SLAM FELSEFES,TRK KLTR VE SANATINA ETKLER Trk kltr ve sanatnn geliim evrelerini incelemek iin Orta Asya'dan Anadolu'ya

uzanan bir zaman ve yol balants zerinde ilerlemek gerekir. Bu durum zellikle Asya'nn yazl olmayan ger tarihi ile onu izleyen slam dnemi tarihinde ak bir etnik panoramay bizlere sunmaktadr. Bu kozmopolit etnik yap ile birlikte bin yllara dayanan tarihi sre Trk sanatnn dominant deiim zelliine yol aan slam olgusunu deerlendirebilmek de, slam ncesi Trk sanat, slam felsefesi ve estetii ile slamiyet sonras Trk sanat estetini doru anlama, kavrama ve analiz etmenin gerekliliini nmze koymaktadr. Bu analizde bir ok faktrn bir arada sentezlendii,'' faktrlerin kiminin yine ereveli ve kademeli gelitii, kiminin daha dar ereveli ve anlk, kimi esasen entelektel ve kltrel faktrlerden kimi ncelikle toplumsal siyasal ve ekonomik '' ( Shner 200 s:38) etmenlerin bir korelasyonu biimini tadnn bilincinde aratrma ve analizler yapmamz gerektirmektedir. Trk kltr ve sanatn slam ncesi zelliklerini irdelemeye gemeden nce maddi kltr ve sanat verilerinin belli blgelerde grlebilen srekliliinin olduu ve eserleri etnik yaplara mal etmeye uramaktan daha ok dnemin kltr yapsndaki elastikiyet ve bu esnemeye yol aan etmenleri irdelemek yararl olacaktr. Bu nedenle u an incelemeye alacamz konu Orta Asya Kltr ve Sanat ierisinde yer alan Trk Kltrnn slamiyet'ten nce beliren ana zellikleri ile slamiyet'in ynetimsel ve yaamsal zelliklerine uyum salama srecinde yaadklar deiiklikler ile bu deiimde takip edilebilen izlerdir. Bu dnemde ilk inanlar gerlerin yeniden dirilie inanmalarnda kaynakl olarak ilk sanatsal verileri mezar yaplarnda grlmektedir. Mezarlar bir ukur ine yerletirilen eyalar ve zerindeki tmsekler ile yaplmaktayd. Mezarlara mumyalanan kar-koca ile at, koum eyalar v.b. dirilite kullanlacak eyalar bulunmaktadr. aman inancnn nemli esi olan at sembolik bir anlam tamaktadr. Yine mezarlarda hal, kilim, ok, yay, ayna, giyim eyalar, anak, mlek v.b. eyalarda yerletirilmitir. Bu dnem mimarisinin adr olduu, adr ilerinin dokumalarla kapland, arabalarn zerine ahap strktrl, kee yada aa kabuu kaplamal tanabilen kulbeler yapld bilinmektedir. Altay blgesi gerlerin M. 4.yy.da demiri ileyebildikleri mezar buluntularnda yer alan dkm kalplarndan anlalmaktadr. Pazirik dnemi gebelerinin kaliteli bronzdan eyalar yaptklar, altn ve kalay iledikleri ve bu malzemeler ile silahlar, at koum sslemeleri, kadn ss ve ziynet eyalar yaptklar, ahap gibi malzemeleri altn ile kapladklar bilinmektedir. Yaplan eyalarda aatan kabartmalar, ronde-bosse bezemeli eyalar, keser, kk balta yardmyla yaptklar, deri, kilim gibi malzemeler ile k ve gelimi dokumalar yapld bilinmektedir. Pazrk blgesinde 12 tr deri ileme teknii sayesinde anak, ayakkab, orap, torba, sepet v.b. eyalar retmilerdir. ( Kuban, s:46). Bu eyalarn zerinde ise geometrik motifli bezemeler grlmektedir. Sanat tarihilerinin bir ounun birletii dm teknii (Trk dm) ile hal retimi ve hallarda geometrik bezemelerin kullanld ve bu bezeme biiminin Trkler eli ile

slam'a getii yaygn bir kandr. Bununla birlikte bezeme alannda younlaan sanatsal ifade, ger Trk mitolojisinin hayvanlar zerinde simgeleen efsaneleri, ruhlarn hayvanlar aracl ile temsili ve aman inancnda, ruhlarla iliki kurmann getirdii hayvanlarla kurulan iletiim, gerlerin her tr malzemede hayvan bezemelerine yer vermelerine neden olmutur. Oyma, kakma, appligue, dikme, yaptrma v.b. bir ok teknikle konturlar belirli hayvan figrnn yapld, eyalarn yzlerinin bunlarla sslendii bilinmektedir. Gerlerde hayvan motiflerinin genelde tanrsal nitelikleri bulunmamakta ve doa tasviri amacda bulunmaktadr. Yaplan kaplanlar, kurtlar, aylar, geyikler, kular, balklar v.b. hayvanlar kendilerini temsil etmezler. Bu hayvanlar daha ok aman inancnda yer bulan srl, gizemli ruhlar, yaratklar temsil ederler. Altay mitlerinde yer alan hayvanlar fantastik yaratklar temsil etmektedirler. amanlarn yardma ardklar ruhlar genelde hayvan klnda olmakta, koruyucu, yol gsterici olarak simgesel deer tamaktadr. Atl gerlerin srekli sava halinde olmalar da hayvan kompozisyonlarnda sklkla yer verilen hayvan kavgalar sahnelerinde canlandrlmaktadr. Yapl biimleri ile de ele alndnda mitolojik bir ierii tadklar sezilmektedir. Yaplan hayvan figrlerinde grlen simetri vazgeilmeyen bir e olmu, hareket duygusu ise yzeyde ters ynl eriler, dalgal izgiler ve kvrml ritmik dzenlerle verilmeye allmtr. Atl ger kltrde grnen bu zelliklerin etkileri ile birlikte in evresinde yaayan Trklerin bezeme biimlerinde in bulutu ile karlalmaktadr. Yine Trk inanlarnda Uygur dnemlerinde Budizm etkileri grlmektedir. Ta-pa Trklerinin Budist olduu ve ipek yolu zerinden bu inancn bat ve dou Trkleri arasnda yaylmaya balad bilinmektedir. Bununla birlikte Trk sanatna ilikin en net ve kalc verileri Gktrklerde bulmak mmkndr. Gktrklerden kalma Orhun yaztlar, antsal heykelcikler, sunaklar, mezar yaplar bunlara rnektir. Kurganlarda eyer takmlar zerine hayvan motifleri ve av sahneleri olan ss eyalar toprak ve madeni kaplar bulunmaktadr. Uygur mimarisi bindirme ahap, tavan teknii ile yaplm ve duvar resimlerinde Hint- in Budist etkisi grlmektedir. Bu resimlerdeki insan fizyonomisi inli Trk karm bir tip olarak sonradan Seluklular kanal ile slam ran minyatrne tanmtr. ( Kuban , s:77) Bu resimlerde ki portrelerin klieden uzak kiisel nitelikler tad bilinmektedir. Trklerin Zerdtlk, Budizm, Maniheizm, Hristiyanlk ve amanlk gibi bir ok inancn var olduu bir dnemde, tarma dayal kk kentler aristokrasinin yaand bir srete yerleik hayata getikleri dnlmektedir. Bu dnem sanatsal faaliyetlerini ve Pant dnemine uzanan kent ve mimari kalntlarn genel zelliklerini slam dneminde de grmekteyiz. Mimari yaplar tula kaplamal surlarla evrili ve saray kompleksli yaplm ve bu mimari bileim slam dnemi ribatlarn ( snr kalelerini) artrmaktadr. Bu dnem kentleri sonradan slam dneminde de karakteristik olan 4 eden olumaktayd. Kale, saray, 19 hektarlk ehristan ( asl kent) rabad ( n kent) ve mezarlk alanlarndan oluan kentin ana bulgular M.S.5-6

y.y.'a dayanmaktadr. Kentleri oluturan tonozlu rtl, uzunluuna gelimi duvarlar slam dneminde silindirik yada gensel duvar payandalar biiminde, antsal kmbetlerde ve Anadolu minarelerinde grlmektedir. Yine slam mimarisinin en karakteristik yap trlerinden biri olan byk kubbeli mezar biimi Budist stupalar ile ilikilidir.( Kuban s:98,99) slam dneminden nce Trk resmi ve Trk-slam resminin orta adaki ortak gelimesi ve zellikle konusal ierii asndan Trk-slam kltrnn deerlendirilmesi ve yorumunda slam ncesi resim sanatnn saray resmi gelenei ierisinde ziyafet, av sava ve lm konular zerinde younlar. Dini resimler Budist ieriklidir ve resimlerdeki genel tema Orta Asya efsaneleridir. slam kltrnde ise bu tr resimlerin yaamas olanak bulamam ve resim minyatr ve iniye snmtr. Trklerin 8.yy. ortalarnda ve 9.y.y. da Trk-slam askeri aristokrasisi ile balam ve ilk Mslman Trkler (Ouzlarn dousunda yaayan) Karahanl, Karluk ve Tiyansanlar'dr. Ouz Trklerinin 10.y.y. ve ncesinde aman olduklar, gnee, aya, yldzlara, gkkuana, aaca, rzgara ve hayvanlara taptklar, mezarlara bol bol (tahta heykelcik) koyduklar bilinmektedir. Trklerin bu dnemde yar ger zellikleri, askeri ynleri ve ticaret ile olan ilikileri Mslman blgelere aknlar iki kltrn yaklamasn salamaktadr. slam Felsefesi, Sanat ve Estetii M..7. yzyln balarnda dou lkelerinde yeni bir dnce sistemi olarak slamiyet Hz.Muhammed'in nderliinde (peygamberliinde) (570-632) kurulmaya balanlmaktadr. Bu din Musevilikle balayan ve Hristiyanlk ve yunan felsefesi ile iliki kuran tek tanrc din anlaynn sonuncusudur. 7. yzyln ilk yarsnda yaylmaya balayan slamiyet, Araplarn ilkel komn sisteminden snfl topluma getikleri ve komnal ilikilerin feodal ilikilere dnt bir ada ve toplumsal dnmn bir yansmas olarak olumutur.( Hanerliolu 1993.s.148). zel ve dar anlamda slam felsefesi, Mslman uluslarn kltr iinde yetimi filozoflarnn tanr, insan, toplum-evren hakknda ortaya koyduklar tutarl, evrensel, sistemli bilgi ve dnceleri ifade eder.(ahin,2000 s:50). Bu dinin felsefesi (felsefe-i islamiye) eitli uluslardan dnrlerin Mslmanlk disiplini erevesinde dncelerini kapsamaktadr. Bu dnce felsefesini oluturan Farabi, bn-i Sina, mer Hayyam, Gazali, bn-i Bacce, bn-i Rd, bn-i Cebiral, bn-i Memnun Shneverdi, bn-i Tufeyl, Salamanl Absal, bn-i Haldun, gibi bir ok dnr yetimitir. Bu dnrlerin birok alanda slam felsefesini uyarladklar bilinmektedir. slam felsefecilerinin slam estetiini de kapsayan almalar derlendiinde slam

sanatnn genel karakteristik unsurlar da ortaya kmaktadr. Bunlar: Realizmden ka; slam sanatnn eserleri incelendiinde, doay olduu gibi taklit eden realizmden iddetle kanlmas, nesneleri soyutlatrarak ifade etmesi gze arpmaktadr. Emeviler'de ilk devir sslemelerinde realizm grlsede giderek bundan uzaklalmtr. M:S.9. yzyln ortalarndan itibaren ise soyut bir nitelik kazanmtr. Abbasi ve Seluklular devri minyatrlerinde de benzer bir durum grlmekte ve 13. yzyla gelindiinde daha soyut bir karakter kazand grlmektedir. slam sanat nesne yada figrleri aynen resmetmek yerine onlar yorumlayp, sluplatrarak, figrleri, bitki yada izgilerin arasna saklayarak slam (sanatnn) sslemesinin temelini oluturmutur. Bu yn ile de slam sanat; derinlikten yzeye, gerekten stilizasyona ynelirken, (Yetkin:1953 s.33). bat sanat; Giotto ile yzeyde derinlie, tecritten geree doru tersi bir yol ile ilerlemitir. ( Ghomrch.1998 s:175) Tefekkr ve Hendese; slam sanatnn en belirgin motifleri; yldz ve okgendir. Bu motiflerden hareketle slam sanat kendi estetiinin biimini bulmu ve Avrupallarn Arabesk adn verdikleri bir adla kompozisyonlarn oluturmutur. Bu kompozisyonlarn balama ve bitme noktalar belirgin olmayp, izgiler belirli dzenler ierisinde zig-zaklar izerek devam eder hale gelmitir. Doa ile Metafizik Aras liki; Doadan tamamen kopuunun mmkn olmamas ile birlikte slam sanat sluplaarak biim deitirme yada deformasyonlar ile ilahi birlie hizmet etmeyi hedeflemitir. rnein direkt olarak bir bitki izimi yerine gl,rozet, lale, hatai, sluplatrlarak bir kompozisyon iinde kullanlmtr. Ayrca slam dininde aziz v.b lerinin resimlerinin olmamas ikonografinin bulunmamasna yol amtr.(am, 1994 s:81-99). Her sanat iinde doduu doa ve corafi evrenin izlerini tar. Yine her sanat eserinin byle sosyolojik, psikolojik ve felsefi bir zemini vardr. Yani sanat eserleri de sanats da iinde geliti artlardan bamsz dnlemez.(Arvasi, 1982 s:119). Bu nedenle slam dininin getirdii koullar ve slam yaam biimi sanatlar iinde iiri ve mzii en ba keye koyarak, hitabet, mimarlk, hattatlk, nakkalk v.b sanatlar beraberinde getirmitir. Ayrca slam sanat ve estetii resim sanatn ve sanatsn hattatlk nakkalk alanlarnda istihdam ettirmitir. (Arvasi, 1982 s:158). Resim gibi heykel sanat da hadisler gereke gsterilerek yasaklanm ve bu yasak zaman ierisinde etkisini gstererek Mslman sanatlarn dorudan doruya nonfigratife ynelmelerini salamtr. Bu ynelimin alt yapsn ise tasvir yasann putperestlie kar verilen amansz mcadelesinin oluturduu sylenebilir. (Ayvazolu 1992 s:15).bu durumda islami soyutlamay dourmutur. Bu soyutlama da slam estetiinin ana biim vericisi olan arabeski dourmutur. slam'da Arabesk ncesizlik ve sonraszlk duygularn alamak amacn gtmtr.(ubuku, 1987 s:46). Arabeskin ilk rnekleri Avrupa ya gen Sakalar ve Sarmatlarda grlmektedir. Bu slupta doadan alnana motifler znden koparlarak simetriye ynelmelmi ve ritim olgusunu dorua karmtr. slam sanatnn teke bire ynelmesi ve slam estetiinin btnl domas kaynaa dayanmaktadr; arap dili ve edebiyatnn gelimesinin zorlad yorumlar, slam kltr ve sanatnn ilk ana verilen nem,

slam sanatnn bir bezeme sanat olarak tanmlanmasdr. slam'n oluum koullarnn en byk etkisi mimaride grlmektedir. Yeni yaylmaya balayan slamiyet kendisini var ettii her yerde yeni Mslman toplumlarn ihtiyalarnn karlamak iin camiler, okullar, hamamlar, imaretler, darifalar yaptryorlard. Bu ihtiyalar karlayabilmek ise genelde farkl lkelerden gelen sanatlar tarafndan getirilen yeni fikirler stnde kuvvetli birer etki yapan mahalli gelenekler birbirinden tamamyla farkl bir takm tipler yaratmt. Bu atmosfer islamn kabulnden sonraki devirlerde Trk sanatn da milli karakterini korumakla beraber bu deiikliin etkisi altnda kalmtr. (Arsevens:21-22). Trklerin yannda slam sanat geni bir corafya ve birok etnik kkeni de etkilemitir. Bu noktada yakn douda Avrupa kltrn oluturan Greko-Romen ve Hristiyan geleneklerine ek olarak yakn dounun daha eski kltr tabakalarnn uzak dounun ve gebe Asyann deiik geleneklerinin slam kltrnn gelimesini etkiledii aktr. (Kuban.1982 s:2). Ortaa Trklerinin figratif karakterli eserlerinin slamiyet ierisinde stilizasyona uramas slam dininin putperestlie kar figr yasaklamas ile olmutur kans olduka yaygndr. Yakn tarihimizde yaplan aratrmalar ve 1980li yllarda oryantalistler tarafndan Kuseyr Amrada bulunan duvar resimlerinin bulunmasyla bu gr farkllamaya balamtr. slami yaam ierisinde figrn ho grlmemesi her ne kadar gerek bir olgu ise de bu Kuran Kerimden daha ok hadislere dayanmaktadr. (Grabar, 1988 s:58). slam tarihinde figr yapm ile ilgili bir ok eser gnmzde bilinmektedir. rnein; Hrbet-el Mefcer sarayndaki mozaikler, Hrbet-el Mefcer sarayndaki ku heykelleri, Hrbet-el Mefcer sarayndaki rakkase heykelleri, Kasrul hayrilin d cephesindeki heykeller, Samarra Cevsakul hakaninin duvarndaki figrl resimler, Cevsakul Hakaninin kubbeli holn dekorasyonlar, 12.-13. yy. Seluklu seramik tabaklar, Tolunolu devrinden kalma keten zerine hipopatam figr, 12. yy.da Fatmiler devrinde figrlerle dolu fildii panolar, Fatmilerden kalma hayvan figrl dokumalar, Tunustaki Fatmi dnemi figr kabartma heykelleri, Fatmilerdeki figrl srahi, Fatmilerdeki hayvan heykelleri, Divrii Ulu Camiinin bat cephesindeki takap sslemeleri, Irakta Seluklulardan kalma insan figrl kabartmalar.(Yetkin,1984.s:180-188 slam estetiinin genel erevesini belirledikten sonra aman kkenli Orta Asya Trklerinin slam ncesi sanatlarnn slam estetii ile kaynamasnn Trk kltr ve sanatna etkilerini irdelemeye geebiliriz. Bu noktada Trklerin ticaret, sava gibi nedenlerle slamiyet ile iliki kurmalarnn yan sra Trklerin islamiyeti kabullenmesinde nemli etkenlerden birisi de; islamiyetin yaylmasnda ilkelerini mistik duygularla besleyen dini ekollerin de etkisi oktur. Trklerin amanolduklar dnemde dini nder saylan Kamlar toplumda etkiliydi. Kam; iir syleyen, bilgece

szler bilen, kt ruhlar kovan, doa tesi olay ve varlklarla temas kuran, dini trenleri yneten ve gerektiinde toplum ierisinde raks eden kimseydi. Trkler slamlatktan sonra Kamlar artk Baba yada Ata adn ald. slamiyet adna dini nderlik yapmaya balad. (ubuku, 1987 s:12-13). Mslmanl toplu olarak kabul eden ilk Trk topluluu Karahanllardr ve bu Trk kavmi slamiyet sonrasnda da kendi egemenlik alanlarnda ayn kent ve mimarlk imgelerini yaatmtr. Karahanl mimarisi; kerpi ve tula kark olarak kullanlmtr. slamiyet ile Karahanl kemerleri deimi tula, rglerin sadelii kemerlerin hafiflii ile plan ve mimarisinin deiiklii ile ilk deiiklik grlmtr. (Aslanapa, 1984. s:27-29). Yine kerpi ve tula taycs duvar tonoz ve kubbe rts tromp gibi geit eleri, pimi toprak mozaik cephe bezemesi, ahap dz yada bindirme rt, al bezeme byk duvar resmi ve mimari dzen eleri olarak avlulu yap, eyvan, ok ayakl salon, poliganol, silindirik yksek kubbeli yap, revak tmyle temelde slam ncesi geleneklerin uzantsdr. Orta Asya'nn komusu olan blgelerdeki in, Hint, ran gibi byk kltr evrelerinin etkileriyle zenginlemi; onlar da etkileyerek evrensel seviyesini gstermi olan Trk mimari faaliyeti, Gazneliler, ve Byk Seluklu devirlerinde de gittike teknik ve estetik kalitesini de artrarak islamn da azmsanmayacak etkisi ile gelimeye devam etmitir.(Ark, 1990 s:139) Seluklular dneminde ran tipi cami denilen camiler ortaya kmtr.12. yy. da nemli kentlerde ayakl camilerin yeni planlarla (slamiyetle birlikte) ina edildii bilinmektedir. Bunun yannda 11. yy.dan gnmze cami mimarisine Trklerin Orta Asyadan getirdii en belirgin e silindirik, poliganol yada yldz biimindeki minarelerdir. Yine kken olarak Orta Asya (slamiyet ncesi) geleneklere bal kule yaplar da slam mimarisine Trklerce tanmtr. Mimari bezemeler asndan tula minare, tayc gvdeye kaplanan, mozaik pimi tulann olanak verdii geometrik desenlerle sslenmektedir. Yatay kufi yaz eritleri 11. yy.da (slamiyetle) ortaya kmtr. Mihraplarn mozaik ile bezenmesi de Seluklu dneminde gerekletirilmitir. Medreselerin ve zaviyelerin ilk rnekleri de eyvanl ev rneklerine dayand dnldnde islami eitim kurumlarnn , slamiyet ncesi Trk mimarisine dayand grlmekte, mimari tarznnda Budist manastr geleneine dayand bilinmektedir.

lk Mslman Trk topluluklarnda grlen ibadethaneler (cami, ribat, zaviye, mescit, klliye, medrese) gibi kurumlarn tamamnn inasnda slam kltrnn etkisi bulunmakta iken bu yaplarn tamamnn ilk mimari projeleri Orta Asya kkenlidir. 9. yy.a kadar slami kltr belirgin bir mezar yaps ve kltr oluturamamken, gelien mezar kltr byk ihtimalle Orta Asya kkenlidir. Temelde kbik strktr zerine kubbeli rt (kare-kubbe) ile silindirik yada poliganol strktrn konik at ile rtlmesi biiminde iki tip mezar biimi grlmekte, kare

planl kubbeli mezarlarnda Horasana zg olduu bilinmektedir. Mimari bezeme tekniklerine de slamiyetle gelen mozaik, ini ve ini levha dnda kalan tm teknikler Orta Asya kkenlerini srdrebilmise de al teknii giderek azalan, ta oyma ve ini teknikleri ise giderek artan teknikler olmutur. Orta Asyadan gelen hal sanat Seluklular dneminde slami kltrlerde yaylmaya balamtr. slam estetii ise hal sanatnda uygulanan desen biimlerini etkilemitir. Trk hallarnn keskin izgili motifleri, yerlerini yumuayan ve dalgal izgilere ve biimlere brakmaya balad rneklerden izlenebilmektedir. lk dnemlerde hayvan motifleri grnse de zamanla arlk slam bezemesinin arabesk biimleri palmetler ve dolama dal kompozisyonlarna ayrca yer yer kufi yaz bantlarna yerini brakmtr. Lsterli (yaldzl) ini teknii slam kltrnn seramik yaratmdr, ve ok yksek bir soyutlama iradesi ve soyut desenle karmza kmtr. Trk tarihinin mlekiliinde nemli bir yeri olan Semerkant mleklerinde de hi insan figr grlmemektedir. Tannabilen hayvanlar(kular) da ok azdr. Yine vahi yaam izleri tayan seramik bezemeleri noktal dolama eritleri ve palmetin vahi trleri desenlere egemen olur. 12.-13. yy. seramikleri (Mool istilas ncesi) Seluklu mlek sanatnn zirve dnemidir ve bitkisel motifler slam geleneini yanstrken zengin, yumuak, erisel hareketli bir karakterdedir. Kullanlan yazlar keskin keli kufiden, iekli kufiye ilerde de nesih kullanmna kayacaktr. nsan ve hayvan bezemeleri dier elerde olduu gibi karakter yapsn kaybederek, kk boyutlu bezeme elerine dnr; yzey arabesk devamllnda ve hi bolu kalmayacak biimde sslenilir. II. Dnem Seluklu seramiinde ise arabesk desenlerinin gl rneklerini tayan byk kavanozlar nesihle yazlm bordr panolar ile minyatre en yakn teknik olan minai teknii ile yaplan seramikler slam etkisi tamaktadr. Maden ileme sanatlarnda gelimi olan Trkler slamiyetten sonra da bu teknii kullanm ve gelitirmilerdir. Frsat bulduka hayvan heykelleri yapsalar da maden sanatlarnda figrn giderek azald grlr. slam da byk bir yeri olan ibrik de Trk sanatna geen bir baka maden sanat esidir. Ahap oyma sanatlarnda slami etki ilk olarak bezemelerdeki ieriin daha ok geometrik desene bitkisel arabeske ynelmesinde grlmektedir. zellikle bozkr gerlerinin slam ncesi sanatlarnda karakteristik olan bir eik kesim tekniinin belirdii soyut bir aa oyma teknii gelitirilmitir. Bezemelerin kesien daire ve poligon modllerine oturan geometrik desenler ve bitkisel arabesk soyut bezemenin temelini oluturur. Figr bezemesi giderek azalmakla birlikte dini yaplarn dnda kullanld rneklerle tespit edilmitir. Yaz (hat) zel bir yere sahip olur ve mimariden en kk eyaya kadar bezemesel bir tutumla ele alnr. Trk resim ve heykel sanatnda grlen slami etki ise daha net ve keskindir. Byk Seluklularn Rey saraynda ve Isfahan gibi merkezlerde aldan ve boyal

insan heykelleri yaptklar duvarlar svari kabartmalar ile ssledikleri bilinmektedir. Ayrca Konya ehir surlarnda kabartmalar; Diyarbakr ehir surlar ve Kayseri i kale duvarlarnda kabartma ve heykeller, Karatay han, Erzurum ifte minareli medrese, Divrii ulu cami ve ifahanesi gibi yaplarn duvarlarnda ve ta-kaplarnda kabartmalar bulunmaktadr. Ancak 14.yy.'dan itibaren bu rnekler azalm, 15.yy. sonlarnda ise artk hi kullanlmamtr.(Ark, 1990 s:139). Asyadan orta Anadoluya gelen Trk kltr ierisinde resim sanat ran Seluklu dneminde, (duvar resmi) neredeyse bakla kesilmi gibi yok olur.

Gazne dneminde Maniheist ve Budist kltrden alnan byk boyutlu duvar resmi gelenei ile mezar talarndan insan figrne aina Trk sanatnn erken Emevi ve Abbasi dnemlerinde figratif ve byk boyutlu resim sanatn terk ettii ve Anadoluya getirmedikleri kesin olarak bilinmektedir. Resim sanat kitap sslemecilii ve tbbi kitaplarda srse de bunlar minyatr niteliinde sayca az ve sahibinin ad gemeyecek yada daha nadir geecek tarzda yaplmtr.( sanat analizi ve estetik alg ders notlar). slam sanat ierisinde minyatrde; k-glge, derinlik ve hacim yoktur. Genel erevede verilen bilgileri derlediimizde Asyadan Anadoluya uzanan Trk kltr tarihinde slam felsefesi ve estetiinin Trk kltr ve sanatna byk etkileri olduunu gryoruz. Bu etkilerle birlikte Trk sanatnn tamamen z ve biiminden kopuundan bahsetmek mmkn deilse de slami kltrle sentezlendii ve/veya islami kltr sentezledii gayet aktr. Cami Trk kltr ve mimari sanatna slam ile girmi, eyvanl, avlulu camiler Trk mimari kltrne uygun hale gelmitir. Medrese, ribat, zaviye, kervansaraylar slamla Trk mimarisine giriyorsa da Orta Asya mimari projeler paralelinde ina ediliyordu. Yine saray, kule ve konut mimarileri de geleneklere bal bezemelerdeki geometrik biimler deforme olsa da sryor, yaz (hat) sanat ise slami karakter ile bezeme unsuruna dnyor. Ayrca Trklerin edebi dili ve alfabesi olmasna karn Kuran dili olduu iin Arapa ve halkn ounluunun dili olan Farsa'nn Trk diline etkisi oluyor, (Kafesolu, 1999 s:400). Gnlk eyalar geleneklere bal olsa da (mezarlar dnda) byk oranda islami niteliklere brnyor, sk karlalan hayvan bezemeleri giderek azalyor, gizleniyor ve stilize ediliyordu. slami etkiyi en ok resim ve heykel sanatlar yayor. Duvar resmi ve figr hzla yok olurken, hayvan heykelleri giderek azalyor, nceleri dini yaplara figrsel heykeller konulurken figr zamanla giderek yok oluyor yada slam arabeskinin zellikleri ve teknikleri ierisinde karakteristik zelliklerini yitiriyor. (Kuban, s: 11188). Orta Asyadan hareket eden Trklerin sanatnn Orta Asyadaki atl gerler aracl ile birok kltr ve sanatla olan etkileimi yar ger ve/veya yar yerleik tarmsal toplum yapsnda islami gelenek, kltr ve estetii ile mozaiklenmesinin sonucunda genel karakterinin zn koruyan, biimsel deiimlerin grld bir

sonula deiimini tamamlyor. Trklerin askeri liderlii ve ksa zamanda slam kltrnn bayran tar hale gelmeleri , geleneklerini korumada nemli bir etken olsa da, islami cihat dncesi ile Trk askeri alkanlklarnn rtmesi ve ger geleneklerin izleri byk olaslkla Trkleri Anadoluya tam, Anadoluda da yeni bir kltrel sentezlenmenin alt yapsn oluturmutur. Nedeni olan her eyin bir zorunluluk olduu ilkesi ile Trk sanat tarihine baktmzda; Trk kltrnn Orta Asyadan Anadoluya binlerce yl, yzlerce etnik kltrel yap ve onlarca inanla yorulduu, belirli zamanlarda nicel sramalar ve srekli nitel bir evrim ierisinde deierek, dnerek ve gelierek, ayn zamanda da deierek , dntrerek ve gelitirerek biim kazandn, gnmzdeki varln da bu farkllklarn zenginliinin bir sonucu olarak getirdiini grmekteyiz.