsnde Veteriner Hekim olarak grev yapmaktadr. Alper YILMAZER 1953 ylnda Yenipazarda dodu. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blmnden 1978 ylnda mezun oldu. Afyon Ziraat Meslek Lisesi ve Afyon Tarm l Mdrl nde grev yapt. 1990 ylnda Erbeyli ncir Aratrma Enstitsne mhendis olarak tayin oldu. Halen ayn enstitde mhendis olarak grev yapmaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr.

37