T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN

GLENDRLMES PROJES)

BAHECLK

BTK ORGANLARI

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER NDEKLER
NDEKLER .........................................................................................................i AIKLAMALAR ....................................................................................................ii GR.......................................................................................................................1 RENME FAALYET 1...................................................................................... 3 1. BTK ORGANLARI ...........................................................................................3 1.1. Kk................................................................................................................ 3 1.1.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi................................................................3 1.1.2. Kkn Anatomik Yaps.......................................................................... 3 1.2. Gvde ............................................................................................................ 5 1.2.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi................................................................5 1.2.2. Gvde Metamorfozlar ............................................................................ 7 1.2.3. Gvde Anatomisi .................................................................................... 8 1.3. Yaprak........................................................................................................... 9 1.3.1.Kkeni ve D ekli ................................................................................. 9 1.3.2. Yaprak Ayas (Lamina) ........................................................................... 9 1.3.3. Damarlanma.......................................................................................... 10 1.3.4. Yaprak Sap (Petiyol) ............................................................................ 11 1.3.5. Yaprak Kn (Bazis) .............................................................................. 11 1.3.6. Yapran Anatomik Yaps.................................................................... 11 1.3.7. Yaprak Metamorfozlar ......................................................................... 12 UYGULAMA FAALYET................................................................................ 13 LME VE DEERLENDRME...................................................................... 14 RENME FAALYET-2.................................................................................... 16 2. GENERATF BTK ORGANLARI................................................................... 16 2.1. iek ........................................................................................................... 16 2.1.1. iein Genel Yaps ve Morfolojisi ..................................................... 16 2.1.2. iein Ksmlar .................................................................................. 17 2.1.3. ieklerde Eeylilik .............................................................................. 19 2.1.4. Dllenme .............................................................................................. 19 2.1.5. iek Durumlar (infloresans) ............................................................... 20 2.2. Meyve.......................................................................................................... 20 2.2.1. Meyvelerin Oluumu............................................................................. 20 2.2.2. Meyvelerin Snflandrlmas................................................................. 21 2.3. Tohum ......................................................................................................... 22 2.3.1. Tohumun Yaps.................................................................................... 22 2.3.2. Tohumun Yaylmas.............................................................................. 23 LME VE DEERLENDRME...................................................................... 25 NERLEN KAYNAKLAR .................................................................................. 31 KAYNAKA......................................................................................................... 32

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL / MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLLK 621EEH008 Bahecilik Ortak Alan Bitki Organlar Bitkilerin organlar, bymeleri, gelimeleri ve remeleri konularnn anlatld renme materyalidir. 40/ 32 n koul yoktur. Vegetatif ve generatif organlar incelemek. Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda bitkinin organlarn tanyabileceksiniz. Amalar 1. Bitkinin vegetatif organlarn doru olarak tanyabileceksiniz. 2. Bitkinin generatif organlarn doru olarak tanyabileceksiniz. Ortam: Tepegz, yaz tahtas, internet ortam, snf, sera. Donanm: Televizyon, VCD, DVD, tepegz, projeksiyon, bilgisayar Modln iinde yer alan her renci faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. Modln sonunda ise kazandnz bilgi, beceri, tavrlar lmek amacyla retmen tarafndan hazrlanacak lme aralar ile deerlendirileceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR

Sevgili renci, Yllardan beri evrenizdeki bitkilerle i iesiniz. Bitkiler gzel grntleriyle ruhumuzu okarken, besin olarak da salkl yaamamz salamaktadrlar. Bitkileri bazen ila olarak kullanrz. Bazen de zerlerine basar geeriz. Ama ne olursa olsun bitkilerin bizim iin ne kadar nemli olduunu biliriz. Biliyorsunuz, dnyamzdaki canllar iki aleme ayrarak inceleriz. Bunlar hayvanlar alemi ve bitkiler alemidir. Binlerce bitkinin yer ald bitkiler alemi Botanik dersinin konusudur. Bitkinin organlarn, bu organlarn yap ve grevlerini bu modlle reneceksiniz. Bizim iin deerli olan bitkilerin yapsn renmek bize haz verecek. Cammzn nne koyduumuz bir iein, yapraklarn gnee dndrn, iek an, tomurcuklanmasn zevkle izleyeceiz. Su vermediimizde neden boynunu bktn, yapraklarn yere drdn reneceiz. Ne zaman iek aacan, ne zaman tohum vereceini sabrszlkla bekleyeceiz. Sizler bitkilerle uramay meslek olarak setiniz. Ne kadar anslsnz. Size ihanet etmeyen, masum, sadakatli canllarla birlikte olacaksnz. Onlar iyi tanyn. Hem onlarla uramann zevkini yaayn, hem de ekonomik getirisini renin. Sizler bu modl rendiinizde bitkilerin yaplarn da renmi olacaksnz. Hepinize baarlar dilerim.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET 1

AMA
Bitki vegetatif organlarn doru olarak tanyabileceksiniz.

ARATIRMA
Bir saks bitkisinin organlarn inceleyerek, ematize ediniz. Bir aacn organlarn gstererek ematize ediniz. im bitkisinin organlarn inceleyerek arkadalarnzla tartnz.

1. BTK ORGANLARI
eitli bitkisel dokular bir araya gelerek bitkisel organlar oluturur. Her organn kendi grevlerine uygun zel yaplar vardr. Organlar inceleyen bilim dalna Organografi ad verilir. Bitki organlar, kk, gvde, yaprak, iektir.

1.1. Kk
1.1.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi
Kk, yksek yapl bitkilerin zgn organlarndan biridir. Grevi, topraktan su ve suda znm mineral tuzlarnn alnmasna yardm etmek, ayn zamanda karada yaayan bitkileri topraa balamaktr. Kk, toprak iinde bulunan bir organ olmakla beraber, baz bitki kkleri hava veya su ierisinde de geliebilirler. Havada gelien kklere hava kkleri, suda gelien kklere su kkleri denir. D grn bakmndan kkn gvdeden fark, yaprak tayan nod (boum) ve internodyumlara (boumaras) sahip olmamasdr. Kloroplast tamadklar iin yeil renkli deildirler.

1.1.2. Kkn Anatomik Yaps

Gen bir kkte drt blm vardr. En uta sarms veya kahverengi koni biiminde kaliptra bulunur. Kaliptra, yumuak ve nazik olan byme noktasnn blnr dokusunu, topran sert ksmlarna kar koruyan yapdr.

ekil 1.1: Kk ucunun boyuna kesiti

Byme noktasndaki meristem hcreleri, devaml blnme suretiyle hzla bymeyi salar. Oluan hcreler nce bir uzama devresi geirirler ve i ie tabaka olutururlar. Dta dermotojen, daha altta periblem, en ite plerom bulunur. Kk tyleri, kkn topraktan mineral madde emme grevini tam yapabilmesi iin, toprakla temas edici yzeyi artran kk epidermisinin kntlarndan oluan yapdr. Emici tylerin mr ok ksadr. Yal ksmlarda emici tyler ve epiderma paralanr. Bu durumda yerine eperleri mantarlam tabaka oluur. Bu koruyucu tabakaya ekzodermis denir.

ekil 1.2: Kkn enine kesiti

1.1.3. Kk eitleri
Kkler gruba ayrlr. Primer kk veya ana kk, sekonder kk veya yan kk, adventif kk veya ek kkler. Tohum imlenince radikula yer ekiminin etkisiyle topran derinliklerine doru bymeye balar. Radikuladan meydana gelen ilk kk primer kk veya ana kktr. Primer kkten belli bir a(45 dereceden fazla) yapacak ekilde kan kklere sekonder kk denir. Baz durumlarda primer kk bitkinin toprak st organlar kadar uzun mrl deildir. Byle bitkilerde primer kkn yerine mrleri bitkinin mr kadar uzun olmayan adventif kkler primer kkn yerini alr. Kkler ayrca kazk, saak, etli, ipliksi olarak da snflandrlr.

1.1.4. Kk Metamorfozlar
Kkler esas grevlerinden baka grevler yapmak zere metamorfoza urarlar. Yumru veya depo kk: Besin maddelerini depo etmek zere ikinlemi kklere yumru kk denir. Turp, pancar, havu yumrulam kklerdir. Yumru kkler genellikle iki yllk bitkilerde bulunur. Birinci ylda depoladklar besinler ile ikinci ylda yeni gvdenin gelimesine ve iek amasna neden olurlar. Ayrca bu bitkiler insanlar iinde iyi bir besin kaynadr. Assimilasyon kkleri: Bu kkler klorofil tadklar iin fotosentez yaparlar. Eme veya smrme kkleri: Parazit bitkilerde kkler deierek konak bitkiden z sular emecek emeler halini alrlar. rnein kse otunda olduu gibi. Hava kkleri: Hava iinde gelien kklere hava kkleri denir. Grevleri eitlidir. Duvara ya da baka bir bitkiye tutunma, baz bitkilerde destekleme, baz bitkilerde de oksijen almaya yardmc olurlar. retken kk: Baz bitkilerde kkler gvde verici tomurcuklar oluturur. Bu tomurcuklardan sren yavru bitkinin ana bitkiden ayrlmasyla eeysiz reme yaplr. Diken kkler: Savunma grevini grmek iin diken halini alm kklere denir. Palmiyelerde grlr. Su kkleri: Su bitkilerinin su ierisinde gelien kklerine denir. Kkn genel zelliklerine sahip olmakla beraber genellikle kk tyleri bulunmaz. Kortekslerinde geni hcreler aras boluklar vardr. Boluklar arasnda bulunan hava bitkinin su ierisinde yzmesini salar. Baz su kklerinin ii hava doludur. Buradaki hava bitkiye oksijen salar. ekme kkleri: Baz bitkilerde kkler ksalarak bitkinin gvdesini toprak altna ekerler.

1.2. Gvde
1.2.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi
Gvde bitkilerde toprak stnde bulunur. zmleme organ olan yapraklarla, yan dallar ve bitkinin reme organn tar. Gvdeler her ne kadar toprak stnde gelise de baz bitkilerde hem toprak alt, hem de toprak st gvde bulunur. Baz bitkilerin gvdesi su iinde geliir.

Bitkiler aleminde en basit gvde kara yosunlarnda grlr. letim demetlerine sahip tipik gvde yaps ise erelti otlarnda grlr. En gelimi gvde iekli bitkilerdedir. Gvde genellikle utan byr. Bymeyi salayan tepedeki byme noktasdr. Yapraklar ve yan dallar daima nodyumlardan oluur. Gvdeler bitkilerin tek yllk veya ok yllk olmasna gre farkl yapltadrlar. Bu nedenle otsu ve odunsu gvdeler olarak ayrt edilirler. Gvdeyi kkten ayran zellikler unlardr: Gvde yalnz utan bymez. Dallanma gsterir. Gvde pek belirgin olmayan pullar halinde yapraklar tar. Gvdenin yan organlar olan yapraklar ve koltuk alt tomurcuklar daima ekzogen olarak meydana gelmitir. Gvdenin iletim demetleri hibir zaman nsal dalma gstermezler. Dank veya dairesel dizilmi biimdedir. Gvdenin d yzeyinde lentiseller bulunur. Gvde kkn aksine negatif jeotropizma gsterir.

ekil 1.3: Bitki gvdesinin boyuna kesiti

1.2.1.1. Tomurcuk ekilleri

Byme noktalarnn st kn hcrelerin zarar grmesini nlemek iin st ste gelen skm yapraklarla rtlr. Buna tomurcuk denir. Ana eksenin ucundaki tomurcua terminal tomurcuk veya tepe tomurcuu denir. Eksen zerindeki yan dallarn kkenini tekil eden tomurcua da lateral tomurcuk ya da yan tomurcuk denir. Her lateral tomurcuk bir yaprak koltuunda bulunur. Bu tomurcua koltuk alt tomurcuu denir. Yapraklarn koltuundaki lateral tomurcuklarn bulunduu blgeye nod (boum)denir. ki nod arasna internod veya boum aras denir. Gvdeden kan dallarn, bazen ksa bir aradan sonra bymesi durur. Bunlara ksa srgn denir.Baz srgnler ise bymeye devam eder.Bunlara da uzun srgn denir.Gvde zerindeki tomurcuklarn hepsi faaliyete gemez.Bir ksm faal iken bir ksm pasif kalr.Faal olan tomurcuklara aktif tomurcuk, pasif olan tomurcuklara uyur tomurcuk denir.Bu tomurcuklar herhangi bir yaralanmada veya budama olduunda uyanarak yeni srgnler oluturur.Bu tomurcuklarn gelimesi sonucu benzer yaplar meydana gelmez.Bazlarndan iek, bazlarndan dal meydana gelir.

1.2.1.2. Dallanma ekilleri

Tad yapraklar en fazla oranda gneten yararlanmaya sunabilmek ve organik madde yapmnda tam verim salayabilmek iin gvde dallanr. Bu sayede hava ile temas eden geni bir hacim ve yzey kazanr. Tamamen ana gvde zelliinde olan bu dallar genellikle dikey ykselen, ana gvdeden farkl olarak yanal uzanrlar. Dallanma iki ekildedir: atals dallanma: Basit yapl bitkilerde grlr. Lateral dallanma: Ana eksenden yanal olarak birok yan tomurcuklarn ve sonuta yan dallarn olumasyla meydana gelir. ki grupta incelenir: Monopodial dallanma: Ana gvde devaml olarak terminal tomurcuun faaliyeti ile geliir ve yan dallara gre daha stndr. Bu ekilde dallanma ile genellikle koni eklinde sivri aalar meydana gelir. Simpodial dallanma: Yan kollar meydana geldikten sonra eksen bymesi durur.

1.2.2. Gvde Metamorfozlar

Bitki, yetitii evrenin etkisi altnda normal gvdelerden farkl olarak grdkleri i ve yaplar bakmndan baz deiiklikler gsterir. Gvde ve dallarn bu tr deiikliklerine gvde metamorfozlar denir. Gvde metemorfoz eitleri: Toprak alt gvdeler: Bu tip gvdeler depo grevini stlenmitir. ounlukla ikinlemi olup yapraklar iyi gelimitir. Depo gvdelerdir. Yapraks gvdeler: zerindeki yapraklar krelmi olduundan yapraklarn grevini yapmak zere yasslam gvdelerdir.

Sukkulent gvdeler: Kurak blgelerde veya tuzlu ortamlarda yaayan bitkilerin gvdeleri etlenerek su depolayacak ekilde metemorfoza urar. Slk gvde: Birok bitkilerde ksa srgn deerinde olan yan dallar yapraksz ince ve esnek bir yap gsterirler. Tutunma ile sarlmaya hizmet ederler. Diken gvde: Ksa ve uzun srgnlerin diken eklini almasdr. Grevleri bitkiyi korumaktr

1.2.3. Gvde Anatomisi

Gen bir bitki gvdesinden enine kesit alp mikroskopta incelersek bitkinin dikotil ve monokotil oluuna gre dokularn dal durumu, iletim demetlerinin dzeni, devamll ve yapl bakmndan byk farklar gze arpar. Dikotil bir gvdenin enine kesitinde dokularn belirli bir tabakalama gsterdikleri grlr ve ksm kolayca ayrt edilir. Koruyucu doku (Epiderma): Alttaki dokular koruyan tabakadr. Gvdenin eksenine paralel uzanan tek bir hcre tabakasndan meydana gelir. Yzeyi ktkula tabakas ile kapldr. Ktikula tabakas ok incedir. Burada az sayda emici ty ve stomalara da rastlanr. Korteks (Endoderma): Bu ksmda kkteki endodermise karlk olan niasta tabakas vardr. Niasta tabakasndan sonra merkezi silindir gelir ki bu ksmda dikotil bitkiler iin tipik bir veya iki daire halinde sralanm iletim demetleri gelir. Gvdenin merkezinde kkn aksine genellikle parankimatik z dokusu vardr. Merkezi silindir: Endodermann i ksmndaki dokular merkezi silindiri meydana getirir. Merkezi silindir dnda bulunan perisikl bir veya birka sra parankima ve sklerankima hcrelerinden meydana gelir. Selloz eperlidirler. Yapraklar ile kk sistemi arasnda madde iletimini salayan iletim demetlerini oluturur. letim demetlerinin says ilkel ereltilerde tektir. Yksek yapl bitkilerde birden fazladr. letim demetlerinin dizilii bitkilere gre deiir. Monokotillerde demetler kolleteral kapal tiptedir. Demetler epidermann altndan balar ve evreye doru sk ve kk, merkeze doru seyrek ve byk olmak zere dalr.

Dikotil, iki eneklilerde ise kolleteral ak demetler bulunur. Parankima dokusu iinde floem da, ksilem ie gelecek ekilde evreye paralel bir ekilde sralanr.

ekil 1.4: Gvdenin enine kesiti

Gvdede sekonder byme, tek enekli bitkilerde genel olarak ilk gvde yapsn koruduklar halde ift enekli bitkiler ve amlarda ikincil kalnlama grlr. ift eneklilerde ikincil kalnlama gvde iinde ve iletim demetleri arasnda bulunan kambiyum tabakasnn blnme faaliyetleri ile mmkn olur. Balangta yalnzca iletim demetlerinin floem ve ksilemleri arasnda grlen kambiyum dokusu daha sonra demetler arasndaki parankimatik blgede de meydana gelir.

1.3. Yaprak
1.3.1.Kkeni ve D ekli
Gelimi bir gvdeye sahip her bitki gvdesi zerinde az veya ok gelimi yapraklar bulunur. Morfolojik olarak yaprak snrl byme gstermelerinden dolay ksa srgn olarak kabul edilir. Yaprak bitki hayat iin ok nemli olan iki nemli olay gerekletirir: Fotosentez, Transpirasyon (terleme) olaylarnn cereyan ettii balca organdr. Bu nedenle geni yzeye sahiptir.

1.3.2. Yaprak Ayas (Lamina)

Yapran grev yapan geni yzeyini meydana getiren yasslam ince yeil ksmdr. Yaprak ayas btn ya da paral oluuna gre ikiye ayrlr: Basit yaprak:Yaprak ayas btndr. Bileik yaprak:Yaprak ayas paralardan oluur.

Yaprak ayasnn ekline gre yaprak; eritsi, inemsi, yumurtams, yreksi, oksu ve dikdrtgensi ekilde olabilir. Yaprak ayasnn kenarna gre; dz, dili, testere dili, loblu, oymal olarak snflandrlr.

ekil 1.5: Yaprak eitleri (basit, bileik)

1.3.3. Damarlanma
Gvdeden yaprak sap yoluyla laminaya geen iletim demetleri yaprak ayasnda dalarak yaprak damarlarn meydana getirir. Genellikle yaprak ortasndan bir orta damar geer ve zerenden yan damarlar kar. Yan damarlarda tekrar ince damarlara ayrlr. Damarlanma durumlarna gre yaprak drt eittir: Basit damarlanma: Yaprak ayas daralm ine veya pul eklini alm yapraklarda grlr. Aya ortasnda tek damar vardr. rnein am.

ekil 1.6: Yaprak eitleri

10

atals damarlanma: Orta damar yoktur. Geni damarlar ikier ikier eit byklkte damarlara blnerek derece derece daha ince damarlara ayrlr. Paralel damarlanma: Orta damar egemen durumdadr. Yan damarlar buna paralel olarak yapran yan tabanndan u ksmna ya da orta damardan yapran u ksmna uzanrlar. As damarlanma: Bir veya birka kaln ana damar vardr. Bu damarlardan kan daha ince damarlar bir a meydana getirecek ekilde yaprak ayasnda dalr.

1.3.4. Yaprak Sap (Petiyol)

Yaprak sap yaprak ayasn tar ve onu uzunluuna gre belli bir a ile gvdeden uzaklatrr. Gerek kalnl gerekse salaml tad ayann arl ile orantldr. Yaprak sap genel olarak alt yzeyi yuvarlaka st yzeyi oluumsudur. Nadiren silindir gibi olan da vardr. Bunu kar ounlukla ayann yzeyine paralel ya da yanal olarak yasslar ve ayann grevini zerine alr. Baz yapraklarda yaprak sap bulunmaz. Yaprak dorudan gvdeye balanr.

1.3.5. Yaprak Kn (Bazis)

Yaprak sapnn gvdeye birletii yere denir. Bazen yaprak kn bir yastk gibi ier. Buna yastkk denir. Bazen de gvdeyi tamamen kuatarak yan tomurcuklar da korur. Yaprak knnn fazla gelitii bitkilerde knn ayaya baland noktasnn stne kadar uzanan bir knt bulunur. Bu kntya ligula denir. Dikotil bitkilerin bir ksmnda yaprak tabannn iki yannda serbest veya sapa bitiik olarak bazen kk, bazen ask yaprak byklnde yaprak eklinde yaplar meydana gelir; bunlara kulakk (stipul) denir. Kulakklar bazen diken eklinde olabilir.

1.3.6. Yapran Anatomik Yaps

Yapraktan enine kesit alndnda alt ve st yzeyin bir sral epidermis dokusu ile kapl olduu grlr. st ksma st epidermis, alt ksma alt epidermis ad verilir. Epidermis tabakasnn d eperinde ktikula tabakas bulunur. Ktikula tabakasnn altndaki epidermis hcrelerinin kural olarak d eperi kaln, yan ve i eperleri daha incedir. st epidermis tabakasnn altnda stunlar eklinde ounlukla bir sra palizat parankimas hcrelerinin oluturduu tabaka bulunur. Palizat parankimas bol kloroplastldr. Palizat parankimas altnda daha az kloroplast tayan, dzgn olmayan ekilde dizilmi, ok geni hcreler aras boluk bulunan snger parankimas yer alr. Palizat dokusu ve snger dokusu yapran iini tamamen doldurduundan fotosentez olaynda en ok i gren organdr.

11

1.3.7. Yaprak Metamorfozlar

Bilindii gibi yapran asl grevi fotosentez yapmak ve transpirasyon yapmaktr. Bu grevlerin dnda yapraklar bazen baka grevlerde yapmak zere deiikliklere urayabilirler. Bu yapraklara metamorfoza uram yapraklar denir. Besleyici yapraklar( Soan yapraklar):Bu yapraklar etlenerek soan gvdeleri meydana getirirler. Soanlar ksa, geni, renksiz, yumuak ve ok kaln yapraklardan meydana gelmilerdir. Diken yapraklar: ou hallerde yapraklarn orta ve yan damarlarnn ular diken haline geer. Slk yapraklar: zellikle trmanc bitkilerde yapran tamam veya bir ksm, dokunmaya kar hassas ve sarlc slk denilen yapya dnr. Su depo eden yapraklar: Birok kurak blgelerde yetien bitkilerde yapraklarn, su depo edecek tarzda deiiklie urad grlmektedir. Kapan yapraklar: Byle yapraklar bcek kapmaya zg karakterler kazanmtr.

12

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Bir saks bitkisi alnz. Toprak st blmlerini inceleyiniz. Gvde eidini belirtiniz. Yapraklarn ayasn inceleyiniz. Yapraklarn damarlarn inceleyiniz Yapraklarn kenarlarn inceleyiniz. Ayn incelemeyi farkl bitkiler iinde yapnz. Yapraklarna gre bitkileri ayrt edebilir misiniz?

neriler
Toprak st blmleri gsteriniz. Yapraklar snflandrnz. Bitkilere zarar vermemeye zen gsteriniz.

13

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen deerlendirme sorularn cevaplandrarak faaliyete ilikin bilgilerinizi lnz.

LME SORULARI
Aadaki cmleler doru ise kutuculara D yanlsa Y harfi koyunuz. Deerlendirme lei Slk yapraklar trmanmay salar. Havu bitkisinin yenen ksm bitkinin gvdesidir. Yapraklar ayalarna gre basit ve birleik olmak zere ikiye ayrlr. am bitkisinin yapraklar basit damarlanmaya rnek gsterilebilir. Kkn grevi su ve suda znm mineralleri almaktr.

Doru

Yanl

1 2 3 4 5

Aadaki cmlelerin arasndaki boluklar doru kelimelerle doldurunuz. 6. 7. 8. 9. 10. Bcek yiyen bitkilerin yapraklar .. yapraklara rnektir. Bitkinin toprak st organlarn . tar. Yapraklarn grevi . ve yapmaktr. Kurak blge bitkilerinde yapraktaki tabakas kalndr. Kurak ve tuzlu topraklarda yaayan bitkilerin gvdeleri etlenerek su depolayacak ekilde deiiklie uramtr.Bu gvdelere . gvdeler denir.

DEERLENDRME Cevaplarnz kontrol ediniz. Hatal yantlarnz iin konuyu tekrar ediniz. Tamamen doru ise deerlendirme leine geiniz.

14

PERFORMANS DEERLENDRME

PERFORMANS DEERLENDRME

Uygulama faaliyetinde kazandnz bilgi ve beceriler dorultusunda gl bitkisini inceleyiniz. Yapm olduunuz almay aadaki kriterlere gre deerlendiriniz.

DEERLENDRME LE
Deerlendirme Kriterleri Gl bitkisi aldn m? Toprak st organlar ayrt edebildiniz mi? Gl hangi eit gvdeye sahip? Yaprak ayas basit mi? Yapraklar paralel damarl m? Yaprak kenarlarn incelediniz mi? Ayn incelemeyi farkl bitkiler iinde yaptnz m? Yapraklar kenarlarna gre snflandrdnz m? Bir bitkinin organlarn ayrt edebilir mi siniz? Yapraklar arasndaki fark rendiniz. Tebrik ederiz Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saysn belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Hatal yantlar iin bilgi konularn tekrar ediniz. Tm yantlar doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

15

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Bitkinin generatif organlarn doru olarak tanyabileceksiniz.

ARATIRMA
Bitkilerde reme nasl gerekleir? Snf ortamnda tartnz. Bitki de reme organlar nelerdir? Rapor halinde hazrlaynz. ieklerin kokular ve renkleri onlara ne yarar salar? Gzlemleyerek arkadalarnzla tartnz.

2. GENERATF BTK ORGANLARI

2.1. iek
Bitkilerde oalmann temeli iek ve bundan oluacak tohumdur. Bitki bireylerinin zellikleri sonraki bireylere tohumla geer. Tohum olumas dllenme ile mmkndr. Bitkilerde dllenme ieklerde olur. ieklerin yaps dllenme ve dllenmenin sonucunda tohum denilen yaplarda bitkinin minyatr rneini oluturarak neslini devam ettirmektir.

2.1.1. iein Genel Yaps ve Morfolojisi

Deiik byklkte, farkl renkte, ekilde pek ok iek vardr. Baz iekler ok kk mikroskobik yapda olmasna karn 1 m. apnda olan iekler de vardr. iekler iek sap ile gvdeye balanr. Normal bir iekte deiime uram drt eit yaprak bulunur.

ekil 2.1: Tam iein boyuna kesiti

16

2.1.2. iein Ksmlar

2.1.2.1. anak Yapraklar (Kaliks) Dta yeil renkli normal yapraa benzeyen yapraklardan olumu yapya anak yaprak denir. anak yapraklar kloroplast organeli tadklar iin fotosentez yaparak iein beslenmesini salar. Ancak anak yapraklarn asl grevi koruyuculuktur. iein dier ksmlarn dalmaktan ve d etkenlerden korur.

2.1.2.2. Ta Yapraklar (Korolla)

anak yapraklarn i ksmnda bulunan genellikle parlak renkli yapraklara ta yapraklar denir. Ta yapraklar bcekleri cezbederek zerine eker. Bylece bceklerle tozlama salanr.

2.1.2.3. Erkek Organ

Erkek organlar dii organn etrafnda tek sral ya da ift sral olarak dizilmitir. Erkek organn grevi remeyi salamaktr. Erkek reme organ iki blmden oluur. Sapk: Genellikle silindir veya yass bir iplik eklindedir. Ksa, uzun veya tamamen yok olabilir. plak ya da parlak renkli tyl olabilirler. Grevi, erkek organn ban tamaktr. Bak: Erkek organn ikin ksmdr. Her bak iki blmden oluur. Bu blmlere teka denir. Her tekada iki polen kesesi bulunur. Polen keseleri polen ekirdeklerini oluturur.

ekil 2.2: Erkek organda polenlerin oluumu

17

Polen kesesinde polen oluumu ise; polen keselerinde polen ana hcreleri mayoz blnme ile drt polen hcresi meydana getirir. Bir polen hcresine mikrospor denir. Mikrosporlarn ekirdekleri mitoz blnerek iki ekirdekli yap oluur. Bu yaplarn etrafnda kaln, renkli, dz veya przl, bazlarnda da yapkan eper oluur. Bu ikier ekirdekli yaplara iek tozu (polen) denir.

2.1.2.4. Dii Organ

iein ortasnda dii organ yer alr. Dii organ blmden oluur: Diicik tepesi: Dii organn en st ksmdr. Genileyerek yzeyi bymtr. Baz tepecik girintili ve kntl bir yap kazanmtr. Baz tepecik ise sv salglama zellii kazanmtr. Bu deiiklikler polen tozunun tepecikte tutunmasn salar. Diicik borusu: Ovaryum ile diicik tepesi arasnda bulunur. Polen tozunun imlenmesi ile polen tpnn ovaryuma ulamasn salar. Ovaryum(Yumurtalk):Dii organn en nemli ksmdr. En altta bulunur. ikin bir yapya sahiptir. inde tohum tasla bulunur.

ekil 2.3: Dii organda yumurta hcresinin oluumu

Dii organda yumurta hcresinin oluumu ise; yumurtalktaki tohum taslanda diploid makrospor ana hcresi bulunur. Makrospor ana hcresi mayoz blnme geirerek drt tane monoploid makrospor oluturur. Bunlardan tanesi eriyerek kaybolur. Bir tanesi megaspor denilen hcreyi oluturur. Megaspor ard arda kez mitoz blnme geirerek sekiz ekirdekli bir yap oluturur. Bu yapya embriyo kesesi denir. Embriyo kesesi iindeki ekirdeklerden tanesi st kutuba yerleir. Bunlara antipot ekirdek denir. tanesi alt kutuba yerleir. Bunlardan bir tanesi yumurta ekirdeini oluturur. Dierlerine de sinergit

18

ekirdekler denir. ki ekirdek ise kesenin merkezine yerleir ve polar ekirdekleri oluturur. Yumurta ekirdei etrafna bir miktar sitoplazma alarak, yumurta hcresini oluturur. Antipot ve sinergit ekirdekler lr ve kaybolur. Sonuta, bir yumurta ve iki polar ekirdee sahip dllenmeye hazr embriyo kesesi oluur.

2.1.3. ieklerde Eeylilik

Hermafrodit: Erkek ve dii organlar olan iektir. Diklin:Bir iekte erkek veya dii organdan yalnz biri bulunur.Bu ieklere tek eeyli iek denir.Dii organ bulunduran ieklere dii iek, erkek organ bulunduran ieklere erkek iek denir. Monoik (Bir evcikli) iek: Bir bitkide hem erkek hem de dii iek bulunuyorsa bu bitkileri monoik bitki denir. Dioik (ki evcikli) iek: Bir bitkide yalnzca dii iek veya yalnzca erkek iek bulunuyorsa bu bitkilere iki evcikli bitkiler denir. Poligam: Ayn bitki hermafrodit ieklerle beraber tek eeyli ieklerde bulunabilir. Bu bitkilerede poligam bitkiler denir.

2.1.4. Dllenme
Mikrospor dii organn tepeciine gelir ve orada imlenir. imlenen polen tanesi polen tpn oluturur. Polen tp diicik borusundan aaya iner ve mikropile gelir. Polen tpndeki dourucu ekirdek bir mitoz blnme geirerek iki tane sperm ekirdei oluturur. Polen tpnn u ksmnn patlamas ile sperm ekirdekleri embriyo kesesine ular. Sperm ekirdeklerinden biri yumurtay dlleyerek embriyoyu oluturur. Dier ekirdek ise polar ekirdeklerle birleir ve endospermi oluturur. Endosperm besin dokudur. Embriyonun beslenmesini salar. Embriyo, endosperm ve kabuk tohumu oluturur.

19

ekil 2.4: Tozlama ve dllenme

2.1.5. iek Durumlar (infloresans)

Baz bitkilerde bir iek sap zerinde bir tek iek bulunduu halde, bazlarnda birden fazla iek bir iek sap zerinde bulunur. Bu ekilde bir araya toplanm iek gruplarna infloresans denir. nfloresans basit veya bileik olmak zere iki tiptir. Basit tipte eksen dallanmam, bileik tipte ise eksen dallanmtr. iek durumlar dallanma tarzna gre ikiye ayrlr. Rosemz iek durumu: Ana eksen yan dallara gre stn durumdadr ve daha iyi gelimitir. Bunlarda ikiye ayrlr: Basit rosemz Bileik rosemz

Simz iek durumu: Burada ana eksen tepesinde iek teekkl eder ve byme durur. Yan dallar gelierek ana eksenin yerini alr. Yan dallar hakim durumdadr. En yal iek ana eksenin u ksmnda olur.

2.2. Meyve
2.2.1. Meyvelerin Oluumu
Meyve denince aklmza gelen elma, armut, eftali, erik, vine, portakal gibi meyvelerdir. Fakat domates, biber, patlcan, fasulye gibi sebzeler, msr, buday, arpa gibi tahllar da meyvedir.

20

yleyse meyve; bir iein olgunlam yumurtaldr. Bazen iein dier ksmlar da olgun yumurtalkla birleerek meyve yapsn meydana getirir. Bir bademde iekten itibaren meyvenin oluumunu incelersek, nce ta yapraklar der, erkek organlar ayrlr. Dllenmi yumurtalk gelimeye bymeye balar ve anak yapraklardan oluan tp patlatr. Yumurtalk hzla byr ve farkl tabaka oluur. Bu aamada yumurtalk incelenirse dta exokarp, ortada mezokarp, ite ise endokarp grlr. Tozlamadan sonra dllenme olursa bitkilerde meyvenin geliimi tamamlanr ve tohum meydana gelir. Dllenme, iein btn ksmlarnn zellikle yumurtaln gelimesini tevik eder. Eer dllenme olmazsa yumurtalk ve meyvenin gelimesi durur. Ancak baz bitkilerde normal meyve geliimi dllenme olmadan da olabilir. Bunlarda tohum geliebilir veya geliemez. Bu durum partonegenesis ve bunu takip eden adventif embriyolarn gelimesine baldr. Dier taraftan bazen dllenme olur fakat yumurtalk gelimez ve tohum olgunlamaz, buna ramen meyve normal olarak geliebilir. te dllenme olmakszn gelimesini tamamlayan meyvelere partenokarp meyve denir. rnein, ekirdeksiz zmde dllenme olmu ama yumurtalk tohum gelitirememitir. Partenokarp meyvelerin retimi olduka yaygndr. Salatalk, muz, ananas bu eit meyvelerdendir. Baz ekirdeksiz meyvelerde, meyveler dllenme kabiliyeti olmayan polenlerle tozlanarak salayabilir. rnein orkidelerde l polenler veya polenin su extralar tepeciye srlnce meyve geliimi balar. Son zamanlarda baz byme dzenleyiciler ieklere pskrtlerek ekirdeksiz meyve elde etme almalar yaplmaktadr.

2.2.2. Meyvelerin Snflandrlmas

Meyveler grupta snflandrlr: Basit meyveler: Bunlar tek yumurtadan olumutur. Basit meyveler etli veya kuru olabilir. rnein, kiraz, erik, hurma, elma basit meyvelerdir.

Fotoraf 2.1: Basit meyve eitleri

21

Bileik meyveler: Basit meyvelerin topluluu eklinde olabilir. rnein, brtlen, dut gibi. Yalanc meyveler Meyvenin olumasna, yumurtalkla beraber iek tablas, ta ve anak yapraklar katlmsa bu meyveler yalanc meyvedir. rnein, ilek, elma, armut, ayva gibi.

2.3. Tohum
Tohum oalmada en nemli etkendir. Pek ok trde tohumlar yllarca canl kalr ve olumsuz artlara kar direnlidir. Pek ok tohum imlenme ile yeni bir bitki elde edecek ekilde embriyo tar. ou tohum insanlar ve hayvanlar iin besin kaynadr. Bunlar ya, niasta, protein tar. Baz tohumlarda ise keyif verici maddeler bulunur.

2.3.1. Tohumun Yaps

Tohum, tohum taslann ksmlar tarafndan evrilmi ergin bir embriyodur. Yumurta hcresinin gelimesiyle meydana gelen embriyo tohumun esas ksmn oluturur. Bunun gelimesiyle daha sonra yeni bir birey oluur. Embriyonun imlenmesi iin yeterli yedek maddeye ihtiya vardr. Yedek madde embriyo iinde veya besi doku iinde toplanabilir.

Fotoraf 2.2: Ceviz bitkisinin tohumu

Olgun bir tohumda normal olarak u ksmlar bulunur: Tohum kabuu: Kabuk, tohum tasla rtsnn deimesinden meydana gelir. Grevi embriyoyu korumaktr. Bu yzden kabuu meydana getiren hcrelerin eperleri sberin ve lignin birikmesiyle mantarlam veya odunlamtr. Endosperm (Besin doku):imlenmenin ilk devresinde bitkiyi besler, nk tohumdaki endosperm hcreleri yedek besin maddeleriyle doludur. Bu maddeler niasta, protein, ya ve kaln hcre eperinde birikmi sellozdan ibarettir.

22

Embriyo: Bitkinin kk bir yavrusudur. Tohum iinde bulunan embriyo, yumurta hcresinin sperm ekirdei ile birlemesiyle oluan zigotun arka arkaya mitoz blnme geirmesiyle oluur. Her tohumda bir embriyo bulunur. Embriyonun ksmlar unlardr:

Kotiledon veya enek Plumula(gvdeyi oluturacak meristem blgesi) Radikula(kk oluturacak meristem blgesi) Hipokotil(kotiledonlarn alt ksmndaki ksa eksen) Epikotil(kotiledonlar ile plumula arasndaki ksa eksen)

2.3.2. Tohumun Yaylmas

Tohumun yaylmas dllerin devam asndan nemlidir. Tohumlarn yaylmasnda rol oynayan etkenler rzgr, su ve hayvanlardr. Rzgrla dalan bitkilerin tohumlar ok hafiftir ve umay kolaylatran zel bir yapya ihtiya duyulmakszn tanrlar. Rzgarla tanan meyve veya tohumlar genellikle umay kolaylatrmak iin kanat, parat ve zardan yaplm, ii havayla dolu torbalara sahiptir ya da yzeyleri pamuksu veya tys rtyle kapldr. Su ile dalan tohumlarda yzmeye elverili yaplar olmasa bile suyun akm tohumlarn dalmasn salar. zellikle sulama kanallar bu ynden ok nemlidir. Hayvanlar aracl ile tanan meyve ve tohumlarda hayvanlarn tylerine taklacak zel yaplar vardr. Hayvanlar tarafndan yenen baz tohumlar hayvanlarn sindirim borusunda imlenme yeteneklerini kaybetmeden uzak mesafelere kadar tanabilirler. Yapkan meyve eperine sahip tohumlar hayvanlarn ayaklarna yaparak evreye yaylr. nsanlarda tarmsal ve ekonomik amalarla tohumlarn yaylmasnda rol oynarlar.

23

UYGULAMA UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Uygun bir saks bitkisi seiniz. Bitkinin organlarn inceleyiniz. Bitki organlarn gsteriniz. Bir iein yapsn inceleyiniz. iein ksmlarn gsteriniz. evrenizdeki meyveleri zelliklerine gre snflandrnz. evrenizden eitli tohum rnekleri bulunuz. Bulduunuz tohum rneklerinin evreye nasl daldn aklaynz. nceleme yaparken bitkiye zarar vermeyiniz. Gzlemlerinizi dikkatli yapnz.

neriler
Bitkilerin bakmna dikkat ediniz.

evrenizi iyi gzlemleyiniz.

BTK ORGANLARINDAK FARKLARI GREBLDN M?

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen deerlendirme sorularn cevaplandrarak faaliyete ilikin bilgilerinizi lnz.

LME SORULARI
Aadaki cmleler doru ise kutucuklara D yanl ise Y harfi koyunuz.

Deerlendirme lei Doru 1 Kkler bitkinin solunum organdr. Yumurta hcresi dii organn tohum taslanda meydana 2 gelir. 3 iek reme organdr. Tohum uygun bir ortam olutuunda yeni bir bitkiyi 4 meydana getirir. 5 Meyveler basit ve bileik olmak zere iki eittir.

Yanl

Aadaki cmleler arasndaki boluklar uygun ve doru kelimelerle doldurunuz. 6. Kk bitkinin balanmasn , ve maddeleri almasn salar. iekteki erkek organ iki blmden oluur .Bunlar..vedr. Yaprak ksmdan oluur..,. , Yeni bir bitkiyi oluturacak yap tohumun iindeki dur. Polen tozunun dii organ tepeciine gelmesine denir.

7.

8. 9. 10.

Aadaki sorularn doru seeneklerini bulunuz. 11. Aadakilerden hangisi lentisellerle, stomalarn ortak zelliidir? A)Fotosentez yapabilmeleri B)ATP retmeleri C)Alp kapanabilmeleri D)Ribozom tamalar E)Gaz al veriini gerekletirmeleri

25

12.

Aadakilerden hangisi bitkilerde boaltma yardmc yaplardan biri deildir? A)Hidatod B)Yaprak dkm C)Kk epidermisi D)Lentiseller E)Kaliptra I-Damlama II-Terleme III-Yaprak dkm IV-Okzalat tuzlar halinde gvdeden atma V-Soymuk borularyla glikozu aaya doru tama Yukarda verilenlerden hangisi bitkilerde boaltm amal deildir? A) I B) II C) III D) IV E) V Bitkilerde olgun polenler, I-Rzgar II-Su III-Hayvanlarla Dii organn tepeciine ulaarak tozlama yapabilirler. iekleri kokusuz ve bal z tamayan bitkilerde, bu tozlama ekillerinden hangilerinin yaygn olduu sylenebilir? A) I ve III B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve II Bir tohumda bulunan, I-Endosperm II-enek III-Tohum gmlei IV-Embriyonik kk V-Embriyonik gvde Yaplarndan hangilerinde niasta, protein ve ya gibi byk mlekller depolanr? A) I ve II B) II ve III C) III ve IV D) IV ve V E) III, IV ve V

13.

14.

15.

DEERLENDRME
Cevaplarnz kontrol ediniz. Hatal yantlarnz iin konuyu tekrar ediniz. Tamamen doru ise deerlendirme leine geiniz.

26

PERFORMANS DEERLENDRME

PERFORMANS DEERLENDRME

Uygulama faaliyetinde kazandnz bilgi ve beceriler dorultusunda iein organlarn inceleyiniz. Yapm olduunuz almay aadaki kriterlere gre deerlendiriniz.

DEERLENDRME LE
Deerlendirme Kriterleri Deiik bitkilerden iek topladnz m? ieklerin blmlerini ayrt edebildiniz mi? Ta yapraklarn ayrdnz m? anak yapraklarn ayrdnz m? reme organlarn ayrdnz m? Ksmlarn tespit ettiniz mi? Elinizdeki ieklerde farkllk tespit ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Hatal yantlar iin bilgi konularn tekrar ediniz. Tm yantlarnz doru ise modl deerlendirmeye geiniz.

27

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada verilen deerlendirme sorularn cevaplandrarak modle ilikin bilgilerinizi lnz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Gen bir kkte ., , . , ve, .. blgeleri bulunur. Kkn byme noktasnda dta , orta da ve ite ............ bulunur. Bitkilerde klorofil tadklar iin fotosentez yapan kklere . kkler denir. Gvde kkn aksine . Jeotropizma gsterir. Yapra gvdeye balayan ksm . dr. Dii organ . , ve oluur. Erkek ve dii organlar bir arada bulunan iee iek denir. Meyvenin olumasna iek tablas, ta ve anak yaprakta katlmsa bu meyvelere . denir. Olgun bir tohumda , . ve . bulunur. Ta yapraklar bcekleri . zerine eker.

9. 10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Hatal yantlar iin bilgi konularn tekrar ediniz. Tm yantlarnz doru ise bir sonraki modle geiniz. Modl tamamladnz. retmeninizle iletiime geiniz.

28

CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARI
RENME FAALYET -1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D D D Kapan Gvde Fotosentez ve terleme Kutikula Sukkulent

RENME FAALYET -2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Y D D D D Topraa, su, mineraller pik, bak Aya, sap, kn Embriyo Tozlama E E E D A

29

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kaliptra, byme noktas, kk tyleri, emici tyler Dermotejen, periblem, plorem Asimilasyon Negatif Yaprak sap Yumurtalk, diicik borusu, tepecik Hermofrodit Yalanc meyve Kabuk, endosperm, embriyo Cezbederek

30

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

Berker.N. Biyoloji-1-2-3 Ders Kitab, Mega Yaynclk stanbul 1994. Gcn . Biyoyoji 123 Ders kitab, Penguen Yaynclk stanbul 1994. niversiteye hazrlk Biyoloji kitaplar niversiteye hazrlk Biyoloji testleri

31

KAYNAKA KAYNAKA
Do.Dr. Akkol. O. Gazi niversitesi Botanik Ders notlar, Ankara 1995. Berker.N. Biyoloji-3 Ders Kitab, Mega Yaynclk stanbul 1994. Gcn . Biyoloji-2 Ders kitab, Penguen Yaynclk, stanbul 1994. Ss Bitkileri Meslek Lisesi Ders notlar Prof. Dr. A.Akman Botanik Bitki Biyolojisine Giri, Palme Yaynlar, Ankara 1994.

32