Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 50:2 (2009), ss.

113-152

Monoteizm ve Yce Varlk Konusunda Wilhelm Schmidt ile Raffaele Pettazzoni Arasndaki Tartma

RAMAZAN ADIBELL DR., ERCYES . LAHYAT FAKLTES adibelli@erciyes.edu.tr

zet 18. yzylda, deimez kabul edilen geleneksel varsaymlarn geerliliini rasyonel kriterlere tabi tutarak yeniden deerlendirmeyi amalayan Aydnlanma dnemi filozoflar, din konular ve bu balamda da ilk insanlarn dininin monoteizm olduu ynndeki Kitab Mukaddes retisini felsef speklasyon konusu hline getirmilerdir. 19. yzyln ikinci yarsnda Din Bilimi, Felsefe ve Teolojiden bamsz bir disiplin olarak kurumsallamaya balamtr. Monoteizm meselesi, teolojik ve felsef perspektiften deerlendirildikten sonra her bilim dal gibi kendine zg bir metodoloji aray ierisine giren Din Bilimi balamnda ele alnm ve ortak bir metodoloji bulunmamasndan dolay da farkl sonulara ulalmtr. Schmidt ile Pettazzoninin monoteizm ve Yce Varlk meselesini bilimsel bir yaklamla ele aldklarn savunmalarna ramen, neden ok farkl sonular elde ettikleri hususu, bir takm sorular gndeme getirmektedir. Bilimsel yaklamn en temel nitelii, ayn verileri ayn metot ile ileyen herkesin ayn sonular elde etmesidir. Dolaysyla ortada bir ihtilaf varsa, bu mesele ya konunun mahiyetinden, ya aratrmacnn kendinden ya da takip edilen metottan kaynaklanmaktadr. Bu aratrmann amac, Schmidt ve Pettazzoninin monoteizm ve Yce Varlk konusundaki grleri ve birbirlerine ynelttikleri eletiriler balamnda Din Bilimindeki metodoloji problemine belirli bir adan k tutmaktr. Dier taraftan bu aratrma, Batda bilim ad altnda yrtlen ve pek de gndeme getirilmeyen ideolojik mcadeleler hakknda nemli ipular sunmaktadr. Anahtar Kelimeler: Wilhelm Schmidt, Raffaele Pettazzoni, Andrew Lang, Monoteizm, Politeizm, Dinler Tarihi, Metodoloji, deoloji.

Abstract

114

Ramazan Adbelli

The Debate between Wilhelm Schmidt and Raffaele Pettazzoni about Monotheism and the Supreme Being In the 18th century the Enlightenment philosophers, who aimed to re-evaluate the validity of the traditional assumptions considered as invariable, submitted them to the rational criteria. They questioned religious issues and the Bible doctrine of primordial monotheism in terms of philosophical speculation. In the second half of the 19 th century, the Science of Religions emerged as a discipline independently of philosophy and theology. After being evaluated from theological and philosophical perspectives, the issue of monotheism was reconsidered as a subject of the Science of Religions, which like other scientific disciplines was searching for its own methodology. However, the discussion on monotheism led to different results because of the lack of a common methodology. Although Schmidt and Pettazzoni claimed to approach the issues of monotheism and the Supreme Being in a scientific fashion, the very fact that they arrived at very different results raises some questions. For the basic nature of the scientific approach is that everyone processing the same data with the same method should obtain the same results. Therefore, if there is a conflicting situation, it must be originating from either the nature of the issue, or the researcher himself, or the method employed. The purpose of this study is to shed some light on the methodological problem in the Study of Religions through Schmidts and Pettazzonis views concerning monotheism and the Supreme Being and the criticisms they leveled against each other. Moreover, this essay provides some important clues about the ideological struggle which has been conducted in the West under the name of science and which has been hardly articulated. Keywords: Wilhelm Schmidt, Raffaele Pettazzoni, Andrew Lang, Monotheism, Polytheism, History of Religions, Methodology, Ideology.

GR Alman teolog ve din bilimcisi Gustav Menschingin (1901-1978) belirttii gibi Ortaan sonuna kadar Avrupa iin din bilimlerinden sz etmek imknszdr.1 Modern Din Bilimi, 17. yzylda Almanyada, ngilterede ve Fransada dnsel planda hkimiyet kuran rasyonalizmin bir rn olarak ortaya kmtr.2 Bu dnemden ok nceleri, deiik dinler hakknda bilgi veren metinler bulunmaktadr. rnein Vedalar, Hint dini; Kitab Mukaddes, Yahudilik ve Hristiyanlk; Kuran, slam ile ilgili temel kaynaklar oluturmaktadr. Bunlarn dnda, yazldklar dnemdeki din durum hakknda bilgi veren baka birok kaynak bulunmaktadr: iir kitaplar, tarih ve corafya kitaplar, seyahatnameler, misyoner raporlar vs. Ancak, eitli dinlerin doularn, zaman ve mekn ierisinde gelimelerini objektif ve sistematik olarak incelemeyi amalayan bir bilim dal olarak

1 2

Gustav Mensching, Histoire de la science des religions, (Paris: Lamarre, 1955), s.42. Mensching, a.g.e., s.47.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

115

ortaya kan Din Bilimi, nispeten gen bir disiplindir. Bu disiplinin kurucusunun Friedrich Max Mller (1823-1900) olduu kabul edilmektedir.3 Avrupada monoteizm konusuna ilikin tartma 18. yzylda, yani Din Biliminin kurumsallamaya balamasndan neredeyse bir asr nce ortaya kmaya balamtr.4 skoyal Aydnlanmac filozof David Hume (17111776), 1757 ylnda yaymlanan ve drt denemeden oluan Four Dissertations balkl kitabnn ilk blmn oluturan The Natural History of Religion adl denemede, insan topluluunun ilerleyerek mkemmel bir duruma ulamasn gz nnde bulundurarak politeizmin ya da putperestliin,5 insanln ilk ve en eski dini olmas gerektiini dile getirmekte ve bu dncesini dorulamak iin bir takm argmanlar ileri srmektedir. Humea gre 1700 yl nce, insanln tamam putperest ve politeistti. Putperestlii cehalet ve barbarlkla edeer gren Hume, teizmin ilk din ekli olmasnn imknszlna vurgu yapmaktadr. Humeun bu yaklamnn evrimci bir paradigmaya dayand aka grlmektedir. Hume, doay gzlemleyip kocaman bir makineyi andran evrenin her parasn bir plan dorultusunda tasarlayarak ahenkli bir sistem hlinde ortaya koyan bir varlk dncesinin ilk insanlarda mevcut olmadn savunmaktadr.6 Humea gre ilk insanlar, evreni dzene sokan yce bir yaratc dncesine henz sahip deillerdi; nk byle muhteem bir dnce, onlarn ne iin gzelliini gzlemleyebilen ne de onu meydana getirenin bykln anlayabilen dar anlaylarna gre ok bykt.7
3

6 7

Bkz. A. Bros, Aperu historique sur l'histoire des religions, Histoire des religions. c.1, (ed.) Maurice Brillant & Ren Aigrain (Paris: Bloud et Gay, 1953), s.111. Bkz. Raffaele Pettazzoni, The Formation of Monotheism, Essays on The History of Religions, (Leiden: E.J. Brills, 1954), s.1. Balangta yer alan monoteizmin bozulmas sonucu ortaya kan ve dolaysyla ayn kkene sahip fenomenler olarak grld iin 18. yzyl yazarlar, ou zaman putperestlik ile politeizmi, hatta paganizmi eanlaml kavramlar olarak kullanmlardr (M. V. David, Les ides du 18e sicle sur l'idoltrie, et les audaces de David Hume et du prsident de Brosses, Numen, 24:2 (1977), s.82; Dictionnaire de thologie, c.5, (Paris: 1852), s.83). Humeun zihninde de putperestlik ile politeizm kavramlarnn ayn eyi artrd intiba uyunmaktadr. skenderiyeli Philonun (yaklak M..12-M.S.54) icat ettii bir kavram olan poltheos (politeizm) kelimesi, 1580 ylnda Fransz hukuku ve filozof Jean Bodin (1529-1596) tarafndan yeniden kefedilene kadar Batda idoltrie/idolatry (putperestlik) kelimesi kullanlmtr. Bylece 17. yzyla yaygn ekilde kullanlan putperestlik kelimesinin yerine yava yava politeizm kelimesi gemitir (Francis Schmidt, Naissance des polythismes (1624-1757), Archives de Sciences Sociales des Religions, 59:1 (1985), ss.77, 87). Dolaysyla Humeun bu iki kelimeyi ayn anlamda kullanmasnn nedeni, o dnemde bu iki kavramn semantik alanlarnn henz tam olarak ayrmadyla aklk kazanmaktadr. Bkz. David Hume, Four Dissertations, (London: 1757), ss.3-10. Hume, a.g.e., s.20.

116

Ramazan Adbelli

Hume, ilk insanlarn tek bir tanry idrak edecek kadar akl gelimilik dzeyine sahip olmadklarn savunmakla birlikte bunlarn yine de din inanlara sahip olduklarn ve bunun da gelecekteki olaylardan korkmalarndan kaynaklandn ileri srmektedir.8 Humeun ad geen kitabndan birka yl sonra yaymlanan Dictionnaire philosophique adl eserinde Fransz Aydnlanmac filozof Voltaire (16941778), Humeu kastederek onun politeizmin ilk din ekli olduu ynndeki grne katlmadn bildirmektedir. Humeun aksine Voltaire, insanln balangta tek bir Tanrya inandn ve zafiyetinden dolay daha sonra birok tanrya tapmaya baladn dnmektedir.9 Voltairee gre ilk insanlar, kk gruplar hlinde yaarlarken gk grltsnden korkmalar, besin kaynaklarnn ellerinden gitme endiesi, komu topluluklarn saldrma riski gibi olaylar karsnda zihinlerinde yle bir soru olumutur: Bize iyilik ve ktlk eden bir Varlk vardr zerimizde.10 nsanlarn neden tek tanrya inanmaya baladklarn Voltaire, basitten karmaa doru ilerleme ilkesine dayanan insan zihninin ileyi tarzna balamakta ve bu tarz, ocukluk dnemindeki tavra benzetmektedir:
Yalnzca korkulan ey, tebcil edilir, zikredilir ve teskin edilmeye allr. Btn ocuklar, gkyz karsnda kaytszdrlar. Fakat gk grledii an korkudan titrer ve saklanrlar. Kukusuz ilk insanlar da bu ekilde davranm olmaldrlar Bir ky [halk] yle demekle yetinmi olmaldr: Grleyen, zerimize dolu yadran, ocuklarmz ldren bir Kuvvet bulunmaktadr. Onu teskin edelim .11

Voltairee gre ilk insanlar, doay ve doadaki varlklar arasndaki ilikileri incelemedikleri iin tek tanr inancna dnerek ve akl yrterek deil, zafiyetlerini ve dolaysyla da gl bir Himayeciye olan ihtiyalarn hissederek ulamlardr. Bundan dolay ilk insanlarn tapndklar tanr, kendi kylerinin tanrs olduu iin evrensel bir karakter arz etmemitir. 1762 ylnda yaymlanan mile, ou De l'ducation adl kitabnda Cenevreli filozof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), ilk insanlarn kendi eylemlerinin dier cisimler zerinde etkili olduu hissinden hareketle dier cisimlerin de kendileri zerinde etki ettiine inanarak etkisini hissettikleri
8 9 10 11

Hume, a.g.e., s.94. Bkz. Voltaire, Dictionnaire philosophique, portatif, (Londres: 1764), s.246. Voltaire, a.g.e., s.247. Voltaire, a.g.e., s.247.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

117

tm varlklar hem canl, hem de birer tanr olarak kabul etmeye baladklarn savunmaktadr. Rousseauya gre ilk alarda her eyden korkan insanlar bylece evreni tanrlarla doldurmu, yldzlarn, rzgrlarn, dalarn, rmaklarn, aalarn, ehirlerin, hatta evlerin canl olduuna ve bir tanrs bulunduuna inanmlardr. Sonu itibariyle politeizm onlarn ilk dini ve putperestlik de ilk kltleri olmutur.12 Yazsz halklarn insan saylp saylmayacann tartld 18. yzyl Avrupasnda Hume, Voltaire ve Rousseau gibi rasyonalist dncenin nde gelen isimlerinin dinlere ilgisi, bu dinlere bizatihi bir deer atfetmekten ziyade kendi teorilerini desteklemesinden dolaydr. Bu filozoflar, Amerika, Afrika ve Asyada yaayan ilkel kabileler hakknda seyyahlarn ve misyonerlerin saladklar etnografik verileri speklatif bir perspektiften deerlendirdikleri iin ok farkl, hatta kart sonulara ulamlardr. Pettazzoninin belirttii gibi, inansz bir rasyonalist olan Voltairein en eski inan eklinin monoteizm olduu ve politeizmin daha sonra ortaya kt ynndeki gr, tek Tanr inancn bizzat Tanrnn kendisinin ilk insana vahyettii ve politeizmin de bu inantan sapmann bir ifadesi olduu ynndeki Kilise doktrini ile ayn istikamette olmas, dikkat ekicidir. Ancak vahye inanmayan Voltairein dinden bahsederken, rasyonel ve doal dinden bahsettiini ve doast herhangi bir mdahaleyi sz konusu etmediini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Ayn rasyonalizm perspektifinden meseleye yaklaan Hume ile Rousseau, politeizme ncelik tanyarak hem Kilisenin geleneksel retisine kar kmlar hem de Voltairein tam aksine bir gr benimsemilerdir.13 19. yzyln balarnda Aydnlanma rasyonalizmine kar bir tepki olumaya balam ve dinin yalnzca akl asndan deil dern bir tecrbe olarak ele alnmas gerektii dncesi domusa da bu dncenin arka plannda yer alan itici g, yine ilerleme fikri olmutur. rnein dnyadaki din gelenekleri tarihsel ve felsef senteze tabi tutan Alman filozof Georg W. Hegel (1770-1831), dinleri geliim safhalarna ayrarak Hristiyanl zirveye yerletirmitir. Alman teolog Friedrich D. Schleiermacher (1768-1834) de dinleri ilerleme ltne gre tasnif ederek Hristiyanl en st seviyeye koymutur.14
12 13 14

Jean-Jacques Rousseau, Oeuvres Compltes, c.2, (Paris: 1852), s.539. Bkz. Pettazzoni, The Formation of Monotheism, s.1-2. Eric J. Sharpe, Comparative Religion: A History, Second Edition, (London: Duckworth, 1986), s.20.

118

Ramazan Adbelli

19. yzyl ilerledike din incelemesi, felsef alandan uzaklaarak tarih, ilerleme ve evrim kavramlar etrafnda ekillenmeye balamtr. Bu dnemde, Liberalizm ve Sosyalizm akmlar ortaya kmtr. Materyalist ideolojiyi benimseyen bu iki dnce akm, Din ve Gelenee kar giderek artan bir muhalefet gstermilerdir.15 1859 ylnda ngiliz doa bilimcisi Charles Darwinin (1809-1882) piyasaya kan On the Origin of Species by Means of Natural Selection (Doal Seilim Yoluyla Trlerin Kkeni zerine) adl kitab, yeni evrim ana damgasn vurmutur.16 Hayat Mcadelesinde Avantajl Irklarn Korunmas alt baln tayan Darwinin bu kitab, pozitivist ve materyalist dncenin dorukta olduu bir dnemde din fenomenleri metafizik prensiplere dayanmakszn izah etmeye alan bilim adamlar iin teorik bir zemin hazrlamtr. Hegelin idealist evrim dncesinden ok farkl olan bu ilerlemeci yeni evrim anlay, materyalist ideolojilerin iddialarna nemli bir destek salamtr.17 1871 ylnda yaymlanan The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (nsan Soyu ve Cinsiyete likin Seilim) balkl kitabnda Darwin, evrim dncesini genileterek insan soyunu da evrim srecine dhil etmitir. nsann maymundan trediini savunarak doal seilim ve trlerin adaptasyonu konusunda Tanry adeta saf d brakan Darwinin bu tavr, doal olarak Kilisenin tepkisini ekmitir.18 Tpk Darwin gibi agnostik olan ngiliz filozof ve sosyolog Herbert Spencer (1820-1903), evrim teorisini Doa Bilimleri ile snrlamayp, bu teoriyi beer bilimlere uygulamak gerektiini savunan en nemli isimlerden biridir. Spencera gre beer kltrn dier alanlarnda olduu gibi din konusu da evrim asndan ele alnmaldr. ngiliz Kraliesi Viktorya devrindeki birok dnr gibi Spencer de ierisinde yetitii Hristiyanlk geleneini reddederek eyann nihai gereklilii hakknda hibir ey bilmediini ve bu tr meselelerle uramann da yararsz olduunu belirterek agnostik tavrn aka ortaya koymutur.19 Spencere gre canl ya da cansz olan her ey basitten karmak biimlere, homojenlikten heterojenlie dnmektedir.20
15

16 17 18 19

Wilhelm Schmidt, Origine et volution de la religion. Les thories et les faits, (Paris: Bernard Grasset), 1931, s.31. Sharpe, Comparative Religion, s.25. Schmidt, Origine et volution de la religion, s.31. Fiona Bowie, The Anthropology of Religion: An Introduction, (Oxford: Blackwell, 2000), s.13. Bkz. Sharpe, Comparative Religion, ss.32-34. Tylor, Frazer, Marett, Malinowski, Durkheim, LvyBruhl, Freud vs. gibi yazdklar dnemde en ok etki eden aratrmaclarn ya agnostik ya da ate olduuna E. E. Evans-Pritchard (1902-1973) dikkat ekmektedir. ngiliz Antropolojisinin en saygn

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

119

Grld zere Darwinin evrim teorisi, sadece doa bilimleri iin deil, ayn zamanda dinleri aratranlarn byk ounluu tarafndan da temel bir postulat olarak kabul grmtr. Evrim dncesi, Din Bilimlerinde etkisini uzun bir sre devam ettirmitir. 20. yzyln balarnda Avrupada dinler tarihi alannda yazlan kitaplarn hemen hepsinde ele alnan din olgular, evrim teorisi dorultusunda izah edilmeye allmtr.21 rnein J. Estlin Carpenter (1844-1927), 1913 ylnda ilk basks yaplan Comparative Religion adl kitabndaki; Artk tm din tarihi incelemesi salam bir ekilde bu byk dnce [evrim] zerine kurulmutur22 ifadesi, evrim teorisinin Dinler Tarihi alanndaki etkisini ak bir biimde ortaya koymaktadr. Eliaden belirttii gibi bu dnemde Bat bilim dnyas, her eyin (hayatn, evrenin, dillerin, dinlerin, rklarn, sanatn, kurumlarn, vs.) kkenini arama saplants ierisindedir.23 Robert Ranulph Marett (1866-1943) ise zellikle dinin kkenini aratrma konusu edinen Antropolojinin evrim teorisinden ne derece etkilendiini u ekilde ifade etmektedir: Antropoloji Darwinin ocuudur. Onu [Antropolojiyi] Darwinizm mmkn klmtr. Darwinizm bak asn reddettiinizde Antropolojiyi de reddetmeniz gerekecektir.24 Marettin hocas olan ngiliz antropolog Edward Burnett Tylor (18321917), 1871 ylnda yaymlandnda ngilterede byk bir ilgi uyandran Primitive Culture (lkel Kltr) adl eserinin birinci cildinde aa rklar (lower races) diye nitelendirdii ilkel halklarn dinlerinin sistematik ekilde incelenebilmesi iin basit bir din tanmnn gereinden bahsetmektedir. Bu tanmn yce bir tanrya ya da lm sonras hesaba inan, putlara tapnma
temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Evans-Pritcharda gre bunlarn nazarnda ilkel dinin dier din inanlardan bir fark yoktu, yani o da bir yanlsamadan ibaretti. Bu aratrmaclarn teorilerinin daha iyi anlalmas asndan bu teorilerin arka plannda yer alan asl amacn ne olduu ynnde Evans-Pritchardn sunduu gr daha da dikkat ekicidir. Evans-Pritcharda gre ilkel din hakknda teori reten aratrmaclarn ou ilkel dinlerde Hristiyanla lmcl darbeyi vuracak silah aramlar ve bulmulardr da. Bu aratrmaclar tarafndan ilkel dinin hayali bir rn olduu gsterilmek suretiyle onun akl d ve sama bir ey olarak izah edilerek ilkel dinin yklmas ve bundan hareketle byk dinlerin gzden drlmesi ve sonunda da yok olmas amalanmtr (E. E. Evans-Pritchard, Des thories sur la religion des primitifs, (Paris: Payot, 2001), ss.29-30). Bowie, a.g.e., s.14. Eric J. Sharpe, Some Problems of Method in the Study of Religion, Religion, 1:1 (1971), s.4. J. Estlin Carpenter, Comparative Religion, (London: Oxford University Press, 1944), s.33. Mircea Eliade, The Quest for the Origins of Religion, History of Religions, 4:1 (1964), s.160. Ayrca bkz. Eliade, La nostalgie des origines, ss.81, 85; Mircea Eliade, Aspects du mythe, (Paris: Gallimard, 1963), s.100. R. R. Marett, Anthropology, (London: 1912), s.8.

20 21 22 23

24

120

Ramazan Adbelli

veya kurban icras gibi hususlar iermesi zorunlu klnrsa birok kabilenin din kategorisi dnda kalacana dikkat ektikten sonra Tylor, asgari bir din tanm yapmaktadr. Ona gre din, Ruhsal/Manevi Varlklara inantan olumaktadr.25 Evrimci anlay dorultusunda dnen Tylora gre din, insanln ocukluk safhasn yani ilkel bir zihniyeti yanstmaktadr. Tylor, evrim sreciyle birlikte insanln dinin karanlklarndan syrlarak bilimin aydnlna kavuacana inanyordu. Ona gre dinin ilk safhas olan animizden politeizm, bundan da monoteizm tremitir. Bu dncesini desteklemek iin antropolojik verileri zikreden Tylor, hibir vahi kabilede monoteizmin izine rastlanlmadn ileri srmtr.26 Tylorun sadk rencisi skoyal air, gazeteci, tercman ve romanc Andrew Lang (1844-1912), hocasnn monoteizm hakkndaki grlerini paylayordu. Tylor gibi Lang da monoteizmin uzun bir evrim srecinin sonucunda animizden trediini kabul ediyordu. 1887 ylnda yaymlanan Myth, Ritual and Religion adl kitabnda Langn evrimci dnceyi mitolojiye uygulad grlmektedir. Bu kitapta Lang, uygar halklarn mitlerindeki aptalca, vahi ve irrasyonel unsurun ya vahilik dneminin bir kalnts, ya mevcut vahi halklardan bir alnt ya da airlerin vahi halklardaki bilgileri taklit etmesinden ibaret27 olduu ynndeki grn dile getirmektedir. Tylor gibi Lang da mitin insanln ok eski alarnda cehalet ierisinde vahi bir hayat srd dnemin kalnts olduu grndedir.28 Lang, Tylorun ileri srd animizm teorisini ngilterede git gide g kazanan Max Mllerin Doa Mitolojisi Okulu karsnda savunmutur.29 Mitolojik ve tanrsal figrleri, doal gerekliklerin ve zellikle de gk cisimlerinin kiiletirilmi hlleri olduunu savunan bu okulun teorisi knce Lang, dikkatini antropologlarn verilerine evirerek yce tanrlar meselesi ile ilgilenmeye balamtr.30 1898 ylnda yaymlanan The Making of Religion (Dinin Oluum) adl kitab, Langn

25

26 27 28 29 30

Edward B. Tylor, Primitive Culture, c.I, (London: 1871), s.383; Edward B. Tylor, Animism, Classical Approaches to the Study of Religion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1: Introduction and Anthology, (ed.) Jaques Waardenburg, (The Hague: Mouton, 1973), ss.213-214. Ayrca bkz. Samuel G. F. Brandon, Origins of Religion, The Dictionary of the History of Ideas, (ed.) Philip P. Wiener (New York Charles Scribners Sons, 1973), c.4, s.96. Bkz. Edward B. Tylor, Primitive Culture, c.II, (London: 1871), s.302 vd. Andrew Lang, Myth, Ritual and Religion, c.I, (London: 1887), s.33. Lang, Myth, Ritual and Religion, c.I, s.34 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.111. Sharpe, Comparative Religion, s.59.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

121

dncelerindeki dnm noktasn yanstmaktadr.31 En nemli eserlerinden biri olan The Making of Religionda Lang, Tylorun tezini rterek baz aa vahilerin, Hristiyanlar kadar monoteist olduklarn32 ispat edeceini bildirmektedir. Langa gre Tylorun iddiasnn aksine, Tanr fikri, sonradan meydana gelmeyip, vahiliin en alt seviyesinde de yer almaktadr.33 Lang, bu gre, Avustralya ve Bengal Krfezinde yer alan Andaman adalarnda yaayan kabileler gibi inan sistemlerinde Yce Tanrlara yer veren ok ilkel halklarn inanlarna ilikin etnografik verilerden hareketle varmtr. Tylorun, Tanr dncesinin balangta yer almasnn mmkn olmadn ve bu inann doadaki ruhlara inantan ve atalar kltnden trediini savunmasna karn Lang, Avustralyadaki ve Andaman adalarndaki ilkel halklarda ne atalar kltne ne de doa kltlerine rastlamtr.34 Robert R. Marett gibi birok antropolog, Langn bu grnn hem evrimci dnceye hem de bu szde vahi halklarn yar hayvan biimindeki statlerine uygun dmediini ileri srerek eletirmitir.35 Profesyonel bir antropolog olmad gibi ne tarihi ne de teolog formasyonuna sahip olan Lang ngilterede birok bilim adam bir roman yazar ve gazeteci olarak grm ve bu nedenle ciddiye almam, dolaysyla da grmezden gelmitir.36 Sonu itibariyle dinin balang safhasn animizmin oluturmad ve bundan nce bir Yce Varlk inancnn yer ald ynndeki bu gr, ngilterede neredeyse hi yank uyandrmamtr.37 Langn ilkel halklarda Yce Varlk inanc bulunduu ynndeki tespitleri kendi lkesinde ilgi grmemise de dier lkelerde birok bilim adam tarafndan ele alnarak Antropoloji ve Dinler Tarihi
31 32

33 34

35 36 37

Schmidt, Origine et volution de la religion, s.117. Andrew Lang, The Making of Religion, (London: 1898), s.181. Evrimci antropologlarn dinin ilk eklini izah etmek amacyla kendi dnemlerinde yaayan ilkel halklar esas alarak ileri srdkleri teorilerin dayand temel paradigma, kendilerinin ilerleme srecinin bir ucunda, szde vahiler ise dier ucunda bulunduu dncesine dayanmaktayd. Bu antropologlara gre teknolojik ynden geri olan ilkel haklarn dnceleri, adetleri ve inanlar da kendilerininkinin antitezi olmalyd. Dolaysyla bu antropologlarn kendileri rasyonel olduklar iin ilkelleri, mantk ncesi dneme ait, hayal, gizem ve korku dolu bir dnyada yayor olarak gstermilerdir. Ayn ekilde kendileri, kapitalist, tek evli ve monoteist olduklar iin ilkellerin komnist, ok evli ve politeist olduklarn savunmulardr (Evans-Pritchard, ss.177-178). Lang, The Making of Religion, s.175. Mircea Eliade,Religions: The First Approaches: Philology (Max Mller) and Anthropology (E. B. Tylor), International Social Science Journal, 29:4 (1977), s.617. Ninian Smart, Religion, Study of, Encyclopaedia Britannica, Chicago 2009. Sharpe, Comparative Religion, s.64. Mircea Eliade, La nostalgie des origines, (Paris: Gallimard), 1971, s.84.

122

Ramazan Adbelli

alanlarnda inceleme konusu yaplmtr.38 Langn bu konudaki grlerini yanklandrarak derinletiren aratrmaclarn banda Alman Katolik din adam, etnolog ve dil bilimcisi Wilhelm Schmidt (1868-1954) gelmitir. Schmidt, Langn takipisi olduunu ak ve net olarak ifade etmitir:
Karlatrmal Din alanndaki almalarmn skoyal byk bilim adam Andrew Langn almalarnn baz blmlerinin devamndan baka bir ey olmadn unutamam. 1910 ylnda onunla karlama mutluluuna eritim. 1912de vefat etti. O sene, Der Ursprung der Gottesidee adl kitabmn ilk cildi piyasaya karak onun canla bala balad ii ileri tad.
39

Yukardaki alntda belirttii gibi Schmidt, Langn hayatn kaybettii 1912 ylnda Der Ursprung der Gottesidee (Tanr Fikrinin Kkeni) balkl on iki ciltlik kitabnn ilk cildini yaymlatm ve bylece bu cesur savunucunun yere brakt bayra ele alarak40 ayn yolda ilerlemeye karar vermitir. Bu ilk cilt, 19081910 yllar arasnda Anthropos dergisinde Franszca olarak yazlan makalelerin (Anthropos, c.3, ss. 125-162, 336-368, 559-611, 801-836, 1081-1120; c.4, ss. 207-250, 505-524, 1075-1091) derlemesinden oluan ve 1910 ylnda yaymlanan Lorigine de lide de Dieu. tude historico-critique et positive (Tanr Fikrinin Kkeni: TarihselEletirel ve Pozitif nceleme) adl kitabn geniletilmi Almanca evirisidir. Son iki cildi, Schmidtin lmnden sonra 1954 ve 1955 yllarnda yaymlanan binlerce sayfalk bu devasa eserde, ilkel ya da dier bir ifade ile etnolojik adan en eski olan halklarn dinlerinde monoteist bir eilimin varlnn ispat amalanmtr. Monoteizmin ilk din ekli olduunu bilimsel zeminde ispat etmeye adeta kendini adayan Schmidtin yaklam birok eletiriye neden olmutur. Louis Henry Jordana (1855-1923) gre Schmidtin tarihsel-kltrel metodunun amac, Katolik Kilisesinin tezlerini destekleyerek evrim teorisinin yaylmasn engellemektir.41 Hollandal etnolog J. J. Fahrenfort (1885-1975) Schmidtin monoteizmini temelleri incelendiinde hemen kecek sun bir yap olarak deerlendirmektedir. Fahrenforta gre Schmidt, rencilerine kendi tezini destekleyecek nitelikte olan verileri
38

39

40 41

Benjamin C. Ray, Lang, Andrew, Encyclopedia of Religion, Second Edition, (New York: MacMillan, 2005), c.8, s.5300. Wilhelm Schmidt, The Quest of the Supreme Being, Classical Approaches to the Study of Religion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1: Introduction and Anthology, s.274. Schmidt, The Quest of the Supreme Being, s.274. Louis H. Jordan, Comparative Religion: Its Adjuncts and Allies, (Oxford: Oxford University Press, 1915), s.361.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

123

derlemelerini salk vermi ve bylece seici ve tarafl bir yaklamla kendi dncelerini, incelenen halklarn kltrel yaamlar zerine yanstmtr. Sonu itibariyle objektiflikten uzak bir yaklam sergileyen Schmidti, Fahrenfort gerek bir bilim adam olarak grmemektedir.42 Haydon ise Schmidtin Propaganda Topluluunun Arkeoloji almas zel Komitesinin bakan olduuna dikkat ekerek, insanln balangcnda Yce Tanrnn var olduu sonucuna varmas onun byle bir neticeyi elde etme umudunun bir rn olmaktan teye gememektedir.43 Magli ile Sethreye gre Schmidt, Tanrnn ilk insana dorudan vahiy gnderdii ynndeki Kitab Mukaddes retisinden etkilenmitir.44 Mattingly ise bu dnceyi daha ak biimde formle ederek Schmidtin bu ilkel halklarda bir Yce Tanr inancnn bulunuunun Kitab Mukaddesteki zgn monoteizmi yansttn gstermeye altna dikkat ekmektedir.45 Schmidtin almalarnda hibir zaman Kitab Mukaddese atfta bulunmayp ilkel halklar arasnda yaayan aratrmaclarn toplad bilgilere dayand argmann ileri sren Amerikal misyoner Samuel Marinus Zwemere (1867-1952) gre onu Roma Katolik Kilisesinin adeta bir szcs olarak deerlendirmek yanl olacaktr.46 Bu farkl grler arasnda doruluk paynn hangisinde daha yksek olduu, Schmidtin biyografisi ve grleri incelenince ortaya kacaktr. I. Wilhelm Schmidt (18681954) Bir fabrika iisinin ocuu olarak 1868 ylnda Almanyada dnyaya gelen Schmidt, on be yandayken Hollandada bulunan lahi Kelam Cemiyetinin (Societas Verbi Divini) misyonerlik okuluna kaydn yaptrarak Felsefe ve Teoloji alannda eitim grm ve bu cemiyet tarafndan 1892 ylnda papaz olarak tayin edilmitir. Schmidt, 1893-1895 yllar arasnda
42

43

44 45

46

Jan Platvoet, Pillars, Pluralism and Secularisation: A Social History of Dutch Sciences of Religions, Modern Societies and the Science of Religions: Studies in Honour of Lammert Leertouwer, (ed.) Gerard A. Wiegers (Leiden: Brill, 2002), s.105. A. Eustace Haydon, Origin and Growth of Religion by Wilhelm Schmidt, International Journal of Ethics, 42:3 (1932), s.380. Ida Magli, Cultural Anthropology: An Introduction, (Jefferson: McFarland, 2001), s.121. Gerald L. Mattingly, Schmidt, Wilhelm, Encyclopedia of Anthropology, H. James Birx (ed.), (California: Sage Publications, 2006), s.2060. Kees Bolle de ayn gre sahiptir. Bkz. Kees Bolle, Myths and Religious Texts, Contemporary Approaches to the Study of Religion in 2 Volumes, (ed.) Frank Whaling (Berlin: Mouton, 1984), s.337. Samuel Marinus Zwemer, The Origin of Religion: Evolution of Revolution, (New York: Loizeau Brothers, 1945), s.36.

124

Ramazan Adbelli

Berlin niversitesinde Sami dilleri alannda eitim aldktan sonra Avusturyadaki bir misyoner okulunda eitmen olarak grevlendirilmitir. Misyonerlerin Hristiyanlatrmaya altklar halklar ierisinde gzlem yaparak elde ettikleri bulgular yaymlayabilmeleri iin 1906 ylnda Etnoloji ve Dil Bilimi alannda uluslararas nitelie sahip olan Anthropos: International Review of Anthropology and Linguistics dergisini kuran Schmidt, 1931de yine Anthropos adnda bir enstit kurmutur.47 1921-1938 yllar arasnda Viyana niversitesinde hocalk yapan Schmidt, 1938 ylnda Avusturyann Almanya tarafndan ilhak edilmesi zerine Anthropos Enstitsn svireye tam ve 1951 ylna kadar Fribourg niversitesinde ders vermitir.48 Schmidt, yaad dnemde natralizm (Max Mller), fetiizm (Charles de Brosses, Auguste Comte, John Lubock), atalar klt (Herbert Spencer), animizm (Edward B. Tylor), totemizm (W. Robertson Smith, Sigmund Freud, Emile Durkheim), byclk (J. G. Frazer, J. H. King) vs. gibi din alannda hkim olan teorileri reddetmi ve bunlarn dinin balangcn ve en eski din tecrbeyi yanstmadn savunmutur.49 Andrew Langn en ilkel kabilelerde bile Yce Tanrlar kefetmesinden olduka etkilenen Schmidt, Langn metodolojik adan eksikliklerini de fark ederek ilkel denilen topluluklardaki kltrel katmanlar belirleyen salam bir tarihsel metot olmadan tanr kavramnn kkeni gibi hassas bir konuda sz sylemenin mmkn olmayacan dnmtr. Bundan dolay Schmidt, Tylor, Frazer, Durkheim ve antropologlarn ounun benimsedii tarih d yaklamlara iddetle kar km ve Alman Etnolog Robert F. Graebnerin (1877-1934) tarihsel etnolojisi ve zellikle de etnolog Friedrich Ratzelin (1844-1904) balatp rencisi Leo Frobeniusun (1873-1938) gelitirdii kltrel devre
47

48

49

Anthropos dergisi ve enstitsn kurmadaki amacn Schmidt, u ekilde belirtmektedir: [] Onlarca yl boyunca Anthropos iin ne yaptmsa, bizim misyonerleri muvaffak klmak iin, onlarn hazinelerini bilimsel pazara tamak iin yaptm ve btn bunlar ok sayda aratrmacyla temas kurmam sayesinde olmutur. (Ali Rafet zkan, P. Wilhelm Schmidt (18681954) zerine Biyografik Bir Deneme, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 14 (1999), s.125den aynen alntlanmtr). Joseph Heninger & Alessandra Ciattini, Schmidt, Wilhelm, Encyclopedia of Religion, c.12, s.8168; Grald Gaillard, The Routledge Dictionary of Anthropologists, (London: Routledge, 2004), ss.45-46; Julien Ries, Schmidt, Wilhelm, Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2e dition corrige, (Paris: Presses Universitaires de France, 1985), ss.1547-1548; M. Gusinde, Schmidt, Wilhelm, The New Catholic Encyclopedia, c.12 (2003), s.744; Jean Comby, Diffusion et acculturation du christianisme (XIXe-XXe sicle), (Paris: ditions Karthala, 2005), s.123. Schmidt, Origine et volution de la religion, s.351. Ayrca bkz. Eliade, La nostalgie des origines, s.37. Schmidtin bu teorileri hangi ynlerden eletirdii konusunda daha fazla bilgi iin bkz. Schmidt, Origine et volution de la religion, ss.59-212.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

125

veya alan/kltr evreleri (Kulturkreis) teorisini benimsemitir.50 20. yzyln balarnda Alman Antropoloji Okulunda hkim olan bu teorinin temel ilkesi, insanln dnyann belirli bir yerinde meydana gelerek yeryzne yayld dncesine dayanmaktadr. Schmidte gre daha sonra gerekleen glerle birlikte kltr, deiime uramtr. Schmidt, bu gler sonucunda insanlarn yerletikleri blgelerin kltrlerini meydana getirmeyip, balangtaki kltrn deiime uratlm eklini devam ettirdiklerine dikkat ekmektedir.51 Deiik kltrlerdeki benzerlikleri ve farkllklar izah etmeyi amalamak zere gelitirilen yaylma kanununa gre en geni apta yaygn olan bir unsurun en eski olmas gerekmektedir.52 Kulturkreis teorisine gre tarihsel katmanlama sayesinde arkaik, hatta ilk gelenekleri daha sonraki gelimeler ve etkilerden ayrt etmek mmkn olacakt. Tarihsel Etnoloji, Avustralyann gney-dousunda yaayan kabileleri, Pigmeleri, Asya ve Amerikann kuzeyinde yaayan baz kabileleri ve Fuegienleri en eski uygarlklarn kalntlar olarak deerlendirmektedir. Bu kalntlardan hareketle Schmidt, balangtaki dinin ortaya konulabileceini dnyordu. Schmidte gre Tarihsel Etnoloji sayesinde insanln ilk dnemlerine yaklaarak en eski din eklini kefetmek mmkn olacakt. Avclk ve toplayclkla yaamlarn srdren ilkel kabilelerin (Urvlker) dinlerini bilmek bu bakmdan son derece nemli idi. Zira bu halklar geliim safhasnn en balarnda bulunmaya devam ettikleri iin bunlarn dini de ilk insanlarn dinine yakn olmalyd.53 Ona gre bu Urreligion (lk Din) ebed, yaratc, her eyi bilen, iyiliksever ve gkte yaadna inanlan bir Yce Tanr inancndan ibaretti. Sonu itibariyle Schmidt, balangta dnyann her yerinde bir tr ilk monoteizmin
50

51 52 53

Eliade, La nostalgie des origines, s.51; Schmidt, Origine et volution de la religion, ss.278-279. Alman yaylmac okulu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Robert H. Lowie, The History of Ethnological Theory, (New York: Farrar & Rinehart, 1937), ss.177-195. Bu okulun teorisi hakknda eletirel bir bak as iin bkz. Clyde Kluckhohn, Some Reflections on the Method and Theory of the Kulturkreislehre, American Anthropologist, New Series, 38:2 (1936), ss.157-196. Schmidtin Kulturkreis teorisi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Marvin Harris, The Rise of Anthropological Theory: A History of Theories of Culture, (London: Routledge, 1968), 382-388. Schmidte gre Etnolojinin tespit edebildii kadaryla Pigmeler, insanln evrim safhasnda en eski katman oluturmaktadr (Schmidt, Origine et volution de la religion, s.242). Schmidt, Pigmeler gibi en eski halklarda Yce Tanr inancna rastlanlmasn, bu dnceyi evrim srecinin sonuna yerletiren animizm, totemizm, byclk vs. gibi din teorilerinin yanlln ortaya koyan en nemli argman olarak grmektedir (Schmidt, Origine et volution de la religion, s.351). Schmidt, The Quest of the Supreme Being, s.277. Harris, a.g.e., s.376 Henryk Zimon, Wilhelm Schmidts Theory of Primitive Monotheism and its Critique within the Vienna School of Ethnology, Anthropos, 81:1-3 (1986), s.246.

126

Ramazan Adbelli

(Urmonotheismus) yer aldn ve toplumlar bnyesinde daha sonra meydana gelen deiimlerin bu inanc azalttn, tahrif ve ou zaman da yok ettiini dnyordu.54 imdi bir bakta ilkel uygarlklarn ve bunlarn ortaklaa paylatklar Yce Varlk inancnn yayln gz nne getirirsek hi de anlamsz ve belirsiz bir eyin sz konusu olmadn fark ederiz. Bu uygarlklar, bir kemer gibi Eski Dnyann gneyinin yarsn evrelemekte ve bu kua Ges-Tapuyalar, Yeni Dnyaya uzatmaktadr. Bunlarn u an yaadklar adalar, ktalarn en cra keleri, sradalarn ortas, bakire ormanlarn ii gibi kenar blgelere itilmi olmas daha youn ve eskiden beri sregelen yaylmay gstermektedir. kinci ve nc aamada bunlarn kuzey ve gney kltrleriyle birlikte dnyann en u kelerine yayldklarn gryoruz. Yeni uygarlklarn hibirinin byle bir coraf yaylma gerekletirmedii sylenebilir. Eer imdi bu devasa alann genilii ierisinde her yerde paralar hlinde olsalar da ilkel halklarda bir Yce Varlk inanc grnyorsa, bu inancn en eski insan uygarlnn byk blmn oluturduunu ve insanln eitli gruplara ilk blnmesinden nce durumun byle olduunu kukusuz kabul etmek gerekecektir.55 Dinin ve tanr kavramnn kkenini incelemek zere kaleme ald ve lahi Kelam Cemiyetinin (Societas Verbi Divini) kurucusu Arnoldi Ianssene ithaf ettii Lorigine de lide de Dieu adl kitabnn nsznde Schmidt, metodoloji hakkndaki dnceleri ile ilgili nemli bilgiler aktarmaktadr. Karlatrmal Din Bilimini, Etnolojinin bir dal olarak gren Schmidt, ncelikle bu disiplinin amacn belirlemektedir:
Din Biliminden ya da Din Felsefesinden ayrt etmek iin ou zaman adlandrld zere Karlatrmal Dinler Tarihi, halklarn yaam ierisindeki bir grup olguyu yani dini olgular tm genilikleri, kkenleri, yaylmalar ve evrimleri asndan incelemek ve betimlemekten baka bir amac olmayan etnolojik bir disiplindir.
56

Schmidt, Din Biliminin, herhangi bir din trnn ya da din dncenin hakikati veya deeri hakknda hibir deer yargsnda bulunmayarak bu ii etnolojik bilimlerin dnda yer alan Din Felsefesine brakmas gerektii

54 55 56

Eliade, La nostalgie des origines, ss.51-52. Schmidt, Origine et volution de la religion, ss.321-322. Wilhem Schmidt, Lorigine de lide de dieu. tude historico-critique et positive, (Paris, 1910), s.2.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

127

hususuna vurgu yapmaktadr.57 Daha sonra Schmidt, Din Biliminin konusu olan din kavramn tanmlamaktadr. Schmidte gre din:
Dnyevi ve maddi durumlarn zerine ykselen bir veya birka kiisel varl kabul etmek ve bunlara kar bamllk duygusu hissetmektir. ou zaman yapld gibi manevi gler demiyor, kiisel gler diyoruz nk bylece maneviyat dncesinin henz gelimemi olduu biimleri ve dnemleri kuatm oluyoruz. Karlatrmal Din Biliminde evrensel ve kiisel olmayan bysel bir gc evrimin balangcna yerletirmeye alan en yeni hipotezler bizim kiisel tabirimizi eletirebilirler [] Bu tasavvurun yanl olduunu ve en azndan balangc itibariyle by ile din arasnda olduka belirgin bir kartln bulunduunu gstereceiz.
58

lk din ekli olarak animizm teorisinin Din Bilimi alannda hkim olduunu sk sk tekrar eden Schmidt,59 bu teoriyi kertmek iin kendi stratejisini ortaya koymaktadr. Schmidte gre animizm ile mcadele etmenin en iyi metodu, buna kar olgular hakknda zengin bir dokmantasyona dayanarak en ince detayna kadar gelitirilmi pozitif bir teori ile kar koymaktr.60 Tanr Fikrinin Kkeni (Lorigine de lide de Dieu) adl kitabna koyduu Pozitif ve Tarihsel-Eletirel nceleme (tude historico-critique et positive) eklindeki alt balk da Schmidtin bu kitaptaki misyonunu ak bir biimde yanstmaktadr. Bu teorinin z, eitli ilkel halklarda monoteizmin nceliini ispat etmeye dayanmaktadr. Bylece Schmidte gre monoteizmi uzun bir evrim srecinin son aamas olarak gren animizmin temel tezlerinden birine lmcl darbe vurulmu olacaktr. Andrew Lang Schmidt nazarnda nemli klan en temel hususlardan biri, onun ilk insanlarn vahyin muhatab olduunu ve bu lk Monoteizmin zamanla tahrif edildiini savunan Vahiy teorisini reddeden Max Mllerin natralizm teorisini kerttikten sonra animizmin temel tezini rtecek deliller sunmasndan kaynaklanmaktadr.61 Lang iin Din Bilimi alannda devrim yapt eklindeki nitelemesi de Schmidtin bu skoyal aratrmacya verdii deerin bir ifadesi olarak gsterilebilir. Animizmi
57 58 59 60 61

Schmidt, Lorigine de lide de dieu, ss.2-3. Schmidt, Lorigine de lide de dieu, s.4 Schmidt, a.g.e., ss.28, 38, 58. Schmidt, a.g.e., s.61. Bkz. F. Max Mller, Introduction to the Science of Religion: Four Lectures Delivered at the Royal Institution, (London: 1873), ss.40-41; Louis H. Jordan, Comparative Religion: Its Genesis and Growth, (Edinburgh: 1905), s.530.

128

Ramazan Adbelli

savunanlar, her tr uygarlk seviyesinde, en dk seviyedeki halklarda bile yer alan Tanr kltnn yani ilkel bir monoteizmin izlerini dikkate almazlarken Lang bu noktaya vurgu yapmtr.62 Lang, Avustralyann gney ve gney dousunda yer alan kabilelerde, Andaman adalarnda, Gney Afrikada yaayan Bushmen kabilesinde, Kuzey Amerika yerlilerinde, Gney Amerika kzl derililerinde vs. yce varlk inancnn bulunduunu gstermitir.63 Ancak Schmidtin aksine Lang, hibir zaman ne dorudan ne de dolayl olarak bu inanc herhangi bir vahiy biimi ile ilikilendirmemitir.64 Animizm teorisine gre ruh kavramnn Tanr dncesine gre ncelii bulunmaktadr. Oysa Lang, Avustralyadaki, Andaman adalarndaki kabileler ve Bushmenler gibi en ilkel kabilelerde ruhlara ilikin herhangi bir klt icra edilmediini ortaya koyarak animizm teorisinin zerine oturduu temel dayanaklardan birini daha ykm oluyordu.65 Ancak Langn animizmi kkten reddetmediini gz ard etmemek gerekir. Langn asl itiraz, bu dncenin, din hayatn balang noktasna yerletirilmesinedir. Myth, Ritual and Religion adl kitabnn 1899 ylnda yaplan yeni basksnda Langn dinin ilk ekli konusunda Tylorun teorisinden ne derece uzaklat net bir biimde grlmektedir. Bu yeni basknn nsznde Lang, mevcut bilgilerin, dinin kkeni hakknda bilimsel bir teori ina etmek iin yeterli olmadn ve belki de bunu yapmann hibir zaman mmkn olmayacan ifade etmektedir.66 Lang her ne kadar ilk din ekli hakknda bir hkme varabilmek iin yeterli malumat bulunmadna dikkat ekse de tanr fikrinin douu hakknda fikir yrtmekten de geri durmamaktadr. Langa gre insan, eyann meydana geldiini fark ettikten sonra kendisinin yapmad ve yapamayaca eyleri meydana getiren birinin bulunduu sonucuna varmtr. Bilinmeyen bu ahsiyet, doann stnde yer alan yce bir insan
62 63 64

65 66

Schmidt, Lorigine de lide de dieu, s.67. Bkz. Schmidt, Lorigine de lide de dieu, ss.78-103. Lester Richard Hiatt, Arguments about Aborigines: Australia and the Evolution of Social Anthropology, (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), s.109. Schmidtin Lorigine de lide de dieu adl eserini deerlendiren Lang, ilkel kabilelerde bir Yce Yaratc dncesinin bulunmasnn bu halklar Schmidtin kastettii anlamda monoteist yapmadna dikkat ekmekte ve kendisinin bu ilkel kabilelerin dinin filozoflarn kullandklar dar anlamda monoteist bir nitelie sahip olduu ynnde hibir beyanda bulunmadn ifade etmektedir (Andrew Lang, Review: Lorigine de lide de dieu, Folklore, 21:4 (1910), s.518). Bkz. Schmidt, Lorigine de lide de dieu, s.104. Andrew Lang, Myth, Ritual and Religion, c.I, (London, 1899), s.xii.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

129

olarak telakki edilmitir.67 Bu dnceden hareketle Lang, dini, manev varlklara inan eklinde tanmlayan Tylorun asgari din tanmn reddederek bunun yerine dini, Yaratc bir varla inan eklinde tanmlamay nermektedir.68 Tanr fikrine akl yoluyla ulaldn ileri sren Langn bu dncesini kabul eden Schmidte gre insan doann yaratcs ve efendisi olan ve gc ile doadaki her faaliyeti meydana getiren bir Yce Varl kabul etmeye sevk eden ey, nedensel izah ihtiyac ile sk iliki ierisinde bulunan kiiletirme eilimidir.69 Tanr fikrinin rasyonel bir sre sonucunda meydana geldiini savunan Langn bu dncesini benimseyen Schmidt, bu izah tarzn, Katolik reti ile uyumlu grd iin kabul etmektedir. Zira Katoliklie gre vahiy olmad durumlarda insan kendi aklyla Tanr dncesine ulaabilmektedir.70 Schmidtin Lang ile paylat nemli dncelerden bir dieri de mitoloji ile ilgilidir. Her iki aratrmacya gre Etnolojinin inceleme konusu yapt her halkta st seviyedeki din unsur yannda bir de aa seviyede bir mitolojik unsur bulunmaktadr.71 Lang, din ile mit arasnda bir atmann bulunduunu ve mitlerin sama ve alaltc olduunu dnmektedir.72 Bu dncesini Lang u ekilde gerekelendirmektedir: imdilik ancak unu syleyebiliriz ki din telakki, ciddi tefekkr ve teslimiyet yoluyla insan aklndan kaynakland hlde mitolojik dnceler, baka bir yoldan, yani lgn ve dzensiz muhayyileden kaynaklanmaktadr. Bu iki tarz Hristiyanlkta bile grnmektedir.73 Schmidt de dini, akldan kaynakland iin rasyonel bir nitelie sahip olarak grrken miti muhayyileden kaynakland iin bir fantezi rn olarak grmektedir. Schmidte gre sebep-sonu ilikisi erevesinde ileyen akln aksine muhayyile, doas gerei mantksal ya da ahlak kstaslarla snrl olmad iin sama sapan, edebe aykr ve gln eyler meydana getirmektedir.74

67

68 69 70

71 72 73 74

Andrew Lang, Magic and Religion, (London, 1901), s.225; Andrew Lang, Australian Gods. A Reply, Folklore, 10:1 (1899), ss.9-10. Lang, Myth, Ritual and Religion, c.I (1899), s.3. Schmidt, Origine et volution de la religion, s.202. Schmidt, Lorigine de lide de dieu, s.108. Kitab Mukkaddesteki monoteizm dncesine ilikin pasajlar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Norman L. Geisler, Primitive Monotheism, Christian Apologetics Journal, Volume 1, No.1 (1998). Schmidt, Lorigine de lide de dieu, s.111. Lang, Myth, Ritual and Religion, c.I, ss.3-4. Lang, a.g.e., c.I, s.5. Schmidt, Lorigine de lide de dieu, s.186.

130

Ramazan Adbelli

Viyana yaknlarnda bulunan S. Gabriel Misyonerlik Enstitsnde 1930 ylnda verdii dersleri Schmidt, Origine et volution de la religion. Les thories et les faits75 bal ile yaymlatmtr. Yirmi blmden oluan bu kitap, birok konu arasnda Schmidtin metodolojisi, ilk din ekli olarak monoteizm hakkndaki grleri ve Rafaelle Pettazzoniyi hangi ynden eletirdii konularnda bilgiler vermesi bakmndan nemli bir yere sahiptir. Bu eserin nsznde bunun bir Etnoloji kitab olduunun altn izen Schmidt, almasnn ilk blmnde Karlatrmal Din Tarihi konusunu ele almakta ve bu bilim dalnn konusu olan din kavramnn tanm ile ie balamaktadr. Schmidt, burada dini, iki adan ele almaktadr:
Subjektif olarak din, kiinin ilikiye girdiini dnd dnya tesi bir (ya da birka) kiisel Gce kar bamllk dnce ve duygusudur. Objektif olarak [din], sbjektif Dinin ifade edilmesine araclk eden ve onu aa vuran d eylemler btndr: Dua, kurban, sakramentler, litrji, ilecilik, ahlaki talimatlar.76

Schmidte gre ilkel Budizm, herhangi bir kiisel tanr tanmad iin bir din deil, bir felsefedir. Sonradan ortaya kan halk Budizmi ok sayda kiisel tanry kendine mal ettii iin Schmidt, onun durumunu farkl grmektedir.77 Objektiflik kavramndan ne kastettii konusuna da deinen Schmidt, olgularn sunulmas aamasnda mutlak objektiflikten bahsetmenin imknsz olduuna dikkat ekmektedir. Schmidte gre akl her tr mevcut dnceden soyutlamay varsaymak bo bir hayalden ibarettir. Bu yaklam, Din Bilimi alannda tarafszlk imtiyazn iddia eden baz inanszlarn ortaya attklar bir eydir.78 Oysa Schmidte gre zellikle Dinler Tarihi alannda inanan bilim adam, inanmayana gre kuku gtrmeyen bir stnlk tamaktadr. Zira din, temelde dern bir tecrbeyi ierdii iin bu tecrbeyi yaamayanlarn idrak etmesi mmkn deildir. Din tecrbe yaants olmam olan din bilimcisini Schmidt, renklerden bahseden kre ve mzikten hi anlamayan bir kiinin bir mzik bayaptn deerlendirmesine benzetmektedir.79 Dolaysyla Schmidte gre mutlak manada bir objektiflikten bahsetmek anlamszdr. Bu lt yerine benimsenmesi gereken
75 76 77 78 79

Bu eserin ngilizce evirisi: The Origin and Growth of Religion, (London: Methuen, 1931). Schmidt, Origine et volution de la religion, s.12. Schmidt, a.g.e., s.12. Schmidt, a.g.e., s.16. Schmidt, a.g.e., s.18.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

131

yaklam, hem inanan hem de inanmayan bilim adamnn sahip olduu dnya grnn, felsefenin ve bunlardan kaynaklanan gereklik ve deer yarglarnn olgulara ilikin tarihsel aklama zerinde herhangi bir etkide bulunmamasn gzetmesidir.80 Kkenlerine ulamak ve hakiki doasn ve anlamn kavrayabilmek iin kltrel unsurlarn etnolojik yan tam olarak tespit etmeyi zaruri gren Schmidt, yeni bir metot olan kltrel tarih metodu araclyla objektif biimde farkl halklarn ve dolaysyla da Yce Tanrlarn etnolojik yan tespit etmenin mmkn olduu grndedir. Bu metot araclyla uygarlklardaki belirli unsurlar, kesin bir kronolojiye gre olmasa da birbirlerine nispeten tarihlendirilebilmektedir. Schmidt, Langn metodolojik adan eksikliinin bu metot sayesinde alacana ve bu Yce Tanrlara ilikin inancn, natrizm, fetiizm, atalar klt, animizm ve byden nce var olduunu kesin biimde ispat edeceine inanmaktadr.81 Schmidtin Katolik bir din adam olmasnn Zwemerin ileri srd gibi onun monoteizm konusundaki dncelerine etki edip etmedii sorusuna net bir cevap verebilmek iin onun Katolik Kilisesi ile ilikilerine gz atmak gerekecektir. Katolik Kilisesi, nce her tr pozitivist ve evrimci dnceye kar tavr ald hlde daha sonra Etnolojiye yaknlaarak Wilhelm Schmidtin kat bir rasyonalist temele dayanan grlerine sahip kmtr. Kilisenin resm etnologu hline gelen Schmidt, kurucusu olduu Romadaki Lateran misyoner etnoloji mzesinin 1927 ylnda mdr olarak greve balam ve bu grevi 1939 ylna kadar yrtmtr. Bu sre zarfnda Schmidtin birka kitab talyancaya evrilmitir. Schmidtin ilk monoteizmin (Urmonotheismus) varln ispat etmek iin toplad dokmantasyon, Tanrnn varln desteklemek iin argumentum liminare, dictum ethnologicum eklinde adlandrlan bir delil olarak Katolik Kilisesi tarafndan kullanlmtr.82 Zwemer gibi Amerikal antropologlar Robert H. Lowie (1883-1957) ve Clyde Kluckhohn (1905-1960) da Schmidtin teorilerinin onun Katolik bir din adam olmasndan etkilenmediini savunmulardr.83 Ancak hem Schmidtin kendi yazlar hem de onun icraatlar durumun byle olmadn
80 81 82

83

Schmidt, Origine et volution de la religion, s.17. Schmidt, The Quest of the Supreme Being, ss.275, 281. Natale Spineto, L'histoire des religions en Italie entre la fin du XIXe sicle et le dbut du XXe sicle, Mlanges de lcole franaise de Rome, 111:111-112 (1999), ss.607-608. Harris, a.g.e., s.389.

132

Ramazan Adbelli

aka gstermektedir. Romadaki misyoner etnoloji mzesini Schmidtin Papann yaymlad son genelgelerde mahkm ettii evrimci teorileri tamamen rtmek iin en iyi aralardan biri olarak grmesi de onun misyonunu ak biimde yanstmaktadr.84 Dier taraftan Lorigine de lide de Dieu adl eserini kendi anadili olan Almancada deil de Franszca yazmasnn asl nedeninin, Katolik Kilisesinin zellikle Fransada etkili olan modernizm akmna kar yrtt mcadeleye destek salamas olduu gz nnde bulundurulduunda,85 hem Schmidtin Kitab Mukaddesteki monoteizm dncesini dorulamaya altn savunan Jordan ve Mattingly gibi aratrmaclarn hem de onun Hristiyan apolojetii yaptn savunanlarn hakl olduklar ortaya kmaktadr. Langn metodoloji noktasndaki eksikliklerini giderecei iddiasyla yola kan Schmidtin benimsedii kendi yaklam da birok problemi beraberinde getirmektedir. Her eyden nce Schmidtin genel yaklam, adeta hedef tahtasna yerletirdii evrimcilerin yaklam ile ayn paraleldedir. Harrisin belirttii gibi her ne kadar Schmidtin hareket noktas, evrimcilik kart olsa da o, 19. yzyl evrimciliinin temel yaklamlarndan biri olan karlatrmacla bal kalmtr. Alman Tarih Okulu, bu yaklam benimsemi ve dnyadaki mevcut halklarn incelenmesiyle tarihin balangc ve kltrlerin geirdikleri deiim safhalar hakknda bilgi elde edeceini savunarak kendini evrimcililikle ayn perspektife yerletirmitir.86 Schmidt ile evrimciler arasndaki temel farkllk, birinin monoteizmi evrim srecinin bana yerletirirken dierlerinin monoteizmi bu srecin son safhas olarak grmesinden ibarettir. Schmidte gre dinin geliiminde bir ilerlemeden, bir evrimden deil bir gerilemeden, bir bozulmadan sz etmek gerekiyordu. Evrimciliin tersini savunduu iin Eliade, bu ikinci yaklam gerilemecilik (dcadentisme) diye, Harris ise bozulmac (degenerationist) eklinde nitelendirmektedir.87 Dier evrimciler gibi kendisi de kat bir rasyonalist olan Schmidt, mitler gibi dindeki irrasyonel unsurlarn ilk dinin dejenere olmasndan kaynaklandn dnyordu. Daha nce belirtildii gibi Schmidte gre ilk insanlar, Tanr kavramn bulmaya bir

84 85 86 87

Jordan, a.g.e., s.361. Henninger & Ciattini, a.g.e., s.8168. Harris, a.g.e., s.388. Mircea Eliade, Religion australiennes, (Paris Payot & Rivages, 1998), s.8; Harris, a.g.e., s.391.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

133

nedenin mantksal aray sevk etmiti.88 in paradoksal yn, Schmidtin pozitif bir disiplin olan tarihsel Etnoloji yoluyla byle bir sonuca ulatn savunmasndan kaynaklanmaktadr. Zira eldeki en eski tarih kaynaklar, yontma ta devrinin (paleolitik) tesine gememektedir. Dolaysyla Schmidtin ilkel kabilelerde yce tanr inanc bulunduu tespitinden hareketle ilk insanlarn monoteist olduklar ynndeki yaklam tarihsel yaklamla badamamaktadr. Tarih, ilk insanlar hakknda bilgi verme imknna sahip deildir. Dolaysyla kendi metodunu tarihsel Etnoloji diye nitelendiren Schmidtin tarihsel veriden tamamen yoksun bir alanda sz sylemesi ve Zimonun belirttii gibi tarih ncesi dnemle ilgilenen aratrmaclarn saladklar bilgileri hi dikkate almamas, ak bir elikiyi dourmaktadr.89 Oysa insanln ilk hline ilikin bilgileri dinler salamaktadr. Dolaysyla ilk insanlarn dinlerine ilikin bilgiler, etnolojik bir nitelikten ziyade mitolojik bir nitelie sahiptir. Hele sz konusu olan ilkel halklar ise yazs olmayan bu topluluklarn inan sistemleri tamamen mitolojik bir yapya sahiptir.90 Bylece Schmidt, teolojik ya da daha geni anlamda mitolojik bir gereklii bilimsel yolla ispat etmeye almakla kendi dnceleriyle elikiye dmektedir. Zira o, bir taraftan mitolojinin gerekliini reddederken dier taraftan varln meydana geliine ilikin anlatlarn temel unsuru olan Tanr kavram hakknda fikir yrtmektedir. Schmidtin monoteizm ve Yce Varlk konusundaki grlerine en nemli itirazlar, talyan Dinler Tarihi Okulunun kurucusu olan Raffaele Pettazzoniden gelmitir. Pettazzoninin Schmidte ynelttii eletiriler, monoteizm konusundaki tartmaya yeni bir boyut kazandrmtr. Zira hem Schmidt, hem de Pettazzoni, tarihsel yntemi benimsemi olmalarna ramen ok farkl sonulara ulamlardr. Dolaysyla Hume, Rousseau ve Voltaire gibi rasyonalist filozoflarn balatt ve daha sonra animizm teorisini ortaya atan ngiliz antropologlarn farkl bir zemine tad ve bunun zerine Schmidtin kar ataa geerek, Vahiy doktrini paralelinde bir sonu elde etmeyi dnd monoteizm konusundaki tartmann mahiyeti,

88

89 90

Mircea Eliade, Trait dhistoire des religions, (Paris Payot, 1949), s.60; Eliade, La nostalgie des origines, ss.52, 84; Eliade, Religion australiennes, s.27. Bkz. Zimon, a.g.e., s.249. Burada mit kavramn Pettazzoni ve Eliaden kulland anlamda yani kutsal bir anlat anlamnda kullanyoruz. Bylece inananlarn gerek kabul ettikleri ve gerekten vuku bulduuna inandklar anlatlar birer mittir. Yazl kayna olan dinlerde bu anlatlar kutsal kitaplar araclyla intikal ederken yazs olmayan halklarda bu kutsal anlatlar ifahi yolla nesilden nesile aktarlmtr.

134

Ramazan Adbelli

Pettazzoninin konuyla ilgili gr ve eletirileri gzden geirildikten sonra biraz daha netlik kazanacaktr. II. Rafaelle Pettazzoni (1883-1959) Pettazzoni, talyann kuzeyinde yer alan San Giovanni in Persiceto kasabasnda 1883 ylnda dnyaya gelmitir. Bologna ehrinde Lise ve niversite eitimine devam ettii 1900l yllarn banda pozitivist kltrel ortamdan etkilenerek Katoliklikten uzaklaan Pettazzoni,91 siyasi ve kltrel durumun gergin olduu bir dnemde Roma niversitesindeki Dinler Tarihi krssnn bana getirilmitir.92 Birinci Dnya Sava sonras talyasnda bir tarafta filozof Benedetto Crocenin (18861952) balatt idealizm akm, dier tarafta ise Katolik maneviyat olmak zere iki dnce akm hkimdi. Mussolininin iktidar ele geirmesinden bir yl sonra Roma niversitesinde greve balayan Pettazzoninin bilimsel yaklamnn o dnemde zellikle Almanyada din bilimi alannda faaliyet gsteren bilim adamlarnn aksine ideolojik eilimlerden uzak kalmas dikkat ekicidir.93 kinci Dnya Sava ncesinde dier birok Avrupa lkesinde olduu gibi talyada da hkim olan ideolojik ortama ramen Pettazzoni, mevcut iktidarn sunduu imknlardan yararlanarak Dinler Tarihini akademik bir disiplin hline getirme hedefine bal kalmtr. 1923 ylnda Roma niversitesinde kurulan ilk Dinler Tarihi Krssnn bana geen Pettazzoninin youn abas sonucunda on be yl sonra alt talyan niversitesinde daha Dinler Tarihi krss kurulmutur.94 1925 ylnda Pettazzoni, gnmzde yayn hayatna devam eden Studi e Materiali di Storia delle Religioni (SMSR) adl dergiyi neretmeye balamtr.95 Sadece kendi lkesinde deil, uluslararas planda da dinler tarihileri arasnda itibarl bir yere sahip olan Pettazzoninin Dinler Tarihi disiplinine nemli katklar olmutur. 1950 ylnda kurulan Uluslararas
91 92

93

94

95

Mario Gandini, Pettazzoni, Raffaele, Encyclopedia of Religion, c.10, s.7073. Julien Ries, Pettazzoni, Raffaele, Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2e dition corrige, (Paris Presses Universitaires de France, 1985), s.1317. Michael Stausberg, The study of religion(s) in Western Europe (I): Prehistory and history until World War II, Religion, 37:4 (2007), s.312. Michael Stausberg, Raffaele Pettazzoni and the History of Religions in Fascist Italy (19281938), The Study of Religion under the Impact of Fascism, (ed.) Horst Junginger (Leiden: Brill, 2008), s.369. Louis H. Jordan, The Study of the History of Religions in the Italian Universities, The American Journal of Theology, 23:1 (1919), s.57; Michael Stausberg, The study of religion(s) in Western Europe (I), s.311.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

135

Dinler Tarihi Derneinin (International Association for the History of Religions, ksaca IAHR) ilk bakan Gerardus van der Leeuwun ayn yl lmesi zerine grevi devralan Pettazzoni, 1959 ylna kadar bu grevi devam ettirmitir. 1954 ylnda Pettazzoni, IAHRnin yayn organ olan Numen dergisinin kmasna nclk etmi, 1955 ylnda ise 8. Uluslararas Dinler Tarihi Dernei Kongresinin Romada dzenlenmesini salamtr.96 talyadaki siyasi iktidarla problem yaamazken Pettazzoninin Kilise tarafndan bask altna alnmaya alld anlalmaktadr. Tek kurtulu dininin Katoliklik olduunu ve din konularda da sadece Kilisenin sz sahibi olabileceini savunan Katolik Kilisesi doal olarak Dinler Tarihi alanna hibir zaman scak bakmamtr.97 Mircea Eliadea yazd 19 Aralk 1947 tarihli mektubunda Pettazzoni, kitaplarnn Fransada yaymlanmas iin aba sarf ettii iin kendisine teekkr etmekte ve kitaplarnn yurtdnda yaymlanmasnn kendisini tecrit edilmilikten kurtaracan ifade etmektedir: Romaya geldiinizde kaynann tahmin edilmesi zor olmayan sar bir muhalefetten dolay burada duar olduum tecridi size anlatrm; Dinler Tarihi ok hassas bir alan ve bilim dnyas dnda birok evre ona ilgi duymaktadr98 derken Pettazzoninin bilim dnyas dnda birok evre ile Romadaki Kilise evrelerini kastettii anlalmaktadr.99 Bir taraftan Vatikann din konusunda yazlp izilenleri kontrol altnda tutma abasnn youn olduu, dier taraftan da dinin bamsz bir deer
96

97

98

99

Gandini, a.g.e., s.7074; Giovanni Casadio, Historiography: Western Studies [Further Considerations], Encyclopedia of Religion, c.6, s.4045. Numen dergisinin kurulu tarihesi ve kan ilk saysnn ierii hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Annemarie Schimmel, Numen, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 3:3-4 (1954), ss.119-122. Romada 1955 ylnda dzenlenen 8. Uluslararas Dinler Tarihi Dernei Kongresi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Annemarie Schimmel, Romadaki Din Bilginleri Kongresi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 4:1-2 (1955), ss.16-22. Katolik Kilisesinin tek kurtulu dini olduunu ifade etmek zere Latincede Kilise haricinde kurutulu yoktur anlamna gelen Extra Ecclesiam nulla salus deyimi kullanlmaktadr. Papa III. Innocentn (1208) iman ikrarnda kulland bu deyim, 4. Lateran Konsilinin (1215) iman esaslar arasnda yer almtr. Papa VIII. Bonifacen (1302) yaymlad Unam sanctam balkl genelgede ve Florence Konsilinde (1442) bu esas, sadece Hristiyan olmayan dinleri deil, Katoliklik dndaki Hristiyan oluumlar da dlayacak ekilde geniletilmitir. Bylece Vatikan, Katoliklik dnda kurtulu olamayacan bir inan esas hline getirmitir. Vatikann dier dinleri nasl deerlendirdii konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Baki Adam, Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Yahudilie ve slma Bak, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 41 (2000), ss.195-224. Natale Spineto (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens? Correspondance 1926-1959, (Paris: Cerf, 1994), ss.168-169. Michel Meslin, Prface, Natale Spineto (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens? Correspondance 19261959, (Paris Cerf, 1994), s.10.

136

Ramazan Adbelli

olmadn savunarak Dinler Tarihi retimine kar kan tarihselci Croce ve rencilerinin dncelerinin etkili olduu bir dnemde greve balayan Pettazzoninin krssnn a konumasnda tarihsel karlatrma metoduna vurgu yapm olmas dikkat ekicidir.100 Zira az nce ifade edildii zere ne Katoliklikten baka bir din tanmayan Kilise ne de dinin bamsz bir kategori olmad iin niversitelerde Dinler Tarihinin bamsz bir ders olarak okutulmasn kabul edilemez bulan tarihselciler karlatrmal metoda scak bakyordu. Benedetto Crocenin derin izlerini tayan Pettazzoni de kendisini bir tarihi grerek dini sadece bir tarih fenomen eklinde deerlendirirken hayatnn sonlarna doru din bir fenomenin sadece meneine ve geliim srecine younlap kalmann douraca tehlikeyi fark etmi ve Fenomenoloji ile Tarihin birbirini btnledii hususuna vurgu yapmtr.101 Pettazzoni, cilt hlinde karmay planlad fakat sadece ilk cildini tamamlayabildii Dio: Formazione et sviluppo del monoteismo nella storia dele religioni [Tanr: Dinler Tarihinde Monoteizmin Oluumu ve Geliimi] cilt 1, Lessere celeste nelle credenze dei popoli primitivi [lkel Halklarn nanlarnda Semavi Varlk] (Roma, 1922) balkl kitabndaki temel tezi, Wilhelm Schmidtin Der Ursprung der Gottesideede [Tanr Fikrinin Kkeni] savunduu Urmonotheismus [lk monoteizm] teorisini rtmeye yneliktir.102 Bu kitapta Pettazzoni, Avustralya tanrlar konusunu ksa ama youn bir blmde ele almakta, Lang, Schmidt vs. gibi bilim adamlarnn konuyla ilgili grlerini incelemektedir. Konuyla ilgili temel kaynaklar bildii ve yce tanry mitolojik muhayyilenin bir rn olarak grd iin Pettazzoni, Avustralyadaki yce tanrlarn varlndan kuku duymuyordu. Pettazzoniye gre bu Yce Varlklar, gkyznn ve imek, yamur, gkkua vs. gibi atmosferik fenomenlerin birer kiiletirilmi hlidir.103 Dolaysyla her ne kadar ilkel topluluklarda bir Yce Varlk dncesi
100 101

102

103

Dario Sabbatucci, Raffaele Pettazzoni, Numen, 10:1 (1963), ss.2-3. Mircea Eliade, Religions, s.625. Kr. Raffaele Pettazzoni, Aperu Introductif, Numen, 1:1 (1954), s.5; yeniden yaymland yer: Pettazzoni, History and Phenomenology in the Science of Religion, Essays on The History of Religions, s.219. Bu yaznn Trke evirisi: Raffaele Pettazzoni, Din lminde Tarih ve Fenomenoloji, ev. Hseyin Gazi Yurdaydn, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 5:1 (1956), s.391; ayn balkla evirinin yeniden yaymland yer: Rafaella [dorusu: Raffaele] Pettazzoni, Tanrya Dair, ev. Fuat Aydn, z Yaynclk, stanbul 2002, s.105. Geo Windengren, In Memoriam Raffaele Pettazzoni, Numen, 6:2 (1959), s.76c. Schmidtin Pettazzoninin ad geen kitaptaki eletirilerine verdii karlk iin bkz. Schmidt, Origine et volution de la religion, ss.214, 267-272. Eliade, Religion australiennes, s.34.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

137

bulunsa da bunun yannda baka din ve hatta bysel biimlere de yer verildii iin hakik bir monoteizmden bahsedilemez.104 1931de yaymlanan Origine et volution de la Religion adl eserinde Schmidt, Pettazzoninin bu kitabn deerlendirmektedir. Schmidte gre Pettazzoninin tezinin zayf noktas, basit bir gereklik olmayan gkyzn kiiletirilmi bir fenomen olarak ele almasndan kaynaklanmaktadr. Gkyznde yaayan ve semav fenomenlerin arkasna gizlenerek bunlar birletirdii kabul edilen bir Varlk, gkyznn kiiletirilmi hli olamaz. Dier taraftan Schmidt, Pettazzoninin teorisinin olgularla rtmediini ifade etmektedir. Schmidte gre Yce Varln tek oluunu gkyznn birlii ile izah etmek doru deildir. Zira gkyzn kiiletirmek, gkyzne bir kii yerletirmekten ibaret ise neden biri gk grlts, dieri yamur vs. ile ilgilenen birka tanesi dnlmesin?105 1949 ylnda Brksel niversitesinde verdii Monoteizmin Oluumu balkl konferansta Pettazzoni, Schmidtin lk Monoteizm (Urmonotheismus) teorisini bilim yoluyla vahiy doktrininin eski konumuna bir dn106 olarak deerlendirmektedir. Pettazzoni, ilkel kabilelerde yer alan Yce Varlk kavramn monoteizm ile zdeletirmenin ne derece mmkn olduu konusu zerine eilmekte ve bu konuda benimsenmesi gereken yaklam yle ifade etmektedir:
Bence monoteizm problemine girimeyi metodolojik ynden mmkn klan bir tek tarz bulunmaktadr; o da bir kez daha tarihteki byk monoteist dinleri hareket noktas olarak alp, bunlardan monoteizmin ne olduuna ilikin pozitif ve somut bir kavram kararak bilinenden bilinmeyene doru ilerlemektir.

104

105 106

Raffaele Pettazzoni, Das Ende des Urmonotheismus?, Numen, 3:2 (1956), s.157. Anthropos Enstits yesi misyoner Paul Schebesta (1887-1967), Schmidtin avc-toplayc kabilelerin dininin monoteist karakterine ilikin tezini test etmek zere Orta Afrikada yaayan Bambuti Pigmeleri arasnda bir alan aratrmas yrtmtr. Bu aratrmann sonucuna gre Schmidtin kabul ettii gibi Bambuti Pigmelerinin dini salt bir monoteist karakter arz etmek yerine dualistik bir nitelie sahiptir. (Bkz. Zimon, a.g.e., s.253). Pettazzoninin eletirisini hakl gsteren bu rnek, Schmidtin Urmonotheismus teorisinin olgularla rtmekten ziyade ideal bir inadan ibaret olduunu da gstermektedir. Schmidt, Urmonotheismusu hibir olumsuz unsur tamayan mkemmel bir din olarak takdim etmektedir. Zimonun belirttii gibi Schmidt, ilk dinin mkemmel olduu varsaymndan hareketle ilkel halklarn dinlerini ele almakta ve bunlardaki olumsuz unsurlar, bozulma sreci sonucunda daha sonra meydana geldiklerini dnd iin gz ard ederek ilk din eklini yeniden ina etmeye almaktadr. Sadece kendi teorisini destekleyecek verileri dikkate ald iin Schmidt seici davranmakta ve dolaysyla da sbjektif ve keyf bir yaklam sergilemektedir (Bkz. Zimon, a.g.e., s.250). Schmidt, Origine et volution de la religion, s.269. Pettazzoni, The Formation of Monotheism, s.4.

138

Ramazan Adbelli

Monoteist

karakteri

kuku

gtrmeyen

dinler,

ncelikle

Yahudilik,

Hristiyanlk ve slamdr. Her biri dierleriyle iyi bilinen genetik ilikilere sahip olan bu byk din dnda bir din daha vardr ki dalist yapsna ramen monoteist akideler ierisine dhil edilmelidir; o da Zerdtlktr. Dolaysyla monoteizme ilikin her aratrma, monoteizm ve bunun nasl ekillendii hakknda tarihsel bakmdan kabul edilebilir bir fikir elde etmek iin bu dinlere mracaat etmelidir.107

Monoteizm konusunda tartabilmek iin Yahudilik, Hristiyanlk, slam ve Zerdtlkten hareketle bir monoteizm kavram gelitirilmesini savunan Pettazzoni, bu monoteist dinlerin ortak karakterlerini u ekilde sralamaktadr: 1) Bu dinlerin her biri daha nce var olan politeist evre ierisinden yeni bir din olarak kmlardr, 2) Bunlarn her biri din bir reform ve bir reformcunun icraat ile sk bir iliki ierisindedir, 3) Monoteizm dncesi, her zaman yeni bir din kurucusu olarak ortaya kan bir peygamberin tebliinin konusudur. Pettazzoniye gre bu kriterlerin hepsi monoteist dinlerde mevcuttur. Yahudi monoteizmi, eski Dou politeist kltlerine kar ortaya kmtr. Hristiyanlk, pagan Greko-Romen ve barbar Batnn eitli dinleri ile mcadele etmitir. slam ise putperest Araplarn geleneksel dinlerine sert bir tepki gstermitir. Ayn ekilde Zerdtlk de ranllarn geleneksel dinlerine kar koymutur. Sonu itibariyle Pettazzoni, monoteizmi, politeizmin reddi olarak tanmlamakta ve bylece hem Vahiy teorisinden hem de evrim teorisinden farkl bir izah tarz getirmektedir. Evrimci teoriye gre monoteizm, ok az farkllam birok ruha inanla balayp evrim sreci sonunda tek Tanr inancna indirgenmitir. Monoteizmin oluumu ile ilgili bu izah tarzn Pettazzoni, zihinselci bir bak tarz olarak grmektedir. Evrimci teoriyi reddeden Pettazzoni, kendisinin daha az zihinselci ve daha ok din bir bak asn benimseyeceini bildirmektedir. Ancak o, tarihsel adan lk Monoteizm teorisini de kabul edilebilir bulmamaktadr. Tarihteki byk monoteist dinleri referans alarak monoteizmi, politeizmin reddi olarak tanmlayan Pettazzoniye gre bu tanm gerei monoteizm, politeizmi gerekli klmaktadr. Dolaysyla politeizmin inkr olan monoteizm, Schmidtin lk Monoteizm teorisinde ne srd gibi ilk din ekli olamaz. Animist teoriyi reddettii gibi Schmidtin teorisini de reddeden Pettazzoni, ilkel halklarda antropolog ve
107

Pettazzoni, a.g.e., s.6.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

139

etnologlarn kefettikleri eyin tarihsel anlamda bir monoteizm deil, bir Yce Varlk dncesi olduuna ve bu dncenin gerek monoteizm ile zdeletirilmesinin yanl olduuna ve dolaysyla da yanl anlamalara sebebiyet vereceine dikkat ekmektedir. Bylece Pettazzoniye gre monoteizmin politeizmden sonra meydana geldii kesinlik kazanmaktadr. Ancak Pettazzoni, evrimci teorinin varsayd gibi monoteizmin politeizmden tremediine de dikkat ekmektedir. Madem monoteizm ne ilk din ekli ne de politeizmden tremise o hlde bu fenomen nasl meydana gelmitir? Bu soruya Pettazzoninin verdii cevap onun monoteizm tanmlamas ile bire bir rtmektedir. Pettazzoniye gre monoteizm, evrim (evolution) sonucunda deil, devrim (revolution) sonucunda meydana gelmitir. Zira her monoteist dinin ortaya k, dini bir devrime baldr.108 Dio adl eserinden otuz yl sonra yaymlanan Lonniscienza di Dionun nsznde Pettazzoni,109 Schmidtin lk Monoteizm teorisinin Tanr hakkndaki teolojik speklasyonlar antropolojik verilerle desteklemeyi ve bylece vahiy doktrinini bilim alannda ispat etmeyi amaladn ifade etmektedir. ptidai monoteizm teorisinin bir belirsizlik ve yanlla dayand konusu zerinde bir kez daha duran Pettazzoniye gre belirsizlik, vahi halklarn Yce Tanrlar hakkndaki dncesine monoteizm adn vermekten kaynaklanmaktadr. Yanllk ise en arkaik kltre Eski Ahitten Yeni Ahite geerek Hristiyanlk tarafndan oluturulan ve dolaysyla Bat uygarlna ait olan Tanr dncesini uygulamaktan ileri gelmektedir. Somut tarihi gereklii ierisinde monoteizm, dier btn tanrlar reddederek tek bir Tanrya inanmay ifade etmektedir. Pettazzoni, bu durumun da politeizmi gerekli kldn ve dolaysyla monoteizmin ilk din ekli olamayacan savunmaktadr. Ancak Pettazzoni, evrimci teorinin yapt gibi monoteizmin tedrici ve kanlmaz biimde politeizmden tredii anlamna gelmediine burada da dikkat ekmektedir.110

108 109

110

Pettazzoni, a.g.e., s.9. Bu nsz, ad geen kitap baslmadan nce On the Attributes of God bal ile mstakil bir makale olarak yaymlanmtr: Raffaele Pettazzoni, On the Attributes of God, Numen, 2:1/2 (1955), ss.1-27. Bu makale Fuat Aydn tarafndan dilimize Tanrnn Sfatlar zerine bal ile evrilerek yaymlanmtr: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.37-67. Raffaele Pettazzoni, The All-knowing God: Researches Into the Early Religion and Culture, (New York: Arno Press, 1978), s.2. Pettazzoninin ad geen kitaba yazd nsz, On the Attributes of God bal ile mstakil bir makale olarak yaymlanmtr: Raffaele Pettazzoni, On the Attributes of God, Numen, 2:1/2 (1955), ss.1-27. Bu yaznn Trke evirisi: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.3767.

140

Ramazan Adbelli

mrnn sonlarna doru yazd The Supreme Being: Phenomenological Structure and Historical Development (Yce Varlk: Fenomenolojik Yap ve Tarihsel Geliim) balkl yazsnda Pettazzoni, Yce Tanrnn birok farkl biime sahip olduunu ve Semav Tanrnn da bunlardan sadece bir tanesi olduunu ifade etmektedir. Pettazzoniye gre Yce Varlk, temelde gkyznn mitik bir kiiletirilmesidir. Pettazzoni, konumunun balangtaki teorik temelinin herhangi bir deiime uramadan bu konudaki dncesinin gelitiini ve artk Schmidtin Yce Varln, Semav Varla indirgenemeyecei ynndeki grn kabul ettiini belirtmektedir.111 Pettazzoniye gre rnein in tanrs Tien, Mool tanrs Tangri, Yunan tanrs Zeus, Roma tanrs Jupiter vs. gibi birok Yce Varlk, birer Semavi Varlktan olumaktadr ve bunlar da ayn zamanda gkyznn mitolojik ynden kiiletirilmi hlini ifade etmektedir. Fakat bu durum, Yce Varlklarn hepsi iin geerli deildir. Zira Yce Varlklarn hepsi Semav Tanr deildir. Nitekim Pek ok topluluk iin, Yce Varlk, semav bir Baba deil, bir Toprak Anadr. Pettazzoni, Semav Tanr ile Toprak Ana arasndaki temel ayrm u ekilde izah etmektedir:
Gk Baba [inancnn] arkasnda uzun bir pastoral ataerkil uygarlk gelenei vardr. Toprak Ana [inancnn] arkasnda ise, uzun bir zira anaerkil uygarlk gelenei yer almaktadr. Gk Baba, srlerinin rnleriyle yaayan gebelerin tipik Yce Varldr. Srler meralarda yaarlar; meralar ise gkyznden yaan yamura bamldr. Toprak Ana, toprak rnleriyle yaayan iftilere zg Yce Varlktr. Tarm ve besicilikten ok daha nceki zamanlarda Yce Varlk, hayvanlarn Efendisi idi. Avclktaki baar bu Efendiye bal idi. Yce Varlk anlaynda insan varoluu iin hayat olan nedenler her zaman rol oynamtr. Yce Varlk anlay, entelektel ihtiyalardan ziyade varolusal kayglardan kaynaklanmaktadr () Varolusal kayg, Yce Varln yapsndaki ortak temeldir; fakat bu yap,
111

Raffaele Pettazzoni, The Supreme Being: Phenomenological Structure and Historical Development, The History of Religions: Essays in Methodology, Mircea Eliade & Joseph M. Kitagawa (eds.), http://www.religion-online.org/showchapter.asp?title=580&C=762, 15.05.2009. Mircea Eliade ile Joseph M. Kitagawann editrln yapt bu kitabn Trke evirisi: Dinler Tarihinde Metodoloji Denemeleri, Din Bilimleri Yaynlar, Konya 2003. Pettazzoninin bu makalesi, Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Geliimi bal ile ad geen eviride yer almaktadr (ss.73-80). Bu makalenin dier bir evirisi Fuat Aydn tarafndan gerekletirilmitir: Raffaele Pettazzoni, Yce Varlk Dncesi, ev. Fuat Aydn, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 5 (2002), ss.139-146; ayn makalenin Yce Varlk: Fenomenolojik Yap ve Tarihsel Geliim bal ile yeniden yaymland yer: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.27-35.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

141

tarihsel bakmdan farkl biimlerde ifade edilmektedir: Hayvanlarn Efendisi, Toprak Ana, Gk Baba. Tm bu yaplarn, kendilerini ekillendiren ve eitli Yce Tanrlarn birer ifadesi olduu eitli kltrel gerekliklerle derin ilikileri vardr.112

Bu alntdan aka grld zere Pettazzoni, Schmidtin savunduu gibi Yce Varln mantksal-nedensel dncenin deil, mitik dncenin bir rn olduu konusunda srar etmektedir. Yani Pettazzoniye gre Yce Varlk dncesi, insann nesnelerin kkeni ve varlk nedenini bilme ynndeki zihinsel bir ihtiyacndan deil, onun varolusal bir ihtiyacndan domutur.113 Mitleri, ocuksu hayaller olarak deerlendiren bilim adamlarnn bu mit kart yaklamn eletiren Pettazzoni,114 mitolojiyi bir samalk olarak gren ve din dnceyi zellikle Tanr inancn rasyonel dzeye indirgeyen Schmidti eletirmesi doaldr. Zira etnolojik verilere dayanarak konuan Schmidtin mit kavramna yanl bir anlam yklediini Pettazzoni yine etnolojik verilere dayanarak ispat etmektedir. Bat dillerinde mit kavram zt anlam tayan kavramlardan biri olduu iin ayn kavramla birbirine tamamen zt dncelerin ifade edilmesine neden olmutur. Bryan S. Rennienin mit aratrmacsnn says kadar mit tanm vardr ifadesi, konunun ne derece karmak olduu hakknda bir ipucu vermektedir.115 20. yzyla gelinceye kadar Batdaki felsefecilerin ve teologlarn eitli mit tanmlamalarnn hepsi Yunan mitolojisine dayanlarak yaplm ve bundan dolay mit kavramna hayali, uydurma, gerek d, kurgu, yalan vs. gibi anlamlar yklenmitir.116 Logos ve daha sonra historia kavramlarnn kart hline gelen mythos kavram, sonunda gerekte var olmayan eyleri ifade etmek iin kullanlmaya balanmtr.117 ncillerin Yunancaya evrilmesiyle birlikte Yunan dncesinin kavramlaryla kendini ifade etmeye alan Hristiyanlk, paganizme kar yrtt mcadelede
112

113

114 115

116 117

Raffaele Pettazzoni, The Supreme Being: Phenomenological Structure and Historical Development. Kr. Pettazzoni, Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Geliimi, ss.78-79; Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.33-35. Pettazzoni, Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Geliimi, ss.73-74; Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.27-28. Ugo Bianchi, The History of Relgions, (Leiden E. J. Brill, 1975), s.93. Bryan S. Rennie, Reconstructing Eliade: Making Sense of Religion, (Albany: State University of New York Press, 1996), s.61. Mircea Eliade, The Quest, s.72. Eliade, Aspects du mythe, s.12; Mircea Eliade, Myth in the Nineteenth and Twentieth Centuries, Dictionary of the History of Ideas, (ed.) Philip P. Wiener, v.3, s.307. Ayrca bkz. Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, (Konya: Din Bilimleri Yaynlar, 2005), ss.512-513.

142

Ramazan Adbelli

mit kavramn bu anlamda kullanmtr. nk Hristiyanla gre Eski Ahit ile Yeni Ahitin dorulamad her ey yanlt, yani bir efsane idi. Doal olarak Hristiyanlk kltryle beslenen 19. yzyl Avrupasnda da mit kavram ile gereklie aykr olan eyler kastedilmekteydi.118 Bu durumu Eliade u veciz ifade ile dile getirmektedir: Yunanllar, bundan yirmi be asr nce yle ilan ettikleri iin btn Avrupa dillerinde mit kelimesi bir kurguya iaret etmektedir.119 Arkaik toplumlarla ilgili malumatlarn artmasyla birlikte bu durumun 20. yzyln balarndan itibaren olumlu ynde deimeye balad grlmektedir.120 Bronislaw Malinowski,121 Pettazzoni122 ve Eliade123 vs. gibi bilim adamlarnn almalarnda mit kavramn Yunan-Hristiyan balamndan kopararak ona fenomenolojik bir yaklamla yeni bir anlam yklemeleri sonucunda bu kavram olumlu bir anlam tar hle gelmitir. Hem gereklik hem de uydurma ve yalan anlamlarn ayn anda tar hle gelen mit teriminin semantik alannn bu ekilde genilemesi, bu kavramn gndelik dildeki kullanmnda baz yanl anlalmalar ve anlam karklklarn da beraberinde getirmitir. Alan Dundes ve Percy S. Cohenin belirttikleri gibi bu kelime, gnmzde Bat halk dilinde genellikle pejoratif anlamda kullanlmaktadr.124 Ancak bu kavram, kurmaca ya da
118

119 120 121

122

123

124

Mircea Eliade, Mythes, rves et mystres, (Paris: Gallimard, 1957), s.21. Ayrca bkz. Eliade, Aspects du mythe, s.200. Eliade, Aspects du mythe, ss.184-185. Eliade, Myth in the Nineteenth and Twentieth Centuries, s.307. Uzun yllar aralarnda kalarak Melanezya yerlilerinin kltrn incelemesi sonucunda Malinowski, mitin modern romanlardaki ykler gibi basit bir kurgudan ibaret olmayp; bilakis yaanlan bir gereklik olduunu kefetmitir. Bu tr topluluklarda mitin naklettii olaylarn ok eski bir zamanda vuku bulduuna ve bunlarn dnya ve insann kaderi zerinde halen etki ettiine inanlmaktadr (Bronislaw Malinowski, lkel Toplum, ev. Hsen Portakal, (Ankara: teki Yaynevi, 1998), s.102; Bronislaw Malinowski; The Role of Myth in Life, Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth, Alan Dundes (ed.), (Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press, 1984), s.198). Malinowski, mitleri, kutsal birer anlat/yk (sacred tales) olarak tanmlamaktadr (Bronislaw Malinowski; The Role of Myth in Life, Sacred Narrative, Alan Dundes (ed.), s.203). Pettazzoniye gre mitoloji, allagelmi mit kart tavrn terk etmeli ve miti insanlk hlinin bir ifadesi ve vesikas olarak kabul ederek ona kar sempatik bir tavr taknmaldr (Pettazzoni, Myths of Beginnings and Creation-Myths, s.36). Eliade, mit kavramn, sz ve masal kavramlarndan ayrp kutsal fiil, anlaml hareket, ilk olay kavramlaryla ilikilendirmek gerektii grndedir (Eliade, Trait dhistoire des religions, s.349). Eliadea gre mit, ister btn gereklik olan Kozmos, ister bir ada, bir bitki tr, bir insan davran veya bir kurum gibi Kozmosun sadece bir paras olsun, Doast Varlklarn icraatlar sayesinde bir gerekliin nasl meydana geldiini anlatr. Dolaysyla mit, her zaman bir yaratl yksdr: Bir eyin nasl meydana geldii, nasl var olmaya balad anlatlr (Eliade, Aspects du mythe, s.16). Percy S. Cohen; Theories of Myth, Man, New Series, 4:3 (1969), s.337; Alan Dundes; Introduction, Sacred Narrative, Alan Dundes (ed.), s.1.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

143

yanlsama anlamlarnda kullanld gibi zellikle etnologlar, sosyologlar ve dinler tarihileri tarafndan hakiki anlat, kutsal gelenek, ilk vahiy, rnek model anlamlarnda da kullanlmaktadr.125 Daha nce grld zere Lang ve Schmidt, 19. yzylda hkim olan anlay dorultusunda mit kavramna olumsuz bir anlam yklerken bu kavram olumlu anlamda ele alnmasna katkda bulunan nemli isimlerden bir dieri de Pettazzoni olmutur. 1948 ylnda yaymlanan Verita del mito126 (Mitin Hakikati) balkl yazsnda Pettazzoni, mitlerin hakikat deeri ya da dier bir ifade ile din gereklii meselesini ele almaktadr. Pettazzoni, Kuzey Amerikal Pawnee, Cherokee, Pima ve Oglala Dakota kabileleri, Avustralyada Karadjeri kabilesi, Afrikada Herero ve Negro kabileleri gibi birok ilkel halkn gerek anlatlar ile sahte anlatlar birbirinden ayrt ettiklerini bildirmektedir.127 Bu etnografik verilerden hareketle Pettazzoni u sonuca varmaktadr: Bylece mitin basit bir kurgu, bir efsane olmayp tarih olduu, sahte deil, hakiki bir yk olduu apaktr. Nesnelerin balanglarna, dnyann ve insanln, hayat ve lmn, hayvan ve bitki trlerinin, avlanmann ve iftiliin, ibadetin, giri ve gei ritlerinin, hekim adam topluluklarnn ve bunlarn iyiletirici glerinin kkenine ait olan bu etkileyici meydana gelileri ile balayarak gerekten meydana gelen olaylar anlatan muhtevasndan dolay mit, gerek bir ykdr. Btn bu olaylar, zaman bakmndan ok uzaktr ama u anki hayatmzn balangc ve temeli
125

126

127

Eliade, Mythes, rves et mystres, s.11. Bilimsel almalarn balklarna bakldnda gnmzde birok Batl bilim adamnn miti asl olmayan, gerek d, kuru iddia ya da dorudan sahte ve yalan anlamlarnda kullandklar grlmektedir. Mit kavramnn gereklik teriminin zt anlamls olarak kullanmnn lkemizde de git gide yaygnlk kazand gzlemlenmektedir. u birka kitap bal, bu durumun ak birer ifadesidir: Sevi ve Sabatayclar: Mitler ve Gerekler; Fatih ve Fetih. Mitler ve Gerekler; ndigo ocuklar: Mit Yada Gerek; Osmanl Millet Sistemi: Mit ve Gerek. Dier taraftan dilimizde efsane teriminin mit kelimesi ile eanlaml olduunu yani her ikisinin de gerek d anlamnda kullanldna rnek olarak u kitap balklarn zikredebiliriz: mam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerekler; Osmanl Kadn: Efsane ve Gerek; Disk Tarihi: Efsane mi Gerek mi? (1967-1980). Raffaele Pettazzoni, Verita del mito, Studi e materiali di storia dele religioni, 21 (1947-1948), ss.104-116. Bu makalenin The Truth of Myth bal ile ngilizce evirisinin yaymland yer: Pettazzoni, Essays on the History of Religions, ss.11-23; Raffaele Pettazzoni, The Truth of Myth, Sacred Narrative, Alan Dundes (ed.), ss.98-109. Pettazzoninin ad geen makalesinin Trke evirisi: Raffaele Pettazzoni, Mitin Gereklii, ev. M. Mete Talova, Mill Folklor, 14:53 (2002), ss.172-179. Bu evirinin yeniden yaymland yer: Glin t Eker ve dierleri (ed.), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklamlar, (Ankara: Milli Folklor, 2003), ss.241-256. Ayn makale, Fuat Aydn tarafndan Mitin Hakikati bal ile Trkeye evrilerek yaymlanmtr: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.69-84. Bkz. Pettazzoni, The Truth of Myth, ss.99-101.

144

Ramazan Adbelli

bunlara dayanmakta, toplumun imdiki yaps bunlardan kaynaklanmakta ve hl bunlara bal kalmaktadr. Mitin iinde yer alan tanrsal ya da insanst ahsiyetler, bunlarn dikkat ekici baarlar ve artc maceralar; tm bu harikalar dnyas, u anki gerekliin makabli ve sine qua nonu [olmazsa olmaz] olduu iin kuku gtrmeyen akn bir gereklie sahiptir. Yalnzca muhtevasndan dolay deil, yayd somut kutsal glerden dolay da kutsal bir tarih olan mit, gerek bir tarihtir. Balang mitlerinin okunmas, bizzat bir klt olduu iin klte dhil edilmekte ve hayatn muhafazas ve devam amacyla icra edilen kltlerin bu amalarna katk salamaktadr.128 Bu yazsnn sonunda Pettazzoni, mitik dnce ncesine ait saf bir mantksal kavram olarak yaratc bir Yce Tanr fikrinin tamamen keyfi bir yap olduunu ifade ederek Schmidtin bu grn bir kez daha eletirmektedir. Pettazzoniye gre mit ncesi bir dnemi varsaymak, L. Lvy-Bruhln varsayd mantk ncesi dnem tarznda bir kurgudur. Oysa insan dncesi ayn zamanda hem mitik hem de mantksaldr. Andrew Langn iddia ettii gibi din, mitle hibir ilikisi olmayan salt bir rasyonel dnceden ibaret deildir.129 4-9 Eyll 1950 tarihlerinde Amsterdamda gerekleen 7. Uluslararas Dinler Tarihi Kongresinde sunduu Mythes des origines et mythes de la cration130 [Mene Mitleri ile Yaratl Mitleri] balkl bildiride Pettazzoni, mit kavramnn Yunanistanda ortaya ktna ve Hristiyanlk vastasyla Avrupaya intikal ederek modern aa kadar yalan ya da irenlik anlamnda kullanldna ve artk bu kavramn geleneksel anti-mitik tavrdan kurtularak bilimsel yaklama daha yakn bir konuma kavutuuna dikkat ekmektedir.131 Bu yazsnda Pettazzoni, mitin topluluklardaki varolusal deerini daha bariz biimde ortaya koymaktadr. u veya bu giri/gei treni, u veya bu ritel eylem, eski gnlerde tesis edildii iin vardr ve her zaman ilk defa icra edildii ekilde icra
128 129 130

131

Pettazzoni, a.g.e., s.102. Pettazzoni, The Truth of Myth, s.107. Pettazzoninin makalelerinin ngilizce evirilerinin derlemesinden oluan Essays on the History of Religions adl kitapta Myths of Beginnings and Creation-Myths (ss.24-36) bal ile yer almaktadr. Ad geen makale, Kken ve Yaratl-Mitleri bal ile Fuat Aydn tarafndan dilimize kazandrlmtr: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.85-99. Pettazzoni, Myths of Beginnings and Creation-Myths, ss.24-25.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

145

edilmelidir. Ayn ekilde insanln varoluu da bir bakma ilk insann yeryznde ortaya kn anlatan mite baldr; zira bu miti sylemek, insan hayatn tesis etme ve devam ettirme gcne sahiptir. Balangta meydana gelenler, bugn meydana gelenler iin ve ileride meydana gelecekler iin rnek ve belirleyici bir deer tamaktadr. Mevcut dnya, mit leminin bir taklidinden baka bir ey deildir; bundan dolay da mit, her varoluun sine quo nonu [olmazsa olmaz], her kurumun Magna Chartasdr [anayasasdr]. Saf bir kurgu, muhayyilenin hayali bir rn olmaktan te mit, bizatihi bir deere, temel bir deere, gemile karlatrlan bir deere, varoluu ona dayand iin toplumun onsuz yapamayaca bir deere sahiptir. Mitin bu mahiyeti, ayn zamanda onun hakikatidir. Hayat iin esas olduuna gre arketipik mit sahte olamaz. Mit, balang miti olduu takdirde ancak hakiki olabilir. Elbette mitin hakikati, akln hakikati deil, iman ve hayatn hakikatidir. Buna mitin varolusal hakikati diyebiliriz.132 Bu uzun alntda aka grld zere Pettazzoni, hakikatin iki farkl dzeyinden bahsetmektedir. Birinci dzeyde hakikat, akl ile irtibatl olduu iin nedensellik kstasna dayanmaktadr. Hakikatin dier dzeyi ise inanmaya dayanmakta ve varolusal bir deere sahiptir. Hem mitik gereklik hem de din gereklik inanmaya dayand iin Pettazzoni, mitik gerekliin de bir din gereklik olduu sonucuna varmaktadr. Yaratl ve Yaratc dncesini varolu karsnda kendini sorgulayan insan zihninin nedensel cevaplar ya da dier bir ifade ile mantksal ve rasyonel bir neden aramas ile ilikilendiren Schmidtin bu grne karlk Pettazzoni, bu dncelerin mit ve onun varolusal ilevi ile izah etmenin daha doru olduu kanaatindedir. nk Pettazzoniye gre ilkel zihniyet ayn anda hem mantksal ve mantk d, hem mantksal ve mitik, hem mantksal ve bysel, hem de rasyonel ve irrasyoneldir.133 Schmidtin rasyonalist izahna gre dnyann ve eyann nedenini bilme ve anlama n planda iken Pettazzoniye gre ise esas olan tamamen farkl bir tedirginlik, yani geici bir dnyada geici bir hayat srerek kendini srekli tehlikede hisseden insann tedirginliidir. Bylece Schmidt, ilk nedenin kefi ile rasyonel bir ihtiyacn giderildiini dnrken Pettazzoni, mitin, insann ve

132 133

Pettazzoni, Myths of Beginnings and Creation-Myths, s.26. Pettazzoni, a.g.e., s.31.

146

Ramazan Adbelli

evrenin istikrarn ve devamn garanti altna alabilecek ideolojik bir temel bulma arayn yanstt kanaatindedir.134 Baz hayvanlara, bitkilere vs. ilikin balang mitlerini rnek gstererek Pettazzoni, ayn durumun yaratl mitleri iin de geerli olduunu, yani her iki durumda da sz konusu olann dnyann nasl baladn bilmekten ziyade onun varln ayakta tutarak devamn salamak olduu sonucuna varmaktadr. rnein Babillilerin yeni yl bayram olan Akitu esnasnda yaratl anlatan Enuma Elish mitini yksek sesle okumalar, byk kozmik hadiseleri dillendirmenin ve Yaratcnn kudretini zikretmenin evrendeki istikrarn devamn ve Tanrnn himayesini salayaca inancna dayanmaktadr. Katolik din adam olma vasfna sahip olmas nedeniyle teolojik motivasyonlarla hareket eden Schmidtin aksine bilimsel yaklama ncelik tanmann gerei zerinde srarla duran Pettazzoninin tarihsel zmlemeyi kullanmann neredeyse imknsz olduu bir alana girmesi dikkat ekicidir.135 Bir taraftan Schmidte kar ynelttii eletirilerde evrimci anlay din incelemelerinden yok etmeye alrken, dier taraftan da Pettazzoninin bilimsel tartmann snrlarnn dna kt grlmektedir. Grotanellinin belirttii gibi Pettazzoni, bir taraftan evrimci ideolojiye kar karken, dier taraftan da kendisi din incelemelerini talyan tarihselcilii ile aklc pozitivizm karm ideolojik bir erevede ele almaktadr.136 SONU Monoteizm ve Yce Varlk konusunda Wilhelm Schmidt ile Rafaelle Pettazzoninin grlerinin ve birbirlerine ynelttikleri eletirilerin karlatrmal olarak incelenmesi sonucunda ayn konular zerinde ortaya kan gr farkllklarnn deikenden kaynakland anlalmaktadr: 1) konunun mahiyeti, 2) aratrmacnn perspektifi ve 3) takip edilen metot. Katolik bir din adam olmas hasebiyle Schmidt, Kitab Mukaddes retisi dorultusunda monoteizmi, tek Tanr inanc olarak tanmlamakta ve

134 135

136

Pettazzoni, a.g.e., ss.28-29. Bkz. Frank Whaling, Comparative Approaches, Contemporary Approaches to the Study of Religion in 2 Volumes, Frank Whaling (ed.), (Berlin: Mouton, 1984), ss.264. Vinigi Grotanelli, Ethnology and/or Cultural Anthropology in Italy: Traditions and Developments, Current Anthropology, 18:4 (1977), s.602.

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

147

en iptida halklardan hareketle ilk insanlarn dininin monoteizm olduunu tarihsel Etnoloji metodu ile bilimsel yoldan ispat etmeyi amalamaktadr. Tarihsel metot, tmevarm yaklamn gerektirmektedir. Yani bu yaklama gre toplanan verilerin analizi, karlatrlmas ve sentezi sonucunda bir hkme varlmaktadr. Oysa Schmidt, teolojik bir nkabulden hareket ettii iin elde etmeyi amalad hkme zaten aratrmasnn ta banda varmtr. Dolaysyla tmevarm gerektiren tarihsel metot yerine Schmidtin tmdengelim metodu kullanmas, onun yaklamn Aydnlanma filozoflarnki ile ayn dzleme yerletirmekte ve ayn zamanda da bilimsel dzlemden uzaklatrmaktadr. u farkla ki filozoflar, rasyonel bir varsaymdan hareket ettikleri hlde Schmidt, teolojik bir nkabulden hareket etmektedir. Zaten konunun mahiyeti gerei tarihsel metodu kullanmak imknszdr. Zira beeriyet tarihine ilikin bilgilerimiz, birka bin yldan teye gitmedii iin ilk insanlar hakknda ve zellikle de bunlarn inan dnyas gibi olduka soyut bir alan hakknda Tarih, ister istemez sessiz kalmaktadr. lk insanlarn din tasavvurlar ile ilgili Tarihin herhangi bir bilgi salamasnn mmkn olmadnn farknda olan Pettazzoni ise somut tarihsel verilerden hareketle bir monoteizm tanmlamas yapmaktadr. Yahudilik, Zerdtlk, Hristiyanlk ve slam esas alarak tm bu dinlerin ortak zelliinin politeist bir ortama tepki olarak ortaya ktn tespit eden Pettazzoni, monoteizmi, politeizmin reddinden ibaret bir oluum eklinde tanmlamaktadr. Bundan dolay Pettazzoni, Schmidtin Yce Varlk inancna yer veren ilkel kabilelerin dinlerine monoteizm demesini yanl bulmaktadr. Tarihsel veriler dzleminde bir tanmlama yaparak monoteizmi tarihsel bir ereveye yerletiren Pettazzoninin aksine Schmidt, a priori bir monoteizm kavram zerine Urmonotheismus teorisini ina etmektedir. Schmidtin yaad dnemin artlar gz nnde bulundurulduunda onun benimsemi olduu yaklamn gerekeleri daha iyi anlalmaktadr. Batda yzyllar boyunca din konularda tek sz sahibi olan Kilisenin ilk din ve monoteizm hakkndaki grleri, Aydnlanma dneminden sonra rasyonalist dncenin g kazanmas sonucunda sorgulanmaya balamtr. Vahyi temel alarak teolojik sylem gelitiren Kilisenin aksine her konuda akl n plana karan filozoflara gre ilk din ekli de rasyonel gerekelerle izah edilmeye allmtr. Monoteizm ve ilk din ekline ilikin meseleler, 19. yzyln sonlarna doru Teoloji ve Felsefeden bamsz bir disiplin olarak ortaya kan Din Bilimi balamnda ele alnmtr. Evrimci

148

Ramazan Adbelli

dncenin hkim olduu bu dnemde ilk din eklinin animizm olduu ynndeki gr arlk kazanmtr. zellikle ngiliz antropologlarn yaayan ilkel kabilelerden elde ettikleri verilerden hareketle savunduklar animist teoriye bir tepki olarak Schmidt, ayn yntemle bu gr rtme giriiminde bulunmutur. Her ne kadar bu tartmalar bilimsel bir zeminde gerekleiyormu gibi grnse de aslnda bunlarn, Batda yaanan ideolojik mcadelelerin bir uzants olduu anlalmaktadr. Bir taraftan rasyonalist ve materyalist bir ideoloji ile dolayl yollardan Kilise doktrinine ve dolaysyla Hristiyanla adeta sava aan animist teori, dier tarafta ise dman kendi silah ile vurmann en iyi yol olacan dnen Schmidtin Urmonotheismus teorisi bulunmaktadr. Tarihsel zmlemeyi kullanmann neredeyse imknsz olduu bir alana girerek Schmidtin Urmonotheismus teorisini rtmeye alan Pettazzoninin tavr da tepkisel bir nitelik tamaktadr. Kendini din konularda tek sz sahibi olarak Katolik Kilisesi tarafndan bask gren Pettazzoninin Kilisenin resm etnologu konumunda olan Schmidti eletirmekle dolayl yoldan Katolik retiyi eletirmeyi hedefledii muhtemeldir. Monoteizmi, Yahudilik, Hristiyanlk, Zerdtlk ve slam gibi dinleri temel alarak tanmlamas, Pettazzoninin bu olguyu, tarihsel plana indirgeyerek kat bir tarihselci tavr sergilediini gstermektedir. Schmidt, ilk insanlarn dini hakknda sz sylerken Pettazzoni, tartmay tarihsel veriler sunan dinler dzlemine tamaktadr. Dolaysyla Pettazzoni, Schmidtin teorisini bilimsel bir zeminde rtmeyi amalamaktadr. Ancak bu tartma, iki farkl boyuta sahip olduu iin herhangi bir sonuca ulalamamaktadr. Schmidtin teolojik ve dolaysyla da normatif nitelie sahip bir nkabul, empirik ve dolaysyla objektif bir yaklam gerektiren bilimsel dzeyde ispat etmesi mmkn olmad gibi Pettazzoninin dini sadece tarihsel bir fenomen olarak grmesi ve monoteizm dncesini tarihsel boyuta indirgemesi de doru deildir. Pettazzoni ile Schmidtin monoteizm ve Yce Varlk konusundaki grleri karlatrldnda her ikisinin de eksiklikleri ve yanl ynleri ortaya kmaktadr. ncelikle monoteizm konusundaki tartmada ortaya kan en nemli problemin bylece iki farkl gereklik dzeyinin birbiri ile kartrlmasndan ileri geldii netlik kazanmaktadr. Pettazzoninin yaklam her ne kadar indirgemeci olsa da kendi sistematii ierisinde bir tutarlla sahiptir. Schmidtin teolojik dzeyle tarihsel veriden yoksun bir

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

149

olgu olan monoteizmi, tarihsel dzeyde ele alma giriimi baarszlkla sonulanmtr. Yine de bu tartmada Schmidt, ilkel kabilelerdeki Yce Varlklarn hepsinin semav tanrlardan ibaret olmadn Pettazzoniye kabul ettirerek katk salamtr. lk insanlarn dinine ilikin meselelerin tarihsel zeminde tartlmasnn imknszln gsteren Pettazzoni ise Schmidtin sadece insann rasyonel ynne vurgu yaparak dindarln bir boyutunu oluturan mitik dnceyi reddetmesinin ne kadar yanl olduunu gstermitir. Sonu itibari ile Schmidti teolojik dzleme ait bir meseleyi tarihsel dzleme aktarmaya iten neden ideolojik bir nitelie sahip olduu gibi bilimsel bir zeminde tartlmas mmkn olmayan bir meseleye giren Pettazzoninin ilk hareket noktas da ideolojik bir nitelie sahiptir. Bu durum, zellikle beer bilimler alanndaki bir olgunun bilimsellik kriterlerine uygun olarak incelenmesinin her eyden nce aratrmacnn perspektifine bal olduunu gstermektedir. Aratrmacnn amac, bir eyi kefetmek ve anlamak deil de bir inanc ispat etmek, savunmak (apolojetik) ya da aksine onu rtmek (polemik) ise, ortaya kan rn iin objektiflikten ve tarafszlktan bahsedilemez. Bat dnyasnda yaanan ve Hristiyanln bizzat kendinden kaynaklanan din-bilim mcadelesinin 19. yzylda doruk noktasna ulat dikkate alndnda Schmidt ile Pettazzoninin monoteizm konusunda neden tartmaya girdikleri daha anlaml hle gelmektedir. Eliaden belirttii gibi dinin kkenine, monoteizme, tanr fikrinin douuna vb. ilikin tartmalar ve ileri srlen grler, Batllarn nyarglarnn bir rnnden ibarettir. Dolaysyla monoteizm ve Yce Varlk konusundaki tartma, Batda zellikle beer bilimler alannda bilim ad altnda ileri srlen grlerin ve ortaya konulan fikirlerin dnyann dier yerlerinde benimsenmesinden nce yeniden deerlendirilmesinin nemini apak ortaya koymaktadr.
KAYNAKA Adam, Baki, Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Yahudilie ve slma Bak, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 41 (2000), ss.195-224. Aydn, Mehmet, Ansiklopedik Dinler Szl, Konya: Din Bilimleri Yaynlar, 2005. Bianchi, Ugo, The History of Relgions, Leiden: E. J. Brill, 1975. Bolle, Kees, Myths and Other Religious Texts, Frank Whaling (ed.), Contemporary Approaches to the Study of Religion, 2 vols, Berlin: Mouton, 1984, ss.297-362. Bowie, Fiona, The Anthropology of Religion: An Introduction, Oxford: Blackwell, 2000.

150

Ramazan Adbelli

Brandon, Samuel G. F., Origins of Religion, The Dictionary of the History of Ideas, Philip P. Wiener (ed.), New York: Charles Scribners Sons, 1973, c.4, ss.93-99. Bros, A., Aperu historique sur l'histoire des religions, Maurice Brillant & Ren Aigrain (ed.), Histoire des religions c.1, Paris: Bloud et Gay, 1953, ss.111-122. Carpenter, J. Estlin, Comparative Religion, London: Oxford University Press, 1944. Casadio, Giovanni, Historiography: Western Studies [Further Considerations], Encyclopedia of Religion, (2nd Edition), New York: MacMillan, 2005, c.6, ss.40424052. Cohen, Percy S., Theories of Myth, Man, New Series, 4:3 (1969), ss.337-353. Comby, Jean, Diffusion et acculturation du christianisme (XIXe-XXe sicle), Paris: ditions Karthala, 2005. David, M. V., Les ides du 18e sicle sur l'idoltrie, et les audaces de David Hume et du prsident de Brosses, Numen, 24:2 (1977), ss.81-94. Dictionnaire de thologie, c.5, Paris: 1852. Eliade, Mircea, Myth in the Nineteenth and Twentieth Centuries, Dictionary of the History of Ideas, Philip P. Wiener (ed.), New York: Charles Scribners Sons, 1973, c.3, ss.307-318. ----------, Religions: The First Approaches: Philology (Max Mller) and Anthropology (E. B. Tylor), International Social Science Journal, 29:4 (1977), ss.615-627. ----------, The Quest for the Origins of Religion, History of Religions, 4:1 (1964), ss.154169. ----------, Aspects du mythe, Paris: Gallimard, 1963. ----------, La nostalgie des origines, Paris: Gallimard, 1971. ----------, Mythes, rves et mystres, Paris: Gallimard, 1957. ---------- Religion australiennes, 2nd Ed., Paris: Payot & Rivages, 1998. ---------- Trait dhistoire des religions, Paris : Payot, 1949. Evans-Pritchard, E. E., Des thories sur la religion des primitifs, Paris: Payot, 2001. Gaillard, Grald, The Routledge Dictionary of Anthropologists, London: Routledge, 2004. Gandini, Mario, Pettazzoni, Raffaele, Encyclopedia of Religion, Second Edition, New York: MacMillan, 2005, c.10, ss.7072-7077. Geisler, Norman L., Primitive Monotheism, Christian Apologetics Journal, 1:1 (1998), ss.1-5. Grotanelli, Vinigi, Ethnology and/or Cultural Anthropology in Italy: Traditions and Developments, Current Anthropology, 18:4 (1977), ss.593-614. Gusinde, M., Schmidt, Wilhelm, The New Catholic Encyclopedia, (2nd Edition), Detroit, 2003, c.12, s.744. Harris, Marvin, The Rise of Anthropological Theory: A History of Theories of Culture, London: Routledge, 1968. Haydon, A. Eustace, Origin and Growth of Religion by Wilhelm Schmidt, International Journal of Ethics, 42:3 (1932), ss.377-380. Heninger, Joseph & Alessandra Ciattini, Schmidt, Wilhelm, Encyclopedia of Religion (2nd Edition), New York: MacMillan, 2005, c.12, ss.8167-8171. Hume, David, Four Dissertations, London, 1757. Jordan, Louis H., The Study of the History of Religions in the Italian Universities, The American Journal of Theology, 23:1 (1919), ss.41-60. ----------, Comparative Religion: Its Adjuncts and Allies, Oxford: Oxford University Press, 1915. ----------, Comparative Religion: Its Genesis and Growth, Edinburgh, 1905. Kluckhohn, Clyde, Some Reflections on the Method and Theory of the Kulturkreislehre,

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma

151

American Anthropologist, New Series, 38:2 (1936), ss. 157-196. Lang, Andrew, Australian Gods. A Reply, Folklore, 10:1 (1899), ss.1-46. ----------, Review: Lorigine de lide de dieu, Folklore, 21:4 (1910), ss.516-523. ----------, Magic and Religion, London: 1901. ----------, Myth, Ritual and Religion, London, 1887 ve 1899, c.I. ----------, The Making of Religion, London, 1898. Lester, Richard Hiatt, Arguments about Aborigines: Australia and the Evolution of Social Anthropology, Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Lowie, Robert H., The History of Ethnological Theory, New York: Farrar & Rinehart, 1937. Magli, Ida, Cultural Anthropology: An Introduction, Jefferson: McFarland, 2001. Malinowski, Bronislaw, lkel Toplum, ev. Hsen Portakal, Ankara: teki Yaynevi, 1998. ----------, The Role of Myth in Life, Alan Dundes (ed.), Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, 1984, ss.193-206. Marett, R. R., Anthropology, London: 1912. Mattingly, Gerald L., Schmidt, Wilhelm, Encyclopedia of Anthropology, H. James Birx (ed.), California: Sage Publications, 2006, ss.2059-2060. Mensching, Gustav, Histoire de la science des religions, Paris: Lamarre, 1955. Meslin, Michel, Prface, Natale Spineto (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens? Correspondance 1926-1959, Paris Cerf, 1994, ss.7-16. Mler, F. Max, Introduction to the Science of Religion: Four Lectures Delivered at the Royal Institution, London: 1873. zkan, Ali Rafet, P. Wilhelm Schmidt (1868-1954) zerine Biyografik Bir Deneme, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 14 (1999), ss.111-126. Pettazzoni, Rafaella [Dorusu: Raffaele], Tanrya Dair, ev. Fuat Aydn, z Yaynclk, stanbul 2002. ----------, Aperu Introductif, Numen, 1:1 (1954), ss.1-7. ----------, Das Ende des Urmonotheismus?, Numen, 3:2 (1956), ss.156-159. ----------, Din lminde Tarih ve Fenomenoloji, ev. Hseyin Gazi Yurdaydn, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 5:1 (1956), ss.189-191. ----------, On the Attributes of God, Numen, 2:1/2 (1955), ss.1-27. ----------, The Supreme Being: Phenomenological Structure and Historical Development, Mircea Eliade & Joseph M. Kitagawa (eds.), The History of Religions: Essays in Methodology, http://www.religion-online.org/showchapter.asp?title=580&C=762 (15.05.2009). ----------, The Truth of Myth, Alan Dundes (ed.), Sacred Narrative, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, 1984, ss.98-109. ----------, Essays on The History of Religions, Leiden: E.J. Brills, 1954. ----------, The All-knowing God: Researches Into the Early Religion and Culture, New York: Arno Press, 1978. Platvoet, Jan, Pillars, Pluralism and Secularisation: A Social History of Dutch Sciences of Religions, G. A. Wiegers (ed.), Modern Societies and the Science of Religions: Studies in Honour of Lammert Leertouwer, Leiden: Brill, 2002, ss.82-148. Ray, Benjamin C., Lang, Andrew, Encyclopedia of Religion, (2nd Edition), New York: MacMillan, 2005, c.8, ss.5299-5300. Rennie, Bryan S., Reconstructing Eliade: Making Sense of Religion, Albany: State University of New York Press, 1996. Ries, Julien, Pettazzoni, Raffaele, Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2e dition corrige, Paris Presses Universitaires de France, 1985, ss.1317-1318.

152

Ramazan Adbelli

---------- Schmidt, Wilhelm, Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2e dition corrige, Paris: Presses Universitaires de France, 1985, ss.1547-1548. Rousseau, Jean-Jacques, Oeuvres Compltes, c.2, Paris, 1852. Sabbatucci, Dario, Raffaele Pettazzoni, Numen, 10:1 (1963), ss.1-41. Schimmel, Annemarie, Numen, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 3:3-4 (1954), ss.119-122. ---------- Romadaki Din Bilginleri Kongresi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 4:1-2 (1955), ss.16-22. Schmidt, Francis, Naissance des polythismes (16241757), Archives de Sciences Sociales des Religions, 59:1 (1985), s.77-90. Schmidt, Wilhelm, The Quest of the Supreme Being, Jaques Waardenburg (ed.), Classical Approaches to the Study of Religion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1: Introduction and Anthology, The Hague: Mouton, 1973, ss.274-286. ---------- Origine et volution de la religion. Les thories et les faits, Paris: Bernard Grasset, 1931. ---------- Lorigine de lide de dieu. tude historico-critique et positive, Paris, 1910. Sharpe, Eric J., Some Problems of Method in the Study of Religion, Religion, 1:1 (1971), ss.1-14. ---------- Comparative Religion: A History, Second Edition, London: Duckworth, 1986. Smart, Ninian, Religion, Study of, Encyclopaedia Britannica, Ultimate Reference Suite, Chicago 2009. Spineto, Natale (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens? Correspondance 19261959, Paris: Cerf, 1994. Spineto, Natale, L'histoire des religions en Italie entre la fin du XIXe sicle et le dbut du XXe sicle, Mlanges de lcole franaise de Rome, 111:111-112 (1999), ss.599609. Stausberg, Michael, Raffaele Pettazzoni and the History of Religions in Fascist Italy (19281938), Horst Junginger (ed.), The Study of Religion under the Impact of Fascism, Leiden: Brill, 2008, ss.365-395. Stausberg, Michael, The study of religion(s) in Western Europe (I): Prehistory and history until World War II, Religion, 37:4 (2007), ss.294-318. Tylor, Edward B., Animism, Jaques Waardenburg (ed.),Classical Approaches to the Study of Religion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1: Introduction and Anthology, The Hague: Mouton, 1973, ss.209-219. Tylor, Edward B., Primitive Culture, London, 1871 c.I-II. Voltaire, Dictionnaire philosophique, portatif, Londres, 1764. Whaling, Frank, Comparative Approaches, Frank Whaling (ed.), Contemporary Approaches to the Study of Religion, 2 vol, Berlin: Mouton, 1984, ss.165-295. Windengren, Geo, In Memoriam Raffaele Pettazzoni, Numen, 6:2 (1959), ss.76c-76d. Zimon, Henryk, Wilhelm Schmidts Theory of Primitive Monotheism and its Critique within the Vienna School of Ethnology, Anthropos, 81:1-3 (1986), ss.243-260. Zwemer, Samuel Marinus, The Origin of Religion: Evolution of Revolution, New York: Loizeau Brothers, 1945.