1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi 11. KTAP 1180 - 1235 Cengiz Han

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/

BZMKLER............................................................................................................................. 2 Ouzlar Kirmanda................................................................................................................. 5 Trk aknlar........................................................................................................................... 8 Esaret.................................................................................................................................... 11 Brte ve Nokerler ................................................................................................................. 16 Brte Karlyor .................................................................................................................. 17 Polove Danslar .................................................................................................................. 19 Dou Roma zor durumda ..................................................................................................... 21 bn Rt ................................................................................................................................ 23 Nakibendilik ....................................................................................................................... 25 Bat Avrupada Endls Etkisi............................................................................................. 28 Haham Moses bn Maimon .................................................................................................. 30 Suhreverdi ............................................................................................................................ 32 Amida Buda.......................................................................................................................... 35 ogun.................................................................................................................................... 40 Rum Seluklu Devletinin Paralanmas............................................................................... 44 Kehanetler ve sylentiler...................................................................................................... 46 Baba oul mcadelesi........................................................................................................... 48 Karimi................................................................................................................................... 50 Kuds Mslmanlarn .......................................................................................................... 51 III. Hal Seferi................................................................................................................... 54 Cengiz Han........................................................................................................................... 58 II. Kl Arslan oullarna sz .............................................................................................. 62 geiremiyor........................................................................................................................... 62 Fransa Krall Topraklarn Bytyor............................................................................... 65 Byk Seluklularn sonu .................................................................................................... 67 Halk Yanna ekmek .......................................................................................................... 70 Asrn Sonunda Bat Avrupadaki ......................................................................................... 73 Gelimeler ............................................................................................................................ 73 II. Rknettin Sleymanah ................................................................................................... 76 Hanedana dardan dokunulamaz......................................................................................... 78 Cengize in unvanlar......................................................................................................... 81 Gyaseddin Keyhsrev Dou Romada................................................................................ 84 Tatarlarn Sonu..................................................................................................................... 86 Baliyuntu ............................................................................................................................ 87 Ong Hann Sonu ................................................................................................................... 89 Mool Ordusu ...................................................................................................................... 91 Sleymanah ve Kralie Thamara........................................................................................ 92 Kaplan Postlu valye ......................................................................................................... 95 Sleymanah ve Alienorun lmleri................................................................................... 97 Yeni Gler .......................................................................................................................... 99 Latin mparatorluu............................................................................................................ 102 nsan Eti ile Beslenme........................................................................................................ 106 Rum Seluklu taht yeniden ............................................................................................... 107 Keyhsrevin ...................................................................................................................... 107 slam uygarl devam ediyor............................................................................................. 110 Gkmoollar....................................................................................................................... 112 Delhi Sultanl .................................................................................................................. 114 Antalya, Rum Seluklularnn ............................................................................................ 115 Cengiz Han rgtlenmesi .................................................................................................. 117

ktidara ortak olmak isteyen aman ................................................................................... 119 Harzemah Halife ekimesi ............................................................................................. 121 Muhiddin Arabi .................................................................................................................. 125 Hal Seferlerinin Sonular ............................................................................................... 128 Cengiz Yasas..................................................................................................................... 131 Harzemahlar gittike Gleniyor...................................................................................... 133 Cengiz Han inde ............................................................................................................. 136 Mutluluk Nedir? ................................................................................................................. 139 Magna Carta ....................................................................................................................... 141 Papa ktidarda..................................................................................................................... 144 Anadolu Kentlerinde rgtlenme ...................................................................................... 147 Ahiler.................................................................................................................................. 149 Anadolu Seluklularda Para ............................................................................................... 153 Hindistanda Trkler .......................................................................................................... 155 ki Okyanus arasnda Trke.............................................................................................. 156 konuuluyor........................................................................................................................ 156 ran Trkleri ....................................................................................................................... 157 Anadolunun Trklemesi .................................................................................................. 159 Trkiye ............................................................................................................................... 163 Anadoluda kaynama ........................................................................................................ 166 Anadoluda mimari deiim............................................................................................... 169 Trk Kadn ........................................................................................................................ 171 ktidar ................................................................................................................................. 174 Dou Roma mparatorluunda........................................................................................... 175 okuryazar olmak ................................................................................................................. 175 Cengiz Batya Yryor....................................................................................................... 177 Harzemahlarn sonu .......................................................................................................... 180 Anadolu Seluklu Taht Alaeddin ...................................................................................... 182 Keykubatn........................................................................................................................ 182 Moollar Ceyhunu Ayor ................................................................................................ 185 Moollar ve Trkmenler .................................................................................................... 187 Gebe Aknlar slamn yaylmasn durduruyor ............................................................ 188 Mool Ordular Rus Steplerinde ........................................................................................ 190 Fahreddin Berhamah......................................................................................................... 193 Mool Balyozu................................................................................................................... 195 Batda Moollar ................................................................................................................ 197 Mool istilas ncesi Rus Stepleri...................................................................................... 199 Cengiz hann lm .......................................................................................................... 201 Yeni Mool Han gedey .................................................................................................. 204 Franszca............................................................................................................................. 206 Moollara kar birleme yerine birbiri ile ekime........................................................... 208 Kabbala............................................................................................................................... 217 11. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 220

Ouzlar Kirmanda
Ouz beylerinden Dinar, Merv ve Serahs kentlerine hakimdi. Harezmah devlet bakan Sultanah bu kentleri ele geirince, buradaki Ouzlar daldlar. Bir ksm Kirmana, bir ksm Farsa gitti. Farsa gidenler buradaki soydalar ile kaynatlar. Kirmana gidenler ise Kirman Seluklu devletinin zayflndan faydalanarak Kirmana hakim oldular. Atabek Kutbeddin Muhammed, Kirman ordusu ile Ouzlarn zerine yrd, ama malup oldu. Ouzlar pek ok insan ldrdler. Atabek bakent Berdesire dnmt. Yollar Ouzlarca kesilen Berdesirde alk ve susuzluk balad. Ouzlar Kirman iinde dolayor ve her gittikleri yerde binlerce insan ldryorlard. 1180 ylnda Kirmanda mthi bir ktlk oldu. Berdesirde yiyecek hibir ey kalmad, halk alktan kedi, kpek ne bulursa yemeye balad. yle bir an geldi ki kimsede lleri gmecek hal bile kalmad. nsanlar lmden korkmaz hale geldiler. Bu srada sfr tketmi olan Melik II. Turanah, Ouzlarla bar yapmak ve onlar da tabas iine katmaktan baka are bulamad. Ouzlar resmen Kirmanl olmulard. Ama durmuyorlard. Nesa ve Nermair vilayetlerini basarak, buradaki halk ldrdler, yamaladlar. Sonra da geri kalanlara topra ekmelerini ve imar faaliyetlerinde bulunmalarn emrettiler. 1181 ylnda Ouz Trkleri bir frsattan yararlanarak Berdesire girdiler. Evlere, pazara, kervansaraylara saldrdlar. Ne bulurlarsa yamalayp, dnp gittiler. Trkler artk Kirmanda kendilerine kar duracak bir kuvvetin olmadn anlamlard. Akllarna eseni ve canlarnn istediini yapyorlard. Kirman byk bir anari ve terrn iinde alkalanyordu. 1181 ylnda Macar kral III. Bela, Dalmaya, Hrvatistan ve Sirmium blgelerini eline geirdi. Srp jupan Stephan Nemanya da, Dou Roma imparatorluundan koptu. mparator Manuel Komnenosun lmnden beri Constantinopoliste iler karkt. 12 yandaki mparator II. Alexios Komnenosun annesi ve taht naibi Maria, Latin asll bir Antakyalyd ve mparator Manuel ile evlenmeden nce Xene (yabanc) isimli bir manastrda rahibeydi. Mariann babas Antakya Prensi Raymonddu. Constantinopolis halk, talyan ve Frank asll yani Latin tccarlara I. Manuel'in salad ayrcalklar nedeniyle, ar rahatszd. Halk Maria'nin kocasndan daha fazla ayrcalklar vermesini bekliyordu ve bu gerekleti. Antakyal Maria lm kocasnn yeeni olan ve Hal Kuds Kraliesinin amcas olan bir baka Alexios'u kendine ba danman seti. Yeni badanman da Latin yanlsyd. ok gemeden Constantinopolis'de Alexios'un Antakyal Maria'nn sevgilisi olduu sylentileri yayld.

Gen mparator II. Alexios'u tutanlar, taht naibi anne imparatorie ve kuzen aleyhine, bir komplo dzenlediler. Bu komplonun banda II. Alexios'un kz kardei Maria bulunuyordu. Bu komplo, hemen, taht naibi mparatorie Maria tarafndan renildi. Komplo liderleri kap Ayasofya'ya sndlar. Fakat taht naibi Ayasofya'ya snma hakkn tanmad ve komplocular alp getirmek iin saray muhafzlarn yollad. Bu bir dini snma hakkyd. Bu hakk korumak iin Ortodoks Patrii araya girdi ve komplocular cezalandrlamadlar. Fakat mparatorie Antakyal Maria bu sefer Ortodoks Patrii'ni, ehir surlar dnda, bir manastra kapatrd. Halk, Patrii, kald manastrdan omuzlar stnde tayarak ehre geri getirdi. Bu srada vergi defterleri de yakld. Halkn taht naibinden honutsuzluu daha da artmt. mparatorie Mariadan memnun olmayan Komnenos ailesi, mparatoru tahtndan drmek iin eitli giriimlerde bulunuyor, ama baarl olamyordu. Kendilerine lider olarak eski mparator Manuel Komnenosun amcasnn olu Andronikos Komnenosu setiler. Andronikos, macera sever ve kendi bana buyruk bir kiiydi. Yaad ak maceralar ile de nlyd. ok iyi bir eitim grmt. evresindekiler tarafndan sevilirdi. Cmert, esprili ve cesurdu. Feodal aristokrasinin ve Bat yanls siyasetin dmanyd. Daha nceden beri mparator Manuel Komnenosa kar tavr koymutu. Bu nedenle eitli srgnlere yollanmt. Kendinin de Badata ve Rus kralnn yanna kat zamanlar olmutu. 1182 ylna geldiimizde, Karadeniz kysnda sakin bir hayat yayordu.

Kralie Maria

Andronikos Constantinopolise doru yola kt. Kuvvetleri yolda byye byye 1182 ilkbaharnda Kadkye geldi. Maria ve sevgilisi Alexios, Dou Roma donanmas ile onun boaz geiini engelleyeceklerini sandlar. Ama donanma da Andronikosun saflarna katld.

Bu srada Constantinopoliste isyan kt. Mariann sevgilisi Alexiosun gzleri oyularak hapse atld. Halk Latin ev ve iyerlerini yamalad. Andronikos Komnenos ( Kommenos) 2 Mays 1182 de Konstantinopolis'e kurtarc gibi girdi. Ya 64d ama bunu gstermiyordu. Andronikos halk tarafndan nerede ise bir tanr gibi karland. Halk sokaklara dklp taht naibi Kralie Antakyal Maria aleyhine gsteri yapmaya balad. Andronikos, fiilen iktidar yetkileri olan Antakyal Maria'y ve sevgilisi Alexiosu taht gcnden uzaklatrd ve yetkiyi slendi. Constantinopolis halk durulmuyordu genel olarak tm yabanclar aleyhinde gsterilerine devam edip bu sefer ehirde bulunan Latin aslllar ldrmeye balad. ok sayda (on binler) Latin asllnn, zellikle Venedikli tccarlarn, ldrld bildirilir. ktidar fiilen eline geirmi olan Andronikos bu katliama adeta seyirci kald. Sarayn eski glleri Andronikos tarafndan elimine edilmeye baland. mparator II. Alexiosun kz kardei Maria ve kocas birden bilinmeyen bir nedenle ld. Herkes bunun zehirlenme olduunu konuuyordu. Andronikos, II. Alexios'u annesinin idam kararn imzalamas iin zorlad ve Antakyal Maria zindan hcresinde boularak ldrld. Mariann ldrlmesi bahanesi ile Macar kral III. Bela, Srplarn ibirlii ile Belgrad, Ni ve Sofyay yamalayp, tahrip etti. 1182 ylnda Selahaddin Eyyubi Diyarbakr ve Silvan kalelerini ald. Dou Anadoluda Eyyubi ve Seluklu menfaatleri yeniden atmaya balamt. Bu iki devlet arasndaki ilikileri tekrar gerginletirdi. Ayn yl Selahaddin Eyyubi Musulu kuatt ise de alamad. 1183 ylnda saraynda Kirman Seluklu meliki II. Turanah, hizmetinde olan biri tarafndan yatanda ldrld. Yerine II. Muhammedah Kirman tahtna kt. II. Muhammedah tahta ikinci defa kyordu ve 15 yandayd. II. Turanah lnce, Trkler onunla yaptklar anlamay geersiz sayarak, tekrar talan ve yamaya baladlar.

Trk aknlar

7. kitapta Trk Budunun Trkleri veya Tm Orta Asya Gebeleri adl bahiste anlatlan Trkler ile 10. Kitabn sonuna doru ve az nce anlatlan Trkler arasnda davran ve karakter asndan bir benzerlik yokmu gibi grlmektedir. Bunun pek ok nedeni vardr. Bu nedenler aada sralanmaya allacaktr. Artk yerleik dzen ile i ie bir yaama geildiinden, Trkler, gebe zelliklerini kaybetmeye balamlard. Daha nce bahsedildii gibi, akraba ailelerden kurulu eitliki, kabile yaps deimiti. Kabileler iinde hem servet farkllamas artm ve hem de artk yerleiklerle i ie olan yaam sonucu, snfsal yap gebelere de szmt. Zengin aileler kendilerini Kara budunun dna atmlar ve kendilerine bal yeni boylar oluturmulard. Artk sz konusu olan sadece ihtiyalar deildi. Zengin olmak, bakalarnn malndan daha fazla pay alnmak isteniyordu. Zengin olmann da bilinen tek yolu bakalarn smrmek, gasbetmek, hak hukuk tanmamakt. Yaamak iin savamann yerini daha fazla kazanmak iin savamak almt. O zaman da ortadan adalet denen duygu kalkp, gitmiti. Her an lmle yz yze yaanan bir hayat, onu dizginleyecek ahlak kurallar da olmaynca, etraf iin ykc, yok edici oluyordu. aman dini etkisini kaybetmi, onun yerine de Mslmanlk tam olarak gelip oturamamt. Ama toplumsal menfaatten kiisel menfaate dnmt. Eskiden kabilesi (byk ailesi) iin cann riske atan savalar imdi bireysel kazanlarnn peine dmt. Eskiden savatan kazanlanlar herkese uygun bir tarzda datlrken veya datlmayp, herkesin ele geirilenlerden faydalanmas salanrken, imdi elde edilen ganimetin byk bir ksm, nerede ise hepsi, savalarn bandaki eflere (beylere) gidiyordu. Savalara kalan, karnlarn doyurmann dnda, hemen galibiyetten sonra yapabildii yama kadard. Bundan nce gebe belli bir corafi snr iinde dolar, bu snr iinde yerleiklerle temas kurard. Yani herkes nerede ise birbirini bilirdi. Gebe, yerleikleri sonuna kadar soymaz, ona ktlk etmez, kendisinden ok korkmamasn salamaya alrd. Gebeler ayn yerleri belli aralklarla ziyaret edeceklerdi. Bunun da bilincinde idiler. Amalar zm yemekti, yoksa bacy dvmek deil. imdi ise gelip, geiyorlard. Bu topraklara bir daha gelecekler mi yoksa gelmeyecekler mi, bilen yoktu. Bu nedenle sonuna kadar soyuyorlar, ne isterlerse alyorlar ayrca, kendilerine direnilmemesi iin ellerinden gelen korkuyu da yaratyorlard. Dier yandan yerleiklere kar bir dmanlk duygusu da belirmeye balamt. Yerleik, gebeyi barbar buluyordu. Yani 8

bilgisiz, aklsz, kltrsz, adap bilmez, erkan bilmez, zetle hayvandan biraz hallice buluyordu. Halbuki gebeler ok gururlu insanlard, yaam biimlerini severler ve ondan kopmak istemezlerdi. Yerleiklerin bu kendilerini alaltc sylem ve davranlar, onlarda kzgnlk ve ben sana gnn gsteririm duygusu yaratyordu. Yerleikler, snfl toplumun ve dinlerinin etkisi ile ok uzun zamandr karc, zalim ve kendilerinden bakasna sayg gstermez olmulard. Trkler, yerleik devlet ve rgtlenmelerle temas ettike, yerleiklerden her frsatta ikence, ktlk ve hie saylma gryorlard. Bu da onlarda, benzer duygularn yeermesine sebep oluyordu. Trk topluluklar da acmakszn yerleikleri bulduklar yerde eziyorlard. Hele son 3 4 yzyldr, Mslman Araplarn Trklere yaptn kimse kimseye yapmamt. ocuklarn esir alnmas, esir olamayacak olanlarn yal, gen, ocuk, kadn demeden ldrlmesi; Savalarn ikence ile ldrlmesi; Kadn erkek demeden rzlarna geilmesi: eitli ve akla hayale gelmez ikenceler, ite btn bunlar Trkleri deitirmiti. Szl anlatmn youn olduu Trkler, bu ktlkleri duyarak yetiiyorlard. Menkbelerde, ocuklara sylenen masallarda kendilerine yaplan ktlkler vard. Sylenen atlar artk acnn atlaryd. arklarda kendine gven, gurur, nee yerini ac ve vurdumduymazla brakmt. Yerleik ordular, paral askerlerin ordularyd veya kle ordularyd. Paral askerlik baka karnn doyurma aresi olmayanlarn veya insan ldrmekten zevk alanlarn yapaca bir itir. Bir insan ldrmekten, ac ektirmekten zevk alyorsa, artk o insann nnde hibir deer kalmam demektir. Zamanla, ihtiya nedeni ile paral asker olanlar da, lmle i ie yaaya yaaya bu kalba benzerlerdi. te bu tip ordularla beraber ola ola, onlarla savaa savaa, onlarn arkalarnda braktklar mezalimi gre gre Trk aknlarn yapan topluluklar da onlara benzemeye balamlard. Sonra bu tip psikolojik defolarda adettir, kk bir defolu davran peinden daha byn getirir. Sonra da olay kanksanr. Beyin insan rahat ettirmek iin kendine bir kalp bulur. Yapan kiinin kendi tarafndan bu tip davranlar normal davranlarm gibi grlmeye balanr. Tabii yukarda anlatlanlara din boyutunu da eklemek gerekir. aman dini, daha nce defalarca anlatld gibi, bu dnya ile te dnyann birliktelii zerine kurulmutu. Atalarnn ruhlar, br dnyadan onlar gzlyor, ilerine karyor, yardm ediyor, onlar yarglyordu. lmek, Atalarnn yanna gitmek ve orada saygn bir yere sahip olmak bir Trk iin her eyden nemliydi. Onun iin lm, istenen, ama savaarak varlmas daha makbul olan, dn dernekle gidilecek bir hedef di. Sonra birden aman dininden Mslman dinine getiler. Mslman dininin ne olduunu bile bilmiyorlard. Trklerin dinini bilen Mslmanlar olabilmesi iin daha yz yllar gemeliydi. Hatta o zaman bile ne yaptklarn, neye inandklarn tam olarak bilemeyeceklerdi. Bylece Trkler aman dininden tam kopamam ve yeni dine tam inanamam olarak, deer yarglarn ve doru bildiklerini kaybeden veya nemsemeyen bir duruma dmlerdi. Mslman dini Arapa idi, anlamyorlard. Zaten okuma alkanlklar olmadndan da okumuyorlard. Okusalar da anlayacaklar bir eyde yoktu. Onlar yine gezginci vaazclarn szl anlatmlarndan anladklar kadar Mslman olmulard. Kabilelerinden koparlan ve kabile dnda isimleri olmayan insanlar bireyselleirler. imdi bir de buna Mslman dininin bireysellii tevik edici ve bireysellik dnda bir davran benimsemeyici retisi eklenmiti. Eskiden aman dini mensuplarn doru davranmaya iten nedenlerin banda her eyin bir ruhu olduu, br dnyada bu dnyada olduu gibi kabile kabile yaand, bu dnyada yaplan ktlklerin ve dmanlklarn br dnyada da devam

edecei, atalarn ruhlarnn kiileri izledii ve br tarafa gnce atalarn kiilere hak ettikleri gibi davranaca inanc vard. imdi bu inan bitmiti. Yerine, ahiret gn, sevap ve gnahlarnn kiisel olarak tartlaca bir platform konmutu. Savalar zaten kendilerini belki din uruna savayor zannediyorlard. Yani sevaplar ok bykt, hibir gnah bu sevab silemezdi. Hele savata len savalar zaten gnahna bakmazszn dorudan cennete gidiyorlard. Bunlar Mslman olanlard. Mslman olmayanlar ise eski balarndan kopmu olarak kendi kurallarn etraflarnda yaplanlara bakarak koyuyorlard. Yani atalarnn denetimi dna km Trkler, yerine yeni deer yarglar konana kadar dizginlenemez olmulard. Trklerin bu blmlerde anlatlanlar kadar ktlk yapp yapmadn veya bu kadar kt olup olmadn anlamak iin bir de una bakmak gerekir. Tarihi yazan yerleiklerdir. Hele Mslmanlar daha nce anlatld gibi Trkleri, hadislere ve Halife merin anlatmlarna bakarak Yecc, Mecc sanyorlard. Yani onlar iin Trkler Mslman dininin en kt dmanlaryd ve hatta bu dini ortadan bile kaldrabilirlerdi. Onun iin yerleiklerin ve zel olarak Mslman tarihilerin bu konuda anlattklarna pek itibar etmemek gerekir. Trkler mutlaka yukarda saydm sebeplerle daha nce bahsettiimiz karakter yaplarn ve davranlarn bir miktar deitirmilerdi. Ama anlatlanlar kadar ktlk yapm olacaklarn biz sanmyoruz. Buradaki en nemli dayanamz, daha nce anlatlan gebe yapsnn insanlarn iine ilemi olacana ve yle kolay kolay bozulamayacana olan inancmzdr. ler ne yerleiklerin yazd kadar ktdr ve ne de hibir ey olmam demek deildir. Ancak bundan sonra Trkler hakknda akl yrtrken aklda kalmas gereken yukarda anlartlan normal d durum deil, 7. Kitapta anlatlanlar olmaldr. evre koullar her eyi deitirebilir. Trklerin burada anlatlan davran biimi de buna bir rnektir. Trkler hem beylerine yabanclamlard ve hem de kendi kurduklar devletlere yabanclamlard. Ayn zamanda yaam tarzlarna da yabancydlar. Eskiden arada srada ve o da var olabilmek iin yaptklar yamalar imdi srekli yapyorlard. Trklerin durulmas iin epey bir zaman gerekecekti. Zamanla slam dini ile eski dinleri amanizmin bir sentezine varacaklar ve bu sentez onlar durduracakt. Tabii unu da unutmamak gerekir. Bulunduumuz ada Trk at-ok-kuvvet lemesi ile yenilmezdi. Daha nce de defalarca anlatld gibi ve burnu bile kanamadan ordular databiliyordu. Bu teknik stnlk Trkleri gururlandrm, kendilerine olan gvenlerini arttrarak bir anlamda onlar dizginlenemez yapmt. stnlkleri onlar yoldan karrken, onlar tekrar yoluna sokabilecek ne bir felsefe, ne de bir merkezi g vard. Halbuki ateli silahlar yola kmt. Birka yzyl iinde Trkn o dayanlmaz stnl sona erecekti. Ateli silahlar ve slam-aman sentezi birlikte, Trk tekrar mecrasna sokacakt. Yeniden dengeler kurulana kadar, her merkezi devlet iin Trkler problemdi. nce ya devlet kuracak veya devletin kurulmasnda barol oynayacaklard. Peinden de dzen adna katledilip, srleceklerdi. Bunu Gazneliler yapmt, imdi Seluklular yapyordu.

10

Esaret

Moolistan stepleri

Bozkr yasas belliydi, Timuin byynce ailesini ala mahkm etmi olan Tayiutlardan cn alacakt. Tayiut (Yayiyut) efi Targutay Kiriltuk, 1182 ylnda Yesgey ailesinin yaamakta olduunu ve Timuinin gn getike yiitletiini renince, ylann ba kkken ezilmeli diye Hoelun anann ailesine saldrd. Saldr karsnda herkes darmadan oldu. Tayiutlar Timuini aryorlard, dier aile yeleri ile bir dertleri yoktu. Timuin atna atlayp ormana kat. Timuinin ormana katn anlayan Tayiutlar, orman sararak Timuinin kn beklemeye baladlar. Timuin dokuz gn ormanda kaldktan sonra alk ve skntdan ormandan kmak zorunda kald. Mool tarihine gre Timuin ormandayken, Gk Tanr Timuine yardm etmek iin sihirli bir dille haberler yollayp, tutaca yolu gstermiti. Timuin dokuz gn sonunda ormandan kt ve Tayiutlar tarafndan yakaland ve esir ettiler. Kamasn diye boynuna ve bileklerine kelepeler takld. Tutsak olan Timuini her gece bir Tayiut ailesi kendi adrnda tutup, kamasn diye gzetliyordu. Sldes boyu Tayiutlarn unagan-bogoluydu. Sldes boyundan Sorkan-ira, ailesi ile birlikte, Tayiutlarn arasnda yaayp, onlarn hizmetlerini gryor, st dvp, kmz yapyordu. Sorkan-irann kendi hayvanlar ve yn dolu arabal adr vard.

11

lkbaharda, Onan nehri kysnda, Tayiutlar byk bir len dzenledikleri bir gn, Timuin pek dikkatli olmayan bir Tayiut tarafndan zapt ediliyordu. Timuin adam kelepesi ile vurarak drp, kat. Ancak adam yere derken barp, Tayiutlar uyarmt. Tayiutlar Timuinin peine dtler. Timuin, Onan nehri kysnda sazlk bir yerde suyun iine sakland. Timuini arayanlar arasndaki Sorkan-ira, Timuini grmesine ramen ele vermeyip, bir de aramann sabaha braklmasn salad. Timuinin kelepeleri ile kamas imknszd. Biran nce onlardan kurtulmas gerekiyordu. Timuin gece, Sorkan-irann adrn st dvme sesinden bulup yardm istedi. Daha sonra Cengiz Hann silah arkadalar arasnda yer alacak olan Sokran-irann oullar ila ve imbeyin srar ile aile Timuine yardm etti. Kelepeleri krld, gece yn dolu arabada sakland. Ertesi gn de Timuin yine Sorkan- ira ailesinin yardm ile kendi ailesinin yanna dnd. Sorkan-ira ona ksr ksran, iki mahmuzundan birini vermi, iki anadan st emmi bir kuzuyu keserek yolluk yapmt. Bu hizmetlerine karlk, Timuin glenip Cengiz Han olduktan sonra, Unagan-bogol olan Sorkan-iray azat edip, onu ayrcalkl zgr bir kii yapt. Daha sonra Sorkan-ira boyu Sldeslerden geri kalanlar toplayarak, Merkitlerin lkesine yerleti Bylece Slderler yeniden zgr bir boy olarak ortaya ktlar. Timuin dnnce aile Tayiut korkusu ile yerini deitirip, Burhan Haldun dana gt. Burhan Haldun Dann esas sahipleri Uryanhat boylaryd. Bu boylar kendilerine ait yerlerde daha nce Borciginlerin yaamasna ses karmamt. Bu sefer de Timuinin pejmrde ailesinin kendi topraklarnda bulunmasna ses karmadlar. Timuin ve ailesi bu dada kstebek ve da san avlayarak yaad.

12

Burhan Haldun Da, http://www.doncroner.net/2008/05/mongolia-khentii-aimag-burkhan-khaldun.html

13

Kralie Tamar

Kralie Tamar

ngilterede Akitanyal Alienor hala hapisteydi. Bu durum ocuklarn phe yok ki ok zyordu. 1183 ylnda Fransa kral VII. Louisnin kz Marguerite ile evli olan, Alienor ve II. Henrinin ocuklar gen Henri, babasna isyan etti. Kardei Geoffroy ve Fransa Kral II. Philippe August tarafndan destekleniyordu. Ancak baarl olamad, Limogeda kuatld ve kamak zorunda kald. Akitanyaya geldi ve orada dizanteriden ld. 1183 ylnda Selahaddin Eyyubi, Badat Halifesi Nasr Lidinillahtan izin alarak, Hasankeyf Artukolu Beyi Nureddin Muhammed ile birlikte Amidi (Diyarbakr) iddetli bir kuatmadan sonra ele geirdi. Hatrlanaca gibi asrlardr, Amid btn kuatmalara dayanmt. Kent Artukolu Muhammede brakld. Bylece Ynaloullar Beylii de sona ermi oldu. Zaten son zamanlarnda Ynaloullar beyliini Beyler deil vezirleri ynetiyordu. Amid Selahaddinin eline getiinde kentte 1.040.000 kitap olan bir ktphane vard. Bu kitaplarn bir ksm 70 deve ile Msra tanmtr. Halife Nasr Lidinillah, Harizmahllar ile mcadele ediyordu. Nasr bir halife devleti kurmak peindeydi. 1183 ylnda fityan rgtnn gcn kendi emellerine uygun kullanmay dnd. rgtn eyhi durumundaki Abdlcebbardan Ftuvvet alvar giydi. Ftuvvet

14

alvar, rgte girmek iin kullanlan bir sembold. Kii bu alvar giydikten sonra Ftuvvet yesi saylrd. Halife Nasr Lidinillah, Ftuvvet yesi olduktan sonra, Ftuvvet eyhi sfat ile en baa geti. Halife Nasr Lidinillah bu kurumun savunduu tresel ilkeleri daha kesin kurallar haline dntrd. Kurumu toplumsal dayanmann bir arac haline getirdi. Buradan yksek evrelerin katld Sarayl bir Ftuvvet geliti. Bu sralarda sarayda oynanan bir oyun, ileride tfek iin temel olacaktr. Sarayda, oyun oynamak iin yay ile fndk ve kk talar atlyordu. Daha sonra boru iinden basnl hava ile atlmaya balad. Giderek de borularda barut gc kullanlmaya baland. Halife sarayda Ftuvvet alvar giymeyenlere bu fndk atma oyununu yasaklad. Halife Ftuvvet rgtnn gcn kendi kontrol dndaki Mslman lkelerde kullanmaya alt. Bu srada Anadoluda ise Grcler hareketlenmiti. Grc Kraliesi Tamarn kocas David komutasndaki Grc kuvvetleri Erzurum nlerine geldi. Burada kent surlar dnda Saltuklu kuvvetleri ile yaplan sava Grcler kazand. Saltuklu kuvvetleri kente geri ekildiler. Ama Grcler kenti kuatmayp, evresini yamalayarak geri dndler (muhtemelen 1183 veya 1184). Grc kralie Tamar (1184 1213) zamannda Grc krall altn devrini yaamtr. Tamar, kral Davidin torunudur. Tamar gneyden ve gneydoudan gelen Trk aknlarna kar topraklarn baar ile korumutur. Onun zamannda Erzincan, Helat, Mu ve Van Grc nfuz sahas iine girmiti. Constantinopolise girmi olan Andronikos, Eyll 1183 de, mparator II. Alexiosla birlikte ortak mparator ilan edildi. Ama 2 ay iinde Alexios boduruldu ve Andronikos tahtta tek bana kald (1183 1185).

15

Brte ve Nokerler

Ailenin dokuz at vard. Belgdey bir ata atlayp ava gittii bir gn, hrszlar gelip ailenin geri kalan sekiz atn aldlar. Geri kalan tek ata atlayan Timuin hrszlarn peine dt. Yolda Borciginlerin Avulat kolundan Naku-bayann olu Booru ile karlat. Timuin atlarnn alndn anlatnca, Booru yardm etmeye karar verdi. ki gen hrszlar uyurken alnan atlar buldular ve kurtardlar. Dnte Boorunun babas Naku-bayan onlara delikanllar, ikiniz daima dost kaln, birbirinizi brakmayn dedi. ki gen bu de uydular. Kardei Belgdeyle birlikte, Timuin kendisine vaat edilen nianlsn aramaya gitti. Dei Seen sznden caymayp, kz Brteyi verdi. Bir de kara samurdan deerli bir krk hediye etti. Brte ile yola kan Timuin, Belgdeyi seninle nker olmak istiyorum diye Boouya yollad. Boou babasna bile haber vermeden atna atlayp, Timuinle birlikte yaamaya geldi. Boou Timuinin ilk nokeri oldu. Byle bir ballk Timuini hem yreklendirmi ve hem de kendine olan gvenini arttrmt. Bu sralarda in, Tatarlara kar denge kurmak iin Yesgeyin kan kardei olan Kereyit han Turulu desteklemekteydi. Timuin kardeleri Kasar ve Belgdey ile birlikte Turul han ziyarete gitti. Giderken de Brte ile birlikte verilen kymetli krk Turul Hana hediye gtrd. Turul Han ziyaret ve hediyeden memnun kalmt. Timuine kuvvetlenmek iin yapaca mcadelelerde ona yardmc olaca szn verdi. Timuin eve dnte bir iyi haber daha ald. Doduunda ona samur derisinden beik hediye etmi olan Uryanhatlardan demirci ariuday olunu noker olsun diye getirmiti. Bu Celmeydi. Grlmektedir ki artk Timuin bozkrda bamsz bir soylu saylmaya balanmtr. Zengin ve soylu bir demirci, olu Celmeyi, Timuinin soyunun yksekliine inand iin onun yanna getirmiti. Boou ve elme, Cengizin yannda daha kimse yokken ilk nkerleridir. Bu nedenle de ok kymetlidirler.

16

Brte Karlyor

Hatrlanaca gibi Timuinin babas Yesgey annesi Hoelun-ekeyi bir Merkitten karmt. Bozkrn sosyal yaam dzenleyen en nemli kurallarndan biri de alnmasyd. Yava yava adamlar oalp, glenmeye balayan Timuinin obasn Toktoann babuluunda Merkit boyu birden bast. Yeni bir Tayiut saldrsna uradn sanan Timuin ve adamlar atlarna atlayp katlar. Brte ve anal (Yesgeyin ikinci kars), atsz kaldklarndan kaamayp, Merkitlere esir dtler. Merkitler Brteyi pehlivan ilgeye kar olarak verdiler. Timuin karsn brakp kamt. Timuin Burhan Haldun dana sakland. Merkitler gidince de dadan inip, Tengriye yakarmaya balad: canm iin bir bit gibi oradan oraya komam gerekti Burhan Haldun danda, bir sincap gibi canm korumam gerekti ok korktum Burhan Haldun da benim fakir canm korudu. imdi ve bundan sonra ona daima kurban sunacam. Oullarma ve torunlarma da kurban sunmalarn vasiyet edeceim. Bundan sonra Timuin, kemerini zp, boynuna ast. Takkesini karp, koluna takt. Gsn yumruklad, dokuz kez diz kt ve daa kmz sat. Bu srada bozkrda dolaan gl bozkr soylularndan biri de Camuhayd. Camuha Bodonarn Carciud boyundan tutsak ald gebe bir kadndan doan kiiden tremi Cadaraday boyundand. Borciginlerin en byk olundan indiinden en saygn kabul edilen Baarinlerden saylrd. Camuha tam bir bozkr soylusu olarak, pek ok deiik kabileden yanna gelmi savalar olan bir kiiydi. Camuhann yannda Timuinin babas Yesgeye bal olan ve babas tarafndan Timuine braklm kabileler de vard. Tabii o Timuini, Timuin onu ayn kabileden ve soydan kabul ederlerdi. Camuha Timuinin ocukluk arkadayd ve onlar ocukluklarnda kan kardei olmulard. Timuin, Merkitlerden intikamn almak ve karlan Brtenin hesabn sormak istiyordu. Bu konuda babasnn kan kardei Turul Han ve kendi kan kardei Camuhay raz etti. Zaten hepsinin nceden gelen kuyruk aclar ve Merkitlerden alnacak leri vard. Kereyit Han Turula bu unvan Tatarlara kar mcadele etmesi iin in mparatoru vermiti. Asl ad Tugin Hand. in imparatoru tarafndan verilen dier adlar Ong Han ve Wang Han dr. Bunlarn iinde en fazla bilineni Wang Han ismidir. Timuin Turul Hann vassal olmutu, babasnn kan kardei de ona 20.000 sava ile yardm etti. Bu birleik g karsnda Merkitler dayanamadlar ve zengin ganimet brakarak katlar. Mool gizli tarihine gre, bu basknla yz Merkit savas ldrld, kadnlarn kar 17

olacaklar kar, kar olamayacaklar kle yapld. Bu kargaa srasnda Timuin kars Brteyi buldu. Kar koca hasretle birbirlerine sarldlar. Merkit zaferi Timuine ykselme yolunu at. Camuha babasndan Timuine kalm olan oymaklar ve adamlar geri verdi. Camuha ve Timuin, Onan nehri kysnda birlikte karargah kurup, eski dostluklarn pekitirdiler. Burada Timuin pek ok yeni efle tant, bunlar arasn da Borciginlerin unagan-bogolu olan Celayirlerden Mukalide vard. Brte geri dndkten ksa bir sre sonra, 1185 ylnda Curci ad verilen bir erkek ocuk dourdu. Daha sonralar Curcinin babasnn kim olduu konusu byk tartmalara yol aacaktr.

18

Polove Danslar

gor Bl destanna dair resim

Karadenizin kuzeyinde ise, Mslman Volga Bulgarlarnn ounlukta olduu Bulgar kenti iyice mamur bir kent olmutu. Bu kentte 1180 ile 1225 yllar arasnda Badat Halifesi adna gm para basld. Bulgar kentinde deri tabaklama ve kunduraclk temeline dayal bir sanayi domutu. Bylece Bulgar izmeleri n yapt ve dnyann her yerinde aranr hale geldi. Ticaret ve sanayileme derken, Volga Bulgarlarna zenginlik gelmiti. Bu sonucunda Tarmda da ilerlemeler kaydedildi. yle ki komular Ruslar ktlk ekerken bu lkeye buday satld. Dou Roma tahtnda bulunan Andronikos Komnenos, devleti canlandrmak iin ok sert nlemler alyordu. Feodal asillerin stnln yok etmek istedi. Devlet memurluklarnn satlmas yntemini yrrlkten kaldrd. Hile ve rvete kar ciddi bir mcadele balatt. Vergi toplamada meydana gelen yolsuzluklarn zerine yrd. Uzun zamandan beridir Dou Roma kyls ilk defa rahat bir nefes almaya balamt. Buna karn Komnenos ailesi Anadoluda, Andronikosa kar cephe alp, kendi aralarnda birleiyorlard.

19

Ancak bunlar yaparken yntem olarak zor kullanyordu. Bunun sonucu olarak Dou Romada suikastlar oluyor, facialar meydana geliyordu. Muhalifleri de ayn yntemi seti. syan ve suikastlar birbirini izlemeye balad. Mukavemet arttka mparatorun sertlii de artyordu. Dou Roma iinden klmaz bir kargaaya srklenmiti. 1184 ylnda aralarnda birleen Rus Prenslikleri Kpaklar yendiler. Ama hemen 1 yl sonra Kpak kar saldrs oldu. 1185 ylna gelindiinde Kiev krallnn banda gor vard. gorun yapt sefer (akn) Ruslar iin ulusal bir destandr. Kiev Byk Prensi gor tam bir Rus kahramandr. Ama bu prens drtte orannda Kpak Trk yani Polovestti ve anadili Trkeydi. Kpak kar saldrsnda, Kpaklar muzaffer oldular. Prens gor esir dt, sonra esaretten kat. Ortaya gor Bl Destan kmt. Bu anonim bir destand. Kpak Trkleri organize bir devlet kuramam olsalar bile, Karadenizin kuzeyine damgalarn vurmulardr. Gelecekte Borodin Polovest Danslarn veya Polove Danslarn besteleyecektir. Bu mehur eserdeki vahi ihtiam ve oynaklk, asrlardr inlilerin Gebe Trk mzii iin syledikleri korkun ve gzel tanmna uymaktadr. Okuyucunun bundan sonra Borodinin Polove danslarn dinlerken gznn nne, bozkrlardaki Trkleri getirmesini umarz. Harzemah Devleti ise artk nerede ise bir devlet olmutu. Seluklu modeline gre kurulmu bir devletti. Fakat Kpaklarla ve Ouzlarla yakn ilikilerde bulunuyordu. Bu iliki etkisi ile gebe taraf Seluklulardan ok daha fazla gelimiti. Hatrlanaca gibi Harzemahlar Seluklarla bouurken, Kpak beylerinin askeri gcne dayanmlard. Harzemahlar evlenmeler yolu ile Kpak Beyleri ile akrabalklar kurdular. Kpak Beyleri devlette nemli grevlere getirildiler. Tekiin kars nl Terken Hatundu. Terken Hatun Kangl Kpak soyundan geliyordu. Terken Hatunun kendi bana divan, veziri, eyaletleri ve askeri gc vard. Askeri gc bozkr insanlarna dayanyordu ve szn her yerde dinletiyordu. Kuzey Horasandaki Yazr Trklerinin Hanlar lnce, bu Yazrlar Terken Hatun sahiplendi. Kendi kabilesi ile len Hann akraba olduunu ileri sryordu. len Hann kardei mer, Yazrlar zerinde hak iddia etti. Terken Hatun bunu kaale almad. mer, kabilesinin han olmay uzun ve skntl bir ekilde bekledi. Bu nedenle ona Sabur Han dendi. Bozkr Trkleri Harzemahlara gelip katlyorlard. Srekli kendilerine katlan bozkr savalar nedeniyle de Harzemah ordusu gn be gn g kazanyordu.

20

Dou Roma zor durumda

Andronikos'un lm

Dou Roma mparatorluu ierde kargaa yaarken, dardan Normanlar tarafndan byk bir tehlike geldi. Norman kuvvetleri Selanik zerine yrd. Norman donanmas da Korfu ve dier baz adalar alarak Selanike geldi. Austos 1185 ylnda kara ve denizden kuatlm olan Selanik Normanlarn eline geti. Norman ordusunun bir ksm Sereze doru, byk blm ise Constantinopolise doru yola kt. Tehlike yaklatka Dou Roma bakentinde tedhi de artyordu. Eyll 1185 de isyan eden halk, mparator Andronikosu ikence ederek ldrd. Bylece Komnenos ailesinin saltanat da bitmi oldu. Andronikos I. Komnenos, bakenti kan glne evirmesine karlk, siyasal sistemde giritii reformlar, mevki ve makam satn yasaklamas, rvet alan grevlileri cezalandrmas ve ayrcalklar ile imparatorluun birliini zayflatan byk feodal soylular ile toprak sahiplerinin gcn krmas, taradaki yaam koullarn iyiletirme ynnde iyi sonular vermitir.

21

1185 ihtilali tahta Angelos ailesinin kmasn salad. Alaehirli olan Angeloslardan Konstantinos, I. Alexiosun kz Theodora ile evlenmiti. Bundan sonra aile, Dou Roma devletinin st kademelerinde grev yapmaya balad. Angelos ailesi zellikle mparator Manuel zamannda byk nfuz kazand ve Dou Roma aristokrasisinin n sralarna kt. 1185 ylnda, Dou Roma tahtna, II. Isaakios Angelosun k (1185 1195), Dou Roma aristokrasisinin tam bir zaferiydi. Yeni mparator alnm olan nlemleri gevetti. Suistimal, rvet ve devlet memurluklarnn satlmas tekrar yaygn hale geldi. Saray masraflar ve buna bal olarak vergiler artmt. Halk yine sefaletin penesindeydi. Byk toprak sahiplerinin servetlerine ise yenileri katlyordu. Norman tehlikesi, komutan Alexios Branasn pe pee kazand iki zaferle ortadan kalkt. Selanik, Korfu ve Dyrrhakhion geri alnd. Macarlarla bir dostluk anlamas imzaland. Isaakios Angelos, Macar kral III. Bela,un kz Margarete ile evlendi. II. Isaakios Angelos, kan srekli isyanlar nedeni ile bir trl Anadolunun kontroln eline geiremedi. Bu durumu deerlendiren Anadolu Seluklular da Batda srekli toprak kazanyorlard. Bulgaristan halk ar vergiler altnda eziliyordu. Bulgaristanda Petro ve Asen kardeler mparator II. Isaakios Angelostan baz isteklerde bulundular. stekleri reddedildi. Bunun zerine Bulgaristanda isyan kt. Kumanlar ve Ulaklar isyan desteklediler. syan ikinci Bulgaristan devletinin kurulmas ile sonuland. Asilere kar Dou Roma, Alexios Branas yollad. Ama o Edirnede kendini mparator olarak ilan edip, Constantinopolis zerine yrd. Constantinopolis nlerinde yaplan savata ld. Anadolunun yeni efendileri olan Rum Seluklular Araplara da Rumlara da tam bir gven duymadklarndan, yerel grevlileri Sryaniler arasndan semeyi tercih ediyorlard. Bu tercih Sryanilere fikri olarak bir yenilenme yaatt. Kimi Arapa konuulan yerlerden, kimi Rumca konuulan yerlerden geliyordu. Bu nedenle ortak bir anlama zemini olan Sryaniceye dndler. Sryanice l bile olsa, zengin bir dildi. Edebiyat ve Tarihi Patrik Michael (Mihail) in yazd eserler salnda Ermeniceye evrildi. Sryani yazarlarn Sryanice yazmalar devam edecekti.

22

bn Rt

bni Rt (Averroes)

Gazaliden sonra, Mslman dnyasnda, felsefe eski nemini kaybetmiti. Yine de baz filozoflar filozofi yapmaya devam ettiler. Kordobada Ebul-Velid ibn Ahmet bni Rt (1126 1198) Gazaliye kar kyor ve filozofiyi dinin en gelimi hali olarak tanmlyordu. bni Rt kad idi. eri hukukun bir uygulaycs, bir ulema olmasnn yan sra filozoftu da. Aristo ile geleneksel Mslman grn kaynatrmaya alt ve bunda baarl oldu. Dinle akl arasnda eliki yoktu. kisinin de yn ayn Tanr idi. Ancak, herkesten de felsefe yapmas istenemezdi. Felsefe sekin bir aznlk iin geerli olabilirdi. Felsefe, byk kitlelere yarardan fazla zarar verebilirdi. Kafalar karr, kitlelerin ezeli kurtuluu risk altna girebilirdi. Geleneksel tutum, kitleleri riske atmad gibi ilaveten koruduundan nemliydi. Felsefe gibi Sufizm, smaililerin batini inanlar ve Kelam retisi, uygun olmayan kiiler iin psikolojik dzensizlikler yaratarak tehlikeli olabilirdi. Felsefede bir tehlike de, insanlarn tam anlamadan konu zerinde tartarak, sanki aklc bir tartma yapyormu intiban vermeleridir. Byle sonusuz ve verimsiz tartmalar, eitimsiz insanlarn inancn zayflatarak, onlar endieye sevk ederdi. bni Rte gre belirli hakikatlerin kabul kurtuluun zyd. bni rt, bunlar yle sralyordu. . Bu dnyann Yaratcs ve Besleyicisi olan Tanrnn varlna inanmak. . Tanrnn tekliine inanmak. . Kuranda Tanr iin sylenmi olan bilgi, g, irade, duyma, grme ve konuma niteliklerine inanmak. . Kuran 42/12 de aka ifade edilen Tanrnn benzersizlii ve benzemezliine inanmak. . Dnyann Tanr tarafndan yaratldna inanmak.

23

. Peygamberin doruluuna inanmak. . Tanrnn adaletine inanmak. . Kyamet gnnde tekrar dirilie inanmak. Bu sekiz madde Kuranda ak seik, tereddt edilemez tarzda ifade edildii iin, bunlara bir btn olarak inanlmalyd. Kutsal metinleri yorumlama yetenei sadece filozoflarda vard. Filozof olmayanlar, Kuran okunduu, grld gibi anlamalydlar. Sadece filozoflar simgesel yorumlama yapabilirdiler. Filozoflarn, dnyann yaradl konusunda, genel dini anlayn dna ktklar zamanlar olmutu. nk Kuran bu konunun nasl anlalmas gerektii hakknda pek ak deildi. Kuran, tereddtsz olarak dnyann Allah tarafndan yaratldn sylyordu. Ancak nasl yapt ve yaradl sreci ak deildi. Bu nedenle feylesoflar, bu konuda akl yrtmekte serbest kalmlard. Bunun gibi konularda, feylesoflarn dedikleri, Kuran ile elimezdi. Bu dnemde, slam dnyasnda mistizm ok kuvvetli ve yaygnd. bn Rte fazla nem verilmedi. O fazla tannmayan bir dnr olarak kald. Halbuki Yahudi ve Hristiyan dnyasnda etkili oldu. Avrupa onu Averroes adyla tand. Bat Aristoyu bn Rt aracl ile kefetti. Onun Tanr kavram, Batda tartmalara, incelemelere sebep olarak, daha ileri Tanr kavramlarnn bulunmasna yol at.

24

Nakibendilik

Snni bir tarikat olan Nakibendilik hem eriat ve hem de tarikat olarak en banaz inanlarn banda gelir. Nakliin Halidi kolu Gneydou Anadoluda afi mezhebindeki Krtler arasnda yaylmtr. Hatrlanaca gibi, Yesevi ocanda, Abdlhalik Gcdvani rencisi Muhammed Bahaddin Nakbend'i yetitirmiti. Nakibendilik Bahaddin Nakibend Muhammed b. Muhammed elBuhar tarafndan kurallar sistematize hale getirilen bir retidir. Nakibend Farsa bir kelimedir ve " nak yapan " demektir. Allah adn kalbe naketmeyi hedef ald iin bu ad almtr. Buhara'da kurulan Nakibendi tarikat, zamanla Afganistan, Hindistan ve Ortadouya yaymtr. Nakibendi tarikatnn balangc Ebubekire dayandrlr. Bu yolun hicret srasnda Sevr maarasnda Peygamber tarafndan Ebubekire retildii iddia edilir. Snni bir mezheptir. Var olma nedeni slamda ki Snnilik d mezhep ve hareketlere kar kmak, onlar yerine insanlar kendi grleri dorultusuna ekmektir. Esaslarn yle zetlenebilinir: . eriata tam uyarak ve onu uygulayarak grneni temizlemek. . Tarikata uyarak gizli olan, herkes tarafndan bilinmeyeni temizlemek. . Hakikate dayanarak Allaha varmaya almak. . Marifetle Allah'a ulamak. Bu tarikat anlatarak ve konuarak (sohbet) insanlara kendini anlatmaya byk nem verir. Bu ilke erevesinde Nakibendi tarikat mensuplar, eriat esaslarna uymaya ve ona bal kalmaya son derece nem vermilerdir. eyh Ahmet Faruki'ye dayanarak " eri edeplerden birine riayet, mekruhlardan birini brakmak; zikirden, fikirden, murakabeden ve mertebelere tevecchten daha faziletlidir " derler. Nakibendi tarikat, bo kalan insanlarn nefsin penesinden, eitli kt alkanlklardan korunmas iin, tvbe, istifar, zikir, tefekkr, nafile namazlar ve benzeri eylerle megul olmay tavsiye eder. Bu ekilde nefsi yenip kalbi kontrol altnda tutmaya murakabe denir. 25

Allahn insanlara verdii en nemli eyler olarak iman, Muhammed peygambere bal olmay ve Nakibendi olmay kabul ederler. Bunlarn hepsi olabilecek en iyi eylerdir ve en stn olanlardr. Bu eyi verdii iin Allaha srekli hamd etmek gerekir. Nakibendi tarikat derki: Bu tarikat, insani Allah'a gtren en kestirme ve emniyetli yoldur. Ancak hakiki Nakibendi olabilmek iin, insann tarikat adabna, artlarna ve talimatlarna gre hareket etmesi, kendini Allaha balamas lazmdr. Tarikata girmek isteyenlerde, daha henz girilmeden nce bile deiiklikler olmaya balar. Allah muhabbeti kalplere dolmaya balar, dnyadan yz evrilir. Tarikata girildikten sonra bu haller kuvvetlenmeye devam eder. Dnya sevgisi kesilir, eski cimrilik, nefret, kin ve dmanlk hallerinin kalmad, eski davranlarn terk edildii gzlenir. Arkada evresinin deitiini grr, huyu farkllar, halim olur, sabrl olur. Nakibendi tarikat, tarikata girmeden yaplm gnahlardan piman olunarak af dilenebileceini yani bir tr gnah kartlabileceine inanr. Allahtan gnahlarnn balanmasn istedikten sonra ise sadece onu dnerek ve srekli zikirle megul olarak yeni gnahlardan uzak durulur. Nakibendi tarikatnda sohbet ok nemlidir. Ancak sohbette nemli olan duyulan szler deil, sohbet edenin etrafna yayd gtr. Balangta dine sndrmak iin sohbet yaplr. Esasta bilgilendirme sohbetle deil manevi tasarruf iledir. ayet bilgilendirme sohbetle olsayd, binlerce vaiz, hatip ve konumas gzel kiilerin bilgilendirici olarak posta oturmalar gerekirdi. Baz kiiler ok az konuarak geni kitleleri bilgilendirebilirler, bu grnen sohbetle deil, gizli bir manevi g ile olur. Sohbet bu oluuma zemin hazrlayan, eitilmekte olanlarnda al gcn kuvvetlendiren bir aratr imdi (her devirde) etrafta fesat oalm, her taraf zorluk ve gnahlar sarmtr. nsann bunlara kar direnme gc olmad iin Nakibendi tasarrufu ve himmeti olmakszn Allah'n yolunu tutmak mmkn olmaz. Eskiden insana nefsi ve eytan dman iken imdi btn alem insann dinine ve imanna dman olmutur. Bunlarla ancak Nakibendi silsilesinin himmeti ve manevi kuvvetiyle mcadele edilebilinir. Nakibendi Tarikat tek gayesinin Allah'n rzasn kazanmak olduunu syler. Peygamberin eriatna tam olarak uyulmaldr; esas istenen tarikat deil Allah'n kendi, Allah'n dostluudur. Allah'n rzas kazanlnca insanda hibir noksanlk kalmaz, dnya ve ahiretin iyilikleri ona verilir. Dnyadaki mkfatlardan daha nemlisi ahiret hayatndaki gzelliklerdir; ebedi olarak rahat, huzur, saadet ve nihayet Allah'a kavumaktr. Nakibendilik yle bir yoldur ki, insann davranlarnda yapmack yapmann eseri bile bulunmaz. Yaplan grevler kiinin kendisi ile Allah arasnda kalr, hi kimse srrna vakf olamaz, hatta meleklerinin bile haberi olmaz. Sevap yazmakla grevli olan melein haberi olmad iin yaplan amelleri hesap defterine geiremezler. O Allah'n ilminde ve emanetinde kalan gizli bir mal olduu iin varlk duygusuna yol amaz, hayrlar batl etmez. Ancak kyamette akland zaman bilinir. Nakibendi de esas, insann kalbidir. Yaplacak zikirse onun slahdr, kalbin almas iindir. almaya balayan kalp aynen saate benzer, sahibi baka ilerle megul olsa bile o saat gibi almasna devam eder. Kalp Allah'n zikrini yaptnda btn vcut da onunla zikreder. ayet kalp lyse tm vcut da ldr. Bu tarikatta zikirlerin hepsi gizlidir, aktan hibir ey

26

yoktur. Srekli okunan Kuran, kendini Allaha balamak, ynelme, Hatim indirmek ve dier zikirlerin hepsi gizlidir, Allah ile kul arasndadr. Nakibendi tarikatnn en nemli dsturu edeptir (terbiye ve haya), insan Allaha ancak edeple eriir, eriemeyen de edebi terk ettiinden eriemez. Eriememek, kurala uymamaktandr. Bu nedenle insann kurala uygun davranmas kendi karnadr. Tarikattan gaye kendi nefsini slah etmektir. Bu iin temeli ise abadr (gayret). Kemal derecesine erimek iin btn vaciplere uyulmaldr. Din adna yaplan uydurmalardan, kolaylklardan kanlmal, haram ve mekruhlardan saknlmaldr. eriat insan ktlklerden uzak tutar. Eer eriat snr ekmemi olsa idi nefsimiz ve eytan insan aldatrd. eriatn snrlar bu nedenle geilmemelidir. eriat snrlarn amak veballerin en bydr. eriatn emirleri olduu gibi tarikatn da adaplar vardr. Bu kurallara uymak lazmdr. Asl olmayan eyler var edip aslnda olmayan adetler karmak en byk ahlakszlk ve en byk adapszlktr. Her eyin bir kanunu bir dzeni vardr. Nakibendiliin kanunu da edep erkandr. nsan edepli olmaldr. Varlmak istenene ekille deil, edeple eriilir.

27

Bat Avrupada Endls Etkisi

Giralda kulesi

Bat Avrupay bni Rtn etkilediini sylemitik. Endlste astronomi tablolar yapld. Bunlar hzla Latinceye evrildiler. Bitki bilim, insan vcudunu kuvvetlendirecek bilimler, tarm bilimi, hekimlik Douda inie geerken, Endlste ykseliyordu. bni Zhre gibi hekimler, bni el-Avram, gibi tarm bilimciler, bni Baytar gibi derman vericiler bu ykselii talandrdlar. 28

Endls nemli seyyahlar yetitirdi. bni Zbeyir sayesinde, o gnk Dou Akdenizin ve Hallarn ynetimindeki yerlerin tarihi bilgisi kaydedildi. Ebu Hamid, Karadenizin kuzeyini anlatt. bni Guzmn gezici airlik yaparak, halk edebiyatna katklarda bulundu. Onun ak sak iirleri halkn gzdesi oldu. Endls dneminde, Kuzey Afrikada Rabat kalesi, Kuteybiye camii, Alkazar ve Sevilladaki Giralda kulesi gcn ve estetiin birletii nemli mimar eserlerdi. Endls kltr hem Hristiyan alemi ve hem de Yahudileri etkilemitir. spanyadaki Yahudiler, Hristiyan fetihleri srasnda ok ac ekmilerdi. Muvahhitler ise Yahudiler zerinden banaz bir basky hi eksik etmediler. Yahudilerin bir ksm bu basklar sonucu spanyay terk ederek tekrar dnyaya yaylmaya baladlar. bni Meymn gibiler Orta Douya, hogrnn hkm srd Mslman kentlerine gittiler. Bir ksm da Gney Fransaya yerleti. Bunlar talyadaki kardeleri ile iliki kurdular. talyadaki Yahudiler, Sicilya ve Kayrevandaki Mslmanlarn etkisi altndaydlar. Gney Fransa ve talya Yahudileri arasnda sk temas balaynca bu etki bitti. imdi Yahudiler bir yandan Mslmanlarla ve bir yandan da Hristiyanlarla temas ediyor, iki kltr arasnda kpr grevi gryorlard. Kltrlerinin yeni bir aamasndaki Yahudiler gramerlerini ele aldlar. Tarihlerini incelemeye baladlar. Dinsel ve din d iirler yazlmaya baland. Felsefi almalar, dinsel almalar yaptlar.

Rabat Kale kaps

29

Haham Moses bn Maimon

Maimon (Maimonides) 1

bn Rtn Yahudi dnyasndaki en byk takipisi Haham Moses ibn Maimon (Musa bin Meymun, Maimonides) (1135 1204) dur. O da bn Rt gibi Kordobada yayordu. Bu sralarda Berberiler arasnda Muvahhitlik vard. Bu fanatik Berberi mezhebi Yahudilere bask yapyordu. Musa bin Meymun, ellerine dt Muvahhidlerden kaarak, ailesiyle birlikte, Msra yerleti. Msr da hkmet grevlerinde bulundu, Sultann hekimliini yapt. Msrda iken aknlar Klavuz adl eserini yazd. Musa bin Meymun, bn Rt gibi, felsefeyi dini bilginin en gelimi hali olarak yorumluyordu. Ancak felsefe kitlelere almamal, sekin bir aznln iinde kalmalyd. Ancak, bn Rtn tersine sradan insanlarn da kutsal metinlerin simgesel yorumunu

30

renebileceklerine inanyordu. Simgesel yorum renenler Tanry insan biimli dnmekten kurtulabilirlerdi. Kurtulu iin belli bir inan artt. Musa bin Meymun, bn Rte benzer ekilde on maddelik bir inan sralamas yapmt. . Tanrnn varlna inanmak. . Tanrnn tekliine inanmak. . Tanrnn cisimsiz olduuna inanmak. . Tanrnn ezeli olduuna inanmak. . Putperestlii yasaklamak. . Peygamberliin doruluuna inanmak. . Musann en byk peygamber olduuna iman etmek. . Hakikatin Tanrsal kkenli olduuna inanmak. . Tevratn ezeli geerliliine inanmak. . Tanrnn insan eylemlerini bildiine inanmak. . Tanrnn yarglayacana inanmak. . Mesihin geleceine inanmak. . llerin dirileceine inanmak. bn Rtn sekiz maddesi Mslmanlar iin bir yenilikti. Musa bin Meymunun on maddesi de Yahudiler iin bir yenilikti. Her ikisi de, kendi toplumlarnca geni bir kabul grmedi. Musa bin Meymun, Tanrnn z insan aklnca kavranlamaz diyordu. Tanrnn varl hem Aristo ve hem de bni Sina tarafndan kantlanmt. Ama tanmlanm deildi. Zaten, mutlak yalnzl nedeniyle tanmlamak mmkn deildi. Peygamberlerde misaller vererek simgesel ve imal bir tarzda Tanry anlatmay semilerdi. Tanr hibir ey ile mukayese edilemeyeceine gre, Ondan bahsederken olumsuz terminoloji kullanmak daha doru olabilirdi. Bu bize, Tanry algladmzdan farkl olduunu gsteren bir disiplindi. Byle yapnca da insann kendi arzular Tanrya yanstlmam olurdu. Musa bin Meymun, aklla kantlanamayaca iin yaylma retisini de ret ediyordu. Hem peygamberler ve hem de filozoflar ayn Tanrdan bahsediyorlard. Ancak, peygamberlerin Tanr bilgisi, dorudan sezgisel olduundan, akl yrtme ile bulunandan daha deerliydi. Musa bin Meymun, sanki bir tr mistik gibidir. Bir taraftan aklcl vurgular ama dier taraftan Tanrnn sezgisel olarak akldan daha ileri alglanacan anlatr. bni Meymn, filozof olarak, o dnem Yahudiliinin en byk zeks, en cesuru ve sonuncusudur. Ondan sonra Yahudi toplumunun dnce yaam kendine yeni bir yn izecektir. Hristiyan lkelerdeki Yahudilerin Dou bilim ve felsefesini hazmetmek iin hazrlk ve donanmlar yeterli deildi. Bu toplumlarda dinsel ve mistik eilimler baskn kt. Kabbala adyla tannan mistik yntem arlk kazand.

31

Suhreverdi

Daha nce grdmz gibi Gazali, sufizmi kurulu dzene (Snnilere) kabul ettirmi ve sufilii Mslmanln ruhsal zne uygun olduunu gstermiti. On ikinci yzylda, iki nemli filozof, ahabettin Suhreverdi ve spanyal Muhiddin Arabi, slam felsefesi ile sufizmi ayrlmaz bir biimde birbiri ile ilikilendirdiler. Bu iki dnr sonrasnda, sufilerce bilinen Tanr, slam dnyasnn byk bir ksmnda norm haline geldi. ahabettin Suhreverdi (1153 1191), Arap veya Acem deildir. Genel olarak Trk asll olduu kabul edilir. Hatrlanaca gibi, bni Sinann Dou din ve felsefesine zel bir merak vard. Kuvvetli olaslk ile bni Sina, dou felsefesini inceleyerek, slam mistizmini gelitirmek istiyordu. Suhreverdi, Dou dini adn verdii bir inanla slam badatrmaya yaamn adad. Suhreverdi, gemiteki btn bilgeler, tek bir retiyi srdrmlerdir diyordu. Ta derinlerde bu reti ilk olarak Hermese vahiy olmutu. Suhreverdi iin Hermes, kutsal kitaplardaki dris peygamberdi. Bu reti, Yunanistanda Platon ve Pythagoras tarafndan, randa Zerdt tarafndan yaylmt. Aristodan sonra, bilgi, dar bir filozoflar ve sekinler zmresi iinde braklmt. Bilgi, bir elden dierine gizlice ulaa ulaa bugne gelmiti. Suhreverdiye de, bilgi, Bistami ve Hallac aracl ile ulamt. Bu, uzun yllardr devam eden gizli bilgi mistik bir bilgiydi, imgelere dayanyordu ama akl da ret etmiyordu. Suhreverdi, hakikate ulamak iin sezgiyi art kouyordu. Btn hakikat Tanrdan geliyordu, Ama bulunduu yer nerede olursa olsun oradan alnmalyd. Hakikatin illa tek Tanrl dinlerde bulunmas gerekmiyordu. O her yerde, her dinde ve her dncede olabilirdi. Sufiler, Tanrya giden yolun insan says kadar ok olduuna inanrlar ve hibir inanc ret etmezler. Bakalarnn inanc konusunda da, dier hibir mezhepte grlemeyecek kadar saygldrlar. Suhreverdiye, eyhl-rak, In ustas, Aydnlanma nderi adlar da verilir. Suhreverdinin Tanry yaamas, Dou Roma Hristiyanlar gibi Tanry k ile yaamaktr. Dou, gnn ilk klarnn kt yndr. Dou dini tabiri de, corafi douyu deil, n kaynan gsterir. Ik Mslmanlarn ynlerini doru bulmalarna yardmc olacaktr. Suhreverdinin sistemi, dnyadaki btn dinlerin isel ieriklerini bir dinle badatrma abasdr. Bu nedenle de olduka karmaktr. Sistemini yasal bir zemine oturtabilmek iin Kurandan pek ok alnt yapmtr. Kurandan bu kadar ok alnt yapan baka bir slam 32

filozofu yoktur. Eserinin balangcnda, evrenin fizik kkenini aklar. Sonra mistik ksma geer. Akl gerekir ama yetmez, mistizm de gerekir. Ama esas bilge kii, felsefe ve mistizmin ikisinden de ileridedir. Felsefe ve mistizm bir sinerji yaratp, daha ileri bir konum oluturmutur. Dnyada byle bilge kiiler hep yaamtr. te bu noktada, ortaya, kutb kyordu. Bu ruhsal nder vard, insanlar onun varln bilse de bilmese de vard. Dnyann varlnn devam da bu bilgeye, kutba balyd. Suhreverdinin ileri srd kurum, iilerin imam retisine iyice yaklayordu. raki mistizmi, bugn hala randa yaamaya devam etmektedir. Sz olup biteni anlatamyordu, Ama bir benzetme yapmak mmknd. Iklar , bir dizi daha nemsiz, kendi arasnda hiyerarik klar yayyordu. Her k, Iklar na ballnn bilincindeydi. Buraya kadar anlatlan, Ptolemaiosun kreleri ve yaylma teorisiydi. Her n bir glgesi vard ki bu glge maddi dnyamza karlk geliyordu. Bu ifade, bu dnyadaki her eyin, br dnyada bir karl olmas demekti. Bu aslnda, eski ran inanc, getik (fiziki dnya) ve menok (gk dnyas) un bir uygulamasyd. Ik ve karanlk herkesin iinde vard. Ruh In daha yce dnyalar ile birlemek isterdi. Zamann kutbu veya onun el verdiklerince eitilen biri, bu yaamnda bile In daha yce katlarn grebilirdi. Suhreverdinin modelinde menok alem-i misal dir ve insanlarn dnyas ile Tanrnn dnyas arasnda bir geitir. Bunu aklla veya duygu aracl ile alglamak mmkn deildir. Suhreverdi kendi aydnlanmasn Hikmet adl eserinde anlatmtr. Bilgisi yetmemektedir. Okuduu kitaplar onu tatmin edememektedir. k yolunu bulamamaktadr. Derken bir gece kutbu ryasnda grr. Aniden mfike sarmalandm; kr edici bir k patlamas oldu, sonra insan biimli effaf bir k belirdi. Dikkatle baktm ve oradayd... Bana doru geldi, beni yle kibarca selamlad ki aknlm yok oldu ve korkum taknla dnt. Ve sonra u bilgi sorunu ile ektiklerimden ona ikyeti oldum. Kendine gel, dedi bana, o zaman sorunun zlecek. atma yoktu. Aydnlanma mistiin kendisinden geliyordu. Bylece mistizm yalnz slama deil, tm dinlere bir yumuaklk vermitir. nsan nefsini eiterek, yava yava ve basamak basamak, Ia doru ykselir. Ia yaklaldka, In aydnl artar. nsan sezgi yoluna bir kere girdimi, gittike glenir. Her basaman aydnl, insan, bir yukardaki basaman aydnlna eker. Bylece, Iklar nn (Nur-l-envar, Tanr) byk aydnlna ulalr. Gerek felsefe, mantk oyunlar yapmak deil, bu sezgi merdivenini trmanmaktr. Alem-i mana (anlam dnyas) szcklerle anlatlamaz ve mantk ile kantlanamaz. nsan, ona, bir bana ulaabilir. Felsefenin ii, insana bu yolu gstermektir. Suhreverdiye gre Cennet, Cehennem ve Kyamet Gn kantlanamaz ama eitilmi kiilerce idrak edilebilinirler. Budistlerin zorunlu ruhsal ve zihinsel eitimden getikten sonra aydnlanmay yaayabilmesi gibi, idrake, zorunlu eitimden gemilerce varlabilinir. nsanlarn dnceleriyle arzular, rya ve vecd halinde grdkleri alem-i misal deki gereklere karlk gelir. Alem-i misale girmeyi renebildii iin, Muhammed peygamber gece yolculunu yapabilmi, Yahudi taht mistikleri br dnya grntlerini grebilmilerdir. Tanrya giden yol sadece akla bal deildir, mistiklerin vecd iinde vardklar yaratc tahayyllere de baldr.

33

Ruh ve beden birbirinden ayr deil, ayn eydir. Btn maddeler gibi, beden de youn bir karanlktr. Ia doru ykseldike, bu younluk azalr. Sonunda, bsbtn aydnlanarak, Ik alemine girer. Bedenle ruhun ayrl, temel bir ayrlk deil, sadece bir derecelendirme farkdr. Hatrlanaca gibi, Platona gre, gerek olan cisimler deil, idealard. Suhreverdi, ruhlar ve cisimleri gerek ve ayn gryordu. Ruh bir idea deil, aydnlanm bir bedendi. Yukardaki yorumda, Suhreverdi Platondan ayrld gibi, ayn kesitte Zerdutan da ayrlr. Suhreverdiye gre karanlk ve aydnlk bir ztlk deildir. Bu nedenle birbiri ile mcadele etmelerine gerek yoktur. Karanlk Iktan gelmitir, Ia dnecektir. Zerduta gre, Ik ve Karanlk, ayn zden gelmi dmanlardr. Evren, Ik ile Karanln sava alandr. Suhreverdi mistik olduu kadar, hayal gc olan yaratc bir sanatyd. Bilimle mistizmi, aman ve ok Tanrl felsefe ile tek Tanrc dini bir araya getirerek, Mslmanlarn yaamda yeni anlamlar ve zellikler bulmalarna yardmc olmutur. Suhreverdi Avarif-el-Maarif adl eserinde, tasavvuf sahiplerinin ehl-i snnetten olduklarn, eriata uygun olarak taptklarn, dinin kural ve temellerini aratrarak dinin gerek amacna doru yrdklerini ve bylece tam ve gerek bir inanca kavutuklarn yazarak, tasavvufun gelenekiler tarafndan dlanmasn nlemeye almtr. Suhreverdi, 1191 ylnda, Halebte, Hallac gibi, tam bilinmeyen nedenlerle geleneki ulema (Snniler) tarafndan ldrlmtr. lm nedeninin, dinsizlik sulamas ile Selahaddin Eyyubi tarafndan verildii sanlmaktadr. ldrldnde otuzlu yalardayd.

34

Amida Buda

Japon Budist rahip

Japonyada merkezi gcn ortadan kalkmas ve yerel feodalitenin ykselmesi, geni halk kitlelerinde byk bir hayal krkl ve gelecee kar gvensizlik oluturdu. Budist rahipler inanlmaz zenginlemilerdi. Ama eitli din d nedenlerle birbirlerine dmlerdi. Bu srada Japonyada Buda Amida geliiyordu. Buda Amidann Japonyadaki ykselmesi, Heian dnemi gizemli Budizmine, kmekte olan Kyoto imparatorluk ynetimine ve bunun sonucu olarak ykselen feodal gce bir tepkiydi. Japon Budizmi deimek zorundayd ve deiti.

35

Amida kavram Amitabha (snrsz k) ve Amitayus (snrsz hayat) Sanskrite kelimelerinden tremitir. nmzdeki 100 yl iinde inran retisi ve in Budizminin muhtemelen en nemli kavramdr. Hatrlanaca gibi akyamuni (Gothama Sidertha), Hindistanda kk bir krallkta prens olarak domutu. Gen yata saraydan dar knca, darda grd izdirap, yallk, hastalk, lm onun ocukken hi tanmad aclard. Byk bir bunalm iine dt. Hakikati aramak iin keilerin yanna gitti. Bilgeliklerinin sonucu olarak keilerin yzleri parlyordu. akyamuni aydnlanm kiilerle temas edince kendi de aydnlanma yolunu tutmaya karar verdi. Yirmi dokuz yanda, ailesini terk ederek yollara dt. eitli doktrin ve uygulamalar denmesine ramen arad huzuru bulamad. Sonunda tmnden vazgeerek, bir aacn altna gidip, oturdu. Ve meditasyon yapmaya balad. Meditasyon srasnda kendine Ben kimim? Ben de deimez olan nedir? diye Thanka of hite Tara soruyordu. Durmadan kendini inceledi, vcudunu, beynini, akln, hislerini, kavramlarn, iradesini, idrakini inceledi. Dnd ve inceledii her eyin deiken olduunu ve hibir eyin kalc olmadn fark etmiti. Bir sabah, akyamuni sabahyldzna bakarken aydnland. Anlad ki kendi dnda ve kendi iinde kalc olan hibir ey yoktu. Dharmay ve onun gerek doruluunu anladnda, artk O Aydnlanm kii, Buda yd. Genel olarak akyamuninin Dharmaya ulat sylenir, Halbuki Zen ustas Dogen Dharma akyamuniye ulamtr der. akyamuni Aydnlanmasn anlatrken Hayatm zaten tkenmiti. Kutsal grev kurulmutu. der. Bu iki cmle Dharmasnn ve Aydnlanma deneyiminin negatif ve pozitif iki yzn anlatr. O tkenmitim derken, ideallerinin, mitlerinin yok olduunu sylemektedir. Bu Dharmann yalanmaya, lme ve hastalklara yol aan negatif kuvvetidir. akyamuni psikolojik olarak artk bir ldr. Bu kalc olamama gereidir. Kendi iin Hayatm zaten tkenmiti demek kendine kar ok mtevaz bir yaklamdr. O artk alak gnll bir kiidir.

36

Tkendiinde negatif etki de bitmi ve pozitif bir kuvvete dnmtr. Bu kendi klleri iinden tekrar domaktr. imdi o yaratc bir dnyann yaratc bir elemandr. Yaratclk dinamizm ister. Bu nedenle tekrar doan O, artk dinamik bir kiilie sahiptir. Budann lmnden sonra, Hindistanda rencileri onun retisine yle kaplmlard ki akyamuniyi yeni bir dinin kurucusu gibi grdler. Bunu ona olan sayglarndan ve retiyi muhafaza edebilmek kaygsndan dolay yapmlard. Fakat bir sre sonra retiyi snflandrmaya, sistematize etmeye ve akademiletirmeye baladlar. Bylece reti dogmalamaya balad. akyamuninin lmnden itibaren be asr boyunca reti sabitlendi, ekillendirildi. Bir anlamda fosilleti. Bu gelenee Hinayana denir.

37

M.. I. asrda, Hindistanda Hinayana geleneine reaksiyon olarak Mahayana gelenei dodu. Mahayana yandalarnn gznde, Hinayana ruhsuz idealler ve kavramlara balanmt. Mahayana yandalar, Budizmde en nemli eyin idealler ve kavramlar olmayp, akyamuninin rettii kendiliinden yaratc olan nihai rnler olduunu sylyor, Onlarn grd tavann ayak izleridir, tavann kendine ve yaamna bakmyorlar diyorlard. Mahayanistler, akyamuniyi aydnlatan ilhamn evrensel kayna ile ilgileniyorlard. Buna Dharma veya evrensel Budahut diyorlard. akyamuninin ruhani temelini (kaynan) insanlara daha gzde canlanr bir tarzda anlatabilmek iin Amida kavramn gelitirdiler. Amida mtevaz ve dinamik olan ve Dharmay da saran ideal bir insan var oluuydu. Sukhavativyuha-sutra gibi Mahayana lahiyalar Hindistanda M.. I. Asrda yazlmt. Sutradaki hikyelerden birinde Dharmakara adl bir kiinin servenleri anlatlyordu. Dharmakara isel zlemi sembolize eden bir tiplemeydi. sel zlem (Sanskrite Purva-pranidhana, Japonca hongan), insan insan yapan ve ezelden beri var olan insanlk zlemiydi. Sutradaki hikyeye de, Dharmakara pek ok zorlu servenden sonra isel zlemin gereklerini yerine getirerek Amida Budaya dnyordu. Amida, bir Tanr deildir, tarihi bir karakter de deildir. Amida hayali bir kiiliktir. Ancak Amida, Dharmay ve tarihi bir kii olan akyamuninin mtevaz ve dinamik olan ruhani halini temsil eder. Dharma (evrensel Budahut), btn insanlara yapaca gibi, akyamuniyi aydnlatm ve hr brakmtr. Bylece Budizm, kiisel olarak herkesin Amida Buda haline gelmesi amacn gder olmutur. Amiday anlayabilmek iin Dharmakarann servenine bakmak gerekir. Balangta Dharmakara ustasn ziyaret eder. Ustasndan gerekleri rendikten sonra kendini adar ve isel deneyimlere balar. Bunun iin yapt uygulamalar bilmek nemlidir. Dharmakara, ahlaki korunma ve meditasyon gibi eitli uygulamalar yapmtr. Bunlarn iinde en nemlisi kuyo dur. Kuyo Budaya adaklarda bulunma olarak tercme edilse de renmenin btn srecini kapsayan bir uygulamadr. Kuyo uygulamasna gre, usta ziyaret edilir, ona tapnlr ve vgler dzenlenir, adaklar verilir, hizmet edilir ve onun ynetimle denetimi altnda renilir. Kuyo, Dharmakarann her kademede yok edilen ve yeniden elden geirilen mtevazileme ve dinamikleme (yaratc olma) renciliinin bir uygulamasdr. Dharmakara demitir ki: Budann yollar bir nehrin kumlar kadar ok olsa da, onlar her birine adaklar adayacam . Ne kadar ok Buda yollar kefedilir ve zerinde allrsa gittike daha alak gnll olunur. Dharmakarann kuyo uygulamalarnn akla kavuabilmesi iin, XIII. Yzylda Japonyada yazlm olan sekiz retinin temeli (Hasu-koyo) adl Budist kutsal metnine bakmak gerekir. Bu kitapta kuyo uygulamalar krk aamada tanmlanmtr. Bu krk aamada drt ana blmde gruplandrlmtr. Kuyo uygulamalar sayesinde Dharmakara Eilmi Amida Buda ad ile Buda olmutu. Burada sz konusu olan, varolan btn her eyi Buda yolu kabul ederek nlerinde boynunu emektedir (bkmektedir). Bylece kuyo uygulamalar ile eilmilik e anlaml hale gelmektedir. Adn eilmi ksmna bakarak denilir ki Budizmin en nemli ksm ne olduu deil (fikirler, kavramlar, teoriler), nasl olduudur (Eilmek). in Budizmi eilmenin dinidir. ddia ve propagandann dini deildir. Eilmi Amida Budann kiiliinde bakalarn eitmek

38

ve deitirmek niyeti yoktur. Byle bir kii ile karlalnrsa, onun kiilii karsnda sarslarak, silkelenerek yardm grlmez. Byle bir kiinin eilmilii (hrmeti) sessiz ama etkin bir yolla konuur. Amida Budann in, Vietnam, Kore ve Japonyadaki versiyonunda btn varlklarn, herkesin Amidann hkm srd Saf Toprakta doaca vaat edilmi ve bu konuda garanti verilmitir. Bylece, btn varlklara eninde sonunda cennete gidecekleri sylenmektedir. Japonyada eitli skntlar iinde bouan halk, Amida Budada avunabilecei, sarlabilecei bir gelecek bulmutu. Halk kitleleri youn bir ekilde bu retiye gnl vermeye baladlar. Bu ynelie neden olan merkezi iktidar zayflamas ve feodalitenin ykselii, ayn zamanda Japonyann kendi iine kapanmasna da neden oldu. inle ilikiler iyice zayflad.

Amida Buda

39

ogun

Shogun

Japonyada byk feodal aileler arasndaki stnlk mcadeleleri btn iddeti ile sryordu. Fujiwaralar kesin olarak ktler. Tairalar ve Minomotolar birbirlerine kar kyasya bir sava srdryorlard. mparatorluk ailesi Deniz kylarna kamak zorunda kald. Sonunda Minamotolar 1185'de Deniz'de destans Dannoura arpmasnda rakip Taira klann imha ederek, lkeye hakim oldular. 1185 Ylnda Minomotolar hakimiyeti ele geirerek, Kamkuray bakent yapp yeni bir hkmet kurdular. Yeni kurulan hkmetle birlikte hkmetin ekli de deitirildi. mparator kurumsal olarak varln srdryordu. Ancak mparator ayn zamanda askeri rgtlenmenin ba olan bir ogunun sert vesayeti altna alnmt. Ynetim yaps bir Genel Kurmaya, bir stinaf Mahkemesine ve bir Yrtme Kuruluna dayanyordu. Hkmeti her eyalette bir askeri ynetici temsil ediyordu. Balangta mlki grevler askeri yneticilerin yetkisi dnda iken, ksa srede askeri yneticiler mlki grevleri de stlendiler. Eyaletlerin askeri yneticilerinin bamszlamasn nlemek iin de bir mfettilik messesesi kuruldu. Bu yeni ynetim biimine ogunat denmitir. Otorite glenir glenmez, bunun iktisadi ve sosyal sonular da alnmaya baland. Kyllerin durumu dzeldi. Ticaret tekrar balad. Herkes yle veya byle birtakm haklar alyordu. Kadnlar da kendilerine dnk haklar kazandlar. XII. Yzyln sonlarna doru, Japonyada ay Kltr balad. ay Kltr Japon iktisadi ve sosyal yaamnda nemli sonular douracakt.

40

Eski Japon into dini hala aristokratlarn arasnda olsa bile yaamaya devam ediyordu. Geni halk kitleleri Amida Buda retisini tercih etmilerdi. Bu arada inden tan mistik dncesi Japonyaya Zen ad altnda girdi. Zen retisi Japon dnce ve sanat hayatna damgasn vuracaktr. Zen, Budist, Taoist ve Hindu grlerin bir birleimiydi ve aslnda egemen snflarn lks yaamna kar bir tepkinin ortaya kyd. Ama sadece bu deildi. Aydnlar kitap sevgisini idol haline getirmilerdi, Zen buna da bir tepkiydi. into dininin ekilcilii, Amida yandalarnn sofuluu, banazlk ve bo inanlar hep Zenin tepki alan iindeydi. Zen, Japonyada dini mimariyi, resim yapmn deitirdi. Resimde peyizaj ne kard. Zen, ay Kltr ile birleerek Japon kltrne damgasn vuracak olan ay trenlerine yol at.

ay treni ok uzun yllar boyunca gelitirilmi bir kltrel btnl, dorua km bir estetii ifade eder. Bunun iin bahe dzenlemesinden ay odasnn denmesine kadar birok hazrln zenle ve nceden yaplm olmas gerektirir. ay trenine hazrlanacaklar mimariden seramie, bahecilikten tarihe, dinden gzel yazma sanatna kadar birok alanda bilgili olmak zorundadrlar. ay treninin atmosferi ve sunumundaki iirsellik treninin mkemmellii iin arttr. Tren zenle hazrlanm bahenin gzellikleri ve sessizlii iinde balar. Daha sonra ay odasna geilir. ay treni skunetle, sadelikle, estetik ve zarafetle yaplan bir arnma srecidir. ay treninde arlkl olarak Zen Budizminin etkisi grlr. Tren ilk bakta can skc bir oyun, gereksiz kurallar btn gibi gelebilir. Ancak ama ay yapp imekten ok, doaya karmak, onun iinde kaybolmak, bu yolla ruhu aydnlatmaktr. Her hareket olabildiince yavaa, incelikle ve zarafetle yaplmaldr 41

ay treni birok aamadan olumaktadr, her aamada insan var oluun derinliklerinin iine daha da girer, doaya daha da yaknlaarak deerinin farkna varr.

XV: yzylda byk ay stad Sen Soshitsu'dan yle demitir: " ay treni, yani aya giden yol, suyun kaynatlmas, ayn konulmas ve demlenmesi, davetlilere sunularak iilmesi aamalarn konu alan basit bir sahnedir. Ak kalplilikle ve sayg ile sunulan ay byk minnettarlkla kabul edilir, sunulan ay tm fiziksel ve ruhsal istekleri tatmin eder. lgnlklarla dolu dnya, arzularmz, heveslerimiz vcudumuzu ve dncelerimizi ok ypratr. O an kendimize ba baa kalabilecek sakin ve barl bir ortam ararz. O aranlan yer ay evidir. Ahenk, sayg, saflk ve skunettir. ogun ynetimi ile beraber, i savalar srasnda yklm olan tapnaklar tekrar yaplmaya baland. Tarih eserleri yazlarak, bunlar byk n kazandlar. ogunluk ve Zen beraberce Japonyay deitirdi ve yeniletirdi. 1191 ylnda Zen mezhebi resmen tannd. Avrupada ise feodal toplantlar ve trubadurlar devam ediyordu. valyeler, kendileri iin ideal olarak grdkleri yaam tarzn iirler ve mzikte yayorlard. Fransann kuzeyi ile gneyi arasndaki ticaret iyice gelimiti. Youn ticaret sonucu kuzey ile gney arasnda ilikiler iyice sklat. Bu, beraberinde kltrel bir sentez getirdi. Artk kuzeydeki feodallerin toplantlarna kadnlar da katlyordu. Gneyde ehvet kokan ak temal trubadurlar yerlerini uzaktaki bir kadna duyulan platonik ak temasna braktlar. Bu yeni ekilli gney trubadurlar kuzeye ktlar ve kuzey valyelerinin iirleri iine girdiler. Gneydou Asyada ise Angkor hakimiyetindeki Khmer imparatorluu en st noktasna ulayordu. VII. Jayavarman zamannda (1181 1219?) mparatorluk doruktayd. VII. Jayavarman koyu bir Budistti. Tanr-kral kltnden vazgemedi. Ama ivann lingas yerine bir ylann zerine oturmu Buda heykeli koydu. Sylentilere gre 102 hastane yaptrmt.

42

Gneydou Asya lkelerinin hepsinde byk bir Hint etkisi grlyordu. Bir de btn bu lkelerde linga klt bir krallk klt olarak vard.

Angor Wat

Linga

43

Rum Seluklu Devletinin Paralanmas

Bu srada iyice yalanm olan II. Kl Arslan, eski Trk devlet tresi gerei Anadolu Seluklu devletini oullar arasnda paylatrd. Aslnda paylatrd derken bu paylam bamszlk verildi anlamnda bir paylatrma deildi, verilen toprak paralarnn merkezdeki Sultana bal olarak ynetilmesiydi. II. Kl Arslann 10 erkek ocuu vard. Bu paylatrmak iin biraz fazla bir sayyd. Paylatrma oullarn, kardeini ve kardeinin olunu kapsyordu. 1. Kutbeddin Melikaha Sivas ve Aksaray. 2. Rkneddin Sleymanaha Tokat 3. Nureddin Sultanaha Kayseri 4. Mugiseddin Turulaha Elbistan 5. Muizzeddin Kayseraha Malatya 6. Muhyiddin Mesuta Ankara, ankr, Kastamonu ve Eskiehir 7. Gyaseddin Keyhsreve Ulubarlu ve Ktahya 8. Nasrddin Berkyarukaha Niksar 9. Nizameddin Argunaha (kardei) Amasya 10. Arslanaha Nide 11. Sancaraha (Kardeinin olu) Ereli ve gney u blgesi verildi (1184 veya 1186). Konyada II. Kl Arslan Sultan olarak oturuyordu. Oullar ise kendilerine verilen yerlerde birer emirdiler. Kendi adlarna hutbe okutup (Hutbede nce Kl Arslann ad sonra kendi adlar geiyordu), para bastrabiliyor, yaplan binalara kitabe yazdrtabiliyor, komular ile ilikiler kurabiliyorlard. Ancak merkezdeki Sultann ana politikasna uygun hareket etmek zorundaydlar. Sonuda Anadolu Seluklu devleti, Konya merkeze bal 11 devlete blnmt. Bununla birlikte Anadolu Seluklu devletinin bymesi devam ediyor, yeni fetihler yaplyordu. Bu srada Selahaddin Eyyubi de bymeye alyordu. Skmen Beylii zenginlii ile tm evre Bey ve Emirliklerin itahn kabartyordu. 1185 ylnda Selahaddin Eyyubi, Musulu tekrar kuatt. Bu srada Skmen Beyi II. Skmen ld. II. Skmen 1128 den 1185 ylna kadar ok uzun bir sre Ahlat-ah tahtnda olmutu. Dneminde Ahlat-ah lkesi ok gelimiti. II. Skmenin olu yoktu, vasiyeti icab yerine klesi Seyfettin Beytemur (Beytimur) geti. Azerbaycan Atabeyi Chan Pehlivan, Ahlat zerine yrd. Ahlat kenti ileri gelenleri de 44

Ahlata Selahaddin Eyyubiyi ardlar. Selahaddin Musul kuatmasn kaldrd. Bu srada Irak Seluklu Atabei Cihan Pehlivan Ahlat yaknlarna gelmiti. Beytemur Pehlivan ile bir anlama yapt. Selahaddin Eyyubide ittifaka kar savamay gze alamayp, geri ekildi. Ancak Selahaddinin lmne kadar, Ahlatn Eyyubilerce ele geirilme arzusu bitmemi, her frsatta Eyyubiler Skmenlere kar harekatta bulunmulardr. Gaznelilerin peindeki Gurlu ihabeddin 1186 ylnda Lahoru ald. Gurlar Gaznelileri Hindistanda adm adm izliyorlard. Sonun da Gaznelileri dnyann zerinden sildiler (1187). Eskiden Gaznelilerin olduu her yerde imdi Gurlar vard. Pehlivan 1186 ylnda ld. Cihan Pehlivan, adaletli, iyi ahlakl, yumuak ve iyi bir yneticiydi. Onun ynetiminde halk emniyetli ve gvenli bir ortamda yaamtr. Hem Harezmahlarla ve hem de Halife ile dostluk mnasebetleri iinde olmu, lkesi ve halkn bo yere krdrmamtr. Cihan Pehlivan, devlet ve din ilerinin birbirinden ayrlmasndan yanayd. Halifenin Sultanla soyunmamasn istiyordu. lrken kendi ynetimdeki lkeleri 4 olu arasnda paylatrm ve amcalar Kzlarslana itaat etmelerini istemiti. Irak Seluklu Sultan III. Turul ise atabeklerden bkmt ve Kzl Arslann atabek olmasn istemiyordu. Sultan Turul ile Kzlarslan arasnda balayan mcadele srd gitti. Bu mcadeleye Pehlivann oullar ve halife de katlyordu. Irak Seluklular artk bir devlet bile deildi. Constantinopolisde yerli halk ile Latinler arasndaki eliki byyordu. Yerli zanaatlar Latin mahallesine saldrdlar. Bakentte zaman zaman Latin krmlar oluyordu. Bamsz Bulgar devletine kar mparator II. Isaakios Angelos bizzat kendi savamaya karar verdi. mparator Bulgaristana girerek, asileri yenip, onlar Tuna nehrinin tesine ekilmeye zorlad (1186). Ksa bir sre sonra Bulgarlar Kumanlardan aldklar destekle kar saldrya getiler. mparator, bu sefer onlar glkle pskrtebildi. ngiltere kral II. Henry ile Fransa kral II. Philippe savamaya baladlar. 1186 ylnda balayan sava, Henrynin lm ve Kudsn Selahattin Eyyubi tarafndan alnmsna kadar yani iki yl civarnda srd. Gney Dou Anadoluda Trkmenlerle Krtler arasnda yer yer airet kavgalar oluyordu. Bu scak mcadeleler gittike bym, pek ok ky yaklm, yollar kapanm, blgede asayi kalmamt. Bu atmay tarihiler leylekler ile kartallarn savana benzetirler. atmalar Cizre yresinde balad. Sonra Musul, Diyarbakr, Ahlt, Suriye, Malatya ve Azerbaycan blgelerine yayld. Tccar kervanlar soyuldu, yollar kapand, kyler boald. Her yerde iddet hakimdi. 1186 ylnda Krtler tamamen malup olup, blgeden kamak zorunda kaldlar. Bir ksm Orta Anadoluya, bir ksm Kilikyaya gitti. Ama Trkmenler pelerini brakmyordu. Krtleri sakladklar iin Ermeni topraklarna da saldrdlar. Anazarbaya kadar ulap, 36 bin kiiyi esir alp, kle olarak sattlar (1186). Bu byk kargaay yaratan Trkler eflerinin ad ile Rstemin Trkmenleri diye anlrlar. Krtlerin helak edilmesinden sonra yerel yneticiler Rstemin Trkmenlerini kovuturmaya baladlar. Onlar da bask altnda Kilikyaya getiler. Mara geitlerini tutan Ermeni kral Leon geen Trkleri kltan geirdi. efleri Rstem savata ld. Trkmenler Halep civarnda tekrar toparlandlar. Antakyay yamalamaya kalktlar. Bu Trkleri de Hal Prensi Bohemond 1187 ylnda yok etti.

45

Kehanetler ve sylentiler

Onon nehri

1186 ylnda Anadolu Seluklu devletindeki mneccimler, Nuh tufanna benzer ekilde byk bir tufan olacan bildirdiler. Kl Arslan bu kehanetleri ciddiye alarak ve ok para harcayarak yeraltnda salam evler yaptrd. Kehanetler kadar sylentiler de ok ciddiye alnrd. Hele bozkrda bir sylenti yaylmaya baland m, bu sanki olmu veya olacakm gibi dnlrd. in ve bozkr inancna gre, daha nce anlatlm olduu gibi, Yeryznde belli eylerin yaplmas ile Gkyznde yaplann aksini bulmas kanlmazd. Sylentiler de yaygnlar ve herkes tarafndan konuulur ise artk bu Gkn uygulamadan kaamayaca bir kadere dnrd. Orta Asyada Timuin ve Camuha beraberlerdi. Celayirlerden Mukali Timuinin Kutul Hann dalm boylarn toplayacak Han olduunu sylyordu. Sylenti yayld. Oymaklarn ileri gelenleri ve Mukalinin babas da Tengrinin Timuini Han setiini yaymaya baladlar. Timuin bundan etkilendi. Ama bu amaca varmak iin bozkr soylularnn etrafnda toplanmas gerekiyordu. Timuin bu toplanmann Camuha varken olmasn mmkn grmyordu. Baz tarihiler bu elikinin bozkrdaki snfsal bir mcadelenin sonucu olduunu sylyorlar. Camuha kara budunu temsil ediyordu. Timuin ise soylularn tarafndayd. Camuha zenginlikleri datmaktan yana iken ve demokratik eilimlere sahipken, 46

Timuin iktidarn zenginlie ve soylulara dayamaya alyordu. Timuin etrafna bozkr soylular daha rahat toplansn diye Camuhadan ayrlmaya karar verdi. Timuin Camuha ile bir buuk yl birlikte olduktan sonra, bir gece karargahtan ayrlp, kendi yoluna gitti. Celayir, Kyan, Baarin boylar da Timuini takip etmilerdi. Camuhay brakp, Timuinin yanna geen bu boyler, oymaklar ve tek tek ahslar, bozkrda, dalma ve yeni birlemelerin ne kadar kolay olabildiini gstermektedir. 1187 ylnda Dou Roma mparatoru II. Isaakios Angelos, Bulgaristan zerine nc bir sefer yapt. Bulgarlar Srplar destekliyorlard. mparator nc seferinde baar kazanamad ve bu srada Anadoluda bir isyan daha kt. Bu nedenle II. Isaakios Angelos, Bulgar ar Asen ile anlamak zorunda kald. Yaplan anlama ile Balkan dalar ile Tuna arasndaki blge Bulgar devletine verildi. Bylece bamsz bir Bulgar devleti ortaya km oluyordu. Yeni devletin bakenti Trnovo idi. Bulgar ar Asenin (1187 1196) Kumanlardan kurduu ordu sayesinde Bulgaristan Dou Romadan bamszlamt. Bylece bamsz Bulgar soylular arasnda artk Kuman Boyarlar da vard. Dou Roma mparatoru Manuelin lmnden sonra, Antakya Prinkepsi III. Bohemund ile Ermeni prensi III. Rupenin aras iyice almt. III. Bohemund, grme yapmak iin ard Rupeni hile ile yakalayp, tutsak etti. Sonra Bohemund Kilikyaya saldrd. Ancak Rupenin kardei Leonun iddetle kar koymas sonucu, geri dnmek zorunda kald. Bundan sonra fidye karl Rupeni serbest brakt. Rupen lkesine dndkten sonra eskiden hakim olduu topraklara tekrar kavutu. 1187 ylnda ise taht kardei Leona brakarak, Trazog (Drazark) manastrna ekildi. 1188de Dou Roma mparatoru hala II. Isaakios Angelosdu. Theodoros Mankaphas adl bir toprak soylusu mparatora isyan etti. Bat blgelerini yneten Gyaseddin Keyhsrev, Theodorosun Trkler arasndan asker toplamasna msaade etti. Buradan da grlyor ki ehzadeler epey hr davranabiliyorlard. Theodoros Mankaphas Alaehir (Philadelphia) hakimiydi. Dou Roma mparatoruna isyan ederek Manisa ve evresini eline geirdi. Kendi adna gm paralar bastrarak, bamszln ilan etti. Ancak II. saakios zerine yrynce kaarak, sakland. Dou Roma Alaehir isyann bastrm ama Mankaphas yakalanamamt. Anadolu Seluklu devletindeki kardeler aras taht mcadelesinden faydalanan ve Kilikyaya yaplan Trk aknlarn Anadolu Seluklu ehzadelerinin tevik ettiine inanan Kilikya Ermeni prensi II. Leon nce Bragana kalesine, sonra da Isauryaya doru saldrya geti.

47

Baba oul mcadelesi

Kl Arslann Anadoluyu oullar arasnda bltrmesinden ksa bir sre sonra, ehzadeler arasnda saltanat mcadelesi balad. Sivas meliki Kutbeddin Melikah, Konyaya geldi ve babasn bask altna ald. Ekim 1189da Melikah veliaht ilan edildi. ehzadeler arasnda iktidar mcadelesi 1188 ylnda balamt. 1185 ylndan itibaren Anadoluya byk bir gebe Trk akn daha oldu. Bu yeni gelen gebe Trk kabileleri, ehzadeler tarafndan birbiri aleyhine kullanlmaya balanmt. Sivasta bulunan en byk ehzade Kutbeddin Melikah, en byk oul olarak, gelenekler gerei taht istemiti. Anadolu Seluklu devlet erkan ise, davranlarn uygun bulmad Kutbeddin Melikah Sultan olarak istemiyordu. Baba ile oul arasndaki ihtilaf giderilemeyince Kutbeddin Melikah, babasna kar mcadeleye balad. Bu mcadeleye balamadan Anadoluya yeni gelmi olan gebe Trk kabilelerini yanna alarak askeri kuvvetini oaltmt. 1188 ylnda Baba oul Kayseri civarnda attlar. Kutbeddin Melikah atmadan sonra Sivasa geri ekildi. II. Kl Arslan kendine kl eken oluna ok sinirlenmiti ve bunu kabullenemiyordu. Bu srada Kutbeddin Melikahn en byk muhaliflerinden biri olan vezir Gavras olu htiyareddin Hasan ldrld. Bunun zerine Kutbeddin Melikah bu boluu deerlendirerek Konya zerine yrd. Kendine muhalif olan erkann bir ksmn ldrp, babasna kendini veliaht ilan ettirdi. II. Kl Arslan, baz tarihilerin anlatmna gre, lkeyi ehzadeler arasnda blm olmaktan oktan pimand. Bu nedenle Kutbeddin Melikahn veliahtlna olan itirazn geri ekti. Ama onun bu pek ne yaptn bilmez hali, itibarn iyice sarsmt. Kutbeddin Melikah 29 Ekim 1189 tarihinde Konyaya gelerek tahta kt. Bu srada Mankaphas tekrar ortaya karak, ehzade Gyasettin Keyhsrevin ynetimindeki Bat snrlarndan Trk askerler toplamaya balad. Trklerden kurduu ordu ile Denizli ve Honasa basknlar dzenleyerek, ganimet ald. Yamaladklarnn bir ksmn Keyhsreve veriyordu. Dou Roma mparatoru, Keyhsreve eli yollayarak Mankaphasn kendine iadesini istedi. mparator Mankaphasa hibir zarar verilmeyeceini taahht ediyordu. Dou Roma ile ilikilerini bozmak istemeyen ehzade, Mankaphas mparatora teslim etti. Gyaseddin Keyhsrevin bu davran, dier ehzadeleri sinirlendirdi. Keyhsrevin davrann ahlaki bulmamlard. Onlar ehzadenin bunu para iin yaptn zannetmilerdi. Bu olay, ileride, Keyhsrev taht mcadelesi verirken, aleyhine propaganda olarak kullanlacakt. 48

Gyaseddin Keyhsrev ise bunu ne para ve ne de hediye karl yapmamt. Mankaphasn hayatn garanti ettikten sonra, Dou Roma ile ilikilerinin bozulmamas iin politika gerei yapmt. Bundan az sonra ise Anadolu Seluklularnn Bat topraklarna III. Hal seferi ordular girecekti. Kirman Seluklu devletinde Trkler (Ouzlar) gittike gleniyorlard. Byk Seluklu Sultan Senceri savata malup eden Dinar, hakim olduu Serakhs kalesinden karak Kirmana gelmiti. Dinar burada Trklerin bana geerek tm Kirmana hakim oldu. Bu hakimiyet kurulurken II. Muhammedah, Irak Seluklular dahil her yerden yardm istemi ama arad yardm bulamamt. Sonunda 1189 Ocaknda Kirman terk etti. Bylece Kirmanda Seluklu hakimiyeti biterek, yeni bir Trk (Ouz) devleti kuruldu. Devletin ba Dinar beydi. ngilterede 1189 ylnda II. Henrinin lm ve iktidara Arslan Yrekli Richardn kmas zerine, Alienor serbest kald. ngiltereye dnp, II. Henrinin hapsettii kiileri serbest braktrd ve yeni krala sadakatini sundu. Akitanyal Alienor 1191 ylna kadar kral adna lkeyi ynetti.

Arslan yrekli Richard

49

Karimi

in gemileri

Kzldeniz ticareti Fatmlerin can damaryd, imdi Eyyubilerin can damar olmutu. Bu asrlarda (XI ve XII. Yzyllar) in dnyann en ileri lkesiydi. Song hanedannn ynetimindeki inde ticaret gelirleri tarm gelirlerini amt. in gemileri Hindistana, Endonezyaya, Seylana ve Afrikaya kadar giderek ticaret yapyordu. Daha nce grdmz gibi slam devletlerinin dnyann en ileri ekonomileri olduu dnemlerde (IX ve X. Yzyllar), radanni denen Yahudi tccarlar ticarete egemendi. XI. yzylda ise ortaya karimi denen Mslman tccarlar ktlar. Bu tccarlar, inli tccarlarla i birlii yaparak, Hindistan, Seylan, Endonezya ve Afrika ile ticaret yapyorlard. Selahaddin Eyyubinin bilinli politikas ile radanni tccarlar silindiler ve ortalk karimilere kald. Bylece Akdeniz ticareti talyanlarn elinde iken Kzldeniz ticareti de karimilerin eline geti. Karimiler byk tccarlard. Tccar aileleri kurdular. Her lkede aileden biri tercihan da tccarn oullar o lke ile yaplan ticareti koordine ediyorlard. Selahaddin Kzldeniz ticaretini karimiler iin tekelletirirken, Akdenizde talyanlarla ticareti gelitiriyordu. Ama Latin tccarlarn da skenderiyeden teye gemesine msaade etmiyordu. Selahaddin Hallarn Kzldenizde s elde etmelerini de bu nedenle istemiyordu. Selahaddin Eyyubi, Halifeye yazd bir mektupta bunu aka dile getirmektedir. Eer Franklar, Suriyedeki yerlere ilave Kzldenizde baz noktalar ele geirirlerse, bu Mslmanlarn yapt ticareti tehlikeye atar. Ha yolu ve karimi tccarlarn ileri tehdit altnda kalr. Selahaddin Eyyubi ok bilinli bir ticaret politikas takip etmekteydi. Ne zaman ki Hallar Kzldenizi tehdit etmeye baladlar, o zaman Selahaddin Kuds krall ile savaa karar verdi.

50

Kuds Mslmanlarn

Selahaddin ve Guy de Lusignan Httin sava sonras

1186 ylnda Filistin Latin Kral Baldwin (Baudouin) ld. Yerine Guy de Lusignan geti. Yeni kraln en byk yardmcs II Hal seferi ile gelen ve Antakya prensi olan Renauld de Chatillondu. Renauld ok zalim bir kiiydi. Yeni kral savaa kararlyd. Hallar 20.000 piyade ve 1000 valyeden oluan bir ordu toplayarak, Selahaddin Eyyubi zerine yrdler. Bu g oluturulurken Hallara ait kalelerdeki nerede ise tm savalar alnmt. Sadece Trablus kontu III. Raymond yeni kral ve onun tarafn tutan senyrlerle kavgal olduundan sefere katlmad. Hallarla sava balarken Selahaddin Eyyubi artk tam bir slam lideri olmutu. 3 Temmuz 1187 ylnda, Taberiye Gl yaknlarndaki Httinde ok kanl bir sava gerekleti. Hallar Httine varana kadar susuz kalm ve gten dmlerdi. Httinde Hallar ar bir yenilgiye uradlar. Hal ordusunun byk bir ksm hayatn kaybetmi, Latin Kral da dahil sa kalanlarn tm esir olmutu. Yapt zulm nedeniyle sadece Renauld de Chatillon idam edildi. O sadece bir zalim deil ayn zamanda Kzldeniz ticaretini tehdit eden bir kiiydi. Kral 51

Guy de Lusignan ise bir yl sonra tutuklu olduu Nablusdaki hapishaneden serbest brakld. Guy serbest braklrken, Mslmanlara bir daha saldrmayacana ant iiyordu. Httin sava sonunda Selahaddin Filistini ele geirdi. Sayda, Beyrut, Akka, Ramle, Kayseriye, Askalan gibi ky kentleri ve kaleleri ald.

Kuds'n aln

Selahaddin Eyyubi Httin savan kazandktan sonra Kudsn zerine yryerek, kenti kuatt. Selahaddin Eyyubi Askalandan Kudse gitmiti. Hallar, Kudste Patrik ile birlikte, ehri Mslmanlara teslim etmeme konusunda lm gze alm bekliyorlard. 25 Eyll 1187de mancnk atlar balad. Her iki taraf da bunu dini bir vecibeyi yerine getirir gibi grdkleri iin sava ok etin geiyordu. Hallar her gn ehir dna karak savayorlard. Mslmanlarn surlar delmekte olduunu gren Hallar toplanp, istiare edip, aman dilemee karar verdiler. Selahaddin Eyyubi bu teklifi nce kabul etmek istemedi: Siz ehri igal ettiiniz zaman halka nasl muamele ettiyseniz ben de size ayn ekilde davranacam. Siz nasl onlar ldrp esir aldysanz ve kt muamele ettiyseniz ben de aynsn yapacam. dedi. Sultan ile grmek zere bizzat giden Remle hakimi Balian, kendilerine aman verilmedii takdirde kadnlarn, ocuklarn, Mslman esirlerini ve hayvanlarn ldreceklerini, Mescid-i Aksay ykp, lmne saldracaklarn syledi. Durumu emirleriyle istiare eden Selahaddin, aman ile teslimi kabul etti. Kuds, Httin savandan ay sonra, 2 Ekim 1187 tarihinde kent aman ile teslim alnd. Kuds, Latinlerin elinde 92 yl kalmt.

52

Kuds nerede ise valyelerinin tmn kaybetmesine ramen 23 gn direnmi ve sonra da aman dilemiti. Teslim koullar yle saptanmt: Kuds her erkek iin 10, her kadn iin 5 ve her ocuk iin 2 altn dinar deyecekti. Halk kenti terk ederken yannda tayabildii kadar eya gtrebilecekti. Mal ve paras olmayanlar iin 30 bin dinar verilecekti. Bu koullara uyuldu, sadece verecek hibir eyi olmayan 5 bin gen tutuldu. Sonra bunlar da salverilecekti. Herkes, Selahaddinin, Hallarn Kuds aldklarnda yaptklar gibi, Kuds halkn bire kadar kltan geireceini sanyordu. Ama o byk bir merhamet gstererek, Hristiyanlardan herhangi bir intikam almad. Selahaddin, verdii szleri fazlasyla yerine getirmiti. Kimsenin canna dokunmad. Hatta szn tutmayp fidye demeyenleri bile serbest brakt. Kudsl Hristiyanlar, sultandan evlerinde kalmay ve cizye demei istemilerdi. Sultan onlarn bu isteini de kabul etti. Kudsteki Latinler mallarn ok ucuz fiyata Kudsl Hristiyanlara sattlar. Satamadklar mallar brakarak Kudsten ayrldlar Kuds Selahaddin Eyyubiye teslim olurken Tapnak valyeleri ve dier valye tarikatlar kenti, halk ile birlikte terk etmilerdi. Tapnak valyeleri nce Akkaya, buradan da Kbrsa getiler. Kudsn Mslmanlarn eline gemesinden sonra da, skenderiye limannda pek ok gemi vard. Kuds sava Venedik, Piza ve Cenova ile yaplmakta olan ticareti durdurmamt. Kuds boaltanlarn bir ksm skenderiyeye geldiler. Batl tccarlar, paralar ve yiyecekleri yok diyerek bu insanlar gvertelerine almadlar. skenderiye valisi insanlarn gemilere binmesine g kullanarak yardmc oldu. Zaten hasta olan Papa III. Urbanus, Kudsn Mslmanlarn eline getiini renince zntsnden ld. Yerine VIII. Gregorius geti. Yeni Papa yeni bir Hal seferi ars yapt ama 2 ay sonra o da ld. Yeni papa III. Clemens sefere katldlar. Alman mparatoru komutasndaki Hal kuvvetleri kara yoluyla, oldu. III. Clemens yeni bir Hal seferi dzenlemek iin almaya balad (1188). Bu srada Moolistanda Camuhann yanndan ayrlan Timuine ilk katlmalarn ardndan yeni katlmalar oluyordu. Evvela Timuinin yakn akrabalar olan bozkr soylular Timuinin etrafnda toplandlar. Crki efi days Daaritay, yeeni Kuar, son Mool Han Kutulann olu Altan, Crkilerden Saabeki, Baarinlerden Hori gibi soylular Timuinin yanna geldiler. Yeni katlanlardan Hori Timuinin yanna geldiinde Tengri buyurdu ki, Timuin, imparatorluun efendisi olacak. Bana bunu bir ruh aklad ve gzlerimi at. imdi bu srr sana aklyorum. dedi. Kutula Kaann olu Altann Timuinin yanna gelmesi, herhalde, Timuini, kaanlk peinde koan dier bozkr soylularndan daha az tehlikeli grm olmasndandr. Altan, Timuini ynetebileceini dnyordu.

53

III. Hal Seferi

III Hallar Anadolu geii

Kudsn tekrar Mslmanlarn eline gemesi Avrupada byk bir panie neden oldu. III. Hal seferi dzenlendi. ngiltere kral Arslan Yrekli Richard, Alman imparatoru Friedrich Barbarosse ve Fransa kral II. Philippe Auguste ngiliz ve Fransz komutasndaki Hallar deniz yoluyla gelmeyi tercih ettiler.

54

Frederich Barbarosse, bundan 40 yl nce amcas III. Konradn yannda kinci Hal seferi ile Filistine gelmiti. Ya iyice ilerlemiti ama ii hrs ve savama azmi ile doluydu. Frederich Barbarosse, lkesinin ynetimini byk olu IV. Heinrich brakarak Mays 1189da Filistine doru yola kt. Ordusunun geecei lkeleri, geiin dosta olmas iin eliler yollad. Alman mparatoru, Anadolu Seluklu Sultan II. Kl Arslana da Godefroi won Wiesenbach bakanlnda bir heyet yollamt. Heyet 500 atl ve toplam 1000 kiiden oluan byk bir heyetti. Alman Hal ordusu Balkanlardan geerken Barbarosse (Barnarossa) Srbistan kral Stephan Nemanya ile ve Bulgaristanda sz dinlenen van Asen ile anlamalar imzalamt. Barbarossann bu tutumu Dou Roma mparatoru II. Isaakios Angleosu endielendirdi. mparator ve halk Alman Hal ordusunu bir igal kuvveti gibi dnmeye balad. Barbarossann Constantinopolise yollad eliler hapsedildi. Almanya ve Dou Roma birbiri ile sava haline girmilerdi. Sava araya pek ok hatr saylr kiinin girmesi ile zorlukla nlenebilindi. Dou Roma, Alman mparatorluuna uzun sre direndikten sonra ubat 1190 tarihinde, Edirnede yaplan anlamayla, Hallar boazdan gemilerle geirmeyi ve ucuz gda teminini kabul etmiti. Alman Hal ordusu da, Dou Roma topraklarnda 8 ay kaldktan sonra, Mart 1190 tarihinde Geliboludan Anadoluya geti. Hal ordusu Balkesir, Bigadi, Krkaa ve Akhisar zerinden ilerleyerek 21 Nisan 1190 tarihinde Alaehire geldi. Laodiceia (Denizli) kenti, Dou Roma Seluklu snrnda yer alyordu. Friedrich Barbarosse Denizliyi aarak, ehzadeler aras iktidar mcadelesine sahne olan Seluklu topraklarna 1190 ylnda girdi. Ancak, bu dalk blgede Trkler, souk ve alktan bunalm olan Hallara saldrmaya baladlar. Hallar yanlarndaki Trk elilerine durumu protesto ettiler. Aldklar cevap netti: Trkmenler kanun ve nizam tanmaz, komu blgelere saldrmaya alk bir kavimdi. Onlar yle hr ve serbest yaarlard ki, gerekirse Sultanla bile savamaktan ekinmezlerdi. Almanlarn Trklerle yapt bu die di mcadele zamannn btn kaynaklarnda derin yank yapmtr. ehzade Mesut ve Keyhsrev ynetiminde bir Trk ordusu, Akehir civarnda Hallarla savaa tututu, Hallar hasara uradlar ama malup olmadlar. Barbarossaya elik eden Kl Arslann elileri, Trk taraf ile grp, ileri dzelteceklerini syleyerek Hallarn yanndan ayrldlar ve bir daha geri dnmediler. Alman Hal ordusu Seluklu topraklarndan geerken neler olduuna dair elde imdilik yeterli ve gvenilir bilgi yoktur. Hallar Uluborludan Konyaya ancak 20 gnde gelebilmilerdir. Bu onlarn ne kadar zor ilerleyebildiklerini gstermektedir. Yol boyu Trk saldrlarndan bizar olan ve verilen szlerin tutulmadn dnen Barbarossa Konyaya Sultann dnekliini cezalandrmak iin gelmiti. Kl Arslan Alaeddin tepesindeki kaleye kapand. Kutbeddin Melikah kenti korumaya alt. Barbarossa Konyaya varnca, burada 13 Mays 1190 ylnda Alman Hallar ile Trkler arasnda muharebeler balad. 5 gn sren savalar sonunda Konya Hallarn eline geti. Hallar kenti yamaladlar. Bu malubiyet Kutbeddin Melikahn itibarna ciddi bir darbe oldu. Ancak Alaeddin tepesindeki Konya i kalesi Seluklarn elinde kalmt. Konyada Barbarossa ile II. Kl Arslan arasnda bir anlama yapld. Bu anlamaya gre Hallar Seluklu topraklarndan emniyetle geeceklerdi. Bunun garantilenmesi iin de Anadolu Seluklular Hallarn yanna 25 rehine veriyordu. Daha sonra yolda Trk saldrlar devam edince de bu rehineler ldrlecekti.

55

Barbarosse, Konya Meram balarnda 6 gn kalp, dinlendikten sonra, Silifke ynnde yola kt. Bu dnemde Konyaya gelmi olan Alman Hallarn yazdna gre Konya Kln byklnde bir kentti. Yani pek byk bir kent deildi. Alman Hal ordusu 24 Mays 1190 tarihinde Trk topraklarndan ayrld. Hallar Silifkeye vardklarnda 10 Haziran 1190 ylnda mparator Frederich Barbarosse, hi beklenmeyen bir ekilde, Silifke aynda boularak ld. Bunun zerine Hal ordusunun byk bir ksm dald. Kutsal topraklar Hristiyanla kazandracak olan gcn nemli bir blm yok olmutu. Ancak geri kalanlar bile, hala bir gtler. Alman ordusundan geriye kalanlar ilerlemeye devam ederek, Kilikya zerinden Akka kentine ulatlar. Alman Hal ordusunun Anadoludan geii Seluklu ehzadeleri arasndaki saltanat mcadelesini yavalatmt. ehzadeler birlik iinde Hallara kar kmlard. Frederich Barbarosseun lm zerine yerine olu IV. Heinrich gemiti. Heinrich, Norman taht varisi Konstanze ile evliydi. Alman tahtna gemeden 1 yl nce Norman kral II. Guillaume lnce Heinrich kaynbabasnn lkesine de sahip oldu. Frederich Barbarosseun lm Dou Roma mparatoru Isaakiosu rahatlatmt. O da hemen Trakyada epey toprak igal eden Bulgarlara ve Srplara kar harekata giriti. Srbistan kral Stephan Nemanya 1190 da Morava kysnda malup edilerek, ele geirdii topraklar geri alnd. Ama Bulgarlara kar ayn baar gsterilemedi. Trnovoda, peinden Lleburgaz yaknlarnda Dou Roma ordusu yenildi. Isaakios mcadeleden vazgememiti. Yeni bir Trakya seferine hazrlanmaya balad. Arslan Yrekli Richard Marsilyadan, Fransa Kral Philippe Auguste de Cenovadan gemilerle gelerek Akka kuatmasna katldlar. Yolda Richard donanmasna Kbrsn alnmas emrini verdi. Richard Kbrs aldktan sonra, Tapnak valyeleri stad Roberd de Sable, Richarddan Kbrs satn almak istedi. Ada Tapnak valyelerine 100.000 bezant (Dou Roma altn para birimi) gibi byk bir bedelle satld. Selahaddin Eyyubinin Akka kuatmasna kar savaacak donanmas yoktu. Halife aracl ile dier slam lkelerinden yardm istedi ise de byle bir yardm gelmedi. Selahaddin bu yaplmayan yardm hi unutmad. ngiltere Kral Richardn nc Hal seferine katlmak zere yola kmasnn peinden, annesi Akitanyal Alienor da Berangere ile bulumak zere kn Alpleri aarak talyaya, Mesinaya kadar gitmiti. Richardn Kudse doru yola kmasndan sonra, Limassolde Berangere ile evlendi. Germanyada Friedrich Barbarossaya (Frederich Barbarosse) gelene kadar monarik otorite adm adm aptan derek iyice silinmiti. Bununla birlikte, bu asrn (XII. asr) ikinci yarsnda, Roma-Germen mparatorluk (Germanya, Almanya) dnrleri Roma hukukunu yeniden gndeme getirdiler. Bolonyal hukukular mparatorluk hakkn yceltip, kutsayarak onu Alman krall ile birletirdiler. Almanya Roma mparatorluunun doal uzants gibi grlmeye baland. Bu srada Almanya, Dou Roma ile daha sk ilikiler kurmutu. Bunlara bir de Barbarosseun kiilii eklenince, Roma-Germen imparatorluu fikri inanlmaz lde g kazand. mparatorluk Germanya, talya ve Provence olarak krallktan meydana geliyordu. mparatorluk fikri glenince, imparator bu krallkta hkmranlk haklarn vurgulayarak belirtmeye balad. Bir yandan da feodal kurumlarla, olaylar lehine gelitirecek bir ekilde ilikiler iine giriyordu. Hatrlanaca gibi Karolenjler zamannda Papa mparator

56

tarafndan denetlenirdi. Roma- Germen imparatorlar da Papa zerinde benzer bir denetimi kurmak istediler. Bu salanm olsa idi, batnn dier krallar imparatorlua grnmez balarla balanm olacaklard. mparatorluk Batnn dier krallklar zerinde manevi bir otorite elde etmek istiyordu. Bolonya btn Avrupann laik hukuk renim merkezi haline gelmiti. Baka lkelerde evrak ve belgeler kilise adamlar tarafndan yazlrken, talyada adna legiste (kanun bilen adam) denen bir meslek olutu. Buradan da laik yarglar, avukatlar, noterler ktlar. Bunlar nce kent ynetimleri tarafndan kullanldlar. Ama hzla krallar da bu okul mezunlarnn hizmetini ister oldular. En nemlisi bunlar yerli treleri deil, genel hukuk kurallarn uyguluyorlard.

Hallarda deniz yolu

57

Cengiz Han

Asyann bu ucunda Hallarla Mslmanlar birbirine girmiken, dier ucunda, Moolistanda Altan Timuinin Han seilmesini neriyordu. Daha nce de anlatld gibi, gebelerde zenginleen ailelerin boylarndan ayrlarak, kendi boylarn kurmalar deti egemen olmutu. Bu ayrlan aileler, bamsz ve balarna buyruk olmay tercih ederlerdi. Ancak bir taraftan da otlaklarn korunmas, kadn avlama aknlar, yama aknlar, srek avlar ok adam bulundurma ihtiyacn ortaya karyordu. Btn bu mlahazalarn optimum zm ayrcalklara ve zerkliklere dokunmayan birini kaan semekti. ou zaman soylular, seilecek kiiyi ararken onun idare edilebilecek yapda olmasn da tercih ederlerdi. imdi Kutula kaann olu Altan, Timuini han olarak nerirken, mutlaka byle dnyordu. Soylular kendi aralarnda tarttktan sonra, kararlarn akladlar: Seni kaan ilan etmek istiyoruz. Sen kaan olunca, kalabalk dmanlarna kar n safta dveceiz. Gzel gen 58

kz ve kadnlar, iyi atlar ele geirirsek onlar sana vereceiz. Srek avlarnda bakalarnn nlerinde gideceiz, yakaladmz hayvanlar sana getireceiz. Sava gnlerinde buyruklarn dinlemezsek, bar gnlerinde ilerine zarar verirsek, o zaman kadnlarmz ve mlklerimizi elimizden al, bizi de ssz le at. Timuin kaanl kabul edince, soylular ona Cengiz Han adn vererek, yemin edip, balandlar. 1190 ylyd Timuin Cengiz Han olmutu. Ama soylular yeminlerinde bile belirttikleri gibi, Han savata dinlemeyi taahht ediyorlard. Barta herkes kendi yoluna gidecekti. Zaten bozkrda han egemenlii her zaman belirsiz ve tartmaldr. Hann yannda yer alan topluluk bile durmadan deiirdi. Boylar, soylular bugn Han tandklarn yarn tanmayabilirlerdi. Cengiz hana gelene kadar bozkrda hanlk geici bir durumdur. Hanlk miras olarak gemiyordu. Bugn han olan yarn han olmayabilirdi. imdi soylular bunu deitirecek otoriteyi Han semilerdi. Soylular Cengiz Hann kaanln kabul ederken, bir taraftan da onunla pazarlk ediyorlard. rnein Hori bu pazarlk sonucunda 30 gzel kz ve kadn seip, kendine alma hakk elde etti. Ayrca Baarin ve Adarkin boylarndan birletirilerek elde edilen 10 bin savann tmen ba oldu. Cengiz handan istenenler gzel kadnlar, iyi atlar, ganimetlerdir. Cengiz de bunlar kendinle birlik olanlara vermeye alacaktr. Cengiz Han han olur olmaz, ilk i karargahn dzenledi. Srekli bir muhafz gc kurdu. Bu muhafz gc balangta az saydayd, ama gelecein ekirdeiydi. Otlaklar korumak iin nlemler ald. Binek at yetitirmeye nem verdi. Kendine bal oymaklara hemen haber yollayabilecei bir haberci organizasyonu kurdu. Devlet organizasyonunun ilk hamlelerini yapmaya balad. Hakimiyetinin kuvvetlenmesi ve insanlarn kanunlara uymasn salamak iin bir anayasa hazrland. Buna Yasa ismi verildi. Yasa Trke bir szd ve yas kelimesinden tremiti. Halk Yasay yasak olarak alglad. Bu kanunda halkn ve savalarn saldrlardan pay alacaklar yazyordu. Yasa gizli bir yasayd, hibir zaman bir kopyas karlmad ve ierii de bugn tam olarak bilinmemektedir. Cengiz Hann salnda yasann uygulamasndan olu aatay sorumlu tutulmutu. Cengiz Han bir yandan da kendine bal olanlar dllendiriyordu. Boou ve Celmeye Hibir yoldam yokken, herkesten nce sizin ikinizin olduunu kalbimde unutmadm. Bu topluluun en kdemlileri sizlersiniz dedi. Cengiz Han, bundan sonra mrnn sonuna kadar, kendine sadk kalanlar unutmayacak ve dllendirecektir. Temmuz 1191 ylnda Akka kenti Hallarn eline geti. Hallar ehri ele geirince, adetleri uyarnca yine teslim koullarn ineyerek Mslman krm yaptlar. Hallar Akkay aldktan sonra, Kudse yryebilmek iin Selahaddin Eyyubi ile savaa tututular. Ancak baarl olamadlar. Kutsal topraklarda, Papa III. Clement tarafndan, 1191 ylnda Teutonique cemiyeti kuruldu. Bu valye kuruluuna Hospitaliers veya Saint Jean valyeleri de denir. Avrupada 8 yzyla yakn sre varln korumu bir valye kurumudur. Hal seferleri srasnda kurulan hastanelerde yaral askerleri iyiletirmek iin grev alan Kutsal Roma Germen mparatorluuna bal ve Alman kkenli valyelerden oluuyordu. lerleyen yllarda hrmet ve ba grdler, glendiler.

59

Irak Seluklarnda Sultan Turul ile Kzlarslan arasndaki mcadele 1191 ylna kadar srd. Kzlarslan zamann gl hatunlarndan nan Hatun ile evlendi. Sultan Turulu bir kaleye hapsedip, kendi sultanln ilan etti. Ne var ki kars nan Hatun komutanlarla birleerek Kzlarslan ldrd. Turul hapisten karak tekrar baa geti. Ama bu srada Byk bir tehlike kapdayd, bu Harzemah tehlikesiydi. Bu srada Erzurumdaki Saltuklu Beyliinin banda zzeddin Saltukun kz, len Nasrddin Muhammedin kz kardei Mama Hatun bulunuyordu. Mama Hatunun yeenleri dururken nasl Saltuklularn bana getii bilinmemektedir. 1191 ylnda Mama Hatun, Malazgirt kalesini kuatan Eyyubilerle ibirlii yapmt. Kuds geri almak isteyen Hallar iki kampa blnmlerdi. Tahtn sahibi olan Guyun kars lnce, Sur savunmas ile nlenen Montferrat Markisi, kralienin evli kz kardeini karp, evli kadnla bir daha evlenip, kendini Kuds kral ilan etti. Fransz kral ve Cenevizlikler markiyi desteklediler. Piza ve Arslan Yrekli Richard ise Guyu tuttular. Cenevizliler Akkay Markiye verecekken, Pizallar, Fransz ve Cenevizlilere saldrdlar. Ceneviz mlkleri yakld. Marki, Kuds krallnn yeni merkezi olan Akkaya giremedi. Arslan yrekli Richard ile kavgal olan Fransz kral lkesine dnd. ngiliz kral da Haailerle anlaarak Markiyi ldrtt. Marki ldkten sonra ngiliz kral Richard Kuds tahtn Guya da vermedi. Yeeni Champagne Kontunu yeni Kuds kral setirdi. Guya ise sus pay olarak Kbrs kralln verdi. Moolistanda ise Cengiz Han ile Camuha ayrlmlard ama dostluklar devam ediyordu. Bu iki bozkr soylusunun gc birbirine denkti. Sonra bir gn Camuhann kk kardei Tayar, Cengiz Hann yoldalarndan Cui-darmalann at srlerini yamalad. Cui-darmala, yamaclar kovalayp, gece bastrp, onlar ldrp, srsn geri ald. Cui-darmala, Celayir boyundand. Celayir boyu da uzun zamandr Cengiz Hann kabilesi olan Borciginlerin unagan-bogoluydu. Camuha kardeinin ldrlmesinden Cengiz Han sorumlu tutarak, Cengiz Hann zerine yrd. Cengiz kar kt. Yaplan mcadele sonunda Cengizin kuvvetleri Onan nehri kylarna ekilmek zorunda kaldlar. Camuha onlar takip etmedi ama ele geirdii soylular feci ikencelerle ldrd. Camuhann soylulara kar bu tutumu ters tepti. Camuhann yannda olan bir takm soylularda ondan ayrlarak Cengiz Hann yanna getiler. Bunlarn arasnda, Cengiz Hann babas Yesgey lrken yetimlerini emanet ettii Munglik de vard. Munglik yetimleri kendi balarna brakp gitmiti, imdi ise Cengize iltihak ediyordu. Munglik bir sre sonra Cengizin annesi Hoelun ile evlenecektir. Munglikin 7 olundan biri olan Kko gelecein nl aman olacakt. Cengiz Han yenilmi ama glenmiti. Cengizin glenmesini Kereyitlerin Han Turul destekliyor ve bozkr soylularn Cengiz handan ayrlmamalar iin uyaryordu.

60

Cengiz ncesi dnya

61

II. Kl Arslan oullarna sz geiremiyor

Erzurum Ulu Camisini yaptran Saltuklu beyi Nasireddin Muhammed 1190 / 1191 yllarnda lerek yerine kz kardei Mama Hatun gemitir. III. Hal ordusunun geii bittikten sonra, Kutbeddin Melikah kardelerini kendine tabi etmek iin harekete geti. lk olarak Malatyadaki kardei Muizzeddin Kayserah zerine yrd. Abisinin nnde tutunamayan Kayserahda Selahaddin Eyyubinin yanna gitti (29 Eyll 1191). Kayserah, Selahaddinin yeeni el-Melikl-Adilin kz ile evlenerek, Eyyubilere akraba olmutu. Kayserah 19 Aralkta Malatyaya geri dnerek, ynetimi tekrar stlendi. Kutbeddin Melikah, bundan sonra yanna zorla babasn da alarak Kayseride bulunan Nureddin Sultanaha kar harekata balad. Kutbeddin Melikah, Kayseri kalesini kuatt. Bu srada bir frsatn bulan II. Kl Arslan, Kutbeddin Melikahn yanndan kaarak kalede bulunan dier olu Nureddin Sultanahn yanna gitti. Kayseri kuatmasnda baarl olamayan Kutbeddin Melikahda kuatmay

Kayseri Kalesi

kaldrarak Konyaya ekildi. Kutbeddin Melikahn basksndan kurtulan Sultanah, bu sefer kendisi II. Kl Arslana Sultanl ona vermesi iin bask yapmaya balad. Kl Arslan da bu oluna melun diyerek yanndan ayrld ve tek tek oullarn gezmeye balad. Bu arada ehzadeler arasnda uzlama zemini aryor ve durumu tartyordu. Ancak Sultann oullarndan yeterli saygy ve yaknl grd sylenemez. Btn oullarndan aradn bulamayan Sultan en son ufak olu Gyaseddin Keyhsrevin yanna Uluborluya gitti. Gyaseddin Keyhsrev, II. Kl Arslann en kk oluydu. Annesinin Dou Roma mparatorluk ailesinden bir Hristiyan Hatun olduu iddia edilir. Bu tarihlerde ehzadelerin eitimi Malatyada yaplrd. Gyaseddin Keyhsrevde Malatyada ok iyi bir eitim almt. 62

Kaynak tarihiler ve II. Kl Arslann kendisi, Keyhsrevi akll, adaletli, ahsi kabiliyetleri olan ve Sultan olmaya layik bir ehzade olarak zikrederler. Keyhsrev Trke, Farsa, Rumca ve Arapa biliyordu. Geni hogrl, hr dnceli ve eli ak bir aydnd. Uzun boylu ve gl bedenli bir kiiydi. Ancak devlet sz konusu olduunda ok sertletii de bilinmektedir. Ayanda 6 parma olduu ve ldnde sava meydannda byle tannd iddia edilir. Keyhsrev Meliklik dnemini Batya, Menderes vadisine alan yollarn kesime yerinde yer alan Borgulu kalesinde yapmt. Borgulu kalesi eski Roma ann Apollonia kentinin zamanla nemini kaybederek, ufalmas ile olumu bir kasabayd (Uluborlu). Burada Keyhsrevin yannda, Mbarizddin Ertoku ve Esedddin Ayaz gibi, gelecein nemli ahslar onunla birlikteydiler. Bu kiiler nmzdeki yllarda, Keyhsrev srgndeyken bile ondan ayrlmayacak, maiyetinde kalacaklardr. Kl Arslan Uluborluda iken Kutbeddin Melikah da Konyada adna hutbe okutarak kendini Sultan ilan etmiti. Buna karlk, Kl Arslan da Kutbeddin Melikahn Sultanln gayri meru ve kk olu Gyaseddin Keyhsrevi veliaht ilan etti. Keyhsrevin veliaht tayin edilmesinde Trk rfnn kk oullara verdii baz ayrcalklarda rol oynam olmaldr. Bundan sonra devlet ricali de gelerek, Keyhsreve biat ettiler. Keyhsrevin veliaht seilmesi dier ehzadeleri atee dme evirdi. Bundan sonra dier ehzadeler, Keyhsreve kar Byk olanlardan olan Sleymanahn etrafnda toplanarak bir cephe oluturmaya baladlar. II. Kl Arslan, Keyhsrevi veliaht tayin ederken, onun iin aydnlanm bir gecede ay na gerek olmad gibi onun zatnn olgunluunu da aklamaya gerek yoktur dedii rivayet edilir. Keyhsrev ocukluundan beri yerini dolduran bir grnt vermitir. Bu srada Baba oul birlikte Konyaya yryp, devlete hakim oldular. Tahta Gyaseddin Keyhsrevin oturtulmasnda Konya halknn Kl Arslann yannda yer almas ok etken olmutur. Kutbettin Melikah yenilince Aksaraya kat. Yannda son gelen gebe Trk beyleri vard. II. Kl Arslan ve Keyhsrev, Aksaray kuattlar. Bu srada hastalanan II. Kl Arslan 26 Austos 1192 tarihinde 80 yanda ld. Keyhsrev, Konyaya gidene kadar, babasnn nan tahnit ettirerek, sanki hastaym gibi davrand. Bylece II. Kl Arslann ldn kimse anlamadan Konyaya geldi. Konyada nce devlet ricali ve kent ileri gelenlerinin biatn aldktan sonra, babasnn lmn aklad. Onun bu tutumu, zellikle ehzade Rkneddin Sleymanah tarafndan, babasn zehirlettii eklinde bir dedikoduya meydan verdi. Kentin biatini alan Veliaht Gyaseddin Keyhsrev Konyada Anadolu Seluklu Sultan oldu. Hatrlanaca gibi Filistindeki Hallar arasnda, ksa sre iinde, bir Fransz ngiliz elikisi km ve Fransa kral II. Philippe Auguste Fransaya geri dnmt. Bu srada Arslan Yrekli Richard, dier Hallarla birlikte Eyyubilere kar yaplan savalara katlyordu. Bu savalar srasnda kahramanca davranm ve Arslan Yrekli unvan ile anlmaya balanmt. Hallar ile Hahailer arasndaki i birlii devam ediyordu. Hatrlanaca gibi Arslan Yrekli Richard Sur Markisini, fedailere ldrtmt. Austos 1192 tarihinde Arslan Yrekli Richard ve Selahaddin Eyyubi aralarnda bir bar anlamas imzaladlar. Anlamaya gre Kudse Hristiyanlar silahsz girebileceklerdi. Bu srada Richard, pek ok Eyyubi ileri gelenine valye unvan datt. Avrupa valyeliindeki birok rf ve detin Eyyubi kkenli olduunu belirten tarihiler vardr. Anlamadan sonra Richard ngiltereye dnd. Bylece esas amac Kuds almak olan III. Hal seferi baarl olamad. Sefer sonunda Hallarn elinde dar bir sahil eridi kald.

63

Hal seferlerinden ngiltereye dnmeye alan Arslan Yrekli Richard, Avusturyada esir dt. Bu olaya Papa bir reaksiyon gstermeyince, olunun esaretini haber alr almaz, Alienor bir yandan Papay harekete geirmeye alt, bir yandan da bizzat kendi ok byk bir fidye toplad. 1192 ylnda Selahaddin Eyyubi ld. Oullar Meliklaziz Msra, Meliklefdal ama ve Melikzzahir Halebe, kardei Melikldil ise Kuzey Arabistan ile Elcezireye hakim oldular. Bir sre sonra kardeler arasnda taht kavgalar balad, bundan faydalanan kardei Melikldil I. Seyfettin, yeenlerini saf d ederek Eyyubi tahtna kt. Seyfettin, Hallar ile baarl mcadeleler yaparak Yafa, Kerek gibi kentleri geri ald. Hallar artk ok zor durumda nerede ise yok olmak zere idiler. Eyyubiler Ahlat-ah topraklarn alma emelinden vazgememilerdi. Eyyubi ailesinden Harran Meliki Takiyddin mer, Haniyi ele geirdi, Ahlat ve Malazgirti kuatt. Selahaddin Eyyubinin lm zerine Ahlat-ah egemeni Beytekin rahatlad. Ancak Beytimur damad Aksungur tarafndan ldrlnce, Ahlatah kendi iinde kargaaya dt.

Eyyubi Kartal armas

Melikldil I. Seyfettin, Eyyubi topraklarn, kendi oullar arasnda, kendisine bal kalmalar koulu ile idari adan bld. Meliklkmil Msr, Meliklmuazzam am ald, dier oullar da Elcezirenin eitli yerlerini paylatlar. Haleb Selahaddinin soyundan gelen kimselerin ynetiminde kald. Eyyubilerde, Seyfettinin salnda aile iinde fazla hr gr olmad. Ancak bu srede Anadolu Seluklu devletinin basks Eyyubiler zerinde hissedilmeye baland. Bu bask zerine Seyfettin de iyice kuvvetten dm olan Hallara kar yumuak bir siyaset gtmeye balad. 1192 ylnda imdiki Avusturya snrlar iinde bir feodal beylik olan Traungauer hanedan sona erince, topraklar Babenbergerler'in eline geti. Traungau (bugnk Yukar Avusturya'nn merkez blgesi), Aa Avusturya'nn gneyindeki Pitten Kontluu ve bugnk Slovenya'nn byk blmn kapsayan Steiermark Dkal Babenbergerler'in olmu ve Avusturya iyice genilemiti. 1192 ile 1333 yllar arasndaki Japon tarihine Kamakura dnemi denir. 1192 Minamoto Yoritomo shogun (ogun) seildi ve Kamakura devletini kurdu. Hkmet merkezi Tokyo yaknndaki Kamakura oldu. Bundan bir yl nce de Zen mezhebi resmen kabul edilmiti.

64

Fransa Krall Topraklarn Bytyor

Philippe Auguste'n Fransa topraklarn fethedii

Bu sralarda, Asyann gneyinde Gurlarn takibi sryordu. Gaznelilerin peinden Hindistan ilerine girmi olan Gurlu ihabeddin, 1192 ylnda, Taraori yaknlarnda, Prens Prithviraca komutasndaki Racputlar koalisyon ordusu ile karlat. Gurlular koalisyon ordusunu yok ettiler. Bu zaferin peinden ihabeddin Delhiyi ald ve Ganj vadisine girdi. Bu srada Dou randa, Harzemah Teki, batyla hi ilgilenmiyor, douda Seluklularn hakkn savunuyordu. ok gemeden bu iyi niyeti ikinci planda kald ve Teki Irak' ele geirmei arzulad. Sultan Turul bu yeni tehlikeyi nlemek iin Rey ehrine geldi. Neticede iki taraf arasnda bir bar yapld. Bu bara gre, Rey kenti, Teki'in tasarrufunda kalyordu. Teki Rey'de bir miktar kuvvet braktktan sonra lkesine dnd. Sultan Turul ise, 1193 ylnda douya doru ilerleyerek Rey'i ele geirdi ve buradaki Harizmlilerin bir ksmn ldrtt. 1193 ylnda Diyarbakr medresesi yapld. ngiltere kral Arslan Yrekli Richard Orta Douda iken, kardei Topraksz Jean (John) krala ihanet etme eilimi gsteriyordu. Bunun zerine ngiltere ana kraliesi Akitanyal Alienor olas bir ihaneti nlemek zere ngiltereye dnd. Bir sre baarl oldu, ama 1193 ylnda 65

Topraksz Jean Normandiyay Fransa kral Philippe Augustee teslim etti. Bunun zerine, Alienor ve ona bal kuvvetler, Jean ve birka hari btn ngilterenin nemli senyrlerini Windsorda kuatt.

Windsor kalesi

Bu srada Arslan Yrekli Richard kurtarmak iin gereken miktar para toplanmt. Fidyeyi demeye Akitanyal Alienor bizzat gitti. Ana kralie, 1193 -1194 ylnda, Frederic Barbarosseun olu IV. Henrinin (Heinrich) yanndayd. Alienor, Arslan Yrekli Richard esaretten kurtulunca, emekli hayat yaamak zere Fontevraud atosuna ekildi.

Fontevraud atosu

66

Byk Seluklularn sonu

Anadolu Seluklu devletinde Gyaseddin Keyhsrev iki defa tahta kmtr. Babas II. Kl Arslann lm zerine tahta ilk knda saltanat 4 yl srd (1192 1196). Ancak bu ilk saltanat yllarnda, merkezi bir otorite kuramad. Btn kardeleri kendi emirliklerinde bamsz devletler gibi davranyor ve bu arada topraklarn geniletmek iin birbirleri ile savayorlard. Hibiri tahttan da vazgemi deildiler, ama Gyaseddin Keyhsrevin en byk rakibi Kutbeddin Melikahd. Kutbeddin Melikahn gz uzun zamandr Nureddin Sultanahn ynettii Kayserideydi. Nureddin Sultanahn Atabeyi Hasan, Nureddini aabeyinin bu emeli konusunda uyaryor ve ona gvenmemesini sylyordu. Kutbeddin Melikah ise gelip geerken hep kardei Nureddinin yannda Kayseride konaklyordu. 1193 sonu veya 1194 balarnda, Kutbeddin Melikah yine bir gn geerken Kayseriye urad ama bu sefer kente girmeyip, darda konaklad. Kardei Nureddini de akam otana davet etti. Abisini ziyarete giden Nureddin Sultanah, ldrld. Kutbeddin Melikah bundan sonra Kayseriyi ald ve kardei Nureddinin atabeyi Hasan da ldrtt. Ancak bu olaydan ksa bir sre sonra kendi de hastalanarak ld. Fakat bu durum Tokat hakimi Rkneddin Sleymanahn iine yarad. Sleymanah Sivas, Kayseri ve Aksaray da alarak topraklarn geniletti. 1194 ylnda Teki ounluu bozkr savalarndan olumu ordusu ile Rey zerine yrd. Abbasi Halifesi de Teki'i savaa tevik ediyordu. Sultan Turul kumandanlarnn tavsiyesine ramen, ekilmeyi reddetti. ki taraf arasndaki bar grmeleri ise sonusuz kald. Sultan Turul Rey ehri dnda az bir kuvvetle Harzemah Teki'e kar savat ve sava meydannda ldrld (1194). Sultan Turul ld zaman 25 yanda idi, kesik ba Teki tarafndan Badat'a gnderildi. Bylece Seluklular Devleti bir Turul ile balayp, bir Turul ile sona eriyordu. Byk Seluklu devletini Ouzlar kurmutu, onu Ouzlar ykt. Seluklular varlk ve kurulularn medyun olduklar Ouzlarn varln, ykseli dnemlerinde unutmulard. Nizamlmlk Trkmen sorununa zm aramt, ama zm bulamayan Seluklular kurulularndan 100 sene sonra, bu sorunun arl altnda ezildiler. Seluklular dneminde Ouzlarn kabile adlar her nedense yok olmuasna ortaya Kzll, Yamurlu gibi askeri eflerin adlar karlmtr. Ortada dolaan kabile ad Yiva, Avar, Yazr gibi birka tanedir. Seluklarn iinden ktklar Knk boyu hakknda bile bilgi yoktur. Seluklular yerleik dzenin koruyuculuuna soyunmulard, doal olarak Trkleri yerleim alanlarndan uzakta tutmaya altlar. Trkmenleri Hristiyan dnyasna kar cihat iin 67

kkrtyor ve onlar Dou Roma zerine salyorlard. Bylece Trkmenler hem Mslman yerleik dnyadan uzak kalyor, hem gittikleri yerlerde lerek gleri azalyor, hem gittikleri yerleri basp, soyup, talan edip, ldrerek Seluklularn rakiplerini gten dryor ve hem de u topraklarda birbirine rakip devletler kurarak, birbirleri ile savayorlard. Seluklular Kuzeyden yeni Ouz ve dier Trk aknlar olmasn diye, daha nce inin, ranllarn, Dou Romann ve Araplarn yaptn yapp savunma hatlar kurdular. Sencer bunu byk bir gururla ifade ediyordu Her eyalette o melunlarn ve dinsizlerin (Trkler) kklerinin kesilmesi iin sgurlara ( boylar) askerler atanmlardr ve kahredilmeleri iin buyruk verilmitir . Seluklu Mslman olunca Trkleri, atalarn, kabilesini unutmutur. Halifeye hizmeti Allaha hizmet etmek sayarak kan dkm durmutur. Trkmenler (Ouzlar) ulardadr. blgelerde olanlar ise, tarm blgelerinden uzakta, dalarda tutunmaya almaktadrlar. Bu dalk blgeler, Krt, ebankre, ul, Lul gibi tam denetim altna alnamayan kabilelerin yaad blgelerdi. Trkmenlerin youn olduu yerlere, onlar denetim altnda tutabilmek iin Seluklular askeri komutan vali (hne) atamlardr. Bu hnelerin yaynladklar fermanlardan anlald zere, devlet Trkmenden unlar beklemekteydi. Trkmen efleri merkezden isteklerini hne aracl ile bildireceklerdi. hne, Trkmenlerin bakalarnn mallarn yamalamasn ve vahet yaratmasn nleyecekti. Trkmen yallarna ve dzgn davrananlarna saygl davranlacak, bozgunculuk karanlar bastrlacakt. Trkmen eflerine topluluklarnn kalabal orannda otlak ve su verilecekti. Her kritik yerde hne vekilleri olacak, vekiller demeleri Trkmen eflerinden zamannda alacaklard. Trkmen blgelerine yollanan hnelerin ve vekillerinin, asayii salamak, vergi toplamak, otlak ve su tahsis etmek grevleri vard. Bunun dnda Trkmen topluluklar kendi i ilerinde serbesttiler. Baz Trkmen topluluklar hne yerine dorudan merkeze balydlar. rnek olarak, Sultan Sencere kar ayaklanan Kuzey Afganistanda Belh evresinde yaayan Trkmen topluluu, dorudan Sultana ylda 24 bin koyun vergi derdi. Saray alar koyunlar seerek alrd. Byk Seluklular gebe sorununu zme ulatramamlard. Ayn ekilde dinsel planda terr eylemlerini durduramadlar. Karlarna kurtarlm blgeler eklinde iddetli bir muhalefet kmt. politika nedeniyle, bu terr devlet ileri gelenlerinden de destek grnce, Seluklularn zemedii bir problem olarak ortada kald. Turulun lm ile Seluklu topraklar tamamen Harzemahllarn eline gemiti. imdi Byk Trk mparatorluu onlard. Seluklu devleti son bulurken onlardan bir para olan l Deniz oullarnn atabey devleti, Azerbaycanda 30 yl daha hakimiyetini srdrebildi. Sonunda Harzemahlarn daha da kuvvetlenmesi ile l Deniz oullar ailesi de yok oldu. Artk Halife tam bir devlet bakanyd. Irakla yetinmeyip, ran da topraklarna katmaya niyetliydi. Bu nedenle Haailerle i birlii yapyor, bireysel terr uygulatyordu. Futuvva rgtne girip, bakan oldu ve o yolla Mslman egemenlere bask yapmaya balad. Seluklularn yok edilmesi konusunda Harzemah Teki ile ibirlii yapan Halife, sra rana gelince Teki ile elimeye balad. Halife Tekie haber yollayarak, Bat randan ekilmesini istedi. Harizm ile yetin dedi. Teki ise Irak dahil arazim yetersiz. Kalabalk ordularmn bakmna yetmiyor. Huzistan da ver diyordu.

68

1194 ylnda Teki randan ekilince, Halife rann fethi iin 5 bin atl yollad. Yalnz bu srada Halifenin tutumu ilginti. Halife askerleri zel mlkleri slam arazisi Halifeye aittir ve kimse mlk sahibi olmayacaktr diyerek el koyuyorlard. Halife slama ramen zel mlkiyete kar kyordu. Teki randa Halife ordusunu defalarca yendi. Mcadele Harzemah Muhammed zamannda da devam etti. Hatta Harzemah Tekii randan atabilmek iin kfir grd Karahitaylarla i birlii yapmaya alt. Hatta Hahailerle de Harzemah valilerini ldrtmek iin anlat sylenir. Yalnz, Harzemah ordular, blgede ykm yapyordu. Ravendiye gre, yaplan zulm hem Ouzlarn yaptndan ve hem de daha sonra Moollarn yapacandan ok fazlayd. 1194 ylnda, Alman kral Heinrich, Palermoda Normanlardan miras kalan Sicilya Krallk tacn giydi. Sicilyann Alman devletine katlmas ile Heinrich dnya egemenlii plannda bir adm daha atm oldu. Amerika ktasnda 1194 tarihinde Mayapan Konfederasyonu adyla bilinen Maya ittifak Cocomlarn lideri Hunacc Ceel tarafndan bozuldu. Savalarda kaybeden taraf Itzalar ve Xiulard. Bylece Itzalarda ykseli durdu ve karklklar ba gsterdi. Itzalar kentlerini terk edip Petn blgesinin ormanlarna yneldiler ve Petn-Itz Glndeki Tayasal Adas'nda yeni bir kent kurdular. Cocomlar, Maya soylularnn tutsak olarak Mayapanda oturmasn art kotular.

69

Halk Yanna ekmek

Niketas Choniates

1195 ylnda Dou Roma mparatoru II. Isaakios Angelosu, kardei III. Alexios tahttan indirdi gzne mil ekerek, olu ile birlikte hapsetti. Ancak II. Isaakiosun olu Alexios, hapishaneden kaarak, enitesi Alman mparatoru Philippe von Schwabenn yanna gitti. Orada Dou Roma tahtn tekrar ele geirebilmek iin faaliyetlere balad.

70

Bunlar olurken, kardeleri ile iyi geinmeye alan Gyaseddin Keyhsrev Dou Roma ile uraarak, topraklarn geniletmeye alyordu. Bu srada Msr Eyyubi hkmdar elMalikl-Adil (Malikladil), Dou Roma mparatoru III. Alexios Angelosa (1195 1203) iki damzlk Arap at yollamt. Bu atlar bir sebeple Keyhsrevin eline geti. Ama atlar keyifsizdi. Keyhsrev atlar bakma ektirerek, III. Alexiosdan zr dileyip, baka atlar yollamay teklif etti. Yukardaki olayla bir ilgisi olmasa da, bu olaydan bir sre sonra, aresizlikten ly karan Dou Roma mparatoru III. Alexios, Konya Constantinopolis arasnda ticaret yapan Seluklu kervanlarna el koyup, tacirleri hapsetti. Keyhsrevin talebine ramen hatasn telafi etme yoluna gitmeyen mparator, tutuklad tacirleri de salvermedi. Bunun zerine 1196 ylnda harekete geen Gyaseddin Keyhsrev, Menderes rmana kadar olan topraklar igal etti. Daha nce, mparator Manuel zamannda Akehir halk, zmite srlm, Akehir boalmt. Gyaseddin Keyhsrev bu seferinde ok fazla Hristiyan tutsak almt. Bu halk Akehire yerletirerek, onlara toprak, ziraat aleti ve tohumluk verdi. Yerleen Hristiyan halk be yl vergiden muaf olarak ziraat yapmaya baladlar. Ayrca onlara hr kyl stats tannarak, istediklerinde canlarnn istedii yere gitme hakk verildi. Sultann Hristiyan halka bu davran, hzla Bat Anadoluda yayld. Dou Roma topraklarnda fakir ve muhta halde bulunan pek ok aile, Seluklu topraklarna g etti. Bylece Bat Anadoluda kentler boald. Seluklu topraklarnda ise hem nfus ve hem de retim artt. Bu gelimeyi Niketas yle anlatmaktadr: Esir insanlara kar gsterilen bylesine iyi muamele, onlara kendi vatanlarn bile unutturdu. Birok yerin halk sava olmakszn Seluklu hkmdarnn topraklarna g ettiler. Bu yzden nfus azald, kentler boald. nsanlar oralarda koloniler kurmak iin Barbarlara gittiler. Zalim krallarndan can yanan ve yardmdan mahrum kalan bu insanlarn, kendi efendilerine kar sevgi duymamalar ve kendi istekleri ile lkelerini terk etmelerine armamak gerekir. Bu glerden rahatsz olan III. Alexios daha da hrnlat, ama elinden bir ey gelemedi. Kralie Thamara (1184 1211) ynetiminde Grcler ok kuvvetlenmilerdi. Bu srada Kafkasyaya gelmi olan Kpaklar (Kpaklarn bir ksm) Hristiyanl kabul ederek Grclerin kuvvetlenmesine yardmc olmulard. 1195 ylnda Grc ordusu Azerbaycana girdi. Azerbaycan Atabeyi Ebu Bekr Grclerle amkoride yapt savata malup oldu. Grcler Gence kentini ele geirerek, blgeye hakim oldular. Grcler karsnda aciz kalan Ebu Bekr, areyi bir Grc prensesi ile evlenmekte buldu. Grcler sadece istila etmiyor, yamalyor, yakyor ve ykyordu. Kadn ve ocuklar esir alnarak gtrlyorlard. Etraftaki Trk Beyliklerinin gz korkmutu, Grcler ilerledike, karsndakiler geri ekiliyorlard. Gyaseddin Keyhsrevin kardeleri ile aralarnda saltanat sorunu yok gibi grlrken, 1196 ylnda II. Rkneddin Sleymanah, Konya zerine yryerek taht ele geirdi. Dou Roma mparatorluunda III. Alexios tahta knca, Srbistan veliahd ile evlendirilmi olan kz prenses Eudokia nedeniyle, Srbistan da taht deiiklii oldu. Tahta veliaht Stephan geti. Bu deiiklik sonucu, Srbistanda Dou Roma etkisinin artmas gerekirken, tersi olup Macar etkisi artmaya balad. Stephann kardei Vukan isyan etti ve Roma ile Macaristan yardm ile iktidara geti. Bosnada da benzer gelimeler oldu.

71

III. Alexios Bulgaristanla anlama yapmak istedi. Ancak Bulgar istekleri kabul edilemez mertebede olunca, iki lke arasndaki sava yeniden balad. 1196 ylnda Dou Roma ordusu yenildi. Dou Roma Bulgaristanla baa kamaynca, entrikalara bavurdu. Bulgaristanda iktidar mcadelesi balad. Bulgaristanda bamsz devletler ortaya kt. Her eye ramen, Dou Roma Makedonyada epey toprak kaybetmiti. Gzne mil ekilmi eski Dou Roma mparatoru II. Isaakios Angleosun kz Eirene Alman Kral Heinrichin kardei Philip ile evliydi. Heinrich, Dou Roma mparatoru III. Alexiosa bask yapmaya balad. Bu baskya dayanamayan Alexios, Alman isteklerini para vererek nlemeye alt. Ylda 800 Kg altn vergi deme ykmllne girdi. Bu byk bir meblad. Bu vergiyi karlamak iin Dou Roma Alman vergisi denen yeni bir vergi koydu. Hatta len mparator mezarlar alarak, bu mezarlarda bulunan deerli eyalar alnd. Dou Roma adm adm Almanyaya vassal olmaya doru gidiyordu. Bu yllarda Kilikya Ermeni Prensi II. Leonu Hallara kar mcadele ederken gryoruz. Papa duruma mdahale ederek, Hristiyanlar arasnda bir sava istemediini belirtti. II. Leon ise Antakya ve Trablus kontlarnn Sleymanah kendi aleyhine kkrttklarn, bu kkrtmaya bir son vermek iin savamak zorunda olduunu anlatt. Buna ramen Papann isteine uyarak Antakyaya saldrmaktan vazgeti. Bundan sonra Prens II. Leon Alman mparatoru IV. Henry ve Papa tarafndan Kral ilan edildiler. Bylece II. Leon ilk Kilikya Ermeni Kral oldu (1198).

72

Asrn Sonunda Bat Avrupadaki Gelimeler

Arslan Yrekli Richard

ngiltereye dnen Arslan Yrekli Richard, babas II. Henry gibi, dneminde Bat Avrupann en gl kralyd. Bir kere ellerinde, daha nce bahsedilen, dier Bat Avrupa krallarnda olmayan ynetim organlar vard. Bu organlarda krallarna bal, meslekten yetime grevliler hizmet ediyorlard. Ayrca her iki kral da feodal haklardan sonuna kadar yararlandklar iin, Bat Avrupann kendi dnemlerinde en zengin krallarydlar. Kullandklar feodal haklar senyrleri bunaltsa da, bir taraftan krallk hazinesini dolduruyor, bir taraftan senyrleri daha

73

nce kazandklar haklar mdafaaya mecbur ediyor, dier bir yandan da gelecekte monarinin yetkilerini daraltacak gelimelerin tohumunu atyordu.

IV. Heinrich

Almanyada, Friedrich Barbarossa (Frederich Barbarosse) lnce, yerine zaten olu IV. Heinrich bakyordu, tahtta o geti. Kral olduunda ise, daha nce anlatm olduumuz gibi,

74

mparatorluk fikrini nnde hazr buldu. IV. Heinrich hemen patronlua soyundu. Egemenliini vassal ilikilerle yaygnlatrmaya alt. ngiliz kraln ve Kbrs kraln kendine vassal hale getirdi. Fransa kral II. Philippe Augustet de vassall haline getirmek iin teebbste bulundu. Ancak, Alman krallnn kendisi salam bir yapda deildi ve ihtiya duyulan kararll gsteremiyordu. Hatrlanaca gibi kral seimle seiliyordu. Bu durumda her seimde kral seilecek kii, verdii tavizlerle krall zayflatyordu. Kraln kiisel maliknesi de yoktu (Fransann tersine). Bylece kral oradan oraya durmadan dolamak zorundayd ki bu monariyi iyice datyordu. Byle bir durumda, nasl olup da Alman kral, dier iki krallk zerinde hakimiyet kuracakt. Ayrca krallklarn Bat topraklarnda hi de azmsanamayacak bir Fransz etkisi vard. talya bal bana bir alemdi. Btn talya dik bal ve bamszlklarna dkn kentlerle doluydu. Almanlar talyadan dikkatlerini hi ayramyorlard. Bu durumda Germenlerin Douya doru yaptklar seferlerden monari elini ekti. Bu seferlerin ynetimi snrdaki senyrlerin eline geti. Almanya dikkatini ve eylemini gneye doru kaydryordu. Sicilya Alman kral IV. Heinrichin sahip olduu en nemli toprakt. IV. Heinrich Sicilyaya dayanarak Akdenizde bir egemenlik dledi. Daha nce Burjuvalarn renim ihtiyacndan bahsetmitik. Burjuvalarn renim grmesini salayacak okullar talyan ve Flaman kentlerinde almaya baland. Bunlar kilise ynetimi dnda kalan, genel anlaml okullard. Dersler Latince deil, herkesin kendi dilinde yaplyordu. Bu srada valyeler arasnda da eitim ve retim yaygnlamaya balamt. Bu sadece toplantlarda etrafa caka satmak iin yaplan bir ey deildi, teknik olarak bunu yapmak zorunda kalyorlard. nceleri her eyde olduu gibi hukuksal ilemlerde de yaz ok az kullanlyor, szlemeler ve tm hukuki ilemler hafzaya ve szl tankla dayanyordu. 1250 lerden itibaren ise yaz ne kmaya balad. Artk kontratlar yazl yaplyor, sicil tutuluyor, rf ve adetler kaleme alnyordu. Bu durumda okuma yazma bilmek, valyelerin kendi ilerini ynetmeleri iin de gerekli hale gelmiti. Dier taraftan valyeler, artk genelde, prenslerin ve yksek senyrlerin yannda idari ilere bakar hale gelmilerdi. Bunlar iin de eitimli olmak iin gereiydi.

75

II. Rknettin Sleymanah

Konya kalesi (tasvire dayanlarak izim)

II. Rkneddin Sleymanah yetenekli, gl, bilim ve sanatla uraan bir melikti. Tokat ynettii dnemlerde, kardeleri ile silahl mcadelelere girmemiti. Bunun yerine gcn Dou Roma mparatorluuna kar kullanm ve Samsuna kadar olan topraklar fethetmiti. Aabeyi Kutbeddin Melikah lnce gelenekler uyarnca taht hakk ona geti. Bu srada dier ehzadeler Keyhsrevin tahtta kalmasn istemiyorlard. Hepsi, Sleymanaha biat ettiler. Sleymanah yeteri kadar g toplaynca Konya zerine yryp, kenti kuatt. Gyaseddin Keyhsrev Konya kalesine ekilip kendini 4 ay baar ile mdafaa etti. Keyhsrevin mdafaadaki ordusu 60.000 sava civarndayd, Sleymanahn kuvvetleri bundan kat be kar fazlayd. Epey sren kuatmadan sonra Konya halk arasnda farkl grler ortaya kmaya balad. Ahiler ve fityan Sultan Keyhsreve verdiimiz szden dnmeyelim. lene kadar yeminimizin artlarn yerine getirelim. diyordu. Kentin ileri gelenleri ise (serveran ve idian) Sleymanah ile anlamann daha iyi olacan dnyorlard. Sleymanaha eliler yollayarak kiniz de efendimiz II. Kl Arslann oullarsnz, size itaat etmek grevimizdir. Ancak Sleymanah, babas zamannda kk kardeinin veliaht olmas srasnda yapt yemine sadk kalrsa, kt bir isim brakacak olan Konya kuatmasndan vazgeip uzaklarsa, imknlarmz sonuna kadar zorlayarak kendisine sefer masraf olarak: 500 bin gm nakit para, 300 eitli renklerde atlas kuma, 200 adet altn ilemeli elbise, 3 bin arn eitli renkte ulha, 10 bin arn keten, 200 katr, 300 at, 2 bin sr, 300 deve, 10 bin koyun tazminat vergisi olarak veririz. Yok, eer bu teklifimizi kabul etmez ve Sultan olmakta diretirse, o zaman Sultan Keyhsreve, ocuklarna, hazinesine ve maiyetine hibir ekilde zarar vermeyeceini, onlarn hayatlarna dokunmayacan ve Konyadan istedikleri yere gitmelerine msaade edeceine dair taahhtte bulunmasn ve bir ahitname vermesini istiyoruz. diye isteklerini iki alternatif olarak belirttiler. kinci alternatifin kabul edilmesi durumunda Sultan Keyhsrev, snra kadar 3 bin oku ve muhafz ile birlikte, zarar grmeden gittikten sonra, kentin kaplarn ap, Sleymanah tahta oturtacaklard.

76

Kent erafnn bu yaklam bilindii kadar ile Sultan Keyhsrevden gizli yaplmt. Onlar iin nemli olan ticaretlerine devam edebilecekleri huzurlu bir ortamd. Gelimelere bakldnda Sleymanahn ikinci alternatifi kabul ettii anlalmaktadr. Eraf Sleymanahtan olumlu cevap alnca, bu sefer Keyhsreve giderek durumu anlatp, onun da ikinci alternatife raz olmasn salamlardr. Bylece Konya eraf ve devlet erkan, bu kuatmann devlete ve halka ok zarar verdiini grerek, iki karde arasna girip onlar bir anlamaya ikna etmilerdi. Ama bir dier adan da Ahiler ve fityan yemininden dnmezken, serveran ve idian yeminini bozabiliyordu. Bylece yaplan ahid ile Sleymanah Seluklu Sultanln ald.

Konya i kalesi

77

Hanedana dardan dokunulamaz

1196 ylnda Divriide Emir ehinah trbesi, Sivas Ulu Camii ve Van Ulu Camii yapld. Konyada tahta II. Rkneddin Sleymanah oturmutu (3 Ekim 1196). Sleymanah Konyada hemen bir genel af ilan ederek, kimsenin zarar grmemesini salamtr. Anadolu Seluklu tahtna Sleymanah karken, Bulgaristan tahtna da Kaloyan kyordu (1197 1207). Kalonyan, Dou Romann amansz dmanyd. Dou Romaya kar yrtt mcadelede baarl olunca, Roma tarafndan kral olarak tannd. Bulgar kilisesi, Dou Roma kilisesinden bamszlat. Gyaseddin Keyhsrev ise, Konyadan ayrldktan sonra, Akehir zerinden Svas Ulu camii, eik minareli Constantinopolise giderken yle acele davranmt ki yanna abisinin sz verdii 3.000 savay almad gibi oullar Keyhsrev ve Keykubat da alamamt. Konya kaarcasna terk edilmiti. Ladik kynden geerken taciz edildi. Kyller saldrda bulunup, maiyetten baz kiileri yaraladlar. Ayrca yanna ald eyasnn da nemli bir ksm yamaland. Tahtan ekilmi bile olsa o bir Sultand ve byle bir muamele bir Sultana ve Seluklu ailesinden birine yaplamazd. Gyaseddin Keyhsrev olanlar, aabeyine sitem dolu bir mektupla bildirdi. Sleymanah, kardeinin mektubunu alnca, olanlardan memnun olmu gibi grnp, tacizde bulunanlarn yaptklar fiili ispatladklar takdirde ayrca taltif edileceklerini ilan etti. Tacize katldklarn bildirmeye gelenlerin iinden hakiki sulular setirerek, onlar idam ile cezalandrd. Daha sonra da Ladik kyn yaktrarak haritadan sildi. Bylece sznde durarak kardelik ve Sultanlk artn yerine getirmi oldu. Ayrca arkada kalm olan yeenleri zzeddin Keykavus ve Alaeddin Keykubat babalarnn yanna yollad. Hanedan ba veya mirascsna dokunulamamas olgusu Trklerin ve gebelerin genel c alma geleneklerinin bir devamdr. Selukluya dokunulamaz, dokunan cezasn hayat ile der. Daha sonra bu Osmanllarda da aynen devam edecektir. Sultana dokunan Yenieriler ve devlet ileri gelenleri bunun cezasn greceklerdir. Aile yesini ldrme yetkisi hanedann bana ait bir yetkidir. zzeddin Keykavus ve Alaeddin Keykubat babalarnn yanna gittiler. Kilikya snrnda ocuklarna kavuan Keyhsrev, Ermeni prensi II. Leonun lkesine gitti. II. Leon Sultana 78

ok iyi davrand ve ona balln bildirdi. Burada 1 ay kalp, istedii askeri yardm alamayacan anlaynca II. Leonun yanndan ayrlarak Elbistandaki aabeyi Turulah ziyarete gitti. Devlet kadrolarnn nemli bir ksm Keyhsrevle birlikte gitmiti. Sleymanah da kalanlarn bir ksmn daha tasfiye ederek, devlet kadrolarna Tokattan beri yannda olan beyleri yerletirdi. Daha sonra da merkezi devlet otoritesini kuvvetlendirmeye giriti. Sleymanah, kardeleri Amasyadaki Arslanah ve Niksardaki Berkyaruk ah kendisine biat etmediklerinden, bu kardeleri ile savaarak, Amasya ve Niksar ele geirdi. Elbistan meliki Turulah ise Rkneddin Sleymanahn Sultanln kabul etmiti.

Van Ulucamii, eski hali

Sleymanah Anadolu birliini yeniden kurmaya alrken komu beyliklerle de ilgileniyordu. Bunlardan biri olan ve Diyarbakr ve evresine hkmeden Artukolu devletiydi. Artuklu II. Skmenin erkek ocuu yoktu. lnce taht kardei Mahmuta brakmak istemedii iin klesi Ayaz hem kz ile evlendirdi ve hem de veliaht ilan etti. II. Skmen lnce devletin bana Ayaz geti. Ancak Artuklu devlet ricali Ayaza kar tavr alarak, Nasireddin Mahmutu hkmdar olmas iin davet ettiler. Ayaz hapsedildi. II. Rkneddin Sleymanah Ayaz biliyor ve takdir ediyordu. Artukoullarna rica ederek, Ayaz serbest braktrp, kendi devlet ricali iine ald. Ayaz I. zzeddin Keykavus dneminde Atabey olarak hala hizmet veriyordu. Dou Roma mparatoru III. Alexios Angelos, Seluklulara kar doru durmak niyetinde deildi. Belki paraszlktan para bulabilecei her yere saldryordu. Karadenize 6 gemi yollayarak, Amisos (Samsun) limanna gelecek btn yk gemilerinin yamalanmasn 79

emretti. Ancak korsanlk sadece Samsun liman ile snrl kalmad. Korsanlar Karadenizdeki btn gemileri soymaya baladlar. Soyulan Rum tacirler durumu Patrie, mparatora anlattlarsa da bir sonu alamadlar. Soyulan Trk tccarlar da, durumu Sleymanaha bildirdiler. Sleymanah mparatora eli yollayarak, esirlerin ve tacirlerin paralarnn iade edilmesini istedi. Buna karlk da yeni bir anlama nerdi. mparator korsanlkla bir alakas olmadn sylese de sadece iki devletin aras bozulmasn diye tacirlere 50 mina tazminat vermeyi kabul etti. Bylece iki devlet arasndaki anlamazlk ortadan kalkp, ilikiler normale dnd. Ayrca Dou Roma mparatorluu Anadolu Seluklu devletine yllk vergi demesi konusunda da anlamaya varld. Bu srada kuzey bat Afrikada unlar oluyordu. slam kaynaklarnn ve Avrupallarn Beni Merin de dedikleri Meriniler hanedan, gebe Zenate Berberi kabilelerindendi. 1196'da Merinilerin bana geen Ebu Muhammed Abdlhak (1196 1217), le ekilip, kabileleri tekilatlandrarak, Muvahhitlerin Maripi (Fas) ele geirmesine kar mcadeleye hazrland.

Muvahhitler 1200

80

Cengize in unvanlar
1197 ylna gelindiinde Cengiz Han epey kuvvetlenmiti. Hala Kereyitlere vassal durumdayd. inde hkm sren Jin mparatorluunun ars zerine Turul Han yanna vassal Cengiz Han da alarak Tatarlara kar ortak bir savaa giriti. Tatarlara bir yandan in, iki taraftan da Moollar ve Kereyitler saldryordu. Tatarlar ar yenilgiye uradlar. Cengiz Han hem babasnn cn almt ve hem de vassallk grevini yerine getirmiti. Sonuta Cengiz Handa dahil herkes in mparatoruna balyd. Tatarlarn datlmasndan ok memnun olan in mparatoru, Kereyit Han Turul Hana Ong Han (Wang Han) unvann, Turul Hann oluna Sengn ve Cengiz Hana Snr bekisi askerlerin efi anlamnda Cautkuri unvann verdi. Cengize verilen unvan olduka ufak bir unvand. Cengiz Hann Tatarlara yapt seferde Crki boyu efleri Saa-beki ve Tayar sefere katlmay ret etmilerdi. Cengiz daha nceki bir iki vukuat nedeniyle (araplar dvmek ve kardei Belgtay omzundan yaralamak) Crkilere kzmt. Bu olay frsat bilip, Crki kampna yrd. Crkilerin tmn tutsak ald. efleri Saa-beki, Tayar ve Bri-bk gibi soylularn ldrd. Dou Roma mparatorluu zerindeki Alman basks dayanlr gibi deildi. Kbrs kral ve Kilikya Ermeni kral IV. Heinriche tabi olmay kabul etmilerdi. Tam Dou Romaya ldrc darbe geliyordu ki, Eyll 1197 de Heinrich ld. Heinrichin lm ile Alman imparatorluu paralanm ve Papa III. nnocentius n plana gemiti. Papa yeni bir Hal seferini ciddi olarak dnmeye balad. 1197 ylnda Ankara Ulu Camii yapld.

Teutonique valyeleri

1198 ylnda Fransada tm Yahudilerin servetlerine el kondu. Bu yl genelde Alman veya Teuton valyelerinden oluan, hastalara yardm iin kurulmu olan Hospitaliers (Teutonique)

81

valye rgt Papa III. nnocentius tarafndan resmen tannd. Zamanla Avrupann en gl valye gurubu olacaklard. 1198 ylnda Babenbergerler hanedanndan (zaten iktidardayd) VI. Leopold (1198 1230) Avusturya dk oldu. VI. Leopold ile Avusturya kltrel olarak doruk noktasna ulat. O zamann devrimci sanat olan Gotik, VI. Leopold zamannda, lkeye iyice yayld.

Milano Katedrali

Gotik mimarisinde yaplar, sanki ykselerek uuyormu gibi bir his verir. Gotik tarznn nemli zellii sivriliktir. Dini yaplarda aranan ycelik hissinin uyandrlmasdr. Pencerelerin bol olmas, pencere camlarnn renkli olmas, atlardaki okumsu kuleler dikkati eker. Gotik mimarisinin balca eseri katedrallerdir. 12. ve 13. yzylda birok insan zenginliini katedral yapmaya ve sslemeye harcamtr. Bylece ekonomi de gelimitir. Gotik tarz, yalnz mimarlkta tesirli olmayp; ss ve gndelik eya, resim, yaz ve heykeltralkta da etkili olmutur. Gotik heykeller ounlukla kiliselerin duvarlarnda kendilerine yer bulmulardr. Sanatlar Hristiyanln ilk dnemlerindeki cokuyu yaatmak amac ile heykeller yapmlardr. Sanat iin nemli olan, figrdeki kiinin hissettiklerini seyredenlere anlatabilmek hissettirmektir. Geree benzerlik, perspektif pek nem tamaz.

82

VI. Heinrichin olu Friedrichin annesi Sicilya Norman kral I. Rogerin kzyd. 1198 ylnda 4 yandayken kral oldu. Papa III. nnocentius ona vasi tayin edilmiti. Normanlar tarafndan yeni ele geirilmi olan Siilyada hala Arap Saray ve Araplar duruyordu. Friedrichin eitilmesinde Arap bilginler de grev ald. Bylece Friedrich hem Hristiyan ve hem de Mslman kltr alarak yetiti. Sonunda Friedrich tm dinlerin birer aldatmaca olduu fikrine geldi. Friedrich bu grn aka sylyordu. 1199 ylnda, Anadolu Seluklu devleti i karklklarn frsat bilen Ermeni prensi II. Leon (1187 1219), Toroslar zerinden Ereli ve Kayseriye kadar Seluklu topraklarna girdi. II. Rkneddin Sleymanah Ermeni prenslii zerine yryerek, Ermenileri itaati altna ald. Bu sefer sonunda Ermenilerin eski topraklarna ekildikleri kesindir. Ancak tarihiler arasnda tartlan, II. Rkneddin Sleymanahn Ermeni prensi II. Leonu tabiiyeti altna alp, almaddr. Sultan Ermeni prenslii zerine yapt seferde baarl olmutu. Bu baarlarn devam ettirmek iin Eyyubilerle blge konusunda anlat. ngilterede Fontevraud atosuna ekilmi olan 77 yandaki Alienor, olu Arslan Yrekli Richard Chalus kuatmasnda yaralanp 1199 ylnda lnce, son olu Topraksz Jean kral yapmak zere harekete geti. 1200 ylnda Harzemah hkmdar Tki (Teki) ld. Tki ldnde, geride bir imparatorluk kalmt. Harzemah tahtna olu Alaeddin Muhammed geti (1200 1220).. Teki lr lmez, yaplan zulmlerle inim inim inleyen Horasan halk isyan etti. Hatrlanaca gibi Teki, Kpak kabileleri ile Horasan elinde tutuyordu. Kpaklar ise srekli tahribat yapyor, halk canndan bezdiriyorlard. Yeni Sultan Alaeddin Muhammedin ilk yllar Melikler ve Grlerle mcadele ile geti 1200 ylnda ngiltere ana kraliesi Akitanyal Alienor hala aktifti. Kastilyal Blanche Fransz kralna e seti. Blanche, gelecekteki Fransz kral Aziz Louisin (IX. Louis) annesi olacaktr. Anadolu Seluklu devleti Sultan II. Rkneddin Sleymanahn Malatya emiri olan kardei Muizzddin Kayserah, Sultana itaat edip, tabi olmamt. II. Rkneddin Sleymanah, Malatya zerine yryerek, kenti kuatt ve Haziran 1201 tarihinde Malatyay ald. Bylece Anadolu Seluklu devletinin snrlar II. Kl Arslan zamanndaki snrlara varm oldu. Anadolu Seluklu devletinin byle glenmesi karsnda Erzincan ve Divrii emiri Mengcolu Behramah ve Turanah, Harput egemeni Artukolu Nizameddin Sultana tabiiyetlerini bildirerek, vassal haline geldiler.
Kastilyal Blanch

83

Gyaseddin Keyhsrev Dou Romada

1200 yl dnyas

Hatrlanaca gibi II. Rkneddin Sleymanah Anadolu Seluklu devleti tahtn kardei I. Gyaseddin Keyhsrevden 1196 ylnda almt. I. Gyaseddin Keyhsrev bundan sonra emir emir dolaarak taht tekrar ele geirmek iin yardm istemi ama hi yardm eden olmamt. Bunun zerine o da Constantinopolise giderek Dou Roma mparatorluuna snd (1199 1200). Dou Roma mparatoru III. Alexios Angelos, Gyaseddin Keyhsrevi ok iyi karlad ve misafirperverlik gsterdi. mparator Gyaseddin Keyhsreve ylda 10.000 altn dinar denek balad. Keyhsrev burada mparator Alexiosdan byk hsn kabul grd ve Milet yneticisi Manuel Mavrozomesin kz ile evlendi. Keyhsrevin Constantinopolisdeki hayat skntl gemitir. O gnleri ve Keyhsrevin karakterini anlayabilmek iin Seluklu tarihilerince ok sevilerek anlatlan bir hikyeyi nakledelim. Bir Frank valyesi belki kont veya marki, Constantinopolis sarayna alacan istemeye gelmiti. Keyhsrev ve mparatorun birlikte bulunduu bir toplantda, Bu Frank ar szler sarf etti. Frank Beyinin kstahlna dayanamayan Keyhsrev, onu hakaret edici bir tarzda azarlad. mparator ise Keyhsreve dnerek sakinlemesini talep etti. Keyhsrev mparatora

84

dnerek: Ben Kl Arslann oluyum, douda ve batda lkeler fethedip, nleri cihan tutan Alp Arslann, Melik-ahn soyundanm. Senin ecdadn onlarn hazinesine her yl ykler dolusu ba ve hara gnderdi. Sen de benim hazineme vergi verirdin. Kader beni buraya drd. Fakat her biri bir diyarda hkm sren kardelerim vardr. Onlar bir Frank beyinin bana burada kstahlk ettiini duyarlarsa senin ehir ve kalelerini harap ederler. Yaplan terbiyesizlie ar sinirlenmi olan Keyhsrev, Frank beyini cezalandrmak iin dello yapmak istedi. Frank dneminin en iyi silahorlarndan biri olarak nlenmiti. Misafirine herhangi bir zarar gelmesini istemeyen mparator delloya mani olmaya almsa da, Keyhsrev bu konuda o denli srarc ve taviz vermez bir tutum taknmtr ki, sonunda dello gereklemitir. Aslnda Keyhsrevde mthi bir savayd. ocukluunda ve genliinde zel hocalar tarafndan eitilmiti. Ayrca savamaya kar zel bir kabiliyeti vard. Dello at zerinde yaplacakt. Bakent halk ikiye ayrlm heyecanla dv seyretmeye gelmiti. Onlar araba yarlarndan ve dier yarmalardan bu tip gsterilere alktlar ve zevk alyorlard. Kazanacak konusunda mterek bahisler oynanmaya baland. ki atl, birbirinin zerine mzraklarn hedefleyerek ve kalkanlar ile rakip saldrsn bertaraf etmeye alarak atldlar. Frankn mzrak darbesini Keyhsrev kalkan ile bertaraf etti, ama Keyhsrevin mzrann hedefi bulmasna Frank engel olamad. Atndan den ama atna asl kalan Frank yerlerde srklenerek gitti. Tarihiler, dellodan sonra Frankn tarafn tutanlarla, Keyhsrevin tarafn tutanlar arasnda kavga kar gibi olmu, ama mparatorun zamannda mdahalesi ile nlenmiti. 1201 ylnda Konya-Beyehir yol zerinde Vezir emseddin Altn Apa tarafndan Altnapa Han yaptrld.

85

Tatarlarn Sonu

1201 yl geldiinde, Moolistanda Camuhann abalar sonucu Cacirat, Tayiut ve baka boylar Cengiz Hana ve Ong Hana kar bir koalisyon oluturmulard. Camuhay Gr Han ilan ettiler. Camuhann zerine yryen Ong Han (Turul Han) onun kuvvetlerini datt. Cengiz ise eskiden kendini esir etmi olan Tayiutlara saldrd. Ancak, bir ok Cengizi boynundan yaralad ve onu atndan yere drd. Herkes Cengiz ld derken ve kuvvetler dalrken, Celme gelip, Hannn phtlam kann emdi. Sonra da cann tehlikeye atarak Tayiut adrlar arasna girip, Cengiz Hana ekimi st getirdi. Cengiz Han Celmenin kiisel gayreti ile hayata dnmt. Bu srada aslnda zafer kazanm olan Tayiutlar birbirlerine dtler. Cengiz Hann yenilgisi de yengi oldu. Bu kargaa iinde ne yapacan arm bir takm Tayiutlar esir oldular. lerinde Cengiz Han yaralayan oku atan gen de vard. Bu gen itenlikle Cengizi kendinin vurduunu syledi. Ey Han, imdi benim ldrlmemi buyurursan avu iinden byk olmayan bir topra slatm olacaksn. Ama canm balarsan, senin iin btn gcmle alrm. Cengiz Han bu gencin doru szllne sayg duyup, onu balad. Gence Cebe (Ok) adn vererek onu nkeri yapt. Bu Cebe ileride Rus ve Kuman ordularn datan Cebe olacaktr. Bundan sonra pek ok kii ve boyda kendi istei ile Cengiz Hana baml oldu. Artk iyice glenmi olan Cengiz Han, eski dman Tatarlar ile savamaya ve kesin hesaplamaya karar verdi. Birliklerine Sava kazanrsak yama peinde koulmayacak, her ey sona erdikten sonra ganimet eit paylalacaktr diye emir tebli etti. Ancak bu emri, Altan, Kuar ve bazlar dinlemediler. Daha sava balar balamaz Tatarlarn mallarn yamalamaya giritiler. Bunu renen Cengiz Han hemen yamalanan mallar ellerinden ald. Bu srada Cengizin kuvvetleri de Tatarlar kesin bir yenilgiye uratmt. Zaferden sonra Cengiz Han yle dedi: Tatarlar bizim babamz ldrmekle cmz hak ettiler. imdi bunlarn boyu araba dingilinden yksek olan btn erkeklerini ldrmek frsatn ele geirdik. Kalanlar ise kle olarak paylarz. Gerekten de Tatar budun yok edildi. Bu bir kabilenin nasl yok edilebileceinin rneidir. Tatarlardan kalanlar dier boylara kle olarak datldlar. Bu srada Cengiz Han Tatarlarn en gzel iki kadnn kendine yeni karlar olarak seti. Bunlar karde olan Yesr ve Yeskendir.

86

Baliyuntu

Vang (Ong) Han

Nayman efi nan Bilge, Kereyit Han Ong Hann (Turul Han) kardei Erke-karay destekliyordu. Aile ii ekimeler srasnda Erke-kara Ong Han kamaya zorlad. Ong Handa Cengize snd. Cengiz onu ve savalarn besleyip, onun tekrar kuvvetlenmesini salad. Ong Han, Cengiz Hann yardm ile yine Kereyitlerin bana geti. Moollarn Gizli Tarihine gre Cengiz Han, Ong Hana daha pek ok iyilik yapmtr. Ama Cengiz Hann bu tutumuna ramen, Ong Han ittifak gereklerine uymad. Camuha ile ittifak yapt. Merkitleri Cengiz Hana haber vermeden yamalayp, ganimetten Cengiz Hana bir ey vermedi. Btn bunlara ramen Cengiz Han babasnn kan kardei olan ve kendinin vassal olan Ong Hana kar balln devam ettirdi. Ong Han Moollar Nayman seferine ard. Cengiz Han bu sefere katld. Balangta Naymanlar yenilmilerdi. Ama sonra kendilerini toplayp, iddetli, bir taarruza getiler. Ong Han, Cengiz Hana haber vermeden ekildi. Cengiz Hann Moollar zor durumda kalmlard. Bununla birlikte, Cengiz Ong Hann ekildiini anlaynca, o da ustaca ve zarara uramadan geri ekildi. Cengizin ekilmesinden sonra Kereyitler, Naymanlarn yamasna uradlar ve byk servet kaybettiler. Ong Han Cengizden yardm istemek zorunda kald. Cengiz Han da Nkerlerini yollayarak yardmc oldu. Cengiz Hann ynetimi daha tam yerlememiti. Gebe kurallarna gre hala gevek ve kk bir konfederasyona bakanlk ediyordu. Ayrca o ve kabileleri hala fakirdiler. Ong Han gibi zengin, gl ve itibarl (in mparatorundan stn unvan alm) bir hanla ilikilerini scak ve iyi dzeyde tutmak istiyordu. Oluna Ong Hann kzn almay ve Ong Hann torununa kendi kzn vermeyi nerdi. Ong Han bu neriye scak bakmad. te bu akraba olma isteinin geri evrilmi olmas Moollarn Gizli Tarihine gre Cengiz Hann yreini souttu . Cengizi Han seen Altan, Kuar gibi soylular, Cengiz Hann zayf bir bakan olacan sanmlard. Bu bozkr soylular bamszlklarna dkndler ve diledikleri gibi yaamak

87

istiyorlard. Halbuki imdi, Cengiz Han durmadan gleniyor ve gn getike daha Han gibi davranyordu. Bunlar Camuha ile anlaarak Ong Hann olu Sengnn saflarna getiler. Sengn ve yandalar, srekli propaganda yaparak, sonunda Ong Han Cengizin Kereyitlerin dman Naymanlarla iliki iine girdiine inandrdlar. Bir komplo kurup, kz alveriine raz olmu gibi davranp, Cengizi yanlarna ardlar. Ama ldremediler, komplolar boa kmt. Bu baarszlktan sonra Ong Han ve etrafndaki soylular Cengize bir baskn vermeyi kararlatrdlar. Ancak aralarnda yaplan konumalar duyan iki kle, Baday ve Kiilik, maddi menfaat salamak iin gelerek baskn Cengiz Hana haber verdiler. Cengiz Han bu iki kleyi ayrcalkl zgr kii (Tarhan) yapt. Onlar artk savalarda aldklar ganimetlere ve srek avlarnda avladklarna sahip olacaklard. Uyar zerine Cengiz Han acele savalarn toplad. Ertesi gn baskna gelenler, Cengizi savaa hazr buldular. Cengiz Hann kuvvetleri ok can siperane savaarak, Ong Hann kuvvetlerini pskrttler. Bu srada Ong Hann olu Sengn de yznden yaraland. Saldrganlar pskrtm olmasna ramen, onlarn ne denli kuvvetli olduunu bilen Cengiz Han, gece kuvvetlerini sava meydanndan uzak bir yere ekti. Bu geri ekilme srasnda grld ki gedey ve nkerleri Booru ve Borokul gelememiti. Bunlar arkadan geldiler. gedey sava srasnda boynundan ok ile yaralanm, Borokul ise onun phtlam kann emerek hayatta kalmasn salamt. Durum deerlendirmesi yapldnda Ong Hann kuvvetlerinin ok stn olduunu anlald. Bunun zerine Cengiz kuvvetlerini nce iyice bir uzaklatrd. Sonra da bar nerisinde bulundu. Yaz okuyup yazmay ne Cengiz biliyordu ve ne de yaknlar. Zaten okuma yazma bilen says ok azd. Bu nedenle haberler, bellei kuvvetli haberciler vastas ile ve iir tarznda ezberletilerek yollanlyordu. Haberci, Cengiz Hann baba dedii Ong Hana u haberi gtrd. Baba! Neden bana kzdn ve beni dehete saldn? Beni knyorsan, neden bunu mlkm yok etmeden, sessizce belirtmiyorsun? Kk de olsam, pek ok teki kiiden deerliyim. nemsiz de olsam, teki iyilerden iyiyim. Ayrca biz seninle bir arabann iki kolu gibiyiz. Okun biri krlrsa, kz arabay kprdatamaz. Biz seninle arabann iki tekerlei gibiyiz, biri krlrsa araba yrmez. Cengiz, kendinin Han seilmesinde nemli katkda bulunan Altan ve Kuara da onlara atlar, kadnlar aldn, srek avlarn baar ile dzenlediini hatrlatan haberciler yollad. Ancak Cengizin dmanlar onun nerilerine kulak vermediler. Sava hazrlklarn srdrmeye devam ettiler. Bunun zerine Cengiz Balciyuna glnn bataklk kylarna ekilerek, 1203 yln sadk adamlar ile birlikte bu amurlu sulardan ierek geirdi. Bu zor gnlerde yanndan ayrlmayan sadk adamlar iinde sadece savalar deil, Orta Asya ile ticaret yapan Cafer Hoca, Hasan ve Daniment Haip adl Mslman tccarlar da vard. Orta Asya ticaretine egemen olan tccarlar Cengiz Han ile dosttular. Cengiz Han onlara deer veriyor ve ticaretlerini kolaylatryordu. Cengiz bu tccarlardan evresindeki kavimler ve olup bitenler hakknda bilgiler ald. Daha sonralar Cengiz, Balciyuna gl kysnda kendi ile birlikte bulunan sadk adamlarna Balciyuntu lakab vererek dllendirdi ve onlara byk ayrcalklar tand.

88

Ong Hann Sonu

Cengiz bu zor koullarda iken, Camuha, Altan, Dartay ve Kuar Ong Han ldrerek yerine gemek istediler. Durumu renen Ong han onlarn obasn basarak, mallarn yamalad. Onlar da kap Naymanlara sndlar. lerinden sadece Daartay Cengize gelerek, ona balln bildirdi. Cengizin kardei Kasarn kars ve ocuklar Kereyitlerde rehin tutuluyordu. Kasar da Cengize katld. Bylece Cengize kar kurulmu olan koalisyon kendi i elikileri nedeniyle dalmt. G durumdan kurtulan ve bir de daha da kuvvetlenen Cengiz Han artk Ong Handan kurtulmaya karar verdi. Onunla bir yandan bar anlamas koullarn mzakere ederken, dier yandan Kereyit karargahn bir gece baskn ile datt. Kereyitler tam bir bozguna uradlar. Ong Han ve olu Sengn katlar. Uygurlara snan Sengn ldrld. Ong Han da tanmayan bir Nayman subas bilmeden ldrp, kellesini Nayman efi Tayanga yollad. Nayman kraliesi kesik ba onuruna bir len dzenleyip, mzik eliinde ona kurban sundu. Bu srada kesik ban srtt sanld ve bu ktye yorumland. Bunun zerine Tayang kesik ba yere frlatp, ayaklar ile inedi. evre bunu daha da kt olaylara yol alacann bir iareti olarak kabul etti. Kereyitleri darma dan eden Cengiz Han daha nce Tatarlara yaptn Kereyitlere de yapt. Kereyit oymak ve ailelerini kendi adamlar arasnda paylatrd. Bunlar, balandklar kiilerin unagan-bogolu oldular. Cengiz, kendi efendisine sadk kalp, onun iin mcadeleyi brakmayan Kereyit bahadrlarna, dierlerinden ok daha iyi davrand. Buna karlk efendilerine ihanet eden nkerleri ise cezalandrd. Ong Hann olu Sengnn atlarna bakan Kko, savata yenilen efendisi ile birlikte kamt. Ama onu lde yalnz brakp Cengize geldi. Cengiz bu adam istemedi ve kovdu. Cengiz Hann ocukluundan beri Tayiuk efi Targutay en nde gelen dmanyd. Yukardaki gelimelerden sonra Targutayn nkerleri, efendilerini yakalayarak, onu Cengize teslim etmeyi dndler. Ama sonra bunun ihanet olacan anlaynca Targutay serbest braktlar. Bu nkerler, Cengize gelip, durumu anlattlar. Cengiz de eer onu bana teslim etseydiniz, tmnz ldrrdm diyerek, Tayiuk nkerlerinin davranlarn uygun bulduunu bildirdi. Cengiz Han Kereyitleri de yok edince etrafnda gl dman olarak sadece Batda Altaylara doru yerlemi olan Naymanlar kalmt. Naymanlar kuvvetli, olaslk ile Trk kkenli 89

kabilelerdi. Ancak unutulmamal ki o tarihte Orta Asyada yaayan Trk ve Mool kabileleri birbirinden ayrmak ok gt. Naymanlar, Uygur alfabesini kullanyorlard ve Uygur etkisindeydiler. Naymanlar arasnda en fazla Nasturi Hristiyanl yaygnd. Nayman beyi Tayang Han, Cengizin Kereyitleri yenmesinden sonra kayglanmaya balad. Bu nedenle in Seddi yaknnda oturan ngtler ile Cengize saldrmak iin anlamak istedi. ngtler kendilerinin ato Trklerinden indiklerini sylyorlard. Hristiyanlard, isimleri de Trk isimleriydi. ngt beyi Alaku-Tekin ittifak nerisini geri evirip, durumu Cengiz Hana bildirdi. Bu durum da Cengiz Han da Naymanlara kar sefer hazrlklarna balad. Bu srada Cengiz Han, babozuk kabile askeri rgtlenmesinden kurtulmaya alyordu. Hunlarn yapt gibi 10, 100, 1000 ve 10 bin tarz askeri rgtlenmeye geti. Askeri unvanlar on ba, yz ba, bin ba ve tmen (10 bin) ba olarak gidiyordu. Kendine de bir muhafz alay kurdu.

90

Mool Ordusu

Mool mparatorluu byrken, Cengiz Hann muhafz alaynn says 10.000 askere karld. Bu savalar Ak budun evlatlar ve zgr insanlar arasndan, bedensel niteliklerine, sava maharetlerine ve yiitliklerine bal olarak mparatorun kendi seiyordu. Bu seme10.000 kiinin iinden seilen 1.000 kiiye en nemli grevler veriliyordu. Bunlar ayn zamanda ordunun nnde ilerleyerek, tabir caizse suyu yaryorlard. Hata iledikleri zaman bu zel birliin cezasn mparatorun kendi tayin ederdi. Mool erkeklerinin nerede ise hepsi sava olduundan, sava ara ve gerelerinin bakm srekli yaplrd. Savalarn giysileri ve donanmlar hafifti. Mool ordusu hzl hareket kabiliyetine gre dzenlenmiti. Seferde savalar yanlarna zayf olmayan atlar alrlard. Sefere kp, kmamaya mparator amann kehaneti ile karar verirdi. Ordu yrye gemeden 23 gn nce yzlerce sava kefe yollanrd. Dman, hzla hareket eden ordunun ok yamuru altnda kalnca, ok byk bir gle karlatn sanarak, batan yanlrd. Mool ordusu, bulunduumuz zaman kesitinde Bat Avrupadaki ve Orta Douda ki ordulardan ok daha kalabalkt. Bat Avrupann valye birlikleri en fazla 10.000 kiilik silahl kuvvetlerdi. Bu srada Moollarn yldrm hz ile ilerleyen ordular 20.000 30.000 kiilik ordulard. Cengiz han ldnde, savaa hazr asker says olarak tarihi Reidddin 129.000 sava vermektedir. Bunun 28.000 kiilik bir blm imparatorie ve prenslerin korunmasna ayrlmt.

91

Sleymanah ve Kralie Thamara

Kralie Thamara (Tamar)

1201 ylnda Kilikya Ermeni kral II. Leon Cenevizlilerle bir anlama imzalayarak, Cenevizlilere ticaret ayrcalklar tand. Cenevizliler dier btn Hristiyan tccarlarn tersine hi ithalat ve ihracat vergisi demeyeceklerdi. Bu hak, baz imtiyazlar olan Venediklilerde yoktu. Bu srada Kralie (Tamar) Thamara (1184 1213) ynetimindeki Grcler ilerleyerek Erzurum Saltuklu Beyliini tehdit etmeye balamlard. Hatrlanaca gibi Saltuklu Beylii Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerinden biriydi. Grcler Ahlat ve Malazgirte kadar ilerleyerek, sonra da Ercie ynelerek btn blgeyi igale balamlard. Kralie Thamara ikinci kocas Davit komutasnda bir orduyu Kars kentini istilaya yollad. Bu ordu Erzuruma kadar ilerledi. Saltuk hkmdar Nasreddin Muhammed ordusunun banda Erzurumu savundu. ki gn sren savalardan sonra, Grc ordusu surlar dndaki kadn ve ocuklar alarak ekildi. Grcler daha sonra Ani, Kars, irvan zerine yrd. Trkler Kars mdafaa edemeyince, kenti boalttlar. Kars ve kalesi Grclerin eline geti. Bu kalenin Grclerin eline gemesi ile Grcler stratejik bir stnlk elde ettiler. Kralie Thamara Kars kalesini nl komutan Ivanea verdi. Kars 140 yl Trklerin hakimiyetinde kaldktan sonra tekrar el deitiriyordu.

92

Grclerin Dou Anadoludaki bu glenme ve ilerlemeleri, Anadolu Seluklu devletini rahatsz ediyordu. Sleymanah, blgede skneti salamak iin Grclerle savamaya karar verdi. Anadolu Seluklu Sultan Rkneddin Sleymanah, Mengoullar ve Artukoullar Harput beyliklerini kendine tabi duruma getirdikten sonra, Grcistan seferine kt. Erzuruma geldiinde, Saltuklu tahtndaki Mama Hatunu devirerek yerine geen Nasireddin Muhammedin olu Alaeddin Melikah, kendisine itaatini bildirmeye geldi. Rkneddin Sleymanah, sebebi tam bilinmeyen bir nedenle Melikah hapse atarak, tm Saltuklu ynetimini kardei Mugisddin Turulaha verdi Bylece Saltuklu beylii ortadan kalkm oldu. Erzurumda, Saltuklulardan gnmze Kale mescidi, Tepsi minare, Ulu Cami, Mama Hatun kervansaray kalmtr. Saltuklular zamannda, Erzurum hem hayvanclk ve hem de ticaret kava olarak ok gelimiti. Saltuklular dnemi Erzurum ekonomisinin iyi olduu bir dnemdir. Sleymanah Erzurum ve evresini yannda bulunan kardei Mugisddin Turulaha Elbistan ehrine karlk vermiti. Turulah uzun sre, Erzurumda hkm srerek, blgeyi Grclere kar korudu. Bundan sonra Sleymanah Grcistan zerine yrd. Sleymanah ile Kralie Thamara arasndaki ilikiler konusunda efsanelemi ak hikyeleri vardr. Bu hikyeleri Mslmanlar Thamara Sleymanaha akt ama ehzade kralieyi istemedi diye, Grc taraf da Sleymanah akt ama kralie istemedi diye anlatrlar. Ayrca Kralie, istedii erkekleri elde etmekle de mehurdu. Bir ara Saltuklu Muzafferddin (zzeddin Saltukun torunu) ile de ak hayat yaamtr. Sleymanah 20.000 kiilik bir ordu ile Grcler zerine yrrken Kralie Thamaraya bir mektup yazd. Bu mektupta yle diyordu: Gk kubbe altnda bulunan hkmdarlarn en by, Allahn peygamberinin yardmcs ben Sleymanah, Grclerin kraliesi sen Thamaraya bildiririm ki, sen Grclerin eline kl verip Allahn sevgili kullar olan Mslmanlar ldrmelerini emrettin; benim bamsz olan milletimi vergiye baladn. imdi bizzat ben sana ve milletine slamn adetlerini gstermek ve Allahn elimize emanet olarak verdii klc sizin bir daha kullanmamanz gerektiini retmek amacyla geliyorum. Geliimde ancak otamn nnde diz ken, Muhammed peygamberi kabul ederek dinini brakan, bouna umut baladnz Hac huzurumda kran kimseleri mkfatlandracam. Bununla birlikte kimseyi din deitirmeye zorlamayacak ve halka zarar vermeyeceim ve tabiiyetimi kabul edenlerden bakasnn yaamasna msaade etmeyeceim. Ayrca mektubu Kralieye veren eli szl olarak: Eer Kralie dininden dnerse Sultan Sleymanah onunla evlenecek; aksi halde onu cariye yapacak dedii anlatlr. Kralie Thamara Sleymanahn mektubuna ve mesajna ok zlmt. Savamaya karar vererek ordusunu hazrlad. Sleymanaha da cevabi bir mektup yollad. Ey Sleymanah! Biz Allahn kudretine ve Meryeme gveniyoruz. Bizim umudumuz mukaddes Hatandr. Gkleri hiddetlendiren mektubunu okudum ve Allahn seni kstahlndan dolay cezalandracann iaretini grdm. Sen askerlerine gveniyorsun, nefretinden dolay byle yapyor ve ganimet iin savayorsun, ben ise ne zenginliime ne de askerlerimin miktarna ne de insanlara gveniyorum. Ben sadece Allaha (oluna) ve senin

93

hakaret ettiin haa gveniyorum ve Meryeme dua ediyorum. Sana sann askerlerini gnderiyorum. Bu askerler sana hrmet ve sayg iin deil gururunu krmak iin geliyor. Senin deil Allahn irade ve adaleti tecelli edecek ve bir daha Allahn adn tahkirde bulunmamay reneceksin. Seninle savamak iin yola ktm bildirmek gayesi ile adamlarndan birini de sana yolluyorum, tedbirini al ve savaa hazrlan. nk askerlerim sana doru gelmektedir. Bu iki mektuptan grld gibi sanki arpanlar ordular deil Allahlardr. Grc ordusu bakomutan Zakaria Mhargrdzeliydi. Ayrca orduda Davit Solsan, alva ve vane kardeler gibi nl komutanlar vard. 1202 ylnda Micingerd kalesi (Erzurum civar) civarnda yaplan savata, nce Grc ordusu ani bir saldr yaparak, Seluklu ordusunu artp, geri ekilmek zorunda brakt. Ama yeniden mevzilenen Seluklular bir sre sonra stnlk kazanmlard. Hatta bir ara Grc askerler bozuldu ve kaacak gibi oldular. Tam Seluklular sava kazanrken, Sultann etrini (Saltanat emsiyesi) tayan grevlinin (etrdar) atnn aya bir ukura girerek, etr yere dt. Savaan Seluklu ordusu etri gremeyince, dman Seluklu ordusunun merkezine ulatn ve Sleymanahn bana bir i geldiini sanarak, korkuya ve panie kapld. Balam olan panik, komutanlarn btn gayretine ramen durdurulamad. etr, resmi trenlerde, seyahatlerde, savalarda Sultann ba zerinde bir grevli (etrad) tarafndan mzrak zerinde tanan kk bir emsiyeye verilen addr. etr bir hakimiyet ve hkmdarlk semboldr. Seluklu hkmdarlar, Abbasi halifelerinin manevi stnln kabul ettiklerinden, etrleri Abbasilerin rengi olan siyah renkteydi. Bylece etrini dren Anadolu Seluklu ordusu ar bir yenilgiye urad. Sultan Erzuruma geri ekildi. Bu savata pek ok Trk askeri lmt. Grcler, byk ganimet ve ilerinde Berhamahn da bulunduu pek ok esir almlard. Ancak bu bozgun, Anadolu Seluklu devletini pek sarsmad. evre emirlikler Anadolu Seluklu devletinin vassal olmaya devam ettiler. Artuklu emiri II. Skmen (Diyarbakr, Hasankeyf) ve Samsat Eyyubilerinin Anadolu Seluklu tabiiyetini kabul etmeleri ile devletin snrlar iyice geniledi. Savatan sonra Grcler toprak ilhaknda bulunmamlard. Bu da Grc ordusunun da ok yprandn gstermektedir. Ancak savan sonucu II. Rkneddin Sleymanahn gururuna indirilmi byk bir darbeydi. Kralie Tamar'n (Thamara) zamannda, Grcistanda ota Rustaveli gibi byk bir air yaamtr. Dizileri Grcce bilmeyenleri bile etkiler. Baka dil konuanlar arasnda bile ota Rustaveli terennm edenler vard. Onun stratejik ve filozofik yaklamnn arkasnda ok nemli kltrel bir mirasn yatt bellidir. Samsat (Sumeysat) Eyyubilerinin vassall yle oldu: Selahaddin (Selahaddin) Eyyubinin byk olu el-Melikl-Efdal Nureddin Ali (1193 1225) ve amcas el-Melikl-Adil Ebu Bekr (1193 1218) arasnda saltanat mcadelesi sryordu. Kazanan taraf el-Melikl-Adil idi. El-Melikl- Efdal ksa srede elindeki topraklarn byk bir ksmn kaybederek, Sumeysata ekildi. Orada kendini koruyabilmek iin Sleymanaha eli yollayarak, kendisine tabi olduunu bildirdi.

94

Kaplan Postlu valye

ota Rustaveli

ota Rustaveli Grcistann gneybatsndaki Rustavi kynde domutur. Eitim ve renimini Atoni'de tamamlamtr, hemen hemen tm Asya'y dolat ve kralie Tamara'ya lgnca ak olduu rivayet edilir. Muhtemelen karlksz kalan bu ak nedeniyle kei olmu ve Kuds'te lmtr. Rnesans dncesine ok byk katklarda bulunan Grcistann Dante'si diyebileceimiz Rustaveli'nin " Kaplan Postlu valye "si sonraki yzyllarda lkesinin edebiyat dnyasn ok derinden etkilemitir. Rustavelinin gnmze ulam olan bu destan, 1.587 drtlkten oluur. Bu yaptndaki baarsndan dolay Rustaveli, Grc edebiyat dilinin yaratcs saylr. " Yal Arabistan kral Rostevan tahtn kz Tinatin'e brakr. Bu olayn kutlanmas amacyla dzenlenen bir av partisi srasnda kaplan postlu esrarengiz bir valye ortaya kar ama hemen ortalktan kaybolur. Meraklanan ve heyecanlanan Tinatin, bakomutan gen Avtandil'e bu adam bulmas iin emir verir. Avtandil ak olduu Tinatin'in gzne girmek iin canla bala alr ve kaplan postlu bu adam bulur. Tariel adl valye Avtandil'e hayat hikayesini anlatr.

95

Hindistan'da hkm sren bir kraliyet ailesine mensuptur. Kralnn kz gzel Nestan'a ak olmutur ve Nestan bir gn esrarengiz bir biimde ortadan kaybolur. lgna dnen Tariel prensesin peine dm, ama izine rastlayamamtr. Babo dolap durmu, llerde tek bana ve umutsuzluk iinde kalmtr. Tariel'in trajik kaderinden ok etkilenen Avtandil sevdiini bulabilmesi iin ona yardm teklifinde bulunur. Uzun aratrmalardan sonra ve Pridon adl nc bir kahramann da yardmyla Nestan bulunur. Tariel ve Nestan Hindistan tahtna otururlar, Avtandil ve Tinatin ise Arabistan'da hkm srmeye balarlar." Konu bir ran efsanesinden alnma olsa da Rustaveli'nin yapt hem ulusal hem de insancl bir yapttr. Ksaca zetlemeye altmz Rustaveli'nin yaptnn ana fikri, akl ve tutku, dnce ve eylem arasndaki sonsuz atmadr. Destanda kesinlikle Grcistandan sz edilmez ama bir kraln tahtn kzna brakmas Arabistan'da ya da ran'da deil Grcistanda rastlanan bir olaydr. 1184 ylnda kral III. Giorgi kz Tamara'y btn Grcistann kraliesi ilan etmitir. iirde u dizeleri okuyoruz: " Babas Tinatin'i getirdi, tahta oturttu, bana bir ta koydu, asasn ona verdi ve krallk pelerinini giydirdi ". Bu bir Hristiyan, Bizans ya da Grc trenidir. Mslman dnyasnda ta ve asa yoktur. Dolaysyla Tinatin imajyla anlatlan kralie Tamara'dr. air o dnem Grcistannn nasl bir bolluk, ihtiam ve soyluluk iinde yaadna tanklk etmektedir. O dnemin Grc uygarlk ve kltr olduka insanidir, baskc ve boucu deildir. Yzeysel ve hafif bir uygarlk da deildir. Hatrlatmalyz ki bu dnemde Bat'nn, sa'nn mezarn (Kuds) " hak dininden olmayanlarn elinden almak " iin Dou'yla kanl bir savaa tututuu dnemdir. Rustaveli'nin bu kanl mcadelenin dnda kalmas da vgye deer bir tavrdr. Hibir inantan yana tavr koymamtr. Onun iin dnyada " bilinmeyen, aklanamayan ve anlatlamayan " tek bir tanr vardr. Bu tanr evreni yaratm ve insanlara brakmtr. Rustaveli yce bir umut gibi sk sk tanry ansa da onun yerine zaman zaman mthi ama kr bir g olarak tanmlad doay koyar. nsan bu gce kar koyabilmek iin mcadele etmeli, aclar ve umutsuzluklar karsnda metanetli olmal, vatann gzetmeli, btn dnya zevklerinin kaynandan sevgi ve dostluk retmelidir der. Rustaveli'nin zengin ahlaksal ve toplumsal ilkeleri, bir kez okunduktan sonra insann belleine kaznr. Onun tasarlad uygarlk kavram iinde zgrlk, adalet, onur duygusu, vatan sevgisi, mertlik vardr. Sonu olarak unu syleyebiliriz ki ota Rustaveli lmsz duygular, kaybolmaz bir gerei, dnya durduka greceimiz sahneleri dile getirmitir.

96

Sleymanah ve Alienorun lmleri

Tekgz kprs

II. Rkneddin Sleymanahn saltanat srasnda ana problemi, Ankara ve yresine (Eskiehir, Bolu, ankr, Kastamonu) hkmeden kardei Muhyiddin Mesuttu. Sonunda Sleymanah, kardeine kar harekete geip, Ankaray kuatt. Sonunda kenti alarak, problemi halletti. slam kaynaklar Ankara kalesinin ok muhkem bir kale olduunu belirterek, bu nedenle kuatmann uzun srdn (2 3 yl) sylerler. Mesut sonunda kaleyi Sleymanaha kendi ve ailesi sa ve salimen baka bir yere gidebilmek koulu ile teslim etmiti. Batan bu koulu kabul eden Sleymanah, sonra hile yaparak kardeini ldrtmtr. Gereke olarak da Dou Roma ile Roma Seluklular aleyhine ibirlii yapmasn gsterir. Bu srada Dou Roma mparatorluunun Latinlerle ba dertteydi ve Mesutun yardmna gelemedi. Sleymanah, kardeini yok etmek iin uygun zaman bulmutu. 1202 ylnda Kzlrmak zerinde Kayseri-Krehir Kprs (Tekgz kprs) yapld. 1202 ylnda Hindistrandaki Gurlarn hakan ihabeddin (sonradan Muizzeddin) Muhammed (1187 1206) idi. Sultan kardelerinin de yardm ile byk bir Hindistan mparatorluuna hkmetti. 6 Temmuz 1204 tarihinde II. Rkneddin Sleymanah, yeni bir Grc seferine giderken, Konya ile Malatya arasnda bir yerde hastalanarak ld. Genel olarak slam kaynaklar, Sleymanahn kardei Mesuta yapt zulm nedeniyle cezalandrlarak ld fikrini ilerler. Bu tarihteki bir baka lm de ngiltere ana kraliesinin lmyd. Alienor, 1204 ylnda 82 yanda Poitiersde ld.

97

Sleymanah, Anadolu Seluklu devletini i atmalardan kurtarp, Anadolu Trk birliini tesis etmi baarl bir hkmdardr. iiri, genel olarak edebiyat, filozoflar ve filozofiyi severdi. Bu nedenle yannda airler, sanatkrlar ve limler bulunurdu. Cmert bir hkmdard. Kat din adamlar onun filozoflara yaknln ve felsefe ile megul olmasn eletirirlerdi. Sleymanah inanc bozuk olmakla, din ve eriata kar ilgisizlikle sulanmtr. Ancak anlatlan hikyelerden, Sleymanahn din konusunda ok dikkatli davranarak, halkn tepkisini ekmemeye alt bilinir. Harzemahlar ve Gurlar Hindistanda savayorlard. Savaan ordulardaki paral askerler yine ounlukla Trklerdi. Bunlardan biri olan Trk komutan Kutbeddin Aybeg kendini hem Trklerin ve hem de ranllarn sultan ilan etti. Peinden de Delhi Sultanln kurdu.

Alienor ve II. Henry

98

Yeni Gler

Papa III. nnocent

Fransa kral bu tarihlerde hala ato sahibi ve zel ayrcalklar olan bir byk senyrd. Ancak gemi Fransz krallar bu senyrl geniletip, yayacak hibir frsat karmamlard. Askeri fetihler, dalavereler, el koymalar, evlilikler derken Fransa krallarnn mutlak hakimiyetindeki topraklar byyordu. Fransz krallar sabrlyd. Ar ama salam gidiyorlard.1204 ylnda, ok byk bir toprak parasn, Normandiya dkaln, krallklarna kattlar. Fransa kralnn yanndaki iptidai devlet organlar da byyordu. Kraln vassallar danma grevlerini yerine getirmek iin kraln yanna geldike, krala yardm eden kk guruba katlarak, gurubun bymesine neden oluyorlard. Buradan kraln divan ortaya kt. Kral senyrlerin yanlarna orada kraln haklarn korumak ve gelirlerini toplamak iin grevliler yollamaya balad. Bu grevlilere ministeriaux dendi. Fransada tam devlet yaplanmas byle giderken, birden Fransa kralnn topraklar Normandiyann katlmas ile ok fazla bymt. Bylece, mtevaz devlet yaplanmasna daha etkin grevler yklemek gerekti. Kral evresindeki valyelerden, uzaklarda kendi haklarn korumas iin grevliler seip, yollamaya balad. Bu grevliler gittikleri yerde kral temsil ediyordu. Bu gelimeye paralel olarak merkezde de ihtisaslama balad. Uzmanlam blmler ortaya kt. Bu organlar srekli ve zerk hale geldiler. Cour en Parlement denen adaletle grevli bir blm ortaya kt. Benzer ekilde grevi krallk maliyesini denetlemek olan Chambre des Comptes olutu. Papann geliri nceleri St. Pierre arazisinin gelirleri ve balardan oluuyordu. XII. Yzylda buna hal seferleri iin Kilisenin btn arazisi zerinde konmu olan bir vergi ilave oldu. Bu vergiyi nce piskoposlar daha sonra da papa temsilcileri (legats) tahsil etti. Hal seferleri iin 99

toplanan bu para daha sonra Roma kilisesinin masraflar iin kullanlr oldu. Zenginleen papaln gc de durmadan artyordu. imdi Roma, btn Katolik lkelerde, koruduu kimselere, geliri olan rtbeler verir olmutu. Papa III. nnocentusun (nnocentius) (1198 1216) ise, Alman mparatoru IV. Henry (Heinrich) ile bir yarma iinde olduunu hatrlyalm. Papa, Papaln ve Roma Kilisesinin arkasnda tm Hristiyan Krallar toplayacak byk bir vassal ynetim yani bir mparatorluk kurmaya alyordu. nnocentius, bu abalar sonunda baz senyrleri ve ngiltere kralln tabiiyeti altna ald. ngiltere krall Papaln has krall olmutu. Papala balanan ngiltere ve senyrler ayrca Papala azda olsa vergi veriyorlard. Bu durum, gittike mparatorun kendinin de Papaln vassall olduu dncesini belirginletirdi. III. Bonifatius, bu noktadan hareketle, Papal yani Roma Piskoposluunu, manevi ve maddi olarak halkn tek nderi kabul ediyordu. Ve yceltiyordu. Papa III. nnocent kendini btn Hristiyanlarn, hatta krallarn hkmdar ilan etmiti. Bunun iin Constantinusun Vasiyeti ad ile bilinen belgeye dayanyordu. Bu belge ile mparator, btn Baty Papaya balam grlyordu. Papa krallar yarglamak, tahtlarndan indirmek ve yerine bakalarn geirmek hakkna sahip olduunu iddia ediyordu. Ama Papaln bu abalar fazla bir ie de yaramyordu. Zaman deimiti ve her krallk ulusallamaya doru gidiyordu. Nasl Alman mparatorlar kendi yetkilerini dier krallara kabul ettiremiyorlarsa, ayn ekilde Papa da ettiremiyordu. imdi krallklar birlemek deil, tam tersine Avrupay blmek istiyorlard. Ayrca Papaln bu abalar, Papaln gerek grevini yapmad gibi bir dnceyi de canlandrd. Artk ortada Hal seferlerinin ilk balarndaki, feodal dnyann, birlemi Hristiyanl yoktu. Kilisenin gcne kar kuvvetlenen yeni gler de ortala kmaya balamt. Kentlerde din adam olmayan veya dini organizasyonlarla balants olmayan bir kesim ortaya kyordu. Ekonomi byyor, para oalyordu. Bu yeni iktisadi durum tabii rf ve adetlerde de deimelere neden oluyordu. D dnyadaki huzursuzluk, Kilisenin iine de yansmaya balamt. Btn bunlar gelecekte nemli olacaklard. Kilise kendine kar gittike kuvvetlenmekte olan dier mezheplerle mcadelede yeni bir yolu buldu. Bu III. nnocentiusun balatt bir hareketti. Kilise rakiplerini inceliyor ve onlarn retisinden iine gelen paralar alyordu. Bu kilisenin rakiplerinin ideolojilerine vurulan ok ciddi bir darbeydi. Bu yeni Kilise politikasndan Dominikenler ve Fransiskenler kacakt. III. nnocentius, bu tarikatlarn kurucular olan, az sonra anlatlacak Dominique ve Franoisy makamna kabul etmi ve onlara gler yz gstererek, tevik etmitir. Bu tevik, kurulmakta olan bu iki tarikata manevi bir destek olmann yannda, onlarn Roma kilisesi ile yakn bir ibirlii yapmalarn getirmitir. Papa III. nnocentiusun btn yaptklarna dikkatli bakmak gerekir. Bu zamana kadar eitim iki tr okulda yaplyordu. Bunlar Manastr okullar ve Katedral okullaryd. III. nnocentius din adam olup olmadna bakmakszn okullara, hocalarna, talebelerine yardm etti. Bu yardmlarn da etkisi ile mesleki kurulular kuruldu, ayrcalklar elde edildi ve giderek de idari zerklik kazanld. Bylece yeni ve eskisinden farkl niversiteler dodu. niversite mana olarak hocalarn ve talebelerin yeminli ibirlii demekti. III. nnocentiusu takip eden Papalar da bu yardm politikasna devam ettiler. Bologna niversitesi gibi, daha nce kurulmu olan ve mparatorca desteklenen niversiteler bu Papalk etkisine kar ktlar. Ama buna karlk

100

Paristeki hocalar ve renci kurulular Krala kar bu yardm talep ettiler. Papalk, talyada Roma bata olmak zere niversiteler kurdu. Bireysel okumann ilerlemesi ile dz yaz iire galebe almaya balad. imdi kentler sadece burjuvalar ve iiler tarafndan deil ayn zamanda aydnlar ve soylular tarafndan da tercih ediliyorlard. Kentler edebi yaamn merkezleri haline geldiler. Paris ile kuma ve bankerci ehri olan Arras ba ekiyordu. Edebiyatta Roman simgesel bir yne ynelmiti. Hal seferlerinin anlatld gncel bir edebiyat gelimiti. Ksa halk yklerinin iine, artk gereki ve erotik akalar girmeye balad. Bir taraftan da neeli, kadnlar ve kiliseyi hedeflemi, aristokrat apknlklarn da konu eden, soylu adetlerle dalga geen alayc bir edebiyat olumutu. Bu arada bilimi halka yayan yaynlara byk bir ilgi vard. Edebiyatn her trne gsterilen ilgi, zel kitaplklarn da gelimesine neden oldu. Bu kitaplklar iki ana yol izlediler. Bir yanda mistik ve dindar edebiyatn konusu olan kitaplarn bulunduu kitaplklar, dier yandan akl ve bilimi ne karan kitaplklar geliti.

101

Latin mparatorluu

Latin mparatorluu

Yok olmak zere olan Hallarn durumu Papa III. Innocentiusu harekete gemek zorunda brakt. talyan Boniface ynetiminde yeni bir Hal ordusu kuruldu. Ordu, Venedikte toplanmaya balad. Hedef Msrd. Hedef Msrd ama Hal seferlerinden arslan payn alan talyan kentleri ve bu kentlerdeki burjuvalar iin Hal seferleri dinsel deil, ticari bir eylemdi. Venedik Hallarn toplanmas iin gerekli para ve gemileri salad. Venedikin banda Enrico Dandalo vard. Dandalo Venedikin denizlerdeki stnlnn Dou Romann ortadan kaldrlmas ile mmkn olacan dnyordu. Aslnda Venedikin Dou Roma topraklarnda pek ok ayrcal ve imtiyaz vard. Ama bunun devam edeceinden kuku duyuluyordu. Yakn gemite, 1171 ve 1182 de Dou Roma halknn Venedik karsnda yapt hareketler Venedikte infial ve gvensizlik yaratmt. Enrico Dandalo, Hal ordusunu Msr yerine Macaristandaki Zara kentine ynetti. Hallar Adriyatikteki Zara limanna saldrd. Liman pek ok Hristiyan ldrlerek ve zalimce davranlarak ele geirildi. Zara liman Papann sadk bir dostu ve Katolik olan Macar Kral Emeriche (1193 1204) aitti. Emerich ayriyeten Hal seferlerine katlmay da taahht etmiti. Ama Venedik kendi karlar iin Zaray istiyordu. Papa bir ey yapmay gze alamad, sadece protesto etmekle yetindi. Bu srada hatrlanaca gibi Dou Roma mparatoru II. Isaakios tahtan indirilince, Isaakiosun olu IV. Alexios Alman mparatorunun yanna gitmiti. Ondan yardm istedi. Philip, kaynbiraderinin isteklerini kabul etmekle birlikte, i sorunlar nedeni ile asker veremedi. Ama IV. Alexiosla beraber Hallardan yardm istedi. Alman mparatoru Philip, Hallar Constantinopolisten geerek gitmeleri konusunda ikna etmiti. Bylece IV. Hal seferi ynn Constantinopolise evirdi. Hallar gelip, 17 Temmuz 1203 ylnda kenti ele geirdiler. III. Alexios hazinesini alarak kat. Gzlerine mil ekildii iin kr olmu olan eski mparator II. Isaakios tekrar tahta kt. Olu IV. Alexiosda mterek imparator ilan edildi.

102

Constantinopolis'in Latinlerce alnmas

Msrda Eyyubi soyu Latin kolonilerine nemli ayrcalklar tanmaya devam ediyordu. Msrda arap yasakt ama Venedikli tccarlarn oturduklar mahallelerde iimi ve sat serbestti. Konsoloslar ve tccarlar ikyetlerini dorudan Sultana yapabiliyorlard. Gmrklerde denetleme yapacak memurlar vard. Latinlerin ve zellikle Venediklilerin durumlar Msrda ok iyiydi. Bu nedenle, Venediklilerin IV. Hallar bilerek Constantinopolise ynelttikleri dnlr. Daha sonra, Eyyubiler, Hallarn Msr yerine Dou Romaya gitmesini kran mektuplar yazarak vmlerdir. Msrn bu nedenle Venedike ok zel imtiyazlar vermi olaca bile dnlr. Constantinopolis halk Hallar balarna bela eden yeni ynetimden memnun deildi. Ocak 1204 de kent halk isyan etti. IV. Alexios ld. II. Isaakios hapsedildi, ama o da hapiste ld. Dou Roma tahtna III. Alexiosun damad Murtzuphlos kt. imdilik hakimiyet Latin kartlarndayd. Bu srada Hallar kendi aralarnda Dou Roma yerine bir Latin devleti kurmak konusunda mutabakata varmlard. Latinler kenti kuattlar. . Latin igalinden ok muzdarip olan Constantinopolis halk Sleymanaha haber yollayarak yardm istedi. Ama Sultan hem kardei Mesut ile urayordu ve hem de aklnda yeni bir Grcistan seferi vard. Seluklular Constantinopolise yardm etmediler, Dou Roma kaderi ile ba baa kalmt. Kentteki 30 bin Frank tccarn ieriden yardm ile Latinler 13 Nisan 1204 de Constantinopolisi ikinci defa ikl ettiler. Constantinopolisde 3 gn sreyle yama ve lm hkm srd. Bir Hal tarihisi: Dnya yaratlal beri bu kadar ok ganimet daha hibir 103

kentte kazanlmamt demiti. O dnemde Constantinopolis dnyann en byk kltr merkeziydi. Latinler bu kltr merkezini mahvettiler. Kltr hazinelerini tahrip ettiler. Bulduklar ve grdkleri her eyi aldlar. Patrik balarnda Ortodoks papazlar ellerinde ncil ve Ha, istilaclardan yalvararak merhamet dilediler. Hallar hepsini ldrd. Kiliseleri ve bu arada Aya Sofyay soydular. Bu bir kbustu. Dou Roma bakentinin can, rz, mal, kutsal deerleri yani her eyi gitmiti. Constantinopolis halk bu travmadan kurtulamayacakt. Daha sonralar bu gnlerden bahsederken tarihi Niketas Khoniates, Dou Romann kendine olan gvenini kaybettiini sylyordu. Tanr nce ldrp, sonra diriltmiti. Latin igali ile birlikte umutsuzlua kaplan halk, kten sonra gelmesi beklenen mutlu gelecee dair kehanetleri okuyordu. nsanlar kehanetleri grebilmek iin Constantinopolisdeki heykellerin detaylarn ve yazlarn inceliyorlard. Herkes bir yerlerde kehanetleri aryordu. Kent yklacak myd? Daha sonra onlar neler bekliyordu? Niketas Khoniates, sadece Latinler deil Anadolu Seluklular hakknda da nemli bilgiler vermitir. Bylece Nisan 1204 tarihinde Constantinopolisde Latin mparatorluu kuruldu. Flander kontu Baudouin (Boudouin IX) Latin mparatorluunun ilk kral seildi. Latin patrii ise Venedikli Thomas Morasini oldu. Peinden Dou Roma topraklar paylald. Yeni mparator Baudouin tm devlet topraklarnn drtte birini ald. Geri kalan topraklarn yarsn Venedik ald. Geriye kalanlar da ikta tarznda valyeler arasnda paylatrldlar. Dou Roma topraklarnda ok kark bir toprak dzeni ortaya kmt. Boudouin Trakya ve Kuzey Bat Anadoluyu ald. Boniface de Montferrat, Selanik ve Tesalyay da iine alan bir krallk kurdu. Venedik Peloponnesde Modon, Koron; Adriyatik kysnda Dyrrhakhion, Ragusa; Girit, Euboea, Andros ve Naksos adalarn; Gelibolu, Tekirda ve Edirne kentlerini ald. Constantinopoliste kendi hakimiyetinde blgeler olan Venedik bu iten ok karl kmt. Orta ve Gney Yunanistanda Bonifaceye bal devletikler ortaya kt. Bylece Avrupa feodal yapsna benzer bir yap ortaya kmt. Hal seferi asl amac dna kmt. Katolik Hallarn kin ve nefreti Ortodoks Dou Roma bakentinde hkm sryordu. Halk ksa sre iinde kenti terk ederek, Hallarn olmad yerlere g etmeye balad. Kaan halk, gittikleri yerlerdeki yerli halkla beraber yeni devletler kurdu. Bylece ortaya znik, Selanik ve Trabzonda Dou Roma mparatorluunun halefi olduunu iddia eden 3 devlet ortaya kt. znikte kurulmu olann banda III. Alexiosun damatlarndan Theodoros Laskaris vard. Theodoros Laskaris, III. Alexios dneminin en nemli komutanlarndan biriydi. znik, devlet modeli olarak kendine Dou Roma mparatorluunu almt. Bilgin Mihail Autoreianos, ilk znik patrii seildi ve o Theodorosa tacn giydirdi. Theodoros Laskaris 1208de imparator unvann ald. Andronikosun torunlar Alexios ve David, dedelerinin tahttan drlmesinden sonra akrabalar olan Grc kralnn sarayna gtrlmlerdi. Constantinopolisin Hallarca igalinden sonra, Trabzonda Grc kraliesinin yardm ile bir devlet kurdular. Bu srada Bulgar devletinin banda Kaloyan kral olarak bulunuyordu (1197 1207). Dnemin tarihileri, Constantinopolisin alnarak, Dou Roma mparatorluuna son verilmesinde Papann hibir kabahati olmadndan bahsederler. Ancak, Papann mektuplar durumu byle gstermez. Latin mparatorluunu Papa tarafndan da onaylanmtr. Constantinopolisin Latinler tarafndan igali zerine I. Gyaseddin Keyhsrevde Milete Kaynbabasnn yanna gitmek zorunda kald. Keyhsrev, saltanattan uzaklatrarak, Seluklu

104

topraklar dnda geirdii hayatn kendine ok sknt veren bir hayat olduunu sylemitir. Onun hocas Mecdddin shaka yazd bir mektupta zalim felein elinden neler ektiimi sylersem kalemimin ucundaki mrekkep kan olur demesi nldr. 1203 ylnda Meyyafarikinde Keykavus medresesi yapld. 1204 ylnda Kohisar Ulu Camii, Konya-Beyehir yolunda Kzlren Han yapld.

Horses of Saint Mark (Constantinopolis hipedromundan Venedike gtrlen atlar)

105

nsan Eti ile Beslenme

Bu srada Orta Asyada Cengiz Han Naymanlara kar sefer yapmak iin hazrlklarn bitirmiti. Ordunun koruyucu ruhu olan ve Atalarnn ruhunun oturduu bayraa kurban sundu. 1204 ilkbaharnda kurultay toplayarak, onlara Naymanlara hcum fikrini at. ounluk, ilkbaharda atlar gsz olur, seferi yaz sonuna brakalm dese de Cengiz Han ar bast ve onun fikri kabul edildi. Cengiz Naymanlara kar harekete baladnda, Camuha, Merkit beyi Tokta, Oyrat beyi Kutuga oymaklar ile birlikte Naymanlarn yannda yer almlard. Tatar, Kereyit, Dovben, Tayiut ve benzer kalntlar da Naymanlara katlmlard. Tayang Han Altaylarn arkasna geip, Moollar yormak istiyordu. Ama komutan Hori onu korkaklkla sulayp, saldrmaya itti. lk gn sonunda Moollar daha baarlyd ve Tayang Han yaralanmt. Bir tepenin zerinde gece Tayang Han sordu: Kurtlarn bir sry allarna kadar kovaladklar gibi, bizimkileri kovalayan kimlerdir? Camuha cevap verdi: Bunlar Timuinin insan eti ile beslenen drt kpeidir. Timuin onlar demirden bir zincirle bal tutar. Bu kpeklerin alnlar bakrdandr, dileri keskindir, dilleri sivridir. Kam yerine eri kllar vardr. Onlar damlalar ierler, rzgra binerler. Savalarda insan eti yerler. imdi onlar zincirden boalmlardr. Salyalar akar, keyiflidirler. Bu drt kpek Cebe, Kubilay, Celme ve Sbetaydr. Bu alnt Moollarn Gizli Tarihinden yaplmtr. Ancak o dnem kaynaklar iinde Camuhann savatan nce korkarak, Tayang Han brakp, savalar ile birlikte ekip gittiini syleyen nemli anlatmlar da vardr. Bu drt mthi savaya Cengiz Han da azl kpeklerim derdi. Kubilay, Celme, Cebe ve Sbetay, siz drdnz benim azl kpeklerim gibisiniz. Ben sizi nereye gnderdiysem, sert talar para para ettiniz, derin sular durdurdunuz. Bundan dolay savalarda sizin nde bulunmanz buyurdum. Tayang Han yaral yerde yatyordu. Artk kalkp savaa katlacak hali kalmamt. Hori suba ve teki Nayman ileri gelenleri lmek iin umutsuzca savamaya baladlar. Bu cesareti gren Cengiz Han, onlar durdurup, kazanmaya alt ise de Naymanlar savaarak lmeyi yaamaya tercih ettiler. Bundan sonra savatan artta kalan Naymanlar da Cengiz Hana balandlar. Nayman zaferinin peinden, Cengiz Han orman halk olan Merkitlere saldrd. Merkit beyi Tokta kat. Yerine keen bey Cengize baml olmay kabul edince, Merkitler de Cengiz Hana balanm oldular. Cengiz bu yeni Merkit efinin kz Kulan drdnc kars olarak ald. inde Song hanedannda askeri kanat ile byk toprak sahibi kanat ( Byk in Aileleri, Kibar sekinler) arasndaki siyasi mcadele devam ediyordu. 1204 de Han To-wei liderliindeki askeri kanat ynetime geldi. Askeri reform yapp, Ccenlere kar saldrya giriti.

106

Rum Seluklu taht yeniden Keyhsrevin

Anadoluda Keyhsrev Menderes vadisinde iken, Sultan II. Rkneddin Sleymanah lm ve yerine ok kk yata olan III. Kl Arslan (1204 1205) karlmt. Yeni Sultann yann ok kk olmas nedeniyle, Mubarizddin Ertoku, Danimendolu Muzafferddin Mahmut, Zahireddin li ve Bedrettin Yusufun abalar ile zel bir eli ve mektupla Keyhsrev Konyaya tahta kmak zere davet edildi. Konyaya doru yola kan Keyhsrev, znik topraklarndan geerken hi umulmayan bir engelle karlat. Kendi de yeni bir devlet kurmaya alan Laskaris, III. Kl Arslanla anlatn ileri srerek, Keyhsrevin topraklarndan geiine izin vermiyordu. Keyhsrev Theodoros Laskaris ile Honas, Ladik (Denizli) ve Konya snrna kadar olan topraklar, kent ve kaleleri vermek konusunda anlat. ehzadeler Keykavus ve Keykubat Konyadan gelen eli Hacib Zekeriya ile birlikte rehin brakt. Hacib Zekeriya, rehin ehzadeleri kurtarmak iin bir plan yapt ve bu plan gerei bir gn avlanrken hep beraber Laskarisin elinden kap, Seluklu topraklarna vardlar. Bu ka hi de kolay olmamt. Konyaya varan Gyaseddin Keyhsrev kente giremedi. Konya kaplarn kapam ve kent halk kararl bir mukavemet rgtlemiti. Devlet brokrasisinde de hava sk sk deiiyordu. Konya bir gurup davet ederken bir gurup da kar durmaya hazrlanyordu. Konya Kads Timisi, Keyhsrev aleyhine fetva verdi.

107

Keyhsrev de Uluborluya giderek bir ordu hazrlad ve bu ordu ile Konya zerine yrd. Konya kuatld, evresi tahrip edildi ama kent direniyordu. Keyhsrev ne yaptn bilmez halde orada burada dolamaya balad. Kent halk III. Kl Arslana verdikleri sze bal kaldklarn ve kalacaklarn sylyorlard. Keyhsrev, yannda ordusu ile Merama ekildi. Aksaray ile Konya arasnda eskiden beri devam eden bir rekabet vard. Aksaray halk Konyann bu tutumundan yana deildi ve valiyi kentten kovarak, hutbeyi I. Gyaseddin Keyhsrev adna okuttular. Konya direnirken, Aksarayda hutbe I. Gyaseddin Keyhsrev adna okutulunca, telalanan Konya direnmekten vazgeerek, o da hutbeyi Keyhsrev adna okuttu. Bylece Konyaya gelen I. Gyaseddin Keyhsrev, Anadolu Seluklu tahtna ikinci defa oturdu (ubat 1205) (1205 1211). Tahtan indirdii yeeni III. Kl Arslana da eskiden babas Sleymanahn hkmettii Tokat kentini verdiini ilan etti. Ama yeenini Tokat kentinden nce Gavele kalesine yollad. Kaynaklar III. Kl Arslann Gavele kalesinde bir nevi hapis iken lerek, hibir zaman Tokata gidemediinden bahsederler. I. Gyaseddin Keyhsrev Konya halknn direniine Kad Timisinin n ayak olduuna inandrlmt. Aslnda bu dirente Tirmizinin katks olsa bile bu bytlecek kadar nemli bir katk deildi. Keyhsrev Timisiyi idam ettirdi. Daha sonra, doruyu renip piman olsa da len lmt. I. Gyasettin Keyhsrev, Anadolu Seluklu tahtna oturduunda, Artukoullar, Mengckoullar ve Gneydou Anadolu Eyyubi emirleri (Samsat emiri el-Malikl-Efdal) devlete tabiydiler. Sultan da oullar zzeddin Keykavusu Malatyaya, Alaeddin Keykubat Danimend iline, Celleddin Keyferidunu Koyluhisara vali atad. ehzadelerin yanlarna devlet adamlar, Atabeyler ve ilim adamlar verdi. Kardeleri Mugiseddin Turulah Saltuk ilinde, Muizzeddin Kayserah Urfa valisi olarak devam ettiler. Saltuk ilinin ynetimini stlenen Turulah, Grclerin yama aknlar yapmasna karlk, kar saldr yapp, pek ok ganimet elde etti. Grclerle yapt bu mcadelede Turulahn yannda Skmenliler Beyi, Beytemurun kk olu Meliklmansur Muhammed vard (1205). I. Gyaseddin Keyhsrev, ehzadeleri olsun, kardelerini olsun vali gibi tayin edince, onlarn saltanata fiilen katlma haklarn da bitirmi oldu. Keyhsrev Trk gelenekleri dna karak topra blmemi, herkesi merkezi ynetimin emrinde memurlar konumuna getirmiti. Artk hanedan yeleri kendi adlarna para bastramyor, hutbe okutamyor, baka devletlere kar sava aamyordu. Bundan sonra Seluklu ehzadelerinde feodal mahiyette siyasi hakimiyetin paylalmas usul bir daha grlmeyecektir. I. Giyaseddin Keyhsrev saltanatnn ikinci dneminde merkezi ynetimi kuvvetlendirerek ok nemli bir adm atmtr. Merkez, eyaletler ve ularn arasnda ahenkli bir denge kurmutur. Sultan askeri otoritesinin yanna sivil otoritesini de katmtr. Dou Roma halk Hal Latin devletinden ekiyordu ve hayatndan hi memnun deildi. Trakya halk, Latinlere kar Bulgar kral Kalonyan davet ettiler. 1205 ylnda Kalonyan ile Latinler arasndaki sava Kalonyan kazand. Latinlerin urad bu bozgun onlar gszletirdiinden znik, Pontus gibi dier Rum devletlerinin kuruluunu kolaylatrd.

108

Gyaseddin Keyhsrevin tahta ikinci defa kmasnda Danmend oullar Zahireddin li, Muzaffereddin Mahmut ve Bedreddin Yusuf nemli roller oynamlard. Bu kardeten Zahireddin li, Keyhsrev zamannda Pervanelik grevinde de bulundu. 1205 ylnda Kayseride Dar- ifa medresesi yapld. Bu tp okulu ile hastanenin ayn yerde olduu ilk rnektir.

Kayseride Dar- ifa medresesi Kayserinin Yenice Mahallesinde bulunan Gevher Nesibe Tp Medresesi ve Darifas, Anadolu Seluklu Hkmdar I.Gyaseddin Keyhsrev tarafndan kz kardei Gevher Nesibe Sultan adna 12051206 ylnda yaptrlmtr. Medrese ve darifa birbirine bitiik iki bina olduundan halk arasnda ifte Medrese veya kiz Medrese ismi ile de tannmaktadr. Gyasiyye Medresesi ve ifaiyesi dnyann ilk uygulamal tp okuludur. XIII. yzylda bu tr tp kurulularnda, Gyasiyyede teorik, ifaiyyede de pratik olarak srdrlmektedir Rivayete gre Gevher Nesibe Sultan bir Seluklu kumandanna ak olmu ancak, hkmdar bu evlilie izin vermemitir. Bir sre sonra kumandann ehit dmezi zerine de Sultan zntsnden verem olmutur. Sultan lmeden nce Gyaseddin Keyhsrevden kendisi gibi aresiz hastalar tedavi edecek hekimlerin yetitirilmesi iin bir medrese yaplmasn istemi ve btn servetini de bu i iin balamtr. Bu olaydan znt duyan Gyaseddin Keyhsrev ikinci defa tahta ktnda, kz kardeinin vasiyetini yerine getirmek zere Gyasiye Medresesi ile arkasndaki ifaiyye Medresesini yaptrmtr. Bundan sonra Gevher Nesibe Sultan da medrese ierisindeki trbesine gmlmtr.

109

slam uygarl devam ediyor

Makamat

Tarih, Arap dnyasnn edebi trler iinde en fazla rabet edilen tr olmutu. Bazs bilgisi ok kt olan askerler iin zet olarak yazlyordu. Bazs da bilgili insanlar iin ar bir tarzda kaleme alnyorlard. bni el-Kalanisinin tarihi, Usame bni Munkidin anlar, bni elAthirin evren tarihi, madeddin el-sfahaninin Selahaddin Eyubinin yaam, bni el-Kifti ve bni Ebu Useibinin bilim tarihleri nemli eserlerdir. Yakut byk bir Corafya Szl hazrlamtr. Haririnin Makamat dev bir edebi eserdir. Msrl bni el-Ferid de byk bir airdir.

110

Bu dnem edebi anlamda Farsann Arapaya galebe ald dnemdi. Daha nce grdmz gibi mer Hayyam ortaya km ve mehur Rubailerini kaleme almt. Ayn zaman da matematiki ve gk bilimciydi. mer Hayyamn peinden Nizami vardr. Uzun airane mesneviler yazmtr. Ondan sonra da irazl Sadi gelmitir. Sadi nesirle nazm kartrarak, tler vererek, Glistan yaratmtr. irazl Sadi en nl ran airlerinden biridir. Bu arada zellikle randan ortaya bir sr mistik eser de kmtr. Suhreverdi, air Feridddin Attar bunlarn yazarlarndandr. Daha sonra da Mevlana Celaleddin Rumi gelir.

mer Hayyam illstrasyon

111

Gkmoollar

Cengiz Hann Moolistanda tam bir birlik salamas iin az bir gayrete ihtiyac kalmt. Eski dmanlarndan Klk ve Toktaa Altay dalarnn gerisine ekilmilerdi. 1205 ylnda Cengiz onlar da egemenlii altna almak iin sefer yapt. Toktaa ldrld. Klk ise Kara Hitaylara kat. Sonrada onlarn bana geti. Cengiz nce kaan Merkitleri sonra da Subetay kovalad. Cengiz Moolistann artk tmne egemendi. Son bir rakibi kalmt o da kan kardei Camuha idi. Camuha artk bozkrda bir ete reisi gibi dolayordu. Yanndaki adamlar Camuhaya ihanet edip, onu yakalayp, Cengize teslim ettiler. Cengiz Han kendi dman iin bile olsa ihaneti kabul edemedi. Camuhay yakalayanlar, onlarn ocuklar ve torunlar da dahil olmak zere ldrtt. Camuha da kan dkmeden soylu biri gibi ldrld. Cengiz Han Moolistanda rakipsiz kalmt. Ona boyun een ve beraber olan soylular yayor, kar kanlar ise artk bu dnyada bulunmuyorlard. 1206 ylnda (Panter yl) Cengiz Han Onan nehri kysnda byk bir kurultay toplad. Kurultaya btn akrabalar, noyanlar ve bahadrlar katldlar. Bu kurultayda Cengiz Han Mool ulusunun han ilan edildi. Bu kurultay ile Moolistanda bulunan tm kabileler Mool genel ad altnda birlemeyi kabul ediyorlard. Bundan sonra onlar da kendilerine Gktrkler gibi Gkmoollar dediler. Grld gibi, Mool, etnik bir gurubun ad deildir. Trk ve Mool kkenli topluluklarn tmne verilen siyasi bir addr.

112

Eskiden Bu halklara Tatar diyenler, bu siyasi kabule ramen onlara Tatar demeye devam etmilerdir. Halbuki Tatarlar Cengiz Han oktan parampara edip, yeryznden silmiti. Bozkrdaki tm Trk ve Mool kkenlilere kimi Mool der, kimi Tatar der kimi de Trk der. nl ranl tarihi Reidettin tm boylar Trk kabul ediyordu. slam tarihileri arasnda tm bozkr topluluklarn Trk kabul etmek, buna karn Bat Avrupada ise tmn Mool veya Tatar kabul etmek yaygn bir anlaytr. XI. yzylda Kabusname yazar Keykavus Tatarlar dokuz Trk kavminin skntlara en dayankl olandr derdi. Kakarl Mahmut ise Tatarlar Trk boylarndan biri gibi dnyordu. Buna karn Grc tarihiler Timurun halkna, Karakoyunlara ve Akkoyunlara, Trkmenlere Tatar diyordu. Kimler Tatar, kimler Trk gibi eitli grler ve tartmalar vardr. Kesin olan, Tatar veya Mool denen siyasi kurulular ierisinde Trk ve Mool boylarnn birbirine eite yakn miktarda bulunduudur. Bu boylar birbirine karmtr. Hun siyasi birlii, Cengiz imparatorluu Trk ve Mool kkenlidir. Fark egemenin hangi kkenden geldiinde yatmaktadr. Bu nedenle Cengiz mparatorluu da Trk tarihinin ayrlmaz bir parasdr. Burada yle ele alnacaktr. 1206 ylnda Onon rma kysnda byk bir kurultay topland ve Timuinin grevlerini onaylad. Artk Cengiz Hand. Pek ok halk Cengiz Hana katlmaya balamt. Bar bir halk olan Uygurlar kendileri gelmilerdi. Cengiz Hann mhr Ta-ta Tongaya emanet edildi. Sonra Uygurlar li Karluklar izledi.

113

Delhi Sultanl
Hatrlanaca gibi, Latinlerin Constantinopolisi igalinden sonra, 1206 ylnda Theodoros Laskaris, bakenti znik olan bir devlet kurmutu. Alexios Komnenosda Davit Komnenosla birlikte bakenti Trabzon olan Rum Pontus devletini kurmutu (1204 1461). Rum Pontus devleti kurulur kurulmaz genilemeye balad. Pontus devleti ve uygulad siyaset Kervan yolunu ve ticareti tehlikeye dryordu. Anadolu Seluklu devleti tedbir alrken, Alexios Samsuna saldrd. Bunun zerine harekete geen Sultan Keyhsrev ile Alexios arasnda yaplan sava Anadolu Seluklular kazandlar. Bu savatan sonra Samsun tekrar Anadolu Seluklu devleti snrlar iine alnd. Asya Avrupa transit ticaret yolunun da gvenlii saland. 1206 ylnda ilk Latin mparatoru Boudouin ld. Yerine Henri geti. Anadoluya bir sefer yapma hazrlna giriti.

Delhi Sultanl 1

1206 ylnda Hindistanda Gur Sultan Muizzeddin Muhammed bir Hindu tarafndan ldrld. Manevi olu klelikten gelme Aybek idi. 1206 ylnda Muizzeddin Muhammedin yerine Aybek geti ve bylece Delhi Sultanl kurulmu oldu (1206 1297). Delhi de hkm sren bu ilk hanedana Hindistan Memlkleri de denir. Bu srada znik merkezli Rum devleti de genileme istidad gsteriyordu. I. Gyaseddin Keyhsrev, bu genilemeye tedbir olarak, Denizli, Honas ve Menderes vadisinin ynetimini kaynpederi Manuel Mavrozomese brakt. Mavrozomes Hristiyan kald ama Seluklu devletinde komutan ve ynetici oldu. Beylerbeyi oldu. ldkten sonra ailesi Konyada Hristiyan ama etkili bir aile olarak yaamna devam etti. imdi Anadolu Seluklu devleti eskisine gre ok daha iyi organize olmutu. lerlemesine devam edebilmek iin en byk sorun olarak byk bir limana sahip olamamak grlyordu. Ticaretin daha da geliebilmesi iin devleti evreleyen denizlere k gerekliydi. Samsunu savunmak ok gt. Bu getiimiz tarihsel srete rneklenmiti. Keyhsrev gzlerini gneye evirdi.

114

Antalya, Rum Seluklularnn

Antalya ve Kemer, Piri Reis haritas

I. Gyaseddin Keyhsrev kuzeydeki nemli ticaret liman Samsunu ald gibi, gneydeki nemli liman Antalyay da topraklarna katmak istedi. Kent, bu srada, Aldo Brandini adl bir talyann hakimiyeti altndayd. Keyhsrev kenti kuatt ama Aldo Brandininin Kbrstan yardm almas zerine baarl olamayarak, kuatmay kaldrd. Ancak Anadolunun her yerinde olduu gibi, Antalyada da Latin Yunan ekimesi vard. Keyhsrev Antalya kuatmasn kaldrdktan sonra, kentteki Yunan kkenliler haber yollayarak, Sultan ardlar. Bunun zerine balayan 2. kuatma sonunda 5 Mart 1207 ylnda Antalya fethedildi. Antalyann Anadolu Seluklularnn eline gemesi ile Seluklu devleti Akdenize almt. imdi sra Karadenizde bir liman elde etmekteydi. Bu srada Hallar (Trablus kontu), Ermeni kral II. Leon, Dou Roma Antakyann hakimiyeti iin birbirleri ile mcadele edip duruyorlard. Kentin ynetimi Trablus kontu IV. Bohemunddayd, ama Leon da her frsattan yararlanarak kenti ele geirmeye alyordu. Olaylara Papa ve zaman zaman Mslmanlar da karyorlard. Taraflar arasnda anlamalar yaplyor, ama ilk frsatta bu anlamalar bozuluyordu.

115

Latinler Constantinopolisi igal ettiklerinde, kendilerine ok aykr gelen bir toprak dzeni ile karlamamlard. rnein 150 200 yldr, Rumeli ve Anadoluda, Seluklularn ktasna benzer ekilde pronoia denen araziler oalmt. Bunlar, askeri hizmet karl verilen topraklard. Pronoialarda ki ve byk toprak sahiplerinin arazilerindeki kyller topraa baml klnm ve angaryaya koulmutu. Birtakm topraklara devlet memuru giremiyor ve devlet yetkisini arazi sahipleri kullanyordu (kyller zerindeki yarg yetkisi dahil). Latinler, Dou Romay ele geirince assises de Romanie adl tam feodal bir yasay yrrle soktular. Bu yasada kyller iin serf anlamndaki Rum vilains deyimini kullandlar. Bu hitabn kullanlabilmi olunmasndan anlalyor ki mevcut kyllerin durumunu hi yadrgamamlard. Rum soylularn bir ksm Latinlere katldlar. Bunlara nazik insanlar diyerek hemen feodal hiyerarinin iine aldlar. Bunlarn arazilerine dokunulmad. Ama baz byk toprak sahipleri direniyordu. Bunlar znike ekildiler. Latinler direnen toprak sahiplerinin arazileri ile baz kilise topraklarna el koydular. Bu el konulan topraklar senyrlere fief olarak datld. Kyl iin ise pek bir ey deimemiti. Eskiden byk toprak sahibine verdii rn imdi Latin senyre veriyordu. Btn kyller, vergi, ayni deme, yol almas yapma, yk tama gibi angaryalar altndaydlar. Bu srada Anadolu Trk Beylikleri de daha iyi yerlemeye alyorlard. Skmenliler, kendi ilerinde yaptklar taht mcadeleleri ile huzursuzdu. Silvan Eyyubi hkmdar da Ahlata gz dikmi, ikide bir gelip kenti kuatyordu. Bu srada son Skmenliler Beyi, Balaban Turulahtan yardm istedi. Turulah ise Mu kuatmas srasnda Balaban ldrtt. Bunun zerine Ahlat Silvan Eyyubi hkmdar Necmeddin Eyubyi ararak kenti ona teslim ettiler. Bylece 1207 ylnda Skmen Beylii sona ermi oldu. 1207 ylnda, Latin mparatoru Henri Anadoluya sefer yaparken, Bulgar kral Kaloyan Selaniki kuatt. Ama Kaloyan bu kuatma srasnda ld. 1207 ylnda Cengiz Hann byk olu Cuci, Sibiryaya bir sefer yapt. Yenisey vadisinde oturan Krgzlar ok kavgacydlar. Cuci, onlar da Mool konfederasyonuna katt. Artk Cengiz Hann ordusunda veya konfederasyonunda ekirdei tekil eden Moollarn yannda Trke konuan baz byk halklar da vard. Naymanlar, Kereyitler, ngtler, Karluklar, Krgzlar, Uygurlar, Tatarlar bu halklardand. Artk her yerde bir Moola yediden fazla Trk dyordu.

116

Cengiz Han rgtlenmesi

Cengiz Han kendi dahil, ona bal btn boylar kee adrda yayorlard. mparator kendi ailesinin ve ona katlan tm bozkr soylularnn (ak budun) bakanyd. Cengiz Hann kara budun ile bir ii yoktu. O bir halk lideri deildir. Ak budunu evresinde toplam, soylu bir liderdir. Onun iin nemli olan ailesi, nkerleri, noyanlar, bahadr ve prensleriydi. Daha nce ordusunu, Hun tarz olan on, yz, bin ve on bin tarznda rgtlediini sylemitik. Kuvvetlerinin balarna kendine ok yakn bulduu yaknlarn komutanlar olarak atamtr. Ordusu genel bozkr geleneklerine uygun olarak sa, sol ve orta olarak rgtlenmiti. Nkerlerinden Nayaa merkeze, Muhali sol kanada, Booru sa kanada kumanda ediyordu. Cengizin bin kiilik zel muhafz kuvvetlerinin komutan da gen agand. Cengiz agan Tangutlardan esir alp, kendi olu gibi yetitirmiti. Muhali Celayirlerden Tergetu Bayann torunuydu. Tergetu byk olu ve onun oluna beraberce Cengiz Hann buyruuna girmelerini emretmiti. ocuunu ve torununu Cengiz Hana verirken yle demiti: Bunlar senin daimi klelerin olsun. Eer bunlar kapndan ayrlrlarsa, ayaklarnn damarlarn kar, yrek ve cierlerini parala. Booru ve Muhali gibi merkez kuvvetleri komutan Naya da Cengizin nkerlerindendi. Daha nce Tayiut beyi Targutay-kiriltukun nkeri olduunu ve efendisini Cengize teslim etmek zere yakaladktan sonra, bu nkerlie yaramaz diyerek serbest braktn ve bunu gelip Cengiz Hana anlattn hatrlayalm. Nkerlerinin Cengiz Hana ne denli bal olduklarn anlatmaya gerek yoktur. Bir keresinde Cengiz Hann kendine kar olarak setii Merkitlerin nl gzeli Kulan Hana gtrmekle nkeri Nayaa y grevlendirildi. Ama Nayaa etrafta ok sayda dman olduunu anlaynca, dmann eline gemesin diye Kulan 3 gn boyunca bir evde yannda tutup, Cengiz Hana gtrmedi. Bunu renen Cengiz Han Nayaa nn Kulan ile sevitiini sanarak ok kzd. Nayaa nn nce ikence altnda itiraf ettirilmesini sonra ldrlmesini emretti. Nayaa ikence altnda bile Hana olan balln bildiriyordu. Dier yandan Kulan Cengiz Han Nayaa ile aralarnda hibir ey olmadna ikna etmeye alyordu. Cengiz Han Kulan ile ba baa kaldnda ona el srlmediini anlad ve Nayaa y serbest braktrd. Dedi ki: Bu adam ikiyzl bir adam deil. leride nemli iler yapacaktr. Bozkrda, daha nce anlatld gibi, kabile yaplanmasndan soylular (Ak budun) yaplanmasna geilmiti. Bu yaplanmada en ufak g birimi al d. Aln bal olduu 117

bey tarafndan saptanm otlaklar vard. Her bey kendisine baml olan insanlarn saysna gre, otlaklarn snrlarn, yln mevsimine gre, srlerin nerde otlama hakk olduunu bilirdi. Hi kimse Kaan tarafndan saptanm yaylalardan baka yerde kalamazd. Kaan ehzadelerinin ve nkerlerinin; ehzadeler ve nkerler binbalarnn, yzbalarnn; Yzbalar onbalarnn otlaklarn ve bulunabilecekleri yerleri belirlerlerdi. Bylece aldan balayan ve hiyerarik tarzda byyen topraklar kullanm asndan bllm olurdu. Cengiz Han okuma yazma bilmiyordu ve Moolcadan baka bir dil de konuamyordu. Moollar arasnda da zaten okuma yazma bilen nerede ise yok denecek kadar azd. Cengiz Han Naymanlar yendikten sonra, Naymanlarn veziri olan Uygur kkenli Ta-ta Tong-ay yanna alnca, yaz dili ile de tanm oldu. Bu Uygurlu danman Moollarn ilk retmenidir. Cengizin oullarna Uygur alfabesi kullanarak Moolca okuma ve yazma retti. Bu Uygurlu danman resmi yazlar yazmak, mhrlemek ve ikinci imzay atmakla da grevlendirilmiti. Bunlar merkezi brokrasinin kurulmas ile ilgili ilk admlard. Cengiz Han in kltr yerine Uygur kltrn tercih etmitir. Bu tercihte en nemli nedenin Uygur kltrnn bozkr kkenli olmas ve bozkr gelenekleri ile daha iyi uyumas gsterile bilinir. Tatarlar ile yaplan ilk mcadeleler srasnda, ufak bir Tatar ocuk ele gemiti. Cengiz bu ocua bulunmu ocuk anlamnda igi-kutuku dedi ve kars Brte onu byterek, evlat edindi. Cengiz Han Moolistan birliini saladktan sonra igi-kutukuyu Byk Yarg atad ve ona yle dedi: imdi ben btn halklar baml kldm. Sen benim kulaklarm ve gzlerim olacaksn. Sylediklerine kimse kar kmasn. Seni hrszlk ve dzenbazlk gibi ileri yarglamak ve cezalandrmakla grevlendiriyorum. lm hak edene lm cezas ver. Cezay hak edeni cezalandr. Halk arasnda arazi paylam ile ilgili ilere bakma. Karara balanan ileri kara tabletler zerine yaz ki, daha sonra bakalar onu deitiremesin. igi-kutuku, yarglk grevini rnek olacak ekilde kusursuz yapt. Kararklar kendinden sonra rnek tekil etti. igi-kutuku, ikence ile alnan ifadeleri geersiz sayarak, hukukta da bir devrimi gerekletirmitir. nsanlk onun bu noktasna pek ok asr sonra gelebilecektir. igi-kutuku, Mool soylular arasnda yaplan paylatrmalar da Mavi Deftere kaydederek nemli bir devlet grevi daha yapmtr.

118

ktidara ortak olmak isteyen aman

aman

Kanatl atyla ge uup, Tanr ile konutuuna inanlan aman Kko 1206 ylnda Cengiz Hann han seilmesinde nemli bir rol oynamt. Kurultayda Tanrdan buyruk aldm, artk o Timuin deil Cengiz Handr. Tanr dnya imparatorluunu ocuklarna ve ardllarna balad demi ve bu sz byk yank yapmt. Ancak Kko, gittike ilere karmaya balad. Cengizin kardei Kasar ile kavga etti ve Cengizi Kasara kar kkrtt: Ruh bana, lmsz tanrnn kutsal iradesini aklad. Halklar zerinde nce Timuin, sonra Kasar hkmedecektir. Kasar ortadan kaldrmazsan, tehlikedesin. Cengiz bu szlerin etkisinde kalarak, kardeinin yanna gidip, onu dvd ve apkas ile kemerini ald. apka ve kemerini alarak Kasarn zgrl de alm oldu. Cengiz, kardeini sorgulayp, onu hrpalarken, anne Hoelun yetiti. Kasarn balarn zd, apka ve kemerini geri verdi. Bada kurup, memelerini dar karp, fke ile Cengize barmaya balad: te emdiiniz bu memeleri gryor musun? Kasar hangi suu iledi ki, sen kendi etini yok ediyorsun? Emzikte iken sen u memeyi emdin. teki iki kardein Kaiun ve Otcigin bu memeyi emdi. Yalnzca Kasar iki memeyi de emdi ve benim boazm rahatlatt. Bunun iindir ki, yetenekleri Timuinin ruhundadr. Kasar ise gl ve ok atnda ustadr. Boylarn her ayaklanmasnda, yay ve oklar ile onlar Kasar cezalandrd. imdi dmanlarn yok edilmitir ve Kasara artk muhta deilsin.

119

Bunun zerine anasndan utanan Cengiz kardeini balad. Ama aman Kko Kasar konusunda baarsz olsa da, hala Cengiz Hana tler verip, onu ynlendirmeye alyordu. Bu arada Kkonn etkinlii de artyordu. Ak budundan baz kiiler onun etkisi altna girmilerdi. Artk ona Teb-Tengri Kko deniyordu. Kara budun Teb-Tengri Kkonn etrafnda toplanmaya balad. Teb-Tengri Kkonn taraftar gittike artyordu. Adet kaanlarn dorudan Tengri ile haberlemesi ynndeydi. Ama Kko gelmi Cengiz Han ile Tengri arasna girmiti. imdi de gittike daha fazla g istiyordu. Kars Brtenin uyars ile Cengiz Han tehlikeyi grd. amana kar duyduu korkuyu yendi. Bu srada TebTengri Kko, Cengiz Hann ufak kardei Otcigine herkesin iinde hakaret etti. Cengizde kardeini hakaretin cn almakta serbest brakt. Olaydan birka gn sonra Kko babas Munglik ve kardeleri ile birlikte Cengiz Hann adrna geldi. Temuge-Otcigin, amann yakasna yapnca, Cengiz kavganz darda yapn diyip, onlar adrndan kartt. Darda kii Kkoye yklenip, onu kansz bir biimde ldrmek iin belini krp, yere braktlar. adra geri dnen Temuge, Teb-Tengrinin dve yanamadn, yere uzandn ve ayaa kalkmak istemediini syledi. Kkonn babas Munglik durumu anlayp Cengize yalvard. Cengiz ise, yeniden Tengri ile dorudan iliki kurar hale gelmiti. Munglike Teb-Tengri kardelerimi dvyor ve haksz yere onlara iftira ediyordu. Bu nedenle Tengri ona kzp, cann ve vcudunu ald. Moollar aman Kkonn vcudunun, adrn orta direk deliinden ruhu ile birlikte ge ktna inanmaya balamlard. Vcudun da ruhla beraber teki dnyaya gidii olaan st bir durumdu. Yaylan bu sylentilerle, insanlar Kkonn geri gelerek intikam alacandan korkuyorlard. Cengiz duruma el koydu. Tengri onu cezalandrd dedi. Tengri Cengiz soyundan yanayd ve aman bile olsa Cengize kar kan cezalandrrd. Cengiz Han bu sefer insafl davranm, sadece Kkoy ldrtm, ailesine dokunmamt. Bunu Munglike hatrlatt. Kendine de yeni aman olarak Usunu seti. Usun yal ve uysal biriydi. Usun Beki olmutu. Artk ak bir ata binecek, toplantlarda en yksek yere oturacakt.

120

Harzemah Halife ekimesi

Harzemah Sultan Alaeddin Muhammed ise, Gur istilasn glkle nlemiti. Gur Sultan ehabettinin lm zerine 1207 ylnda Muhammed Herata hakim oldu. imdi Gurlar tehlikesiz bir hale getirilmilerdi, ama yeni tehlike Karahitaylard. Karahitaylar Mslmanlar iin kfirlerdi. Bu arada Halife ile Harzemahlarn mcadelesi de sryordu. Halife Karahitaylarla iliki kurdu. Buna karlk Muhammed Halifenin azledilmesi iin fetva ald. Byle eyler yapan mam, grevine layk deildir. slamn dayana olduunu kantlayan ve zamann din iin harcayan bir sultan, mamn entrikalar karsnda onu azledebilir ve bakasn atayabilir. Aslnda Abbas soyu Halifelii zorla almtr. Halifelik Hseyinden inen Ali soyu hakkdr. Bu fetvaya dayanarak Harzemah Muhammed sikkeden ve hutbeden Halifenin adn kartt. Daha sonra Tirmizde oturan Ali soyundan bir Seyyidi Halife olarak atad. Alaeddin Muhammed 1207 tarihinde nehirler arasna kar byk bir harekata giriti. 1208 ylnda Karahitay ordusunu yenerek, Buharay ele geirdi. Bu srada Cengizin nnden kaan Naymanlar Karahitay topraklarna girdiler. Bu Karahitaylar daha da sarst. Altay dalarnda yaayan Naymanlar ve mttefiki olan Merkitler, Cengiz Han tarafndan yenilgiye uratlnca Batya ge baladlar. Merkitler Uygur lkesine yerlemek istemiti ama di Kut onlar pskrtt. Naymanlar Nasturi Hristiyand. Naymanlarn efi Klk, kabileleri daldndan, Gurlara snd ve Gur Han onu kendine damat yapt. Cengiz Han ilk kez kendi olmadan byk olu Cuciyi sa kanat ordusunun banda orman halk Oyratlar ve Yeniseydeki Krgz Trkleri zerine yollad. Krgzlar savamadan Cengiz Han egemenliini kabul ettiler. Cengiz Han, kendine baml hale gelen boylar, kendi ailesi iinde paylatryordu. Oyrat ve Krkz gibi orman halklarn Cuciye, baka baz boylar da annesine, kardelerine ve dier oullarna paylatrd. Orta Asyada bunlar olurken, Kk Asyada Anadolu Seluklu devleti gleniyordu. Samsundan sonra Antalyann da alnmas, Anadolu Seluklu devleti asndan ticaretin gelimesi iin nemli bir frsat yaratmt. Ticaret ve onun getirecei gelirin farknda olan ynetim hzla ticareti tevik etmeye balad. Seluklu tccarlar Avrupal meslektalar ile ilikilere girip, anlamalar yapmaya baladlar. Ynetim daha nce soyulan gemilerin tekrar Antalya limann kullanmas iin, tazminat demeye balad. Ayrca gemi ve kervanlardan alnan bac ve gei vergisini de kaldrd. 1208 ve 1209 yllarnda Klikya Ermenileri, Toros geitlerinden geen kervanlar soymaya baladlar. Gksun ve Elbistana basknlar yaptlar. Haleb hkmdar el- Malikz-Zahir II. Leonun zerine yrd ise de bir sonu alamad. II. Leon baskn yapp, yeterli ganimeti alnca hemen topraklarna geri ekiliyordu. II. Leon 1207 veya 1208 yllarnda Elbistan kuatt ama alamad.

121

Bunun zerine Sultan Keyhsrev Ermenilere kar harekata balad. nce Mara zerine yryerek kenti ele geirdi. Mara II. Kl Arslan tarafndan Seluklulara dahil edilmiti. Daha sonraki yllarda Atabey Nureddin Mahmut ve daha sonra da Eyyubilerin hakimiyetine giren kenti en son II. Leon igal etmiti. Mara ele geiren Keyhsrev, burada takviyeler de alarak Ermeni topraklar iine girdi. Prens Leon skr skmaz, yine bar istedi. Ermeniler Anadolu Seluklu vassallna sadakat gsterecek ve kervan yoluna saldrmayacaklard. Bat Avrupada ise papalk sapkn mezheplere kar mcadelesinde yeni bir aama kaydediyordu. O zamana kadar sapkn mezhepleri kovuturma ve bastrma piskoposlara braklm bir iti. Bu sefer ii ele Papalk alyordu. 1208 ylnda Sapkn Hristiyan olduklar iddia edilen ve Albililer (Languedoc Katharlar, St Dominic Languedoc Cathars) denenlere kar Hal seferi dzenlendi. Bu sefere katlan Fransa kral II. Philippe, Albililerin (Alby) topraklarn da kendi topraklarna katt. Bunlara Albigensian denir. Bu da Fransa kraln biraz daha kuvvetlendirdi. Languedoc, Dominikenler tarikatnn kuruluunun da balad yerdir. spanyol din adam Dominiquein yolu tesadfen Languedoca dmt. Toulouse yerleen Dominique, yanndaki az sayda meziyle beraber, sapknlar doru yola getirmeyi kendine grev edindi. Bunun iin hem vaaz veriyor ve hem de yaam ile rnek olmaya alyordu. Her trl dnya malndan vazgeerek, verilen sadakalar ile yaamaya balad. in Ccen sava devam ediyordu. 1208 baar Ccenlerindi. in ylnda Ccenlerden af dileyip, Han To-weinin kesik ban Ccenlere yollad. Bar yeniden tesis edilmiti.
St Fransis

Yoksul yaam seen bir dier tarikat da Fransiskenlerdi. Zengin bir tacirin olu olan Franois, 1206 ylnda her eyini yoksullara datarak, inzivaya ekilip,

122

kendini Tanr sevgisine verdi. Onun davranlar evresindeki kimi genleri duygulandrmt. 1209 ylnda evresindeki genler ilk kardeler ailesini kurdular. Bunlarn hi biri din adam deildi. Siviller, mistik bir ortaklk iinde ile ekiyorlard. Karnlarn doyurmak iin byk tarm iletmelerinde gndeliki olarak alyorlard. Bir taraftan da halka vaaz vererek, ilk Hristiyanlarn ahlakn anlatyorlard. Bu yaam biimi, orta talyada baar salad. Dominikenler, Fransiskenler, Tanr ile ilikiyi yoksulluk yoluyla kurmann dnda birbirlerine pek benzemiyorlard. Ama ikisi de kendiliinden domulard. Roma kilisesi bu iki akma kaytsz kalmad. Onlar kendine dman bellemeden, i birlii iine girdi. Kilisenin denetimi altndaki bu iki tarikat hzla tm Bat Hristiyan alemine yayldlar. Bylece Kilise sapkn mezheplerle savaabilecek aralara sahip olmutu.

Kinler ve Songlar, in

Tekrar orta Asyaya dnersek, Karahitaylar tarafndan ar vergi alnan dou topraklar, Cengiz Hann glenmesi sonucu Karahitaylara ba kaldrdlar. 1209 ylnda Uygur bakenti Karahocada Karahitayn vergi memuru, evi bana yklarak ldrld. Uygur Hakan di Kut Karahitay vasiliinden karak, Cengizin vassal oldu. O srada Isk Gln kuzeyinde Nasturi Hristiyan Karluklar vard. Karluk Hakan Arslan Han da Karahitaylar brakp,

123

Cengizi seti. Ayn ekilde, blgedeki dier Trk boylar ya Karahitaylarn veya Gurlarn vassallndan karak, Cengizi metbu (artsz) tandlar. Bu kargaada Harzemahda Karahitaylara vergi demeyi durdurup, Karahitay lkesini ele geirmeye hazrland. nce Semerkant egemeni Osman ve daha sonra da dier yresel egemenlerle anlama salad. Naymanlarn efi Klk ile Gur Hana kar ittifak yapt. Klk kaynbabas Gur Handan dalm vassallarn toparlamak iin izin ald. Gur Han ihaneti ge anlad. Gur Han Semerkantta Osmann ayaklanmasn bastrrken, Klk Karluklarn da destei ile zkentteki Gur Hann hazinesini yamalad. Gur Han, Semerkant brakp, kendi topraklarn savunmaya dnd. Bu frsatta Harzemah Semerkant ald. Karahitaya kar sefere devam ederek Ceyhun nehrini geti. Gur Han, damad Klk bakent Balasagun yaknlarnda yenmiti. Ama Harizmah Alaaddin Muhammed, Talas yaknlarnda Karahitay generallerini esir ald. ki ordu, karlkl olarak ekildiler. Dnte Gur Hana Balasagun kaplarn amad. O da Balasagunu kuatt. Girince de kendi bakentini gnlerce yamalad ve kent halkn yok etti. Klk yenilince, Klkn Gur Handan el koyduu hazineyi Gur Hann askerleri paylamt. Gur Han hazinesini askerden geri almak istedi. Ordu ayakland ve Klk saflarna geti. Gur Han tek bana kalmt. O da damad Klke snd. Cengiz Han 1209 ylnda indeki Tangut (Hsi-Hsia) hanedanna saldrd. Hem byk ganimet toplad ve hem de Tangutlar yllk haraca balad. Hatrlanaca gibi indeki Kin hanedan Tatarlarla birlik olup, Cengizin dedesinin Mool hanln yok etmiti. imdi Cengiz Han Kinlere yapaca saldry planlyordu.

124

Muhiddin Arabi
Suhreverdiden ok daha etkili olmu ve hatta Dou ile Bat arasnda ayrlk noktas olarak grlebilecek kii Muhiddin Arabidir (1165 1240). Babas bn Rtn arkadayd. Muhiddin Arabi, bn Rstten ok etkilenmitir. Kk yalarda, geirdii ciddi bir hastalktan sonra sufi olmu ve spanyay brakarak Orta Douya gitmitir. Orta Douya geldiinde on yandayd. ki yl Kabede bulunduktan sonra, Malatyaya yerleti. Kendisine eyhl Ekber denir. 1201 ylnda, Kabeyi tavaf ederken, gksel bir hale ile evrilmi bir gen kz grd. Grdnn Tanrsal bilgelik, Sofia (Sophia) olduunu anlad. Felsefenin aklc tartmalar iinde Tanry sevmeye olanak olmadn, bu tecelli ona anlatmt. Hibir eye benzemeyen bir Tanr nasl sevilebilirdi. Sevmek iin, Allah yarattklarnda grmek gerekiyordu. Futhatl-Mekkiyede bunu yle aklyordu: Bir varl gzellii iin seversiniz, sevdiiniz Tanrdan bakas deildir, nk O gzel olandr . Allahtan baka ilah yoksa Allahtan baka gzellik de yoktur. Allah gremeyiz Ama onun kendisini gstermek iin setii yaratklarn grebiliriz. Allah, yaratklarn bize sevgi esini versin diye semitir. Mistik, grdnn ne olduunu anlamakla ykmldr. Arabi, grd kzn Sofia olduunu anlayarak, kendi kutsalln kendi yaratmtr. Mistiklerde hayal gc, muhayyile ok nemli bir yetenektir. Muhiddin Arabi, muhayyilenin Tanr tarafndan verilen bir hediye olduunu syler. Mistik hayal gcn kullanarak unu yapyordu. Kendisi iin bir tecelli yaratyordu. Bu tecellinin gerei, daha mkemmel olarak ilk rnekler dnyasnda zaten vard. Muhiddin Arabi iyice kiilemi bir muhayyile ile her eyi aan bir Tanr kavramna ulat. Sofia deneyiminden elde ettii izlenimle, Tanr bilinci dirilmesinin, erkeklere sevgi esintisi veren kadnlarda, daha kolay olduuna karar verdi. Muhiddin Arabi kendini Hzrn rencisi olarak gryordu. Hzr, Kuranda sz edilen ve Musa peygambere ruhsal yneticilik yapan gizemli bir kiilikti. Kuranda Kehf suresinde Musa peygamber ile ilgili anlatlan ilgin yk, dsal anlamn altnda daha derin, isel ve mistik bir anlamn olabileceini gstermekteydi. Hzr, mistik reti yapan herkesin piriydi. Ulema, Hzrn rencisi Muhiddin Arabinin veya bir sufinin slamn anlamayabilirdi. Ama Hzr rencisini herkes ile ayn olan bir Tanrya ynlendirmemiti. Varlan kiilemi bir Tanryd. Hzr kavram smaililer iin de ok nemliydi. Muhiddin Arabi Snni idi. Ama kavramlar smaililere ok yaknd. smaililer de, Muhiddin Arabi de Tanrnn verdii sevgi zerinde duruyorlard. Bu bilinmek istenen bir Tanryd. Ben gizli bir hazineydim ve bilinmek istedim. Ve bilineyim diye dnyay yarattm . nsanlar Tanrnn suretinde yaratldklarna gre, Onu yanstmalydlar. Tanr sevgisi de yansmal, karlkllk iinde olmalyd. Muhiddin Arabiye gre, yalnzlk iindeki Tanr zlemle i eker. Bu i ekme (nefes-i rahmani) ar duygusal bir kendine acmann ifadesidir. Nefes-i rahmani etkindir, yaratcdr, btn evreni ortaya karr, insana soluk verir. nsan, logos, Tanrnn kendini dile getirdii szleridir. Her insan Tanrnn tekil tecellisidir, zeldir, tekrarlanmayandr.

125

Her insan Tanrnn bir tecellisidir, Ama bu tecelli Tanry tanmlamaz. Tanrsal gerekliin ucu buca yoktur. Bu nedenle, bir insann ifadesi iinde zetlenemez. nsan ancak kendi Tanrsn bilebilir. Tanry baka insanlarn bildii biimde bilmek de olanakszdr. Herkes kendi Tanrs olarak, herkes kendi zel Rabbna sahiptir; herhalde hepsine sahip olamaz . Tanrnn kutsadklar zerinde dnn ama zat stne dnmeyin . Tanrnn btn gereklii bilinemezdi. Tanr bilinmek iin i eker ve kendisini ak ettii insanlar aracl ile yalnzlktan kar. Bilinmeyen Tanrnn znts, kendini bildirdii her insanda Aklanan Tanr ile teselli bulur. Her insanda Aklanan Tanr, kaynana dnmek ister. Bu insan da Tanr zlemini dourur. Muhiddin Arabi mistik felsefesini aklarken, Dou Roma Hristiyanlarnn Tanr grne olduka yaklayordu. sann insani ve Tanrsal ynne benzer ekilde, Muhiddin Arabinin evreni de Tanrsal ve insani olarak iki ynlyd. Ancak, grld gibi, Muhiddin Arabi, tek insann Tanrnn sonsuz gerekliini yanstabileceine inanmyordu. Her kuakta, Tanrnn gizemini adalarna anlatmak iin nsan- Kamil (Mkemmel nsan) kavramn ortaya att. nsan- Kamilde Tanrnn sakl z, btn gerekleri yoktur, ama Tanrsal zelliin etkin bir simgesidir. Muhammed peygamber, ann nsan- Kamilidir. Herkesde Tanrsal gerekliin kiisel bir yan vard. Kimsede Tanrsal gerekliin btn ynleri yoktu. Dolays ile hibir din, tek bana, btn Tanrsal gizemi ifade edemezdi. Sonuta Tanr hakknda herkesin bilmesi gereken objektif bir hakikat de yoktu. Bu kadar muhayyile d olann davran ve eilimleri de ngrlemezdi. Buradan kan bir sonu da, kimsenin dncelerinde ve dini grnde dediim dedik olamayaca ve herkesin kendi grnde hakl olabilecei idi. Benim yreim her biime girebilir. Keiler iin bir manastr, putlar iin mabet, Gazeller iin ayr, kendini adamlar iin Kabe, Tevrat ve Kuran iin rahle. Benim inancn sevgidir: nereye evirse Develerini, gene de tek doru inan benimkidir. Muhiddin Arabi, dini taassup yaratmamas iin tek bir dinin Tanrsndan deil, inancn yaratt Tanrdan bahseder. Tanr, tasavvurumuzu ok aan, tm inanlarn muhayyilesinin yetmedii bir Tanr elbette vardr, Ama yaratlan, inanlarn yaratt Tanrdr (Halk el-Halk fil-itikat). Kendini hibir zel itikada ar balama yoksa bakalarna inanmazsn; byle yaparsan pek ok iyilii karr ve maddenin doru gerekliini tanmay baaramazsn. Her yerde hazr ve nazr olan Tanr, hibir inanla snrl deildir, nk O, Nereye dnersen Allahn yzn grrsn (Kuran 2: 109) demektedir. Herkes inandn ver; onun Tanrs onun kendi yarattdr ve onu verken kendini ver. Sonuta bakasnn inancn sular, oysa adil olsa bunu yapamazd, Ama onun sevgisizlii cahilliinden gelir. nsann Tanr anlayn, iinde doduu ve yaad dinsel gelenek biimlendirir. Ama Arif (belli bir ilerleme salam mistik) bunun Tanrnn zel bir simgesi olduunu bilir. Btn dinleri de Onun geerli bir tecellisi olarak kabul eder.

126

Dogmatik dinler insanlar blmtr ve birbiri ile savatrmaktadr. Mistiklerin Tanrs ise birletirici bir gtr. Muhiddin Arabinin retisi girift ve mulktr. Buna ramen, sradan insanlara szle szle ulam ve rabet grmtr. Balangta bir aznlk hareketi olan sufizm, on nc yzyla gelirken, tm slam dnyasnda baat inan haline gelmitir. Bundan sonra, pek ok sufi tarikat kurulacaktr. Bunlarn hepsinin, kendine mahsus, mistik inanc olacaktr. Sufi eyhleri de, halk zerinde geni etki kazanacaklardr. Hatta ou yerde ermi olarak kabul edileceklerdir. Bu dnemde Mslman halk, Badat halifeliinin zayflamas ve Mool aknlar sonucunda zor gnler yayordu. Feylesoflarn Tanrs halka uzakt. Ulemann Tanrs ise kuralc ve kalpyd. Halk sevgi dolu ve kendine yakn bir Tanr ihtiyac iindeydi. Mistizm bu ihtiyaca cevap oldu. Sufilerin konsantrasyonlar srasnda mantra olarak kullandklar, Tanrnn isimlerinin zikir edilmesi, tarikatlar dnda da yaygnlat. zel nefes teknikleri ile birletirilmi Tanr adlarnn zikir edilmesi, insanlarn ilerindeki Tanrsalln tamasna yardmc oldu. Bu ruhsal uygulamalar, insanlarn basit insan biimli Tanry terk ederek yerine kendi nefesinde hissettikleri bir Allah koymalarn salad. Bu srada, pek ok tarikat, konsantrasyonu arttrmak iin mzik ve dans da ayinlerinin iine katt. Dante, Floransada, Beatrice Portinariyi grdnde yaad deneyim, Muhiddin Arabinin Sofiay grd deneyim gibidir. Dantenin ii titremi, iinden yle barmt: ite beni ynetmek zere gelen, benden daha gl bir Tanr . Beatrice, lahi Komedyada kutsal sevgili olmay srdrd. lahi Komedyada, Beatrice onu cehennem, araf ve cennetden geirerek Tanrya ulatrr. Dante muhayyilesinde grdklerini yazmtr. Cehennem ile ilgili canl tasvirler vardr. Cennet konusunda yazlanlar siliktir, sanki insann nihai amacnn o olmad gsterilmitir. Tanr hakknda izilen portre ise soyuttur. Tanr hakknda hibir ey bilmediimizi ifade eder. 1209 ylnda Borda Sar Cami, Afyonda Altgz Kprs yapld. Ayn yl ngilterede Cambridge niversitesi kuruldu.

Cambridge niversitesi

127

Hal Seferlerinin Sonular

Hallar 1187 ylnda Kuds terk ettiler. Ancak kylarda tutunmaya devam ettiler. Daha sonra da Mslmanlarn topraklarn terk ederek, Dou Roma topraklarnda barndlar. 1191 ylnda Kbrs Hallarn eline geti. 1204 de Constantinopolisi alarak orada bir Latin devleti kurdular. Bu devlet ksa srede Constantinopolisi terk etmek zorunda kald ama Morada bir sre daha varln devam ettirdi. Hal seferleri epey bir hazrlk devresi geirmi olan Hristiyanln Mslmanla kar bir kar saldrsyd. Her eye ramen Bat ynndeki Trk ilerlemesini bir sreliine durdurduu iin baarlyd. Trkler, daha sonra, tekrar Batya ilerlerken, artk karlarnda ayn Avrupa yoktu ve ileri ok daha zorlamt. te Avrupaya bu frsat veren Hal seferleridir.

128

Hal seferlerinin Bat Avrupa asndan nemli etkileri olmutur. Bat Avrupadaki valye ailelerinin en az bir ferdi bu savalara katlmt. Bat maddi adan zenginlemi ve deniz ticareti gelimiti. Gemiler Batdan Douya haclar, Doudan Batya baharat ve lks tketim malzemesi tayorlard. Armatrler bu ticaretten ok para kazanyorlard. Doudan getirdikleri mallar Batda ok pahalya satyorlard. Ayrca, papa tarafndan yasaklanm olsa bile Batdan Mslman lkelere kle ve silah da tayorlard. Bu ticaret zellikle talyada deerli maden birikimine sebep oldu ve Avrupa ekonomisini dengeledi. Piza, Genova, Venedik, Marsilya ve Barselona kentleri nce Mslmanlarla yaplan savalarda, sonra da dou Roma ile giriilen mcadelelerde etkin bir rol oynadlar. Bu etkileri tccarlam armatrlerinin abalar ile birleince, fethedilen lkelerin ticari adan en uygun yerlerinde sler elde ettiler. Bu kk ticaret kolonilerine Fuduk deniyordu. Artk Akdeniz ticareti Batnn eline gemiti. Hal seferlerinden esas yararlananlar prensler ve kontlar deil, talyan tccar devletleriydi. Krallar ve kontlar srekli bor iinde yzerken, tccar devletler ve koloniler durmadan zenginlemilerdi. Hal prensleri ve kontlar borlarn demek iin Avrupadaki arazilerini satmlar, Ermeni soylularnn kzlarnn eyizlerine muhta olmulardr. Hatta paraszlklar o boyuttadr ki, esir dtklerinde fidye paralar bulunamaz. Hal seferleri sayesinde kltrel olarak geri olan Avrupa, douda yksek kltrlerle karlat. Avrupallar, Dounun adetlerini, tekniklerini ve giyim tarzn aldlar. Yunan ve Mslman bilim ve felsefesi, Batl aydnlarn nne serildi. Sonuta Avrupann teknik ve kltr varl zenginleti. Anadolu Seluklu devleti topraklar, zerinde Hallarla yaplan savalar sonucunda, geni lde tahrip oldu. Seluklular bakentleri znik bata olmak zere pek ok kent ve kalelerini kaybettiler. Anadolu Seluklu devleti uzun srecek bir sarsnt iine girdi. Trkleri topraklarndan atabilmek iin Hallar Dou Roma mparatorluu davet etmiti. Ama sonuta Constantinopolis bata olmak zere Dou Roma kentleri ve Ortodoks halk byk ykm ve kyma urad. Dou Roma mparatorluu sarsnt iine dt. Katolik Ortodoks ayrmas iyice belirginleip, dmanla dnt. Papann ve Katolik din adamlarnn tevik ve gayreti ile organize edilen Hal seferleri baarl olamamt. Bu Avrupada Kilisenin manevi gcnn azalmasna sebep olurken, krallarn manevi gcnn daha da kuvvetlenmesine neden oldu. Hal seferlerine katlan senyr, kont ve dkler valyelerini ve askerlerini kaybetmilerdi. Bu durum onlarn feodal yaplarnn zayflamasna neden oldu. Buna karlk krallar siyasi ve askeri olarak nispeten kuvvetlendiler. Yava yava feodallere ait olan geni topraklar krallarn eline gemeye balad. Hal seferlerinden sonra Avrupa deimitir. Yeni bir Avrupann temelleri Hal seferleri ile atlmtr. spanyann ve Sicilyann Mslmanlarn eline gemesi ile Avrupa pek ok yeni gda ile tanmt, Hal seferleri bunu tamamlad. Pamuk, pirin, ekerkam, ivit, safran, kna, limon, portakal, mandalina Avrupann yeni kazanlaryd. ekerkamndan eker yapmay rendiler. Pamuk, Avrupay sanayilemeye doru itti. Merinos koyunu gtrld ve ynl

129

sanayinin temelini att. pekbcekilii ve ipek sanayi Batya geti. Kat yapm Avrupallarca renilerek, uygulamaya konuldu. Mslman lkelerdeki sulama teknikleri ve su depolar, su dolaplar Avrupallar iin yeni rnekler oluturdu. Pusula Avrupallarca renilerek, denizcilikte kullanlmaya baland. Avrupa, Douda yeni gemi yapm tekniklerini rendi. Yani, Hal seferleri sayesinde Avrupa pek ok yeni teknik renerek, ilerde kuraca sanayinin temellerini atmtr. Bylece Hal seferleri dini olmaktan te ticari ve sanayi bir kazan salamtr. Bu sralarda Avrupada gemilerin kna dmen taklmas bulunmutur. Bu bulu gemicilikte ok nemli bir atlmdr. Bu buluun Hal seferleriyle ilintili olup olmad bilinmemektedir. Burada enteresan bir durumu hatrlatmadan geemeyeceiz. Anadolu Trkmen (Trk) belleinde Hal seferleri hi iz brakmamtr. Hal seferlerinden sonra yazlm olan Seluklu tarihlerinde ve halk yklerinde Hallardan bahsedilmemitir. Danimendname ise yerel Hristiyanlarla yaplan savalara geni yer verirken, Hallara belli belirsiz atflar yapmtr. Anadolu Trkleri, transit geen hallar ok abuk unutmutur. Hal seferleri Bat Hristiyanl misyonerleri ile Dou Hristiyanl rahipleri arasnda temaslar balatmt. Papalk bu temaslar sonucunda Dou Hristiyanlnn Batya yaklaacan dnrken hi de yle olmad. ki dnya farkllklarn korumaya devam etti. Sadece Franklarn hakimiyetinde kalan Suriye kylarnda yaayan Maronitler zerkliklerini devam ettirerek Katolik dnya ile birletiler. Ama Kilikya Ermenileri dahil onlar izleyen olmad. Bu temaslar sadece her iki taraf iin de retici olmutu.

130

Cengiz Yasas

Cengiz verilen kararlar ve yasalar yazya dkerek Cengiz Yasas adyla bilinen yasay hazrlatt. Cengiz kendi dahil, herkesin yasalara uygun yaamas halinde kurduu devletin uzun sre var olacana inanyordu. Benden sonra gelecek hkmdarlar ile yanlarndaki bykler, bahadr ve noyanlar, Yasaya sk skya bal kalmazlarsa, devlet ileri sarslacak ve paralanacaktr. Yeniden bir Cengiz Han bulunmak istenecek ve bulunamayacaktr . Bundan sonra be yz yl, iki bin yl boyunca (Cengizin) yerine geecek ardllar Yasay deitirmezlerse Tengri onlara destek ve esenlik getirecektir . Cengiz Han Yasalar bozkrda uygulanmakta olan gebe szl kurallarnn yazl hukuk haline getirilmesidir. Yasa iinde zel ve kamu hukukunun ikisi de vard. Ancak bu yasadan ok az bir blm gnmze gelebilmitir. Bilinen ksmlara gre zina, e cinsellik, bilerek yalan sylemek, bir tutsaa sahibinin izni olmadan yiyecek ve giyecek vermek, kaak kleyi alkoymak, mal alp kez arka arkaya iflas ettiini bildirmek, savata silah ve eyasn drene yardmdan kanmak, suya iemek, ordu komutannn adrnn eiine basmak, oburluktan kusmak lmle cezalandrlrd. Adam ldrme cezas diyet demeye dnebilirdi. Bir Mslman ldrlmse 40 altn, bir inli ldrlmse bir eek denirdi. Srek avnda av vurmayan bir avc sopa cezas veya lmle cezalandrlrd. alnan at, ayn deerde 9 atla birlikte geri verilirdi. Hrszn at yoksa ocuu alnrd. ocuu da olmayan hrsz ise koyun gibi kesilirdi. Yasa hayvanlarn kan dklmeden ldrlmesini buyuruyordu. Mslmanlarn hayvan keserek ldrmesine kar kyor, kim bir hayvan Mslmanlarn usulnce keserse, o da ayn biimde kesilmeli diyordu. Mool usul hayvan ldrme yleydi: Hayvann bacaklar balanp, karn alacak ve lene kadar kalbi sklacakt. Bu yasa hkm ileride Mslman lkeler Moollarn eline geince nemli glkler yaratmtr. Cengiz Han yasasnn yukarda ki maddelerden ok daha derin ierii olduu anlatlr. Buna gre yasa birbirini sevmeyi, zina ilememeyi, almamay, yalan tanklk yapmamay, hain olmamay, yallar ve fakirleri korumay emrederdi. Yasa dna kanlarn cezas genelde lmd. Cengiz Han yasas, btn dinlere kar eit uzaklktayd. Dinleri Tanrnn houna gitmek iin kullanlan bir ara olarak grrd. Cengiz yasas sayesinde Bozkrda yaam dzene konmutur. Cengiz Yasa ncesi durumu yle zetliyordu: Genler yallar dinlemiyordu, kocann karsna gveni yoktu, kadn da 131

kocasna itaat etmiyordu Hak, yasa, anlay ve tokgzllk bilinmiyordu. Bunun iin asiler, hrszlar, yalanclar, kkrtclar ve haydutlar vard Halkta dzen ve rahat yoktu. Cengiz yasasndan sonra tm bozkrn dzen iine girdii ve gvenli bir yer haline geldiini herkes onaylar. Yasa gebe topluma dzen getirmitir. Ancak bu srada yaplan savalar sonucu kle says da gittike artmt. Yasa klelere kar acmaszd. Kleye sahibi can istedii gibi davranabilecei gibi, sahibinin izni olmadan kimse de bir kleye yardm edemezdi. Cengiz Han yasalar uygulamalar ile ak budunun iktidarn kuvvetlendirmi, buna kar kara budunu soylular nnde daha bir boyun eer hale getirmitir. Cengiz soyu ise altn soy dur. Kara budun zerinde ak budunun, ak budun zerinde altn soyun egemenlii pekimiti. Cengizin kendi soyunun (Altn soy) cezalandrlmas sk kurallara balanmt. Cengiz yasas Altn soya ya uygulanmaz veya zel uygulamalar yaplrd. Sizin soyunuzdan biri bir kere yasaya aykr davranrsa, ona t veriniz. ki kere aykr davranrsa, onu tatl ve kesin szlerle etkilemeye alnz. kere inerse onu uzak yerlere gnderiniz. Oraya gidip geldikten sonra dikkatli olur. Eer bununla da uslanmazsa, zincire vurup, zindana atnz. Zindandan uslanarak karsa ok iyidir. Bu da kar etmezse, kurultay toplayn, ne yaplmas gerektiine kurultay karar versin. Bu ayrcalklar sadece Altn Soya ait ayrcalklardr. Ailenin kendinden sonra gelen Noyanlar iin bu ayrcalk yoktu. Sadece Han deil Ulus sahibi ehzadeler bile Noyanlarn mevkilerini ykseltip, alalta bilirdi. Noyanlar bozkrda yarglama yetkisini kullanmalarna ramen, tamamen aileye balydlar.

132

Harzemahlar gittike Gleniyor

Harzemahlar 1190 - 1220

Harzemah Sultan Alaeddin (Aladdin) Muhammed, artk Karahitaylardan kurtulmak gereine inanarak 1210 ylnda zerlerine yrd. Harzemah ve Karahitay ordular Fergana veya Talasta karlatlar. Galibiyet Harzemahlarnd. Bu sava o zamana kadar gcn muhafaza etmi ve bozkrda bir denge unsuru olan Karahitaylarn zayflamaya balamalarna neden olmutur. Savatan bir yl sonra, 1211 ylnda son Karahitay hakann, damad Nayman Klk tahtndan indirdi. Harzemah Sultan Alaeddin de bundan faydalanarak Naymann elinden tahtn ald. Harzemahlar ok ksa sre iinde Orta Asyann iki gl ve byk imparatorluuna son vermilerdi. 1210 ylnda Alamuttaki haai (Hahai, hahai) lideri Celaleddin slama dn karar ald. Hatrlanaca gibi, 1164 de, Alamut komutan II. Hasan, mritlerini Alamutta toplamt. Hasan, mimberin drt tarafna beyaz, kzl, sar ve yeil bayraklar astrmt. Herkes yerini alnca kefeni artrr beyaz bir kaftan ile mimbere gelerek Kyamet-ulKyamet bildirisini okumutu. Bugne kadar gelebilen bu belge, Kyamet Manifestosu olarak anlr. Manifestoda Hasan artk eriatn iptal edildiini aklyordu. Madem bu kadar eitsizlik, adaletsizlik, alk ve sefalet vard, kyamet bundan daha kt olamazd. te bu kyamet 133

alameti ve ortamyd. Kyamette tm dini emirler hkmsz kalacandan ve orada herkes Tanrnn huzurunda kendi vicdan ile ba baa kalp, sa gzn sola faydas olmayacana gre; peygamberlerin dahi ancak kendine faydas bulanacana gre, artk siz de bugnden itibaren Tanr ile kendi vicdannz arasnda ba baasnz. eriat uygulamayn ve size bir hkm iletilmesin demiti. Manifesto, Alinin lm yldnmne denk getirilmiti. II. Hasan okuduu bildirinin kendisine Gaip mamdan mlhem olduunu belirtiyordu. Mesajn Gaip mamdan gelmesi nemliydi. tirazsz kabul grmesini salyordu. te imdi Celaleddin Kyamet-ul-Kyamet ten geri dnyordu. Halk g kullanarak eriata ve Snni slama uymaya zorlad. Halifeye ve Harzemaha eliler yollad. Halife Nasr Hahailerin Mslman olduklarn kabul etti. Bunlara nev-Mslman (yeni Mslman) dendi. Celaleddin anasn Hacca yollad, camiler yaptrd, din bilginleri getirterek onlar kad yapt ve vaizler verdirdi. Atalarnn yazdrd ok nemli dini yaptlar yaktrd. Sonunda ne oluyorsa kitaplara oluyor, onlar sulu ilan ediliyorlard. randan ok uzaklarda Bat Avrupada Papann eski Yunan kitaplarn yasaklamas devam ediyordu. Pariste 1210 ylnda Aristonun Metafizikle Fizik yapt yasakland. 1210 ylnda Konyada Nizamiye medresesi yapld. Halife Nasrn Ftuvvet rgt zerindeki etkisi artmt. Halife 1210 1211 yllarnda slam Sultanlarn Ftuvvet alvar giymeye davet etti. Eyyubi, Guri ve Anadolu Seluklu hkmdarlar bu davete uydular. Bylece Halifeye Ftuvvet yolu ile balandlar. Daha sonra Msr Memluklular bu gelenei srdreceklerdi. Anadolu imdi 5 ana devlet tarafndan paylalyordu. Constantinopolisde Latin mparatorluu vard. Dou Roma mparatorluu znike ekilmiti. Rum Pontus mparatorluu Karadeniz kysndayd, Orta Anadolu dahil Anadolunun byk bir ksm Anadolu Seluklu devletine aitti. Dou Anadoluda Grc devleti hakimiyeti vard. Bu 5 devletin dnda onlara vassal olarak bal prenslik ve baz kent devletleri de bulunuyordu. znik Roma mparatoru Laskaris, Seluklu devletinin glenmesini ve genilemesini doal olarak kendine kar bir tavr olarak alyor ve bundan byk rahatszlk duyuyordu. Kuvvetli bir olaslkla (baz kaynaklar bu konuda srarldrlar) Anadolu Seluklu devletine yollamakta olduu vergiyi de kesmiti. III. Alexios Angelos da (Dou Roma eski mparatoru III. Alexios Angelos) znik Rum imparatorluk tahtn istiyordu. Constantinopolisin Latinler tarafndan birinci igali srasnda mparator III. Alexios Angelos esir dmt. mparator, kurtulmalk karl, kuzeni Epiros hakimi I. Mikhail Angelosa teslim edildi. III. Alexios, Mikhailin yannda ksa bir sre kaldktan sonra Keyhsrevin yanna Seluklulara gitti. III. Alexios, Sultan Keyhsrevden yardm istedi. Constantinopolisdeki Latin kral da Laskarisin glenmesinden rahatszd. O da znik Roma devletine kar, Anadolu Seluklular ile i birlii yapmak istiyordu. Dier bir yandan da znik Patrii Laskarisi Seluklularla savamas iin tevik ve hatta tehdit ediyordu. Laskaris savamaz ise tahtn kaybedebilir ve hatta aforoz bile edilebilinirdi.

134

Sultan, Constantinopolis Latin mparatoru Henri de Flandre ile anlama yapt. Sonunda znik Roma ordusu ile Anadolu Seluklu ordusu Denizli Ladik arasnda bir yerde savaa tututular. Sava srasnda Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev ld. Panie kaplan Seluklu ordusu geri ekildi. znik Roma ordusu da ok ar kayplar vermi olduundan sava kesin bir netice olumadan kesildi (5 Haziran 1211). Bu savan tarihi, yeri ve Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevin nasl ld konusunda eski kaynaklar birbirinden fakl bilgiler vermektedirler. Tarihiler arasnda bu konularda tam bir anlama yoktur. Sultann lm zerine Kayseride toplanan devlet erkan Keyhsrevin byk olu, Malatya meliki I. zzeddin Keykavusu 20 Temmuz 1211 de trenle Anadolu Seluklu tahtna oturttu (1211 1220). Gyaseddin Keyhsrevin, zzeddin Keykvus, Alaeddin Keykubad ve Celaleddin Keyferidun adl olu vard. I. Gyaseddin Keyhsrev, adil, insafl bir hkmdard. Haftada 2 gn adliyeye gelir ve halkn ikyetlerini dinlerdi. Ylda bir kere mahkemeye gidip, kendisinden davac varsa, kadnn hkmn beklerdi. Keyhsrev devlet ilerini iyi bilen bir hkmdard. i ehline verir, kendinden nceki sultanlarn deneyimlerinden istifade ederdi. Ticari faaliyetlere ok nem verir, Anadoluda ticaretin gelimesi iin tedbirler alrd. Hatta denilebilir ki bu dnemde Seluklu devleti, tccarlarn mallarna bir nevi devlet sigortas uygulamlardr. Keyhsrev halkn eitim ve salna da nem vermitir. Salk konusunda yaplanlara bir rnek 1207 ylnda alm olan Gevher Nasibe Tp Medresesidir. Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden ksa bir sre sonra Antalyann Hristiyan halk kendi aralarnda anlaarak, bir gece, nce kentin Trk yneticilerini sonra da kentteki Trk erkeklerinin tmn ldrdler. Kadn ve ocuklar esir ettiler. Katliam sabaha kadar srm ve sabah Hristiyanlar kente hakim olmulard. Bylece Antalya 1212 ile 1216 yllar arasnda 4 yl iin Seluklu hakimiyetinden kt. zzeddin Keykvusun tahta kna Tokat Meliki Alaeddin Keykubat itiraz etti. Yannda amcas Erzurum Meliki Turulah, Danmendolu Zahirddin li ve ukurova Ermeni kral II. Leon olduu halde, Kayseriye gelip Keykvusu kuatt. Kuatma uzaynca, Keykvusun araya koyduu araclarn da yardm ile Turulah ve II. Leon kuatmay brakp, topraklarna dndler. Alaeddin Keykubat da bu durumda kuatmay kaldrp, Ankaraya dnd. Ve kendini mdafaa tedbirleri ald. zzeddin Keykavus Sultan olunca, Halifeden Ftuvvet alvar isteyerek, o da rgte ye oldu.

II. Leon, Ermeni Kral

135

Cengiz Han inde

1211 ylnda Cengiz Han indeki Kin hanedan zerine yrd. Sefere kmadan nce gn adrna kapanm ve hi dar kmamt. Etrafnda toplanan savalar Tengri, Tengri diye bararak merakla bekliyorlard. Drdnc gn Cengiz han adrndan karak, Gk Tengriden zafer mjdesi aldn bildirdi. 1211 ile 1214 yllar arasnda Moollar Kinlere kar baarl savalar verdiler ve byk ganimetler elde ettiler. Mool birlikleri ine girdikten sonra yerli kuvvetleri kendi kuvvetleri iine katmaya baladlar. lk girilerinde saylar 25 bin kiiydi. Bu, hem o gne gre, hem Mool ordusu iin ve hem de in iin ufak bir kuvvetti. Cengiz Han in iindeki kuvvetlerini 5 yl fiilen kendi ynetti. inin tmnn Moollarca alnmas ok uzun srmtr. in, 1279 da, Kubilay dneminde, ancak tam olarak Moollarn eline geecektir. Delhi Sultanln kurmu olan Trk komutan Kutbeddin Aybeg, yerini damad emseddin ILTutma brakt (1211 1236). Tutm Hindistann en byk hkmdarlarndan biri olacaktr. Seyhun Ceyhun aras Harzemahlarn hakimiyetindeydi. Sultan Alaeddin Muhammed, Semerkant ve Karahoca egemeni Osman kendine damat ald. Nehirler aras halk ounlukla Mslmand ama Kfir Karahitaylardan da memnundu. imdi Mslman Harzemah istemiyorlard. Kendi istei ile Harzemahlara katlm olan Otrar egemeni Bilge Han, Karahitaylara kar ilk ayaklananlardand. Bilge Han ayn zamanda Harzemahlara ilk katlan egemendi. I. zzeddin Keykavus, Alaeddin Keykubat bertaraf edip, Abbasi halifesi Nasr Lidillaha tahta getiini bildirdikten sonra, komu devletlerden tebrikler gelmeye balad. Bu meyanda znik imparatoru Laskaris de Alaehir savanda esir alnan Seyfeddin Ayaba ile 30 bin altn ve deerli hediyeler olan zel bir eli yollad. Bu jest Dou Roma ile Rum Seluklular arasnda yeni bir bara yol at. Bu anlama eskilerden farksz, snr gvenlii konularn ileyen bir anlamayd. Ama elli yllk bar salad. Bu tarihten itibaren de Anadolu Seluklu Sultanlar Trabzon Rumlar, Kilikya Ermenileri, Frat ve Suriye Mslmanlar ile savatlar. Sanrz bu dnemde Seluklular isteseler idi, znik ve evresinde kck kalm olan mparatorluu ortadan kaldrabilirlerdi. Ancak Seluklular uzun sredir Dou Roma (Bizans) ile bar iinde yaamak istemiler ve bununla ilgili ellerinden geleni yapmlard. Bundaki en nemli etken, Seluklular douda savarken, arkalarnda sorun brakmak istememi olmalar olabilir. 1212 ylnda Harzemah Sultan Alaaddin Muhammed, damad Osman yannda tutuyordu. Bu durumda onun Semerkanta dnmesine izin verdi. Osman, halkn da rzasn alarak tekrar Karahitay vassallna geti. Semerkantn Harzemah vassallndan karahitay vassallna dn kanl oldu. Semerkant halk ayaklanp, Harzemah grevlilerini ldrdler. Onlar kasabn eti engele ast gibi engellere astlar .

136

Harzemahn c korkuntu. Semerkantn yabanclarn yaad mahallesi hari tm yamaland, insanlara yaplmayan kalmad. Osman ve rehin kardei Ottekin ldrld. Osman ve Ottekin, daha nce Seluklularn kurulma aamasnda grdmz Ali Tekinin soyundan geliyorlard. Bylece Ali Tekin soyu da son bulmu oldu. Harzemah Sultan Seyhun nehri tesine, Fergana ve Trkistana eliler yollayarak, oradaki Mslman egemenlerin kendini tanmasn istedi. Bu arada Gur Hann damad Klkten Gur Hann daha nce Sultana vermeyi vaat ettii kzn ve hazinesini istedi. Klk Harzemah elisini zincire vurdurdu. Harzemah, Klke kar gerilla savana balad. Ama bozkr savas olan Klk gerilla savana ok yatknd, bu tr savata Harzemahlar bozguna uratt. Klk Hristiyand. Kars Budistti. Askerlerinin byk ounluu aman dinindendi. Klk Dou Trkistanda Mslman kym balatt. , drt yl st ste Kagar evresini yamalayarak, ktlk yaratt. A braka braka, Kagar eyaletini itaati altna ald. Kagar ve Hotan halkn Hristiyan veya Budist olmaya zorlad. slamn liderliine soyunmu olan Harzemah Sultan Alaaddin Muhammed, Klkn bu davranlar karsnda Mslman halka yardm etmiyordu. Maverannehiri ele geirir korkusu ile Klk Semerkantta bekliyordu. Duruma bulduu tek are, sticap, Takent, Fergana ve Kasan gibi Seyhun nehrinin dousundaki Mslman halka batya g hakk vermesi ve bu g buyrukla talep etmesiydi. G eden halk, bu eyaletler Klkn eline gemesin diye, tahrip ederek gyorlard. 1212 tarihinde bir ocuklar Hal Seferi dzenlendi. En by 18 yanda olan kz ve erkek ocuklar Fransa, talya ve Almanyadan yola ktlar. Yollarda bu genler ya ldler veya talyanlar tarafndan kandrlarak Mslman tccarlara satldlar. Bylece Avrupa

Hojo Takatoki dvyor

137

potansiyel sululardan kurtulmutu. Ayn ylda II. Frederich (Frederik, Friderich, Friedrich) talya kral oldu. Zaten formal olarak Almanya kralyd. Friedrichin bydke, vasisi III. nnocentius ile ihtilafa dyordu. Friedrichin dinlere ve, Papaya olan kartl da artyordu. Papa mparator olmas ufukta beliren Friedriche bir takm koullar ileri srmeye balad. Firiedrich Sicilya ve Gney talyadaki haklarndan vaz gemeli bylece papalk iin bir tehlike olmaktan kmalyd. Almanyadaki din adamlar her tr vergiden muaf tutulmalydlar. Aslnda Friedrich bu koullar kabul ediyor grnyordu, aslnda ise yapmaya hi niyeti yoktu. 1212 de Rum Seluklu sultan I. zzeddin Keykavus kardei Alaeddin Keykubat Ankarada kuatt. Alaeddin Keykubat, kendisine ve halka dokunulmamas art ile sultana teslim oldu. Alaeddin Keykubat Malatyada Minar kalesine hapsedildi. 1212 ylnda znik Rum devleti kral Theodoros Laskaris, Latinlerle mcadeleye giriti. Ama yaplan sava Latinler kazandlar. Ancak iki taraf arasndaki arpmalar devam etti. Sava, iki tarafn da yorulduu 1214 ylna kadar srecekti. 1213 ylnda, Japonyada gerek g, Minamotolardan Yoritomo'nun einin ailesi olan Hojolar'a geti. Hojolar, ogun vekili olarak, 1333'e kadar Kamakura'da askeri hkmeti ynettiler.

Hojo dnemi Mool karmas

138

Mutluluk Nedir?

1214 ylnda, znik Rum devleti, Latinlerle yaplan anlamadan sonra, Laskaris Trabzon Rum mparatorluuna saldrp, Amasya ve Sinopu ele geirdi. Alexios Komnenos da tutsak edilmiti. Bundan sonra Trabzon Rum mparatorluu ufak bir ky eridinden ibaret kald ve siyasi gelimeler zerinde etkisi kalmad. 1214 yllar banda Cengiz Han Pekin surlar nne geldi. Ama kenti almaya almadan bar yapt. Bar karl Kin mparatoru vey kzn Cengiz Hana verdi. Bylece Cengiz Han ok eyizi olan bir prenses alm oldu. eyizde altn, gm, 500 gen olan, 500 gen kz ve 3 bin at vard. Ama akrabalk yamay nlemedi. Bir yl sonra, Kinlerle sava yeniden balad. Muhali ve Cebe, ini yamalayp, Pekini yakp, yktlar. Pekin dnce Cengiz Han ba Yargc igi-kutukuyu Kin hazinesini teslim almak iin yollad. inlilerin hazine ba, igi-kutuku ve iki yardmcsna hazineden hediyeler vermek istedi igi-kutuku, hazinenin artn Cengiz Hana ait olduunu ve ancak onun hediye verebileceini syleyerek, verilen hediyeleri almad. ki yardmcs ise aldlar. Sonra Cengiz Han yardmclar cezalandrd, bayargc ise dllendirdi. Elde edilen ganimetin paylamnn ne denli nemli olduunu defalarca grmtk. Cengiz bu konuda adildi, en azndan geleneklere uygun datyordu. Tabii en gzel ve kymetli paralar Cengiz Hana gidiyordu, ama en basit askerler bile bir pay alyorlard. in seferinden yetenekli kleler, artistler, zanaatlar, ipekliler, altn ve gm elde edilmiti. Cengiz, inin btn zenginliklerine ve imknlarna ramen, ini ekici bir yer olarak grmyordu. Gk Tengri, inin ar lksnden bkkndr. Ben kuzeyin vahi blgesinde otururum. Sade ve lml bir yaama dnerim. Tadm giysiler ve yediim yemeklere gelince, ben kz obanlar ve at seyislerinin yemeklerini paylarm, ayn eski pskleri her an giyebilirim. Askerler kardelerim gibi davranrm. Bulunduum yz savata kendimi daima nde tuttum. in lks Cengiz Hana gre deildi. Srek av, sava, top oyunu onun en byk elenceleriydi. Cengiz Han iin en byk mutluluk dman yenmek, maln mlkn almak, dmann atlarna binmek, kzn ve karlarn pmek olarak belirtiliyordu. Cengiz etrafnda gzel kadn yzleri grmeyi severdi. Etraf gen kzlarla dolu yaard. Savaa giderken pek ok karsn veya gzdesini beraberinde alrd. Ayrca 17 18 kzdan kurulu bir orkestras da vard. Bu orkestra da Cengizle beraber dolard. Cengizin etrafnda nce Uygur sonra da in bilginleri toplanmaya balad. Kin saraynda hizmet eden Kitan kkenli Ye-liu-u Tsai de bunlardan biriydi. Ye-liu-u Tsai iyice inlilemi ve in kltr ile yetimi bir bilgin ve astrologdu. Cengiz Han onu ba danman yapt. Kansuya yaplm olan bir seferden sonra generallerden biri yle dedi: Yeni inli klelerin bize bir yarar yok. Savaa da elverili deiller. General Kansudaki milyonlarca insann ldrlerek, topraklarn otlak haline getirilmesini neriyordu. Bu fikir

139

Cengiz Hana cazip geldi. Ama Ye-liu-u Tsai mdahale etti. Rakamlarla gsterdi ki Buray kyllere ektirip vergi almak ok daha karldr. Bu topraklardan 400 bin uval tahl, 80 bin para ipekli ve 500 bin lek gm vergi olarak alnabilecekti. Cengiz Hann fikri deimiti, Ye-liu-u Tsai yi bu topraklarda vergiyi oturtmakla grevlendirdi. Ye-liu-u Tsai gittike sz daha fazla dinlenen bir danman oluyordu.

Moollar av yapyor

Ye-liu-u Tsai Cengizin ba danman olarak pek ok kentin yklp, yaklmasn engellemitir. Cengizin oluna imparatorluk atla kurulur, ama atla ynetilmez diyebilecek kadar etkili ve yetkilidir. Cengiz Han, mparatorluu bydke, bozkr insann savatryor, ama yabanclar da devlet memurluklarna getiriyordu. indeki Moollar arkalarn emniyette grmyorlard. Dou Tibetteki Tangutlar (Si-hialar) durmadan ba kaldryorlard. Bat tarafnda ise Karahitaylar Moollar iin bir tehdit unsuruydu. Ancak Karahitaylar susturmak demek ran snrna kadar, ok batya gitmek demekti. Si-hialarn zerine yrmek ise kesin bir sonu vermeyecekti Si-hialar hemen ba eip, Moollar geri ekilince yine bildiklerini okuyorlard.

140

Magna Carta

Bouvines sava

ngiltere kral hala Fransa kralnn vassall idi, ama Fransada Fransa kralndan daha fazla topra ynetiyordu. Bu durum iki krallk arasnda srekli bir atma sebebi oluyordu. Fransa bu durumu savala zmeye niyet ederek 1214 ylnda Normandiyay tamamen ele geirdi. 1214 ylnda Fransz kral II. Philippe, ngiltere, Almanya (IV. Otto) ve Flaman (Ferdinand) koalisyon ordusunu Bouvineler sava denen savata yenerek, nemli bir zafer kazand. Bouvines, II. Philippein itibarnn balangcyd. Anadolu Seluklu devleti sultan I. zzeddin Keykavus, babas Gyasettin Keyhsrevin ticaret politikasn devam ettiriyordu. Bu ereve iinde, 1214 ylnda Kbrs kral Hugue ile bir ticaret anlamas imzalad. Bylece Antalyann fethinden beri Anadolu Seluklularla Kbrs arasnda oluturulan dostluk ve anlama yenilenmi oldu. Aslnda Suriye ve Kilikya hakkndaki siyasi eilim ve karlar ztlklar Kbrs ile Anadolu Seluklularn kar karya getiriyordu. Buna ramen iki lke arasnda ok sayda yazma yaplarak, bir taraftan sorunlar buzdolabna kaldrld, bir yandan da ticaret anlamas gelitirildi. Anlamaya gre: her iki devlet tacirleri birbirlerinin lkelerine serbeste girip, kacakt ve ticaret yapacaklard; Batan gemilerin mallarna el konulacakt; Korsan saldrsna urayan tacirler, her iki lkeye de snabilecekti; Tacirlerin lm halinde mallar tabi olduklar devlete iade edilecekti. Keykavus, Venedikliler ile de bir ticaret anlamas imzalam olabilir. Sinopun kimin hakimiyetinde olduu konusu znik ve Trabzon Rum devletleri arasnda ekimeye sebep oluyordu. I. zzeddin Keykavus bu durumdan yararlanmak isteyerek, ordusu ile Sinop zerine yrd. Bu srada Trabzon Rum imparatoru Aleksios avlanrken, Seluklulara esir dt. Sinop kuatld. Ama alnamyordu. Sonunda emir Behram, limandaki gemileri yakarak kentin denizle olan ban kesti. Sonuta Sinop artl olarak Seluklulara teslim oldu. Roma Seluklular Karadenize almt. Aleksios, Sinopu Seluklulara brakmas ve Rum Seluklu devletinin Vassalln kabul etmesi koullar ile serbest brakld. 141

Trabzon mparatoru sava zaman Seluklulara 1200 asker verecekti. Ylda 12 bin altn dinar ve eitli eyadan oluan bir vergi konmutu. Anadolu Seluklular Trabzon zerinden yaplan ticareti, kendi topraklar iine ekebilmek iin Sinopu almaya uramlardr. Sinop, Trabzona rakip bir liman olarak ele geirildi. Krmda Sudak limannn aln da ayn nedenledir. Ticaret yolu Krm Sinop Tokat Sivas Konya idi. Ayrca Sinop srekli ellerinde tutabilecekleri ve Samsun gibi kolay el deitiremeyecek olan bir limand. Sinop surlar, emirlerin katks ile yeniden rld. Her emirin katks kaytlarda belirtildi. Kente bir Trk garnizonu yerletirildi. Kentin en byk kilisesi camiye evrildi. Keykavus, bir Hristiyan kenti olan Sinopa Seluklu kentlerinden zengin ve saygdeer Mslmanlar toplatarak yerletirdi. G edecek ahalinin topraklar ve mallar devlete rayi bedel ile satn alnd. Sinopa Hetum adl bir Ermeniyi reis olarak atand. 1215 ylnda Harzemah Sultan Alaeddin Muhammed, Cengiz adl bir Moolun Pekini aldn duydu ve ona bir eli heyeti yollad. Yine 1215 ylna gelindiinde Alaeddin (Alaaddin) Muhammed hem Gazne kentini ve hem de Afganistann tmn ele geirmiti. Bu srada Harzemah devleti Horasan, Maverannehir, Afganistan ve rann tmyle hepsini iine alan bir devletti. Harzemah devleti ok bymt ama yeteri kadar salam temellere oturmamt. Harzemah (Harizmah) devletinin Sultan Alattin Muhammedin annesi Terken Hatun hakknda daha nce bilgi vermitik. Hatrlanaca gibi Terken Hatun kendine ait Kpak kabilelerine dayandndan ok glyd. Hatta onun Sultann kendinden bile gl olduu syleniyordu. Pek ok Harizm eyaletini kendi bana ynetirdi. Terken Hatunun bu ynetici durumu Trk geleneklerine uygun ama slam geleneklerine aykrdr. Alaaddin Gur lkesini alnca, Gurlar Harzemahlara kar kkrtan Halife mektuplar da eline geti. Bunun zerine Halifenin makamndan indirilmesi ve yerine Ali soyundan bir halife seilmesi hakknda fevte ald. Bu fetvaya dayanarak, hutbe ve paradan Halife ad kaldrld. Badat zerine yrme karar verdi. ngilterede Arslan Yrekli Richarddan sonra senyrlerin glenmesi devam etmiti. Bunlarn iinde en zengin olanlar yani baronlar, Kilisenin de desteini alarak krallk otoritesini snrlamaya balamlard. ngilterede siyasi gelime Fransadan olduka farkl seyrediyordu. Fransada Capetler otoritelerini geniletirken, ngilterede krallk otoritesi snrlanyordu. ngiltere krall, Fransa krallndan daha az bir nfusa sahipti. XIII. Yzylda Avrupay etkisi altna alan hava soumas, btn lkeleri baz tarm rnlerini retmekten vazgemeye zorlamt. Ekonomi gittike daha fazla uzmanlk isteyen rnlere ve ticarete kayyordu. ngiltere de, yalar ve ak alanlar sonucu oluan meralar, koyun retimini tevik ediyordu. ngiliz koyunlarnn ynleri, ok kolay iplik haline geliyordu. Bylece dokumalar iin gerekli yne bal olarak koyun besicilii de artyordu. Zanaatlk, ticaret artnca, ngiliz kentleri de gelitiler. Kentliler giriimlerini arttrabilmek iin daha ok bamszla ve snrlanm vergi giderlerine ihtiya duyuyorlard. Kentlilerin isteklerinden ve Kral, baron art kilise ekimesinden nemli yazl belgeler ortaya kt. Bunlarn en nemlilerinden biri 1215 tarihinde yazlm olan Magna Carta (Byk

142

Szleme) dr. ngiltere kral Topraksz John ok mstebit bir ynetim kurmutu. Buna kar ayaklanan feodaller, kral Magna Cartay imzalamaya zorladlar. Magna Carta ile kraln keyfi davranlar iyice snrlanyordu. Kral, yksek soylularn rzasn almadan eylem yapamayacakt. Bir snrlama da kraln adamlarna geldi. Hatrlanaca gibi bunlar valyelerdi. Kamu dzeninin srdrlmesi ve pek ok iin dzenlenmesi ii seilmi grevlilere brakld. Bunlar valye jrileriydi (Coroners, Constables). Bylece baronlar ve yerel kurulularn birliktelii olutu. Bu gelime ksa sre iinde, halkla kraln birliini getirecekti. Magna Carta, ngilizlerin hkmetlere kar haklarnn kkeni olmutur.

Magna Carta'nn imzalan

143

Papa ktidarda

Epir despotluu

ngilterenin ticareti Fransadaki Guyennee, Flandree ve Brtanyaya ok balyd. Guyanne, Fransann batsnda, Atlas okyanusu kysnda, Pirene Dalarna doru olan blgeydi ve arap retiyordu. O dnemlerde arap sudan ok daha salklyd ve tketiminden vazgeilemezdi. ngiltere ynlerini Flandre satyordu. Besinleri saklamak iin gerekli olan tuz ise Brtanyadan geliyordu. 1215 ylnda Epiros devletini kuran Mihail Angelos ld. Epiros devleti ksa bir sre iinde, askeri bir devlet olmu, snrlarn geniletmi ve Constantinopolis zerinde hak iddia eder olmutu. Mihail Angelosun lm zerine tahta kardei Theodoros Dukkas (Doukas) geti. 1215 ylnda II. Frederik (Frederich, Friderich, Friedrich) Germen kral olmutu. Bylece Kutsal Roma Germen mparatorluu tahtnda hak iddia eden Hohenstaufen slalesi devam ediyordu. Bu srada Papa nnocent III (nnocentius III) idi (1198 1216). Papa yeni bir hal seferi dzenlemeye alyordu. Bu arada Alman (Germen) krallar ile elikisi olduunu 144

hatrlamalyz. Yeni Alman kral II. Frederik (Friedrich) ise Hal seferlerinden ok eski Roma mparatorluunun peindeydi. Hal seferlerine katlmay dnmyordu. Bunu bahane eden papa gelecekte II. Frederiki (Friedrich) aforoz edecektir. Papa III. nnocent 1215 ylnda IV. Lateran konsilini toplad. Btn Katolik Avrupadaki piskoposlarla, prenslerin temsilcileri geldiler. Papa burada gcn ortaya koymutu. Hkmeti, gelirleri ve mahkemeleriyle Kilise, baka herhangi bir otoriteden bamsz olarak tam bir toplumdu. Papazlar din d iktidarlara hibir hizmet yapmak ve vergi demek zorunda deillerdi. Dini olmayan bir mahkemede de yarglanamazlard. Papa evrensel Kilisenin ruhani bakanyd. Krallar da dahil olmak zere btn mminler zerinde Kral sfat ile o hkm srebilirdi. 1215 tarihli IV. Lateran Konsili Papa III. Innocentn etkisiyle ald kararla, hem Mslmanlara hem de Yahudilere, Hristiyan olmadklar iin, bir utan sembol takma mecburiyeti getirmiti. Bu utan sembolnn rengi ve ekli lkeden lkeye deimekle beraber, genellikle kalp zerine taklan, rengi ounlukla sar ve ekli de yzk, tekerlek veya st ste tabletler eklindeydi. Sadece Yahudiler iin olduunda kk sar bir Davut yldz oluyordu. Davut yldz genelde sar olmasna ramen, 1279da Macaristan ve Polonyadaki Yahudilerin utan sembolnn renginin krmz olduu rivayet edilir. Hristiyan dnyada Yahudilere kar aslsz sulamalar hi bitmemi ve Yahudiler her vesile ile sulanarak, aalanmlardr. XIV. yzyl balarnda (1320lerde), Fransadaki Yahudilerin Parisin ime sularn zehirledikleri ve bunu spanya Mslmanlaryla ibirlii iinde yaptklarna inanlyordu. Ortaya kan Kara Veba olayndan Yahudiler ve Mslmanlar sorumlu tutuluyorlard. Yahudilere ynelik katliamlar ve srgnler tarih boyu hep yaanmtr. 1215 tarihli IV. Lateran Konsili ile utan sembol tama zorunluluunun yan sra, Yahudi ve Mslmanlarn yerleim yerleri snrlanm, kamu hayatyla ilgili baz kstlamalar konulmutur. Ayrca Konsil kararna gre ergenlik ana gelmi Hristiyanlar ylda en az bir kere gnah karacaklard. inde ise Mool saldrs devam ediyordu. Moollar askeri adan tm kilit noktalarn ellerine geirmilerdi. Papa nnocentius III 1216 ylnda lnce yerine Honorius III (1216 1227) Papa olarak seildi. III. Honorius kral sindirmek azmindeydi ama Friedriche kar pek bir ey yapamad. Bilindii gibi Alman mparatorlar Hristiyan bir Akdeniz ve Avrupa mparatorluu (Roma mparatorluu) kurmaya alyorlard. Batan beri grlen tarih srecinde Papaln byle bir imparatorluun kurulmasna destek vermesi ve hatta kuruluunda fiilen grev slenmesi beklenirdi. Halbuki Papalk bu giriime kar kt. Byle bir giriimi, talyadaki kendi feodal karlarna bir tehdit olarak alglad. Yine hatrlanaca gibi Alman mparatorlarnn, Almanyada dorudan kendilerine ait olan geni arazileri yoktu. Almanyadaki araziler dklerin ve baronlarn elindeydi. Fakat mparatorlar miras yolu ile Gney talya ve Sicilya topraklarna sahip olmulard. Bunu st olarak kullanmaya alyorlard.

145

Muhiddin Arabi 1215 ylnda Sivas ve Konyaya giderek Keykavus ile bulutu. Daha sonralar Kuzey Afrikal mridi Tlemsenli Arifddin Sleyman Anadoluda yaayacakt. Anadoluda Muhiddin Arabinin pek ok mridi olmutur. Bunlardan biri de Mecdddin shaktr. Bylece Sufilik Anadoluda gittike kuvvetlenmektedir. I. Gyaseddin Keyhsrev, Sadreddin Konevi'nin babas olan olan hocas Mecdddin shak', Badat'a eli olarak gnderdi. Mecdddin shak, halife tarafndan tevecchle karland. Bilahare yannda, Mecdddin shak, yannda Muhyiddin bn'l-Arabi, Evhadddin-i Kirmani ve eyh Nasrddin Mahmud el-Huyi gibi byk mrid ve mutasavvflar olmak zere Konya'ya geri dnd. 1215 ve 1216 yllarnda Anadolu Seluklular, Ermeni Kral Leona kar harekete geti. Leon, Ulukla, Ereli, Karaman kalelerini igal etmiti. I. zzeddin Keykavusun zerine yrmesi sonucu, Ermeniler Toroslarn tesine ekildiler. Ermeni Krall Cenevizlilere tand imtiyazlar geniletti. Bylece Cenevizliler Sis, Misis, Adana, Tarsus ve Ayasta koloni oluturma imknna kavutular. Bu kolonilerin banda birer konsolos bulunuyordu. Bu yeni durumda Cenevizliler angaryadan, yol bedelinden, limanlarn duhuliye resimlerinden, Kilikya dalar geit vergilerinden muaf tutulmulard. Hatrlanaca gibi, Gyaseddin Keyhsrev dneminde ele geen Antalyadaki Hristiyanlar, Seluklu muhafzlarn etkisiz hale getirerek, kenti ele geirmilerdi. Antalya zerine yryen I. zzeddin Keykavus Kenti kuatt. Antalya Bizans ve Hallar tarafndan savunuluyordu. Kent 1216 ylnda tekrar Rum Seluklularnn eline geti. Bu sralarda ukurova Ermenileri (II. Leon), Hallarla yaptklar anlamay bozarak Antakya kentini ellerine geirdiler. Ermenilerle, Hallarn arasnn almasn frsat bilen I. zzeddin Keykavus, 1216 ylnda Kayseri zerinden Maraa gelip Yabanlu ovasnda karargah kurdu. Mara Byk Seluklu emiri Nusretddinle beraber, Ermeni topraklarna girerek nn ve Hain kalelerini ald. Gaban kalesi civarnda da Ermeni Kral II. Leonun kuvvetlerini ar bir yenilgiye uratt. Pek ok Ermeni asili esir edildi. Bu yl Latin mparatoru Henry de ld. Bu Latinlerin knn balangcyd. Bu srada znik Rum devleti de gittike kuvvetleniyordu. Latin mparatoru Henrynin lmnden sonra tahta kz kardei olandenin kocas Pierre de Courtenay geti. Pierre Constantinopolise gelirken Arnavutlukta Theodoros Dukkas tarafndan yakalanarak, mrn Epirosta esarette tamamlad. Constantinopoliste mparator naipliini olande stlendi.

146

Anadolu Kentlerinde rgtlenme

bn Batuta

Anadolu Seluklu kentleri ekonomik olarak zenginleip, bydke, saylar artan esnaf ve zanaatkrlar dayanma rgtleri kurdular. Bu tarihlerde rgtlenmek asndan Bat Avrupa kentlerinde de benzer bir gelime grlyordu. Daha nce grdmz gibi Bat Avrupada bir ara boalp, snkleen kentler imdi yeniden canlanmlard. Ancak kent gelimesi batda ve douda ayn deildi. slam ve Dou Roma kentleri nerede ise aralksz olarak siyasi ve ekonomik merkezlerdi. Emirler, byk din adamlar, byk arazi sahipleri hep kentlerde oturmu, bir yandan da ynetimi ellerinde tutmulard. Bu kentlerde esnaf, zanaatkr ve tccarlar ok az rgtlydler ve kent yaamnda etkin deillerdi. Bat Avrupada ise kent bir merkez deildi, sanki byk arazilerin evresine yerlemi bir kenard. Bu yzden de feodal denetimin dndayd. Bat kentleri kendi yasalar ile kendilerini yneten i bamszl olan yerleimlerdi. Bunlarn bir ksm Venedik, Floransa gibi bamsz cumhuriyetlere dnmlerdi. Ama nemli bir blm bu deiimi geirememiti. Genel olarak bu kentlerin sz geenleri az saydaki tccarlard. Zanaatn kuvvetlendii kentlerde, rgtlenen zanaat erbab, byk tccarlardan kendi yneticilerini atama, siyasal bir rgtlenme olarak kabul grme ve iktidara katlma haklarn kazanyorlard.

147

Anadolu Seluklu kentlerinde de Ahi denen, zanaat rgtleri kurulmutu. XIV. Yzylda Anadoluyu gezen bn Batuta Ahiler hakknda bilgi vermitir. Bu bilgi 1330 ylna ait olsa da, daha balarda bu anlatlanlardan ok farkl olduu dnlmemelidir. Anadoluda Trklerin yaad her yerde, kent, kasaba ve kylerde Ahi tekilat vard. Ahiler bakan bile atafatl bir klk iinde deildir. Btn Ahiler mtevaz bir hayat yaarlar. Ahilerin toplanmak, merasim yapmak, misafir arlamak iin kurulmu tekkeleri vardr. bn Batuta ve arkadalar hal ve kilim denmi, avizelerle prl prl aydnlatlm tekkelerde konuk edilirler. bn Batutann grd gen ahiler aba giyer, ayaklarna mest takar, bellerinde asl haner tar, balarna beyaz sark sarmlardr. Ahi genleri gndz alr, kazandklar paray getirip bakanlarna verirler. Bu para ile tekkenin giderleri karlanyordu. Gen ahiler tekkede topluca yayorlard. Beraberce yemek yiyip, raks edip, trk syleyip eleniyorlard. Baz kentlerde Ahilerin rakip sendikalar gibi ayr kurulularda rgtlendikleri grlmektedir. Bunlar birbiri ile uyuamaz ve bazen de kllar, hanerler ekilir, iki kar gurup birbirine girerdi. Denizlide Ahi Sinan ve Ahi Duman yoldalar vard. Sivasta Ahi Bak ve Ahi elebi bulunuyordu. Bayramlarda Ahiler, nde davul zurna ve borulu alglar, silahlarn takarak ve Bayraklar ile yaplan geit trenine katlrlard. Her zanaat kolu, mesleklerine gre ayr ayr dururdu. Yanlarnda ekmek ve koyun, kei geirirlerdi. Zaman zaman durup, kurban kesip, ekmek ve eti halka datrlard.

148

Ahiler

Kaytlarda ilk Ahi ad Antalyada 1216 1217 yllarnda bir vakf nedeni ile geer. Ancak bu XII. Yzylda Anadoluda Ahiler olmad anlamna gelemez. Mevlevi menkbelerinin yazar Eflaki, Mevlanann ada Anadolu Ahilerini, XII. Yzylda Kuzeybat ran (Azerbaycan) civarnda yaam olan Ahi Trk ve Ahi Bearenin ardllar olarak belirtir. Mevlana, kendinden sonra Mevlevilerin bana Hsameddin elebiyi geirmiti. Hsameddin elebi, Ahi Trkn olu Hasann olu Muhammedin oludur. Yani 3 kuak nceden Ahi Trke balanmaktadr. Net olmasa bile, anlalan o dur ki, Mevlana Hsameddin elebiyi yetitirirken, nl Ahi Evranda o tarihlerde Krehirdedir. Ahi Evrann tarihsel kiilii yannda efsanevi bir kiilii de vardr. Tm esnafn Piri kabul edilir. Ama ne kan Ahi Evrann ermi kiiliidir. Ahi Evran o kadar byk bir n kazanmtr ki, onun lmnden sonra, onun soyundan geldiini iddia eden kiiler Ahiler zerinde bir dereceye kadar etkili olmulardr. slam hukuku (eriat) rgtleri deil bireyleri tanr. Daha nce de defalarca hatrlatld gibi tek tanrl dinler, toplumsal deil bireysel dinlerdir. Bununla birlikte fetva yazlarnda ceza hukuku ile ilgili olarak meslek dayanmas ngrlmtr. Meslek sahibi kiinin demesi gereken tazminattan, meslek gurubu sorumlu tutulmutur. Bu, meslek gurubuna tzel kiilik tanmak demektir. Bu adan bakldnda bu tip fetvalar slam hukukunun ruhuna aykrdr. Abbasiler anlatlrken kent rgtlenmesi iinde ftvva tekilat da anlatlmt. Eski Araplarn feta (yiitlik) lklerini, kent yaamnn yeni koullarnda deierek benimsenmesiydi. Arkadalk, dayanma, yiitlik, eli aklk, bakasna yardm etmek ftvvetin erdemleriydi.

149

Abbasi iktidar zayflaynca fityan (yiitler) rgtleri siyasal bir g kazandlar. Otoritelere kafa tutmaya baladlar. iddet eylemlerine giritiler, din adamlarnn grne ters eylemlere baladlar. Bu nedenle de fityan sulamak iin serseri, ekya anlamnda ayyarun deyimi kullanlmaya baland. Anlattmz tarihlere gelindiinde Abbasi Halifesi Nasr Lidinillah genlik rgtlenmesinin ve emeki rgtlenmesinin bir devletin i huzurunda ok nemli yer tuttuunu grd. Ayrca kendi siyasi ve dini emellerini gerekletirmek iin kendini destekleyecek kurululara ihtiyac vard. Tm bu mlahazalarn sonucunda hem genlik rgtlenmesini ve hem de emeki rgtlenmesini yeniden organize ederek merkeze balad. Bylece ftvvet hareketi yeni bir mahiyet kazand. Ftvvet hareketi, X. yzyldan balayarak tasavvuf ile etkileerek sufilikle i ie girmeye balamt. Anadoluda sufi zelliklerini koruyan Ahilik ile btnleip, Ahi ftvvetini meydana getirdi. Mool istilasndan nce Semerkant, sticab, Merv ve Azerbaycanda baz mesleklerde bir eit dayanma ve karlkl yardmlama rgtleri grlmtr. Ama bunlar Ahi rgtleri deildirler. Belli mesleklerin belli arlarda birikmesi ile mesleki dayanma bilincinin de gelitii bellidir. Ahilik, yiitlik, ahlakllk ve sanatkrlk olmak zere esas zerine kurulmutur. Bu 3 esasa yardmlama lks de eklenerek kendine zg bir karakter almtr. Bu adan bakldnda Ahilik Anadoluya has bir yaplanmadr. Ftvvetin en nemli ilkesi eline, beline ve diline sahip olmak eklinde formle edilen ahlakllk ilkesidir. rgtlenme sosyal ve toplumsal bir rgtlenmedir. Ahilik Anadoluda ftvvet rgtlenmesinin bir uzants olarak ortaya kmt. Bu sivil halk kuruluunun yaygnlamas ise I. Gyaseddin Keyhsrevin ikinci saltanat yllarnda gereklemitir. Anadolu Seluklu devletinde nce ftvvet tekilatnn benimsenip, himaye ve destek grmesi, sonra da Ahilik tekilatnn kurulmas devrin en nemli sosyal, ekonomik ve politik olaydr. Ahilik tekilatnn kurucular eitli zanaatkrlar bir araya getirerek, onlar zaviyelere balayarak manevi ve ahlaki ynden gelitirmeyi dnmler ve bunda baarl olmulard. Balangta Ahilik sadece esnaf ve zanaatkrlara zg bir rgtlenme deildi. Tekilat iinde devlet adamlar, ulema, mutasavvflar, askerler ve isiz gszler de yer almt. Tekilatlanma yerletikten sonra artk Ahi tekilat esnaf birlikleri eklinde messeselemi kurululard. Toplum menfaatlerini kendi karlarnn zerinde tutmak Ahiliin ana hasletlerinden biridir. Ahiler kanaatkr, mteebbis, siyaset d bir kiilik gelitirmeye urarlard. Siyasetten uzaktlar ama gerekirse devlet ilerini karlksz slenirlerdi. Ahiler, Anadoluda yeni bir kltr ve davran biimi gelitirmilerdir. Zanaat ve ticaret ahlaknn olgunlap, gelimesinde ok nemli katklar olmutur. Daha sonraki yllarda Ahiliin kadnlar kolu da oluturulmutur. Ahilik Anadolu sosyal yaamn dzenleyen en nemli etkendir. Medrese eitimi kentlerde kent soylulara verilebilen bir eitimdi. Halbuki Anadolu Trk halknn byk bir ounluu gebeydi. Gebelikten vazgeip, kylere yerleenler ise kat kurallar iinde yaamak istemiyorlard. Kat kurallar onlarn doalarna ve tarihi geliimlerine tersti. te bu noktada Ahilik ve zaviyeler ie kartlar. Zaviyelerin ho grl ortamnda krsal kesim eitim almaya balad. Bunun

150

sonucu olarak da Ahi zaviyeleri halkn sosyal, kltrel ve dini konularda ynlendirilmesini salam oldular. Ayrca Ahi tekilat ticaret ve zanaat da salam ahlaki deerlere oturtuyordu. Yksek ahlak ve dayanma, zaviyelere doal olarak yan bir ilev yklemiti. Zaviyeler Mslman olmayan halkn (Hristiyan, Musevi ve Zerdt, vs) Mslmanl kabulnde baskn bir rol oynadlar. Bu kesinlikle zorla yaplan, bask sonucu oluan bir din deitirme deildi. Tamamen olup biteni beenen ve onun iinde olmak isteyen kiilerin zgr iradeleri ile katldklar bir eylemdi. Snni ulema ve Medreseler kat kurallar ve ekilcilikleri ile bunu beceremezlerdi. Zaten hatrlanaca gibi Avrupada da Hristiyanlk, keilerin yani resmi rgtlenmenin dnda kalan kendini adamlarn faaliyetleri sonucu, geni halk kitlelerince kabul grmt. Ayn ekilde Anadoluda derviler ve onlarn zaviyeleri bu ilevi grd. Ahi tekilat gebeleri i ve meslek sahibi yapmtr. Bylece gebeler yerleik dzene gemeye ve evre ile uyum salamaya daha hazr hale gelmilerdir. Ahi tekilat zamanla hem kentlerde ve hem de krsal kesimde ta en cra yerlere kadar yaygnlam ve byk nfuz sahibi olmutur. Onlar sadece dayanma ve ahlaki esasl kurumlar deillerdi. Ayn zaman da sosyal gvenlik kurumu rol de oynuyorlard. yelerinin ve hatta muhta durumda olanlarn salk, emeklilik ve lmden sonra geriye kalanlarn geimini salayan kurululard. Ahi kurulularnn kooperatifimsi bir tarz olmakla birlikte, ayn zamanda devletin uzants gibi bir durumlar da vard. Devlet, Ahi kuruluu sayesinde sna retimi ve fiyatlar denetim altnda tutarak, piyasalar dzenlerdi. cretlerin tayini, ticarete konu olan mal cins ve fiyatlarnn tespiti, ayn ekilde sna mal retiminin cins ve fiyat tespiti Ahi tekilatnn grev ve sorumluluu altndayd. Ahi tekilatlar iinde devlet ileri gelenleri ve erafla birlikte zanaatlarnda bulunmas tekilat iinde ikilik yaratmtr. Hatrlanaca gibi zanaatlar alt tabakadan saylyorlard. tibarl Ahiler ayn zamanda genellikle Mevlevi de olmulardr. Mevlevilik de itibarl Ahiler ile dierleri arasnda ayrm yapmtr. Grlen o dur ki Ahilerle Mevleviler arasnda zaman zaman sert olaylar bile olmaktadr. rnein Konyada Ahi Mustafann yapt haydutluklara ve Mevleviler zerindeki basklara artk tahamml kalmayan Mevlanann torunu Arif elebi, arkclar ve kalabalk bir halk ile halka sema yaptrarak yola dklr. Ahi tekkesini basp, tekkedeki bakede duran haly ters evirip, kandil ya ile yalar. Ahilik iindeki bu ikili yap rgt iinde kimin ar bastna bal olarak bazen devlete yardmc olduunu grdmz bir Ahi tekilat, bazen de kentin canna okuyan, erafa kk sktren bir Ahi tekilat ortaya koyar. Kurulu dzenden yana zengin Ahiler ve iddete yatkn bir kitle vardr. Ftuvvetnameler hi bu Ahi tekilatnn iddete yatkn yanndan bahsetmezler. Onlar sadece Ahiliin kurulu dzene uyumlu yann ne karrlar. Bu yaptlarda Ahilik usulleri ve mistik, ahlaki grleri anlatlr. Ancak Ahiliin kurulu dzen ile atan kitlesel taraf, bu ne karlan taraf kadar nemlidir. bn Batuta, Ahilikten bahsederken zorbalarn hakkndan gelmek, onlar yok etmek, zalim ve edepsiz tabakas ile bunlara katlan irretleri katledip, ortadan kaldrmak hususunda, bunlarn bir benzeri daha yoktur demektedir. Ahilik daha ncede dendii gibi Sufi bir felsefi anlaya sahiptir. Yani Ahiler Sufidir veya olmak isterler. Halife Nasr Lidinillah ii eilimliydi, danman Suhreverdi ise Sufiydi. Bu nedenle Ftuvva rgt kendini kken olarak Muhammed Peygamberin damad Aliye

151

balamt. Hikyeye gre Peygamber ftuvvet giysisi giydirme nderliini Aliye vermiti. Emevi iktidarn deviren Ebu Mslimde Anadolu Ahilerince zalimlere kar inan mcadelesinin en nnde gelen kiisi kabul edilirdi. Btn bunlarn sonucu olarak Ahiler ii deillerdi ama Ahilikte ii eilimler vard. Ahilik Rum ve Ermeni nfusun Mslmanl kabul etmesinde nemli bir rol oynamtr. Bu aslnda karlkl etkileimdir. Rum ve Ermeniler Ahi tekilatna girip Mslman olduka gleri artm, bu da rgtn gcn arttrmtr. Kentlerde Ahiler gibi diler de bir milis gc oluturuyorlard ( sonra bu konu tekrar ele alnacaktr). Zamanla diler saysal olarak azalp, yok olurken. Ahiler oalp, kuvvetlenmilerdir. Anadoluda yeni yerler Seluklularn veya dier Trk beyliklerinin eline getike, Hristiyan kentler Ahi rgtndeki din adamlarnca kuatlyorlard. Bylece kentlere gelen Mslmanlar daha admlarn kente attklarnda onlarn her iini halleden bir rgtle karlayorlard. Bu yeni gelenler de byk bir gven duygusu uyandrrken, Hristiyanlarnda zlem duymalarna yol ayordu. Ahilik hakknda ftvvetnameler yazlmaya baland. Ftvvetnamelerin says gittike artm ve bazlar gnmze kadar ulamtr. Anadolu dnda da yazlm olanlar vardr. Genel olarak ftvvetnameler Farsa yazlmtr. Ancak Trkenin edebi dil olarak kabulnden sonra Trke yazlm olanlar da vardr. Bilinen en eski rnek XIV. Yzylda Burgazinin yazd eserdir. Ftvvetnameler yazlrken, bir Horasan kahraman olan Ebu Mslim Anadoluya uygulanmtr. Bu Ebu Mslim yaln ve kesin bir biimde nanlar ve yasalar savunan bir kahramandr. Ebu Mslim bylece gittike tarihi kiiliinden uzaklamtr. Anadoluda Seluk otoritesinden sonra Mool otoritesinin de kmesi ile iki g, Trkmenler ve ahiler ayakta kalmt. Bundan sonra da Trkmen beyleri ile Ahi eyhleri arasnda bir yaknlama balad. Ahiler artk her yerde byk bir sayg grmeye balamlard.

152

Anadolu Seluklularda Para

Darp Yapan Sultan : Tokat Meliki Keykubat (Melik-i Mansur) I Saltanat Dnemi : 1210 - 1213 ? Boyutlar : 21 mm, 3.40 g Sikkenin Tarihi : 608 H. (1211 - 12) Basld Yer : Tokat Malzemesi : Dirhem Teknii : Dvme (Darb) Konu n Yz : Svari figr, Arka Yz : Yaz motifi lgili Koleksiyon : Yap Kredi Bankas Mzesi

Trkler Anadoluya geldiklerinde kullanlan para o srada sz konusu topraklardaki egemen gcn parasyd. Trkler yama ile veya vergi yolu ile bu paralar topladlar. Onlar toplamaya alrken, yerli halk da onlar gmerek saklamaya alyordu. Anadoluda Danmendoullar ve Seluklular olsun ilk bastklar paralar bakr paralard. Gm paralar II. Kl Arslan devrinde, altn paralar da XIII. Yzylda baslmlardr. Danmendlerin bastklar paralarda Yunan harfleri de vardr. Buna karlk ayn dnem Seluklu paralarnda bu harfler grlmemektedir. Ayrca Danmend paralarnda sann kraln bana elini koymas gibi saf Hristiyan simgeler ve Sen Jorjun ejderhay ldrdn gsteren Hristiyan hikye betimlemeleri mevcuttur. Baz paralarda bu simgeler yoktur ama yine hkmdar resimleri olsun arslan resimleri olsun Bizans tarzdr. Seluklu paralarnda ise Sultann resmi ve arslan resmi vardr. in en garip yanlarndan biri de Bizans tipi paralarn sadece Anadoluda deil, daha koyu Mslman olan Suriye veya Lbnan gibi yerlerde de grlmesidir. Artuklularn bastklar paralarda da bu zellik vardr. Halbuki bu blgeler ok uzun zamandr Arap paralarna alktlar ve gelenekleri Araplar gibiydi. Bunlar neden birden Bizans paras havasnda paralara dnsnlerdi ki. Bunlara net cevaplar bulunamamaktadr. Bununla beraber Trklerin resim konusunda Araplar gibi davranmad bellidir. Ayrca Danmendler olsun Artuklar olsun Anadolu aknlarndan ok miktarda Bizans paras elde etmi olabilirler.

153

Buna karlk Seluklu paralar zerlerindeki arslan resimleri hari, Mslman paralarna ok daha fazla benzemektedirler. Bu ancak Seluklu devlet erkannn daha formel eitimli Mslmanlar olmas ile aklanabilinir. Her ne kadar Seluklular Danmendlere ve Artuklulara nazaran Bizansa ok daha yaknsalar da, bir taraftan da Snni Mslman etkisindedirler. Buna karn Danmendlerin ve krsal kesim Trklerinin aman etkisinden daha az syrlm olduu bellidir. randa gm para, Bizansta altn para kullanlyordu. Byk ticaretlerde deme altn para ile yaplyordu. Anadolu Seluklularnn II. Kl Arslan zamannda Anadolu gm madenlerini yeniden altrmaya balayp, gm para bastklarn dnmek gerekir. Anadoluda altn madeni yoktu. Bu nedenle altn sadece yabanc paralarla, vergilerle ve yama ile ele geebiliyordu. Onun iin kt olan bu madeni Seluklular ancak ticaretlerinin iyice hacm kazand XIII. Yzyldan sonra basmaya baladlar. Anadolu Seluklularnn bastklar altn ve gm paralar zamann standartlarna uygun paralard. Halbuki gmn az olduu Msrda Eyyubiler kark madenlerden, ne olduu ok net belli olmayan paralar basmlard. Bu dzensizlik Anadoluda yoktur. Herhangi bir akl yrtmeye tek bana yeterli olmasa da, o dnem gezginlerinin yazdklarndan zellikle Bat Anadoluda ucuzluk olduu bellidir. Anacak bu ucuzluk bir refah devletini mi gsteriyordu o pek belli deildir.

Danmend sikke rnei

154

Hindistanda Trkler

Kutup Minar minaresi

Gazneliler ranllamt, Gaznelilerin peinden Hindistana giren Gurlar zaten ranlyd. Btn bunlara bakarak, Trkler Hindistanda ne yaptlar denebilinir. Evet, Gurlarn dili Farsayd, Gazne saraynda da Farsa konuuluyordu. Ancak ordular Trk klelerden olumutu ve onlar Trke konuuyorlard. Saray olsun, evrelerindeki insanlar olsun Trk askerlere Trke hitap etmek zorundaydlar. Ayrca Trkler her yerde olduu gibi Hindistanda da ksa sre iinde bir askeri aristokrasi oluturmulard. Bu aristokrasinin dili de Trkeydi. Trkler, uzun bir sre Hindistanda boylar aras evlilikler yaparak, antropolojik zelliklerini devam ettirmilerdir. Bununla birlikte Trklerin uyum zellii burada da ortaya kmtr. Bir sre sonra Trklerin etrafndaki mthi yerli nfus Trklemeyince, onlar da nce ranllaan sonra Hintlileen bir aristokrasi oluturmulardr. Delhi sultanl 1206 ylnda kurulmutu. Bu sultanlk Mslman sufilii ile Hint sufiliini karlatrm ve karlkl etkileimi salamt. Mslman sufilii tarafndan etkilenen Hindu ynlar Mslman olmaya balamlard. Delhi Sultanl, Delhideki ilk Mslman antlar yapan ailedir. Yaplan ant binalarn malzemesi genel olarak yklan Hindu tapnaklarndan getiriliyordu. Sonuta plan Mslman, malzemesi Hindu olan zgn ve enteresan yaplar ortaya ktlar. Pek ok yapt arasnda zellikle 1197 ylnda tamamlanan Kuvvet-l-slam Camiini ve Kutup Minar minare ve zafer antn saymak gerekir. XII. Yzyl sonunda yaplm olan Kutup Minarn ykseklii 72,5 metredir. Bu minare XIV yzylda yldrm arpmas sonucu hasarlannca, tamir ve restore edilmitir. 1231 ylnda yaplm olan Gur Sultan mezar da nde gelen bir Mslman Hindu sentezidir. 155

ki Okyanus arasnda Trke konuuluyor

Trkler Batya gelmeden nce merkezleri tkendi. Kuzey Moolistan, en az 2.000 yl ve belki daha fazla hep Trklerin yurdu olmutu. Hunlar, Trkler, Uygurlar, Krgzlar, JuanJuanlar, Tlesler hep bu topraklarn insanlarydlar. Bu topraklarda devletler, imparatorluklar kurulmu ve dalmt. Etkileri inde ve Avrupada yani tm Avrasyada duyulmutu. Bu topraklarn Trkleri glydler, nemli bir ksm Batya gitmi olmasna ramen 1000 ylnda bile hala inin ilerine girebilecek gce sahiptiler. Sonra birden her ey deiti. Trkler akn akn Batya akmaya baladlar. Onlardan boalan topraklara, Moolistana Moollar girdiler. Moolistanda kalm olan Trk boylar, Moollara kar verdikleri stnlk mcadelelerini kaybetmeye baladlar. Bu boylarn bir ksm kuzeye giderek imdiki Yakutlarn atalarn oluturdular. Bir ksm tekrar Batya doru gittiler. Yerlerinde kalan bir ksm da Moollatlar. Karadenizin kuzeyi Hazarlar, Bulgarlar, Peenekler ve Kpaklarla tam bir Trk lkesiydi. Gazneliler ise Trk etkisini ve Mslmanl Hindistana tamlard. Dou ve Bat Trkmenistan Trklerin olmutu. Afganistan, Harizm, ran, Irak, Suriye ve Anadoluda iktidarlar Trklere aitti. Msrda da iktidar Trklere gemiti. inden balayp, Akdenize ve Macar ovalarna varana kadar her yerde hakimiyet Trklerindi. Tm Avrasyay, allm tabirle, Trke konuarak gemek kabildi. Trklerin saylar ok olduu iin btn bu topraklar ellerine geirdiler diye dnlemeyecei tarihi takip etmi olan okuyucular asndan bellidir. Ama biz burada bir daha tekrarlayalm. Trkler saylar ok olduu iin egemen duruma gelmemilerdir. Zaten gelen gmen younluu her yerde ayn deildir. Avrasyann bir ksmna gelen Trk gmenler yerleirken, bir ksmndan da sadece geip gitmilerdir.

156

ran Trkleri

ran Trkler iin bir geit zellii tamt. Bu sayede de kimliini koruyabilmiti. Hatrlanaca gibi Trkler ran diline ve kltrne sahip karak onun gelimesini salamlard. Btn bunlara ramen, yani hem geit olmasna ve hem de Trkler tarafndan kimlii sadece korunuyor deil ayn zamanda gelitiriliyor olmasna ramen, yine de ran Trklerden etkilenmiti. Bir kere saylar ok olmasa da bir miktar Ouz ran topraklarna yerlemiti. Yerleen Ouzlar rann etnik kimliini deitirmeye baladlar. Buna paralel olarak dini anlayta da deiim balad. Seluklarla balayan bu deiim yava olmu ve asrlar srmtr. nce Ouzlar atlarnn mera ihtiyac nedeniyle randa tarmn iyice azalmasna sebep oldular. Dier yandan Ouzlar randa yerleikler aleyhine yamaclklarn epey bir sre devam ettirdiler. rana yerleen Trklerin nemli bir blm Zagros ve Fars blgelerini yerlemek iin tercih etmilerdi. Buralarda meydana gelen yama ve meralatrma nedeni ile uzun sredir yerleik olan Bahtiyari kabilesi gebelie dnd. Bahtiyari kabilesi kalabalk bir kabileydi. Ama kalabalk Trk boylar Azerbaycan, Tebriz, Bak ve Transkafkasyada kalmlard. Kentlere yerleen Trkmenler (Ouzlar) ise bu kentlerde kent ii gerginliklere sebep olarak, kentlerin zayflayp, boalp, sonunda da yklmasna neden oldular. Bir yandan Mslmanlk bir kent yaplanmasyd, dier yandan kentler oldum olas Trk akbudununu ekerdi. Bu nedenle Trk hkmdarlar ounlukla Kentlerde ikamet etmilerdi. Trk karabudunu ise hem kentlerden ekinirdi (gebe yaamndan vazgeemezdi), hem de hala aman eleri iinde tayarak doada kalmay isterdi. randa Ouzlarn yerleik dzene geileri kolay olmad. Karahanllarda, Gaznelilerde, Byk Seluklularda, Anadolu Seluklularnda, Trklerin hakim olduu devletlerde resmi dil ve kltr Farsayd. Farsa o kadar sekin bir yere kondu ki sonunda Trk sekinleri Trklkten uzaklatlar. Anadillerinin yksek fikirleri ifade etmekte yetersiz kaldn sanr oldular. Bu etki uzun zaman, ta byk Mslman-Trk devletleri yklana kadar srd. Ondan sonra Trke, tekrar hakkn almaya balad ise de bu sefer dile giren Farisi kelimelerle iyice bozuldu. Gelecekte Trke konuan Osmanlda, Arapa ve Farsa cmle yaplar ve szler nedeniyle, dil, nerede ise, farkl bir dil haline gelecekti. Tabii bu sylenenler eskinin akbudunu, dnemin sekinleri iin geerliydi. Karabudun hibir zaman Trkeden kopmad ve onu sakatlamad. Trke iin Trkler, Trkler iin Trke yaamsal nemdeydi.

157

Trkler, szl edebiyattan gelenler olarak kk lirik deyilere, arklara, destanlara meraklydlar. Bunlar yazamasalar bile srekli bestelediler. Bylece Farsa yazlm bir edebiyatn yannda karabudunun oluturduu ve eskiden beri gelen, ama en az sekinlerin edebiyat kadar ve hatta ou zaman ondan daha ierikli ve deerli Trke bir halk edebiyat olutu. Farsa nem kazandka, ran tabii kendi edebiyatlarn da kard. Nasr- Hsrev, Baba Tahir, Ebu Zayid, mutasavvf Atar, Nizami, mer Hayyam, irazl Sadi rann nemli edebiyatlardr. ran edebiyatnda oluan bu olumlu gelimede Seluklularn rol olup olmad ok tartlacaktr. Biz Seluklar olmasa idi ran bu altn an kolay kolay yaayamazd sanyoruz. Dnemin ran mimarisi ise bir cami mimarisidir. ran camileri Arap plan denen cami planna sadk kalmlardr. Bunlar gen elde tula yaplardr. Medrese mimarisi ise Gazne saraylarn hatrlatr tarzda ha tabanl yaplardr. Karahanl cami mimarisi de ha tabanl, Gazne saray mimarisidir. Eyvanlar tonozlu salonlardr. yz kapal, bir yz aktr. ki minare vardr. Gney eyvanna bitiik kubbeli bir ibadet mekn bulunur. Buna sonradan harim denecektir. Bu cami plan ok tutulmutur. ran ksa srede bu plana gemi ve gnmze kadar bu plan ran cami ve medrese plan olarak kalmtr. En iyi biimine sfahan Cuma Camiinde varmtr.

158

Anadolunun Trklemesi

Anadoluya gelen Trk boylar kmaz bir sokakla karlamlard. Etraf deniz ve dalarla evrili bu at ba, Batda Hallar tarafndan glendirilmi Dou Roma mparatorluu tarafndan kapatlmt. Gelen girdi, gelen girdi ve giren ieride kald. ok daha sonralar girenlerin bir ksm Douya doru geri gidecekti. Aslnda Anadolu bir kapand. Trklerden baka bir ulus olsayd iinde erir giderdi. Ama Trkler savalk, kanaatkrlk, boy ii gven duygular ve Beylerine olan ballklar ile Anadoluyu bir Trk yurdu yaptlar. Gelen Trk boylar iin Anadolu Orta Asyada yaadklar toprak ve iklime benzerlik gsteriyordu. Dolays ile Trkler iin Anadoluya almak olduka kolay oldu. Gelenlerin saylar bir istilaya yetecek kadar ok muydu? Pek ok tarihi Malazgirt savandan sonra gelenlerin toplamnn en fazla 500.000 civarnda olabilecein konusunda birleir. Claude Cahene gre ise 200.000 300.000 den fazla deildirler. Herhalde bu say da azdr. Ama bizce hibir zaman gelenler 700 800 binden fazla da olmamlardr. Anadoluda asl Trkleme XIII. yzylda balad. Bu srada yeni Trk boylar gelmeye devam ediyordu. te bu srada Trkler toplam nfus iinde % 10dan azdlar. Bu tarihlerde Anadolu nfusu 10 milyon azd ve buna karlk Trklerin saysnn 500 bin civarndayd. Anadolunun nfusu 10 milyondan azken, Rusya dahil Dou Avrupa nfusu 13 milyon, Bat Avrupa nfusu ise 35 milyon civarndayd. Bundan sonra Anadolu halknn Trklemesi balad. Bu Trkleme birden bire olmad. Ancak XX. Yzylda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas zamanna gelindiinde, nfus iinde Trk olmayanlar % 30 kadard (Krtler, Ermeniler, Rumlar ve Levantenler). Trkiye Cumhuriyeti kurulmadan ksa bir sre nce, Birinci Dnya Sava esnasnda, byk bir Ermeni nfus Anadolu topraklar dna karlmt. Cumhuriyet kurulurken artk Anadoluda kayda deer bir Ermeni nfustan bahsedilemezdi. Cumhuriyetle birlikte Ortodokslar da Yunanistana gittiler. Yunanistana yaklak 1,5 milyon Ortodoks gitmiti. Anadoluya gelen Trk boylar doal olarak ncelikle Dou Anadoluya yerletiler. Daha nce Sodda olduu gibi, balangta kentler yerli halka kald. Trk boylar krsal alanda gebe yaamlarna devam ettiler. Bu gebeler daha sonra Anadolunun gneyindeki Toros dalarna srleceklerdir. Artk gebelerin yeni yaylas Toroslard. Kn Pamfilya, Kilikya ve Ege ovalarna inip, yazlar yaylalara kyorlard. Gebelerin hareketlendii blgelerde, yerleikler tarm alanlarn terk ettiler. Bylece eskiden ylda birka kez rn alnan yerler terk edilmi oldular. Trkler gelirken mehur bozkr arabalar olan yksek tekerlekli 159

arabalar ile gelmiti. Bu arabalar bir sre daha Anadoluda Trklerin yannda kald. Trkler arabalarn terk etmiyorlard ama dnya kervana dnmt. Eskiden Romann mehur yollarnda arabalar giderdi, imdi ise kervanlar yol alyorlard. Malazgirt savandan sonra Anadoluya, bir 20 yl kadar, ok youn Trk aknlar olmutu. Bu aknlar daha nce anlattmz ama zm yemek, bacy dvmek deil felsefesi yapldndan Anadolu iin ykc olmamtr. Byk halk kitleleri korkutulmamtr, bylece onlar da kamamlardr. Kentler yaklp, yklp, tahrip edilmemitir. Sulama sistemleri, Ormanlar yok edilmemitir. Anadoluda ormanlarn yok oluu ok daha sonralara rastlamaktadr ki sras geldiinde anlatlacaktr. Meydana gelen zararlarn ok yzeysel olduunu yz yl sonra, XIII. Yzyln banda, Anadolunun dnyann en mamur ve en zengin blgelerinden biri olmasyla bilinmektedir. Aknlar srasnda byk tahribatlar olsa idi, yz ylda byle bir kalknma salanamazd. Ama bu frsattan istifade unu sylemek gerekir ki, daha nce de defalarca grld gibi ve bundan sonra da grlecei gibi, Anadolu ne zaman nefes alabilecek bir 4 5 yl bulsa, hemen kalknr ve hi umulmayacak kadar zenginleir. Bu byle ola gelmiti. Trkler Anadoluya girerken, onlarn n sra Anadoluda bir nfus hareketlenmesi olduunu da biliyoruz. Hatrlanaca gibi Ermenistandan ayrlan bir ksm Ermeniler Kilikyaya giderek, orada yerlemilerdi (Kk Ermenistan). Anadolunun Ortodoks nfusu ise pek kamad. Onlar kentlerde ve krsalda kalmay tercih ettiler. Kaanlar olmusa da bunlar ksa srede geri dnmlerdi. Trkler balangta kylarla da pek ilgilenmemilerdi. Ky ovalar ve limanlar yerli halka kald. Trkler daha sonra Antalya ve Sinop gibi baz limanlardan ticaret yapmaya baladlar. Trklerin d ticaret iin yararlandklar limanlar dndaki pek ok liman kullanlmayarak yok oldu gitti. Bu yok olan yani doaya terk edilen limanlarn pek ou antik adan kalma limanlard. Bunlarn terk edilmesindeki esas nedenin, nehirlerin denizi doldurarak, liman kentlerinin limanlk vasfn yok ettiklerini daha nce anlatmtk. Gittike denizden uzaklaan bu antik kentler, Trklerden de ilgi grmeyince iyice boalp, tarihe mal oldular. Anadolu Seluklu devleti kurulduktan sonra yerli Ortodoks nfus ve Trkler bir arada uyum iinde yaamaya baladlar. Anadolu artk Avrupallar iin Trkiyeydi. Mslmanlar iin ise Rum (Romal) lkesiydi. Ahi tekilatnn ve zaviyelerin kurulmas ile Mslman olmayan nfus Mslman olmaya balamt. Bu nfus din deitirdikten ksa sre iinde dil olarak Trkeyi de kabul ederek Trkleiyordu. Evlenmeler sonucu da 2 -3 nesil sonra herkes bir pota da eriyerek kimlik sorunu kalmyordu. Altun-aba vakfiyesi kaytlarna gre, Seluklulara esir den dman askerleri zamanla byk makamlara ve hatta emirlik makamna kabiliyorlard. Bunlarn iinde sancak sahibi olanlar vard. Altun-aba vakfiyesi bu hususa dikkati ektikten sonra, Anadoluda Seluklu ynetimindeki byk beylerin ou, onlarn oullardr diye akl yrtr. bn Bibi, Sleymanah ve Keyhsrev zamannda, her yl 100 bin insandan fazlasnn kendi istekleri ile slamiyeti setiini belirtir. Bizce bu say abartmaldr, ama yine de her yl pek ok Anadolu insannn Trkletii kabul edilmelidir. Dou Romann yabanc halklar karsnda alkanl onlar dinsel ve kltrel bir asimilasyon ile eritmekti. Trkler ise Orta Asyadan buraya asimilasyon olmayan sembiyotik bir iliki

160

biimini tamlard. Trklerin sembiyotik ilikisi ortak yaama dayanan bir ilikiydi. Orta Asyada kentliler ve krsal da yaayan Trkler vard. Kentlilerin ounluu Trk deildi (rnein Sodlular). Gebe ve kentli arasndaki bu sistem Orta Asyada bin yl devam edebilmi bir sistemdi. Balangta bu model Anadoluda da uyguland. Yan yana gelen kitleler asndan bir sorun da kmyordu. Siyasi g Trklerde olduundan, Anadolu halklar ile Trkler nerede ise birbirine dokunmadan bir arada yayorlard. Ancak Anadolu corafyas, toplumlarn birbirine demeden yaamasna elverili bir corafya deildi. Orta Asyada bin yl yaayan sistem, Anadoluda devam edemedi. Bu uyumsuzluk ayn zaman da Babai isyan gibi pek ok Trkmen bakaldrnn da nemli nedenlerinden biridir. Bu tarz birbirine deerek yaamak krsal ile kent arasnda gerilimlere neden olurken, iktidar bu gerilimi zmeye urap kentlerin yann tuttu. Yani yerleiklerden yana taraf tutuyordu. Seluklu ynetimi yerleiklerin hangi etnik kkenden olduunu nemsemiyordu. Camiden ok daha fazla kervansaray yaptlar. Rum (Anadolu) Seluklu devletinin kalbi Anadolu yksek platosuydu. Yani i Anadoluydu. Buraya gelen baz Trk boylar, ok erken tarihlerde topraa balandlar. Herhalde nce yar gebe bir hayat yaam, ama ksa srede topraa tam olarak balanmlard. Bunlar yerli halk ile hemen kartlar. Acaba topraa yerletikleri iin mi hemen karmlard, yoksa kartklar iin mi topraa hemen balanmlard? Ama sonu olarak bu karmdan dnyann en salam kyllerinden biri olan Trk kylleri ortaya kt. Bu kyller her konuda ne kadar dayankl olduklarn tarih boyunca gstereceklerdi. Anlatmakta olduumuz tarihlerde Anadolunun tmyle hemen Trkletii sanlmamaldr. Banda bir Trk hkmdar olmasna ramen, Erzincan kentinin nfusunun byk ounluu Ermeniydi. Trklerle Yerli Halk XII. Ve XIII. Yzyllarda sembiyoz bir yaam srerken, bu yaam biimi XIV. Yzylda devam edememitir. XIV. yzylda Gayri Mslimlere farkl giysi giyme zorunluluu getirilecek ve ayrmc tavrlar alnmaya balanacaktr. randa kolay kolay kentleemeyen Trklerin, Anadoluda Anadolu Seluklar dneminde kentletikleri sylenir. Bu iki farkl davrann nedeni incelenmelidir? Trkler Anadoluya aman inanlarn koruyarak gelmilerdi. Bu nedenle de btn dinlere kar byk bir hogr ile davranmlardr. Tabii o dnemde byk ounluu Hristiyan olan Anadolu halkna kar da gsterilen dini hogr zirveye varmtr. Nerede ise Trkler Mslmanlar ve Hristiyanlar arasnda bir ayrm gzetmemilerdir demek yerindedir. Buna benzer tutum tarihte bizim yabancmz deildir. Trklerde, Uygurlarda grlmt, Cengiz handa da grlecekti. Trklerden nce de slam dnyasnda Yahudilere ve Hristiyanlara kar hogr vard. Ama Mslman dnyas hibir eyi Mslmanlkla kyaslamazd. Bu nedenle, Yahudilere ve Hristiyanlara, inanlar eksik kalm kiiler olarak biraz acyarak baklrd. Yahudi ve Hristiyanlar sanki tam insan deil, bir nevi sakat, eksik insanlard. Halbuki Trkler dier dinleri olduu gibi kabul ediyorlard. Nerede ise herkes kendi dinine deniyordu.

161

Trkler Mslman adlar yannda kendi geleneksel ve aman dininden kalma doa adlarn da kullanmaya devam etmilerdi. Alp, Arslan, ar, Atsz, Turul gibi adlar byle adlardr. Mslmanln resim yasa da umursanmamtr. Kentlerin ve saraylar tasvirlerle sslenmi, armalara resimler konmutur. Trklerde kemiin ne denli nemli olduu daha nce anlatlmt. Kemik manevi dnya ile kurulan bad. Trkler kemiklerin zedelenmemesine zel nem gsterirlerdi. Trkler Mslman olarak geldikleri Anadoluda bu inanlarn daha uzun sre muhafaza ettiler. Yer yer ve zaman zaman lm dmanlarnn kemiklerini topraktan kararak yaktlar. Bylece onlardan ebediyen kurtulmu oluyorlard. Benzer ekilde hkmdar aileleri de kan dklmeden, boularak ldrld. Bu adet de daha nce eitli vesileler ile anlatlmt. nsan ve hayvanlar ldrrken kan dklp dklemeyecei meselesi Trklerin slam dinini kabul etmelerinde nlerine kan en nemli engellerden biridir. Trkler hayvanlarn kesilerek yani kan dklerek ldrlmesini ok zor kabul etmilerdir. Yukardaki iki adet aman dini inanlarnn temel mefhumlar ile ilgilidir ve yayor olmas aman dinine ait inancn ne denli kkl ve derinlerde olduunu gsterir. Trkler Mslmanl kabul ederken tek Tanr Allah fikrini ok kolay kabul etmilerdi. Zaten esas tanr Gk Tanryd ve imdi Gkte oturan Gk Tanrya Tengri deil Allah deniyordu. aman Trklerin o Gk Tanrnn dnda kalan pek ok tanrs da, Mslmanlarn meleklerine dnmt. Aslnda belki en skntl olabilecek kavramlar, Trkler iin din deitirirken doal bir ekilde kendiliinden olumutu. Trkler sknty kemik gibi, kan aktmak gibi ikincil grlebilecek mefhumlar zerinde yaadlar. aman dini ile Mslman dini arasnda insann iinde yaanabilecek olan mcadele, Trklerde genel olarak aman dini lehine sonulanmtr. aman dininin kalntlar olarak, Trkler bayrak ve flamalarna atkuyruu takmay da uzun sre devam ettirmilerdir. Bayrak direinin ve giderek bayran kendisinin, kap eiinin, ocan, atalarn kutsiyeti devam edip gitmitir. Anadoluya gelmeden nce de Trklerin ne denli karmak bir yapya sahip olduklarn defalarca grmtk. Dinleri ve sosyal yaplanmalar nedeni ile kendilerine katlanlar herkez Trk olmutu. Zaten Asya etnik olarak son derece kark bir blgeydi. Mslman, Yahudi ve Hristiyan Trkler vard. Trkler, son derece karmak bir yap iinde ve pek yolu zerinde hareket ediyorlard. pek yolu dnyann en hareketli izgisiydi. Bu durumda Trklerin en nemli zelliklerinden biri her gittiklere yere kolayca adapte olabilmeleri olmutur. Bu nedenle de Anadoluya gelince yeni bir sentez kurabildiler.

162

Trkiye

Trkler, slamn yayld dnemde ortak bir dil konuuyorlard; ortak bir kltre sahiptiler ve tam olmasa bile, ortak bir bilincine sahip kabul edebileceimiz boy, budun aamasn geride brakmaya balam bir topluluktu, bir etnik gruptu. Konuulan ortak dilin tpatp ayn olmadn, birbiri ile anlamada byk zorluklar yaayacak kadar deiik varyasyonlar ierdiini biliyoruz. Bu bugn de byledir, Trkenin eitli kollarn konuan eitli Trk topluluklar vardr. Yukarda sz edilen sosyolojik aamaya, o tarihte, tm Trk topluluklarnn geldiini sylemek mmkn deildir. Zaten geen asrn banda bile, Altay dalarndaki baz topluluklar ve Sibiryadaki Yakutlar, bamsz klan ve boylar eklinde yayorlard. Bu boylar deiik hayvan atadan indiklerini kabul ederek, ayn hayvan atadan gelmeyenlerden zenle kendilerini ayrrlard. Tavan atal boy bu hayvan kutsar, onu ldrmez ve yiyemez, fakat geyikleri ldrr ve yerdi. Geyik atal boy da Geyie dokunmaz ama Tavan yerdi. te Yakut boylar birbirine bu denli yabanc idiler. Birbirini yabanc kabul eden boylar arasnda ekimelerin ve hatta savalarn olmas sanrz normaldir. slamn yayld dnemde, Araplarla yaplan savalar, yenilerek Arap egemenliine d, Arap smrs ve bunun yol at kar mcadele, baz Trk topluluklarnn, snrlda olsa, etnik bir bilince yaklalmasna neden olmutu. Mslmanln getirdii ivme ile ftuhata kalkan Araplar; Berberiler ve Msrllar gibi etnik gruplara kendi dil ve dinlerini kabul ettirerek, onlar da Araplatrdlar. Ama Trk ve ranl topluluklar Araplamad. Bunun yerine btn Mslmanlarn eitliini savunan bir tepki gelitirdiler. Bu da etnik bilincin uyanmasna yardm etti. Bu tepki sonucu, Arap stnlne dayal Emevi imparatorluu kp, yerine Trk, ran, Araplarn eit sayld bir imparatorluk, Abbasiler kurulmutu. Abbasilerden sonra Trklerin slamiyeti kabul kolaylat. Bundan sonra gebe Ouz boylar slamiyeti kabul etti ve onlara Trkmen ad verildi. Trkmen bir boy veya budun ad deildi. Mslman olmu Ouza taklan bir add. Kendilerine, genel olarak Trkmen denen Ouzlar da zamanla bu ada alt ve benimsedi. Bu da etnik bilincin gelimesine katkda bulundu. te Anadolunun fethini, yerlemek iin oluklar, ocuklar, srleri ile Anadoluya gelen bu Trkmenler yaptlar. Trkmen geldiinde, Bat ve Orta Anadoluda Kapadokyaya kadar, Grek dil ve kltr egemendi. Douda ise Ermeni, Sryani, Krt, Grc, Arap, Laz dillerinin konuulduu ve hakim dinin Hristiyanlk olduu bir yap vard. Bundan 1000 yl nce balayan ve yaklak 200 yl sren Trkmen aknnda, gelenlerin says milyonlar deildi. Bu konuda 200 bin ile 1 milyon arasnda eitli rakamlar ileri srlse de, tam bir gr birlii yoktur. Bu konuda gr ileri sren kiiler siyasi eilimlerine uygun 163

yaklamlarda bulunurlar. Bizce gelen Trkmen saysn 600 bin ile 1 milyon arasnda kabul etmek uygundur. O tarihte Anadolu nfusu da 8 milyon olarak kabul edilir. Burada Cumhuriyetten sonra nfusumuzun 11 milyon olduunu hatrlatmakta yarar var sanyorum. Greceimiz gibi Mool istilas ile birlikte Trkiyeye yeni bir akn oldu. Tekrar Trkmenler, Kpak Trkleri, Peenek Trkleri, Harzemli Trkleri ve Moollar geldiler. Ayrca Trk ve ran kkenli ulema, zanaat sahipleri, brokratlar Anadolu ehirlerine yerletiler. Bu son saydmz kentli nfus Anadolu Seluklu devletinin iskeletini tekil etti. Anadoluda hzl bir slamlama grld. Kentlerde ahilik ve Mevlevilik yoluyla, Hristiyan yksek tabaka slamlat. Krsal kesimde ise Trkmenler ve Orta Asya aman geleneklerini srdren derviler yoluyla Hristiyan kyller slamlat. Krsal blgenin slamlamas, Trk dilinin egemen oluu ile paralel yrd. Dalarn, ovalarn, nehirlerin ve kylerin eski Greke adlarnn yerini Trke adlar ald. Eski adlar unutuldu. slama gemeyip Hristiyan kalan nfusun byk bir ounluu bile kendi ana dillerini brakp, Trke konumaya baladlar. Trke onlarn da ana dili oldu. Seluklularn Farsa zerindeki btn diretmelerine ramen Trke tm Anadoluya egemen oldu. Anadolunun slamlama ve Trkleme sreci 400 yl kadar srmtr. Vergi kaytlar, bundan 500 yl nce vergi deyen hanelerin yzde 92 sinin slam olduunu gstermektedir. Hristiyan nfus sadece yzde 7,9 kalmtr. Daha sonra grlecei gibi Balkanlarda ise durum farkl geliecektir. lk Trkmen akn, bundan 990 yl nce Vaspuragan Ermeni prensliine ynelmiti. Ermeni tarihiler ilk defa o zaman uzun sal ve korkun oklu Trklerden bahsetmeye balamlard. Trklerin yama aknlar artarak srd. Malatya, Sivas, Kayseri, Niksar, Konya, Honas yamaland. O dnemde, Trkler daha yerlemeyi dnmyorlard. Yama bitip, k gelince Trkmenler slerine ekiliyorlard. Malazgirt sava sonucu, Dou Roma direnci krlnca, Trkmen aknlar, Trkmen gne dnt. ok ksa bir sre iinde Trkmenler ege kylarna varmlard. 3 yl iinde nerdeyse tm onyaya egemen oldular. nceleri kentlere girmediler, krsal blgeyi ele geirip, geitleri tuttular. Daha sonralar, Dou Roma i atmalarna kararak, kentlere girmenin yollarn buldular. Ege kylarnda bamsz beylikler kurulmaya baland. Ama Egeye kadar ki bu ilk yayl uzun mrl olmad. Birinci hal seferi ile birlikte, yerleimden 18 yl sonra, Dou Roma kar saldrs balad. Uzun, kanl savalar sonucu, Trkmenler tutunamadlar. Geriye, Frigya ve Anadolu platosuna ekildiler. Ancak bu geri ekili, Trkmen direncini krmad. Bir ksm Egenin kuytu yerlerinde youn olarak topland. Bir ksm da Anadolu platosuna geri ekildi. Trkmenler, Dou Roma dzenli ordusu ekilince, braktklar yerlere geri dnyorlard. Bu gerilla sava ve dzenli ordular ypratma sava, Trklerin binlerce yldr uygulad ve ok iyi bildii bir yntemdi. Ypranan Dou Roma ordusu nce yavalad, daha sonra durdu. Alexios Komnenos, bir ara Trkleri Eskiehir Seyitgazi Bolvadin Akehir izgisi gerisine itip, Konyaya kadar geldi. Ama sonunda, Hristiyan kylleri de yanna alarak geri ekilmek zorunda kald. Met ve cezir hareketleri gibi olan bu gidip gelmeler srasnda kentler yklp, yaklyordu. Trkler yakp, yktklar kentlerin yanna adrlarn kurup oturuyorlard. Trkler gemite bunu ok yapmlard, nasl davranmalar gerektiini ok iyi biliyorlard. Sonunda Dou Roma, Trkmene kar kesin sonu alamayacan anlad. inlilerin yapt gibi, surlarla evrili kentler kurdu. Rum nfusu bu kentlerde iskn etti.

164

Eskiden Dou Roma zenginlerinin oturduu Eskiehir, Trkmen aknlar ile 100 yl iinde yklm, yok olmutu. Dou Roma mparatoru Manuel, Eskiehirde kuvvetli bir kale ina etti ve evresini bir sre denetim altna almay baard. Manuel, Trk tehdidine son vermek ve hatta Trkleri Anadoludan atmak zere Seluklu zerine, Konyaya yrd. Daha Konyaya varamadan yolda Trkmen boylarnn ypratc gerilla sava ile karlat. Dou Roma ordusu Myriokephalon a varmadan byk lde gcn yitirmiti. 1176 yl Eyll aynda yaplan sava Seluklular kazand. Malazgirt sava Trkmene Anadolunun yolunu amt. Myriokephalon sava da Trkmenin Anadoluya kesinlikle yerlemesini salad. Bundan sonraki 85 yllk dnem Dou Roma da kargaa, Trkmen de ise yaylma, yerleme ve oalma dnemidir. III. Hal seferi srasnda Hal ordusu Denizli, Uluborlu, Akehir zerinden ilerlerken, etraflar onlara srekli basknlar yapan Trkmenlerle doluydu. Hal seferine komuta eden Alman mparatoru Barbarossa ve yanndaki Latin yazarlar, buraya, Trkmenlerin lkesi anlamnda Trkia dediler. Komnenoslar Selukluya ve Trkmene kar verdikleri savalarda, Dou Roma ordusunda da Trkmen kullanyorlard. Trkmen oymaklar, yama ve otlak karlnda, herhangi bir ef hizmetinde savamaktan kanmyorlard. Gmen gelenei byleydi. Toprandan yararlandn efe yardm etmek bir gelenekti. Myriokephalondan sonra Trkler Menderes aa blgelerine, Antalyaya, Bitinyaya yayldlar. Rumlar surlarla evrili kentlere ve uzak blgelere katlar. Blgedeki kentlerin ou, bata Ktahya olmak zere yakld, ykld. Sadece Denizli ve Honas Dou Roman elinde kald. Ama bu kentlerin etraf da Trkmenlerle evriliydi. Kentlerin yok olmas, kyllerin kamas, krsal alanlarn gebelemesiyle beraber blgenin Dou Roma adlar unutuldu, adlar Trkleti. Bat Anadoluya gelene kadar, Trkmen ve yerli halk kaynaa kaynaa, bir arada yaayarak Trkler Anadoluya yerlemiti. Ama bat Anadoluda bu biraz farkl oldu. Trkmen Rum kyly toprandan ge zorlayarak yerleti. Rumlar belli Kentlere gerken krsal blge Trkmene kald. Bu dnemde ister Hallar olsun, ister dier corafyaclar olsun, Anadoluya Rum (Roma) derler. Sadece Trkmene rastladklar yerlere Hallar Trkiya demeye balarlar. Trkiya Trkmenlerin lkesidir. Hallar, yerleik halka deil gebe Trkmene Trkmen der. Grg tan Guillaume de Tyre yle anlatr. Bu Trkmenler yabani kiilerdir. Kasabalar ve konaklar yoktur. Daima kee adrda otururlar. ok hayvanlar vardr. Koyunlar, bir miktar keileri ve hatta kz ve inekleri bulunuyor. oban gibi yayorlar. Kazan getiren hi bir i yapmyorlar. Trkler ve Trkmenler ayn soydandr. Hayvanlarn otlatmadklar hi bir lke kalmamtr. Bir yerden teki yere gmek isteyince, bir soy birlikte hareket eder. Akrabalar olan bir beyin ynetiminde olurlar ve onun buyruklarn dinlerler. Gerken her eylerini at, koyun, sr, servet ve hizmetilerini birlikte gtrrler. Varlklar bundan ibarettir. Topra ilemezler. Para ile al veri yapmazlar, para kullanmazlar. htiyalarn hayvan, peynir ve stlerini dei toku ederek karlarlar. Bir yerde iken otlaklara gerek duyduklar zaman, ilerinden en bilge kiileri o yerin egemenine yollayp bir otlak ya da blge isterler ve anlamadan sonra oraya gerler. te bu gmenler Anadolu Seluklu devletini, Osmanl imparatorluunu kuran insanlardr. Yerli halk ile kaynam, Anadoluyu Trkletirmilerdir.

165

Anadoluda kaynama

Aksaray Kervansaray

XIII. yzylda Anadolu nfusunun sadece %10unun Trk olduundan bahsetmitik. Yani baka bir anlamda o sra Anadoludaki nfusun % 90 baka bir dindendi. Ezici ounluk da Hristiyand. Bu dnemde hem halk arasnda ve hem de yneticiler arasnda Trk Rum ilikileri mkemmeldi. Hatta komu Mslman lkeler ile kurulmu ilikilerden daha iyiydi. Anadolu Seluklu ailesi ile Dou Roma asilleri arasnda sk sk evlilikler yaplrd. Bu evlilikler sadece ynetici snf arasnda kalmaz, halk da karlkl birbiri ile evlenerek karrd. rnein I. Keyhsrevin ve II. Keyhsrevin anneleri Rumdu. II. Keykavusun Hristiyan olan amcalar ile ilikileri ok yaknd. Seluklu hkmet ailesinden birinin iltica etmesi gerekse, herhangi bir Mslman Sultanl veya Emirlii deil, Dou Roma mparatorluunu tercih ederdi. Ayn ekilde Dou Romallar iltica edecekse Anadolu Seluklu devletini veya buradaki Trk Beyliklerini tercih ederlerdi. u rahatlkla sylenebilir: Konya iin Constantinopolis am veya sfahandan ok daha yakn ve kardeti. Trk Rum ilikisi o kadar ileri dzeydeydi ki nerede ise dini kayglar yok olmu gitmiti. Danimendolu paralarnda sann ve Aya Yorginin resimleri vard. Hogr, dini zgrlk, siyasal zgrlk, ekonomik nedenler, kltrel etki, Mslman uygarln yaratm olduu sayg, Trklerin yaratm olduu gven ortam derken yerli halk din deitirerek Mslman olmaya balad. Bu eilim trmanarak devam etti. Anadoluda Trklerin hakim olduu topraklarda vergi daha azd. Trk Sultanlar her ne kadar dardan Dou Roma mparatoruna nazaran daha despot grlse de, aslnda Trk topraklar siyasi adan daha istikrarl idi. Bunlar Hristiyan kylleri kendine ekiyordu. Yeni gelenler 166

ve kalanlar ise Trkler ile btnleiveriyorlard. Krsal alanda ve Kentlerde retim hzla artmaya balad. Dier yandan iyi ileyen bir ihracat a vard. Ve retim fazlas bu a sayesinde hemen elden kyordu. rn fazlasn ve btn ticareti tayan kervanlard. Roma ve sonra da Dou Roma yollar ve arabalar ile anlrd. slam gelmi, bir ticaret medeniyeti olarak kervan ne karmt. Arabalar yerlerini kervanlara braknca da eski yollar gereini yitirmiti. imdi bakmsz ve daha ilkel yollar vard. Kervan ilkel yollar, ilkel yollar kervanlar beslemiti. Artk istense de Anadoluda araba tamacl yaplamazd.

Aksaray Kervansaray ii

Kervan tamacl byk dinlenme yerlerini gerekli klyordu. Seluklular uzun ticaret yollar boyunca kervansaraylar yaptrdlar. Anadoluda byle kervansarayl 100 kadar ticaret yolu saptanmtr. Daha nce bahsedildii gibi randa cami mimarisi ne karken, Anadoluda Kervansaray mimarisi ne kmaktadr. htiaml, mkemmel oranl ve yalndrlar. Yolarn kesitii yerlerde, kk kylerde insann karsna birden bire kar ve yolcuyu rahatlatrlar. Kervansaraylar vakf tarznda organize edilmilerdir. Bu vakflardan biri olan Altun-aba vakfiyesi kaytlar o gnlere k tutan ok nemli vesikalardr. Altun-aba vakfiyesinden rendiimize gre kervansaraya gelen fakir yolcularn barndrlmas, kimsesiz ve fakir olarak lenlerin gmlmesi iin de tahsis edilmi vakflar vard. Bu tip bir vakf rgtlenmesi de din deitirenlere yardm amac ile dzenlenmiti. Dier dinlerden Mslmanla geenlerin iinde ihtiya sahibi olanlara kendi ayaklar zerinde durana kadar yardm ediliyordu. Yeni Mslman olanlara temel bir din eitimi veriliyor. Onlar snnet ettiriliyor ve dinin ana kurallar retiliyordu.

167

Altun-Aba vakfiyesi kaytlarnda (1201 tarihli) Konya civarnda Aytekin, Gndodu, Arpaimen, Kozludere, Turgut gibi Trke ky adlar vardr. Bu tarihlerde Trkler Anadoluda hala gebeydiler. Bu nedenle ky adlar Hristiyan kyllere ait olmaldr. Zaten Vakfiye kaytlar kfir ounluktan bahseder. Bizce bu Trklemeye balamann iaretidir. Anadolu Seluklular Avrupa ile ticareti deniz yolu ile yapyorlard. Bu ticarette Pisallar, Provensler, Cenevizliler ve Venedikliler ba ekiyorlard. Araplar ile olan ticaret ise daha az gelimiti ve araclk roln Dou Roma tacirleri sleniyorlard. Sanldna gre o dnemde Anadolu Seluklu devleti ithalat yapmyordu. Esas yaplan ihracatt. Bylece de hzla zenginleiliyordu. Anadolu Seluklularnda Toprak mlkiyeti hem Mslman devletlerden ve hem de Dou Romadan ok farklyd. Dier btn Bat devletlerinde topran bir ksm devlete, bir ksm ahslara ait iken Anadolu Seluklularnda toprak devletindi. Tabii bu Trkler iin doal bir sonutu. Bozkrn gebeleri topran bir kiiye ait olmasn anlayamazlard. Trkler iin toprak blnmezdi. Topran sahibi Mslman olmadan nce Gk tanr ve onun adna hkmdard. Mslman olduktan sonra da yine parantez iinde Allahn olan topraklar onun adna devletin veya Devletin Bannd. Bu zaman zaman Trklerde zel mlkiyet yokmu gibi anlalabilir. Ticaretten ve yamadan elde edilen zel gelirler ve zel mlkiyet vard. Olmayan ey topran zelletirilemeyecei idi. Trkler tarafndan kabul edilmese de herhangi bir nedenle eskiden gelen ve mlkiyeti sahipleri tarafndan muhafaza edilebilen topraklar vard. Az da olsa byle byk topraklar bulunabiliniyordu. Normal olarak Trkler toprak konusunda ikta veya daha sonralar has denilen sistemi uygulamlardr. Buna gre, hkmdar bir veya iki ky byklndeki orta byklkte bir topra, hayat boyunca yararlanmas amac ile devlet memurlarna verirlerdi. Gebe iken ekonomik faaliyetin temelini oluturan hayvanclk, Anadoluda ikinci plana dmt. Tarm ok iyi durumdayd. Budayn yan sra Pamuk, susam, dar, zeytin ve meyve retilirdi. Krsal kesimden reine ve odun elde edilirdi. O dnem Anadolusu iin bn Sait 400.000 ky ve 36.000 terk edildii iin harap olmu ky says verir. Bu rakamlar phesiz abartldr.

168

Anadoluda mimari deiim

Seluklu Trbe mimarisi

Zanaat ve sanayi de iyice gelimiti. Anadolunun tarih boyunca bildii maden karma ve metal ileme retimleri devam ediyordu. ap, demir, gm, tuz ihra ediliyordu. Trklerin kullandklar ap ocaklarn Dou Romallarn daha nce kullanp, kullanmadklarn bilmiyoruz. Kullanm bile olsalar ap ticareti yapmamlardr. ap sadece Bat Avrupadaki boyama endstrisinde kullanlmaktayd. Douda apn kullanlmasna gerek brakmayan baka cins boyalar vard. XIII. Yzyldan, XV. Yzyl ortalarna kadar, Avrupada kullanlan btn apn Anadoludan gittii ve ap ticaretinin Cenovallarn tekelinde olduu kesinlikle bellidir. Daha nceleri Bat ap Msrdan salamaya almt. Anadolu ve Msr aplar birbirine ok yakn kalitedeydi, ancak Anadolu ap daha ucuzdu. Halclk, kunduraclk, inicilik, kuma dokuma, dericilik ve daha pek ok zanaat iyi para kazanyordu. O gn ile bugn arasndaki en nemli farklardan biri de zanaatlarn yaptklar iten byk zevk almalaryd. Bunun sonucu olarak ei benzeri olmayan sanat eserleri ortaya kmtr. Bu denli byk ustalarn zamanmza gelene kadar kaybolmu olmas byk bir kayptr. Anadolu Seluklu cami mimarisi, ran cami mimarisinden tamamen farkldr. Tatan yaplm, bol kl yepyeni bir tarzdr. ifte minare ve ran tarz giri, birka tanesi hari, oka kullanlmamtr. Anadolu Seluklu camilerinde k souklarna bir tedbir olarak avlu kaldrlm, st bir kubbe ile rtlmtr.

169

Trkler Anadoluda her yere trbe yapmlardr. Trbeler eitlidir, yuvarlak, kare veya ok kelidirler. Kubbelisi, piramit eklinde olan vardr. Lafn ksas sonsuz eitliliktedirler. Aslnda yine hatrlanaca gibi Mslmanlkta l klt yoktur. eriat llerin le, isimsiz bir tan altna gmlmesini, ister. Bu nedenle de gerektiinde mezarlk tahribinden kanlmaz. Dier yandan Trklerde de ant mezar gelenei de yoktur. Peki, nasl olmutur da Trk slam sentezi her ikisinde de olmayan bir tarz, trbeleri ortaya karmtr. Bu konu incelenmeye deer. Bizce, Trklerde mezar gelenei yoktur ama llerin dini adan nemli yerlere gmlmesi vardr. Hatrlanaca gibi, Trk lleri bir sre bekletildikten sonra yln belli bir zamannda (ilk veya son bahar) kutsal kabul edilen yerlere gtrlp, len yaplarak gmlrd. Bu kutsal yerler, ata ruhlarnn youn olarak bulunduklar yerlerdi. Trkler hibir zaman ata ruhlarndan vazgememilerdir. Ata ruhlarn gerektiinde arayp bulmak ve snmak isterler. Trkler Batya gelince btn kutsal yerlerini kaybetmilerdir. Ve Batya gelmeleri ile Mslmanl kabul etmeleri birbirine ok yakn tarihli olduundan, yeni kutsal yerlerini yaratacak vakti de bulamamlardr. Mslmanlkta ise bu eit kutsal yer Mekke, Medine ve Kuds dnda yoktur. Hatrlanaca gibi Avrupa gebeleri Hristiyanl kabul ederken, onlarn aman dininden kalma kutsal yerleri Hristiyanlarn kutsal azizlerine dnmt. Douda (Orta Dou, Anadolu, Msr ve Asya) ise eski kutsal yerler ve Hristiyan azizleri kutsallklarn korumu ve ayazmalar ortaya kmt. Trkler ise uzun zamandan beri Hristiyanlk ile tanyor ve onun kurumlarn biliyorlard. te, sanrz ki, Anadoluya gelen Ouzlar, ata ruhlarn bulabilecekleri kendi kutsal yerlerini, Hristiyan kurumlarn da rnek alarak kurmulardr. Buradan kan ise trbelerdir. Byle olunca da nostaljik bir hasretle, trbeler gebelerin yurtlarna benzemilerdir. te bu gebe adr benzeri mezarlardan bundan sonra tm slam mezar sanat treyecektir. Anadolu Ouz mimarisinde Mslmanla hi uymayan bir husus da sslemelerdir. Trkler her yeri hal dokur gibi sslemilerdir. Bir yandan figratif bir ssleme vardr ki burada sanki Anadolunun tm medeniyetlerinden arta kalanlarn hepsi sergilenmektedir. Bu Anadoluyu bir btn olarak bizlere sunmaktr. Bir de, ok ekici olarak, insan ve hayvan resimleri vardr. Mslmanln btn tasvir yasaklarna ramen insan olsun, hayvan olsun Trklerde ortaya karak, sslemedeki yerini almtr. Bunlar o kadar okturlar ki gelecekte, banaz dindarlar ne yaparlarsa yapsnlar gnmze kadar tanmlardr. Tasvir sanat mimaride yeniydi ama Samerradan beri Abbasi sanat endstrisinde yer almt. Fildii, ahap, maden ve seramik tasvirler spanyaya kadar gitmiti. Bu sanat Seluklularn ellerinde yeniden ekillenmitir.

170

Trk Kadn

Dede Korkut hikayelerinde anlatlan Trk Kadn tasviri

Trk devletlerinde Kadnn yeri devlet ister Mslman olsun, ister olmasn dier slam toplumlarnda olduundan ok farkldr. Trk toplumlarnda kadnn sahip olduu yeri, Mslmanlk ncesi Trk toplumlarn incelerken grmtk. Trklerin Mslman olduklar bu dneme gelindiinde, Trk kadn Mslmanlk karsnda az gerilemi de olsa, erkekle olan eitliini muhafaza etmeye alm, kolay teslim olmamatr. O gnden gelecee bakldnda, Mslman Trk devletlerinde kadnn zaman iinde ar ar konumunu kaybedecei kanlmazd. Buna ramen 21 yzyla yani gnmze geldiimizde, hala Trk devletlerindeki kadn ile dier Mslman devletlerdeki kadn ok farkl konumdadr.

171

Neden byle olmutur? Buradaki temel etken avclktan gebelie gei ve yerleiklie geilmemi olmas, savalk ve aman dinidir. Avc ve gebe toplumlarda kadn ile erkek arasnda i blm nerede ise yoktur. Her ikisi de at ve araba srer, avlanr, savar, her trl ileye birlikte katlanr, her trl zulme birlikte katlanr, dini merasimlerde ve lenlerde birlikte delice elenir, birlikte ynetir, birlikte ier, birlikte dvrlerdi. Savalk da kadn erkek eitliini zorunlu klan bir olguydu. Trklerde kadn erkek ayrm yoktu, her ikisi de birlikte savar, birlikte ldrr veya lrlerdi. At zerinde elinde yay ve oku ile svari pantolonu ve binici giysileri ile savaan Trk ordusu kadnlardan olumu bir ordumu, erkeklerden olumu bir ordumu yoksa karma bir ordumu kimse anlayamazd. Hem Arap ve hem de Avrupal gezginler, sava ve avc kadnlar karsnda hayrete dmlerdir. Epik metinler bunu yazarlar: Selcen Hatun at sald, karmn bast, kaann kovalad, aman deyeni ldrmedi! amanizm geliim olarak cinsler aras eitlie dayanmt. Hatta farkl cinslerin varln bile kabul etmezdi. Kadn bir aman doururdu. Erkek bir aman da kadn gibi doururdu veya en azndan douraca var saylrd. Trklerde kadn erkek eitlii vard derken, her ii birlikte yaparlard derken, sanlmasn ki erkekler erkek, kadnlar kadn deildi. Tam tersine, kadnlarda diilik n plana kard. Erkek ile eit olmak isteyen kadnn erkeksi bir tarz slenmesi gnmzn arpklklar iinde gelimi bir davrantr. Sz konusu tarihlerde Trk kadnlar her adan diiliklerini da vurabilen, zgr kadnlard. Trk toplumunun bu yann belirten ve o tarihten kalma pek ok halk trks vardr. Bu trklerde nerede ise kadnn her noktas tek tek bir gzellie benzetilerek anlatlr. Selvi boylar, kalem kalar, kiraz dudaklar, elma yanaklar, hokka burunlar, vs hep oradadr. Trklerde aileyi olsun, devleti olsun kadn ve erkek birlikte ynetirlerdi. Ama kadn daha bilgili, daha toleransl, daha yapc ve daha toparlaycyd. Kadn erkekten daha iyi dnrd veya yle olduu toplumca kabul edilirdi. Kadn iyi konuur, iyi t verirdi. ocuklar iin denirdi ki baba emir, anne t verir. Aile kadn erkek eitlii zerine kurulmu bir birimdi. Trk ailesinde ocuklar anne tlerini dinlerlerdi. Anne sz dinlememek affedilmez bir hata kabul edilirdi. ocuklar annelerini iten, isteyerek ve uymak zere dinlemeliydiler. Anne szn dinler gibi grnmek akla bile gelmeyecek bir saygszlk, rf ve adetlere kar bir tutumdu. Cezas toplumdan dlanmak gibi en ar cezalardan biriydi. Kadn siyasi ve toplumsal yaamn her vehesine zgrce katlrd. Trklerde harem yoktu. Trkler ka, g bilmezlerdi. Kadn brakn yzn hibir yerini saklama ihtiyac duymazd. Buna ait bir rnei daha nce anlatmtk, ama bura da tekrarlayalm. bni Fadlan, Volga Bulgarlarn ziyaret ediyordu. Volga Bulgarlar Mslmanl kabul etmilerdi. bni Fadlan Volga Bulgarlarna yapt gezi sonucunu aklar: Kadn rtnmez Vcudunun hibir ksmn kimseden gizlemez . bni Fadlan bu konuda bir de bandan geen bir olay anlatr. Bir gn bir konuma srasnda, ev sahibinin karsnn, eteini kaldrarak cinsel organn kad grdm . bni Faldan akna dnmtr. Ne yapacan, nereye bakacan

172

armtr. Utanr, sklr, kzar, Allahtan af dilemeye balar. Ev sahibi Trk gler ve yle der: Karm herkesin nnde cinsel organn ayorsa bu, cinsel organn eriilmez olduunu gsterir. Ve bu, cinsel organn saklayarak ona eriilmesine izin verilmesinden iyidir. Trk kadn rtnmeyi bilmez. Trkler Mslmanlarn onlar rt iine sokmasna hibir ulusun direnmedii kadar direnmilerdir. Hatta girmemilerdir demek doru olur. Halknn nemli bir blm Trk kkenli olan Afganistanda kadnlarn gurka iine sokulmasnn nedeni daha nce anlatlmt. Burada ksaca bir daha zetleyelim. gal altndaki Afganistanda sokaktaki kadnlara her yerde tecavz ediliyordu. Afganlar bu tecavzlerden kurtulabilmek iin, kadnn evde oturup, dar kmamasn ve giderek de karsa gurka giymesini icat ettiler. Yabanc gezginlerin ou rnein bni Batuta (1304 1377) Trk lkelerinde kadnlarla kurduklar gzel ilikilerden sz ederler. bni Batuta neler anlatr neler: Bir kral ve bir kralie iin konmu iki tahtl lkeler, len dzenleyen kadnlar, buyruk veren hatunlar. Pek ok gzleminden sonra sonuca yle varr: Trklerde kadnlarn grd saygy gzlerimle grdm. Gerekten Trklerde kadnlarn erkeklerin zerinde bir yeri vardr. Tabii ki bniBatutann bu sonuu abartldr. Yine btn gezginler rnein bn Rt (IX. yy), el-Bekri (XI. yy) Trk kadnnn eini semedeki zgrln vurgulamlardr. Baz Mslman yazarlar Timur dneminde kadnlarn iyice gemlerinden boaldn ve ok serbest hareket ettiklerinden yaknmlardr. Gezginler tarafndan da belirtildii gibi Trk giysileri Arap giysilerinden farklyd. Krsal alanda ranllarn da giysilerinden farklyd. Kadnlar dier lkelerle mukayese edilemeyecek kadar zgrd. Bu zgrlk tm seyyahlar Avrupal olsun, Mslman olsun derinden etkilemitir. Trk kadnlar rtnmezlerdi. Ricoldo di Monte Croce, Trk kadnlarnn kervan giderken, kervan durdurmadan ocuk dourduunu sylemektedir. O kadnlarn bu denli salkl ve dayankl olularna hayret eder.

173

ktidar

Trklerde iktidarn akbudun (akkemik) ailelere ait olduunu anlatmtk. Bunun efsanevi ataya balanan bir izah ve kural vard. Mslmanlkla birlikte, hayvan atalara kar bir ret duygusunun belirmi olmas kanlmazd. Ancak, hayvan atalar szde ret edilmi bile olsa, masallarda, efsanelerde yaamaya devam ettiler. Ve asl insanlarn iinde kutsal hayvana rnein Kurda duyulan aidiyet devam etti gitti. ok ok sonralar bu aidiyet hissi, ar bir sevgiye dnecektir. Kutsal ata, bir sembol olsa bile, yaamaya devam edecektir. te bu nedenle, Trk hkmdarlar Trklere hkmetme hakkn hep doal bir hak kabul etmilerdir. Trklerin igal ettikleri topraklardaki Trk olmayan halklar da ynetmek kl hakk nedeniyle normal grlyordu. Onlarn sonradan edindikleri hak, Trk olmayan dier Mslmanlar ynetme hakkyd. Trk olmayan Mslmanlar ynetme hakk da Halifeden geliyordu. Sultan ite byle Halife tarafndan verilmi bir unvand. Kl Arslan kendini Araplarn ve ranllarn Sultan olarak tantrd, o zaten Trklerin hakanyd. Trkleri ynetme hakkn Halifeden deil rflerden almt. Hkmdarn yetkileri mutlak yetkilerdi. Tm yksek grevli kiileri greve atama ve grevden alma hakkna sahipti. O devletin ba olduu gibi ayn zamanda da bakomutand. Sultann yaknnda kendini din iin kfirlerle savamaya atam olan Gaziler bulunurdu. Sultanlar devlet brokrasisini dorudan ynetmek yerine bu ii vezirlerine brakrlard. Tabii ie Sultan kartnda son sz sultannd. Seluklularn byk vezirlerinin banda Nizamlmlk gelir. Nizamlmlkn devlet iinde zaman zaman Kl Arslandan daha ileri rol oynad da bilinir. Anadolu Seluklu devletinde de Vezir Karatay ne km vezirlerden biridir. Ancak Seluklu vezirleri iinde en mehuru Nizamlmlkdr. Sultanlar, ocuk ve gen iken, yannda bulunan, onun eitimine gz kulak olan, onu koruyan ve ona akl veren yal kiiler, atabeyler Sultanlarn vazgeilmez maiyetleriydi. Sultan zerinde ok hak ve sz sahibi olduklarndan, zaaf anlarnda duruma bile mdahale ederlerdi. Bu geni yetki sonucu atabeyler tarihsel geliim asndan iki ana yol tutmulardr. ran ve Orta Doudaki atabeyler kendi hanedanlarn kurmaya almlardr. Buna karlk Anadolu atabeyleri eitici grevleri iinde kalarak gelecekte lala olmulardr. Daha nce anlatld gibi, Trk hakanlar boylar zenginletike lkse derler. Sultanlar da bu temayln dnda kalmam lks bir yaam srmlerdir. Yazlk ve klk saraylar olmutur. Anadolu Seluk Sultanlarnn normal saraylar Konyada, ikinci saraylar Kubad Abad ve Alanyadayd. Anadoluda ve randa saraylardan gnmze kalan harabelerde (hem says ok azdr ve hem de kalan kalntlar ok ufaktr) bulunan ilemelerden, inilerden, fresklerden, kabartmalardan Sultan saraylarnn ok sslendii ve ince bir zevki yanstt b ellidir. 174

Dou Roma mparatorluunda okuryazar olmak

XIII. Yzyla kadar okuma yazma becerisi Dou Roma topraklarnda, talya hari Bat Avrupadan ok daha yaygnd. Hallar ne kadar ok Dou Romalnn okuyup yazdn grnce armlard. Sokaklarda pek ok insan kalem ve mrekkep kavanozu tayordu. Dou Romada st kademe subaylarn okuma yazma becerisine sahip olmas istenirdi. Bamsz grevli ordu st kademesi okuma yazma bilmiyorsa (ordu komutan, donama komutan gibi) onun yanna yarg vermek gelenei de vard. Baz imparatorlar okuma yazma bilmezken (I. ustinos, II. Mikhael, I. Basileios gibi), byk bir ksm (ustinianos, IV. Leon, VII. Konstantinos, Alexios, Manuel Komnenos, vs gibi) ok iyi okuryazarlard. Tabii pek ok yksek kademe devlet grevlisinin yannda bir sr sekreter ve ktip vard. Yani belli kademeden sonra vekleten okuryazarlk ortaya kyordu. Bu duruma en fazla Dou Romada deil Bat Avrupada rastlanrd. Okuma yazma Bat Avrupada rahipler ile snrlyken, Dou Romada okuryazarlk rahiplerin tekelinde deildi. Hatrlanaca gibi Dou Romada Hristiyanln etkisi ile Yunanca Latincenin yerini almt. Bu nedenle Dou Roma okuryazarl, Yunanca okuryazarlkt. Kiliseler asndan bakldnda Dou Roma kilisesinin Yunancay, Bat Avrupa kiliselerinin Latinceyi kullanyor olmas, kiliseler arasnda gittike byyen ayrl besleyen bir kaynak oluturuyordu. Alexios Komnenos dneminde grdmz gibi, okuryazarlk genel anlamda beklenen ve istenen bir zellikti. Bat Avrupada bu dnlemezdi bile. Dou Roma imparatorluunun Bat Avrupadan okuryazarlk konusunda fersah fersah ileri olmas ancak Yunan, Roma ve Dou Kltrnn mirasl ile aklanabilinir. Dou Romallara okuma yazma reten ilkokul retmenlerinin toplumsal stats ve gelir dzeyleri dkt. rencilerden gelen paralarla yaarlard. Yani parasal bir garantileri yoktu. Halbuki bu srada Bat Avrupada retmenlere kurumsal destek verilmeye balanyordu. Asrlardr, Dou Roma toplumunu eiten ve diri tutulmasn salayan ilkokul retmenlerinin bu durumu, toplumun gerilemesindeki nemli nedenlerden biri olacakt. Bat manastrlarnn aksine, eitim Dou Roma manastrlarnn ilevleri arasnda deildi. Manastr yaamna ilginin dorukta olduu 10. yzylda, din d eitim srmtr. Oysaki Aziz Basileios btn ocuklarn Kilise okullarna alnmasndan yanayd. Yani kilise d bir eitimi uygun bulmuyordu. 451'deki Khalkedon Konsili sivil eitimi yasaklamasna karn krsal kesimde ve varsl ailelerde kilise eitimi uygulanamam, ocuklar eitmek ve Kutsal 175

Kitaplar retmek iin rahipler ve keiler tutulmutur. Manastrlar, Dou Roma mparatorluun entellektel ve kltrel yaamnda tamamlayc rol oynamtr. Her piskoposluun kendi din okulunun yan sra, manastrlarn ou, Aziz Basileios'un emirlerini yerine getirerek, kendi kitaplklarn ve scriptoria'sn (kitap kopyasnn yapld odalar) kurmu; manastr kitaplklarnda korunan metinleri inceleyen ve bunlar dier keilere reten keiler de bulundurulmutur. 10. ve 11. yzylda, el yazmalarn yazan kiilerin yzde 50'si keilerdi. Bu say 14. yzylda yzde 25 inmiti. 9. yzyln ilk yarsnda, okuryazar olanlarn iinde keiler ve rahiplerin oran ok yksekti. 14. yzyla gelindiinde ise okuryazarlarn yzde 25'inden kadars kei olacakt. Okuma yazma bilmekle, hakikaten okuryazar olmak ayn ey deildir. Dou Roma halk iinde okuma yazma bilenlerin says oktu ama karmak metinleri okuyup anlayacak ve hatta bunlar yazabilecek insan says ok deildi. Belki insanlar isimlerini ve basit notlar yazabiliyorlard ama onlarn edebi, dini veya klasik eserleri okuyup anlamalar ve tabii yazabilmeleri dnlemezdi. Manastrlarda keiler, nemli eserleri bu nedenle oaltmam olabilirler. Tabii eserlerin kopyasnn karlmamasnn bir sebebi de kullanlan malzemenin ok pahal olmasyd. Parmen kadar olmasa da Kat da ok pahalyd, kitap parasal adan lks eya snfna girerdi. Anlama gl ve pahallk bir araya gelince kitap alcsnn ok olmas beklenemezdi. Bu nedenle Dou Roma yazarlarnn eserlerinin kopyas yok denecek kadar azdr. Dou Roma gibi snfl ve ekonomisi topraa bal olan bir toplumda yksek gelir dzeyindeki kiilerin okuma yazma bilmesi nemliydi. Bu beceri beraberinde g getirirdi. Bir topran mlkiyetini veya baka bir hakk bir evrakla kantlayabilen kii hafzaya dayal konularda ve hele hatrlanamayacak kadar eski olaylarda tabii ki stn durumda olurdu. Dou Roma toplumunda bir okuryazar fazlal vardr. Bu konu Dou Roma edebiyatna da yansmtr. Cahil birinin kazand zenginlie kskanlk duyan yoksul okuryazar Dou Roma edebiyatnn en nemli figrlerinden biridir.

176

Cengiz Batya Yryor

Mool istilas ncesi Ortadou 1217 ylnda Harzemah Sultani Alaeddin Muhammed rana bir sefer yapt. Hamedana ve oradan da Abbasi Halifesini yerinden indirmeye Badata gidecekti. Ama mthi bir k bastrd. Ordu byk zayiat verdi. Kar frtnasndan geri kalanlar da Krtler ldrd. Sultan Alaeddin Muhammed geri dnd. 1218 ylnda Rum Seluklu Sultan I. zzeddin Keykavus, ukurova Ermeni prensi Leon ile bir anlama yapt. Ermeniler yenilgiden sonra, eitli hediyeler ve araclar yollayarak Sultandan af dilemilerdi. Yaplan anlamaya gre: Ermeni tutsaklar fidye karl serbest braklacaklard; Baz snr kaleleri Rum Seluklularna braklyordu; Ermeni prenslii Seluklulara yeniden tabi oluyordu; Gerektiinde Ermeniler Rum Seluklularna 500 asker yollayacaklard; Ermeniler her yl 20 bin altn vergi deyecekti; Anadolu Seluklular, Leonu vassal Kozan Ermeni Kral olarak tanyacaklard. Bylece Anadolu Seluklu, Suriye ticaret yolu da gvenceye alnm oluyordu. 1218 ylnda Nidede Mezzin Camii yapld. Ayn yl Salamanka niversitesi kuruldu. Harzemahlar en parlak zamanlarn yayorlard ki Doudan yeni bir tehlike belirdi. Bu Moollard. Balangta Harzemahlarla Moollar arasnda eliler gidip gelmi ve ticari faaliyetler olmutu, ilikilerde bir terslik olaca belli deildi. 177

1217 1218 ylnda talyan kentleri yeni bir hal seferi dzenlediler. Macaristan, Kbrs, Ceneviz, Piza ve hatta Venedik bile bu sefere katld. Msrda pek ok zel imtiyaz olan Venedikin sefere katl manidardr. 1218'de Kuds krallnn yasal varisi Jean de Brienne nderliinde yola ktlar.

Dimyat'n Hallarca aln Cengiz Han, Cebe Noyan 1218 ylnda Klk topraklarna yollad. Cebe 20.000 kiilik bir kuvvetle harekete gemiti. Klk (Klg) Kagara kat. Cebe, li blgesini bir direnile karlamadan eline geirdi. Sonra Kagara indi ve kamaya alan Klk ldrld. Mslman halk Cengizin aman Ordusunu bir kurtarc gibi karlyorlard. Dou Trkistan, li, Isk Gl, u ve Talas Cengiz imparatorluuna baland. Bylece Harzemah ve Mool mparatorluklar komu olmulard. Moollardan nce, blgede, Mslmanlar zerinde, Hristiyan ve Budist basks vard. Mslman halk ki onlar Trkt hemen ba kaldrarak Moollara katlmlard. aman olan Moollar iin btn dinler eitti. Onlar din ayrm yapmazlar ve btn dinlerden de ekinirlerdi. Btn dinlere kar sayglydlar. Dinlerin hi birinin hatta kendi dinlerinin bile brleri zerinde stnlk salamasn ve bir de devlet ilerine karmasn istemezlerdi. Hatrlanaca gibi devlet ve din ilerinin ayrm, byk aman Kk olay ile kesin bir sonuca balanmt. Bu srada bir takm tccarlar tccarlk faaliyetlerini yaparken, elilik grevleri de gryorlard. Cengizin yanndaki Harzemah kkenli Mahmut da byle bir tccard. Mahmut Harzemaha Cengizin bar anlamas yapmak istediini ve onu en aziz oullar dzeyine koymak istediini bildirdi. Oul olmak, vassal olmakt, Harzemah Sultan Alaeddin Muhammed sinirlendi. O ne denli byk bir fatih olursa olsun, Harzemah Sultanna olum deme hakkna sahip deildir diye haber yollad. Ancak bu protokol dala sonun da nemli bir problem meydana getirmedi. Cengiz 500 deve yk ile 450 slam tccarn katld bir ticaret kervan yollad. Cengiz bunu yaparken, iki devlet arasnda en iyi ve rahat iliki ticaretle kurulur diye dnmt. Otrar Valisi nalck, casusluk iddiasyla Cengiz Hann yollad bu Mool ticari kervannda bulunanlar nce hapsedilip, sonra ldrd. Cengiz Han, Harzemaha bir eli yollayarak nalckn teslimini ve mallarn tazminini istedi. nalckn Mool tccarlar mallarna el koymak iin ldrd kans Moollar arasnda yaygnd. Sultan Alettin Muhammed bu 178

istei ret edince byk sava artk kanlmazd. Bu olaydan Harzemah Alaeddinin haber ve onay olduu dnlr. Katliama Cengiz ok zlm ve kzmt. Sava artk kanlmazd. Tarihin bu kesiti, yeryzndeki her yer ve her kez gibi, Trkler iin de bir deiiklik andr. O gne kadar Trkler, doal bir ak iinde, imdi kestiremeyeceimiz bir gelecee doru gidiyorlard. Bu ak dev bir engelle kesildi. Cengiz Han olay, orta Asyann gbeinde byk bir depremdi. Dalgalar her yere ulat. Yeryznde artk hibir ey hibir zaman eskisi gibi olmayacakt. Cengiz Han sk bir hazrlktan sonra, 1219 sonbaharnda Seyhun nehrinin kuzeydousuna geldi. Karluk hkmdar Arslan Han ona katlmt. Karluklarla beraber Cengiz Hann ordusunun 150 200 bin asker civarnda olduu tahmin edilir. Buna kar Harizm 1. 500.000 kiiyi savamak iin toplayabiliyordu. Harizmah, Seyhunda direnmeyi gze alamad, Ceyhun nehrinin gerisine Belhe ekildi. Sultan Alaeddin Muhammed aslnda ordusuna gvenmemekteydi. Ceyhun kysnda iken, bir gece, adr oklarla delik deik edilmiti. Ama Sultan adrnda deildi. Mool ordusu ile Harzemah ordusu arasnda mthi bir nitelik fark vard. Mool ordusu gideri olmayan askerlerden kurulmutu. Askerler cret veya ikta istemiyorlard. taatli ve fedakr bir orduydu. Cengiz Hann st kademe brokratlarndan biri olan ranl Cveyni, Mool ordusunu yle anlatyordu. Arslan a deilse av avlanmaz, saldrmaz. Mool askeri av peinde koan vahi hayvan gibidir. Bar zamannda ise koyun gibidir. St, yn ve birok faydal rn verir. Vergi der, angarya yapar. Savata silahn kendi salar. Savata iken bile, gerekirse, ondan vergi alnr. Karlar yokluklarnda onlarn her trl ykmllklerini yerine getirirler. Buna karn Harizmde ordu disiplinsiz ve pahalyd. Bir ordunun tam olarak donatlabilmesi iin aylar ve hatta yllar gerekiyordu. Maa deme gn geldiinde yer gk asker oluyor. Sonra sava gn geldiinde etrafta kimse kalmyordu. Cengiz Han 1219 ylnda nl Taoist rahip ang-ueni davet etti. Bu Taoist rahibin n dnyay tutmutu ve belki Cengiz Han ondan lmezlik ilacn renmek istiyordu. Ama rahip hemen gelemedi, rahibin gelmesi seneler alacakt. Harizmah Alaeddin Muhammed bir meydan savana cesaret edemediinden, kuvvetlerini blerek, kent kent savunma yapmak istemekteydi. Umudu, her kentin alnnda Cengizin ordusunun yava yava eriyip, gszlemesiydi. Moollar ise savamadan teslim olanlardan biraz yem, 10 arn keten almakla yetiniyorlard. Bu 10 arn keten en fazla 100 arn oluyordu. Halbuki direnilirse, btn srlar gtrlyor, giyim eyalarnn tm alnyordu. Buna karlk, Moollar altn, gm gibi madenlere ilgi duymadklarndan, onlar almaya almyorlard. Bu sebeple de gizli servetleri syletmek iin ikence yaplmyordu. Ancak bu durum batya geldikten birka yl iinde deiecekti. 1219 ylnda Latin mparatorluu naibi olande ld. Latin tac olu Roberte geti. Theodoros Dukkas (Doukas), Latinlere kar amansz bir mcadeleye balamt. Beinci Hal seferi srasnda Hallar 1219 ylnda Dimyat liman kentini aldlar. Bir Fransz birlii de Anadolu istikametinde yola koyuldu. Eyyubiler endieye kaplarak Kuds' teslim etmeye raz olduklarn bildirdiler ve bar talebinde bulundular. Fakat papalk elisi buna yanamad. 1219 ylnda Konya Alaeddin Camii yeniden ina edildi.

179

Harzemahlarn sonu
Disiplinli Mool ordusu ypranmadan, ky ky, kent kent alarak ilerliyordu. Kentlerin ou, katliama uramamak iin savamadan teslim oluyorlard. Alaeddinin hesaplar tutmamt. Mool ordusu ypranmyordu. Cengiz Han 1220 yl balarnda Buharaya geldi. Cengiz Handan nce olu Tuluy gelmiti. Tuluy atlarn hemen beslenmesini istedi. Ambarlar ald, Cami bahesinde iinde Kuranlarn bulunduu sandklar yemlie evrildi, atlar beslenmeye baland. arap su gibi akyor, arkc kzlar dans ediyorlard. Moollar Ulucamide toplanm arklar sylyorlard. Allah Mslmanlarn deil, amanlarn yannda gibi grlyordu. Cengiz Han tccarlar ve kentin ileri gelenlerini toplad. Ey halk, bilin ki byk bir gnah ilediniz. inizdeki bykler bu gnahlar ilediler. Szlerim iin kant derseniz, derim ki ben Allahn cezasym. Eer gnah ilemeseydiniz, Allah sizin zerinize benim gibi bir belay yollamazd Yerin zerindeki mlknz sylemeye gerek yok, bana yerin altndakileri syleyiniz . Cengizin yollad 450 tccar ldrlnce, mallar Buhara tccarlarna satlmt. imdi Cengiz Han, Buharadaki herkesin her eyini alyor, halkn ehirden zerinde sadece tek bir giysi ile ayrlmasna msaade ediyordu. Buhara yamaland, ykld. Halkn bir ksm Semerkant kuatmasnda yardmc asker olarak gtrld. Kentte kimse braklmad. Kentten ayrlmak istemeyenler ldrld. Buhara kefaretini ok ac demiti. Kalelerin alnmasnda yerli halktan insanlar kullanmak sk grlen bir olaydr. Genellikle bu yerli halk, karlkl ok ve mancnk atlar sonunda telef olur. Bu metodu sadece Moollar deil Seluklularda zamannda kullanmlardr. Semerkant Moollara kar ancak 5 gn dayanabildi. Kenti savunan on binlerce Trk ve Tacik asker ldrld. Semerkant da Buhara benzeri bir yamaya urad. Cengiz Han Semerkanttaki 30 bin zanaat sahibini Moolistana yollad.
Khne Urgen minare

Harzemah devletinin bakenti rgen direndii iin Ceyhun nehrinin sular altna gmld. Moollar suyun mecrasn 180

deitirmilerdi. Moolistana yollanan zanaatkrlar hari tm halk ldrld. Harzemah Sultan Alaeddin Muhammed Moollarn nnde durmadan kayor, Moollar da onu takip ediyorlard. nce Belhe, ardndan Ts, Damgan, Kazvine kat. En son Hazar Denizinde bir adaya geldi. Harizmah Muhammed kahraman biriydi, savayd ama olup biteni anlayamamt. Alaeddin Muhammed gizlendii Hazar denizindeki bu adada iddet, zorbalk ve alakla yenik derek ld. 1220 ylnda nemli Trkmen merkezleri olan Cend, zkent, Barnl Mool ynetimine geti. Moollar blgedeki Trkmenlerden 10 bin kiilik bir kuvvet kurdular. Bu Trkmenler Taynal Noyan ynetimine verildi. Tmen oluturulduktan sonra Harizme yolland. Trkmenler yolda ba kaldrdlar. Taynal Noyan isyan bastrd. Ancak bir ksm Merv ve Amu Derya taraflarna katlar.

Ts'de Firdevsi'nin mezar

181

Anadolu Seluklu Taht Alaeddin Keykubatn

Bagras kalesi

Alman kral II. Frederich (Frederik, Friedrich), 1220 ylnda Kutsal Roma Germen mparatoru oldu. Hatrlanaca gibi daha nce talya kral olmutu. Papa gnlsz de olsa mparator olmasn onaylamak zorunda kalmt. II. Frederik ld 1250 ylna kadar, mparator olarak kald. Hatrlanaca gibi, II. Frederik, mparator olmadan nce, miras yolu ile Gney talya ve Sicilya topraklarna sahip olmutu. Bu topraklarda, daha nce grdmz gibi Norman hakimiyeti vard. Normanlar salam bir hiyerariye dayal gl feodal bir devlet kurmulard. Alman mparatoru II. Frederich (Friedrich, Frederik), Gney talya ve Sicilyay gelimi bir brokrasiye sahip, merkezi ve feodal bir devlete dntrd. Bunu yapabilmek iin de Normanlarn dalara srd Mslmanlardan profesyonel bir ordu oluturdu. Sicilya, merkezi bir devlet kurabilmek iin ok nemli ve salam bir ticari st. II. Frederich, kurduu merkeziyeti devlette Hristiyan ve Mslmanlara grev vererek, dine bal olmayan bir ynetim kurmutu. Ayrca Dou geleneklerini benimsemi ve bunun bir paras olarak da saraynda bir harem kurmutu. slam ve Yahudi bilginler, onun himayesinde Aristonun yaptlarn Latinceye tercme ediyorlard. Haleb Eyyubi hkmdar Melikzzahir lnce, komu emirlikler Halebi ele geirmek istediler. Halepliler de areyi I. zzeddin Keykavusu Halebe armakta buldular. Keykavus, Samsat Eyyubi emiri Efdal ile Haleb konusunda anlat. ki ordu birleerek, Haleb zerine 182

yrrken, Keykavus ile Efdal arasndaki gven bozuldu. Yer yer Rum Seluklu ve Samsat kuvvetleri arasnda atmalar balad. Bu srada I. zzeddin Keykavus ihanete urad veya yle olduunu sand. Bu onu psikolojik olarak hasta etti veya hastal nedeniyle ileri bytt. Rum Seluklu ordusu geri ekildi. Keykavus kendisine ihanet ettiklerini sand emirleri bir eve doldurup yakarak, ldrd. Keykavus geri ekilmesini bir yenilgi olarak alglyor ve buna tahamml edemiyordu. Mttefikleri ile birlikte byk bir ordu toplayarak emir Efdalin mttefiki emir Eref zerine yrd. Mttefik kuvvetler Malatyaya geldiinde Sultann hastal artt. 1220 yl banda Viranehir de ld. I. zzeddin Keykavusun Halep seferinden sonra, ama Sultann lmnden nce, 22 yl Kilikya Ermeni tahtnda oturmu olan II. Leon ld (1219). II. Leona I. Leon da denir. II. Leon Hetumlular da kendine balayarak, Kilikyada Ermeni birliini salamt. Onun lm ile Rupen slalesi 127 yl tahta kaldktan sonra Kilikya Ermeni tahtna Hetumlular ailesi geecekti. Sultan zzeddin Keykavusun Anadolu Seluklu tahtna geecek bir olu yoktu veya ya ok ufakt. Vezir Mecdddin Ebubekir bata olmak zere, devletin ileri gelenleri yeni Sultan belirlemek iin toplandlar. Erzurum meliki Mugisddin Turulah, Koyluhisar meliki Celaleddin Keyferidun ve Minar kalesinde hapis olan Alaeddin Keykubat Sultan adaylaryd. Meclis Alaeddin Keykubadn Sultan olmasna karar verdi. Alaeddin Keykubad nce Sivasta Sultan ilan edildi (1220 1237), sonra bakent Konyaya geldi. Alaeddin Keykubat, Konyada halifenin danman ve ftuvvetnamenin yazar Suhraverdi eliyle Ftuvvet alvarn giydi. mer Suhraverdi Anadoluya ilk kez Halifenin elisi olarak gelmi ve Keykubatn tahta knda Halifenin yollad Sultanlk niann getirmiti. Sonra Anadoluda ok byk bir sayg kazand ve ayrcalkl bir kii oldu. Anadolu Sultanlarnn birbirini takip ederek Ftuvvet rgtne ye olmu olmalar, Anadoluda rgtn kuvvetlenmesine neden olmutur. Ancak bu oluumun Ahilik zerindeki etkisi daha tam bilinmemektedir. Ancak, ileriki yllarda Ahi tekilat Sultandan yana tavr aldnda, temelinde Anadolu Seluklu Sultanlarnn pe pee alvar giymesi olmu olmaldr. Zaten daha nce de anlatld gibi balangta Anadoluda Ahi tekilat sadece zanaatlar kapsamyordu, devlet ileri gelenleri de bu tekilata yeydiler. Bu alkanlktan olsa gerek, ileri tarihlerde Ahi tekilatndan pek ok devlet yneticisi de kacaktr. Alaeddin Keykubat, Ulu Keykubat diye de anlr. Anadolu Seluklu Sultanlarnn en baarlarndan biridir. lk yapt ilerden biri komutanlarn gcn azaltmaya almas olmutur. Komutanlarn durumlar byk servetler kazanmalarna olanak veriyordu. Servetleri arttka, kendilerine bal asker saysn arttryor, bu da onlarn gcn daha da arttryordu. rnein Sultann saraynda gnde 30 koyun kesilirken, Beylerbeyi Ayabann konanda 80 koyun kesiliyordu. Alaeddin Keykubat, komutanlar servet harcamaya zorlad. rnein Konya ve Sivas kentlerinin etrafn komutanlar kendi paralar ile duvar ekmek zorunda kaldlar. Konyann evresi 5 6 Km uzunluunda ve 18 m yksekliinde salam bir duvarla evrildi. Her komutan kendi paras ile bir bur yaptrd, yaptrd burca da ad verildi. 140 komutan 140 bur yaptrd. Bylece komutanlarn servetleri eridi. Ayrca komutanlarn saraya ve toplantlara askerleri ile gelmelerini yasaklad. Zamanla da tehlikeli grd komutanlar ldrtt ve servetlerini ellerinden ald. Alaeddin Keykubat dneminde ( 1220 veya 1221 1237) Badatdan ve dier Mslman topraklarndan ulema ve sufilerin bir ksm Anadoluya gelip, yerletiler. Bunlar arasnda Anadolu Ahiliinin kurucusu kabul edilen Ahi Evran (Evren) de vard. Ahi Evrann asl ad

183

Hoylu eyh Nasirddin Mahmuddur. Hocas, ayn zamanda kaynpederi olan, ftvvet akmnn byk eyhlerinden ve nl bir Sfi olan Evhadddin Kirmanidir. Kirmaninin Anadoluda pek ok halifesi ve zaviyesi vardr. Ahi Evrann Babailerle yakn ilikisi vard. Tasavvuf ve felsefe zerine eserler yazm bir nl kiiydi. Sicilyada merkezi devlet kuran ve Papa tarafndan aforoz edilen Alman mparatoru II. Frederich, 1220 ylnda kard yasalarla belediye zerkliklerini kaldrd, kentlere merkezin otoritesini temsil eden memurlar (valiler) atad. nemli kaleleri soylulardan geri ald. Arazilerin mlk olarak verilmesini nledi ve eski verilenleri iptal etti. Fiefleri kendi denetimi altna ald. Devlet arazisini iyice geniletti. imdi devlet en byk buday reticisi haline gelmiti. Fakat bu gelimeye Papalk kar kyordu. Papalarn liderliinde talyan kentleri, Alman mparatorlarna kar yz yl srecek bir sava balattlar. Bu savata Papann manevi gc ile Kuzey talya kentlerinin para gc birlemiti. Alman mparatorlarnn pek ans yoktu. Papalar kendilerine de hkmedecek bir mparator istemiyorlard.

Al-Kamil Muhammad al-Malik ve Frederick II

184

Moollar Ceyhunu Ayor

Cengiz 1221 baharnda Ceyhun nehrini geti. Belh yaklp, ykld. Mervde 400 sanat dnda tm nfus ldrld. Niapurda Cengizin damadnn lmnden sorumlu tutularak kediler, kpekler dahil tm canllar yok edildi. Cengiz Hann kz kocasnn intikamnn alnd bu katliam seyretti. Ayn Niapur gibi, Cengizin torunu Mtgenin lmne sebep olmaktan sulu bulunan Bamyanda da tm canllar bire kadar yok edildiler. Bamyann yerletii tepe, bu katliamdan sonra, lanetli tepe diye anlmaya baland. 1221 ylnda Alamut hakimi Celaleddin ld. O lnce, korkudan mezhep deitirenler tekrar eski inanlarna dndler. Anadolu Seluklu Sultan Alaeddin Keykubat, Moollarn Batya doru ilerlemesi karsnda, siyasi ve askeri nlemler almaya balad. 1221 ylnda aabeyi I. zzeddin Keykavus zamannda ilikilerin bozulduu Eyyubilerden Melik Eref ile iyi ilikiler kurup, bu ilikileri evlilikler yoluyla kuvvetlendirdi. Dier yandan Konya, Kayseri ve Sivas gibi byk ve nemli kentlerin sur ve kalelerini onard veya yeniden ina ettirdi. Mool ilerlemesi zerine Abbasi Halifesi de Anadolu Seluklu Sultanndan askeri yardm istemiti. Sultan Alaedddin Keykubat Balaban Kutlu komutasnda 5 bin kiilik bir askeri birlii Badata doru yola kard. Birlik Erbile kadar ilerlediinde, Moollar ile ilikisini dzeltmi olan halife Anadolu Seluklularndan yardm istemekten vazgeti, birlik geri dnd. Bu sralarda Anadolu Seluklu topraklarnda byk kentler vard. Bu kentlerde vali, kad, eitli yneticiler, kuma tccarlar bulunuyordu. Kentlere cami ve hamamlar ina ettirilmiti. Yollar boyunca ekili arazilerin iinden geerek gidiliyordu. Konyada ve btn Anadoluda balar ve meyve baheleri vard. Kayslar dillere destan olmutu. Aksaray baheleri sulanyordu. Aksarayda yetien lezzetli meyvelerin yan sra hal da retiliyordu. Aksaraydan Konyaya meyve ve hal akyordu. Amasya da sulakt ve meyveleri ile nlyd. Amasyadan Sinopa kadar am ormanlar iinden geilerek gidiliyordu. Bu ormanlardan elde edilen keresteler ile Sinop tersanesinde gemiler ina ediliyordu. Bat Anadoluda Toroslardan elde edilen keresteler ihra ediliyordu. Akdeniz blgesinde narenciye ve muz yetitiriliyordu. Ama blgenin ayn zamanda hayvanlar da nlyd. Koyun ve kei Bat Anadoludayd. Bir ihra maddesi de tiftikti. Anadoluda mal arz fazla, fiyatlar dkt. Et ve buday ucuzdu. Prof. Osman Turann hesaplarna gre 100 120 Kg buday (1 mudd) ile bir koyun aa yukar ayn para, 10 dirhemdi. Bununla birlikte zaman zaman ktlk olmuyor deildi. Ktlk zamanlar 1 mudd buday ar pahalanrd, rnein 40 50 dirhem gibi.

185

1221 ylnda Necmddin Ebubekir bn Muhammed el-Razi (Necmddin Daye) Moollarn nnden kaarak Malatyaya gelmiti. Orada Suhraverdi ile karlat. Bir sre Kayseride Keykubatn hizmetinde kald. Necmddin el-Raz sonunda Mevlanay ve Sadreddin Konyeviyi tand Konya kentine yerleti. Necmddin Daye Anadoluda Sufiliin gelimesine nemli katk yapmtr. Necmddin Daye Anadoluda ok byk bir baar kazanmt. Mrad adl kitab, Trkeye evrilmi olarak, ktphanelerde bugn bile bulunmaktadr.

Sufi

Dimyat ele geiren 5. Hal seferi kuvvetleri 1221 Temmuzunda Kahire'ye doru hareket etti, fakat Nil'i geemedi. Eyyubi hkmdar el-Melik'l-Kmil hallar Dimyat'tan uzaklatrmay baard. Bylece Franklar Dimyatta barnamadlar. Bu baarszlk, Msrdaki Latin tccarlarn aleyhine oldu. leri bozuldu. Kuvvet kuvveti dourunca, Papann basks ile Venedikliler Msra ticaret ambargosu uygulamaya kalktlar. Ama sonuta Hallar Eyyubilerle daha kt artlarda bir anlamayla raz oldular (1221).

186

Moollar ve Trkmenler

Mool ilerleyii, Trkmenlerin Moollarn nnde kamasna sebep olmutu. Moollar ki nehir arasna girince oradaki Trkmenler Horasana ekildiler. Moollar ilerleyince de Anadolu ilerine katlar. XIV. Yzyla gelindiinde Seyhun blgesinde artk Trkmen kalmamt. Kaanlarla birlikte Merv ve Nesa blgesinde bir Trkmen younlamas oldu. Trkmenler Merv ynetimini ele almak istediler, ama eski Harzemahlardan kalan ynetici, ynetimi Trkmenlere kaptrmad. Onlar da Nehir kysna ekilip, Merve srekli yama aknlar yapmaya baladlar. Aknlarn birinde Moollar 12 bin kiilik Trkmen birliini pusuya drp, ldrdler. Ayn ey daha sonra 70 bin kiilik Trk kuvvetlerinin bana da geldi. Bir sre sonra Merv ve evresindeki Mool basks artnca, oradaki Trkler de Horasan terk ederek Anadoluya geldiler. Bu gelenlerin iinde Osmanllarn da olduu sylenir. Horasandan geliin ans Trklerin belleklerinde ok tazeydi ve asrlarca yaayacaktr. Hatrlanaca gibi, Harzemah Alaeddin Muhammedin olu Celaleddin komutanlarn muhalefeti nedeniyle bir trl Harzemahlarn bana geememiti. Sonunda Mool ilerleyii karsnda o da lmemek iin kat. Gazneye geldi. Orada Gurlardan, Kpaklardan, Halalardan ve Trkmenlerden oluan bir ordu kurdu. Celaleddin bu ordu ile zerine gelen bir Mool komutann bozguna uratt. Zaferden sonra ganimetin paylalmas konusunda ordu da problem kt. Gurlar, Kpaklar, Trkmenler ve Halalar birbirini ldrmeye baladlar. Celaleddin ordusuna hakim olamad. Moollar da gelip, birbirini ldremeyip, sa kalanlar ldrdler. imdi Celaleddin kayor, Cengizin kuvvetleri kovalyordu. ndusa gelince anasn, karsn ve dier kadnlar Cengizin eline gemesin diye nehirde bodu. ndusu 4 bin atl ile geti. Celaleddin Delhi sultanna snd. Ancak ksa sre iinde Delhi sultanna kar bir komplo kurdu. Bu onun Hindistandan kovulmasna yol at.

187

Gebe Aknlar slamn yaylmasn durduruyor

Bat Roma mparatorluunu yok eden pek ok faktrn yannda gebe aknlar en nde gelen faktrlerden biriydi. Ve son noktay koymutu. Gebe aknlar ile sarslan Bat Avrupaya X. yzyldan sonra akn olmamt. Avrupallarn grd son aknlar Macar aknlaryd. Bu aknlar kesilince Avrupada kendini, toparlamak iin bir frsat bulmu ve kurumlar, siyasi ve sosyal yaps tekrar ekillenmiti. slam lkelerinde ise gebe aknlar, Avrupadaki gebe aknlar durduktan sonra balad. nce Trkmen istilalar, sonra Mool istilas geldi. stilalar burada durmad, Orta Asyadan pei peine Kazak, zbek, Cungar, vs aknlar oldu. Gebeler, gelerek slam lkelerini iyice kartrdlar. Akkoyunlu, Karakoyunlu gibi gebe kkenli devletler kuruldu. te bu gebe aknlar slamn Bat karsnda gerileme dnemine girmesinin en nemli nedenlerinden biri olmutur. Gelime, ancak istikrar varsa olur. stikrar ise gebelerce defalarca yok edilmitir. Bu arada, ilk yerleik dzenlerin kurulduu, mehur Mezopotamyada, yanl sulama sonucu, tarm alanlar yok oldu. Dipteki tuz yzeye karak, topraklar lletirdi. X. yzyldan itibaren artk verimli Dicle Frat aras topraklar tarihe karmt. nsan ekolojik dengeyi bozmu ve topra lletirmiti. Mool istilas Trkistandaki ve Ortadoudaki tarma ve kent uygarlklarna ar bir darbe indirdi. Horasan ve Irakta her ky, her kasaba birden fazla ykma ve yamaya uramt. Nfus iyice azalm, kendini besleyemez hale gelmiti. Harizm, barajlar uzun sre ykk kaldndan kendini kolay kolay toparlayamad. Sulama sistemlerinin ve barajlarn tahribi Trkmenistann tarm alanlarn yok edip, pek ok yerin llemesine neden oldu. Tarm ve ticaretle birlikte entelektel abalar da son bulmutu. Bundan sonra entelektel uralar zaman zaman saman alevi gibi parlayacak, ama ne eski seviyesine varacak ve ne de srekli olacakt. slam dnyas zel sektrcle, Bat Avrupadan nce girmiti. Kuranda zel sektr savunuculuu yapldndan slam dnyas bu konuda ilerdeydi. Ama gebe aknlarnn X. yzyldan sonra hedef deitirmesi ile Bat Avrupada zel sektr en byk mttefiklerini krallarda bulmu ve krallara merkezilemede yardm etmeye balamken, slam dnyasnda

188

dayanacak bir merci bulamad. Gebe aknlar srekli yama, ykm, msadere, can ve mal gvenliini yok ederek zel sektr evriminin akn bozdu. 1222 yl yaznda Cengiz Hann bekledii inli Taoist rahip Quanzhen Okulu kurucularndan ang-uen ( Wang Chongyang), Cengiz Hann yanna Himalaya (Hindi ku) dalar eteklerine geldi. Cengiz ang-uene byk ilgi gsterdi. Ondan lmezlik ilac hakknda bilgi sordu. ang-uen, lme are yok ama sal korumann yollar var diye cevap verdi. Cengiz uzun sre filozof ile sohbet etti. Adamlarndan filozofun dediklerinin kda geirilmesini istedi. Ayrca oullarna, bu szleri kalbinize yerletirin diyerek onlarn filozofun sylediklerine uymalarn istediini belirtti. Cengiz Hann av hevesi devam ediyordu. Daha ang-uen Cengizin yanndayken, bir domuz avnda Cengiz attan dt ve domuz tarafndan ldrlmekten glkle kurtuldu. ang-uen, Hana ava kmaktan artk vazgemesi gerektiini anlatt. Cengiz Han filozofa hak vermiti ama ava gitmekten de kendini alamyordu. Bir sre Cengiz Hana misafir olan filozof, sonunda ine manastrna geri dnd. O gittikten sonra da Cengiz Han yokluunda toraklarna asker yollayan Tangutlara kar sefere giriti. Bu srada da yapt bir srek avnda attan derek ciddi bir ekilde hastaland. Ama seferden vazgemedi. ekilirsek, Tangutlar onlardan korktuumuzu sanrlar diyordu. znik devleti kurucusu I. Theodoros Laskaris 1222 ylnda ld. Yerine damad III. oannes Dukas Vatatzes geti (1222 1254). Vatatzes, Thodoros Laskarisin yolunda devam etti. Thodoros Laskarisin kardeleri Latinlerin yardmlar ile taht ele geirmeye altlar. Ama kazanan Vatatzes oldu. Latin mparatorluunun btn Anadolu topraklar znik devletinin eline geti. Ayrca znik donanmas Ege adalarn ele geirdi. Rodos, znikin himayesine girdi. Siyasi konjektr gerei ve mevcut basklar karsnda, gnlsz de olsa, znik Rum mparatorluu Venedike gmrksz serbest ticaret hakk tand. Bunun peinden Frenk uha, kadife ve bezleri i piyasay istila etti mparator Vatatzes yabanc kuma satn alnmasn namussuzluk kabul ederek uyruklarna yasaklad. Yerli dokuma rnlerinin kullanlmasn istiyordu. znik Rum mparatorluunun bu yerli retime dnk bilinli tepkisi Seluklularda grlmemekteydi. Onlar tam tersine Avrupada retilen kumalar aryorlard. Bu sralarda, Edirne halk znik kralndan yardm istedi. Rumeliye geen Vatatzes, Edirneyi kolaylkla ald. Ancak Epiros kral, Edirne zerine yrynce, znik kral geri ekildi. Epiros kral Theodoros Dukkas, zaferi peinden Constantinopolisi ele geirme zamannn geldiini dnd. Constantinopolis zerine yrd, ama karsna Bulgar kral II. van Asen (1218 1241) kt. van Asen, merkezi Constantinopolis olan bir Bulgar Bizans devleti kurmak istiyordu. Aslnda hedefine de yaklamt. znik mparatoru Vatatzes dneminde Anadoluda nemli bir ktlk olduunu biliyoruz. Seluklu tccarlar znikten tahl aldlar.

189

Mool Ordular Rus Steplerinde

ato Rustaveli Kralie Tamara'ya eserini sunuyor

1223 ylnda Grcistan Kraliesi Thamarann yerine kz Rosoudan (1223 1247) Grcistan kraliesi oldu. Rosoudan, Erzurum hakimi Seluklu Mugiseddin Turulahn olu ile evlendi. Turulahn olunun Kralie ile evlenebilmek iin din deitirmesi o dnemde Mslman yazarlarca ok eletirilmitir. Bu evlilikten iftin bir kz olmutur. Seluklularla Grcler arasndaki bu tip evlilikler gelecek yllarda da devam etmitir. Bu sralarda Paris okullarndaki hocalar bilinli bir abaya girimilerdi. Aklc felsefenin yntemlerini ilahiyatn sorunlarna uygulamaya baladlar. Bylece akl ne kmaya balyordu. Otorite, yap der yaplr. Burada akla, dnceye yer yoktur. Ama akl ne

190

kmaya balaynca, insan da otorite karsnda bamszlayordu. Burada enteresan ve garip olan, bu akmn balad okullarda ki hocalarn rahip, rencilerin de rahip aday olmalaryd. Kilisenin yerleik kadrosu, kilisenin otorite ve dogmas nnde zgrlk yolunu koymutu. 1223 Ylnda. Anadolu Seluklu Sultan Alaeddin Keykubat, Alanyay kuatt. Kilikyadaki Yumurtalk liman Ermeni krallnn elindeydi. Alanya Yumurtalk limanna alternatif tekil ediyordu. Anadolu Seluklular ticari politikalar gerei Alanyay ellerine geirmek istiyorlard. Alanyay elinde tutan Kyr Vart adl kii, Hayatna dokunulmamas ve Alanya ve evresinin ynetiminin kendine braklmas koulu ile kenti teslim etti. Sultan kentin Kalonoros olan adn kendi adna izafeten deitirerek Alaiyye (Alanya) yapt. Alanya Rum Seluklularnn elinde bundan sonra hzla gelierek nemli bir liman ve ticaret kenti oldu. Ayrca Seluklularn denizcilie balamalarna da sebep oldu. Sultan ilk Seluklu tersanesini Alanyada kurmu ve kenti koruyan surlar yaptrmtr. Alanya Anadolu Seluklu Sultanlarnn klk bakenti olarak hizmet etmitir. Alanyann Rum Seluklularnn eline gemesi ile Alanya Antalya Uluborlu Akehir Konya ticaret yolu daha ilek bir hale geldi. Hemen bu yol zerinde kervansaraylar yaplmaya baland. Silifke (Seleucia) Hospitalier valyelerinin denetiminde, Ermeni ynetimindeydi. Bu kylarn ele geirilmesini Seluklular 1225 tarihine kadar tamamladlar. imdi Alaeddin Keykubatn kuvvetleri Toros saura hinterlandna gemeye balamlard. Seyfeddin Ayaba, Zeyneddin Baara, Mubarizddin Behramah gibi emirler, Anadolu Seluklu devleti ynetiminde ok glydler. Toplanarak, Sultanlar seiyor, devleti istedikleri gibi ynetiyorlard. Yine Kayseride toplanarak, Sultan tahtndan indirip, kk kardei Celaleddin Keyferidunu tahta karmaya karar verdiler. Ancak Alaeddin Keykubat bunu renerek, doru Kayseriye gitti. Saylar 24 civarnda olan bu devlet ileri gelenlerinin bazlarn ldrtt, bazlarn hapse att. Bylece kendine kar yaplmak istenen darbeyi nledi. Devler iinde devlet olan emirlerin tasfiyesi ile Anadolu Seluklu devletinin merkezi ynetimi iyice glendi. lkeye siyasi huzur geldi (Haziran 1223). Harizmah Muhammed katnda Cengiz Han onun peinden 25.000 kii ile Cebe ve Sbetay yollamt. Bu komutanlar olaan st iler yaptlar. nce kuzey randa Grcleri yendiler. O sra Grcler glerinin zirvesindeydi. Moollar Hamedan yakp, yktlar. 1223 de Kuzey Karadeniz'e Moollar geldi. ki Mool tmeni, ran zerinden Kafkasya'ya geti. Kpaklar yenildiler. Ancak, Volga Bulgarlar, ilerleyen Mool tmenlerini tuzaa drerek, yok ettiler. Yenilen Kpaklarn (Kumanlarn) bir ksm, Kuzeydou Romanya'da " Commania " denilen blgeye yerleip, Hristiyan oldular. Moollar Krm kysndaki bir ticaret kenti olan Sudak kentini igal ettiler. Buradaki tccar ve zenginler, servetleri ile birlikte kaarak Rum Seluklu devletine sndlar. Kpak Han Kotian ksa bir sre nce Hristiyanl benimsemiti. Kotian Mool istilasn Ruslara haber verip, yardm istedi. Bu srada Moollar Kotiana ayn kandan geldiklerini hatrlatyorlard. Kpaklar Moollara kar harekete gemeyip, beklediler. Bu srada Moollar, erkezleri, Alanlar ve dier Kafkas halklarn sindirmeye girimilerdi. Ruslara eliler yolladlar. Ruslar Mool elilerini ldrnce kzlca kyamet koptu. Bu olaydan sonra balayan Rus Mool savalar, Moollarn yerini Trkler alnca da Trklere miras kald. Ve bu savalar XX. Yzyla kadar devam edip geldiler.

191

Galiya, Kiev, ernigov ve Smolensk prensleri Kpaklarla birletiler. 31 Mays 1223 tarihinde 80.000 kiilik Rus ordusu Kalkada yenildi. Savatan sonra Moollar Krm kentlerini yerle bir ettiler. Urallardaki Trk boylarna saldrdlar. En sonunda da Cebe ve Sbetay komutasndaki Moollar Cengiz Hann ana ordusuna geri dndler. Anadoluda ise 1223 ylnda Nidede Alaeddin Camii, Konya-Afyon yolunda Kadn Han, Antalya-Afyon yolunda Gelendost Han, Diyarbakrda Artukoullarnn Mesut medresesi yaptrld. Cengiz Han randa kalmam geri dnmt. Mool atllar Celaleddin 1224 ylnda dnerek, rana babasndan kalan mirasa tekrar sahip oldu. Sanrz, Celaleddin Cengiz Hann gittiini ve bir daha geri gelmeyeceini sanyordu. Oxus kylarn yeni bir Mool saldrsna kar tahkim etmeyi dnmeden hemen Bat ynnde ftuhata giriti. Cesur bir sava idi ama akll olduu sylenemezdi. Bundan sonra, Celaleddin yolu zerindeki kylere, kasabalara yama aknlar yapmaya balad. Bir taraftan Batya doru ilerliyor, bir taraftan da yama yapyorlard. Halife, Erbil egemeni Gk Bry Celaleddinin zerine yollad. Celaleddin Halifenin kuvvetlerini yendi.

192

Fahreddin Berhamah
1224 tarihinde Kutsal Roma Germen mparatoru Friedrich Napoli niversitesini kuruldu. 1224 ylnda Epiros kral Theodoros Dukkas (Doukas) Selanik kralln eline geirdi. Teselya ve Makedonyann byk ksm Epiros krallnn eline geti. Bundan sonra Theodoros kendini mparator ilan etti. Kendini Latinlerin elinden Constantinopolisi kurtaracak hkmdar olarak gryordu. Latinler imdi kendilerine kast eden iki dmann, Epiros ve znik krallklarnn arasnda skp kalmlard. Constantinopolisten kp gitmeleri an meselesiydi. Ama Epiros ve znik kendi aralarnda hakimiyet yarna girdiklerinden i uzuyordu. znik mparatoru oannes III. Dukas Vatatzes, Theodoros Dukasla savat ve Thessalonikeyi (Selanik) aldktan sonra kendini Bizans imparatoru ilan etti (1225). Ayn yl, Adrianopolisi (Edirne) almaya alt, ama bu kez Theodorosun birlikleri karsnda yenilgiye urad. ukurova Ermenileri Suriye kervan yolunu keserek, hara alyorlard. ukurova Ermeni Kral Leonun kz sabelle ve Hal prensi IV. Bohemondun olu Philippe evlenmilerdi. Leon lnce Bohemond Ermeni taht zerinde hak iddia etti. Bunun zerine Ermeniler de Olunu hapsettiler. Bu durum karsnda Anadolu Seluklular ve Hallar bir yanda, Ermeniler ve Haleb Eyyubi hkmdar ihabddin Turul ve Kbrs Hallar dier yanda ittifak yaptlar (1225). Taraflar denizde, karada ve pek ok cephede birden savamaya baladlar. Anadolu Seluklu ve Hal ibirlii ar bast. Yeni Ermeni kral olan Hetum (Hethoum) bar istedi. Bu srete, Seluklular ile Hallar arasnda yaplan grmelere, Alaeddin Keykubat adna zak Komnenosun bir akrabas olan Mauzoromes Komnenos katlmt. 1225 ylnda, Ermenilerin pek ok nemli kalesinin Anadolu Seluklularna braklmas; Ermenilerin tekrar vassal olmas; Gerektiinde Ermenilerin Sultann emrine yollayacaklar asker saysnn 500 den 1.000e karlmas; Yllk verginin de eskisinin iki katna karlmas koullar ile anlama yapld. Ermeniler asndan koullar eskiye oranla bir misli daha arlamt. Alaeddin Keykubat, el blgesi ynetimini Kamerddin Lalaya brakt. blgelerde younlaan Trklerin bir ksmn buralara getirterek, yerletirtti. Bu blge ksa srede Trkleri kendine ekti ve blgede Trkmen nfusu hzla artt. Hatrlanaca gibi Anadolu Seluklu devletinin vassall olarak Erzincanda Mengoullar vard. Mengoullar emiri Fahreddin Behramah lnce yerine olu Davudah geti (1225). Behramah 60 yldan fazla hkmdarlk etmiti (Mengckler Kemah-Erzincan kolu). Rum Seluklu Sultan II. Kl Arslann damadyd. Anadolu Seluklu Sultan zzeddin Keykavus, 1216 1218 yllar arasnda Behramahn kz Seluk Hatun ile evlenmiti. nl byk ozan Genceli Nizaminin Mahzen-l-esrar (Gizlerin Hazinesi) adl mesnevisi Behramaha adanmt. Ozan Hakani de Behramah ile yakn ilikiler iindeydi. Fahreddin Behramahn yerine geen II. Davudah bilim ve kltr ile bizzat uram, bilim adamlarn korumutur. nl tabip ve tarihi Abdullatif Badadi 12 yl Mengck Saraynda kalm, baz eserlerini Davudaha ithaf etmitir. Erzincan Keykubat tarafndan Anadolu Seluklu topraklarna katldktan sonra, Badadi lkesine geri dnd. Ondan kalan baz eserlerde Erzincandaki 193

yaam hakknda dnemin bilgileri vardr. Abdullatif Badadinin Erzincanda bulunmu olmas zengin bir entelektel yaamn varlna iarettir. Onun gibi nemli bir filozof, maddi olanaklar ne olursa olsun, snk bir entelektel ortamda uzun sre kalamazd. Bu srada Erzurumda oturan Seluklu meliki Mugiseddin Turulah lm yerini olu Chanah almt. Davudah, Alaeddin Keykubata kar ittifaklar oluturmaya alnca, Sultan zerlerine yryp, Erzincan Mengoullar devletini Anadolu Seluklu topraklarna katt. Mengoullarnn sadece Divrii kolu kald. Moollar nnde ekile ekile gelen Harzemah Celaleddin, 1225 ylnda Azerbaycana gelip, Meraga kentini kendine bakent yaparak, Mool istilasn durdurmaya alt. Bu meyanda Alaeddin Keykubat ve Celaleddin karlkl iyi ilikiler iine girdiler.

Ermeni kral Hetum Mool Kurultaynda

194

Mool Balyozu

Getiimiz 5 yl iinde Trk ve ran dnyasnn zerine, tarihin o gne kadar grd en ykc g kmt. Yaklmadk, yklmadk bir ey kalmad. Tarlalar l oldu. Semerkant, Urgen, Belh, Merv, Niapur, Herat, Damgan, Semnan ve Rey tahrip oldu. Erkek, kadn, yal gen demeden herkes kltan geirildi. Her yer llerle dolmutu. Cengizin torunu Mtgen lnce, Bamiyan kenti lnn ruhuna adanarak, iindeki her eyle birlikte yakld. Cengizin damad lnce de Niapur kentinde kedi ve kpeklerine varana kadar tm canllar ldrld. Her yerde panik vard. Zengin ve sekinler frsat bulunca kamlard. nanlmaz eyler oluyordu. Bir Mool savas tek bana bir gurup insan nce zincirliyor, sonra tek tek ldryordu. Bir gurup insan bir araya bir meydana toplanyor, zerlerine ok atlarak 195

ldrlyorlard. Kimsenin aklna ne kamak ve ne de kar koymak gelmiyordu. Herkes lm tevekklle bekliyordu. Cengiz Han ve askerleri ldrmekten zevk alan sadistler deildi. Onlar savayorlard. Ya len veya ldren tarafta olacaklard. Zaten inanlar gerei hangi tarafta olduklar onlar fazla etkilemiyordu. nemli olan ilerini iyi yapmakt. Onlar da ilerini iyi yapyorlard. Bildikleri tek yaam tarz gebelikti. Daha topran deerini anlamamlard. Verginin de yamadan fazla para getireceini daha bilmiyorlard. Kent nedir, kentte nasl yaanr bilmiyorlard. Hatta kentleri kuatp, zapt etmeyi bile bilmiyorlard. Moollar iyi tanyan inliler, kentlerini gerei gibi mdafaa edince, Moollar bir ey yapamyorlard. Moollar kentleri teslim olmaya ancak dehet yaratarak raz edebiliyorlard. Moollara direnmenin lm demek olduu anlalmt. Bu nedenle direnmeler bitti. Topluluklar byk bir tevekkl ile teslim oldular. Moollar genellikle kendilerinin iine yarayacak olanlara iyi davranyor, onlar iin balayc olabiliyorlard. Zanaatkrlar, din adamlar, gen kzlar byleydi. Batya yryen veya Moollarn nnden ekilen Harezm Celaleddin, Grcistan zerine yrd. 1225 ve 1226 yllarnda Grcistan kraliesi Rosoudan iki defa yenip, Tiflise girdi. Tm kiliseleri ykt. Yakalad herkesi zorla Mslman yapyordu. nne geleni snnet ediyordu. Yaptklar hi de akllca deildi. Hakim olduu topraklarda ok sayda Hristiyan vard. Onlarn desteini hi alamad. Celaleddinin yaratt terr fazlayd. Anadolu Seluklular dahil, Mslman ve Hristiyan devletler ona kar ittifak yaptlar. 1225 ve 1226 yllar Anadoluda Anadolu Seluklu devleti, Eyyubiler ve Artuklular arasnda savalarla geti. Bu savalar sonunda en karl kan Anadolu Seluklular olmutu. Adyaman, Khta ve emigezek kaleleri Anadolu Seluklularnn eline geti.

196

Batda Moollar

Ancak bu srada Harzemah Celaleddin Dou Anadolu snrlarndayd ve Mool tehlikesi de ba gstermiti. Bunun zerine Alaeddin Keykubat Eyyubiler ve Artuklularla dosta ilikiler kurmay tercih ederek, Melikladilin kz Gaziye hatunla 1227 ylnda evlendi. Commaniaya yerleip Hristiyan olan Kpaklar iin 1227 ylnda bir piskoposluk kuruldu. Kuman dilini ok iyi bilen misyonerler ncil'i Trkeye evirdiler. Kumanlar iyi Katolikler oldular. Eflak ve Budan da Kuman etkisi ok kuvvetli oldu. Bu blgedeki halkn, bir Rumen - Kuman sentezi olduu sylenebilir. Eflak ve Budan halk tam bir Romen Kuman birleimidir. Tarihiler bunu vurgulamadan geemezler. Yine bu dnemde, Volga, Don, Krm ve Volga Bulgarlar alanlarndaki Kumanlar yerleme srecine girdiler. Kumanlarn yerletikleri blgelerde Kumanlarn konutuu Trke de egemen olmaya balad. Volga Bulgarlarnn ve Hazarlarn, uvaaya yakn olan " lir " Trkcesi, yerini, Kumanlarn " az " Trkesine brakt. Aa Volga blgesindeki Hazar kyleri, Kumanlarn yerleik dzene gemesi ile dillerini ve giderek etnik tiplemelerini yitirdiler. Kpak bozkrnda bir ara Moollar aknlarna ara verdiler. Bu srada Ruslar Krmn bir ksmna ve Sudak limanna hakim oldular. Daha nce bahsedilen ve zenginleri Anadolu

197

Seluklu devletine snm olan Sudak kentini ele geirmek iin, aslnda Anadolu Seluklu devletinin vassall durumundaki Trabzon Rum devleti Sudak kentine Rumlar yerletirmeye balad. Bu giriimi nlemek iin Alaeddin Keykubat ilk kez bir deniz ar harekat dzenledi. Kastamonu beyi Hsameddin oban kumandasnda bir ordu gemilere bindirilerek Sudak kentine yolland. Bunlar Hsameddin obann kendine ait byk Trkmen gleriydi. Bu ordu 1227 ylnda Sudak kentini ele geirdi. Bu srada Kpaklar ve Ruslar Hsameddin obana tabiiyetlerini bildirdiler. Alanyay aldktan ksa sre iinde Anadolu Seluklularnn deniz ar harekat yapacak kadar kuvvetli bir filo hazrlayabilmi olmas vgye deerdir. Sudak, Moollar onu 1239 ylnda tekrar alana kadar Seluklu hakimiyetinde kalmtr. Sudaka bir cami yaplm ve bir Trk garnizonu yerletirilmitir. oban Beyin baars zerine, kendisine Kastamonu arazisi dl olarak verildi. Bylece obanoullar beylii kurulmu oldu. oban Beyin Ouz Kay boyundan olduu iddia edilir. Alaeddin Keykubatn Dou politikas Anadolunun birlemesini ve Seluklu etkisinin Yukar Mezopotamya ile Suriyeye yaylmasn salamt. Alaeddin Keykubat ve Eyyubi Eref i birlii yapyorlard. Eski husumet ok gerilerde kalmt. Bu ikili hem Erefin kardei Muazzama kar Suriyede ve hem de Artuka kar Amid (Diyarbakr) ve Hsn Keyfada beraber olmulard. Papa, III. Honorius Kutsal Roma Germen imparatoru II. Friedrich'i Kuds' ele geirerek orada krallk tacn giymeye tevik etti. 1227 ylnda sefere klmak zereyken salgn bir hastalk yznden bundan vazgeildi ve geri dnld. Yeni Papa IX. Gregorius imparatorun hastal bahane ederek geri dnmesinden holanmad ve onu aforoz etti. Friedrich Avrupadaki tm hkmdarlara bir mektup yollad. Bu mektupta Papa ile hkmdarlar arasndaki sorun ilk defa ak bir ekilde anlatlyordu. Papann Avrupann tmne hakim olma arzusuna kar btn hkmdarlarn birlemesini neriyordu. Friedrich, krallarn dikkatini Kilisenin zenginlii zerine ekiyordu. 1228 de II. Friedrich papalktan ayr olarak kendi bana Msr'a hareket etti. Bu altnc Hal seferiydi. Msrda i konuuldu ve iki tarafnda menfaatlerine uygun zmler retildi. Az sonra tekrar grlecei gibi bu anlamada Kudsn Friedriche devri konusunda mutabakat saland. Altnc Hal seferi grmeler yolu ile Kuds almt.

198

Mool istilas ncesi Rus Stepleri

Moskova

Usuz bucaksz Rus Bozkrnda Kiev Prenslii yklmt. Kievde egemenlik yukardan aaya belli bir hiyeraride datlyordu. Bu nedenle kral ailesinden bir prens ld her sefer, toprak datm yeniden yaplrd. Bu durum i atmalara neden olarak Kiev Prensliinin yklmasnda nemli bir rol oynamt. Dier yandan Ruslar da gittike yaylyorlard. Ticaret artk Dou Romaya doru deil, Almanyaya doru ynelmiti. Tabii Kievin knde Kumanlarn da byk pay vard. Dinyester nehrinin sulad ovalardaki halklar Kumanlarn ve Plovtlarn itmesi ile yaylyor ve karyordu. Bu karmdan Ukranyallar, Beyaz Ruslar, Ruslar gibi birbirinden farkllam halklar doacakt. Balangta kuzeyde tccar kent cumhuriyetleri dodu. Novgorod ve Pskov yerel meclisleri olan bamsz kentlerdi. 50 yl kadar nce, imdi Moskovann olduu blgede, Andre Bogolinski Suzdal Prensliini rgtlyordu. Bu prenslik kendini Dinyeper nehri evresinde imdiye kadar gelimi olan Rus gemii ile ilikilendirmiyordu. Burada az sonra Moskova doacakt. Kiev Prenslii kmt ama manevi olarak saygnl devam ediyordu. Kiev Ruskaya Pravda y (Rus Yasas) dzenledi. Kievde bu srada yazlan btn eserlerde Rus halknn derin bir dayanma ve yurt severlii vurgulanyordu. Yalnz yazl deil, gnmze kadar

199

ulaan szl edebiyatta bu byledir. Bu dnemde, halk ozanlar, bozkrda oradan oraya dolaarak halk bilgeliini konu alan yar efsanevi ykler okuyorlard. Bu ykler iinde Kumanlara kar mcadele eden gorun yks de vard. Bu yk ok sonralar yazya dklp, gorun hikayesi olacaktr. Rus bozkrndaki halklar her adan yeni almlar yapmaya hazr hale gelmilerdi ki Mool istilas gelip, zerlerini rtt. Ruslardan bahsederken unu da sylemek lazmdr. Bugnk Avrupa Rusyasnn tm kuzeyi, XII. Ve XIII. Yzyllarda, Novgorod kkenli gezginlerce aratrld ve kefedildi. Bu kaifler, Urallar atlar. Denize dklen rmaklar ve yollarn kefettiler. Ayrca Norve ve Spitzberg kylar da Ruslarca gezildi ve grld.

Andrei Bogolyubsky

gor'un sava alan

200

Cengiz hann lm

Tangut seferi srasnda yaplan bir srek avnda atndan den Cengiz Han kt hastalanmt. Tangutlar ezildiler. Ama yaral olan Han, seferin yorgunluu da zerine binince 1227 ylnda ld. Cengiz Han Burhan Haldun danda bir yere gmdler. Byk tren yapld. gn l dahil herkese yemekler verildi. Cenaze alay gmlecei yere giderken, Byk Hann gmlecei yer bilinmesin diye veya bir adet olarak cenazenin getii yol zerindeki herkes ldrlyordu Cengiz Hann komutanlarnn kzlar iinden gzel kzlar seildi. Bunlar sslenerek, mcevherlerle bezenerek teki dnyaya Cengiz Hana hizmete yolland. Ayn nedenle, br dnyada binsin diye cins atlar kurban edildi. Cengiz Hann drt olu vard. Cuci, aatay, geday ve Tuli. En byk olu Cuci, Cengiz Handan 6 ay nce lmt. Onun miraslar vard. Cengiz Han lmeden nce topraklarn oullar arasnda paylatrmt. Seyhun Irma ile Balka Gl'nn batsndaki yerleri byk olu Cuci Han'a vermiti. Cuci Han'n kk olu Batu Han, batya doru giritii seferlerle bu topraklar geniletecekti. Cucinin topraklar Batu Han ile aabeyi Orda Han arasnda paylald. Balka ile Aral glleri arasndaki ve Seyhun Irma'nn gneyindeki yerler Orda'ya verildi. Harezm ve yeni alnan topraklar Batu'nun ynetimine brakld. Orda'nn ynetimindeki dou blgesine Ak Orda, Batunun ynetimindeki bat blgesine de Gk Orda ad verildi. Gk Orda sonradan Altn Orda olarak adlandrld.

201

Cengiz Hann byk olu Cucinin oullarndan Batunun mirasna (1227 1255) den Harezm ve Irtiin bats ile batda yeni ele geirilecek tm topraklar ok iyi bir mirast. Ancak ileride grlecei gibi Batu Han bu mirastan faydalanmak yerine, Byk Hanlarn seildii kurultaylarda rol oynamay tercih edecekti. Cengizin ikinci olu aataya verilen Hasn snrlar br haslar kadar belirgin deildi. nk o has aslnda bozkr arlkl bir hast. Daha sonra bu topraklarda kurulacak devlet de aatay adyla anlacakt. rti, li, Talas rmaklar ve Balka gl aatay topraklaryd. Bu topraklarn yan sra Maverannehir, Bat Afganistan, Pencap ve Sind gibi tarm havzalarna da sahipti. Babasnn lmnden sonra aatay hibir sefere katlmad. Cengiz Hann sa olan en byk olu olarak gittii her yerde byk sayg gryordu. Cengiz Yasasn en iyi bilen ve uygulayan oydu. aatayn egemenliinde olan blgede ounluk Mslmand. Ama o Cengiz Yasalar ile slam dini (eriat) arasndaki taban tabana zt nedenlerle slam dinine iyi gzle bakmyordu. aatay Mslmanlar tarafndan hem korkulan ve hem de nefret edilen bir kiiydi. Cengiz Han lmeden nce nc olu gedeyi (geday, geday) kendi yerine han olarak semiti. Cengiz Han bozkr gelenekleri uyarnca, kendi lmnden sonra imparatorluun ailesi iinde dalmasn istemiyordu. Evet, hem topraklar ve hem de kabileleri ve uluslar ailesi iinde paylatrmt. Ama bu paylatrma yaplrken onlara bamszlk vermemi, sadece imknlarndan yararlandrmt. Cengiz Han merkezi ynetimin kendi salnda olduu gibi devam etmesini istiyordu. Benim mevkiim, tek bir oluma gesin. Szlerim deimez. Buna kar klmasna izin vermem diyordu. Cengiz Han 1227 ylnda lmesine ramen, yeni Han seecek kurultay ancak 1229 ylnda toplanabildi. O zamana kadar Hanla vekleten kk oul Tuluy geti. Ama uluslarn oullar arasnda paylatrlm olmas Cengiz Hann istedii birliin gereklemesi iin ciddi bir engeldi. Bununla birlikte, aile iinde egemenlik mcadeleleri olsa da 40 yl birlik devam etti. Birlik daldktan sonra da daha yzlerce yl Cengiz soyu Asyada hkmetmeye devam etti. Cengiz ve Cengiz mparatorluu ok zel bir durumdur. Cengiz ete reisliinden yola kp, koskocaman bir imparatorluk kurmutur. Ayrca daha nce defalarca vurguland gibi, Cengiz ailesi Mool olsa bile, kurulan imparatorluu Moollar ve Trkler birlikte kurmulardr. Bu nedenle Cengiz Han mparatorluunun tarihi, Mool tarihi olduu kadar, Trk tarihinin de bir parasdr. 1229 kurultaynda Bat Avrupann ele geirilmesi de kararlatrlmt. 1229 ylnda Byk Hanla seilen geday 1241 ylna kadar Mool mparatoru olarak kald. Onun dneminde yarm kalan fetihlere devam edilmi ve devlet yaplanmas tamamlanmtr.

202

Cengiz Han dnemi Mool mparatorluu

203

Yeni Mool Han gedey

1228 ylnda Yemende Yemen Eyyubilerinin hakimiyetine Trk Resuliler son verdiler. Hatrlanaca gibi Alman mparatoru II. Frederich, Papa kendisini Hal seferine katlmad gerekesi ile aforoz edince, mecburen 1228 ylnda Hal seferine kmt. Ama savamak yerine ticari ilikileri olduu Msr Eyyubi Sultan Kamil ile iyi geinmeyi tercih ediyordu. Yine 1228 ylnda, Endlste Muvahhitler ynetimi ykld. Bu srada Kilisenin Hristiyan sapknlklarna kar sava devam ediyordu. 1228 ylnda Papa, ilahiyatlar Hristiyanln iine Pagan Felsefeleri kartrmama ars yapt. Kilise Vaudoislar aramaya balad. Papalk bir yandan da yeni niversiteler kurmaya devam ediyordu. 1229 ylnda, Kathar sapknlna are olarak Toulouse niversitesini kurdu. ngilterede Oxford niversitesinin gelimesini desteklemeye balad. Mengckl Davudah, son zamanlarda, Anadolu Seluklu Sultan Alaeddin Keykubatn emirlerini dinlemiyor, aleyhinde komplolar kurmaya alyordu. Alaeddin Keykubatn eitli giriimleri sonu vermedi. O da Erzincan almaya karar verdi. Sefer dzenleyen Rum Seluklu Sultan Alaeddin Davudah yakalad, Erzincan ve Kemah ele geirerek Mengcklerin Kemah koluna son verdi ( Ekim 1228). Bu srada Orta Asyadan kopup gelen kabilelerin Anadoluya yerletirilmesine devam ediliyordu. Bu meyanda Karaman kabilesi Ermeneke yerletirildi. Karamanlar Ouzlarn Afar boyuna mensuptular. Mool ilerlemesi karsnda Azerbaycan ve irvan taraflarna gelmilerdi. Rum Seluklu devleti yalnz Trabzon Rum mparatorluu topraklarnn bir ksmn almakla kalmam, Krma kadar uzanmt. Dou Roma mparatorluunun knden sonra nem kazanan Trabzonu siyasi ve ticari olarak tehdit ediyordu. Zaten epeydir Karadeniz evresindeki halklar ile Anadolu Seluklular arasnda ilikiler kuruluyordu. Gney Rusyaya yaplan ilk Mool saldrsnda Krmn byk liman Sudakdaki tccarlar Anadoluya snmlard. Krm XIII. Yzyldan itibaren Mslmanlamaya balad. Bunda Memluklarn nemli etkisi vard. Krmda tarikatlar deyince Bektailik grlmemektedir. Kadirilik ve asl Mevlevilik ve hatta Nakilik vardr.

204

Rum Seluklu devletinin Dou Anadoluda megul olmasndan faydalanan Trabzon Rum devleti (Komnenoslar) Sinopa kadar genilediler ve Samsundaki Seluklu gemilerini yamalayarak, tutsaklar aldlar. Bunun zerine Sultan Alaeddin Keykubat, olu Gyaseddin Keyhsrev ve Mubarizddin Ertoku komutasnda birlikler harekete geerek Sinop, Samsun ve nyeye kadar tm topraklar Trabzon Rumlarndan temizlediler. Trabzon deniz ve karadan kuatld. Kent mthi direndi, bu arada hava koullar da ktleyince Seluklu ordusu geri ekildi (1228). 1228 ylnda Latin mparatoru Robert de Courtenay ld. Yerine ocuk yataki kardei II. Boudouin geti. Bu ocuk imparatorun naipliinin Bulgar kral II. van Asene teklifi kararlatrld. 1228 ve 1229 yllarnda Anadoluda Divriide Ulu Cami ve akl hastanesi ald. 1229 tarihinde, yeni bir Mool saldrs sonucu, kaan Kpaklar, Volga Bulgarlarna sndlar. Orada, zamanla, yerleik dzene geip, kendi Trkelerini Bulgarlar Trklerine kabul ettirdiler. 1229 ylnda Mool mparatorluunun yeni Hann seecek olan kurultay Kerlen nehri kysnda topland. Cengiz Hann vasiyeti gerei nc olu gedey (geday) Han seildi. gedeyin Hanl (1229 1241) bir genileme ve ynetimi glendirme dnemi oldu. Bakent Karakurum, etraf surlarla evrili bir kent haline getirildi. Tahl tama ekli organize edildi, tahl depolar yapld. Haberleme sistemi gelitirildi. lde habercilerin gidi geliini kolaylatracak nlemler alnd, bunlar arasnda llere belli aralklarla su kuyular ald. Ak budunun eitimi iin okullar ald. Kuzey inin fethi gedey zamannda bitirilmi ve Kin slalesine tamamen son verilmitir. Bat da Mool ordular Macaristana varmlardr. Cengiz Han zamannda kurulan mparatorluun idari ekirdei gedey zamannda geliti ve geniledi. mparatorluk idari blgelere ayrld. Dzenli gelirlere dayanan bir bte yapld. Artk ele geirilen lkelerin kyllerinden onda bir orannda vergi alnyordu. Ayrca her 100 hayvanda bir alnan hayvan vergisi de vard. Vergiyi eksiksiz ve hzl toplamak iin mparatorluk Vergi Toplama rgt kuruldu. 6. Hal kuvvetleri Msra girmiti. Eyyubi hkmdar i mcadeleler yznden Hallarla ciddi olarak mcadele edemedi. II. Friedrich ile anlaarak Kuds, Nasra ve Beytllahm' hallara teslim etti (1229). El-Melik'l-Kmil'in bu davran slm alemini zntye bodu. Bu kutsal kentin Hallara teslim edilmesi ihanet olarak kabul edildi.
gedey

205

Franszca

Anadolu Seluklu devletinin bask ve tehdidi altndaki Eyyubi devleti Hallara kar olan siyasetini yumuatmt. Msr Meliki Kamil ubat 1229 tarihinde Alman mparatoru II. Frederich ile Yafada anlama yaparak, Kuds ve evresini Hallara brakt. Bylece dmanlarna kar Hallarn desteini salam oldu. Alman mparatoru II. Frederich, sann mezarnn bulunduuna inanlan kilisede, herhangi bir papazn aracl olmakszn, kendi elleri ile Kuds Krall tacn giydi. Bylece Kuds ikinci defa Hallarn oluyordu. Ama bu tam bir hakimiyet deildi. Papa bu anlamaya iddetle kar kt. Ama slam lkeleri ile dostluun diplomatik ve ticari olarak gerekli olduuna inanan Frederich Papaya aldrmad. Bu srada, Msr ile ticaret yapan tccarlarn arasnda Alman mparatorunun kiisel gemileri de vard. II. Frederich kendi ve uyruklar iin Msrdan tam bir vergi bakl istedi. Bu tam kabul edilmedi ama eitli vergi indirimleri ve ticaret kolaylklar saland. Hatta Frederichin Kzldeniz ticaretinden bile pay elde ettii sylenir. Alman mparatoru Msr ile iyi geinmeyi bir kazan kaps yapmken, Msr da Hallarla eitli politik nedenlerle iyi geinmeyi tercih etmiti. nk Msr Eyyubi Sultan bir yandan am egemenlii iin aile ii kavga veriyordu. Bat Avrupada okuma yazma bilenlerin saysnn artmas, kendi dilinde eitim yapan okullarn alm olmas, Latince dnda yazlan bir edebiyat balatt. 1230 ylndan itibaren, en azndan Fransada, Latince yksek renimin ve dini merasimlerin dnda kullanlmaz oldu. Fransada Franszca ykselince ortaya iki ana lehe kt. Biri Oc diliydi, dieri lede-France lehesiydi. Franszca, sanat ve fikir dnyasnda Parisin etkinlii, Champagne fuarlar, etrafa yapt askeri yayl (ngiltere, Orta Dou, Kbrs, Mora, spanya, talya) derken yaygnlat. Dilin yaygnlamas da Parisi biraz daha kltr merkezi yapt. 1229 ylna gelindiinde Harzemah Celaleddin Eyyubilerin elindeki Ahlat kuatt. Erzurum meliki Cihanah ona tabi oldu. Baz emirler her iki devlet adamn da birbirine kar kkrttlar. Sonuta Alaeddin Keykubat ile Celaleddinin aras ald. 1230 ylnda Celaleddin, slamn kubbesi diye adlandrlan ve bir kltr merkezi olan Ahlat ald. Kenti tahrip edip, yamalad. Bu srada Alaeddin Keykubat, Eyyubi Erzurum emiri Eref ile anlat. Anadolu Seluklu ve Eyyubi mterek ordusu, Harzemah Celaleddin ve Cihanah mterek kuvvetlerinin zerine yrd. ki Trk ordusu Erzincan Akehirinin Yassimen ovasnda savaa tututu. Anadolu Seluklu Eyyubi ordusu 30 bin yaya ve 12 bin atldan oluuyordu. 206

Sava gn srd. nce Seluklu nc birlikleri yenildiler. Ama sonunda galip gelen taraf Seluklu Eyyubi ordusu oldu. Cihanah ve pek ok Harzemahl komutan esir alnd. Celaleddin ise Azarbeycana kat. Eref, Alaeddin Keykubatn yardm ile slamn en parlak kentlerinden biri olan Ahlat geri ald. Bu iki Trk ordusunun birbiri ile sava, az sonra Moollara kar ihtiya duyulacak olan g birliini bitirerek, Anadolunun Moollarn eline gemesinde nemli bir faktr olmutur. Zaferden sonra I. Alaeddin Keykubat Kayseriye yaklatnda Mslmanlar ve Hristiyanlar kendi din adamlar ile Sultan karlamaya kmlard. Mslmanlar tekbir getirirken Hristiyanlar geride kald. Bunun zerine Hristiyanlarn yanna giden Sultan onlarn da an alp, kendi ilahilerini okumalarna izin verdi. 1230 ylnda Kayseri-Sivas yolunda Sultan Hann yapmna baland. Bu kervansaray 1240 ylnda tamamlanacaktr.

IV. Leopold

1230 ylnda Avusturya Dk VI. Leopold lnce yerine olu II. Friedrich geti.

207

Moollara kar birleme yerine birbiri ile ekime

Constantinopolis Latin mparatorluu zerindeki Epiros, Bulgar ekimesi devam ediyordu. Epiros kral Theodoros Dukkas (Doukas)un ordusu ile Bulgar kral II. van Asenin ordusu 1230 ylnda Meri rma kysnda karlatlar. Epiros kuvvetleri hezimete urad, Theodoros esir dt. Bulgarlar, Epiros topraklarnn nemli bir blmn ele geirdiler. Epiros krall ok ciddi bir darbe yemiti. 1231 ylnda, Moollar Celaleddin Harzemah izleyerek Dou Anadoluya girdiler. Celaleddin evre devletlerden yardm istedi. Kimse yardmna gelmedi, o da Moollarn nnde kamaya devam etti. Diyarbakr dalarnda dolamaya balad. Bu srada Krtler tarafndan ldrld. Harezmahlar ok grkemli gnler yaam bir hanedand, Ksa bir sre nceye kadar ok geni topraklara hkmediyorlard. Tarih sahnesinden silinileri yaadklar hayatla orantl olamad. Harizmah (Harezmah) Celaleddin Meng, Mool istilasndan sonra Anadolu halk tarafndan byk bir kahraman ve kurtarc olarak tannd. Namk Kemal de yazd eserde Celaleddini bu gre uygun anlatmtr. Moollar zamannda halk onun yaadna 208

inanyordu. Uzun zaman Anadoluda pek ok Alevi airet, rnein Dersim airetleri, Celaleddin Harizmahn oymaklar olduu iddia ediyordu. Osmanl tarih geleneinde de Celaleddin Harizmahla ilinti kurma vardr. Kuzey Suriye ve Mezopotamya konusunda Anadolu Seluklular ile Msr Eyyubileri arasnda ciddi bir rekabet vard. Bu iki devlet, Harizmah Celaleddin ilerleyii karsnda ksa bir sre iin i birlii yapmlard. imdi Celaleddin lnce, bu rekabet Mool tehlikesine aldrmakszn tekrar kzmt. ki devlet arasndaki savalar Moollar Anadoluya saldrana kadar srd. Bu srada Antalya ve Trablus prensleri Anadolu Seluklularnn doal mttefiki idiler ve beraberce sk sk Ermeni krallna kar savalar veriyorlard. Herkes Hallarla iyi geinmeye alyordu. Dou Anadoluya giren Moollar, Eyyubi ve Artuklu topraklarn igal edip, Sivasa kadar geldiler. Anadolu Seluklu devleti durumu yanl deerlendirerek, Moollar kkrtt savyla Grclerin zerine saldrd, birka kent ve kaleyi ele geirdi. Anadolu Seluklu ordusunun banda komutan Kamyar vard. Grc Kraliesi Rosudan, Anadolu Seluklu vassalln kabul etmek zorunda kald. Rosudan, Seluklu Turulahn olundan olan kz Tamaray Hristiyan kalmak koulu ile Keykubatn olu Gyaseddine verme vaadinde bulundu. Kamyar, Bundan sonra Ahlat zerine yryerek, kenti Eyyubi Erefin elinden ald. Ahlatn alnmas Anadolu Seluklular ile Eyyubilerin arasn iyice at. Ayn yl douda Moollar Koreye saldrdlar. Be yl sren savalardan sonra Koreyi tmyle ele geireceklerdi.

209

Engizisyon

Engizisyon tarafndan ters armhta derisi yzlen zavall

1231 ylnda Gney talyada Kutsal Alman imparatoru II. Frederichin devleti hzla merkezileiyordu. Kent zerkliinin son kalntlar da kaldrld. Soylular, rahipler kraln brokrasisine bal hale getirildiler. Snrlar iinde kalan topraklarda i gmrk uygulamasn iptal edildi. D ticareti ve tahl ticaretini devlet tekeline alnd. Papalk Hristiyan sapknlklar ile savamaya devam ediyordu. 1231 ylnda dizginleri iyice eline ald. Papa IX. Gregory Mezhep ayrlklarnn Ktlklerini Soruturma adn tayan zel bir adalet mekanizmas kurdu. Bu ii Dominiken rahiplerden olumu bir komisyona havale etti. Komisyon daha nce Normandiyada kullanlm olan yeni bir yarglama usul kulland. Bunun adna Engizisyon (soruturma) dendi. Normalde yarglamak iin bir sulayan olmalyd. Ama bu sistem kendiliinden harekete geiyordu. Mezhep ayrlndan phe edilen herkesi gzaltna alyordu. Sank iin savunucu yoktu. kence kullanlyordu. Kararlarna itiraz mmkn deildi. Mebbet hapis, diri diri yakarak ldrme, maln mlkn msadere etme gibi cezalar veriyordu. Suu kabul etmek sadece ikenceyi azaltyordu. Engizisyonun kendi memurlar ve hapishaneleri vard. Engizisyon gibi bir ktlk organizasyonunu papalk kurmutu. Bu baskc nlem, her baskc hareket gibi, istenen sonucu vermek yerine, baka oyunlarn aleti olup, insanlara ektirmedii kalmayacakt.

210

GIRNATA

Nasriler

Endlste Muvahhitler ynetiminin 1228 de yklmas zerine Hristiyan spanya Endls topraklar zerinde hzl bir igale balad. Kendilerini savunacak gc kaybeden Endlsller gneydeki Grnata, Malaga ve Meriyye dndaki topraklar kaybettiler. 1231 ylnda Nasriler slalesi elde kalan bu topraklarda bamszlklarn ilan ettiler. Bu kk Grnata sultanl, yrtt siyaset sayesinde iki buuk asr ayakta kalabilmeyi baard. Gerek slam gerekse dnya mimarisinin en gzde eserlerinden biri olan Elhamra Saray bu dneme aittir. 1490 senesinde Hristiyan ordular tarafndan kuatlan Grnata, 1492 de yaplan bir anlama ile Mslmanlarn dini ve medeni haklar garanti altna alnmas art ile teslim olacaktr. Bylece, spanya'da sekiz asrdr devam eden slam hakimiyeti son bulmu olacaktr.

211

Elhamra Saray, aslanl avlu

1232 ylnda Alaeddin Keykubat Mool Han gedeye (geday) hem bir bar elisi yollad ve hem de Dou Anadoluya bir ordu yollad. Ordunun banda Kemaleddin Kamyar vard. Kemaleddin ksa srede Ahlat, Van, Bitlis ve Adilcevaz ele geirerek, tahrip olan sur ve kaleleri onartt. Bu srada, basz kalan Harzemah (Harizmah) askerleri blgede avare dolap, ekyalk yapyorlard. Blgedeki Anadolu Seluklu Su bas, bunlarla grp, 12 bin kii civarndaki askerlerin Seluklu hizmetine girmelerini salad. Seluklu ordu komutan Kaymaz, bu Harizm askerlerini nce Moollara nlem olsun diye bir u olan Erzuruma yerletirdi. Bu askerler yksek sava gleri ile hem slam ve hem de Hristiyan askerlerini yldrmlard. Genel olarak Kpak kkenliydiler. Ama Moollardan ylmlard. Ufak bir Mool aknnda bile savamadan kayorlard. Bu durumda bu savalar batya ekildiler. Onlarn beylerine Erzincan, Amasya, Nide ve Larende de ikta verildi. Bu iktalar aslnda merkezi bir ynetim kuran ve bunu gelitirmeye alan Alaeddin Keykubatn politikasna tam uymamaktadr. Mool ve Eyyubi tehlikesi, Keykubat bu yola itmi olabilir. Ancak Keykubatn Eyyubilere kar tutumu grldnde Mool tehlikesini pek nemsemedii anlalmaktadr. Eyyubi meliklerinin says 16 kadard. Her biri deiik bir kente hkmediyordu. imdi bunlar birlikte Seluklulara kar tavr almlard. Daha nce Harzemahl Celaleddinin Hindistanda Gur, Hala ve Kpaklardan bir ordu kurduundan bahsetmitik. Bu ordu ile birlikte Anadoluya gelen Gurlardan Zazalarn tredii de sylenir. Zazalarn Anadoluya geli hikyesini Pir Ahmet Dikme Dede, Haykrp Duyuramadklarm adl eserinde yle anlatmaktadr: Moollarn basksna dayanamayarak yurdunu terk etmek zorunda kalan Muhammet olu Celaleddin Harzemah yer yer arparak, batya doru ilerler ve bir atmada yaralanr. 212

Yaral olarak dostu ve srda olan eyh Hasann yanna gelir ve orada bir Krt tarafndan ldrlr. ldrld haberini alan, Celaleddin Harzemahn dman olan Seluklu II. Alaatin Keykubat yle der: Celaleddin Harzemah bir Krt babayiidinin elinde can verdi. Allaha hamd senalar olsun. te bu ekilde ldrlen Celaleddin Harzemah, bizdeki kaynaklara gre, beraberinde olu Mehmeti eyh Hasana emanet eder. eyh Hasan evvela sayg duyduu dostu Celaleddinin nan gtrp Dojik dann zirvesine defneder, ondan sonra da Celaleddinin olunu kendi himayesine alr, drt yl sonra da Mehmeti kendi kz ile evlendirir. 1232 ylna gelindiinde Moollar Kafkas blgesini ele geirerek, Grcleri ve Ermenileri itaatleri altna almlard. Ermeniler Moollara tayin edilen vergiyi veriyor ve Mool ordusuna asker yolluyorlard. 1233 ylnda Konyada nc Dar--ifa yaps tamamland. inde Songlar, Moollarn nasl gittike kuvvetlendiklerini, nce Hsi Hsia devletini yok ettiklerini, sonra Ccenlere nasl darbe indirdiklerini keyifle seyretmiti.1233 ylnda in ve Moollar mtereken Ccenlere saldrp, Ccenleri imha etmilerdi. Ccenler ortadan kalknca da in ile Moollar kar karya kaldlar.

213

Fransa Taht

Saint Louis IX

Fransz Kral Saint Louis, 1226 ylnda babas Louis VIII lnce tahta kmt. Fransa Kral olduunda 11 yandayd. Kral byyene kadar annesi Blanche naip olarak Fransay ynetti. Kesin belli olmasa bile tarihiler 1234 yln Louisnin ynetimi tam ele alma yl olarak kabul ederler. Anne Blanche bundan sonra kraln en yakn danman olarak kalmtr. 1234 ylnda, Louis IX, ngiltere kral III. Henrynin kars Eleanorun kz kardei Provensli Marquerite ile evlendi Saint Louis, Sicilya kral I. Charlesn (1227 1285) byk aabeyiydi. I. Charles Anjou kontluunu ve dolays ile ikinci Angevin hanedann kurdu. Moollar tarafndan ele geirilip yklmasndan sonra, Anadolu Seluklu devletinin Ahlat ve evre kentleri almas zerine, bu topraklarn eski sahipleri Eyyubiler harekete getiler. Msr hkmdar melik Kamil dier btn Eyyubi hkmdarlarn evresine toplayarak, 1234 ylnda 100 bin kiilik byk bir ordu ile Anadolu Seluklu devleti snrlarndan ieri girdi. Kamil, Eyyubi meliklerine Roma Seluklu topraklarn aralarnda paylatraca vaadinde bulunmutu. Keykubat Kamyar Toroslara, oradaki geitleri korumas iin yollad. Kamil Toroslardan geemeyince douya dnd. Getii ve Anadolu Seluklular ile ibirlii yapm olan kentleri yakp, ykyor, halkn kltan geiriyorlard. Bunun zerine Sultan Alaeddin Keykubat, Seluklu, Harzemli, Grc, cretli Frenk ve Rus askerlerinden oluan 100 binden byk ordusu ile Eyyubileri karlamaya kt. Seluklu ordusu her yeri kontrol altna alnca, ve buna ilave Eyyubi ordusu iinde melik Kamil aleyhine baz dedikodular knca, Eyyubi ordusu Besni ve Adyaman taraflarna ekildi. 214

Provensli Eleanor ngiltere kraliesi

Provensli Margaret (Marquerite) Fransa Kraliesi

Sonunda iki ordu Harput nlerinde kapt. Yaplan savata Anadolu Seluklular kesin bir zafer elde ettiler. Zaferden sonra Artukoullar tarafndan mdafaa edilen Harput kalesini de ele geirdiler. Bylece Harput Artukoullar emirlii sona erdi. Msr Eyyubi emiri Melik Kamilde Msra geri dnd. Bundan birka ay sonra yetenekli devlet adam ve asker olan suba Kemaleddin Kamyar kumandasnda 50 bin kiilik Anadolu Seluklu ordusu, Eyyubilerin elinde bulunan Gney Dou Anadoludaki Amid hari tm blgeyi, Urfa, Siverek, Harran ve Rakka kentlerini ve kalelerini ele geirerek, buralar Seluklu topraklarna katt. Ancak bundan birka ay sonra Msr ve Suriye Eyyubilerinin ortak ordusu, 4 ay gibi ksa bir srede, Anadolu Seluklularnn alm olduu tm yerleri geri ald. Eyyubiler bu yerlerde ykm ve yama yaptlar. Buralarda oturan insanlar perian ettiler. Anadolu Seluklu Sultan I. Alaeddin Keykubat zamannda Moollarn nnden kaarak Anadoluya gelen Trk Boylarndan biri de Ouzlarn -ok koluna mensup olan Kaylard. Kay boyunun bir blm, Ankarann batsndaki Karacada taraflarna yerletirilmilerdir. Bu yerletirilenlerin bir gurubu daha sonra St ve Domani yresini igal etmilerdir. 1234 ylnda Konya-Aksaray yolunda Sadeddin Kpek tarafndan Sadeddin Han yaptrld. 1234 ylnda in devleti Moollarn eline gemiti. Daha nce de anlatld gibi Songlar sanata ve edebiyata ok nem vermilerdi. lkenin her yerinde iir okullar almt. lkenin i elikileri iir ve yazlara da yansmtr. Tekelci uygulamalara (Jendri) kar kan pek ok air vardr.

215

iirden baka Pi-chi (fra kaytlar) vardr. Bunlar ok eitli konularda, edebiyat, siyaset, arkeoloji vs ksa notlardr. Pi-chiler devrin kltr hayat iin nemli kaynak tekil ederler. in komu devletler ve halklar hakknda da devaml bilgi vermidir. Ayrca yazlm seyahatnameler vardr. iir okullar gibi alm resim veya sanat okullar da vard. Kendisi de ressam olan imparator Hui-tung (1085 1135) ressamlar akademisi kurulmutu. Burada Akademik slup denen slup domutur. Akademik olmayan sluba Gney slubu da denir. Akademik slup, renk etkisi ile teferrutn inceliini ne karr. Buna kar Gney slubu detaydan kaar. Bu nedenle renk yerine ini mrekkebi bile kullanmtr. Gney slubunda bazen bir iki izgi ile manzara izilirken, izleyicinin kendi hayalinde bunu canlandrmas istenir. Bu tarzda Li Lungmien (do.1106) mehurdur. Devrin tipik porseleni seladon ad verilen yeil porselendir. Bu aslnda porselen deil inidir ve yeil zerine sr olarak srlmtr. Song devrinde ayn zamanda saf beyaz porselen de ortaya kmtr. Song dneminin sonuna doru beyaz zerine kobalt mavisi ilemeli porselenler de retilmitir. Bu sonuncu porselenin esas seviyesine varmas Mool dneminde olmutur. 1235 ylnda Divrii Dar--ifas yapld. Ayn yl Fransisken Robert Grosteste ld. O ilk defa fizik deneyleri ile ilgilenmi, mercekler zerinde dnmt. Kaynak olarak da bnul Heysemin Kitabl Menasiri kullanmt. 1235 ylna gelirken, Latin tahtnda deiiklik olmutu. Tahta mparator olarak Jean de Brienne seildi. Bulgar kral van Asenin Latin mparatorluu ile birleme umutlar suya dmt. O da znik Kral oannes Vatatzes ve Epiros Kral Manuel ile ittifak yaparak, Constantinopolisi savaarak almak istedi. 1235 ylnda mttefikler karadan ve denizden Constantinopolisi kuatt. Constantinopolis, Venedik donanmasnn yardm ile kuatmaya kar koymaya alyordu. 1235 k gelince kuatma kaldrld. 1236 yl yaznda kuatma tam yeniden balayacakken Bulgar Kral van Asen, znik devletini kendi iin daha tehlikeli grp, fikir deitirdi. Latinlerle anlama imzalad. Bu anlamadan sonra Bulgar ve Latinler yanlarna Kumanlar da aldlar. Mttefik ordu orluda znik kuvvetlerini kuatmken, Bulgaristan da kan veba nedeniyle van Asen lkesine dnd. Bu sralarda Dou Anadoluda Ak Koyunlu airetleri de belirmeye balamlard. Ebu Bekr-i Tihrani Ak Koyunlu ailesinin tarihini yazmtr. Kitab- Diyarbekiriyye adl eseri tarih olarak gvenilecek bir eserdir. Bu kitaptan Ak Koyunlularn ne zaman Dou Anadoluya tam olarak geldikleri belli deildir. Ak Koyunlu devletinin kurucusu kabul edilen Kara-ylk Osman Beyi, Ebu Bekr-i Tihrani Bayndr Han zerinden 52. gbek de Ouz Hana balamaktadr. Ak Koyunlular XIII. Yzyl balarnda Dou Anadoluda grlmler, Moollar ile atmlar ve zaman iinde Diyarbakr yresine sahip olmulardr. Ak Koyunlular siyasi bir birlik kurmadan nce, Urfa, Mardin ve Bayburt yresinde yazlk ve klak olarak dolamaktaydlar. Bu arada Trabzon Rum mparatorluuna ve Grc topraklarna yama aknlar da dzenliyorlard. Amansz rakipleri kendileri gibi dolaan Kara Koyunlu airetiydi. Ak ve kara Koyunlular arasndaki mcadele ile hem blge harap oluyor ve hem de airetler ar kayplar veriyorlard.

216

Kabbala

Hayat Aac

Almanyaya gelen Yahudi aileler arasnda X. Yzylda Gney talyadan gelen Kalonymos ailesi de vard. Bu aile Yahudi mistik edebiyatn biliyordu ve yannda baz eserler bulunuyordu. Bu aileden Haham yazarlar kt. 1150lerde Haham Samuel Tanr Korkusu adl eserini yazd. Haham Sofu Judah Sofularn Kitabn ve 1230 ylnda len Wormslu Haham Elizar ben Judah risaleler ve mistik metinler yazd. Bu eserlerin hi biri filozofik eserler deildi ve belki de pek ou kark ve hatta birbiri ile elikili alntlard. Ama Kalonymos ailesinin Hahamlar XVII. yzyla kadar srecek bir ekilde Fransa ve Alman Yahudilerini ruhi bir etki altna aldlar. Onlarn hepsini birden kast etmek iin ksaca Hahamlar diyeceiz. Avrupada Yahudi dmanl alm ban gitmiti. Avrupa Yahudileri zerinde Hristiyanlarn srdrd bask Yahudileri yeni bir Tanr kavram iin hazr hale getirmiti. Taht Mistiklerinin hissettii Tanr uzak bir Tanryd, Halbuki koullar kiisel bir Tanry daha gerekli klyordu. Hahamlar zevklerin inkr edilmesine kar ktlar. Zevkleri Tanr vermiti, onlar inkr etmek gnaht. Bu srada Almanyadaki ar dinci Yahudiler, zevklere kar kmaktaydlar. Hatta evde hayvan beslemeyi ve ocuklarla oynamay bile zevk kabul edip, onlara akinay grmeyi engelleyici eylem olarak bakyorlard. Hahamlara gre Tanr bir dosttu. Hatta ona sen diye hitap ediyorlard ki, Taht Mistikleri iin bu dnlemez bir eydi. Tanrya olan bu yaknlk ak gibiydi. Hahamlara gre Yahudiler Tanrya benzemeye almal, etrafn kk grmelerini ve hakaretlerini umursamamalydlar.

217

 Her ey Sendedir ve Sen her eydesin. Her eyi Sen dolduruyorsun ve kuatyorsun. Her ey yaratldnda Sen her eydeydin; her ey yaratlmadan nce, Sen her eydin. Ar dinci Yahudiler, Tanrnn varl duygusunu daha youn hissedebilmek iin davranlar gelitiriyorlard. Bu younlamann ana koulu sessizlikti. Bir Yahudi gzlerini skca kapamal, rahatsz edilmemek iin bana dua aln koymal, midesini ieri ekmeli, dilerini gcrdatmalyd. Dua sadece belli kutsal szleri tekrarlayarak yaplmayacakt. Her szcn harfleri saylacak, onlarn say deerleri hesaplanacak ve dilin szlk anlamnn tesine gemeye allacakt. Akenazi ar dincilii byle geliiyordu. Bu srada Douda, Batda olduu gibi Yahudi aleyhtar bir durum yoktu. Ancak, Mslmanlk gelitike, Dou Yahudileri de ona karlk yeni bir Yahudilik tr gelitiriyorlard. Bir taraftan filozoflar kutsal kitabn Tanrsn felsefi olarak aklamaya alyorlard, dier taraftan mistikler Yahudi Tanrsna mistik ve simgesel bir yorum kazandrmaya urayorlard. Mistikler, bilginin ustadan renciye aktarld gizli bir disiplin iindeydiler. Buna Kabbala veya devralnm gelenek adn verdiler. Yahudi felozoflarn Tanrs, Yahudi hayalini yeteri kadar biimlendiremiyordu. Kabbala Tanrs ise Yahudileri cezp etti ve onlarn Tanr hayalini ekillendirdi. Mistizm burada da stnln gstermiti. Mistik yntem akln gidemedii derinliklere giderek, insanlarn korkularna eriebiliyordu. Kabbala mistizmi, Taht Mistizminden iyice ayrlmt. Taht Mistizmi Tanrnn bykln dardan izlerken, Kabbala Mistizmi nsan bilinci yolu ile Tanrnn kendine ait olan yaamna szmaya alyorlard. Hatrlanaca gibi Gnostikler ve Yeni Platoncular, Tanrnn z ile kendini gsteren Tanr arasnda bir ayrm yapmlard. Tanr kendini bir yaradlta gstermiti. Bir de vahiy yoluyla seilmilere gsteriyordu. Tanrnn kendisi z olarak kiilik sahibi deildi, bilinemez ve kavranlamazd. Sufiler bu ayrm benimsemilerdi. Kabbalaclar da benimsediler. Bu ortalkta varl grlmeyen, sakl Tanrya En Sof (Sonu olmayan) adn verdiler. Yahovann tersine En Sof bir kiilik deildi, ismine de eski ve kutsal metinlerde rastlanmyordu. Bu nedenle En Sofdan O diye sz etmek daha doruydu. Kabbalaclar, bu dnceyi gelitirerek, Talmut gibi Kutsal Kitaplardan koparak kendi mitolojilerini gelitiriyorlard. Yahudilerce Gnostikler Tanrnn z ile bilinenini birbirinden ayrarak, sanki iki Tanr varm gibi yaparak, sapknla dmlerdi. Kabbalaclar bu sapknla dmemek iin kutsal yazlar okumann simgesel bir yntemini gelitirdiler. Bylece En Sof kendini Kabbalaclara numaralandrma (Sefirot) ile aklyordu. On tane olan bu numaralar En Sofun derinliklerinden geliyordu. Her Sefirot En Sofun ortaya knn bir aamasn temsil ediyordu. Her Sefirot, En Sofun tm gizemini ierse de simgesel bir kendi ad vard. Bylece Mukaddes Kitaptaki her szck bu on Sefirottan birine atf yapyordu. Her satr ise En Sofun kendi i yaamnn karl olan bir eyini tanmlyordu. Defalarca grdmz gibi, sz, Tanrnn yaratma biimiydi. Kabbalaclar ayn ekilde Sefirotlar Tanrnn kendine verdii adlar ve yaratma biimi olarak grdler. Sefirotlar hep birlikte En Sofun insanlar tarafndan bilinmeyen yce adn oluturuyorlard, ama tek tek ulalmaz yalnzlk ile geici dnya arasndaki iniin aamalarydlar. Bu aamalar yle sralanrlar: Yce Ta ( Kether Elyon), Bilgelik (Hokhma), Ahlak (Binah), Ak ve Merhamet ( Hesed), Kudret (Din), Sevgi (Rahamin) (Bazen gzellik demek olan Tifereth denir), Sonsuzluk (Netsah), Ululuk (Hod), Temel (Yesod), Krallk (Malkut) buna ekina da denir.

218

Sefirot ba aa uzayan bir aa olarak tasvir edilir. Aacn kkleri En Sofun kavranlmaz derinliklerine uzanmtr. En tepe de ise ekina bulunur. En Sof aacn dallarnda dolaan zdr. Aaca yaam verir. Onlar gizemli bir ekilde birletirir. En Sof ile adlar arasnda bir ayrm vardr ama onlar birbiri iindedirler. Kabbalac deyile kmr ve ate gibi tektiler . Sefirot, En Sofun belirsiz ve iine girilemezliini temsil eden belirliliktir. Karanl temsil eden aydnlktr. Sefirot, gkle yer arasndaki merdiven basamaklar deildiler. Tanr her yer ve eyde bulunduundan Sefirotlar da her eyde bulunurlar. Mistik kendi iinde derinlere indike bilincinde Tanrya yaklar. Bu transformasyonun aamalar da Sefirot ile temsil edilir. Baz Kabbalaclar, Sefirotu Tanr tarafndan tasarlanan ilk insann kolu, baca gibi ele alrlar. Onlara gre Tanr insan kendi suretinde yarattn sylerken, bunu kastetmitir. Kabbalaclar felsefeye kar dmanca bir tavr iinde deillerdir. Ancak Tanrya varmak iin kendi yollarn ok daha doru kabul ederler.

1899'dan nce Simon bar'n mezar

219

11. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi . Altan Ebru, kinci Hal Seferi, TTK . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Avcolu Doan, Trklerin Tarihi, Tekin yaynevi . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Barthold V.V., Orta-Asya Trk tarihi hakknda dersler, Trk Tarih Kurumu . Baykara Tuncer Prof. Dr., I. Gyaseddin Keyhsrev, TTK . Berktay. Halil, mit Hassan, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 1, Osmanl Devletine Kadar Trkler, Cem yaynlar, 1995 . Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963 . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Browning, Robert. The Byzantine Empire. The Catholic University of America Press 1992 . Bury, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923 . Cahen Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, e yaynlar, 1984 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogito, Bizans, Yap Kredi yaynlar 1999 . Cornell T., Matthews J., Roma Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak

220

. in dnyas, iletiim yaynlar . De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 . Demirkent In Prof. Dr., Sultan I. Kl Arslan, TTK . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Nasl Mslman olduk, Cumhuriyet . Ersan Mehmet, Seluklular zamannda Anadoluda Ermeniler, TTK 2007 . Esposito, John. Oxford History of Islam. Oxford University Press 2000 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Farale, Dominique. De Gengis Khan Qoubila Khan : la grande chevauche mongole. Campagnes & stratgies. Paris: Economica. 2002 . Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . nalck Halil, Devlet-i Aliyye cilt 1, Trkiye Bankas 2009

221

. slam dnyas, iletiim yaynlar . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Juvayn, Al al-Dn At Malik, 12261283. Genghis Khan: The History of the WorldConqueror tr. John Andrew Boyle. Seattle: University of Washington Press. 1997 . Kaya Selim, I. Gyaseddin Keyhsrev ve II. Sleymanah dnemi Seluklu tarihi ( 1192 1211 ), TTK . Kazhdan, Alexander, Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. 1991 . Kymen Mehmet Altay Prof. Dr Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, kinci mparatorluk Devri, Cilt V, TTK . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Petit P., Histoire Generale de LEmpire Romaine, Paris 1974 . Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954 . Portekiz Masonluk tapnak krallar, http://www.masonluk.net/tapinakcilar_masonlar_12.html,

. Rashid al-Din Tabib. A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din's Illustrated History of the World Jami' al-Tawarikh. The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, Vol. XXVII. Sheila S. Blair (ed.). Oxford: Oxford University Press. 1995 . Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy tr. & ed. Thomas Nivison Haining. Oxford, UK 1992; Cambridge, Mass., USA: B. Blackwell. 1991 . Riley-Smith, Jonathan. The Oxford History of the Crusades. New York: Oxford University Press, 1999 . Roma dnyas, iletiim yaynlar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984

222

. Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya,Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevim Ali Prof. Dr., Anadolunun Fethi, Seluklular dnemi, TTK 2000 . Sevim Ali Prof. Dr., Kutalmolu Sleymanah, TTKB . Sevim Ali Prof. Dr ve Prof Dr. Erdoan Meril, Seluklu devletleri tarihi,. TTK . Sevim Ali Prof. Dr., nl Seluklu komutanlar, Afin, Atsz, Artuk ve Aksungur, TTK . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 2001 . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

223