Gazi, Scak Davranyor "Bir Millette Bir Gazi Olur" Gazi, Musul Konusunu Ayor Ramazanda Rak ien

Bakan Anayasa Tartmalar smet Paa'y Ziyaret Yine Musul Konusu Krtler Tehlikeli Olabilir Sylediklerim knca Musul'un istirdad Konusuna Fevzi Paa aryor atalca Mstahkem Mevki Kalmaldr At Srtnda Harp Oyunu Kyler perian Krtlerin Islah Meselesi Dou hmal Ediliyor zmir Seyahatm-La dini Vela Ahlaki Kulpler zmir'de Temaslar Teftiler Dumlupnar Merasimi Ali Fuat Paa (Cebesoy) Sahillerimizi Tefti anakkale Abidesi Teebbs anakkale'de Halkla Sohbet Mektuplarmn alnmas Bavurulardan Sonu Yok stanbul'da Teftilerim stanbul'un Kurtulu Gn Trk Hr Yaar ve lrken de Hr lr ingilizlerle Harp Tehlikesi Sava Tehlikesi kyor Fevzi Paa Sava Kararnda Karabekir Askerlii Brakyor stifam ve Millet Meclisine Geliim Dokunakl Bir stifa KarabekirTBMM'de Savatan Sonra ekilecektir Paalar Partileri ile Kar Karya KAZIM KARABEKR N NELER DEDLER NELER YAZDILAR 268 272 273 274 276 278 279 281 282 283 285 286 287 289 290 291 293 294 296 298 299 301 302 303 304 306 306 307 307 309 310 313 314 36 317 319 321 TAKDM BALARKEN Sava, Devrim, htilal gibi olaanst zamanlarda, liderler, evrelerinde, kendileri ile id allerini paylaan gl, vefakar insanlar isterler ve ou zaman da bulurlar! Savasa, kazanlnca; Devrim ise, yaplnca; ihtilal ise, baanlnca, evredeki insanlar ya a yavanlarlar; Lideri skmaya balarlar... Lider, nce bunlarla ho geinmenin arelerini arar. Fakat her halleri o kadar skcdr ki er yava yava bunlardan kurtulmann yollarn aramaya balar!. Oysa bunlar, kendisi ile birlikte halkn iinde bir hret olmulardr. Lider kadar deilse , Liderlerden sonra, bunlarn evresinde de birer hale olumutur! Liderin ilerine karr fikir sylerler; baz ileri sahiplenirler... Oysa btn bunlar, Liderin cann biraz daha ktan baka bir eye yaramaz. Sonunda Lider, bunlardan kurtulmann arelerini aramaya bala r! nk hi bir lkede, iki tane kral yoktur!. Kurtulu savamzda Atatrk ve Arkadalar arasnda da, 11byle bir kopuma, byle bir ekime oldu. nk, bamsz bir devlet kurmakta anlamla verecekleri biimde anlaamamlard! Devleti kimin yneteceinde; kimin Ba, kimin gz-ku min ayak olacanda kimsenin fikri yoktu. Herkes, nasl savata her eyi yapmak iin var g e alyorsa, savatan sonra da var gc ile her eye karacak, daha dorusu, Devletin ak

kt! tte, "Paalarn Kavgas' byle bir kiisel dram ve dramn dalgalan arasna gmlen ideali rinin, toplumun hafzasnda hala yaayan hakszlklar, vefaszlklar, kalle yumruklarla de enen pusularn ortasnda nasl direndiini; ac ile yumruunu srrken nasl glmeye al Kendi anlattklarna baklrsa; Kazm Karabekir, ou Trk aydnnn mitsizlik ukuruna d andasnda grd hazin gnlerde, Millete ve Orduya gvenmekten baka are olmadn ilk f an biridir, belki de ilkidir. nk yine kendi ifadesine gre Cafer Tayyar Paay uyaran da Ali Fuat Cebesoy'u Bat Anadoluya tayin ettiren de, Mustafa Kemal Paa'y, stanbul'da kalp, Kabineye girerek areler aramak yerine Anadoluya geip silahl bir mukavemet kurm ann en kar yol olduuna inandran da kendisidir. Fakat yine kendisi, bu yaptklarndan hi bir bbrlenme pay karmamakta, sadece doru gi yanllarla oyalanmadan, kendisini Dou Ordusuna tayin ettirmesini, ans olarak yorumlam ak alak gnllln gstermektedir. Mustafa Kemal Paann Anadoluya getikten sonra, Amasya'da, Ali Fuat Paa, Rafet Paa ve R auf Bey'le birlikte gn, gece sren grmelerden sonra, vardklar, gerekirse Bolev rnn yaynlanmasn engelle12 yen, Karabekir Paadr. Erzurum Kongresinde Mustafa Kemal Paay Bakan setirmemek iin yaratlan akmn karsna Kongre Bakan olmasn salayan, Karabekir Paadr. Mustafa Kemal Paann, stanbul'a dnmesinin istenmesi zerine Paann askerlikten istifa e kten sonra, en yakn arkadalar kendisini terk ederken ve bu saatlerde Karabekir'in g elip kendisini tutuklayabileceini dnrken; Ordusunun ileri gelenleriyle gelip nnde te l veren ve "Hepimiz, emririizdeyiz Paa Ha'zretleri" diyen, Karabekir Paadr. Sakarya Sava srasnda, savan kaderi, ortada ve dmandan yana arlkl sallanrken, e i askerlerini bu lm kalm savana gnderip, zaferin salanmasna destek olan, Karabekir . Bunlar, tarihin resmi beyanlardr. Elbette bunun dnda da birbirlerine bir ok hizmetler yapmlardr. zellikle Ankara Hkmetini, Bolvik Mustafa Suphi ve arkadalarnn verecek an korumas bal bana anlmaya deer. bir hizmettir. Mustafa Kemal Paa, bu hizmetleri byk bir adaletle deerlendirmitir. Bu yzden Kurtulu ana katlm btn paalarn stnde bir yaknlkla kendisini ho tutmaya alm; ileri ounu benimsemi ya da benimser grnm, kendisini krmamak, onu darltmamak iin byk ir. Hatralar okuduka, bu sylediklerimin rneklerini okuyucularmz greceklerdir. Mustafa Kemal Paa da, Kazm Karabekir Paa da, Bat uygarl yanlsdr. Hatta her iki Pa orunmas, Bat'dan, sadece teknoloji ve bilgi transferleri yaplmasn istemektedirler. ki i de, Hilafetin gerektii noktasnda, birlemilerdir. Aralarnda tek bir fark var: Karabe kir,Paa, keskin izgilerle dncesine yapmtr; Gazi Paa, daha yumuak, daha suplesli biri dou'da Ermenilere kar; biri Byk Taarruzda, Yunanllara kar Ters cephe' oyununu rdr. Daha pek ok benzerlik sralayabiliriz. Fakat 'ktidar iki kiilik deildi.! yleyse, birin en birinin ortadan kalkmas zorunluydu! Bu yzden bu iki candan arkada, bir yerde ayrl dlar, birbirlerinin karsna getiler ve sonunda biri tepede kald, biri, tepelendi! Bir Amerikan Hikayesi vardr; ad: 'Bulivar, iki kiiyi ekemez" (1) Tpk O hikayedeki gib iki arkada, birbirlerini (1) Hikayeyi elli yl nce okuduum iin, kahramanlarnn adlarn tam olarak hatrlayamyo lm John ile Tom, scak iki arkadatr, ikisi de gangesterdir. Btn vurgunlarn birlikte , bir gn bile birbirlerine dargn kalmamlardr. Derken, gnn birinde bir trende altn tanacam haber alrlar. Planlarn yaparlar: Tren lardr. Nitekim tasarladklarn bir bir gerekletirirler, her ey saat gibi iler; fakat lmayan bir ey olur ve trende altmlar koruyan muhafzlardan biri, altnlar alp kaan Tom ate eder, Tom vurulmaz ama, at vururlar. John, hemen yetiip, arkadam atnn terkisine ve bildii baz sapa yollardan geirerek kaybolurlar. Bir dzlkte, ate yakp yemeklerini yerler. Yemekten sonra altnlar atnn terkisinde ta , Tom'a dnp: -Niin altnlar blmyoruz? diye sorar- Olmaz ama, ya trendeki terslik gibi bir terslikl arlar ve birbirimizden ayrlmak zorunda kalrsak, niin hakkmz kaybolsun! Blelim. paramzn sorumluluunu yaayalm. tyi yrekli John'un bu fikri, Tom'un gzlerini yaartr. Bu ne vefakar arkadalktr! Altn a dkerler; John Tom'a: "Sen say ve paylarmz ayr" der. Tom saymaya balar... Bir sana,

ir bana; bir sana bir bana... Altn yn kle kle yok olaca srada, Tom, alnna so eder: Bir de bakar ki John, silahn alnna dayamtr! 14 canlan kadar sevmiler, birbirlerini lm-kalm meydanlarnda desteklemiler, ama Bulivar i i kiiyi ekemedii iin, birinin namlusu, dierinin alnna dayanmtr. Devrimlerin, ihtilallerin tarihine baknz; bu rneklerle doludur. Stalin, Troki'yi ort adan kaldrmasayd, Troki Sta-lini ortadan kaldracakt. Granma gemisiyle Kba'ya kan Fi astro bugn iktidardadr ama, ayn gemi ile Kbaya kan Che Guevera, nerde? in'de Komnis ilalin birinci adam Mao ise, ikinci adam Lio ao-i'dir. Biraz da bu 'ikinci adam'm or tadan kalkmas iin, 'Kltr htilali cehennemi', Mao tarafndan yaklmad m? Olmasayd, ok iyi olurdu! Doru: ama olyor! Yamur yaacak derken, tufanla karlatmz Gnmzde yaayan aydnlarn grevi, olaylara eitli alardan bakmak ve gerei yakalamak he girebilmeleri iin, gnlk yarglardan kurtulmalar gerekir. Atatrk, NUTUK da syleyece Karabekir anlarnda anlatacak; biz, ikisini de okuyup dinleyerek, gerei yakalayacaz. Bugne kadar Trkiye Byk Millet Meclisinin ak ve gizli btn zabtlar yaynland. Faka llet Meclisinde yaplan grmelerin mutfa saylan CHP Gurubunda yaplan konumalardan he ir ey elimize gemi deildir. Yakn tarihimizde ilk defa bu kitapta Karance arr, aka sanr, gler, 'bu nasl aka?" der gibi bakar... Fakat John'un yznde a rdr. Ar bir sesle konuur: -Biliyorsun,-der- seninle bunca yllk arkadaz. Bugne kadar birbirimizi incitmedik. Sen i ok severim. Senden daha iyisi yle dursun, senin gibi bir arkada mrmn sonuna kadar mayacam ok iyi biliyorum. Ama ne yapaym? Kr talih! Gryorsun, buraya gelinceye kadar ulivar, ne hale geldi! Yine yola birlikte kmak isterdim ama, gryorsun: BULVAR K Klt Z."bekir Paann el yazlan ile Cumhuriyet Halk Partisinin Gurup konumalarnn bir blmn ktayz! Okunduu zaman, grlecektir ki, baz konularda kk bir gerei bile aklamaya kalkmak, cinayet mertebesinde sulamalarla kar karya kalmak demekti! Buna ramen Karabekir Paa, him Tali ngren, Salih Bozok, Hikmet Bayur, Dr. Sadi Konuk, Sreyya Orgeevren, Rasih Kaplan, Aka Gndz, Dr. Mezher Germen, Asm Us, Dr. Hilmi Oyta, Emin Sazak, gibi; Halk Partisinin hem fikirde, hem polemikte, hem hitabette en ar toplarna tek bana cevap ve riyor, savar gibi ters cepheler kurarak konuuyor ave Bavekil Refik Saydam'n bar ko atrbalarn veriyor... Trkiye'de -o gn bu toplantda bulunanlardan baka-kimsenin bilmedii bu dehet verici, dr matik tartmay, btn ayrntlar ile, nokta virgl okuyacaksnz. Tarihimize hizmet etmi ar bize yetecektir. smet Bozda BRNC BLM CHP OKLARININ KEDEF KAZIM KARABEKR D "leden sonra Gmhane milletvekili Zeki Bey geldi, bana ok zgn bir tavrla": -Paam, -dedi- ben de dahil olduum halde, bugn bir dostunuz kmayacan size ak yrek Sordum: -Ne var?.. Bu zntnz neden?... Bir dostluk imtihan m var ki, yokluunu grdnz?.. u karl aldm: -Tekrar ediyorum, ben de dahil olduum halde, bugn bir tek dostunuzun kmayacan esefle orum. Bugnk parti grup grmelerinde bulunmayacak msnz?... Size, dehetli hcumlar ha unu nlemek yle dursun, size haber veren de yok! Hcumlann karsnda tek banza kalaca -Tek bama kaldm dehet verici hadiselerle mcadeleden zevk almaya ahmmdr. Bugn d 16 17sam, daha byk zevk duyarm dedim ve benim: "Trk Ylmaz" marmn u msran terennm la parti grubundan mzakere saatini sordum: Dmana salsa, Tek bile kalsa, Trk hi ylar m, Trk hi ylar m, Trk ylmaz, Trk ylmaz, Cihan ylsa, Trk ylmaz. "Hemen bir otomobile atlayp parti mzakeresine yetitim. Dileri Bakan'nn beyanatndan bizim mcadele yle bir seyir izleyerek, mukadder olan akbetine kavutu."

CHP GRUBU'NDA MZAKERE brahim Tali ngren: Arkadalarm!.. Bir, iki ay nce iimize tekrar gelen General Kazm K kir, bir mddetten beri stanbul gazetelerinde, kendi hizmetlerine, grd byk ilere da r yazdrmakta, ve yazmaktadr. Son zamanlarda bunlar, bazen tatl, tatl okunuyor. Dn sta bul'daki TAN gazetesi, kendisine bir muhabir gnderir, baz sorular sorar. Bu sorula ra verdii karlklarda, ebedi ef Atatrk'e temas eder yanlan, bendeniz saygszlkla kar Generalin, askerlik deerine hi diyeceim yoktur, takdirknym. Askeri terbiyesine de hrm tkarm; pek terbiyeli, fazilet sahibi bir zattr. Bu gayretle yaz yazmasndaki sebebi a nlayamadm. stanbul'da, daha be yandaki ocuklarn acsn unutmad Atatrk'n, tatl 18 le yaayan stanbul genliinin bu yazlar nasl karladn, tabii rendiniz. (1) (Alk idarehaneye baz ihtarlarda bulunmulardr. Bunu burada sylemeyi bir vazife bilirim. Dn k yazlar, belki srecekti de... Anlaldna gre, baz kusurlar merhuma (Atatrk) atfe tasarlanm kast mdr, yoksa gazetecinin yanl yazmas mdr? "Kendi kanaatim deil" de zi memnun eder. Salih Bozok (Bilecik): Ben de ayn eyden bahsedecektim; arkadam konutular, gerek kalmad. Hikmet Bayur (Manisa): Herkes gibi ben de bu sabah hayretle, ve kederle bu yazc grdm. General Kazm Karabekir, bizim partimize girmitir, milletvekili olmutur. Atatrk'n, bu partinin "Ebedi efi' olduunu bile bile bu son hareketi, pek mnasebetsizdir. Bunu bi le, bile; ikinci defa bu partiden milletvekili seilmitir. Doru olan, u olabilirdi: H erkesin bir kanaati olabilir; ve bir kimse bir adam sevmeyebilir. Halbuki, Ebedi e fin kurduu bu partinin Ebedi efi olarak kalacak olan muhterem ahsiyet aleyhine, zell ikle bu partinin iine girip aleyhinde bulunmak doru deildir. (Bravo sesleri, alklar) Mert ise/ (1) ibrahim Tali ngrenin: "istanbul genlii bu yazlar nasl karlad tabii rendiniz mak istedii: Karabekir'in TAN gazetesinde yaynlanan beyanatn ilk blm stne, istanbul site-si'nden bir grup renci, TAN gazetesine giderek, Atatrk'n aleyhinde olduu anlala u beyanatn durdurulmasn istemi, gazetede ertesi gn, beyanatn yaynlanmaya balad nn ayn stununda bu ziyaretten sz edilerek; yaynn durdurulduu bildirilmitir. 19milletvekilliinden istifa etmelidir; ve tekrar namzetliini koymaldr. Mert ise, ken disinden bunu bekleriz! kinci bir zellik daha var: Biz arkadaz, nklap Tarihi dersleri veriyoruz. br arka an, ben cevap vermek istiyorum. Diyor ki: "nklap dersleri dahi yanl verilmektedir." Bunu byle bize ta atar gibi sylemek doru deildir. Benim yaynlanm kitaplarm var. Ta okluu sebebi ile, bugne kadar 19.000 nsha baslmtr. Kendisi de grmtr. Atatrk' irdi. Haydi, o vakit yazmad, sonradan pekala yazabilirdi.Mtnklap tarihinde u noktal ar yanltr" diyebilirdi. Doru olan, kendisine gvenen byle yapar!.. Yoksa sz dokundura yazmak, hibir zaman doru ve drst bir i deildir. Bu iki noktadan generalin hareketini doru bulmuyorum. (Bravo sesleri, alk). Dr. Sadi Konuk (Bursa) Arkadalar! General Kazm Karabekir'in gazete muhabirine beyanat (vermek) sureti ile yapt neriyat, hepiniz gibi, ben de bu sabah okudum. Atatrk adna, memle .et birliinin tek sembol ol arak, btn nesillere verdiimiz yksek kymete, herhangi bir ekilde hcuma deil, imasna ahamml edemeyiz. (Bravo sesleri) Biz, Atatrk'n adn, bu devleti yaatacak olan gelecek esle en byk ideali, en byk istek halinde tecelli ettirmek istedik. Bu yksek varl bu urla, saadetle seyrediyorsak, bunu btn varlmz, ancak o kudrete borluyuz. Bunu inkar ok yakksz bir taarruzun, bir istein hibir zaman yer bulmasn istemeyiz, buna taham yiz. General Kazm Karabekir, bu byk varln atna snarak byle bir tezvir ile memlek i bozmak cr'etinde bulunamayacaktr. Biz, buna msaade etmeyeceiz! (Alklar) 20 Sreyya Orgeevren (Bitlis) Arkadalar! Biz, yksek huzurunuzda Halk Partili bir fert, fakat ondan evvel, tabii durum itib aryla byn seven, sevdiini gerekten seven, inannda derin bir ballk tayan, bi ir heyecan iinde olduumu itiraf etmeliyim. Fakat insan, ve insanlk karsnda bulunduum esaba katarak kstahla dmeden, fke ile dolu olduum halde, mmkn olduu kadar sakin o dncelerimi arzedeceim. Szlerim iinde tenkit ve yanllar, o yanl yapandan daha az

i bilmekle beraber, affnza layk greceinizden eminim. Arkadalar! Benden nce sz alan ve ok yerinde olduuna ahsen inandm, tamamen kendi kanaat ve arzu ade eden arkadalarmn szlerine katldm belirttikten sonra, bu szlerden onlarn nii akk, niin yerinde bulduumuzu anlatabilmek iin, msaadenizle, szkonusu olan makaleyi ok yacam. Uzundur... Uzundur ama tahammllerimiz ondan daha uzundur, daha byktr, nk ku saslara dayanmaktadr. (Okuma sesleri), Bir ses: Bu makaleyi dinlemeye tahammlmz yoktur!... (Yoktur, sesleri). Orgeevren: (devamla) Msaade buyurunuz, okuyacam! nk o makalede szkonusu olduu gibi, bir kiinin sz, mu ret sz ile yola km durumuna dmeyelim ki, o makalenin sahibi Sayn General... Rasih Kaplan (Antalya) Mecliste general yoktur, vatanda vardr!.. Sreyya Orgeevren (devamla) Kusura bakma, benim konuma biimim byledir. Byle 21konumaya mecburum. Kendi tavsiye ettikleri eyi, o yazlarda kendileri benimsememile rdir. Bu anlay benimdir, gr benimdir; fakat delillerimin ok ok kuvvetli, ok yerinde an sylemek isterim. Onun iin, onlar herhalde okumalym: Belki kendileri kabul edecek r; ondan sonra konumaya gerek kalmayacaktr. Makaleyi, bir kez daha okumadan, tahli lini yapmadan, hadiseleri, ztlklarn nclnde anlam ve slubun billurlatrd ruhu o numak, doru olmaz inancndaym. Mlakat, -hepimizin bildii gibi- tertip edilmi, gazete muhabiri kendileri ile grm... arn nasl dzenlendiini hepimiz ok iyi biliriz. Muhabir ya da yazar, sormutur; Sayn Ge al de cevap vermilerdir. Sorular ve cevaplar arasndaki oturmuluk, kast ve anlam kar k arya getirilirse, mantkla tahlil ve mukayese edilirse, i, btn plakl ile meydana BASIN MODERN HURAFEYE DKKAT ETMEL Sreyya Orgtevren, CHP grubunda konumakta ve Kazm Karabekir'in bir gazeteye verdii mla kat blm blm okumakta ve iddetle eletirmektedir: Sreyya Orgeevren: Yazar, gazetedeki mlakatta anlatyor: "Uzun bir ayrlktan sonra tekra r siyasi hayata dnen istanbul milletvekili General Kazm Karabekir... Ankara'da, Ye niehir'deki evinde kendisini ziyaret ettiim zaman, sze yle balad: "Memlekette menfi propaganda ile olduu kadar; 'modern hurafe' ile de mcadele, erefl i bir vazifedir. Bu mcadelede balca vazifenin, basna dt kanaatindeyim." Arkadalar! urasn zellikle dikkat gznze arz etmek istiyorum: 22 "Sayn General, mihnetli geen uzun yllarn ypratama-d din, zinde ve salkl grny aklar, siyah telleri gizleyecek kadar oalm... ok aydnlk bir ifade ile, dinleyenleri den srkleyen bir hatip kudreti ile konuuyor" dedikten sonra, Yazar, soruyor: "stikla l Harbi'ndeki byk hizmetlerinizi, milletin nemli bir ounluu renmek frsat bulamad rmzn da, basnmzn da bu konuda aydnlanmaya ihtiyalan olduunu kabul buyurursunuz de KARABEKR'E CAHL SULAMASI Arkadalar!.. < u kk blm zerinde kk bir tahlil yapmama msaade buyurun; stiklal Harbi'ndeki "by n ey, biraz aada Sayn General"in ifade ettikleri, alt yl nce Trk basnnn da uzun sr dedikodulardan baka, memleket tesand ve stiklal Harbi kutsall zerinde bozgun tan etkilere yol am bilinen olaydr! Bunu, "Milletin byk bir ounluu renmek frsat t bu, Yazar'n szdr. Yazar, burada bulunmad iin, karlk verecek durumda olmayan in da sylenmesi gerekli olmayan szleri sylemeyeceim. Ancak, unu sylemekten kendimi alam um: Sayn Yazar bilmiyorsa, yani byk harpte General Kazm Karabekir Paa hazretlerinin n e olduunu, ne lde var olduunu bilmiyorsa, biz biliyoruz!.. nklap tarihini bilen, onu nde doan, onun iinde yaayan ve onun olumasnda zerre kadar hizmeti geen herkes, ok iy iliyor ve Trk milleti biliyor!.. Ne yapalm ki, onun iinden byle bir cahil de km ola ! (Yazarn bu szne) generalin cevab: "Evet, -dedi- b23tn bunlar, sras geldike ortaya konacaktr." Bir zaman konduu gibi... (devam ediyor) MODERN HURAFELER "Fakat muhakkak ki, bu gereklerin iinde kamuoyuna sunulmas ok gecikmi olanlar da vard ; ve bu gecikmeler, kafalarda bir eit hurafe yaratmtr." Bu "hurafe"lerden ne kast edildiini, modern hurafelerle eski hurafelerin hangi no ktalarda ayrldn belirlemekte ben acizim. Ancak burada, u kk aklamay arz etmeye

um: stiklal Sava'nda gereklemi hizmetler, olaylar ve gereklemi hakikatler vardr d ir ksm sylenmi, bir ksm sylenmemi... Sylenmekteki lzumun gecikmesi, hurafeler yar l amyor. stiklal Harbi, cihann hayretle seyrettii kutsal bir olaydr. Tarih demek, aa r gemi zamanlara ait olaylarn, eitli yanlarndan incelenmesi bilgisi demektir. zerin 5-16 yl gemi olan ksa bir zamanda Trk stiklal Sava'nn hemen sca scana sylen i fikrin ve tarihe kar duyulan gvenin bir belirtisidir. General sylyor: "ahsen benim de 15 yl menkubiyet durumunda kaldm (bir keye itildi orsunuz. Bu sre, zellikle oluum, ocuum iin pek ac geti." Menkuniyet!... Bu kelimen ni bilmiyorum. Bizim bildiimiz menkuniyet, byk bir devlet adamnn iinden karlmas g ayn General, Trk ordusunun generalleri arasnda hizmetleri grlm ve zaman, zaman kendi ine -gerektike- takdir duygulan gsterilmitir. Bizim gibi, milletin iinde, millete hi zmet etmeye alm kimselerin bunu unutmas, hayal ve hatrdan gemez. Ama, buradaki "men et" generalin askerlik grevinden istifa ederek siyasi hayata atlmas olmutur. Birok generaller, bugnk 'Milii efimiz de dahil olduu halde, al Karabekir kadar, hatta ondan daha fazla memlekete, askeri, siyasi, iktisadi s ahalarda hkmet etmi, birok sivil ve asker vatandalar arasnda, kendileri askerlikten istifa ederek tkinci By*k Millet Meclisi'ne aza olarak girmilerdir. RUHHAL Ondan sonra, generalin kendi gibi dnenlerle birlemesinden sonra, bugn iyice bilinen, yersizlii gerekleen, memlekete zarar verici mahiyette bulunduu anlalan, bylece ve bu dayanarak memleket iin inklap ocuklar arasnda tutunamayp, snp, ekilip giden teekk onra ekilmiler ve bir daha milletvekili olamamlarsa, bu Menkubiyet deildir, arkadalar .. Bugn de yakndan tandmz, ereflendiimiz, hakl olarak vnmeye layk bul- t duum i brakabileceimiz, kafamzn iinde yaayan bir gerektir. O zaman, kendi kendimizi, yenik mi dtk sayacaz?.. Bu noktay, makaleyi yazan insann, ar veya sylerken duygulanma biimini, ruh halini gsterebilmek iin arz ettim. Yaznn gir blmndeki anlaymda, grmde ve mantmda yanlma varsa, hemen sylesinler, kranla erim... Bu, "Menkubiyet mddeti, bilhassa oluk ocuum iin ok ac geti" cmlesini hatrnzda b ica ederim; aada hatrlatacam, nasl olduunu kendilerinden msaadeleriyle soracam. Milletvekilliinden ayrlmak, milletvekili olmamak keyfiyetinin bir "menkubiyet" tel akki edilmesini ve bu menku-biyetin, oluk ocua verdii alk, benim havsalamda yer 24 25bulacak eylerden deildir. General "Buna ramen ben, bildiim yoldan amadm, her zaman iin hakikatin savunucusu ola ak kaldm. Fakat ne yazk ki, on be yl iinde, kymetli fikirlerle ortaya kp hayatlar ine alan ve memlekete byk hizmetler ifa eden baz vatan ocuklarnn bir kenarda nasl , kimsenin gznden kamamtr" diyor. DPDR MEZARA GMLMEK nsafla dnmek lazmdr. On be yl iinde kymetli vatan ocuklar kyor, alyorlar orlar, sonra bunlar bir kenara atlyorlar; btn Trk milleti de bunu gryor!.. Bu, ahsi ayanksz bir kanaattir. "Onlarn btn hizmetleri, yalnz kkten inkar edilmekle , kalmam, belki onlara trl ift da yaplarak, her biri dipdiri mezara gmlmek istenmitir!" diyor... Sayn generalden soruyorum: "On be yl kenarda kalan ve dipdiri mezara gmlen" kimlerdir ?.. Parti arkadalarna burada sylesinler ka kiidir?.. Den, bunu red ediyorum!.. Hizmet edenler oktur. Ve bu nemlekete hizmet etmek isteyenler, tehditle, glkten kar karya amlardr. "Dipdiri mezara gT^mek" durumuna dmemilerdir. Byle yazlamaya ^gn, byle an olamayacan, byle y .itann, kamuoyunu ok kt olan demagoji ile ifal ederek bozgun ratmak ve milletin ok muhta olduu dayanma ihtiyac karsnda berbat bir hale koymak o e memleket ve millet malubiyetine, kne yol aacan kendilerine samimi olarak hatrl o sesleri...) SUSMADIM Nerde kald ki Sayn General, bu tr insanlarn hizmetlerinin bir kalemde inkar edildikl erini ve sz syledike, gerekleri barp, onarmaya altka, kendilerinin diri diri me iddia ettikleri halde, biraz nce, ksa bir sre hatrnzda tutmanz rica ettiim cmlel latyorum: Kendisini rtt yer burasdr! Diyorlar ki: "Menkubiyet 15 yl srd. u aclan grdm ama, ben susmadm; vazifemi yaptm. On be yl susmayan, srekli grevini yapan bir adam, kp da "Bir kalemde beni susturdula yaptm ileri ortadan kaldrdlar, beni diri diri mezara gmdler" derse, bu birbirini tu

n szlerin hangisine inanlr?.. Ve byle dipdiri mezara gmlmek isteyen insanlar iin, me ket bunlarn olgun, dolgun balarndan istifadesiz braklm!.. Olgun, dolgun ba, ensesine satr yese, vatanna, milletine hizmet etmekten feragat et mez! Aktlacak kan ile bile, memleketine yararl olmaya bakar! te biz, o ba grmek is ! KALPAZANLAR, EHLYETSZLER General "Btn bunlarda modern hurafenin tesiri olmutur. Bu itibarladr ki, basnn bu it byk rolne peinen iaret ettim. Batakilere yaranmak iin ulu-orta fikirler yaynlamada olaylar olduu gibi tesbit ederek yeni nesle aynen anlatmamz gerekir. Aksi halde, b irok kahramanlar sefil olarak gstermek, birok kalpazanlar, ehliyetsizleri, layk olmad ar vasflarla vasflandrmak gafletine debiliriz" diyor. Batakilere yaranma iin ulu-orta bir fikri ortaya atmak; 26iv: i akln, mantn inanmayaca, denemeyecei eylerdir. Fakat kendisini gstermek iin, by sebepsiz batakilere hcum etmek mi gerektir?.. Bendeniz ahsen, bir belli hareketin iaret ettii hakikati kasdederek sylemiyorum; evet iimizde byle insan yoktur ve olmaya caktr da... Olursa, tutunamayacaktr!.. Fakat aksi, daha kuvvetle olur, aksi daha kuvvetle hepimiz tarafndan tutulur, ben imsenir. Haksz olarak hcum ettiremeyiz bamzdakilere; haksz olarak ulu orta ve yersiz, hcum ettiremeyiz; hatta lsne bile haset edilen bymze, hi ettirmeyeceiz! (iddetl GAZETE SAYFALARI, TYATRO SAHNESNE BENZETLMEMEL CHP grubunda Sreyya Orgeevren konumakta Kazm Karabekir'in bir gazeteye verdii mlakat blm okumakta ve iddetle eletirmektedir. Orgeevren, elnde tuttuu mlakattan bir paragr f okumakta, sonra da kendi dncelerini sylemektedir: Sreyya Orgeevren (devamla) Karabekir, "Aksi halde birok kahramanlar sefil olarak gstermek ve birok kalpazanlar, ehliyetsizleri, layk olmadklar vasflarla vasflandrmak gafletine debiliriz" diyor... Arkadalar! Burada cmle, mutlaktr; ve bir nazariye halinde ifade edilmektedir. Fakat phe yok ki, bir teori ifadesine boulan bu muhakeme iinde, belli kiiler vardr. Var mdr, yok mudur bunu krsden yalanlamah, ya da dorulamaldrlar. Biz, gerein braklarak, saklanarak, s durumlar yaratlarak, ktlere, cahillere, kalpazanlara, hasetlere, hrs 28 iinde kvrananlara, kar peinden koanlara yer vermeyi istemediimiz kadar, kalpazanlar raman gstermekten Je ok ekiniriz. (Bravo, alklar) "Matbuat sayfalar, bir tiyatro sahnesine benzelmemeli-dir yani, matbuat liderleri, temsil edilecek herhangi bir piyes gibi, rolleri, istedikleri kimselere vermeme lidirler." Tekrar muharrir yle sylyor: "Kazm Karabekir, birara, hatralarn toparlamak ister gibi durumsad. Bu frsattan yararl narak beni kabul ettii salona yle bir gzattm. Genellikle sade, ama zenli denmi... afta, sayn generalin sava anlaryla dolu olan birka canl dolap; odann baka bir yann levha gze arpyor: "CHAN YIKILSA, TRK YILMAZ" ' kram edilen kahvenin son yudumunu da yuvarlarken. General Kazm Karabekir, bu ksa s essizlii bozdu: "Yazk ki, -dedi- son onbe yllk basnmza, bu bakmdan iyi bir numara ecek durumda deiliz!" ve bu sulamasn aklamasz brakmamak iin, hemen ekledi: "Basn te kadar, ok kez batakileri memnun etmek gayreti gttn sylemeye mecburuz." Bu cmleye bu krsden ben cevap verirsem, teden beri [aramzda bulunan ve zellikle yeni eni aramza girmi Solan, ok deerli, ok aydn -basn- deyince, Trkiye'de ilk I hatra g hterem zatn cevap vermesi lazmdr. Sula-fmaya urayan onlardr. Susarlarsa, kendilerinin bu sulama-jya, bu iftiraya, imdiden layk olacaklarn sylemekte hakl-iym. (Bravo sesl alklar) General, "Basn, srf bu gayretle, olaylar, birok tarihi olup biteni inkar edecek kada r ileri gitmilerdir. Mesela bu29rada ahsmdan bahsedeceim: Alt yl nceki stiklal Sava tartmasn hatrlarsnz d tarihi belgeler gstererek baz olaylarn, gsterildikleri biimde olmadn ve geree u man, basnn haksz ve yersiz hcumlarna uradm" diyor. BASIN LDERLER imdi, "basn liderleri" denilen ve iimizde bulunan bayazarlara soruyoruz: Byle mi yapt

?.. Krsye gelir, syler misiniz?., ya 'evet', ya 'hayr!..' (Okumaya devam ediyorum) "Sonu ne oldu?.. Gerekleri ldrmeye koan gayretlilerin mahcu biyetinden ve benim de maddi basklara uramakhmdan baka, ne oldu?.. Ve ben, bir sre da a o vakte kadar olduu gibi kenarda, gzaltnda yaamak zorunda kaldm; fakat daha sk sn ar altnda da olsa, yazlarm yine de yazmaya devam ettim." e ikinin bylesine, bu kadar ana, ben hayatmda ratlamadm! Yani, basn hibir eye y neral, bunlar yazmaya devam ediyormu! Basnda, bunlar yazmaya g yetmezken, yine gazete aracl ile General yazabiliyor! Hukuk fakltesi hocalarnn 'eliki'yi 'rnek' almalar m! "Hayatmn btn hesaplarn, gn gnne, hatta, saati saatine verebilirim" diyor; olabili i-toplu yaayan her adam ve hepimiz, verebiliriz!... Fakat, "lzumsuz ve sebepsiz" gr mler... Ltfen, bu krsden versinler!.. Temizliklerinde phe yoktur!.. Biz bu konuda hi y bilmiyoruz... Kimse de bir ey sylemedi! Kazm Karabekir "bir sylese" neler olacakt, neler!.. Ne Atatrk'n ahsiyeti, ne Milli e kymeti kalacak!.. Bu deil!.. Biz ok iyi biliyoruz, byle deildir!..1 bunu 30 demek istiyorsanz, syleyiniz, dinleyelim!.. Yazar, sylyor: "Sayn General biraz durdu, daha bir eyler si ylemek istedii anlalyordu. Yalnz u cmle ile yetindi: "Gerekler, aman kaybolmaz. Zaman, gereklerin mttefikidir." 31 MART OLAYI zellikle bu krs, gereklerin koruyucusu, yaatan, ilandr! "Maroken koltua biraz daha gmlerek elini alnna gtrd; ve: "Gazeteler" dedi, "stiklal kalan olaylarda bile gerei, yazk ki bazen pek irkin bir biimde arptyor. Size bir ha vereyim: Bir gazete, baz hatralar yaynlyordu. 31 Mart'n bastrlmas olayn masala Yldz'in ele geiriliini, Bulgar etelerine balyordu da, benden sz etmiyordu. Halbuki, al eden kuvveti Frka Kurmay olarak ahsen ben idare etmitim. Bu gazete, gerei, pek ac r biimde arplmt. Zaman zaman buna benzer tarihi olaylarn arptldn grdke; 'b le uyarmay grev biliyorum. Fakat gazeteler, yazdklarn dzeltmeye de yanamyorlard. Y hemen syleyeyim: Sizinle yaptmz bu grmeler, srf bilim asndan incelenmelidir." Evet!.. Biz de sosyal, politik, psikolojik diye inanlan, nitelenen ve batan aa bilims el olan ve zellikle, i politika ve milli sosyolojimizin esaslarn ilgilendiren eyleri, o bakmdan ele alyoruz. Msaadeleriyle bir noktaya daha iaret edeyim: Bunu kk bir vat an samimi ve candan bir uyars olarak alsnlar; hibir kasdm yoktur; arkadalarmn, va ibirine ait gizli kasdm (zaten) yoktur. 31ok ak ve drst konuuyorum; bu krsnn gerei, bu topluluun emrettii, koruduu, ha gerei ne ise, onu yapyorum... Yazar, sayn General ile konutuu evde "ierisine gmlebi maroken koltuktan" sz ediyorlar. oumuzun evinin iinde oturacak sandalyemiz bile yok tur! Fakat hibir vakit "menkup olduk" yaknmadk ve yaknmayacaz!.. "Sylemek istediim ey, bundan sonra olsun, u veya bu gibi duygular kaplarak, gen nes avutulmamal, gerekler oduu gibi kendilerine sylenmelidir." Burada gdlen maksada, niversite genliinin kesin ve gerek cevabn vermi olduunu, bi krsden duyduk! Var olsun idrakli genlik, var olsun Trk genlii?.. (Bravo sesleri, alk ) BYK NUTUK "Byk Nutuk"un hi olmazsa "bykl" inkar edilebilir mi?.. Ebedi efin kutsal nutkunda, eti, inklab, kendilerine emanet ettii bir genlik vardr! Elbette bu genlik, bu mnaseb e de vazifesini yapmtr ve yapmaya devam edecektir. "Olaylarn olduu gibi tesbit edilerek yeni nesle aynen ifadesindeki zarurete" iaret ediyorsunuz.Sizce bu nasl mmkn olabilir?" diye soruyor yazar... (General cevap veri yor): "Kesin olan nokta, birtakm kiilerin memlekete 'yanl' olarak gsterildikleri ve y aptklar byk hizmetlerin bir kalemde izildiidir. Hadiseler, yalnz bir kiinin diledi sylemesi ile ortaya kmaz. En kk bir olayda bile tutulan bir zabt varakas (tutanak) nz bir kiinin ifadesi deildir. O olay yapan, gren, iitenlerin konumalar ile gerek bilir ve hkmler de buna gre, buna da32 yanarak verilir. Yalnz bir davacnn ifadesine gre hkm vermek, hibir zaman doru olmaz Arkadalar!.. Bu mlakatta yalnz son blm olmasayd, belki bu krsye gelip konumak istemezdim. Ben, o UTUK'ta-ki gereklere, btn kuvvetimle, samimiyetimle katldm gibi, herkesle beraber (i

), inanrz! General, bu kendi yalan iddialarnda tek kalmaktadr. ATATRK: YA BU YRTECEZ YA DA TOPYEKUN GDECEZ Sreyya Orgeevren, Kazm Karabekir'in bir gazeteye verdii mlakattan blmler okuyup elet eye devam etmektedir. General, "Byk Nutuk'ta da, zerinde nemle durulmas gereken hakszlklar ve yanllklar yor... Bu sz, Necip Biladi gibi zaman zaman ortaya kan yanla koulmularn tekrarndan ibaret ri, tarihi belgeleri de okudum. Alt yl nce kendisine karlk verenlerin arasnda ben de rdm. (1) Mukayeseyi ben de yaptm. eliik yorumlarna; msbet, birer birer cevab ben ver . Hala, olaylarn byle olmad dncesini tayorlarsa, bu krsden syleyebilirler, Tar ihann hrmetle karlad ve hakikatleri ihtiva eden, en kymetli bir eser diye, bykl nkar edilmeyen Byk Nutuk'un arasnda, burasnda hakszlk, yanllk iddiasn yapmak ii u parti saygnlnda igal ettii yeri ter(1) 'Bir Ankaral' imzas ile Milliyet gazetesinde yaynlanan ve Kazm Karabekir Paa'nn c vap vermesi zerine yanda kesilen yaz dizisinden bahsediyor. 33ketmesi lazmdr. (Bravo sesleri, alklar) "BRBRMZ BLRZ" Rasih KAPLAN (Antalya) Arkadalar! Gerek istibdad, gerek merutiyet ve gerekse Cumhuriyet devrine, bu devre erien u nesi l, hepimizin arasnda bu devri gren arkadalar, zannederim, ounluktadr. Bu ievird grev alan arkadalarn birou, birbirlerini ok iyi tanrlar. zellikle, Birinci Dnya Sa lal Sava'm gren arkadalar, bilirler ki, stiklal Sava'ndaki grev herhangi bir cephed eve benzemezdi. Yurt gitmi, ulus esir olmu, yurdun hemen hemen igal olunmam, yumurta kadar yeri kalmam ki, stne kalm, 'Bamszz' diyelim. Hepimiz esir durumda... Byle girmiiz!.. Bu durumda mcadeleye girince ihtiyar, gen, kadn, erkek, hi fark olunmadan hepsine 'vazife boynunun borcu' olur. Trk ulusu, btn bu borcu, nasl derdi?.. Bunu, ta rihin iinde yaayan hepimiz ok iyi biliriz. stanbul milletvekili arkada da (1) bu tari hin iinde yaamtr, ok iyi bilir arkadalar. Bu vazifeyi grrken, ben ne kadar vazife yurdun en kenar kynde, en gsz sandmz kadn, ya da erkek vazife grmtr. Ben ne n uramsam, ilkokula gitmeyen ocuk da, onun acsn duymutur. nk onun anas, babas delede idi. (Anas) Cepheye erzak ve cephane yetitirmek iin gitmi, babas, silahn alm ede idi. Dedesi de Birinci Dnya Sava'nda zaten ehit olmutu. Yurt, ite byle bir ortak deleye girmiti. Bugn ben bu (1) Kazm Karabekir Paa'dan sz ediliyor. 34 krsden o gnk hayat tasvir ederken, acaba o gn biz kendimizi esaretten, yurdu igalden rtarmak iin bor derken, bugn, batrmaya m kyoruz!.. dediimiz borcu, kime sataca bendim! Ben, bu borcu yurduma demeseydim, bugn serseri Yahudiler gibi yurtsuz bir serseri, bir sefil olurdum. nk arkadalar; yurdu olmayanlar, serseri ve sefildirler! .. Ben millete ve yurduma kar grevimi yapmasaydm, bugn ne olabilecektim?.. Onun iin a kadalar, ie balarken, bu sahnenin genilemeden nn alalm. Yce heyetinizden de, hkm e rica ederim. NEREYE GDYORUZ? Arkadalar!.. Arkadalar, affnza snarak aydan beri basnda grdmz yaynlar, bu arkadalarmz iyordu. Arkadalar!.. Hepimiz milletvekiliyiz... Mebusuz... Her gn gazetede bir eye... efendim, milletve kili arkadalarmzn hepsi Cumhurbakanmz ziyaret etti. Belki, bunlarn iinde hususiye nlar varsa, Cumhurbakan hazretleri de kar ziyarette bulundu. Ama bizim stanbul mebusu arkadamz, Kazm Karabekir, Cumhurbakann ziyaret etmi... Sonra birok dedikodu... Ne endim, ne var acaba?... Arkadalar... Benim evime, okulda okuyan renci de gelir. "Kazm Karabekir, Cumhurbakannn siyasi ve a keri maviri imi... Doru mudur?.." derler. Nereye gidiyoruz arkadalar, nereye?.. Bugnk umhurbakanmz, siyaset aleminde, askerlik aleminde, kendisini dnyaya tantm bir ahsiy . 35Sonra, bu propaganda ile ne kazanacaz?.. Bir sre halter-cmesi tutturdu. Umumi harp ten evvel, umumi harp iinde... Ondan sonra geldi stiklal Harbi'ne... Efendim, isti klal Har-bi'ni hepimiz biliriz. Demek ki, bu gnleri yaayan arkadalar ekilince, biz,

birbirimize gireceiz. Senin baban yapt, benim kardeim yapt, tekinin dedesi yapt m di eiz? Arkadalar, Demin arz ettiim gibi, bu yaplan ite, asker olsun, sivil olsun, siyasi olsun, tccar, ifti olsun, kimseyi ayrdetme^ yiz ve bu erefi, kimsenin zerinde toplayamaytz. Bu, Tr ulusunundur! (Bravo sesleri, alklar) UAK STASYONUNDA Atatrk, zmir zaferinden dnerken, Uak istasyonunda bir retmen arkadaa u cevab vermi bunu neslimize nakietmeliyiz. Orada bir arkada kendisine kar zaferi kutlarken dedi ki: "Siz yle yaptnz, byle yaptnz!.." Atatrk de hemen o zat ortaya getirdi: -Hemehriler -dedi- "Bunu dinlerseniz, size yeniden zl-lullah yaratacaktr. Ben Trk mi lletini tehlikede gren bir kumandan, herhangi bir fert gibi ortaya atldm. Millet be nimle beraber mcadeleye girdi. Bugn, ne yaplm ise, Trk milleti yapmtr. Ben ne yapa , Trk mleti olmasayd?" dedi. (iddetli alklar) Arkadalar!.. Dnyay gryoruz. Ne olaca belli olmayan bir mcadele iindeyiz. Bugn beyanat vermeye, a yazmaya kalkacak... brgn, dalarak paralanmaktan korkarm. " Ayn in'deki gibi, g er ehirleri mi kuralm? Ama buna Trk ulusu kesinlikle msaade etmez. (Alklar) Cumhuriyet Halk Partisi prensiplerinin esaslan ve nizam vardr. Dzenli hkmet kurmay Atatrk ze ilke olarak telkih etmitir. (Alklar) Arkadalar!.. Birinci Byk Millet Meclisi'nde idi. Atatrk bir gn Meclis'in mnakaasndan ok yorulmu gun olarak kyordu. Kendisine bir arkada u sz syledi: -Hem cephede, hem Mecliste, hem hkmet ilerinde ok yoruluyorsunuz. Verdikleri cevap u idi: -Evet, ok yoruluyoruz. Fakat tuttuumuz dava dama oyunu deildir. Memleket ve millet mukadderatn tayin edecektir. Onun iin bu milletle beraber bu ii ya yrteceiz, ya topy gideceiz. ' Yine arkadalar; Atatrk, en byk prensip olarak kurduu bir noktada, ihtilalin en iddetl gnlerinde bile, daima "Mahkeme hkm ile cezalandrmak esastr" demi, bunu daima muhafaz etmitir. Hibir vakit komitecilie gitmemitir. Memleket, her taraftan igal edilmi ve i tilal iinde olduu halde, daima nizami, daima kanuni, mahkemeyi memlekette hakim klm ak esasn hepimize telkin etmitir. Bundandr ki arkadalar, sayn arkadamza kendisi, m rkada, cephe arkada, ordu arkada olarak en yksek mevkii vermitir. Kazm Karabekir, ark'taki harekatn banda bulunmutur. Ondan sonra Meclis'te kendisine h pimiz hrmet ederdik. Fakat arkadalar, ne oldu?.. lkin, Byk Millet Mecli-si'ne geldikt en sonra, honutsuzluk durumuna girdi. Ayr bir parti kurdu. Ona da bir ey demedi; ta m bir serbestiyet iinde partiyi tekil etti. Fakat sonraki sonucu hepiniz gzlerinizi n nne getiriniz: Daha -drt yl nce istiklalini kurtarm, harap bir yurt, fakir bir m ne ile karlamtr? 36 37Devlet reisine suikast!.. BUNLAR, AMERKAN MSYONERLERNN YETTRMELERDR. Rasih Kaplan: (Antalya): Arkadalar!... Atatrk bugn aramzdan ayrlmtr. Fakat hizmetini inkar eden, Trk ulusuna yaramaz! Tr u hizmeti inkar etmez ve etmeyecektir de... Sreyya Orgeevren (Bitlis): Ettiremez, Rasih Kaplan: (Konumay srdrerek) Kendisi etmeyince, tabiatyla ettiremez. Arkadalar, b dava karsnda eer o adam da kendisinin tariz etmek istedii adamda garez olsayd, bugn ndisi hayatta olmazd. Bunlar hep birer tarihtir. Olaylarn iinde yaayan bizlere de mi lo, lo, lo... (Glmeler, alklar) Rica ederim, insaf, vicdan, bu yolda ne meslek fark, ne u, ne bu, herkes ve her Trk elinden geldii kadar, gc yettii kadar, en az, en ok h et etmitir. Hi kimsenin hak iddia etmeye yetkisi yoktur. Bugnk nesil, kimsenin herhangi bir idd ia ile ortaya kmasn kabul etmeyecektir. Byle bir iddia ile ortaya kmak, memleketi an e gtrmek demektir. Bu yurt, daha dn istiklalini elde etti. Bundan sonra da u, bu idd ialarla memleketi tekrar tehlikeye sokmamak iin, her gn bir tedbir alalm. Yazd, yapt; fakat soruyorum: Fayda nedir?..

AMERKAN MSYONERLER Biliyor musunuz Paa; TAN gazetesi 500 tane daha satsn diye bunu yapmtr. Bunun iin ins n kendi adn, imzasn onlara satar m?.. Bu millet seni tanmtr, hrmet eder. 38 Milli Mcadele kahramanlar arasna koymutur. TAN gazetecileri kimdir, biliyor musunuz? .. Amerikan misyonerlerinin Amerika'ya gtrp okuttuklar ve getirdikleri adamlar!.. Nii n altklarn biliyor musun?.. Byle be yz gazete fazla satacak filan diye insan, Mill e'ye katlma erefini bakasna satar m? Onun iin arkadalar, bugnk nesil ve herkes bilmelidir ki, -Nasl ki, mektepteki ocuklar bile uyanktr; annda bize ceza verir- byle bir iddia ile ortaya kmayalm. Eer byle i a devam edeceklerse, kendileri iin en tehlikesiz yol, buradan bir an nce ekilmektir . (Bravo sesleri, alklar). Aka Gndz (Ankara) Bundan 17 ya da 18 yl nce bir sabaht. Ebedi ef, beni huzuruna ard ve u emri verdi: -Kazm Karabekir, iyi bir arkadatr, temiz bir arkadatr. Onunla Kongre'de beraber al n derece hrmet ediniz. Ben 'Ebedi efe1 Bastne dedim ve o gnden dne kadar ayn emri, dakatle muhafaza ettim. nk Ebedi efin emri, ebediyyen itaate tabidir. Ondan sonra 'Milli ef hareketleriyle, vatanda Karabe-kir'e bir kymet verdiini gsterdi . Milli efin bu hareketi vatanda Karabekir'in kudreti neticesi deil,' Milli efin faz ileti eseri idi. Bundan rendik ki, vatanda Karabekir'e bir kymet veriliyor; bir sevgi sunuluyor ve gve n gsteriliyor. Fakat daha ilk gnde grdk ki, vatanda Karabekir, bunlar bir rpda ve arkasna tane hyanetle yenmitir. Ben, bu Meclis dndaki Karabekir hakknda hibir eim; yalnz partici olarak parti disiplini bakmndan, parti tznn uygulanmasn istey 393 HANET Bunu isteyeceim; (nk) vatanda Karabeku, hyaneti bilerek dnerek, katmerli olarak mdi ispat edeceim. Eer memleketimiz kamuoyu ve sevgili genlii, sratle hassas davranma sayd ve manevi cezasn vermeseydi, siz bugn ve yarn daha neler okuyacaktnz! Onlar da vereceim. Hem de, kendi el yazs ile, Cumhuriyet Halk Partisi Ebedi efin Milli efle b eraber, ve btn arkadalaryla birlikte, Cumhuriyet Halk Partisi'ni Kazm Karabekir kurmu ur! Hiyanet etmilerdir. imdi, niin gelmi, generalin hyanet edilen prensipleri mahvolmu ve Trkiye'yi yeniden k rtaracak... Bunu da partinin bakanlna el yazs ile vereceim. Vatanda Karabekir, gird ikadan balayarak partiye ihanet etmitir. yleyse, partici olarak partinin divannda pa rtiye hyanet edenin nasl cezalandrlmas gerekli ise, o ekilde cezalandrlmasn ister ? Hemen, ikinci hyanete gemitir!.. Hemen bilerek, isteyerek, her ey fena imi; her ey bi mi, vatan perian olmu, ortalkta hrszlar tremi, katiller tremi, buna ne smet nn ef bakm... Qn sekiz yl, bu memleket perian olmu... Burada, kendisine sevgi ve muhabbet gsteren, fazilet eseri olarak, bir arkada diye iine alan smet nn'ye kar da^ yani, bugnk Milli efimiz ve partimizin deimez ef r. Bundan dolay, cezalandrlmasn isterim. Bir nc hyanet daha yapmtr; nklaba hyanet etmitir, demek iin bir tek kelime sy efe bilerek, dnerek, aklyla, fikriyle, her eyiyle, btn mevcudiyeti ile aleyhinde b u, iftira etmitir. 40 KARABEKR: "YALAN" General Kazm Karabekir (stanbul): Byle bir ey yoktur, byle bir ey yapmadm. Aka Gnd umasn srdrerek) Makalenin, beyanatn bir ksmnn sorulan, vatanda Karabekir'in elyaz nlar, o yazann aklndan gemitir; u sorular... Mesela, Atatrk'e tecavz diyemeyeceim, g et yapt, bir eyler sylemitir. Bu mtalaalar, ok kuvvetli imi: Yazar sylyor: "Bu kuv le karsnda, u soruyu sormak zorunluluu vicdanmdan geldi. (Glmeler). Sonra, bu matb tmitir, el yazs iledir, (kendi el yazs sesleri.) Evet, bakanla vereceim. Sonra mat utanmlar, bu 'vicdanmdan' tabirini koymular; orasn karmlar, "haini vatanlar, biz iz (okunamad) evvela sylenmi, yazlm ve vatanda Karabekir tarafndan okunmutur. "Gid alupe edin ve tekrar bana getirin" demitir. Yazlm, tekrar gelmitir ve ikinci defa zer nde kendi el yazs ile tashihler yapmtr. Bu tashihten bir tanesi, o kadar aktr ki, g taya karr ve hkmler buna gre verilir. Atatrk iin sylyor: "Herhangi bir davacnn ifadesine gre hkm veren..." onu bile az g insanla smaz" diyor. Btn bunlara dayanarak ben partici olarak parti erevesi iinde

rum, makalenin, beyanatn birincisini bakanla veriyorum. zerinde inceleme yapsnlar... ksi karsa cezama razym. Fakat, onun da cezalandrlmasn isterim. yleyse, bizini burada yapacak iimiz, en bymzden, Milli efimizden balayarak partimi fimize hyanet eden bu arkada, cezalandrlmaldr. Yahut, ak oturuma konmaldr ki, dah gerine konualm; millet de gerei rensin! 41Dr. Mazhar Germen (Aydn): Arkadalar... Bu hadiseyi... bu hadiseyi demekle kast olunabilir ki, stiklal Mcadele'sine baladmz rden beri, bu gnleri yakndan yaayan arkadalarn hepsi, szkonusu olan arkadaa dair bir vann yryp gittiini bilirler... Hadiseyi, oradan tutmak mmkndr. Bunlan, bir haleti r meselesi olarak bir noktaya toplamak mmkndr. ddia olunabilir ki, yazl olmad iin -yalan veya doru- benim ahsma, benim haysiyeti u soy arkadalar, hatta Atatrk, Byk Millet Meclisi'ni kurarken, milletin mukadderatn B Millet Meclisi'nin eline vermeye tarafdar olmamlardr. (Mazhar Germen'in bu cmlesinin altn izen Kazm Karabekir, elyazs ile: "Bu dorudur, fakat bahettii 'tarafdarlk' u notunu koymutur.) 'BZ ATATRK'N LEHNE NE ZAMAN YAZI YAZDIK' Dr. Mazhar Germen (Aydn) Byle -be isim, o zamanlan yaayan arkadalarn aklnda vardr. Yani, daha ziyade bir Ge r Heyeti'nin maveresiyle iin idaresinden yana olan arkadalar tanrz. Hatta, Byk Mill clisi'nin ierisine milletvekili olarak girdikten sonra bile bunu bir dava gibi, b ir tezkiye, bir ikayet konusu olarak defalarca ve uzun uzun dinlediimiz -kendi adma - ok olmutur. Kendileriyle bu konuda tartmam yoktur; baz arkadalarla tarttm. Yaln rinin bu dnce biimini ne dereceye kadar kabul edip etmediklerinin kk bir rnei akl li Mcadele gnlerinde %40 sava vergisi karan duyulduu zaman, sayn kumandan, kendi mnt da bunu, para ile karlanan vergi bii42 minde toplamakta direnmitir. Byk ef, amirleri tarafndan: "Bunun bir kanun olduu aynen uyglanmas gerekecei" konusunda uyarld zaman, skunetle kabul etmemilerdi. Yani, dze Meclise ynetilir devlet sisteminin kendilerince sindirilmi bulunduunu iddia etmek k olay deildir. Beni, kaba da bulsanz, doktorluk, alkanlma balayarak balasnlar; yle grnyor k izmin etkisi altndadr; ok defa, iradesini elinden karm bir adamn ruh hali iinde g ii bilmek, her eye karmak davas, hakikaten insanlarn ok kez ayan srdrp ukura disini 'zdrabl' diye anlatt, 'menkubiyet' diye niteledii devrini de, yine aa-yuka uh haletinin doal sonucu diye aldm. Belki o zaman tesirini kendi kendisine gidereb ilir. BYK ADAM KM? Her memlekette her iin, her ubenin, her sanatn bykleri vardr. Onlara: 'Byk Adam' de Herhangi bir komutann, herhangi bir profesrn, kendi alannda yapmay benimsedii herhang bir ide 'byk' diye vasflandrlacak hareketi olabilir. Fakat bizim 'ef dediimiz adam bykl, herhangi bir rastlantnn, herhangi bir talihin yardm gibi ekillerle kltl yan byklklerdir. Biliriz ki, daha ocukluk anda balayan fevkaladelikler, daha temenliklerinde, yzbal her davada, her alanda kendi meslekdalan arasnda kendi stnln kabul ettirdikten sonr ede bir insan olmalarna ramen, kendisinden byk rtbeler arasnda muvaffakiyetlerinin ya m olmasndan balayarak, itimai, siyasi ve 43her alanda, herkesten stnln btn bir millet ve vatana benimsettirdikten baka, en tan dnda en uzak snrlara kadar eserlerini tantan insanlara 'byk' diyoruz. (1) Asln dediimiz onlardr. yleyse, bir insan kendi tarihini kendi yazmak isterse ki, o tarih e yazlacak ileri grm adam demek diye, hi olmazsa, byle bir bye, bir milletin idea enfaatine, vatana mal olmu herhangi bir olaya zarar vermekten ekinecek, kk bir feraga ti nefsinde hissedecek derecede olgun bulunmas lazmdr. (Bravo sesleri, alklar) SORUMLULUU YOKTUR! Grlyor ki, byk endie iindedirler. Uzun zamandan beri bu endie, urada toplanyor. E ri cebren ve bir zora dayanan bir hareketin sonunda milletin byk ilerinin banda bulun mu olmasayd, byle milletin banda bu-lunagelmi olan byk adama Atatrk, yahut Byk enildii gibi, bir ikinci byk adam, ok byk adam, ok byk ef gibi bir hedefini iktis ihtimalini ortadan kaldrm olanlara byk bir kin ve garez duyar gibi olduunu hissediyo ... Gerekten belki mmkndr. Yaradlna yerlemi yksek kudret ve faziletlerin gerekti

ve millet de bundan yararlanamam... yleyse, kendisi de, kendi nn salayamam olmasn etine daha byk yararlar salayamam olmasndan tr, memleket ve millet adna acsn d Evet, bu dnce ve ruh haleti zerinde ii toplaynca, kendisini mazur gryorum. Gerekte de olmayan baz kuvvetlerin etkisi altnda srklenerek yaplm ilerin failleri, ok by klar tamazlar. Onun iin, benden nce sz alan arkadalarmn dncelerine katlmyorum. 44 Parti asndan hakknda byk, byk sorular aarak aratrmalar, soruturmalar yaparak (b ra gitmek gibi yollara gitmeyelim. ok tahmin ediyorum ki, Paa Hazretleri, iinde bul unduklar kuvvetli ruh halinin, reaksiyonunun tesiri altnda kusur ve yanllarn kavradk syleyerek zr dileyeceklerdir. Ve bu sebeple, ortak tahkikat yapmaya gerek kalmadn um rum. YAZDIKLARIMIZ MEYDANDA Asm Us (oruh) Arkadalar! Bendeniz sz sylemek niyetinde deildim. Basn sorunu konuulurken, Sreyya arkadamz, b cileri hedef alarak: "Onlara da sz der, sylemezlerse, kabul etmi olurlar" dedi. Onun iin birka sz sylemek istiyorum. Konumaya balamadan nce, isterdim ki, gazetede kan mlakat doru mudur, bu anlalsn. azm Karabe-ktr'in azndan kt gibi zaptedilmi midir? Bu aklanabilir, hatta dzelti rum. Bir arkadamz bu mlakat kendi el yazlar ile getirdi: 'Onundur' dediler. Tabii, phe kalmad. Gazetecileri ilgilendiren noktas: Diyor ki, gazeteciler Atatrk'n z mannda, benim aleyhimde birtakm yazlar yazdlar; eletirdiler. Bunlar ho grnmek iin kluk iin yaptlar! Bu dedikleri, yazlar yazanlar, yine ayn fikirde olsalard, bugn onl avunmaya hazr bulunmasalard; dedikleri doru olabilirdi. Atatrk, Devlet Bakan olduu z n hatrlanabilirdi ki ona bir maksatla ho grnmek, yaranmak iin yazyorduk. Fakat biz, A atrk' ne zaman ef olarak tandk, ne zaman lehine yazdk?... stanbul igal altndayd. hepimizin ba45nda bulunuyordu. Gerektii zaman yazarlar birer birer atp gtryorlard... Yazdklar ... Sonra Atatrk ld. Gazetelerin yazlarnda kk bir deiiklik oldu mu?.. Nasl 'yaranmak biliyor?... Sreyya Orgeevren (Bitlis) -Bana sorma, syleyene sor... MLL BTNLK Asm Us- (Konumasn srdrerek) Bendeniz, bu yazlar ve mlakat grnce, Kazm Karabekir tvekili olduklarn anlamadklarna hkmediyorum: Benim bildiim, memlekette bir milli bt rdr. Oysa Kazm Karabekir gelmitir, bunu bombalamaktadr. Yarn biz de yazarz ve yazmakt n ekinmeyiz; fakat sonu ne olacak?.. Benim hatnma u geliyor: Paa hazretlerine sormal: O yazlarda direniyorlar m?.. Direniyorlarsa, arkadalarn arasnda oturmaya haklan yokt ur. Etmiyorlarsa, Haysiyet Diva-n'na veririz, yazmtr, fakat sznden dnmtr, ne yapa sele kalmaz! (Bravo sesleri) Bakan: Sz, Orgeevrenindir... Sreyya Orgeevren: (Bitlis) Konusunlar!.. htiyat akesi olarak sz almtm! Dr. Hilmi Oyta (Malatya)Byle bir mnakaann alaca aklma gelmezdi. ok zntl ve heyecanlym. Mehur bir s atar, krk akll karamaz" derler imdi biz bu durumdayz. Bu millet kadirinastr; byk gsterir. zmir'i Yunanllar'a teslim eden Ali Nadir Paa'y, bilmiyorum, nasl lanetliyors , kendisine hizmet eden byklerini de takdir etmesini bilir. Bu dakikaya kadar paala rmz hakknda hibir fert, hrmetsizlik yapmay aklndan geirme46 mistir. Milli efin niversitede syledii nutukta 'kalabalk jlmayan, byk teknik marifet i bulunmayan, milletlerin, n'byk silah, birliktir." dediler. Ne gzel!.. Bu ifadesiyle gemii unutarak ve mazinin zerinden bir snger geirerek Milli ef, muhalif, muvafk, b adalar toplad ve bir vahdet vcuda getirdi. Benim bildiim nn, ok byk fazilet sahi i, Stalinkri, kafalar koparmasn bilen bir adamdr. Heyecanmdan, daha fazla syleyemiyorum, kusura bak-layn, balayn; bunun artk mdafaas da nsaade etmeyelim. Divana verelim. (Bu son cmlenin kenarna Karabekir: "Kafa kopa rma tehdidi, palavra" diye not dm.) (BZ ATATRK'LE BERABER HAYATIMIZI SEHPAYA KOYDUK) Emin Sazak (Eskiehir)

Byk Milli efimiz, Trk milletinin selametini birlik ve beraberlikte bularak, memleket e evvelce hizmeti dokunmu ne kadar vatanda varsa, partinin iinde toplayarak milli s alaml arttrmay dnmtr. Fakat, Atatrk denilen, bu milletin, yaratln, dnyadaki emsilcisini bu millet, on bin y sonra bile; "Benim soyum-Jln bir Atatrk yetimitir" diye iftiharla anacaktr. (Ona iphe yok sesleri...) Bu yle kskanlacak bir eydir ki, bu-pun zerinde kocam, ateh getirmi lar bile sz syle-nekten ekinmelidir. ALLAHTAN KORKMAZ Kazm Karabekir deyince hepimiz, yksek kabiliyette bir 47! I ,!' generaldir. Atatrk aramzdan ayrlnca, bir smet nn'mz var, bamza bir destek diyer tik. Allah ok geinden versin, yine byle bir hal karsnda Karabekir'i bi-destek gibi g Hakikaten, ekil ve mahiyeti ne olursa olsun, Atatrk gayet gzel ifade etmitir; insan larn akidesi bir noktaya varnca, dayanamaz, ezilir. Btn dnyann byk inklaplar da b Bu itibarla General de bir yere varnca, ayrld. Bunlarn zarar yok! Fakat hepimiz, muk addes tandmz, bu milletin Ebedi efi bildiimiz, Trk'n ulu timsaline -nasl Allah'ta da- el uzatrsn! Nasl olur da Milli ef smet nn'y, "Dnya tehlikededir, arkadalar; lazmdr, birlik lazmdr" dedii bir zamanda dnyann kark bir annda "Sen, nasl olur ve beraberlii gelir bozarsn!.. 'Ne mutlu Trkm diyen' ve Trk kan tayan ne kadar Trk onlar bulup toplamaya alrken, sen nasl en kutsal eye el uzatrsn! Ben dorusu bunu vazenesi tam olarak sylediine inanmyorum. Yalnz, kendisinden bir ey rica edeceim: k Siz yanlsnz, istirham ederim" desin, zr dilesin... Biz de, kendisine kar olan sayg za edelim. (Dinlemek istemeyiz sesleri) Sreyya Orgeevren (Bitlis)-Alemin kanaatine karma. Emin bey... Emin Sazak (Eskiehir) Yaptm hatadr, tvbe desin!... Biz de kendisine hrmet edelim. General Kazm Karabekir (stanbul) Pek muhterem arkadalar!.. nce unu arz edeyim ki Atatrk' tanyan, hrmet eden ve onunla beraber hayatn idam sehp oymaya karar veren bir arkadanz dinleyeceksiniz. Onun yksek enerji ve kabiliyetini ilk takdir edenlerden birisi olan Kazm Karabekir 'i, samimiyetle dinleyiniz. Samimi arkadamla arama giren asalaklar, maskelileri size arz etmek isterim. KAFAMI BLE FEDA ETMEY GZE.ALDIM Efendiler!... stiklal Sava'na nasl baland?.. lk soruyu soran Tali Bey bilir. lk defa hkmdara kar milli kuvvetleri tutmak iin kafa le feda etmeyi gze aldm, ksn sylesin!.. Atatrk'e hrmet ettim. Sevgim ve hrmetin i size, meselenin nasl olduunu arz edeyim. Arkadalar!.. Bu meselenin gazetelere gemesinin iki mnaf var: Bunu ULUS gazetesi tertipledi; yalnz ana TAN deil... Ulus gazetesinden de adam gelmitir. Sorulan bir kez huzurunuzda okus unlar. Orada gayet mhim sorular vardr. "Ben mlakat istemiyorum" diye red ettim." Be n srf vatann genel bir tehlike karsnda vahdeti tutmak iin eski arkadalarmn ierisi en, "Bu 'ayrlk' sorusunu niin soruyorsunuz?" dedim ve sildim. Orada apak bir soru var dr: "Tasfiye nasl olacaktr?.." Demek bir tasfiye olacakm ki, Ulus gazetesi bunu benden s oruyor. Yanna TAN gazetesinden de bir yazar almtr. Bir korku, bir endie vardr. Ben on arn gnahlarna girmiyorum. Onlar da: "Kazm Karabekir i bana gelecek: bizden, maziden ap soracak" diyorlar. (Glmeler) Efendiler!.. Gerei arz edeceim, o zaman daha gzel glersiniz! Arkadalar, Ulus gazetesi ve Tan gazetesinin sorduu sorulardan biri, budur! kincisi, Giresun'da bir olay olm utur. Ben buraya samimi ruhumla geldim. Pek eski bir arkadamn davetine, hibir ey bekl meyerek icabet ettim. 48 49Hibir emelim ve amacm yoktur. Fakat, aleyhime cereyan eden dedikodu, ne yazk ki, okul sralarna kadar sokulmutur. BANA KALPAZAN DEDLER. BU REVA MIDIR? Benim bir kalpazan olduum; hibir i yapmadm; cepheye ihanet ettiim; benim bu vatandan as gereken bir ki olduum sylenmitir. Giresun'da bir retmen ile rencisi arasnda ge dur!.. renciye: 'stiklal Sava'ndan tandnz kiiler kimlerdir?' diye sorulmasndan

Milli Eitim Bakanl'na kadar gelmi, gazetelere de dklm, i bu safhaya gelmitir. Orada bir retmen, rencisine soruyor: "stiklal Savandan kimleri tanrsnz?" renci, yyor, benim adm da syleyince, retmen kalkyor, rencisine: "Bu adi bir adamdr, sers na, hayat hakk verilmemelidir" demitir. ok rica ederim: Bu szler "bir renciye sylenm midir?.. Arkadalar!.. Ben, hizmet iddia etmiyorum. Milliyet gazetesinden bana tariz edilinceye kadar d a azm amadm. Bir insan, ne kadar zayf olursa olsun, kendisini savunmazsa namussuz olu ... Ulus gazetesinde okudum ve Milli efe giderek syledim: "Elimizde Atatrk'n bayra va ; 19 Mays genlii, kafasn kaldranlarn kafasn ezer" diyor. Arkadalar! nmzde bir dnya sava tehlikesi var. Ordunun yedek subaylar ve erkekleri," 19 Mays'ta doan evlatlardr. Bunlann ou, be-alt ocuk yetitirmek iin, pek byk glk iindedi eferberlik kopar ve 19 lays evlad diye bir izgi izersek, -hatta imalarla dahi ol-a- doru olur mu? RTCA PALAVRASI Arkadalar! Ne yazk ki, muhafazakar, cahil, tutucu insanlarn pein-len gidiyormuum gibi gsteriliyo rum; bunu ben nasl red bdeyim?.. Yazdrmayn, tehlikeli olur' diyorum. Ben (daha) e yap aym?.. nn'ye, Milli Eitim Bakan'na rica ettim; crpe beyinlere siyaset ruhu alyors zararldr de-im. Yarn bir tehlike karsnda kalrsak, bu memleketteki lizmet eden insan ri diri mezara gmdnz; stelik dafelaketli eyler kabilir. karsa, o zaman, kimde hizmet mek evki kalr?..: Bu memlekette irtica-varm... Byle ey yok. karsa, ince biz kafasn ezeceiz! Biz, mem 31 Mart' grmzdr! Bunu bana nasl yaktryorlar?,. Dou'da Mehdi jisyan kt; onu ay komutana 3unu nasl yaktryorlar? ...... Birtakm cahil, tutucu adamlara nayak olarak harekete geecek, memleketi altst edecek bir adam gibi gsteriyor-Ilar. . 'YAKAMAZSINIZ BENM KTABIMI' Karabekir, CHP grubunda konumaya devam etmektedir. 'Byk Adamlar Ansiklopedisi' beni muhafazakar bir adam olarak gstermitir. Beni tehir e tmitir. Alt yl nce, bir 'tihat' meselesi vard. (Grltler) Bunlar, daha sku-netli edeyim. Hak kazanacama eminim. (Syle, syle sesleri) Beni, Milli Gephe'ye ihanetle sul uyorlard. Ben, bu memlekete hizmet ettim. Sa kalanlar bilirler; 50 51. ii I i' ben askerle beraber msr ekmei yedim. Vazifemi bitirdim; askerlerimi Bat'ya gnderdim. Sonuna kadar da sustum. Fakat mecbur edilince, taarruza da getim. Efendiler! Fikir hrriyeti devrindeyiz. u veya bu fikrimi aka sylemeliyim. Beni memleket evlatlar kar bir kalpazan gibi, bir sefil gibi, bir hain gibi gstermek istiyorlar. Gnah deil mi?.. Beni, tamamiyle unutunuz; kendi alemimde oturmak, benim iin daha iyidir, diyorum; fakat yakam brakmyorlar. Rica ederim,-o sorulan okuyunuz; bana iki gazeteci gelmiti r. Ben ne temizlii yapacam?.. Hrszlk varm, bana ne? Hkmet ilgilenmiyormu. Karabe mi gibi dmanlarm tarafndan birok eyler uyduruluyor. Bunlarn hepsi yalandr. Milli E an Bey burada size, aklama yapar. Burada heyecanla benim iin sylenen szleri iittiniz; sylenen szler, bir heyecann beli sidir. Gerekler anlald zaman, bu heyecandan domu duygularn, topluca dtn gre Arkadalar!.. in ne kadar uydurma ve dzenleme olduunu anlatamam. Bu yolda bana, rica ederim sorula r sorsunlar. KUVVET KAYNAI MLLET Arkadalar!.. Bir sava karsnda kaldmz zaman, memleketi kurtaracak olan, u veya bu kii deildir. silaha sarlm olan evlatlar ve onu besleyecek olan millettir. Btn bunlar idare edece lan, devlet bakandr. Geenlerde bir talyan meselesi oldu: "Bamzda nn vardr, hib 52 den korkmuyoruz!.." diye banld. Evet, bugn bamzda ok deerli nn vardr: Allah uz disini ok severim... Fakat yarn?.. yleyse niin millet de beraber gsterilmiyor?.. Niin

orduyu gstermiyorlar! Basn bataki-lerle beraber, gerek kuvvet kayna olan milleti orta a koysun. Bu yzden, burada benim sayg duyduum Atatrk' ortaya koymakta mana yoktur. Fa kat nemli bir ey vardr: O da deniliyor ki: Hangi kiiler mezara girmitir? Arkadalar! Vicdannza, milli vicdana soruyorum: stiklal Sava'nn kolordu komutanlar nerede?.. Dn da, cumhurbakan locasnda grdnz Rauf Bey, vaktiyle bavekildi. Bugn vekil olan Ali Refet Paa, birer kolordu komutan idiler. Cafer Tayyar Paa, Trakya kolordusu kumanda n idi. (Grltler) Selahaddinler, Halil'ler ne oldu?.. Bu arkadalar, nerde? (Siz yaptn sesleri) Bizim ulu efimiz Atatrk, bunlara bir kymet verip idare ettii halde, neden d olay bunlar ite geri kald?.. ASALAKLAR Arkadalar! Ben bu sz, zmir'de stiklal Mahkemesi'nde, idam sehpas karsnda syledim. Btn bunla laklardr!.. Gerekirse, veriniz kararnz, gider evimde otururum. Fakat arkadalar, bilir siniz ki, iinizdeki insanlann hepsi samimi deildir. (Grltler) Ya hrszlklardan ya mi izmetlerindeki kusurlarndan korkarak, vaktiyle nasl Atatrk ile aramza girmilerse, bug , smet nn ile aramza girmek istiyorlar. (Kimdir, kimdir onlar sesleri) Hikmet Bayur (Manisa)-Kimdir?.. Ak konualm; ne yapmlardr? Syleyin, isim,vak'a... 5311 Sreyya Orgeevren (Bitlis)-Ara bozanhk yok! Ak syle general, iftira ediyorsunuz?.. BEN HAN MYM? Kazm Karabekir (konumasn srdrerek): stiklal sava tarihine, u veya bu tarihe ait b lime arz edeyim. Biz bugn, Avrupa zihniyetini kabul ediyoruz. Siyasi, ya da her h angi bir hadisenin tarihinde hatramz yazp ortaya atmazsak, gerek bir tarihin ortaya sna imkan var mdr? yleyse, ben bir kitap yazarsam, neden su saylyor? Deniliyor ki: ' etsin'.. Benim btn hayatma, erefime yaplan muameleleri biliyorsunuz. Sonra, belgeler e dayanarak (yazlm) 3000 kitabm yakld. sterseniz, aydn kafal tarih profesrlerine, iz huzurunuzda (size) belgelerimi arz edeyim. Ben bir Avrupal kafas ile hareket et tim; hatrat yazdm. Fakat evimde skunetle otururken bile polislerin tarassudu altnda kaldm. Milliyet gazetesi, beni ihanetle sulamtr. Sorarm size: Ben bir hain miyim? Ben bu vatana savaarak grevimi yapmadm m? Okuldan k vamam bir idareci hatralarn yazar da, ben neye engelleniyorum. Yakamazsnz kitabm! ve u noktalar yalandr, denebilirdi. YA BOLEVK, YA AMERKAN MANDASI KABUL EDLECEKT1 Karabekir, CHP grubunda eletirilere cevap vermektedir: Arkadalar; Ben bugn yksek heyecannz (daha) ileri gtrmek istemiyorum. Fakat istediiniz gn, siz ler karr, tarihler gsteririm. imdi istemiyorum. nk bu yaratlm hava iinde kt yanklar yapabilir. Yalnz, rica ediyorum, okullarda, niversitelerde verile ek derslerle, yaplageldii gibi, yine bir Halaskar aramayalm. Etmeyelim, bu tehlikel idir. nk savata onlar ba kaldracaklar, tfekle kazmaya 8sarlacaklar... Biraraya gelecekler he yapacaklar... Eer i bu krpe beyinler, sava srasnda balarna bir Halaskar I (kurtar ayacaklarsa, ne yapacaksnz! Hikmet Bayur (Manisa)-Bunu yapan sizsiniz!.. Aranz I aan kimlerdir, syleyiniz; birka isim, birka defa... Biz an~ I cak burada isimler zerinde konuabiliriz. General Kazm Karabekir (stanbul): (Konumasn I srdrerek) Bunlar istiklal mahkemesind ettim. Bu [oyunlar kimler oynuyorsa, bin kitabm kimler yakt ise I bulabilirsiniz... Ben belgeleri tarihe sundum. Memlekette ta-I rih yazlmayacak mdr?... "HEPMZ BRER KUKLA GB" Hikmet Bayur Manisa)-Bakalarna laf dokunduruyorsunuz!.. General Kazm Karabekir (konumasn srdrerek)-niversitelerde verdiiniz derslerde: Anad a o vakit top yokmu, tfek yokmu... -Tabii efimiz muhteremdir- geliyor (onunla) her ey vcut buluyor!.. Hepimiz, birer kukla gibi!.. Sanki bizde vatana kar hibir duygu yokmu gibi ortaya kar ruz! Sonra, baarlan iler, hep batakilere mal ediliyor!.. Tabii, bizi de Tepedeki Ada m idare edecek! Fakat burada i yapan, sorumlu kiiler de vardr! Sonra bir arkada, ok ac olarak 'suikast' olayna ii evirdi. Bu ok feci hadisede yakal

, polislerin, jandarma54 55MI lann sngleri altnda gtrldk, karakollara atldk. Sonra da beraat ettik! Fakat btn hakarete uradk. u veya bu renci karsnda, bir Cephe Komutan sfatn tam bulun tecavzne uradk. Muhabirler, eve geldiler. Gazeteler yazmyor. "Paann stiklal Sava zmeti yok" diyorlar... Buna dair bir mlakat verir misiniz? diye steliyorlar. Rica ederim, bu davay ileri gtrmeyelim. Size, ac belgeler karmak zorunda kalacam. Bu mes atrmaynz. Rica ederim. Cumhurbakanmz smet nn'ye sorunuz. (Ak konuun sesleri) banda ya Bolevikler'e teslim olunacakt ya Amerikan mandasn kabul edecekti; bunlara en el' olan, ite benim!.. Sreyya Orgeevren (Bitlis)-Menderes'de cephe kuran sen mi idin? Ayvalk'ta bakaldran s en mi idin?.. KURTARICI GENLN KENDSDR General Kazm Karabekir (stanbul) -(Konumasn srdrerek)- Burada kuru grlt deil, be Sizlerden ricam udur: Genlie verilecek fikir, u ya da bu kiinin 'kurtarcl'ndan o kendinde olduunun alanmasdr. zet olarak, burada istediiniz gn, (sylediklerimi) bel le isbatlanm. Bu kadar emeime karlk, bu ufack savunmam da dinlemek istemiyorsanz, be e vazgeerim! Veriniz kararnz; isterseniz gider evimde otururum; ama isterseniz, belgelere dayana rak hizmetlerimi gsteririm, yaynlanr. Gelecek iin, tekrar tekrar ricam budur: Gen nes iller iin verilecek olan fikir, u ya da bu kiinin kurtarclndan ziyade, her hangi bi kar, ruhen isyana hazr olmalardr. 56 Grlyor ki, bana gelmi olan gazetecilerin, gazetede yaynlanan sorular dzmecedir; part le, cumhurbakan ile aram amaya dnktr. Hakkmdaki kt fikirleri silmek ve urada bur siyasete bulatrlmamas iin, bu yazlan yazdm. Vicdannza gre karannz veriniz. Tahir Dicle (Kastamonu): Sz istiyorum... Bakan: Sz, babakanndr. BABAKAN KONUUYOR Babakan Dr. Refik Saydam (stanbul) Arkadalar! Mmkn mertebe heyecann dnda kajmaya altm; btn konumalan takip ettim. Elimden ge mi, tarafsz olarak size sunacam. Arkadalar! Karabekir krsye kt Ebedi efe olan balln, duygularn izah etti. Arada bir mlak Yalnz, imdi rendim; kendi beyanat srasnda iki gazete muhabirini; biri burada partimi gazetesi olan 'Ulus'dan; biri de, stanbul'da kan Tan' gazetesinden... Bunu, imdi duymu bulunuyorum. Ulus'dan byle bir muhabir gitmi ve kendilerine dzenlenm i sorular verilmitir. Yalnz ufak bir pasaj olarak arz edeyim ki, hepimiz burada par ti mensubuyuz. Kendileri, snf arkadamdr da... Rdiye sralanndan beri tanrz. Beni ltfen iki kel r etmi olsayd, mesele kendiliinden hal olunurdu. Hepiniz ki burada beyanatlarn yapark en kendilerini manevi bir basknn altn-. da gryorlar, bundan dolay cevap vermek mecbur yetini duydum. 57PAA BR PARTNN BAINA GESN, YERMZ TERKEDELM' Refik Saydam, CHP grubunda konumaya devam etmektedir. Ebedi efe kar ballklarn ifade ettikten sonra, kitaptan sz ettiler. Milli ef, beni tarih kitaplarnda ve dier kitaplarda, gnn politikas ile alakadar olan ve polemie dav t edecek olan pasajlarn Milli Eitim Bakanh'nca incelenerek bunlarn bir ekle sokulmas ir buyurdular. (Alklar) emsettin Gnaltay bu meseleye memur edilmitir. Fakat Milli Eit m Bakan arkadam, retmenleri uyararak, kitaplardaki bu paralan izdirmek sureti ile ya bu paralarn ayr katlara baslp ocuklara okutulmas yerine, nmzdeki yllarda bu k olitikas ile ilgili pasajlarn karlmasn prensip olarak benimsemitir. NUTUK'A KARI KTAP GEERLDR Arkadalar! Ebedi efimiz'in nutuklar zerinde hi birimizin, kendilerinin de, zan etmem ki en ufak bir phesi olsun. Bu nutuk, ebedi efin ie balad zamandan, o nutku verdii zamana ka memleketin geirdii byk olaylar ve kendilerinin idare ettikleri yksek mcadeleyi bize ldiren bir vesikadr.

Eer, bunun zerinde herhangi bir arkadan, herhangi bir yorumu, dncesi varsa, onu, kit halinde yazar ve sonundan da kendisi sorumlu olur. (Doru, sesleri) nk, bilirsiniz btn dnya siyasi tarihleri byledir. u kar yazar, bu kar yazar; herkes, kendi yazdnn manevi sorumluluunu da omuzlarna alm olur. Bugn, gayet ak ve kesin, yani berrak ve effaf bir i politika havas iindeyiz. Bunu, h angi bir ekilde dalga-landrabilecek olaylar, ne siz istersiniz, ne de biz... (phesiz, sesleri.) yleyse bunlar gazete sayfalarna yazmaktan-sa, sayn arkadatan rica edeceim, kitap yazsnlar! Rasih Kaplan (Antalya) Yazmasn! Gelsin burada ko-jusun... Hikmet Bayur (Manisa) Yahut ak seik olsun... Babakan Dr. Refik Saydam: (Konumasn srdre-k) Kitap yazsnlar! Ama bu kitaba bakas scek!.. Tabii, bunun neticesini kabul ederler... RETMEN MESELES General Kazm Karabekir (stanbul)-ok teekkr ede... Babakan Dr. Refik Saydam (Konumasn srdrerek) retmen meselesi... Bu mesele, bana da aksetti. Giresun'da bir rencisine aklama yaparken, arkadam Karabekir hakknda bir ey sylemi. Ne syledii , yalnz bir ey sylediini iittim. Milli Eitim Bakan arkadamdan sordum, valiye sormular "Bilgi gelmedi" dedi. Gelince gr ceiz, nedir, kimdir, bu adam ne istiyor?... Tabi anlayacaz. Fakat bir adam: "Benim hakkmda kimse bir ey sylemesin, ama ben istediimi yazaym." derse; sanrm arkadamz az olmazlar!...(Alklar). Bir bahis daha geti: Deniyormu ki, dediler, baa gee-sek, fenal temizleyecekmi!.. Ni , bir cemiyetin, bir partinin gvenini kazanr, baa geip ie balarsa, hepimiz 58 59yerimizi ona terk ederiz. . Rasih Kaplan (Antalya)-Allah gstermesin!.. TOPLUMUN GVEN Babakan Dr. Refik Saydam -(Konumasn srdrerek). nk, o ne demektir?.. Btn toplumun gveni demektir. O takdirde, bir dakika teredddmz yoktur! Fakat, diyorlar ve bana bundan dolay tariz ediyorlar diye bir fikir varsa, bendeniz onu benimseye -meyeceim. nk hepimiz ayn meVkideyiz; yann, ben giderim, siz gelirsiniz. Kesinlikle teredddmz y ur.- Eninde sonunda bir parti ounluunun emrine tabi insanlarz. Ondan dolay mtereddit lmamaldr. Gelecek ve temizleyecek. Eer temizlenecek bir ey varsa, hep beraber yapalm. Arkadam, tariz olarak kabul etmesinler; srf kendim aydnlanmam iin sylyorum. Daha birok bahisler geti. Tarihi ilgilendiren ksmlar var; snrm ve yetkim dndadr, Onu, bendeniz bilmem, uzmanlar inceler. Yalnz syleyeceim udur: Arkadalar, her zaman iin nihayet bir aile hayat olan partide bu mzakereyi ltfen yeter grnz! Kendileri byk efe hrmetlerini sylediler. Baka yanllar varsa, parti tart rm verir. Bu meseleyi burada kapatmanz rica ederim. (Gzel sesleri. Alklar.) Bakan: Mzakerenin kifayetini oyunuza arz ediyorum. Kabul edenler... etmeyenler... Mzakere kafi grlmtr. Celseye nihayet veriyorum. (Kapanma saati: 19.10) 60 4.4.1939 CHP grup toplantsnn "zabt zeti" Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grubu bugn (4.4.1939) saat 15.00'de Bakan Vekili Hi lmi Uran'n bakanlnda topland: Sz alan Dileri Bakanmz kr Saraolu, Byk Millet Meclisi'nin seimi yenilenmesi s ya siyaseti ve Bkre'te toplanan Balkan Antant mzakereleri ile, Bulgar Bavekili Eksela ns Kse vanofun Ankara'y ziyareti hakknda ayrntlaryla yapt aklamalar ve baz ye lan konulara ait verdii karlklar, grupa alaka ile dinlenerek benimsenmi; bundan snra, Diyarbakr milletvekili brahim Tali ngren'in soru-zerine, Tan gazetesinin 2 Nisa n tarihli saysnda "Genel Kazm Karabekir'e mlakat" bal altnda yaynlanan azlar mnasebetiyle birok mill an olaya sessf yollu beyanatta bulunulmutur. Sz alan General Kazm Karabekir, ifadesinin yanl a

lm olduunu, Ebedi efe hrmet, tazim hisleriyle bal fculunduunu... syledikten son sayn Ba-lakan doktor Refik Saydam'n bugnk grup zabtlarnda faynlanan beyanat grup erek mesele kapan ve toplantya son verilmitir 4.4.1939 CHP grubundan Rdav A. Frat Vekili Manisa Erzincan Bakan Hilmi ayn Katip Edgr Uran gn gazetelere u bilgi aktarlmtr: j'Haber aldmza gre, dn parti grubu toplantsnda baz illetvekilleri, stanbul milletvekili General Kazm Karabecir'in bir stanbul gazetesinde yaynlanan beyanat mnase61betiyle sz almlar, olaya teessf etmiler; kendilerinden sonra krsye gelen General K Karabekir, Atatrk'e daima hrmet ve tazim hisleriyle bal bulunduunu, beyanatnn yanl i ve en sonra sz alan Babakan Doktor Refik Saydam'n beyanat, grupa yeter grlerek me kapanmtr." KNC BLM 9 62 NKILAP HAREKETLERMZ Geri inklp hareketlerimizi Merutiyet ve Cumhuriyet devirlerine ayrarak bildiklerimizi ortaya koymak lzm gelirse de ben Merutiyet'e ait olan bilgilerimi, ayrca bir eser h alinde neretmek zaruretindeyim. Sebebi, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iinde faal b ir uzuv olarak alm ve daha OSMANLI HRRYET ad ile kurulu devresinde Enver Bey'le (P str merkezini kurmu ve o havali tekiltn yapm ve baz mhim merkezlerin kuruluuyla bu arada stanbul tekiltn yapmak vazifesiyle, Merutiyet'in ilnndan aylarca nce gel ul merkezini kurmu ve en mhim tekiltn da yapm; Merutiyet'in ilnndan sonra ilk Se esine stanbul murahhas olarak itirak etmi ve orada ilk olarak "askerin siyasetle alka sn kesmek" tezini ileri srm, 31 Mart irticaim tenkil iin Edirne'den gelen ve byk k arbi olan Nizamiye Frkas ktalanndan mrettep frkann Erkan- Harbi olarak ilk trenle H geldiimden, 63Selanik'ten gelen ktalarn dahi arazide birletirilmeleri ve iaeleri iiyle megul olmu e harekt esnasmda daha Rami klas, Taksim klas. Ta kla, Beyolu, Maka, Yldz har ini yapan mrettep ikinci Frka'nn erkn- harbi olarak harekt ksmen idare dahi etmi; nralar da meydana gelen siys hdiseleri douran ahsiyetlerle evvelden tanm bulunmak bildiim hakikatler geni yer tutar. Bunun iin bu eserimi yalnz STtKLAL HARBMZ'e paralel olarak giden inklp Hareketlerimi ayryorum. Ancak Merutiyet hamlelerimize iki byk yanln -ki mekteplerimizde dahi okut kitaplara kadar girmitir- hakikati burada arz etmeyi, inklp tarihimizi durulamak ve bu suretle tarih haklar mahfuz tutmak iin lzumlu grrm: 1- Selanik'te kurulan ve Osmanl Hrriyet Cemiyeti adyla faaliyete geen cemiyetin kur uluunda Mustafa kemal Bey'in (Atatrk) hibir tesiri yoktur. Onun Selnik'e gelii bu cem iyetin faaliyete balamasndan sonradr. Cemiyete girii ise, Terkki ve ittihat nmn ald ayli zaman sonradr. Bu hakikati henz bir ksm sa olan Cemiyet'in kurucularndan da re mmkndr. 2- Hareket Ordusu erkn- harbiyye reisi AH Rza Paa idi. ilk nce Selanik'ten kendileri yola kacan zanneden Redif Frkas kumandan Hsn Paa Hareket Ordusu kumandan ve erk ustafa Kemal Bey de Hareket Ordusu erkn- harbiyye reisi unvanlarn almlarsa da istanbu karsna kendilerinden nce gelerek sevk ve idare ile megul olmakta bulunan Edirne'deki nc Frka ve kararghnn mevcudiyeti harektn daha byk bir kumanda heyetiyle icras rmi ve bu suretle Hareket Ordusu kumandanlna nc Ordu kumandan Mahmud evket Paa, reisliine de berabe64 rinde Ali Rza Paa gelmiti. Harekt bu suretle mrettep Birinci Frka kumandan Hsn Pa rbi kolaas Mustafa Kemal Bey (Atatrk) ve mrettep kinci Frka kumandan da evket Turgu Erkn- harbi Kolaas Kzm Karabekir (Ben) halinde yapld. MERUTYET LE CUMHURYET NKILAPILARININ ARASINDAK FARK: Merutiyet ile Cumhuriyet inklplarnn arasndaki hamleler ve bu hamleleri yapmak iin kmndan byk farklar vardr. Bunlar ksaca belirttikten sonra Cumhuriyet inklbmz hak lerimi STKLAL HAR-BlMtZ hakknda olduu gibi vesikalarmla ve ahitlerimle arz ediyorum. Bizde Merutiyet, hilfet ve saltanat makamnn zulm ve istibdadna; Cumhuriyet ise o maka ciz ve meskenetine kar yaplm bir inklptr. Merutiyet'in alnmas, her gelimi mi zulme kar intikam ve istibdada kar nefret duygulan, her gnk hdiselerle ve o hdisel

aha kuvvetli canlandrarak aksettiren szler ve yazlarla halk arasnda kk saldktan sonra balayan teekkllerin vakit vakit andklar veya atmak istedikleri hamlelerin istibdat ku vvetiyle arpmas, boumas ve en son, aadan yukar yaplan kuvvetli, gizli bir teek a almasdr. Bir irticai da bastrp mstebit padiah hl [dince artk Merutiyet memleket du. Hrriyet akna verilen kurbanlar ve zdrap eken vatandalar, hrriyetin ebed olarak man usudur. Zul-n, istibdadn, TRK milletinin ilerlemesine ve medeniyetin camiasnda hakk o an yeri almasna ne derece engel blduunu ve netice de deerli vatandalarmz mahv ve pe65??? ? M li: l ? rian ettii hakkndaki yazlar da yine hrriyetimizin en kuvvetli muhafzlanndandr. En ka olan muhafzn da TRK ORDUSU olduu, eserleriyle ortadadr. te bu kuvvetlerin sahibi ol TRK MLLET, artk eline ald hrriyeti Merutiyet idare ile korumak kudretinde bulundu en ksa sren Merutiyet devrinde srf hrriyet akyla Cumhuriyet hamlesine ihtiya duymad bii byle bir hamle iin, aadan yukar tekilt da yapmad. Cumhuriyet hamlesi, STKLAL tehlikeye dmesi karsnda dmanlara kar yaplan mill tekiltn, aciz ve meskenet i abul eden ve sulhten sonra da teceddt hareketlerimize ehgel olaca anlalan padiahl sinden ibarettir. imdi bunun seyrini ve tekmln takip edelim. TEHLKEL BR CUMHURYETE DORU Mtareke, Osmanl Devleti memleketlerinin yans bereket versin ki Trk olmayan ksm t'til evletleri istils altna girmi bir hlde iken imzalanm idi. Dmanlarn Trk anavatann koparmak niyetinde olduklar grlnce, muhitte yer, yer bir takm teekkller vcut buldu teekklleri mstevliler ho gryorlar ve belki de onlara hz veriyorlard. nk bu suret n ksm da ufalanm oluyordu. Nihayet tehlikeli durum, Anavatmn "teva-ifu mlk" ekliyle ya knca, btn bu tekiltl-tekiltsz yurt paralarn, bir nm ve bir idare altnda i. Hilfet ve saltanat makam, TRK MLLETN TRK VATANINI etrafnda toplayamamt. Bu i mucize lzmd. Bu da kendiliinden ortaya yayld. Boleviklik ln! Byle bir Trk Cumh derhal "Sovyet Rusya'dan da her trl yardm grd hlde dinini ve milliyetini kaybetmeyecek ve istiklline sahip olacaktr" d Bu yle cezbedici ve ikna edici bir ekilde itimade deer kaynaklardan gelmiti ki, Must afa Kemal Paa bile, bunu kurtarc bir forml olarak stanbul'dan ele alarak gelmi ve Ama ya'da baz arkadalarmzla mzkere ve karara varmt. Dmanlarmzn bizi birletirmek srklemek ve bu suretle stikllimiz yle dursun mill mevcudiyetimizi dahi tehlikeye d e kurduklar bu pusudan tam zamannda bir mdahalemle kurtulduk. Burada, Sivas Kongresi'nin bir taraftan da Amerika mandasn kurtarc bir are gibi kabul leri ve bu tehlikeyi de nasl atladmz zerinde yeniden durmayarak srf hdiselerin ak kaydettikten sonra, asl konumuza geiyorum. NGLZLERN BZE AIKA CU VIHURYET TEKLF Bayburt civarndaki Mehdi'yi tenkil ettiimizin ertesi gn ngiliz kaymakam Rawlineson s bul'dan Erzurum'a geldi ve hemen de beni makammda ziyaret etti. (27.11.1335/1919) . Tam iki saat konutuk. Lord GRZON diyor ki: (anlattklarnn hlsas unlardr): a- imdiye kadar sulh yapmadmzn sebebi, Trkiye'de imdiye kadar kuvvetli bir hkmet en-dir. Hakiki ngiliz dostu olacak simalarla anlamak istiyoruz. Mustafa Kemal Paa s ulh konferansnda bulunsun veyahut sulh mkarreratna mutabk kalsn. b- Endiemiz Trkiye'nin yine bir gn ngiltere'nin dmanlar tarafna geivermesidir. Pad bunu ya66 67pabilir. Artk krallk ve imparatorluk modas gemitir. Birok debdebe ve masraf yerine illet kendi iini kendi gren cumhuriyete kendisi taraftardr. Bizim de padiah, hkmet v iyasete kantrmayp halife olarak istedii yerde orturmasna taraftar olmakhmz... c- Geri stanbul bir Trk ehri olarak kabul olunmutur. Ancak anakkale t'tilaf devletler tarafndan igal olunacak, ihtiml stanbul etrafnda da t'tilaf askeri bulunur. Zaten Tr iye bir Asya devleti demektir. stanbul bir kedir. Anadolu'nun idaresi ve terakkiye e vki stanbul'dan gayri mmkndr. Bu hususta ne dnyorsunuz: Mesel Bur-sa'da olacak bir rbesttir. stanbul'da, Trk Milleti'nin yeni setii mebuslar meclisi alaca bir srada, onun itim bir hkmeti brakarak biz askerlerle ve daha mhimmi Sivas Kongresi kararlarna taban ta bana zt olan ve bu aralk ortaya kmas mill birliimizi alt st edecek olan bu mhim te

e cevaplarmn hulasas da yledir: a- "Trk Milleti Sivas Kongresi'nde kararn vermitir. Hibir kimsenin bunu deitirmeye s yeti yoktur! Yaknda milletin itimadn kazanan mebuslar meclisi stanbul'da toplanacaktr . Sulbmz milletimizin itimadna mazhar olan bir hkmetle, bu hkmetin tayin edecei bi yapabilir." b- "Trk dostluu ngilizler iin ok faydal, dmanl da o derece zararldr. Bugn mil di ngiliz dostluu taraftandr. Avrupa'da cumhuriyet olmayan pek az millet kald. Fakat henz on yllk bir merutiyet idareye malikiz. Bunun iin Avrupallar gibi pek ileri d z." c- "Hkmet merkezini deitirmek de dahi ahs dncem hi kalr. Yalnz memleketin idare e 68 Bursa'dan stanbul her halde her tarafa ulalmas daha kolay bir yerdir. Siyas bakmdan i e stanbul'da hkmetimizi serbest bulundurmayacak olanlar, Bursa'y da uzak gremezler. Ravvlineson, harbe itirak eden devletlerin hallerinin ktln ve bu arada talyanlarla llann anlatn fakat talyanlann paraszln, Yunanllann arlatanlklan-n, Bolevik erine gelemiyecekle-rini, Amerikallarn, Vilson'un ortaya att "cemiyet-i akvam" ve mil liyet prensiplerini beenmediklerini anlatt. BendeO'na: "Ya zmir, Antalya, Adana ne olacak? Ermeni hkmeti teekkl edecek mi? dedim. u cevab v i: "zmir iin srar edenler ksa da Yunanllarn ne paras, ne adam var. Biz de btn ku i ektik, ngiliz efkr, Yunanllann aleyhine dnmtr. Nasl olsa zmir'den kartlacak siyle beraber Antalya ve Adana da kolaylkla tahliye olunur. Ermenilerin kendi tar aflarnda dahi hkmet tekil etmeleri zordur. Ben hududun Ara nehrinden gemesini teklif ttim. Pontus falan da yoktur. Bunlarn ne arlatan millet olduklann bilirsiniz. Baveki limizin bir mlakatta syledii "Trkiye'de zayf hkmetin nihayet bulmasn grmek isteri azetelerinizde "Zayf Trkiye'nin nihayet bulmas gibi" yazdlar. Bavekil, maksadnn bu o dn hasseten syledi. ngilizler, ikti-saden de size byk yardmlar yapacaklardr. RAWLINESON'UN TEKLF ANKARA'YA BLDRLYOR Uzun grmemizi aynen 29.12.1335'de Mustafa Kemal Paa'ya bildirdim, ve Rawlineson'un k endileriyle de gr69mek arzusunda olduunu, hilfet, cumhuriyet hkmet merkezleri meselelerindeki cevapla rm dier grmelerinde dahi kendisine iyice anlatacam, Ravviingson'un son emre kadar 'da beklemek emrini aldn ve cevap beklediini de ilve ettim. Amerika mandas hakknda zzet Paa'nn lyiha sureti ne oldu diye smet Bey'le Mustafa Kem Paa arasndaki muhabere ve cevabm bu sralarda olmutu. ifre pek uzun olduundan I Ocak' sonunu almlar, 8 Ocak'ta da cevap geldi: Onbeinci Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa hazretlerine, 1 Ocak 1920 tarihli mlkat bildirir ifreleriniz grld: tstanbul hakkndaki dnceleri Lord George'un teklifleri ile tamamen uyumaktadr. Tarafn verilen cevaplar, milli prensiplerimizin ruhunu kapsadndan, teekkr lyktr. Ravlinso i tarafndan 'Heyeti Temsiye' ile temas ve grmee memur ve yetkili ise, bir an nce Ank 'ya gelmesi faydal grlmektedir. Elbette, bizimle yapaca grmeler, Sivas Kongresinin snrlar iinde olacaktr. Yetkisi yoksa, buraya kadar gelmesine gerek yoktur. Buna gre, durumun kendisinden renilerek bildirilmesini istirham ederiz. 'Heyeti Temsiliye' namna Mustafa Kemal 9/1/1920'de u tammi aldm: ngiltere hkmeti bavekili Lord George'un tstanbul ve boazlarn beynelmilel bir hle ifr Trk hkmetinin yeni merkezinin Anadolu'da olacana ve stanbul'un yalnz makarr hilfe k bir paytaht- din olarak kalacana dir sulh konferansna teklftta bulunaca gazetel rld. Ananat- milliyye ve diniyyemize aykr olan byle bir karann milletimizce asla gee olamayaca tabidir. Mmessillere bu yolda iddetli protestolarda bulunulmas ve bir sure inin de Bera- malmat Heyet- Temsliyye'ye ekilmesi rica olunur. Heyet-i Temsliyye nmna Mustafa Kemal. Her tarafta mitinglerle protestolar yapld. Ravvlingson'la tekrar grtm. 14 Ocak'ta has a idi. Ve 17 Ocak'taki grmemizde Ankara'ya gitmek arzusunu grmedim. stanbul'da Meclis -i Mebsn'n almasn ve yeni hkmeti bekliyor: "Sulh murahhas olarak Mustafa Kemal Pa Bey'in tayinleri iyi olur" diyor; "acaba kabul ederler mi?" dedi. Malmatm olmadn syl m. Mustafa Kemal Paa'ya da bildirdim. Birka grmemizin neticesindeki kanaatimi Mustafa Kemal Paa'ya ve Harbiye Nezareti'ne ce bildirdim:

RAWLINESON ANKARA'YA GTMYOR Erzurum'da ngiliz kontrol memuru Kaymakam Ravvline-son'la birka mlakatmda anlayabild iim husust bervech-i t arz eylerim: ngilizler Boazlara yerlemek istiyor. Bunu temin iin Hilfetin hkmetten ayrlmas, hk ul'dan kmas gibi meseleleri kendileri icat ediyorlar. Hatt stanbul'da zabtann resm-i lm hususunda tazyiki de akllarnca herkesi stanbul'dan nefret ettirmektir. Boazlan bey nelmilel ekilde tutmak istiyorlarsa da muarzlar kuvvetlidir. Trk Milleti'nin mitingl eri meru hakk olduundan, stanbul'dan kmamay ve Hilfetle hkmetin ayrlmamasn tem 70 71Hilfet ve hkmet ayrl diye padiahla millet arasna tefrika sokmaya alyorlar. B in padiaha olan merbutiyet ve muhabbeti huzur- hmyna arz ile vatan ve milletin saadet ine mtereken ve keml-i ecaatle almann temin buyurulmast pek faydal olur. Ravvlines larn daima serbest kalmas iin istanbul ehrinin behemehal deil, fakat Boazlarn tutulm e Marmara'da bir ufak donanma bulunmas hususunu "zarur" diyor. Sebebi; Rusya gnn bir inde belki Yunanla ittifak eder ve Boazlan igal ve kaparm; dedim. Millet bu dnceyi h buluyor ve protesto ediyor. Boazlarda oturulacana Karadeniz'de donanma yaptrlmas ii ha kolay olur. Her halde anladm ey milletin ve hkmetin mukavemeti az olursa Boazlar ine veya ikisine yerlemek isteyeceklerdir. Bilkis padiahn, hkmetin ve milletin yekvc olarak izhara sebat ve metaneti, her hususu arzumuza gre hal edeceimi arz eylerim. Kzm Karabekir. ingiliz siyasetilerinin mill hkmetimize ve nihayet 16 Mart'ta Meclis-i Mebusan'a kar aptklar tecavzler ve padiah da bizi "Cumhuriyet kuracaklar" diye inandrarak Damat Fer t hkmetini i bana getirip ii Sevr (Sevres) muahedesine gtrdkleri grld. Asl mh de. istikll Harbi'nin temelinin atld Erzurum'da ve bu iteki rehberliini ve Mustafa K l Paa'ya yapabileceim tesiri bilerek kongrelerin kararlarna aykr olarak beni, vakitsi z bir cumhuriyet ilnna tevik ederlerken istanbul'da gizlice Damat Ferid'in padiah hkm tini aleyhimize hazrladklar gibi Konya'da da bir Seluk devleti kurulmasna alyorlar arala, hkim ol" manevrasna kapl-saydk, vaziyete hkim olacak ortada bir kuvvet kalmaya a72 ndan, fikir ayrl ve fikir perianl ile istenilen tuzaa dm olacaktk. ANKARA MLL HKMET'NN CUMHURYETE DORU GD istanbul'dan, her ne ekilde olursa olsun bir cumhuriyet kurmak fikriyle gelen Mus tafa Kemal Paa, Rawlingson'un da benim vastamla ileri srd Hilfet'in ayrlmas ve Cum in kabul teklifini samim bulmu olacak ki 19 Ocak 1920'de istanbul'da "Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ne dayanan Mebsan Metiisi'rim almasna ve merut bir hkmetin faaliyete gem e hele 28 Ocak'da Mebsn Meclisi'nin Misak- Mill beynnamesini kabul ve iln ettiine ve knun/sn'de (Ocak) kendi imzasyla ner ettii asker plndaki serahate ramen Bolevikle slara gelmekte olduu haberi gelince, bana 6 ubat'ta Kafkas hareketini yapmay teklif etti. Bu hl, istanbul'daki merutiyet hkmetimize kar fiil bir isyanla Heyet-i Temsil e'nin Mustafa Kemal Paa'nn hakimiyetinde bir Cumhuriyet ekline dnmesi demekti. Hem d e yine Boleviklerle birlemek felketine doru. Siyas, asker tehlikelerinin mahvmz mucip olacan Ravvlingson'un da ayn teklifleri ptn, kendisi-le bu fikrin nereden mlhem olduunu Mustafa Kemal Paa'ya yazarak teklifl ni red ettiini ve yine 16 Mart stan-Jul'un igali ve Meclis'in baslp baz mebuslarn al erine de Mustafa Kemal Paa'nn gitmek istedii bu yola ngel olduumu ve ingilizler bir t araftan bizi tehlikeli bir kmaza sokarken, bir taraftan da Damat Ferid'le Mill varlm kar darbeler hazrlandn, kendilerine hatrlatt- birinci blmde izah etmitim. 7323 Nisan'da Ankara'da toplanan Byk Millet Mecli-si'nin, Medis-i Messesas olmasna ur as ve neticede selahiyyet-i fevkladeli meclis nmm verdirerek oun reisliine gemesi ve sker pln tammiyle ihmal ederek, ilk i olarak yeni bir tekilt- essiyye teklif etmes afa Kemal paa'nn birka kere mnakaalarmza ve kongreler kararlarna ve asker plandaki rna ve bunu hatrlattma ramen, Cumhuriyet ilnn ve bunun bana gemek hususundaki a yordu. Bunu her taraf anlad. Ve ok nazik bir durum da balad. Birinci blmde tafsilatyla yazdm gibi i dounun tahliyesini istemeye kadar da gitti. stafa Kemal Paa ile sert muhaberelerimize yol at. Aramzda byk bir gr fark vard. vletlerinin byk kuvvetleri karsnda Mill kuvvetimizle kar duramyacamzdan bir d ak kendi Bakanl altnda kuraca bir cumhuriyetle uyumak cihetine gidiyordu. Herhangi nklbn mill ve asker birliimizi sarsarak mukavemet kudretimizi mahvedeceini; byk ku in gelmesi ihtimali ok zayf olduunu, "Mtareke mucibince" diye silhlarmz ve tekilt

gayretinin de bunu gsterdiini ve esasen anavatan mdafaas iin byk kuvvetler gelse dah dayanmak mecburiyetinde olduumuzu ve milletin de bu azimli karan kabul edeceini, d aha stanbul'da iken kendilerine sylediim gibi; Erzurum ve Sivas'ta da bunu grmtk. ileri de halk arasnda bunu grmlerdi. Kongrelere de bu karan vermilerdi! \ PAA, POLTKAYI ASKERLE TERCH EDYOR Mustafa Kemal Paa'nn asker mukavemetten vazgetii manzarasn gsteren, Bakumandanl Millet Meclisi Reislii'ne gemesi ve vakitsiz, yani en zayf vaziyetimizde ve 'tilaf p ropagandalar ve bundan haber alan padiah hkmetinin fetvalar, emirleri, tevikleriyle A adolu birbirine girdi. Eer kalpleri Milletimizin hrriyet ve istikll akyle rpnan ark nn feragati, ve kazanm olduklar mill itimd ve candan sevgi ve sayg kudreti olmasayd tafa Kemal Paa'nn att vakitsiz adm, Sivas'a kadar yaylan isyanlar olduuna kadar ya e nne geilmez darbeleri altnda herey daha balangta yok olacakt. Batdaki isyanlarn nne durulmaz bir hl aldn ve kendilerine yardm iin dounun tahl kadar gidilmesi zerine 16 Mays 1336 (1920)'de bildirdiim Onbir maddelik teklifimin 4 nc maddesinde apak yle dedim: "Din ve annevi Anadolu'nun ayrann kabartmamak lz (Nutuk, sahife: 276, 277 de diyor ki: "Efendiler, Meclis'e teklif ettiim mhim bir husus da, hkmet tekili meselesiydi. Bu me selenin ve buna dair teklifte bulunmann, O devir iin ne kadar nazik olduunu taktir buyurursunuz. Hakikat, Osmanl saltanatnn ve hilfetin mnkariz ve mlga olduunu dner sslara mstenit yeni bir devlet kurmaktan ibaret idi. Fakat vaziyeti olduu gibi telff uz etmek, maksadn bsbtn ziyn mucip olabilirdi.. Byle bir hkmet, hkimiyeti milliy enit halk hkmetidir. Cumhuriyettir." 402'nci sahifenin son satrlarnda da yle sylyorlar: "Selhiyet fevkaldeye malik bir n teekklne ve bu meclisin, memleketin mukadderatna el koymasna alan; bunda muvaffak k iin en yakn arkadalarmla fikir mcadelesi yaptm. Btn hayatm, mevcudiyetimi btn yetimi tehlikeye attm. Binaenaleyh bu, 74 75 ?s ; [ i: r benim eserimdir. Mustafa Kemal Paa yalnz kendi hayatn, mevcudiyetini eref ve haysiyetini deil, hepimiz nkini ve btn milletin mukadderatn tehlikeye koymutu. Eer Dou hareketi yaplmayp, k a alnsa idi; veyahut da Dou hareketi muvaffak olmasayd; Krdlk de dahil olduu halde -b dounun bana olan itimt ve ball da geveyerek, her ey alt-st oluverecek idi. Niteki keti muvaffakiyetle bittikten sonra dahi, 20 Ocak 1921'de "Tekilt- Essiye" kanunu Me clis'ten kar kmaz, bana dahi haber vermeye lzum grmeden Erzurum'daki "Mdafaa-i Hukuk emiyeti merkezi unvann deitirerek "Muhafaza-i Mukaddesat" adm alm ve cemiyetin nizm bana da, hilfet ve saltanat makamnn ve devlet eklinin korunmasna dair ilveler de ko , tin daha vahim ciheti de bu teebbslerini yalnz dou vilyetlerine deil; dier btn n "Mdafaa-i Hukuk" merkezlerine de bildirmilerdir. Mustafa Kemal Paa, "Londra Konferans''naW cumhuriyet tipiyle klrsa -tehlikeli asker eleler yerine-siys yollardan mill muvaffakiyet kazanaca midini hal besliyordu. Fakat 37 (1921) yl, 27 ubat'tan 12 Mart'a kadar devam eden Londra Konferans'na. bize -aa yine "Sevr Muahedesi"^ erevesi iinde yaptklar teklifleri ve bunun cevabn bile bekle erek -daha murahhaslarmz yolda iken- Yunan Ordusunu btn cephelerde taarruza geirmeler i; 'tilf devletlerinin, zaferini, mill kudretle temin etmeyen bir Trk devletiyle, -ek li ne olursa olsun-erefli bir sulha yanamayacan ve istikllimize asla hrmet etmeyece termiti. Ben, "Londra Konferans" hakknda Mustafa Kemal Paa'ya bildirdiim kanaatlerimi I. blmde yazmtm. 76 MEFKUREDE DEKLK Cumhuriyet ess zerine bir tekilt- essiyye kanununu Byk Millet Meclisi'nin aln , Dokuz ay sonra (20/Kanun-i Sn/1337) 20 Ocak 192l'de Meclis'ten kmasndan ikyet eden stafa Kemal Paa (Nutuk, sahife 351) bir taraftan "Mdafaa-i Hukuklarn "Muhafaza-i Mu kaddesat" cemiyeti haline dnmesinden endie ile bana bunun nne gemekliimi rica ettii i, kendisi de gerek bu aks'l -amelden ve gerekse Moskova'da-ki Enver Paa ve arkadal

arnn "Halk ralar Frkas" diye Bolevik cumhuriyeti essnda bir teekkl yapmalar ve ederek faaliyete balamas haberinden (5/mays/1337 (1921))'de memleketimize giren bu program Moskova'dan gelen heyetimizden 23 Nisan'da haber alarak Mustafa Kemal Paa' ya bildirmitim. Tehlikeyi grerek istikameti deitirmitir. Nitekim 11 Nisan muhafaza-i mukaddesat meselesi hakkndaki ifrelerine kar sorduum u in cevaplan da dikkate deer: "1- Devlet eklinin birden bire cezri esslarda deitirilmesi isticalinin sebep ve mahi yeti 2- Derhde olunan -cihet-i tatbkiyesindeki derece- kn 3- Bu arada Hilfet ve saltanat meselesinin suret- halli gibi mesele hakknda tenvir b uyurulmaklm itiram eylerim." Mustafa Kemal Paa mufassal cevabnda: "Bu kanunda Cumhuriyetin manasn ifade eden bir e y mevcud olmad ibi," dedikten sonra yle sylyor: "Hilfet ve saltanat meselesi, bir "mesele- essiyye" ola-mevcud deildir. Trkiye'nin ba a Halife- islm 11olacak, bir hkmdar; "sultan" bulunacaktr." Bir taraftan aleyhindeki galeyan teskine, bir taraftan da kendilerini ikaza urayordu m. Onun siys sademeler arasnda sarslmasn istemiyordum. (Bu hususta Nutuk'un 37Oincide 373nc sahife ortalarna kadar bundan bahis var.) 20/Temmuz/1337 (1921)'de yazd cevab dahi "Raif Efendi'nin saltanat eklinin Cumhuriyetilie kalb-i mahss olduu hakkndaki f kri vehimdir", diyordu. Erzurum'un srar karsnda, 17/Kanun-i san/1338'de "Erzurum Mebu u Durak Bey mezunen araya geliyor. Meclis'in ve burann ahvali hakknda size malmat v erecek. "Muhafaza- mukaddesat" unvannn kaldrlarak yine mdafaa- hukuk adyla iktifa o s iin buna da tesir yapn" diye yazyordu. Bu aralk muhtelif kaynaklardan gelen malmat ve bu arada "mefkure htras" elyazsyla im tayan sarkllar arasndaki resmi, Mustafa Kemal Paa'nn hilfet ve saltanat kendisinin mefkuresinde olduu neticesinde karar klyordu. 12/5/1337 tarihli el yazlarn ve imzalar ayan bir fotoraf iliiktir. Cumhuriyet fikrinde kendi uhdesine hilfet ve saltanata dn ihana kar ok garip bir ey olacakt. Ben, bizim iin, Hilfeti ayrmak ve saltanat kald bu suretle Cumhuriyet'e gitmeyi, i ve d siyasetimize daha uygun buluyordum. Fakat a ncak son zaferden sonra bunu ortaya atabilirdik. Hkmet merkezinin de artk stanbul'da i ve d basks altnda tutulmamas fikrinde idim. Daha 9/Tern-i sn/1337 (1922) Erk -i Ummiyye riyasetinin stanbul ve Boazlarn muahededeki vaziyeti hakknda mtlam sorm ar verdiim cevapt: istanbul'a "makam- Hilfet" denilmesini teklif etmi ve hkmet mer de Ankara-Kayseri-Yozgat sahasnda mnasip bir yer olarak tesbitinin muvafk olacam ayrca bildirmitim. Hilfet ve saltanatn bekas taraftan deilken bu sefer bunu umandana vermee hi taraftar olamazdm. Mustafa Kemal Paa'nn, "Trkiye'nin banda halif olacak, bir hkmdar, sultan bulunacaktr" ifadesinin dellet ettii man, bu "mefkure hat t" fotoraftan daha iyi anlalyordu. Eer Sakarya Zaferi'nde mareallik ve Gazilik gibi unvan alan Mustafa Kemal Paa son zaferde yeni mefkuresine ulamak iin resimde grlen m hafazakrlar Millet Meclisi'ne doldurursa, mtak ve muhta bulunduumuz teceddde imkn o an-dan kendilerine u mtlam ifreli telgrafla bildirdim. BYK UZMANLAR MECLS TEKLF EDLYOR Sarkam 18/19 ubat 1922 Ba Kumandan Mustafa Kemal Paa Hazretlerine (zata mahsustur) Memleket idaresinin alaca biimler konusundaki tartmalar, bize yeni ulat. Bansn kuru an sonraki seimde, birok deerli kiiler yerine bir takm MUHAFAZAKARLARIN TOPLANMASINA kar imdiden alnacak tedbirleri ok nemli bulurum. Milli Meclis, deerli kiilerden olumazsa, iki byk saknca, memleketi bugnk yklml -tr. Birincisi: Yenilik fikri olmayacak; ikincisi, en nemli neriler, herhangi bir d uyguya kaplarak, tartmaya bile almadan reddedilebilecektir. Byle bir Meclis'e kar: , Byk Uzmanlardan kurulu kinci bir MECLS bulunmasn yararl bulurum. Bylece Milli Mec n dzenleyicisi ve terakkiye doru itici gc olaca gibi, memleketin hayatna deygin tekl erin, Milli Mecliste red ya da kabul 78 79edilse bile, bu meclis'in uyars ve aydnlatmas ile, karann deitirilmesi ve zararn esi mmkn olacaktr. Bu Meclise, AYAN diyerek, eski dnemin khne hayatn hatrlatmamak i MTEHASSISLAR MECLS' ya da daha uygun bir nam verilebilir. yeleri, bir takm kayt ve lar altnda, tpk Milletvekilleri gibi, Millete seilir. Herhangi bir meslein Yksek Tah

ini grmek; ya da Bakanlk, Ordu Komutanl, Valilik gibi mevkilerde bulunmak artlan kou ilir. 'Byk Mtehassslar Heyeti' kabul olunursa, her Vekaletin yksek mevkileri de bunla rdan ayrlr. Mesela: Askeri ura, Nafa uras gibi... ki Meclisin tasdikinden geerse, bir sre takibe esas yaplacak olan herhangi bir progr amnda direnmek ve programn uygulamasnda ama ve hedefi korumak iin bu uralarn vcudun gerekli sayarm. Aksi takdirde, Bakanlklarda kiiler deitike, program ve bunu yapan ki er az-ok deimekten kurtulamayacaklardr. Bundan baka, kabul edilen herhangi bir ey mt ssslarca da kabul olunmazsa, eletirilir ve millete de gerei gibi itibar grmez. Millet Meclisinin Millet namna bireyi red veya kabul ve kontrol hakk vardr. Fakat ih tisas sahiplerinin yapaca ey de baka olur. Normal gnlerin gelmesi ile ilgili bu tered dt ve dncelerimi arz eyliyorum. Yksek dnce ve yorumlarnz istirham eylerim. Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Cevap ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa hazretlerine mahsus. C: 18/19.2.1922 tarih ve numarasz ifreye: Memleketin idaresini elinde tutan biricik kuvvet Byk Millet Meclisinin alaca kararla rn, uzmanlardan oluturu80 lacak bir baka heyet tarafndan tetkik edilmesinin douraca sakncalar hakkndaki dnc amyla doru ve isabetlidir. Ancak, nam ve unvan AYAN olmas bile, Milletin btn haklarn ve yetkilerini kullanmak z seilmi ve seilecek olan Byk Millet Meclisinin kararlarn, almalarn, bir baka h kstlamak, Genel olarak ynetimde izlediimiz prensiplerin ruhu ile uyumayacaktr. Bu Mt ssslar meclisinin de -belirttiiniz gibi- millet tarafndan, Milletvekilleri gibi seil dikleri takdirde, ayn kaynaktan, ayn yetkiyi alm iki kuvvetin, genel ynetimde millete kar etkili olmas, hukuk alannda olduu gibi, pratikte de karkla, ikilie yol aac a doan dengesizlii uyuturacak nc bir kuvvetin vcudu gerekecektir. Fikrime gre, olmas ihtimali olan sakncalar ortadan kaldrmak iin, tek are, Millet Mec inin elden geldiine uzman ve yetenekli kiilerden seilmesini salamak ve i dzenlemelerd , komsiyolarn seiminde, Bakanlarn belirlenmesinde uzmanla nem vermekle salanabilir. diimiz feci tecrbelerden ilham alarak, Milletin idaresinde en doru yol olduu gibi, A nayasa hukuku bakmndan da en akla yakn biimi gsteren ynetimimizin glenmesi ile, gn gibi, gelecekte de yeniliklere dnk, baarl bir idare mekanizmas kurulmu olacan, a m. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Gerek Hilfet ve Saltanat meselesi ve gerekse teceddt hareketlerimiz hakknda diktatrlk le veya byk mtehas-sslanmzla yrmek meselesi, Ankara'da yerletikten sonra 8ti".'". da, aramzdaki anlaamamazlklarn essn tekil etmiti. Tafsilt gelecektir. STANBUL HKMETNN NKILAPTAN ENDES 24 ubat 1338'de Sarkam'a gelen muharrir Mahmut Sadk Bey; Mir zzet Paa'nn bana ya rahatszl dolaysyla- 3 Mart'ta verdi. 25 OCAK 1922 tarihini tayan 'Ahmet zzet' imzal bu mektup: "Canm, kardeim efendim" il ifat ile balyor, ve Byk Millet Meclisinir gitmekte olduu bir eit Hkmet Deiikli olduunu bildiriyordu. Bar hakknda baz fikirler ve temenniler ne sren, bu mektubun n cmleleri aynen unlardr: "Ankaradaki fikir cereyanlar, -Meclisdeki konumalardan anlaldna gre- bambaka bir i te gitmektedir. Bu hallerden, her vatansever zntl ve endielidir. Birliin salanmas i vletin, slam Halifelii ile merutiyeti Osmanl Sultanl ile idaresi gerekli ve zorunlu Baka eit bir idare, -ierde ve darda- zayflk iareti ve iddeti kaynak olur. Bu konu derin yorumlar yapmak, deerli ahsnza kar, pek gereksizdir. Ankara'nn tutum ve davran da birok pheler yaratmakta ve bu yzden Kabinenin itibar bozulmaktadr. Rastgele bir h keyfine, bu biare mazlum ve itaatli milleti kurban etmemelidir", diyerek, hayrl bi r bar iin ve gelecek iin fikir ve tahminlerini iki madde halinde bildiriyordu ki, ay nen yledir: I- D mnasebetlerde olduu gibi devam etmekle birlikte, ztlklardan, ayrlklardan doab sakncalarn nne geebilmek iin, ya haberleerek, ya da Ankara'nn stanbul, stanbul'un Ankara'da bulunduraca gvenilir kiiler aracl ile fikir alveriinden sa olmanz... 2- ekil ve genilii ne olursa olsun, bir eit Hkmet deiikliine gidildii yolundaki

gsterilerin imdiden ve giriimlerin daha sonra nlenmesi, dnceme gre, vatann, mille etine baldr. Bu konuda yapacanz yardmlar, Milli savunma yolunda, ondan nce ve daha yaptnz byk baarlarnz kutlayarak mbarek gzlerinizden perim, makam ferzendi e " Mahmut Sadk Bey'in stanbul mnevverlerinin fikirlerinin hlsas olarak da verdii notlar mhim olan u satrlar vard: "Devlet ve Milletin elinde Hilfet kuvveti bir kuv-ve- mnev e de olsa bir hakk- mktesep bulunmasyla ...........Geri tecvz bir kudret-i maddiyye ibraz etmemise de tedaf' bir kudreti haiz olduu, hadist ve tezahrat- hire teyid eylemesiyle Hilafet' n her halde Lzm gayr-i mnfekki olan talimat ile birlikte muhafaza ve mdafaas. Mahmut Sadk Bey ve arzumla birlikte gelen Nahit Bey ve Fevzi Paa'ya gnderdii baz tekl iflerinin suretini de ba-j na gnderen Fatih Bey Merutiyet'te nce stanbul Terakki ve t tihad Cemiyeti merkez arkadalanmdan idiler. stanbul hakknda geni malmatlar vard. st 'un korkusu Mustafa Kemal Paa'nn Hilfet ve saltanat lavederek bir Cumhuriyet kuraca kezinde idi. Kendilerine anlattm ki Erzurum Mdafaa- Hukuk'u da buna kar kendilerine "Muhafaza- Muk ddesat" adn verdiler. Enver Paa da "Bolevik Cumhuriyeti" kurmak sevdas peinde. Bu muhalefetler ve rekabetler karsnda Mustafa Kemal Paa da aldmz haberlere gre, s ve zzet Pa82 83 Il1 ! a'nn fikrine gelmiler: Hilfet ve saltanat kalacak. Fakat bu makama son zaferle berab er kendileri oturacaklar... Mefkure imzal sarkllar arasndaki sarkl fotorafn da gs rkadalarm donakald ve Mahmut Sadk u cevab verdi: "Eer hilfet ve saltanat Mustafa K 'nn alacan zzet Paa rense, Cumhuriyet'e dnden raz..." ZZET PAANIN MEKTUBU ANKARA'YA BLDRLYOR stanbul hkmetinin Hariciye nzn zzet Paa'nn mektubunun mhim tekliflerini, 5 Mart'ta a Kemal Pa-a'ya bildirdim. Ayn tarihte Erkn- Harbiyye-i reisi Fevzi Paa'ya da ' kendilerine yaplm tekliflerin, iyle Enver'le ve Padiahla temasn rahne aacan bildirdikten sonra aynen unu yazdm: "Hayat memleket iin yaplan mnakaa ve kabul edilen karrlarda aranzda bulunmamaktan do mteessirim. Fakat gerek Bolevikler ve gerekse Krdler gibi iki byk meselenin u aralk bir elde vahim bir ekil almak istidad dncesiyle Douda msterih alyorum. Hayat m da ayan itimat zabitlerle, elden olsun, bendenizi tenvir etmekliinizi istirham eyle r, arz hrmet eylerim." Fevzi Paa 7 Mart cevabnda yaplan tekliflerden kabul edilmi bir ey olmadn bildirdik ra aynen unlar yazyor: "Hariciye vekili Yusuf Kemal Bey Misak- Mill'de mnderi huss iin Avrupa'ya giderken stanbul'dan gemi ve padiah tarafndan davet vukuu bulursa gr Millet Meclisi kanunlarn tanmas hususunun Padiah'a tebli kendisine bildirilmiti. Vu bulan mlakatta Padiah bir takm beyantlarla bu teklifi kabul etmemitir. Mhim husstn u buyurduunuz me-yaddin istifsar halinde lzm gelen, izahatn verileceini arz ile takdi -i ihtiramt eylerim efendim." 7 Mart ajans Tevfik Paa kabinesinin sulh hususundaki menf tesirini izah ediyordu. Byk Millet Meclisi'nde de bir gensoru nergesi zerine Hariciye vekili Yusuf Kemal Bey' in stanbul ve Avrupa seyahati ve aralarda olan temaslar hakknda Hariciye vekleti vek ili Cell Bey'in (Bayar) beyant ajansla yaylyordu. Bu husustaki mtlam Mustafa Kemal yazdm. 11 Mart tarihli ifreleriyle zzet Paa'nn mektubu vesairenin cevab idi. Mhim no lan: "Byk Millet Meclisi Hilfet makamna baldr ve yle kalacaktr. Ancak saltanatn da Mil si'ni tanmas lzmdr..." Be gndr smet Paa ile beraber Garp Cephesi ktaatn tefti etmekteyiz. Muhabbetle gzl periz kardeim, iltifatnda bulunuyordu. 20 Mart'ta Erkn- Harbiye- Umumiyye reisi Fevzi Paa, ngilizlerin yaknda tarafeyne mta e teklif edecekleri haberini bildirdi. Bugnk ajansta bunu yayd. zzet Paa'nn bana itim t ettiim bir arkadamla elden gnderdii mektubun sebep ve hikmeti iyice anlald. stan i l'tilf devletlerinin sulh yapacaklarna inanarak Ankara mill hkmetinin bu frsat ka iin bir takm tavsiyeleri delletimle temin etmek. Ben Yunan ordusunu ortadan kaldrmadan, 1'tilf devletlerinin bize ltuf edici ehreleri

ni gstereceklerine inanmadmdan, Mustafa Kemal ve Fevzi paalara "Bu mtareke teklifini e emsali gibi siysi manevra addetmek ve ona gre tedbirler almak lzumunu" yazdm. in ne icesi de tahminim gibi kt. 84 85DOUDAK FKR VE FLt MUHALEFET Son zaferden sonra atacamz admlarn lsn tayin edebilmek iin, Milletin ve Ordunun indirme kudret ve kabiliyetini gznnden ayrmamak lzm geldii kanaatindeyim. Tarihimizi okuduumuz bir ok hdiseleri ve hele iinde yaayarak ve hatt vazife alarak grdmz h leri ve stikll Harbi, bize bu hususta ok dersler vermiti. Bir ok parlak muvaffakiyetleri, lsz atlan admlarn sfra indirdiini ve ileri adm ken geriye tepmenin iddeti bizi daha gerilere gtrdn de grmtk. Ve yine btn ruh ih misallerinden tetkik ettiim bir meselede muvaffak veya muzaffer olmu bir kudreti n nasl ypratld ve andrlddr. Muzaffer diktatrlerin tarihte gsterdikleri ehr hususundaki ruh galeyanlar neticesi her eyi kendi hayatnda yapp bitirmek hevesidir. ahsiyetlerinde toplanan kudretin cazibesine kaplan yeni kitlelerin alk ve hayranlklar karsnda bu diktatrler, her eye kadir olduklarn zannederek, zaman miline dahi ehemmi ermezler. Ve kendilerini muvaffak eden fikir ve silh arkadalar, eski selhiyetlerini muhafaza ettiklerinden onlar da hor ve hakir grrler. Bu suretle alklar arasnda nerede geldii belli olmayan birok zararl ve hatt tehlikeli fikirler de fiile inklp eder. Ge aksi darbeler, ruh hummasna tutulmu kymetli ahsiyetleri belki tedavi edebilir. Faka t bazan da bu darbeler, o kadar seri ve o kadar mull olur ki, kendisini de silip gtre bilir. Bazan da sarsntda braktklar millet btn arlklarn eker. stikll Harbi iinde Bat isyanlarnn douya sirayet etmediini ve iin nihayet baz fiki eri hadleri iinde kaldn -birinci blmde- izah etmitim. Fakat zafere dayanarak atlacak admlarda ok vranmak ve Milletin ve Ordunun nabzn elden brakmamak lzmd. Dounun Mustafa Kemal Paa urum Kongresi'ne almamak arzusu ve Sivas Kongresi'nden sonraki itirazlar nihayet bir fikrin izhar idi. Ve Ben de Mustafa Kemal Paa vesaireye sylediim ve yazdm gibi f rleri tazyik ile deil, ikna ile yola getirerek ileri gzel idare etmitim. Elli imza ile, "Sen Kim oluyorsun?..." diye ekilen ak bir telgraf ve bu halkn mebusl arndan birinin hatt Sakarya Zaferi'nde mir ve gazilik unvann aldktan sonra dahi By t Meclisi krssnden Mustafa Kemal Paa'ya kar-i: "Meclisin hakkn gasp ediyorsun. Gasp ek istiyorsun. Hakk- sarihimizi vermeyiz" demesi ve yine dier bir Erzurum mebusunu n da: "Bu tarz- hareketinizle milleti rezil edeceksiniz" demee cret etmesi; bir fik rin izhar deil, fiil sahada tezahrat idi. (Nutuk, sahife: 402, 403). Hilfet ve saltanat almak, bir evvelki zaferde rtbe ve unvanlarn son mertebesini alm b lunan muzaffer bir kumandan iin bir kapris olabilirdi. Ve bunu alklayanlar ve tevik edenler de ok olacakt: Onu ve milletini sevenlerin vazifesi de ona halkn ve ordunun hazm- tahamml derecesine kmayacam apak syleyerek onun tabi halet- ru-hiyesine i te birinci blmn sonlarnda Ankara'ya gitmek zaruretinden bahsederken sylediim vehi zaferin mknatslad ahsiyetin cazibesine kaplarak etrafna ecek dkntlerin erl z tehlikeli kaprislerinden uzaklatrmak mecburiyetinde idim. Atacamz teceddt admlar leti cehl ve fakirlikten ve vatan da harabden kurtarmaklmz gerekti. Bunu kendilerine e teklif eden ve halkn ve ordunun hazm- tahamml derecesini fiilen lenlerden biri de B en idim. 86 87 LBtn bu dncelere dayanarak hkmetin ekli hakkndaki fikrim u idi: SALTANATIN LAVI HLAFETN AL OSMAN'DA BIRAKILMASI Teceddt hareketlerine muhta olduumuzu ve bunu yksek mtehassslar meclisine dayanarak v halk meclisi kontrolnde olarak plnl bir surette yapmak hususundaki teklifinde uzak tan yaziyle Mustafa Kemal Paa ile anlaamamtk. Teklifimi ve aldm cevab, yukarlarda tin yeni ekli hakknda kar karya gelmeden, fikir ve ibirliine imkn olmayaca da ta unu da sebebleriyle izah etmitim. Hkmet eklinde ben tedkik ve tetebbulanma ve grg ve ecrbelerime dayanarak Hilfet ve saltanat eklinin bir arada devamn kalknmamz iin old ar, d siyasetimiz iin de zararl gryordum. Hele hanedan deitirmek hem milli birlii sarsacak, hem de meden cihana kar bir gerilik gsterecekti. Kalknmamz iin zararldr, nki: Her kim olursa olsun, halk iinden uzun m ip saraylarda, ancak muhitinin gzleriyle ve kulaklaryla vatan ve milletin halini s eyretmek artk bu asrda ileri milletler iin bile zaran grlrken; bizim gibi medeniyet c

miasnda gerilerde kalm olan bir millet iin, daha ok zararl olacak idi. Devlet reisini etrafn bir takm dalkavuk almasna ve bunlarn milletle devlet reisi arasnda sar bir ekil etmesine mani olabilmek iin Hilfet ve saltanat bir elde toplamamak en bata gelen bir tedbirdir. Bundan baka Hilfet, dinle; padiahlk ise, dnya ileriyle ilgili olduun , birbirine zddlr. Bunun iin ayr iki ahsiyete ihtiya vardr. D siyasetimiz iin de zararldr; nki, papann ayn zamanda kral olmas bize ne kadar g Halifenin padiah olmas da mterekki milletlere o kadar garip grnr. Bu halin devam yi aleyhimize trl neriyat ve propagandaya sebep olacakt. u hlde, Hilfet'i saltanattan ayrmamz lzmd. Bu lzumu, halkmza kolaylkla anlatabi sen mill hkmet ile baarlan stikll Harbi de bize hak veriyordu. imdi mesele ayrlan t, ne yapmakta idi? Bu mevkie uygun bir hanedan m getirecektik, yoksa eski hanedan dan bir bakasn m koyacaktk? Her iki k da milleti ikiye ayrabilirdi ve gnn birinde kuvvetli ahsiyet kimse, teki h dann elinden dier unvan da almaya kalkabilir ve tarihimizin seyri bir daire zerinde yryerek ayrldmz noktaya gelebilirdi. slm leminde Osmanl hanedannn mevkii daha kamyle tannmt. u hlde saltanat lavederek en gelimi bir idare sistemi olan Cumhur mek ve Hilfet'i de olduu yerde ve ahsiyetlerde brakmak, bize en uygun bir tarz olaca kt. Zaten fiil sahada dahi bu i artk kvamna gelmi bulunuyordu. Dou halknn ve ordumuzun bu ekli hazm ve kabul edeceini ve hatt memnuniyetle karlaya aknen biliyordum. Fakat Mustafa Kemal Paa'nn Hilfet ve saltanat almas halinde fikren e fiilen aleyhte tezahrat da phesiz gryordum. Bunun iin Erkn- Harbiye-i Ummiyye reisi Fevzi Paa'nn stanbul ve Boazlarn muahedede yeti hakknda mtlam sormasna kar daha 12 Tern- sn 1337'de (Kasm 1921) verdiim 'u makam- Hilfet kabul edin" demi ve hkmet merkezinin artk oraya gitmemesi lzumunu i etmitim. 88 89 YEN BR DNEM BALIYOR te: 9 Ekim 1920 leyin Trabzon'dan Alemdar vapuruyla hareketle Mudanya Konferansnn son erdii 11 Ekim sabah inebolu'ya ve 15 Terin-i evvel pazar gn saat 3'de de Ankara'ya b u dnce ve bu teklifle geldim. Mustafa Kemal Paa ve dier baz arkadalarmz karlamay arldk, ptk ve yllk hasret ve heyecanmz andk. ankr kapsnda bir merasim k rlikte Byk Millet Meclisi'ne gelerek mevcud arkadalarmzla da selmlatk ve saygla-t 16 Ekim sabah Mustafa Kemal Paa ile Bursa'ya hareket ettiimizden, Byk Millet Meclisi' nin itimmda bulunamadm. Sayglarm yksek riyaset vastasiyle Byk Millet Meclisi'ne a Trende stanbul ve Trakya kumandanlna gitmekte olan Refet Paa (General Refet Bele) ve mdafaa-i milliyye vekili Kzm Paa (General Kzm zalp) da vard. Bir mddet ayr bu Mustafa Kemal ve Refet Paalar benim yanma geldiler. Mustafa Kemal Paa, ilk olmak ze re bana u suali sordu: "Refet Paa padiaha ne diyecek?" Ben, "Halife hazretleri" derler cevabn verdim. M. Kemal Paa: "Bu ekil iyi. Halife hazretleri dersiniz olmaz m Refet Paa?" dedi. Refet Paa bunu sknetle kabul etti. Saltanatn lavi Hilfet'in Al Osman'da braklmas h mtlam Bursa'ya varmadan nce de apak Mustafa Kemal Paa'ya syledim. O, henz kat o klifimi beenmi grnmyor; fakat itiraz da etmiyordu. Bursa'da Fevzi ve smet paalarn da fikirlerini alacakt. Ben mtlam bu arkadalara da syledim. Onlar da ayrc Kemal Paa ile grtler. Ortaya yeni bir forml kt: Mustafa Kemal Paa'y en kk bir ehzadeye: "Hilfet ve saltanat naibi ve ayni zamanda da ktatr yapmak..Naiplii ismet, diktatrl de Fevzi Paa bana syledi. Ben de i ve d mahzurlarn uzun uzadya isbat ettim. Ve bir ehzadeye naipliin Hilfet anat makamna kmak iin bir basamak olacan; hrriyeti en gaddar bir hkmdardan kurtar llini de btn cihana gs gererek kendi kanyla kazanan milletimizin vsiye muhta olmad u gibi geri fikirlere ordu kumandanlar sfatiyle arka olmamaklmz lzumunu ileri srdm SALTANAT KALKACAK HLAFET KALACAK Mustafa Kemal Paa'ya da Sulh konferansna, "salanat lav ve hilfet'i Al Osman'da brakma suretiyle tam mill bir ehre ile gitmekliimizin faydasn, dier ekillerin ite ve dt klar douracan" izah ettim. stanbul'da ortaya kan ve Sarkam'taki Varlk gazetesince tenkide urayan Kemalist tbi cneb gazetelerinde de gittike yayld hakknda da mtlam ylece syledim:

Daima iftihar edeceimiz Trk Milliyetilii ve Trk Demokratl, mill birliimizi ve mil izi perinleyen ve bir dzeye artran millerdir. Bu gzel vasflarmz, Trk varln ve rekki cihana en doru ve en kolay anlatabilir. Kayna bilinmeyen Kemalist tbiri etrafmz a toplanm bir azlk ifade ediyor. Halbuki btn millet etrafnzdadr. Bunun iin bu dar ire ilti90 L 91 fat buyurmaynz." (x) / Mustafa Kemal Paa, hakkmdaki dncesini apak' ylece ifade etti ve baka mtlada bu "Sulh heyetimize seni ba murahhas olarak gnderemem. nk kafanla harekette srar edersin smet Paa'y gndereceim; nk szmden dar kmaz." Ben de u cevab verdim: "Hakkmdaki tevecchlerinize teekkr ederim. Zaten Gmrii ve Kars konferanslarnda bamura sla tayinime kar diplomat olmadm iin ffm rica etmitim. Israr buyurduunuz iin etinde kaldm. Avrupa diplomatlarnn karsna yine beni karmanz Trkiye'nin biricik di r ordu kumandan olduu manzarasn arzedeceinden, mill menfaatimize de uygun dmezdi. Burada muhtelif grmelerimiz neticesinde gerek Mustafa Kemal Paa ve gerekse Fevzi ve s met paalar, benim formlm kabule muvaffak oldum. imdi mesele, Halife olarak kimi tutma lzm geldii hakknda da fikir birlii yapmakta idi. Mustafa Kemal Paa Vahidettin'in kal asn istiyordu. Sebep olarak da gl olduundan, szmzden dar kamyacan, eer M bize zorluklar karabileceini ileri sryordu. Buna kar benim mtlam u idi: Millete ve bizi de si diye (x) Tannm bir Fransz yazar olan Madam Gaulis Bursa'ya gelmiti. Mustafa Kemal Paa, bu dama byk zorluklarla tedarik olunan onbe-bin lira mkfat verere.^ stikll Harbimizi ve sseten kendilerini Bat lemine tantmak zere bir kitap yazdrmak istiyordu. nce yemek ma asnda hayli grld, sonra da Madam'n abuk ekildii bir elence lemi balamt. Gau st yerine Trk Milliyetileri tbirini kullanmas lzumunu Mustafa Kemal Paa'ya burada gr ica etmitim. Ertesi gn de tekrar hatrlatmak zaruretini duymutum. fetva kararak idama mahkm eden ve dmanlarmzla birleerek mill hkmetimize kar Ha ren bir adam tutmak; millete kar olduu kadar, tarihimize kar da bizi kk drr. Yeni halifenin kyafet ve vazifelerini tesbit etmekle ona bir snr izebiliriz. Fevzi Paa da benim mtlam kabul etmekle kararmz: "Padiahln lav ile hilfetin Al e halife olarak Mecid Efendi'nin getirilmesi suretinde tesbit olundu. 29/Ekim 1922 akam Mustafa Kemal ve smet Paalar ve ben Ankara'ya geldik. TARH BR GN VE TARH BR CELSE ' 30 Terin-i evvel 1338 (1922) tarih bir gn oldu. Ben Meclis mzkerelerine ilk olmak zer itirak ediyordum. Birinci celsede nce smet Paa Hariciye vekilliine ve sulh konferans ba murahhaslna tayini dolaysyla sz ald: "Byk Millet Meclisi Ordularnn Meclisi tibat, fart- itimat, fart- ihtiramn getirmekle beraber takdim ediyorum. (Alklar) Vata halas iin en aziz eylerini ve dnyann btn vesayitine kar iki seneden beri hayatlar feda etmi olan aziz ehidlerin hatralarn daima ruhumuzda, vicdanmzda muhafaza ediyor O ehitlerin ervahna fatihalar ithaf edelim" dedi. Heyet-i Ummiyyece ayakta ehitleri n ruhuna fatihalar okunduktan sonra Bat Cephesi hareketlerini izah etti. Yeni vaz ifesinde dahi "Sizin itimad ve mzaharetinizle siyset leminde de temine muvaffak ola caz" dedi. Benim szlerim ksa olduundan ne sebeble syledim ve neler syledim aynen zab dan okuyalm: 92 93.-i Hamdullah Suphi Bey (Antalya) - Kzm Karabekir Paa hazretlerini aramzda grdk bize izah t vermeleri iin arkada lanmz rica ediyorlar. KAZIM KARABEKR KONUUYOR Kzm Karabekir Paa (Edime) - (Srekli alklar arasnda krsiye geldiler) ark Cephesi'ni e lyezal olan hrmetlerini muhterem Byk Millet Meclisimize lisnen arz etmekle byk bah arlk duyuyorum. En acem bir neferin de kalbinde evvel Allah korkusu, sonra sevgili Peygamberimizin ak, ondan sonra da Byk Millet Mecli-si'mize hrmet ve itaat yayor. (A ). Bugn milletimizin birliini temsil eden bu nurlu Meclisimizi yaratt Mill zaferlerle arkta-garpta milletimizi saran esaret zincirleri nasl krld ise, naallah son halkala an ve stanbul zerinde kalan bakiyesi de pek yaknda bu suretle paralanacaktr. (Alklar llah sedalar) Mebusu bulunduum mazlum ve masum Edirne bugn milletimiz sayesinde byk b

ayramlar yapyor. rpnyor. Ben de bu dakikalarda aranzda bulunmakla byk bahtiyarlk d m. (Sefa Geldiniz sedalar) naallah mill zaferlerimiz gayesini tamamen idrak ettikten sonra ordularmz tabiatiyle hali sulha geerken yine bu mill birliimiz sayesinde ilim ve irfan ordular da seferberlie balar ve hariten bizi sarsmak isteyen esaret zinciri gibi dahilde de bizi ayni suretle saran fakir ve cehle kar ayni suretle her taraf ta hcum ederiz. Ve Cenah- Allah'n inayeti ve sevgili peygamberimizin bize olan yardm ve byk milletimizin birlii sayesinde milletimiz yaknda refah ve saadete, ilme ve irf ana kavuur. Ve biz de bu suretle ebediyen me'sut oluruz. Arz- tazimat ederim ve btn a rk Ordularmz nmna btn kalbimle sizi selmlarm ve bu suretle aranza karmakla bahtiyarlk duyarm. (Alklar) Benden sonra birka mebus hakkmzda takdirkr szler syledi. Ve bir takrir zerine bana, ve Fevzi paalara riyaset vastasiyle Meclis-i lnin teekkrlerinin tebli teklifi mtt bul olundu. Birinci celse byle bitti. kinci celsede ruznmedeki baz te-beri mzkere ol u. STANBUL HKMET DEVREDE Tarih olan celse saat bete balayan nc celsedir. Mustafa Kemal Paa'nn reisliinde t karar yine yrd. yle ki: stanbul'dan Tevfik Paa'nn bir telgrafnmesi okundu. "Gazi M Kemal Paa hazretlerine " diye hitap ediyor ve kazanlan muzafferiyetin ikilii kaldrdn htan sonra yle sylyor: "Taraf- senave-riyle grp anlamak zere ahvle vakf ve emn r ztn buraya gayet mahremane talimat hamilen ve sr'at mmkne ile izam mtemennadr e 7/9/1338. Sadrzam Tevfik. Mustafa Kemal Paa verdii cevab da okudu. Hlsas: "Siyset- devleti teviten becaniye eleri hususunun ne derece azm mesuliyeti bada olaca derkrdir efendim" diyor. Tevfik Paa 29/10/1338 tarihiyle ve yine sadrzam Tevfik imzasyle fakat bu sefer "Byk M illet Meclisi Riyset-i calilesine" hitbiyle "Konferansa Babli'de Byk Millet Meclisi d davet olundu" diyerek ve "Byk Millet Mecli-si'nce tayin olunacak bir ztn talimat- ma hssa ile hemen gnderilmesi"ni istiyor. Birok hatipler stanbul hkmeti aleyhinde sze baladlar. Bu esnada Mustafa Kemal Paa b dasna ard. 94 95 LOrada Doktor Rza Nur Bey de vard. Bana mtlam sordu: ' "Saltanatn lav ile hilfetin Al Osman'da braklmas kararmzn Meclis-i liye teklifi im. Mustafa Kemal Paa da Rza Nur Bey'e: "O takriri yaz", dedi. Rza Nur Bey: "Pekiyi", d iyerek kt. Biz ikimiz kalnca Mustafa Kemal Paa bana yle syledi: (Nutuk, sahi-fe: 41 "Krsden padiah hkmeti hakknda iddetli beyantta bulunman fakat Hilfet'in Al Osman' hakkndaki fikrini izhar etmemeni rica ederim. Rza Nur Bey btn esaslar havi bir takrir hazrlyor." Ben de, "Pekiyi Paam", dedim ve Meclis'e girerek sz aldm ve aynen unlar syledim: (sab t ceridesinden): Kzm Karabekir Paa (Edirne) - stikll Harbimizde dmanlarmzn almalarn kolaylaya r her fenal yapmaktan ekinmeyen bir gruhun bu gnde anl sulhumuzu bozmak ve kart ala kar adm attn gryoruz. Ervah- habise gibi karmza kan bu ehinah vekill nin balangcnda yalnz orada deil arkn en hcra yerlerine ve en masum halkn arasna k t ellerini salmasa idi, hatt benim ktaatmn, benim kararghmn iine kadar Ferid Paa m ehirli mektuplar gndermemi olsa idi; bugn, bu erefli gnlere biz sulh salonuna, hatt k psna kadar girmesine pek byk bir iddetle mukabele etmeliyiz. Zira bizim bu mukaddes a altndaki feryadmz, bizim milletimizin akan kanlarn, masumiyetlerini biz cihana lzm duyuramyoruz. Binenaleyh eer bu herifler bizim anl milletimizin anl sulh heyeti ile upa'da grnecek olursa, cihan efkr- ummiyesine, ite Trkiye'de iki kuvvet mevcuttur. A arnda, ittifak yoktur, eklini vereceklerdir. Bunlar yazdklar eyde Babli kelimesini Byk Millet Meclisi'ne t etmek kadar eytanl da brakmyorlar. (Kahrolsun sesleri) Bize Antantn Ermeni ve Yunan vvetlerini kendi kuvveyi tedibiyyesi gibi meydana kard zaman. ANKARA, STANBUL'A ATE PSKRYOR Refik Bey (Konya) - Celltlar gibi. Kzm Karabekir (Devamla) - Daha ilk gnnde bu ktleri unutmadk. Birinci Ferid Paa devr apandktan sonra, ikinci Tevfik Paa perdesi alyor. Bunlar birer kukla, birer karagz gi i idraktan mahrum, vicdandan mahrum bir takm insanlardr. (Bravo sedalar) Binenaleyh,

gerek fetvalar ve gerek bu muhabert, ihanet dosyasna koymakla beraber, bugn Trkiye B Millet Meclisi kat' emriyle ve ilk frsatta istikll mahkemesiyle bu adamlara lzm olan uameleyi yapmaldr. Bugn stanbul'un milyonla mazlum insanlar, bizimle beraberdir; Ve inliyorlar. Binenal eyh zannediyorum ki buradan kacak ufak bir iaret, bu melunlar ayaklar altnda inetece r. (Hi phesiz sesleri). Bu telgrafn metninde, eer Babli girmezse slm leminde by apaca beyn ediliyor. Harb- Ummi'de cihat iln edilmiken ben mtemadiyen -Kendi ahsm n olarak sylyorum- gerek anakkale'de gerekse Irak'da slm askeri ile harp ettim, (male ef sesleri). Halbuki bugn stikll Har-bi'ni yaparken ve aleyhimize bu cihat fetvas kar ken arkta slm kardelerimle en yakn temasta idim. Onlar ilk ellerini bize Anadolu Mill etine uzatmlar ve stanbul hkmetini teln etmilerdir. Demek oluyor ki oradan kan cih milletin birliinin milletin ruhundan doan 96 97 L-"Memlekete olan ballm ve size olan samimiyetim her zaman olduu gibi imdi de fikrim pak sylemeye beni mecbur klar. Meclis'in ekseriyetini kaybetmi olmas fiil bir tezah u takrirle sizin hilfet ve saltanat almak sevdasnda olduunuz kanaati belirmitir. Kk d salmaktadr. Korkarm ki bu takrir aramba gnki itimnda galiba daha az rey bulacaktr ik bir i zerindeyiz. Hilfet ve saltanatn hanedan deitirmesine kar arkta; vakit vak ren fikr tezahrn, fiil ekle inklbndan korkarm. Garp halk ve ordusu hakknda sz s m yoksa da iin vahim bir neticeye varabileceini temasa geldiim mebuslarnn halet-i ruh iyyesi gstermektedir." (x) "Ya, demek fikren ve fiilen tezahrattan endie ederek arktan geldiniz, diye kzgn cevap aldm. Dedim: "Evet, sizin hilfet ve saltanat almanz arzunuzu haber aldm. Buna kar arkta emr-i vak beklemek ve zuhura gelecek tezahrat karsnda iin nerelere kadar varabileceini kestirem diimden halimize ve tarihimize kar fikrimi Byk Millet Meclisi'nde beyn etmek ve daha e sevgi ve sayg ile bal olduum bakumandanm ikaz etmek istedim." SAVA BlTM, KAPIMA YAKLAMITIR Mustafa Kemal Paa'nn Hilfet ve saltanat almay bir mefkure olarak besledii bugn apa akam grtm birok mebuslar da bu fikirde idi. Hatt be(x) Nutuk, sahife 417'de "fikri ve fiil tezahrattan" bahsetmesinin sebebi budur. ni ikna iin Meclis'de syledii baz nutuklarndan paralar okudular: 1 Mart 1338 (1922) n tkunda: "Efendiler stanbul, Cenab Peygamberin bizzat alka gsterdii, Eba Eyyu-bi Ensar i Halit hazretlerinin ondrt asrdan beri mehedinin temas ve uzaktan gzetim altnda tutt uu bir ehirdir. Milletimiz bu gzel ehirde beyz yldr makam- mually hilfeti' muha ir." 20 Temmuz 1338 celsesindeki nutuklanndan: "Meclis-i linizin ilk itim gnlerinde kabul ettii bir ess vardr ki o ess anant- milliyye ve mukaddesat- diniyyemizi tamamen mah bulundurur. imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da o olmasa tevfiki harekt ederek netice-i mesudeye emniyetle vasil olacamza phe yoktur." Daha buna mmasil beyant ve kure hatrah ve imzal ve ayrca yalnz sarkl fotoraflar gsterdiler. Bunlar benim de vaktiyle rendiimi ve ayn kanaati bellediimden yeni karrlarnzda ara unmak iin geldiimi syledim. Herkes benden medet umuyordu. Benim Saltanat kaldrmak ve Hilfeti Osmanl hanedannda brakmak hususundaki teklifime itiraz edene rastlamadm. u ha de Kasm iin bu essta bir takrir hazrlanmasn ve benim de ayrca teebbste bulunacam a syledim. Baz ztlar daha ileri giderek Mustafa Kemal Paa'ya 20 Temmuz 1338 (1922) celsesinde bakumandanlk kendilerine tevcih olunurken, zaferle beraber diktatrlk kuracandan endi denleri tatmin iin verdii vaadi kendine hatrlatmay istiyorlar ve nutkunun u parasn uyorlard: (.."Makama riyasetinizde bulunmakla mubah olan "acizleri, o gn iki kere mesut olac am. kinci saadetimi temin edecek olan husus, benim bundan sene evvel dava-y mu-kadde emize baladmz gn bulunduum mevkie rucu' 100 101 Li edebilmekliim imkn olacaktr. (Alklar). Hakikaten sine-i millette serbest bir ferd-i m llet olmak kadar dnyada bahtiyarlk yoktur. Gerekleri bilen kalp ve vicdannda mnevi ve mukaddes kazlardan baka zevk tamayan insanlar iin ne kadar yksek olursa olsun, madd

akamtn hibir kymeti yoktur... Szlerime hitm verirken mevzu-u mzkere edilecek kanund selhiyetin muvakkat olmasn nazar- dikkatte bulundurmanz rica ederim, (iddetli alkl Bir de suretini aldklar Rza Nur Bey'e yazdrd takriri okuyorlard: Esbb-i tnucibede rak u kayt vard: "Eski Osmanl imparatorluu mnhezim olup yerine yeni ve mill bir Trk evleti, yine o zamandan beri padiah merfu (kaldrlm) olup yerine Byk Millet Meclisi k lmutur" deniyor ve sonunda: "Binenaleyh bervechi t kararn ittihazn talep ederiz" diy k 6 madde sralanyordu. Maddeler aynen yledir: 1- Osmanl mparatorluu otokrasi sistemi ile beraber mnkariz olmutur. ,; 2- Trkiye Devleti nmiyle gen, din, mill halk hkmeti esslar zerine messis by Hkmeti teekkl etmitir. 3- Yeni Trkiye Hkmeti yklan Osmanl imparatorluu yerine kim olup onun milli snrlar yegne varisidir. 4- Tekilt essiyye kanuniyle hukuk- hkmrn milletin nefsine verildiinden istanbul'd lk madum ve tarihe muntekildir. 5- stanbul'da meru bir hkmet mevcud olmayp stanbul ve civar da Byk Millet Meclisi' ir. Binenaleyh oralarn umur-u idaresi de Byk Millet Meclisi Hkmeti, memurlarna tevdi dilmelidir. 102 6- Trkiye Hkmeti, hakk meru olan makam- Hilfeti esir bulunduu ecnebiler elinden ku ktr. DOU VE BATI CEPHES KUMANDANLARI MESELEY HALLETT Vaziyet ok nazikti. Sakarya Zaferi'nden dolay rtbe birden alarak mir olmu olan ve bir unvan saylan Gazi'lii de alm bulunan herhangi bir bakumandann daha byk ve son o ir zaferden dolay alaca rtbe, u ay nce Meclis krssnden yapt vaad mucibince sine fert olmasnn hakikatte kolay olmad grl-. yordu. Geri ben buna bir are bulmutum: nce saltanatn ilga-siyle Hilfeti Osmanl hanedannda k suretiyle sulhu akdetmek. Bundan sonra Cumhuriyet iln etmek ve Cum-hurreisliine srf tarih bir nm almak suretiyle mkfatlandrmak ve madd olarak lnceye kadar da bu m rfihlerinden istifade etmek zere Mustafa Kemal Paa'y intihap etmek ve Millet krssnden verdii vaad mucibince istifasndan sonra halka serbest cumhurreisi intihap ettirmek . Fakat birtakm frsat kollayclar bunu benim kendi yerine gemekliim iin bir tertip oldu kknda Gazi'ye yetitirmilerdi. Gyabma "Karabekir'le ok etin uraacam" dediini de ^ikleen vaziyetimi hsn-i idarede ayni zamanda milletimizin menfaatlarna uygun grdm f imin kabuln temine urayordum. lk i herkesin iyi karlad ve milletin selmetine en uygun olan formln Gazi'ye kabul esi idi. 31 Ekim sabah smet Paa'y buldum ve onu dn Meclis'in ekseriyeti bulunmamasnn nn daha fena bir ekilde tecelli edecei103ni, o kadar byk tehlikeleri atlatp byk zaferler kazandktan sonra, siyset sahasnd eriksizlik neticesi halk ve orduyu dile getirmenin madd ve manev mesuliyetinin Dou v e Bat cephesi kumandanlarnn birinci derecede omuzlarna ykleneceini, uzun uzadya anla smet Paa, "Biz ne yapabiliriz?" dedi. Ben, "Birlikte ankaya'da Gazi'yi ziyarete gideriz ve unu syleriz: "Dou ve Bat Cephesi kumandanlar sfatiyle bakumandanmza arzederiz ki yazdrp imzalat herkeste Hilfet ve saltanat sizin alacanz endiesini dourmutur. Mebuslarn ou bun edir ve mesuliyetten korkarak memleketlerine gitmek zere hazrlanyorlar. Dou ve Batda halkn vukuu tabi olacak olan tezahrata kar ordularmzn kar durmas s ordunun da bu tezahrata itiraki mmkndr. Bunun iin bu takririn geri alnmas ve bunu ine "saltanatn kaldrlmas ve hilfetin Osmanl Hanedannda braklmas" esasnda yeni bi ortaya konmas lzmdr. Aksi halde hibir mesuliyet kabul etmiyorum." smet Paa teklifimi muvafk buldu. Fakat sz kendi idare edeceini, benim mmkn olduu k muhafaza ile Gazimizi kzdrp ii inadna fena mecraya dkmek tehlikesine maruz brakmama lif etti. Ben de bunu maksad temin etmeleri artyla kabul ettim. GAZ RENKTEN RENGE GRYOR: PEK! 31 Terin evvel sabah ankaya'da Gazi'yi ziyaret ettik. Salonuna girince "Hayr ola! Dou ve Bat Cepheleri kumandanlar bir arada, ne haber?" dedi. smet Paa da ziya104 retimizin maksadn, teklif ettiim tarzda, apak syledi. Gazi sknetle dinledi. Fakat renkten renge giriyordu. Kzd zamanlardaki mutd uzun ekileriyle sigarasn da i

met Pa-a'nn sz bittikten sonra eline bir kt-kalem ald ve bana sert sert bakarak, "P Paam, ne tarzda istiyorsanz syleyin yazaym", dedi. Dedim: "paa hazretleri, Ummun arzusu: Saltanat mlgadr. Hilfet hanedan- Al Osman'a ait irden ibarettir. Rza Nur Bey takririnin 6'nc maddesini tadil edici yeni bir takrir teklif eder. Netice esasl ve btn milletin sevinle ka-Ibul edecei bir kanun yaplmasna kabul edilmesiyle me- ele gzel haloldu. Bunun zerine bu tadil takririni her mzn de sze fkanmasiyle tesbit ettik. Gazi, bana lifi yapt: "Yarn Meclis'te ekseriyeti temin iin kinci Grup azasiy-ile de grerek tadil teklifini nlat. Her halde yarn ekseri-jyeti temine almalsnz. te ortaya koyduum forml nihayet bu suretle Dou ve Bat cephesi kumandanlar arasnda an'n kendi I eliyle yazlarak 1 Kasm iin hazrlanm oldu. leden sonra 4'de, nc Kolordu kumandanlndan mebus olan Selhattin Bey'in evinde, 'un ileri gelen ve eskiden tandm arkadalar ile grtm ve yarn iin hazrladmz t formln uzun uzadya mnakaa ettik. Muvafk grdler ve akam gruplarnda greceklerin e ekseriyetin teminini ve bu hayrl kanunu karmamza yardm edeceklerini vaad I ettiler. Ben de ayrca dier bildiklerimi yarn iin temin et-itim. 1051 KASIM KARARI 1 Kasm 1338 (1922) aramba gn saat l:45'de Meclis btn azas bir arada olarak ald. kririn 6'nc maddesini deitiren bir takrir var, onu okuyoruz", dedi. Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti Cellesine "30 Terin-i evvel 1338 takririnin altnc maddesinin ber-vech-i t tadilini teklif eyler iz: Madde 6- Hilfet Trklere, hanedan- Al Osman'a aittir. Trkiye Devleti makam- Hilfetin i tinatgahdr. Halifelie, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan bu hanedann ilmen ve ahl lh ve eret olan intihb olunur. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti hakk- meruu olan Makam- Hilfeti esir bulunduu ec linden kurtaracaktr. Sinop Mebusu Rza Nur ve 54 imzal KNC GRUP DA DESTEKLYOR kinci Grup'da Selhattin, Hseyin Avni ve arkadalar olmak zere 26 imzal ayn mealde bi rir verdiler. lk sz Gazi ald. Peygamberimizi ve Hilfet'i medh ve sena etti. ok uzun sren szlerini larnda, "Bundan sonra makam- Hilfet'in dahi Trkiye Devleti iin ve btn lem-i slm i r feyizkr olacan da istikbl btn vuzuhiyle gsterecektir. (nallah sesleri) Trk ve leti bu iki saadetin tecelli ve tezahrne menb ve mene olmakla da dnyann en bahtiyar b r devleti olacaktr. (naallah sedalar) Takrirler, er'iye, Adliye ve Kanun- Era'sil encmenlerine havale olundu. Ve bu encmen ler bir arada toplanarak mzkereye baladlar. Biz kumandan da bu tarih mzkerede bulunduk. Mustafa Kemal ve r da sz sylediler. Bana azm amaya hacet kalmad. Uzun mzkere ve mnakaalardan sonra, istediimiz iki ma r kanun lhiyas vcuda geldi ve Gruptan sonra da Meclis'e arz olundu. Ve okunduktan s onra, tayin-i esmiyle reye konulmasna Gazi itiraz etti. bunun zerine Reis: encmenin -tefikan ihzar ettikleri beyanname ve mevadd kabul buyuranlar ltfen ellerini kaldrsn lar. Efendim, mttefikan kabul edlimitir. (iddetli alklar). Bu akam mevlt kandili idi. "Bu, tarih ameliyenin hayrl olmasna bearettir", denildi. akam ve ertesi gn bayram kabul olundu. ki kanun maddesi unlardr: Madde-1: Tekilt- essiyye kanuniyle Trkiye halk hukuk- hkimiyet ve hkmrnsini mm olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ahsiyyet- mneviyyesinde gayr- kabil-i terk ve tec ve fera olmak zere temsile bil-fil istimale ve irade- milliyyeye istinat etmeyen hibi r kuvvet ve heyeti tanmamaya karar verdii cihetle misak- mill hududlar dahilinde Trki e Byk Millet Meclisi hkmetinden baka ekl-i hkmeti tanmaz. Binenaleyh Trkiye halk ahsiyyeye mstenit olan stanbul'daki ekl-i hkmeti 16 Mart 1336'dan itibaren ve ebediy en tarihe mntekil ddeyler. Madde-2: Hilfet hanedan Al Osman'a ait olup halifelie Trkiye Byk Millet Meclisi taraf an bu hanedann ilmen ve ahlkan ered ve eslh olan intihap olunur. Trkiye Devleti makam hilfetin istinatgahdr.

106 107 LtSMET PAA LOZAN'A HAREKET EDYOR 5 Kasm akam smet Paa heyeti trenle hareket ettiler. 17 Kasm'da da Vahdeddin bir ngil zrhlsyla kat. 18 Kasm'da Millet Meclisi'nde Vahdettin'in hline ve halife olarak Meci fendi'nin ilnna, mevcut 162 reyden 148 reyle karar verildi. 9 rey mstenkif, 3 rey S elim Efendi'ye, 2 rey de Abdlrahim Efendi'ye verilmiti. YEN HATT-I HAREKETM stikll Harbi'nde olduu gibi bu inklp hareketimizde de fikirlerimizi serbest bildirmek ve mnakaadan ekinmemek suretiyle ben vazifemi byk bir vicdan hazzyla yaptm gibi k i ilk gnden gerek stanbul hkmetine ve gerekse henz tannan halka kar muhafazaya ve t -ya altm bakumandanm ve eski silh arkadam Gazi Mustafa Kemal Paa da benim fikir kymet ve ehemmiyet vererek hemen hepsini kabul etmilerdir. smet Paa'nn gaybubeti mddetince yanndan ayrlma-maklm istemeleri ve beni her seyah beraberlerinde gezdirmelerini de sulhten sonras iin de birlik ve beraberliimiz iin m it verici bir bearet telakki ederek emniyetlerini daha ziyade kazanacak vehile samm i maviri olmutum. Bu halin devamm ekemeyenleri ve istemiyenleri de dima hesaba katara hatt- hareketimi tayin ediyordum. Bunun iin btn mesami Maarif cephesinde teksif etmi im. 3 Tern-i san'de (Kasm) Doudan beraberimde getirdiim ocuklar mfrezesine Cebeci'de at eri ve arazide Corafya oyunu yaptrdm. Mustafa Kemal Paa hayretler iinde kald ve ok t ir etti. On yandan itibaren otaifci', cuklanmzn binicilik ve atclk ve kayaklk talimlerine baladklarn, bu sistemi bt ike giritiimi ve btn memleket iin ok feyizli neticeler vereceini izah ettim. "Terbiy lerimizin de mtlalar alnarak MLL TALM VE TERBYEMZ LANLANDIRMAMI-? ZI ve vakit g programlarla BEDEN TER-BYES(x) iine balanmas, kalknmamz iin elzemdir" dedim. 4 Kasm akam Trk Oca'nda ocuklar gfte ve beste-I sini yaptm terbiyev oyunlar te ustafa Kemal Paa, bu oyunlardan ve hele "Senayi" oyunundan ok mtehasss oldu ve takti r etti: "Bolevikler bu kadar gzel ve tesirli bir oyun yapp da ess mesleklerini propaganda ya pamyorlar", dedi. Kars'ta Rus konsolosunun bu oyunun Rusa'ya tercmesini ve orada oynatlmas msaadesini b enden aldn ve bu terbiyev oyunlar hakknda Doudan geen Amerikal, ngiliz ve Fransz kdirlerde bulunduklarn ve "Senayi" oyununun herkes zerinde tesirinin en byk olduunu a lattm. GAZ-KARABEKR BRLKTE ALIIYORLAR 5 Kasm'da smet Paa'nn ayrlndan sonra Mustafa Kemal Paa, 6 Kasm'da beni davet ett rtk Ankara'da bir arada almaklm daha faydal bulduklarm sylediler, bana Mdafaa-i eti'ni deruhde etmek-liimi teklif ettiler. Tevecchlerine teekkrle smet Paa'nn dn raberlerinde mavir gibi kalmakl-mn daha mnasip olacan, nk mesami Maarif ve k (x) Beden terbiyesi mkellefiyeti yazk ki ok ge kalm bir i oldu. 108 109 ktisat sahasnda teksirle tetkiklerde bulunduumu ve asker muamelelerle muayyen bir ere ve iinde almak istemediimi syledim. Sulhun aktinden sonras iin mnasip grrlerse Erkn- Harbiyye Ummiyye reisliinde en fa bileceimi, bu hususta smet Paa'nn da ayn fikirde olduunu syledim. 15 Kasm'da yine b afaa- Milliyye Vekleti'ni tekliflerinde ayn mtlada bulundum. Mustafa Kemal Paa da m afk bularak birlikte mesayi ve seyahat , yapmakhmz bildirdiler ve Hkimiyeti Milliyye zetesine mill talim ve terbiye hakknda makaleler yazmaklma msaade buyurdular. Ben de ir seri makale yazdm. Maa-rifcilerimizle ve mekteplerimizle de sk temaslarda bulund um. Mustafa Kemal Paa gelenee ok riayetkar bulunuyordu. Kalpan yemekte bile karmyordu. kumatan idi. Bursa'da Fevzi ve smet paalarla hep bir arada bulunurken de ben, kalp ak aleyhinde bulundum ve kapal yerlerde ba ak bulunmann fayda ve lzumunu da sylemi n teden beri ba ak yanlarna girerdim. Bunu hal temin edememitim. Mustafa Kemal Paa imle ,? 5 ltife edip duruyordu: "Karabekir'in kusuruna bakmayn, . teden beri ba ak nmza gelir." (Bir Amerikalnn Ga- -. zi'nin kalpa diye yazd garip iiri Ankara ga bile yazd.)

Gazi'nin ne yapmak istediini herkes merakla bekliyor-du. Bunu ben de ok merak ediy ordum. Siys bir frka tekil etmek fikrinde olduunu rendim. Frkaya "Mdafaa-i Hukuk" k arzusunda idi. ttihat ve Terakkinin yapt hatay yapmamalyz. Keke onlar da ok sra arzda baka isim alsalard da ttihat ve Terakki herhangi mill bir tehlike karsnda mill lie yarasayd ve tarihte daime yksek kalsayd. stikllimizi kurtardmz bir nm, siyas bir cemiyete ve maz mtlasnda bulundum. Halk Frkas muvafk grld. 2 Aralk'da Gazi bana Halk Frkas ledi ve program msveddesini de verdi. Lozan sulhu bitmeden nce acele edilmese iyi olur, fikrinde bulundum. Fakat 7 Aralk'da O, bu teebbsn matbuatla iln etti. 11 Aralk Meslis'te grrken ortaya Payitaht neresi olmal? sualini attlar. Nafa Vekili Feyzi Be merhum): "Meclis ne diyecek, sen emret olur-biter" dedi. tiraz ettim ve "Evvelce de takarrr ettirdiimiz vehile stanbul Hilfet merkezidir. Anka a da hkmet merkezi. Payitaht tbiri artk kalkmtr." dedim. Birey sylemediler. Fakat ercih ettiklerini hissettim., (x) Mefkure htras resmi ve Rza Nur Bey'in takriri kafa mda canland. Meclis'te bir ceryan hasl olmutu: Beni ikinci reis yapmak. zellikle kinci Grup bunu s rarla istiyordu. Sebep olarak da Gazi'yi iyi idare edebileceimi sylyorlard; yahut da, beni onun karsna dikmek istiyorlard. Bunun doru olmadn, stmde dou cephesi kuman^danl olduu gibi, Mustafa Kemal Paa seyahatlerinde, Benim birlikte bulunmaklm arzu erinden, beraberlerinde daha faydal olabileceimi syleyerek, beni intihap etI melerini isteyenlere bildirdim ve namzetlii konan Ali Fuat Paa'ya oy vermelerini rica ettim. Buna ramen 11 Ekim intihabnda bana da 64 oy verdiklerinden, krsden beya natta bulunmak zaruretinde kaldm. kinci Grup'taki arkadalarla, aradan ayrhk-gayrlk ka kmasnn ite-dta, u arahk,iyi (x) Lozan Sulh anlamasnn "Boazlar" blmnn 8inct maddesinde, stanbul'a "Payitaht" de . Bunun sebebini smet paaya sr-] dum. Sktla cevap verdi. 110 111 Ltesir yapacan Gazi'ye syledim ve muvaffakiyetiyle, onlarla olan arasn bulmaya hayli atm. 2 Ekim 1923'de, be haftalk Lozan sulhunun hibir neticeye varmadn Maliye mav ey (Saka) Meclis'te izah etmesi, mesamin pek yerinde olduunu gsterdi. BRLKTE SEYAHAT 6 Kasm'da Gazi ile sulhten sonras iin, hayli grtk. Sulhden sonra hereyin ilme dayan esi iin, geen yl 18 ubat'ta teklif ettiim Mtahassslar Meclisi lzumunu atm ve "Tek timinin milli birlii sarsacan ve fikir hrriyetini hrpalayacan ileri srdm. Fikirl rlard! 9 Kasm'da telefonla; yaknda seyahate birlikte kacamz, verecekleri nutuklar hakknda hazrlamaklm bildirdiler. 10 Ocak'ta Meclis'de, benim "Mdafaa- Hukuk Grubu Reisliini" kabul etmekliim hakknda teklifler karsnda kaldm, (gya, Mustafa Kemal Paa da, "Bu Reislik, "kumandanlkla bir da olabilir", demi. Bana birey sylemediklerini ve benim bu makamlara gelmekliimin he nz sulh mzakereleri etin safhalar arzederken, kumandanlar siysete kartlar diye fena ir yapacan syleyerek, bu teklifi kabul etmedim. Akam st Gazi de Meclis'e geldi. Seyahat iin hazrladm notlarm verdim ve mtehasss melerini de notlarma ilve etmitim. Notlarmdaki Hkimiyet- Milliyye gazetesine yazdm as unlard: Siys, iktisad notlarmzda iktisat kongresinde syle-diklerimizdir: 1- Fukaralk ve cehaletle mcadele, hedefimiz olmaldr. Anadolu'yu batan baa istil eden bu yoksulluk ile mcadele, bu gnk zaferimizi talandr . Bugn harp meydanlarnda en byk vazifesini f eden genliin, yarn iin en mukaddes v u olmaldr. Kendisine rehber bulduu her yolda muvaffakiyetle ilerleyen halkmz, bu cihe tten de kabiliyetini gsterecektir. 2- Yalnz yksek tahsil deil, daha ziyade i adamlar yetitirmek maarif siyasetimizin tem li olmaldr. 3- Talim ve terbiyede birlik lzmdr. Mekteplerimiz birbirinden ok farkldrlar. 4- Birka yerde kuvvetli Hareket noktalan kurulmaldr. Yani, messeseler, niversiteler ve sair meden varlklar, bu yerlerde toplanm bulunmaldr. Bunlara dayanarak merkezden m hite doru gelime salanmaldr. 5- Kylerdeki tahsil usl deimelidir. Ziraat ve kylnn muhta olduu iler ess tutula r ve kitaplar tertip olunmaldr.

6- lk tedrisatta birlik temin olunmaldr. Eski usl mek-Epler, medreseler, ilh .... bu lunmamaldr. 7- Dilimiz ve kitaplarmz Arap ve Acem dillerinden kur-lmaldr. (Trkesi varolan kelime in baka dillerdeki rl kullanlmamaldr). 8- Mtehasss yetitirmeye (Her sahada) byk ihtiyac-z vardr. 9- Mill Beden Terbiyecisinin ummletirilmesi zmdr. 10- Programlar ok ince tedkik ve tefekkrlerin uhassals olmaldr ki, faaliyetim , ahs kanaat ve fikir-ST durdurmasn. 11- Canl bir musikiye ihtiyacmz byktr. Milleti can-drmak iin canl bir musikiye ih r. 112 113AL KR SAHNEYE IKIYOR 12 Kasm'da Maarif Vekleti'nde maarifcilerin konumalarnda bulundum. Benden de mtlalar rdular. Merkeze yakn bir yerde, retmenler iin muazzam bir mektep lzmdr. retmenler, skensiz braklmamaldr, Hereyin ba, kitap meselesi temin olunmaldr. 4 yandan itiba biye bir kaideye tabi' olarak temin olunmaldr; diye ess zerinde durdum. ' 14 Kasm akam st, Gazi ve Fevzi paalarla ben, trenle Ankara'dan zmit'e hareket ettik Gazi pek as.bi idi. "Muhaliflerden Trabzon mebusu Ali kr Bey, Ankara'ya matbaa maki nas getirtmi, (Tan) adnda bir gazete karacakm. Siz hl uyuyorsunuz" diye yaveri Cev s Bey'e iyice veritirdi; ve "yakn, ykn" diye de kt!... Yalnz kalnca, kendilerini im ve bu tarzdaki beyantnn darya aksedebileceini ve pek de doru olmadn anlattm 15 Kasm Eskiehir'de iken gelen haberde: Afyon Kara-hisar mebusu kr Efendi'nin "Hilfet in saltanat havi olmas" hakknda bastrd risalenin bugn Ankara'da intiar ettii habe Gazi buna ok kzacak diye beklenirken, daha ok dnmeye dalyordu ve Hilfetin lzumund ediyordu. zmit'de de stanbul'dan gelecek gazetecilerle de grecekti! i Kasm Kararnda Meclis krssnden Hilafet ve slamiyet hakkndaki eski nutuklarn gzde aman, kendilerine; dini bahisleri mhmel brakarak, ilmi esaslarda grlerini daha ak bi belirtmelerinin daha uygun olacan syledim. Ondan da, bundan da alarak konumay tercih ettiini syledi; ve bol bol da urad hr yerde Hilfet ve slmiyetten konutu. Bu konudaki yorumumu yazmadan nce, 1 Kasm Nutkunun nemli yerlerini okuyalm: "Efendiler! Bu dnya-i beeriyette, asgari yz milyonu akn nfustan mrekkep bir Trk Milleti ounlu ne, yz milyonluk Arap kitlesi vardr. Mazhar nbvvet ve risalet olan Fahr- lem efendim bu arap kitlesi iinde, Mekke'de dnyaya gelmi, bir vcud- mbarek idi. Ey arkadalar! A h birdir! Byktr! lahi detlerin tecelli edilerine bakarak diyebiliriz ki, nsanlar iki a, iki devirde mtalaa olunabilirler. lk devir, insanln ocukluk devridir. kinci Devir anln olgunluk devridir. Beeriyetin birinci devrinde, tpk ocuk gibi, tpk bir gen gibi, yakndan, maddi vasta endisiyle uralmasn gerektirir. Allah, kullarna gereken tekamle ulancaya kadar yard aymtr. Onlara, Haz-reti Adem Aleyhisselam'dan itibaren, bilinen ve bilinmeyen, saysz denecek kadar Nebiler, Peygamberler ve Resuller gndermitir. Fakat Peygamberimiz ar acl ile dini ve meden gerekleri bildirdikten sonra, artk insanlk lemi ile, vastal ulunmaktan vazgemitir. nsanln, idrak, aydnlanma, ve gelimesi, her kulun dorudan do hi ilhamlarla temas kabiliyetine bal olduunu kabul buyurmutur. Bu sebepledir ki Cenab Peygamber, son peygamber olmutur. Ve kitab, kitab- ekmeldir; yni, kusursuzdur, eksiksizdir. Son Peygamber olan Muhammet Mustafa SaUalla-4 h ale yhi ve sellem" diyerek, doumlarn, nbvvet, risalet ve vefatlarn anlatp "Vucud-i mba duunu syleyerek, doumunun bugne tesadfle (nallah bu hayrl tesa-dfdr) diyerek hu bulundular. Halife seimi, ayrntlaryla anlatldktan sonra; "Emri_Hilafet, mileli islamiyece en byk bir maslahat114 115 ktr. nk efendiler, Hilafeti Nebeviyye, slmlar arasnda toplumun badr. Biraraya gel sebebidir. Allah'n bir sr ve hikmetidir ki, kuruluu, daima satvet ve kudretin varlna balanmtr. Bundan beklenen de, ktlklerin uzaklatrlmas, asayiin korunmas, ileri a ve halkn ilerinin dzenlenmesi ve yrtlmesidir. Bu da ancak satvet ve Kuvvet ile mm Adetullah , bu veh ile cari olagelmitir."

Halifeler zaman anlatlrken: "Hazreti mer'in zaman- Hilfetinde memaliki islamiye fevkalade denecek derecede sure tle geniledi, servet oald. Halbuki, bir milletin iinde servet, ve zenginlik olmas, in anlar arasnda ihtiras dourur; bu da ihtilal ve fitnenin zuhuruna yol aar." Bu da di nimizde zekt ile slah edilmitir. imdi efendiler, Hilafet makam korunmu olarak, onun sn, saltanat- milliyesi ki, Trkiy Millet Meclisidir. Elbette, yanyana durur. Btn Trkiye halk, btn kuv-vasyla o makam fetin dayana olmay, dorudan doruya yalnz vicdani ve dini bir vazif olarak, taahht ve keffl ediyoruz.." slam ve Trk tarihlerinin Halife ve Saltanatn asrlarca yanyana bulunmas, tabii hlinden ir. u farkla ki: "Badat da ve Msrn saltanat makamnda bir ahs oturuyordu. Trkiye'de o makamda, asl o letin kendisi oturuyor. Makam Hilafetin dahi, Badad ve Msrda olduu gibi gsz, beceri deil, dayana Trkiye Devleti olan bir yksek kii oturacaktr. Bu suretle Trkiye halk, deni devlet olarak, hergn daha gl, her gn daha mutlu ve mreffeh olacak, hergn daha sanln ve benliini anlayacak, kiilerin hiyaneti tehlikesine kendini maruz bulundurmaya ak dier taraftan da makam Hilafette btn 116 islam dnyas, ruh vicdan ve imannn balanma noktas, slam yreinin ferahlanma sebebi v etinin tecellisi olacaktr. Bundan sonra makam hilfetin dahi Trkiye Devleti iin ve btn lemi islm iin ne kadar olacan da istikbal btn vuzuhiyle gsterecektir, (inallah sedalar..) Trk ve slm Trkiye Devleti, iki saadetin tecelli ve tezahrne menb ve mene ofmakla d bahtiyar bir devleti olacaktr." (nallah sedalar) 18 Aralk zmit'deki nutuklarndan: "Trkiye Byk Millet meclisi Hkmetinin ser erif ah et olan ir, adalet, ve ululemre itaat esasna tevfikan teekkl ettiini ve Trkiye Devl n Hilfet mevzuu bahis olmayp, ancak bu lem islm nazar- dikkate alnd zaman varolab akam Hilfetin yalnz Trke deil yce lem islm'a aittir. Alem- islm elyevm hal- esa sna binaen Hilfet meselesini hl ve tes-bit edecek seviyeye vasil oluncaya kadar "Trk iye Byk Millet Meclisi'nin makam Hilfet'i bir nokta mit olarak muhafaza edecektir." Bursa'da 23 Ocak 1923'de "Hilfet'in yalnz Trkiye halkna deil btn slm lemine mul e bu makam hakknda bir karar vermek Trk Milletinin selhiyeti haricindedir." zmir'de: 3 ubat 1339'da "Bizim dinimiz en makul ve en tabi bir dindir ve ancak bund an dolaydr ki son din olmutur. Bir dinin tabi olmas iin akla, fenne, ilme ve manta uk etmesi lzmdr. Bizim dinimiz bunlara tamamen mutabktr." zmir'de iken 29 Ocak'ta Mustafa Kemal Paa ile Ltife Hanm'n nikhlar da yaplmt. Fe ben Ga117

zi'nin ahidi olarak her iki yanna oturmutuk. ktisat Kongresi henz hazrlklaryla meg duundan Balkesir mntkasna seyahatimizde Ltife hanm da birlikte bulundular. GAZ, YNETMDEN UZAKLATIRILMAK STENYOR 5 ubat'ta, Akhisar'da iken smet Paa'dan, 1 ubat'ta sulh mzkeresi inktaa urad hak elgraf geldi. Yine bu arada Ankara'dan Meclis ikinci'Reisi Ali Fuat Paa'dan mhim b ir ifreli telgraf geldi. Gazi'nin geen yl Millet'e verdii sz mucibince bir tarafa eki mesi artyla, kendisine bir saray ve ayda onbin lira muhassest verilmesi hakknda riya sete bir takrir verilmitir. Mzkereye koyalm m?" mealinde idi. Gazi buna ok kzd. Ren ifreyi bana da okuttu ve mtlam sordu. O hal hilfet'i uhdesine almaya ve eski mefkur ne kavumaya urarken kendisine bu tavsiye pek ac geldi. Geri byle gyabnda ve bu tarzda ve d siyasetimiz henz takarrr etmeden bu teebbs do Bunun iin mtlam ylece syledim. "Henz sulhumuz takarrr etmediinden hal-i harpteyiz demektir. Bunun iin bu meselenin ortaya kmas mevsimsizdir. Bartan sonra bu karar -kimsenin teklifine lzum kalmadan-si erirsiniz!" Bu cevabm beendi. ifreyi getiren yaveri Mahmut Bey'e (Siirt mebusu ve Milliyet gazet esi sahibi) u emri verdi: "Paa'nn dedii gibi bir cevap yaz." Mahmut Bey gittikten sonra Mustafa Kemal Paa'dan baz mtlalarm sylemekliime msaade edim: 118

NCE BARI, SONRA PART "Gryorum ki bakumandanlk uhdenizde bulunduu halde siysi tek bir frka kurmakla megul nz ters etki yapyor. Bunun memleket dndaki akisleri daha fena olacan tahmin ederim. n iin bara kadar bu gibi hareketlerle megul olmaktan sarf- nazar buyursanz! Bunu Anka a'da frkay tesis kararnz matbuata aksettirmeden nce de rica etmitim." Gazi mtlama cevap vermedi. O hal Ankara'daki havann hlini dnyordu. Benim bu son m mediini, mefkuresine daha iddetle sarldn Balkesir'de grdm. GAZ'NN BALIKESR HUTBES 7 ubat'ta Ulu Cami'de le namazn kalabalk bir'cemaatle kldk. Sonra mevlt okundu. Bu nra da Mustafa Kemal Paa minbere karak mkemmel bir hutbe okudu. Bu tarih hutbeyi ayne n yazyorum: "Millet, Allah birdir, an byktr. Allah'n selmeti, atfeti ve hayri zerinize olsun. erimiz efendimiz hazretleri Cenab Hak tarafndan insanlara hakayk teblie memur resul o lmutur. Kanunu ess cmlenizce malumdur ki Kur'an zimandak hususdur. nsanlara feyz i olan dinimiz son dindir, ekmel dindir. nk dinimiz akla, mantka, hakikate tamamen te vafuk ve tetabuk ediyor. Eer akla, mantka ve hakikate tevafuk etmemi olsayd bununla dier kavann tabiiye ilhiyye beyninde tezat olmas icap ederdi. nk bil-cmle kavann yapan Cenab Haktr.Arkadalar, Cenab- Peygamber mesasinde iki darbe, iki haneye malik bulunuyordu: Biri kendi hanesi, dieri Allah'n evi idi. Millet ilerini, Allah'n evind e yapard. 119 LHazret-i Peygamberin eser- mbareklerine iktifen bu dakikada milletimize milletimiz in hal ve istikbaline ait husst grmek maksadiyle bu dar- kudsde Allah'n huzurunda oruz. Beni buna mazhar eden Balkesir'in dindar ve kahraman insanlardr. Bundan dolay o k memnunum. Bu vesile ile byk bir sevaba nail olacam mid ediyorum. Efendiler, camiler bir birimizin yzne bakmakszn yatp kalkmak iin yaplmamtr. Camil ve ibadet ile beraber din ve dnya iin neler yaplmak lzm geldiini dnmek, yani meve plmtr. Millet ilerinde her ferdin zihni bal bana faaliyette bulunmak elzemdir. t rada din ve dnya iin, istikbl ve istikllimiz iin, bilhassa hkimiyetimiz iin neler d koyalm. Ben yalnz kendi dncemi sylemek istemiyorum. Hepinizin dndklerinizi anlam rum. Aml- milliye, irade- milliyye, yalnz bir ahsn dncesinden deil, bil-umm efra arzularnn, emellerinin mu-hassalasndan ibarettir. Binaenaleyh benden ne renmek, ne so rmak istiyorsanz serbeste sormanz rica ederim." Gazi minberden indi ve mihrabn nnde namaz kldmz yerde yanma geldi. Halkn sualleri verirken u szleriyle hutbeyi sena ile izah etti: "Biliyoruz ki Hazreti Peygamber z aman- saadetlerinde hutbeyi kendisi irad ederlerdi. Gerek Peygamber efendimiz ve gerek hlf- Raidi-nin hutbelerini okuyacak olursanz, grrsnz ki, gerek Peygamber'in i raidinin syledii syler o gnn meseleleridir. O gnn asker, idar, mal ve siys, yye tekessr ve mema-lik- islmiyye tevessiie balaynca, cenab- Peygamberin ve hlfa- utbeyi her yerde bizzat kendilerinin irad etmelerine imkn kalmadndan, halka sylemek i stedikleri syleri iblaa, bir takm zevat memur etmilerdir. Bunlar her halde en byk r . Onlar cami-i erifte ve mey120 danlarda ortaya kar, halk tenvir ve irat iin ne sylemek lazmsa sylerlerdi. Bu tarzd am edebilmesi iin bir art lzmd. 0 da Milletin reisi olan ztn halka doruyu sylemesi inlemesi ve halk aldatmamas, halk ahval-, ummiyeden haberdar etmek son derece haiz- e emmiyettir. GAZ "HALK PARTS'N AIKLIYOR: nk herey ak sylendii zaman, halkn dima hal- faaliyette bulunacak, iyi eyleri y tin zararna olan eyleri reddederek unun veya bunun arkasndan gitmeyecektir.", diyere k padiahlarn hutbeyi Arapa okutma,-larnn istibdatlarn idme iin olduunu; bunun ii Trke olmas lzumunu bildirdi. Lozan'daki sulh mzkerelerinden de biraz bahisten sonra " alk Frkas" hakkndaki suale geti: "Bu Milletin siysi frkalardan ok can yanmtr. unu _ arz edeyim ki memalik- sirede hemehal iktisad maksatlar zerine teesss etmeli ve etmektedir." diyerek bizim gibi z engin olmayan Balkan hkmetlerinin nasl kurulduundan ve nasl halkn siys ve iktisadl ye aldndan haberi yok gibi ifadelerde bulundu. u szleri ilerisi iin dncelerini gs ibariyle dikkati eker: "Halk Frkas, halkmza terbiye-i siyasiye vermek iin bir mektep olacaktr. Beni ok seve e hayatm dnen baz arkadalarm bana byle bir frka siysiye tekil et-memekliimi t

Filhakika vazife- milliy-yenin hitmnda keye ekilerek istirahat etmekliim benim iin menfaattir. Bunu yapabilmek iin imdiye kadar istihsal olunan neticelerin tesbit ol unduu gibi devam edeceine itimd etmek icap eder. Fakat bu hususta henz endiesiz olamam. Hi birinizin 121 Lde endiesiz olmamanz tavsiye ederim. (te bu nokta- nazardan milletin iinde bir fert olarak ve, tekrar milletin intihabna n ail olursam, Trkiye Byk MiU: let Meclisi'nde az sfatyle almay vazife telakki ediy Efendiler, ne ben ve ne siz, ahslarnz zerinde vaziyetler ihdasna kalkmayalm. Biz h o suretle alalm ki kuracamz ey mill bir messese olsun. Bu da minberde mkemmel bi makla, bu biim almalara taraftar olmadm hakkmdaki sylediklerime halk huzurunda cev ikleri gibi, apak da, "beni ok seven ve hayatm dnen baz arkadalarm bana byle bi tekil etmemekliimi tavsiye etmilerdir.. lh Beyanatiyle de benim Temmuz 1921 mnakaal a doudan yaptm teklifime (Nutuk, sahife: 372 "Bendeniz zt samilerinin bu kabil siys ara... itiraktan beri kalmasna hasseten taraftarm") ve bu kere Halk Frkas meselesinde dahi, sulhun takarrrne kadar olsun Bakumandan sfatyla bu kabil ceryanlara girimemesi i tavsiyeme de kat cevabn vermi oldu. Gerek mutaassp bir dil ve eda ile slamcl ele almas ve gerekse siys bir frka teki n bana gemeye karar verdiini iln etmesi, bende u kanaati tamamlad: Na-polyon vaktiyl akumandanlktan "muhalif frka yapan bir diktatr bana "neler geleceini grr" fikrine ak, nasl bir frka ile imparatorlua kt ise, imdi de Mustafa Kemal Paa, ayn suretle anlktan tek frka ile -nlemekliime ramen- hilfet ve saltanat almak mefkuresine yrye Bu yeni yolda benim vatan ve millete kar vazifem de, imdiye kadar olduu gibi imdiden sonra da bu tehlikeli yolu nlemek olacaktr. phesiz ki sammiyetle ve ikna ile sonuna kadar uramak ve mmkn olmazsa cephe almakla. GAZI KONUMASININ YANKILARINI YOKLUYOR Akam, Mustafa Kemal Paa, bugnk beyanatn nasl bulduumu sordu. Ben de, kendilerine ol adar kendilerinden ayn karl grdme dayanak, fikrimi syleyeceimi bildirdim ve ded "Dnya ilerini camilere soktuumuzun acsn ektiimiz yetmez mi paam? Mill ilerimizi camilere sokuyoruz? Ve neden bilhassa siz Bakumandan olduunuz halde, dinle hilfetle bir din adam,gibi, hatt daha ileri giderek megul oluyorsunuz. Mnevverlerimiz, hakl o larak bu gidii iyi telkki etmeyecei gibi, bu yol da esasen tehlikelidir! 1921 ubat'nd a Doudan teklifimde, birtakm muhafazakrlarn yine ie kararak teceddt hareketlerinden um kalacamz endiesini arz etmi ve memleketin yksek mtehassslaryla esasl programla bunlarn tatbikinde sebat ve sadakat lzumunu bildirmitim. Paam, gryorum ki siz, din v hilfet kuvvetlerine ok ehemmiyet veriyorsunuz! u halde muhafazakrlara dayanmak istiyorsunuz. Size bu vesile ile bir daha o eski t eklifimi arz edeyim; Yanmda bir sureti var. (Cep czdanmdan karp verdim) Bir daha ltf okuyunuz. Trk Milleti teceddde muhtatr. Ve bunu da mtehassslarmzla baarabiliriz ve amilerde deil ve muhafazakrlarla da deil. Din, vicdan kanaatidir; mnakaaya gelmez. li adam olan bizlerin ve hele Sizin bunu ele almanz kat'iyyen doru bulmuyorum. Bunu ta mmiyle bir kenara brakmalsnz!. Bu mtlalarm dima size ak kalbimle. syleyece-m." Mustafa Kemal Paa mtlalarm samim karlad. Er122 123tesi gn, yaverlerinden naklen benim yaverim Gazi'nin u ifadesini bildirdi: "Ben Karabekir'in bana bu kadar samim olduunu zan-netmediimden, ok ekieceimi tahmin yordum! Hal-buki O, ok ak yrekli ve ok candan bir insanm! Berar ber alabileceimi nun oluyorum." ZMR KTSAT KONGRES Bahkesir-Balya-Edremit-Bahkesir-zmir seyahatlerini pek samimi geirdik. Artk din bahi sler zerinde pek durulmad. Manisa istasyonunda istikbale kan halk, zmir Kongresi'nde kendilerinin "sanayi murahhasln" kabul etmekliini ve bu suretle harap Manisa'nn imar yardmn rica ettiler. Halkn bu dileinin kabuln eref bildiimi, ancak bir cephe kuman yle mazur olduumu syledim. Gazi de mtlama hak verdi. 11 ubat'ta zmir'e geldik. ktisat Kongresi azalan her taraftan gelmekte idiler. Biz bile Karyaka'dan yzelli murahhasla ayn trende geldik. Ertesi gn Manisa halknn benim hhaslklarm kabulm srarla rica ettiklerini ve henz mnhal olan sanayi murahhaslna k yin etmedik-lerini, vali Aziz Bey bildirdi. stanbul'dan gelen murahhaslardan bir heyet de beni ziya-retle u malmat verdiler: Kon

grede bini aan insan topla-nacaktr. stanbul'dan gelirken vapurda iittiklerine gre, ba -z ecneb ajanlar Trklerin askerlikten baka bir ey becere-mediklerini cihana gstermek n entrikalaa evirdiklerini ve eer kongre reisliini Gazi veya ben deruhde etmezsem, kongrede kargaalklar kanp datacaklarn haber verdi-ler. Ve Gazi Paa'ya da ayn mal re ayrca bir heyetin gitmi bulunduunu da ilve ederek reislik mese124 I leinin hallini benden rica ettiler. Derhal Gazi Paa'ya gittim. Vaziyeti anlattm. Biraz nce bir heyetin kendilerine geli p ayn eyleri anlattn, fakat Byk Millet Meclisi Reisi ve bakumandan bulunmas haseb reye girmesinin ve Reislii deruhde etmesinin doru olamayacan ve bizimle bu hususta gr ni kendilerine sylediklerini bildirdiler. Ve vaziyet bu kadar cidd olduuna ve Manis allarn da srarna gre, "Siz Kongreye girin ve idare edin," buyurdular. Kongreye girmeyi kabul ettim. Reislik iin serbest reyle seim yaplmasn bunun iin de k at vekili Mahmut Esat Bey de dahil olduu halde ktisat mtehassslarndan alt namzet gst lmesini, eer seimde zorluklar ve grltler olursa, o zaman benim namzetliimi koymakl olacan syledim. Gazi de kabul etti. Bu seferki seyahatimizde ben yanma baz iktisad rler alm ve mtla etmitim. Bunun ok iyi olduunu ve kendilerine de baz notlar hazrl ttiler. Memnuniyetle yaptm. KARABEKR, KONGREYE BAKAN SELYOR f 17 ubat saat 10'da Gazi'nin fahri reislii altnda kongre ald. leden sonra 3'deki iki elsede de reis seimi yapld. Bize haber verilen tahrik almetleri grlyordu. 6 namzette i birini semediler. Nihayet sadan-soldan bir teyet kollanma girerek beni riyaset mev kiine oturttular. B-lk tezahratla mttefikan reis seildim. Bunun isabeti 24 ubat'ta g artisi bir mnakaada salonu terk et^ 'mek istediler ve Kongre tehlikeli bir vaziyet e girdi. Ben de, bir kumandan sfatyla, bu ayaklanmay durdurarak alklar arasnda skne min ve mzakereyi devam ettirdim. Nihayet 4 Mart'ta kongre nihayet buldu. Kongre k ararlarn 125derhal bastrp nerettiim gibi yeni harflerle de ikinci basln nerettim. Bir nsh ongre sergisinde, maln veya emeini tehir edenlere verdiimiz birinci ve ikinci snf ma yalardan bir tane takdim ediyorum. zerindeki vecize benimdir. Bu kongre kararlan, stikll Har-bi'nden sonra balayacak olan kalknma hareketlerine "Halkn dilekleri" olar ak esas tekil ettiinden, Trk ktisat Ta-rihi'nde nemli bir yer tutar. Ben bir iktisat mtahasss deildim. Malmatm umum idi. Ancak halk iinde ok yaam ve kabiliyetlerini aralannda bulunarak grm bir insandm. ok almaktan ylmadm gibi, en byk vasfmd. Mtahassslanmz hrmetle dinlemek ve fikirlerini toplamak da en byk bu kudretledir ki,. muhtelif yerlerden, muhtelif dertlerle gelmi lim, cahil, bind en fazla insan syleterek mill istekleri -kymetli divan-i riyaset azalarnn da yardm tesbit etmee muvaffak oldum. Bu hususta mesai arkadalanmn imzalarn tayan takdirnamel ni aynen yazyor ve eski harflerle olan aslnn fotorafm da takdim ediyorum: TRKYE KTSAT KONGRES I n'ikat tarihi 17/ubat/1923 zmir. ZMR, 25/Mart/339 Pazar Divani Riyaset Adet lk Trkiye ktisat Kongresi Reisi Alsi Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Pek muhterem reisimiz Paa hazretleri; 17/ubat/1923 Cumartesi gn binyz otuz be murahhasn huzuriyle zmir'de toplanan ilk Trkiye ktisat Kongresi zt- alilerini riyasetlerine tefikan intihab etmekle ne derece isabet eylediklerini, daima iftiharla yd edecek tir. 4/Mart/1923 Pazar gnne kadar on alt gn bil fasla ve hummal bir faaliyetle mzak rini yrten kongreyi, en yksek bir kardelik ve muvaffakiyetle idare buyurmanz memleket hesabna byk bir basan olduunda cmlemiz mttefikiz. Yanbamzda bulunmakla mubah ol zalan olan arkadalarmz kongre sonucundan memnun olduumuz nisbette zt- devletinize mah un olarak veda ediyoruz. Cenab- Hak sizi millete ve memlekete balasn temennisiyle ell erinizi per ve gnllerimizde en aziz bir hatranz saklayacamza emin olmanz temenni ek muhterem paa hazretleri. stanbul murahhas Zonguldak murahhas Gedus murahhas Ktahya murahhas Aklevelzade Mftzade Aliyeli-zade Ahmed erif brahim Hakk Mahmut Aka Gndz Afyonkarah rahhas zmir murahhas Manisa ifti murahhas Muallim

M.efik Ahmet Sezai Mehmet Kani Akhisar ve Krkaa Gmhane murahhas ve stanbul mu ti murahhas Anadolu gazetesi sahibi Ltf Arif Haydar Rt Mahir Arif KNC BYK MLLET MECLS SEMN LOZANDA MTTEFKLER TEKLF EDYORLAR Baz Ege sahillerini ve mntkalann dolatktan sonra, 1 Nisan'da Ankara'ya geldim. Sulh k ngresinin kesintiye ura126 127masndan dolay Ankara'ya gelmi bulunan smet Paa, Lozan Sulh Kongresi azalarnn, Tr leti'nin igaldan kurtulan ksmlarnn da reylerini serbeste kullanaca yeni WK Meclis'i arzularn bildirdi. Birinci Millet Meclisi,? mahdut yerlerin serbest reyile intiha p olunduundan misak- mill Trlciyesini temsil etmiyormu! Bu hususu nce husus grtk p itimamda (Maarif Vekleti binasnda) smet Paa'nn izahatiyle Grupa kabul olundu. Ne kt bir tesadftir ki, bugn Trabzon Mebusu Ali kr Bey'in ortadan kaybolmas ve bunu tafa Kemal Paa'nn muhafz taburu kumandan Topal Osman /isa'nn bir cinayeti olarak orta ya yaylmas, Ankara havasnda bir samimiyetsizlik ve bir itimatszlk uyandrmaya sebep ol u. Yeni intihaba karar verildii bir gnde, Ankara'da matbaa am ve gndelik siyas bir g te karmaya balam bulunan bir muhalif mebusun ortadan yok edilmesi, irkin olduu kadar hlikeli bir iti. Bunu muhalif mebuslar dorudan doruya Gazi'den biliyorlar ve tevkif mzekkeresi kartmaya kadar da ileri gidiyorlard. 2 Nisan sabahleyin saat 7'de stasyonda Bavekil Rauf Bey'in ikamet ettii daireden Mda faa-i Milliye vekili Kzm Paa telefonla yaverine unu yazdrm: "Bugn saat 6'dan beri da, Gazi'nin kk civarnda muhafz ta-buriyle Osman Aa taburu arasnda msademe balad. ve on kadar maiyyeti maktul dm. Gazi, Ltife Hanm'la birlikte, istasyonda Rauf Bey'in annda smet ve Kzm Karabekir Paalarn da gelmesini istiyorlar. Derhal gittim. Gazi'yi ok mteessir buldum. Muhafz nizamiye taburunun kendi dairesin i delik deik ettiklerini anlatt. Neticede Osman Aa taburiyle anlarlar m? diye endie yorlard. Kars'tan gnderdiim, bu bin fedailik "Giresun taburu" 128 tarihinin sonunu byle grmek beni ok mteessir etti. 14 Kasm'da trenle Ankara'dan Bursa 'ya ayrldmz gn, Gazi'nin Cevat Abbas Bey'e, Ali kr Bey ve matbaas hakknda syled ve benim de kendilerini teskinim hatramda canland. Bu aralk muhafz taburu kumandan s ail Hakk Bey geldi. Gazi, endiesini ona da syledi. Ve "Taburundan emin misin?" diye sordu. O da emin olduunu syledi. Nihayet mesele bir ok masumun lmyle neticelendi. Al kr Bey'in cesedi de, ertesi gn ortaya kt. Telefon telleriyle boulmu ve ankara g bir yere gmlm. 4 Nisan'da Ali kr Bey'in cenazesi kinci Grub'un elleri stnde Mecli tirildi ve ikinci kurban gidiyor diye hay krmalar oldu. (*) stanbul'dan geirerek Trab zon'a gndermek istiyorlard. Bunun u aralk sebep olabilecei tezahrler, memleket hesab k zararl olabilirdi. Hkmetin karariyle, nebolu zerinden Trab^ zon'a gtrld. Akam Meclisi'nin karariyle Osman Aa'nn cesedi Meclis binas nnde asld. YEN SEME GDLYOR 6 Nisan'da istasyondaki Bavekalet ve kalemi mahsus, binasnda yeni intihap iin umdel eri tesbit ve hazrladk. Gazi riyasetinde baz vekiller. Birinci Grup idare heyeti, dou ve bat cephe kumandanlar (Ben ve smet) bulunduk. Bu u mdeler arasnda 1/Ka-sm/1922 karan; yani hilfet Al Osman'da bulunmas kaydi de deimez b r dstur diye tavsif ve imzaland. Umdeler de zmir ktisat Kongresi'nde verilmi olan kar arlarda nazar- itibara alnmt. Bunlar aynen yazyorum: (*) Birinci kurban olarak Trabzon'da ldrlen Kahya gsteriliyordu. 129GAZI MUSTAFA KEMAL PAA HAZRETLERNN NTHAP HAKKINDAK BEYANNAMELER Mdafaai Hukuk Grubu'nun, yeni intihap iin kabul eyledii dokuz umde ve bir nokta-i n azar: Memleketi ve milleti inhill ve izmihlal felaketinden kurtarmak iin milletten ald yetk i ile toplanan "Trkiye Byk Millet Meclisi" hakimiyet-i milliye esaslarna dayanarak b ir "Halk devleti ve hkmeti" tekil etti. Kabul ettii milli grevin nemli blmn yllk srekli alma ile yerine getirmi ol 4 tarihinde seffnin yenilenmesine mttefikan karar verdi. nmzdeki devrede inaallah bar kurulacandan iktisadi tekemmltm temin her nevi tek mal ve bu suretle lkeyi refaha ulatrmak gaye olacaktr. Yeni alma dneminde Meclis'in ekseriyetini bu gaye etrafnda toplamak ve memleketi haki miyet-i milliye dairesinde siyasi tekilata kavuturmak iin bir HALK FIRKASI tekil ede cektir.

Meclis'te elyevm mteekkil "Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubu" Halk Frkas'na intik al edecektir. Mezkr frkann, halk hakimiyeti, yenileme, gelime ve maddi-manevi kalknmay aklayan a program, btn yelerinin tartma ve deerlendirmesine sunacaktr. Buna intizaren grubumuz aadaki prensiplerle yeni seime katlmaya karar vermitir. Bu pr nsipler, memleketin en mstacel ihtiyalar ve bir ok uzmann dnceleri ve bilhassa izmi btn memleket mmessillerinden mteekkil olarak toplanan ktisat Kongresi almalar da lnarak tesbit edilmitir. 130 HALK FIRKASININ PRENSPLER UMDE 1 Hakimiyet bil kayd-t art milletindir, idare usul halkn ukadderatn bizzat ve bilfiil kullanmas esasna mstenitf# ir. Milletin hakiki ve yegane mmessili "Trkiye Byk lillet Meclisf'dir. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin hari-binde hi bir fert, hi bir kuvv et ve hi bir makam, mukad-grat- milliyeye hakim olamaz. Bu sebeple btn kanunlarn dzenlenmesinde her eit ekilatda, idarenin teferruatnda, te ve iktisat konulannda milli hakimiyet esaslar dahlinde hareket olunacaktr. cra vekillerinin vazife ve mesuliyeti kanunu, vilayatn lahall-i umurda manevi ahsiy etlerini ve muhtariyetlerini stiml edebilmelerini kfl olan ralar kanunu vilyetlerin k isad ve itima mnasebetleri itibariyle birletirilerek, tfetti-i \mmlik tekili kan kanunu sratle nta ve tatbik olunacaktr. UMDE 2 Saltanatn ilgasna ve hukuk- hakimiyet ve hkmranlnn aynlmaz ve devredilmez olmak z halknn mmessil-i hakikisi olan Byk Millet Meclisi'nin ahsiyeti mneviyesinde mndemi duuna dair l/Terinsan/1338 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi'nin mttefikan verdii r deimez prensibimizdir. Dayanamz, Trkiye Byk Millet Meclisi olan makam- hilfet, islmlar arasnda bir makam UMDE 3 Memlekette emniyet ve asayiin katiyyetle muhafazas en mhim vazifedir. Bu gaye mille tin arzu ve ihtiyacna uygun olarak temin edilecektir. 131UMDE 4 Mahkemelerimizin bilhassa seri bir surette adaleti gerekletirmeleri temin edilecek tir. Bundan baka klliyat i kanuniyemiz milli ihtiyalar ve hukuka gre yeni batan slh ml olunacaktr. UMDE 5 1- Vergi ve uslnde halkn ikyet ve maduriyetini mucip olan noktalar esasl bir surett slh edilecektir. 2- Ttn ziraat ve ticaretini milletin yararna gre temin edici tedbir alnacaktr. 3- Messesat-i maliye, itfilere, sanayi ve ticaret erbabna veair b-cmie alanlar kredi amak biiminde dzeltilip, oaltlacaktr. 4- Ziraat Bankas'nn sermayesi arttrlarak, iftilere daha kolay ve daha geni yardm ed esi temin edilecektir. 5- Memleketimiz iftiliine ziraat makinalar ok miktarda idhal olunacak ve iftilerimi alt ve edevat ziriyeden kolaylkla istifade etmeleri temin klnacaktr. 6- Mevad- ibtidaiyesi memleketimizde bulunan mmult ve maznut memleket dahilinde vcuda getirmek iin, himaye ve tevikat icras ve mkfat itas suretleriyle azami tedabir alnac . 7- Mstacelen muhta bulunduumuz demir yollan iin hemen teebbsat ve fiiliyata balanl . 8- Tahsil-i ibtidide tedrisatn tevhidi ve bilumum mekteplerimizin ihtiyacatmza ve as r essta uydurulmas ve muallim ve mderrislerimizin terfih ve iktan temin edilecektir: Vesait-i mnasebe ile halkn tenvir ve talimine de tevessl olunacaktr. * 9-Shhat-i umumiyeye ve muavenet-i ictimaiyyeye ait 132 messesat islh ve tekessr edilecektir ve alanlar himaye eden kanunlar yaplacaktr. 10- Ormanlarmzdan terekkiyat fenniyeye muvafk surette istifadeyi, madenlerimizin en naf tarzda iletilmesini ve hayvanatmzn slh ve teksirini temin edecek esaslar va'z ol caktr.

UMDE 6 Hizmeti vazife-i askeriye mddeti ksaltlacaktr. Bundan baka okuyup yazmak bilenlerin v e orduda okuyup yazmak renenlerin mddet-i hizmeti bir derece daha azaltlacaktr. Ordu mensublarnn geim ve refah zellikle gzetilecektir. UMDE 7 htiyat subaylarnn hayat ve istikballerini kendilerine ve memlekete en faydal bir sur ette temin etmek esasl bir hedefimizdir. Memleketin savunmas ve milletin bamszl urunda sakat kalan mensubin-i askerler ve ef illetin ve eytamn zaruret ve sefaletlerine meydan brakmayacak tedabir ittihaz olun acaktr. UMDE 8 Halkn ilerinin abuk yrtlmesi ve sonulanmas iin, alkan, becerikli, drst memurl , dzenle i grmesine mtevekkif olduundan memurlar bu adan grevlendirilecek ve btn ireleri daimi tefti ve murakabeye tabi tutulacaktr. Dier taraftan memurey-nin nasp, azl, terfi, masuniyet, mesuliyet, tekat ve taltifleri tesbit edilecektir. Memleket aydnlarndan ve eitli mesleklerdeki uzman133 lardan devlet ilerinde yararlanlacaktr. UMDE 9 Harap olan memleketimizin sratle tamir ve ihyas zmnnda devlete ittihaz olunacak tedbi rlerden baka inaat ve tamirat iin yer yer inaat irketleri tekili tevik ve temin ve f teebbsleri arkalamaya yarar yasalar karlacaktr. SULH HAKKINDAK NOKTA-I NAZARIMIZ ' Mali, iktisad, idar istikllimizi behemehal temin etmek artiyle, sulhun iadesine alma Bu eraiti te'min etmeyen sulh muahedesi, kabul olunamaz! 8/Nisan/l339 Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal SEM ALIMALARINA DAVET Gazi Mustafa Kemal Paa hazretleri Mdafaa-i Hukuk ubelerine prensiplerimizi halka an latmay tavsiye ediyorlar. "Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti" vatann inhilli dmanlar tarafndan kat'iyen anzim edildii bir zamanda fedakr milletimizin vatan kurtarmak endiesiyle birlemesinde n vcud bulmu idi. "Mdafaa-i Hukuk" kelimesiyle ifade edilebilen mukaddes gaye, her e yden evvel vatann dahilen tamamiyetini, hakimiyet-i milliyeyi ve her huduttan bnsa fane hcum eden harici dmanlarn vatandan ihracn tahakkuk ettirmeye matuf idi. Bu aciz rkadamz ilk andan itibaren en buhranl ve mUkiltl zamanlarda Mdafaai Hukuk Cemiyeti' gsterdii selbet ve sebat, vatann kurtuluunu ve milletin istikllini te'min iin mess 134 bir mil olduunu kranla yd ederim. stikll tarihimiz, "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Huk miyeti''ni ve onun muhtar azalarn sayg ile hafzasna ileyecektir. Cemiyetimizin almalar hibir zaman sarslmayan bir gvene dayal tekilatmzn bakanl arkadanz sfatiyle nmzdeki alma dnemini gznzn nne sermek isterim. Vicdanmzn maddelemesi olan hakimiyet-i milliye ile vatann yabanclardan kurtuluun esa tibariyle bu gn bir emr-i vakidir. imdi karsnda bulunduumuz ve filhakika ehemmiyet ve mkilat bulunan alma dnemi memleket ve milletimizin ykselmesine, gelimesine btn v aklarmz balamak ve mstakbel vazifelerinin, miletin idare ve terakkisini her memlekett e olduu gibi muayyen bir siyasi ereve iinde deruhde ve takip eylemektir. Bu vazifele r dahi vatann savunmas kadar hakiki bir birlik ve beraberlikle, sarslmaz bir cesare t ve dayanmaya mtevakftr. Milletimiz, idare deruhde edecek alanlar, seimle belirlemek kararn vermitir. MadafaaHukuk tekiltma, milletin bu karar karsnda mazide isbat ettii liykat ve evsaf ile nilir olduunu ve milletin arasnda idarede istihkak bulunduunu syleyecektir. Eer midi gibi, Mdafaa-i Hukuk tekiltmzn seilmi mutemetleri, milletin itibarna nail olurlar millet meclisinde HALK FIRKASI nm altnda memleketin idaresi mesuliyetini deruhde e deceklerdir. Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'm'n ve Halk Frkas'mn takip edecei gayeler, tecrbeden ve memle ketin ihtiyalarndan mlhem olarak daha sonra ifade ve iln edilen prensiplerdir. Namze tlerimiz, bu prensiplerin takip ve ijcmalini deruhde edeceklerdir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve azala-

h 135 n ben Reisiniz dahil olduum halde, hepiniz umdelerimizi milletimize ner ve izah ed elim. Bin glk karsnda cesaretle deruhde ettiimiz mesuliyet, vatanmzn haynna oldu. an bu g alma dneminde de vatanmzn hayr ve faydas iin mesuliyet almak cesaretimi zldr. timadnzn mtemadiyen isbat liyakate alm Reisiniz sfatiyle, cmlenizi yek davet ediyorum. Sizinle daima irtibattaym. Cmlenize selam ve muvaffakiyet temennil eri... Gazi Mustafa Kemal SEM KAMPANYASI BALIYOR 8/Nisan/1923 tarihinde nerolunan prensipleri kabul etmi olan Mdafaa-i Hukuk Cemiyet i namzetleri, vakti gelin-,, ce, cemiyet riyasetinden iln edilecektir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti reisi Mustafa Kemal Paa imzasyla 8/Nisan/ l923 tarihiyi HALK FIRKASI UMDELER'NN tasnif ve tefsirinde 5'inci madde aynen yledir : "5-tstinatgh Trkiye R;;-Millet Meclisi olan makam Hilfet beyne'l-slam karr- muall dininde btn namazlar cemaatle eda olunur. Cemaatin bir ba vardr ki,cemaat terkip eden btn fertler ona balanrlar. Bu suretle imam, cemaatn timsali olmu olur. Cemaatn fertleri arasndaki tesant, imamn ahsnda tecelli eder. Her imamn kendi cemaat az esnasnda birletirerek bir ok ruhlardan tek bir ruh meydana getirmesinde, kk bir da anma oluur. slmiyette bundan baka bir de byk bir dayanma vardr ki btn mmeti t getirir. Bunun ekli de, btn imamlarn, manevi bir surette bir imam- ekbere iktida eyl emesidir. te bu imamlara "Halife" nm verilir. O halde, namaz klnrken yalnz gzmzn nndeki cemaatn imamda temerkz eden ruh vahd tinmemeliyiz. Bilmeliyiz ki bu cemaattan baka, milyonlarca cemaat de ayn zamanda b ir "mmet" halinde birlemilerdir. Bu birleme btn milletin bir byk imam etrafnda yan fe"nin evresinde birlemesiyle husule gelir. Demek ki kk imamlar, kk cemaatlar olu byk imam da btn mmeti temerkz ettirerek slm alemindeki umur-u dayanmay meydana g . Bundan dolaydr ki, btn slm lemi halife meselesinde alkadardr. Yeryznde bir (Hi m bulunmazsa, islm lhni kendisini imamesiz kalm bir tebih gibi dalm, perian gr HLAFET, TBMM'E DAYALIDIR Bu ifadelerden anlalyor ki mutlaka slm mmetinin banda "Halife" nm verilen ahs b ulunmas lzmdr. Fakat bu yksek makam, hangi mslman millet, kendi iinden bir ahsiye uda getirebilir? Dinen halifenin gayr-i mslim hi bir devlete tabi olmamas art olduund an halifeyi kendi iinden douracak milletin mutlaka kuvvetli bir orduya ve tam bir istiklle malik olan mcahit bir slm milleti Olmas lzmdr. Bir ok asrlardan beri bu olan millet Trkiye olduu gibi, bugn de bu artlar hiz olan millet, yalnz Yeni Trkiye Buna binaen Trkiye Byk Millet Meclisi bizzat Halife hazretlerini muazzez ve muhter em makama istinatgah yapmtr. Bir Aralk ankaya'da ifte minareli byk bir cami yapmak hevesi de uyand ve gazetelerde erolundu. 137"MLLETVEKLLERN BEN SEEYM" Mustafa Kemal Paa Halk Partisi Reisinin kendisi olduunu ve uzun vadeli bir programn tatbiki vazifesini zerine aldn iln etmekle 20/Temmuz/1922 "Bakumandanlk Kanunu" m de Millet Krssnden vaad ve iln ettii sine-i millette bir fert olarak kalaca meselesi n vazgetiini de bildirmi oldu. Bz vekillerin de dahil olduu bir seim komitesi tekil ve Reisliini de kendi zerine ald. Bu komitede benim de bulunmaklm arzu ettiler. st daki malm binada toplandk. Gazi'nin ilk teklifi u oldu. "Millet bana gvenoyu versin ve mebuslarn seimini bana braksn." Bu teklife itiraz ettim: "Milletin size itimat etmesi tabiidir. Fakat bu itimat onun haklarna sahip olmanz icap et- tirmez. Byle bir seime seim denilmez ve bu tarzd oplanacak Meclis 'e de Millet Meclisi denilmez." Mtalaam kabul ederek bana iltihak edenler grlnce, Gazi de bu fikrinden vazgeti. Fakat her taraftan kendisine en ok emniyet verenler listeye girdiler ve hatta hkmet yardm i le seime arz olundular. kinci Grup'tan kimse namzet gsterilmedi. Halbuki bunlarn ou kll Har-bi'ne, ilk gnnden beri canla-bala hizmet etmi insanlard. Bu hususta aramzda az da mnakaa oldu. Gazi: -"Ben muhalif istemiyorum"', diyerek kendisine, szle veya yazyla en ok sadakat gster enleri ve Birinci Mecliste; fiiliyatyla bu emniyeti kazananlar ve hemen btn kararghn ensuplarn namzet gsteriyordu.

-Ben de byle emre uyan bir Meclisle, dnyaya hakim tilf milletlerinin emniyetini kaza namayacamz ve dahilde de; Hrriyet mefhumunu kaldracamz ve belki daha iddetli bir yol alacan syleyerek, itiraz edi138 yordum! Nihayet intihap komitesine gitmedim. Fakat, Latife Hamm\& birlikte, kubbeli balarda oturduum havuzlu kke gelerek beni aldl ar ve aynlmamakhm rica ettiler. Ben de artk muntazaman beraberlerinde bulundum. AL KRNN CENAZES TRABZON'DA OLAY OLUYOR 10 Nisan'da smet Paa zmir'e gitti. Oradan Lozan'a gidecek! Bavekil Rauf Bey'le arala r ak gitmemesi iin, hareketinden evvel her ikisi arasnda samimi teebbslerde buT lund smet Paa baz basit fikir ayrlklarn ileri srerek anlamaya pek yanamyordu. "Rauf, a kendisinin muhalefete geeceini" sylemeye kadar ileri gitmiti. 18 Temmuz'da Trabzon'dan gelen haberler, Gazi'nin ok cann skt. Ali kr Bey'm cinayet ete stunlarnda kendisine atfolunuyordu. Trabzon hakknda Sivas Kongresi srasnda da ok ert hareket etmek istedikleri zaman da ben engel olmu ve "inandrma her eyin badr" diy rek icap eden iyi tedbirlerle ileri yrtmtm. imdi vaziyet daha naziklemiti. Mustafa Paa bana unu syledi: "Trabzon'da kaynayan bir kazan var. Sen, bunu vaktiyle sndrmedin. imdi de yine kayn amaya balad. Bu sefer kuvvetli bir yumruk hak ettiler! Bunu, nasl yapmay muvafk bulur sun? Mdafaa-i Hukuk merkezinin byk su-i istimali de varm!" "Gayri kanun hi bir icraata taraftar deilim; bilhassa u aralk. Bunun iin emin arkada dan kurulu bir heyet gndeririz. Yolsuzluk varsa tetkik eder; bulur! Halkn sknetini b ozmak isteyenler hakknda da lzum grlrse 139jj kanuni takibat yaplr," cevabn verdim. Bu tarz muvafk grld. TRABZONLULARIN MEBUSLUUMU " STEMELER Ben doup-bydm ve feyz aldm istanbul'dan mebus kmak arzusunda idim. Edirne ve bil alk namzetliimde srar ediyorlard. Mustafa Kemal Paa ise, iktisat Kongresi'nde beni mu rahhaslklarna srarla seen Manisa'y muvafk gryordu. Bu arada Trabzon'dan da bata m diye Reisi ve halk temsil eden muhtelif birlikler ve ahsiyetlerin yetmi yedi imzasyl a u telgraf geldi. Trabzon: 221611339 Ankara'da ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine... ark vilyetlerinden ll ve hrriyetini kazanma yolunda yaptnz hizmet ve almalara kk bir karl olm i'nde livamz (ilimizi) temsil buyurmanza msaadelerinizi istirham eyleriz, ferman. mzalar: Trabzon'un muhterem ve kahraman halk Birinci Byk Millet Meclisi iin de u mracatla meb sluumu istemilerdi, (i) Trabzon: 10/11/1919 (1) On beinci Kolordu kumandam Kazm Karabekir Paa Hazretlerine, Secaya-i vatanperve raneleri ve efkr- hakimane ve mezaya-i liyeleriyle bilcmle Trk ve mslmanlarn ve bil Trabzonlularn mal- kalbinde bir mevki-i blent ihraz eyleyen zt- samlerin vilayetimi mma mebus intihap eylemek erefinden bizleri mahrum brakmayacanza emin olarak muvaffak iyat- devletleri cevabna mntazr bulunduumuzu arz eyleriz. Trabzon Halk. 140 ANKARA'DA YENt BR HAVA ESMEYE BALADI Bir taraftan ikinci Millet Meclisi'ne girebilmek iin, bilgi, emek ve seciyesiyle tannm olmaktan ziyade, sadakat ve yumuak balkla tannm olmak ve trl vastalarla G edebilmek ie yaramt. Szle ve kalemle dalkavuklar, alm yrmt. Mektuplarla, iirle mal Paa'ya bir dzine tekrarlanan szler muayyendi: "Bizi sen kurtardn, ne emir buyuru lursa ayni keramettir." ve bir sr methiyeler. istikll Harbi nasl balad, nasl bir seyir takip etti. Bugnk durum nedir? istikbal ii nmz ne olmaldr? Artk kimseyi ilgilendirmiyordu. Biricik dnce, Gazi'nin tevecchn mebus olmak ve memleketin nimetlerinden istifade edebilmek idi. istikll Harbi'ni n neticesini grnceye kadar, istanbul hkmetinin ve padiahn dalkavukluunu yapanlar bil ahlann af ettirebiliyorlar Gsterilen tevecchlere teekkrlerimi yazdm. Trabzon halkna verdiim cevap aynen udur: Ankara: 23/611339 Trabzon Belediye Riyaseti Vastasyle Muhterem Trabzonlulara, Vazifesinden baka bir ey

yapmadna kail olan Kzm Karabekir, nezih Trabzonlularn kendisini mebus intihab gibi ecchkr hislerine kar derin bir minnet duyar. Tarih, irfan ve iktisadmzn kalbgh olu iyet ve saadetine kavumayan doduum ve feyz aldm stanbul'a namzetliimi vaz etmi bul m. Bende unutulmaz pek samimi hatrat brakan muhterem Trabzonlulara hrmetim pek kalb i ve ebeddir. ark Cephesi kumandan buunmaklim dolaysyla hizmet mntkam olduundan a mebusu olmasam bile herhangi bir vazifede bulunursam bulanaym bir Trabzonlu gib i sevgili Trabzonlular iin dahi alacam samimi ve ihtirakr duygularmla birlikde arz m. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir 141ve yeni devlet kuruluunun n saflarnda yer alabiliyorlard. Saadet avcl, dehetli halinde balamt. Tehlike bykt; stikll Harbi'nin fedakr ve feragatli arkadalaryla Gazi'n'm arasna he i, yeni insanlar gfriyor ve yerleiyordu. Ve artk istikll Harbi'ndeki gibi fikir sah ipleriyle i birliinden ziyade, mutavaat ve alka ha-' zr bir zmreye rolleri verilmeye azrlk var gibi grnyordu. Artk Gazi, hangi yolu tutacak, yeni Meclis onu istedii sra angi hedefine gtrecekti? Koyu mtnasipler de, din ve hele slmlk aleyhindekiler de yeni yolda birbiriyle yatacak bir halde idiler. Dier taraftan da Ankara'da yeni bir hava esmeye balad. "slmlk terakkiye mani imi." H frkas ladini ve Lahtaki olmal imi! Macarlar ve Bulgarlar gibi ufak milletler bizim g ibi, Almanya tarafnda bulanarak malup olduklar halde, istiklllerini muhafaza ediyorl arm. Medeniyete girmilermi. Trkiye, slm kaldka, Avrupa ve hele ngiltere mstemlek n halk slm olduundan, bize dman kalacaklarm! Sulh yapmayacaklarm!.. GAZ VE KARABEKR DN KONUSUNDA ATIIYOR 10/Temmuz/1923 Ankara istasyonundaki kalem-i mahsus binasnda Frka nizamnamesini mza kereden sonra, Gazi ile yalnz kalarak hasbihallere balamtk. "Dini ve namusu olanlar a kalmaya mahkmdurlar" dediler. Kendisini Hilfet ve Saltana t makamna layk gren ve bu hususlarda teebbslerde de bulunan, Din ve Na-mus lehinde tr szler syleyen ve hatta hutbe okuyan, benim kapal yerlerde ba aklmla ltife eden, f pak yerine kuma balk teklifimi ho grmeyen Mustafa Kemal Paa, benim hayretle baktm grnce, u izahat verdi: "Dini ve namusu olanlar kazanamazlar, fakir kalmaya mahkmdurlar! Byle kimselerle m emleketi zenginletirmek mmkn deildir. Bunun iin nce din ve namus anlayn deitirm yi, bunu kabul edenlerle kuvvet-lendirmeli ve bunlar abuk zengin etmeliyiz! Bu sur etle kalknma kolay ve abuk olur." Geri smet Paa da 5/Kasm/1923 tarihiyle bana yazd mektupta "Vatanmz ne olacak; bir asl mesele budur; sulh olsa da olmasa da!' demiti. Fakat iki Lozan orannda Ankara'y a geldii zaman, kendisinden byle bir laf duymadm. Zengin olmak, memur olmak, planl al ve zamanla olurdu. Gazi'ye u mtlam syledim: "Nereden, ne maksatla geldii bilinmeyen e zerinde kendi mill kudretimiz ile ilenmeyen fikirler, mill bnyemizi sarsar. Tanzima -tn da bu suretle kurban olduk. Bizi kuvvetle zemeyenler, yaldzl formllerle cevherim eritebilirler. Savala kazandmz bartaki yanl ve vakitsiz admlarmzla daha doru anmakla elimizden kardmz, onlar pek iyi bilirler. Bunun iin ilim ve ihtisasa hrmet ve bilgili ve seciyeli adamlarmzla zerinde ilenmemi fikirleri program diye kabul etme mek, yeniden aldanmamak iin biricik yoldur. Kendi mill messeselerimizde ilenmemi veya kontrol edilmemi baya fikirlerin tatbiki d bir takmdan da tehlikelidir. Emirle yaptrlacak, yani iddet uygulanacak demektir. Bu tarz, belki itaat temin eder; fakat sevgi asla! Bu hususta kendi tecrbelerimize d e dayanarak diyebilirim ki itaat grntedir ve muvakkattir." Mustafa Kemal Paa; "Din ve ahlak inklp yapmadan nce hi bir ey yapmak doru deildir ancak bu 142 143prensibi kabul edebilecek gen unsurlarla yapabilirim" d-ncesindeydi. "DNSZ MLLETE HAYAT HAKKI YOKTUR" \ Ben "dinsiz ve ahlksz bir millete bu dnyada hayat hakk olmadn tarih gsteriyor. Pa i akide bizi Boleviklie gtrr. ngilizler Mtarekenin ilk zamanlarnda bizi Bolevikli iyorlard. Demek, bizi baka yoldan yine oraya srklemek istiyorlar! Bunun mns aktr: Ruslarla paylamak. Bu hususta Erzurum'da da ayni fikrimi izah etmi olduumu ve daha evvel de Amasya Kararnza mani olmu bulunduumu hatrlarsnz. Sonra siz millet krssn ki: Sulhtan sonra Millet saflar iine ekilerek bir ferd-i millet gibi yaayacam. Halbu i imdi halkn asla houna gitmeyecei ve benim bile derin bir uurum grdm bir forml,

a kabul ettirecek bir idare kurmaya gidiyorsunuz! Bunu yapmaynz, mill birliimiz sarsl . Ve bir asalak tabaka halkn bana geerek kann emer. Hi birimizin hayat uzun deildi illetin yeni sarsntlara tahamml yoktur. zmir ktisat Kongresi iktisad ihtiyalarmz i. Bir heyet-i ilmiyyemiz maarif programmz tesbit edecek. (x) Mtehasss bir asker heye le "ordunun ilim ve irfan tekilat" m tesbit ettiriniz. (xx) Bu suretle plnl ve progr aml (x) Ankara'da maarif vekaletinde 15 Temmuz'dan 15 Austos'a kadar bir ok almalarla gze esaslar tesbit etti. Son itima gn beni de davet ettiler. (Kitap Bayram) kabuln tekli ettim ve bunu bir ka yldr douda ok faydal olarak tatbik ettiimizi izah ettim. Alk tefi-kan kabul oldundu. : (xx) Bu komisyon da 25 Austos'ta benim reisliimde tekil olundtts ve gnlerce alarak k li layihalar hazrlad. 144 olarak stikll Harbimizdeki ruhumuzla yryelim. stikll Harbi'ni canyla bayla kurtara timize hrriyet ve ak saadetini de tattralm." Gazi beni sknetle dinledi. Mnakaaya uzatmad. Anladm ki, yeni bir muhit yeni bir havay ekmek istiyor. Fakat daha kesin kararn vermi deil!.. 18/Temmuz/1923'de bu muhitle de temasa geldim. yle ki: GAZ'NN YEN EVRES Ankara istasyonundaki kalem-i mahsus binasna gitmitim. Tekilti esasiye'nin tadil mzak eresinin ikinci gn imi. Benim haberim yoktu. Ben geldiim zaman mzakere de bitmi; ksm de dalmlard. Mevcut azadan Tevfik Rt Bey; "Ben kanaatimi Meclis krssnden de hayk korkmam", dedi. Ben ne konutuklarn bilmediim iin sordum: "Nedir o kanaat?" 3 Tevfik Rt Bey'in solunda ve Benim hemen karmda oturan Mahmut Esat Bey (Bozkurt ) sert bir cevap verdi: "slmln terakkiye mani olduu kanaati!.. slm kaldka yzmze kimsenin bakmayaca k Mustafa Kemal Paa'y, bu sefer de kimlerin, nerelere gtrmek istedii grlyordu. Ben u ulundum: "Eskiden beri dinler, aa-yukan, baz terakki admlarna engel olmutur. Fakat, slml ani olduu Avrupa diplomatlarnn uydurmasdr. Bu meseleyi istediiniz kadar mnakaa edeb m. Fakat mnkaaya tahamml olmayan bir mesele varsa, o da din deitirmek gayretidir. Ben e slm kalrsak mahvolmayz; tersine, yaarz; hem de yakn tarihlerdeki misalleri gibi, i ar grerek yaarz; ica145bnda mttefikler bularak yaarz! Fakat din deitirme oyunu ile birliimizi ve selmet krarak bizi mahv edebilirler! Daha yakn tarihlerimizde 1855'de ingiltere, Fransa ve talya (Sardunya) devletleri bizi bizimle Ruslara kar ittifak yaparak harbe girmediler mi? Daha iinden yeni Hris tiyan devletleri, slm Trk devletiyle ittifak yaparak, itilf devletlerine kar drt yl etmediler mi? imdiye kadar yzmze kimse bakmad m ki bundan sonra tam mill bir devlet arak ortaya ktmz halde, yzmze kimse bakmayacaktr." FETH OKYAR: "SLAMYET LERLEMEYE ENGELDR" DYOR Bu sefer de Fethi Bey (Okyar) sze kararak gayet mte-hakkim bir eda ile dedi ki: -"Evet Karabekir, Trkler slml kabul ettiklerinden byle geri kaldlar ve slm kaldk de kalmaya mahkmdurlar!" Gazi, riyaset yerinde, Fethi Bey onun solunda idi. Ben de kapdan girince, hemen o nun soluna oturmutum! Fethi Bey, son olarak bana kesin bir cevap verince, Ben de bam saa evirerek ona ve ayn zamanda Gazi'ye hitaba baladm. nce Trklerin, slm di meleri sayesindedir ki Bizans mparatorluunu ortadan kaldrdklarn ve bize bugnk hkim ti verdiklerini, aksi halde Bizans medeniyeti ve dini iinde "Kayseri Rumlar" halin de kalacamz anlattm. Sonra da dedim ki: "Fethi Bey; bu baya fikri iddetle reddederim. Geri kal-makhmza mil olan ey, bir de Ftuhathk, temsil kudreti gstermemek. Avrupa'nn ilim ve fen cephesiyle te-masszlk, idarede istibdat gi bi mhim sebeblerdir. Ayn yanllklan yapan Hristiyan devletlerinin de yklp gittiini deilsiniz! Bu zelzelenin hakiki sebeplerini aratrmayp, onu gln bir sebebe balamak k bu {islm terakkiye manidir.) fikrinizi garip bulurum. Baya ve tehlikeli fikrin ara mzda da ilm mnakaaya tahamml edemeyecek kadar taraftar bulmasndan, ok mteessir oldu

kat Ben de iddia ediyorum ki: Trk Milleti, ne dinsiz olur, ne de Hristiyan olur. Hakikat budur. Bir milletin asrlardan beri en mukaddes duygularn bir hamlede atabil eceine inannz; objektif bir gr deil, hlyanzdr! Byle bir harekete cret, memlek bdatla balar ve istikll Harbi'nin samimi birliini de birbirine katar! Nerede ve nasl karar klacan da kestiremesek bile, mill bir dram olacandan phe etmeyiz! Mustafa Kemal Paa'ya hitaben de sylerime yle devam ettim: "Paam madd cephemiz zaten z yftr. Gvenebileceimiz manev cephemizi de dmanlarmzn yaldzl propagandasna kurba nabileceimiz nemiz kalr?" Bizi, silh kuvvetiyle paralayamayan dmanlarmz, gryorum kir kuvvetiyle mahv edeceklerdir'. Buna msaade edecek misiniz? Siz ki millete kar bizi bu hale getiren sebebin istibdat olduunu, zaferden sonra Mi lletin tamamiyle iradesine sahip olarak yryeceini millet krssnden dahi defalarca haydnz. Millet Meclisini Tekbirler, seltlar arasnda atnz! slmln en yksek bir din le de ilan ettiniz! Hepimizde ayni iman ve kanaatla, ayn yoldan yrdk! imdi ne yzle ve ne hakla bir kanl maceraya atlacaz? Mustafa Kemal Paa szm keserek dedi: 146 147Mzakere ok hararetlendi, burada kesiyorum. (x) BARI MJDES BAYRAMA DENK DT 23/Tem a Mustafa Kemal Paa'nn, bana bile haber (x) Bay Mahmut Esat Bozkurt, (Atatrk ihtilli: Trk inklp enstits derslerinden) adl k a bu hadiseyi yle yazmlar: (Sahife 429) ikinci tekilat- esasiye hazrlanrken hi unu kinci tekilat esasiye projesi vekillerden ve mebuslardan mrekkep hususi bir heyet tarafndan Atatrk'n reisliinde Ankara istasyonundaki cumhurreislii kalem-i mahsus bina snda konuulurken, dinle ilgili maddelerin projeden karlmasn ben teklif etmitim. Din vlet ilerinin birbirine karmasnn Trk milletinin felket sebebi olduunu ileri srmt m deil hatta Roma devletinin dahi inkraz sebebinin Hristiyanlk olduunu iddia etmitim. General Kzm Karabekir fikirlerime asebiyetle hcum etti. Bay Fethi Okyar: Canm byle eyleri kartrmayalm. Biz ihtillci miyiz? Yoksa devlet ida eri miyiz? diyerek meseleyi kapatmak istedi. Atatrk: Zaman gelir diyerek madde projede ilka edildi. Mahmut Esat Bey (hi unutmam) dediine gre notlarn gn gnne tutmad, sonradan akln r. Tevfik Rt Beyden bahs etmedii gibi Fethi Okyar ve Atatrk'e de sylemediklerini syl iler. Kitaplarnda, bizim gibi iin iinde bulunanlar hayrete dren baz garibeler de v sela: Sahife 120'de: (Anadolu'ya geldiinde ne buldu? Atatrk bir ey bulmad. Dmana bat ak bir ine bile bulmad...) Halbuki yalnz btn silah ve tehizatyle yeni bir hareket i re hazr muzaffer douda, iki kol orduluk bir kuvvet benim emrimde bulunuyordu. Sahife: 213 ve 214'de (Erzurum Kongresi srasnda bir gn Atatrk, Erzurum Millet bahesin de gezinirken millet etrafn almaya balad. Atatrk'n yzne bakan halk bir azdan ba iyet) Byle bir hadise, Ezrurum kongreleri srasnda de, ok sonralar dahi asla olmamt mu olsa belki cumhuriyetin ilnndan sonra Atatrk'n yaptklar dou seyahatmda belki olm Bu garibeleri niversite krslerinden niversitelilere bile haykrlmtr ve gen dimala a almlardr. 148 vermeden, izmir'e hareket etmi olduunu ertesi gn Hac-bayram camiinde Kurban bayram na aznda mutad selmlk srasnda haber aldk. Bayram namazndan ve merasiminden ilk defa sav luyorlard. 25 Temmuz'da Lozan Sulhunun imzaland haberini, biz Ankara'da, kendileri d e zmir yollarnda renerek sevindik. 26 Temmuz'da Yahhan'a kadar bir seyahat yaparak ertesi gn Ankara'ya dndm. Rauf Bey'le met Paa'nn arasn bulmak iin teebbslerimin bir netice vermemesinden ok mteessir old HKMET RESLM MESELES 4/Austo/l925 Bavekil Rauf Bey Konya-Sivas seyahatine kt. Oradan stanbul'a gidecek, B etten de istifa etti. Mustafa Kemal Paa'nn akama beni yemee davet etti: ini bildirdil er. Bu davetin Baveklet meselesinin halli iin olduunu tahmin ettim. Yemekte Erkani H arbiye umumiye reisi mir Fevzi Paa, ikinci reis (Millet Meclisi) Ali Fuat Paa, Mill M afaa vekili Kzm Paa, Dahiliye vekili Feyzi Bey, Aaolu Ahmet Bey, Recep Peker, Cell Ba ar, Kasm hsan beyler de vard. Yemekten sonra Latife Hanm da geldi. Mustafa Kemal Paa fikirde bulundular: KM BAVEKL OLACAK FETH BEY M, KARABEKR M? -"Baveklet mnhaldr. Fevzi ve Kzm Karabekir paalarla, Ali Fethi Bey'den birinin bave lmas icap ediyor." Fevzi Paa, u cevab verdi:

-"Ordumuz henz seferberdir. Esasen siyasetle de uramak istemiyorum. Bunun iin beni a f buyurunuz." 149Ben de u cevab verdim: "Ben de asker kalmak istiyorum. Siyasete atlm kymetli arkadalarmz vardr. Yeniden, o n kumandan alnmas, ordunun zararna olur. Beni de af buyurunuz," Fethi Bey de u cevab verdi: "Bavekillik makamn igale ehliyetim msait deildir. Aczimi itiraf ederim." Mustafa Kema Paa u cevab verdi: "Fevzi Paa'nn mtalaasn kabul ederim. u halde ya Karbekir, ya Ali Fethi Bavekil olma dersiniz?" Hazr bulunanlar, benim de mtalaam doru bularak Fethi Bey'i teklif ettiler. Fakat Fet hi Bey tekrar sz ald: -"Bavekleti idare edemem. Aczimi tekrar ederim" dedi. Mustafa Kemal Paa da u karan verdi. "O halde Kzm Karabekir Paa Bavekleti kabul etmelidir!" Mustafa Kemal Paa'mn, benim zerimdeki srarnda samimi olmas, ancak 18 Temmuz'da tekila - esasiyye mnakaasnda ileri srlen uar fikir karsndaki mtlaalarjm kabul etmesi Aksi halde benim hkmet reisliim hrsyle o tehlikeli yola atlacam sanarak bu teklifi yordu. Bunun iin kendilerine u teklifi yaptm: -"Paam kat'i kararnz vermeden nce Fethi Bey'in ve benim 18 Temmuz'daki mtlaalanmz bu karar yarn akam vermenizi rica ederim." Mustafa Kemal Paa teklifimi muvafk buldu ve yann akam yemeinde yine bulumak zere topl ntya son verdi. BABAKAN KARABEKR M? 5 Austos akam yemeinde yine toplandk. Yemekten sonra Mustafa Kemal Paa celseyi at: -"Kararm verdim. Kzm Karabekir Paa ile Ali Fethi 1 Bey'den biri kat' olarak Bavekil caklardr. nce Fethi I Bey'i dinleyelim," dedi. Fethi Bey u cevab verdi: -"Bavekillii yapacak iktidanm olmadn, yani aczimi tekrar ederim." Mustafa Kemal Paa kat' bir tavrla konutu: -"u halde Bavekil Kzm Karabekir'dir." Ben de kendilerinden u ricada bulundum: -"Paam, kymetli tevecchnze teekkr ederim. Kymetli yardmnzla bu vazifeyi baarabi karan-nz katiletirmeden nce, sizinle yalnzca konumak istiyorum." Mustafa Kemal Paa, teklifimi kabul etti ve birlikte salonun uzak kesine ekildik. Ben den nce O sze balad: -"Karabekir, unu nce syleyeyim ki, eer ben siyasetten ekilirsem yerime Fevzi Paa'y g rim. imdi sen mtlan syle bakalm." Benim aklma hi de Mustafa Kemal Paa'ya ekilmesini teklif etmek gelmemiti. Onun bu sz gre byle bir teklifi nlediimi anladm. ster istemez bu meseleyi de grmek zaruri old anm ylece syledim: -"Eer vaktiyle sylediklerinize ve Millet Meclisi krssnden dahi beyanatnza ve Millet lisi azalannn bazlarnn bu husustaki tekliflerine kar zmir'de verdiiniz cevaba gre kararnda iseniz, milleti kararnda serbest brakmanz erefli tarihimiz iin de sizden ri ederim! Yok Bavekilinizi tayin hususundaki kararnza gre ekil-meyecekseniz, benimle Fe thi Bey'in ahslarndan nce, fikirlerimizden hangisini kabul ettiinizi tesbit ettikten sonra Bavekilinizi semenizi rica ederim. 18 Temmuz'da istasyon binasndaki mnakaalarmz 150 151malmunuzdur. imdiye kadar defalarca sylediim fikirlerimi bir daha hlasa ediyorum: Ben mill istikllimiz gibi, mill hrriyetimizi de en mukaddes bir gaye tanrm. Bunun ii meden hedeflerimizde sr'at, fakat itima gayelerimizde tekml ve taraftarym. Ve hi b p ve bahane ile halk tazyike ve idareyi istibdada evirmeye taraftar deilim. Ne Feth i Bey arkadamzn ve ne de Hilafet ve saltanatn herhangi bir tarzda yeniden bir elde to planmasna taraftar olanlarn fikrinde deilim! Benimle ayn dncede olan uzman kiiler v imle ayn hz ve ayn intizamla almak kudretinde olan arkadalardan yeni bir kabine yapa Esasl bir program da tertip ettikten sonra, el ve fikir birliiyle samimi alrz. Ancak artlar altnda anayasa ile kaytl olan vazifemi ifa edebileceimi mit ederim." Mustafa Kemal Paa, "Eski kabine arkadalar yerinde kalmaldr. nk bunlar ben baka trl memnun edemem. P

ince, stikll Harbi'nde olduu gibi ahvale gre yaplmasn lzumlu grdmz iler hakk bildiririm. Senin artlarn ok ar. Fethi Bey ok daha msait fikirde." Ben, "O halde Beni af edersiniz!" dedim. BABAKAN FETH OKYAR Mustafa Kemal Paa, "Haydi artk arkadalarn yanna gidelim" dedi. Bizi merakla gzleyen h yetin yanna gelince, onlara unu sylediler: -"Karabekir de kabul etmiyor. u halde, Fethi Bey'le aralarnda kura ekeceim; kime kars , artk o itiraz etmeden hkmet reisliini kabul eder. Haydi bakalm hepiniz dar kn, -i Milliye Vekili Kzm Paa (zalp) bana yardm iin benimle kalsn." Balkona knca, Fevzi Paa'ya sordum: "Paam hkmet reisliini, siz neden kabul etmiyorsu Fevzi Paa, -"Oraya insan drmek iin getirir de ondan. Ben o oyuna gelemem. Biz, Hkmet Reisliini mediinize gre, baka bir arzunuz var m?" Ben, -"Eer siz hkmet reisliini kabul ederseniz, Erkan- Harbiye Umumiyye Reisliini isterim. Alman Heyet-i Islahiyesi arasnda barta Erkan- Harbi-ye'de altm gibi savata da b ve kumanda makamlarnda vazife grdmden yeni ordumuzun kuruluu, dzenlenmesi ve donatl faydal olabileceimi umarm. Mhim olan, dier bir sebeb de, Gazi'nin tahakkmne ve tehl li kaprislerine kar size samimi ve enerjik bir yardmc olurum. Bu suretle istikll Harb i'nde olduu gibi, Millet iin hr ve hayrl yoldan, hep birlikte ahenkle yrrz. Fevzi Paa: -Gazi benden kimi bavekil yapaym? diye, zmir'den ayrlrken sordu. Ben de smet Paa'mn afk olacan syledim. Onunla iyi anlar. Ben de yerimden ayrlmak niyetinde deilim! -Makamnzn vazifesi daha ziyade arlaacak demektir. Bu tabii zat- alinize ait bir mese kalr. Bir hafta nce hkmet reislii ve Erkn Harbiye reislii meselelerini hal ettiini den beri bu komedya nedir? Bir de Gazi diyor ki eer ekilirsem yerime Fevzi Paa'y get iririm bu ne demek, bu ne demektir? Fevzi Paa -Benden bahsetmesi aznz aramak iin olacak. Aramzdaki mnasebetin derecesin amak istiyor, 152 153 iekilecei falan yok. Senin baveklete tayinini de yine fikrini anlamak iin zan ediyoru m.Bir mddet sonra Gazi'nin bizleri ardn haber verdiler. Yanna toplandk. * B elesi hakkndaki neticeyi yle iln etti: -Kura ektik. Fethi Bey'e kt. Mbarek olsun. * Fethi Bey'e bu sonuca teekkrden baka diyecek kalmad. Alkland, tebrik olundu. ler b le bittikten sonra daldk. (x) (x) Nutkun 134. sahifesinde benim bavekalete getirilmekliim meselesi yer tutmutur. Maksadn samimi olmayp benim 8/Ekim/1918 tarihiyle Erzurum'dan yaptm bir teklife, ahs evzuu bahis olunca, ne derece sadk kalacam ortaya koymak iin olduunu 132 ve 133 ve 13 . sa-hifeler okununca, anlalr. Ben teklifi sarih bir surette red ettiim ve asker brak maklmda rica ettiim halde 134. sahifede "bu yapda olan yksek..........." demi olduuna ve kendisini ayn yapda grd tabii bulunduuna gre, phesiz kendileri de prensiplerinden hari kalmadn aklar. Halbuki. nkaya'da, itima ve mzakere esnasndaki tutumu da oradakiler tarafndan manidar grlmekte hali kalmad. Kzm Karebekir Paa, esna-i mzakerede "Bu suretle de millete hizmetten ek nmediini" pek hakl ve mnasip olarak dermeyan etmiti. Bu ifade, bana hkmet reisliinin niin teklif olunduunu gsterir. 'Halbuki benim drt y i teklifim, stanbul mebusan meclisinde Meclis Riyaseti isteyen Mustafa Kemal Paa'y ikaz ve Rauf Bey ve bu say kiilerin stanbul hkmetinde hazrlk almalar hakknda idi. N m teklif sebebini de 132. sahifede okuyoruz: ("Vatan ve milletin kurtuluundan idde tle mevzuu bahis olan bu devrede, ibu maruzatm etrafnda, kat bir karar ile mcehhez bu lunmamz kemali hrmetle istirham eylerim."). Devam eden satr da okuyalm: (efendiler fi hakika, Erzurum'da bulunduum zamanlarda, Kzm Karebekir Paa da bu mtalaya mmasil mta sert eylemiti.). Askeri planda grld gibi Mustafa Kemal Paa'ya Bakumandanl almasn daha stanbul'd tmi olduumdan, Erzurum'da i-fahan ve sonra da yaz ile yaptm tekliflerle, onu bu vazi e balamaya ok altm, fakat kabul etmesine ramen, ilk frsatta Millet Meclisi reislii e bakumandanl akta brakmt. Bu vaziyetin bize pahalya mal olduunu izah etmitim.

TEHLKEL YOL 17 Austos'ta Frka itimai yapld. (O zamanki Meclis salonu olan bugnk sekreterlik bina ) Drt yldr olup bitenlerden ounun haberi bile olmayan bu yeni topluluun -ki bir ka g nra kinci Byk Millet Meclisi olarak Milletin mukadderatn ellerine almak eref ve mesul yetine mazhar olacaklard.- lk dinlemeleri lzm gelen szler, phe yok ki unlar olmal rlan ilerin hakikatlari, halimiz ve ihtiyalarmz ve STKLAL HARB'NDE olduu gibi fiki metle yryeceimiz, her iimizde ilme, ihtisasa ve emee dayanacamz, yalanclk ve dalk ile hazra konmaya, son verilmedike hi bir ubede kalknamayacamz gibi yeni Trk Devl temel talar saylacak esaslar. Fakat ne yazk ki taban tabana zt olmak zere muazzam eserin ilk tahrip ameliyesi yapl d: Krsye kan Mustafa Kemal Paa, hakikate asla uygun olmayan 9e hale de hi yakmayan km beyantta bulundu: "Erzurum Kongresi esas deildir. Bu Balkesir Kongresi gibi bir ey di. Esas Sivas Kongresi'dir. Fakat burada da muhalifler Amerika mandas istediler. ." gibi ileri-geri szler sylediler. Ne sylerse sylesin alklamaya hazr olanlarn banda yeni Meclis'e seilen btn kararg hazra konmu yeni devletliler vard. Yeni Trk Devleti'nin kuvvetli temeli atlacana hak tlere ve hadiselerin yetitirdii ahsiyetlere kar vurulan bu tahrip kazmas cokun alk t olundu. Mustafa Kemal Paa, kendisini barna basan ve bana kadar da karan Erzurum Kongresinin lanmasnda fikir ve emei olmadndan, onu en tehlikeli ve karanlk gnlerde toplayan ve h ye edenleri ve torjyekn azalarn kl154 155 ktyor ve Sivas Kongresi azalarn da -kendisini iin iinden syrarak- Amerika mandas is er diye lekeliyordu. Bu suretle btn stikll Harbi'nin fikir ve i banisi olarak ortada yalnz kendisini brakyordu. "HER EY BEN YAPTIM" FELSEFES Halbuki kazanlan zaferlerde ve eriilen Trkn Kurtulu Bayramnda derece derece herkesin issesi vard ve herkes, grd hizmet derecesinde sevinmek ve vnmekde hakh idi. Bu hakik eri ve yksek fikir ve kabiliyetleriyle mill ahsiyet olmu bulunan kimseleri millete v e cihana gstermek ve bu suretle yeni devletin bnyesinde -hakl olarak-onlara kar sevgi ve sayg uyandrmak ve bu suretle bir takm tredilere, dalkavuklara meydan ak brakmam zifesi, birinci derecede mill ve asker ba olarak tutulmu bulunan Mustafa Kemal Paa'ya dyordu. Bu onun tarih ve ahlak borcu idi. Bu borcu demekle O, Millet ve Tarih kars ha ykselecek ve insanln da en byk payesini kazanacakt. Yazk ki Mustafa Kemal Paa, bunu yapmad ve hatta tersini yapt. Kendini en yksek bir ma kamdan mahrum ettii kadar, fedakr ve feragatkr arkadalarnda da daima artan zdraplar att. te 11 Austos'ta kinci Byk Millet Meclisi bu hava iinde ald. 13 Austos'ta smet P irlikte Ankara'ya geldi. Parlak merasimle karland. Bugn Millet Mectisi'nde de Mustaf a Kemal Paa, mevcut 196 reyden biri eksik olmak zere reislie seildi. Tutaca yeni yol akknda, nutkunda yle syledi: "Efendiler, bugne kadar istihsal eylediimiz muvaffak-yat, bize ancak terakki ve med eniyete doru bir yol amtr. 156 Yoksa terakki ve medeniyete henz ulatrm deildir. Bize ve ocuklarmza den vazife, de tereddtsz ilerlemektir." 14 Austos ictimanda da Fethi Bey eski kabine azalarndan mrekkep yeni kabinesine, Mec lis'ten (gven oyu) ald. 9 Austos "parti grubu" ictimanda verilmi olan karara ramen, m vcut 190 menustan 183' Fethi Bey'e rey verdi. Bana 3. Fevzi Paa'ya da 2 rey verilm i, birer de mstenkif kalmt. Fethi Bey de nutkunda Mustafa Kemal Paa'nm beyanatyla ayarl olarak tutulacak yeni y ol hakknda u szleri syledi: . ? "imdiye kadar servet-i tabiiy&mizi inkiaftan alkoyan kapitlasyanlar kaldrlmtr. Ve mukadderatna bizzat el koymu ve saray ve babali'nin kt etkilerinden kurtulmutur. O halde milletin ykseli ve gelimesi iin, nnde hi bir mani kalmamtr. Byle bir vaz u msait frsatlardan ne suretle istifade edeceimizi grmek iin, cihann gzleri bize dn ktr. Fakat bu zincirin krlm olmasna ramen, biz, yine yerimizde duracak olursak, yine eri gitmeyecek olursak, bu zincirleri krmak iin imdiye kadar dklen kanlara, ekilen za

metlere yazk olmaz m? Bunun iin kat'iyyen ileri gitmek iin ve memleketimizi her mede n memleketin hiz olduu eraiti hiz bir memure haline getirmek iin derin ve kararl olm gelir." Yeni yolun al merasimi ne zaman ve ne tarzda olacan merakla bekliyordum. 18 Temmuz'd lmln terakkiye mani olduunu haykran Fethi Bey ve arkadalar bu maniay nasl ve ne z acaklard? Hkmet programyla m? Yoksa Gazi'nin herhangi bir hamlesiyle mi?.. 157KUR1 AN'IN TRKE YE EVRL Bu bekleyiim uzun srmedi. Hemen bu akam (14 Austos) heyet-i ilmiyye erefine Trk Oca verilen ay ziyafetinde LK TEHLKEL HAMLE grnd. yle ki: Ziyafete Mustafa Kemal Paa da, Ben de davet edilmitik. Vekillerden kimse yok tu. Hayli ge gelen Mustafa Kemal Paa, heyet-i ilmiyyenin imdiye kadar ki mesisi ile ilgili grnmeyerek "Kur'an Trkeye aynen tercme ettirmek" arzusunu ortaya att. Bu arzusunu ve hatta mcbir olan sebebini, baka muhitlerde de sylemi olacaklar ki, bu gnlerde bana er'iye Vekili Konya Mebusu Hoca Vehbi Efendi vesair szne inandm baz z malmat vermilerdi: "Gazi Kur'an- Kerim'i baz slmlk aleyhdar zbbelere tercme ettirmek arzusundadr. Son ur'an'n Arapa okunmasn, namazda bile yasaklayarak bu tercmeyi okutacak! Ve o zbbelerl ii alaya boarak, gya Kur'an' da, slml da kaldracaktr! Etrafndaki byle bir muhit kendisini bu tehlikeli yola srklyor." Baz yeni kiilerden d ettikleri gibi, bu akam da bu fikre ayak uyduran baz kimseler grnce, bu tehlikeli yo lu nlemek iin Mustafa Kemal Paa'ya yle cevap verdim: -"Devlet Reisi sfatiyle din ilerini kurcalamaklnzn ierde ve dardaki tesirleri, o lur. i alkadar makamlara brakmal. Fakat rastgele unun-bunun iinden kabilecei basi mad gibi, kt politika zihniyetinin de ii kartrabilecei gznnde tutularak, iler n bilgilere de hakkiyle vakf deerli ahsiyetlerin de bulunaca yksek ilim adamlarmzd ep bir heyet toplamal ve bunlarn kararna gre tefsir mi. 158 tecrme mi yapmak muvafktr, ona gre bunlar harekete geirmelidir." -"Din adamlarna ne lzum var, dinlerin tarihi malumdur. Dorudan doruya tercme ediverme li!..." gibi baz hoa gider bir fikir ortaya atlnca buna kar: -"Mstemlekeleri slm halkyla dolu olan byk milletler kendi siysi karlarna gre Kur ne tercme ettirmilerdir. slm dinine ve Arapa diline hakkyla vakf kimselerin bulunmay erhangi bir heyet, tercmeyi mesel Franszcasmdan da yapabilir.(x) Fakat bence, burad a Maarif programmz tesbit iin toplanm bulunan bu yksek heyetten, vicdan olan din ba en deil, msbet ilim cephesinden istifade hayrl olur. Kur'an'n yaplm tefsirleri var, a yenisini de yaparlar. Devlet otoritesini bu yolda ypratmaktansa, Mill kalknmaya h asretmek daha hayrl olur, dedim. Mustafa Kemal Paa beyantma kar hiddetle btn iini t: -"Evet Karabekir; Arapolunun yavelerini Trk oullarna retmek iin Kur'an' Trkeye te eceim ve bylece de okutturacam! T ki budalalk edip de aldanmakta devam etmesinler!" in bir heyet-i ilmiye huzurunda berbat bir ekle dndn gren Hamdullah Suphi ve Ruen er: -"Paam ay hazr, herkes sofrada sizi bekliyor" diyerek bahsi kapatabildiler. Bizler de hususi masadan kalkarak sofraya oturduk ve yedik-itik. Fakat heyet-i ilmiyenin btn azas zgn grnyordu. phe yok ki, yakn gnlere kadar Kur'an' ve Peygamber'i h e sena eden ve (x) Bir mddet sonra byle bir tercme de ortaya yayld. Bir mddet sonra da baz camilerd u Trke tercmeden mukabele okutuldu ise de, i, ancak ezann Trke olmas eklinde kalab 159hatta hutbe okuyan bir insandan bu szleri beklemek herkese eza veriyordu. "KTAP BAYRAMI" TEKLF EDLYOR 15 Austos heyet-i ilmiyenin son itima gn olduundan mzakerelerde Benim de bulunmakl ndilerinden bir davetiye aldm. Byk memnunlukla bu son mzkereye itirak ettim. Maarifim z hakknda benim de mtlalarm dinlemek arzusunu gsterdiler. Hakimiyet-i Milliye gazete de intiar etmi bulunan mtlalarm ve zmir ktisat Kongresi'nde kabul edilen kararlarda arifimize taallk eden ksmlar hakknda izahat verdikten sonra (x) u noktaya dikkatlerin i ektim: -"Halk az okuyor. En yksek tahsil grenler bile, mekteplerini bitirdikten sonra pek az okuyorlar. Bunun sebepleri arasnda, intiar eden kymetli eserleri bilmemek ve ta nmamak ve tedarik edememek en nde gelir. Bunun iin bir ka yldan beri douda pek faydal

ir surette tatbik ettiimiz KTAP BAYRAMI gnnn yaygnlatrlmasn teklif ederim. Bugn kitab dkknlar donatlyor. Herkes, eine-dostuna, onlarn ve kendi oluk-ocuuna, ha ktphanelerine, takatine gre kitap hediye gnderiyor veya gtryor! Bugn takip eden ha cuklar Haftas" denerek, fakir ocuklara mmkn olan her trl yardmlar yaplyor. Bugn, mizin doum gn olan mevld kandili olarak kabul ettik. Sebebi, ilmi aratrmak ve renme en kuvvetli ve en beli u iki emrini bir dzye hatrlamak iindir: "timi beikten ma-zara dar isteyiniz, ilim in'de dahi olsa isteyiniz." (x) "ocuk Davamz" adl eserimde tafsilat vardr. Beyanatm btn heyet-i ilmiyenin srekli alklaryla, itiraz edilmeden ve baka bir mtl adan, ittifakla kabul olundu. Bu kitap bayram teklifim ve Heyet-i ilmiyece de mt-\efken kabul haride de umm bir se uyandrd. Ecnebi muharrirler de hyle bir bayramn douda maarifin Jamimi iin ok feyizli ticeler vereceini beyanla beni tebrik ettiler; gazetelerine telgrafla bildirdikle rini sylediler. Fakat yazk ki bir ok tekliflerim gibi bu da fiiliyata karl-lad. KARABEKR ETM KONUSUNDA TEKLFLER YAPIYOR Akam Maarif vekili Sefa Bey Heyet-i ilmiye azas erefine verdii ziyafete Beni de dave t etti. Orada mtehassslarmzla daha serbest grebildim. u mtlama mtehassslarmz Nereden geldii bilinmeyen ve zerinde kendi mill kudtimizle ilenmeyen fikirler, mill bnyemizi sarsar, hrpalar. Harben kazandmz sulhde dikkatsiz admlarmzla elimizden almann usln mstemlekeci devletler ;k iyi bilirler! Bunun iin mtehassslarmzca zerinde iyi ilenmemi programlarla memlek rini yrtmek, asla ill kalknmay temin edemez! Hele, din ve ahlk meselelerinde atlacak yanl admlarn, etireceini le sonunda Trk Milleti'nin harp kabiliyetini ypratacan, balk tereddiye s eini ve memlekette sefalet ve sefahati arttracandan mevcudiyetimizin tehlikeye decei , stikll ve hrriyetimizin muhafazas iin ilmi esaslara Jayanarak fikir ve elbirlii il ek lzumunu izah ettim. 161Bu konudaki konumalarda bana hak verdiler. Dn akamki ar beyanatn szde kalmasn h ndan diliyordu. Herhangi din ve ahlki inklp zihniyetini, ne ilme ne de ilim adamlarna dayanamayacana gre, nereden geldii belli olmayan bu tehlikeli fikrin fiiliyat sahasn a kabilmesi her eye elverili bir muhitle, pek yaman hadiselere yol aaca, herkesi d GAZ, SLAMYET VYOR MU, YERYOR MU? 16 Austos'ta smet Paa ile grtm. 18 Temmuz'da tekilat- esasiyye mnasebetiyle Fethi rkadalaryla yaptmz "islmlk terakkiye manidir." mnakaasn ve Gaz"nin yakn zaman rde islm dinini, Kur'an' ve Hilfeti meth ve sena ettii ve hatta pek fazla olarak Balk esir'de minbere kp ayn esaslarda Hutbe dahi okuduu halde, dn gece heyet-i ilmiye kar Peygamberimiz ve Kur'an'mz hakknda hatr ve hayale gelmeyecek biimde konutuunu anlatt bu tehlikeli havann Lozan'dan yeni geldii, hakkndaki kanaatin umumi olduunu da syl edim. . smet Paa, Macarlar, Bulgarlar ayn saflarda tilf dev- "-? letlerine kar harp ettikler e malup olduklar halde,: istiklllerini muhafaza etmi olmalar Hristiyan olduklarn-; da , bize istikll verilmemesi de slm olduumuzdan ileri geldiini; bugn kendi kuvvetimizle yllarca uraarak kurtulduka da islm kaldka mstemlekeci devletlerin ve bu arada bilha ngilizlerin daima aleyhimizde olacaklarn ve istikllimizin daima tehlikede kalacan ban anlatt. Ben de ona bu fikre itirak etmediimi u mtlalarma dayanarak syledim: "Byle bir fikrin douraca hareket, milletin bana yefniden daha korkun ve daha me'um bir istibdat idaresi getirecektir. Daha kazanamadmz ill nee kaacak, birok emekle kurulan mill birliimiz de bozulacaktr! Biz ierde birbi i boarken, bize,bu Kurtulu yolunu gsteren politikaclar "Trkler, Hristiyan oldular" di ye btn tslm lemini bizden nefret ettireceklerdir." Bu suretle bizi cezalandrmak iin slm lemi ruhlarnda isyan duyacaklardr. Artk itilf leri Yunan ve Ermeni kuvvetleriyle baaramadklar, emellerini, islm ordularn ve hele Ar plan, "Salli l Muhammed" diye zerimize saldrmakla elde etmeye kalkacaklardr. Sultan mud devrinde, "Trkler Hristiyan oluyor" diye Arap ordularn Anadolu ilerine sevk eden ve bu ordular idare eden, Franszlar deil miydi? Trk donanmasnn Msr'a teslimine seb an politika oyunu, ayn deil miydi? teden beri bir taraftan hkmete "Avrupal olun; Bat yatn aynen aln, baka kurtulu yolunuz yoktun" derler; dier taraftan da attmz adml mak iin ierde halk isyanlara tevik ederler ve slm leminde de "Trkler Hristiyan oluy iye aleyhimize nefretler uyandrrlar, Esasen imknsz olan bir ii yapyor grnmek bile madd-manev btijn kudret kaynaklarmz

ap eder. Neticesi bu ii benimseyeceklerin hayatlar ve prestijleri de kfi gelemeyecei nden, kendi elimizle Milleti anariye srkleriz. Neticede Boleviklik ceryanlar arasnda ahv olmak veya mstemleke olarak istikllimizi kayp et^ mek de ok uzun srmez! Mustafa Kemal Paa'nn son beyanat, btn ilim adamlarmz hayret ve korku iinde brakmtr! o dourabilecek olan bu fikri, hep bir arada mzakere ve mnakaa etsek, millet ve memlek etin ok hayrna olur. Lozan bize istibdat ve tehlike gndermesin! 162 163LOZAN ANLAMASINDA STANBUL NEDEN BAKENT? tsmet Paa'ya, bir noktann daha aydnlatlmasn sordum: Lozan sulh Muahedenamesinden boa rn tabi olaca usle dair mukavelenamenin 8. maddesi aynn yledir: "Madde 8- Payitahtn yacat iin stanbul, Beyolu, Galata, skdar ile Adalar dahil olduu halde stanbul'da ve ehrin civar kurbunda azam on iki bin kiilik bir asker gc bulunabilir. stanbul'da bir tersane ve bir Deniz ss muhafaza edilebilecektir." Halbuki daha 12/Terin-i san/1337 (I921)'de, Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paa'n , Boazlar hakknda ne dnld sorusuna cevap olarak; "istanbul'un ma-kam- saltanat ol ldrlarak makam- hilfet denilmesini" teklif ettiim gibi, yine teklifim zerine saltanat ilga' ve hilfet Al Osman'da ve stanbul'da braklmt. Bu, kanun halinde kabul olunmu ve kinci Byk Millet Meclisi'ne esas olan Halk Frkas um elerinde de yer tutmutu. En sonra da 1 l/Aralk/1922'de Mustafa Kemal Paa karsnda "Pay taht neresi olmal?" diye ortaya atlan sualde, onun arzusu ne ise onu yapmak isteye nlere kar "stanbul hilfet merkezidir. Ankara da hkmet merkezi. Payitaht tabiri artk kmtr, demitim. Bu sefer karmza, stanbul'un payitaht olduu sulh muahedesiyle kyo bi nedir?" smet Paa iyi dinledi, fakat hi cevap vermedi. Bunu, Mustafa Kemai Paa'nn arzusuyla ya ptna benim phem yoktu. Nitekim bir mddet sonra, onu bu arzularndan ebediyen uzaklat bir teebbste bulunmaya mecbur kaldm. Az aalarda gelecektir. KUBBEL KKDE DN TARTIMASI 19 Austos Pazar akam Mustafa Kemal ve smet Paalar -Ltife Hanm ile birlikte- bana ak meine geldiler. Keiren'e giderken sa tarafta kubbeli kk denen mevkide, bol suyu ve b havuzu olan bir kkte kira ile oturuyordum. smet Paa, Lozan'da iken Mustafa Kemal Paa , Ltife Hanmla birlikte, bir kere daha bana akam yemeine gelmilerdi. Mnakaay, tsmet Paa ile ben yaptm. Mustafa Kemal Paa sknetle bizi dinledi. Mustafa K Paa, Lozan'dan da ald hzla, ne ktisat Kongresi'nin ve ne de heyet-i ilmiyenin hazrla ramlara ilgi gstermeyerek mthi bir inklp hamlesi teklif etti: -"Hocalar toptan kaldrmadka hi bir i yapamayz. Bugnk kudret ve prestijimizle bugn pmazsak, baka hi bir zaman yapamayz." lk Fethi Bey Gru-bu'ndan sonra da Mustafa Kema l Paa'dan iittiim bu yeni inklp zihniyetini smet Paa bir rpda tamamlyordu. Arada slalar kendiliinden ortadan kalkarak, bu ahsiyetin maddelik programlan kulaklarm arland: I- slmlk terakkiye manidir; 2- Arapolunun yavelerini Trklere retmeli. 3- Hocalar to kaldrmal! NE OLMAK STYORSUNUZ: HRSTYAN MI, DNSZ M? "Peki amma ne olmak istiyorsunuz?" dedim. Hristiyan m, dinsiz mi? Hi birine imkn ol mamakla beraber her iki yol da, hem tehlikeli hem de geridir! Mnevver Hristiyanlk l emi ilim zihniyetine daha uygun yeni bir din esaslar ara164 165trrken bizim, onlarn khne messesesini benimsemeklii-miz mthi tehlikesiyle berabe ri bir hareket olur! Dini kaldrmak ise yeni mthi tehlikesiyle beraber medeniyet lemi nin nefret ettii geri bir yol olduundan maksatsz bir hareket olur. Bir milletde duy gu birlii, itikat birlii ve menfaat birlii olmazsa, idare edenlerle edilenler arasnd a bir uurum alr ve bu uurum, gnn birinde millete mezar da olabilir! Ben her frsatta iim gibi, dinle uramann bizi daha ziyade terakkiden alkoyaca ve daha ziyade geri gt cei kanaatndaym. Dini olduu gibi brakmal ve hkmet, ne buna tesir yapmal ve ne de t ltnda kalmaldr! Biz mill istikllimiz gibi, mill hrriyetimizi de en mukaddes gaye tan ve bunun zevkini btn millete tattrmalyz. Bunun iin meden hedeflerimizde sr'at, fakat itimai gayelerimizde tekaml yolunu tutmal . Ben taassuptan uzak ve terakki sever bir insan olduumu eserlerimle de gsterdim! Zaten yakndan biliyorsunuz. Din hakkndaki dncemi douda iken ocuklar iin yazdm " imde de yl nce neretmi bulunuyorum. Msaadenizle okuyaym.

"Din ve Mezhep" dn okudum.(x) Sknetle dinle(x) "Din ve Mezhep" dnn hlsas udur: Dinin ksaca tarihi, dinsizlik ve din deitir leti harap edecei, mstemlekecilerin slm aleyhtar olmalarnn sebebi, halkn en byk t inzibat kuvvetinin din olduu, din ve mezhebin ancak mabetlere braklarak hayata kartr amas lzm. u satrlar aynen alyorum: "Baz ecnab diliyle slmlk aleyhinde yazlan kitaplar, bilh lekelerden yetiebilecek slm genlerinin ahlkn bozarak ortaya tefrike drmek maksad alnmtr. Bu kitaplar okuyup da una-buna telkinat yapmak, budalacasna bir cinayettir. ocua veya bir adama din aleyhinde telkinde bulunmak, biarenin diman neterle kazmak ktir ki, hemen kangren yapar! Halbuki din, bir millet fertlerinin perinidir. Dini n gevedii yerlerde, birlik perini de gevemi demektir." 166 diler. Hi cevap vermediler. Bahis de kapand. Mustafa Kemal Paa'nn byk bir dikkat ve sknetle beni dinleyiinden ve ara-sra smet P inden ve ayrlrken de bana kar gsterdii samimiyetten kardm mana, beni hakl buldu aarma hak vermekle, tekrar, "mefkure hatrasna" dneceini, hi de aklma getirmemi idim ESER KMN M? 21 Austos'ta Byk Millet Meclisi'nde Lozan Sulh muahedesinin mzakeresinde Hariciye En cmeni reisi Yusuf Kemal Bey nutkunda, unlar da syledi: "... Btn bu iin bandan niha kadar endieli zamanlarda -belki de hi meyus olunmamtr ya- meyusiyet geldii anlarda, d ima ve daima bunu demir eliyle tutan byk Trk evladna, btn Trklk nmna demelidir ki nz minnet, kran deil Mustafa Kemal Paa bu senin eserindir. Ki bu eser Trkn hrriyet tikllidir." Hariciye Encmeni zabt ktibi Tevfik'Rt Bey de unu syledi: "Encmen reisimiz Yusuf Ke efendi tarafndan byk reisimize hitaben irat edilen samimi hitabeyi btn encmen arkada m nmna arz ve tekrar etmeyi bir vazife bilirim." Celse bittikten sonra Yusuf Kemal Bey koridorda Bana u szleri syledi: -"Paa sizi de tebrik ederim. Bu eserde en byk hisse sizindir." Ben de kendisine u cevab verdim: "Millet krssnden en kk bir hisse vermeniz, daha kymetli olurdu!" 23 Austos Perembe gn smet Paa, nutkunu syleyecekti. Meclis bahesinde kendilerine Yu emal Bey'in beyantn hatrlattm ve bana kar hususi cmlesini de sy167ledim. Ve eer smet de her eyi Gazi'ye, millet krssnden bahederek tarihe kar hak ei gibi, istikbal iin Gazi'ye istediini yapabilecek bir kudret vermi ortaan ve bunu ibirimizin geemeyeceini anlattm." Her eyi ben yaptm" diyebilen bir adamn, bundan son da "Her eyi ben yapacam" iddiasyla ne tehlikeli maceralara atlabileceine tekrar -nk eri bu bahis zerinde mutabk idik- Enver Paa'y misal gstererek, smet Paa'nn dikkatin m! smet Paa; "Merak etme mhim noktay unutmam" demekle beraber, millet krssnden bu husus i szleri aynen unlar oldu: "Arkadalar! Bir vazife-i esasiye ifa etmek iin unu da sylemek isterim; gerek sava srasnda ve gere se Bar konumalar srasnda sevk-i kaderle ar mesuliyetler altnda bulundum. Ar mesu tnda memleketin hayat- menfiine taallk edebilecek ar kararlar vermek vaziyetinde bulu dum ve bunlarn hepsinde, merkezi idareden ayr olarak, ya dman karsnda veya sulh mza da olduu gibi Avrupa ortasnda idim. -Siyasi tabir ile- siyasi muhasmlar arasnda bulu ndum. Bu kadar ar mesuliyetleri almak iin ve bunlarn iinde en byk mkt karsnda ek iin, malik olduum, kuvvet kayna bilhassa Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Pa dr. Arkadalar! yalnz ahs bir minnet ve kran ifade etmek iin sylemiyorum. Vazife ve i n nazarndan bir hakikati ifade etmek iin sylyorum: nsan ok bunald zamanda en muvafk daha byk ve samimi birisi tarafndan teyid edilmesine muhtatr. Byk ve kark vaziye inde en byk tedbir o kadar basittir ki, ekseriya onu bulmak ok mkildir. Fevkalde kar lak bulutarla kapl bir muhit ierisinde yol gsterecek bir salam g-i lzmdr. Bu salam gr, ayatnda le gerek sulh hayatnda bize gsteren, Mustafa Kemal Paa Umutur. Aldm vazifel muvaffakiyet hasl olmada, gerek harpte ve gerek sulhte balca mil olarak Mustafa Kema l Paa'y muvacehe-i millette ifade ediyorum." GAZ, TEK ADAM OLUYOR Mustafa Kemal Paa, bu takdir yarlarn byk bir zevkle dinledikten sonra, mill ve aske mizin temelini kuranlar, canla-bala alanlar ksaca olsun millet krssnden millete v

tevdiye artk lzum grmedi. Bundan en ok, etrafna toplad deersiz kimseler istifadeye u. Mustafa Kemal Paa'dan baka ortada kimse braklmad: O, kurtard ve O kurtaracak teran si, hazra konmak isteyen dalkavuklarn dillerinde destan oldu. Artk her akam leminde onun yzne kar methiye yar ald yrd. Btn bu muhiti, ki azanmt. Meclis'in ehresi pek garipti: Sarkl sarksz, muhafazakrlar, terakki tarafta n ve ahlk aleyhtar zbbeler sun' bir birlik gsteriyorlard. Meclis umumi heyetiyle Must fa Kemal Paa'nn emrine ram idi. O saa da gitse, sola da gitse, hep beraber ona ayak uyduracaklard. Darda kendi emekleriyle hayatlarn fakirce kazanabilen bu zmre, pek a tesnasyla, imdi devlet hazinesinden zenginleiyor ve ihsanlara da gark oluyor, arist okrat bir tabaka halini alyordu. Bunlar da mensuplarn, memuriyetlere kayrarak veya k azandrarak, etraflarnda tabakalar tekil ediyorlard. te Cumhuriyet hkmeti, Trk Mill eyzini bu suretle datyordu! Trenlerle demir fabrikalarna gtrlen maden crufunu, 168 169mknatslayan elik levhalar, nasl bir vinle vakumlarla kendisine ekip yaptnyorsa; a Kemal Paa da, btn stikll Harbi'nin banisi sfatm taknnca, byle bir kudret sahibi nun ekemedii mahdut ar paralard! istikll Harbimiz'in bu uursuz ve sun neticesinden mteessir olanlar, VATANSEVERLER VA RDI. FAKAT OK AZLIKTI. ASKERL TERCHM VE BRNC ORDU MFETTLM Birinci Byk Millet Meclisi'nde olduu gibi kinci Mec-lis'te dahi askerlerin ayn zamand a mebus olabilecekleri henz meriyette bulunan tekat- esastyye icabatyd. (Yeni tekil siyyede bunun kaldrlmasn komisyonda ifhn srar ettiim gibi, yazyla da resm makaml ettim; bu aynen grlecektir.) Ben askerlikte hizmeti, hale daha uygun buldum. Fakat zerimde -stanbul mebusluu da duracakt. Askeri vazife olarak smet Paa'nn da sulhden muvafk grd Erkn- Harbiye-i Umumiye riyaseti verilmiyor idi. Ordu mfettii kalacakt bunda da bir art vard: Eer douda kalmak istersem, Ankara'da oturacaktm! Ordu mfettil nin kendi mntakalarnda oturmas lzumunu, bana bu teklifi yapan smet Paa'ya izah ettim. "u halde Birinci Ordu Mfettilii'nin merkezi Ankara olduundan bunu kabul edersiniz" de di. (x) (x) Nutuk, sahife: 484: "Kzm Karabekir Paa da, daha evvel ayn mlhazatla politikadan h anmadn, hayatn askerlik mesleine hasretmek istediini dermeyan ederek Meclis'ten ayr mfettii olarak Birinci Ordu'nun bana gemi bulunuyordu." . "Peki," dedim. "Yalnz bir kere dou cephesini dolamak, ilerimi devretmek ve orduma ve o muhite veda etmek iin oraya gitmek isterim." Reisliim altnda tekil olunmu bulunan "Orduda, ilim ve rfan Tekilat- Askeriyye" komis unda hazrladmz lyihay Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paa'ya takdimden sonra tna hazrlandm. 1 Eyll'de veda ziyaretlerimi yaptm. smet Paa benim bu seyahatimi muvafk bulmadn s Sebebini sordum. Aynen yle syledi: "Kzm, ok korkuyorum seni Erzurum'da vuracaklar!.." Ben de ona u cevab verdim: "Beni ne Erzurum'da vurabilirler ve ne de bir Erzurumlu Beni baka bir yerde vurur ." GENELKURMAY BAKANLII KONUSU: Mustafa Kemal Paa, le yemeine beni alkoydu. Ordunun bar tekilat zerinde grtk. makamnn, bartaki lzumunu izah ettim. O, Erkn- Harbiyye-i Umumiyye reisinin bakuman emek olaca fikrinde idi. zerinde ok masa ileri toplanacak olan Erkn- Harbiye-i Umumi reisinin ordularla ve harp sahalarn tedkiklerle uraacak az zaman olacan syledim. bakumandanl yapacak zatn, barta daha faal olmasna ve orduyu elinde tutmasna araziy akim olmasna; harp sahalarndaki halkn mesai ve ihtiyalaryla yakndan ilgili olmasna, ktisad ilerin bir harp tehlikesiyle sk balanmasna ihtiya olduunu ve Erkn- Harbiye ye reisinin bu vakitleri bulamayacandan yllarca sonra bir harp karsa ok hazrlksz b alayabileceine dikkatlerini ektim. 170 171ok yazk ki bu teklifimi benim Fevzi Paa'yi bamfetti yaptrarak Erkn- Harbiye-i U riyaseti makamn kendime hasretmek manasnda telkki eder bir karar aldlar. ahs feraga i belirtmek istemekliim de bir netice vermedi. (Mebusluk vazifemi grmek zere Meclis 'e geldiim zaman da, Milli Mdafaa btesinde bu esas mdafaa ettim. Zabt Ceridesi: 29, 1/341 8, 19/3)1341) Hkmet merkezinin artk Ankara olmasnn askeri, siyasi ve tarihi lzumunu izahla Lozan Su

h Muahedesi'ndeki kaydn tashihinin muvafk olacan da bildirdim. Bu husus-da dnecekle sylediler. (Nutuk, Sahife: 484 ve 485'de: 13/Ekim/1923 tarihinde uzun mzakere ve mn akaalardan sonra "Trkiye Devleti'nin makarri idaresi, Ankara ehridir" kanun maddesi nin kabul hakknda tafsilat var.) Sz sras dou seyahatna gelince, Mustafa Kemal Paa, bana unu syledi: "Paam dikkat et um mebuslar aramz bozmaya alyorlar." "Aramzdaki samimiyetin, stikll Harbi'nin bin uu ve tehlikesi karsndaki mterek azmimizle daha ziyade perinletii kanaatini besliy erhangi nc bir ahsiyetin, buna dokunmamas iin ok hassas bulunuyorum. Feragatimi ve ak yrekli olduumu, herkesten ok siz grdnz ve tecrbe ettiniz. Bundan yine byle-yimdir. Fikir ayrlklarm olsa da iten sevgi ve sayg duygularm asla azalmaya tr. Sizden dileim de -bir kere de doudan yazdm gibi- yeter ki sizin bana itimadnz a sn," dedim. Ve aramz bozmaya alan Erzurum mebuslarnn kimler olduunu sordum. smet Paa i ey'in arasndaki soukluu kaldrarak, istikll Harbi erknnn samimi birliini tutmakhm Mustafa Kemal Paa, "Rauf Bey'in, smet Paa'mn aley172 hinde sylediklerinin smet onda birini bilmiyor. Bize gelince, ikimizde dikkat edel im" dedi ve sorduum isimlerden bahsetmedi. ACIKLI VAZYET VE DOU SEYAHATM ankaya'dan teessrle ayrldm. smet ve Mustafa Kemal Paalann szleri kulaklarmda nly ce, birbiriyle grm, bana sylenecek szlerde anlam olduklar, apak grlyordu. "Erzurum mebuslar aramz aacak, Erzurum'da beni vuracaklar!... cmleleri byle sralann eynimde bir imek akt; fakat kendimi bu imein tesirine brakmadm. abuk toparlandm ndime: "Hisle deil hesapla halolunmaldr" dedim. kametghma gelince gvendiim Erzurum mebuslarndan ve silah arkadalarmdan bir kan btn geen hadiselerin, bilmedikleri safhalarn anlattm: Dou harekt hakkndaki muhaberelerimizi okudum. Celleddin Arif meselesinde o zamanki Er kn-i Harbiyye reisi olan smet Bey'e (nn) "Bu ztla Mustafa Kemal Pa-a'nn aras nasl orduum ifreye aldm cevapta, "iyi olmadn, nce bana hcumla beni drdkten sonra, la Mustafa Kemal Paa'y drmek istediklerini" bildirdiini syledim. Hasbihallerimizde Must Kemal Paann frka kumandanlarmdan Halid Bey'e ifre ile, "Celleddin Arifle, Karabekir' n arasn a" dediini ve Erzurum'a ilk geldii zaman, Haiid Bey'le grmelerinde de ona: de Beni de stanbul hkmeti istiyor; bir gn Kzm bizi tevkif ederek gnderebilir. Birbi izi tutalm ve daima muhabere edelim. cap ederse, onun vcudunu kaldrr, yerine 173sen geersin" tavsiyesini tesbit ettik. Enver Paann -baz arkadalaryla- Moskova'da "Halk ralar Hkmeti" diye programlar bast u'ya soktuu zaman, Erkn-i Harbiye-i Umumiyye reisi Fevzi Paa'nn: "Bunlarn isyan kara elirse Enver Paa'nn tevfiki" emrini ve bu arada Bat cephesi kumandan smet Paa'nn 24/ 337 ifresini ve cevabm okudum. "Enver Paa'nn islm ihtill Cemiyeti" namiyle gizli bir tekilt genileterek orduyu ele k fikrini takip ettii, anlalyor. Bunlar tabii ark ordumuzdan balarlar. Bizim Garp cep esindeki harektmz ok uzayabileceinden, ark'ta Ruslar da uzun mddet serbest kalrlar. ittihatlar, Ruslar, Erzurum'un mahut mfsitlerinin her biri baka maksat iin, ark ordum za hcuma gideceklerdir. Bu hcumlarn hepsine engel olan, yalnz sensin! Bu yzden btn o r, sana dnyor. Ak tedbir ve hcumlardan endie etmeyiz! Fakat, ihanet ve hileye gelmekt n endie ederim. Kendine gayet salam bir muhit temin etmeli ve son derece kukulu olm alsnz!." Buna kar cevabm: "Mevkii-min nezaketini tamamiyle takdir ederek muhitimi ve rdumu salam tutuyorum.." GAZ-KARABEKtR SRTMES Bunlara ramen Mustafa Kemal Paa'nn ittihad ve terakki merkezi umumisinde azalk yapm b lunan Ardahan mebusu Hilmr Bey'i, bana haber vermeden Trabzon yolu ile Enver Paa' ya gndermek istediini, Hilmi Bey'in de Trabzon'daki mnasebetsizliini haber alnca, ban a kar itimatszln douraca vehamet belirten ifremi ve cevabn okudum. Ve bugnk m e hatrlattm da syledim ki, aynen unlardr: 174 Bakumandan Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, Kars 2311II1921 Zta mahsustur.

Ardahan mebusu Hilmi Bey'in Zt- samilerin aleyhinde ve Enver Paa lehinde Trabzon'da yapt mnasebetsizlikleri takiben bir mebusa yaramaz bir lisanla ektii telgraflarn v 'iyen tarassut ve takip altnda bulunmad ve yazd telgraflarn ekiliine hi bir maka lunmad halde, yalan uydurarak Ankara'ya velveleye vermesinin reyi istihdaf etmi olduu nu sylemeye gerek yoktur. Her eyden evvel bendeniz zt- samilerinin itimad tammn ve Harbi iin bil-ivaz atan denenmi kiilerin yek-vcud birleerek vaktiyle istanbul hk e yaplamayan fenalklara ve anariye meydan verilmemesini istirham eylerim. Nereden i dare edildiini kestir eme di im aleyhdar ceryanla birbirimize itimatszlk olursa, gen ileyebilir ve bunca zamandan beri istikllimizi muhafaza iin dktmz kanlar boa ka etli bir hkmetle i grlecek bir zamanda yine Envercilik devrine alet olmak isteyenler, nazarmda irfan ve ehliyetleriyle tutamadklar mevkileri etecilikle iktisaba alanlard u insanlann her trl riya, ikiyzl adlatmacalarda bulunabileceklerine Hilmi Bey'in dur umu ahittir, itimadnz tekrar rica ile, bu kabil kkrtmalara kar fedakr ve faziletk etlerimizle vaziyet alnmas lzumunu arz eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Cevab: Ankara 2611II1921 ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa hazretlerine, zata mahsustur: 175Hilmi Bey seyahati ve Envercilik iaretlerinizi byk bir nemle dikkate aldm. Aramzda i sevgi ve gven sonsuz olur. Mevkiinizin, kuvvetinizin en ufak bir azalmaya uramas aynen ahsm hakknda ve kutsal amacmz hakknda en byk darbeye duar olmas kadar gzm esatlara kar gerekli durumu almakta asla tereddt edilmeyecektir kardeim. Bakumandan M. Kemal KARABEKR HUZURSUZ Meclis'te baz dou mebuslarnn ve bu arada yeni kurtardmz vilyetler mebuslarnn da uma teekkr edeceklerine, aleyhimizde Meclis'de beyanatta bulunularn anlattm. Ve kurta an yerlerde halkn yerlemesini, beslenmesini, hastalarna baklmasn, asayiini ve adliye iltnn ikmalini ne byk sratle baardmz belirttim. Ve bu hususta Adliye Vekleti'n rnameyi de okudum: ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine, ifre Ankara 27/11/1337 Gerek, ahsen ve gerek askerlik itibariyle hiz bulunduunuz mzayatn evvelden beri takti rkr bulunuyorum. O havalide teesss etmekte olan adliyeye kar gstermekte olduunuz yar e korumalarnzdan tr veklet namna arz, teekkr ederim efendim. Adliye Vekili Refik evket 176 Kars kalesi etrafndaki tehlikeli bir unsur olan Rus mala-kanlarn Trk unsurlaryla mbad le muvaffakiyetimizi; btn dou yollarndaki kprlerin istihkm mfrezelerimizle tamir ve niden yaptrdmz; kyleri, kasabalar ve bilhassa Erzurum'u, Sarkam ormanlarndan b ak harabiyetten kurtardmz, kurtarlan yerlerde, bakmsz ocuklar da, OCUKLAR ORDUSU alarak hayat ve istikballerini kurtardmzvkar-lkl grtk, konutuk. BATI CEPHESNE YAPILAN YARDIM Dou cephesi harekatn az kaypla ve sratle bitirerek Bat Cephesi'ne yaptmz yardmn n-feranslaryla temin ettiimiz dou sulhunun ve menfaatlerinin zerinde de biraz durduk . Sonra I O/Ocak/ 1922'de Beni Mdafaa-i Milliye Vekleti'ne almak ve yerime evki Pa-a 'y tayin etmek hakknda Mustafa Kemal Paa'nn arzusuna doudaki nazik vaziyetin icabn k ilerine ve Fevzi Pa-a'ya yazarak, son zafere kadar doudan ayrlmadm da grtk. Elaz li Galib'in vurdurulmas teebbs, Mustafa Subhi heyetinin Trabzon'da urad feci kibet onun mrettibi olan Kahya'nn 8/Temmuz/1922'de ldrlmesi ve arkasndan: "Herif Sivas mah emesinde berat kazanmt. Bunu askerler ldrd," diyerek orduya leke srlmesi ve 20 Temm umandanlk mzakeresinde, ie byk Millet Meclisi'nin el koyarak Trabzon'a mebus gnder i ve ii bu kanaldan da orduya ve dolaysyla bana tevcih etmek istemeleri fakat sonra bu iin Ankara'dan gnderilen Osman Aa'nn adamlar tarafndan yapldnn ortaya k busu Ali kr Bey'in bouluu, Osman Aa ve baz adamlarnn ldrl177, hep bir sinema eridi gibi nmzden geirildi. Sra bugnk mlakatlara geldi. Bana ne sylediler ve ben ne cevaplar verdim, aynen syledim. Ve artk Dou Cephesi'nde braklmak istenmediimi, fakat bir emir de vermedikleri iin Dou Cephesi kumandan sfati btn dou cephesini dolaacam ve bu arada Erzurum'u da -Kars'a gidip gelirken- iki def iyaret edeceimi syledim. Ve apak u sualleri sordum: "Kimlerdir, benimle Mustafa Kemal

Paa'nn arasn aacak ve kimdir beni Erzurum'da vuracak?" DEHET VERC GEREKLER Ortaya dklen hakikatler dehet verici oldu: 1- Meclis'te bir dzye bilhassa dou mebuslar, aleyhime tahrik olunmutur. 2- Orduda baz astlann ve bu arada bilhassa frka kumandanlarndan Halid Bey (x) aleyh ine tevik olunmutur. 3- Meclis vastasyla Trabzon'da Kahya'nn katli hadisesi, Bana yklmaya allmtr. 4- Sen zaferde Trabzon'da bulunuumdan endie edilerek, Erzurum mebusu Asm Bey Erzur um'a gnderilmi ve benim vaziyet alarak memlekette ikilik yapacam korkusu ile kolordu kumandan vekili Rt Paa (xx) ve Erzurumlular aleyhime tevik edilmek istenilmi! 5- Ben doudan Ankara'ya gelirken, Kastamonu'ya beni ldrmek zere bir fedai gnderilmi. Bu adam, Ankara'dan gelen bir Trk'tr! Kendisine, bir Ermeni olduu ve bir Amerika to rpidosuyla nebolu civarna karld retil00 Halit Bey Meclis'te ldrld. (xx) Rt Paa zmir'de asld. 178 mi! Misafir kaldm hkmet konann abdesthanesinde yakalannca, rezalet meydana km 6- "Karabekir'e itimadmz yok" diyerek Beni kendi yakn muhitiyle bir dzye takip ettir iliim; bu ie memur edilenlerin banda mebus ve asker hsan Bey (Bahriye vekilli de yapa n) bulunuyormu! 7- Otuz kii Gazi'nin etrafnda toplanm imi. Tekilt- I esasiyye ne demek? Gazi istedi par, diyorlarm! (bu kabil beyanat sonralar Hakimiyet-i Milliye stunlarnda grld gibi, bizzat Gazi de Kon nutuklarnda daha ser- tini de sylediler!) 8- Bugnk vaziyette Gazi, Erzurum'dan, "Karabekir'i is-- temeyiz" diye bir telgraf ektirmeye ve mmkn olmayan bir s-i kasda uratlmama alyormu! (x) Tpk vaktiyle ngiliz Ravvlingson'un gln t e i vard ki: Bunlar, tarihin nice emsalini gsterdii birer ruh 1 hastalktan gelir. Ba lan, deil kendinden, stn olan hatta i kendine denk hizmet edenleri bile ekemez! Onla rn himmet ve feragatyla ykseldii yeri, onlardan birinin kapaca ve-Jhimesi ile -ruh i dadna gre- onlar ktlemekten, onlar j yok etmekten zevk alr. smet Paa'ya verdiim cevap, Erzurumlu arkadalarmn ] ok houna gitti. stikll Harbi'n likte baladksa, lnceye kadar da benden ayrlmayacaklarna sz veren bu mert arkadalar m: "Beni ne Erzurum'da vurabilirler ve ne de bir Erzurumlu Beni baka yerde vurur" szme u(x) Nutkun 17. sahifesinde: "arkta aleyhindeki fikr ve fiil tezahrat-J tan dolay ifa vazifeye imkan gremediinden Ankara'ya gelmeye mecbur I olan" demekle olsun benden bir hn alm oluyorlar." Demek ki nutuklarnda hizmetlerimden tek bir kelime bahsetmeyerek I bir dzye tenkitl er, aleyhimde bir dzye propagandalar, nihayet tevki-I fim ve hapsim; kere evimin ar anmas btn mesaimin mahv edilmesi, J krk be yanda eski kanunla emekliye karlmam ve arassut I altnda bulunduruluum ile lzimi kadar hn alnamam! 179 1nu da eklediler: "Sana uzanacak eli de, onu uzatacaklar da, yirmi drt saat iinde E rzurumlular bulur, karr ve yok eder." KARABEKR'N OCUKLARI .; 1 Eyll Akam 20'de hareketi mukarrer olan trenimiz 2 Eyll gece saat4.45'li barklm, Es ir'den Konya'ya gidecek bir svari alayn hamil trenle birletik. Afyonkarahi-sar'a kad ar birlikte geldik. Burada doudan getirdiim ocuklar mfrezesiyle bulutum. stanbul'dan onra Bandrma yoluyla zmir seyahatlarn da yapmlard. imdi Adana'ya kadar seyahat edec sonra byk ksm Bursa'ya; douda yakn kimseleri olanlar da Erzincan'a dneceklerdi. Her ttikleri yerde 'byk sevgi ve takdirler kazandklarn mfreze kumandanlannn raporlarnda uu kadar mahalli gazetelerden de takip ediyordum. Bu sefer Afyonkarahisar, Konya, Karaman, Ereli seyahatlerini birlikte yaparak halkn ve maarifilerin cokun takdirler ini grdm. Bu takdirlere dounun ye sahillerimizin her yerinde ve Ankara'da da bizzat ahit olmutum. Bu ocuklar Mfrezesi'yle umra kanaln da dolatk. Sultan Hamid, buralara, muhacir yerle ek iin Almanlara yaptrm! Bir milyon iki yz bin altna mal olmu! Stma feci bir halde. Manevi babalar olduum bu yavrular 10 Eyll'de ceddimin yurdu olan Karaman'n Kasaba (di r ad Gaferyad) nahiye merkezine de gtrdm. Babamn da doduu ve on alt yama kadar ii ky, bugn yalnz kap ciheti kalm bulunan bir sur iinde, bir ok emeleri, camileriyl

bir manzara arzetmektedir. Daha nceleri bir kaza merkezi olduu halde nahiye haline indirilmi. Sui180 tan Fatih zamannda Karaman Beyliinin kaldrlmasna yardm eden ceddim, buralarn tmarn olmu, Yavuz Se-lim'in ran seferine de yzlerce svari ile itirak ederek aldran muhare inde byk yararlklar gstermiler. Ve hayli esir ve ganimet ile dndkleri iin yurtlarn miler! Tmarlk usulnn kaldrld tarihlere kadar grlen varlk, gitgide snm, ilk a surlardan bir takm kaplar alm, daha sonralar da tam harab balam. 14 Eyll'de Ben Nide'ye, ocuklar Mfrezesi de Adana seyahatine ayrldk. Bu havalinin bir k yerleri bataklk. Yol boyunca kyler susuzluktan feryadda. Abriz Kaynak ve ellesini hayretle temaa ettim. Burada susuz yerlere su almak, bataklklar kurutmak ve hi deilse bataklklar iinde- i kyleri aralarndan kaldrmak imknn Nafia ve iktisat Jekletlerin umra kanalnn halini de bildirmi ve ctisat vekletinin alkadar olmasn Konya'dan yazm Ereli, Nide, Kayseri, Bnyan, Sivas, Tokat, Amasya, lavza, Samsun seyahatleriyle ort a-Anadolu'nun mran, Ma- rif, shhi ve itima durumunu grm oldum. En ok mek-pleri ziy muallim ve talebe ile temaslarda bulunarak [tali ve ihtiyalar tedkik ettim. Samsun'dan vapurla 26 Eyll'de hareket ettik. Giresun'u ziyaretten sonra 28 Eyll'de Trabzon'a ktm. Otomobil yahatiyle yol boyundaki askeri me seselerimizi teftile t/Ekim'de Erzurum'a geldim. Her getiim yerde olduu gi-pi, burad a da halk candan tezahratla karlad. Erzurum, Benim pek kk yatan tandm bir yerdi. Jurada bir havuza derek bam yarlm zurum'un i topraklarna karm idi. Sonralar gerek Cihan Harbi'nden ve gerekse stikll nden ok derin hatralarm vard. , 181KARABEKR ERZURUM'DA Erzurumlularla birlikte zdrapl ve sevinli nice gnler yaamtm. Trk istikllinin ve diyetinin kurtulu temelini burada birlikte kurmutuk. Bu tatl hatralar Beni Erzurumlul arla karlkl sevgi ve sayg balaryla kenetlemi olduundan, burada karlatm halk le daha derinden duygulanmtr. Halk arasnda her taraf dolatm. Mlki, askeri btn me iyaret ettim. Teftilerimi ve mevki-i mstahkem hakknda yeniden tedkiklerimi de yaptm. Buradaki sana yi takmlar ocuklarnn fena hale gelmi olan elbise ve amarlarn yenilettirdikten so de Sahra treniyle Hasankale vesairedeki messeselerimizi de teftile Horasan'da kaldm . Ertesi gn Sarkam'a geldim. ok samimi tezahrler arasnda byk bir boluk gze arpyordu. Mektepleriniz Erzincan'a, takmlaryla Erzurum'a nakledildiinden buralara bir sszlk ve bir hzn kmt. Bir ik sayda ocuk kalmt. 6 Ekim'de trenle Kars'a gittim. Ktalarmzla birlikte btn halk istasyona dolmutu. Drt kadar nfus kalm. Kars' daha harap ve halk daha az buldum. Sokaklar da yine plak ve il ocuklar grlyordu. Kimsesizleri, ocuklarmzn tekiltna aldrdm. Dierlerine ica trdm. Bugn, stanbul'un kurtulduu gnd. Parlak surette kutladk. 1918'de tilf ordular taraf edilmi bulunan stanbul 1785 gn gibi uzun zamanlar esaret altnda kalmt. ? Doduum ve feyz aldm ve bugn de mebusu bulunduum stanbul'un kurtuluunu, Kars kalesi lamak bana ayrca bir zevk veriyordu. Hemehrilerimi buradan tebrik ve bir daha elemli gnler grmemelerini diledim. Kars Kalesi'ni ve messeselerini tefti ettim. Bir harp oyunu yaptrdktan sonra, arazi z erinde zabitlerimiz Kars'n krk be yl evvel Ruslar tarafndan nasl zabtolunduunu ve Bi de Cihan Harbi'nde ve stikll Harbi'nde Kars', nasl zabtettiimizi anlattm. Kars'n si i ve askeri ehemmiyetini belirttim ve "Varlk" gazetesinde tefrika edilen "Kars ta -rihi"ni okumalarn da tavsiye ettim. Bir ka gn Kars'ta ve dnte Sarkam'ta megul o ra trenle 12 Ekim'de Erzurum'a geldim. Burada tekrar drt gn kalarak mevki-i mstahkemin bilhassa Palandken mntkasnda tedkikl e bulundum. 3008 rakml 2 numaral tabyaya yeni kar yamt. Ruslarn buralarda at ga edkikten ve ilerisi iin'alnacak tedbirleri de, kale kumandan ve erkn- harbiyyesine t esbit ettirdim. KURTULU SONRASI ENDELER Erzurum'da bu defa halkla daha yakndan temaslarda bulundum. Btn dolatm orta Anadolu sahiller halk gibi douda dahi stikll Harbi'nden muvaffakiyetle ktmzdan ve Trk ca inim kurtuluundan dolay sevinler iindeler. Fakat bundan sonras ne olaca hakknda umu

endie var. Sanki sz birlii etmiler gibi, endielerini u tarzda ortaya atyorlar: "Gazi rine rm bir Meclis kurdu ve hkmet yapt. Birinci Byk Millet Meclisi zamannda yapamad er yapacak!.. Padiah ve halife olmay kurmu. stikll Harbi'nde canla-bala alanlar d kaldracakm." Bana her yerde byk sevgi ve sayg gsteriliyor ve dert yanlyordu. Sahillerde apak Gaz aleyhdarlk da grii182 183lyordu. Erzurum'da ise, kongre sralarndan balayarak vaziyeti bilenler ve zaferden sonra kongre azasn bile Meclis'e almadn grenler ve hele bana kar Erzurumlular vas zurum'da yapmak istedii marifetler, ok kt surette aleyhdarh yapyordu. SALAHATTN ADL PAANIN MEKTUBU Ben, Gazi'nin hilfet ve saltanat almak meselesinin henz Anadolu'ya yayldn sanyor v -i ilmiyye huzurundaki az tecavzne bakarak, yeniden eski mefkuresine dneceini, hi de nmyordum. Bunun iin bu endieyi gsterenleri teskin ve aleyhdarh gidermeye alyordum rzurum'dan ayrlacam srada Mdafaa-i Milliye mstear Selahaddin Adil Paa'dan aldm eni hayretlere drd. Mektup yle idi: "Ankara'dan ayrldnz ok fena olmutur. arka l idi. Gazi, tekrar hilfet ve saltanat almak iin teebbslere girimitir. Bu tehlikeli ncak siz burada nleyebilmitiniz. Erkn- Harbiye-i umumiyye reisi Fevzi Paa'ya tahriren bildirdim ve mesuliyetini belirttim. Ne Meclis ne de kimse Gazi'nin bu arzusunu nleyecek halde deildir." (Nutuk, sahife: 515: "... Son dakikalarda, hilfetin tarafm dan der uhde edilmesi teklifinde bulundular." Bir ka satr aada: "..ehli slm Benim ha e olmam istiyormu." Salahaddin Adil Paa, Merutiyet'in ilnndan nce istibdadn olanca iddetiyle hkm srd stanbul Harbiye Mektebi'nde muallim iken delletimle ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne girmekte ufak bir tereddt dahi gstermemiti. Sonralar da daima kendisine gvenilir, dor ve mert bir insan olduunu gstermiti. Ben getiim yerlerdeki endieleri kinci Byk Millet Meclisi'ne alnmayan kinci Grub'un propagandas sanmtm. Belki de yine byle idi. Fakat i'nin de tam bir tek adam rol almak iin kh mteassplar, kh zbbeleri memnun edecek s iskandiller yaparak azimli bir kararla harekete geeceine de phe yoktu. stikll Harbi'n emirler vererek idare ettii zannyle, bundan sonrasn da kat' emirleriyle -kimsenin bi r fikir ve himmetini grmeyi gereksiz sayarak- yrtmek istiyordu. Milletin en yakn tarihini, ibret alnacak ok hadiseler bulunduundan dosdoru bilinmesi lzm gelen tarihini rt-bas edip, ona istenilen bir ekli vermek ve ilerisi iin de bu r snede dayanarak bir ilham kayna olmak, Trk Milleti iin ok tehlikeli olacakt. Fakat ne yazk ki bu tehlikenin nne ancak ben, hayatma da mal olsa, durabilecektim. ok dndm i yerlerimi bildiren ifremde (x) Fevzi Paa'nn dikkatini ekmeyi muvafk buldum. Onu taf ilat istemeye mecbur edecek tarzda bu ifreyi yazdm. Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine, Erzurum 16/10/1339 Zta mahsus. Erzurum teftiini bitirdim. Yarn 17/10/1029'da Erzincan'a hareket edeceim. Halkn sami miyet ve merbutiyetini her yerde pek yksek buldum. Ancak hkmete kar aieyhdarlk uyandrlmak iin de(x) Erzurum'dan 5 Ekim'de de u ifreyi yazmtm: Erkn- Harbiye-i Umumiyye Riyasetine Yarnki 6 Ekim'de Kars'a gideceim, iki gn kadar kolordu ve kale Erknna kale seyahati v e harp oyunu yaptrp Sarkam'a avdet ve iki gn Sarkam'ta, iki gn de Erzurum'da kald , Erzincan'a hareket edeceimi arz eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabettir 184 185dikodular yaratlmasna allmakta olduunu arz eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir KARABEKR PAANIN TEFTLER 17 Ekim'de otomobil ile Erzincan'a hareket ettim. Ruslardan kalan sahra imendferin i, kkrtl kmr ocaklarna kadar uzattryordum. Drt kilometrelik balat ve ray ii kalm Mamahatun'da Ruslar ekildikten sonra Tanaklar tarafndan mthi katlim yaplmt. Bunu kurtardmz zaman gzlerimle grmtm. ehitlerin doldurduu byk bir ukur, imdi bira Buraya bir ta olsun dikmemilerdi. Her yl burann kurtulu gnn bile kutlamadklarn playarak bu kusurlarnn tashihini anlattm. Fakir mektep ocuklarna da yardmda bulundum. 18 Ekim'de, cephe mekteplerimizin de eref verdii Erzincan'a geldim. oluk-ocuk Beni uzaklardan karladlar. Kurbanlar kestiler ve z evltlar gibi beni barlarna bastlar.

, Sevinli gz yalan dktler. Cihan Harbi'nin son ylnda, kn en iddetli gnlerinde Erz ile nasl kurtardm hakknda hatralar sylediler. Cephemin hemen btn kta ve messeselerini tefti etmi bulunuyordum. Zabitlerimiz vazifel rinden baka bir eyle uramadklarn ve her fedakarla hazr bulunduklarn memnuniyetl ephenin atamasna ramen, Ankara'da hal akta tutulan bir hayli zabit vard. Bunun iin t i raporuna bunlar da aldm ve bakumandanla da ylece bildirdim: Erzincan 18/10/1339 Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine, 18/Ekim/1923'de Erzincan'a geldim. Hemen btn ark Cephesi ktaatn tefti etmi bulunuyo Yakndan temasla grdm ki zabtamz vazifeleriyle megul ve samimi hissiyatla dopdoludurla . Akta kalanlar, uzun mddet bu halde braklacaklar endiesiyle zgndrler. Bir an evv erine dellet buyurulmasn rica eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir 19 Akam Fevzi Paa'dan vaziyet hakkndaki ifreye u cevab aldm: Zta mahsustur. ark Cephesi kumandanlna, ANKARA 18, 19/10/1923 C: 16.10.1923 ve zta mahsus ifreye: Bahis buyurulan dedikodularn kimler tarafndan ne suretli ik edilmekte olduuna dair tafsilat itasn rica ederim, efendim. Erkn- Harbiye-i Umumiyye Reisi Fevzi. Erzincan'da bir hafta kadar kalmak zaruri idi. Bir ka gnm bizim Cephe mekteplerine h asredecektim. ki gnlk halkla temaslarmdan gelecek hakknda ayn endieleri duydum. Bana r gsterdikleri samimiyet, gn getikte artyordu. Asker daireden Ulu camiye giden yola k, benim adm koydular ve 21 Ekim'de Erzincan fahri hemehriliini kabulm istediler. Mem uniyetle kabul ettim. Hemehrileri olduum hakknda mazbata da verdiler. Bu suretle dou nun ilk kurtardmz ehri olan Erzincan'n hemehrisi oldum. 186 187Kk yalarmda dahi Van'da, Harput'da ilk tahsilimin balangcn grm, yldan fa her tarafn dolam ve stelik Erzurum'da, bir avu kanm da akm bulunduundan dou il ocukluk hatralaryla da derin ve samimi idi. Sonralar Harb-i Umumi'nin son yllarnda, emen btn cephelerinde kumandan bulunuum ve dounun kurtarlmas ve Sarkam-Kars ve te dar muzaffer yrymz ve en son da STKLAL HARB'NN LK TEMELN ERZURUM'DA ATIIMIZ v i hareketin yine douda yaplarak Anavatan istikllinin temini; onlar baaran halk, ordu ve kumandanlar arasnda unutulmaz hatralar ve samimi duygular yaratmt. te Erzincan f hemehrilii bu nurlu demetin kuds bir ba idi. unu da kaydedeyim ki, en eski Trk rkndan olduklarn daima szle ve yazyla iaret etti de en zayf zamanmzda dahi iten ve dtan yaplan trl tahriklere ramen, bana olan se nlerini daima gstermiler ve Milli hkmetimize kar sadakatten ayrlmamlard. Fakat k et Meclisi'ne ikinci Grup'tan kimse alnmamak hatasna, bunlarn sadakatle hizmet eden bir iki mebuslarnn alnmamas hatas da eklenmiti. kinci Byk Millet Meclisi dounun or ve onlarda endie uyandryordu. Hususiyle kh Cumhuriyet kurulacak, bana Gazi geecek; kh Gazi hilfet ve saltanat alac havadislerinin yaylmas, akl erenlerde Gazi'nin mill iradeye hrmet etmeyerek emrine rm bir Meclis'le, keyfi ne isterse onunla oynayaca kanaatini uyandrmt! Seyahat ettiim m arda duyduum ve grdm endieleri ve en son da Selahaddin Adil Paa'nn mektubundan ald evzi Paa'ya u ifre ile bildirdim. Bu suretle ankara'dan ayrlrken verdii 188 u vazifeyi de tamamlam oldum: "Halkn ve ordunun fikirlerini anlayp kendilerine bildir mek." GAZ ZERNDE SYLENTLER Zta mahsustur. Erkn- Harbiye-i Umumiyye Riyasetine, Erzincan 2111011923 C. 18/19/10/1923 Tarih ve 3368 numaral ifreye: Seyahat ettiim Orta Anadolu ve bilha ssa sahillerde yaplmakta olan propagandalar, dorudan doruya Gazi Paa hazretlerinin ah larna mteveccihtir. Dedikodunun esasn, Gazi Paa'nn Meclis'te, her emrine amade muayyen bir zmreye istinad en milli irdeyi bazice ederek mtehakkimane idaresi rivayetleri tekil ediyor. Trabzo n'a geldiim vakit, cumhuriyet eklinin kabul edil- zere olduunu gazeteler yazdlar. Ve

bu havadis dedikodularn artmasn mucip oldu. Byk Millet Meclisi, ekl hkmetinin Trkln ibda ^ttii en gzel bir tarz idare oldu afndan be-/an edilirken; Nation muhabirine, idare eklimizin gitgide ^.vrupa cumhur iyetlerinden farksz bir ekil alacan syle-leleri, garip bir tezat tekil ettii sylen and. Ve )ir hkmdar lazmsa, bunun hanedana saltanattan olmas ibi mnakaalar oluyor. B il dedikodular Kars'da dahi yaygnd. Trabzon'da kan mizah KAHKAHA gazetesinin 4/Ekim/1 923 tarih ve 85 numaral nshas bu noktadan pek manidar grlmeye lyktr. stanbul gazet n son gnlerdeki tenkidleri bsbtn dedikodular arttrmaktadr. Arz ederim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir 189"Kahkaha" gazetesindeki resim, millet de, Millet Meclisi de, hkmet de hep Gazi e klinde gsterilerek, artk "O" ne isterse yapacak, st taraf kukla gibi oynatlacak, fikr ini tasvir ediyordu. MEVLT VE KTAP BAYRAMI 23 Ekim, Mevlt kandili gn idi. Bugn biz, "Kitap Bayram" olarak douda uslmz zere, arada Erzincan'n btn mekteplerine de icap eden yardmlarda bulunduk. Bugnleri, be yl rdumuzun himayesinde yetitirdiimiz ocuklarm arasnda, onlara faydal olarak ge-irtnekl bana byk bir vicdan hazz veriyordu. Fakat 26 Ekim'de Erzincan'dan ayrlrken o yavrucu klarn gz yalan bana da ok tesir etti. Spikr yolundan ilk olarak geiyordum. Erzincan'a, ovasna, ona kar heybetli birer kurul uu olan Kei da ve Munzur dalarnn karlara brmm yksekliklerine baktka, Erzinca i hatrlyordum. Spi-kr'n kuzey yamacna geerken, btn bu heybetli manzara kayboluyor v eyecanl hareket gnleri de, bir kitap sahi-fesi gibi evriliyordu. /~ En tepedeki karakola, Erzincan'dan bir saat krkbe dakikada kmtk. Yol ad gzergaht. rarszd. Kuzey yamac elli be zikzak, her birinin uzunluu elli metre kadar. Kavisler da r ve berbat. Bu gzergh (1889)'da yaplm, Ruslar istilda tanzim etmiler. Akam Gmha k. Burada, Bursa'dan gelen bizim ocuklardan kk bir mfrezeye rastgeldik. Onlar da biz de sevindik. Halka bir ka "arkl hareket" oyunu gsterdiler ve btn ayrldm arkadal i, biraz olsun giderdiler. 27 Ekim sabah biz Trabzon'a, onlar da Erzincan'a ayrldk. 190 27 Ekim de Trabzon'a geldim. Halk, bir ay ncekinden daha ok heyecan ve endie iinde bu ldum. Bir taraftan Ankara'dan gelen mektuplarn, dier taraftan da stanbul gazeteleri neriyatnn buna sebep olduunu grdm. Heyet-i Vekile'ye ve hele bunun reisi olan Fethi Bey'e (Okyar) hcumlar oluyor. Te crbesiz ve deersiz insanlarn i bana getirildiini Mustafa Kemal Paa Tek adam olmak i sten ii anariye srklediini; "istikllimizi kurtardk fakat hrriyetimizi kaybedeceimi gelip bana da sylyordu. Tanin, Tevhid-i Efkr gazeteleri, Karagz mecmuas yazlarla, res mlerle bu endieyi yayyorlard. "leri" gazetesi de Gazi'ye, "diktatrlk" teklif ediyordu Trabzon'daki stikbal gazetesi ve Kahkaha mizah mecmuas da endieleri bytyor ve tek ad m hakimiyetine kar mcadele ediyordu. Efkr- Umumiyye, stikll Harbi'nin yaratt ahs tilip atlmasna ve yerlerine ne idk-leri bilinmeyen ahslarn getirilmesine kar isyank ruh gsteriyordu. Trabzon muhiti -zaten ilk gnden beri-Mustafa Kemal Paa'ya kar ok has as idiler. imdi Teka-dam olacak diye bsbtn kpryorlard. "HRRYET ELDEN GDYOR" 29 Ekim'de Trabzon Mdafaa-i Hukuk Merkez heyeti, ziyaretime gelerek istikbl hakknda ki endielerini ylece bildirdiler: "stikllimizin sevincine doymadan, hrriyetimizi elim zden alyorlar. Padiahlarn istibdadndan nice kurbanlar pahasna uzun yllarn emeiyle k an bu millet, imdi bir kumandann idaresine mi girecek? Haniya, Bakumandan olurken Byk Millet Meclisi'nde gsterilen endielere kar, zaferden sonra sine-i millete bir fert olarak girecei hakknda millet Krss'nden verilen sz nerede? O 191endieyi gsterenleri bu sefer mebus bile yaptrmad. Daha Sivas Kongresi sralarnda on n, Tekadam olmaya ynelmesinden ve geleceimizden endie ettiimizi size bildiriyor-duk ve siz de buna meydan vermeyeceinizi yazyordunuz. te bugn etrafna toplanan dalkavukla hatta basnla bile, apak onu tek bir adam olmaya davet ediyorlar. Bunlar, etrafna1 to playan kendileridir. Bugn yok yere estirilen anari havasnn da sebebi budur." Kendilerini teselliye altm. Bu aralk Bakanlar Kuru-lu'nun dn istifa ettii haberi gel gibi, bana gelen bir ifrede de, benim Birinci Ordu Mfettilii'ne (Merkezi Ankara, stan bul, Eskiehir ve Balkesir'deki kolordular mntkasnda) tayinimi bildiriyordu. Benim, do dan alndma ok zldler. Hkmetin bana kimin getirilecei ve istikbalimizin ne olac lerimizde smet Pa-a'nn hkmeti tekil etmesi ihtimalini kuvvetli grdm ve benim de

ulunmakla, ok eski ve samimi hukukumuz dolaysyla, hrriyet ve hakimiyet-i milliyetini zin korunacana midim olduunu belirttim. Ve daha bir hafta kadar da Trabzon'da misafi rleri bulunacam syledim. Yarn, 30 Ekim Kars'n kurtuluunun yl dnmn kutlamak iin nim tesellime elenerek- bir sevin havas yaratt. ' CUMHURYETN LANI-KARS'IN ZABTI AREFESt GN 30 Ekim sabah telefonla Bahriye mfrezesi Kumandan bana unu sordu: "imdi Ankara'dan Md faa-i Milliye'den 29 Ekim tarihli ak bir telgraf geldi. "Cumhuriyet iln olunduundan, yz bir pare top atn", diyor. Ne emir buyu-ruluyor? "Vali ile grp size emir veririm" dedim. Telefonla Vali Bey'e sordum. Kendisine henz b ir iar vaki' olmadn hayretle bilrdirdi. Askeri makamiann da bir eyden haberi yoktu. Ben hem mebus ve hem de bir ordu kumandan olduum halde, bana da kimse bir ey bildir memiti. Bu vaziyet, hakl olarak halk da orduyu da tela ve endieye drd. Daha dn y erahlk verdiim ztlar, benden bu eklin manasn soruyorlard. Bu vaziyette tabii cumhuri in ilnn ertesi gn dahi kutlayamadk. Bugn, Kars'n zabt yl dnmn, sultan mekteb sker, halk ve mektep ocuklaryla birlikte kutladk. Bu mektebi ziyaretle saatlerce meg ul oldum. Akama kadar hl ne vilyete ve ne de orduya hi bir iar vaki' olmadndan Ank ifreyi yazdm: Erkn- Harbiye-i Umumiyye Riyasetine, Trabzon 30/31.10.1923 Makina banda Zta mahsustur . 30 Ekim sabah vasl olan 29 tarihli ak bir emirle; Mdafaa-i Milliye'den Mfreze-i Bahri ye'ye verilen emirde "Cumhuriyet iln edildi, yz pare top atn deniyor. Fakat ne cihe t-i mlkiyeye ve ne de askeriyyeye bu babta bir emir gelmediinden bir ey, yaplamyor. Vaziyetten haberdar edilmekliimi rica eylerim. Kzm Karabekir CUMHURYET TOPLARI ATILIYOR 31 Ekim sabah ajanslarla beraber vilyete de tebligat geldiinden top atlmasna emir ve rdim. Hkmet avlusunda 192 193resmi bir surette kutladk. Belediye reisi Vali Bey'e, aksi nutuk syleyecekler d e olabilir, bunun iin, hi nutuk sylenmese mnasip olur. Vali Hazm Bey de muvafk bulmu alnz bir dua okundu. Mlk ve asker heyetler, mektep ocuklar, bir blk asker, pek az d kn ileri gelenleri bulundu. Ajans u malmat veriyordu: Mustafa Kemal Paa reisicumhur olmu, tsmet Paa'y bavekil t etmi. Kabineye itimadda yz atm mebus bulunmu ve mttefikarr itimad reyi vermiler. smet Paa'nn bavekillie getirileceini biliyordum. Cumhuriyet ilanyla artk hilfet ve at mefkuresine son verildiini grerek her iki habere de sevindim. nk artk hakimiyet-i illiye devam edecek ve diktatrle meydan verilmeyeceini umdum. Bu duygularmla u tebrik telgraflarn yazdm. Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine, Trabzon 31.10.1923 Hakimiyet-i milliyenin tam manas ile telakki edilecek olan Cumhuriyetimizin necip milletimiz hakknda saadetler getirmesini temenni eder, cumhur riyasetinizi tebri k ile Ce-nab- Haktan muvaffakiyetler dilerim efendim. Kzm Karabekir Bavekil smet Paa Hazretlerine, Milletin bil kayd ve art hakimiyeti telkki edilecek olan cumhuriyetimizin ilk baveki lini tebrik ve muvaffakiyetlerini dilerim. Kzm Karabekir 194 tsmet Paa'nn cevab pek samimi olarak yle idi: Trabzon, Kzm Karabekir Paa Hazretleri ebrikat- devletlerine ruhumun btn samimiyetiyle arz kran eder ve yksek baarlarnz ycelmesini dilerim. ismet. Mustafa Kemal Paa, Trabzon'dan ekilmi dier tebriklere de verdii sath cevabn bir sure i de bana yazmt. Fevzi Paa'dan bir 1 Kasm sabah u cevab aldm: SMET PAA BABAKAN Kzm Karabekir Paa Hazretlerine, Ankara 3 l 1011923 Makina banda

Zta mahsustur. C. 30131110 ve Zta mahsus ifreye: Fethi Bey'in riyasetindeki Heyet-i Vekile'nin mttefikan istifasyla tevelld eden buh rann halli emrinde Meclise ceryan eden mzakeratta yeni Trkiye Devleti'nin zaten ciha nca malum olmas lzm gelen mahiyetinin beynelmilel maruf unvaniyle yad edilmesi lzumu nu meydana karm ve bunun zerine 29 Ekim 1923 akam saat yediye kadar devam eden tart neticesinde, Trkiye Cumhuriyetinin ilnna (x) ve Gazi Paa hazretlerinin 158 rey ile b u cumhu(x) Cumhuriyete nasl karar verildiini dikkatle Nutuk'tan okuyalm: (Sahife: 488) anka ya'ya gitmek zere Meclis binasn terk ederken, koridorlarda bana intizar etmekte ola n Kemaiettin Sami ve Halid Paalara (her ikiside benim maiyyet kumandanlanmdr. K.K. ) tesadf ettim... Benimle mlakat iin ge vakte kadar orada intizarda bulunduklarn anla ca akam yemeine gelmelerini mdafaa-i Milliye vekili Kzm Pa-a'ya tebli ettim. smet P Kzm Paa'ya ve Fethi Bey'e de ankaya'ya benimle beraber gelmelerini syledim. 195riyetin riyasetine intihabna, mttefiken karar verilmitir. Reisicumhur Byk Millet M eclisi Heyet-i Umumiyyesi tarafndan ve kendi azas arasndan bir devre iin intihap olu nacak ve bavekil, reisicumhurca ve dier vekiller, bavekilce yine Meclis azas meyannda n tefrik edilmek suretiyle tekil klnacak kabinenin heyet-i umumiyyesi Meclisin tasv ibine arz edilecektir. Meclis iin, ayrca bir reis intihab lzm gelecektir. Bu karar ze ine reisicumhur hazretleri bavekalete ismet Paa'y intihap buyurmular ve ismet Paa ankaya'ya gittiim zaman orada, beni grmek zere gelmi Rize mebusu Fuad, Afyon mebusu R uen Eref beylere tesadf ettim. Bunlar da yemee alkoydum. Yemek esnasnda; Yarn cumhu ilan edeceiz, dedim. Hazr bulunan arkadalar, derhal fikrime itirak ettiler. Yemei te rk ettik. O dakikadan itibaren, suret-i harekt hakknda, ksa bir program tesbit ve a rkadalar tavzif ettim. Tesbit ettiim program ve verdiim talimatn tatbikatn greceksi Efendiler, gryorsunuz ki, Cumhuriyet ilnna karar vermek iin Ankara'da bulunan btn ar alarm davet ve onlarla mzakere ve mnakaaya asla lzum ve ihtiya grmedim. nk onla biatan benimle bu hususta hemfikir olduklarna phe etmiyordum. Halbuki o esnada Anka ra'da bulunmayan baz zevat selahiyetleri olmad halde, kendilerine haber verilmeden v e rey ve muvafakatler^ alnmadan, cumhuriyetin iln edilmi olmasn vesile-i ibirar ve if irak addettiler. Benim emrimde bir kolordu kumandan olan Kemalettin Sami Paa'ya Frk a Grubu' nda ve Meclis'te roller yaptryor. (Nutuk, sahife: 491) sonra da bu gibile ri aleyhimize tahrik ediyor. Halbuki selahiyetleri olmad syledikleri arasnda hem mebu s hem de kolordu kumandanlar da vardr. Cumhuriyetin ilnndan sonra dahi bunu Bahriye mfreze kumandanlndan haber aldm teessrle yukarda tafsil etmitim. stikll Harbi' i gnlerinde sonuna kadar feragat, fedakr arkadalarnn rey ve iradna ihtiya gsteren Kemal Paa, artk muzaffer bir bakumandan s-fatyle maiyyet kumandanlarna Cumhuriyeti d kte ettirmitir. Eski arkadalarnn rakip olabilecei endiesiyle sun' ahsiyetler icad gelmiti. Bunun iin eski arkadalarn ktlemek lzmd; bunu da hak-kiyle yapmtr. 196 da Nafa iin Muhtar Bey (Trabzon) ve Dahiliye iin Ferid Bey (Ktahya)'dan maada eski hk et erknndan ibaret bir bakanlar kurulu tekil ve Meclis'in tasdikine iktiran ettirer ek ie balatlmtr, efendim. Erkn- Harbiye-iUmumiyye Reisi Fevzi. Dikkate deer mesele Meclis'in 291 azasndan rey esnasnda 158'in bulunuudur. Kabine'ni n dier azas unlard: Shhiye: Refik Bey (istanbul), Dahiliye: Ferid Bey (Ktahya), Maliy : Hasan Fe.hmi Bey (Gmhane), Mdafaa-i Milliye: Kzm Paa (Karas), Erkn- Harbiye-i U evzi Paa (stanbul), er'iye: Mustafa Fevzi Bey (Saruhan), Adliye: Seyyit Bey (zmir), k tisad: Hasan Bey (Trabzon), Maarif: Safa Bey (Adana). 1 Kasm 1923 gn umumi seferberliin son gn olarak bir kanunla iln olundu. Bugn dman e aya davetli idim. Trabzon genlerinin zaten yaradlta evik olan vcutlarnn bsbtn irdim. Bugn de boks, gre vesaire hareketlerini iftihar ve sevinle seyrettim. Mdafaa-i Hukuk heyetinin, akam beni ziyaret etmek arzusunda olduklarn sylediler/Akam da ziyar etime geldiler. Reisleri Barutu Ahmed Bey benim 1919 yl Nisan'nda Trabzon'a geldiim z aman Gzelhisar'daki dairemde kendilerini teci ettiimi ve stikll Harbi Esas'n nasl h belediyenin istedii 50 kalem eya iin aynen, "stikll Har-bi'ne lzm olan malzemeyi bi t seeyim, st tarafn fazlasyla veririm" dediimi ve ngiliz donanmasndan korkularna k lerini nasl yattrdm anlatarak stikll Harbi'nin Erzurum Kongresi'yle tarafmdan na aha sonralara ait bildiklerini, vesikalaryla birlikte, nere hazr olduunu syledi. Acel

e etmemelerini rica ettim. 197 DOUDAN AYRILIIM Resm ve husus veda ziyaretlerimi yaptm. Mntkamn asker ve mlk makamlarna u vedan ak 4 Kasm I923'de tamim ettim: Birinci Ordu mfettilii vazifesiyle arktan ayrlyorum. ark mntakasnda senesi seba yedi senesi de milletimizin her trl zdrabatiyle titreyerek vazife banda olmak zere h tmn on senesi gemitir. Hemen her taraf bende unutulmaz hatralar brakan arka ve bug badelmevti yaratan fedakr halkna ve ordusuna kar hrmetim ve samimiyetim pek derin ve ebedidir. Muhterem halkmza veda ederken, gemi gnlerde el ve kalp birliiyle mazhar olduumuz muv akiyetleri anmakla beraber Cenab- Hakk'a yalvaryorum ki bu masum halk bir daha felk et grmesin. ektikleri azap ve zdrap bitmi olsun ve artk ebedi saadetten ayrlmasnlar raman orduma, kara ve deniz silh arkadalarma veda ederken, her birlerini barma basp y ek alnlarndan ruhumla pyorum. Ve onlarn erefle dolu menkbelerini yad ederek mazide o gibi istikbal iin de btn ark mntkasna yaslanm pek heybetli bir arslan timsalinin edi hatlarla nak edildiini gryorum. arkn lim ve rfan Ordusu ile olan samimi arkadal da yd ederek, heyet-i talimiyesiyl kte ark ocuklarnn gzlerinden perek veda ediyor ve Cenab- Hak'tan kendilerine daimi s ve zek diliyorum. En nihayet muhterem ehitlerimizin ordumuza emanet ettii masum yavrularna veda ederk en pek efkatli bir baba muhabbetiyle herbirlerinin gzlerinden pyor ve bu yavrularm si ah arkadalarma emanet ediyorum. Halk, ordusu, memurlar velhasl kkl-bykl vazi198

fesini yapm ark ailesinin bir ferdi sfatiyle vicdanen msterih, fakat ayrlktan mtees larak veda ediyorum. Cmleye samimi selam ve kalbi ihtiram. Kzm Karbekir "HAVA LATF, DENZ DURGUN" 5 Kasm akam Giresun vapuru ile Trabzon'dan ayrldk. Hava ltif, deniz durgun olduundan yahatimiz pek gzel geti. Btn bu seyahatlerimde beraberimde bulunan yaverlerim ve bir ka karargh zabitimi de birlikte gtryordum. Her iskelede belediye ve hkmet erkn halk namna beni karlayarak davet ediyorlard. Ev kmadm Giresun ve Ordu'ya 6 Kasm'da, nye'ye de 7'de ktm. Halkla ve mektep ocukla r yaptm. Mektep ve messeseleri de ziyaret ettim. Getiim her yer gibi buralar da batan aa' donatlm, halk ve ocuklar iskele ve meydanlara dolmu bulunuyorlard. ktm ye hazrlandndan halkla birlikte yemek yiyorduk. kmadm yerler bize yemi ve .iek de ediyorlard. leri gelenler benden havadis soruyorlard. Herkesteki merak ve endieyi st anbul gazeteleri daha ok artrm bulunuyordu. STANBUL VE TRAKYA TEFTLERM Vapurumuz seyahat programna gre 9 Kasm'da stanbul'a varmas lzm gelirken bir gn geci le gelmesi hakknda seyr-i sefhain umum mdrlnden emir aldn svarimiz bana bildirdi ebini o da ben de ayn tahmin ettik. Sonra da bu tahminin doru olduunu esefle rendik. Bana kar hazrlanm olan byk halk karlamasn boa karmak iin imi!... 19910 Kasm sabah vapurumuz Boaz'a girdi. Kavak'ta ayn ayr istikametlerde Rauf Bey ve Rafet Paa ve stanbul gazete muhabirleri vapurumuza ktlar. Bugnk gazetelerinden de b r nsha verdiler. Her biri bir sual soruyor. Beni arkadalarmla grmeye ve be yldanber diim bu irin yerlerimizi seyretmeye frsat vermiyorlard. Endieleri cumhuriyetin ilan inden douyordu. "Bir sabah top seslerinden endie ile uyandk. Meer Cumhuriyet iln olunuyormu. Ankara'd an gelen haberler Mustafa Kemal Paa'nn yeni toplad bir muhitle tam bir diktatrle gi r. Mill hakimiyet yerine ahs hkmranlk kurulmutur, istikllimizi kurtaranlar hrriyet oacaklar myd?" Gazetecilere ksaca u cevab verdim: "Ferd veya zmrev tahakkmler bir milleti mahv iin saslardr. Buna misal isterseniz biz ve btn Mslman hkmetleridir. Hepsi birer mstebit eden uyumu kalmlardr. Milletin kuvveti hakkn kuvvetidir. Bunun da manas cumhuriyet i e eder." Rauf Bey'le Rafet Paa'dan rendiimde, cumhuriyet ad altnda bir ahs hakimiyetin kurul uu ve halk ve basnn da yeni kurtulduklar bir bask dneminden dier bir yenisine dtk

feryat ettikleridir! istikll Harbi'nde birinci derecede vazife gren bu arkadalar dahi, sabahleyin top se sleri ile uyandktan sonra, Cumhuriyet'in iln olunduunu renmilerdir. Mustafa Kemal Pa mefkuresi olan Hilfet ve saltanat makamna gemesini arkadalarnn nlediini grnce, Cu lii'ne de mani olacaklar endiesiyle ii abucak bitirmek suretiyle, Millet Meclisi'ni b ile toplayabildii 118 kiiye dayanarak cumhureisliine gemitir, iin daha vahim ciheti d mevkiinde kalabilmek iin, eski arkadalarn, Cumhuriyet aleyhdar ve padiah taraftar gstermesidir!, istikll Harbi'nin n saflarmdaki arkadalara hal e gazetecilerin ikyeti ve vaziyet hakknda endieli sualleri ii daha kztryor. Musta , erefimizle ve hatta canmzla oynamaktadr. Ankara ile baz istanbul gazeteleri gittike artan bir tecavzle, arpmaktadrlar. COKUN KARILAMA Bykdere nnden geerken, be yl nce bu iskeleye ngiliz bayra ekildii gnk duygul halk ve mektep ocuklar el ve mendil sallayarak sevgilerini gsteriyorlard. Kandilli Kz Lisesi talebeleri, vapur oraya yakn getiinden seslerini de duyuruyorlard. Bu cokun istikbal, hrriyet ak vatandalarmn ayn zamanda manal bir tezahr idi. Tam le ezan okunurken vapurumuz Galata rhtmna yanamaya balad. Byk bir kalabal am ahsiyetleri, bildiklerim, bando ve merasim mfrezesi duruyordu. Halkn cokun haykrl e alklar arasnda rhtma ayak bastm. Kucaklatk. Teekkrlerimi sundum. Ve harpten n k dairesi olan Beyazt'taki Harbiye Nezareti d kapsnn solundaki kke geldim. (Belediy atlyan'da bir daire hazrlatm. Fakat bir ka gn nce gnderdiim yaverimle, istanbul ta bu mfettilik dairesinde kalmak arzumu bildirmitim.) leden sonra btn stanbul gazetecileri de, ziyaretiler arasnda geldiler. Endieleri ay stelik u suali de soruyorlard: "Bir ka gndenberi deveran eden Hilfet meselesi hakkn i mtlanz nedir?" "Bundan malmatm yoktur. Gelir gelmez Ankara ile istanbul gazeteleri arasnda bir anl aamamazlk olduunu an201ladm. Fakat bu anlaamamann esasna henz muttali olamadm", diyerek bu bahsi kapatyo e Cumhuriyet'in feyzinden btn vatandalarn istifadesine almaklmz lzumunu ileri s e Cumhuriyeti olduumu, kumandanlk vazifesiyle megul bulunduunu anlatyordum. Fakat uhd mde stanbul mebusluu da bulunduundan bu sfatla kendilerini tatmin etmekliimi ileri sr rlard. stanbul'da istikll Harbi arkadalarmzdan kinci Ordu mfettiliine tayin olunan Ali Fu Cebesoy) ve siyasi mmessil sfatiyle stanbul'da vazife gren Adnan Bey'le de grtm. He e Mustafa Kemal Paa'nn bu hareketinden teessr duymulard ve istikblde keyfi hareket ed ceinden endieli idiler. Halka ve matbuata kar zer durumda bulunduklarn ve bu sevinli erin herkese zehir edildiini anlatyorlard. Ankara'dan esen havann, istibdat kokusuyl a mebu' olduunu, intihaba esas olan umdelerin ikinci maddesine ramen, Osmanl hanedan aleyhine .de atp tutmalar baladn ve ilk gndenberi kendisini tutan bizle aleyhine Mu Kemal Paa'nn fikri ve fiili aleyhdarlk uyandrmaya baladn rendim. Koca stikll inlerine doyamadk. Urunda fedakrlk edenleri ne abuk elem ve izdir aba drdn! DILANAN KARABEKR SUSUYOR Mustafa Kemal, Fevzi ve smet Paalarn bir arada l resimleri bastrlmt. stikll Ha e ettii propagandas yaplyor. Dou cephesi harekt kltlyor. Adeta stikll Harbi, e birlikte kartlyordu. Feragat ve fedakrlklaryla bu davaya hizmet edenler yerine yen siyetler belirtiliyordu. Mustafa Kemal Paa, Meclis Reisi olarak sana Fethi 202 Bey'i, Bavekil olarak da soluna smet Paa'y alm. Her nn de dillerine doladklar b Erkn- Harbiye Reisi Fevzi Paa da, ordu ile arkalarndan sessiz sedasz yryecekti. Uzun harp yllarnn elem ve zdraplan ve ac-tatl binbir hatralaryla vcut bulan milli ve milli selbetimiz, milli seciyemiz ve mill hrriyetimiz, imdi son muvaffakiyetleri n sarholuu ve ihtirasiyle geveyecek, zlecek, bozulacak m idi? Bu hal, silahla emelle e kavuamayan dmanlarmz er ge emellerine kavuturacak bir paralanmaya, bir ypranmay sebep olmayacak m idi? Bu dnceler, yalnz benim deildi. stiklal Harbi'nin bandan sonuna kadar en n saflard e alanlar da, iradelerine sahip olan ahsiyetler de byle dnyorlar ve endie ve zdrap rlard. Ben bu vaziyette de u karar verdim: stanbul ve Trak-ya'daki teftilerim ile megul olma k. Sonra Ankara'ya giderek uzlatrc ve birletirici bir ru.hla fikir birliini temine a

in zor taraf, cumhuriyet nm altnda kurulmaya balayan bask idaresini samimi cepheden mezsem tutulacak yeni yolun intihab idi. nk istibdad lanet etmi, her ne nam altnda o sa olsun ondan nefret etmi ve milletin bin bir fedakrlkla yetitirdii ahsiyetleri boa e yerlerine sadk klelerden sahte ahsiyetler koyan o meum kuvveti yaatmamak iin yzler defa yemin etmi. (lk ttihad ve Terakki manastr ve stanbul tekilatnda) bir insandm. stibdada alet olamazdm. Sulhten sonras iin vaad olunan milli hakimiyet ve hrriyet yer ine tepeden inme bir bakumandanlk tahakkm Bizans imparatorlarnn tarihinde braktklar izdi. stikll Harbi'nin birinci derecede 203mesul bir ahsiyeti ve milletin hrriyetine ocukluundan beri and imi bir vekili sfa , karma dikilenlerin suallerine ve endielerine hakl cevaplar vermek, kolay bir ey dei di! Hilafet ve saltanat almak iin koyu bir mmin ehresiyle minberlere kadar kp, hutbe okumak, muvaffak olamaynca bizzat meth ve sena edilen mukaddesata dil uzatmak ve bunlar alt-st etmek zere bir tek adamla kmak gibi iki tehlikeli ifratn birinden di atlamak, herkesin yapabilecei bir i deildi. Fakat bu felaha doru bir gidi de saylmazd TEK ADAM KORKUSU Geldiim gnk ikayetler arasnda, "Hkmetin stanbul matbuatna kar iddetle hareket e de vard. Fakat kimsenin de bundan yld yoktu. 12 Kasm gazetelerinde teblii resmiye be r Anadolu Ajans'nn u beyanatn okudum, bunu gazeteler yle yazmlard: DEVLET VAKARINA YAKIIR SZLER Trkiye Cumhuriyeti Basn Hrriyetine hrmetkardr ve hrmetkar kalacaktr! Ankara 11 Kasm (a.a.) -kdam gazetesinin 9 Kasm 1923 nshasnda (Hkmet stanbul'daki, m fet ceryanlarna bilhassa matbuata kar iddetle harekete hazrlanyor.) ser-levhasiyle h in matbuata kar iddetli ve faal tedabir ittihazna hazrlanmakta olduu ve bu hususta mu telif projeler dnld hissedildii hakkndaki neriyatn Anadolu Ajans tamamen red v Trkiye Cumhuriyeti en mkil dakikalarnda bile Basn hrriyetine tamamen riayet etmitir. Sulh devresinde Basn hrriyetini kstlayacak hi bir harekete teebbs etmesi mutasavver dir. Trkiye Cumhuriyeti, Basn Hrriyetine hrmetkardr ve hrmetkar kalacaktr. (x) KARABEKR STANBUL'DA ki hafta stanbul'da kaldm. Btn askeri messeseleri ve ktalar tefti ettim. Erkan-i H mektebi (Harp akademisi), Harbiye, Kuleli askeri lisesi gibi askeri mekteplerden baka Haydarpaa'da Tp Fakltesi, Beyazt'ta Dar'1-f-nn (niversite), Saryer'de Orman ebini, Dar'1-a-faka, Galatasaray lisesi, apa kz sanayi mektebi, dar'1-fi-tan'lar ve b az dier mektepler de beni davet ettiklerinden onlar da ziyaret ettim. Ticaret Odas, Amele Birlii gibi baz teekkllerin de davetlerinde bulundum. Orman mektebi alisi, 15 Kasmda Beni davetinde bana "fahri mderrislik" diplomasn verdi. dman Birlii Genleri d 6 Kasm gsterilerinde fahri reislikleri mazbatasn verdiler. Bugn stanbul'un tannm g rinin (Tanin, Tevhid, Efkar, Vakit, Vatan) sahip ve bayazarlar ziyaretime geldiler . 18 Kasm istanbul halk namna da, bana bir kln hediye edildi. Ecnebi Atee militerler e bugnlerde ziyaretime geldiler." Mektep ve messeselerimizi ziyaretlerimdeki szlerim u esaslara dayanmtr: Trk Birliin dreti, milli enerjimizin tam inkiaf lzum, vazife ak, salam seciyenin ehemmiyeti ve bi i askeri istilalarla idarelerine alamayan byk devletlerin fikir ve iktisat istilal ariyle bunu yapmaya alacaklarndan mtehassslarmzn ve mnevverlerimizin ok (x) Bu vaad ve ilana ramen iki hafta sonra stanbul'a bir istiklal Mahkemesi gelmi v e mutbuata kar iddetini gstermitir. 204 205uyank ve ok faal olmalar, topyekun kalknma ihtiyac, halkmzn yerli mallarna oldu milli fikirlerimize kymet vermeleri lzumu... HALFE: "STEMEZLERSE GDERM" DYOR. 12 Kasmda Halife Mecid Efendi'yi ziyaret ettim. Beni birbuuk saat yannda alkoydu. Gzl erini daimi yere dikiyor, ara sra teye beriye bakyor ve bir dzye, babas Ab-dlaziz'in iliinden ve Vahidetn'in ktlnden bahsediyordu. Bir ka kere msaade istedimse de sal e sonunda korkak bir eda ile unu syledi: "Benim bu Sarayda Resim takmlarmla bir iki boham var. istemezlerse bunlar alr giderim !.." Bu szleriyle ve hal ve tavriyle, tehdit edildiini anlatmak istiyordu. Gerek arkadala rmdan ve gerekse gazetecilerimizden aldm havadislerle de karlatrnca, Mustafa Kemal ad bu makam ykmak karann vermi ve fiiliyata da gemi olduuna phem kalmad. Milli hkmetimizin kurulu gnk tamimindeki dinda-rane szleri ve fiili hareketleri (Nutu , sahife: 73) kinci Byk Millet meclisi intihabndaki umdelerin ikinci maddesindeki ta

ahhtleri (Hilafetin Al-Osman'da kalmas deimez dsturdur) ve hele hilafetin kudsiyetind en ve lzumundan her yerde bahsetmeleri ve Balkesir'de hutbe bile okumala-nyle, imdi yrd istikamet, millete ne kadar irkin bir i olarak telakki olunacan Ankara'ya a ndisine anlatmaya karar verdim. Tanin gazetesinin 11 Kasm nshasndaki u satrlar btn seyahat ettiim yerlerdeki ikaye bir hlasas gibi idi: "Arkadan arkaya verilmi bir karar karsndayz. Millet 206 Meclisi'nin bu kadar kayt altnda kaldn, harite verilen kararlar tescil mevkine indi ni grmek cidden elim oluyor. Hilafet bizden giderse, be on milyonluk Trkiye Devleti 'nin, alemi tslam iinde hi ehemmiyeti kalmayacan, Avrupa siyaseti nazarnda da, kk siz bir hkmet mevkiine deceimizi anlayabilmek iin byk dirayete lzum yoktur. Milliy rlik bu mudur? Hakiki milliyet hissini kalbinde duyan her Trk, makam Hilafet'e drt el ile sarlmak mecburiyetindedir... Hanedan Osmani de kabul edilmese ve binaenaley h ilelebet Trkiye'de kalmas, taht temine girmi Hilafet'i elden karmak tehlikesini ica etmek akl ve hamiyet ile, hissi milliyet ile zerre kadar kabili telif deildir." RAFET PAA LE SOHBET 12 Kasm akam yemeine Kalam'taki Rafet Paa'ya davetli idim. Rauf Bey ve Sabri Bey (Zi aat Vekili, merhum) da vard. Bu zat Mustafa Kemal Paa'nn son gnlerde itimadn kazanm u. Hasb- hallerimizde gerek Rauf Bey'in ve gerekse Sabri Bey'in bu gnlerde Ankara' ya gidilerinde Gazi Paa'ya samimi olarak Milli birliin sarsntya uradn ve bunun te anlatmalarna karr verdik. 13 Kasm akam yemeine Halife beni ve Adnan Bey'i davet etmilerdi. Gittik. Romanya'da n gelmi bir tslam cemaat heyeti de vard. Esasl bir bahis almad. 14 Kasmda Rauf Bey Ankara'ya gitti. Haydarpaa garnda Ali Fuat, Rafet paalarla Adnan Bey, ben ve bir ok zatlar uurladk. Yazk ki Rauf bey'in samimi temaslanndan bir netic e hasl olmam ve bilakis 22 Kasm Frka Grubunda ona kar iddetli hcumlar tertip olunm aha ya207zk ciheti de Benim 16 Aralkda Ankara'ya dnmden sonraki samimi teebbslerimde, fii leyhimize olan propagandalar durdurarnam, erefimize ve hatta hayatmza kar diller ve r uzatlm ve bizi kendilerinden ayrlmaya sebep olmutur. Bunlar aa bahislerde grece k'un 483nc sahifesinden itibaren yazlara da dikkat edilirse, aa yukan vaziyet anlal EDRNE KURTULU BAYRAMINDA 24 Kasmda trenle Edirne'ye hareket ettim. Edirne'nin kurtulu bayramn kutlamak iin ben i bir heyet davet etti. Ankara'dan Byk Millet Meclisi reisi Fethi Bey reisliinde bi r mebus heyeti de gelmiti. Bir ka gn nceleri de Fethi Beyle grmtm. 22 Kasm geces ediyesinin akam ziyafetinde beraberdik. Ondan da, Gazi Paa nezdin-de samimi birliin hrpalanmamasna, ifrat fikirlerin tepeden inme bir eklin mucip olabilecei tenlikleri nlemeye almasn rica etmitim. Fakat seyahatta grdm hali, ricalarmn aksine fikirde olduunu, bana anlatt. Geri ken le Ankara'da fikir arpmamz olmutu. Fakat kendi fikirlerinin yrmesi iin stiklal Har kendilerinden ok daha byk fedakarlklar yapan arkadalarn haklar olan mevkileri igald nra, onlar kk grmek ve gstermek ne arkadala ve ne de insanla yakrd. 24 Kasm sabah saat 8'de Sirkeci'den trenimiz hareket etti. stasyonlarda Halk ve mek tepleri karya km buluyorduk. Fethi Bey, heyeti, 12 mebusdu. Meclis Reisi olduundan, ma lazm gelen hrmeti gsteriyor ve ilk nce onun inip binmesine dikkat ediyordum. Ben, hem mebus-dum hem de niformal ordu mfettii idim. Fethi Bey'i tan208 yan yoktu. Hadmky'e karlayclar arasna indiimizde, orann Maarif mdr, Fethi Bey'i asker ku-mandanlyla rfan kumandanlnn bir ahsta toplanmasnn kudsiyetinden, doud m ocuunu kurtardmdan dolay takdirlerde bulundu. Ve stanbul'da grd bu ocuklarn ranlk ile tasvir etti.Fethi Bey iki kelime ile bu adamn kendi arkasnda duran Ben ol duumu sylmek kadar cmert olmad. ltifatlara kar teekkrlerini beyan etti... Muradl'da kz mektep ocuklarnn en bata durannn gsnde hamail gibi aslm geni bi eyaz yazyle "Yaasn Ermenistan Fatihi" yazlmt. nde Fethi Bey, arkada biz giderken K ebusu Nuri Bey bu ocua sordu: "Ermenistan fatihini tanr msn?" dedi. ocuk da Beni gsterdi: "Evet tanrm, ite," dedi ve tesirli ve samimi bir ka sz de syledi. Btn heyet bu ocu konumalar dinlerken Fethi Bey yrm gitmi, btn mekteplerin ve halkn ve zabtan hey geip istasyonda hazrlanan bfeye girmi bulunuyordu. Kimse farknda olmam ve takip etme

Bu yavrucuun hitabesinden sonra biz de istikbalcilerin nnden gemeye baladk. Tekirda'nda mtarekenin ilk gnlerinde kolordu kumandanl yaptm gibi Trakya mntkas e Balkan Harbi'nden nceki ve harp esnasndaki vazifelerimden de tanrlard. stiklal Harb i'nde de mebuslar idim. Gayet tabii ve iten gelen bir sevinle Beni grnce alklamaya v yaa," diye adm anarak hayknmaya baladlar. Fethi Bey, bu vaziyeti iyi idare edebilir halka hitaben Benden bahisle iki sz syleyebilirdi. Fakat o, bunu yapmad. Trene bind ikten sonra yemek sofrasnda mebuslarn iinde Bana yle kt: 209"Biz iki heyet halinde gidiyoruz. Edirne'ye de byle mi gireceiz? Bu nasl olur paa m?" Fethi Bey'in ok teessr duymu olduu renginin kamasndan da grlyordu. Halbuki ok hak Har-bi'ndeki hizmetlerimi bile resmi makamlar rtbas etmekle megul iken ve kendile rine yol gsterdiim ve bama kardm arkadalarm dahi fedakarlm, vefakarlm ve pagandalar yaparken, halkn akli selimi elbette ki daha1 uzaklardaki hakikatlere nf uz ederek olan-biteni renmi bulunuyorlard. Siyasi teekkllere veya sivrilmi ahsiyetlere yaslanarak mihaniki bir kuvvetle emeksiz , en yksek makamlara atlanlar tanyacak ve sevecek-bugnde yarn da-halk kitlesi olamaz. Onlar ancak iktidar mevkiinde kaldklar mddete, resmi ve menfaat gren muhitler tanr v nlarn elleri, dilleri alklar. Milletin iinde Milletin varl iin mrn ypratan ve m delesinde yorula yorula bir ahsiyet haline gelen insanlar ise her nereye drlrse d nu can ve yrekten sevmi ve ona kalbinde sevgiden bir taht kurmu ve dimanda nurdan bir hale evirmi olduu iin, o kimseyi bu kmez sahada ayn sevgi ve sayg ile yaatrlar. siyetleri sevmez grnen, ancak resmi ve menfaat gren muhitlerdir. Ve bu muhitler ki bazan emre ram olarak O ahsiyetleri kltmeye, ktlemeye -vicdanlarna uygun olmayaraktenirler. "FETH BEY YZBAILIINDAN TANIRIM" Ben Fethi Bey'i daha yzbalk devrimde Manastr'dan tanrm. Bunun iin kendisine cevabm bir arkada ruh ve edasyla yle oldu: "Fethi Bey, Ben sizi hak ve hrriyet sever tanrm. Geri 210 Milletin istikbali hakkndaki dncelerimiz ayrdr. Fakat fikirlerimiz ne olursa olsun du gularmz samimi kalmaldr. Duygularmz bozulunca birbirimizin her iini kt grrz. Ben sizden samimi kalmay yalnz sizin iin deil makamnz icab bakalarna dahi tesir ya mumi havann byle kalmasna yardmnz rica etmitim. Bugnk hadiselerde benim suum yok reisi sfatiyle, trenden ilk nce siz iniyorsunuz. Resmi tezahrle halkn iten gelecek c okunluunu taktir ederek, hi deilse grlen bir rneinden ibret alarak sizin halktan n anmanz daha uygun olmaz m idi? Beni halka tantr gibi davransanz, byklk sizde kalr. i siz Hadmkyde beni siz zanniyle yaplan hitabeye bile teekkrle karlk verdiniz! Edir herkes beni daha ok tanr ve daha da ok sever; nk, daha eski hizmetlerimi de yakndan lirler. Karlkl samimi duygularmz eksilmesin. Ben Babaeski'de ktalarm teftile meg Edirne'ye otomobil ile gideceim. Dnte de yin, otomobil ile Krklareli'ne gideceim ve b Trakya'da ktalarn teftiiyle megul olacam. Edirne'de daha ziyade Balkan harbindeki kal muharebelerini yerlerinde tedkikle vakit geireceim. Beraber bulunacamz yerlerde de l fen ii hsni idare buyurunuz. Her halde tekrar ediyorum samimi duygularmz bozulmasn." Fethi Bey szlerimden skunet buldu ve sylediine de pimanlk duydu. Yolculuumuz da daha mimi bir hava iinde geti. Ben daha evvelce tamim ettiim askeri tefti program mucibinc e Alpullu'da maiyyet kumandanlarmla )irlikte heyetten ayrldm. Buradaki teftilerimi y aptktan sonra otomobil ile akama doru Edirne'ye vardm. ehrin iou mahrecinde Haclar ni mevkiinde mektep ocuklar, halk ve bildiklerim tarafndan samimi karlandm. Fethi Bey heyeti de benden biraz sonra trenle Meri kenarndaki 211istasyona ktlar. Onlara da ayrca daha resmi istikbal hazrlanm. ehir batan aa ee iinde. Bana Lisede, Heyete 4e belediyede yer hazrlamlar. Yemeklerde birleiyorduk. 25 Kasm Edirne'nin kurtulu gn kutland. Hususi ve heyet halinde bana gelen ziyaretiler Edirne imendiferinin ve hele Mara Kprs yaknndaki rek Kynn Yunanistan'a terk ed zarar grdklerini yana yakla anlatyorlard. imendferin Edirne'nin can damar olduunda behemehal hududumuz iinde braklmas lzumunu smet Paa Lozan'da iken srarla Mustafa Ke a-a'ya sylemitim. Bunu Edirne mebuslar da bildiklerinden Edirne'de ayi olmutu. rek lince muahede metninde Trkse Trk'e, Rum'sa Yunanistan'a kalaca kabul olunduundan Yuna nllara braklm ve hududda Edirne'nin burnunun dibine sokulmutu. Edirneliler buna ok i yorlard. "Yzbalk zamannda yllarca Edirne'de hizmet eden smet Paa rek Kynn Tr l-miyormuydu ki sulh muahedenamesine byle bir kayt koydurdu" diyorlard.

KARABEKRE YAPILAN TEZAHRAT Bu meselelerin de eklenmesiyle tezahrlerde benim tabii byklkteki bir resmim bir sra ha halinde taklarak genlerin elinde gezdiriliyor ve ismim her tarafta heyecanla ha yknlyordu. Halkn gittike kabaran heyecan baka isimlerin anlmasna kar snk akisle Belediyedeki kabul resimleri ve tezahrlerden sonra halkla birlikte Sultan Selim C amii avlusuna geldik. Kap nnde hazrlanan krsden nutuklar sylendi. Dindarane szler v Trakya'daki mezalim yad edilerek "Bat Trak212 ya'miz istiyoruz," denildi. Fethi bey de resmi cevap verdi. Halk Benim de sz sylemekliimi arzu ve srar ettiler. Ve gittike haykrmaya baladlar yet karsnda Fethi Bey de bunu jsrarla istedi. Srekli alklar arasnda krsye karak "Muhterem Edirneliler! Ben sizin en yakn bir hemehriniz gibi bir ka sz syleyeceim. in iinizde be yllk genlik hayatm gemitir. Balkan felaketinde de Ben burada sizinle Son seneler zarfnda ektiiniz ileler de pek byktr. Cenab Allah, bundan sonra sizi he de mesut edecektir. Bugn bizi kurtarm olan yegane kuvvet Trk'n birliidir. Btn Millet yrekten can-cier ele verirse her halde memleketimiz bugnden daha mesut bir halde yaar. Bundan sonr a en byk vazifemiz yzyln icap ettirdii terakkiyata sarlmak ve cehaletten kurtulmak o ldr. Btn millet elbirlii ile ve azimle komaldr. Bunu da unutmamaldr ki Edirne'nin li kaleleri skut etti. Fakat Sultan Selim Camii, bu muazzam abide skut etmedi. Trk'n en byk kalesi bu mbarek mabet ve onun erefelerinden fkran ilahi seslerdir. (Bu aral narelerden yank seslerle selat selam okunuyordu.) Bizler bu ilahi sayeye btn ruhumuz la snmahyz! Efendiler! Trk'n Birlii ve dini, bu iki muazzam kuvvet bizi saadete erdirecek ve Allah'n inayet iyle hznl yalarmz dindirecektir." Halkn ve mnevverlerin ruhlarm canlandran bu szler ok iddetle alkland. Arkasndan -Bundan sonra camiye girdik- stanbul'dan gelen mehur sesli hafzlarn mevludunu dinle dik. teden beri dtan ve iten temaasna bir trl kanamadm bu Mimar Sinan'n cihan d 213abidesine bugn de hayranlkla baktm, durdum ve ruhumu huu ile bu billur seslerle k ana, kana doyurdum. Benim eski tandklarm bana gece iin de hususi bir alemde bu ses ziyafetini kendi musi kimizle de sunarak ok tatl saatler yaattlar. Ben de ok kymetli hatralar bulunan sev Edirnemizin, bu yeni Yksek hatralarna daima karmda asl bulunan bir resim levhas hed de eklendi: Dou cephesinde hayat ve istikballerini kurtardm kimsesiz yavrular nasl s faletten kurtardm ve ne hale koyduumu tasvir eden bu levha o yavrular kollarm aarak lerimi gsterdiimi tasvir etmektedir. ASKERLER SYASETLE URATIRMAK TEHLKELDR Memleketin gezdiim her yerinde gsterilen tezahrlerden, Mustafa Kemal Paa'nn kukuland umhuriyet ilan ve Reisliine seilmesinin de kapatma tarznda aceleye getirilmesinin bu kaygdan ileri geldiini ve bu son Trakya seyahatinde ve hele Edirne'de cokun tezahrl erin sebep olaca endieyi ve bundan trl ktlkler doabileceini, ok eski arkadalar yetinin baz zatlarndan rendim. 26 Kasmda Fethi Beyle de bunu ak grtm. Halkn heyecann nlemek imkanszln ve b p oturmaklmn da bir dargnlk gibi telakki olunarak daha yenilemeyecek hadiselere yol a ileceini konutuk. u halde, geri kalan tek bir areyi Fethi Bey'e teklif ettim: "Meruti yet'in ilanndan sonra, Selanik'te toplanan birinci t-tihad ve Terakki Kongresine y aptm ve sonra da srarla zerinde durduum askerlerin siyaset ile uramamas esasna te iyiz. Zaruri olarak Birinci Byk Millet 214 Meclisi zamannda fiili hizmetteki askerler ayn zamanda mebus da olabildiler. Fakat , artk sulhe kavutuk. Cumhuriyet Hkumeti'nin normal olarak yryebilmesi iin, asker ark dalarn ya mebusluu veya askerlii tercih etmeleri usuln, yeni tekilat- esasiyyeye ko Bu hususta stanbul'a dner dnmez Byk Millet Meclisi Reisliine ve askeri makamlara yaz e de teklif etmek fikrindeyim. Bu suretle ben askerlikte kalmay tercih ederim. Or tada endie edecek bir ey de kalmaz." Bu mtalaam, Fethi Bey'ce olduu kadar iiten dier asker ve mebus arkadalarca da isabetl i grnd. Bugn Edirne'nin eski hatralarm canlandracak yerlerini dolatm. Asker ve mebus arkada e baz Edirneli eski bildiklerim benden Edirne kale muharebeleri hakknda malumat is

tediler. Muhasarann son haftalarnda kale kumandanlk karargah olan ve erkan- harbi bulunduum ka e ihtiyat frkasnn da karargah olan Hdrlk tabyasna ktk. Buradan btn kale muhiti dar arazi grlyordu. Muhtelif cephelerdeki taarruzi ve tedali muharebelerimiz hakknda umumi malumat verdim. Eski ve yeni hududlar da arazi zerinde gsterdim. Pek skc ve teh ikeli olan yeni hudud ve hele Rum olduu mehul olmayan rek Ky'nn Rum ise Yunanllara ak kayb uruna hududun Yunan cihe-, ! tinde kalmasnn elemini, Edirneliler avu ii gibi e duran vaziyetini grerek elem ve zdraplarn bir daha sylediler. Koca Edirne! Meri, Arda, Tunca nehirlerinin birlemesi ve ok uzaklara kadar geni ufku bulunmas ve barnda koca bir prlanta gibi ykselen Mimar Sinan'n aheserini tamas y ye'mizde deil btn dnyada emsalsiz bir ehirdir, fjalkan Harbi'nden nce nfusu 100.000' rdu. 215

tki piyade, bir svari frkasn, topu vesair ktalarla heybetli bir askeri garnizondu. i nfusu 40.000 kadardr. Evvelce mevcut Yahudiler de 18.000 kadard. Ve ticaret elleri nde idi. imdi onlar da ekilmiler, pek az kalm. Umum Trakya'da ancak halen 300.000 nfu kaldn renmekle elem duydum. 27 Kasmda mebuslar heyeti trenle ayrldlar. Bunlar uurladktan sonra leden nce dave uum numune ilk mektebi ve erkek lisesini ziyaret ettim. le yemeini talebe arasnda yed im. leden sonra kale hattn dolatm ve bir ok muharebeler yaptmz yerlerde ehid ve andm. Yllarca iinde altm Yank Kla'y da ziyaret ettim. Bir zamanlar en ufak r benden intikam alyormu gibi her taraftan rmcek alar sarkmakta idi. Btn bir frkay ve faaliyetlerin trlsne sahne olan bu koca kla imdi harap bir trbe duygusunu veriyo Akam belediyede eski bildiklerimle yemek yedik. KARABEKR OKULLARI TEFT EDYOR 28 Kasmda leden nce yine mekteplerle megul oldum. Kz lisesi, dar'l muallimeynler, a mektebi, sanayi mektebi bu arada idi. leden sonra vedalanm yaptm. Ve saat 2.30'da ot omobiller ile Krklareli'ne hareket ettik. Samimi uurlandk. Beraberimde ktalarn tefti tiim kolordu kumandan kr Naili Paa ve yaverlerim vard. Defalarca atl seyahatlar yap rleri, o hatralar yaatarak getik. Samimi bir istikbal hazrlayan Krklareli'nde halk ve asker arasna kartk. Buras da daha yeni canlanyor. Balkan Harbi'nden nce 17.000 nfus en, bugn 5.000 kadar. Bunun da 61 l'i Rum, 36Ti Bulgar, 390' Yahudi. 216 29 Sabah svari alayn ve iki grup halinde klalarn ve drt pavyon halinde gzel hasta tefti ettim. leden sonra otomobillerle Babaeski'ye geldik. Buradaki Svari alayn ve k a tefti ettim. Evvelce 1000 ev iken, bugn 350 ev kalm. Akama yakn Lleburgaz'a geldik. Halk her tarafta ayn duygu ve ayn merakla yllarca gen in en faal devresinde sk, sk grdkleri, beni grmeye km bulunuyorlard. Dertlerini, ni, sevinlerini anlatmak, dinletmekten byk zevk duyuyorlard. Buras da evvelce 1800 ev iken imdi 500 kalm. Babaeski'de olduu gibi burann tarihi, irin kubbeli camilerinin k runlarn Bulgarlar alm ve minarelerini de ykmlar! Ve dehetli facialar yapmlar. Bu Yahudi var. Her yerde faizcilik ve ihtikarla Trkleri emip duruyorlar. Bulgar ve Y unan istilalarnda onlara daha byk sedakatle hizmet ettiklerinden ezilmek yle dursun d aha zenginlemiler. TAHAN 30 Kasm, svari alayn ve oturduklan Ta Han' tefti ettim. Mektepleri de ziyaret ettim , on yldr burada imi. alkanl ile ocuklara bal ve tenekecilik retmi. Feyizli bi k memnun kaldm. stasyonda Un fabrikasn da gezdik. Evvelce bir Rusun imi. imdi milli e laktan bir Trk kiralam. Gnde yz uval un tyor. Gruptan sonra trenle Muradl'ya hareket ettik. Oradan da otomobillerle Tekirda'na gi ttik. oluk-ocuk halk sokaklara dklmler. Mtarekenin ilk zamanlarnda burada kolordu k an olduumdan ve fakirlere, kimsesizlere ve kimsesiz ocuklara anbarlanndan yardm ettii nden, bahl27mz sk ve olduka da yeni idi. Burada da aralarna kararak samimi hasbihaller yapt 1 Aralk, Tekirda'ndaki ktalar tefti ettim ve tatbikat yaptrdm. Klalar ve hastah fti ettim. leden sonra resmi ziyaretler ile beraber, Trk Oca ve mektepleri ziyaret et im. Kasabada 12 000 nfus kalm. Evvelce 21.000 Rum ve 12.000 Ermeni vard. Kamlar, 2. Yahudi ve 300 kadar Ermeni kalm. 2 Aralk, Otomobillerle orlu'ya, ertesi gn de Hadm-ky'e geldik. Ayn tezahrler ve ayn

bhaller. Buralarda da askeri teftilerimi ve mektepleri ve ziyaretlerini yaptm. orlu' da 3000 nfus kalm. 600 kadar Yahudi, 33 Ermeni, 9 Rum. Bu aznlklar her kasabada olduu gibi ticaret ve sanayi ile yayorlar. Hadmky'de atalca mdafaa hattn da dolatm. Ter-kos'da su fabrikasn da gezdik. Frans ri iletiyor. -1884'de tesis olunmu. Mevcud sekiz silindirden alts tarihte, ikisi de 1908'de kurulmu yeniler daha ufak fakat ayn kuvvette. Beheri yz beygir kuvvetinde. (Bu mhim messesenin Trk Mhendislerine teslim olunmas lzumunu Ankara'da ilgili makamla a arzettim.) 5 Aralk akam Tayakadn'a geldik. Ertesi sbah bu civar araziyi, kyleri ve kylleri grm e atlarla yola ktk, insaniye ve civar kyllerle grtk; bir ky dnne de rastladk yrettik. Halk ok neeli ve ok samimi, akam Pirinci Kynde kaldk. Gece kyllerle sohb ocuklar "Muhammediye" kitab okuyorlar. Bir ok hurafeler bellemiler. Bir ka saat bunl arn zararllarn ve-anlayabilecekleri msbet varlklar anlatarak, istifadei musahabeler y ptk. Her tarafta olduu gibi gayri Trkler kazanc kendilerine hasrettirmek iin halkn ru unu ldrmler. stanbul'un yan bandaki bu kylere, onbinlerce 218 mnevverden hafif bir k bile szdrlmamtr. Gaflet iinde uyumuuz. Misafir kaldmz iki katl yeni bir evin sahibi olan seksen yandaki hnm ve ondan on y adar drt torunu bize ne saflklar anlattlar. Bu aile kmrclkle geiniyor. Hanm dedi k gavur sanat amma ne yaparsn geinmemiz bu yzden!.." Bu kyller istanbul'a ara sra indi ri zaman olsun evklerini krmadan, neelerini karmadan neler anlatlmaz ve neler gsteri z. Halbuki ba bo dolap gidiyorlar. Bu ky, yenieriler zamannda yaplm; asl ismi B ralar yanl telaffuzla Pirinci olmu! 7 aralk yine atl seyahatmza devamla Kemerburgaz -Baheky'e, buradan da otomobillerle K lendersaray'daki Dar'l-itam ziyaretten sonra Hrriyeti Ebediye Tepesi'nde-ki ehitleri mizi ziyaret ettik. Oradan da Beyazt'daki daireme geldim. Ve daha Tayakadn'da yazdm u teklifimi ifreli telgraf olarak gnderdim: KARABEKlR TEKLF EDYOR: "YA POLTKA, YA ASKERLK" Byk Millet Meclisi Reislii'ne, Erkan-i Harbiye-i Umumiyye Reislii'ne, Mdafaa-i Milliye Vekaleti'ne, stanbul 7.12.1923 Asker-Mebuslarn Meclis'te frka siyasi mcadelelerle lfet ettikten ve icabnda ordunun e n byk makamlar olan erkan-i Harbiye-i Umumiyye Reisini ve Mdafaa-i Milliye Vekili'ni sorguya ektikten ve kendisinde her hangi siyasi bir kanaat tebellr ettikten sonra , ikinci intihapta orduya avdetlerinin zabt rabta vuraca darbenin, ne elim olaca teem ml buyuru imaldr. 219Binaen-aleyh asker mebus arkadalarn, ya mebusluu veyahut askerlii tercih ederek d ierinden affedilmeleri, se-lamet-i millet ve memleket namna elzem olduunu arz eyler im. Bu husus Tekilat Esasiye'nin bu babtaki noktasna da tevafuk etmi olur. istanbul Mebusu ve Birinci Ordu Mfettii Kazm Karabekir Bu Teklifime yalnz Fethi Bey tahriren u cevab verdi: Trkiye Byk Millet Meclisi Riyase i Bakitbeti 1714 Ankara 12.12.1923 Birinci Ordu Mfettii ve stanbul Mebusu Kzm Karabekir Paa Hazretlerine, 7/12/1923 Tarihli ifreye Cevaptr. Tekilt- Esasiyye Kanununun tdili mnasebetiyle ait olduu Encmende grlmekte olduuna az-y kiramn bu bbdaki kanaat ve tarz hareketlerini snrlayacak ekilde imdiden bir m edilemeyeceini, sayg ile arz eylerim, efendim. (x) Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Ali Fethi. (1) Bu tarihten on bir ay sonra hdiselerin tesiri altnda ahs emirle bu yola dnmek vak it ve zamaniyle ii kavramamak deil midir? Mebus kumandanlara verilen emirleri okuy alm: (Nutuk, sahife: 518) ifre Makine bandadr. 1: Bana olan itimad ve muhabbetinize istinaden grdm cidd lzum zerine derhal mebusluk istifanamenizi telgrafla Meclis Riyasetine bildirmenizi teklif ederim. M'him ola n vazife- askeriyenize bilkayd art hasr- mevcudiyet etmek, sebeb ayan kayttr.

220 STANBUL'A BR STKLAL MAHKEMES GELM! 8 Aralk sabah Ankara'dan bir stikll Mahkemesi geldiini ve Kolordu kumandan kr Nail eyetin istikbaline Haydarpaa'ya kadar gitmi olduundan, imdi de heyetin, ona ziyareti iadeye gittiini; yaverlerim haber verdi. Ne Ankara'daki st makamlar, ne de stanbul'daki ast bir kumandanm, bu heyetin gelecein i bana bildirmemilerdi. Bu heyet, benim bulunduum yerin yanndan eski Harbiye nazrnn o asnda oturan kr Naili Paa'ya ziyarete giderken ve dnlerinde bana uramamlard. 2: Erkn-i Harbiye- Umumiyye Reisi Mir Fevzi Paa hazretleri ayn lzuma mebn teklifim istifanamesini vermitir. 3: nc Ordu Mfettii Cevat, K. 1 tzzeddin, K. 2 Ali Hikmet, K. 3 kr Naili K. 5. Fahr K. 7 Cafer Tayyar paalar hazertna yazlmtr. 4: Telgraf banda keyfiyetten haberdar etmenize muntazrm. 30/10/1922 Reisi Cumhur Gazi M. Kemal Sebep soran nc Ordu mfettii Cevat ve 7'inci Kolordu Kumandan Cafer Tayyar paalara, i 31 Ekim makina banda ifre de yledir: "Kumandanlarn Mebus bulunmalar orduda emri ku dada matlup inzibat ile gayri kabil-i telf olduuna kanaat hasl olmutur. Birinci ve i kinci ordu mfettilerinin vazifelerinden istifa ederek Meclise avdetle ordular mnasip grlmeyen bir zamanda basz brakm olmalar bu mtalaay teyid eder. Daire- intihbiy unun selmet- inzibat iin it buyuracanz karardan elbette memnun olur. arma nazara dirilmesini rica ederim. Reisicumhur Gazi M. Kemal Her iki zt da mebusluu tercih ettiklerini bildirmilerdir. 221Heyetin reisi, Merutiyet'in ilanndan sonra Edirne'ye gittiim vakit, tandm topu y bey idi. Ne resm sfatma ve ne de ahs hukukumuza zerre kadar riyet etmeyen Ankara'daki hsiyetler, cumhuriyet ilnnda olduu gibi, bu sefer de bulunduum yere bir stikll Mahkem si (x) gnderdikleri halde, bana haber vermemeleri ok ar bir hava yaratyordu! Bunun Re isine de bu yolda emir verilmi olacak ki ne ok eskiden tantmza ve ne de astm ziya rken, bir Ordu Mfettii sfatma hrmeten beni ziyarete gelmediler!.. KARABEKR'E KARI: TEDBR Bu irkin vaziyeti Ankara makamlarna protesto ettiim gibi, kr Naili Paa'y da arta olay bana haber vermediini sordum. Bu zat cevabnda, "Ankara'nn size haber vermemi ola ca aklma gelmemiti," diyerek iin,-iinden kmak istedi. Bunun askerce bir cevap olmad paa'ya giderken olsun, bana haber verebileceini kendisine ihtar ettim. Benim kanati m Mustafa Kemal Pa-a'nn Selanik'te ocukluundan beri arkada olduundan huss bir itim rd. Ondan bu hususta dier makamlar gibi bana haber vermemesi, bu suretle beni kk (x) Bu stikll Mahkemesi'nin gnderilmesine sebebin ne olduunu Nutuk, 511'inci sahifes inden okuyalm: stanbul'daki "baz gazetelerin memleket ve Cumhuriyet menafi aliyesin i ihll eder tarzda devam eden . neriyat da, orada yle bir hava yaatt ki Meclis, st ul'a bir stiklal Mahkemesi gndermeyi zaruri addetti." Sonralar Bahriye vekilliine kadar ykseldikten sonra "Yavuz ve Ha- ? vuz" s istimall erinden ar mahkm olan bu hsan bey'dir. Mustafa Kemal Paa tarafndan benim hareketimi g zlice kontrole memur bulunduu- 't nu yukarda aklamtr. drmek emrini almt. Fakat benim, mevkiimin eref ve selhiyetinden en ufak bir eyi ih eceimi arkadalarm imdiye kadar ok grmlerdi. u halde maksadn beni tahrik ederek beraber almaya imkan brakmamaya almak olduu ap en tabi mmkn olduu kadar sabr ederek ve samimi ve feragatli almakta devam edecektim at stikll Harbi'ni zaferle kapadktan sonra ie stikll Mahkemeleri'yle balamay, hele l smet Paa'ya hi de yaktramyordum. Sonra bu benim en eski ve en samimi arkadamd. -i Harbiye Ummiye Reislii'ne getirilmekliimi gya dnyordu. Vaktiyle dou hareketini iyetle bitirdiimi tebrik ederken Bana EN YKSEK MEVKLERN MEVCUT olduunu yazyordu!.. imdi iki satr bir ey yazmyor, azdan bir ey gnder-miyor. Hatta resmi sfatma, resmi ayetsizlikleri ho gryordu. Sulhten sonra onlarn uar fikirlerini ben tehlikeli bir d ikas buluyordum. Demek onlar bu yolu, stikll Mahkemeleri'ne dayanarak, dudurmakta sr ar ediyorlar ve bata benim gibi vefakr ve feragatli bir arkadalarn da ak ve merte o rak sinsi bir usul ile ezmekten ekinmeyeceklerdi. Benim imdilik yapacam ey Ankara'ya dnte bilhassa smet paa ile ok ak konumak olacakt. Sonrasn da hadiseler tayin ed stiklal Mahkemeleri'nin vazifesini herkes gibi ben de gazetelerde okudum. stanbul gazetelerini susturmak, iin hoa gitmeyen gazete sahiplerini sorguya eken bu stiklal

Mahkemesi kinci Millet Meclisi'nin itimdndan ziyde Mustafa Kemal Paa'nn emrine kul ol n ztlard. Fndkl saray salonunda mnevver kadn-erkek stanbul halkn hayli gldrdl 222 223ERKAN-I HARBYE- UMUMYYE RES STANBUL'A GELD Veba vukuat olduundan, sekiz gn stanbul'a giri k men'edilmiti. Gya 12 Veba vakas aralkda Ankara'ya gitmeye karar verdiim halde "bu ilan zerine kalmtm. Geen drt gn , deniz messeselerimizi ve Yavuz zrhlsn (Sath olarak 1914 Cihan Har-bi'nden az evvel lmanlarn elinde iken stanbul'u ziyarete geldii zaman gezmitik.) ve bu arada davet ol unduum ticaret ve Halkal Ziraat Yksek mekteplerini vesir baz mektepleri de ziyaret et mitim. Evvelce ziyaretime gelmemi olan atee militerlerden Amerika, Romanya ve Lehis -tan'nkiler de geldiler. Askeri hasbihallerde bulunduk. 3 Aralk, Erkan Harbiye-i Umumiyye reisi fevzi Paa stanbul'a geldi. Veba karantinas il an olunan bu tehlikeli mntkaya gelmesi, herkesi hayrete drd. Ve karantinann halkn s iin deil, stiklal Mahkemesi'nin bir tedhii olduu anlald. Fevzi Paa'y Pendik'ten karladm; rahatsz deildi. stikll Mahkemesinin daha kt bir masndan endie ederek geldiini ve benimle de grmek arzusunda . bulunduunu anladm. Ta e ve stiklal Mahkemele- ? ri'yle kurulan Cumhuriyetin sevgi deil nefret uyandrdn sy . Ve kazandmz prestiji, bu mahkemelerle kaybetmekte olduumuzu ve bu mahkemelerin deva m, memlekette fikir, enerji ve ahlak prensiplerinin banda gelen sevgi ve sayg duygul arn ldreceini ve hele birbirimize kar tekerrr eden itimatszln memlekette ok za ouracan, uhdemizde mebusluun bulunmas, yaplan ilerde bizim de oyumuz var gibi telak unacandan, drst bir hareket olmayacan izah ettim. Fevzi Paa bana hak verdi ve stiklal Mahkemesi'nde mstenkif kaldn syledi. 15 Aralk'ta Erkan- Harbiye Mektebini ziyaret ettim. Akam da Kadky'de Mir Fevzi Paa aret ettim. saat kadar grtk. Yarn Ankara'ya gideceimden veda ettim. 16 Aralk sabah 9'da trenle hareket ettim. Haydarpaa'da uurlama merasimine Fevzi Paa' da gelmiti. Samimi szler syledi. Fakat bir znts olduunu hissediyordum. Bunun ne old gemeden yolda rendim. yle ki: -Gebze'de, merkezi Bakiehir'de olan emrimdeki kolordu kumandan Kemaleddin Sami Paa ile iki frka kumandan Osman Paa (Kotagel) ve Halis Bey (Byktay) da bana mlakat oldul stasyonlarda hazrlanan ktalar tefti ettim. Ve bu kumandanlar kendi mntakalar nihaye de ayrldlar. Doudan Bat Cephesi'ne gndermi olduu Osman Paa'nn On ikinci frkasna, ile douya hareket etmesi emri verildiini grdm. Kn Trabzon'dan sonras ok zordu. Daha evvel gnde-rilmeyip u aralk gnderilmesine old bana haber verilmemi olmasna da dier geen hadiselerdekinden ziyade atm. ifahen de Paa bir ey sylememiti. Derhal Trabzon'un askeri ve sivil makamlarna bu frka iin kai ldiven ve orap vesaire hazrlamalarn rica ettim. nc Ordu mfettiliine de bildirdim ANKARA, ORDU MFETT KARABEKR'DEN PHELENYOR Asl tarihi rezaleti Kemaleddin Sami Paa ile yalnz kalnca rendim. Fevzi Paa'nn imzas ata mahsus bir emirde: Eer stanbul'da padiahlk lehine bir isyan 225 224karsa kolordusuyle stanbul zerine harekete gemesi emro-lunuyordu... On ikinci frk alarn alelacele douya evki de bu frkann dou zaferlerinde emrimde bulunmas dolaysyhangi bir harekette benim emrime geecei endiesi imi. Ankara'daki Cumhurreisi, bavekil, ve Erkani Harbiye Reisi yani Mustafa Kemal, smet ve Fevzi paalar gibi her birine kar ayr hukukum, ayr feragatim ve ayn samimiyetim va rd; bir arada dnyorlar ve karar veriyorlar ki stanbul'da bir ihtilal kacak Ve bir p ordusu kurulacak ve ben bunu idare edeceim!.. Bu karara kar, u tedbirler kararlatrlyor: Maiyyet kumandanm olan merkezi Eskiehir'deki Drdnc Kolordu kumandan Kemaleddin Sami P yani maiyyet kumandanm kumandasndaki bir ordu stanbul zerine yryecek... Bu kolorduya mensup olan fakat doudan geldiinden bana iltihak tehlikesi bulunan Osman Paa frkas de hal vapurlarla douya iade olunacak... Erkani Harbi-ye-i Ummiye reisi Fevzi Paa da b izzat stanbul'a gelerek, ahvali gzleri ile grecek ve icabn yapacak... Fevzi Paa gzleriyle grp kulaklaryla ahvli anladktan ve benim, orduyu siyasetten ayr uratma da kani olduktan sonra, atlan bu adm benim haber alacam tahmin ederek, hi a'ya hareketim srasnda mnsip bir ekilde bana haber vermemesi ok defalarda grd ask un derecesini lemeyerek belki duymaz m sandn yoksa Mustafa Kemal ve smet Paalarn ini kayp m edeceine inandn kestireme-dim. Her ne olursa olsun bu bir skandaldi. Cumhuriyet idaremize ve bunu ellerine alan

lara asla yakmad. Kemaleddin Sami Paa'nn ald emri, amiri olan bana bildireceini he 226 saba katmayanlar bu zatn daha Harb-i Umm'den nce ma-iyyetimde istihbarat ubesinde al nim pek eski bir arkadam olduunu bilmeli idiler! smet Paa, bunu bilirdi. Bunu yakinen bildiine gre, ii baka bakmdan dnmek zaruretinde kaldm: Beni ordudan istifaya mecb k iin sebepler hazrlamak! imdiye kadar bu gibi sebepler, numara alacak kadar oalmt. ben ap-ak birinci derecede smet Paa'ya, ikinci derecede Fevzi Paa'ya ap-ak sylemey ar verdim. KARABEKR ANKARA'YA GDYOR 17 Aralk leden sonra saat 4'de Ankara'ya vardk. stasyonda Bavekil smet Paa, Rauf Be faai Milliye Vekili Kazm Paa, baz vekiller, mebuslar, Efgan sefiri ve karargah heye tiyle ihtiram ktas vard. smet Paa, samim grnyordu. Mustafa Kemal Paa; nc defa szlk geirmi. Akam yemeini Rauf Bey'le ikametime tahsis olunan Erkan-i Harbiye diresinde Etlik ci hetindeki Ziraat mekte-bi'nde) birlikte yedik. Hasbihallerimizin esasn, yeni l manzum enin, yani Mustafa Kemal, smet ve Fevzi Paalarn bize kar aldklar cephe tekil etti. Ak grlen manzara u idi: Mustafa Kemal Paa ilk stiklal Harbi arkadalanndan kayor ( da onu karyor, Fevzi Paa da uysal ruhu ile bu yolculua katlyor ve stiklal Harbi'ni cusu gibi grnmesi de ayrca ona bir haz verdiinden, O da bizim uzaklatrlmamza (x) Nutuk, sahife: 483: Fuat Paa bana yle bir sual tevcih etti: "Senin imdi apoterle rin kimlerdir, bunu anlayabilir miyiz?.." "Benim apo-terslerim yoktur. Memleket ve Millete kimler hizmet eder ve hizmet ve liyakat kudretini gsterir ise apoters onlardr." M.ve kltlmemize yalnz seyirci deil, bizzat amil de oluyordu. stiklal Harbi'nin ilk kurtulu ylndaki menfi hareketler bu suret ile yalnz saklanmyor, bizim hizmetlerimiz, bizim fedakarlklarmz da onlarn hesabna geirilmi gibi oluyordu!. izim bu tahlilimize kuvvet veren bir ok deliller vard. Hele Mustafa Kemal Paa'nn, sme t Paa'ya: "Benden sonra Sen gelmen iin, lazmn yapmalyz," dediini arkadalarmz kul mulard. Bu vaziyet karsnda geri ne yapsak botu. Fakat sonuna kadar samimi balan krmamaya ve t-dmana kar milli birlii korumaya almak da vazifemizdi. Hussiyle, Trkler ancak ba ince birleirler ve ancak askeri bir kudret tekil edebilirler. Medeni bir hkmet kuram azlar, nk ruhlarnda tahakkm ve istibdat kklemitir. Baa gelen olunu, kardeini bil ehim uruna l-dmekten zevk alr!., gibi telakkileri yeniden canlandrma-maya almamz m r bortu. Bu dnce ile Rauf Bey ile smet Paa'y bartrmay ve Mustafa Kemal Paa ile samimi gr ana aldm. Rauf Bey de, bu fikrimi kabul etti ve smet Paa'ya kar gayet samimi davranac an ve kusuru varsa sylendii anda ona tarziye vereceini bildirdi. KARABEKR GAZDEN RCA EDYOR 18 Aralk resmi ziyaretlerimi yaptm. smet Paa, yerinde yokmu; kart braktm. Mustafa Ke Paa, le yemeine ard. Hasbihallerimizde kendilerine samimi duygularmza emniyet et yandan sonra iki ricada bulundum: . 1- Ordunun siyasete karmamas iin, kumandanlarn ayn zamanda mebus olmamalar hakknd eklifimin kabul buyurulmas; 228 2- stanbul'a gnderilen stiklal Mahkemesi, "nam" ve "ahslar" bakmndan halka ok fen ttiini, eer bu ekil devam ederse, eski hafiyelik devri aynen balayacandan normal idar eklinden ayrlnmamas ve adliyemize itimat olunmas ve ona kudret verilmesi. stanbul'da, korkulacak bir ey olmadn, gazetecilerin, kendilerini gstermek iin ve sa ak gayretiyle atklan mnakaa da Ankara'daki Yenign gazetesinin amiyane atp-tutmalarn es Cumhuriyet hkmetinin ve hususiyle sizin emrinizle yaplyor telkkisi; halk ok m-te ettiini; bunun iin Ankara gazetelerinin ok ar bal hareket etmeleri lzumunu belirtti btn bunlarn stnde bana olan itimadnn krtmamasn, ne emirleri olursa ap-ak tebl seten rica ettim. TTHATILARLA HESAPLAMA stiklal Mahkemesi'nin eski Ankara valisi Abdulkadir (x), eski stanbul mebusu kr (Enve r Paa'nn yaveri, binba) beyleri stiklal Mahkemesi, tevkif etmek istemi; saklanmlar. a Arap Mesud, Rize oteli mtecir ve katibi, dier bir ka kii nezaret altna alnm... arm ziyaretime gelerek, Mustafa Kemal Paa'nn bu milletin hrriyetini kurtaran ttihad v e Terakki Cemiyeti'nin eski azasn mahvetmek istediini sylediler ve sebep olarak da Hr

riyetin ilanndan nce kendisine cemiyette yksek bir mevkii verilmediinden krgn olduun eski ttihad ve Terakki dmanlarnn da bir dzye onu tevik ettiklerini ileri sr(x) ttihat ve Terakki fedailerinden olan ve meslei erkan-i harp nam- -zedi olan bu zat, stiklal Harbi'nin son ylnda Ankara valisi olacak kadar itimad kazanmt. zmir su teebbs hdisesinde alkal saylarak Ankara'da envai hakarete uram ve aslmtr!.. 229dler! Bunlarn tevikleri u mahiyette imi: Eer Mustafa Kemal Paa her hangi arzusunu rla Millete kabule kalkrsa, hrriyete yeminli olan eski Ittihad ve Terakki mensuplar t ekrar tekilatlarn canlandrr ve icraata geebilirler-mi... "Yenign" Ar neriyatnn nn alarak istanbul matbuatn da skuta getirebilmek iin, b ibi Yunus Nadi Bey'e memlekete fenalk yapmakta olduunu anlattm. Tanin gazetesinde d e "matbuatn vebas" diye pek ar ve ac bir makale vard. 19 Arahkda Yenign artk tecav vazgemi grnd. Her gn kfrler saan ba makalesi iktisadi idi. 20 Arahkda Rauf Bey ziyaretime geldi. Dzelmeye doru adm atacamz hakkndaki mitlerimi dim. smet Paa'nn samimi duygularn grerek ok sevindim. smet Paa'ya yazdm tezkere emnun oldum. Tezkere aynen yledir: Kardeim smet, Memleketin selametine ve ztnn erefine ait olacak olan stanbul meselesi hakknda beheme al seninle yalnz grmek isterim. Nerede ve ne zaman? 20/12/1923 Kazm Karabekir "YARIN 5'DE GELRM" smet Paa'ya yaverimle gnderdiim bu tezkereyi alp okuduktan sonra, on dakika gezerek d onra yaverime unu bildirmi: "Yarn akam bete gelirim." 21 Aralk akam be buukta smet Paa bana geldi. Dokuzu geene kadar, yani buuk saat 230 tim, gerek Cumhuriyet ilannda ve gerekse istanbul'a istiklal Mahkemesi gnderilmesi nde, bana haber verilmemesini bir itimatszlk eseri telakki ettiimi syledim. "Trabzon'a emin bir adam gndererek vaziyeti sana bil-dirmemekte hata ettiimi kabul ediyorum," dedi. stiklal mahkemelerinin memleketin emniyet ve iktisad hayatn hrpalayacan ve harice k umhuriyet idaresinin stikll mahkemeleriyle tutunabildii zannn vereceini, nitekim sta l ktisadiytnn sarsldn ve i uzarsa, baz iflslarn da vukua geleceini izah ettim stafa Kemal Paa'ya da yazdm veya sylediim u dsturu smet Paa'ya da tekrar ettim: "Sevgi ve sayg ikna ile kazanlr. Korkutmaktan, sindirmekten doacak, ancak nefrettir. " Bu essta uzun uzadya grtk. stiklal mahkemeleriyle ie balamalarndan Mustafa Kemal kendisine kar kalplerdeki byk sevginin sarsldn ve hele bu mahkemeler keyfi kararla lerse, deil stanbul'un, btn vatandalann endieye derek ayn duygulara kaplacaklarn u mahkemenin hi bir tesire kaplmadan adilane i grmesini ve ii abuk bitrip geri gelmes ni ve artk bu ve u sebeplerle bu mahkemeleri bir vasta olarak kullanmamalarn ve mesel enin Trk milletinin ve Trk vatannn erefi olduunu ve Cumhuriyet idaremizi zayf gs(x) stanbul'daki okuyan ve okumayan ocuklarn says yle idi: 24.000 Resmi Maarif Mekte rinde 7.000 Hususi Mekteplerde. 18.000 Ecnebi Mekteplerinde 49.000 Okuyanlar. 48.400 okumayanlar. 231terecek olan bu cebir ve iddet vastas yerine, halka Cumhuriyetin feyz ve hrriyet getirdiini fiilen gstermekliimizin lzumunu izah ettim. Mesel stanbul'da 49.000 okuyan cua kar, hemen ayn sayda okumayan) ocuk bulunduunu; bir iki, ilk mektep almasn, a bir gece yatl i mektebi ahvermesi, stiklal Mahkemesi'nden ok daha hayrl bir i o dim. KARABEKR PA'NIN YORUMLARI: Cumhuriyetin ilann stanbul'un gazetecileri dahi top seslerinden renecek kadar aceleye sebebin mnakaaya meydan verilerek sz ayaa drmemek iin olduu mtalaasndan kan in cumhuriyetin aleyhte yazacaklar deil, Reisicumhurlua namzet olabilecekleri yazma lar ve bu arada Mustafa Kemal Paa'ya da, Meclis krssnden verdii sz hatrlatarak, on etler arasnda gstermemeleri kaygusu olduu anlalyordu. Milletseverlik, Hrriyetseverlik icab bu idi. in bu suretle tabii gitmeyip, kapatma t arznda oluu, hakl olarak o kaygy dourduunu ve krgnlklarn, ekimelerin bundan il klal Mahkemesi ortaya karlnca, artk kimsenin bunda phesi kalmadn da smet Paa'y ndan sonras iin karlkl mevkilerimizin erefine hrmet edilmesi ve ahsi samimiyet ba ndurulmas iin uyank bulunmamz rica ettim. Rauf Bey'le de eski samimiyetin devam lzum

ileri srdm. smet Paa mtalaalarma hak vermekle beraber, Rauf bey meselesinde, onun g "smet, Benim hasmi canmdr" dediini iittiini syledi. Ve bunu bana olsun tekzip etmesi istedi. 232 SMET PAA: "MUHALEFETE GEERM" DYOR "Rauf Bey bana deil, sana dahi tekzip eder. Ve hatta ile-ri-geri olanlar hakknda s eni memnun edecek tarzda tarziye de verir. Arda menfaatleri iin veya kt huylan icab, dedikodu yapanlara inanmaynz," dedim. "Ben Rauf Bey'le aniaamam! Eer kabine Byk millet Meclisi ekseriyetinin itimadn kazana azsa, Rauf Bey hkmetin bana gesin! Ben de Muhalefete geerim," cevabn verdi. "Bu felaket olur. Eski arkadalar birbirinden ayrarak birliimizi zaafa uratmak ve her birerlerimize ayr, ayr hkmetmek arzusunu gryorum. Bu hal ahslarmz iin olduu kada iz iin de tehlikeli bir i olacaktr. Benim tavassut edeceim bu samimiyeti kabul edin ve birliimizi sk tutmaya siz de fiimmet edin," dedim. smet Paa; "O aide muhalefete gemem; fakat bir tarafa ekilirim. Rauf Bey ile gremem ve aniaamam. diyerek kesin cevabn verdi. Mesele pek nazik bir noktaya geldi. Rauf Bey'le krlma, ak sahada gemi idi. Bunun deva irkin ve zararl olmakla beraber, her iki taraf birbirinin kararn bildiinden, ahsi ve Milli davada buna gre hareketini ayarlayabilirdi. Fakat benim vazyetim byle deildi. Yzme kar itimat ve samimiyet gsterilerinde bir eksiklik yoktu! Fakat az zamanda, st ylan kararlarda iler beni kk drecek ve hatta beni ktleyecek bir yolda gidiyor i met Paa'ya unu sordum: "Bana kar neden itimatszlk gsteriliyor? Ve yllarca iki kardeten ileri samimiyetle bi rimize bal olduumuz 233halde, sen neden bunu nlemiyorsun? Ve bana da mtlan aka sylemiyorsun?" "Cumhuriyetin ilan, stanbul'a istiklal Mahkemesi'nin gnderilmesi gibi ilerden sana v akit ve zamaniyle haber verilmemi olmas, itimatszlktan ziyade ait olduu makamlarn hat s telakki olunmaldr. Bununla beraber sana, Trabzon'a emin biriyle vaziyeti bildirme diime hata ettiimi evvelce de sylemitim. Yoksa sana itimatszlk gsteren yoktur. Ve he buna beni de kantrmakln hakszlktr." "Pek iyi. Daha yakn olan istanbul'a biri gnderilemez mi idi? Yahut grmek arzusuyle be ni artmaz m idiniz? Mesele itimat var m, yok mu derecesini ok, hem de pek ok am v skandal halini almtr. Milli bir cinayeti bugn nlemi bulunuyorum. Bunu size anlatmak e tekerrrne mani olmanz istemek iin dn size ac bir mektup gnderdim. Bugn de yalnz frsatn bularakt daha ac gryorum. Benim emrimde bir kolordu kumandan olan Kemaledd Paa'ya verilen emirden, bavekil sfatiyle haberiniz olaca tabiidir. Bunu Mustafa Kema l, Fevzi paalarla birlikte hazrladnz da rendiim iin, zerinde fazla durmayacam mul bundan daha genitir. Bundan sizin haberiniz olacan kabule sana olan sevgim mani . GAZ, STANBUL'DA AYAKLANMA HTMALNE KARI TEDBR ALIYOR stanbul'da bir padiahlk ihtilali karmak iin Mustafa Kemal Paa'nn uramakta olduun mamtm. Fakat bana dahi haber vermeden bir tedib kuvvetinin hazrlanmas ve emrimdeki bi r ztn ona kumandan tyin edilmesi ve istiklal mahkemesi'nin de pek amiyane hareket234 leri, buna phe brakmyor. Demek bana ve stiklal Har-bi'nin ilk gnnden itibaren fedaka e vefakar unsurlarn da iine alabileceklere bir imha pususu kurulmu!... Fakat stanbul' dan, ne kendiliinden ve ne de teviklerle byle bir hareket asla kmayacaktr. nk bile lmeyenleri uyank bulundurmaktadr. Mesele bu komplolarn baka yerlerde ve baka ilerde d yaplp yaplmayacadr. Bizim eref ve hayatmzla oynayanlar, bilmelidir ki, ayn zaman erininkilerle de oynamaktadrlar. Ak yreki olalm: Hele benle senin aramzdaki samimiyeti, btn ordu ve btn halk biliyo n iin eer benim ordu mfettiliim dahi ho grlmyorsa, emre amade bir kumandan sfatiy bir kde oturabilirim. Fakat hem fiili hizmette bulunmak, hem de dost errine maruz ka lmak istemem! Bu hususta sylenmesine daha lzum olan bir ok szlerin neler olacan dima bir birine ak-settirebilir. Eer drst almaklmza imkan braklacak-sa, zerimizden mas iin yaptm teklifin kabul ve delletinizi de rica ederim." Renkten renge giren smet Paa ksaca yle cevap verdi: Kazm, ne sylesen haklsn. Ankara'da askeri vazifenle

megul olmanza taraftarm. Kumandanlarn ayn zamanda met>us bulunmamalan kakkndaki fikrinizi takdir ederim ve buna alacam. ASKER VAZFEME DEVAM ilk i Ankara'daki kla ve hastahaneleri ve ktalar tefti ettim. Messeselerin ilerinde traflarnda temizlik ve bakm ok az bulduumdan bu hususlar her yerde yaptm gibi temi . Ordunun elbisesizlii ve ihtiyalarn mnakaa usulnde gayri Trklerin btn ileri elle a235rndan onlarn zenginlemelerine karlk Trk halknn istifade edemediini grerek 24 Milliye Vekleti'ne bu hususlarda tekliflerde bulundum. Elbiselerin hki boyamas mas rafl olduu kadar da rengin gnete atmasndan az zamanda irkin bir hale gelmesine sebep lduunu, bunun iin siyah-beyaz ynn kartrlmasndan kolayca meydana gelecek boz rengin eklif ettim. Bu sratle yerli fabrikalarmz ve hatta el tezgahlarmz bile, bu kuma doka ileceklerini ve gayri Trklerin btn Ordu ilerini ellerine almalarnn, halkmz fakir d erin, mteebbislerin i tutamadklarn tekliflerimde izah ettim. KARABEKR-R. ORBAY GRMES 29 Aralkda kumandanlarn ayn zamanda mebus olmamalar hakkndaki teklifime meclis reisi Fethi Bey'in cevab geldi. Bunu aynen yukarda kaydedmitim. Demek smet Paa'nn bu husus taki almas da boa km. 28 Aralk'da Rauf Bey ziyaretime geldi. smet Paa'nn iddia ettii "smet hasmi canmdr" yerde sarf etmediini ve samimiyeti kendisi bozmadn, erefiyle temin etti. Vaziyetin ne aketini ve imdilik skunetle vazifelerimize devamdan baka yaplacak bir ey kalmadn s 30 Aralkda Ben Dou Cephesi kumandanlm srasnda Erzurum'da Valilik yapan Sabit Bey ve gittikten sonra da yine douda frka kumandanlarm olan Rt ve Halid paalar, (birincisi 'de asld. kincisi bundan evvel mecliste ldrld) ziyaretime geldiler. Her de ikinc te mebus idiler. Meclis'in asla birinci Meclis'e benzemediini, tamamyle Mustafa Ke mal Paa'nn emrine rm byk bir 236 ekseriyeti olduunu ve bakumandanlk karargahnn yaverleri, emir zabitleri, hatta alayhl aryle bir askeri karargaha da benzediini teessrle anlattlar. stiklal Harbi srasnda en entrikalarn daha geni mikyasta devam ettii ve edecei hakknda bilgi ve kanaatlarn anlattlar ve dou harekat srasnda bilmedikleri askeri ve siyasi noktalar hakknda gr rlerin ayn zamanda mebus olmamalar hakkndaki teklifime aldm cevab da kendilerine gs m ve vaziyetin nezketini idrak ederek almak ve skneti bozmamaya son derece zen gste lzumunu da izah ettim. 31 aralk akam Reisicumhur Gazi Paa zmir'e gittiler. stasyonda uurladm. Trende biraz dan sudan grtk. Dahiliye vekili Ferid Bey de dn stanbul'a gitmi. Maarif vekili ve Er Harbiye- Ummiyye reisi de oradalar. Tramvaylarda hanmlarn yerini ayran perdeleri poli s mdr kaldrtyor. 1340 (1924) YILI 1 Ocakta Meclis Reisi Fethi Bey, bir mebus heyeti ile Adana'nn kurtulu gnnn kutlanmas a gittiler. 2 Ocakta Maliye Vekaleti'ne Abdlhalik Bey (Renda) tayin olundu. stanbul'da stiklal Mahkemesi tutuklu gazetecilerden T anin sahibi Hseyin Cahid, Tev hidi Efkar sahibi Velid ve kdam sahibi Cevded beylerle bir mdr mesuln beratlarna kara vererek tahliye etmiler. Yalnz avukat Ltf Fikri Bey'i, be sene krek cezasna mahkum iler. RAUF BEXN FAATI 3 Ocakta Rafet Paa stanbul'dan geldi. Birlikte Rauf 237Bey'i ziyaret ettik. Rauf Bey, Dahiliye vekili Ferit Beyin baz mebuslarn mektup larn almak iin verdii mahrem bir emrini okudu. Bundan Bavekil ve hatta cumhurreisinin haberi olaca ve hatta onlann emri olmadan Dahiliye Veki-li'nin bu ie cret edemeyecei erinde karar kldk. Mtarekenin ilk zamanlarnda smet Paa bana Erzurum'a yazd mektubunda, Ferid Paa Hkum mektuplarmz atrd phesini yazyor ve "mundar bir idare" diye bu ii nefretle yad bu ii daha geni mikyasta ve milletin mebuslarna kadar bavekillii zamannda kendisi ya tryordu. Damat Ferid mstebit bir hkmdarn sadrazam idi. Fakat kendisi Cumhriyet'in b i bavekili. , SMET PAA LE KONUMALARIM 4 Ocak'da smet Paa'y ankaya'daki ikametgahnda ziyaret ettim. Yalnz grebilmek iin kadar kaldm. Dahiliye Vekili'nin emir suretini gsterdim. Ve vaktiyle bizim mektupl

armz atran Ferid Paa Hkmeti hakkndaki yazsn hatrlattm. Haberi yokmu gibi dav ade mahrum emirlerin elimize nasl getiine hayret ve teessr duydu. Dedim ki: "Saltana tn her frsatta mundar istibdada kaydn grm ve ona isyan etmi insanlarz! Hakimiyet iye haykrdmz Cumhuriyet devrinde de ayn hastaln arazn grmek insana yeis veriyor raf da saltanat istibdadna kar vatansevenler bir saf kurmutuk. imdi bu saflar bozuluy r ve birbirini ezmeye alyor. Eer bu meum istibdat u, bu vesile ile yine bir kabus gi milletin zerine kecekse, btn emeklere yazk olacaktr. Mustafa Kemal Paa'y bu yola sevk edenlerle, Sultan 238 Hamid'i kzl sultan yapanlar arasnda zerre kadar fark olamaz! nk neticede yine bir sr dalkavuk, bir saray erkan gibi bir klik tekil edecek ve milletin olgun balarn bodurm kla tarihimizin yzn kzartacaklardr. Seni, btn bu grnty nleyecek ve Mustafa Kema ir yolda yrtecek mevki ve kudrette grerek, endielerimi ve sana den tarihi vazifeleri, ak sylyorum. Bu sana olan yksek sevgimin icab olduu kadar, bir memleket borcudur da. rlk, benim zerime den vazifeleri de sen sayabilirsin.' SMET PAA KARABEKR' HAKLI BULUYOR. smet Paa mutad olduu vehile beni hakl buluyor grnd. Vaziyette selah yle dursun b tii sfatyla ura-y Askeri'nin tabii azas olarak da bilmekliim icap eden mhim askeri n de haber vermiyorlard. Gazetelerden veya azdan mhim siparileri haber alabiliyordum. Bunu Erkan-i Harbiyye reisi ve mdafaa-i Milliyye vekillerine de ikayet etmitim. Bu ndan baka genliin beden terbiyesi iin geen sene benim riyasetimdeki komisyondaki tekl iflerimizde ehemmiyetli noktalar vard. Bu hususu da srarla ne sryor ve Ankara'da rnek alacak bir stadyum yaptrlmasna urayordum. 6 Ocak stanbul'dan gelen Trkiye dman cem i ttifak reisi Sami Bey ziyaretime gelmiti. Bununla istasyona giden yolun iki tarafn daki sahalar dolatk. ehre de yaknl dolaysyle sol taraftaki sanayi (Byk havuz ya uygun bulduk. Bunu ilgili arkadalara syledim , Bugn 6 Ocak smet Paa'ya da bir mektup yazdm ve "Orduya ait ilerden ve hele Tayyara mhimmat fabrikalar hakknda gazetelerde grdm bir takm irketlerin talip 239oluundan resmen bizlere haber verilmemesinin mahzurlu olduunu ve ilerin Enver Paa 'nn zaman gibi dar bir ereve iinde yaplmasnn nne geilmesini" rica ettim. Garipti n-i samde Byk Millet Meclisi'nde mhim bir kanun mzkere ve kabul olundu: Piyade ve Nak iye snflar iin askerlik mddeti bir buu;<; topu, svari, Hava, sanayi, otomobil ve fe alar ve musika iin iki, Jandarma iin iki buuk, denizciler iin drt sene, hizmet-i maks u-ra erbabnn dokuz ayn silah altnda mtebakisini mezun brakmak karan." Halbuki bu iler ura-y Askeri'de mzkere olunmak ve mtehasss heyetin karan alnmak laz buki teklifimize ramen hala ura-y Asker'yi bile toplamyorlard. Devletin mdafaasna t k eden mhim kararlar ve mthi masraflar balam bulunuyordu. SMET PAA, KARABEKR' ZYARET EDYOR 10 Ocak akam st smet Paa beni ziyarete geldi. saat kadar grtk. Rauf Bey'in kend imi duygular beslediini, asla sylemedii irkin szleri, baz ara bozanlarn, kendi kar ydurmu olacaklann, istiklal Harbi erkannn sulhten sonra daha samimi bulunma-lan vata n ve millet hayn iin pek lzumlu olduu halde, bugnk vaziyetin devamnn pek irkin oldu edim. smet Paa anlamadan kanyordu. Gayet garip olmak zere u szleri syledi: "Haydi her eyi unutup da Rauf Bey'le anlaaym; fakat ilerisi iin dncelerimiz bir biri uymayabilir ki birlikte almak imkan olsun! Mesela O, Yavuz zrhlsnn tamirinde srar ben ise, ona verilecek para ile baka iler yaplmas fikrindeyim." 240 Hayretle u cevab verdim: "Bu, aynl ve husmetin devamn icap ettirecek bir sebep mi? Her ubede msbet ve ak p tesbit ederek el birliiyle zerinde yrmek lazmdr. Bu arada donanma meselesi de elbet ir ekil alr. Siz ak sylemiyorsunuz. Fakat herkesin kanaati udur: Mustafa Kemal Paa'y Lozan'dan aldnz ilhamlarla bir inklaba tevik ediyorsunuz ve bunda stiklal Harbi'nde k Mustafa Kemal Paa'y tutan arkadalannn uzakta kalmalann ve hatta ezilmelerini istiyo rsunuz! Bu arada ben de dahil olduum halde mahvmza kadar yrmek isteyenler grlmektedi Dikkat edin: Bu, milletin istikbali iin ok zararl olacak! Trk Tarihinin de utanlacak bir fasl olacaktr. Emeksiz klah kapan sekiz on kalem sahibiyle, yirmi otuz Allahsza dayanyorsunuz! Efkari umumiyyede gnden gne dyorsunuz! En parlak ve en sevinli ve en hr gnlerimizi, aranlk, en kederli ve en mstebit gnlerin takip edeceinden, her akl banda vatanda en ymaktadr. Ben sana kar olan uzun yllarn sevgisi tesiriyle her eyi ak syleyerek kar

zifesini yazyorum." "Seni kukulandracak yeni bir delil mi var? Mektubunda Enver Paa'nn zaman gibi oluyor diyorsun, bundan bir ey anlamadm." diyen smet Paa'ya dnk Hakimiyeti Milliye gazetesin eki nn Muzafferiyetinin yldnm mnasebetiyle Mustafa Kemal, Fevzi ve smet paalann b yazlan ve buna kar gazetenin de mtalaasn gsterdim. Dou Zaferi sfra erdirilmi, adeta stiklal Harbi'nden karlm, hele smet Paa'nn be s'n zabt, Ermeni ordusunu da nn'ne getirmi gibi sulu bir hareket derekesine indirilm 241"istiklal Harbi byle mi oldu A Paam?" (x) dedim." Beni kltmek iin Trk Milletinin ihini yalanlyor. Sizlerin grd Byk ilerin daha parlak grnmesi iin bu gnah ilem enim en gcme giden canm kadar sevdiim senin de, hakikate ve bu arada, bana verinceye kadar bu millete en tehlikeli gnlerde canla bala hizmet edenlerin eref ve canlanna kar vaziyet almandr! Bu iin gidecei yer, Fransa byk inklabnn kin ve iftiralarla dolu kanl ve mundar tari . Hi birimizin hayat uzun yllar srecek deildir. Kuvvetli bir parti, kuvvetli bir Mill et Meclisi yerine bir askeri karargah kurulmas, ok tehlikeli neticeler verebilir. Bir ok kymetli balan boarak yapabileceiniz iler, yine bir ok balarn boulmasyle a r. Bunun iin dayanlacak kuvvet, szde olduu kadar, i sahasnda da olmaldr. Bugn Mecl Mtehassslar yok gibidir. Buna kar, bir ok zabit vardr. Bunlarn orduya karlmas h bunlardan kurtarmak, hem de ordu saflarndaki boluklar doldurmak bakmndan faydaldr. suretle ahsi arzular yerine, ilmi programlar tanzim olunabilir ve milli bir cephe ile yenilie brnebilir." (x) istiklal Harbi Yllarca bu resmi zat -ki her biriyle ve hele smet Paa ile uzun si lah arkdalrnz vard- tarafndan bir dzye rt-bas edilerek yalnz bat cephesi gibi g senenin Dumkpnar merasiminde Mir Fevzi Paa'nn, ayn tarzdaki nutkundan sonra kendisi pek ac syledim. I933'de istiklal Harbi hakkndaki mnakaalarmz matbuata dkld. Alt yli hakikatleri yazdm. Fakat Mustafa Kemal Paa'mn Boleviklik ilan fikrine gelince ya zdrmadlar. Eser yazdm. Yaktlar. Kkm basarak evrakm aldlar. Bunlarn tafsilatn elerin iyzn greceim. Bu iler de bu arkadan ayn makamlar igalleri zamannda v 242 tSMET PAA BABAKANLIKTAN DERSE, PART KURACAK Bu szlerden sonra Fransa Byk inkilabna ait eserlerden kardm iki makaleyi okuttum. r yoldan yryenlerden ibret alalm," dedim. smet Paa sabit bir fikrin esiri idi. Uzun m usahabelerimizin sonunu yine yle balad: "Kazm, Eer hkmetten ekilir sem muhalif bir parti yaparm" Onun bir endiesini seziyoru Mustafa Kemal Paa'nn kendisinden bakasn bavekil yapmas ihtimali, onu dndryordu. baz tadilata raz oluyordu. Fakat Bavekillikten ekilmeye tahamml grlmyordu. Derhal parti yapacakt. Ben ii tatlya balamak iin dedim ki: "Ne yaparsan yap. Yalnz her iinde samimiyeti siyasete hakim kl. Bir de benim askeri sahadaki mesaime yardm et, bana bunlar yeter. Baknz geen yl (5 Haziran 1923'de) mfet ii umumlik kanunu, Mdafaa-i Milliye'ce tanzim olundu. Benim de mtalaam alnd. Hala mec is'e gnderilmedi. Bunun gibi ura-y askeri kanunu da lyihamza ve ricamza ramen karlmyor. "Yksek Md ekiline de yanalmyor. Yani Cihan Harbi'nin ortaya koyduu harbin modern sevk ve idares i hakknda bir ey hazrlanmyor; eski zihniyetle ordu kurulur mu? Bir dzye layihalar ver ama her ey yine eski tas, eski hamam. Bu vaziyette ben ne yapacam? Hkmet reisi sfati le, size ikayet ediyorum, biraz da bizim askeri ilerimizi yrterek bize ferahlk versen iz!..." Bir hafta kendi teftilerim ve ilerimle uratm. Ricala,-rmdan hi biri ortaya kmad. Meclis Reisi Fethi 243Bey 17 Ocakta Beni Meclis'e artmt. stanbul'un iktisadi ileri iin, istanbul Mebu lanacak imi; benim de bu-lunmaklm lzumlu grmler! (Ay sonuna kadar bir ka itima y Geen yl hazrland halde, hala meclis'e sevk olunmadn rendiim mfettii Umumilik ce karlmas lzumunu Mdafaa-i Milliyye Vekaleti'yle Erkan-i Harbiye- Ummiyye reislii . ifahen de bu makamlara bunun ve dier uralarn lzumunu anlattm. Bana Hak veriyorlar. akat iler yrmyor. 30 Kanun- Sanide ajansla Trkiye Cumhuriyetinin nfusu ilan olundu: 12.787.000. MHM BR GRME Ankara'nn Amerika Mmessili Mister Bornes'in beni ziyaret etmek istediini bildirdile r. stanbul Mebuslarnn itimai devam ettiinden. Meclis'e gidiyordum. Bu zatn da burada yi muvafk buldum. Grtk. Mtarekeyi mteakip Kars'ta bulunmu. Erkan-i Harp yzbas i

bi'nden, kongrelerimizden ve milli hkmetimizden ve dou harekatndan sitayile bahsettik ten sonra, Sivas Kongresi'nde Mustafa Kemal Paa'nn Amerika ayanna mracaatla bir heye ti gnderilmesini ve Amerikan Mandas istediklerini syledi. Bu iin yanl anlalm olac izle istiklalimizi kurtarm olduumuzu anlattm. "Hayr yanl bir anlama yok. Harbord'un raporunda apak beyan olunmutur. Erzurum'a geldi leri zaman, sizin bunu iddetle reddetmeniz ve halkn da sizin ile birlikte oluu ii du rdurmutur," dedi. "Bu Raporun suretini bana getirtir misiniz? Mesele kal244 mamakla beraber tarihi bir vesika olduundan grmek isterim." "Getirtirim," vaadini verdi. (*) . Bu Zat, benimle grmek istemesini ahsm grmek ve benimle tanmak arzusundan ileri gel edi. Ve pek samimi ve hrmetkar bulundu. Mustafa Kemal Paa'nn imdi neler yapacan ve k erle alacan da herkes gibi merak ediyordu. Bu hususu kapattm. nk neler yapacan eini ben de bilemiyorum. Yalnz kimlerle, ne kadar alacan tahmin ediyordum. BRET ALINACAK K LM 4 ubat ajans, Amerika'nn Cumhurreisi Wson'un dn ldn ve Sovyet Rusya Devlet reisi (21 Ocak'da lmt) yerine Kamenef Yolda'n tayin olunduunu ilan etti. Wilson, Amerika n ortaya att insanca sulh artlarna ne derece riyet olunduunu grdk! Bu devlet reisin ram, fiiliyat sahasna dahi kamadan ld ve tarihe gmld. Llenin'inki bakalm ne kadar ? nklaplar mikyas kendi kafalarnn istidat ile ltklerinden, bu inklaplar ok defa de, bir ok masum insanlarn hayatna mal olup gitmektedir! Bahtiyar o milletlerdir ki , bnyelerine uygun inklaplara mazhar olurlar ve onu benimserler. nk hi bir liderin at o inklab kkletirmeye yetecek kadar uzun deildir! Bu iki lm vesilesiyle ilk frsatta Mustafa Kemal ve s(*) Sivas Kongresi'nin, "Amerika ayanna" Mustafa Kemal ve bir ka dier imza ile yazdk lar telgraf ve gelen heyet Reisi Harburd'un raporunu, matbu, ngilizce ayan zabtlarn d a okudum ve tercme ettirdim. Sivas Kongresi bahsinde yazmtm. 245met paalarla bu hususta bir daha grmeye karar verdim. nk tasarladklar dini ink yetmeyecektir. Esasen kudretleri de buna kafi gelmeyeceini daha nceki mnakaalarmzda lemitim. ZMR'DE HARP OYUNU 5 Ocak'da Ankara'da, Etlik'de, aa ncirlik'te metruke mzayedesinden bir kk alm ve 2 da buraya tanmtm. Buradan, Cebeci srtlarndaki Mfettilik dairesine atla bent deresi dip gelmek, pek zevkli! 6 kilometre kadar mesafe 3 eyrekte alnabiliyor. Gnde 12 kil ometrelik at binmek de kafi geliyor. Shhat ve neem iin de teden beri bundan ok fayda grrdm. 9 bat'ta yine byle bir kuvvet ve nee ile daireye geldiin zaman, beni hayrete dren b ber aldm: Bavekil smet Paa, Mdafa-i Milliye vekili Kazm Paa ile birlikte bu sabah tr e zmir'e hareket etmiler. Biri samimi, dieri resmi cepheden haber vermeyileri, bir y an izmek oluyordu. Hussiyle bu gidiin zmir'de hepimizin bulunaca bir harp oyunu iin uunu renince, svma kabilinden olan bu gidii daha garip buldum... 11 bat'ta Ben de erkan-i Harbiye reisimle birlikte, hazrlandk ve gece yansndan sonra Ankara'dan ayrldk. 12 bat'ta Eskiehir'de, stanbul'dan gelen Fevzi Paa'yla birletik. daki Kolordu kumandan Kemaleddin Sami Pa-a'y da beraber aldk. Afyonkarahisar'da, Kon ya'dan gelen kinci Ordu mfetii Ali Fuat Paa ve Erkani Harbiye reisi ve kolordu kuman danlar da trenimize bindiler. 13 ubat akam Manisa'da nc Ordu Mfettii Cevat Paa v n ve Balkesir'den gelen benim kolordu kumandanlarm da bizimle birletiler. Yats vakti zmir'e geldik. Biz nh246 tundaki Naim Palas Oteli'ne, dierleri de baka otellere yerletiler. 14 ubat'ta askeri mahfelde birletik. Meseleler verildi: talyanlarn Adalarda asker to plad ve bizim de Ege sahillerimizi mdafaa hazrl esasnda! talyan Ordusu Bakumanda aa, bizim ordunun bakumandan da ben! Vazifeler 24 Saat zarfnda hallolunacakt. Sonra d a askeri mahfelde harita zerinde Erkah-i Harbiye Reisi Fevzi Paa tarafndan idare ol unacakt. Reisicumhur Gazi Mustafa kemal ve Bavekil smet Paalar da hazr bulunacaklard. GARP BR HARP OYUNU ki mhim nokta pek garibime gitmiti: Biri madem ki mesele harita zerinde hal olunacak tr; ne diye bu ka'dar masraf yapld ve rahatszlk gaye alnd? Ankara'da daha rahat ve d

istifadeli olurdu. kincisi de, meselelerde, harp oyunlarnda ve manevralarda, daim a krmz ve mavi taraf denir ve u bu devlet diye isim bildirilmezdi. nk bu ayi' olaca e i siyaset bakmndan mahzurlu ve hatta tehlikeli saylrd. zmir'de toplanmak ve talya Ege sahillerine kacan apak ortaya koymann her halde bir sebebi olacakt. Bunu Fevzi sordum ve harp oyunu bittikten sonra arazide seyahat yaplmasn teklif ettim, Mesele Ankara'da tertip olunmu, kendisi de yolda okumu! Bunun iin kendi malumat yokmu ve ha tta reyi bile alnmam! Seyahat hakknda da bir arzusu yokmu!.. 15 ubat'ta vazifelerin hallini vermek zere, askeri mah-fele toplandk. Ben vazife r aporuna dmanlarn sarih sylenmesi mahzurunu da yazarak, teden beri bizim dostlar krm ar mavi diye yad ettiimizin bir usul olduunu ve her devletin daima byle renklerle me sele ve ma247nevralar yapmasnn siyasi bir nezaket olduunu izah ettim ve apak talyanlardan bahse menin d ve i mahzurlarn da zikrettim. Bu beyanatm siyasi bir mnakaann almasna da sebep oldu. nce harici vaziyetimiz hakn Paa bir hlasa yapt. Ve talyanlarn yakn bir dman olduunu belirtti! Sonra, Mustafa aa buna hitaben: "Karabekir Pa-a'nn mtalaasn da dinlemek faydal olacak," diyerek ben e davet etti. Ben, on sene iin bir harp ihtimalini yok gibi grdm ve Almanlarn da silahlanmas veya i silahlanma tahdidi karan bu mddetten sonra olacandan, vaziyeti o zamanki byk siyasi teekller zaviyesinden tedkik edeceimi ileri srdm. Ve italyanlarn geen Ciban Harbi'n elleri bo km olmalar, bu sefer onlarn Almanlarla i birlii yapmaya mecbur kalacakl manlara dayanarak nce Arnavutluu igal etmeleri ve buna gre inkiaf edecek vaziyeti mna aa edeceimi ve talyanlarn Trkiye'ye saldrmalarnda kendileri iin bir kazan deil, b t olabileceini hesaba katm olacaklarn izah ettim. Gazi bana sordu: "Arnavutluk italyanlar tatmin eder mi?" "Adriyatik Denizi'ni kapatmak ve Balkanlar'da bir kpr ba kurmak iin bu ilk hedef olur . Bundan sonra Korsika Adas'n ve Tunus ikinci hedef olarak ele almalar, akla gelir. Bu suretle Akdeniz'e hakim olmak ve italya'y emniyette bulundurmak isterler;" di ye izah ederken Gazi szm keserek sordu: "TALYA, FRANSA LE SAVAMAZ" "Hi talyanlar, Franszlarla harbi gze alrlar m?" 248 u cevab verdim: "Bu yeni bir cihan harbinin erevesi iindeki hedeflerdir. On senelik b ir skun devresinden sonra, ne Almanya ve ne de talya bu gnk mahdut iktisadi sahalarnd a yaayamayacaklarndan, yeni siyasi terkiplerin balamas zaruri olacaktr. Franszlarn k ordularn ngilizlerin donanmalarn, snrlamak yle dursun, kuvvetlendirmekte olduklar manlarn da silahlanmas ve talyanlarla birlikte talihlerini bir daha denemeye kalkmala rn, akla ok yakn buluyorum. Bu harbin ne zaman balayaca kestirilemezse desilah yansna, bundan on sene sonra, yan i (1934)'de balanacana phe yoktur. nk o tarihte milletleraras konferansta ya btn de Almanya gibi silahszlanacak veyahut Almanyada silahlanmakta serbestlik kazanac aktr. Silah yar bir kere balad m, bunun ucu elbette ki yeni bir cihan harbine gidece r. Bunun da ok uzak olmadn ve her halde bizlerin bunu da greceimizi kuvvetle sanyor undan u neticeyi karyorum: italyanlarn tek balarna bize saldrmalannda menfaatleri y . Ve bizim de bunlarn saldracaklarndan endiemiz yoktur. Yalnz daha kuvvetli ordulann gnn birinde bize saldrmak ihtimallerini gz nnde tutarak Milli Birliimizi sk ve sam mal ve ordumuzu da bir dziiye kuvvetlendirmeliyiz." Gazi Mtalaanma itirak etmedi ve u mtalaada bulundu: "Geri talyanlar, Tunus emellerini ancak bir harbi umumide tahakkukuna cret edebilir ler. Fakat biz, talyanlar memleketimiz zerinde emeller besledii ve bunu da yaknda ta hakkuk ettirmeye alacaklar kanaatindeyiz. Ben de, smet Paa da, dier arkadalar da b !" te zmir'de askeri mahfelde, Ordu mfettileri ve Erka-ni harp reisleri ve kolordu kuman danlan nndeki manaka249salarmz byle oldu. Akam btn bu heyet Gaziye davetli idik. Yarn da harp oyunu bal kt. 19 ubat'tan 22 ubat'a kadar drt gn, harp oyunu devam etti. Ben sonuna kadar Trk Ordus u bakumandan kaldm. talyan Ordusu kumandanln, nc ordu mfettii Cevat Paa da k Fransz ordusunun seferberlii de kartrld. Ve bu bizim lehimize olarak gsterildi. Nih 21 ubatta, hep bir arada iken harp oyunu Fevzi Paa tarafndan tenkid olundu. Akam da

yine Gaziye yemee davete gittik. Sofrada. "lerisi iin neler yaplmas lazmdr?" diye Gazinin sorduu suale btn askeri k lardan ald cevap u oldu: "Milli Birliimizi sk ve samimi tutmal ve ordumuzu da bir d viye etmeli,") diye bir ka gn evvel ortaya koyduum dstrun tekrar. GAZ ANKARA'YA DNYOR Ben harp oyununun cereyan ettii arazide bir seyahat teklif ettim. Gazi, o akam Ank ara'ya dneceklerini bildirdi. Gazi ve smet Paalar istasyonda uurladk. Mtafaai Milliy ekili de beraber gitti. 22 ubat'ta belediye henz zmir'de bulunan kumandan ve maiyetlerine bulunduum Naim Pal as otelinde bir ziyafet verdi. Henz zmir'de bulunan Fevzi Paa'ya bir arazi seyahati rica ettim. O da yarn kendisinin stanbul'a dnerek istirahat mddetini tamamlayacam b irdi. benim e'rkani harbiye reisim ile yaverimle bir ka mntkay ziyaretime kald. Fev Paay da 23 ubat gecesi istasyonda stanbul'a uurladk. Maiyeti de Ankara'ya dnd. Ben, 1 Mart'a kadar zmir'de kaldm. Btn messeseleri dolatm. Verem mcadele heyeti ben isliimi rica etti250 ler. Ve benim reisliimde bir toplant da yaptlar. Yetim evlerini de ziyaret ettim. Y iyecek ve kyafetleri zararsz, fakat tahsil ve terbiye, pek geri. ocuk yuvas da zarar sz, fakat ocuklarn trnaklar ok kirli ve etraf rmcekli. -drt yandaki bir ka ya ak: "Babamz!," diye rpnmalar, beni titretti ve hepimizin gzlerini yaartt. Btn bakmsz ve kimsesi evlet himayesine alarak shhat ve istikballerini kurtarmak g bir ey olmad halde, bu y ucuklara lazmi gibi ehemmiyet verilmemesine ok acdm. Bunlar olsun arkadalarmz gelip i ve sevindirmeli idiler. Ankara'ya dnmde, yine bu yavrular iin ilgili makamlarda tee bslerde bulunacam. 27 ubat'ta, aydnl ifti Cemal Bey'in kz clal Ha-nm'la nianlandk. Bir ifti kz evlenmeyi, kklmde okuduum Murad Bey'in "Turfa m Turfanda m" romanndan sonra, by bi duyardm. (*) Bugn, birbirimizi grdk, sonra da nianlandk. 28 ubat'ta Seyyid kydeki Tayyare Mektebini ve ktalarn ve tamirhanesini ziyaret ettim. Byk zatlardan, imdiye kadar kimse gelmediini sylediler; ve talyanlardan alnm bulu aramaz tayyereleri gstererek ikayette bulundular. Tayyare Mfettilii, "Bunlar eski sistemdir ie yaramaz" dedii halde mdafaai Milliye Vek leti bir levazm binbasna bunlar satn aldrm! zerlerine srlm sathi boyalarn al e kullanlm eski tayyareler olduu grlyordu. (Ankara'ya dnmde bu ika(*) Bu yksek ruhlu eimin, hayatmn saadetleri gibi izdraplann da ayn kudret ve ayn n birlikte yaadn, aalarda okuyacaz. 251yetleri icap edenlere syledim, fakat olan olmu, bir netice kmad.) HLAFETN LAV VE OSMANLI HANEDANININ HUDUDDAN IKARILMASI 29 ubat gazetelerinde, Byk Millet Meclisi'nde, Osmanl hanedannn memleketten hudud d e Hilafetin Meclis'ce intihab cihetine gidilecei hakknda mzakereler olduunu, gazetele rde okuduk. Askerlike manasn bulamadm tzmir harp oyununun bir "Siyasi oyun" olduu an 1 Martta trenle Balkesir'e geldik. Erkan- Harbiye reisimle birlikte, mntkam ve ktalar efti ediyorum. 3 Mart'ta otomobillerle Edremit'e gittik. Her yerde halk, belediye ve hkmet erkan samimi karlyordu. Askeri ve iktisadi dier messeseleri de dolatm. du kumandan Ali Hikmet Paa, dahiliye vekaletinden valilere yaplm olan bir tamimi Balk sir valisinin kendisine gnderdiini syledi. Ve aynen aaya kaydettiim suretini de verd Tpk Cumhuriyetin ilannda olduu gibi, Hilafetin lav ve hanedann hudut d edilmesi k ir ka kii arasnda kararlatrlyor ve Halife, benim mntkamda olmasna ramen, bana bu r haber dahi verilmiyordu. Biz bu mhim ii de madurlanmzdan ve onlar da sivil makaml ardan reniyorlard. Bu hareket tarzndan benim kadar dier asker arkadalarm da teessr ve elem duyuyorlard. ususiyle daha neler yaplacan kimse kestiremediinden, herkesin endie ve hiddeti artyo . Millet meclisi'nin verecei karar, daha evvelinden valilere tamim olunuyor. Hem de o meclis ki, prensipte bir madde halinde, Hilafetin Osmanl hanedanna ait 252 olduunu deimez bir karar olarak kabul ederek milletten rey alm bulunuyordu. (*) HANEDAN LKE DIINA IKARILIYOR 4 ve 5 Mart'ta Edremit'deki Baliye'ye civar ktalar tefti ettim. 5 Mart ikindi vakti Baliye'ye geldik. Baliye maden tesislerini de grdm.

6 Mart'ta da aldmz tarihi haber udur. 5/6 gece yansndan sonra Halife atalca'dan Eksp e bindirilmi, ve hudut dna karlm! Hanedandan yz kadar erkek ve kadn (*) Suret: Millet meclisinin bte mnasebetiyle tekilat, devletin akl ve mantka tevfik basitletirilmeli ve milletin gereksiz arlklar almakszn inkiaf-i mefkure ve medeniyes hizmet olunmas emeline baz slahata taraftar olduu tezahr etmitir. Bu hususta henz m et meclisi'nin kesin karar- taayyn etmemekle beraber, slahatn hutut- easiyye-si berve i atidir Memlekette adalet ve Maarifte vahdet temin olunacaktr. Milletin terbiye ve tedris at umumiyyesine memur olan bilcmle mekatip ve medaris btesiyle memureyin ve mensubey niyel beraber Maarif vekaletine rabt olunacaktr. Bu suretle mevcut mekatip ve med aris muhafaza olunarak ci-het-i irtibatlar tahvil ve bu babta bi't-tabi mft, imamla r ve hatip ve mezzinlerin mahsus medariste ibka edilecek ve umum aliyye-i din iin darlfnunda daimi heyet-i mderres ihdas edilerek, ulumu diniyyede cidden mtehassis u lema yetitirilmesi esabab istikmal klnm olacaktr. Bu suretle vazife-i idariyesi kalm n seriyye vekaleti, kabineden yani idare-i siyasiyeden nezihedilecek ve Trkiye'ye mtehassis olmak zere bir ba mft tayin olunacaktr. bu ba mft, umumi diniyyede en yksek makam olarak hrmet ve kuvvetini tezyit etmi ola Cumhuriyetin dini, resmi dini islam olarak mahfuz olduundan, tekilatn isabet ve ku vveti zahirdir. Evkaf idaresi bir mdreyn-i umumi halinde bavekalete rabt olunacaktr, kezalik siyasetle itigal etmesi lazm olmadndan, imdiye kadar kabineye dahil olan erk ni Harbiye-i Umumiyye reisi de kabineden ve idare-i siyasiyeden ihra olunacaktr. 253da karlmaktadr. Kabinede de baz deiiklikler olmu. Reis ve Hariciye vekili, yine aa. Kabinede kalanlar: Mdafaai Milliye Vekaleti'nde Kazm Paa (Karasi), Dahili-ye'de Ferid bey (Ktahya) maliyede Abdlhalik bey (ankr), Ticarette Hasan Bey (Trabzon), Shhi e'de Refik bey (istanbul), Nafa'da Sleyman Srr bey Kabineye yeni girenler: Ziraat'a Zekai Bey (Aydn), Adliye'ye Necati Bey (zmir), Maarife Vasf Bey (Saruhan), mar'a Cel al Bey (izmir). Bu havadisleri herkes gibi Ben de ajanstan rendim. Ordu mfettilii ve stanbul mebuslu atlarma olduu kaMillet Meclisi saltanatn ilgas kararm verdii zaman, bir halife inti-ha ve ibka eylemi ve sabk hanedan itimatnamesini halile muhafaza eylemiti. O gnden beri vukubulan tec arip bu kararn menafii milliyyeye muvafk olmadn gstermitir. Halifenin vcudu dahil e Trkiye siyasetinin iki bal olduunu irade ettiinden bu hal vahdeti milliye esas kavm ine muhalif bulunmu ve devletin harici ve dahili siyasetinde mevcudiyetinde bir e seri zaaf ve teettt olduu sabit olmutur. Bu vazifeyi takdir eden ve istiklal-i milli yyi muhafaza urunda ve imanna payan olmayan hilafetin halifei hazrdan nezile kendis inin sakt hanedan evlat zuhuriyle birlikte emsali bilcmle hkmeti Cumhuriyede olduu ve ile hududu milli haricine karlmasn lzumlu grmektedir. Bu karar ittihaz olunursa kend yle bilumum azai zkuru milletin kendilerine vuku bulacak mzavenet nakdiyesiyle sel amet-i vatan namna hudud haricine ibat edileceklerdir. Esasen Hilafet hkmet demek o lduundan hkmeti cumhuriyenin tesisiyle Hilafetin sebebi vcudi kalmam olduu muhakkakt alada mebhus slahatn esaslar bunlardr. Matbuat vesaire mnasebetiyle vilayetiniz dahil ine gelecek yanl havadislerin uyuuna mmanaat edilmesi ve ahalinin halet-i ruhiyesine gre meselenin idaresiyle beraber her hususta mteyakkz bulunulmas ehemmiyetle tavsiy e olunur. 26/29/2/1340 Dahiliye Vekili Ferid. 254 dar devlet ve millet ilerinde canla-bala altma ve Mustafa Kemal, smet ve Fevzi pa aptm yardmlarn derecesine ve samimiyetine de zerre kadar hrmet ve riayet olunmadn ve ac bir misali idi. (*) (*) Nutuk'un 41 lini sahifesinden hilafetin lav kararn okuyalm: "1340 senesi ihtidas , byk mikyasta, bir ordu harp oyunu yapmak takarrr etmiti. Bu harp oyununu izmir'de yapacaktk. Bu mnasebetle Kanun- Sami 1340 senesi ihtidasnda, zmir'e gittim. Orada iki ay kaldm, hilafetin lav zamannn geldiine orada iken hkm vermitim," diyerek Bavek 'nn 22/1/1340 ifresini ve cevabn aynen yazyor. smet Paa'nn ifresinin hlasas udu lerde makam- hilafet'in vaziyeti ve halifenin ahslar hakknda s telakkiyta msait ha attan ve tstanbul'a gelen hkmet erkannn kendisiyle temastan kanmalarndan halifenin d uu teessrle tahsisat meselesi." Ayn gnde Mustafa Kemal Paa cevabnda halifenin tavr v areketlerini beenmediini anlattktan sonra aynen unlar yazyor: "halife ve btn cihan, olarak bilmek lazmdr ki mevcut ve mahfuz olan halife ve halife makamnn hakikatte, n

e dinen ve ne de siyaseten hi bir mana ve hik-met-i mevcudiyeti yoktur. Trkiye Cum huriyeti safsatalarla mevcudiyetini, istiklalini tehlikeye maruz brakamaz. Hilafe t makam, bizce en nihayet, tarihi bir hatra olmaktan fazla bir ehemmiyeti haiz ola maz... istanbul'da, Milletin boazndan kesilmi paralarla yaplma bir ok saraylar ve bu saraylarn iindeki bir ok kymetli eya ve levazmat, hkmetin vaziyeti adem-i tesbit y hv ve heder oluyor. Halife mensuplar, saraylarn en kymetli levazmatm Beyolu'nda, ura burada satyorlar diye rivayetler vardr. Hkmet bunlara bir an evvel vazu'1-yed etmel idir. Satlmak lazm ise hkmet satmaldr." Nutuktan u satrlar da okuyalm: "Bu muhabereden sonra harp oyunu mnasebetiyle ismet Pa ve Mdafai Milliye vekili bulunan Kazm Paa da izmir'e gelmilerdi. Erkan- Harbiye-i Um umiye Reisi Fevzi paa da zaten orada bulunuyordu. (Yanltr. Fevzi Paa stanbul'dan Eski ir'de bize katlmt. K.K.). Hilafetin ilgas lzumunda, kanaatlarimiz mutabk idi. Ayn z a er'iyye ve Evkaf vekaletini de ilga ve tedrisat tevhid eylemek kararnda idik. 1924 senesi martn yedinci gn meclisin tarafmdan kad icap ediyordu. 23 ubat 1923 (19 acak. K.K.) gn Ankara'ya avdet etmi idik. Orada icap eden zevat, kararmdan haberdar e ttim..." Daha aalarda da Hilafetin kendisi tarafndan deruhde edilmesi teklifinden bahsediyorl ar. 255Emr-i vakilere kar arkadalarm herkes gibi benim de boyun eeceimi sanyorlard. Bir nberlere kadar kp Hilafet makamnn kudsiyetinden ve halifenin lzumundan bahset; herkes boyun esin, dinlesin; bir gn de ani bir karar ver, "hilafet kaldrlmtr, Halife Hudud ecektir." de; yine herkes boyun esin, dinlesin! Bunun gibi, bir gn tslam dinini ve Kur'an' gklere kar; bir gn de onlar kaldrmaya yr! Btn dnyaya ve tarihe ve hele kendi halkmza kar ok irkin ve ok saygsz olan bu ha zim gibi ordu mfettilii ve ayn zamanda mebus olanlara bile haber verilmemesi, bu mak amlar da hie sayacak" kadar artan istihfafn korkun bir grn idi. Hrmeti, samimiyet dalkavukluu, hafiyelii geniletiyordu. Hanedann birden bire hudud d edilmesi, onlar arrufunda bulunan tarihi ve kymetli bir ok eyann da yok pahasna toptan Yahudilerin el ine gemesine sebep olmas, herkesin hakl olarak yeis ve elemini artryordu. Gazeteler bu hususta ehir emanetini kabahatli bularak tenkitler yazyordu. , Siyasi bakmdan da bir ok kazanlar temini imkan varken bunlar hi kaale almadan Hilaf t'in lav ii de ayrca tenkide uruyordu. "KRAL HSEYN, HALFE OLMU.." 8 Martta trenle Bandrma'ya geldik. Ve iki gn burada teftilerle megul oldum. Mekteple ri de gezdim. Gerek maarifimizin her taraftaki seviyesini grmek ve gerekse istikb alime kan halk ve mekteplere kar bir ziyaret lzumundan dolay her yerde hkmet makam aber belediye ve mekteplere de gidiyordum. Temizlik ve intizam temini iin 256 de bu ziyaretlerim ok da faydal oluyordu. Gelen stanbul gazetelerinde dikkate deer u havadis herkesin teessrn mucip oluyordu: " Mart'ta Mekke erifi Kral Hseyin Halife ilan olunmu." Bunun hakknda Fransz gazeteleri nden naklen de u satrlar var: "Halifeliini ilan eden Mekke erifi Kral Hseyin Harb-i U mumi'de ngilizlerden 1.200.000 ngiliz liras ald ve 1915'de ngilizler ile muahede yap k 30/Astos/1916'da stiklalini ilan ettii..." Bunun Trk Halkn tahrik iin olduuna kinci Havadis de, stanbul matbuatnn hilafetin ilgasn ve hanedann hudud harici edilme i doru bulduklarn yazmakla beraber, asrlarca saraylarda toplanan ve ksmen tarihi kyme leri bulunan hanedan eyasnn yok pahasna Yahudiler tarafndan satn alnmasn, teessrl . (*) . KYL VE HALK ZGN Mnevverler, ileri-geri tenkit ediyorlar; fakat orta snf halkda, teessr grlyor. Kyl izadaki halk henz bir ey duymam! 10 Mart'ta, Akdeniz vapuru ile be saatta Mudanya'ya geldik. Burada halk ve mektep ler samimi tezahrat yaptlar. (*) Bir hafta sonra stanbul'a dnmde hanedan eyasnn bir gece iinde Yahudiler taraf ca satn alndn ve bunlarn da bu eyay satmakta olduklarn rendim. Hatta kolordu k dahi bir oda takm satn aldn bizzat bana syledi. Ben de ilgili zatlara bildirdim. B ebetsizliin 1944 yl son aylarnda Ankara'da bir tecellisini de rendim: Son halife Meci Efendi'nin altn kakmal klcyla av tfeini bir paazade apartman kirasn deyemediin iliz sefareti, av tfeini de bir Trk yzlerce liraya satn almlar. 257Yemekten sonra mektepleri ve piyade alayn tefti ettim. lr>adaki dar'l-eyfam da, o

obil ile yarm saatlik sahilin latif yollarndan geerek tefti ettim. Bir yldr, pek fena halde imi; yeni mdr urayor. Burada otuz kadar zabit ocuu var. Knyelerini aldm. Bu kabil ocuklarn askeri idadilere naklini ay evvel teebbs ettiim halde bir ey yaplmadn hayretle grdm. ocuklarl megul oldum. (Zabit ocuklarn Bursa idadisine naklettirdim) Akam Mudanya'da askeri kul te zabitlerimizle musahabeler yaptm. 11 Mart otomobil ile Bursa'ya gittim. Yolda ziraat mektebini de ziyaret ettim. B ursa'da benim, dou yetimlerinin kurduu Iklar Askeri idadisi bata olmak zere, samimi t zahratla karlandm. 17 Mart'a kadar askeri, mlki ve Halk messeselerini ziyaret ettim. skeri idadilerin mazrife devri hakknda emir gelmi! Herkes bundan mteessir! (Bu husu sta gerek askeri vazifemde ve gerekse, sonra Millet Meclisi Krssnde hayli uratm. Tekr r ciheti askeriyyeye iadesine muvaffak olduk.) FEVZ PAA LE TARTIMA 17 Mart'ta Bursa'dan trenle iki saatta Mudanya'ya ve buradan vapurla stanbul'a ge ldim 19'da Kadky'deki evinde Erkan-i Harbiye-i Ummiye Reisi Fevzi Paa'y ziyaret ettim . saat kadar grtk. Kendilerine Sivas Kongresi'nden sonra, Kumandanlar itimai srasnda Sivas'a geldikler i zamanki szlerini hatrlattm. Ve imdi Mustafa Kemal Paa'y ok yanl yollara -kendile evk ettiklerini, pek ac bir dil ile syledim. Ve -misal olarak da 16 Aralk'da stanbul 'dan Ankara'ya giderken, drdnc Kolordu kumandan Kemalettin Sami Paa'ya 258 verilen emri gsterdim. Bana u cevab verdiler: -"heyeti vekilede bana sordular ki, stanbul'da bir vaka karsa, ne yapabiliriz? Ben de cevap olarak dedim ki; orlu, Bursa ve zmit'deki frkalar birl etirerek hareket ettiririz. Yazl olarak bir ey yazmadm." Ben "Emrimdeki Drdnc Kolor mandan Kemalettin Sami Paa'ya verilen emir, zat-i samierinin imzasn tadn zannedi ere, zmir'e harp oyunu diye topladnz; halbuki orada gya hilafetin lavna ordu karar ve mi gibi bir manzara hasl olmutur. Bana ve dier baz arkadalarmza bu hususta tek bir e sylenmedii halde, astlarmz da dahil olduu halde, bir ksm kumandanlara, pek ala mal t verilmitir. Ratgeldiim mebuslar, kumandanlarn zmir'de siyaset oyunu yaptklarn ve B illet Mecli-si'ne kar mtehakkim bir vaziyet aldklarndan ikayet ettiler. Ordu kumandan ar arasna ikilik konulmutur. Aleyhimizde padiah, halifeci diye dedikodular,-yazk ki yksek makamlardan- kyor." FEVZ PAA DA KAYET Fevzi Paa -"Hilafet'in lav hakkndaki fikrini Mustafa Kemal Paa bana da zmir'de syled Ben, sizin de haberiniz var zannediyorum!" Ben -"astlarma emir veriyor; astlarmla mhim iler grlyor, bana haber verilmiyor! Tabii bu ileri yapanlar, kendilerine sebep nlara kar bir eyler syleyecektir. te bu szler ok hakszdr ve elbette sokak propaga e dklecektir. in vahim ciheti, arzu ettiiniz hkmranlk tamamiyle kurulmu ve stikla in en fedakar unsurlarnn ezilmesinde ve bir takm dalkavuklarn milletin bana bela olma da, sizin de yardmnz esirgenmemektedir. 259Askeri ilerde olsun, bizi tamamiyle uzaklatryorsunuz! Hani ya, 4 Haziran 1923 tar ihli ura-y Askeri Kanunu, hani ya, 5 Haziran 1923 tarihli Mfetti-i Umumilik Kanunu, Hani ya, I Austos 1923 tarihli Orduda lim ve irfan komisyonu" layihasnn dilekleri? Bt bunlarn yerine 3 Mart 1924 tarihli Erkan- Harbiye-i Ummiye Kanunu'nun 9uncu maddes i, gazinin emrine -sizin vastanzla- btn orduyu da vermi bulunuyor. Bu ekilde ordu keyfi idarenin tam bir aleti olacaktr. Nitekim tecellisi de grlmekted ir. (9uncu madde: Reisicumhura niyabeten ordunun hazerde emir ve kumandasna memur en yksek makam askeri olmak zere Erkan- Harbiye Umumiyye riyaseti tesis olunmutur. Erkan-i Harbiye-i Ummiyye Reisi vazifesinde mstakildir). Paam, pekala siz de biliyorsunuz ki, btn genliini mstebitler ve diktatrlerle mcadel geirmi insanlardanm. Bir milleti, ancak demokrasi esaslar mesut yaatr ve birlik ve k vvet yaratr. Keyfi idareden nefret edenlerden iken, imdi bizler de byle bir idareni n muhafzlar srasna dnlyoruz. Geen sene ankaya'da Bavekillik meselesinin mnakaasnda (4 ve 5 Austos) Erkan- Harbiy isliinin keyfi idareye kar olan roln ve bu makamn tarafnzdan igaline devam arzusun uliyetin bykln arzetmi-tim. Mfettii umumilik makam da ihdas olunmadndan, gerek terakkilere uygun olarak yetitirilmesinde ve gerekse tesir edilebilen bir Millet Meclisi ile, Milletin Hrriyet haklarnn alnmasnda makamnzn mesuliyetinin ok byk dikkatinizi bir kere daha ekmeyi, bir arkadalk ve bir makam borcu bilirim. Bu husus

ta gerek sizinle ve gerekse Gazi ile Ankara'ya dnmde tekrar grmek niyetindeyim. Nele aplacan kat' 260 olarak bilmek, deil benim, her millet ferdinin de hakkdr. Pekala taktir buyurursunuz ki, eer stiklal Harbi'nde Mustafa Kemal Paa'nn karsnda, o her arzusunu yapacak bir insan olsaydm, bugn vardmz noktada olamazdk! Bu bakmdan dahi ilerisi iin neler dnldn bilmek ve fikirlerimi sylemek, sarih hak icap ederse Millet krssnden de kullanabilirim! Size hrmetim byktr. Bunu fiilen de rmiimdir. Beni ihmal ederek yalnz kalmaynz. ahsi ve mill felketlerimize kar bu hl ebilir." KARABEKR'E HAK VERYOR Fevzi Paa, halim ahsiyetinin ve uzun genlik erkan-i harp hizmetini emsi Paa gibi (Man astr'da Hrriyeti bomaya geldii zaman ldrlen) cahil ve mstebit bir Arna-vudun maiyet geirmesi gibi talihsizliinin esiri olarak, dedii dedik bir amire kar durabilecek bir yapya malik deildi. Yukarya ve aaya kar uysal olmak ile, oturduu makamda rahata v ekten ileri bir ey dnmyordu. Bunun iin beni de hakl buluyordu. Mesele, Erkan-i Harp tebi'ne verilecek konferansa nakletti. Erkan Harp Mektebi'nde, dou harekat hakknda konferans vermekliimi, ilk stanbul'da gr istemiti. lk konferansn istihbarat nam altnda casusluk esaslar olmasn ve dierleri azrlayacam sylemitim. Birinci konferans o zaman vermitim. 23 Mart'ta da Harb-i Umum Mtreke'deki dou hareketleri hakknda konferans verecektim. Bunda kendileri de bulunm ak arzusunu gsterdiler. 23 Mart saat 10'da konferans balayacakt. Fevzi Paa ile 261birlikte, erkan- Harbiye Mektebi'nin bulunduu eski Harbiye Nezareti (*) st katnda Beyazt'a bakan cephedeki salona girmek zere idik. Kapy aacam srada, Paamz bana bulundular. Tavsiye bir rica eklinde idi. Fakat usulen bu bir emirdi: FEVZ PAA'DA SRPRZ DEME "Paam dou harektnn yalnz asker ksmlarndan bahsedersiniz; ileri geri uzun muhabere tiyyen bahsetmemenizi rica ederim", hayretimden donakaldm. Bu bir amirin emri idi . taata mecburdum. Fakat konferans vereceim kimseler, Trk ordusunun mukadderatn eller ine alacak olan gen erkn- harp zabitleri idi. Bunlardan bu ileri saklamak byk bir cin yetti. (**) Her hakikati bunlarn renmesi haklar idi. Bizim de bunlar retmek vazifemi . tin dier bir ktl de, grtmz iki gn evvel, bunu bana syleyerek konferans o e (*) imdiki niversite merkez binas (**) Bu cinayet uzun yllar devam etti. Harp Okulu'na ve Harp Akademisine bile, bi r ok hakikatler saklanarak ve bir ksm da tahrif olunarak stiklal Harbi masal haline getirilerek okutuldu. Tarih diye yazlan kitaplarda efsaneletirilmi olduundan gerek m ekteplerde okutulmas ile ve gerekse bunu bir kaynak diye alan tarihilerimiz ve edi plerimiz ii bsbtn rndan karttlar ve zavall genliin fikri uyuturuldu. 1933'd ad. Yazdm ve bin nsha olarak bastrdm eser de yaktrld. 3Unc defa olarak evim alnd. Bir oklar yakld. Mustafa Kemal Paa'nn lmnden sonra da hakikatlerin ortaya edenler trl entrikalarla ii rt bas etmekte devam ettiler. (***) "imdi sras deil" szn sanki bir parola gibi 1933'deki neriyatma kar ngiliz muas da yazd. 1939'daki beyanatma kar da ayn parola etrafa yayld: MDt SIRASI DEGt 262 kn olurdu. imdi dou hareketinin sebepleri, o zamanki umm haller ve artlardan ayr ola , konferans krssnde uyduracaktm. En basit bir hdiseyi bile anlatrken, "Neden kt, n nasl idare olundu" diye fasla ayrmak en basit bir ilm usldr. imdi ben "Nasl tdre u anlatabilecektim. Bunda da aldm emirlerden bahsetmekten kanacaktm. Fevzi Paa acaba mnakaa ederim veya konferanstan vazgeerim diye korktuundan m bunu ban daha nce sylemedi. Yoksa, Mustafa Kemal Paa'dan yeni bir emir mi ald? Bilmem. Fakat hareket tarz doru deildi. stedikleri tarzda konferans baka birine verdirmeliyder. B arz, bir nevi oyun oluyordu. Bunu anladm halde,,ne yapabilirdim? Gen erkan-i harplerin kaps nnden geri dnemezdim. Onlara irkin bir misal de gstermem Mareal ile mnakaa da edemezdim. u halde, iten gelen bir memnuniyetsizliin yanks ol klarm ve tavrmla: "Emriniz zere ii ksa keserim efendim," dedim. leden evvel iki saat bir eyrek, leden sonra da bir buuk saat konferanslarm devam ett Tabii emrolunan ereve iinde! "MD SIRASI DEL"

Bugn evket Turgut Paa, vefat etmi. Arnavutluk isyannda kumandanmzd. Fevzi Paa ile, a Akaret-lerdeki ikametgahna gittik. Fakr ve zaruret iindeki ailesine yardm iin Bavek il smet Paa'ya, Fevzi Paa ile mterek bir telgraf ektik. Bu suretle, yarn iin cenaze simini ve Fatih Camii avlusuna gmlmesini temin ettik. Gerek bugn ve gerekse 24 Mart cenaze.merasimi bulu263malarmzda Fevzi Paa ile tekrar grtm: Erkan-i Harp zabitlerimizden ve tarihilerim dahi hakikatleri gizlemek ve her eyi Mustafa Kemal Paa yapt diye yaylan dalkavukluk yarna, ordu kumandan ve erkan- harbiyyesini de itirak ettirirlerse, neticenin pek va him olacana dikkatini ektim. Fevzi Paa: "Tarihi hakikatler gizlenemez; nasl olsa orta ya kar amma, imdi sras deil!" (*) diye uzun boylu mtalaa serd ettiler. Hlasas: Ee Harbinin btn hakikatler, imdi ortaya karlrsa, Mustafa Kemal Paa'nn nfuzu krlrm kirlerini tatbik iin kuvvet vermeli imiiz! Eer fikirleri tatbik sahasnda muvaffak ol mazsa, bu tnuvaffakiyetsizlii yklenmemeli imi!... Ben bu fikirde olmadm, milli dvann, u bu kaprislerin veya hariten gelen fikirlerin, i ilim adamlarmzn zerlerinde ilemesine frsat verilmeden stiklal Mahkemeleriyle halk buat sindirerek, tatbikinin ok zararl olacan ve sr, sr dalkavuklarn zararl olab eri -hazra konmak iin- alklayacaklarn, kadnlk ve genliin tereddiye srklenecein ada, grnte yaplm olanlarn, hakikatte mill bnyeyi bsbtn zaafa dreceini izah Ordumuzun da bu ceryana srklenmesi, istikblde tutunacak bir dayanak kuvvetimizin kal mamasna sebep olacandan, ordumuzu her trl siyas ceryanlardan uzak tutmak lzumunda s ttim. Hussiyle hem mebus, hem de kumandan eklinde iki yoldan keyf idarenin muhafz vaz iyetinin ok irkin olduunu syledim. Ve "imdilik sras deil" diye hakikatlerin tahrif esine msaade olunmamasn srarla istedim. Fevzi Paa, usulen mtalaalarma itirak eder grnd. Fakat kumandanlann ayn zamanda mebu amalar hakkndaki teklifime, ancak Byk Millet Meclisi'nin karar ve264 rebileceini -Tabi Fethi Bey'in cevab gibi, syledi. (Aada grlecektir ki fiiliyatta rn tekilt kabul olundu ve ne de tarih nm altnda, deil stiklal Harbini, btn bir maz anlayan ve ktleyen kitaplarn nerine ve hatt mekteplerde okutulmasna kar bir teebb TEFTLER TEFTLER: 25 Mart'tan 4 Nisan'a kadar stanbul'daki ktalar, klalar, askeri mektep ve messeseler e bu arada dar'l-eytam-lan da tefti ettim. Heybeli Ada'daki Bahriye Mektebini ve v aki' davetler zerine yksek sivil mekteplerimizi de ziyaret ettim. ' .' ? I ve 3 Nisan gnleri vaki rica zerine Pangalt Harbiye Mektebi'nde daha muhtar bir su rette her iki dou harekat (1334 ve 1336 "1918 ve 1920") hakknda talebeye konferans verdim. 4 Nisan'da trenle zmit'e hareket ettim. Burada ve Adapa-zar'ndaki kta ve messeseleri mizi ve vaki' davet zerine mektepleri tefti ve ziyaret ettim. 8 Nisan'da dahi Eskiehir'de de ayn vazifelerimi grdkten sonra 9 Nisan'da da Ankara'y a geldim. Trenimiz Eskiehir'den mutaddan saat sonra hareket ettiinden Ankara'ya da bu kadar ge geldik. Mutad merasim ktas ve maiyyetim erkanndan baka bir ok samimi arka alarm ve bu arada smet Paa da Beni karlamaya gelmilerdi. Samimi musa-fahalar yaptk. smet Paa'nn bu samimi karlay bana ferahlk verdi. Her eyi onunla yeniden grebil 12 Nisan'da Hariciye Veklett'ndeki makamnda ksaca grebildiim smet Paa, iki hafta k hatsz yattndan, ancak 30 Nisan'da ankaya'da ikamet ettii dairede g265rebildim. Halbuki daha evvel 13 Nisan'da Gazi beni akam yemeine arm bylece onu Paa'dan evvel grm olduk. Bana kar gn getike ald souk tavrn, bu akam gari i: "PAAM, MR NFORMA SN PROVA EDYOR." Emrettii saatte ankaya'daki kklerine gittiim halde bayaveri (Bozok, mebus) Salih vas la beni, kendisinin bulunmad alma odasna aldrd. Bir saattan fazla burada yalnz ka Salih gelip: "Gazi biraz megul, bir emriniz varsa yapaym," diyordu. Artk sklmaya baladm ve sordum: "Ben davetli olduum halde, benim bulunamayacam meguliyeti, nedir?" Salih, tabii bell ediini syledi: "Terzi Altn Makas'a elbise yaptryor." Mr" niformasnn eklini tesb Siz cannz sklrsa burada Gazi'nin yaz masasnda resimli albmler var; seyrediniz. Siz zun zaman beklediinizden ben de mahcubum. Fakat ne yapabilirim, yle emrettiler!" .

Terzi Altn Makas denilen adam, bizim de Harbiye ve er-kan-i Harp snflarndan tandmz m terzi idi. Baye-zt'da Mercan yokuunda, byk bir dkkan vard. Zabit kan snflara, an kesilmek zere elbise de yapard! Gazi'nin bu Rum terzi ile niformasn tesbit etmesi, ok ac bir eydi. niformalarda ordu kumandanlarnn da fikri alnmak, her devlette usuldr. uray Askeri'ni azifelerinden saylr. O kadar srarma ramen ura'y Asker, Mfetti-i Umumlik gibi lz tesis olunmad halde, bu Rum terziyle niforma kararlatrmas, ok garibime git266 ti. Masann stndeki albmlerin de neler olduunu grmek merakna dtm. Zaten "grmekli m myd? "ANADOLU HEDYES ALBM Ne tuhaf. stte 5 numarals olmak zre. "Anadolu Hediyesi balkl albmlerdi. Bu numaran Benim Resmim var. ersinde Mustafa Kemal Pa'ya ait bir ok resimler de var. 6nc sahif bana hasretmi. Aynen u yazlar var: "Kazm Karabekir Paa, phesiz yaknda mcahedeyi Milliyettin kinci Gazi ve miri unvan sini kazanacak olan bu gzide kumandan, geen sene Ermenistan seferini kemal-i muvaf fakiyetle ikml ettii zaman, hem bu gnk (Kars) muhedenmesinin esasn hazrlam hem de sinde bugn de dmana indirilmekte olan darbeler iin vcudu lazm olan sava malzemesini arik eylemi, hem de arkadan her an beklenebilen bir taarruza uramamak iin dou hududu muzun emniyetini temin etmiti. , Bu itibarla Kazm Karabekir Paa da asker ve siyas by izmetler ifasna muvaffak olmu bir nl bir kumandan-mzdr. Mustafa Kemal Paa, nasl G t hududlar-mzn emniyeti olmu ise, Kazm Karabekir Paa da, ylece Dou hududlarmzn gven ve teminatdr. Kazm Karabekir Paa, Harb- umm'de arkadalar arasnda gze arpan ve sivrilen muktedir mandanla-rmzdandr. anakkale mdafaa-i kahramananesinde Irak muharebelerinde, daha sonr a Kafkas Cephesi'nde, fevkalde yararlklar gstermitir. Kendileri (Brest-Litovsk) muah edesinden sonra, Rus ordusu Kafkasya'y tahliye ettii vakit Er267meni eteleri ile kitaatm kati malubiyetlere uratarak (Kars'n) kurtarlmasn temin umandandr. . Bu gen kumandan, mtreke esnasnda nice dilaverlerin kan pahasna zabtedilen bu yerler , tekrar brakmak mecburiyetinde kalm (Ben brakmadm. Ben stanbul'a arldktan sonra, amannda braklm. K.K.) Daha sonra 1920 senesi nihyetinde Ermenistan'a kar icra edilen harekatta elimizden alnan topraklan tekrar istirdat eylemi ve ermeni ordusuna bu defa kat' ve kahhar bi r darbe indirmitir. Dou cephesi'nin gzide kumandan yalnz iyi bir asker, mmtaz bir kumandan deil, ayn zam a muktedir bir idare adamdr da. Mtareke'nin bidayetinden beri Erzrum ve havalisini fevkalade hsn-i suretle idare etmi, hastahaneler, mektepler am, Ermenilerin harap ett ikleri bu gzel cz-i vatan imra almtr. Trk Milleti Kazm Karabekir Paa gibi rical yetitirmi olmakla ne kadar iftihar etse sez adr." Son sahifesinde de "Ali Ekrem" imzal ve "ark Ordusu" balkl bir iirin son msralar "ark dalar uuldarken, ' Sanki diyar, binler yaa! Bizi, bize bal tutan Kazm Karabekir Paa!" artk benim de sabrm tkenmiti ki, Salih Bey tekrar gelerek: "Gazi Paa, buyursunlar diy or!" dedi. GAZ, SICAK DAVRANIYOR Yanma girdiim zaman, elimi skarak mhim meguliyetini syledi: "Sizi fazla beklettim. Am ma, bizim terzi ile, yeni yaptrmakta olduum mir elbisesi hakknda gryor268 duk. Seni sklrsn diye armadm!" Ben: "Eer benimle bunun yars kadar zaman ilgilenmek lt-funda bulunursanz; u iki belge zer e grmek rica edecektim," diyerek biri "Gazi M. Kemal" imzasn ve 1339 (1923)-7-1 tarihli mebusluumu bildiren tezkerenin dieri de benim imzam tayan ve 1335 (1919) tarihli Harbiye Nezaretine (o z aman nazr Cevat Paa idi) ura-y Askeri tekili hakknda yazdm resm ve huss teklifl ni Gaziye verdim. (*) alayl bir bakla sordu: (*) Aynen unlardr: Ankara'da ark cephesi kumandan Ferik Kazm Karabekir Paa hazretlerine,

Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti Kalem-i Mahss Mdriyeti Adet: 6/981 Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti ve Halk Frkas nmna stanbul'da ire olunan n listemiz ihrz- muvaffakiyet eylemi ve bu meynda bulunan zt lileri gibi kymetli bir damzn Trkiye Byk Millet Meclisi azlna intihap buyurulmu olduunu ibl vesilesi t ve temenni muvaffakiyet eylerim efendim. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reis: Dier Resm lyiha: Gazi M. Kemal Harbiye Nezareti Cellesine, stanbul: 13 ubat 1919 Son on sene zarfnda ordumuzun tekilt, tehizat, emir ve kumanda deiiklii, icra ettii rlerin adedi ve seferlerde ordularmzn sevk ve idaresi dnldke olaylarn bizzat ahi lerin bile hayretlere dmemesi gayri kabildir, tstikbalde askeri tarihimizi okuyaca klarn bu ilere inansalar dahi akl erdirmeleri imkanszdr. Ordumuzun bana geenler, kiisel yetki ile ve tabii niyetle ie balyorlar. Fakat her e n ok etkili olan fazilet, ahlakiyet, malmat, zek ve tecrbe, her kiide bir arada olama dndan daima bir evvelki model deiiyor ve bazan de bsbtn kaldrlyor. Tam bir iyi n bir gayretle yapldna phe olmayan iler de, (ou zaman) fena neticeler veriyor ve za yor ki bizde kabiliyet yok! 269"Nedir bunlar? Mfettii umumlik layihas ise, o makam bakumandanlk demektir. Bu haze de ve seferde benim ma-kammdr. Hazerde bana niyabeten erkan- harbiyye-i Ummiye" reis i, yani mir Fevzi Paa bu vazifeyi grecektir. Bunu erkan-i Harbiyye Riyaseti kanuniyl e de tesbit ettik. Siz hl bu makam ve o rtbeyi mi kurcalyorsunuz?" Ben, "Hayr efendim! Ben bugnk mevkiimde stme den vazifelerden uzak bulundurulmakta olduu kayet ediHalbuki verilen her hangi bir ekli tamamiyle ahz ve kabule ve bunu mukaddes bir a nane gibi, hsn muhafazaya milletimizden daha kabiliyetlisini tarih kaydetmiyor. Bi r nefeste ve hi iin. Balkan seferinde, ve Harb-i Ummde ne ordular mahvettik! ne ahsiy etler, ne mevcudlar kaybettik. Btn bu zaiyat ve ac sonulan, AHS-t VAHDDE BTN KUVVET M ETMENN NETAYtCt TABYYES OLDU. Bir fikrin ve saniyen de bir varln karar ve bekas tasarlanm olduundan, ordunun her ve ahs- manevisi ancak mhim icraatn bir deil, bir ok ztlara dayanmas ile korunabili ancak bu suretle bugn atanan yarn kovulmaz ve bu gnn hakk yarnn ltf veya bilakis r, ferdann gadri saylmaz. Bir sz ile, bir milletin yazs bozulmaz. Kalesi yklmaz, si ez. Ksa bir kararla veya her hangi bir tesirle hesapsz taarruz yaplmaz. Baka bir zt, aka bir heyeti, baka bir milleti memnun etmek iin bir bakalan imha veya ihya edilmez . Harbiye Nezaret-i cellesinde evvelce olduu gibi bir ura-y Askeri (*) tekili ve mhim k rarlar ve icralarn buradan geirilmesi ve tesbit edilmesi lzumunu bu suretle arz ett ikten sonra, tarz- tekili hakknda dahi fikri acizanemi arz ediyorum: Halen bizde istifa eden bir Harbiye Nazr veya Erkan- Harbiye-i Ummiyye reisi, balad kp gidiyor. Muhiti muarz ise, daha ayrld gn, bu i hemen ya kalyor veya tersine dn gre ekilen nazr ve Erkani Harbiyye Reisi, behemehal uray asker azas ad olunmaldr. ksm, nezreti cellede hl-i faaliyette bulunan resa olmaldr. Pek mhim ve esasl kar a kuvvetli tesbiti iin, gelip gitmesi basit olan kolordu kumandanlar dahi, nc ksm a il etmelidirler. 270 yorum. Taktim ettiim vesikalardan biri benim Byk Millet Meclisi azlma seiliimden do etli imzanz tayan iltifatnmenizdir. Dieri de ura-y Asker tekili lzumu hakknda e sylediim fikirle-rimdir. Son gnlerde ne siys ve ne de asker teebbs ve kararlarn fiiliyata kmadan nce bir haber dahi alamyorum. Uhdemdeki mebusluk ve askerlik vasfla rndan hangisi arzu buyuruluyorsa, orada mevkiimin haR ve mesuliyeti olan vazifeyi grmek istiyorum! stikll Har-bi'nde, her iki selhiyetimi hsn istimal ettiimi "ve her man taktirlerinize layk hizmet grdm, her zaman byk bir zevkle hatrlyorum. Bakuma esine gelince; Benim ahsm kaale alnmayarak unu arz edeyim ki, istiklal harplerinde r eisicumhurumuzun ayn zamanda ba-kumadan OLMASI, OK MAHZURLU OLACAKTIR. (Bu uray Askeri, Harbiye Nazrnn riyasetinde teekkl eder. Erkan- Harbiye ube mdrlerin runu zabt etmek icap eden husst sireyi ihzar etmek, layihalar tertip etmek gibi hussa ta sa'hibi rey olmamak zere celselerde bulundurulmalarn dahi pek faydal addederim.

Nizamnamesine gelince, mevcut olan hakknda uray- askeriye aza olabilecek zevtten tal ep olunacak dncelerin cem ve tesbitinden ibarettir. Napolyon'un "tin kmamasn isteyen,'Meclisi askeriyeye vefin," sznn kt sonular g ve tekrarlanmasna engel olacak tedabirin arzn bir vazife telakki ederek,, ibu lyihay i arz ediyorum. cabnn icras menut- rey-i nezrelpenahleridir. 14.nc Kolordu Kumandan Kazm Karabekir (*) Harbi Ummde Almanlar bile, mteaddit defalar Meclis-i ali-i askersini toplam, azm tifdeler etmitir. uray- asker Ordu ve Kolordu daha aa kumandanlarn esna-y harbde azm gelen meclis-i harp olmadn aynca ara eylerim.szleri Meclis Krssnden dahi syle riyetinde kaldm. Zabtlarda aynen grlecektir) Her tarafta siyasi mnasebetlerimiz kesil mi bir halde iken srf dahili ilerle uramak yznden, zt samileri stiklal Harbi'nde anmzn icab gerei, Bakumandanl zamannda uhdenize alamadnz; ve bu yzden bat ord tiklal Harbi de beyhude yere en az bir yl uzad." "BR MLLETDE BR GAZ OLUR" M. Kemal Paa; "Muntazam tuttuunu iittiim hatratn vesikalaryle birlikte getir de bir greyim. Hi b fta herkes gibi benim stiklal Harbi'nin banisi olduumu ve Trk Milletini lmden kurtara rak ona stiklalini bahettiimi syleyeceine, kendini de benim payeme kartacak propagan ar yaptryorsun! Bir millete ancak bir Gazi olur. Bu yrye ayak uydurmaya al. stikl i, nasl emirlerimle ba-ardksa, bundan sonras da ondan baka trl olamaz! Ben, sana er bir vazife dnyorum; erde Fethi Bey var, birlikte konualm." Birlikte byk salona girerken, akibet elimden hatralarm, vesikalarmn alnmasna kadar , Mustafa Kemal Paa Hakknda Sivas'ta iken Fevzi Paa'nn syledii szler, hafzamda canl "Evet! Acaba kendisini, eref ve hayatn kurtararak, omuzlarmda ykselttiim bu zat, bir benim hayatma da kast edecek mi idi?" Terfi mddetim oktan geldii halde, aldr etmeyen, aleyhimde bir dzye "-stiklal Harbi'nde naslsa douda bulundu. Bana mkilt gstermekten baka bir ey yapma 272 Propagandasn yapan ve etraftan laf tayanlar eksilmeyen Mustafa Kemal Paa, bugn de be hatratma el atmak kararnda idi. Buna'muvafakat edemezdim. (Hatratm elden almak iin evimi bastrp aratt. 3 bin nsha eserimi yaktrd. Ve bir hayli evrakm ald. Fakat O an glge yakalamtr.) GAZ, MUSUL KONUSUNU AIYOR Salonda, Fethi Bey de eiyle mevcuttu. Gazi: "Haydi size yukar katta ktphanemi gezdir eyim," diyerek Fethi Bey'le beni berabernfalarak yukar kard. Latife Hanm'n da bir ok zarif ciltli, kymetli kitaplarn tayan ve btn duvarlar ka plar temaa ederken Gazi dedi ki: Yksek Huzurunuza (zel Mektup) Dnebildiklerimi arz ediyorum. Birinci Dnya savandan nce baaramadm maruzatm yksek huzurlarnza sunuyorum. Ordu le milletimizin iaretleri ve nihayet sorumsuzcasna danmalarla i grmenin at ackl mak, devamn olsun engellemek iin btn varl ile srekli alan zat- nezaret penahil ne yzvermelerinden cesaret ederek maruzatm iliikte takdim ediyorum. Halen bu buhranl anlarda ordumuza en byk bir iyilik, gelecek iin en esasl bir varlk o acak olan 'ura-y Askeri', ihya edilir ve glendiri-lirse, biz askerlerin sonsuz bir er ef ve takdirini salam olacanz acizane arz eyler, tevecchlerinizin devamn dilerim, tleri... Kazm Karabekir Harbiye Nazn Cevat Paaya takdim ettiim bu layihadaki szlerin, Enver Paann yapt vey akknda idi. Meer, Mustafa Kemal Paa da ona imrenerek, daha dehetli bir yol yutacakm!. 273"Musul hakknda Hali Konferans'nda Fethi Bey siyaset yolu ile muvaffak olamad. Sra Karabekir'e geldi. O, bu meseleyi asker kuvvetiyle baaracaktr!" Ben, "ngilizler'e h arp amak, felketli bir i olur. Yunanistan'n yapamadn bu sefer ttalyanlara teklif ed ceklerini hesaba katarak tzmir Harp oyununda tehlikeyi belirttiiniz halde, imdi byl e bir istilaya kendimizin sebebiyet vermesi doru olur mu? Lozanda Musul meselesinin halli sonraya, fakat siyasi bir yoldan halle braklmad m? B u meseleyi daha ne alarak, Hilafetin lavnda acele buyurulmamal idi. Eer mtalaam sorul ayd, belki bu teklifimi siz de kabul buyururdunuz. Bugn istiklal Harbi zamanil^an

daha zayf bir halde olduumuzu iddia edebilirim. Hur hangi bir muvaffakiyetsizli-in, bilhassa Krdlk mntkasndaki akisleri pek zararl olabilir. Dounun slahna yazk ki h t verilmiyor, itimai dzenimiz dolaysyla ahlaki durumumuz da, : gnden gne her tarafta ozuluyor." Benim gazi ve mirliimden bahseden albm bana gstermekten bir maksad da galiba Beni Mu hareketini yapmaya itahlandrmak olacakt. Buna kymet vermediimi g'rnce, ii ksa kes di ki: "Sen bu ileri smet ve Fevzi paalarla grrsn. Haydi artk salona inelim!" RAMAZANDA RAKI EN BAKAN Benim neler anlatacam Gazi arac kiilerden renmek istiyordu. Fakat mutavastlar bilme en syler miydi? Kendisi, emrine ram bir ok yeni mebuslarnn yaptklarndan ve atlan vak iz ve dzensiz veya yanl admlardan, halkn ruhunda yaratt isyan anlamayacak kadar gu alkol sorholuundan dima hasta m idi? Ben bilhassa en 274 yakn amirim ve eski bir arkadam olmak dolaysyle Fevzi Paa ile sk, sk ve hayatmn e arkadalarmdan biri olan ismet Paa ile de her frsatta grr, dnce ve grlerimi ap addes duygularnn nasl hrpalandna yeni bir misl de ok gemeden ortaya kt: Maarif vekili Vasf Bey, sinema gazinosunda (imdiki ehir lokantas yerinde idi) rak ist iyor! Ramazan iindeyiz. Garson u cevab veriyor: "Ramazana hrmeten polis, aka iki imeyi yasak etti. Rak getiremem!" Bu cevaptan hidde uyuran bu zt, garsona bir tokat atyor ve kendisinin Maarif Vekili olduunu s-lyor!... Garsonlar da ona kar grev yaparak, hi biri masasna servis yapmyorlar. Halkn ve garson arn glmsemeleri ve aalayc baklar altnda, Maarif Vekilimiz svp gidiyor. (*) Baka trl yolsuzluklarn da baz vekletlerde vukuu, halk arasnda ok fena sarsntlar y kl banda olan bir ok kimselerden ayplamay duyuyordum: "stiklal Harbi'ni bunun iin mi yaptk?" Gazi yemekte ve sonra Cumhuriyet Orkestra efi Zeki Bey idaresinde, drt kiilik bir o da musikisinin ltif konserini dinlerken, samim ve cidd bulundu. Musul meselesinin (*) Bunun daha sonralar ne derecelere ktn da iittik. Bu hususta gn gnne htral uunu rendik. bret iin milletin huzuruna konmasn erefli bir vazife saymaldrlar. Ben genliin terbiyesi ve milli bnye ve seciyemizin kuvvetlendirilmesi vazifesi olan Maarifimiz hakknda hayli yazdm ve sylediim iin, burada misl olarak Maarif vekilini dim, izmir tstiklal Mahke-mesi'nde dahi bilhassa Maarifimizin ykc ellere verilmesin den duyduum teessr syledim. 275siyas yoldan hl olunamayacan Fethi Bey'in tekrar, tekrar beyn ettii, Hali Konfer , ngiliz delegelerinin szlerinden anlalyordu. Daha ilk szde: "Musul, Kraliyet hkmeti iin pek lzmdr," diye ilk ve son szlerini sylemiler! Fethi Bey'in: "Bizim cumhuriyet Hkmeti'miz iin de, pek lazmdr," tarzndaki cevabna hemen yine ayn vermiler. Gazi, Fethi Bey'i dinledike dnceye dalyordu. Bilmem Hilfet'i lavetmekte acele ettii ememise hak m veriyordu? Yoksa henz kuvvetini muhafaza eden asker mantkla, ii kuvvetl neticelendirmeyi mi dnyordu? Ge vakit, Fethi Bey eiyle msaade alarak kalkt. Ben de Gazi'yi kendi kafasyla yalnz brakmay muvafk grerek, msaadelerini alarak ayrldm. ANAYASA TARTIMALARI 20/Nisan/1924 Byk Millet Meclisi Tekilat Esasiyye Kanunu'nu kabul etti. maddesi, im e kadar Gazi ile aramzda mnakaal mevzuular olduundan, burada kayda deer: Madde- 2 Trkiye Devleti'nin dini, din-i slmdr. Resm lisan Trke'dir. Madde- 40 Bakumandanlk Trkiye Byk Millet Mec-lisi'nin ahsiyeti mnevyesinde mndemi isicumhur tarafndan temsil olunur. Kuvy- harbiyenin emri kumandas, hazerde kanununa tevfikan Erkn- Harbiye-i Ummiyye riyasetine ve seferde, cra vekilleri heyetinin inha s zerine, Reisicumhur tarafndan nasp edilecek zta tevdi olunur. Madde- 86 Harp halinde veya harbi icp ettirecek bir va276 ziyet hudusunda veya isyan zuhurunda veyahut vatan ve cumhuriyet aleyhinde kuvve tli ve fiili teebbst vukuunu meyyet kat' emrat grldkte, cra vekilleri heyeti, md tecvz etmemek zere umm veya mevzi idrei rfiye (skynetim) ilan edebilir ve keyfy 'in tasdikine arz olunur. Meclis dre- rfiyye mddetini indel icap tezyit veya tenkis e debilir..." (Madde 2) Hakknda Tekilt- Esasiyye Komisyonundaki etin mcadelelerimizi, yukarda yazm

u maddeyi kabul etmeleri, hele u aralk ok isabetli olmutur. nk protestanhk propagand apanlar gayretlerini Trkler Protestan oluyor eklinde istismar edenler, iten ve dtan H lk var kuvvetleriyle tahrik ediyorlard. Bu Madde herkesin azna ve kulana gzel bir t u. Ben bu maddeyi grnce, Mtlalarma Gazi'nin hak verdiini grerek memnun oldum. stiklal nde bir ok zorluklar ve fedakrlklarla temin edebildiimiz Mill birliimizi, dtan bir len ve ite de el bulan propagandalarla sarsmak gaflet ye ahmaklktan baka bir ey deild i. (Madde 40) Bence ok sakatt. Bu ekilde Trk ordusunun mterekki memleketler ordusuyle ve tekniiyle bir hizada yrmesine imkan olamayacat. Hussiyle Mill Mdafaa Vekleti Mecli ar, Resul bir makam olduu hlde, bu madde mucibince Erkan- Harbiyye Riyseti'nn -Bunun a uysal bir zt oturduu mddete de- Reisicumhurun bir kalem-i mahssu hline getirilmi o ordu. (Madde 86) Bu madde ok muvafkt. stikll mahkemeleri, Fransa byk nklbnda dahi bir ayyen azalarnn ne dehetli istibdada ve keyf arzulara alet olduunu biliyorduk. Ben sti ll Harbi'nde dou Mntkas gibi ok hassas bir sahada, istikll Mahkemeleriyle i grdrm let stiklline kavutuktan sonra; artk hi bir yerde 277bu mahkeme grlmemeli ve bizim istikll Mahkemeleri de tarihe karmal idi. Bu hususta Gazi ile ve dier arkadalarla hasbihallerimizde ve benim dou cephesindeki skynetim ile i grebilmekliim misli iyi tesir etmi olacak ki- bu madde, ilerisi iin bu tarzda teki Esasiyyeye girmi oldu. Bundan ok memnunluk duydum. Yazk ki Bavekil smet Paa, Tekilat Esasiyyenin bu sarih hkmne ramen bir mddet sonr hkemelerine bir can kurtaran gibi sarlanlarn banda geldi. Meclis krssnden ok iddet . Fakat ne yazk ki stikll Harbi'nin ileri gelenleri saylan bir ok kimseler de, ben de aralarnda olduum hlde -bi stikll Mahkemesine verildik. Mahkeme azalan kimlerdir? Ve neler yaptlar, kimleri asdlar; bu bal basma Trk Milletinin renmesi lzm gelen bir T rasdr. Ben bildiklerimi ayr bir eserde gsterdim. SMET PAAYI ZYARET 23/Nisan Mill bayram gn, Meclis'te Gazi'yi ve Hkmet erknn tebrik ettik. Meclis nn ekreterlik binas) geit resmi yapld. Ka gndr bu geit resmine itirak edecek ktalar rovalarna mekteplerin de getirilmesini her tarafa rica ettiim halde aldr etmediler. B u erefli gnde baz mektepler, Meclis karsna seyirci olarak getirilmiti. Klksz ve c r -Geen yl benim doudan getirdiim ocuklar grenlerce- ok byk teessre sebep oldu. Byle gnlerde deil mektepler, btn halk dahi vatandalarmza zevk ve heyecan verecek bi llkla geit resmine itirak etmeleri lzumunu, Gazi ve Fevzi Paalara syledim. 278 30 Nisan'da iki haftadan beri hastal devam eden smet Paa'nn ziyaretine gittim. teden riden grrken, sz maarifimize intikal etti. dedim ki: "En kuvvetli olmas lazm gelen bu cephemi, en zayf ve gittike de sarsntda, herkes en y ek yerlere kendi adamn kayryor. En mhim mektepler, tecrbesiz genler ve hatta ahlaks elinde; hatta vekletin kendisi de. Maarif veki, Maarifi hrpalyor. Bu ne ac tecelli diyerek dn Maarif vekili Vasf Beyin s nema gazinosundaki marifetini anlattm. Ve herkesin bu rezaleti nefretle anlattklarn syledim. Kendisi de iitmi. Bana u susturucu cevab verdi: "Siyaset bu!" Arkasndan, Mebusluktan istifa eden Refet Paa'nn, Akam gazetesindeki beyantn nasl bu sordu ve, "Rauf olsayd, o da karrd" dedi. (Rauf Bey hastalndan dolay Avrupa'da id : "Elimden geldii kadar arkadalar arasnda eski samimiyeti korumaya altm. Kabul etmeyen iz olduunuz halde, yine benden mtla soruyorsunuz. Ben askerlikten baka bir eyle ura am syledim, artk politika ilerine beni bartrmaynz." 1 YNE MUSUL KONUSU smet Paa biraz skuttan sonra bambaka bir zemine geti: "Kazm, Musul bo! unu igal ediversene!" "Bu hareket, ngilizlere kar "ilansz bir harp ek olur. Oradaki ktalar az da olsa, hava kuvvetleri stndr, ksa bir zamanda takviye ed bilirler! Sevk olunacak kuvvetlerimizin muvaffakiyetini de mit etmem! Fakat iin te hlike279li ciheti, bu hareketin ngilizlerin btn sahillerimizde fali-yete gemelerine mucip olur! in daha felaketli ciheti de Ermeni ve Yunan ordularyla yapamadn, bu sefer Sur

'den Franszlarla ve zmir'den de talyanlarla yapmaya kalkmasdr! zmir Harp oyununda, larn byle bir hareketi misl olarak yaptrld halde, imdi onun fiilen tatbkini mi g rsunuz? Yunanistan bile derhal douyu, Trakyay igale can atacaktr. Bu suretle tarih ay larndan kurtulmak isteyecektir. Nitekim zmir Harp oyununda, bu hareket de hesaba k atlmt. Bundan baka cihan efkari umumiyyesinde Trklerin her frsatta harbe atldklar ileri sr den siyas ve asker dzenimiz ve neticede, Musul uruna kazandmz IstiklMimiz de tehlik . Lozan Muahedesi'ni siz yaptnz. "Bar yolu ile hal olunacan, olmazsa, Cemiyet-i akva eclisi'ne gidileceini ve asker harekt yaplmayacan; siz imzanzla kabul ettiniz! Bu s uahedenmesini Byk Millet Meclisi de tasdik etti; Reisicumhur Mustafa Kemal Paa da ta sdik etti. Bana geen gn Mustafa Kemal Paa da byle bir teklifte bulunduu zaman, Ona da uzun uzadya bu mtlalar arzetmitim; Siz hkmet Reisi sfatyla onun byle bir arzusun ahedesinin buna ait olan 3nc maddesini okuyarak benim serdettiim tarzda mtla beyn ed nize, Musul'u igal etmeye kalkyorsunuz! Hem de bunu, bana yaptrmak istiyorsunuz! Be nim asl garibime giden udur: Filistin'de hezimete urayarak bir solukta Suriye'yi terke-derek mtarekeye can atan lar, Anadolu stiklal Harbi'nin felaketimize sebep olaca iddiasnda bulunurken ve Anka ra hkmeti eklinde de Ermenilere kar hareketin dahi bamza bellar getirecei kanaati ken, imdi ngilizlere ve dolays ile btn mttefiklerine meydan okuyorlar! Bir 280 zamanlar ylgnlk hastalna tutulanlarn imdi gurur illetine yakalarn kaptrdklarn rbi'ne, elimdeki orduma ve kuva-y milleyeye gvenerek i bana getirdiim arkadalarm, gurur illetinden nasl kurtarp iin, mill bir felkete srklenmesini nleyebileceimi d hin ne garip cilvesi bu!" KRTLER TEHLKEL OLABLR Bu uzun szlerime biraz da u malmat ekledim: teden beri madiye ve lemerek civarndaki kylerde (Londra Bapiskoposu murahhas) nmiy z misyonerleri Nastorleri aleyhimize yetitirmiler ve tekiltlandrmlardr. Cihan Harb bunlar adam etmek mmkin olamad. Bunlarla da bize ok zorluklar karabilirler! Bundan baka Krdlk slah iin ilk tedbirler dahi alnmamtr. Bu hususta, benim de muht nlarda mhim tekliflerim olmutur. Bu Krdlerle de tehlikeli iler yapabilirler! Bunlarn tikll Harbi'mizde pek ba kaldrmamalar bizzat aldm esasl tedbirlerle beraber, kkl i tanyorsun; ve bu evre cihan harbinde de emrimde bulunduundan, onlar da beni yaknda n tandlar. Ve mtarekede bana kar saygl kaldlar. Onlara kar, ahs itimd da, tedb irli olur! Ne dahiliye ve ne de Mill mdafaa vekletleri, onlarla bilerek megul deiller dir. Hlasa: Asker Muvaffakiyet, mit etmiyorum. ve d siyas vaziyetlerin felketli bir e ceine ise, hi phe etmiyorum! Mustafa Kemal Paa'ya da syledim: Siz Musul'u, Hilafeti l da acele etmeyerek her hangi bir ekil-Je almaya belki muvaffak olurdunuz; fakat d ou ilerini birinci derecede idare eden bir arkadanz sfatiyle bana bile 281haber vermeden bir emri vki yaptnz. imdi ii devlet adamlanna yakmayacak bir tarzd e hem de ii benim bama dolayarak halletmek yoluna gidiyorsunuz! Ben kati olarak bu vazifeyi kabul etmem! Size de tavsiyem: Bu uuruma milleti srklemeyiniz! imzaladnz Lo Muahedesinin 3.nc maddesini tekrar, tekrar okuyun ve Mustafa Kemal Paa'ya da okutu n! Bugn bu i benden ziyde sizin birinci derecede greceiniz bir itir. SYLEDKLERM IKINCA smet Paa, arkadalmzn bandan beri benim her hangi bir hdise hakkndaki mtlalar bana hak verirdi. Merutiyeten sonra ittihad ve Terakki erkannn yanl hareketlerini ve bunun neticesinde stanbul'da bir irtica hadisesinin kacan, daha sonralar Arna-vudla syan edeceklerini ve hatta cemiyete mensup zabitlerin de, bu ilere kararak ok fec sah neler yaratacaklarn ve bizim bunlara kar almaklmz lazm gelen vaziyeti hdiseler de ince, ismet Paa'nn bana olan gveni ok artmt. Harb- ummiye takadm eden gnlerde de yrdmz yolun varaca akibeti izebilmek ve,he iklal Harbini kendi gcmzle baaracamz iddiamn hakikatte kmas onu bana daha ok ba yi tanyarak ve tahlil ederek hdiseleri vaktinden evvel bulduum kanaati hayranlkla if ade ederdi. Bunu bir mnasebetle yukarlarda da sylemitim. ite imdi tam milletin rahat ederek medeniyet yolunda hz alaca bir srada yeni hadisele i kolay bulduundan m, yoksa Mustafa Kemal Paa'nn kuvvetli iradesine artk oturduu maka da nfuzu eklenerek yeniden daha m kudret282

li bir cazibe yaptndan m nedir; bana kar mhim hdiselerde yan izmee balad gibi arak sylediim u Musul hareketini nlemek hakkndaki mtalaalarm da pek houna gitmedi. Gsterdii tavrdan ve tek kelime ile mtalaalarma cevap vermeyiinden bunu anladm. smet gn grnd ve uzun boylu sustu. Bu halde, msaadesini isteyerek ayrldm. MUSUL'UN STRDADI KONUSUNA FEVZ PAA AIYOR 4 Mays Ramazan Bayram'nn ilk gn idi. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa'y herkes gib en de, anka-ya'daki kknde tebrik ettim! Erkan- Harbiyye-i Ummiyye reisi ve mdafaa m ye vekilini de makamlarnda tebrik ettim. Bugn Fevzi Paa beni Etlik'de aa ncirlik mevkiinde kkmde (*) iadei ziyarete geldi. Fevzi Paa'ya, smet Paa'nn bana Musul'u almay teklif ettiini, bunun daha nce de Gazi afndan yapldn anlattm. Hayret etti ve bana u cevab verdi: "Tuhaf ey! Benim byle bir eyden haberim yok. Byle bir hareket yaplaca hakknda, beni ir ey grmemilerdi." Bu cevaba benim hayretim daha byk oldu. nk, asker ve siys mhm iler, bu ler ara misallerine bakarak, benim kanaatim vard. Bunun iin, kendilerine ksaca yle syledim: Pa(*) Burasn Tekatlmden sonra Hkmet istimlk ederek otomobil ktasn yerletirdi. 283am, Musul hareketi felketle neticelenir. Esasen her hangi bir hareket yapmayacamz hakknda, imzal ve tasdikli bir muahede ile btn dnyaya kar sz vermiizdir! Bu husust assa smet Paa'ya uzun uzadya mtalaalarm syledim 5 Maysda Gazi Mustafa Kemal Paa, Mdfaai Milliyye vekili Kazm Paa ile kkme iadei zi geldiler. Musul iinden ksaca atm. Renk vermediler. Lozan sulh muahe-denamesinin 3nc m ddesini nlerine amtm. ok iyi bildiklerini andrr bir tavr aldlar. Bu vesile ile, bu maddeyi aynen buraya kaydediyorum: MADDE-3 "Akdeniz'den tran hududuna kadar Trkiye'nin hududu aada tesbit edilmitir: Evvel Suriye ile.: 20 Ekim 1921 tarihinde akd olunan Fransa-Trkiye and-lamasnn 8 inei maddesinde aklanp belli hududdur. "Saniyen rak le: "Trkiye ile Irak arasndaki Hudud Dokuz ay zarfnda Trkiye ile Byk Britanya arasnda SU - MSLHA-NEDE (grerek) tayin edilecektir." Tayin olunan mddet zarfnda iki hkmet arasnda uyuma husule gelmedii takdirde, ihtilaf EMYET- AKVAM MECLSNE arz olunacaktr." Hatt- hudud hakknda ittihaz olunacak KARARA NT-ZAREN TRKYE VE BRTANYA "Hkmetleri mukadderati kat'iyyesi bu karra bal olan arazinin hali hazrnda her hangi deiiklie sebep olacak mahiyette HBR HAREKAT- ASKERYE VEYA SA-REDE bulunmamay, m aahht ederler." 284 ATALCA MSTAHKEM MEVK KALMALIDIR stiklal Harbi'nin tecrbelerine gre artk atalca hattnn bir ehemmiyeti olmad fikri eniyordu ki, Ege sahillerine kan kuvvetin Anadolu ilerine kadar yrmesi, Marmara sahil lerinin, anakkale Boaz'nn ve btn Trakya ve stanbul'un ve Karadeniz Boaz'nn dman mucip olduu grld. u hlde atalca hattna byk masraflara luzm yoktur. Bu masraf se a sarf olunmaldr! Ben bu fikre muarz bulundum. Sebebi de udur: stikblde, Anadolu'yu istil etmek isteyec ek ordular, mutlaka denizlere hakim olan ngiltere veya onun yardm veya bitarafln temi edecek olan talya veya Fransa'nn olacan kabul etmek, ok mahdut bir dnce olur. Bun zan Muahedesi'ne sadakat gsterdiimiz mddete, bize saldrmak ve bizi istila etmek iin k lay, kolay sebep bulamazlar, fakat Balkanlardan veya Karadenizden bir istila gel ebilir. Eer bizim stanbul'u mdfaya niyetimiz olmadn atalca hattna ehemmiyet verme rmi olursak, o cihetten istila hrsn arttrm oluruz! Bunun iin, Catalca'y mevki-i m abul etmek ve bir dzye tahkimine ehemmiyet vermek lazmdr. Bu mtaalaam erkan harbiyye reisi Fevzi Paa'ya arz ettim ve bu ehemmiyeti belirtmek ii n, o mntkada on gnlk bir atl kumandan seyahati yaptracamdan msaadelerini rica etti fakat buyurdular. Ve kendileri de bu seyahatta bulunmak arzusunda bulundular. Hazrladm seyahat meselel erini kendilerine taktim ettim. 19 Maysta, birlikte Ankara'dan trenle stanbul'a hareket ettik. 28520 Mays leden sonra, ikamet ettiim kolordu dairesinde (Eski Harbiye Nezareti, imdi

ki niversite) seyahata itirak edecek olan kumandanlara meseleleri verdim. Erkan har biyemden baka kolordu kumandanlarm ve Trakya'daki piyade ve Svari Frka kumandanlarm b u seyahata itirak edecektir. 22 Mays'ta trenle Sirkeci'den hareket ettik. Sinekli'de adrl ordugaha girdik. Ve har itadan meselelerin ilk balangcn halle baladk. Geceyi adrlarda geirdik. AT SIRTINDA HARP OYUNU Burada unu da kaydedeyim ki, Sirkeci istasyonu bata olmak zre her istasyon ok kirli bir halde idi. Hat komseri-ne ve her istasyonda ilgili memurlara iddetli ihtarda bulundum. Paavralarn, kat paralarnn ve envai sprntlerin rzgarlarn keyfine tabi' olarak or r deitirmesinin ancak onlar yakmakla n alnacan syleyerek hepsini yaktrttm. Bu tarzda temizlik, teden beri mntkamn her tarafnda harp iinde dahi yaptrdm bir i 23 Maysta atl seyahata baladk. 31 Mays'a kadar sren bu seyahatmzda ayrdere-Karam elgrad-iftlik ky- Da Yenice-atalca arasndaki mstahkem hattnn ilerisindeki araziyi v hkem hatt ve ilingir ky-Arna-vutky-Kartal Tepe-Byk Derbent-Kara Kaya-amlar-Hac Mal arasndaki geri arazide iledik. Kuzey ve gney mntkalarnda daha nce seyahat ve incele erde bulunmutum. 31 Maysta trenle stanbul'a dndk. talyanlarn Rodos adasnda kuvvetler toplamakta oldu knda ayialar 286 duyduk. Bunun, bizim Musul'a kar yapmak tasavvurunda bulunduumuz harekete kar bir teh dit balangc olabilecei hakknda, Fevzi Paa'nn dikkatini ektim. 2 Haziran'da karargahmda (Eski Harbiye Nezareti binasnda, Nezaret salonunda) seyah atimizin tenkidini yaptm. t atalca Hattnn ehemmiyetini belirtmi ve mstahkem mevzi o arak derinliine kuvvetlendirilmesi lzumunu ortaya koymutuk. Bu husus ve hattn zerinde ve gerilerinde orman yetitirmek ve Terkos cihetine doru ce pheyi kapayan orman ksmnda at sahalarn temizlemek zere bu mstahkem mevkii emrinde, rman mfrezesi tekili lzumunu ifahen izah ve bir layiha ile de Erkan- Harbiye- Ummiyy iya-seti'ne bildirdim. KYLER PERAN Bu seyahatta kylerimizin temiz olmadn, bir ounun stmal olduunu, camilerin, mektep asz ve ziyasz olduunu, emelerin kuyularn etrafnn batak olduunu, halkn ve mektep mnevverlerimiz tarafndan shh ve itimai musahabelerle uyandmlmaya muhta olduunu, ky medeni bilgileri ve milli tarih menkibele-rimizi anlayacaklar bir dil ile yazlm kita plar datlmas lzumunu, halkla ve ocuklarla konuarak grdk. teden beri asker seyahatlerimizde bu meden borcumuzu da demeyi vazife bildiimden seya hat arkadalarm da bu tarzdaki tefti ve halkla temaslarmdan bu lzumu grdler. Merkeze etimizde ilgili makamlara bu itimai durumumuz hakknda lazimi gibi malumat verdik. 6 Haziran, Musul meselesinin cemiyet-i Akvam'a gittiini ve bizim ba murahhasn Fethi Bey olduunu rendik. 287in Lozan Muahedesi mucibince hallolunaca kkna memnun oldum. Sizlerimin iyi kabul lmi olmasn dnerek msterih oldum. Geri Cemiyeti akvam'a giden bu meselenin, elbette ki ngilizlerin istedii ekilde haolu nmayacana phem yoktu. Fakat yukarda izah ettiim vehile, hata, daha nceden yaplmt stanbul'daki teftilerimle de bir ka gn megul olduktan sonra 12 Haziran gece yars tre Ankara'ya hareket ettim. Yolda baz teftiler dolay isiyle 14 Haziran'da Ankara'ya geldim. 14 Haziran leden sonra, Erkan-i Harbiyye-i Ummiyye Reisi Fevzi Paa'y ziyaret ettim ve zmir'e "Evlenmek iin" izin rica ettim. Fevzi Paa ahvali kark grdn, Musul mesele z banda Cemiyet-i Akvam'da. mzakeresi ihtimali olduunu, o zaman talyanlarn bir ey ya larndan korktuklarn izah ederek bu izinin imdilik muvafk olmadn syledi. Balkesir mntkasnda seyahat ve o mntkadaki kolordumu tefti etmek ve her hangi bir ta rmasna kar mntkamda icap edecek tedbirleri yerinde hazrlatmak teklifinde bulundum. Bu un da mnasip olmayacan, ancak Ankara yaknlarnda teftite bulunmakhmda beis olmad Fazla srar etmedim. Bir talyan teebbsnden korkutuyorsa, yerinde tedbir ok mhimdi. Fa cemiyet-i Ak-vam'n kararn kabul ettikten sonra, ne diye talyanlar bize saldracakt! ngilizlerle dostluumuz devam ettii mddete, talyanlarn daha dn imzaladklar muahede r mmkn olur mu idi? 288 KRDLERN ISLAHI MESELES

Her frsatta Krtlerin slah meselesini ne srerdim. Bugnlerde bir ok yksek rtbeli za z akta kaldklarndan, bana ifahi veya yaz ile ikayette bulunuyorlard. Dou cephesind n be deerli subaymz bunlar arasnda idi. Bunlardan, Krtlk mntkasnda Kaza kaymakaml ifade olunmasn -evvelce de Erkan-i Harbiyye-i Ummiyye riyasetine teklif etmitim. 16 Haziran'da bu yeni mracaatlar zerine, bu teklifimi yeniledim. 19 Haziran'da Dahiliye Vekili Recep Bey (Peker) ziyaretime geldi. Benim kolordu kumandanlm zamannda bir frka erkan- harbi olduundan, bana kar hrmet beslerdi. im lesinde, birinci derece selahiyetli ve mesliyetli bir makama gelmiti. Kendisine, " Krtlerin slah hakknda verilmi lyihalar tedkik ettiniz mi? Benim de en son vaziyete g ekliflerim vard, okudunuz mu? Krtlk hakknda muhtelif dillerde yazlm kymetli eserler aletinizde var m?" diye sordum. Aldm cevap bana hzn verdi: "Dahiliye Vekleti'nde ne a grdm, ne de Krtle dir bir eser buldum. Hi bir ey yoktur. Gnlk bilgilerle al i ve malmatl memurlarmzn bu hususta bir hayli bilgileri vardr, bunlardan olsun istifa e etseniz" dedim. Recep Bey, "Memurlar siyasete karm, bazlar "ngiliz Muhipleri Cemiy 'ne de girmi. Yenilerin de bir ey bildii yok. Gndelik ne i gelirse, onunla megulz," i. Ben, "ok fena, milli hkmetimizin be yllk hayatnda Krtle dair hayli iler geti, hayli di. Dahiliye Vekleti'nin ayr bir ubesi, hi deilse ayr bir masas, srf Krtlk ileri . Oralar tanyan bir ka 289kii, gzel dosyalar hazrlayabilirler ve oraya ait nerede ne varsa toplayabilirler di." Recep Bey, "Byle ayn bir masa dahi alm deildir. Bu hususta fikrinizden istifade etmek isterim." DOU HMAL EDLYOR Recep Bey, Dahiliye Vekleti'mizin de dier vekletler gibi istikll Harbi'mizde btn ile i nihayet Bat Cephesine inhisar ettirdiklerini ve mterekki devletlerdeki nezretleri n mesasine benzer usle uygun tarzda almadn anlatm oluyordu. Yani, gelen evrak v lazmsa cevaplandrdktan sonra, her i bitiyor, evrak da bir yerde gmlp kalyordu. Muh yerler ve muhtelif rklar iin iin mtehasss ubeler veya masalar kurulmamt. Rastgele hsile ve bilgiye sahip olan bir insan da, tabi Krtlk veya ir meselelerimizin mazisini bilmediinden, haliyle uraamyor ve istikbli iin de -dnmek yle dursun- derleyip t du. Ben kklm de geirdiim bu mntkalarda, en yksek vazifeler de alm bulunduumdan, kitap geti ise topladm. Mhim yerlerinden istifdeler ettim. Gayet gzel resimli ve hari tal Rusa ve ngilizce eserlerim vard. Bunlan Recep Bey'e birka gn iin verdim ve u ta de bulundum: -Hemen Krtlk hakknda her dilden eserleri toplatp tercme ettirin. Bilhassa Ruslar ve n ilizler onlara byk ehemmiyet veriyorlar ve birok emeller besliyorlar. Bunlarn eserle rle kendi milletlerine ve cihana neler yaptklarn bilmekte daha ziyde gecikmemeliyiz. Bir taraftan stanbul Dahiliye ve Maarif vekletlerinde, vesir yerlerde, ne kadar ma lmat varsa ve verilmi lyihalar varsa, bunlar getirtin. 290 stikll Harbi srasnda verilmi lyihalar da toplayn. Krtle ve Ermenilie ait hdise tesbit edin. Bu ilerin bana, orlaarda vazifeler grm valiler, yksek memurlar ve erkn zabitlerinden kafas iler insanlar getirin! Ve vakit geirmeden esasl bir programla sl ata balayn. Ben bu hususta istediiniz malmat ve mtlay vermek iin her zaman haznm da neler dndm, hkmetin ise neler hazrladn, muhalefet hakkndaki eserimde tafs re deceiz.) ZMR SEYAHATM - LA DN VE LA AHLAK KULPLER Haziran sonlarna kadar Ankara'da vazifemle megul oldum. Herey normal gidiyordu. Ben zmir'de 27 ubat'ta nianlandm halde aydr vaziyetin ehemmiyeti dolaysy-le evlenm amamtm Artk izin alabildim. Gazi de, smet de, Fevzi de bana artk Musul hareketinden b hsetmiyorlar ve Benim zmir'e gitmekliimde beis grmyorlard. Ben de memnunlukla kendile rine veda ile 30 Haziran'da Ankara'dan trenle zmir'e hareket ettim. 3 Temmuz akam zm ir'e geldim. 7 Temmuz'da nikhmz oldu. 10 Tem-muz'da da dnmz yaptk. zmir'de halktan ve mnevver kimselerden kymetli bildiklerim vard. Bunlardan birka gn i de mhim ikyetler dinledim. Herkesi mteessir eden ey, dinsizlik ve ahlkszln, Halk desi imi gibi yukandan tazyikle yaplmasna allmas idi. Akl erenler bu yolun bizim seciyemizi geveterek her trl ktlklere ve sonunda uurumlara srkleyecei idi. Bu hus

vesikay da verdiler. Aynen yazyorum: 291Halk Frkas zmir izmir idare Kurulu 4 Haziran 1340 (1924) say: 1 Halk Partisi zmir ehrinde kkl rgtlenmeye balam ve ehri: Yallar, tki emelik, Ti lelerine ayrlm, kamuoyuna dayanak mahallelerde Ocak kurullar tekil etmitir. Genel Ko enin yaplmasna kadar Zat lilerinizin Balkesir lesi Kurulu yeliini ltfen kabul buy ve istirham ederim. Partimizin gelecek iin emel ve arzulan sizce tutulur ve bilin ir olduundan, aklamalar yapmay gerekli grmyorum. alma ve baarlarnz salamak m maddi ve manevi yardmda bulunacan sylemeye gerek yoktur. Zatlinizin blgesi, 2 numaral yazmla arz olunacaktr. Kurulun dier yelerinin belirlen sizlere braklmtr. leye ait "L-dini" ve L-ahlki" mahfel yaplana kadar, uygun gr e toplanlmas, Bakan, ktip ye ve ye seilip isimlerinin bildirilmesi ricasyla yksek erinizin srmesini dilerim, efendim. Halk Partisi Vilayet idare Kurulu izmir: 1923 Sadrettin Yeni Anayasaya gre, Devletin dini 'slam' olarak tescil edildii halde, Halk Partisin in Anayasaya aykr olarak kulpler amas, kanuna ve manta uyar bir i olmad gibi, 'L ahlaki' denilmesi, kamuoyunu ve halk hie saymakt. Bana ikayete gelenlere: "Askerim, halkn ilerine karmyorum" deyip geiyordum. Ama bu tutumum herkesin tuhafna gidiyordu. nk stikll ve inklp dvasnn banda bulunanlar292 dan olduumu herkes biliyordu. Bundan baka Halk Frkasnn kuruluunda ve umdelerinin tesb tinde Mustafa Kemal Paa'nn imzasnn yan banda, benim de imzam vard. Bundan baka Te ye'mizin tesbitinde ben de bulunmu ve aykr dnenlerle mcadele de etmitim . Bunlar d ler vard. En mhim bir mesele de Mustafa Kemal Paa'nn, btn stikll Harbi mddetince d hele zaferden sonra muhtelif yerlerde slml ve Kur'n' meth ve sena ediini herkes bi du. imdi benden merakla, onu bu yeni yola kimlerin srklediini soruyorlar ve benden, onu bu yolda serbest brakmamam, istiyorlard. Mustafa Kemal Paa ile bu husustaki ekimelerimi ve kendisine daha stikll Harbi iinde i en teceddt hareketine ihtiyacmz, fakat bunu mtehassslarmzla ve esasl programla yr umunu yazdm, fakat Onun, artk benim gibi vefakr arkadalarn dinlemediini ve bizler paca ilerden haber bile vermediini icap edenlere anlatmak zaruretinde kalyordu n. Bun unla beraber, mmkn olan gayrette kusur etmeyeceimi de sylyordum. ZMR'DE TEMASLAR, TEFTLER izmir'de bulunduum mddete, mekteplerin davetini memnuniyetle kabul ediyordum. Karat a'ta dar'l-mualli-meyn fahr reisliklerini kabul etmekliimi ve terbiye hakknda bir kon ferans vermekliimi rica ettiler. Memnuniyetle kabul ettim. 8 Temmuz'da terbiyede klsik tahsil ile beraber fikir ve beden terbiyesinin lzumunu belirterek ancak salam vcut, salam seciyeli fertlerle kuvvetli bir millet yetiebile ceini izah ettim. zcilerin yemin merasimini de yaptm. Bu akam asker kulpte Erkn- Harbiyye kursuna iti293rak edip izmir'e seyahata gelen son snfa da kumandanln ruhiyat bakmndan nfuz ve ti hakknda, bir konferans verdim. Muhtelif gnlerde de i yurdu, sanayi mektebi, Kartya-ka'daki dilsiz mektebini ziyare t ettim. 23 Temmuz'da Ailemin yurdu olan Aydn'a gittik. Burada kaldm iki hafta kadar mddet ova kylerini otomobil ve atla dolatm. Mektep ve messeseleri de ziyaret ettim. 2 Austos'ta Aydn Trk Oca ve bir mektebin temel atma merasiminde bulundum ve ilk talan ummi arzu zerine, ben koydum. 14 Austos'ta, zmir'de iken ay tutuldu Byk bir muharebe oluyormu gibi her taraftan sil lar atld. Halkn kendilerinin anlayaca bir dilden (Benim douda kylere kadar yaydm bir kitaba ve bu essta vaiz ve musahabelere ne kadar muhta olduunu ve L-dini ve L-ah lki mahfiller tessisiyle mnevverlerin, halk iinden syrlp ekilmesi ve onlann duygu ve anlanyla taban tabana zt bir lem yaratmann, ne vahim bir hata olduunu dnerek mteess dum. Batlamak batllamak admlarmz hemen yz yldr, halktan kamak ve onlar kendi leml iyle heder ettiimizi, bu gn de hal anlayamyoruz! Daha dorusu anlatamyoruz!... DUMLUPINAR MERASM 29 Austos'ta, zmir'den bir heyet ile birlikte trenle Dum-lupnar'a hareket ettik. 30 Austos leyin oraya vardk. Muhtelif yerlerden trenler gelmi. Mustafa Kemal Paa da gel

iti. Onun vagonunu ararken, penceresinden yaveri Salih (Bozok): 294 "Paam buraya buyurun. Gazi Paa hazretleri buradadr" diye seslendi. Vagona ktm ve hrm e Gazi'mn bulundu u salona girdim. Fakat mrmde bir trl kokusunu nefret-siz duyamadm burnumu ve dimam tiksindirdi. Gazi ayaa kalkt ve: "Paam ho geldiniz!" diye iltifat etti ve elimi skt ve Salih'e dnerek: "Karabekir rak evmez bir ie bira getirin!" emrini verdi. Dumlupnar'da dikilecek bidenin temel atma merasimi, leden sonra 2'de yapld. Hazrlanm nan nutuk krssnde, her meslek nmna nutuklar sylendi. Hepsi, Ga-zi'nin yzne kar a lu. Hele muallimler nmna ve Avukatlar nmna diye sylenenler, hi de yakmyordu. Nitekim yanmdaki ztlardan Erkn- Harbiyei Ummiyye Reisi Fevzi akmak da hazrlad nut u. stikll Harbi, Inn(den balam ve Dumlupnar Zafe-ri'yle sona ermi. Dou Cephesi ve ll Cephelerden bahis yok. Netice o da Gazi'ye vglerle bitti. Darlfnun (niversite) em mail Hakk Bey (Baltacolu) btn milletin gayret ve fedakrlklarn belirtti. Ve isim zi erek, btn orduya ve hasseten stikll Harbi'ni sevk ve idare eden kumandanlara teekkrle ini sundu. Bu ztn hakikatlere uygun szlerinin, Gazi'nin houna gitmediini apak grdm. Nitekim a bu hakikat meftunu adam yerinden azlolundu! Fevzi Paa'nn stikll Harbi'ni -gdk olarak yalnz Bat Cephesi'ne inhisar ettirmesi pek hoa gitmi olacak ki, sonralar uzun yllar u ess, baz dalkavuk edip ve tarihilerimizin kalemlerine doland durdu. En sonra Gazi de btn vgleri hak ettiini anlatr tarzda bir nutuk syledi. Nutuklar sy ken, birka uak al295aktan zerlerimizde uuyordu. Sonra da asker geit yapld. Burada Gazi yeni Vekiller etiyle daha huss ve samim bulunduu halde kumandanlara kar resm ve souk durdu. Bu, m if yerlerden toplanm bulunan heyetlere kar nutuklarn belirttii bir arpk gre kym iin olsa gerek. "Her eyi ben yaptm ve ben yapacam, istikll Har-bi'nde yaptklarm ne ise imdi etrafm nanlarla da ayn kymette iler yapabilirim!" gibi bir zihniyetin madde haline getiril mi hazin bir tablosu idi! Merasim bittikten sonra, kendilerine veda iin vagonlarna gittiim Gazi, sz arasnda yl ledi: "Millet nasl isterse yle olur!" Akam trenimiz zmir'e hareket etti. Gazi dier kumandanlarla Afyonkarahisar'a giderke n onlara da aynen yle sylemilerdir: "Btn dayanam sizlersiniz. Hereyi, Size dayanarak yaptm veya yapacam!" AL FUAD PAA (CEBESOY) 9 Eyll izmir'in Kurtulu merasimi iin Ankara'dan kimse gelmedi. Kendi Mfettilik mntka duundan Ali Fuat Paa gelmiti. Beni de ziyaret etti. Benim de izinim bittiinden, aile mle birlikte stanbul zerinden Ankara'ya dnmek zere idim. Uzun boylu hasbihaller yaptk, istikll Harbi'nin bandan beri birlikte samim olarak, me mleket hesabna, tuttuumuz Gazi'nin, Millet istiklline kavutuu halde ona hrriyetini ta trmayacan ve emrine rm olan Byk Millet Meclisi'ne de kymet ve ehemmiyet vermeyerek danlar kullanmak istediini ve istikll Harbi'ftde isimleri millete tannan arkadalarn -ki ikimiz birinci safda geliyorduk-kk drmek ve hatt eref etmeye kadar yrdn birbirimize ayn grle anlattk. Mustafa Kemal Paa'nn astlarmz aleyhimize tahrik etmesi ve bizi dima kk drmeye i'ndeki hizmetlerimizi bir dzye kltmesi, en tehlikeli ve en ac taraf idi. Etrafna to d evetileri de bu yolda ona hz vererek, kolayca servet ve mevki kazanyorlard. Bu artlar iinde, bizim Ordu Mfettilii yapmamza imkn kalmayacakt. Mustafa Kemal Paa ni yaptrmak iin kolordu ve daha kk kumandanlarla i gryordu. Esasen Erkn- Harbiyeve onun emrinde bulunan mdafaa-i milliye makamlar da onun her arzusunu i'tirazsz ka bul edecek ellerde idi. Mustafa Kemal Paa istediini yazdrmak iin bol vastalara malikt i. Zaten, Millet Medisi'ni istedii gibi, istedii kimselerden toplad gibi, isterse onu deitirmekte glkte ekmiyecekti. "Padiahlk ve halifelik" ortadan kaldrldktan sonra, bunlara geri dn, gln olurdu. iyset yoluyla olmaynca, asker kuvvetle zabtn dnmek ve ngilizlerle bir harbi bile g , ancak byle parlak bir mevkii tasarlamakla izah olunabilirdi. L-din ve L-Ahlk insanl rdan tekilt yapmakla, yeni yolun yolculuu iin, kudret arad grlyordu. Baka milletlerin bize ne diyeceklerini veyahut bizzat kendi milletimiz hrriyetini kaybedince ilerin sonunun nereye vanracam, asla dnmeyen Mustafa Kemal Paa, kendini s

n ve tutan istikll Harbi arkadalarnn fikirlerini artk fazla grdnden onlarn varlk yapyordu. u halde bizlere tutulacak biricik doru yol, Meclis,'teki 296 297mill vazifelerimizi ele almak ve bu suretle, gerek cihana ve gerekse kendi mil letimize kar, Byk Millet Meclisi'nin sesini duyurmak ve kudretini gstermek kalyordu. lece, Cumhuriyetin salam surette kurulmu olmasn ve Liklik essndan aykr tasavvurlar ini temn edebilirdik. Orduda kalarak O kuvvetle bu ileri grmek, orduyu siysetle uratrmak onun birlik ruhunu bozmak gibi- tehlikesine yakn tarihimizde kendimizin de ahit olduumuz- facialar tekr ar ettirmek olurdu. stanbul'da kymetli baz arkadalarmzla da grmek ve ondan sonra kat'i karrmz verm t Paa ile fikirlerimiz mutabk kald. SAHLLERMZ TEFT 11 Eyll'de stanbul'a tamire giden Hzr reis Ganbotiyle -Erkn-i Harbiyye Riyseti'nden a dm msaade ile- hareketle mntkamn sahillerini ve Ayvahk'da iki gn kalarak buradaki k a tefti etmek frsatn buldum. svire'nin Gller kenarndaki kasabalar gibi irin olan nn, bana pek byk hrmet ve heyecan gsteren halknn arzulariyle mektep ve fabrikalarn et ettim. Yirmi bir bin Trk nfusa mlik olan Ayvahk'da amhk'taki hemen gl kysnda bir ilemle misafir edildim; motorla Dolap Boaz'n ve etraf da dolatm. Ayvalk'a girerken dar boazda aknt bizi geri geri atmaya balamt. Ganbotumuzun sr'at yedi mil imi. Fakat drt mile dt. Tehlikede olduumuzu svari syledi. Skneti bozmama e bildirdim. G hal ile kurtulmutuk. Halbuki her tarafa motorla girip klyordu. Bu hal bana unu d 298 Sahillerimizi pek yakn olan adalara kaaklk motorlarla pek kolay olmaktadr. Bu sr'ati ve birok mrettebatiyle kocaman ganbotlarla kaakln nn almak imkn yoktur. Duman aktan grlerek kaaklara savumalar veya gizlenmeleri iin yardm etmektedir. Bunun ii iin, yeni bycek motorlar kullanmak ve bu ganbotlan donanma hizmetinde baka ilere hasr etmek, muvafk olur. Bu teklifimi ilgili makamlara yazyle bildirdim. 14 Eyll'de sabahleyin 10'da Ayvalk'tan hareket ettik. Akam 7.30'da Beie limanna vara ildik. Deniz az dalgal idi. Fakat bizim zaten az olan sratimiz yarya yakn dyordu. 15 Eyll'de anakkale Boaz'na yaklarken, Kumkale hizasndan ve Seddlbahir karsndan adar mesafeden Al Tepe'nin batsnda yksek bir abide karmza dikildi. Buras, Benim anakkale Mdafaasndaki cephemdi. Franszlarla dmtk. Abidenin, onlara estirdim. Not defterime menazirin krokisini izdim. ANAKKALE ABDES TEEBBS Boaz'a girdike, ngiliz ve Fransz bidelerinin ihtiam karsnda bizim hibir tamz ssir ediyordu. Frkamn mdafaa ettii Kerevizdere nne gelince, orada braktm ehit Mehmetiklerimi y etmek ve Franszlarn siperlerini grmek iin Gambotu durdurdum. Gambot svarisi Fatih, a sker rdiyesinde benim aziz bir arkadamd: efik efendi, IRIR. Bu gzel bir tesadft yalnz bir madun sfatiyle deil bir de 299ocukluk arkada olmak evkiyle de canla bala yapyordu. Tam saat yaya olarak cephe latm. buuk ay bir gn dahi istirahata ekilmeden, frkamla mdfaa ettiim Kerevizdere, o zama te tufan iinde idi. imdi herey uykuda. Derin bir skt. Her iki taraf ebed bir dostlu e, ebed uykuya dalmlar. Fakat ne ackl manzaradr bu! Benim ehitlerimin kemikleri, kaf slar demir paralaryla karmakark meydanda duruyor. Her karnda birka para kemik ve sra, karakedi ismini verdiimiz torpil paralar var, bundan bir tane ve dier cins merm ilerden bir haylisini mzem iin aldm. Yanmdakilere tamalar iin taksim ettim. Uzaklardan grdm abideye kadar geldim. Buras benim sa cenahmn kars idi. Franszla r gelmilerdi. Beyaz tuladan yaplan bu bideyi, otuz metre kadar yksek tahmin ettim. Al t kaidede, levhalarda yazlar grlyordu. Buraya kadar geldik. Not defterime bu abideyi de izdim: Franszlar kendi llerine lzm olan hrmeti yapmlard. Fakat bizimkileri meydanda brak eniyetin emir ettii bir vazifeyi yapmamlard! Btn istikll Harbi'mizi, bu ehitlerin akta ryen muhterem vcutlar olduklar yerler rak ve kemikleri akta kalarak seyretmiler demekti. lgili makamlara her iki tarafn bu

halini olduu gibi tasvir ederek, Al Te-pe'ye ve ileri hatlarmza bideler dikilmesini, itlerimizin buralara toplanmasn ve abidelerin zerine "Buradan teye Geilemez" diye yaz masn yaziyle teklif ettim. Akama doru anakkale ehrine ktk. ok hararetli karlayan halkn arasna kartm. Bu tabyalar dolatm. Mektepleri ve hastahaneleri ziyaret ettim. anakkale'ye denizden yapl an ngiliz ve Fransz hcumlan300 n, onlara pahalya mal eden ehit ve Gazilerimizi, hrmetle andm. Muharebede susturamadk an Byk Toplarmz, Mtreke perdesi arkasna snarak tahrip etmi olduklarn, dudak b u kkl yapmamalar, byk devletlere daha ok yaraacakt! Bizim iin mukaddes ve hazi n bu manzaralarn fotoraflarn aldrdm. ANAKKALE'DE HALKLA SOHBET Belediyede verilen ziyafette anakkale mdafas zerinde sohbetler yaptk. Kereviz Dere'de uuk ay cephemi idare ederken, anakkale halknn geirdii zdraplan da tattm belirtt usunun karada ve denizde, anakkale Boaz'n mdfaa iin, onun hayat kymetini bilerek, i ve her yerde nasl ve ne pahasna muvaffak olduklarn bir bir ve yer yer misalleriyle anlattm. Ve anakkale'nin elik kaleleri batrdn ve elik tehizth ordularn malup er zaman da bunun byle olacana phemiz olmadn syledim. anakkaleliler, ok candan sevgilerini gsterdiler. Ve Benim anakkale Fahri hemehriliimi istediler. Teekkrle kabul ettim. Bu suretle douda Erzincan'n, batda anakkale'nin fahr hemehrisi olmu bulundum, istanbul'lu idim. Her Cephede hemehri olacak kadar vazife grmek ve hizmet etmek, bana nasip olduundan, her taraf hemehri sayabilirdim. Fakat madd vesikalariyle douda ve batda, hemehrilik hayatmn en deerli kazantan idi. 17 Eyll sabahleyin saat 10 da stanbul'a yola ktk ve ertesi gn leyin stanbul'umuza dik. Gambotumuzun bu battal sratiyle sahillerimizi tefti ederken tam emniyette bul unduumuzdan, yalnz Ayvalk'da akntya kapld301mz zaman biraz phelenmitik! Meerse tehlike baka taraftan ve pek dehetli imi: tanbul'a ve zmir'e kar harekete hazrlandklarn syleyerek, Trkler Musul'da, kendiler luklar karabilirler fakat Trkiye'nin de btn hayat tehlikeye girer diye matbuatla ner ta girimiler! Bizim Matbuat yazyor! Ankara'dan bana hibir i'r yok. MEKTUPLARIMIN ALINMASI Bu hal yetimiyormu gibi, zmir'den, stanbul'daki Aabeyime ve geenlerde vefat eden evk Turgut Paa'nn eine -Merkez kumandanl vastasiyle- yazdm mektuplar yerlerine gelmem aile ilerine dir olduundan, madd zararlar da olmutu. ok esef ettim ve aynen u iky yaptm: Mdafaai Milliye Vekletine, stanbul, 23 Eyll 1924 izmir'den stanbul'a gnderdiim mektu rm mahallerine vasl olmamlardr, zarflarn bizzat yollandna ve g-znnde damgaland leme gnderdiim mektup gelmedii gibi, bedbaht bir aileye merkez kumandanl vastasiyle rdiim mektup da merkez kumandanlna bile gelmemi ve zarar mucip olmutur. Fevkalde h mmiyet olan bu meselenin tahkjk buyu-rulmasm, hasseten rica eylerim efendim. Birinci Ordu Mfettii Kzm Karabekir Bu ikyetime yirmibir gn sonra, yani benim vazifemden istifamla Meslis'deki vazifeme dndkten sonra, ekli cevab da aynen buraya kaydediyorum. Baz arkadalarmn 302 mektuplarnn alndn ve byle sudan cevap aldklarn da grdm. Byk Millet Meclisi az-y kiramndan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine, Mdafaai Milliye Cellesinden tevdi klman merbut 23 Eyll 1924 tarihli tahrirat llerinde mevzuu bahis bu urulan mektip hakknda yaplan tahkikat mrsel'l aleyh adreslerinin gayri malm bulunmas mebn msbet bir netice vermemi olduundan tahkikatn tamikine medar olmak zere keyfyyet ve bu mektibin kimler nmna ve hangi postahaneye teslim olunduunun i'r buyunlmas mar e takdimi ihtiramt eylerim efendim. 12\ Kasm 1924 Dahiliye Vekili Recep BAVURULARDAN SONU YOK! Sarih adresleri Dahiliye Vekiline bildirdim. Fakat tabi bir netice ve cevap kmad. Bi r ey de kamazd. nk mektuplarn alma meselesi, daha 12 ubat 1924'de Byk Millet M r kmt: smail Canbulat Bey, bu hususta verdii takrir zerine krsden ok ar olarak "Bunu yapanlar, rezil, sefil insanlardr!" Dahiliye vekilinin bunun varit olmad hakkndaki cevabna kar Rauf Bey de vaki' olduun

it ediyor: "Mebuslar hakknda gz takibi yapldn iaret saylabilecek vesika gsterebilirim." Mesele bu suretle rt-bas edilince, ii mektup amaktan, mektup armaya vardrdklarn ve areketin bana ka303dar da geniletildiini anladk. Bu Hkmet kanalyla m, yoksa mesul makamlarn dahi ha ri olmadan, gizli ellerle mi yaplyordu, bilemem. Yalnz bu kt iler, smet Pa-a'nn ba zamannda oluyordu. Halbuki o mektuplara azn istanbul hkmeti tarafndan alp okunduun derek bunu yapan bir idare hakknda bana aynen yle yazyordu: 1919 Hazinu'nda stanbul'dan Erzurum'da bana yazd mektuptan aynen: ".......... Nazr Paa, Enver Paa roln oynuyor galiba. Hi bir kaideye, hibir manta ehemmiyet vermeyerek, aklnn erdiini cretle yapmak rol. plar sansr oluyor mu? Oluyor ise, az bir zaman iinde mundar bir idarenin hibir eksii kalmad galiba..." Zaman ne yaman eyler gsteriyor. Hayret ve bret! STANBUL'DA TEFTLERM Eyll 23'den itibaren, Birinci Frka ktalarn teftie baladm. amlca srtlarnda, Seli a, Tk-la'da ktalar grdkten sonra, klalarn da dolatm. Sefer: berlik hazrlkla arnda grdm. Herey iyidir. Askerlerin, ayr kaplardan ve atal bak kullanarak yemee baladklarn da memnuniyetle Rami Klas ve Metris iftlikde kolordu topusu ve topu at mektebini de ertesi gn tef Hayli kusurlarnn giderilmesi iin,icabn yaptrdm. Eyll 25'de Erkn-i Harbiye Mekteb'ini (Harp Akademe-si) ziyaret ettim. Akamst Tophane' deki Leh Sergisi'ni gezdim. leri bir sanayi memleketi olduunun ahidi bir sergi304 istanbul mekteplerinden henz ziyaret etmediklerimden davetler aldmdan, Eyll 27'de Kz uallim Mektebini ziyaret ettim. Malzeme fasl ok fakir, bir krk diki makinas var. Her nazar ve ezbercilikle gidiyor. Muallimler ve muallimelerle hasbihal ettik. Onlarn ikyetlerini dinledim. Kendi grg ve bilgilerimi de syledim. ki gn sonra da k lisesi msame-resine gittim. Burasn, geen yl da grmtm. Hibir fark yok. Maarif Vek klerini sylediim halde, tek bir makina dahi alnmam. Eyll 30'da Maltepe Piyade at mektebini tefti ettim. Burasn topulannkinden daha bakm um. Ekim 3'de mall gaziler menfaatna himayemde Mo-da'daki kayk yarlarnda bulundum. Gece, dz'da bir teftite bulundum. Krklareli'nden iki gnde gelen svari zabitlerimizi ve atla rn grdk. ok iyi bir halde bulduklarndan takdir ettim. Ekim 6'da stanbul'un kurtulu gnn kutladk. lk nce, Sultan Ahmet Meydan'nda Harbiye , Birinci Fr-ka'dan bir alay, bir Bahriye taburu, Jandarma taburu, stanbul izciler i, Ayasofya Meydan'nda Adliye Binas'nn nnde de topu alay ve svari blnn nlerin lmlatm. Ve hatrlarn sordum. Burada mehterhane takm da, Yenieri kyafetleriyle yer almlard. Heybetli yayalar, atllar ve zrhl sipahiler anl tarihimizden canl bir rnek gsteriyor Bufilarla da selmlatm. zcilerin yannda attan inerek baz sualler sordum. Hepimizin gr e kuvvetli olmas lzm geldiini; bunun iin de milletimizin her hususta ykselerek kuvvet i ve zengin olmas lzumunu belirttim. Halk ile de ksa hasbhllerde bulundum. 305STANBUL'UN KURTULU GN Buradan otomobillerle Taksim Meydan'ndaki resm geit yerine geldik. Askerin ve halkn muntazam ve cokun gei ve neelerini seyrettik. Sonra ehiremini ok cemilekr bir Nutuk du. Ben de karlk u szleri syledim: "Muhterem stanbul Halknn Trk Ordusu hakknda g u samim tezahrata ve muhterem milletin hissiyatna tercman olan buradaki takdirkr beya nata Ordumuz nmna arz kran eylerim. Ordumuz Vatan pek byk felketlerden kurtard ise bunu yapan Trk Ordusu deil, Trk Mill r. Ordu ancak bir milletin timsal-i mahhasdr. Bir millet kavi olursa, ordusu da o ka dar kuvvetli olur. Bu byk zaferi Trk Ordusu kadar Trk Milleti de yapmtr. Bu gn bur is etmekle yeni nesillere gayet mhim bir ihtarda bulunuyoruz. htar btn milletin kalb inden coup gelen bir feryattr. Bir zamanlar Trk Milleti hanete kurban edilmekle mill varlndan ayrld ve dman ayaklan altnda ezildi. Fakat Azim ve iman sayesinde bugn mi esss etti. Bundan sonra Ahd- peyman vermeliyiz. Bir daha o kara gnleri grmeyeceiz. Es kiden iimizde ihanetler oldu, bunlar olmayacaktr, demeliyiz. Vatann her kesinde olduu gibi stanbul halk nn ve yeni neslin baraca tek bir sz vardr: TRK HR YAAR VE LRKEN DE HR LR."

Szlerimin halkn ruhuna tesir ettii sk sk alklarndan ziyde taktirli hayknmalannda kleri sonsuz heyecandan anlalyordu. Ekim 7'de Harbiye Mektebi ve Ortaky Yetimler Yurdunu ziyaret ettim ve saatlerce t alebe ile grtm. Mektep ve 306 messesenin her tarafn tefti ettim. Ertesi gn de Valdeba Yetimler Yurdunu ziyaret etti . Burada mektepten diploma alan ocuklardan gelmi mektuplar zerinde de Mdr Ve mualliml eriyle hasbihallerde bulundum. Anadolu'nun muhtelif yerlerine muallimlie veya serbest hayata ayrlanlarn hemen heps i, mektep hayatfarn aryorlar ve sonunda: "Ah O Gzel stanbul" diye burann hasretini ve dolaysyle gittikleri yerleri beenmediklerini gstermekte idi... Bu ruh halet, bu kabil messeselerimizin ve ummi surette Anadolu ocuklarnn ve hatt devlet btesinden beslen r mektebin, behemehal Anadolu'da yaplmas lzumunu apak gstermekte idi. NGLZLERLE HARP TEHLKES ' Mill Mdafaa Vekili Kzm Paa (General zalp) stanbul'un Kurtulu gn leden sonra st Kendisiyle misafir olduu Pera Palas Oteli'nde grtm. Musul Statko hududunun bizim tar fta ngiliz tayyarelerinin getiini ve ktalarmza taarruz ettiklerini rendim. Durup dururken bunun vk olamyacan, ngilizlerin her halde bir eyden kukulanm olab r harbe sebebiyet vermenin felket olacan syledim. Kzm Paa fazla bir ey bilmiyor grnd ve Fethi Bey'in Cemiyeti Akvam nezdinde teebbst duunu syledi. SAVA TEHLKES IKIYOR Ekim 8'de Erkn- Harbiye-i Ummiyye Reisi Fevzi Pa-a'dan bir ifre aldm: ngilizlerle bir harp ihtimali mevcut olduundan hemen 307Ankara'ya hareketim emrolunuyordu. Ekim 9'da le vakti trenle hareket ettim. 1 l'de Ankara'ya vardm. Fevzi Paa'y ziyareti mde vaziyetin vehmetini rendim. yle ki: Nasturi eteleri aayi bozuyormu; bunun iin bir piyade ve bir svar frkasiyle tediple andn ve bir piyade frkas da ihtiyat olarak o mntkada hazrlandn, ingilizlerin s yyarelerle ktalarmza hcum ettikleri, Svar frkasndan baz zayiatmz da olduunu ve ekt durdurmazsak iln- harp edecekleri hakknda ltimatom verdiklerini vaziyetin bir har e gitmek ihtimlini Fevzi Paa anlatt. Kendilerine unu sordum: "Ordulara herakt daha nceden neden bildirmediniz? ngilizler de ltimatom vermeden kar ahillerimize saldrlarda bulunsalard, Ege sahillerini tefti halinde iken rk Gambotla en de fec bir vaziyete debilecekmiim!" Fevzi Paa, "Dahil bir meselemiz olduu iin, daha nce haber vermeye lzum grmedik!" Ben, "Ne diyorsunuz Paam? Meselenin bir Musul hareketi olduunu hal bir ordu mfettiini zden de mi gizlemek istiyorsunuz? Bu ie beni ta'yin etmek arzusuna kar verdiim mantk evaplar biliyorsunuz. Demek ben bu hareketin aleyhindeyim diye, ii benden de sakla dnz! Mesele, bir i bastrma hareketi dahi olsa, bu kadar byk bir kuvvete lzm grln nlarnza iin banda haber vermek ve hatt onlarn mtlalarn dahi sormak, yerinde olu im. ngilizlerin ltimatom verince, tela derek acele armanz ho bir vaziyet dourmu kar itimdszln -bu hal de- apak delilidir." Fevzi Paa buna verecek bir cevap bulamad, "timdmz olmasa sizi terfi ettirmezdik" gibi bir garibe savurdu. Ben, "Paam hangi terfiden bahsediyorsunuz? stikll 308 Harbi iersinde bat cephesinde ikier er derece terfilerini-ze karlk ben yalnz Kars' ine, Feriklie terfi olundum. Fakat ben, Gihan Harbi iinde livala harp meydannda terfi etmitim ve bu mddeti de dold rduum iin yaptnz terfii benim iin bir mkfat saymak hakszlktr. Bugn asgari mddeti oktan doldurduum ve yllardan beri ordu kumandan olduum halde, ter ettirmemekliiniz de bana kar haksz olarak itimd gstermediinize bir delildir. Bilmekd akkm olan ilerse, tekerrr edip durmaktadr. FEVZ PAA SAVA KARARINDA Fakat bugn iin yaplacak ey, ngilizlerle harbin nn almaktr. Her tarafta, her yeri g Ve halkla her yerde temas da ettim. Halk bitkin bir haldedir. Elinde avucunda bi rey de kalmamtr. Sekiz yldr srp gitmekte olan harp, Milleti uzun bir sulh zamanna usul'u Harple almaya kalkmak, yeniden vatanmz ve milletimizi perian edecek ve belki de felket uurumuna srkleyecektir.

ngilizler bu sefer, geen yl zmir'de yaptrdnz harp oyunundaki endieleri tahakkuk e yani talyanlar zerimize saldrtacak ve kendisi de fiilen harbe giriecektir! Franszlar da, stikll Harbi'mizde uradklar muvaffakiyet-sizliin intikamn almak iin, o zaman e medikleri hedeflerine yryeceklerdir." Fevzi Paa; "cp ederse yeni bir harbi de gze aldk Musul bizimdir! Madem ki sulhen vermiyorlar, h arben almak iin Gazi srar ediyor. Hkmet de bu fikirde, Biz de muvaffak olacam309za phemiz yok. icp ederse Musul deil, daha uzaklara da gideriz! Ben, "Demek zmir harp oyununda talyanlarn Ege sahillerine kmas essnda, yani harp oy kaidelerine uygun olmayarak mavi-krmzr yerine, apak talyanlar dman gstermeniz, ic gze alm olduunuzu iln iin bir gsteri mi idi? Paam, siys hatlar stste yaplm zan Konferans'nda hl olun-mayarak sonradan sulhan halli kabul edilmi ve nihayet ie C emiyet-i Akvam'n hakemliiyle karar verilecei tesbit olunmutur. kincisi, Hilfet'n lavnda acele edilerek bu messese havadan gitmitir. imdi Milletin ve hatt varl ile bu hatlar tashih mi olunabilecek sanyorsunuz? Mustafa Kemal Paa bu iin mi dou seyahaina kmtr? Onu bu tehlikeli ie sevk eden dnce nedir? Musul'u z lizleri faraza malp ederse, yeni bir rtbe mi alacak? Paam, istibdad devirerek, Millet in Hrriyetini iln eden TRK Ordusu, aradan bu kadar yl getikten ve Milletin stikllini rtardktan sonra, bir maceraya m srklenecektir? 1919'da Sivas'ta bana sylediklerini ve benim cevabm ltfen hatrlaynz! Fevzi Paa, "Be-alt gn sonra Gazi Paa seyahatndan Ankara'ya dnecektir, Millet Meclisi toplanacak. Kat' karr o zaman verilecektir. Millet Meclisi'nin karan elbette hkmeti n icrtna rehber olacaktr. Bizim vazifemiz de hkmetin emrine itaattir." KARABEKR ASKERL BIRAKIYOR Fevzi Paa ile (1910) Arnavutluk isyannn tenkilinde tanm ve pek samim arkada olmut lar da a310 nakkale'de, Diyarbakr Cephesi'nde benim bir st kumanda-nmd. Samimiyetimiz ok artmt. 9) Sivas Kongre-si'nden sonra, bir heyetle Sivas'a geldii zaman, Mustafa Kemal Paa ile aralarnda samim balan ben temn etmitim. Hereyi apak kendisine syler ve ic da krdm Onun uysal huyu ve bana kar samimyyeti icb, kzmazd. Hereye cevap da v derdi. Bugnk mlakatmz da byle oldu. Benim Fevzi Paa'dan anladm u idi: lke politikas tammiyle Mustafa Kemal Paa'nn elindedir. Madem ki O Musul'u harple alma ya karar vermitir. Herkes onun bu arzusunu kolaylatracaktr. Yani, Millet Meclisi onu n arzusuna uygun kararn verecektir. Artk hkmet de Ordu da zahiren Tekilt Esasiyye'y un bir halde ii yrtmeye alacaklardr. Ne karsa milletin bahtna! Bunun karsnda ben de u karar varmtm: Ordu mfettiliinde bir kuvvet olamadmza g i'ndeki vazifeme koarak, Millet Krssnden bu felketleri nlemek! "Felketleri" diyorum; bunun birincisi bir harp felketini nlemek, ikincisi de bir Cu mhuriyet frkas kurarak herhangi bir vesile ile Cumhuriyetimizin kaldrlmas ihtimalini ortadan kaldrmak! nce Erkn- Harbiye dairesinde tandm kimselerden fazla malmat almay muvafk grdm. slarm neticesinde Fevzi Paa'nn Diyarbekir'deki Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Paa'ya ( General Eilmez) verdii u son emri rendim: "cp ederse ekiyay Londra'ya kadar takip " (Evet! Londra'ya kadar! Bu emri sonradan Cafer Tayyar Paa'dan rendim). Ben Ayvalk' ta iken gelmi olan bir tamimi getirdiler. 311T.C. Mdfaai Milliye Vekleti Muamelat Ztiye Dairesi Erkn ve Erkni Harbiye ubesi Birinci O ettiliine, Ankara 14/9/1340 1643 Dtrn birinci cildinin 345inci sahifesine muharrer Mezuniyet Nizmnmesinde muharrer bul nduu zere Ordu Mfettileriyle kolordu kumandanlarnn kendi ktalar dahilinde mezuniyet hsaline hacet grmeksizin kablelzime beyn malmat edilmek suretiyle gn kadar mevkii iyetlerinden infikk edebilecekleri ve bundan fazlas iin gerek kendi mntkalar dahilind ve gerekse haricinde olmak zere bir mahale infikk ve seyahatlannda azimetten evve l Erkni Harbiyyei Ummiyye ve Mdafaa-y Milliye Vekleti'ne bil-mrcaa cevap istihsal ey eleri Erkni Harbiyyei Ummiyye riyasetinin i'r zerine mnsip olaca arz olunur efend Ordu Mfettilikleriyle Kolordu Kumandanlklarna ve Berai malmat Erkni Harbiyei Ummiyye yseti'ne arz edilmitir.

H.H. Mdafai Milliye Vekili Kzm Ekim I8'de Mustafa Kemal Paa dou seyahatmdan d-nnceye kadar, Byk Millet Meclisi'ndeki arkadalarmla hasbihalden de rendiklerim bunlard. Ayrca u hususta da gr birliimiz felketinin nne ancak Byk Millet Meclisi'nde bir blok halinde grnebilirsek durabiliri Esasen Cumhuriyetin kklemesi iin, icbnda bir parti halinde kmaya da karar vermi bul rduk. u halde ii 312 Mustafa Paa'nm gelmesine braktk. Onunla grtkten sonra kararm vermeyi muvafk buldu Bu bekleme gnlerinde Ankara'daki ktalarm ve klalarn teftile geirdim. Hayretle gr e et verilmiyor. Bir mddet de verilemiyeceini ve bunun pek mahrem tutulmas da Mdfaai Milliyye vekili Kzm imzasyle kolordulara tamim edilmiti. Musul hareketi iin yaplan bu tasarruf, pek ackl idi. Garibi de, bunun mahrem tutulmas idi. Bana bile tebli olunma mt! STFAM VE MLLET MECLS'NE GELM Ekim 18'de Mustafa Kemal Paa Ankara'ya geldi. Dkknlar kapattrlarak, btn Ankara kaY Bugnk Yeniehir'in Kzlay mntkasnda) Hkmet ve Meclis erkn otomobillerle ok uzakl ya gitmiler. Ben de Erkn-i Harbiyye Reisim Aleddin Bey'le kar gittim. Ayranc srtlarnda karlat Mustafa Kemal Paa otomobilini durdurdu. Yannda bavekil smet Paa vard. Yalnz kendi i . ben de inerek tekrar selmladm. Bir zaferden dnyo'rmu gibi marur bir eda ile elimi s Ksaca unu syleyebildim: "Paa hazretleri! Bir harp tehlikesi karsnda olduumuzu ve zt- samlerine dahi arz ett arma ramen, Musul hareketine balamann buna sebep olduunu rendim. Paam, netice fec Mustafa Kemal Paa, szm keserek "Byk Millet Meclisini acele topladk. Sz milletindir" . Ve glmseyerek ayni eda ile otomobiline gitti, smet Paa'nm yanna oturdu. Ben de uzun k atara kartm. Artk kararm vermitim. Sz Milletindir. Kabul!... 313Mustafa Kemal Paa'nn dou seyahtnda Sarkam'ta baz bayanlann ricalar zerine hus te baz ter-filer emir ettiini, Mill Mdafaa Vekletinin itirazna ramen ve hi bir tara inha edilmeden general dahi yaplm olduunu ve bunlarn stikll Harbi'ne itirak dahi et lduklarn ve huss lemdeki ok mnasebetsiz baz halleri iiterek ok mteessir oldum. B rma ehemmiyet verilmedii halde, byk rtbeli subay ailelerini Gazi'nin baz eski yaver v ya karargh zabiti ve yeni mebuslara kocalarn terfi ettirmek iin mektup yazdklarn da ek teessrm artt. DOKUNAKLI BR STFA Benim, Ordumuzun ykselmesi ve kuvvetlenmesi iin verdiim lyihalarm da hep grltye git Daha normal saylacak olan byle bir zamanda bu yolsuzluklar ve aksaklklar olursa, bi r harbe giri halinde ne dehetli eylere ahit olacamz uzun dnmeye lzum yoktu. Birka gnlk, gerek Millet Meclisi'ndeki ve gerekse ordudaki arkadalarmdan dinledikleri m harp tehlikesinin pek yakn olduunu gsteriyordu. Ne Mustafa Kemal, Ne smet ve Fevzi paalar, benimle grmekten, temas etmekten mrettep b r ekilde kayorlard. ngiliz gazeteleri ise yle yazyordu: "Trkler Musul'da belki bize zorluklar karabilirler. Fakat byle bir harp Trkiye Devlet i'nin hayatna mal olur!" Ve ben de artk kararm verdim: Ekim 26'da leden sonra, askerlik vazifemden istifa ile Meclis'teki vazifeme, balaya cam yazarak bir nshasn bizzat Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Reisi Fevzi Paa'ya 314 verdim (*) Bir nshasn da Mdafaa-i Milliyye Veklati'ne gnderdim. Aynen yledir: Erkn- Harbiyyei Ummiyye Riyasetine, Mdafaa-i Milliyye Vekletine, Bir Senelik Ordu Mfettiliim zamannda gerek teftilerim neticesi verdiim raporlarmn v ekse ordumuzun tali ve takviyesi iin taktim ettiim lyihalarmn nazar- dikkate alnmad teessr ve yeisim fevkaldedir. Uhdeme den vazifemi, mebusluk sfatiyle daha vicdan rahatl ile yapacama tam kanat h mden, Ordu Mfettiliinden istifa ettiimi arz eylerim efendim. ' 26 Ekim 1924 Kzm Karabekir Fevzi Paa istifam okuyunca heyecanland ve ban saklayarak yle syledi: "Sen Vatan endiesiyle imdiye kadar olduu gibi yine fedakrla katlanyorsun. Halbuki O'

, ahsndan ve mevkiinden baka birey dnmediini gryorsun! Sana mthi iftira atarak ) . Bu suretle ayr, ayr ezileceiz! u Musul ii bitsin, ben de istifa edeceim." - (*) Mfettilik kararghm Cebeci Srtlarnda bir kkte, Erkn- Harbiyye-i Ummiyye de raat Mektebi binasnda idi. (**) Mthi iftiralara uramadm deil:......Krt isyann tahrik etmiiz. ehzade Selim Ef muhabere etmiim!... Bunlarn yalan olduu tesbit edilince zmir S-i kasti vesilesiyle ts tikll Mahkemesine verildim. Buradan da temize kmakla klmedim. Millet ve tarih huzurun a manen daha bydm. Geri madd olarak uzun yllar ok tazyik olundum. 315KARABEKR T.B.M.M.'DE Ben, "Paam, Ordu Mfettii sfayle durdurmadm harp felketini bir Millet Vekili sfati s krssnden durdurabileceim gibi, Ordu hakkndaki tekliflerimi de belki yine oradan hay krmakla yrtebilirim. Ve bu suretle erefimi de muhafaza etmi olurum. Millet Meclisi bi r karargh haline gelmi ve emre rm insanlarla dolmutur. Oras, sonsuz ihtiraslar kanunl acak bir hale gelmitir. Bir hale konmutur. Cumhuriyet idaremize kuvvet vererek onu payidar klmak iin bundan byle bana den vazifeyi orada gryorum. Hi deilse teden beri nefret ettiim keyf idarenin bir kumandam sfatiyle, Milletin lane ini almam. Yazk ki Siz mevkiinizin kudretini oraya alet ediyor ve bizi de ktleti-yo rsunuz. Bana iftira atacana gelince, siz bunu be yl kadar nce Sivas'da da sylediniz. enim zayf hibir yerim yoktur. Herhangi bir iftiraya Ordu Mfettii kalsam da mruz kalab ilirim. Dostluu ile erefimi, hayatm onun elinde ldrmedense, dmanln kazanmay te fimi ve hayatm daha kolay koruyabilirim. Paam bugn deilse tarih karsndaki mesuliyetimiz ok ar olacaktr. Milletimizin arzus esine uygun olarak kurduumuz Halk Frkas bugn l-din ve L-ahlki kulpler haline getir Trkn selbetli mazisi ktlenirken tstikbli de tereddiye gtrlyor. Yalan, riya, zpp enlik bitiriliyor. stikll Harbi'ni biz Trk Milletinin madd ve manev kudretine dayanar k baardk. Bu kudrete yarn yine muhtacz. Millet sklayor, asrlemiyor, kyor! Mille tna bir takm dalkavuk trediler hkim oluyor ve en mhim kararlar iret sofrasnda verili . 316 tima nizmmz alt-st oldu. Ve edildi. Bu millete, dne kadar btn mevcudiyetiyle hizm rin, fedakrlklar inkr olunuyor ve rtbe verir gibi stikll Har-bi'nin fedakrlklar i e veriliyor. stikll Harbi'nin tarihi bu suretle hrfe haline getirildi. Ve siz ordunu n ba sfatiyle susuyorsunuz. Ve daha fenas bizi hie sayyor ve var kuvvetiyle alet oluy rsunuz. Ve Orduyu eski halinde tutmakla geri gtryorsunuz. Mdafaa-i Milliyye Vekleti s izin bir kalemi mahsusunuz halini almtr. Bizim Ordu Mfettiliklerimiz ise emir zabitli vaziyetinde! Greceksiniz hibir ordu mfettii vazifesine devam etmeyecektir. Hem mebusuz, hem ordu mfettiiyiz! Vazifemizle ilgili ileri gazetelerden veya azdan reniyoruz. Emrimizdeki andanlar, aleyhimize tahrik olunuyor! En son da bir harbe gidiyorsunuz ve bizim mtla ve reyimize ve hatt malmatmz almaya bile lzum yok! Paam szlerim ac fakat te dur! SAVATAN SONRA EKLECEKTR Mustafa Kemal Paa'y bamza aldmz zaman stikll Harbi'mizi kazandktan sonra kat'iy -can bize olduu kadar Millet Meclisi krssnden millete kar da sz vermesine ramen, hkmdarn yapmadn yapyor ve kendisini o mevkie karan arkadalarna ehemmiyet verme ir dzye propagandalarla ktlyor. Bu Milletin hrriyeti iin yllarca gen yamda uram, yzlerce yemn ettirmiim. stik , pekl bildiiniz vehiyle btn varlmla bu hedefi tutmu ve bata Mustafa Kemal Paa kadalanm saa sola saptrmayarak yrtmmdr! 317Fakat: Bugn padiah ve halife olmak istiyorum, Yann Cumhuriyeti iln edeceiz! br gn lfeti lav edeceiz (*) gibi kumandalarla gittiimiz yol, milletin yalnz hrriyetini in deil, onlar cihana kar kabiliyetsiz bir airet gibi gstermektir. (**) te paam, erefimi bugnk mevkide temamiyle sndrmekten ve daha ekmel iftiralara maruz ktansa millet saflarna kararak onlarla hem hal olmay ve mebus kalabildike, onlar iin illet Meclisi krssnden gr sesle haykrmay, daha erefli buldum. Kararm kat' olarak Fevzi Paa, "Ben ksa sylyorum. Grrsn, nasl iftiraya kurban gideceksin! Hem beni yaln an doru deildir! Ben, size gvenerek mmkn olduu kadar mukavemet ediyorum." Ben, "Kararm kat' olarak verdim, Paam. Herhangi bir iftiraya millet saf iinden daha m vaffakiyetle kar koyabilirim." Muhaverelerimiz iki saat kadar srd. Vakit de akam olmutu. Hazin bir veda ile Fevzi P

aa'dan ayrldm. Emrim-deki ikinci, nc ve drdnc kolordu kumandanlarna ve karargh zdm: Uhdeme den vazifeyi Meclis-i Mill'de daha iyi if edeceime kan olarak Ordu Mfettili 26 Ekim 1924 pazar gn akam istifam verdim. Kahraman Zbitn ye efradmzn gzlerinden m hrmetlerimi tak(*) Nutuk, Sahife 480,488, 511,513. (**) Atatrk'n Vefat zerine Amerika'nn en byk mecmuas olan Life bizi Kba halkna, K ve kendilerini de Kba Cum-hurreisi Baavu Fatize benzetti. ngilizce Bozkurt eseri daha fec tasvirlerle doludur. Ve bu eser, birok dillere tercme ve nerolunmutur. 318 dim ederim. Ordumuza ebed muvaffakiyetler dilerim efendim. 28 Ekim 1924 # Kzm Karabekir tkinci ve nc Ordu Mfettilikleri'ne de u ifreyi yazdm: Uhdeme den Vazifeyi Meclisi Mill'de daha iyi f edeceime kan olarak Ordu Mfettilii Ekim 1924 Pazar akam istifam verdim. Arz- hrmet. Kzm Karabekir. Harp tehlikesinden haberdar olan kinci' Ordu Mfettii (Konya) Ali Fuat Paa Ankara'ya gelerek istifa etti. nc Ordu Mfettii (Diyarbekir) Cevat ve Kolordu kumandan Cafer ve yyar Paalar da yerlerinden istifa ile Meclis'e geleceklerini, Mustafa Kemal Paa'nn sualine cevap olarak bildirdiler. Bu vaziyet Mustafa Kemal Paa'nn gururunu krd ve mi llet harp tehlikesinden kurtuldu. (*) PAALAR PARTLER LE KARI KARIYA Az sonra biz Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adiyle Meclis'te faaliyet iin resmen Da hiliye Vekletine mracaat edince Mustafa Kemal Paa da Halk Frkas'nn bana Cumhuriyet esini koydurarak, Cumhuriyet Halk Frkas adn verdi. 21 Kasm'da da smet Paa da baveki en, hasta(*) Nutuk, Sahife 517: "Meclisi fevkalade olarak itimaa davet ettim, tngiltere'ni n ltimatomuna, malm olduu vehile cevap verdik. Harp ihtimlini gze aldk..." 319l behanesiyle istifasn verdi. Yerine Fethi Bey baveklete getirildi. Ben, Frkamzn liderliine, Rauf ve Adnan beyler ikinci liderlie, Ali Fuat Paa da ktibmumlie intihb olunarak Meclis'te nnde hrmet edilmesi lzm gelen bir frka ie balad Artk Musul uruna harp ihtimli kalmad gibi, Cumhuriyet idaremiz de her hangi bir kapri le yklmaktan kurtuldu. Fakat ok etin mcadelelere ve iftiralara uradk. Yarmz mahvol at ylmadm. Hakikat ve Hrriyet uruna lm hie sayarak sonuna kadar diditim. Geri ben ve arkadalarmdan sa kalanlar da ok ektik. 44 yanda gen bir kumandan ve he belerini ate altnda, vatan ve milleti iin feda etmi olan ben ve emsalim eski tekat ka nunu mucibince tekade sevkolun-duk. Tevkif olunarak stikll Mahkemesi'ne verildik. O nbe yl bir dzye takip ve taciz olunduk.. Btn bunlar ok acdr. Fakat "Halk efendimiz"'m ektikleri, bizimkinden daha ac olduundan, vaktiyle Millet krssnden syledii halde giremedii sine-i millete biz girmekle, aal ve sorgusuz bir stafa Kemal Paa arkadamzdan, ok daha mesut ve bahtiyar olduk! Btn bu hakikatler ayr eser tekil eder. VATANDA! Milletin hrriyetini tehlikede grrsen, karndaki kim olursa olsun, tek da ba oluncaya kadar mcadele etmek vazifendir! nk NSANLARDA HAYAT DENEN EYN KIYMET ANCAK LEDR. HR L! ESR YAAMA! Kzm Karabekir 320 KAZIM KARABEKR N NELER DEDLER NELER YAZDILAR AL FUAT CEBESOY: "Karabekir mstesna bir ahsiyetti" Kzm Karabekir'in yakn arkada Ali Fuat Cebesoy, onun vefat zerine u satrlar kaleme "Rahmetli Karabekir ile arkadalmz ocukluk hayatmzdan balar; babas Van Jandarma Ku arak Erzurum'a geldii zaman misafirimiz olmutu. Benim babam da orada Erkn harbiye Re isi bulunuyordu. Bu arkadalk Mekteb-i Harbiye'de de devam etti ve ok samimileti. O, benden bir snf sonra idi. Arkadam Karabekir'in milli hayatla alkas da- daha pek gen yata iken balamtr. Rahm tiyet hareketlerine Manastr'da ve stanbul'da geni lde itirak etmiti. Bu onun daha p n bir erkn harp zabiti iken yalnz mesleinin mahdut sahas iinde kalmayarak milletimiz maruz bulunduu byk tehlikeden kurtarabilecek bir siyas ve idar inkiafa mazhar olmas

siyas hayatta da faaliyet gstermekten ekinmediini anlatr. Karabekir, daha gen bir erkn harp zabiti iken bile kta hizmetlerinde, Mektebi Harbiy e muallimliinde istikbalin en iyi bir kumandan olacan kabiliyetleriyle, meziyetleriyl e gsteriyor, mesleine balln belirtiyordu. Merutiyet iln olunduktan sonra erkn harbiyelerde ve ktalarda almaya devam etmi ola rabekir, daha kk rtbelerde bile zeksyle ve dirayetiyle amirlerinin dikkatini ekmiti Mart isyann tenkil iin stanbul zerine yryen Hareket Ordusu'nda Edirne'den gelen Mer ti askeri kuvvetlerin Erknharp Reislii'nde bulunmas ve bunu mteakip Arnavutluk harek da ayn vazifeleri 321deruhte etmesi, liyakat ve kabiliyetinin ak delilleridir. Balkan muharebesinde, Edirne kalesinde bir frka erknharp reisi olarak fevkalde hizme tler grmt. ark cephesinde Birinci Cihan Harbi'ne tekaddm eden zamanlarda ordumuz yeniden tekil olunurken erknh arbiyei umumiyede bir ubenin banda bulunmas, ordunun yeniden kurulurcasna tanzimini m eakip kan Birinci Cihan Harbi'nde kendisine ark'a gnderilen bir kuvvei seferiyenin k umandanl verilmiti. Bu, onun kumandan sfatiyle gsterdii parlak muvaffakiyetler iin alang olmutur. Bunu mteakip onu, Sedd-l Bahir'de 14'nc Frka kumandan olarak gry harplerinde "Kerevet Deresi"nde gsterdii dirayet ve kahramanlk da bu gen arkadamzn kumanda makamna liyakatini bir daha isbat etmi oluyordu. Bundan sonra rahmetli arkadam, evvela Irak cephesinde Ordu erknharbiye reisidir; son ra yine o cephede kolordu kumandandr. Onun bu etin ilerde de gsterdii liyakat ve yapt metler hatrmzdan asla kmaz. Birinci Cihan Harbi'nin sonunda Erzurum ve Erzincan'n istirdadnda deerli muvaffakiy etleri ayrca kayde ayandr. Byk hizmetler Buraya kadar anlattklarm; rahmetli Karabekir'in normal artlar iinde gsterdii liyakat e kabiliyetlerin bir hlsasdr. Onun bundan sonra millet ve vatann kurtuluu yolunda a stikll davasnda ve savalarnda gsterdii yksek kabiliyetler, yararlklar ve hizmetler; vatandalarmn hatrasnda lyk olduu en byk yeri tutacaktr. Bilhassa memleketin ar ettii siyas ve asker hizmetleri bu kadar ksa beyanat iine sdrmak imknszdr. Bunla in hakkiyle ve ok iyi tebarz ettireceinden phem yoktur. Ben, yalnz ark cephesinde 322 kazanm olduu zaferlerin, i ve d cephede istikllimizin salanmas yolunda ok kuvvetl i mesnetler olduunu kaydetmekle yetiniyorum. Rahmetli arkadam Karabekir'in memleket ve millete hizmetlerinin genilii ve deeri btn llete malmdur. O pek mstesna bir ahsiyetti. ful, memleketimiz, milletimiz iin byk tr. Milletimizin duyduu elem ve kederin ok derin ve ok byk olduuna kaniim, ben de bu ll ldeki acy btn derinliiyle duyuyorum. Fakat onun eski bir arkada, meslek karde duum ac; sonsuzdur. Ksa ifadelerle ve acmn enginlii iinde pek ok eksiklerle anlatma kymetli arkadamla ilgili hatralarmda bir eksiklik bulunursa mazur saylmalym." Konya Milletvekili Ali Fuat CEBESOY Kzm Karabekir Paa'nm ardndan Ey yetimler babas, ey Dou'nun fatihi! Hrmetle kucaklyo i cihan tarih!.. Senden birer paradr u subaylar, u erler, Saylmakla tkenmez kazand ler!.. Dolayor dillerde adn bir destan gibi. Seviyoruz seni biz mukaddes vatan gibi!.. Grnmy r dalarn ba sisten, dumandan, Ne yazsam azdr sana ey muzaffer kumandan!.. En temiz duygularn ahland bir gnde, ktn bir yolculua gen ellerin stnde!.. Yara u kadn, Nereye bu yolculuk, syle, nedir maksadn?.. 323Niin balar eilmi, niin sessiz u alay? Duyduumuz acy anlatmak deil kolay!.. k deil kksz, imizi yakarak bizi braktn ksz!.. anl "Kars Kalesi"he dikilen anl bayrak, Tabutunun stnde alyor hkrarak!.. Btn T yas'a, Ayrlmayz izinden, yer yerinden oynasa!.. Ezeli nasibindi kahramanlk, yiitlik, Ebedi yurdun oldu Ankara'da ehitlik!.. Toplana rak bana nl ehitler sf sf Edecekler her zaman seni hrmetle tavaf!.. Yaatacak lkn kzlarn: Emel, Hayat. Msterih ol, ey Paam, hare kadar nurda yat!. Sust rdinden, yetiir artk kelm, Ey melekler gtrn ona bizlerden selm!.. CEMAL OUZ CAL HKMET MNR Sadece bir asker ve siyaset adam deil

byk bir eitimci idi "General Kzm Karabekir'in bir asker, bir siyaset adam olduu kadar, ocuk eitimi ileri yakn ilgi gsteren koyu vatansever bir sosyal hizmet gnlls olduu ve ruhunun byk bir sini bu mevzuda bulduu bir gerektir. mrnn son gnlerinde byk meclisimizin alkan, intizaml bir yksek bakan olduu hal a ocuun zerine eilmek ve kulaklarna tler fsldamak 324 frsatn bulan bir aile babas devinde grmekten kendimi alamyorum. Onun ark cephesinde ehit yavrular iin hazrlad temsiller, btn sadeliine ramen sa nm birer eitim vastalardr. "Cihan yklsa Trk ylmaz" mar, gs imanl, temiz, vicdanl Trk gencini yetitirmenin i olmutur. Kkleri de seven baba adam... yi, efkatli ve idealist asker... Onun bugn, canla bala bal olduu bayraa sanl olarak, top arabas zerinde, resmi bir eybetli askerler arasnda tandn grrken, temiz ruhunu uuran akbete, "kck svar hznle bakm olduklarna inanmak istiyorum." CEVAT DURSUNOLU (1946 Erzurum Milletvekili) Karabekir'in ad bir efsane kahraman gibi yurda yayld Benim mensup olduum nesil Kzm Karabekir adm ilk nce, anakkale muharebelerinin gen ve rli kumandanlar arasnda duymutur. anakkale seferini Ktlamare zaferi, onu da Erzurum'u Ruslar'in elinden kurtarlmas haberi takip etmiti. Fakat Karabekir ad daha ziyade mtarekenin kara gnlerinde bir mit gibi parlayan ad snda yayld. O gnlerde millet kendi evlatlar arasndan, imdadna koacak balar aryord etin bu en bahtsz gnlerinde Kzm Karabekir Paa, Erzurum'a geldi. Bir yl nce dmandan kendi eliyle kurtard bu eski Trk kalesinin o zamanki muhafz ve bekisi olan Onbeinci Kolordu'muzun kumandasn eline ald. 325Daha stanbul'da bu vazifeyi kabul ederken Mustafa Kemal Paa ve arkadalaryla grm hareketin gelime yollarn aramt. "Erzurum'a geldii gnlerin hatrasn (Mill Mcade un birka satr yle tesbit ediyordu: "Tam bugnlerde Onbeinci Kolordu Kumandanlnda Kzm Karabekir Paa'nn tayin olunduu h di. 1918'de Kafkas cephesindeki ileri harekette kolordu kumandanl yapm ve ktalarn z ulatrmt. Kumandas altnda savam olan subaylar askeri meziyetlerinden ve vatanseverliinden bahse iyor ve kendisini ok sayyorlard. Halk da Karabekir Paa'y tanyor ve seviyordu. Erzurum ve civarnda, hatta btn douda Ermeni zulmlerini yakndan grmt. Genti, Tekirda'nd anbul'un igal altndaki kt durumunu grmt. Bizim dertlerimizi anlayacandan emindik. 1919 Mays'nn nc gn Karabekir Paa, Erzurum'a vard. ki gn sonra Paa'nn mill edii haberi bize ulat. Birka gn sonra da Mdafaai Hu-kuk'tan birka arkada imdi Cum teli olan kararghnda kabul etti. Paa'ya tekilatmzn ana izgileri ve yaknda Erzurum' ce bir vilayet kongresi aacamz ve bu kongreden karar alarak btn ark vilayetlerinden cek murahhaslarla byk bir kongre toplayacamz bildirdik. Karabekir Paa yolumuzun hak uunu ve mdafaadan baka are bulunmadn syledi ve bize yardm edeceine sz verdi. Pa t ve yeni kuvvetle ayrldk." tte yine bugnlerde Samsun'a kar. Mustafa Kemal Pa-a'y en iyi anlayan ve onun emrinde illi hizmete koan kumandanlardan birisi oldu. Millet ordusunun doudaki ksmnn banda Ermenistan 326 zaferini kazanarak krk yl en korkun dman elinde strap eken Kars, Ardahan ve Artvin' tard ve douda Anadolu'nun btnln salad. Bu zaferden sonra Karabekir'in ad bir efs n gibi yurda dald. Bu asil ve kibar kumandann adndaki heybet iitenlere, dostsa gven, dmansa hayet veriy u. Heybetli ad ile ince ve zarif benlii arasndaki bu fark hususi hayat ile vazife te lakkisi arasnda da her zaman grlmt. Hususi hayatnda yumuak ve merhametli bir insan, ordusunun banda elik iradeli bir kuma ndand. Trk milletine inanc sonsuzdu, milliyetilikte en kk bir taviz kabul etmezdi. O lmyle Trk milleti byk bir evladn, Halk Partisi deerli bir rknn kaybetti. Ne ka dir. , ULUS GAZETES 'Memleketi iin, hayatm hie saymaktan ekinmedi'

Byk Millet Meclisi Bakan General Kzm Karabekir'in vakitsiz edebiyete gmesi ile, Tr ti temiz ve vefakr bir evldn, Trk ordusu anl ve baarl bir komutann kaybetmi bu Dn le zeri kara haber azdan aza yaylrken, bu beklenmeyen lmn uyandrd hayre umak mmknd. Son gnlerde General Kzm Karabekir'in her zamandan daha takn bir enerji ndelikle eitli sahalara yaylan bereketli faaliyetini yakndan takip edenler, ecelin o na byle ansz bir suikast hazrlam olduuna bir trl inanmak istemiyorlard. Merhum Byk Millet Meclisi bakam memlekete hizmet akndan ilham alan bir vazifeperverli k hummas iinde gzlerini bu fani dnyaya kapad. Vazifeye ballk, vatanperverlik ve samimilik hasletleri 327Karabekir'in ahsiyetini sekinletiren vasflanndand. Kendince bir vazife saylan bt e ciddi bir alka ile sarlr, byk kk fark yapmakszn uramaktan, didinmekten ve a Memleketin selmeti iin hayatn istihkardan ekinmeyen bir vatanperverlikle milli mcadel nin mmtaz kahramanlar arasnda en n safta kendine lyk yeri ald. Btn mr boyunca as ol olarak yaad. Bu hal onun siyasi hayatn daima ikinci plnda ve glgede brakmt. Si tla fiilen alkasn kestii mddete de, ark cephesinin muzaffer komutan olarak halkn g z yerini muhafaza etti. 1939'dan sonraki meclis hayatnda gnlk politika labirentleri nden kendini uzak tutabildii nis-bette etrafndaki ihtiram kalesi geniler ve kesiflei rdi. Onun mstesna gnlerde stn grevler yklenmeye namzet ahsiyetinin geici siyasi mc unda ziyan edilmesine kimsenin gnl raz deildi. kinci Dnya Harbi'nin sona ermesiyle balayan etin intikal devrinde General Kzm Karabek r yeniden mill bir sembol haline ykseldi. Geri profesrleri vastasyla solcu totalitari min yurdumuzun btnl ve bamszl aleyhine ynelen kasd aa vurulunca Meclis'te D silesiyle Karabekir'in sz ald grld. Milli Mcadele'de Dou blgemizi dmanlarn tas arm olan anl kumandan, o gnlerin yenilmez snr bekisi hviyetiyle Meclis krssnde ndalarmzn saysz fedakrlklaryla korunmu ve elde edilmi olan haklarmzn inetil clis'in ve milletin sarslmaz azim ve karanna tercman oldu. Memleket ok partili demokrasi hayatna girerken de General Kzm Karabekir mill birlii h r trl sarsnt itimal-lerinden ve vatan muhtemel tehlikelerden koruma kararn 328 aka belirtmi olan Halk Partisi'ne balln ifadede asla tereddde dmedi. Onun iin dta idi. Btn mrnce nlemeye alt bir istil tehdidi solcu totalitarizm hviyetin eniden belirmiti. Byle bir zamanda en acil tedbir, i nizamn ve mill birliin korunmas i. General Kzm Karabekir, bu parola ile kendini seven, tanyan, hizmetlerini bilen k adirbilir Trk halknn gvenini kazand. Gzlerini bu fani dnyaya kaparken de, bu gvenle evrili olarak ebedi istirahatghna gidi or. Onun vatan sevgisi btn temizlii ve derinlii ile yeni nesillere emanettir. Fani v arln teyi ederken, ebediyete kadar memleketin selmeti zerinde titreyeceine emin old aziz ruhunu sayg ile selmlar, Byk Millet Meclisine, Trk ordusuna, btn lk ve mestek erin taziyetlerimizi sunarz. StLAH ARKADALARININ AZINDAN KARABEKR ? Fahrettin ALT AY: "Merhum byk bir asker ve vatanperverdi. Asil karakteri ile kmil bir insan tipini te msil ediyordu..." Eyp DURUKAN: "Hayatmn birok safhalarnda bu tarih Trk'n ehresi parldar. Ne yazk ki gzlerimden mam kendisi hakknda ok istediim bir yazy kaleme almama mani oluyor" "Bu eski silh arkadamn lm haberini byk teessrle rendim. Kendisiyle ok eskiden b adalmz olmasna ramen vatan vazifesi bizleri hep ayr cephelerde bulunmaya mecbur etm ektepten balayan arka329dalgmz bu yzden uzun mddet sadece diyardan diyara bir selmdan ibaret kalyordu. M Mcadele yllarnda idi. Onun ark Cephesi'nde kazand bize Kars', Ardahan' kazandran ferlerini duyuyor ve kendisini tebcil ediyorduk. Neden sonra zmir'in istirdadm mteak ip zmir'de bulutuk. Evlenmesinden az nce idi. Merhum byk bir asker ve vatanperverdi. Asil karakteri ile kmil bir insan tipini tem sil ediyordu. Hi phe yok ki btn hizmetleriyle memleketine ok yararl olmutur." Emekli Orgeneral FAHRETTN ALT AY Burdur Milletvekili Dnya hakiki bir insan kaybetti "Karabekir Paa hakikaten byk kymetli ve bilhassa memleketin dar zamanlarnda kayb deri

tesirler brakacak bir adamd. Karabekir'le arkadalm ok, ok eskidir. Daha ziyade st a yllarnda kendisiyle yakn temaslm oldu ve bunun neticesinde Kzm Paa'nn ahs d arp yllarnn kh saadet, kh meyusiyetle dolu gnlerinde bamzdan birlikte gemi olan la bu dostluk gitgide kuvvetlendi ve birbirine perinlendi. Onun dnyadan gp gitmesiyle kalbimde hasl oluveren engin bolua baknca bam dnyor ve hayaller, hatralar beynimi birbirine karyor. Onun lm ile ben byk bir arkadam, memleket, kendisini ok seven a da hakiki bir insan kaybetti." : Emekli General REFET BELE stanbul Milletvekili Memlekete tarih baarlar kazandrd. "Kzm Karabekir Paa ile derin tanklm yoktur. 330 Kendisi hakknda t Harbiye'de bulunduumuz zamandan beri alkanl, cesareti ve askerli nda daima iyi szler duymuumdur. Karabekir Paa ile asl ahs temasm^stikll Sava sralarnda Ankara'da ve cephede olmu r tevcch vard. Bazen buluur, eitli meseleler hakknda grrdk. Askerlik sahasnd e tecrbesi hakikaten memlekete byk tarih basanlar kazandrmtr. Kzm Paa'nn lm nlar iin deil, btn memleket iin byk bir kayp olmutur." Milletvekili Emekli General NAC ELDENZ Asker, onun azmini hayranlkla izlerdi, "Kzm Karabekir Paa ile arkadalmz ok eskidir. Kendisiyle yllar evvel, iki gen mek Fatih Askeri Rtiyesi'nde tanmtk. Karabekir'e ait saysz hatralarm arasnda Balkan Har-bi'ne ait olanlar bilhassa nemli b r mevkie sahiptir. Kzm Paa, Edirne'de o zamanlar 10'uncu nizamiye frkas Erknharp rei idi. Ben de kale topu kumandan refiki idim. Btn askerler bu kymetli kumandann alma tine ve ngrrlne hayranlkla bakarlard. Karabekir Paa ile Edirne'de alt ay beraber malm akbete uramas zerine ikimiz beraber esir olduk ve Sofya'da yine birlikte, birka ac taraf olan alt ay geirdik. Karabekir esarette iken dahi, maiyeti kendisine, aynen bir harp sahasnda kumanda ediyormu gibi itaat ederlerdi. Hayatmn birok safhalarnda b tarihi Trk'n ehresi parldar. Ne yazk ki gzlerimden muzdarip olmam kendisi hakknda tediim bir yazy kaleme almama mani oluyor. Kzm Karabekir Paa'nn lm ile ahsen ur 331anlatabilirim? z aabeyimi kaybetseydim bundan daha fazla teessr duyamazdm." Emekli Tmgeneral EYP DURUKAN Hatay Milletvekili Hepimize rnek olmu bir insand "Kuleli dadisi'nden itibaren arkadam olan merhum Ka-rabekir, daha mektep sralarnda ky et ve faziletiyle hepimize numune olmutu. dad, Harbiye ve akademide daima birincilii muhafaza etmi, ilmiyle, ahlkiyle, cidden mmtaz bir insand. Ordu hayatnda da hi bozul akszn, ayn kymetle memlekete byk hizmetler yapm, memleketi iin daima yrei arpan tan evld idi. Siyasi hayatnda da daima dncelerini ak ifade etmi, kanaatlerinde tem emleket iin hayrl olaca imann tamtr. Hlsa saf ve ahlk mcessemi bir arkada ve duygulu arkada daima kalbimizde yaayacaktr." Emekli Orgeneral CEML CAHD TOYDEMtR stanbul Milletvekili 332 KAZIM KARABEKR PAANIN YAYINEVMZCE IKAN DER ESERLER 1 - stiklal Harbimiz (Byk Boy 2 cilt) 2- Paalarn Kavgas- inklap Hareketlerimiz 3- Paalarn Hesaplamas-stiklal Harbine Neden Girdik?. Nasl Girdik? Nasl dare Ettik?. 4- ttihat ve Terakki Cemiyeti 5- Ermeni Dosyas 6- Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, Nasl Girdik, Nasl dare Ettik? (Kk Boy 4 Cilt) Bu Seriden kacak Eserler 1-Krt Dosyas 2- zmir Suikasti Davas 3-Ankara'da Sava Rzgarlar-CHP Grup Tartmalar