Toprak Işlerinde Brukner Uygulamaları

Toprak lerinde Brkner Uygulamas
naat mhendisi Necdet TOSUN
NSZ
Karayollarnda bir fiil alan bir inaat mhendisi olarak, uygulamalar esnasnda karlatm sorunlarla ilgili bir ok teknik konuda dokmanlarn yetersiz olduunu, var olanlarn ise olanlarn gnmz teknolojisine gre geri kaldn, bir ok konuda da hi yayn bulunmadn var olanlarn ise dank halde farkl kaynaklarda olduunu grdm. Bu kitap Karayolu mhendislerimizin yol yapm esnasnda Toprak ileri tama imalatlarnn yapm ve hak edi dzenlemelerinde demeler hakknda gereksinim duyacaklar bilgileri bir arada sunmak amac ile yazlmtr. Sunulan bilgilerin i alannda uygulamaya ynelik veri ve teknik bilgileri karlayacak dzeyde , sorunlar zme kavuturucu bir nitelikte ve ierikte olmasna zen gsterilmitir. Kendi alannda bir boluu doldurup zellikle antiyeci arkadalarmza uygulamada k tutacak bir kitap olmasna zen gsterilmitir. Bu kitapta kontrollk hizmetlerini yrten ,yol projelendirmesi yapan, kesin hesap ve hak edi dzenlenmesini hazrlayan ve antiyede imalat hizmetini yrten teknik personelin hatal deme yapmasna, yanl tamalarn yaplmasnn nne geinebilmesi, ekonomik projelerin hazrlanmas ve verimli almalarn yaplmasna katkda bulunmas dnlmtr. naat sektrnn her alannda modern teknolojinin ve bilgisayar programlarnn kullanld gnmzde ; bu kitapta sadece toprak tama ileri ile brkner diyagramnn ana kurallar tantlacaktr. Yaptm aratrmalar ve almalar sonucunda edinmi olduum bilgi birikimini, siz deerli meslektalarmla paylamak istedim.Bu bilgilerin bilgisayar ortamnda kullanld ve gereksinim olmad dnle bilinir. Ancak bilgisayar ortamnda hazrlanm bir brkner diyagramndan nasl faydalanlacan ve bir brkner diyagram hazrlanrken nelerin esas alndn ve bundan nasl ekonomik ekilde faydalanlacan hakkndaki bilgilerinizi tazelemek ve uygulama srasnda karlan sorunlara zm bulmak iin bu kitab yazdm. Bu kitap gemi uzun zaman birikiminde oluan bilgi birikimi ve youn bir almann sonucu olarak ortaya km olsa da gzden kaabilecek baz hata ve noksanlklarn olmas muhtemeldir.Kitabn yazlmasnda faydalanlan eserlerin listesi sunulmutur.Kaynak eserlerin baz blmleri aynen alnm baz blmler ise konu btnln salayacak ekilde bir araya getirilmitir.Bu nedenle hata ve noksanlklarn giderilmesi hususunda yapacanz eletirileriniz ve katklarnz kranla beklemekte ve en iten teekkr imdiden bir bor kabul edilmekteyim. Bu kitabn yazlmasnda teknik anlamda katklarndan ve 8.3 blmnn hazrlanmasndaki katklarndan dolay Sayn n.Mh. M. Kemal BEENK,e Teknik notlarn hazrlanmasndaki katklarndan dolay Sayn n.Mh. zge zlem KARANFL e ve Bilgisayar verilerinin elektronik ortamda hazrlanmasndaki katklarndan dolay Sayn Kadir ZGEN e, ve kitabn eitli hazrlk aamalarnda emei geen herkese teekkr etmeyi bir bor bilirim. 21 / 11 / 2006
Necdet TOSUN naat Mhendisi
NDEKLER
NSZ 1 1.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.4 1.5 1.5.1 1.5.1 1.5.1 2 3 3.1 3.2 3.3 3.4 GENEL OLARAK TOPRAK LER Ktleler diyagram Ktleler Diyagramnn Tanmlanmas ve izimi Geit Noktalar Uygulama Uzaklklar Hacim Tablosunun Hesaplanmas ve Erinin izilmesi Gzergah Aratrmas ve Toprak leri Hesaplarnda Bilgisayarlardan Yararlanlmas Ktleler Diyagramnn zellikleri Brkner Yntemiyle Toprak Datm Brkner Ynteminin genel zellikleri A-Denge izgisinden Sonra Yaplan lemler B-Ana Denge izgisi Saptandktan Sonra TOPRAK DAITIMI KOULLARI TOPRAK KTLELERNN DAITIMI En Uygun Datmn Esas Genel Datm Yntemi Yalnz Bir Tepeden (Ya Da Bir Vadiden ) Oluan Bir Ktleler Diyagramnda Toprak Datm Bir ok Tepe ve Vadiden Oluan Bir Ktleler Diyagramnda Toprak Datm Giriim Durumu PROBLEM 1 PROBLEM 2 PROBLEM 3 PROBLEM 4 Birok Tepeden ve Vadiden Oluan Bir Ktleler, Diyagramnda Giriim Olmas Durumunda Toprak Datm Toprak Datm le Brkner Diyagramnn Kyaslanmas DEPO VE DN OLANAI BULUNMAMASI DURUMUNDA TOPRAK DAITIMI Depo Ve Ariyet Yerleri zel Durumlar KNC DERECEDEN DAITIM ZGLER VE TOPRAK DAITIMINDA TAIMA MALYET Ortalama Tan Mesafesi Saptanmas Boyuna Tama, Depo Ve Ariyet Maliyetleri Tama Maliyeti PROBLEM 5 Kaz ve Tama Aralarnn Kullanlacaklar Yerler ve Maliyetleri Depo ve dn lemleri ve Maliyetleri PROBLEM 6 PROBLEM 7 TOPRAK LERNDE KAZI MAKNALARININ SEM Makine Parknn altrlmas Makine Parknn Seimi Makineli Tama Uzaklklar
3
2 5 7 8 14 14 15 19 19 24 25 25 25 26 27 28 28 31 34 34 36 37 40 43 45 48 50 51 53 54 59 62 62 67 70 71 73 75 77 80 80 81
3.5 3.5.1 4 4.1 4.2 5 5.1 5.2 5.2.1 5.2.3 5.2.4
6 6.1 6.2 6.3
6.4 6.4.1 6.4.1.1 6.4.2 6.4.2.1 6.4.2.2 6.4.3 6.4.3.1 6.4.3.1.1 6.4.4 6.4.4.1 6.4.5 6.4.5.1 6.4.5.2 6.4.5.3 6.4.5.3.1 7 7.1 7.2 7.3 7.4 8 8.1 8.2 8.3 8.3.1 8.3.2 8.3.3 9 9.1 9.1. A 9.1. B
9.1. C 9.2 9.3
10 10.1 10.2 10.3 10.4
Tesviye ilerinde kullanlan belli bal makineler Paletli traktrler (Dozerler) Dozerlerin teorik ortalama saatlik verimleri Skreyperler Paletli traktrle ekilen skreyperler Motor Skreyperler Ekskavatrler avul ekskavatrler avul ekskavatrlerin verimleri Dreglayn ekskavatrler Dreglayn ekskavatrlerin verimi Yardmc makineler: skcler (riper), iticiler (puer) ve kamyonlar Skcler: (riperler) ticiler (Puerler) Kamyonlar zel kamyonlar Bir ekskavatre verilecek kamyon says KAZI ILER N MAKINA PARKI TEKL Sre in 1. kefinden ve projesindeki brknerden her birinin ekonomik tan mesafelerini de gz nne alarak Ana. kaz makinelerinin verimleri Karayollarnn Mekanik Direnci BRKNER DEER ZERNDEN TOPRAK LER DEMES Ocak Ariyetlerinin Ve Depo Miktarlarnn Brkner zerinde Gsterilmesi Kbaj Ve Tama Cetvelinin (7582719 Kbaj Ve Tama Cetveli) El le Yaplmas Ett Proje , Yapm Brkneri Ve Hak Edi demeleri Arasndaki Farklar Toprak leri Ve Brkner Hesaplar Toprak leri almalarnn Bro Hesaplarna Yanstlmasnda Dikkat Edilecek Hususlar Brkner Dengeleme izgisi Ve Alan Hesaplamasnda Dikkat Edilecek Hususlar BRKNER RAPORU DZENLEME ESASLARI Brkner Etd Hazrlanrken Kabul Edilen Prensipler Otoyol Ana Gvdesi Dndaki Toprak Hareketlerinin Brkner'e Dahil Edilmesi Ve Brkner Deerleri B-1 ) Brkner Etd Toprak Hareketleri Alternatifleri B-1) ALTERNATF-1 B.2) ALTERNATF-2 B.3) ALTERNATF-3 SONU haleli Birim Fiyat Hesaplar Alternatif-1 Maliyet Hesab Alternatif-2 Maliyet Hesab Alternatif-3 Maliyet Hesab TOPRAK LERNDE , MAKNE KULLANIMINDA ve RETM ARTIININ SALANMASINDA VERMLLK Toprak lerinde Toprak leri Tamalarnda antiye Makine Ve Ekipmanlarnda retim Artnn Salanmas ve Verimlilik Kaynaklar
4
81 82 82 84 84 84 84 84 85 87 87 90 90 90 91 91 92 92 92 92 94 94 98 102 107 107 108 108 115 115 115 116 116 117 117 118 118 120 123 126 130 130 132 133 135 138
1-GENEL OLARAK TOPRAK LER : Ulam yollarnn toprak gvdelerinin oluturulmas amacyla yaplacak toprak ileri ilemlerinin ayrntl biimde incelenmesi hem antiye organizasyonu hem de en ucuz zm yolunun bulunmas bakmndan gereklidir.Ulatrma yollarnn toprak gvdelerinin oluturulmasna ilikin sorunlar yarma kesimlerinin kazlmas, dolgu kesimlerinin doldurulmas erevesinde ortaya karlar. Dolgu kesimlerin doldurulmas iin gerekli toprak yoldan salanabilir : 1-Yarma kesimlerinden kazlan zemin ; dolgu oluturma iin gerekli zelliklere sahip ve dolgular karlamaya yeterliyse, yarmalardan kan toprak , dolgular oluturmak iin kullanlr. 2-Yarma kesimlerinden kan topran dolguya elverili olmamas durumunda, uygun nitelikteki toprak yol gvdesi dnda seilmi yerlerden salanr. Bylece dolgularn oluturulmas iin yarma kesimleri dndan uygun yerlerden ve uygun nitelikteki topraklarn alnarak dolguya getirilmesi ilemine dn Ariyet denir. dncn yolun kenarndan salanabilmesi paralel dn , yan dn ya da yan ariyet diye adlandrlr.dncn yol kenarndan salanamayp daha uzaklardan dolgu iin gerekli topraklarn getirilmesi durumunda noktadan dn ya da depodan ya da ariyetten ilemi sz konusudur. 3-Yukardaki iki durumun karmas bir yol izlenerek, dolgunun belirli bir kesimi yarma kazsndan kan toprakla, teki kesimleri de dnten salanan toprakla oluturulabilir. Dolgularn oluturulmasna ilikin aklamalardan : Yarma kazsndan kan topran, dolguya elverili niteliklere sahip olmas kouluyla, dolguya tanabilecei, Yarma kazsndan kan topran, dolguya elverili olmamas, dolguda kullanlmasnn ekonomik olmamas ya da dolguyu dengeledikten sonra artmas durumunda uygun bir yere ylmas gerekecei anlalmaktadr. Yarmadan kan topran uygun bir yere ylmas ilemine depo denir.Yarma kazsndan kan topran yol kenarna depo edilmesi paralel depo ya da yan depo olarak adlandrlr. Yol kenarna ylmas olana bulunmayan yarma toprann daha uzaklarda uygun yerlere depo edilmesi durumunda noktaya depo sz konusudur. Programdaki hedeflerin tutturulmas amac ile ortaya kan zorunlu nedenlerle kazya balang tarihi dolgu yerinin hazrlanmasndan nce ise, kaz malzemesi geici bir sre iin iverenin onaylad bir yere depo edilir. Bu malzeme, dolgu sahas hazr olduunda ikinci bir ykleme ve tama ile dolguya gtrlr. Bu leme rpriz denir. Rpriz, zellikle yol inaatlarnda denen i kalemlerinden olmayabilir. nk yol inaatlarnda rpriz,tercih edilen bir zm deildir. Rprizin zorunlu ise geici depo yerinin elverili bir tama uzakl iinde seilmesi gerekir. zetlemek gerekirse, ulam yollarnn toprak gvdelerinin oluturulmasnda (ekil -1.) de grld gibi : a) Yarma kesimlerinden kan topran dolgularn oluturulmas iin kullanlmas, b) Teknik ya da ekonomik adan yarma topran dolgu oluturulmasnda kullanlmasnn uygun olmad ya da yarmadan kan zemin dolguya elverili olsa bile yetersiz bulunduu durumlarda,yarma toprann depoya gnderilmesi ve dolgu iin gerekli topran uygun bir yerden dnle salanmas,
ekil - 1 c) Teknik ve ekonomik ltlere gre yukardaki iki durumun uygun bir bileimini saptayarak sorunun zm gerekmektedir. Birinci durum boyuna tama, ikinci durum depo ve dn, nc durum boyuna tama depo dn ilemleriyle nitelendirilir. Ulam yollarnn toprak gvdelerinin oluturulmasna ilikin (ekil:-1) deki durumdan ncs hem ilk iki durumu iermekte hem de sorunu genel biimde kapsamaktadr. O halde nc durumu gz nne alarak zm yolu aratrlabilir. Bu amala baz sorularn yantlanmas gerekir. l.a) Gzergah boyunca her yarma kesiminden kazlacak topran boyuna tamayla dolguya m gtrlecei, depoya m konulaca b) Dolguya tanacaksa hangi kesimlerdeki yarma toprayla hangi kesimlerdeki dolgularn oluturulaca, hangi kesimlerdeki yarma toprann ve nerelerde depo edilecei. 2.a) Gzergah boyunca her dolgu kesiminin oluturulmas iin gerekli topran yarmadan m yoksa ariyetten mi (dnten mi) salanaca,
Toprak lerinde Brkner Uygulamas 6 naat mhendisi Necdet TOSUN
b) Yarmadan salanacaksa hangi kesimlerdeki dolgularn hangi kesimlerdeki yarmalardan kan toprakla oluturulaca, hangi kesimlerdeki dolgular iin gerekli topran nerelerdeki dnlerden salanaca sorular ncelikle yantlanmas gerei bulunmaktadr. Gzergah boyunca yarma ve dolgu hacimleri arasndaki denge durumlarn, yarmadan kan malzemenin dolgu da kullanlmas veya fazlalklarnn dorudan ve kolayca saptanmas olanan verecek bir aracn bulunmas yararl olacaktr. Bu ara ktleler diyagramdr. Bunun iin toprak datm esas olarak dolgularn hangi yarmadan kan zemin ile veya ariyet (uygun bir yerden kazlan zemin) ile oluturulmasna ve bu ilerin hangi tama aralaryla yaplacana ilikin kararlarn verilmesi gerei bulunmaktadr. Kararn lt maliyettir. Dolaysyla en uygun zm bir yol gvdesinin oluturulmasnda yarma ve dolgunun en kk maliyetle gerekletirilmesi anlamna gelmektedir. Toprak datm iin ktleler diyagramndan yararlanlr. Yukardaki sorularn dnda, yarma ve dolgularn oluturulmas iin yaplmas gerekli kaz, ykleme ve tama ilemlerinin hangi yol kesimlerinde hangi aralarla gerekletirileceinin belirlenmesi sorununun zlmesi gerekir. Bu amala yine ktleler diyagramndan yararlanlr. Ksacas, ulam yollarnn toprak gvdelerinin oluturulmasna ilikin sorunlarn zm iin ncelikle ktleler diyagramnn izilmesine gerek vardr. Ancak ktleler diyagram nemli bir ara olmakla birlikte tek bana yeterli deildir. nk ok sayda seenek arasndan teknik koullar yerine getirmek zere ekonomik bakmdan en uygununu semek iin bir ltten yararlanlmas zorunludur. En anlaml ve geerli lt parasaldr. O halde maliyeti en kkleyen zmn aratrlmas sz konusudur. Bu nedenle yarma ve dolgularn oluturulmasnda bavurulacak boyuna tama, depo ve dn gibi ilemlerin, dolaysyla bu ilemlerin ierdii kaz. ykleme ve tama gibi temel ilemlerin maliyetlerinin analizi yaplmaldr. Bylece sorunun zm iin gerekli veriler elde edilmi olacaktr. 1.2 Ktleler Diyagram: Ktleler diyagramnn tanmlanmasna gemeden iki konunun ksaca aklanmasnda yarar vardr.Birinci konu, yarma ve dolgu hacimlerinin bire bir dengelerini (yani 1 m3 yarma ile 1 3 m dolgu arasnda dengeyi) salamak iin gerekli ilemin yaplmasdr. Gerekte 1 m3 lk yarmann kalc kabarmal dolguda (1+k) m3 e, skm bir dolguda ise (1-S) 1 m3 e kar gelmektedir. Buna gre yarma-dolgu arasndaki bire bir denge kurulabilmesi iin : - Ya dolgu hacimlerini karlayacak yarma hacimlerini saptamak zere dolgu hacimlerinin, kabarma ya da skma durumuna bal olarak, (1+k) ye ya da (1-S) e blnmesi, - Ya da yarma hacimlerinin karlayacaklar dolgu hacimlerini saptamak zere yarma hacimlerinin kabarma ya da skma durumuna bal olarak, (1+k)ile ya da (1-S) ile arplmas gerekir. Birinci yaklam dolgulara oluturacak topraklarn hangi yarma kesimlerinden getirileceklerinin bilinmesi ile geerlilik kazanabilir. nk arpanlardaki kalc kabarma katsays k ve skma yzdesi S dolguyu oluturacak yarma zeminine karlk olan deerlerdir. Oysa ktleler diyagram izilerek dengeleme yaplmadan dolgular oluturacak topraklarn hangi yarma kesimlerinden salanaca bilinemez. Bu nedenle bu yaklamn kullanlmas doru deildir. kinci yaklam, yarma hacimlerinin dorudan yarmadan kacak zemin zellikleriyle ilgili belirli arpanlarla arplmas esasna dayand iin yukardaki sakncay tamaz. Bu durumda ktleler diyagramndaki yarma hacimlerinin doal durumlarndaki hacimler olmad unutulmamaldr.
Sonu olarak, ktleler diyagramndaki yarma hacimleri boykesit ve enkesitler yardmyla hesaplanan geometrik hacimlerinin (1+k) ya da (1-S) ile arplm deerleriyle, dolgu hacimleri ise dorudan geometrik hacim deerleriyle gz nne alnrlar. Burada aklanmasnda yarar grlen ikinci konu. ayn trden tam enkesitlerin birbirlerini izlemeleri durumu dnda, iki enkesit arasnda hem yarma hem de dolgu hacimlerinin bulunmas ile ilgilidir. iki enkesit arasnda hem yarma hem de dolgu hacimleri bulunduunda, ncelikle bu enkesitlerle snrl yol kesimi iinde olas denge salanmaldr. rnein iki enkesit arasnda Vy hacminde yarma ve Vd hacminde dolgu varsa: 1. V=V y (1+k) V d >0 ya da V=V y dengelendikten sonra V hacminde yarma fazlas kalr. (l-S)-V d >0 ise dolgu
2. V<0 ise yarmann tmyle dolguya gnderilmesine karn hacminde dolgu eksik kalr V hacminde dolgu fazlas kalr. Dengelenen hacim ktleler diyagramna ve ktleler diyagram zerindeki dengeleme ilemlerine girmemektedir. Yalnz V hacmindeki yarma fazlas ya da dolgu fazlas ktleler diyagramnda deerlendirilir. 1.3 Ktleler Diyagramnn Tanmlanmas ve izimi Bir yol gekisinin her kesitinde balangtan itibaren balangtaki enkesit noktasndan son en-kesit noktasna kadar her enkesit noktasnda o kesitten nce varolan hacimlerin yarmalarn (yarmalarn dolgu edeerleri ile ve ( + ) iaretle ) ve dolgularn ( dolgularn geometrik hacimleriyle ve () iaretle) cebrik toplamlarnn bir karlatrma izgisinin (apsis ekseninde uzunluklar, ordinat ekseninde ise hacimler belirtilir) stnde yarmalarn (+) ve altnda dolgularn (-) belirli bir lekle iaretlenerek bu noktalarn birletirildii bir diyagrama "ktleler diyagram" denir. Ktleler diyagram tepe ve vadiler biimlerindeki kesimlerin "tepe" ve "vadi" denilen ksmlarndan oluur. Ktleler diyagramnn iziminde, nce yatay ve dey leklerin seilmelidir. Yatay lek genellikle boykesitteki lee eit alnr. Dey lek, toprak hacimlerinin byklne bal olarak 500 m3 ya da 100 m3 lk hacmin 1 cm ile gsterilmesi biiminde belirlenir. Yol gvdesinin yapm esnasnda, kaz ve dolgu yaplacak topran hacminin hesaplanmas, arazide her krk nokta iin arazi almlar bulunan enkesitlere dayanarak enkesit alan hesaplar yaplr. Bu hesap, birbirini izleyen iki enkesit arasndaki arazi parasnn dz olduu kabul ile ve baz ihmallerin yaplmasndan doan yaklaklkla, bize iki enkesit arasndaki hacmi bulmak olana verir. Eer enkesit alnan noktalar arasndaki mesafe ok byk deilse, hesabn verdii hacimler bu i iin yeterli kabul edilir. Bu nedenle, arazi ne kadar engebesiz olursa olsun, yol aplikasyonunda, enkesit ve boykesit iin alnan noktalar arasndaki mesafe aliyimanda (50 m.) yi, kurpta ise (20 m.) yi geemez. imdi birbirini izleyen enkesitlerin u farkl ekillerde olabilir deiik durumlarna gre aralarndaki hacmin bulunular ayrca hesaplanrlar kiside tam dolguda veya tam yarmada (ekil: 2) Biri tam dolguda, teki tam yarmada (ekil: 3) Biri tam, teki kark kesit (ekil: 4) kiside kark kesit (ekil: 5-6)
ekil -2
ekil -3
Birbirini zleyen En Kesitlerin Biri Tam Dolgu Veya Yarmada tekini Kark Kesit Olmas Hali
ekil 4 (PN) Geit izgisi
Vy1=VRPDEFNKLM Sy'1 + SY2

V= ------------ * L
Kama Hacmi
Vy2= ABCPR yarma alan ile GHN dolma alan enkesitlermi gibi yukardaki duruma gelir
Dolaysyla (Sy1)
Vy2= ---------- * L ( Sy'1 + SD2) Toplam yarma hacmi Vy= Vy1 + Vy2
(S D2)
VD= ---------- * L ( Sy'1 + SD2)

ekil -5
12
ekil -6
13
1.3.1 Geit Noktalar; Yolda, dolgudan yarmaya ve yarmadan dolguya gei noktalar, yani boy kesitte krmz ve siyah izgilerin kesime noktalardr. Bu noktalarn her iki taraftaki farkl isimli (yarma dolgu) kesitlere olan uzakln bulunmas da, bu noktalarn hesap ksmn oluturur. Burada dikkat edilecek husus, 7 inci stundaki "Alanlar fark" stununda, dolgudan yarmaya veya yarmadan dolguya geen ksmlardr. 7 inci stunda byle bir gei oldukta, 4 nc stunun o hizasnda bir geit noktas olacaktr. Bu noktann, ardk iki farkl kesit arasnda, nerede olacann hesab ise, basit bir orant sonucu bulunur. (ekil 7) Geit noktasndan nceki alan fark (S), sonraki ve dolaysyla iaretteki alan fark (S2), ve bu en kesitlerin ara mesafesi de (L) ise; geit noktasnn S e olan (X) uzakl : S . L X =--------------- , S2. L S2 ye olan (Y) uzakl ise Y= ---------- olur. S + S2 S + S2
ekil -7
1.3.2 Uygulama Uzaklklar : Geit noktas olmayan ardk kesitlerde bu uzaklklar, 0+L1 , L1+L2 , L2+L3 , L3+L4 ,vs. ekliyle ortalama uzaklk olarak hesaplanr. ------ ------- -------- --------2 2 2 2
ekil 8 L4 + x ve sonraki Y+L6 olarak hesaplanr, (ekil 8). 2 2 Alan fark diyagram ve hacimler tablosunda, uygulama tmyle belirtilmektedir. (Tablo 1 )
Geit noktas olan yerlerde ise
Hacim hesaplamalarnda istinat duvarn veya iksa duvarn veya her ikisini de tayan en kesitlerde bu duvarlarn tm ke noktalar ilerideki metrajda kullanlmak iin koordinatlanr. Bu noktalarn ayrca, en kesit alan hesabnda da kullanlmas gerekecektir. Nitekim, dolgu alannn hesab, istinat duvar alan hesaba katlmadan; yarma alan hesab ise, duvar alan da hesaba katlp yaplr. 1.3.3 Hacim Tablosunun Hesaplanmas ve Erinin izilmesi Hacim hesaplar ile ilgili olarak akland gibi, gerek hacim hesaplarnn gerekse onu izleyen ktleler diyagramna ilikin hesaplarn yanlgya dmeksizin belirli bir dzen iinde yaplabilmesi ve hesaplarn kolaylkla kontrol edilebilmesi iin zel olarak dzenlenmi tablolardan yararlanlr. Btn en kesit alanlar hesaplandktan sonra bunlarn sonularna bal toprak iinin saysal sonucun ortaya karlmas ii, "Hacimler Tablosu" ad verilen tabloda toplanr. (Tablo:1). Hacim ve ktleler diyagramlarnn izimi iin gerekli olan birikmi hacim hesap deerleri bu tablodan alnr. Bu tablonun deiik biimlerde dzenlenmesi mmkndr.. (Tablo:1) in doldurulmasnda izlenen yol aadaki gibi zetlenebilir : 1 Kolona yol gekisinin enkesit alnan noktalarnn balangca uzaklklar yazlr. 2. Kolona enkesitler arasndaki uzaklklar yazlr. 3 ve 4. kolonlara yarma ve dolgu enkesitlerinin alanlar yazlr. 5 ve 6. kolonlara birbirlerini izleyen yarma ve dolgu enkesitlerinin alanlar ortalamas yazlr. 7 ve 8. kolonlara yarma ve dolgu hacimleri hesaplanarak yazlr. Bu amala birbirlerin izleyen ayn trden tam enkesitler iin 2. kolondaki ara uzaklklarla 5 ya da 6 kolonlardaki alanlar ortalamas deerleri arplr, Geit Kesitleri in: Geit noktas sfr alanl bir nokta gibi kabul edilerek, 5. kolonda gsterilen ortalama yarma ve dolma alanlarnn gei mesafeleri (hacim hesaplar dnceler kolonunda belirtilerek sonular) ile arpm olarak geit kamalarnn hacmini ,yine 7 ve 8. kolonlara yazlr. 9 ve 10. kolonlar(. Karayollarnda skma ve kabarma u anlamda kullanlr. skma ve kabarma stununa yazlacak miktarlar u ekildedir: Yarma veya ariyet olarak orijinal yerinde 1 m3 hacminde bir toprak kazlarak bununla 1 m3 yeri dolduralm. Baz zemin cinslerinde 1 m3 lk yer dolmaz, bazlarnda ise doldurulduktan sonra artar, yani kabarr. Yarma veya ariyet, olarak orijinal yerinde (V) m3 hacminde bir toprak kazlarak, bununla bir dolgu yapldn dnelim. Skma (% a) rnein (% 20) demek: Dolgu yapmnda gerekli ve artnameye uygun serme ve sktrma yapldnda, bu (Vm3) toprakla (0.80 Vm3) lk bir dolgu yaplabileceini, (% b) kabarma (rnein % 5) demek. Yarma veya ariyette kazlan (Vm3) toprak ile skma sonunda (1.05 Vm3) dolgu yaplacan gsterir.) enkesitin alnd arazi kesimindeki zeminin trne gre yarma hacimlerinin dolgu edeerlerini hesaplamakta kullanlacak kabarma ya da skma durumuna kar gelen dntrme arpanlar yazlr. 9. kolon (l+ k) ve 10. kolon (lS) deerlerine ayrlmtr. kolonda hesaplanan (V) yarma hacimlerinin skma (% a) ise [(1% a) V]. Kabarma (% b) ise [(1 % b) V] olmak zere dolguya tekabl eden hacimlerini verir. Skma ve kabarma yzdeleri gzergahn getii araziden alnan numunelere gre, laboratuarda deneylerle saptanr ve proje yaplrken bu deerler bilinir. 11 ve 12. kolonlara dolgu edeeri olarak yarma ve dolgu hacimleri fazlalar yazlr. Yalnz yarma ya da yalnz dolgu hacimlerinin bulunduu kesimler iin yaplacak ilem 7. kolondaki yarma hacimlerinin duruma gre ya 9. ya da 10. kolondaki arpanla arplarak 11. kolona, 8. kolondaki dolgu hacimlerinin ise dorudan 12. kolona yazlmasdr. Her yarma hem dolgu hacimlerinin bulunduu kesimlerde se bu hacimlerin dolgu edeerleri arasndaki fark hesaplanarak yarma fazlas varsa 11. kolona, dolgu fazlas varsa 12. kolona yazlr,
15
13 ve 14. kolonlara ktleler diyagram iziminde kullanlacak birikmi hacimler(Brkner deeri) yazlr. Gzergah balang noktas iin seilen Balang kesitinde hibir hacim bulunmad ( sfr veya 100 000, 500 000 gibi keyfi seilebilir) , birbirini izleyen iki enkesit arasndaki hacmin kilometre art ynne gre ikinci enkesite ait olduu varsaymna dayanlr. Her kesitte balangtan o kesite kadar olan hacimlerin cebrik toplam (+) ise birikmi yarma fazlas olarak 13. kolona, yarma miktarlar (+) alnp eklenerek, kart durumda dolgu fazlas olarak 14. kolona dolgu miktarlar () alnp kartlarak her kesit iin bulunan deerler yazlr. Yani bu kolona yazlan rakam balangtan itibaren yarmadan kazlan toprakla dolguya giden topran arasndaki farktr. Bu fark dolgu veya kaznn laboratuar deneyleri sonucu tespit edilen skma veya kabarma miktar ile ilem grdkten sonraki saydr. 15. kolon dnceler balyla ayn trden tam enkesitler arasndaki hacimler dndaki hacim hesaplarnn aklanmas iin ayrlmtr. Kolonlarn doldurulmas biimi (Tablo: 1) de grlmektedir. Bu tablodaki deerlere gre ;Kbaj cetvelinin 1. ci kolonundaki enkesitleri, balang (0+000) km.den balayarak, belirli bir lek ile (genellikle karayollarnda 1/2000) bir (x) yatay karlatrma ekseni zerinde iaretlersek, sonra her enkesitin kbaj cetvelinin 13,14. cu kolonundaki brkner deerlerini, iaretlerine gre (+) stte, () altta olacak biimde, karlatrma eksenine dik olarak belirli bir lekle (genellikle 1 cm. 1000 m3) yerletirsek bir poligon elde ederiz. Bu krkl poligona Brkner poligonu, bunun enkesitlerin ok sk ve yakn olmas halindeki limit durumuna, Brkner erisi denir. (ekil: 9) Eer balang ile herhangi bir nokta arasndaki yol ksmnda, yarma hacimleri toplam dolma hacimleri toplamndan fazla ise, iki hacmin farkndan ibaret olan ordinatn karlatrma ekseni stnde, aksine dolma hacmi yarma hacminden fazla ise karlatrma ekseni altnda alnmas gerekir. Yani brkner erisinin iziminde yarma hacimleri (+) dolma hacimleri () kabul edilir. Normal olarak poligon biimindeki ktleler diyagramnda enkesitler arasndaki uzaklklarn kltlmesi durumunda, limitte poligon bir eriye dnr. lerideki aklamalarda ktleler diyagram poligon yerine eri biiminde izilecektir. Diyagramn maksimum noktas ieren kesimleri tepe, minimum noktas ieren kesimleri vadi olarak adlandrlacaktr. Bir ktleler diyagram, bir geki boyunca genellikle tek paradan olumaz. nk geki zerindeki kpr, viyadk, tnel gibi sanat yaplarnn bulunmas boyuna tamay engeller. Bu nedenle, boyuna tanmay engelleyen sanat yaplaryla ayrlm geki kesimlerinin her biri iin kendi iinde dengeleme yaplacak ktleler diyagramlar izilir. rnein (ekil: 9 a ) deki geki kesimi kpr ve tnelle paraya ayrlmtr. Bu paralarn her biri iin izilen ktleler diyagramlar dengeleme ilemi bakmndan birbirlerinden bamszdr.
ekil 9-a
16
Tablo 1
(+)
-)
ekil 9
1.3.4 Gzergah Aratrmas ve Toprak leri Hesaplarnda Bilgisayarlardan Yararlanlmas Bir yol gvdesi: zerinde tatlarn hareket edecei krmz izgisine uygun boykesit ve enkesitlere bal, az eimli dz platformun salanabilmesi iin, krmz izgiden geen dzlem zerindeki fazla arazi paras, kazlp karlarak, krmz izgiden geen dzlemden aadaki arazi paras da doldurularak tekil edilir. Yani bir yol iinde gvde tekilinde, toprak "kaz"s ve toprak "dolgu"su ileri ya beraberce, ya teker, teker muhakkak olacaktr. Buna ek olarak, gvdenin doal araziye oturaca taban kesiminde, belli bir genilik ve derinlikte kazlarak, bitkisel topraktan, aalardan temizlenmesi gerekir. Bu temizleme iinde de bitkisel toprak kazs olacaktr. Gzergah aratrmasnn ilk etd aamasnda, Gzergaha ilikin temel deerlendirmeler ve seimler yaplarak Gzergah seenekleri belirlenir. Bu aama sezgi gc ve deneyim isteyen dnsel bir abay gerektirir. Bu nedenle yeterli deneyimi olan mhendislerce gerekletirilmesi zorunludur. Ancak balca Gzergah seeneklerinin belirlenmesini izleyen ve 200-1000 m. lik eritler zerinde byk lekli haritalarla allan aamalarda, insanlar tarafndan yaplmas bktrc olan ve yava yryen ilemler bilgisayarlarla daha hzl ve daha doru olarak gerekletirilebilir. rnein ilk etd aamasnda geici seeneklerin belirlenmesinden sonra, daha yaklak Gzergahlarn saptanmas, bunlarn boykesitlerinin izimi, toprak hacimlerinin hesab, toprak datm ilemleri ve yaklak maliyetlerin hesab bilgisayarlar yardmyla yaplabilmektedir. Bylece ok sayda seenek tretilerek, bunlarn deerlendirilmesi sayesinde en iyi zmn bulunmas ya da buna byk lde yaklalmas olana elde edilmektedir. Ayrca etd srasndaki zaman skklklar giderilebilmektedir. Toprak ileri hesaplan iin bilgisayarlarn kullanmn, Gzergah aratrmasnda ve toprak ileri hesaplarnda bilgisayarlar nemli olanaklar salamaktadr. 1.4 Ktleler Diyagramnn zellikleri
Ktleler diyagramnn burada sralanacak zellikleri, diyagramn tanmlanmas ve izimin aklanmasndan sonra kolaylkla anlalacaktr. Ktleler diyagramna dayanlarak toprak datmnn yaplabilmesi iin diyagramn zelliklerini ok iyi bilmek gerekir. Ktleler diyagramnn balca zellikleri unlardr. 1. Karlatrma ekseninin stnde ve altnda Brkner Erisine ait kapal alanlar meydana gelir. Bu alanlardan herhangi birisi, hacim olarak birbirine eit dolgu ve yarmay gsterir .Ktleler diyagramnn herhangi bir noktasndaki ordinat, balangtan o noktaya kadar olan hacimlerin cebrik toplamm, baka bir deyile dengelenmemi yarma ya da dolgu hacmini verir. Gz nne alnan nokta, karlatrma izgisinin stnde ise dengelenmemi yarma hacmi (yani yarma fazlas), karlatrma izgisinin altnda ise dengelenmemi dolgu hacmi (yani dolgu fazlas) sz konusudur. Bu zellik karlatrma eksenine paralel btn dorular iin geerlidir. Farkl dzeyde datma izgileri izilebilir; ancak ayn hacmi iki defa almamaya dikkat etmelidir. rnein (ekil: 10 ) de A,B.C noktalarnda balangtan beri tm hacimlerin cebrik toplamlar srasyla V 1 ', V 2', V 3 ' tr ve noktada dengelenmemi yarma hacmi (yani yarma fazlas) V1 V2, V3 hacimlerinin yarmalarn dolgu edeerlerine karlk olduklar belirtilmiti. Ykselen ksmlar kazy, alalan ksmlar dolguyu gsterir, D noktasnda balangtan beri birikmi hacim V, tr ve bu nokta karlatrma izgisinin altnda olduu iin dolgu fazlas sz konusudur. V, dolgu fazlasnn dolgu geometrik hacminin karl olduu yine daha nce belirtilmi olan bir konudur.
19
ekil 10 * Denge izgisi erinin altnda ise tama soldan saa olur. * Denge izgisi erinin stnde ise tama sadan sola olur. Boy Kesit
ekil 11 2. Ktleler diyagramn da herhangi iki noktann ordinatlarnn cebrik fark,bu noktalar arasndaki dengelenmemi hacme eittir. gz nne alnan iki nokta, diyagramn belirli bir yklenen kesimi iinde ise ordinat fark bu iki nokta arasndaki yarma hacimlerim dolgu edeeriyle. diyagramn belirli bir alalan kesimi iinde ise ordinat fark bu iki nokta arasndaki dolgu hacimlerini dorudan doruya geometrik hacim deeriyle verir. rnein (ekil: 10) de diyagramn OM1 ykselen kesimindeki A ve S noktalarnn ordinatlar arasndaki fark boy kesitte bu noktalara kar gelen a ve b kilometreleri arasndaki yarma hacminin dolgu edeeridir. Yine ayn ekil iinde diyagramn M1 M2 alalan kesimindeki C ve D noktalarnn ordinatlar fark |V 3 (V4| bu noktalara kar gelen c ve d kilometreleri arasndaki dolgu hacmine eittir. ekilde, bu durumlar diyagramlarn boy kesitteki karlklaryla belirtilmitir.
3-Ktleler diyagramnda soldan saa doru, ykselen kesimler boy kesitte yarmalara, soldan saa doru alalan kesimler ise boykesitte dolguya kar gelirler. (ekil: 10-11) diyagramn OM1 ve M2 S kesimleri yarma ve M1 M2 kesimi dolgu olarak ematik boy kesite gsterilmitir .
ekil 12
4-Ktleler diyagramnda Her maksimum veya minimum noktas, boykesitteki bir gei noktas tekabl eder. ;maksimum noktalar boy kesitte yarmadan dolguya gei noktalarna, minimum noktalar ise boy kesitte dolgudan yarmaya gei noktalarna kar gelirler. Bu nedenle Brkner erisinin herhangi bir maksimum noktasyla ondan sonraki minimum noktas arasnda yol daima dolguda, aksine bir minimum noktas ile ondan sonraki maksimum noktas arasnda yol daima yarmadadr. Bu zellik diyagramn eri biiminde varsaylmas durumunda kesin olarak dorudur (ekil 10). Ancak gerekte, poligon biimindeki diyagramn maksimum ya da minimum noktas da bulunur (ekil 9). Eri biiminde izilmi (ekil 10) deki diyagramda maksimum noktas M1 in yarmadan dolguya geie, minimum noktas M2 nin dolgudan yarmaya geie kar geldii boykesitten izlenebilmektedir. Bu zellikle bir nceki zelliin doal sonucudur. 5-Bu aklamalara gre, Gznne alnan brknere ait alanda maksimum ve minimumlarn says daha fazla ise, her maksimum veya minimum noktasndan karlatrma eksenine izilen paralel ile birbiriyle dengelenen yarma ve dolgu hacimlerini ve bu hacimlerin yol zerindeki konumlarn saptamak olana bulunur. Bu durumda bunlardan karlatrma eksenine izilecek paralelin brkner erisini kestii nokta ile yapt kirile dengelenmi ksmlar elde edilir (ekil 13)
21
ekil 13 Bir ktleler diyagramnn son noktas karlatrma izgisi zerinde bulunursa, ktleler diyagramnn kar geldii yol kesiminin tm zerinde yarma ve dolgu hacimleri birbirlerini dengeliyor demektir. (ekil 14)
Brkner balangc
Brkner sonu
ANA DENGE ZGS A
Brkner erisi
ekil 14 Karlatrma izgisinin stnde bulunursa, sz konusu yol kesiminin tm zerinde dengelenmeyen yarma hacmi fazlas var demektir, kaz fazlas, yani depo; Bu fazla kaz "Depo"ya konacaktr Dengelenmeyen hacmin dolgu edeeri bu noktann ordinat ile belirlidir. (ekil 15)
B DEPO A ANA DENGE ZGS
ekil 15
22
Karlatrma izgisinin altnda bulunursa, sz konusu yol kesiminin tm zerinde dolgu hacmi fazlas var demektir., dolgu fazlas, yani dn olur. btn yol iin karlanamam "dolgu miktarn gsterir.Bu eksik hacim yol dndan alnacak bir "ariyet" ile karlanacaktr. Buda ya yol eksenine paralel ve yol enkesitine bitiik bir "yan ariyetten" veya uzaktan bir "ariyet ocandan" getirilerek salanr. Dengelenmeyen hacim bu noktann ordinat ile belirlidir. (ekil 16)
ANA DENGE ZGS
YARDIMCI DENGE ZGS
ARYET A
ekil 16 Ktleler diyagramnda karlatrma izgisine paralel olarak izilen ve diyagramla birlikte kapal bir alan oluturan her izgi, kapal alanla snrl yol kesimi snrlar iinde yarma ve dolgu hacimleri arasnda dengeleme yapar. Karlatrma izgisinin kendisi de kapal alan oluturduu kesimlerde yarma-dolgu dengelemesini salar. Bu nedenledir ki diyagramn son noktasnn karlatrma izgisi stnde ya da altnda bulunmas durumunda diyagramn kar geldii yol kesimi zerinde yarmaya da dolgu hacmi fazlas olduu anlamn tamaktadr, (ekil: 17 ) deki ktleler diyagramnda karlatrma izgisine paralel KL ve PR izgileri kapal alan oluturmakta ve yarma-dolgu dengesini salamaktadr. Gerekten KL izgisinin oluturduu kapal alan kesiminde dolgu hacmi K ve M1 noktalarnn ordinatlar arasndaki fark, yarma hacminin dolgu edeeri M1 ve L noktalarnn ordinatlar arasndaki fark olup, her ikisi de V1 hacmine eittir. Ayn biimde diyagramn tepe kesiminde P ile M2 noktalar arasndaki yarma ve M2 ile R noktalar arasndaki dolguyu dengelemektedir. Yine (ekil 17) de karlatrma izgisinin Ol ve IJ kesimleri oluturduklar kapal alan kesimlerinde dengeleme yapmaktadrlar. Dolaysyla diyagramn sonunda J ve S noktalar arasndaki Vd dolgu hacmi dengelenmemi dolgu fazlas olarak kalmaktadr.
ekil 17
23
6. Ktleler diyagramnda dengeleme amacyla gerekecek boyuna tamalarn yn diyagramn tepe kesimlerinde ileri doru (soldan saa doru), diyagramn vadi kesimlerinde geriye doru (sadan sola doru) olmaktadr. Tama ynnn yarmalardan dolgulara doru olaca dnlrse bu zellik yukardakilerin sonucu olarak ortaya kar. Gerekten (ekil 17) de KL izgisine gre k ve m kilometreleri arasndaki dolguyu m1 ve l kilometreleri arasndaki yarma dengeleyecei iin tamalar sadan sola doru olacaktr. Buna karlk PR izgisine gre dengelemede p ve m2 kilometreleri arasndaki yarmadan kan zeminin m2 ve r kilometreleri arasndaki dolguya gnderilmesi gerekecei iin boyuna tamann soldan saa doru olmas zorunludur (ekil 17) de KL ve PR. izgilerinin yaptklar dengelemeler tama ynleriyle birlikte ematik boykesitte de gsterilmitir. 1.3 Brkner Yntemiyle Toprak Datm
Birok yaynlarda ve uygulamada ktleler diyagramndan, Brkner r Poligonu (ya da Brkner erisi), Brkner epr, Brkner diyagram adlaryla sz edilmektedir. Toprak datm da Brkner Yntemi nin kurallarna gre yaplmaktadr. Bu yntem ilgili kaynaklarda ayrntl olarak aklanmaktadr. Ancak, burada daha nce yaplm aklamalarn nda Brkner Yntemi ile toprak datm ksa yoldan ve kolaylkla tanmlanabilir. nk Brkner Yntemi bu blmde anlatlm olan genel yntemin zel durumu niteliini tamaktadr. Brckner Yntemi Brkner Yntemi, zorunlu dn ve depo dnda datm boyuna tama ile gerekletirilecei esasna ve tama maliyetinin tama uzakl ile orantl olduu varsaymna dayanmaktadr. Belirtilen varsaym datm izgisinin kapatt alanlarn maliyeti temsil ettii anlamna gelir, dolaysyla zm kapal alanlar toplamnn en kk deer(minimum klan) biimine dnr. Bu duruma en uygun zm durumu yani izginin tepe ve vadi kesimlerinde ayrd paralarn birbirine eit olmasdr. t=v Brkner toprak datm diyagramnn en mhim karakteristii yaplm bulunan yekn tan momentidir. Projenin tm iin yaplan yekn tan momenti ne kadar az olursa Brkner toprak datm diyagram o nispette ekonomik olur ve projenin maliyeti o nispette der. Sonu olarak bir yol projesine ait kitleler diyagram izildikten sonra bununla alakal olarak muhtelif Brkner toprak datm diyagramlar tanzim edilir; bunlarn arasnda projeye ait yekn toprak tan momentini min. klan Brkner toprak datm diyagram en ekonomik olandr ve tercih edilmelidir. 1.5.1 Brkner Ynteminin genel zellikleri Genel yntemden (ktleler diyagramndan) Brkner Yntemine geebilmek iin bu yntemin balca varsaymlarn sralamak gerekir. Bu varsaymlar unlardr : 1- Ktleler diyagram boyunca yarmadan kan zemin dolgu iin elverilidir. 2- Ktleler diyagramnda yarma fazlas olduunda dolgunun (dnle) ariyetle oluturulmasna izin verilemez ve dolgu ihtiyac olduunda da yarma malzemesinin depo yaplmasna izin verilemez. 3- Kaz fiyat sabittir .Dolaysyla ikinci varsayma gre diyagramn tm iin kaz maliyeti sabittir. 4- Bir ana datm izgisi brkner diyagramn ne kadar ok noktada keserse o kadar ekonomik olur.Km eksenine paralel herhangi bir yatay izginin ana datm izgisi olabilmesi iin brkner diyagramn asgari iki noktada kesmesi gerekir 5- Bir ana datm izgisi ile dengelenmi kapal bir devrede ayrca muhtelif makinelerle yaplan tamalarn ayr ayr belirtmek iin tali datm izgileri kullanlr. 6-Tama mesafeleri imkan dahilinde ksa alnmaldr.Tama maliyeti tama uzakl ile orantldr Ama datma izgisi ad verilen ve tan uzaklklarn gsteren yatay izgilerden en ekonomik tamay vereni bulmaktadr.Erinin datma izgisi ile snrlad kapal alan maksimum ordinat
olan (V) hacmindeki topran, ortalama Lo mesafesine tanmas gerektiini gsterir. Bu alann deerine '"Tan momenti" denir. Tan momenti alannn maksimum veya minimum ordinata blnmesi ile bulunan (L,,) uzunluu "Ortalama Tama Mesafesi" denir. 7- Makinelerin cins ve glerine gre ekonomik olarak tan yapabilecekleri mesafeler tespit edilmitir.Bunlar ok eitli olmakla beraber biz sadece kategori tespit ettik. Ancak unutulmamaldr ki makine tip ve gleri gelitike aadaki listede gsterilen azami tan mesafeleri de deiecektir Tespit edilen bu mesafelere gre u aralar kullanlr. 0- 100m. arasnda DOZER kullanlr. 150-1500m SKREYPER kullanlr. 1500 m ve daha byk mesafede EKSKAVATR ve KAMYON GRUBU 8- Denge izgisini izerken tamalar yoku yukar yapmamak iin dikkat edilmelidir. Denge izgisi Brkner erisinin altnda veya stnde olabilir .Buna gre denge izgisi, meyile gre sadan sola veya soldan saa tanmak istenen kazya gre ayarlanr. 9- Ana denge izgisi ve yardmc denge izgisi gz nne alndnda : *Yardmc denge izgisi stte kalyorsa arada kalan miktar DEPO *Yardmc denge izgisi altta kalyorsa arada kalan miktar ARYET olur. 10-Faktrler de (+) deerler kabarmalar (-) deerler skmalar gsterir .Yardmc datma izgilerini izerken dikkate alnmal ve faktr deiimi kazya denk geldiinde denge izgisi izilmelidir. 1.5.1 A-Denge izgisinden Sonra Yaplan lemler: a ) Klaslar ayrlr b) Denge noktalarnn Km .leri bulunur ve iaretlenir. c) Denge noktalar arasnda kalan ksmlar yardmc denge izgileri ile blr ve blnen ksmlar numaralanr , ayr ayr hesaplanr. 1.5.1 B- Ana Denge izgisi Saptandktan Sonra : a ) 1 no.lu yardmc denge izgisi izilir, boyu ( 150 m.) alnr. b ) 2 no.lu tepe noktasndan geirilir. c ) 3 no.lu Faktr deiikliinin denk geldii Km .ye denk gelen yerden geirilir. d ) I II.III.IV ile gsterilen tanacak hacim blmleri ( Bilahere momentleri hesaplamak zere) Km. nin byme istikameti gz nne alnarak numaralanr e ) Tamalar yoku aa tanmaldr. ayet mecburiyet karsnda ters tama yaplrsa Azami eim % 3 geemez. f )A balang (Brkner diyagram balang noktas) ve B son (Brkner diyagram biti veya son noktas) noktalar arasnda brkner diyagramn dengelemek veya yol projesine ait dolma ve yarma kitlelerini dengelemek ve tan momentlerini halletmek iin yzlerce ana datm izgisi geirilebilir. Bu muhtelif zmler arasnda en ekonomik olan tan momentini min. klan zmdr. g )- tan momentini min. klan brkner diyagram dengelemesi eer her iki yndeki tamalar (Soldan saa ve sadan sola olan tamalar) eit klyorsa veya her iki yndeki tanlar arasndaki fark asgariye indiriyorsa dengeleme en iyi ekilde halledilmi demektir.
25
FAKTR S= % 20 ANA DENGE ZGS FAKTR DEM LE BULUNAN ZG YARDIMCI DENGE ZGS FAKTR S= % 10 150 m.
PARASIZ TAIMALAR
ekil 18 2-TOPRAK DAITIMI KOULLARI Daha nce belirtildii gibi toprak datm maliyetin en ke indirgenmesi amacna gre gerekletirilir. Toprak datmndaki ana kural en uygun zme kavuturulmu kesimlerin toplamndan oluan bir diyagramn en uygun zme kavumu olmasdr Toprak datm ilemine geilmeden nce yol boyunca hangi kesimlerdeki yarmalarn dolgu oluturmaya elverili olduklarnn, depo ve dn olanaklarnn bulunup bulunmadnn, bu olanaklar varsa yerlerinin ve maliyetlerinin ayrntl biimde saptanmas gerekir. Bu bilgiler zm seeneklerini belirleyen balca artlardr, Grlyor ki ncelikle yol boyunca zemin trlerinin ve bunlarn dolguya elverili olup olmadklarnn belirlenmesine gereksinim vardr. Bu amala gzergah plan ve boykesit zerinde zemin trleri tanmlanmaldr. Maliyet bakmndan zemin trlerinin nemli olduklar ve her zemin tr iin ayr bir tama uzaklk-malyet leinin oluturulmas gerei belirtilmitir. Bu nedenle arazi gezilir, gerekli sondajlar yaplr, gerektiinde jeologlarn yardmna bavurulur. Yantlanmas istenen teki soru, nerelerde depo nerelerde dn olanann bulunduu konusudur. Genellikle dz ve ak arazide depo ve dn yerlerinin salanmas kolaydr. Yerleim blgelerinde bu olanak ya yoktur ya da ok g salanr. dn(ariyet) yerlerinin belirlenmesinde zeminin dolgu oluturmaya elverili olup olmad incelenmelidir. Kayalk ve killi araziler dn bakmndan elverili deildir. (ekil: 20)de bir yol kesiminin boykesiti zerinde zemin trleri ile depo ve dn yerleri belirlenmitir. Balangta da belirtildii gibi depo ve dn maliyetleri elden geldiince doru biimde saptanmaldr.
ekil 20
Toprak datm yaplrken boyuna tamaya ilikin olarak u durumlarla karlalabilnir: - Yol boyunca yarmalardan kan zeminler dolgu oluturmaya elverilidir. - Yolun baz kesimlerindeki (ya da tmndeki) yarmalardan kan zeminler dolgu oluturmaya elverili deildir, dolaysyla depo edilmeleri gerekir. Depo ve dnle ilgili olarak karlalabilecek durumlar yle sralanabilir : - Yol boyunca uygun depo ve dn olana vardr. - Yolu baz kesimleri iin (ya da tm iin) ne depo ve ne de dn olana yoktur. Toprak datm yntemi aklanrken yol boyunca yarmalardan kan zeminlerin dolgu oluturmaya elverili olmalar ve yine yol boyunca depo ve dn olanann bulunmas genel durum olarak ele alnacaktr.teki durumlarn zmleri genel duruma ilikin yntem yardmyla belirlenmeye allacaktr. 3. TOPRAK KTLELERNN DAITIMI Toprak ktlelerinin datm sorunu ulam yolu toprak gvdelerinin oluturulmasnda belirli koullar altnda : - Yarmalardan kan zeminlerin dolgularn oluturulmas iin mi kullanlaca, yoksa depoya m verilecekleri, yarmalardan kan zeminlerin dolgularda kullanlmas sz konusu ise hangi kesimlerden kan zeminlerin hangi kesimlerdeki dolgulara tanacaklar, hangi kesimlerdeki yarmalarn depoya verilecekleri, - Dolgularn oluturulmas iin boyuna tamadan m, dnten mi yararlanlaca, hangi kesimlerdeki dolgularn hangi kesimlerdeki yarmadan kan zeminlerle, hangi kesimlerdeki dolgularn dnle oluturulacaklar, Sorularnn yantlanmas anlamn tamaktadr. Bu sorular, ktleler diyagramnda karlatrma izgisine paralel ve kapal alan oluturan izgiler yardmyla yantlanabilir. Sfr izgisine paralel izilen her izgi yeni bir toprak datm ekli meydana getirir Bu izgilere birinci dereceden datma izgileri denir. Datma izgileri, sfr izgisi ile erinin son u noktasnn arasnda kalan blgenin dna kmamaldr. Datma izgisi geirilirken alanlar toplamnn minimum olmasna dikkat edilmelidir. Bu husus ekonomik bir tama salar Bu izgilerle belirlenen tama ilemlerinin hangi aralarn nerelerde, hangi uzaklklar iin ve hangi hacimdeki zeminler iin kullanlarak gerekletirilecei sorular yine ktleler diyagramnda karlatrma izgisine paralel ve kapal alan oluturan ikinci dereceden datma izgileri yardmyla karlanabilir. Datm izgisi saysn arttran bir zm, nceki zmden daha uygundur. Bir baka anlatmla olabildiince kademeli zm, dier zmlerden daha uygundur. Birinci dereceden datma izgilerinin geirilmesi. Bu amala aadaki varsaymlardan yararlanlacaktr. 1- Gz nne alnan ktleler diyagram kesiminde yarmalardan kan zeminlerin tm dolgu oluturmaya elverilidir. 2- Gz nne alnan ktleler diyagramnn her kesiti iin depo ve dn olana vardr. 3- Gz nne alnan ktleler diyagram kesiminde depo maliyeti Md ve dn maliyeti Mo sabittir. Dolaysyla Md + M=M=St dir. Bu varsaymlarla ncelikle yalnz bir tepeden (ya da bir vadiden) oluan bir ktleler diyagramnda toprak datm yntemi belirlenecek, sonra birok tepe ve vadiden oluan bir ktleler diyagram iin genelleme yaplmaya allacaktr, diyagramn tmne ve byk blmlerine ilikin zmler yerine daha kk blmlerin en uygun zmlerinin toplam daha uygun bir zm oluturmaktadr.
27
3.1 En Uygun Datmn Esas Datmn temel sorununun maliyet ltne gre dolgunun yarmadan kan zeminlerle mi, yoksa dnle mi oluturulmas gerektii sorunu olduu daha nceden belirtilmiti. Daha ak anlatmla, konunun z, dolgularn en ucuz biimde nasl oluturulaca hususudur. Bu amala iki seenekten sz edilebilir. 1- Yarmadan kan zemin ile dolgunun oluturulmas. Buna "boyuna tama" denilmektedir. 2- Dolgu iin dnten yararlanlmas. Bu durumda zorunlu olarak yarma zemini depoya (zeminin uygun bir yere dklerek braklmas) gnderilecektir. Bu seeneklerden biri sabitlenirse sorunun zm basittir. Gerekten zm yaklamnda ilgilenilen diyagram kesiminde m3 bana dn ve depo maliyetleri toplam yani zmn ikinci seenei sabit maliyet varsaylmaktadr. M+Md =M=sbt (M+Md) toplam maliyetinin sabit varsaylmasyla konu bu maliyetin yarmadan dolguya tama maliyetiyle karlatrlmas noktasna gelmektedir. Bu karlatrma ktleler diyagramnda (M+Md) toplam maliyetinin tamadan meydana geldii varsaymna kar gelen tama uzakl lm'den yararlanlarak gerekletirilir.
ekil 21 Gerekten ekil 21deki lm'in stndeki kesimlerde (M+Md) toplam boyuna tama maliyetinden pahal olduu iin boyuna tamann tercih edilmesi doaldr. Bu izginin altnda ise dn ve depo ile zmn uygun olaca aktr.
3.2 Genel Datm Yntemi Yukardaki aklamalarn nda genel datm sorununun zmnde genel yntem diyagramn tm tepelerine ve vadilerine lm uzunluunu karlatrma izgisine paralel olarak yerletirildiinde kapal alan oluturan blgede boyuna tama, dier kesimlerde dn ve depo ile datmn salanmasdr. Bylece elikisiz ve tutarl bir zm bulunuyorsa sonuca ulalmtr. En uygun datm salayan izgilere 1. derece datm izgisi denir. Kaz fiyat sabit ve tan masrafnn tan uzakl ile orantl olduu kabul edilirse, (kaz+tan) iinden ibaret toprak ii fiyatnn, tan momentiyle, yani (Brkner erisi ile karlatrma ekseni veya ona paralel bir datma izgisi arasnda kalan alanlarla gsterilebilecei anlalr. Bu nedenle, toprak ii fiyatnn minimum klabilmek iin, datma izgisinin kabil olduunca bu alanlarn toplamn minimum klacak ekilde geirilmesi ve stelik yaplacak kaz iininde minimum olmas gerekir. Datma izgisinin saptanmas. (ekil 22) Tan momentinin birim fiyat sabit ve btn yol boyunca depo ve ariyet fiyatnn deimediini kabul edelim. Brkner erisinin karlatrma eksenine gre durumunda evvelce de sylediimiz gibi (3) ekil sz konusudur.
1- Brkner erisinin son noktasnn tam karlatrma ekseni zerinde bulunmas, 2- Brkner erisinin son noktasnn karlatrma ekseni zerinde bulunmas, 3- Brkner erisinin son noktasnn karlatrma ekseni altnda bulunmas, Her biri iin datma izgisinin zelliklerini inceleyelim. 1. ekil: Bu durumda btn yol iin toplam yarma ve dolma hacimleri arasnda denge bulunduundan, datma izgisi karlatrma ekseninin kendisi olur. (ekil: 22) nk karlatrma ekseninden baka herhangi bir (Y1Y2) dorusu datma izgisi olarak seilirse (KY1) enkesitleri arasndaki (Y1Y1) hacmindeki yarma toprann depoya konmas ve (Z1Y2) arsndaki dolmann (Y1Y1) yarma hacmine eit (Y2Y2) ariyetiyle yaplmas gerekir ki, bu durumda kaz iinin minimum olmas gereine uyulmam olur. 2. ekil: Bu durumda btn yol iin yarma hacminde fazlalk var demektir. Datma izgisinin karlatrma ekseni ile brkner erisinin son noktas (Z2) den izilecek paralel arasnda olmas gerekir. nk bu aralk dnda (Z2Y1) gibi bir datma izgisi n grlse, (AY1) kesitleri arasndaki (Y1Y1) yarma hacminin depoya konmas ve (Z2Z2) arasndaki (Y2Y2) hacmindeki dolmann ariyetle yaplmas gerekir. Eer (Z2Z2) dolgusu (Y1Y1) yarmas ile yaplmak istenirse tan momenti karlatrma eksenine nazaran taral alan kadar artar. 3. ekil: Ayn dnce biimiyle, datma izgisi (AY2) ve (Z3Y3) paralelleri dnda (Y3Y1) olarak seilsin. (Y1Y1) yarmas depoya konacak, (Y3Y3) dolmas ariyetle yaplacaktr. Veya (Y1Y1) yarma fazlas (Y3Y3) ne tanacak, (Y2Y2) ariyetle yaplacaktr. Bu durumda karlatrma izgisinin datma izgisi olarak kabulne gre tan momenti taral alan kadar artacaktr. SONU: Tan momentinin birim fiyat sabit ve btn yol boyunca depo ve ariyet fiyat deimedii kabulne gre, datma izgisi ya karlatrma ekseni veya son noktadan karlatrma eksenine izilen
29
ekil 22 paralel izgi veya bu iki paralel ve yatay izgi arasnda bulunan bir baka yatay izgi olmaldr. Ksmi datma izgileri, brkner erisinin ba ve son noktalarndan geen yatay izgiler arasnda olabilir veya bunlara akabilir. Ksmi datma izgileri; uygulanmas olana olmayan bir toprak datm gerektirecek ekilde saptanmamaldr. rnein (ekil: 23) deki durumu alalm.
ekil 23
Burada ksmi datma izgileri (Y1Y1) ve (Y2Y2) olursa (dc) dolmas hem (ab) yarmas ile, hem de (ef) yarmasndan kacak toprakla doldurulacak demektir ki buna olanak yoktur. O halde birbirini izleyen iki alanda, (Y2Y2) gibi ortak bir ksm bulunmamaldr 3.3 Yalnz Bir Tepeden (Ya Da Bir Vadiden) Oluan Bir Ktleler Diyagramnda Toprak Datm Bir ulam yolunun toprak gvdesinin oluturulmas geit yerlerinden balar ve iki yana doru ilerler. Ktleler diyagramnda karlatrma izgisine paralel ve kapal alan oluturan izgiler dengeleme yaptna gre, tepe biimindeki diyagram kesiminde maksimum, vadi biiminde diyagram kesiminde minimum noktalarndan balanarak dengelemeyi gelitirmek gerekmektedir. Baka bir anlatmla toprak dengelemesi boykesitte geit noktasndan, ktleler diyagramnda bu noktaya kar gelen maksimum ya da minimum noktasndan balar. 0 halde ktleler diyagramnda en uygun toprak dengelemesini salamak iin, maksimum ya da minimum noktasndan balayarak gelitirilen dengelemede karlalacak seenekleri maliyet ltne gre deerlendirmek ve ucuz seenekleri semek gerekecektir. (ekil: 24} deki diyagramda karlatrma izgisine paralel IJ izgisinin diyagramda oluturduu kapal alan blgesindeki yeterince kk bir AV hacmindeki dengeleme iin iki seenek vardr. 1.Yarma kesimi IM den kazlan zeminle M ve J arasndaki dolgunun oluturulmas. Bu ilemin maliyeti tama uzaklnn fonksiyonu olacaktr. Ortalama tama uzakl olarak =IJ/2 alnabilir. 1m3 zemini bu uzakla tamann maliyeti M(), tama uzaklk-maliyet leinden bulunur. Buna gre V hacmindeki dilim iin boyuna tama ile dengeleme maliyeti M () . V olur. 2.Yarma kesiminden (IM) kan zeminin depoya gnderilmesi ve dolgu (MJ) iin gerekli zeminin dnten salanmas. Bu ilemin maliyeti. (Md + Mo) . V olup balangtaki varsayma gre sabittir. Yukardaki aklamalara gre M noktasndan balayarak alnan yeterince kk V hacimli dilim iin dengeleme yaplrken, bu dengelemenin boyuna tamayla m yoksa depo ve dnle mi yaplmasnn uygun olacana maliyetlerin karlatrlmasyla karar verilebilir. Md+Mo>M() ise boyuna tama Md+Mo<M() ise depo ve dn seenei seilmelidir. Ayrca ikinci durum sz konusu ise hemen diyagramn tm iin (depo ve dn) l seenein geerli olaca sylenebilir. nk dengeleme srdrldnde, depo ve dn, maliyetleri sabit kalrken, tama uzaklnn bymesi nedeniyle boyuna tama maliyeti daha da byyecektir. Md+Mo=M() ise, ilk dilim iin boyuna tamann uygunluu ortaya kmakla birlikte, diyagramn teki kesimleri iin incelemenin srdrlmesi gerekir. Giderek M () maliyeti byyecektir. Boyuna tamann uygunluu durumunda, yeni bir AV hacimli dilimin incelemesine geilerek belirli bir aamada Md+Mo<M() durumu ile karlalacaktr. Md +Mo>M () durumundan Md+Mo<M() durumuna geite, arada zel bir durum sz konusudur. Bu zel duruma kar gelen V dilimi iin dr Md+Mo=M() Bu durumdaki ortalama tama uzakl =lm ile gsterilirse: lm boyuna tama ile depo ve dn seenekleri arasnda ekonomiklik snrn veren uzaklk olarak tanmlanm olur. Bu izginin stndeki dilimler iin boyuna tama, bu izginin altndaki dilimler iin depo ve dnle dengeleme yapmak daha ekonomik olacaktr. (ekil: 24) de KL ve K' L' izgileri arasndaki dilim iin Md+Mo=M() eitliinin saland varsaylm ve (KL ve K' L') uzaklklarnn ortalamas olan lm, uzakl belirlenmitir.
ekil 24 Yukarda varlan sonu, baka biimde de aklanabilir, Bu amala antiyede kullanlacak tama aralarnn tama uzaklk-maliyet diyagram zerine depo ve dn maliyetleri toplam (Md+Mo) nun grafii izilmelidir. Varsaym olarak (Md+Mo) toplam sabit olduundan grafii apsis eksenine paralel bir doru olacaktr. Bylece ayn eksen takm zerinde izilmi boyuna tamal ve (depo ve dn) KJ zmlerin maliyet erilerinin kesim noktas iki zm arasndaki ekonomiklik snrn belirler (ekil: 25). Gerekten lm den kk uzaklklarda boyuna tamann, lm den byk uzaklklarda depo ve dnle dengelemenin ucuz olduu ekilden kolaylkla grlebilmektedir.
ekil 25 O halde bir tepeden (ya da bir vadiden; oluan bir ktleler diyagramnda en ekonomik toprak datm lm uzaklnn tama uzaklk-mali-yet leinden saptanarak, karlatrma, izgisiniparalel biimde diyagramn kollar arasna yerletirilmesiyle belirlenebilmektedir. izginin diyagrama yerletirilmesi ilemi karlatrma izgisi zerinde lm apsisti noktadan diyagramn sol koluna paralel izmek ve bu paralelin diyagram kestii noktadan karlatrma izgisine paralel izmekten ibarettir. (ekil: 26} Bu izgiye gre diyagramdaki ve ematik boykesitteki toprak datmn belirlenmesi sorun yaratmaz. rnein (ekil: 26)de lm uzunluundaki KL izgisinin altndaki kesimlerde boyuna tama ile, stndeki kesimlerde depo ve dn ile dengeleme gerekmektedir. Boyuna tamann yn. ktleler diyagramnn zellii olarak belirtildii gibi vadilerde sadan sola dorudur. Depo ve dn ilemlerinin ynleri ise kural olarak kilometrelerin art
ynnde kendilerini izleyen ya da izleyebilecei tasarlanan tepe ya da vadi kesimlerindeki boyuna tama ynleridir. Yalnz diyagram balangcndaki depo ve dnlerin ynleri iin bu kuraln kart geerlidir. Bu aklamalara gre diyagramn o ve k kilometreleri arasndaki dolgu dnten salanacak zeminle oluturulacaktr, k ve l kilometreleri arasndaki yarma-dolgu birbirlerini dengeleyeceklerdir. I ve s kilometreleri arasndaki yarma kazsndan kacak zeminlerin depoya gnderilmeleri gerekecektir. (ekil: 26)de toprak datmnn nasl gerekletirilecei ematik bir boykesit zerinde de gsterilmitir. Sonu olarak Vo hacmindeki zeminin dnten salanmas, Vb hacmindeki zeminin yarmadan dolguya tanmas, Vd hacmindeki zeminin depoya gnderilmesi sz konusudur,ln uzunluundaki izgiye gre yaplacak dengelemenin en ekonomik zm olduunu, bu izgi stnde ya da altnda alnan herhangi bir izginin daha pahal zm verdii gsterilerek aklanabilir. Gerekten (ekil: 5.14) de KL izgisini V kadar stnde alnan bir izgi ile yaplan dengeleme (Md+Mo) . V kadar bir maliyet azalna karlk M () . V kadar bir maliyet art salanr. Burada sz konusu AV dilimi iin ortalama tama uzakl olup lm den byk olduu ekilden anlalmaktadr. O halde yeni izgi ile dengelemeden doan maliyet art :
ekil 26
33
olur. Bu durumda lm> ve dolaysyla M (lm)>M () olduundan yine M>0 dir. Yaplan aklamalara ek olarak sylenebilecek son sz, lm diyagram iine yerletirilemeyecek kadar byk olmas durumunda datm izisinin karlatrma izgisi olacadr. nk datm izgisinin tesindeki kapal alan oluturmayan izgiler dengeleme yapamaz. 3.4 Bir ok Tepe ve Vadiden Oluan Bir Ktleler Diyagramnda Toprak Datm Bir ok tepe ve vadiden oluan bir ktleler diyagramnda tepe ve vadilerden her birinde ekonomik toprak datm salanrsa, diyagramn tm iin en uygun datm elde edilmi olur. yleyse yaplacak ilem, nceki blmde akland gibi, (Md+Mo) toplam maliyetine kar gelen lm uzunluunun saptanarak her tepe ve vadide karlatrma izgisine paralel bir biimde lm uzunluundaki izginin yerletirilmesidir. Ancak bu yaklamla zme ulamak her zaman olas deildir. nk lm uzunluundaki izgilerin tepelere ve vadilere yerletirilmesiyle iki deiik durum ortaya kmaktadr : 1- Giriim olmamas durumu, 2- Giriim olmas durumu, O halde, ncelikle giriim kavramnn tanmlanmas gerekir. GRM DURUMU: Baz durumlarda; dolgu iin gerekli olann iki kat yarma zemini hareketi, veya yarmadan kendi hacminin iki kat zemin hareketi gibi elikiler sz konusu olabilmektedir. Bu durumu "giriim" deyimiyle tanmlyoruz. Giriim olan kesimde, giriimi oluturan izgiler arasndan geen bir izgi ile elikiler giderilmektedir. Bu izgilerden --- -> -----M=M koulunu (soldan saa doru ynlenmi maliyetler toplam, soldan saa doru ynlenmi maliyetler toplamna eit olmaldr) salayan izgi en uygun zm salamaktadr. Bunun iin (ekil: 27) deki ktleler diyagramnn tepe ve vadilerine yerletirilmi lm uzunluundaki, EF, GH, IJ ve KL datma izgilerinin birbirlerine gre konumlar ve yaptklar datmlar incelenirse : - Diyagramn 0 noktasndan I noktasna kadar olan kesiminde EF ve GH izgilerinin normal bir
datm gerekletirdikleri, - Diyagramn I noktasndan S noktasna kadar olan kesiminde J ve KL izgilerinin normal bir datm gerekletiremedikleri grlr. Gerekten diyagramn balangcndan H noktasna kadar olan kesiminde o ve e kilometreleri arasndaki yarma kazs depoya gnderilecek, e ve m1 kilometreleri arasndaki yarma m1 ve f kilometreleri arasndaki dolguyu dengeleyecek, f ve g kilometreleri arasndaki dolgu iin gerekli zemin dnten salanacak, g ve m2 kilometreleri arasndaki dolguyu m2 ve h kilometreleri arasndaki yarma dengeleyecek, h ve kilometreleri arasndaki yarma kazs depoya gnderilecek ve bylece en uygun datm elde edilmi olacaktr Oysa diyagramn I ve S noktalan arasnda uygulanabilir nitelikte bir datm salanamamtr. nk (ekil: 27)den kolaylkla izlenebilecei gibi, K ve J noktalar (k ve j kilometreleri) arasndaki dolgu iin gereksinim duyulan zemin bir yandan I ve K' noktalar arasndaki yarmadan, te yandan J've L noktalar arasndaki yarmadan gelmektedir.Dolaysyla K ve J noktalar arasndaki dolguya bu dolgu kesiminin oluturulmas iin gerekli zemin hacminin iki kat kadar zemin tanm olmaktadr. Bu, yol gvdesini oluturma amacmzla elien ve soruna zm salamayan bir durumdur. Bir ktleler diyagramnda birinci dereceden datm izgileri belirli bir yarma kesiminden o yarmada salanabilecek zemin hacminin iki kat bir yarma zemini alnmas ya da belirli bir dolgu kesimine o dolgunun oluturulmas iin gerekli zemin hacminin iki kat zemin gnderilmesi gibi anlamsz ve geerlilii olmayan bir zm ortaya karyorlarsa bu datm izgileri arasnda giriim var denir.
ekil 27 Bu aklamaya gre, (ekil: 27)deki ktleler diyagramnda 0 ve I noktalar arasndaki kesimde giriim yoktur, dolaysyla EF ve GH datm izgileri gerekli dengelemeyi salamlardr. Buna karlk diyagram I ve G noktalaryla snrl kesiminde IJ ve KL datm izgileri arasnda giriim vardr, dolaysyla bu giriim durumunu ortadan kaldracak bir zm aratrlmas zorunludur. Sonu olarak birok tepe ve vadiden oluan bir diyagramda tepe ve vadilere datm izgileri (lm uzunluundaki) karlatrma izgisine paralel olarak yerletirildiinde bu izgiler arasnda giriim yoksa datm ilemi tamamlanm olmaktadr. O halde incelenmesi gereken durum, datm izgileri arasnda giriim olmas durumudur.
PROBLEM 1
ekilde l m = KL>EF = FG>CD ve LM = MN olduuna gre, toprak dalmn ktleler diyagramnda ve ematik boykesit zerinde gsteriniz. ZM 1 Diyagram ile ilgili olarak verilen byklk ilikileri tm uzunluundaki datm izgilerinin yerletirilmesi abas sonucunda, birinci vadiye ait datm izgisinin KL olaca, son tepe ve vadideki datm izgileri (FG ve CD) arasnda giriim meydana gelecei anlalmaktadr. Belirtilen giriimi gideren en uygun izgi (LM=MN) koulunu salayan LMN izgisidir. Dolaysyla diyagramn iki paras iin ayr ayr en uygun zm salayan KL ve LMN izgileri ayni ksaca KMN izgisi olmaktadr. Datmn nasl gerekletirilecei ekilde grlmektedir.
36
PROBLEM 2
Yukarda verilen ktler diyagramnda : a) lm = 400 m deerine gre, b) m = 600 m deerine gre, c) dm = 1200 m deerine gre, d) Brckner yntemine gre, Toprak datmn ktleler diyagramnda ve ematik boykesit zerinde gsteriniz. ZM 2 a) lm = 400 m'ye gre toprak datm :
37
Diyagramn tepe ve vadi kesimlerinde lm uzunluu karlatrma izgisine paralel olarak yerletirildiinde, giriim ortaya kmadndan datm gerekletirilmi olmaktadr. Datmn yapl ekli ktleler diyagramnda ve ona karlk olan ematik boykesitte grlmektedir
b) lm = 600 m'ye gre toprak datm:
c) lm = 1200 m'ye gre toprak datm: Tepe ve vadilere yerletirilen lm uzunluundaki izgiler ktleler diyagramnn balangcndan sonuna kadar giriim durumunda bulunduklarndan diyagram boydan boya kat eden bir izgi ile datmn gerekletirilmesi zorunluluu bulunmaktadr. Bu izginin, M =M M(t) + M(t2) = Md + M + M(v) koulunu salamas gerekir. Bu koula en yakn izilecek izgiyle datm gerekletirilmi olacaktr. Bu izginin izilmesi deneme yanlma yoluyla olmaktadr, nce datm gerekletirebilecek bir izgi izilir. Bu izgi zerinde ti, ta ve v uzunluklar llr. Bu uzunluklar lekle byltlerek tat maliyet bantlarndaki uzaklk deerleri yerlerine yazlarak birim maliyetler hesaplanr, Eer saa
birim maliyetler sola birim maliyetlerden bykse, aada verilen ekil iin datm izgisi biraz yukarya ekilerek yeniden lm ve hesap ilemi tekrarlanr Bu ilemler, saa birim maliyetler ile sola birim maliyetler arasndaki fark en kklenene kadar srdrlr. Problemde kademeli zm olanann bulunmadnn ve bu yzden tek izgi ile datmn yapldna dikkat edilmelidir
d) Brkner yntemine gre toprak datm: Brckner ynteminde yarma fazlasnn depoya gnderilmesi zorunluluu dnda depo ve/veya dnce izin verilmemesi, datm izgisinin yalnz ve yalnz karlatrma izgisi olabileceini gstermektedir. Datmn bir yardmc izgi ile iki dzeyde gerekletirildiine dikkat edilmelidir Birinci dzeyde vadinin en kk noktasndan geen yatay izginin stndeki iki tepedeki boyuna tama, ikinci dzeyde yardmc izginin altnda oluan kapal alandaki uzun mesafeli boyuna tama ile datm gerekletirilmelidir. Depo ise diyagramn bandaki kanlmaz depodan ibarettir dn Brckner yntemine gre olanakszdr. Datm izgileri ve datmn nasl yaplaca ekilde grlmektedir.
39
PROBLEM 3
ekilde verilen ktleler diyagram iin; a) lm = 500 m deerine gre b> lm = 1100 m deerine gre, c) Brckner yntemine gre, toprak datmn ktleler diyagramnda ve ematik boykesit zerinde gsteriniz
40
ZM 3 a) lm - 500 m iin toprak datm: Tepe ve vadilere yerletirilen lm uzunluundaki izgiler arasnda giriim bulunmamas nedeniyle, bu izgiler zm salayan datm izgileri olmaktadr.
b) lm = 1100 m iin toprak datm: lk vadi ve tepede lm izgileri arasnda oluan giriim "v = t"ye en yakn olan karlatrma izgisi ile giderilebilir. kinci vadide lm =1100 m uzunluundaki izginin nceki datm izgisi ile giriimi sz konusu olmadndan nceki datm izgisi (karlatrma izgisi) ile bu izgi en uygun datm gerekletirirler. Datm izgileri ve datmn nasl yaplaca ekilde grlmektedir.
41
c) Brckner yntemine gre datm : Brckner yntemine gre, yarma fazlasndan ibaret depo miktarn arttrmayacak ve dn yaratmayacak izgi karlatrma izgisidir. Kademeli izgilerle zm olamayaca anlaldktan [ilk vadi ve tepenin datm izgisine gre ikinci vadinin datm izgisi, karlatrma izgisinin altnda (ek depo ve dn ortaya kar) veya stnde (ilk tepe ve vadi datm izgisi ile giriim ortaya kar) olamamas nedeniyle] sonra karlatrma izgisine en uygun datm izgisi olmas durumu kesinleir. Datm izgileri ve datmn nasl yaplaca ekilde grlmektedir
42
PROBLEM 4
ZM 4
Brckner yntemine gre uygun zm balangtan itibaren bir tepe, bir vadiden oluan kesimlerinin "t=v" eitliini salayan izgileri ile salanr. En son tepe kendi bana zmlenir. Baka zm seenei bulunmadndan bu izgiler uygun datm izgilerini oluturur ve ekildeki gibi datm gerekletirilir. Datm izgileri ve datmn nasl yaplaca ekilde grlmektedir.
43
44
3.5 Birok Tepeden ve Vadiden Oluan Bir Ktleler, Diyagramnda Giriim Olmas Durumunda Toprak Datm Bir ok tepeden ve vadiden oluan bir ktleler diyagramnda, datm izgileri arasnda giriim bulunup bulunmadn incelemek gerekir. ki datm izgisinin giriimi sz konusu olduunda, bu giriimi ortadan kaldrmann yolu bu iki izgi yerine bunlarn arasndan geen tek izgi izmektir. Bu yeni izginin kendisini izleyen datm izgisi ile giriimi varsa, bu kez bunlar arasndaki giriimi giderecek ve bunlarn yerini alacak yeni bir izginin izilmesi gerekir. Bu ilemi datm izgileri arasnda giriim sz konusu olmayncaya dein srdrerek datm gerekletirilir. Bylece gz nne alnan diyagram iin yalnz bir datm izgisinin geirilmesi zorunda kalnabilir. Giriim olmas durumunda toprak datmnn nasl yaplacana ilikin yukardaki aklamann tamamlanmas iin u soru yantlanmaldr. Aralarnda giriim bulunan datm izgileri arasndan, giriimi ortadan kaldrmak zere, kuramsal olarak sonsuz sayda izgi geirilebileceine gre, bunlardan hangisi seilmelidir? imdi bu zmn ne olduu sylenecek ve zmn geerlilii saptanmaya allacaktr. Burada izlenecek yol, giriimleri ortadan kaldracak izginin zelliini saptayacak bir yaklam yerine, nceden bu izginin zelliinin ne olmas gerektiini belirterek bunun dndaki izgilerin datm maliyetini arttracan gstermek biiminde olacaktr. Bylece varlan sonular, yalnz bu blmde incelenen giriimli durum iin geerli olmayacak, daha ileride incelenecek depo ve dn olana bulunmamas durumunda en ekonomik datmn gerekletirilmesi sorununun zmne de dayanak oluturacaktr. Ayrca Brckner adyla tannan datm yntemi bu sonular yardmyla aklanacaktr. Bu nedenle giriim olaynn ve bu durumda en ekonomik datmn salanmas amacyla bavurulan zmn iyi kavranmas zel bir nem tamaktadr. ekil 27 daki ktleler diyagramnda balangtan itibaren karlalan giriimlerin giderilmesi amacyla en uygun datm izgilerinin izildiini ve giriimin diyagramn sonuna, kadar srmesi nedeniyle diyagram boydan boya kat eden en uygun (maliyeti enkkleyen) datma izgisi EFGHIJ izgisi olarak saptanm olsun. Bu izgiye gre balangta depo, sonda dn ve teki kesimlerde boyuna tamayla dengeleme salanm olmaktadr. Bu izginin tepeler ve vadilerde ayrd paralar EF=t1 FG=v1, GH= t2, HI=v2, IJ= t3 ile gsterilsin. Bu diyagramn dengelenmesinde yararlanlacak tama uzaklk-maliyet leinin dzenlenmi olmas durumunda en uygun datm izgisi EFGHIJ yle tanmlanabilir. Soldan saa doru ynlenmi ilemlerin maliyetleri toplamnn, sadan sola doru ynlenmi ilemlerin maliyetleri toplamna eit olmasn salayan izgi en ekonomik datm yapan izgidir. Burada ilemlerin ynleri sz ile belirtilmek istenen boyuna tama, depo ve dn iin daha nce aklanm olan ynlerdir. (ekil: 27)ya gre tepelerdeki boyuna tama ilemleri soldan saa. ynlenmi vadilerdeki boyuna tama ilemleriyle depo ve dn ilemler: sadan sola ynlenmi ilemlerdir. EFGHIJ datm izgisinin salamas gereken zellik, genel olarak : M=M (1) biiminde ifade edilebilir. (ekil: 5.27)daki ktleler diyagram ve en ekonomik datm salad varsaylan EFGHIJ izgisi gz nne alnarak (1) bants ak biimde aadaki gibi yazlabilir. M(t)+M(t2)+M(t3)=Md+M(v1)+M(v2)+Mo (2) Bu zellii salayan izginin en ekonomik datm yapt, nce bu izginin stnde ve sonra bu izginin altnda birer izgi alnarak bu izgilerin EFGHIJ izgisine gre daha pahal datmlar yaptklar gsterilerek aklanacaktr.
45
EFGHIJ izgisinin AV kadar stnde bir izgi alnr ve bu izginin EFGHIJ ye gre dourduu maliyet art ile maliyet azl arasndaki fark M saptanrsa, M>0 olmas yeni izginin eskisinden daha pahal bir zm oluturduunu gsterir. Sz edilen stteki izgi (ekil: 5.27) da E' F' G' H' I' J' dr. Ortaya kard maliyet art vadilerde V hacminde boyuna tama ilemi ve ayrca depo ve dn ilemleri artlarna baldr. Artan boyuna tamalara ilikin ortalama tama uzaklklar ve ilk izginin vadilerde ayrd paralarla bu izginin vadilerde gerektirdii en byk tama uzaklklaryla byklk ilikisi : v1+v1' v2+v2' v1= > v1 v2= > v2 (3) 2 2 biimindedir. Bu uzaklk ilikilerine gre maliyet ilikileri : M( v)>M(v), M( v)M(v2) (4) biiminde olur. (3)de v1'=F'G', v2=H'I'dr. Bu aklamalara gre maliyet art : V. [Md+M(v1)+M(v2)+Mo) (5) olur. E' F' G' H' I J' izgisinin tepelerdeki boyuna tama azalmas nedeniyle salad maliyet azal iin t1,=E'F', t2=G'H' ve t1+t1' t1= < t1, 2 t3'=I'J' olmak zere t3+t3' t3= < t3, 2 (6) (7)
t2+t2' t2= < t2, 2
M(t1)<M(t1), M(t2)<M(t2), M (t3)<M(t3) ve sonuta V[M(t1)+M(t2) + M(t3)] yazlabilir.
ekil 27
ekil 28
Maliyet artlar ile maliyet azallar arasndaki fark iin M=V{[(Md+Mo)+M(v1)+M(v1)]-[M(t1)+M(t2)+M(t1)]} EFGHIJ izgisinin salanmas gereken zellii ilikin (2) bants:
(8) elde edilir.
0=V{[(Md+Mo)+M(v)+M(v2)]-[M(t)+M(t2)+M(t3)]} (9) biimine dntrlebilir. (8) eitliinden (9) eitlii karlr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa: M=V.{[M(v1)-M(v)] + [M(v2)-M(v2) | + | M{t1)-M(t1)] + [M(t2)-M(t2) | + | M(t3)-M((t3)]} (10) eitlii bulunur. Burada M >0 olmas iin (V >0 olduuna gre) ikinci arpann sfrdan .byk olmas gerekir. Oysa (4) ve (6)daki eitsizlik ifadelerine gre ikinci arpanda keli parantez iindeki farklarn hepsi ve dolaysyla toplamlar sfrdan byktr. O halde AM>0dir. Yani E' F' G'HTJ' izgisi EFGHIJ ye gre maliyeti arttrr, ve bylece EFGHIJ nin stnde kendisinden daha ekonomik datm yapan bir izgi bulunmad sonucuna varlr. EFGHJ nin altnda E"F"G"H"I"J" izgisi alnarak, bunun da daha ekonomik bir zm salayamayaca yukardaki yol izlenmek suretiyle kolaylkla gsterilebilir. Sonu olarak, bir ktleler diyagramnda giriim durumu sz konusu olursa en ekonomik datm, M=M zelliini salayan bir izgi ile gerekletirilebilir. Byle bir izgi, ardk yaklamlarla aratrlarak belirlenir. (ekil: 28) deki ktleler diyagramnda batan sona giriim sz konusu olduunda, genel koulun t=v (datm izgisinin tepe ve vadide eit uzunluklar ayrmas) kouluna dnecei kolaylkla gsterilebilir. (ekil: 28) deki ktleler diyagramnda batan sona giriim sz konusu olmas durumunda ngrlen koulu salayan datma izgisi diyagramn sonunda (S noktasndan) geen yatayla karlatrma izgisi arasnda bulunabilir. S den geen yatay izgi iin M>M ise, bu izgi datm izgisi olur. Karlatrma izgisi iin M<M ise, datm izgisi karlatrma izgisiyle akr. Datm izgisi hangisi olursa olsun, balangtaki ve sondaki depo hacmi toplam deimemekte ve dn sz konusu olmamaktadr. Bu diyagramda datm izgisi EFGHI olarak saptanm olsun.Yukardaki aklamadan depo
hacmini arttrmakszn, depo saysn arttrmak suretiyle bir datm izgisi yerine iki datm izgisi geirilebilecei anlalmaktadr. Bylece boyuna tama maliyetini klten bir zm bulunabilir. rnein: E' F' G' ve G"H"I" izgileri, diyagramn G noktas ile ayrlan iki kesimi iin ngrlen koulu salayan izgiler olarak bir ara depo oluturmakta, fakat toplam depo hacminde deiiklik yapmamaktadrlar. Ayrca bu izgilerin boyuna tama maliyetini nceki tek izgiye gre azalttklar gsterilebilir. nk bu izgilerle artan ve azalan boyuna tama hacimleri eit olduundan maliyet deiimi ortalama tama uzakl deiimine bal kalmaktadr. Oysa, azalan boyuna tamalarn ortalama uzaklklarnn artan boyuna tamalarn ortalama uzaklklarndan daha byk olduklar ekilden aka grlmektedir. O halde tek izgi yerine iki izgi ile datm yapmak uygun olmaktadr. (ekil: 29)deki ktleler diyagramnda, tek izgi ile toprak datm karlatrma izgisi ve onun stndeki izgilerle gerekletirilebilir. Karlatrma izgisinin stnde bir datm izgisi bulunabilmesi durumunda, diyagramn banda depo ve sonunda dn ilemleri sz konusu olacaktr. Bu depo ve dn hacimlerini arttrmakszn, birden fazla datm izgisiyle daha ekonomik bir dengeleme yaplmas olana aratrlmaldr. Karlatrma izgisi iin M>M olmas durumunda tek datm izgisi olarak karlatrma izgisinin seilmesi gerekir. Bylece depo ilemi ortadan kalkar, dn ilemi de azalarak dolgu fazlasyla snrlanm olur. Karlatrma izgisi ve altndaki datm izgileri dn hacmini deitirmeksizin dn yeri saysn arttran zm seenekleri tretilmesine olanak verirler. Bunlardan datm maliyetinde azalma salayabileni varsa datm izgileri olarak, onlar seilirler.
ekil 29 Sonu olarak, tek izgiden oluan datmn elde edilmesinden sonra depo ve dn hacimlerini (dolaysyla boyuna tama hacimlerini) deitirmeksizin birden fazla datm izgisiyle daha ekonomik dengeleme elde edilip edilemeyecei aratrlmal, varsa bu zm esas alnmaldr. Ancak, her zaman bu olanak salanamaz. 3.5.1 Toprak Datm le Brkner Diyagramnn Kyaslanmas Yukardaki bilgilerin ve varsaymlarn irdelenmesi Brkner ynteminin tanmlanmas iin gerekli ve yeterli bilgileri verecektir. 1- Varsaym genel yntem iin de geerli olduundan bu konuda sylenecek bir ey yoktur. 2- Varsaym Brkner yntemi nin genel yntemin depo dn olana bulunmamas durumu diye nitelenmi olan durumuna kar geldiini gstermektedir. Bu nedenle orada aklanan genel kurallar bu yntem iin de geerlidir. 3- Varsaym kaz fiyatnn sabitlii anlamnda genel yntemin dayand varsaymdr. Ktleler diyagramnn tm iin kaz maliyetinin (yani toplam kaz maliyetinin) sabit bulunmas varsaym, genel yntemin depo ve dn olana bulunmamas durumunda tam olarak geerlidir. 4- Varsaym tama arac trlerinin gz nne alnmamas ve daha nce tanmlanan tama momenti nin tama maliyetinin ls olarak kullanlabilmesi demektir. Brkner yntemi nin belirleyici zellii bu varsaymdan domaktadr. Genel yntemde tama maliyetini en kkleyen zm aratrlrken, Brkner ynteminde tama momentleri toplamn en kkleyen zm aratrlacaktr. Yukardaki aklamalardan sonra toprak datm amacyla Brkner yntemini uygulamakta
nemli bir glkle karlalmas sz konusu deildir. Ancak genel tanmlamay belirli basit kurallara indirgemek olana vardr. lk kural, bir tepe ya da bir vadiden oluan ktleler diyagramlaryla son noktalar karlatrma izgisi zerinde bulunan ktleler diyagramlarnda datm izgisinin karlatrma izgisiyle akmasdr. nk karlatrma izgisinin altnda ya da stnde ya kapal olan olumayarak dengeleme olmayacak ek depo ve dn ilemleri doacaktr. (ekil: 19) de son noktas karlatrma izgisinin stnde dolaysyla depoya gnderilecek yarma fazlas olan bir ktleler diyagram grlmektedir. El. fazlalk dnda depo ve dnce izin verilmedii iin datm izgisinin karlatrma izgisiyle S den geen yatay izgi arasn da bulunmas gerekmektedir. Bu izgi ikinci varsaymn sonucu olarak M=M koulunu salamaldr. Bu izgi EFGHIJK izgisi olsun. EF=t1 FG=v, GH=t2, HI=v2, IJ=t3, JK=v3 ile gsterilerek ngrlen koul yazlrsa,
ekil 19
M(t1)+M(t2)+M(t3)+Md=M(v)+M(v2)+M(v3)+Md
(11)
eitlii elde edilir. Son varsaym uyarnca tama maliyeti bants M=k . 1 (k: 1 m3 zeminin 1 m ye tanmas fiyat, 1 tama uzakl) biiminde ifade edilebileceine gre (11) den : k . t1+k . t2+k . t3=k . v1+k . v2+k . v3 iki yan k ya blnnce t1+t2+t 3 =v +v2+v 3 (12) bants bulunur. Bu izilen datma izgisinin ktleler diyagramnn tepelerinde ayrd kirilerin uzunluklar toplamnn, diyagramn vadilerinde ayrd kirilerin uzunluklar toplamna eit olmas gerektiini gstermektedir. Tama momentleri toplamnn (yani datma izgisinin oluturduu alanlar toplamnn) en kklenmesi koulu ile ayn sonuca varlmaktadr. Bylece genel yntemdeki M=M koulunun yerini tanmlanan yeni koul alm olmaktadr. Gerekten datma izgisi AV kadar yukarya kaydrlrsa tama momentlerindeki azalma (AV nin bu azalmalara ilikin ortalama tama uzaklnn t1, t2, t3, alnabilecei varsaymyla V(t1+t2+t3) tama momenti erindeki oalma benzer biimde V(v1+v2+v3) olur. Yeni izginin toplam tama momentini azaltabilmesi iin : (t1, t2, t3,) > (v1, v2, v3,) (13) olmas gerekir. Oysa (12) koulunu gerekletiren izginin yukarya doru kaydrlmasyla (t1+t2+t3) toplam kldne gre seilen datma izgisinin stndeki bir izginin (13) koulunu gerekletirmesi yani toplam tama momentini azaltmas olanakszdr.
49
Datma izgisinin altnda alnacak bir izginin de toplam tama momentini oaltaca benzer biimde gsterilebilir. Sonu olarak (12) koulunu salayan izgi en uygun datmn izgisi olmaktadr. S den geen izgi iin (13) eitsizliinin sz konusu olmas durumunda datmn bu izgiyle yaplmas gerekir. Karlatrma izgisi iin [(t1+t2+t3)<(v +v2 +v3 )] ise datm izgisi karlatrma izgisi olur. Brkner yntemi konusu zerinde daha fazla durmaya gerek yoktur. nk genel ynteme ve zellikle depo ve dnce izin verilmemesi durumuna ilikin aklamalar Brkner ynteminin uygulanmasnda karlalacak sorunlarn zmlerine katkda bulunacak niteliktedir. 4. DEPO VE ARYET ( DN ) OLANAI BULUNMAMASI DURUMUNDA TOPRAK DAITIMI : Depo ve dn olana bulunmamas durumunda, depo ve dn ilemine yalnz ve yalnz diyagramn tmndeki yarma ve dolgu fazlalar iin kanlmaz ilemler olduklarnda bavurulabilir. O halde bir tepeden ya da bir vadiden oluan diyagramlarda ve ayrca son noktalan karlatrma izgisi zerinde bulunan (yarma ya da dolgu fazlas bulunmayp tmyle yarma-dolgu dengesi iinde bulunan) diyagramlarda datm izgisi karlatrma izgisi olacaktr. Son noktas karlatrma izgisi zerinde bulunmayan diyagramlarda yarma ya da dolgu fazlalar, dolaysyla depoya gnderilecek ya da dnten salanacak zemin hacimleri belirlidir. Ayrca bu belirli hacimlerden fazla depo ya da dn yapmamak zorunluluu nedeniyle datm izgisinin karlatrma izgisiyle, diyagramn son noktasndan karlatrma izgisine izilen paralel arasnda bulunmas gerekir. Depo ve dn olana bulunmamas durumunda en ekonomik datm izgisinin aratrlmasnda, sorunu belirleyen koulu: depo ve dn ilemlerinin diyagram erevesinde boyuna tamadan pahal olduu biiminde dnmek doru ve uygun olur. Buna gre Lm, uzunluundaki izgiler, diyagramdaki tepe ve vadilerin en byk aklklarndan daha byk demektir. Dolaysyla bu izgiler arasnda giriim bulunacaktr. 0 halde datm sorunu, giriim sz konusu olmas durumundaki datmn diyagramdaki yarma fazlas kadar depo ya da diyagramdaki dolgu fazlas kadar dn olabilmesi zel durumuna kar gelmektedir. (ekil: 30} daki diyagramda OA, M1, M1', M2, M2', S' S izgileri L uzunluuna gre saptanan datm izgileri olup giriim durumundadrlar. Bu nedenle yaplacak ilem M=M koulunu salayan izginin bulunmasdr. (Sz konusu koulun depo ve dn ilemlerini iermemesi bu tr sorunlarn ayrc zelliidir). Bu izgi zorunlu olarak karlatrma izgisiyle S den izilen yatayn arasnda bulunacaktr. Yani genel olarak incelediimiz (depo ve dn olana bulunmas) durumuna gre zm yntemi asndan bir ayrm yoktur. S noktasndan karlatrma izgisine paralel olarak izilen izgi iin M>M ise datm izgisi S den geen izgi olacaktr. Karlatrma izgisi iin M<M ise datm, izgisi karlatrma izgisinin kendisi olacaktr.
ekil: 30
ekil: 31 deki gibi bir diyagramda datm karlatrma izgisi ile ya da balang kesimi iin karlatrma izgisi ve diyagramn geri kalan kesimi iin karlatrma izgisiyle S S' arasnda olmak ve yine M=M koulunu salamak zere iki datm izgisi ile gerekletirebilir. SS' izgisi iin M<M ise ikinci datm izgisi SS' olacaktr. Depo ve dn yerleri belirlenmemise ve bu yerlerin saysn arttrmak olas ise depo ya da dnc arttrmakszn birden fazla datm izgisiyle daha ekonomik datm olana aratrlmaldr.
ekil: 31 4.1 Depo Ve Ariyet Yerleri: Ariyet yerleri ve depo yerleri genellikle keyfi olarak seilemezler. Ariyet yerlerinin seiminde, topran tama gc ynnden, gerekli koullar haiz olmas, ariyet yerinin istimlak veya geici toprak alnmas bedelinin ok pahal olmamas, tan mesafesinin ok uzun olmamas, depo yerinin de ok uzakta olmamas ve toprak dkmeye uygun olmas gerekir. Brkner erisinde; ariyetten alnacak topran, yola girdii noktadan kullanlaca noktaya kadar yaplacak tan gstermelidir. Ariyet toprann yola girdii noktaya ve yarma fazlasnn yoldan ayrld noktadan depo yerine kadar tanmas iin yaplan, yola dik veya eik tan, brkner erisinde gsterilmez, buna ait tan momenti ayrca saptanr ve eklenir.
ekil 32
51
Bir ariyet yeri bulunmas durumu: Bir brkner erisinde (ekil: 32) ariyet toprann girdii kesit (M1 M2) olsun (M1 M2) ye, yoldaki yarmalardan kan toprakla dolgusu tamamlanamayan kesitlere toprak veren bir yarma kesiti gibi bakabiliriz. Bu kesite, brkner erisi (ACM1) ve (M1CB) gibi iki blme ayrlr, (ACM1) iin datma izgisi (AM1), (M1CB) iin (BM2) dir. Buna gre yarmadan kacak toprakla yaplacak dolgulara ait tan momenti tek taramal, ariyetle yaplacaklar ift taramal olarak izilen alanlarda saptanr. ki ariyet yeri bulunmas durumu: Bir brkner erisinde (ekil: 33) ariyet toprann yola girdii iki kesit (M1 M2) ve (M3 M4) olsun. ki ariyet toprann da yola girdii kesitten itibaren tan masraflarnn eit olduunu kabul ederek,
ekil 33
(M1 M2) ve (M3 M4) brkner erisini (ACM1), (M1CDM2) ve (M2DB) gibi blme bler. (M1) ve (M2) ye yol iin gerekli dolgu topran veren iki kesit gibi baklabilir. (ACM1) ve (BDM2) iin datma izgileri (AM1) ve (BM3) tr. Ortadaki (M1CDM2) paras iinse, (AM1) ve (BM3) arasnda a1 = b1 koulunu salayan veya buna en yakn (XX) izgisidir. Ariyet ve depo yerlerinin daha fazla olmas halinde datma izgisi: - Balangtan birinci ariyet yerine kadar karlatrma ekseni, - Brknerin son noktasndan sonuncu ariyet yerine kadar izilen yatay izgi, - Birinci ve sonuncu ariyet yerleri arasndaki yol ksmlarnda ise, birbirini izleyen ariyet yerleri arasnda genel kurala gre geirilecek datma izgilerinden ibaret olur. Bu tip grafikler, seilen gzergahn plan ve boykesitinin tesviye ileri, yani kaz, dolgu ve toprak tan ilerinin maliyetine etkisini hesaplarken kullanldnda, bize yol plan ve boykesit geometrik standartlarnda, bu maliyeti drecek tedbirleri aratrmaya da k tutarlar. Evvela geometrik standartlardan dn vermeden, boykesitte krmz hatt yer yer deitirerek, tesviye ilerinin maliyetinin azaltlmasna allr. Eer olanak varsa, bu aratrmaya planda da devam edilerek yolun snfna gre optik ve dinamik konfordan, dolaysyla geometrik karakteristiklerden dn vermeden, tesviye ilerinin en ucuz nasl yaplaca ett edilir.
52
4.2zel Durumlar Bir tepe ve bir vadiden oluan bir ktleler diyagramnda giriim olmas zel durumu ve t=v koulunu salayan izginin en ekonomik datm salayaca daha nce aklanmt. Diyagramdaki zorunlu depo ya da dn iin belirli bir yer ayrlm olabilir, rnein diyagramn balangc ya da sonu depo ya da dn yeri olarak verilmi olabilir. Bu tr kstlar datm izgisini dorudan belirleyici niteliktedir. Depo ya da dn yeri diyagramn balangcnda ise bunlar diyagramn balang kesimi ynnde oluturmak zere datm izgisi olarak diyagramn son noktasndan geen izgiye gerek vardr. (ekil: 34). Kart durumda, depo ya da dn diyagramn sonunda oluturmak zere karlatrma izgisinden yararlanlmas durumu doar (ekil: 35)
ekil 34
ekil 35 Depo ya da dn yerinin balang ve son arasnda verilmesi durumunda, bu yer bir kesit olarak belirlenmise diyagram bu kesitle ikiye ayrlarak daha nce diyagramn balang ve sonundaki depo ya da dn yerleri bulunmasnda olduu gibi iki diyagram kesimi iin ayr ayr datm yaplr. (ekil 36)de aradaki depo yerine gre balang kesimi iin datm izgisi karlatrma izgisi, ikinci kesim iin datm izgisi S den geen yatay izgi olacaktr.
53
ekil 36
Depo ve dn yeri arada belirli bir paralel depo ya da dn alan ve hacmi ile belirli olduunda, bu yerin depo ve dn olanana gre var olabilecek zm seeneklerinden en uygunu seilir. Depo ve dn yeri tam kstlayc nitelikte ise bu kesimdeki iki datma izgisi birer noktalaryla belirlenmi olur. Baka bir zel durum, belirli yarma kesimlerindeki zeminin dolgu oluturmaya elverili bulunmamasdr. Bundan tr buradan kacak zeminin depoya gnderilmesi, bu yarmann dengelemesi gereken dolgunun ise dnten salanan zeminle oluturulmas zorunluluu doar. zel durumlar oaltlabilir. Ancak uygulamada karlalabilecek tm datm sorunlar, bu blmde ayrntl olarak aklanan genel kurallara gre zlebilir.
5. KNC DERECEDEN DAITIM ZGLER VE TOPRAK DAITIMINDA TAIMA MALYET : 1. derece yatay izgiler yardmyla dolgularn nasl oluturulaca (yarmadan boyuna tama veya dn), yarma zemini iin hangi ilemin (dolgu iin boyuna tama veya depo) yaplacaa yani yol toprak gvdesinin oluturulmas sorunu zme kavuturulduktan sonra; tama maliyetinin Saptanmas iin toprak datmnda hangi tama aralarnn, hangi kesimlerdeki ve hangi hacimlerdeki zeminler iin kullanlacan belirlemek amacyla ikinci dereceden datm izgilerinim izilmesi gerekmektedir. 2. derece datm izgileri, tama aralar arasndaki ekonomik uzaklk snr deeri ile tanmlanr. rnein T1 ve T2 gibi iki tama arac arasndaki l e(1-2) snr deerine eit uzunluktaki bir izgi bir tepe veya vadiye yerletirildii zaman bu izginin kapal alan oluturduu blgedeki tama uzaklklar l e(1-2) 'den kk olmas nedeniyle, bu blgede T1 tama aracnn kullanlmas gerekir. Benzer biimde T2 ve T3 vb. tama aralarnn kullanlmas gereken yerler belirlenebilir. Her arala tama maliyeti, bu aracn kullanlaca blgedeki ortalama tama uzaklna ( 1 ) kar gelen M(1) (TL/m3) birim maliyetinin, bu arala tanacak V (m3) hacminin arpmyla (M(1) V1) elde edilir. M(1) 'nin saptanmas iin ncelikle T'in kapal alan, ykseklii V1 olan edeer bir dikdrtgen alanna dntrlr. Bu dikdrtgenin taban uzunluu T1 ortalama tama uzakl 1'e eittir. Buraya kadar anlatlanlar bir tepe veya vadi iindir. Tm tepe ve vadileri ierecek biimde genel toplam elde etmek zere bir tama arac iin tepe ve vadilerdeki ortalama uzaklklarn ilgili hacimlere gre ortalamalar, buna gre birim tama maliyeti ve bu maliyet ilgili zemin hacmi ile arplr. Bu ilemler problemlerde daha ak biimde anlalacaktr. Boyuna tama maliyetin depo ve dn maliyetine eklenerek tama maliyeti toplam elde edilir.
54
ekil 37 Tama uzaklk-maliyet lei (yol koullar ve zellikle eime gre gidi ve dn ynleri iin ayr iki lek) hazrlanm bulunduuna gre soruna zm bulmak g deildir. Ktleler diyagramnda maksimum ya da minimum noktalarndan uzaklaldka tama uzaklklar bymektedir. Dolaysyla antiyede kullanlacak tama aralarnn ekonomik tama snr uzaklklar ktleler diyagramnn tepe ve vadilerine birinci dereceden datm izgilerine eriinceye kadar karlatrma izgisine paralel olarak yerletirildiinde; kk tama uzaklklarndan byklerine doru tama aralarnn her birinin ekonomik alma alanlar ve ne kadar hacimde zemini tayacaklar belirlenmi olur. ekil: 38) de yalnz bir tepeden oluan bir diyagramda aklanan ilemler yaplmtr. Yalnz bir vadiden oluan bir diyagram iin ayn ilemler ve aklamalar geerlidir. (ekil: 39) da.KL lm olup birinci de T1 ve T2 tama aralar arasnda ekonomik tama snr uzakldr. Ie2 T2 ve T3 tama aralar arasndaki ekonomik tama snr uzakldr. Bylece de ekildeki ktleler diyagramnda: e ve m kilometreleri arasndaki yarma zemini m ve f kilometreleri dolguya T1 aracyla; g ve e kilometreleri arasndaki yarma zemini f ve h kilometreleri arasndaki dolguya T2 aracyla: k ve g kilometreleri arasndaki yarma zemini h ve l kilometreleri arasndaki dolguya T3 aracyla tanacaktr. 0 ve k kilometreleri arasndaki yarma zemini depoya gnderilecektir' ekilde ld virtel uzakl verilmitir. Bu nedenle istimlk ya da kira maliyetini de yanstmaktadr. l ve s kilometreleri arasndaki dolgu iin gerekli zemin dnten salanacaktr lo virtel dn uzakl ekilde belirlenmitir. Bu uzaklk kaz ile istimlk ya da kira maliyetini de hesaba katan bir uzaklk olmaktadr.
55
ekil 38
Yukardaki bilgilere gre tama maliyetini hesaplayabilmek iin her tama aracna ilikin ortalama tama uzaklklarnn bilinmesine gerek vardr. Belirli bir tama arac iin ortalama tama uzaklklarnn belirlenmesi amacyla bu tama aracyla ilgili alan (tama momenti) ekonomik tama snr uzakln gsteren izgi zerine oturmak zere edeer alanl dikdrtgene dntrlr. Bu dikdrtgenin genilii ortalama tama uzakl, ykseklii ise bu tama aracyla sz konusu ortalama uzakla tanacak zemin hacmi olur. Bu yol izlenerek T1, T2 ve T3 tama aralar iin saptanan ortalama tama uzaklklar srasyla 1, 2 ve 3 olsun Dzenlenmi tama uzaklk-maliyet leinden bu uzaklklara kar gelen M(1), M(2) ve M(3) tama maliyetleri bulunur. Boyuna tama maliyeti de M=M(1) . V1+M(2) . V2+M(3) . V3 olur. Daha nce tama ileminin kaz ileminden soyutlanamayaca dolaysyla (kaz-ta-raa) ilemlerini birlikte- gz nne almann uygun olaca belirtilmiti. Bu nedenle, birim maliyetler kaz maliyetini de ierecek biimde saptanabilirler, bylece (14) bantsyla boyuna tama ileminin kaz ve tama maliyetleri elde edilmi olur. Buna Ma. Vd ve Mo. Vo depo ve dn maliyetleri eklenirse toprak datm toplam maliyetine varlr. (ekil: 38) de grlen ve yukarda aklanan ilemler ve maliyetleri (Tablo: 5.2) deki dzen iinde belirlenebilirler.
56
Genel olarak ktleler diyagram birok tepe ve birok vadiden oluur. Bu durumda tama aralarnn her biri iin ortalama tama uzaklklarnn saptanmasnda diyagramdaki tm tepe ve vadileri gz nne almak gerekir. (ekil: 39) da diyagramn her tepe ve vadisinde T, tama arac ile tanacak zemin hacmi ve yine T1 aracna ilikin ortalama tama uzaklklar verilmitir. Hacimler ve ortalama tama uzaklklar simgelerindeki iki indisten birincisi tama arac trn ikincisi diyagramn tepe ya da vadisinin yerini belirtmektedir. Buna gre n tepe ve vadiden oluan diyagramda T1 tama aracna ilikin ortalama tama uzakl :
ekil 39
57
Biiminde belirlenmektedir.Bu bant ksaca yle yazlabilir
antiyede m tama arac trnden i incisinin ortalama tama uzakl:
olur. Belirli bir tama arac iin ortalama tama uzakl bir tablo dzeni iinde saptanabilir. (Tablo: 5.3) byle bir tablo dzenlenmesi iin fikir vermektedir. (i) numaral tama arac iin dzenlenen bu tablonun 4. kolonundaki toplam 2. kolonundaki toplama blnerek io ortalama tama uzakl elde edilir.
Bir tama trne gre ortalama tama uzakl saptandktan sonra buna kar gelen birim maliyet tama uzaklk-maliyet leinden bulunur. rnein T, tama arac iin M(io) deeri lekten alnabilir. Bu birim Maliyetin uygulanaca (yani T1 tama aracyla tanacak) zemin hacmi n Vij j=1
olduuna gre ktleler diyagramnn tmndeki tama maliyeti,
biiminde ifade edilebilir. Bu maliyetler boyuna tama ile ilgilidir. Uygulamada belirli uzaklklara kadar olan tamalar kaz maliyeti iinde hesaba katlarak, daha uzaklara yaplan tamalarn maliyeti saptanmaktadr. lkemiz karayollarnda 150 m ye kadar tama, kaz maliyetleri iinde hesaplanmakta ve bu nedenle ktleler diyagramnn tepe ve vadilerinde 150 m lik bir yatay uzunluun kapsad alan kesimi tama maliyeti hesaplarnda gz nne alnmamaktadr. Daha nce de belirtildii gibi, son bantda yalnz tama maliyetleri yerine (kaz-tama) maliyetleri btn gz nne alnabilir. Toplam toprak datm maliyetinin elde edilebilmesi iin ayrca depo ve dn maliyetlerinin eklenmesine gerek vardr. lkemiz karayollarnda kaz ve tama maliyetleri ayr ayr hesaplanmakta paralel depo ve dnlerde ortalama 100 m. uzakla tama yapld varsaylmaktadr. Tamalardaki hacim olarak zeminin kazlmadan nceki hacmi esas alnmaktadr. Ortalama tama uzaklklar ktleler diyagramnn dengelenmi her kesimi iin 150 m uzunluundaki izgi ve datm izgisi arasndaki alana gre saptanmaktadr. Bu ortalama tama uzaklklar ve bunlarn ilgili olduu hacimlere gre ktleler diyagramnn tm iin geerli olacak ortalama tama uzakl elde edilmektedir. 5.1 Ortalama Tan Mesafesi Saptanmas: Tan momentini minimum klan datma izgisi saptandktan sonra, ortalama tan mesafesinin bulunmasna geilir. Bir de tan cinslerine gre ayr ayr "L ort" lar bulmak gereklidir. Toprak tan, Buldozer, Paletli Skreyper, Motoskreyper ve kamyonlar1a yaplr. Bunlarn ekonomik tama uzaklklar anlan i makinalarn reten firmalara gre deimekte ancak genel kabullerde dikkatte alnmaldr. Ortalama tan mesafesi yarma hacimleri ile bunlarn tan mesafelerinin arpmnn (tan momentinin) toplamnn, yarma hacimleri toplamna blmnden ibarettir. Yani [Lort= Vnln / Vn] dir. Brkner erisinde alanlarn tan momentine eit olduunu evvelce sylemitik. Alanlarn maksimum ordinatlar da yarma hacmini gsterdiine gre, ykseklii bu ordinata dik ve alan brkner erisi alanna eit bir dikdrtgenin dier kenar o yarma iin ortalama tan mesafesini verecektir. (ekil: 40)
59
y1
12
11 y1
EKL: 40
L1 . L2 ... v.s.
ortalama tan mesafeleridir.
Bu ana kadar tan birim fiyatn sabit olarak almtk. Fakat bu kullanlan tan aracna gre deiir. Kullanlacak tan aracda, tan mesafesine gre ekonomik olacak ekilde seilir. Dolaysyla tan fiyat, yani birim tan momenti iin seilecek fiyat tan mesafesine baldr. Bu nedenle, her tan arac iin en ekonomik tan mesafesine eit uzunluklarla, brkner erisi alanlar yeniden blnr. (ekil: 41) Muhtelif tan aralar iin ekonomik tan mesafeleri 11, 12, 13 olsun. Brknere ait her alanda, datma izgisine paralel olarak bu boylarn kestii paralarn alanlar o tan aracna ait tan momentini verecektir. lkemiz karayollarnda 100 m.ye kadar tama, kaz fiyatlar iinde hesaplandndan, brkner erisinde 150 m.lik bir kiriin zerindeki kesime tan creti denmez ve bu kesim alnmaz.
60
ekil 41
m2 n2, m3 n3, m4 n4 izgilerine ikinci derece datma izgileri denir. Bu izgilerin ayrd brkner erisine ait (m1 n1, m2 n2) alanna denk (m1 k n l1), (m2 n2, m3 n3) alanna denk (m2 k2, n2, l2) vs. dikdrtgenlerinin, rnein m1 k1,ordinat (m2 m1) kesitleri arasndaki (M1) tat ile tanacak yarma hacmini ve (k1 l1) de ortalama tan mesafesini, (m2 k2) ordinat (M2) tat ile tanacak yarma hacmini, (k2 l2) de bu tata ait ortalama tan mesafesini gsterir. Depoya konacak veya ariyet alnacak 1 m3 topran kazlmas, ykleme ve boaltlmas depoya, veya ariyetten dolguya tanmas fiyat gzergahn her noktasnda ayn deildir. Bu farkn datma izgisinin saptanmasndan etkisi vardr. Bir (AB) brkner erisi sz konusu olsun (ekil: 42)
61
ekil 42 Eer her noktada tan ve kaz fiyat ayn olsayd. Y1 Y2 = Y2 Y3 olmak zere seilen datma izgisi en ekonomik olacakt. Eer yolun balang ve sonunda depo ve ariyet farkl ise, datm izgisinin konumu deiir ve datm izgisinin aratrlmasnda depo ve ariyet fiyat gz nne alnr. rnein (AY1) de 1 m3 toprak depo masraf (M) , (BB) de (M) olsun. (Y1 Y3) datma izgisini yukar doru (1 m3) kaldrdmz farz edelim. Elde edilecek ekonomi: Bir metrekp topran (Y1 Y2) boyunca tanmas + M2 = E; ve fazla masraf ise: Bir metrekp topran (Y2 Y3) boyunca tanmas + M = D dir. E > D ise datma izgisini yular doru E < D ise aa doru hareket ettirerek E = D durumuna getirmelidir. Bazen de, balangta ariyet ve sonda depo yerlerinin arttrlmas halinde datm izgisi ekonomik olabilir. Brkner erisi, (A) balang ve (B) son olmak zere (ekil: 43) deki gibi olsun ve datma izgisi (AA) olsun.
ekil 43 Yolun balang (A) noktasnda 1 m3 ariyet fiyat (M), yol nihayetinde (1 m3) depo fiyat (M) olsun. Datma izgisini (1 m3) indirmekle salanacak ekonomi E; Bir metrekp kaznn (AA) mesafesine tanmasdr, fazla masraf ise, D= M+M olacaktr. E > D ise datma izgisini E= D olana kadar aa indirmek gerektir. E < D ise olduu gibi braklr.
5.2 Boyuna Tama, Depo Ve Ariyet Maliyetleri Ulam yollarnn toprak gvdelerinin oluturulmas, boyuna tama, depo ve dn ilemlerinin belirli birleimle gerekletirilmesi anlamn tadna gre, sorun bu birleimlerin en uygununu semek biiminde zetlenebilir. Uygunluun lsnn maliyet olabilecei belirtilmiti. 0 .halde boyuna tama, depo ve dn ilemlerinin maliyetlerini zmlemek gerekmektedir. Gerekte sz konusu ilemler de kaz, ykleme, tama ve boaltma gibi temel ilemlerle salanabilmektedir.lk yaklamla, dn dndaki ilemler iin kaznn toprak datmndan bamsz ve zorunlu olarak gerekletirilecekleri, dolaysyla zellikle boyuna tama asndan maliyet zmlemesine kaz maliyeti sokulmayarak incelemenin basite indirgenebilecei dnlebilir. leride belirtilecei gibi bu yaklam gerei tam olarak yanstmamakla birlikte baz kavramlar daha kolay tanmlamak ve konu ile ilgili kaynaklardaki yaklamlarla paralellik kurmak bakmlarndan kolaylk salar. Bu durumda zellikle zerinde durulmas gereken temel ilem (boaltma ileminin tama iinde gz nne alnabilecei dnlrse) tama olmaktadr. 5.2.1Tama Maliyeti Tama Maliyeti Boyuna tama maliyeti (Yarmadan kan zeminin boyuna tanmas iin kullanlan bir kavramdr.) ile depo ve dn (ariyet) maliyetinden oluur. Toprak ilerinde tama ileminin maliyetinin tama uzaklna bal olduu aktr.Toprak ileri antiyesinde yalnz bir tr tama aracnn kullanlmas ve tama maliyetinin uzaklkla orantl olmas gibi iki basitletirici varsaymla, tama momenti denilen tama ii birimi tama maliyeti iin uygun bir l oluturabilir. Tan momenti; diyagram ile, yer veya datma izgileri arasnda kalan kapal alanlarn deeri olduundan, tan momentini bulmak iin bu kapal alanlar hesaplamak gerekir. Bu yamuk alanlar hesaplamann kolay ve pratik bir yolu, bu alanlar edeer dikdrtgene dntrmektir. Bu dikdrtgenlerin ykseklii, yine (V) maksimum hacmi; yatay boyutu ise ortalama tan mesafesini gstermektedir. Bylece yamuk alanlar, ok yaklak olarak ayn alan deerindeki edeer dikdrtgenlere dntrlr ve, (L) ye (V) deerleri yazlr. 1m3 zeminin 1 m. uzakla tanmasyla yaplan ise tama momenti denir. Dolaysyla tama uzakl ile bu uzakla tanan zeminin hacminin arpm, tama momentini verir. Yukardaki varsaymlarla, tama maliyetini elde etmek iin tama momenti ile birim tama maliyetini arpmak yeterli olacaktr. (ekil: 44) de K ve K' noktalan arasndaki V hacminde yarmann L ve L' noktalan arasndaki dolguyu oluturmas iin tanmas durumunda, tama uzakl KL den balayarak K' L' ye kadar byyecektir. V hacmi iin tama uzakl olarak : KL+K'L' = 2
63
ekil 44 ortalama uzakl alnabilir. Buna gre sz konusu V hacmindeki zeminin tanmas iine ilikin tama momenti A = AV . olup, KL ve K' L' ile diyagramn kollar arasndaki alana eit olur. (ekil 44) deki diyagramn M maksimum noktasndan balayarak karlatrma izgisine paralel dilimlerle karlatrma izgisine kadar inilirse diyagramda yarmadan dolguya tamalarn tama momenti, karlatrma izgisiyle diyagram arasndaki alan olarak belirir. Sonu olarak, denilebilir ki : bir ktleler diyagramnda karlatrma izgisine paralel ve kapal bir alan oluturan izginin yapt dengelemeye ilikin tama ii bu izgi ile diyagram arasndaki alanla llr. Bu sonu yukardaki varsaymlarla geerlidir. Ancak bir toprak ileri antiyesinde yalnz bir tr tama aracnn kullanlmas ve tama maliyetinin tama uzakl ile orantl olmas varsaymnn uygulamada geerlilii yoktur ya da zel durumlar iin sz konusudur. nk toprak ileri antiyelerinde tama amacyla birok ara kullanlabilir ve tama maliyeti ile tama uzakl arasndaki bant kullanlan aracn trne gre deiiklik gsterir. Bu nedenle tama aracnn tama, uzakl gz nnde bulundurularak seilmesi gerekir. Kullanlan tam aralarnn her birinin kendine zg M1= T 1( l ), M2= T 2( l ),... gibi tama maliyetleri bulunmakta ve her tama arac belirli tama uzakl aralnda ekonomik almaktadr. Tama aralarnn ekonomik tama uzaklklar arasndaki snr deerler, bu aralarn tama maliyeti denklemlerinim ortak zm ile elde edilmektedir. rnein T1 ve T2 tama aralar iin bunlarn maliyet denklemlerini eitleyen M1=M2 bantsndan le(1-2) olarak elde edilmektedir. Depo maliyeti depo yeri kira veya satn alma bedeli ile tama maliyetinden olumaktadr: Md= Mdi + Mdt dn maliyeti ise dn alnacak yerin satn alma bedeli ile kaz ve tama maliyetlerinden oluur : M = Mi + Mk + Mt
ekil 45 Bir toprak ileri antiyesinde, birbirinden farkl zellikler gsteren birok tama arac bulunduunu varsayalm. Bunlar srasyla T1, T2, T3-.., Tn aralar olsun. Tama uzakl (l ) ile gsterilirse, 1 m3 zeminin tama maliyetini veren maliyet bantlar birbirlerinden farkl olurlar ve aralar iin belirtilen sraya uygun olarak : M1 = T1 (l), M2= , T2 (l),... M3= T3 (l),...,Mn=Fn (l) biiminde ifade edilebilirler. Apsis ekseninin uzaklk ekseni ve ordinat ekseninin maliyet ekseni olarak seildii bir eksen takmnda yukardaki maliyet bantlarnn erileri izilirse tama uzaklk-maliyet grafii elde edilir (ekil 45) Tama maliyetini tanacak zeminin tr de etkilemektedir. Bu nedenle her zemin tr iin ayr bir grafik sz konusudur. (ekil 45) dairi yalnz T1, T2, T3 gibi tama arac iin izilmi maliyet erilerinin incelenmesiyle tama uzaklna bal olarak ekonomik olan ve dolaysyla kullanlmas gereken aralarn kolaylkla belirlenebilecei anlalr. T1, T2,..., Ti, Tn aralarnn ekonomik altklar uzaklklara gre sralanm olduklar varsaylarak : T1,(l)= T2 (l) , T2(l)= T3 (l), T n-1 (l)= T n,(1)eitlikleri ile bu aralarn ekonomik tama yapacaklar uzaklklarn snrlar belirlenebilir. rnein ilk eitlie gre le1 uzakl saptanmsa
65
ekil 46
Le1 den kk uzaklklarda T1 in ekonomik alaca anlalr, dolaysyla T1 aracnn maliyet erisinde geerlilii olan kesim 0 ile arasndaki kesimdir, ikinci eitliin verecei le2 uzakl le1 den byk uzaklklarda ekonomik olan T2 arac iin st uzaklk snrn belirler. Bylece T2 aracnn maliyet erisi le1 ve le2 arasndaki kesimiyle, ekonomik tama alanna ve kullanlma durumuna kar gelmektedir. Ayn aklamalar tm tama aralar iin srdrlerek le1, le2,..., lei,, le (n-1) gibi uzaklk snrlar ve tama aralarnn ekonomik kullanm alanlar tanmlanabilir. Tama uzaklk-maliyet grafii ile elde edilen sonular uygulamada kolaylkla yararlanlabilir bir duruma getirmek iin Tama uzaklk-maliyet lei denilen bir lek oluturulabilir. Bu amala bir karlatrma izgisi zerinde ktleler diyagramndaki yatay lee gre uzaklklar iaretlenir. Ayrca le1, le2,..., lei uzaklk snrlan belirlenir. Bu uzaklk deerleri karlatrma izgisinin altna yazlr. Bylece tama aralarnn ekonomik altklar uzaklklar saptanm olur. lein tamamlanabilmesi iin karlatrma izgisinin stne, alttaki uzaklklara kar gelen maliyetlerin yazlmas gerekir. Bu amala her uzaklk, o uzaklkta ekonomik alan tama aracnn maliyet bantsnda yerine konularak gerekli maliyet deerleri elde edilir. rnein 0 ile le1 arasndaki uzaklklarn tama maliyetleri (1 m3 zemin iin) Mt bantsndan, le1 ile le2 arasndaki uzaklklarn tama maliyetleri M2 bantsndan ve ilem bylece srdrlerek son olarak le1(n-1)den byk uzaklklarn tama maliyetleri de Mn bantsndan hesaplanr. (ekil 46). le1, le2,..., lei snr uzaklklar iin maliyetlerin bu uzaklklar snr kabul eden aralardan herhangi birinin maliyet bantsyla bulunabilecei aktr. Tama maliyetinin zemin trnden etkilenmesi nedeniyle yaplacak yol boyunca karlalacak her zemin tr iin bu lein ayr ayr izimi gerekir. Akland gibi oluturulan tama uzaklk-maliyet lekleri yardmyla belirli br zemin trnn 1 m3 tama maliyeti dorudan doruya okunabilir. Ya da bunun kart olarak, bir maliyet deerine kar gelen tama uzakl saptanabilir.
66
PROBLEM 5
Bir geki kesimine ait ktleler diyagram ekilde grlmektedir. Bu diyagrama gre toprak datmnda kullanlacak tama aralar Ti, T2, T3 ve maliyet bantlar aada belirtildii gibidir. _ M1 =10.0001-100.000 _ M2 =7.5001-75.000 _ M3 =5.0001-25.000 Depo maliyeti Md= 70.000 TL/m3, dn maliyeti M=280.000 TL/m3dr. aBu verilere gre tama aralarnn kullanm blgelerini belirleyecek biimde izgisel tama uzakl-maliyet leini iziniz. bBirinci dereceden dalm izgilerini belirleyiniz ve datmn nasl yaplacan, diyagramda ve ematik boykesitte gsteriniz. c- T1 tama arac ile V=300 m3, T2 tama arac ile V2=750 m3 ve T3 tama arac ile V3=900 m3lk tama yaplaca bilindiine gre boyuna tama ve depo maliyetlerini hesaplaynz. d- kinci derece datm izgileri belirleyiniz ve bu izgilere gre datmn nasl yapldn gsteriniz. ZM 5 a) Tama aralar arasndaki ekonomik tama snr uzaklklar maliyet bantlarnn eitlenmesi suretiyle elde edilir, Buna gre T1 ve T2 aralar arasnda le(1-2) deeri _ _ M1 =10.0001-100.000 = 7.5001-75.000 eitliinden 100 m T2 ve T3 aralar arasnda le(1-2) deeri _ _ 7.5001-75.000 = 5.0001-25.000 eitliinden 400 m olarak bulunur. Buna gre izgisel tama uzakl-maliyet lei
100 m uzakl iin tama maliyetinin 0 olmas, 100 m'ye kadar tamalarn kaz maliyeti iinde dnlmesindendir Uygulamadaki yaklam ve rnein T.C.K. iin uygulama bu yndedir b) ncelikle saptanmas gereken lm uzunluu, 3 no'lu ara maliyetinin (Mo+Md) maliyetine eitlenmesi suretiyle hesaplanr. _ 5.000 lm -25.000 = 70.000+280.000 bantsndan lm = 4225 m olarak bulunur. Datmn nasl yaplaca ekilde gsterilmitir
68
c) Boyuna tama maliyetleri iin ortalama tama uzaklklarnn saptanmas gerekir bu uzaklklar: 100 + 400 2 =-------------------- = 250 m 2
400+1600 2 =----------------------= 1000 m 'dr. 2 Buna gre boyuna tama maliyetleri, 100 m'ye kar gelen tamalar kaz maliyeti iinde hesaba katldndan T2 ve T3 iin srasyla : ___ M2 = (7.500250-75.000).750 = 32.689.059 TL ____ M2 = (5.0001000-25.000).900 = 119.802.495 TL ve toplam olarak 152.491.554 TL bulunur. Depo maliyeti ise 400x70.000=28.000.000 TL'dir. Boyuna tama ile depo maliyeti toplam 180.491.554 TL olur. d) kinci derece tama izgileri ile tamann nasl yaplaca ekilde grlmektedir.
69
5.2.3 Kaz ve Tama Aralarnn Kullanlacaklar Yerler ve Maliyetleri Yukardaki aklamalara dayanarak, belirli bir ktleler diyagram erevesinde antiyedeki tama aralarnn nerelerde kullanlabilecekleri ve tama maliyetleri saptanabilir. Bu amala, aralarn kullanm yerlerini saptamak zere ekonomik tama snr uzaklklarn karlatrma izgisine paralel olarak diyagrama yerletirmek yeterlidir. rnein aralarndaki snr uzaklklar le1 ve le2 olarak saptanm tama, arac iin (ekil 47) deki ktleler diyagramnda bu ilem yaplmtr. le1 e eit IJ izgisinin stndeki kesimde T1 IJ le le2 ye eit KL izgisi arasndaki besimde T2 ve KL ile karlatrma izgisi arasndaki kesimde T3 aralarnn kullanlmas gerekmektedir. (ekil: 47) de karlatrma izgisi ile diyagram arasnda kalan alan yukarda aklanan tama momenti anlamn yitirmitir. ncelikle deiik tama arac kullanlmas nedeniyle kesime ayrlmtr ve bu kesimlerin birim alanlar maliyet bakmndan birbirleriyle edeer deildir. Ayrca, birim tama maliyetinin zorunlu olarak tama uzakl
ekil 47 ile orantl olmamas ve tama aralarnn deiik maliyet fonksiyonlarna sahip olmalar nedeniyle IJ, KL ve OP izgilerinin ayrdklar alanlarn tama momentlerindeki anlamda tama maliyetlerinin ls olma nitelikleri yoktur. Bu durumda tama momenti kavramn kullanarak ktleler diyagramnda en uygun dengeleme ilemi yaplamaz. Bu nedenle dorudan doruya maliyetlerle ilgilenilmesi gerekmektedir. Burada, balangtaki kaz ve tama ilemlerinin birbirlerinden bamsz olduklar biiminde ortaya konulan basitletirici yaklam gerek duruma gre irdelemekte yarar vardr. rdelemeye, toprak ilerinde tama iin kullanlan aralarn nemli bir zellii k tutacaktr. Sz konusu zellik, tama ii iin kullanlan baz aralarn yalnz tama yapmakla kalmayp kaz ve tama iini birlikte gerekletirmeleridir. leride daha ayrntl olarak aklanaca gibi dozer, skreyper, v.b... bu tr aralar yaygn biimde kullanlmaktadr. Bylece kaz ve tama ilemlerinin birbirlerinden bamsz olduklarn varsayan yaklam gereki olmamaktadr. Bu ilemler birbirlerini koullandrmaktadr. Sonu olarak, boyuna tama, depo ve dn ilemlerini birbirleriyle ve kendi ilerinde yalnz tama maliyetine gre deil (kaz+ tama) maliyetine gre karlatrmak gerekmektedir.Bu durumda, kamyon, damper, rayl tama gibi yalnz tama yapan aralarn kendileriyle ibirlii yapan aralarla birlikte gz nne alnmas zorunluluu ortaya kmaktadr.Baka bir anlatmla ya hem kaz hem tama yapan aralar ya da kaz aralaryla tama aralarnn uygun bir birleimi sz konusudur.
Bu aklamalara gre, yukarda Tl T2..., Ti Tn, gibi tama aralar iin yaplan deerlendirmelerin (kaz+tama) ilemleri btnl gzetilerek gelitirilmesine gereksinim vardr. Bylece sonuta, yalnz tama maliyetini deil, (kaz+tama) maliyetini veren uzaklkmaliyet lekleri elde edilecektir. Buna kaz-tama uzaklk-maliyet lei denilebilir. Bu anlamyla sz konusu lek boyuna tama, depo ve dn ilemlerinin, dolaysyla genel olarak toprak datm seeneklerinin deerlendirilmesinde nemli bir ara olacaktr. Ancak bu yaklamla dn ileminin zel durumu gzden karlm olmaktadr. Gerekten boyuna tama ve depo ilemlerindeki kaznn, zm seenei ne olursa olsun, kanlmaz olmasna karn, dnle dolgu oluturmasndaki kaz ek bir ilem olarak ortaya kmaktadr. Baka bir anlatmla, zm seeneine bal olarak boyuna tama ve depo iin az ya da ok ama zorunlu olarak bir harcama yaplacaktr. zm seeneinde dnce yer verilmesi durumunda dn iin kaz yaplacaktr. Bu nedenle dnce ilikin kaz maliyeti farknn zm seenekleri karlatrmalarnda gzkmesi gerekmektedir. Bu amala ye boyuna tama ve depo iin yalnz tama maliyetlerinin, dn iin (kaz+-tama) maliyetlerinin gz nne alnmas, ya da yukarda akland gibi tm ilemler iin (kaz-Kama) maliyetlerinin gz nne alnmas ve ayrca dn ilemindeki kaznn mutlak zorunlu olmadn ,ek bir ilem olarak ortaya ktn belirtmek zere dn maliyetine bu farkn yanstlmas yolu seilebilir. Bu amala, kaz ve tamaya likin maliyetlerin tmnn ve bu arada depo (kaz+ tama) maliyetlerinin de hesaba katlmasna ihtiya vardr. Anlatm kolayl bakmndan ilerideki deerlendirmeler iin birinci yaklam esas alnacaktr. Bunun iin hem kaz hem tama yapn aralarn tama maliyetlerinin ayr bantlar biiminde ifade edilmesi gerekir.
5.2.4 Depo ve dn lemleri ve Maliyetleri Depo maliyeti kaz ii bir yana brakldnda iki blmden oluur : Depo yaplacak yer iin denecek istimlk (Mdi TL/m3) - Tama maliyeti (Md(l): TL/m3m) Bylece 1m3 zeminin depo maliyeti : Md=Mdi + Md (1) olur. maliyeti blmden oluur : dn yeri iin denecek istimlk ya da kira maliyeti (Moi: TL/m3} Kaz maliyeti (: TL/m3) Tama maliyeti(Mo (1) : TL/ m3/m) Bylece 1 m3 zeminin dn maliyeti : Mo= Moi + Mok + Mo (l) olur. Depo ya da dn yeriyle yarma ya da dolgu arasndaki uzakla bal olan tama maliyetleri gz nne alnan zemin tr iin izilmi tama uzaklk-maliyet leinden saptanacaktr. Tama uzakl depo ya da dn yerine gre deiecektir. Yol kenarnda depo yapmak olana varsa ve yarma ykseklii fazla deilse (2 m. dolaynda) yarma zemini dorudan yol kenarna atlarak depo yaplabilir. Buna paralel depo denir. Bunlarla park alanlar ve servis alanlar oluturulmaya allr. Yarma yksekliinin belirli bir snr amas durumunda geit yerlerinden geilerek depo yaplr, dn iin de ayn olanaklar sz konusudur. Dorudan yol kenarndan dn alnmasna paralel dn yan ariyet denir.
ye
da
kira
maliyeti
71
Geit yerlerinden geilerek depo yaplmas ve dn salanmas durumlarnda tama uzakl ilem boyunca deiecektir. rnein (ekil 48)da yarmadan kan zeminin geit yerinden geirilerek depo edilme sinde G noktasndan ie balanr ve kazlan zemin depo yerinin en uzak noktasna tanr. Yarmada saa doru ilerlenirken depo yerinde sola doru ilerlenir. Depo yerinin bitimine gelindiinde geit yerine yaklalmken, yarmada en uzak A noktasnda bulunulur. Depo iin ortalama tama uzakl olarak depo yeri arlk merkezi ile buna kar gelen yarma yerinin arlk merkezi arasndaki geit yerinden geen uzaklk alnabilir. Depo in yaplan bu aklamalar dn iinde geerlidir. Seilmi belirli depo ve dn yerleri iin yoldan k ya da yol kesitlerine uzaklklar belirlenerek ortalama uzaklklar saptanabilir. Bylece yolun belirli kesimleri iin depo ya da dn tama uzaklklar ortalama bir deerle sabit varsaylabilir. stimlk ya da kira iin ve dnteki kaz ilemi iin ayn varsaym yapldnda depo ve dn maliyetlerinin yolun belirli kesimlerinde sabit olduu biiminde genel bir varsaym sz konusu olur. Toprak datm 'ynteminde bu varsayma dayanlacaktr.
ekil 48
Depo maliyetinin yalnz tama iinden ileri geldii varsaymna gre tama uzaklk-maliyet leinden bu maliyete kar gelen bir uzaklk bulunabilir. Bu uzakla virtel depo uzakl denir, dn maliyetinin yalnz tama iinden ileri geldii varsaymna gre saptanan uzakla virtel dn uzakl denir. Yukardaki varsaymlar sonucu, belirli yol kesimlerindeki virtel depo ve virtel dn uzaklklar sabit olacaktr. (Sekile 49) daki ktleler diyagramnda virtel depo ve virtel dn uzaklklar diyagramn kollarna paralel izgilerle belirlenmitir. Virtel depo uzakl ld, virtel dn uzakl lo ile gsterilmitir. Burada da, boyuna tamadaki varsaymlarla, karlatrma izgisine paralel izgilerle diyagramn kollar ve son olarak izilen izgiler arasndaki taral alanlar tama momentleri olmaktadr.
72
ekil 49
PROBLEM 6
ekildeki ktleler diyagram ile ilgili karayolu yapm antiyesinde yararlanlan iki tama aracnn maliyet formlleri M1 = 400-l-18.000 TL/m3 ve M2 = 300-l-3.000 TL/m3 olarak verilmitir. Depo ve dn maliyetleri srasyla Md = 60.000 TL/m3 ve M = 180.000 TL/m3 'tr. Buna gre : a-Toprak datmnda hangi uzakla kadar boyuna tama yaplmas uygundur b-ekildeki ktleler diyagram iindeki uzunluklar verilmi yatay izgilerle belirlenmi drt dilimin tanmlad tama momentleri srasyla 30.0000 m4, 186.000 m4, 240.000 m4, 58.006 m4 olduuna gre boyuna tama maliyetleri ile depo ve dn maliyetleri toplam ne kadardr? c-Yukardaki bilgilere gre ktleler diyagramndaki boyuna tamalar ematik bir boykesit zerinde gsteriniz.
73
ZM 6 a) Toprak datmnda boyuna tamann uygun olduu en byk uzunluk : M + Md = 60.000 + 80.000 = 140.000 TL/m3 maliyetine kar gelen uzunluktur. Bu maliyete kar gelen uzunluk izgisel tama uzakl-maliyet leinden elde edilir. Bu amala ncelikle iki tama aracnn ekonomik tama uzakl snr deeri M1 = M2 eitliinden; 15000 le(1-2)=------- = 150 m 100 bu uzunlua kar gelen maliyet M = 400-150-18.000 = 42.000 TL/m3 Maliyet bantlarndan 1 no'lu tama aracnn 150 m'den kk uzaklklarnda, 2 no'lu tama aracnn daha byk uzaklklarda ekonomik hizmet verecei anlalmaktadr. Buna gre "M + Md" maliyetine kar gelen uzaklk, yani 24.000 + 3.000 lm = = 900 m 300
olarak bulunur.
b) Boyuna tama maliyetleri iin karlatrma izgisinin altndaki kesimin boyuna tama ile dengelenecei ve ktleler diyagramnn 1. diliminde 1 no'lu tama aracnn kullanlmas gerektii grlmektedir Dolaysyla ncelikle bu kesimlere ait ortalama tama uzaklklarnn belirlenmesi gerekmektedir. Tama momenti kavram, ortalama tama uzakl () ile bu uzakla tanacak zemin hacminin arpm olarak tanmlandna gre, 1 no'lu tama arac iin ortalama tama uzakl: 30.000 1 =------- = 60 m 500 2 no'lu tama arac iin ortalama tama uzakl ; 186.000 + 240.000 + 58.000 1 =------------------------------------= 220 m bulunur. 2200 Bu deerlere gre boyuna tama maliyeti [M1 . 1 . V1 + M2 2 . V2] ve ayrca toplam olarak V1 = 500 m3, V2 = 2000+1000+200 = 2200 m3 olduuna gre: (400 -60-18.000)- 500 + (300 - 220 - 3.000)- 2200 = 141.600.000 TL elde edilir 1000 m3 'lk depo sz konusudur. dn yoktur. Depo maliyeti: Vd-Md =1000-60.000 = 60.000.000 TL bulunur c) Birinci dereceden datm izgilerine gre toprak dengelemesi ile ikinci dereceden datm izgilerine gre boyuna tamalarn hangi aralarla ve nasl yaplaca ekilde grlmektedir.
74
PROBLEM 7
depo ve dn maliyetleri Md = 65.000 TL/m3 ve M = 330.000 TL/m3 'tr. a-Aralar iin tama uzakl snr deerlerini ve lm uzunluklarn hesaplaynz. b-Ktleler diyagramnda ve ematik bir boykesitte toprak datmn gsteriniz. kinci dereceden datm izgilerini izerek boyuna tamada tama aralarnn konumlarn belirtiniz. c-Toplam tama maliyetini hesaplaynz. ZM 7
a) Aralar (T1, T2) iin tama uzakl snr deeri M1=M2 eitliine gre : 150.000-5.000 le(1-2) = = 250 m bulunur. 400 lm uzunluu (M+Md) maliyetine kar gelen uzaklktr. M+Md = 65.000+330.000=395.000 TL/m3 deerinin T2 aracnn etkinlik blgesinde bulunduu belirlenerek: M2 =800-l-5000 = 395.000 eitliinden, lm= 500 m olarak elde edilir b) Birinci dereceden datm izgilerine gre toprak dengelemesi ile ikinci dereceden datm izgilerine gre boyuna tamalarn hangi aralarla ve nasl yaplaca ekilde grlmektedir.
c) Toplam tama maliyeti boyuna tama maliyeti ile depo ve dn maliyetleri toplamndan olumaktadr. Karlatrma izgisinin altnda (lm=500m=OC) boyuna tama yaplacaktr. 250 T1 ile yaplacak tama iin ortalama tama uzakl 1 = = 125 m, T2 250+500 2 iin ise h =------------ = 375 m'dir. Tanacak zemin hacimleri ise 2 ekilden srasyla 100 m3 ve 300 m3 olduu grlmektedir. Bu bilgilere gre boyuna tama maliyeti: T1 iin (1200 . 125-105.000)-100 = 4.500.000 TL T2 iin (800-375-5.000).300 = 88.500.000 TL ve toplam olarak 93.000.000 TL olarak elde edilir. Buna depo maliyeti olarak 450-65.000 = 29.250.000 TL eklenirse toplam maliyet 122.250.000 TL olarak belirlenir.
76
6- TOPRAK LERNDE KAZI MAKNALARININ SEM Toprak hareketleri almalarn yerine getirebilmek iin uygun makineleri (donatm) semek Mteahhidin sorumluluundadr. Bu seim, kazlacak malzemenin cinsine, allacak olann byklne ve malzemenin tanmas gereken mesafeye baldr. Bir byk otoyol ve yol projesinin ; malzemeleri,kazma koullar ve tama mesafelerinde geni snrlar ihtiva ettii aktr. Mteahhidin seecei donatm ancak ortalama koullara uygun olacaktr.Mteahhit her durum iin optimum makineyi kapsayan donatma sahip olamayabilir
Tablo 1 Tablo1 farkl koullar iin donanm seiminde yardmc tablodur. Farkl donatm farkl tama mesafelerinde etkili olmakta ve bunlarn zelliklerine ekil.50 de iaret edilmektedir. Bu balantlarn hassas yorumu zel durumlara bal olacaksa da,ekil tama mesafesi arttka bir cins donatmn dierine nasl stnlk salad hakknda fikir vermektedir.
77
ekil 50
ekil 51
6.1 Makina Parknn altrlmas ekil 51 bir plan boyunca tipik boyuna kesiti gstermektedir. Bu plan nceden yaplmas gereken toprak ileri ve kprlerin mevcudiyeti gibi toprak ileri alma planlamasn etkileyen zelliklerle birlikte seri halinde yarma ve dolgular gstermektedir.ekil, kaz tekniklerinin nasl seildiini gstermektedir. Bu bilgi, kontrol personeli iin nemlidir, nk donatmn seimi, ortalama tama mesafesi ve tama koullar dolgu alanna gtrlecek malzemenin mertebesini tayin eder. Bu bilgi, gtrlen malzeme ile baa kabilmek iin ne kadar sktrma donatmna ihtiya olacann tespit edilmesine imkn verir. Eer kaz ve sktrma donatm arasndaki oran doruysa, bu dolgulara giden malzemenin uygun sktrld gven altna alnm demektir. Toprak ileri almas i programndaki allan aylara bal bir periyot iin programlanm, toprak ileri V m3 kazs hacmi olan L km uzunluunda ki tama yolu gz nne alnmal. Hava koullar ve tatiller karldnda, her ay takriben ka gn alma yaplabilecei dikkate alnmal,ve her gn in ka ms ortalama kaz mertebesi ortalama kaz mertebesi ortaya kacaktr. Bu ortalamay karlamak iin, gnde takriben ka m3 kapasiteye sahip toprak hareketi donatm kullanlmasna ihtiya olacaktr. Lastik tekerlekli motorlu skeyperler ksa tamalar ileri iin; bir kazc ekskavatr ve damperli kamyonlar, uzun tama ilerinde; traktrlerle birlikte ekilen sandk skreyperler bitkisel zemin tabakalarnn alnmasnda kullanlabilir. Yalnz elden geirilen malzemelere uyan donatm aralarn kullanlmas nemlidir. Kendi bulunduu durumda veya elden geirme ve yerine koyma srasnda veyahut nihai sktrma halinde zeminin doal mukavemetini tahrip eden veya azaltan donatm kullanlmamaldr. Bu nedenle, bitkisel zemin tabakalarnn alnmas veya yumuak alanlardan malzemelerin karlmas iin lastik tekerlekli skreyper yerine traktrler gibi paletli aralar ve sandk skreypeder kullanlmas ounlukla arzu edilir. Toprak ileri almalarnn kalitesi iin Mteahhittin ana toprak hareketi ve sktrma donatm olduu kadar yeterli destekleyici donatm da kullanmas nemlidir Bu destekleyici donatm, yarma alanlarnda, kaznn yamurun kt etkisinin zeminlere zarar vermeden uzaklatrabilecek enine eimle dzgn tertipli olarak kalmasn gven altna alabilecek buldozerler ve greyderleri ihtiva eder. Bu destekleyici donatm; tama gzergah boyunca sadece etkili bir tama iin deil, malzemelerin tahribini minimuma indirme iin de buldozeler ve greyderler ihtiva eder zellikle evresel olarak hassas alanlarda, tozu azaltmak iin su aktma borular sarnlar da buna dahil edilmelidir. 6.2 Makine Parknn Seimi Brknerden kan hacim miktarna gre makinelerin kapasitesine bal makine adedi belirlenir. Brkner diyagramndan kan makine grubuna gre alma yaplr hangi makine hangi km de ise ona gre i program yaplr tama yollar ayarlanr ve makineler sevk edilir.. antiyede kullanlacak makine gurubuna gre toprak datm yaplmal makineler ekonomik altrlmal.)
80
ekil 52 Brkner diyagramnn izimi toprak datm, tan momentlerini ve Lort lar ieren tablolar ve eitli yol makineleriyle antiye dzeni oluturulur. Bu nedenle, ana datma izgileri ile beraber tali datma izgileri de izilerek bu karayolu tan aralarnn ekonomik olduu yol blmleri belirlenir. (ekil 52)deki sembolik rnekte (3-4) arasndaki V1 yarma hacmi,. Buldozerle, (4-5) kesitleri arasndaki ayn hacimli dolguya; (2-3) kesitleri arasndaki V yarma hacmi, Paletli Skreyper ile, (5-6) kesitleri arasndaki V2 hacimli dolguya; (1-2) kesitleri arasndaki yarma hacmi, Motoskreyperle, (6-7) kesitleri arasndaki ayn hacimli dolguya tanr. Nihayet (7-8) arasndaki V dolgu hacmi ise dn yerinden tanacaktr. 6.3 Makineli Tama Uzaklklar 1- Buldozer ile her cins kaznn kazlmas ve kullanlmas : a) Mikst kesitlerde b) M<150 m. Olan kesimlerde 2- Skreyper ile her cins topran kazlmas ve kullanlmas : a)Yan ariyet kazlarnda b) Klas <%30 kaya ve M=150 -1500 m. Olan kesimlerde her miktarda kaz iin ( Arazi msait ise) 3- Ekskavatr ile her cins topran kazlmas ve kullanlmas a)M >1500 m. Olan kaz kesimlerde. b)Klas %30 kaya ve M= 150 m. Olan kesimlerde . 0- 100m. arasnda DOZER kullanlr. 150-1500m SKREYPER kullanlr. 1500 m ve daha byk mesafede EKSKAVATR ve KAMYON GRUBU -Klas alnrken yarmaya tekabl eden klaslar alnmaldr. -Klasn deitii her yerde paral tama ayr ayr yazlr. -Dozer ortalama 60 mt. inde alr.150 mt. Lik tama ierisinde bunu ayrmak gerekir. 6.4 Tesviye ilerinde kullanlan belli bal makineler: - Bakl paletli traktrler (Dozerler) - Traktrle ekilen Skreyperler (Kazc ve tayc makine) - Motorlu skreyperler -Toprak tayc zel kamyonlar -ticiler (Lastik tekerlekli veya paletli puerler) - Kazclar (Riperler) -Ekskavatrler, paletli ve lastik tekerlekli ykleyiciler (Loder) - Greyderler (tesviye ediciler) -silindirler -Arazzler -Kamyonlar -Elekler, Elevatrler, Vibratrler v.s. gibi eitli yardmc makineler
6.4.1 Paletli traktrler (Dozerler) Bir makineyi seerken, o makinenin hangi iler iin yapldn n planda tutmaldr. Paletli traktr gurubunun ana makinesi olan dozer, nne genellikle hidrolik dzenle hareket edebilen bir bak yerletirilmi, gl bir paletli traktrdr. Bak indirme dzenine gre, kablo kontroll veya hidrolik kontroll olarak snflandrlabilirler. Fakat artk kablo kontrol dzenli dozerler yaplmamaktadr Hidrolik kontroll indirme dzeninde ise, bak yerinin daha ayarlanabilmesi ve ban zemine girmesinde, bak arlna ek olarak baa, yukardan aa bask kuvveti verilebilmesi avantajlarndan sz edilebilir. Ban kollarnda yaplabilen ayarlamalarla, baa yatay ve dey eiklikler verilebilir (Angldozer, tilddozer,buldozer). Dozerler yol yapmnda; yapm alann aalardan ve aa kklerinden temizlemek, tama mesafesi en ok (60) m. yresinde olmak zere engebeli ve sert zeminlerde kark en kesitlerde ekonomik kaz ve dzeltme yapmak, servis yollar amak, ariyet ve ocak stlerini temizlemek, kanal amak ve ukur doldurmak, menfez yerlerini amak. tesviye alanndan ie yaramaz zemini kaldrmak, ak hendek kazlar, tama sz konusu olmayan akl, kum veya dier malzemelerin kazlp depolanmas veya serilmesi, konkasrlerin rampa ile beslenmesi, skreyperlerin itilmesi ve ekilmesi, riperlerin ekilmesi. I/I (yani 45) eimli evlerin reglaj, (projesine uygun hale getirilmesi, dzeltilmesi), gibi yksek itici gc yardm ile ve nndeki bakla kazmak, ksa mesafeye itmek trnden ilerde kullanlrlar. 6.4.1.1 Dozerlerin teorik ortalama saatlik verimleri : Dozer bann, zemin cinsine ve bak byklne gre deien teorik kapasiteleri bilinirse, dozerin bir saatte yapaca gei says tahmin edilerek,ortalama saatlik verimleri bulunabilir (Tablo2) Tablodaki deerler, kaznn yerinde (kesitinde) ls zerindendir.
Tablo 2
82
ekil 53
83
6.4.2 Skreyperler : Bakl byk bir kovadan oluan skreyperler, yumuak veya gevetilmi zeminlerde; ykleme, tama ve boaltma (serme) ilemlerini yalnz yapabilme zelliine sahiptirler. Bu nedenle, dier birok yardmc makineye bal olmama avantajlarn vardr. stelik,bir skreyper gurubunda, ilerinden biri bozulsa bile, ii durdurmak gerekmez. Zemini niform kalnlkta serme yetenekleri vardr. Paletli veya tekerlekli traktrlerle ekilerek kullanlanlar olduu gibi, kendinden motorlu skreyperler de vardr. Bunlara Motor Skreyper denir.>>Bugn bu makineler yaygn olarak kullanlmamaktadr. 6.4.2.1 Paletli traktrle ekilen skreyperler : Yumuak veya gevetilmi zeminlerde, bir ynde ekonomik mesafesi olan 60 - 300 m. arasnda, ykleme, tama ve serme ilemlerini yapar. Paletli traktrle ekilen skreyperlerin kapasiteleri (2,30 _ 14 m3') arasndadr. Tama mesafesi uzadka tekerlekli traktr daha avantajl olur. Tekerlekli traktr, paletli traktre gre daha hzl hareket edebilir, az engebeli arazide, saatlik ortalama (25) km. hza ulaabilirler. Bunlarn dezavantajlar, byk ekme kuvveti verememeleri ve paletli traktre gre daha Uzun bir doldurma mesafesine gereksinmeleri olmasdr. 6.4.2.2 Motor Skreyperler: Bir ynde (240 - 1000) m. arasnda yumuak veya gevetilmi sert zemin kazlma ve tanmasnda ok uygun makinelerdir. Dik yama evi kesilmesi, banket kesilmesi, hendek ve kanal almas iinde de kullanlabilirler, (22-30) km/saat hzla gidebilirler 6.4 3 Ekskavatrler : Zemin kazs ve bu kaznn kamyonlara veya dier tama aralarna yklenmesinde kullanlrlar. Kepe tiplerine ve bu kepelerin alma ekillerine gre, avul ve Dreglayn ekskavatr diye iki gruba ayrlrlar. Dreglayn ekskavatrlerin zellii, kanal ve hendek gibi, kazlarda kazd ukura ekskavatrn tm ile girmesinin gerekmemesidir. Bu nedenle, amurlu kesimlerde ok yararldrlar, nk ekskavatr gvdesi salam doal zeminde veya kalas zerinde dururken, kepesi ile ukurda kaz yapabilir. 6.4 3.1 - avul ekskavatrler : Paletli ve lastik tekerlekli olabilirler. Kendi yryen tiplerinde, hem kaz ileri, hem de yrmesi iin gerekli g ayn motordan salanr. avul ekskavatrlerin boyutlar, (yarda kp) (yd3) cinsinden llen kovasnn hacmi ile belirlenir ve aadaki boyutlar Amerika ve Avrupa'da fabrikasyon olarak yaplr. Bunlar: (3/8), (1/2), (3/4), (1), (1 1/4), (F/z), (2) (2 1/2) luktur. Burada saylar, ekskavatr kovasnn yarda kp cinsinden hacmidir. Yani (11/2) luk ekskavatr demek kovasnn hacmi (11/2) (yd3) olan ekskavatr demektir. (lyd3) = 0,76455 (m3) tr. avul ekskavatrn ana elemanlar (ekil 54) da ematik olarak gsterilmitir. Bir avul ekskavatrn verimini etkileyen en nemli etkenlerden biri optimum kaz derinliinde almasn salamaktr.
ekil 54
Optimum kaz derinlii; zemin cinsine ve kovann byklne bal olan ve kovaya ar bir kuvvet uygulanmasna gerek gstermeden, onun yukarya tam dolu kmasn salayan ve en yksek verimi veren derinliktir. 6.4.3.1.1 avul ekskavatrlerin verimleri : avul ekskavatrlerin verimini etkileyen faktrler unlardr: -Kaz malzemesinin cinsi ve snf - Kaz derinlii Dn as - ve idare koullar Tama aralarnn boyutlar - Operatrn mahareti - avuln durumu
Bunlar ksaca gzden geirelim ; a-Kaz malzemesinin snfna gre, deiik avul ekskavatrlerinin saatlik ideal verimlerinin nasl deitii (Tablo 3) de gsterilmitir
Tablo 3
b- Kaz derinlii optimum derinlikten az ise, ekskavatr operatr kovay bir defada dolduramaz, o zaman kovay doldurabilmek iin, ya kovay birka kez zemine daldrr, yada eksik kovay tat aracna boaltr. Eer kaz derinlii optimum derinlikten oksa, o zaman operatr, kovan kaz yzne daIma derinliini azaltarak, kovay doldurma:,,, yoluna gider. Bu ise, devir sresini azaltr, yada kazya stten balar. Sonra aa doru devam eder, yada btn kaz yz boyunca kazar, kepeden taan toprak dklr, bunlar sonra alp tekrar tatIara ykler. Her halde de optimum kaz derinliindeki almaya gre, zaman kayb olur. Kaz yz derinliinin avul verimine etkisi (Tablo 4) de gsterilmitir. Tablodaki optimum kaz derinlii yzdesi)), gerek kaz derinliinin, kazlan malzeme cinsi ve kova hacmine gre, bulunacak optimum derinlie, orannn, (1/100) dr. rnein, gerek kaz derinlii (7 ft) kaz yaplan zemin cinsi iin optimum kaz derinlii (10 ft) ise, optimum kaz derinlik yzdesi (70) dir.
85
c- avuln dn as (kovann kaz durumu ile, ykleme durumu arasndaki yatay as) nn, tur sresine, dolays ile verime etkisi vardr. Deiik kaz derinlii yzdesi ve dn as iin saatlik verim dntrme katsaylar (Tablo 4) de gsterilmitir.
Tablo 4 Katsaylar, (tablo 3) de verilen optimum kaz derinliinde ve dn as (90) olarak almada, deiik cins zeminler ve deiik kova hacimli ekskavatrler iin saptanan ideal saatlik verimler ile arplarak, optimum kaz derinliinden ve (90) dn asndan farkl almalardaki verimi bulmaya yarar. rnein, kum ve aklda (9 ft) derinlikte ve dn as ile alan (1 '/2) (yd3) lk bir ekskavatrn saatlik verimini tablolar kullanarak bulalm. nce optimum kaz derinlii yzdesini saptayalm. 11/2 (yd3) lk ekskavatrn bu cins zeminde, optimum kaz derinlii (Tablo 3)den (7 ft) bulunur. yleyse: optimum kaz derinlik yzdesi (9XI00)/7 = 128 dir Dn as (60) iin, optimum kaz derinlii yzdesi (128) e kart olan verim dntrme katsays (Tablo 4den, tatonmanla 1.08) bulunur. Baka etkenler gz nne alnmadna gre, bu ekskavatrn (60) dakikalk verimi: (Tablo 3) den 1.08X270= 292 yd3 olacaktr. d- ve i idare koullar: koullar deyince; ekskavatrn ve kazlan zemini tayacak tatlarn, en verimli biimde almas veya alamamas, yahut arazinin iyi drene edilmesi veya edilememesi, kaz derinliinin, optimum kaz derinliine gre ok deiken olmas, ekskavatrn alt yerin geni veya dar olmas ve dolaysyla, ekskavatrn ift ynl ykleme yahut zor ykleme yapabilmesi, servis yollarnn fizik ve geometrik standartlarnn durumu, yer alt ve st sularnn durumu gibi verime dorudan etki yapan faktrler sz konusudur. idare koullar ise; ekskavatrn alma saatlerinin saptanmas, avuln bakm ve onarm v.s. gibi gerek makine ve gerek iinin verimini arttracak faktrlerdir(Tablo 5)
Tablo 5
6.4.4 Dreglayn ekskavatrler: Dreglayn ekskavatrler, zemin kazs, ve bu kaznn tan aralarna yklenmesi ilerinde kullanlrlar. Kanal, sedde, baraj v.s. gibi mhendislik yaplarnda byk kamyonlarla beraber ok kullanlrlar. Yol yapmnda ise, yol batak bir kesimden geiyorsa, orada dolgu yaplmasnda,derivasyon kanal, malzeme karlmas v.s. gibi ilerde olmak zere fakat avul ekskavatre gre daha yaygn olarak kullanlrlar. 6.4.4.1 Dreglayn ekskavatrlerin verimi Dreglayn ekskavatrlerin verimi aadaki etkenlere baldr: a) Kaz klas b) Kaz derinlii c) Dn as d) Kova tip ve bykl e) Bom uzunluu f) ve i idare koullar g) Kaznn depolanma veya tan biimi h) Tama aralarnn bykl k) Operatrn mahareti 1) Makinenin durumu Dreglaynm verimi, yerinde llen (yd3) cinsinden saatlik kaz hacmi ile belirtilir ve i yerinde gzlemlerle saptanabilir. imdi dreglayn ekskavatrlerin verimini etkileyen bu faktrlerin etkilerini gzden geirelim. a) Kaz klas: Zeminler sklebilme sertliine gre; (toprak, ksk, yumuak veya atlakl kaya, sert kaya) diye snflandrlmaktadr. toprak: kazma ve krekle sklebilen, ksklk: ksk denen zel demirle sklebilen topraktan daha sert, atlakl kaya veya yumuak kaya: patlayc madde kullanmadan Riper ile gevettikten sonra sklebilen zemini gsterir. Kaz ilerindeki klas; kaz yaplan belli hacimdeki zeminin iindeki, toprak ksk ve kaya hacminin toplam hacme orannn yzde olarak ifadesidir. rnein; bir zeminin klas (%30) toprak, (%40) ksk, (%30) sert kaya ise; bu kaz hacminin (%30) u toprak, (%40) ksk, %30)u sert kaya demektir. Kaz klasnn etkisi: Ksa bomlu ve 'Optimum kaz derinliinde ve (90) dn as ile, hibir gecikme olmadan alan bir dreglayn ekskavatrn, deiik klastaki zeminlerde, yerinde (yd3) cinsinden llen (60) dakikalk ideal verimi (Tablo 6) de deneylere dayanarak verilmitir. Tablodaki st saylar optimum kaz derinliini, alt saylar saatlik ideal verimi gstermektedir. b) c) Kaz derinlii ve dn asnn dreglayn ekskavatrn verimine etkisi: (Tablo 7) de optimum kaz derinlik yzdesi ve dn asna gre ((Verim dntrme katsaylar verilmitir. avul ekskavatrlerde olduu gibi, bulunan katsay (Tablo 50) deki ideal verimle arplarak, o kaz derinlii ve dn as iin saatlik verim bulunur.
87
Tablo 6
Tablo 7
d) e)Kova tipi ve bykl ve bom uzunluunun etkisi: Kovalar hafif, orta ve ar olmak zere (3) e ayrlr. Kova seerken, bom uzunluu ile kova byklnn, zemin cinsi ve alma koullarna bal olarak dengeli olmasnn, verimi arttrdn gz nnde tutmak gereklidir. Hafif tip kovalar, kumlu, kumlu killi, kazlmas kolay zeminlerde, orta tip kovalar, kil, ist, gevek akllarda, ar tip kovalar ise, paralanm kaya ve ok sert zeminlerde kullanlr. Dreglayn kovasnn bykl; (n') = (0,028317 m3) cinsinden silme kapasitesi ile ifade edilir. Piyasada ok kullanlan 1, 11/2, 2, 2"'2 yd' lk dreglayn ekskavatrlere ait kova kapasiteleri, kova arlk ve boyutlar (Tablo 8) de verilmitir (Ilibre 0,45359 kg, 1 in 2,54 cm).
Tablo 5
Dreglayn ekskavatrlerde; kova seerken dikkat edilecek nokta, (Kova+Kovadaki zemin) arlnn, bom as, boaltma yarap, boaltma ykseklii, maksimum kaz derinlii gibi, iletme koullarna bal olan ve ekskavatrn nceden bilinen (gvenle kaldraca maksimum arlk gememesidir.
89
6.4.5 Yardmc makineler: skcler (riper), iticiler (puer) ve kamyonlar : Yukarda zet olarak zellik ve verimlerini anlattmz ana kaz makineleri olan paletli traktrler, skreyperler ve ekskavatrler dnda, kaz ilerinde, tamada gerekli kamyonlar ve kaz verimini arttrmada gerekli iticiler ve skclerden de ksaca sz edelim. Tesviye ilerinin kazdan sonra dier blm olan dolgu yaplmasnda en nemli faktr sktrma>> bahsinde de, silindirler ve arozzlerden, gene tesviye ilerinde, kaba tesviyesi biten zemin yzeyinin, ince tesviye ilerinde kullanlan greyderden de ince tesviye yzeyinin oluturulmas bahsinde sz edilecektir. 6.4.5.1 Skcler: (riperler) : Hidrolik olarak kumanda edilebilen ve traktre monte edilen ve onunla ekilen kazmal basit bir skcdr. Kullanma yerleri: - Dozerlerle sklemeyen ok sert eski bitm betonu yollarn sklmesi, - Kaln aa kklerinin sklmesi. - Sert ve atlak kayal veya bloklu sert zeminlerin sklmesi, gevetilmesi ileridir. Riperden iyi randman alabilmek iin: - Riperin; kazmalarnn btn derinliince zemine girmi olarak traktrle ekilmesi gerekir, eer traktrn gc buna yetmezse, riperden bir, hatta iki kazmay kararak, kalan tek kazma tm derinliince zemine sokularak riper ekilmelidir. - Dnmelerde kazmalar zemin yzeyine karmaldr. - Zemine kazmay iyice batrabilmek iin, riper gvdesine balangta arlk yklenmelidir. (rnein, dier traktr baklar ile bastrarak) - Anm kazmalar yenilenmelidir. - Skreyperle ykleme yaplan bir yerde riper kullanlacaksa, bunlar ayn alanda, ayn. zamanda beraber altrlmamal, alma yerleri farkl olacak biimde ayarlanmaldr. Bugn riperlerden sert zeminlerin sklmesinde ok faydalanlmakta, rnein kayada, dinamitIe gevetip ekskavatrle skp, kamyonla tama ve dozerle serme yerine; Riperle skp, skreyperle tayp serme, bazen daha ekonomik olabilmektedir. Hangi tip almann o ite daha uygun olaca, gerek bir maliyet analizi ile belli olur. Skreyperle tama ve serme, kamyonla tama ve dozerle sermeden daha ucuz olduundan, kayalk veya sert ksklk zeminlerde deneyler yaparak (Riper)) kullanma olanan maksimuma karmaldr. 6.4.5.2 ticiler (Puerler) : Skreyperlerin ykleme mesafelerini azaltmak ve bylece randmanlarn arttrmak iin, zemin cinsine ve skreyperin kapasitesine bal olarak, skreyperleri deiken kuvvet ve hzda itmek gerekir. Bunun iin {(Tork konverterli (Debriyaj yok, trbinli, gaz pedalna basa gre itme kuvveti ve hz derhal deiebilir) Traktrlerin, puer olarak kullanlmas uygun olur. Puerler, motorlu ve traktrle ekilir skreyperlerde kullanlrlar. Skreyperin yklemeyi kovasnn (60) saniyeden daha az zamanda dolacak biimde yapabilmesi iin, ok kere puer'e gerek olur. Puer'li almada, puerin motorunun devaml iler durumda braklmas gerekir. Ekonomik alma salamak iin, bir puer bana decek skreyper says aadaki biimde hesaplanr: Skreyper tur zaman tilecek skrevper adedi = ------------------------dr . tur zaman Ortalama koullarda, bir puerin tur zaman)) (1,5-2,5) dakikadr Motorlu. skreyperlerde. genellikle puer kullanlmas zorunlu gibidir. Puerin ekonomik olabilmesi iin, genellikle itme mesafesinin 30 m. yi amamas gereklidir.
6.4.5 3 Kamyonlar zel kamyonlar: Tesviye ilerinde kullanlan kamyonlarn ase, makas ve kaldrma elemanlar, normal kamyonlardan farkldr ve arazide alabilecek biimde zel olarak yaplmlardr. Kasalar da zel dizayn edilirler.kasa tipine bal olarak aadaki ekilde snflandrlrlar Arkaya devrilir (Reardump) Yana devrilir (Sidedump) Alttan dken (Buttendump) olmak zere farkl biimlerde olabilir. Genellikle fazla kullanlan arkaya devrilin) (Reardump) kasalarn kapasiteleri, (9-45) ton arasndadr. Yklyken k eilimleri ortalama ( %5- % 10) ve alma hzlar (40 - 48) km. dir. Yeni nesil kamyon guruplar ise farkl hacimde ve kapasitede retildiklerinden kacaklar yol eimi daha dik , daha fazla hacimle daha hzl hareket edebilme kapasitesi bulunmaktadr. Bu tatlar daima bir ekskavatr veya bir ykleyici ile beraber altklarndan, kamyon kapasite ve cinsi ile, kepe kapasitesi arasnda uygun bir denge bulunmaldr. Pratik bir kural bir olarak; tat kapasitesinin, kepe kapasitesinin (4-5) kat olmas gerektii sylenebilir. 6.4.5.3.1 Bir ekskavatre verilecek kamyon says : Bir ekskavatre veya loder'e verilecek kamyon says aadaki etkenIere baldr: - Tama uzaklna - Kepe kapasitesine - Kamyon karoseri hacmine - Kazlacak malzeme cinsine - ve dare koullarna
91
Bir ekskavatr en yksek verimle altrabilmek in gerekli kamyon saysn : d d 60 ( --------- + t -------------+ t2) V, V2 N= 1+ -------------------------------------------n X Tz forml ile hesaplayabiliriz. Burada: N: Kamyon says n: Bir kamyonu doldurmak iin gerekli kepe says (adet) d: Tama mesafesi (m) V,: Ykl kamyonun hz (m/dakika) t: Bir kimyonun dolma sresi (dakika) V2: Bo kamyonun hz ( m/dakika) t2: Kamyonun doldurulmak zere ekskavatr kepesi altna yerlemesi ve dier tm kayp zamanlar toplam Tz: Ekskavatrn tur zaman Ana kaz makinelerinin ekonomik tan mesafelerini. saatlik verimlerini ve hangi cins zeminde verimli olduklarn ve normal alma koullarn bylece saptadktan sonra, bir yol yapm iinde. kaz ilerine yeterli ve gerekli makine park) ayrlabilmesi iin hangi faktrleri gz nne almak gerektiini ksaca ve genel biimde gzden geirelim
7- KAZI ILER N MAKINA PARKI TEKL: Kaz ileri iin makine park tekili u bilgilere nceden gerek vardr: -Kaz ilerinin bitmesi gereken sre -Yaplacak kaz iinin zemin cinsleri ve miktarlar - Ana yapm makinelerinin o iteki alma koullarna gre saatlik verimleri. Bu bilgiler, iin 1. kefi ve brkneri ve makine iletme bilgisi ile birlikte deerlendirilince, srasyla aadaki ilemler yapmaldr ; 7.1 Sre : Genellikle takvim gn olarak ifade edilen i programnda, toprak ileri iin ayrlan zamandan resmi tatil gnleri, kt hava koullar yznden alamayacak gnler v.s. karlarak, toprak gerek alma yaplabilecek i gn says saptanr. 7.2 in 1. kefinden ve projesindeki brknerden her birinin ekonomik tan mesafelerini de gz nne alarak: - Dozerle yaplacak kaz miktarn ve bunun ortalama tan mesafesini - ekilir tip skreyperle yaplacak kaz miktarn ve bunun ortalama tan mesafesini - Motorlu skreyperle yaplacak kaz miktarn ve bunun ortalama tan mesafesini - Ekskavatr - Arkaya devrilir kamyon ekibi ile yaplacak kaya kaz miktarn ve ortalama tan mesafesini saptamak gerekir. 7.3 Ana. kaz makinelerinin verimleri; Deiik cins dozerlerin, skreyperlerin ve ekskavatrlerin saatlik verimleri, bu iin alma koullarna gre tablo ve abaklardan faydalanarak hesaplanr.
Bu hesaplardan sonra; Kaz ii sresi (T), toplam i gn iinde: Dozer ana grubu ile yaplacak i hacmi: VID m3 ekilir skreyperle yaplacak i hacmi: VIS m3 Motorlu skreyperle yaplacak i hacmi; VIM m3 Ekskavatrle yaplacak i hacmi: VIE olduuna gre, her bir ana gurup iin bir i gnne den i hacimleri:
VID
- Dozer grubu Vgd = ---------m3/gn T
VIS
- ekilir Skreyper grubu Vgs= -------- m3/gn T
VIM
- Motorlu skreyper grubu Vgm = --------m3/gn
VIE
-Ekskavatr grubu Vge =------ m3/gn T olarak hesaplanr. Her guruba ait ana makinenn saatlik verimi bilindiinden, vardiya says ve gnlk alma saatlerine gre her grup iin seilecek ana i makinesinin bir tekinin gnlk verimleri hesaplanr Bunlar srasyla: Dozer grubunda Pd. ekilir skreyper grubunda PS, motorlu skreyper grubunda Pm, ekskavatr grubunda Pe ise: Her gurupta kullanlacak makine says : Vgd Dozerler .. nd = ------- Adet Pd Vgs ns =------- Adet PS Vgm nm = -- ----Adet Pm Vge ne = -------- Adet Pe
ekilir skreyperler ..
Motorlu skreyperler.
Ekskavatrler olarak hesaplanr.
Bundan sonra Yardmc makinelerinin cinsi ve says saptanr. Yardmc makineler; ana kaz makinelerinin verimini azaltmayacak ve alma srekliliini bozmayacak biimde saptanm olmaldrlar.
93
7.4 Karayollarnn Mekanik Direnci: Her mhendislik yapsnda olduu gibi, yol yapmnda da ama; yapnn fonksiyonuna bal olarak, tatlardan doacak statik ve dinamik etkiler, dier d etkiler ve yapy oluturan malzemelerin fiziksel ve kimyasal niteliklerinden doacak i etkilere ramen, gerek kendi bnyesinde ve gerekse oturduu doal zeminde, kalc deformasyonlar meydana getirmeden, nceden seilebilecek belli bir sre iinde, yeterli gvenlik ve konfor ile, kendinden istenen hizmeti en ekonomik biimde salayacak yapy yapmaktr. Her mhendislik yapsnda o yapnn kullanl biimine gre, belirli dzeyde bir ((gvenlik ngrlr ve bu da bir ile ifade edilir. Genellikle bu katsaynn gereinden yksek tutulmas, ekonomik ynden bir pahallk dourur. rnein; yol zerinde dank noktalarda ve yol boyuna gre ok ksa boyda olan kprler iin dnlen gvenlik katsays ile, yolun dier kesimlerindeki gvenlik katsaysn ayni tutmak, elbette gerekmez: nk kprde olacak bir kmenin, tamiri ok zor, tat gvenlii ve zarar ynnden etkisi ok byk olabilir, halbuki, yolun herhangi bir yerinde, yava yava ortaya kabilecek bir bozulmann , hem tamiri olduka kolay, hem de tat gvenlii ve zarar ynnden etkisi byk olmayabilir. Bu nedenle; karayolu yapmnda, yksek gvenlik katsaylar alarak, ar pahal yollar yapmaktansa, btn gereksiz fazla yatrmlara engel olacak, olduka dk gvenlik katsaylar kullanarak, makul riskleri gze almak daha ekonomik olur. 8 - BRKNER DEER ZERNDEN TOPRAK LER DEMES Kesin hesap yaplrken kaz ve tama hesaplar ve deme:ilemleri Karayollar fiyat analizlerine gre toprak, ksk ve kayada El, Buldozer, Skreyper, Ekskavatrle kazlan orijinal yerinde 1 m3 topran fiyatlar, iilik rayileri, makine amortismanlar, yakt masrafna gre muhtelif poz larda hesaplanr. Yarma ve ariyet kazlarnn tanmas; fiyat analizinde formllerden yararlanlarak bedeli bulunur. Tama mesafeleri brkner erisi zerinden hesap edilen, yarma ve yan ariyet kazs birin fiyatna ortalama (100 m.) ye kadar tama bedeli sokulduundan, Vn. 1n / V= lort. mesafesi 100 m. den fazla olmas halinde, her cins ve klastaki zeminde, yarma ve yan ariyet kazsnn yollar fenni artnamesinin ilgili ksmndaki koullar iinde dolguya tanmas; birim fiyata, topran tanmas iin gerekli her trl iilik, malzeme, makine, alet, edevat masraflar ile mteahhit kar ve genel masraflar dahildir. l: tamalarda hacim, tanan topran kazlmadan nce yerinde llen ve sahalar ortalamas metodu ile hesap edilen m3 cinsinden hacmidir. Mesafe ise brkner erisinde yle hesaplanr: Bu mesafeye tanan hacim brkner erisindeki deil, kazdan nce orijinal kesitinde llen hacim olacaktr. Brkner erisinin dengelenmi her ksmnda bu ekilde, ortalama 100 m.den fazla mesafeye tamalar iin bir ortalama tan mesafesi ve birde bu tamaya ait metrekp cinsinde hacim bulunacaktr. Bunlarn arpmlarnn toplam, hacimler toplamna blnerek, brknere ait ortalama tama mesafesi bulunmu olacaktr. Brkner erisinin tepe noktas ile, 150 m.lik yatay doru paras arasnda kalan ksm, ortalama tama mesafesi hesabnda dikkate alnmaz. Kendi kesitinde kullanlan yan ariyet ve miks kesit kazlarnn ortalama 100 m. mesafeye tand kabul edilmitir. Bu kazlar brknere dahil edilmez.
Yol naatn yapm srecinde toprak ilerinde u hususlara dikkat etmek gerekir ki ilerde demelerde aksamalar olmasn. a) Yarma ve dolgular arasndaki tamalarda Avan Brkner Erisinin verdii tama snrlar iinde almaya dikkat etmeli, b) almalarn sonuna doru Avan Brkner Erisinin baz hatalar veya realiteye uymamas ile aksakl olduu grlrse yarma bitmeden ariyet almaya, imla bitmeden depo kartmaya msaade etmemeli. c) Avan Brknere gre pratik almalar fark ettiinde: bir yarmann hangi kesiminden, dolgunun hangi kesimine (ne miktar bolua ne miktar yarma hacmi) tand (depo); yarmann hangi kesim ve kesitlerinden ne miktar hacmin, dolgunun hangi kesimlerindeki ne miktar boluuna gittiini derhal zamannda tespit edip tutanak haline getirmeli, gnn tarihini belirterek iki tarafn imzalarn salamaldr. Bu tutanak gerek veya geree pek yakn kabarma ve skma orannn bulunmasna, Brkner Erisinin iziliinde zel noktalarn tespitine yararl olacak ok gerekli bir tutanaktr. Etd - Proje Brkner cetveli tanzim edilirken bir dolgunun hangi kesimlerinin hangi yarmadan tekil edilecei henz bilinmemektedir. eitli yarmadan alnan zemin, eitli dolgulara tandnda, skma, kabarma durumu baka olduuna gre, bir dolguya verilen oran, grafiin sonucuna gre kendisine tanmayan ya da o kesimine tanmayan yarmaya gre olabilir. Bu da yanl bir sonutur. O halde oranlar yarmalara uygulanmal ve bunlarn dolgu tekilindeki skma ve kabarmalarn gstermelidir. d) Brkner erisi ve yardmc tama hesaplar birer adet yaplr, iki tarafa tanzim tarihi belirtilerek imzalanr. Burada unu da hatrlatalm ki zayf toprak hafriyat, ocak st hafriyat gibi eitli ilerde de tamalar olmutur. Eer birim fiyat tarifinde bunlarn tamalar da tesviye tamalarna giriyorsa bunlar da dahil edilir. Bunlarn tama hesaplar ataman defteri nde yaplmtr. Ocak ariyeti iin ilk nce arazide birinci rleve yaplr. Ocak st temizlik yaplr ikinci rleve alnr. Kaz imlaya tanr ve imla hacmi dolduktan sonra son rleve alnmaldr. Ariyet oca klas ocak st temizlii yaplmasna mteakip klaslandrlacaksa rleve durumu ve klas ilemlerine bal tama ve demelere ayrca dikkat edilmesi gerekmektedir. e) Yaplacak kbajlar projede belirtilen kbajlarla karlatrlarak farkl bulunduunda st kademelere nedenleriyle birlikte intikal ettirilmelidir. artnameler ve szleme esas alnarak hukuki durumu zmlenmelidir. Bu yaz verdii bilgiler bakmndan ikinci kefin hazrlan raporuna paraleldir. Ancak, iki kefin karlatrlmasna bunda lzum yoktur. f) Kazlan veya dolgu yaplan toprak hacmini hesaplayabilmek iin; nce kaz veya dolgu enkesitlerinin alnlarn hesaplamak gerekir. Etd - Projenin Enkesit alanlar kesin veya yaklak olarak hesaplanm olabilir. Arazi koulundaki deiikliler dikkate alnarak balang ve nihai enkesitler alnp hassas bir ekilde hesaplanmaldr. g )Tesviye leri, Kbaj_ve Tama Cetvelleri: Bir yol gvdesi: zerinde tatlarn hareket edecei, boy ve enkesit krmz izgisine uygun, az eimli dz platformun salanabilmesi iin, krmz izgiden geen dzlem zerindeki fazla arazi paras, kazlp karlarak, krmz izgiden geen dzlemden aadaki arazi paras da doldurularak tekil edilir. Yani bir yol iinde gvde tekilinde, toprak "kaz"s ve toprak "dolgu"su ileri ya beraberce, ya teker, teker muhakkak olacaktr. Buna ek olarak, gvdenin doal araziye oturaca taban kesiminde, belli bir genilik ve derinlikte kazlarak, bitkisel topraktan, aalardan temizlenmesi gerekir. Bu temizleme iinde de bitkisel toprak kazs olacaktr. Kazlan veya dolgu yaplan toprak hacmini hesaplayabilmek iin; nce kaz veya dolgu enkesitlerinin alnlarn hesaplamak gerekir. Enkesit alanlarnn kesin veya yaklak olarak hesaplamaya yarayan, grafik metotlar, cebrik metot, izim metodu, plan metre ile lmek ve cross gibi bir ok metotlar ve bilgisayar yardmyla yaplabilinir.
Arazide enkesit almnda bu hesap biimine uygun olmas iin, arazi krk noktalarnn eksene olan mesafesi eksene gre sa ve solda olmak zere llr ve mesafeler paydaya kotlar paya gelecek ekilde bir zel deftere yazlr. Bu. ekilde yarma ve dolgu alanlar bulunduktan sonra enkesitlerin bilgisayar.ktsndan nce geici olarak tesviye ilerinin kbajn ve tama hesaplarn yapmak iin "Tesviye ileri kbaj ve tama cetvelleri" kullanlr. Bu cetvel kesin hesaba eklenmek zere tanzim edilir "Kbaj" ve Tama" cetvelinde sras ile su stunlar bulunmaktadr. antiyelerde Yaplan iin byklk ve btnlne bal olarak ilaveler birletirmeler ve farkl tanmlamalar olabilir. 1- Kesit kilometreleri stunu 2- Ara uzaklklar stunu 3- Enkesitlere gre imla alan, ortalama alan ve hacimler 4- Yarma alan, ortalama alan ve hacimleri 5- Nebati toprak alan ve hacimleri 6-Yan ariyet alan ve hacimleri 7- iltete alan ve hacimleri 8- Kullanlacak yarma hacmi 9- Yarmann skma yzdesi 10- Skm veya kabarm yarma 11- Kesitteki mevcut dolgu hacmi 12- Kendi kesitinde kullanlan dolgu hacmi 13- Yarmann dolgudan fazlas 14- Dolgunun yarmadan fazlas 15- Balangtan itibaren hacimlerin cebrik toplam (brkner deeridir) Kbaj cetvelinin 1.kolonundaki enkesitlerin balang (0+000) Km.den balayarak belirli bir lekle (Genellikle Karayollarnda 1/2000) bir (x) yatay karlatrma ekseni zerinde iaretlenecek sonra her enkesitin kbaj cetvelinin 15.kolonundaki brkner deerlerini, iaretlerine gre (+) stte, (-) olacak biimde, karlatrma eksenine dik olarak belirli bir lekle, genellikle (1 cm.=2000 m3) yerletirirsek bir poligon elde ederiz. Bu krkl poligona "Brkner poligonu" bunun enkesitlerin ok sk ve yakn olmas halindeki limit durumuna "Brkner erisi denir.. Her kesitteki syrma hacimleriyle yan ariyet alan ve hacimlerini hesaplamakta her kesitteki syrlan bitkisel toprak hacmi kadar dolgu hacmini, yan ariyet alnan kesitlerde yan ariyet hacmi kadar yarma hacmini artrmaktadr. Bu tablodaki kmlatif hacimler brkner erisi iziminde kullanlacak deerlerdir . h- Brkner Erisi milimetrik aydnger veya plotur kad zerine mrekkeple izilmelidir. Apsisler iin plan profillerde kullanlan 1/2000 lei seilebilinir. Ordinatlar iin toprak hacminin en byk cebrik deerine gre ve kada smas dnlerek bir lek seilir. izimde (+) deerler yukar (-) deerler aaya alnr. Dengeleme izgileri inaat esnasnda fiilen yaplan tama ve dengelemeleri elde edecek ekilde yerletirilir.naatta alnan ariyetler ve karlan depolar yerinde ve miktarnda ariyet ve depo kmalardr. izim bitince bir takm kapal eriler elde edilecektir. Bu erilerin alanlarnn hesaba alnmayacak ksmlar artnamelerde belirtilmitir. Bu ksmlar ayran izgiler izilir ve bunlarn Brkner erisini kestii noktalar bulunur. Hesapla bu noktalarn apsis ve ordinatlar tespit edilir. Bu noktalar A , B olsun; Brkner Erisinin sfr izgisini kestii noktalar da C, D olsun; A, B, C, D noktalarnn evirdii alann lm hesaplarla bulunur. Bu ekilde bulunan btn alanlar toplam, bu alanlardaki A B izgileri ordinatlarnn toplamna blnrse Brknerdeki tamalarn (ortalama tama uzakl) bulunmu olur. Dier taraftan bu tamaya dahil hacmin orijinal yarma hacimleri cinsinden deeri de bulunmaldr. Ayrca depolara yaplan tamalarn ortalama tama uzakl ve yarma cinsinden tanan hacim, ariyetlere yaplan tamalarn ortalama tama uzakl, tanan ariyetlerin orijinal yerindeki hacimlerin toplam hesaplanr.
Bu hesaplar Brkner Erisi ve yardmc hesaplama cetvelleri ile yaplr.En sonunda Tama Momentleri toplam (Momentteki hacimler orijinal kazdaki hacimlerdir) orijinal hacimler toplamna blnerek tesviye ilerinin genel ortalama tama uzakl bulunmu olur. Tanan hacimler ise bahsedilen orijinal hacimler toplamdr j- Yol inaatna balamadan proje brkneri hazrlanp arazi ile uyumu kontrol edilmeli ve daha sonrada imalatlar devam ederken meydana gelen deiikliklere bal olarak yapm brkneri hazrlanmaldr. k- Ara hakedilerde kolayl salamak zere keiflere belirli bir mesafeye gre hesaplanarak tespit edilmi geici bir tama bedeli ngrlm ve uygulanm ise sonunda kesin hesap srasnda bu geici tama bedelleri kesildikten sonra tespit edilmi bulunan gerek tama mesafelerine gre bulunan tama bedelleri denir. l- Kazdan karlan malzemenin tanmas idare tarafndan brkner erisine gre yaplacaktr.Yan ariyetler yolun ,kanal,sedde btnyle birlikte yol ve kanal sedde eksenine gre alnan enkesitleriyle kbaj ve tama hesabna kark enkesitler gibi nce kendi kesitinde dengelendirilecek elde edilecek ve brkner erisine geilecektir . dare inaat esnasnda bu eride gerekli grecei deiiklii yapamaya yetkilidir.bu deiiklii mteahhit aynen kabul etmek ve tatbik etmekle mkelleftir. m- Yarmadan tanmayp mstakil ariyette olduu gibi yol ve kanal, sedde dnda tanan malzemenin tama mesafesi vastalarn almasna engel karmayan en ksa yol olarak alnacaktr. Bu yolu idare tayin edecektir ve bu bir tutanakla tespit edilecektir. n- Tamalarda hacim metrekp, mesafeye yatay olarak metre cinsinden llr.demeye esas olacak miktar tanan malzemenin kazlmadan evvel yerinde metrekp cinsinden llen hacmidir.tama mesafesi olarak ,malzemenin yerindeki arlk merkezi ile tamadan sonra bununla ina edilen ksmn arlk merkezleri arasndaki yatay mesafe alnacaktr.Kaz malzemesinin naklinde ve bu mesafe (kaya,ksk,toprak)kabarma ve skmalar nazar itibara alnarak izilen brkner erisinden karlr.Dier btn hallerde mesafe idare tarafndan tayin elden en ksa yol olacaktr.Herhangi bir sebeple mteahhit tamay bu yoldan baka bir yol takip ederek yapsa dahi hesaba esas bu yol olacaktr. 1- brkner erisinin tepe noktas ile 150 mt.lik yatay doru paras arasnda kalan ksm ortalama tama mesafesi hesabnda dikkate alnmaz . 2- kendi kesitinde kullanlan yan ariyet ve miks kesit kazlarnn ortalama 100 m mesafeye kadar tand kabul edilmitir.( bu kazlar brkner erisine dahil edilmez ve bunlar iin ayrca tama mesafesi hesaplanmaz ve tama bedeli denmez) p- Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaz malzemesinin tanmasnda ortalama mesafesi yle hesaplanacaktr. Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaz malzemesinin tama mesafesi brkner erisinde hesap edilmeyip idare tarafndan tayin edilen yolun llmesi suretiyle tespit edilecektir.
97
8.1 Ocak Ariyetlerinin Ve Depo Miktarlarnn Brkner zerinde Gsterilmesi 1-Ocak Ariyetlerinin Brkner zerinde Gsterilmesi : Bu konuyu Saysal bir rnek ile gsterelim
BRT ARYET HACM:310819.75 285719.75 = 25100 m3 Brt Ariyet: Skm veya kabarm ariyet miktar, brkner zerinde gsterilen deer. Net Ariyet : Yerinde (Arazide) llen ariyet hacmidir. Karayollarnda kullanlan Form 7582719 veya antiyede dzenlenen Tesviye ileri kbaj ve tama cetvelleri ile Net Ariyet hesaplanr. mlalarn doldurulmas iin (Yarma kazs kafi gelmediinde) projede gsterilen yerlerden iki eit ariyet alnr. 1- Yan ariyet 2- Ocak ariyeti Yan ariyet ayn yarma kazs gibi brkner tamasna girer. 7582719 form tablosunda veya dzenlenen cetvelde hacmi hesaplanr. Yan ariyet yolun istimlak sahasndan alnr. Ocak ariyeti ise projede gsterilen yerden alnr. Ocak ariyeti iin ilk nce arazide birinci rleve yaplr. Ocak st temizlik yaplr ikinci rleve alnr. Kaz imlaya tanr ve imla hacmi dolduktan sonra son rleve alnr. Daha sonra kesit alanlar atamana geer. 7582719 Kbaj ve Tama Cetvelinde alanlar ortalamasna gre ariyet ocann hacmi bulunur. (Net hacim) ocak ariyetinin brkner zerinde gsterilmesi iin Aratrma Servisince skma kabarma katsays (rnek iin K=0,95 alnmtr) tespit edilir. Her ocak iin K Katsays deiiktir. Brkner zerinde ocak ariyeti aadaki formlle bulunur. Ocak Ariyet Miktar (Brt)Ocak Ariyet Miktar (Net) x K Ocak Ariyet Miktar (Brt) -26 421,05 x 0,95 = 25 100 m3 Brt Ocak Ariyetini hesaplamadan ikinci denge (Datma) izgisini gememiz mmkn deildir. Eer Aratrma Servisince sktrma ve kabarma katsays tespit edilmemi veya unutulmusa bu takdirde K=1 almakta yarar vardr. Bu duruma gre: Brt Ocak Ariyeti Miktar = Net Ocak Ariyeti Miktar Bylece hesap hatasn asgari seviyeye indirmi oluyoruz. Ariyet Ocann arlk merkezi ve ariyetin imlaya tand ksmn arlk merkezi 7582720 hesaplanr.
98
Her ariyet oca iin bir tutanak yaplmaldr. Tutanaklar gn gnne yaplmal, karlkl olarak imzalanmaldr. Tutanak rnei:
Tama Mesafesi=( ((4+600)- (4+574)) + (50 + 139,45) )= 217,45 m. Tanan Net Hacim = 26 421,05 m3 Brkner zerinde Gsterilen Hacim 25100 m3 Tarih: .......... Kontrol efi Ad Soyad mza Mteahhit Ad Soyad mza
Ariyet Ocandan kaz iin 2200 veya ihalede bildirilen benzeri pozlarda demeye esas olan deer 26421,05 m3 tr. 07,005/K-1 veya 07.005/K-2 pozlarnda (Ariyet Ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas) demeye esas olacak ariyet miktar, tanan net miktardr. Tutanak 1deki Moment Miktar aadaki ekilde hesaplanr. Ml=26421,05 x 217,45 = 574557,32 m4 Eer ariyet oca klas olarak, yarma kazsnn klasnn ayns kabul ediliyorsa demeye esas olan deer 2200 pozudur. Deiik klasta olmas halinde tekil edilen Komisyon tarafndan ve tespit edilen % miktarlar zerinden ocak ariyetinin 1 m3'nn fiyat bulunur.
99
2 -Depo Miktarnn Brkner zerinde Gsterilmesi: Bu konuyu Saysal bir rnek ile gsterelim Brt Depo=Skm veya kabarm depo miktar olup, brkner zerinde gsterilen deerdir. Net Depo: Yerinde (Arazide) llen depo hacmidir, Form 7582719 ile hesaplanr.
Yarma hacmi imlaya tandktan sonra fazlas depoya atlr. Yarmadan kan malzeme nce imlaya tanr ve ilem imIa tamamlanncaya kadar devam eder. mla ksmlar tamamlandktan sonra depoya atlacak yarmada birinci rleve alnr. Kazya devam edilir. Artan hacimler projede gsterilen depoya atlr. Yol kotuna gelince kaz ilemi, biter ve ikinci rleve alnr. Ataman defterine rleveden sonra enkesit alanlar izilir. Form 7582719 ile depoya tanan ksmn hacmi hesaplanr. Dolaysyla tanan net depo hacmi bulunmu olur. Daha nceden yarmann skma, kabarma katsays Aratrma servisince tespit edildiinden brt depo hacmi u ekilde hesaplanr.: (Brkner kotlarn hesaplarken 7582719 formunda K=0.90' nceden kullanmtk.) K=0,90 Brt Depo Hacmi = Net depo hacmi x K Brt Depo Hacmi = 21111,11 x 0,90 = 19900 m3. Eer Aratrma Servisince nceden K= 0.90 tespit edilmemise kaz annda tespit edilmesi gerekir. Net depo hacmi 7582719 formu ile hesaplanr. Brt depo hacmini bulmadan ikinci denge izgisini izmemiz mmkn deildir. Depo miktarlarnn ve tanan ksmn Km. sinin depo tamas bittikten sonra tutanaa gemek zorunluluu vardr. Depo kazs enkesit alanlar yarma alanlarnn iinde gsterildiinden ayrca kaz iin deme yaplmaz. Toplam yarma kazs 2200 pozundan veya ihale esnasnda bildirilen pozlar analiz ve tanmna gre denir. Depo tutanaklar gn gnne yaplmal ve karlkl olarak imzalanmaldr.
Tutanak rnei:
Tama Mesafesi = ((13+280)-(12+916,55))+165+78=606.45 m. Tanan Net Hacim = 21111, 11 m3 Brkner zerinde gsterilen brt hacim= 19900 m3 Tarih: .. Kontrol efi Ad Soyad mza
Mteahhit Ad Soyad mza
Tutanak l'deki moment miktar aadaki ekilde hesaplanr. M1= 21111, 11x606,45 = 2802832,66 m4
(07.005/K-I) (07.005/K-2)-Ariyet Ocandan Getirilecek Veya Depoya Gidecek Kaznn Tanmas: DEPO VEYA TAIMA MESAFES TAINAN MKTAR MOMENT ARYET NO (m) (m3) (m4) 1. Depo 606,45 21111,11 12802832,66 2. Ariyet 384,56 11868,23 4564046,53 1. Ariyet 217,45 26421,05 5745257,32 5. Depo 836,16 10000,13 8361708,70 3. Ariyet 11. Depo 4. Ariyet . 102881,12 m3
TOPLAM:
45704884, m4
Top. m4 45704884,25 L Ort. = = = 444,25 m. Top. m3 102881,12
101
8.2 Kbaj Ve Tama Cetvelinin (7582719 Kbaj Ve Tama Cetveli) El le Yaplmas
Yarma ve dolgu hacimleri ara mesafeler ile ortalama alanlar arplarak bulunur. Devam eden yarma kesitlerinden dolguya veya dolgu kesitlerinden yarmaya geerken meydana gelecek hacimlerin hesaplanmasnda aadaki formller kullanlr.
rnek yolumuz iin 5+013, 5+082, 5+223, 5+570, 5+600, 5+615, 5+630 gei km.lerindeki hacimler yukardaki formller kullanlarak aadaki ekilde hesaplanmtr.
102
103
X2 ve X3. km.ler arasnda kotu y=y' olan B noktasnn km.sini bulmak iin aadaki forml kullanlr.
(x2-x3) y-(x3. y2)-(x2. y3)

X' =
y2 y3
X'-x= M1 olsun M1= 150 m. olmas gerekmektedir. Eer M1= 150 deilse A noktas Dx kadar kaydrlr. Yeni x= (x+Dx) deeri iin yukarda ilemler bir kez daha tekrarlanarak x-x= M2 deeri bulunur. M2= 150 m. deilse yle bir orant yaplr. X, Dx kadar deitiinde M1, M2-m1 kadar deimitir. M1in M1-150 kadar deimesi iin Dx ne olmaldr? Orant sonucunda bulunan Dx deeri kadar x deerini artrarak A noktasnn km.si bunu 150 ile toplayarak da B noktasn km.si bulunur. Bulunan x deeri No.lu formlde yerine konarak A ve B noktas ayn olan y kotu bulunur. Bilgisayardan alnan kbaj cetvelindeki kmlatif hacim deerlerini kullanarak brkner erisini izeriz. Eer yan ariyet ve nebati toprak yoksa kmlatif hacim deerleri bilgisayardan kmaz. Bu takdirde toplam hacim-kmlatif hacim olur. Brukner toplam hacim deerlerine gre izilir.
Arazideki tamalara gre datma (denge) izgileri izilir. Ariyet ve depo ksmlar tatbikata gre tespit edilir. rnek yolumuzda birinci datma izgisinin kotu 100000 m3 idi. Ariyet miktarnn arazide rleve alnarak ve alanlar ortalamas ile (7582719) Formu ile) hesaplanarak 13093,771 m3 olduunu kabul edelim. Bulunan ariyet miktar net olup, tamaya esas deerdir. Brkner zerinde gstereceimiz ariyet deeri ise Aratrma Servisince verilen skma kabarma katsaysndan (K= 0,95) faydalanarak bulunur. Brt ariyet = Net ariyetxK= 13093.771x0.95=12439,083 m3 Brt ariyet miktar 1.datma izgisinden karlarak 2.datma izgisi bulunur. (10000012439,083= 87560,917 m3) A alan ve 8 alan iin 150 m.lik tamasz ksmlar daha nce gsterilen metotlu bulunur. rnein A alan iin 150 m.lik hat aadaki ekilde yerletirilir. 150 m.nin balang km.si 120 ile 150 m.ler arasndaki 133. m. olsun.
X0= 120 Y0= 117468,983
x1 = 150 y1= 119617.032
x2= 282 y2 = 118964,586
x3= 290 y3 = 116596,548
(133-150).117468,983 + (120-133).1196'17,032 y= = 118339,804 = y=118339,804 iin x=? 120-150 (282-290). 118339,804 + 290. (118964,586) 282. (116596,548) x = = 283,91 118964,586-116596,548 M1= 283,91-133=150.91 m. x= 33,5 olsun y=? y= 118435.61 ve buna bal olarak da= 283.79 olarak bulunur. M2= 283,79-133,5= 150.29 m. 133,5-133) DX 0,5x0.91= Dx = = 0.73 0.62 x=133+0.73=133,73 buradan y= 118452,073 ve x'=133,73+150=283.73 olarak bulunur. 150 m. 133,73 118452,073 283,73 18452,073 . (150,91-150.29) (150,91-150)
105
150 m.lerin yerletirilmesinden sonra 150 m. izgisinin stnde (B alan iin altnda kalan) ksmlar taranr ve moment alan hesabna dahil edilmez. A ve B moment alanlar 7582720 Formu ile hesaplanr. A moment = 65355124,963 m4 B moment= 2164734,569 m4
7582721 Formu kullanlarak ortalama tama mesafesi bulunur. Toplam MA+B = 8699859,532 m4 hA=18452,073 m3 Toplam h A+B = 28097,346 m3 hB= 9645.273 m3 Lort= Toplam M = Toplam h 8699859.532 = 309 63 m3 28097,346
B alan iin 2 farkl K Katsays vardr. (1,05 ve 1,10) K Katsays 5+600 km. deitiinden 5+600 km.ye kadar olan alan ve ondan sonraki alan ayr ayr hesap edilir. 5+600 km.ye kadar olan alan 1391833,754 m4.dir. Bu alan B alannn0, 6429 dur.
1391833,757 = 0,6429 2164734,569 B alan iin odak K; katsays 0,6429 x 1.05+0.3571x1.10=1.0678 olarak bulunur. 7582721 Formu ile toplam moment alan, toplam tanan hacim bulunur. Tamaya esas olan orijinal hacim ise; Orijinal Hacim= Tanan Hacim forml ile hesaplanr. K Her alan iin hesaplanan orijinal hacimler toplanr. Bu miktar daha nce bahsettiimiz net hacim olup, tamaya esastr.
106
8.3 Ett Proje , Yapm Brkneri Ve Hak Edi demeleri Arasndaki Farklar 8.3 .1 Toprak leri Ve Brkner Hesaplar
Tamamlanan bir projenin Toprak ilerine ait kbaj hesaplar, kbaj miktarlarna ait tama mesafeleri brkner hesaplar ile tespit edilebilmektedir. Ancak salkl bir kefin hazrlamasnda , brkner hesaplar sonucunda elde edilen bu tasma mesafeleri, yaplacak iin hesaplamalarnda da temel tekil etmektedir . Proje almalar safhasnda; Projenin salkl bir ekilde retilmesine taban tekil eden zemin ett almalarnn kstl denekler nedeniyle gerekli saydaki zemin sondajlar ile desteklenememesi , Belirli derinlikte alan zemin aratrma ukurlarndan elde edilen doneler ve daha nceden edinilmi tecrbeler erevesinde zemin deerlendirilmesinin yaplarak zemin etd raporlar hazrlanmaktadr Dolaysyla bu hazrlanan raporlar uygulama esnasnda yetersiz kalmaktadr. Programda bulunmayan baz projelerin deiik nedenlerden dolay derhal hayata geirilmesi talepleri sonucunda ivedi olarak yaplmas gereken arazi ett almalar , gzlemsel ve dar imkanlar erevesinde yaplmak zorunda kalnmaktadr. vedilikle hazrlanan bu almalar dorultusunda yaplan bro almalar salkl sonular ile brkner yaplmasn engellemektedir Bu olumsuzluklarn erevesinde Emanet ve haleli lerdeki arazi ve bro almalarnn istenilen dzeyde kontrol edilememesi neticesinde projeye yansyan olumsuzluklar yaanmaktadr Proje almalar safhasnda hazrlanan zemin ett Raporundaki deerlendirmeler ile projenin tatbiki srasnda kan deerlerin birebire rtmemesi neticesinde; - Dolgu altnda projede ngrlmeyen zayf zeminlerin ortaya kmas - Yarma ev deerlerinin ngrlen deerlerden daha yatk veya daha dik yaplmas zorunluluunun ortaya kmas Yarma malzemesinin niform kmamas ve ngrlenden daha dk niteliklerde kmas - Projenin baz kesimlerinde uygulama safhasnda eitli etkenlerden dolay yatay ve dey gabarisinde deiiklik yaplmas zorunluluunun domas vs. gibi etkenler. Yukarda izah edilen tm bu olumsuzluklar projenin Yarma , Ariyet kazs , dolgu ve tama mesafelerine ait denge durumlarn tamamen deitirmektedir. Proje safhasnda hazrlanan brkner hesaplar iin kefine esas tekil etmekle birlikte, iin yapm safhasnda kan bu etkenler hesaplarda lehte veya aleyhte byk farkllklar meydana getirmektedir. Bu olumsuzluklarn nne geilmesi, hesaplarn salkl bir ekilde yrtlmesi, demelerin mteahhit ve idare asndan salkl bir yapya kavuturulmas iin; - Arazide alnan ve arazi zerinde tespit edilen ilk kotlarn en ksa srede izime dntrlmesi, - Nebati toprak kazs taban kotlar, - Dolgu alt zayf-batak ..vs gibi rk zemin taban kotlar, , - Yaplan kaya dolgularn alt ve st kotlar, - Yarmadan dolguya ekilmi malzemelerin alt ve st kotlar, - Yarmadan kan rk zemin alt ve st kotlar, - Uygulama safhasnda ortaya kan ev deiiklikleri
- Yarma ve dolgularda yaptrlan styap tabanna ait alt kotlar, - Ariyet ocaklarnn ekildii kesimlere alt ve st kotlar, gibi detaylarn, gerekleme durumlarna gre denetim altnda tutularak zamannda tespit edilmesi ve kesitlere ayr ayr ilenmesi byk nem arz etmektedir. Sonu olarak;Yaplacak yolun snf ve iin hacmine bal olarak, Yukarda izah edilen etkenlerden dolay proje brkner hesaplar ile uygulama brkneri hesaplar byk farkllklar arz edeceinden, Sari mukaveleye balanan veya yl iinde tamamlanmak zere ihale edilen ilerde, yarma nakline (07,004/K pozu) ait demelerin geici olarak iin bitimine kadar proje brkneri deerlerine (keifteki deerlere) gre yaplmas, i bitiminde ise yeniden hesaplanarak bulunacak brkner deerlerine gre bu demelerin revize edilmesi, in yapm safhasnda yaptrlan dier malzeme nakliyelerine ait demelerin ise , yl iinde tutanaa balanarak yaplan tespitlerin nda, ksmi brknerlerinin izilerek o yla ait moment alan hesaplarnn yaplmas, her iki taraf iin daha salkl ve deme aklarnn daha minimum dzeyde olumasn salayacaktr. 8.3.2 Toprak leri almalarnn Bro Hesaplarna Yanstlmasnda Dikkat Edilecek Hususlar malat safhasnda yaplan tespitler nda yarmadan karlanan dolgu kesitleri, yarma kesitleri,dolgu altnda yaplan nebati ,batak ,balk,rk zemin kesitleri, yarmadan kan rk zemin kesitleri ayn kbaj tablosuna ilenmesi, Ariyet miktar ve nakliye mesafesinin tespiti iin, ekildii kesimlere ait kesitlerin ayr bir kbaj cetveline ilenmesi , Dolgu altnda yaplan nebati ve rk zemin kazsnn depoya nakli iin, ekildii kesimlere ait kesitlerin ayr bir kbaj cetveline ilenmesi ,(hendek ve orta refj drenajlarndan kan kaz depoya atlacaksa bu cetvele dahil edilmesi gerekmektedir.) Yarma rk zemin kazsnn depoya nakline ait kesitlerin ayr bir kbaj cetveline ilenmesi Dolgu alt ta nakline ait ayr bir kbaj cetveli de hazrlanmas suretiyle , farkl imalatlara bal ayr ayr brknerlerin izilmesi gerekmektedir. 8.3.3 Brkner Dengeleme izgisi Ve Alan Hesaplamasnda Dikkat Edilecek Hususlar Dengelemede yarma kazsnn dolguya tanmas dndaki ariyet ve Depoya gidecek malzemeler ile ta nakli alanlarn hesaplanmasnda, hesaba esas alnacak alan, malzemenin geldii veya k ald yn ile bu malzemelerin yola giri veya yoldan ayrl noktasna olan mesafeleri (l mesafeler) hesaplamalarda nem arz etmektedir.
108
109
110
111
112
113
114
9- BRKNER RAPORU DZENLEME ESASLARI Bu blmde daha nce hazrlanm olan stanbul-Bursa-Balkesir-zmir Otoyolu'nun Orhangazi Bursa kesimi iin hazrlanm otoyol projesinin Brkner almalarna ait dzenlenmi rapor rnek olarak alnmtr.Bu rnekte rapor dzenlenmesi,birim fiyat hesaplamalar,farkl brkner alternatiflerine bal maliyet hesaplar ve bunlara ilikin dzenlenmi tablo rnekleri sunulmutur. Otoyol projesine ait Dzenlenmi olan brkner raporunun rnek olarak alnm blmleri aadaki balklar altnda sunulmaktadr. RAPOR GR: stanbul-Bursa-Balkesir-zmir Otoyolu'nun Orhangazi Bursa (km=49+000-83+000 aras) kesiminde yaplan Brkner almalar balangcnda, Otoyol zerinde km=64+500-66+000 arasnda sol taraf yarma evinin durayl bir eimde normal bir ev gibi tanzim edilmesi veya youn zeytinlik olan bu arazide kamulatrmay azaltmak iin ivi ankrajl daha dik eimde bir ev olarak tanzim edilmesi gibi iki ayr alternatif olarak Sn. dare'ye sunulan projenin uzun sre karara balanmam olmas, ve daha sonra Park Alan'nn tamamnn dare tarafndan iptal edilmesi, dolaysyla km=64+500-66+000 aras kesime ait projelerin tamamnn Park Alan olmadan yeniden dzenlenmesi, ayrca km=65+015-65+762 arasnda sol taraftaki beton duvarn iptal edilerek evlerin 3Y/2D olarak tanzim edilmesi, km=75+100-75+800 arasnda otoyolun sa tarafnda 5 m. yksekliinde planlanan beton duvar zerinde 3Y/2D evin Sn. dare'nin nerisi ile duvarsz 1Y/1D olarak ett edilmesi ve km=82+500-82+727 arasnda 3Y/2D olarak dzenlenen yarma evinin, Dar Mhendislik projesi ile uyumlu olmas bakmndan her iki projenin de 2Y/1D olarak dzenlenmesi hususundaki idare talimat dorultusunda projenin revize edilmesi sebepleri ile Brkner almalarn uzun sre srdrmek zorunda kalnmtr. Orhangazi-Bursa Otoyolu Brkner almalar yaplrken, Km=61+860 civarnda yer alan, Karsak Deresi ve Devlet Yolu'nu geen Gemlik-1 Viyad ile km=70+250 civarnda yer alan Devlet Yolu'nu geen Gemlik-2 Viyad mcbir nokta kabul edilerek otoyol ana blme ayrlm ve dengeleme ilemleri buna gre yaplmtr. Km=49+000- 61+860 Km=61+860-70+250 Km=70+250 - 82+720 arasnda her kesimin kendi iinde dengelenmesi, her kesimde eksik dolgularn ariyetten karlanmas ve fazla yarmalarn depoya gtrlmesi prensibi ile bir alternatif olarak brkner almalar yrtlmtr. (Alternatif-1) Daha sonra st paragrafta akladmz kilometrelerdeki ev eimlerinin kesinletirilmesinden sonra km=49+000 - 82+720 arasnda kaz ve dolgularn dengelenmesi prensibi ile ikinci bir alternatif brkner almas yaplmtr. (Alternatif-2) Bir nc alternatif alma da, kazlardan kan topran nce dolgu yaplacak kesim yaknnda tekil edilecek bir depoya istiflenmesi, daha sonra rpriz yaplarak dolgu yerine tanmas eklinde yaplmtr. (Alternatif-3) 9-1 Brkner Etd Hazrlanrken Kabul Edilen Prensipler 9-1 A) Otoyol Ana Gvdesi Dndaki Toprak Hareketlerinin Brkner'e Dahil Edilmesi Ve Brkner Deerleri Otoyol, Balant Yollan ve Devlet Yollar, Otoyol ve Devlet Yolu Kavaklar, Servis ve Park Alan ile toprak ileri fazla olan Yan Yollar ve Derivasyon Kanallar zerinde alnan enkesitlerden kesit alanlar m2 cinsinden hesaplanmtr. Enkesit alnan her bir kilometreye ait alan deeri, birbirini takip eden kesitler aras gei mesafeleri ile arplarak iki kesit arasndaki dolgu veya yarma hacimleri m3 cinsinden hesaplanmtr. Yarma ve dolgularn ayn kesitte bulunmas durumundaki kark kesitlerde, gei mesafeleri enterpolasyon yntemiyle yarma ve dolgu iin ayr ayr hesaplanm, bu oranlar kesit alan ile arplarak yarma ve dolgu hacimleri de bu kesitler iin ayr ayr hesaplanmtr.
Daha sonra Jeolojik ve Jeoteknik Deerlendirme Raporlar'ndan faydalanlarak her bir zemin cinsine ait skma veya kabarma oranlar belirlenmi, yarma hacimleri bu skma veya kabarma oranlaryla arplarak dolguya tekabl eden yarma hacimleri hesaplanmtr. Dolguya tekabl eden yarma hacimleri (+) iaretli, dolgu hacimleri (-) iaretli olacak ekilde toplamak suretiyle, toprak dengelemesi yaplacak kesime ait Brkner Deerleri bulunarak Brkner tablolar oluturulmutur. Brkner Diyagram izilirken de tablolardaki Brkner Deerleri esas alnmtr. znik Otoyol ve Devlet Yolu Kava ile Gemlik Otoyol ve Devlet Yolu Kavaklar'nn, cret Toplama Alan, Balant Yolu, Devlet Yolu ve Kavak Kollar ile o kesimdeki Derivasyon Kanallar'nn toplam yarma ve dolgu hacimleri fark, Otoyol Kava'nn otoyoldan ayrlma ve katlma noktalarndaki fiziksel burunlar aras mesafeye datlarak, enkesit alnan alana den hacim oran belirlenmi ve o kesitteki hacim deerine ilave edilerek Brkner Deeri bulunmutur. rnein znik Otoyol Kava'nn bulunduu km=57+660-58+420 aras otoyol kesimindeki Brkner Deerleri hesaplanrken, znik Otoyol Kava Kavak Kollar, znik cret Toplama Alan, Balant Yolu, Devlet Yolu, znik Devlet Yolu Kava Kavak Kollar, Karsak ve Glaya Derivasyon Kanallar'na ait toplam yarma ve dolgu hacimlerinin fark alnarak bulunan yaklak 307.291 m3 yarma deerinin, 729 m.'de (km=57+660-58+420 aras -kavak kprs hari- mesafe) lineer olarak datlarak, otoyolun bu kesimindeki yarma hacimlerine ilave edilmesi eklinde bir hesap yntemi izlenmitir. Ayn ekilde Gemlik Otoyol Kavann bulunduu km=68+620-69+180 arasndaki otoyol kesiminde, Gemlik Otoyol ve Devlet Yolu Kavaklar Kavak Kollar, Balant Yolu ve Devlet Yolu, cret Toplama Alan ve Kocadere Derivasyon Kanal'na ait toplam yarma ve dolgu hacimlerinin fark olarak hesaplanan yaklak 468.758 m3 dolgu hacmi, 517 m.'de (km=68+62069+180 aras -kavak kprs hari- mesafe) lineer olarak datlm, ve otoyolun bu kesimindeki dolgu hacimlerine ilave edilerek Brkner Deeri hesaplanmtr. Ayrca toprak ileri fazla olan Yan Yollarn otoyolu kestii kilometrelerdeki hacme, Yan Yol'a ait yarma ve dolgu hacimlerinin fark olan hacim deeri ilave edilerek o kilometredeki Brkner Deeri bulunmutur. Orhangazi-Bursa Otoyolu km=49+000-82+720 aras Brkner Tablolar Ek.3de verilmektedir. 9-1- B ) Brkner Etd Toprak Hareketleri Alternatifleri B-1) ALTERNATF-1 1.Blm Km=49+000-61 +860 aras (Otoyol balangcndan Gemlik-1 Viyad'ne kadar olan kesim) 2.Blm Km=61 +860-70+250 aras (Gemlik-1 Viyad ile Gemlik-2 Viyad arasnda kalan kesim) 3.Blm Km=70+250-82+720 aras (Gemlik-2 Viyad ile Otoyol sonuna kadar olan kesim) olarak belirlenmi olan her bir blm kendi iinde dengelenmi, dolgu ihtiyalarnn ariyet ocandan malzeme alnarak karlanmas, kaz fazlasnn depoya tanmas prensibi esas alnmtr. lk blm olan km=49+000-61+860 aras kesimde, km=49+000-52+000 arasnda 675.440 m3, km=61+000-61+304 arasndaki 582.490 m3 olmak zere toplam 1.257.930 m3 lk dolgu ihtiyacnn tamamnn, km=58+000 civarndaki znik Devlet Yolu yaknlarndaki ariyet ocandan karlanmas dnlmektedir. Yan ariyet ocann tahmini yeri Ek.1de verilmektedir. kinci blm olan km=61+860-70+250 arasnda, km=67+361 -67+641 arasndaki 1.017.570 m3 olan kaz fazlasnn tamam ile km=69+602-70+179 arasndaki 1.672.560 m3 olan kaz fazlasnn tamamnn depo yerine tanmas dnlmektedir.
nc blm km=70+250-82+720 arasnda, km=78+035-78+075 arasnda 202.990 m3 ve km=82+475-82+720 arasnda 331.060 m3 olmak zere toplam 534.050 m3 kaz fazlas malzemenin tamamnn, depoya tanmas uygun grlmektedir. Alternatif-1'e ait Brkner Diyagramlar 1/0510/001.1, 1/0510/002.1 ve 1/0510/003.1 no.lu paftalarda verilmektedir. B.2) ALTERNATF-2 Bu alternatif zmde, toprak dengelemelerinin ariyet ocandan malzemeye ihtiya duyulmayacak ekilde yaplmas, kaz hacminin tamamnn dolgu yapmnda kullanlmas prensibi esas alnmtr. lk blm olan km=49+000-61+860 aras kesimde yarmalardan kan topran tamam dolgularda kullanlm olmasna ramen, km=49+000-52+000 arasnda 675.440 m3, km=61 +00061 +304 arasnda 582.490 m3 olmak zere toplam 1.257.930 m3 lk dolgu ihtiyac ortaya kmtr. Bunlardan km=49+000-52+000 arasndaki 675.440 m3 dolgu ihtiyacnn km=67+36167+641 arasndaki kaz fazlasndan, km=61 +000-61 +304 arasndaki 582.490 m3 dolgu ihtiyacnn 342.130 m3 nn km=67+361 -67+641 arasndaki kaz fazlasndan, , geri kalan 240.360 m3 dolgu ihtiyacnn ise km=69+602-70+179 arasndaki kaz fazlasndan karlanmas uygun grlmektedir. Km=49+000-61+860 arasndaki toprak dengelemesi mmkn olan en az maliyette yaplm olup, dengeleme yaplan her alan iin tama momenti ve tama mesafesi hesaplanm ve Brkner Diyagram'nda gsterilmitir. Tama mesafesi 0-150 m. arasnda olan yerlerde bedava tama yaplacandan bu kesimler dengeleme yaplrken dikkate alnmam olup bedava tama yaplacak alanlar Brkner Diyagram'nda gsterilmitir. Dengelenen her alan iin hesaplanan tama mesafeleri daha sonra lgili alanlar ile arplarak toplam hacme blnm, tm otoyol iin Ortalama Tama Mesafeleri arlkl olarak hesaplanm ve metraj-keif hesaplarnda bu deerler kullanlmtr. kinci blm olan km=61 +860-70+250 arasnda, km=67+361 -67+641 arasnda bulunan 1.017.570 m3 kaz fazlasnn 675.440 m3 daha nce de belirtildii gibi km=49+000-52+000 arasndaki dolgu ihtiyac iin, geri kalan 342.130 m3 km=61+000-61+304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlaca dnlmektedir. Ayrca km=69+602-70+179 arasndaki 1.672.560 m3 kaz fazlasnn 240.360 m3 km=61 +000-61 +304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas, geri kalan 1.432.200 m3 nn ise depoya tanmas uygun grlmektedir. nc blm km=70+250-82+720 arasnda, km=78+035-78+075 arasnda 202.990 m3 ve km=82+475-82+720 arasnda 331.060 m3 olmak zere toplam 534.050 m3 kaz fazlas malzemenin tamamnn depoya tanmas dnlmektedir. Alternatif-2'ye ait Brkner Diyagramlar 1/0510/001.2, 1/0510/002.2 ve 1/0510/003.2 no.lu paftalarda verilmektedir. B.3)ALTERNATF-3 Bu alternatif zmde, kaz malzemesinin nce dolgu yaplacak yerin yaknnda tekil edilecek bir depoya tanmas ve daha sonra oradan rpriz yaplarak dolgu yaplacak yere tanmas dnlmtr. lk blm olan km=49+000-61+860 aras kesimde, km=49+000-52+000 arasndaki 675.440 m3 dolgu ihtiyac iin, km=67+361-67+641 arasndaki kaz fazlasndan 675.440 m3 toprak km=49+OO-52+000 arasnda oluturulacak bir dolgu yerine, oradan rpriz yaplarak dolgu yaplacak yere tanacaktr. Ayn ekilde, km=61+000-61+304 arasndaki 582.490 m3 dolgu ihtiyacnn 342.130 m3 km=67+361 -67+641 arasndaki kaz fazlasndan alnarak km=61+00061+304 arasnda oluturulacak bir depoya, oradan rpriz yaplarak dolgu yaplacak yere tanmas planlanmaktadr. km=61 +000-61 +304 arasndaki dolgu ihtiyacnn geri kalan 240.360 m3 km=69+602-70+179 arasndaki kaz fazlasndan alnarak nce km=61 +000-61 +304 arasnda oluturulacak depoya, oradan rpriz yaplarak dolgu yerine tanmas eklinde olacaktr.
Km=61+860-70+250 arasnda, km=67+361 -67+641 arasnda bulunan 1.017.570 m3 kaz fazlasnn 675.440 m3 daha nce de belirtildii gibi km=49+000-52+000 arasndaki dolgu ihtiyac iin, geri kalan 342.130 m3 km=61+000-61+304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlacaktr. Km=69+602-70+179 arasndaki 1.672.560 m3 kaz fazlasnn 240.360 m3 km=61 +00061 +304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas, geri kalan 1.432.200 m3 nn ise depoya tanaca daha nceki alternatiflerdeki gibi olacaktr. Km=70+250-82+720 arasnda, km=78+035-78+075 arasnda 202.990 m3 ve km=82+47582+720 arasnda 331.060 m3 olmak zere toplam 534.050 m3 kaz fazlas malzemenin tamam depoya tanacaktr.Alternatif-3'e ait Brkner Diyagramlar 1/0510/001.3, 1/0510/002.3 ve 1/0510/003.3 no.lu paftalarda verilmektedir. 9-1 C) SONU Orhangazi-Bursa Otoyolu Brkner dengeleme almalar srasnda, dolgu ihtiyacnn kazlardan kan malzemelerden karlanmas alternatifi ile baz kesimlerde uzun mesafede tama yapmamak iin dolgu ihtiyacnn yan ariyetten malzeme alnarak karlanmas alternatifi karlatrmtr. Tama maliyetleri hesabnda kullanlan birim fiyatlar, KGM Keif ve artname ubesi Mdrl tarafndan hazrlanm olan 2000 Yl Yol, Kpr ve Bitml Kaplamalar Birim Fiyat Listesi'nden alnmtr. Birim fiyat belirlenmemi olan ilere ait birim fiyatlar, listede tarif edildii ekilde hesaplanm olup ekte haleli Birim Fiyat Hesaplar blmnde verilmektedir. Tm otoyol gzergah gz nne alndnda: Alternatif-1 : Toplam 3.224.180 m3 depoya giden malzeme Toplam 1.257.930 m3 ariyet ocandan alnacak malzeme Alternatif-2 : Toplam 1.966.250 m3 depoya giden malzeme Alternatif-3 : Toplam 1.966,250 m3 depoya giden malzeme Toplam 1.257.930 m3 rpriz yaplacak malzeme bulunmaktadr. Her alternatife ait kaz yapma ve tama maliyetleri karlatrldnda, bir ksm dolgu ihtiyacnn karlanmas iin gerekli malzemenin yan ariyet ocandan alnmas durumunda (Alternatif-1) ve rpriz yaplmak zere depoya gidecek malzemenin fazla olmas (Alternatif-3) ve ayrca yaklak 100.000 m2 lik bir alann ilave olarak kamulatrlmas ve kamulatrlacak alanda yan ariyet kazs yaplmas nedenleriyle maliyetin yksek olaca grlmektedir. Buna karlk, kazlardan kan malzemenin dorudan dolgu yaplacak yere tanmas ve kaz fazlasnn depoya gtrlmesi durumunda (Alternatif-2) maliyetin daha dk olduu grlmektedir. Firmamz Alternatif-2'i nermektedir.
9-2 haleli Birim Fiyat Hesaplar Poz No K VM : : : 07.004/K Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas (m3) 28.500.000 Rayi cetvelinde yazl (Poz No:02.017) "Her cins ve tonajda motorlu araca ait tama katsays 33,0558 Brkner erisi zerinden hesaplanan metre cinsinden ortalama tama mesafelerinin karekklerinin arlkl ortalamasdr. 1,25 x 0,00046 x K x M - 0,00575 x K : 377.826,923 TL/m3
Birim Fiyat (F)
118
Poz No
: :
VM F
: :
07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (m3) (10.000 m'ye kadar) 28.500.000 Rayi cetvelinde yazl (Poz No:02.017) "Her cins ve tonajda motorlu araca ait tama katsays 33,0558 Brkner erisi zerinden hesaplanan metre cinsinden ortalama tama mesafelerinin karekklerinin arlkl ortalamasdr. 1,25 x 0,00034 x K x M - 0,00425 x K : 279.263,378 TL/m3
Birim Fiyat (F) Poz No K M : : :
07.005/K-2
Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (m3) (10.000 m'den fazla) 28.500.000 Rayi cetvelinde yazl (Poz No:02.017) "Her cins ve tonajda motorlu araca ait" tama katsays 1,378.072 Tama yolu zerinden llen mesafeler esas alnarak hesaplanan kilometre cinsinden ortalama tama mesafelerinin arlkl ortalamasdr. 1,25 x Kx (0,0014 x M + 0,02) - 0,00425 x K
Birim Fiyat (F)
:660.106,341 TL/m3
Poz No
2300 Her cins ve klastaki zeminin rprizi ve kullanlmas(m3)
Not: lk olarak tm yarmalar kaya ve kayadan baka malzeme olarak iki snfa ayrlm ve her birine ait hacim deerleri ayr ayr hesaplanmtr. Makine ile kayadan baka her cins zeminin rprizi ve kullanlmas (Poz No:15.040/K) ile, makine ile her cins kaya zeminin rprizi ve kullanlmas (Poz No:15.041/K) ilerine ait birim fiyatlar "2000 Yl Yol, Kpr ve Bitml Kaplamalar Birim Fiyat Listesinden alnarak bir tablo oluturulmu, her bir hacim deeri ile birim fiyatlar arplarak toplam tutar hesaplanmtr Daha sonra 15.040/K ve 15.041 /K Poz No.larna ait bedeller toplam, hacimler toplamna blnmek suretiyle her cins ve klastaki zeminin rprizi ve kullanlmas iine ait ihaleli birim fiyat tespit edilmitir. Poz No : 15.040/K Birim Fiyat Poz No : 15.041/K Birim Fiyat Kaya Malzeme Miktar Kayadan Baka Malzeme Miktar Toplam Tutar Birim Fiyat : : : : : : 200.216,00 TL/ m3 358.398,00 TU m3 6.949.399,88 m3 7.875.385,04 m3 4.067.429.110.530,98TL 274.366.82 TL/m3
2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas (m3) Not: lk olarak Km=49+000-82+000 aras tm yarmalarn kaz klaslar ve ilgili Poz No.lar belirlenmi, daha sonra her birine ait birim fiyatlar "2000 Yl Yol, Kpr ve Bitml Kaplamalar Birim Fiyat Listesinden alnarak bir tablo oluturulmutur. Her klastaki yarma hacmi ile kaz ve kullanlmalarnda uygulanan birim fiyatlar arplarak toplam tutar elde edilmi, bu toplam tutar hacimler toplamna blnmek suretiyle her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas iine ait ihaleli birim fiyat tespit edilmitir.
Poz No
119
Poz No : 14.001/K-A Birim Fiyat Poz No : 14.002/K-A Birim Fiyat Poz No : 14.003/K-A Birim Fiyat Poz No : 14.004/K-A Birim Fiyat Poz No: 14.005/K-A Birim Fiyat Poz No : 14.006/K-A Birim Fiyat Poz No : 14.007/K-A Birim Fiyat Poz No: 14.008/K-A Birim Fiyat Poz No : 14.009/K-A Birim Fiyat
: : : : : : : ; :
1.479.875,00 TL/m3 1.874.675,00 TL/m3 2.302.375,00 TL/m3 2.631.375,00 TL/ m3 2.691.851,00 TL/m3 3.236.695,00 TL/m3 3.933.303,00 TL/ m3 4.037.718,00 TL/m3 5.645.061,00 TL/ m3
Toprak Malzeme Miktar Ksklk Malzeme Miktar Yumuak Kaya Malzeme Miktar Sert Kaya Malzeme Miktar ok Sert Kaya Malzeme Miktar Toplam Malzeme Miktar
3.427.592,35 m3 : 4.447.792,69 m3 3.700.023,40 m3 2.572.460,14 m3 676.916,34 m3 14.824.784,92 m3
: : : :
Toprak Malzeme Tutan Ksklk Malzeme Tutar Yumuak Kaya Malzeme Tutan Sert Kaya Malzeme Tutar ok Sert Kaya Malzeme Tutan Toplam Malzeme Tutar Birim Fiyat 9-3 Alternatif-1 Maliyet
: : : : : : :
5.836.220.432.945,82 TL 11.538.867.914.569,90 TL 14.045.823.075.174,10 TL 10.375.006.897.977,90 TL 2.662.517.074.804,32 TL 44.458.435.395.472,10 TL 2.998.926,16 TL/m3
Hesab
Orhangazi-Bursa Otoyolu'nun km=58+000 civarndaki deplase edilen znik Devlet Yolu'nun km=0+960-1+180 aras sol tarafndaki tepenin ariyet oca yaplmas ve km=49+000-52+000 arasndaki brkner deeri 675.440,00 m3 olan dolgu ihtiyac ile km=61 +000-61 +304 arasndaki brkner deeri 582.490,00 m3 olan dolgu ihtiyacnn bu ariyet ocandan karlanmas durumunda maliyet hesab:
120
Ariyet ocandan dolgu yerine malzeme tanmas durumu: (A) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 675.440,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 675.440,00 x 2.998.926,160 = 2.025.594.685.510,40 TL Poz No : 07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m.'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,38 TL/m3 Ariyet ocandan tanacak malzeme hacmi : 675.440,00 m3 Malzemenin tanma maliyeti : 675.440,00 x 279.263,38 = 188.625.657.387,20 TL Toplam maliyet : 2.214.220.342.897,60 TL Ariyet ocandan dolgu verine malzeme tanmas durumu: (B) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 582.490,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 582.490,00 x 2.998.926,160 = 1.746.844.498.938,40 TL Km=61 +000-61 +304 arasndaki 582.490,00 m3 dolgu ihtiyac iin ariyet ocandan malzeme alnmas durumunda maliyet hesab: Poz No : 07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m.'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,38 TL/m3 Ariyet ocandan tanacak malzeme hacmi: 582.490,00 m3 Malzemenin tanma maliyeti:582.490,00 x 279.263,38 = 162.668.126.216,20 TL Toplam maliyet : 1.909.512.625.154,60 TL
km=67+361 - 67+641 arasndaki brkner deeri 1.017.570,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 883.964,67 m3 olan kaz malzemesinin tamamnn depoya tanmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan depo verine tanmas durumu: (C) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 883.964,67 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 883.964,67 x 2.998.926,160 = 2.650.944.773.378,77 TL Poz No : 07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m.'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,38 TL/m3 Kaz hacmi : 883.964,67 3 Kaznn tanmas maliyeti : 883.964,67 m3 x 279.263,38 =246.858.961.544,79 TL Toplam maliyet : 2.897.803.734.923.55 TL
km=69+602 - 70+179 arasndaki brkner deeri 1.672.560,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 1.778.585,90 m3 olan kaz malzemesinin tamamnn depoya tanmas durumunda maliyet hesab:
121
Kaz malzemesinin dorudan dolgu verine tanmas durumu: (D) Poz No ; 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 1.778.585,90 m3 Kaz yaplmas maliyeti :1.778.585,90 x 2.998.926,160= 5.333.847.783.317,14 TL Poz No : 07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m.'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,38 TL/m3 Kaz hacmi : 1.778.585,90 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 1.778.585,90 x 279.263,38 = 496.693.910.054,34 TL Toplam maliyet : 5.830.541.693.371,49 TL km=78+035 - 78+073 arasndaki brkner deeri 202.990,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 251.904,86 m3 olan kaz: malzemesinin tamamnn depoya tanma durumunda maliyet hesab:
Kaz malzemesinin dorudan depo verine tanmas durumu: (E) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kaz yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 251.904,86 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 251.904,86 x 2.998.926,160 = 755.444.074.485,14 TL Poz No : 07.005/K-1 Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas (10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,38 TL/m3 Kaz hacmi : 251.904,86 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 251.904,86 x 279.263,38 = 70.347.802.642,03 TL Toplam maliyet : 825.791.877.127,16 TL km=82+474 - 82+720 arasndaki brkner deeri 331.060,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 300.648,63 m3 olan kaz malzemesinin tamamnn yakn bir yerdeki depoya tanmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan depo yerine tanmas durumu: (F) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 300.648,63 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 300.648,63 x 2.998.926,160 = 901.623.041.475,16 TL Poz No : 07.005/K-1 Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas (10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,38 TL/m3 Kaz hacmi : 300.648,63 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 300.648,63 x 279.263,38 = 83.960.152.606,17 TL Toplam maliyet : 985.583.194.081,33 TL Kamulatrma maliyeti: Km=58+000 civarndaki znik Devlet Yolu yaknlarndaki ariyet oca yerinin kamulatrlmas Kamulatrma Alan : 100.000,00 m2 (yaklak) Birim Fiyat : 2.000.000,00 TL/m2 (yaklak) Kamulatrma Tutar : 200.000.000.000,00 TL Toplam maliyet : 200.000.000.000,00 TL
ALTERNATF-1 TOPLAM MALYET HESABI A : 2.214.220.342.900,00 TL B : 1.909.512.625.150,00TL C : 2.897.803.734.950,00 TL D ; 5.830.541.693.400,00 TL E : 825.791.877.150,00 TL F : 985.583.194.100,00 TL KAMULATIRMA : 200.000.000.000,00 TL TOPLAM : 14.863.453.467.600.00 TL
Alternatif-2maliyethesab
km=67+361 - 67+641 arasndaki brkner deeri 1.017.570,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 883.964,67 m3 olan kaz malzemesinin 675.440,00 m3 nn km=49+000-52+000 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan dolgu verine tanmas durumu: (A) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 675.440,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 675.440,00*2.998.926,160 = 2.025.594.685.510,40 TL Poz No : 07.004/K Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas Birim Fiyat : 377.826,923 TL/m3 Kaz hacmi : 675.440,00 m3 Kaznn tanmas maliyeti :675.440,00 x 377.826,923 = 255.199.416.871,12 TL Toplam maliyet : 2.280.794.102.381,52 TL km=67+361 - 67+641 arasndaki brkner deeri 1.017.570,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 883.964,67 m3 olan kaz malzemesinin 342.130,00 m3 i km=61 +000-61 +304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas durumunda maliyet hesab:
123
Kaz malzemesinin dorudan dolgu verine tanmas durumu: (B) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 342.130,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 342.130,00 x 2.998.926,160 = 1.026.022.607.120,80 TL Poz No : 07.004/K Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas Birim Fiyat : 377.826,923 tL/m3 Kaz hacmi : 342.130,00 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 342.130,00 x 377.826,923 = 129.265.925.165,99 TL Toplam maliyet : 1.155.288.532.286,79 TL km=69+602 - 70+179 arasndaki brkner deeri 1.672.560,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 1.778.585,90 m3 olan kaz malzemesinin 240.360,00 m3 nn km=61+000-61+304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan dolgu yerine tanmas durumu: (C) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 240.360,00 m3 , Kaz yaplmas maliyeti : 240.360,00 x 2.998.926,160 = 720.821.891.817,60 TL Poz No : 07.004/K Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas Birim Fiyat : 377.826,923 TL/m3 Kaz hacmi : 240.360,00 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 240.360,00 x 377.826,923 = 90.814.479.212,28 TL Toplam maliyet : 811.636.371.029,88 TL km=69+602 - 70+179 arasndaki brkner deeri 1.672.560,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 1.778.585,90 m3 olan kaz malzemesinden geri kalan 1.432.200,00 m3 nn yakn bir yerdeki depoya tanmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan depo verine tanmas durumu: (D) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 1.432.200,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 1.432.200,00 x 2.998.926,160 = 4.295.062.046.352,00 TL Poz No : 07.005/K-1 Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas(10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 1.432.200,00 m3 Kaznn tanmas maliyeti :1.432.200,00 x 279.263,380 = 399.961.012.836,00 TL Toplam maliyet : 4.695.023.059.188,00 TL km=78+035 78+073 arasndaki brkner deeri 202.990,00 m3 , yerinde l hacim deeri 251.904,86 m3 olan kaz malzemesinin tamamnn yakn bir yere depoya tanmas durumunda maliyet hesab:
124
Kaz malzemesinin dorudan depo verine tanmas durumu: (E) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 251.904,86 m3 Kaz yaplmas maliyeti :251.904,86 x 2.998.926,160 = 755.444.074.485,14 TL Poz No : 07.005/K-1 Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas(10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 251.904,86 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 251.904,86 x 279.263,380 = 70.347.802.642,03 TL Toplam maliyet : 825.791.877.127,16 TL
km=82+474 - 82+720 arasndaki brkner deeri 331.060,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 300.648,630 m3 olan kaz malzemesinin tamamnn yakn bir yerdeki depoya tanmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan depo verine tanmas durumu: (F) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 300.648,630 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 300.648,630 x 2.998.926,160 = 901.623.041.475,16 TL Poz No : 07.005/K-1 Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas(10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 300.648,630 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 300.648,630 x 279.263,380 = 83.960.152.606,17 TL Toplam maliyet : 985.583.194.081,33 TL
ALTERNATF-2 TOPLAM MALYET HESABI A : B : C : D : E : F : TOPLAM 2.280794.102.400,00 TL 1.155.288.532.300,00 TL 811.636.371.000,00 TL 4.695.023.059.200,00 TL 825.791.877.100,00 TL 985.583.194.100,00 TL : 10.754.117.136.100,00TL
125
Alternatif-3
Maliyet Hesab
km=67+361 - 67+641 arasndaki brkner deeri 1.017.570,00 m3, yerinde llen hacim deeri 883.964,67 m3 olan kaz malzemesinin 675.440,00 m3 nn km=49+000-52+000 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin nce dolgu yaplacak verin yaknndaki bir depoya tanmas, daha sonra depodan dolgu yaplacak yere tanmas (RPRZ) durumu: (A) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 675.440,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 675.440,00 * 2.998.926,160 = 2.025.594.685.510,40 TL Poz No : 07.005/K-2 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m'den fazla) Birim Fiyat : 660.106,341 TL/m3 Kaz hacmi : 75.440,00 m3 Kaznn depoya tanmas maliyeti:675.440,00 x 660.106,341 = 445.862.226.965,04 TL Poz No : 2300 Her cins ve klastaki zeminin rprizi ve kullanlmas Birim Fiyat : 274.366,820 TL/m3 Kaz hacmi : 675.440,00 m3 Rpriz maliyeti : 675.440,00 x 274.366,820 = 185.318.324.900,80 TL Poz No : 07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek Kaznn tanmas (10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 675.440,00 m3 Malzemenin depodan dolgu yerine tanmas maliyeti :675.440,00 x 279.263,380 = 188.625.657.387,20 TL Toplam maliyet : 2.845.400.894.763,44 TL
km=67+361 - 67+641 arasndaki brkner deeri 1.017.570,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 883.964,67 m3 olan kaz malzemesinin 342.130,00 m3 nn km=61 +000-61 +304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin nce dolgu verine, sonra rpriz yaplarak dolgu yaplacak yere tanmas durumu: (B) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 342.130,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 342.130,00 x 2.998.926,160 = 1.026.022.607.120,80 TL Poz No : 07.005/K-2 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m'den fazla) Birim Fiyat : 660.106,341 TL/m3 Kaz hacmi : 342.130,00 m3 Kaznn depoya tanmas maliyeti : 342.130,00 x 660.106,341 = 225.842.182.446,33 TL Poz No : 2300 Her cins ve klastaki zeminin rprizi ve kullanlmas Birim Fiyat : 274.366,820 TL/m3 Kaz hacmi : 342.130,00 m3 Rpriz maliyeti : 342.130,00 * 274.366,820 = 93.869.120.126,60 TL Poz No : 07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 342.130,00 m3 Malzemenin depodan dolgu yerine tanmas maliyeti :2.130,00 x 279.263,380 = 95.544.380.199,40 TL Toplam maliyet : 1.441.278.289.893,13 TL
km=69+602 - 70+179 arasndaki brkner deeri 1.672.560,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 1.778.585,90 m3 olan kaz malzemesinin 240.360,00 m3 nn km=61 +000-61 +304 arasndaki dolgu ihtiyac iin kullanlmas durumunda maliyet hesab: Kaz; malzemesinin nce dolgu yerine, sonra rpriz yaplarak dolgu yaplacak yere tanmas durumu: (C) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 240.360,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 240.360,00 * 2.998.926,160 = 720.821.891.817,60 TL Poz No : 07.005/K-2 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m'den fazla) Birim Fiyat : 660.106,341 TL/m3 Kaz hacmi : 240.360,00 m3 Kaznn depoya tanmas maliyeti : 240.360,00 x 660.106,341 = 158.663.160.122,76 TL Poz No : 2300 Her cins ve klastaki zeminin rprizi ve kullanlmas Birim Fiyat : 274.366,820 TL/m3 Kaz hacmi : 240.360,00 m3 Rpriz maliyeti : 240.360,00 * 274.366,820 = 65.946.808.855,20 TL
127
Poz No : 07.005/K-1 Ariyet ocandan getirilecek veya depoya gidecek kaznn tanmas (10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 240.360,00 m3 Malzemenin depodan dolgu yerine tanmas maliyeti : 240.360,00 * 279.263,380 = 67.123.746.016,80 TL Toplam maliyet : 1.012.555.606.812.36 TL km=69+602 - 70+179 arasndaki brkner deeri 1.672.560,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 1.778.585,90 m3 olan kaz malzemesinden geri kalan 1.432.200,00 m2 nn yakn bir yerdeki depoya tanmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan depo yerine tanmas durumu: (D) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TLVm3 Kaz hacmi : 1.432.200,00 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 1.432.200,00 * 2.998.926,160 = 4.295.062.046.352,00 TLPoz No : 07.005/K-1 Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas(10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TUm3 Kaz hacmi : 1.432.200,00 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 1.432.200,00 * 279.263,380 = 399.961.012.836,00 TL Toplam maliyet : 4.695.023.059.188.00 TL
km=78+035 78+073 arasndaki brkner deeri 202.990,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 251.904,86 m3 olan kaz malzemesinin tamamnn yakn bir yerdeki depoya tanmas durumunda maliyet hesab: Kaz malzemesinin dorudan depo verine tanmas durumu: (E) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 251.904,86 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 251.904,86 x 2.998.926,160 = 755.444.074.485,14 TL Poz No : 07.005/K-1Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas (10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 251.904,86 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 251.904,86 * 279.263,380 = 70.347.802.642,03 TL Toplam maliyet : 825.791.877.127,16 TL km=82+474 - 82+720 arasndaki brkner deeri 331.060,00 m3 , yerinde llen hacim deeri 300.648,630 m3 olan kaz malzemesinin tamamnn yakn bir yerdeki depoya tanmas durumunda maliyet hesab:
128
Kaz malzemesinin dorudan depo verine tanmas durumu: (F) Poz No : 2200 Her cins ve klastaki zeminde yarma ve yan ariyet kazs yaplmas ve kullanlmas Birim Fiyat : 2.998.926,160 TL/m3 Kaz hacmi : 300.648,630 m3 Kaz yaplmas maliyeti : 300.648,630 * 2.998.926,160 = 901.623.041.475,16 TL Poz No : 07.005/K-1 Yarma ve yan ariyet kazlarnn tanmas(10.000 m'ye kadar) Birim Fiyat : 279.263,380 TL/m3 Kaz hacmi : 300.648,630 m3 Kaznn tanmas maliyeti : 300.648,630 * 279.263,380 = 83.960.152.606,17 TL Toplam maliyet : 985.583.194.081,33 TL
ALTERNATF-3 TOPLAM MALYET HESABI A : 2.845.400.894.763,44 TL B : 1.441.278.289.893,13 TL C : 1.012.555.606.812,36 TL D : 4.695.023.059.200,00 TL E : 825.791.877.100,00 TL F : 985.583.194.100,00TL TOPLAM :11.805.632.921.868,90 TL
129
10 - TOPRAK LERNDE , MAKNE KULLANIMINDA ve RETM ARTIININ SALANMASINDA VERMLLK antiye almalarnn nemli blm olan tamalarn; dzenlenmesi, planlamas ve verimli almalarnn temin edilmesi yannda i gvenlii her yn ile salanr, i kazas olaslnn en yksek olduu alma blm, tasma / nakliye almalardr. 10.1. Toprak lerinde Bu balk altnda incelenecek olan toprak ileri, makine le yaplan toprak kaz ve dolgulardr.Toprak ilerine balamadan aadaki sorularn zmleri bulunarak i programlarnn buna gre yaplmas nem arz etmektedir. Kullanlacak inaat makinelerinin miktar ve kapasitesi ne olacaktr ? Ne tip inaat makineleri kullanlacak ? Hafriyat malzemesi hafriyat blgesinden darya nasl atlacak ? Hile hafriyat nerelerde olacak ? Ariyet ve depo ihtiyac ne ldedir ? Kanal hafriyatlarnda, taban genilii ne olmaldr ? Yeralt suyu var m? Kaz evlerinin eimi, zemin kesitleri bilindiine gre, en az ne olmaldr? l ileri tamamlanan ve rperleri kurulan sahann, proje kotuna getirilmesi iin, nce yaklak 20 cm. kalnlndaki bitkisel topra alnr. Sonraki kademe tesviye hafriyat (dzleme kazs) ve tesviye dolgusudur. in cinsi ne olursa olsun nce tabii zemin tesviye kotuna yani projede belirtilen proje kotuna getirilir. Proje kotuna krmz, tabii zemin kotuna siyah kot denir. Krmz kot, inaat sahasnn tesviye planlarndan alnr Kazdan kan bitkisel toprak, nceden kararlatrlm blge ya da eitli blgelerde depo edilir. Depo edilen bitkisel toprak sonradan peyzaj ileri iin kullanlr. Bitkisel topran hayatiyetinin korunmas yksek ynlar halinde stoklanmamas ile mmkn olur. Bitkisel toprak depo yerindeki yn yksekliinin metreden fazla olmamas gerekir. Arlk altnda kalan ksmda bitkisel toprak zelliini kaybedebilir. htiya fazlas bitkisel toprak ise civar kylerin yaknnda bulunan arazilere olmazsa kaz fazlas ve dolguya elverili olmayan kaz malzemesi iin ayrlm depo sahasna tanr. Temel kazlar tesviye edilmi zeminden balar. Kanal ve yol kazlar se projelerde aksi belirtilmemi ise bitkisel toprak syrma kazsndan sonra balar. Dolgu yaplacak blmlerde yzeyin bitkisel toprak tabakas nceden alnr Kazdan kan malzemenin, artnamelere gre dolguya uygun olmas halinde, dolguda kullanlmas genel olarak en ekonomik zmdr. Dolgu sahasnn bitkisel toprak tabakas syrldktan ve varsa artnamelere gre dolgu in uygun olmayan zemin tabakas alndktan sonra dolguya balanabilecek ortam olumu olur. Programdaki hedeflerin tutturulmas amac ile ortaya kan zorunlu nedenlerle kazya balang tarihi dolgu yerinin hazrlanmasndan nce ise, kaz malzemesi geici bir sre iin iverenin onaylad bir yere depo edilir. Bu malzeme, dolgu sahas hazr olduunda ikinci bir ykleme ve tama ile dolguya gtrlr. Bu leme rpriz denir Yklenicinin kusuru olmadan yaplan rpriz ilemleri idarece, birim fiyat esasna gre, ykleniciye denir. Rpriz, zellikle yol inaatlarnda denen i kalemlerinden olmayabilir. nk yol inaatlarnda rpriz,tercih edilen bir zm deildir. Rprizin zorunlu ise geici depo yerinin elverili bir tama uzakl iinde seilmesi gerekir. Dolguda kullanlamayacak kaz malzemesi, depo yeri idarece gsterilmiyorsa inaat sahasnn dnda ve sorun olmayacak bir yerde ve uygun kesitte depo edilir. Kaz ve dolguda kullanlan makinelerin verimli almasn temin etmek antiyenin nemli grev ve hedeflerinden biridir Dier retimlerde kullanlan makineler iin de alma esas ayndr. Ancak toprak ileri ve beton retiminin ounlukta olduu antiyelerinde toprak ii ve beton ilerinde verimlilik ayr bir nem tar.
Her makine kendi ilevinde altrlmaldr. Makine gnlk retimleri, alma saati baznda, srekli kontrol altnda tutulur. Mesai sonunda alnan miktarlar, ertesi gn deerlendirilir. alma saatleri ve i miktarlar formen veya bu ile grevlendirilmi bir eleman tarafndan saplanr ve ilgili saha mhendisine verilir .Saha mhendisi bu raporlar genel bir kontrolden geirdikten sonra program-planlama birimine verir. Gelen bilgiler bir raporda toplanarak ertesi gn, br nceki gnn retim raporu ad altnda inaat mdr ve ilgili mdrlklere iletilir. Kaz ve dolgu hacimlerinin byk olduu antiyelerde verimli almann yannda, yaplan kaz ve dolgunun proje lleri iinde olmasna dikkat edilir. Teknik zorunluluklar dnda, projeye gre fazla yaplan toprak ileri, proje llerine gre denir. Eksik yaplan toprak ileri sahadaki uygulamaya gre denebilecei gz nne alnr. zellikle yol inaatlarnda yarma blmlerindeki ev eimlerinin ayr bir nemi vardr. Eimler her ne kadar zemin mekanii esaslarna gre hesaplanarak projelerde gsteriliyorsa da; hesaplarla bulunan ev eim deerlerinin maksimum deerler olduu unutulmamaldr. evin stabilitesinin salanmas ou zaman yeterli olmayabilir. evlerde zamanla oluan dklmelerin ve hesap d heyelanlarn varl da gz nne alnmaldr. Her iki riskin minimuma indirilmesi iin, zemin cinsine bal kalmakszn ve hesap sonucunda bulunan eimlerin altnda kalmamak koulu ile ev eiminin normal koullarda 1/1 'den daha dik olmamas genellikle en optimum zmdr. ok zel durumlarda, hesap sonularna aykr dmemek koulu ile, ev eimi (yatay/dey) 1/2'ye kadar dikletirilebilir. Daha dik eim vermek zorunluluu varsa istinat duvar dnlr ya da evlerin yiletirilmesi yntemlerinden biri/birka kullanlr. Srarj istenen blgelerde srarja (oturma hzn artrmak iin yaplan ykleme) en ksa zamanda balayabilecek bir alma yntemi uygulanr. Srarj ncesi yaplmas gereken tm iler tamamlandktan sonra yklemeye geilir ve zemin oturma hz ile miktar periyodik aralarla llr. Proje deerine ulaldktan sonra belli bir sre daha beklenir ve yk (kullanlan yk genellikle krma ta, kum yada granller malzeme olabilir) kaldrlarak srarj sahasndaki nitenin inaatna geilir .naatn gidiini geici bir sure iin durduran imalatlarn bazlar projede belirtilmitir. Bazlar ise teknik nedenler sonucunda sonradan ortaya kar. Yeralt su seviyesinin drlmesi sonradan ortaya kan ilemlere bir rnektir. Fakat her iki halde de bu tip imalatlarn suresini hassas olarak tayin etmek zordur. En iyi are bu tr imalat ya da ilemlere en ksa zamanda balayacak nlemleri almaktr. Herhangi bir nedenle oluan heyelanlarn kaldrlmas ilemine balamadan nce: a- Heyelandan kacak malzeme iin depo yeri bulunur, b -Proje grubu ve mhendis (mavir) ile teknik zmde anlamaya varlr, c- Heyelan kaldrma projesinin en ksa zamanda onaylanmas iin gereken giriimler yaplr, d- Kaya payanda istenirse kullanlacak kaya in ariyet ocaklar aranr ve en uygun olan,kontrolln ( mavirin) onayndan sonra seilir. Yol inaatlarnda yarma tabanlar ve temel kazlarnda temel taban kaya ise yol inaatnda yaklak yirmi be santim, temel kazsnda be santim fazla kaz yaplr. Zayf zemin kazlar ayrca llmeli tama ve depo programlar yaplmal ver kontrol tekilatyla her konuda anlalmaldr. ou artnamelerde proje kotundan daha fazla kazlan temel ukurunun temel grobetonunun alt kotuna kadar, deme yaplmakszn, grobeton ya da zel dolgu malzemesi ile doldurma art vardr. evlerin geride olmas veya projeye gre daha eimli almas halinde ( temel, kanal ve yol kazlarnda) fazladan dolgu ii kar ve bu i kalemi denen i kalemi deildir. Hafriyat ve dolgu demeleri evlere gre deil dey dzlemlere gre yaplyorsa kazlarda, emniyetli olan en dik ev tercih edilir. Dolgu ilemi, zellikle teknik adan, hassas bir retimdir Teknik artnamelere uygun olmayan malzeme ve/veya alma yntemi sonradan nemli sorunlar, dolays ile, nemli maliyetler demektir. Kullanlan dolgu malzemesi ve uygulanan alma yntemleri teknik artnamelere uygun olmaldr. Yaplar mhendislik hatalarn affetmez. Hatal yaplm bir dolgu belli bir zaman sonra mutlaka arzalar gsterir.
Standart dolgu, kaya dolgu, zel kaya dolgu, kil dolgu vs. gibi dolgular en ok uygulamas olan dolgulardr. Kaz ve dolgu malzemesinin tanmas iin uygun dzenlemeler yaplr. Kamyonlarn dolu gidi ve bo dn gzergah, kamyonun doluluu, servis yolunun kalitesi iin verimine dorudan etki eden faktrlerdir. Toprak ii tamalarnda tamann dolgu zerinden yaplmas hem tan yolunun iyi ve bakml olmasn ve yaplan imalatn ar trafik yk altnda iyice skmas temin edilir.Ayrca eer hem dolgu ve hem de zayf zemin kazs yaplyorsa kamyonlarn iki ynl kullanmlarna gre programlanmas ile depo ve ariyet yerlerinin ona gre belirlenmesi yaplarak ekonomik tama gerekletirilmi olunur. Baz durumlarda dolguya uygun olmayan malzemeyi gtren kamyon dnte ariyet yerinin servis yolu gzergahna yakn olmas halinde, dolgu malzemesi ile yklenir ve dolu dner. Bu yntem ekonomik br alma yntemidir. Kamyonlarn kapasitesinden daha fazla yklenmemesine zen gsterilir Servis yollarnda trafik iaret ve levhalar ile gerekli uyarlar yaplr. Servis yolunun bakm almalar aksamadan devam eder. Makine ve kamyonlarn akaryakt ve ya ikmali, ie balamalarndan nce yaplr Makineler mesai sonunda altklar yerde braklyorsa periyodik bakmlar ve her trl ikmalleri bulunduklar yerde gerekletirilir. Bu tr atlye hizmetleri ile lgili hususlar antiye talimatlarnda ayrca belirtilir. Yol inaatnda kaz / dolgu lerini, yzeyin proje kotuna tam ller ile getirilmesi amacyla greyder ve / veya yzeyi ince tabakalar halinde krpan makinelerle (trimer) kotuna getirilmesi salanr. Toprak ileri balamadan nce, i srasnda ve sonrasnda srekli olarak kalite kontrol birimince gerekli kontroller yaplr ve sorun olmad anlaldktan sonra iveren temsilcisinin ie balama izni iin mracaat edilir .Yeni i kalemlerine iveren temsilcisinden onay alnmas ile balanr. Her imalatn balangc ve bitimi karlkl imzalanan protokollerle resmiletirilir. Sonradan oluacak br arza durumunda ilgili tutanaklar, arzann neden kaynakland aratrmalarna k tutar, ayn zamanda kontrollk tekilatnn, yklenici ile birlikte, sorumluluu resmileir. 10.2.Toprak leri Tamalarnda Toprak ilerindeki tamalarn, zellikle toprak ii arlkl baraj ve yol antiyelerinde, dier tamalara gre kendine zg deiik zellikleri vardr. Toprak ii ekipmanlarn; kaz, ykleme, tama ve sktrma ekipman gruplar ad altnda drde ayrabiliriz. Ykleme ve tama ekipmanlar, alma verimi asndan, birlikte dnldkleri iin konumuzda her iki ekipman grubu birlikte incelenecektir. Toprak leri ekipmanlar seilirken, ncelikle ykleme ekipmanlar seilir ve bu seimden sonra da tama ekipmanlarna uygun gelen ykleme elemanlarnn seimi yaplr. Tama ekipmanlarnn seiminde gz nne alnmas gereken ve ncelii olan faktrler aadaki gibidir: 1-Tama ekipmannn dolum kapasitesi ykleme ekipmanlarnn kepesinin kapasitesinin tam sayl kat olmaldr. (1,2,3,4,5) x kepe hacmi kadar gibi. En ekonomik zme uygun olabilecek katsay seilir. 2-Zemin cinsi (kaya, kil,kum v.b.) ve arazi eimleri, 3-Kullanlabilecek mevcut yollar ve yollarn kaplama kalitesi. 4-Toprak ilerinin i program. 5-Tama elemanlarnn olabildiince niversal olmas, i bitiminden sonra dier antiyelerde kullanlabilirlii veya kolayca ikinci el olarak satlabilirlii. Toprak ileri antiyenin prodktif almalarndan biri olduu iin, toprak ilerinin nemli elemanlarndan tamalarda ki verimliliin srekli kontrol altnda tutulmas gerekir. Tama ekipmanna ksaca kamyon dediimize gre aadaki noktalarda kontrol ii gerekletirilir: -Kamyonlarn dolum zaman,
-Kamyonlarn gidi-dn zaman, -Lastiklerin tamir ve deime periyodu, -Akaryakt harcamalar, Grld gibi ekipmanlarn kapasite ve teknik donanmlar en uygun zm yanstyor olsa bile en nemli faktr insan faktrdr. Bu ekipmanlar kullanacak olan operatrlerin yeterince teknik bilgi ve deneyime sahip olmalar yannda yaptklar ie de psikolojik adan hazr olmalar gerekir (motivasyon). Hibir ekipman, kendisini kullanan operatrn kalifikasyonunun stnde i yapacak zellikte olamaz. antiye organizasyonunda eitimin nemi her i kaleminde olduu gibi toprak lerinde de ortaya kmaktadr. Otoyol ve baraj gibi toprak ilerinin arlkta olduu antiyelerde konunun, en uygun zmler iinde yrtlmesi antiyenin karll bakmndan son derecede yararldr ve doal olarak gereklidir. Malzeme; bulunduu depo, ambar ya da stok yerinden alnr ve inaattn belli bir yerine tanr. Tamada kullanlan aralar; kamyon, beton mikseri, traktr ile ekilen rmork ve baz durumlarda treyler tipi uzun aralar olabilir. Tamalarn salkl yaplabilmesi kaliteli tama yollarnn varl ile mmkn olabilir. Servis yollarnda hareket eden / seyir halinde olan tatlar trafik kurallarna uymak zorundadr. Makine ve ekipmann bakm ve tamirlerinin zamannda ve srekli yaplmasnn yannda yollarn da kullanldka zamanla belli bir kalitenin altna dmemesi iin bakmlarnn ihmal edilmemesi gerekir. Yollarn standard ve genilii, zerinden geen aralarn byklk ve tipine baldr. antiye iindeki tamalarda kullanlacak ekipmanlarn saylar cinsleri ve kapasiteleri ihale hesaplar srasnda saptanr. Ancak antiye almalarnn balamas ve mevcut koullara gre baz deiiklikler yaplabilir. Doal olarak ihale hesaplarnn gerek duruma uygun olmas genellikle tercih edilir. Proje mdrl, i miktarlarnda art olmamas halinde, dnldnden fazla sayda ekipman alnmamasn salayacak sonular verecek koullarn dzenlenmesine alr. Tama maliyetlerinin artmas giderleri arttrr fakat buna karlk gelirlerde deiiklie neden olmaz. Tama yolunun projeye dahil bir yolun gzergah iinde olmas, almalara nemli lde ekonomi salar. Yol inaatlarnda ve geni bir sahaya yaylm inaatlarda bu yntem antiye almalarnn bir safhasndan sonra uygulanabilir hale gelir. Ama uygulanabilir durumun en ksa zamanda yaratlmasdr. ok zel durumlar dnda tan ekipman lastik tekerleklidir. Servis yollarnn kalitesi ile lastiklerin mr arasnda ok yakn bir balant vardr. Lastik maliyetinin naat maliyetleri iinde nemli bir yeri olduundan ihale hesaplarnda alnan lastik maliyetinin snrlarnn almamasna allr. Ara park sahalarnn yzeyleri ile ancak bir ar vastann geebilecei dar yollarda yaplan ceplerin yzeyleri yol yzeyinin kalitesinden daha dk olmamaldr. Hareketli aralarla yaplan tamalar yatay ya da %10-12 eime kadar meyilli yollar zerinde yaplan tamalardr. Servis yolu sreklidir, akarsu ya da nceden var olan herhangi bir alt yap ile kesimesi halinde srekliliin salanmas iin ek nlemler alnr. Yolun kestii, alt yaplar; elektrik hatlar, yeralt borular, telefon ve elektrik kablolar vb. olabilir. Alt yaplarn yer deitirilmesi ile servis yolunun iki taraf balanr. Ancak akarsu geii sz konusu olduunda ek yap / yaplarn inas gerekebilir. 10.3. antiye Makine Ve Ekipmanlarnda Makine ve ekipmanlar antiyenin en pahal ve en nemli demirbalardr. antiye tesisleri ile antiye organizasyonu istenen projeyi gerekletirmek amac ile kurulmutur. Bu amaca ulamak sadece, gereken retimlerin gereklemesi ile deil ayn zamanda retimin gereklemesinde kullanlan makine ve ekipmann dzenli altrlabilmesi ile mmkn olabilir. Yetersiz bir makine bakm, tamir ve kullanmlar, antiye baarsnn nnde en byk engellerden biridir. i faktr de bu unsurun bir tamamlaycsdr. Ekipmanlar canl varlklar gibi dnmek gerekir. Belli
zamanlarda bakm yaplr, arza grndnde zaman geirilmeden ve arza bymeden tamiri yaplr. Kullanma kataloglarnda akland ekilde kullanlr. Kapasiteleri zorlanmaz, ilevleri dnda kullanlmaz, kullanmlarnda kullanm kurallar aynen uygulanr. Makinelerin sonsuz dayankl ve gl olmad hem kullandranlar hem de kullananlar tarafndan bilinmelidir. Makine ekipman seimi antiye almalarnn verim ve hznda en etkili olan kararlardan biridir. Seim iki kademede yaplr. Birincisi hale hesaplar srasnda, kincisi ise i alndktan ve aratrmalarn derinlemesi sonucunda. Her iki seim arasnda genellikle nemli farklar yoktur. Daha dorusu olmamas gerekir. Fark varsa farkn, ekonomi asndan pozitif olmas istenilen bir sonutur. Ancak farkn dnlen maliyetin stne kmas halinde konu (ihale srasndaki tasarm, kabul ve dnceler) yeniden gzden geirilir ve ekonomi salamak iin yeni nlem ve inaat yntemlerinin gelitirilmesine allr. Makine ekipman seimi srasnda makine imalatlardan bilgi alnr. malatlarn nerileri de verilecek kararlara yardmc olur. Makine seiminden sonra malatnn, o iyerinde, yapm yntemi ile ilgili dncelerinden de yararlanlr. Yeni ekipmanlar ie koulmadan nce operatrler, imalat firma tarafndan ksa sreli bir eitimden geirilir. Operatrlerin deneyim ve kalifkasyonu (vasf) iyi dzeyde olsa bile yukarda sz edilen eitim zorunlu ve yararldr. Yeni makine ve ekipmann bir nceki benzer modellerine gre mutlaka baz ek zellikleri vardr. Ekipmanlar smarlanrken sat szlemesine operatrlerin eitim art konur. Eitim; ekipman fiyatnn iinde olan ve imalat tarafndan verilmesi zorunlu hizmetlerden biridir. Gereinde makine ve ekipmanlarn almasn koordine edecek elemanlar imalat tarafndan makinelerin mal edildii fabrikada kursa tabi tutulur ve makine almalarndan rnekler gsterilir. Sonu olarak makinenin, e balamadan nce, btn zellikleri ile tantlmas ve tannmas gerekir. antiyenin bnyesinde mevcut olan makinelerin listesi, antiyeye yeni makine geldike bilgisayarda gncelletirilir. Gncel makine listeleri belli zaman aralklarnda irket merkezindeki makine-ikmal birimine gnderilir. Listeler yardm le merkez, antiyenin ekipman durumunu kontrol eder ve ayn zamanda yeni ihale mracaatlar iin n yeterlilik dosyalarndaki ekipman bilgileri gncelletirilir. Daha nce belirtildii gibi her makine iin ayr ayr sicil fii dzenlenir. Sicil filerine, makinenin imalat tarafndan verilen karakteristikleri ile, bakm zamanlar, almalar srasnda meydana gelen arzalar, tamir iin kullanlan yntem ve malzeme ile yedek paralar v.b. gibi, her trl bilgi kaydedilir. Sicil filerindeki bilgiler ayrca bilgisayara ilenir. Makineye yaplan her mdahale annda makinenin sicil fiinde kayda geer. Makine ve Ekipman dier antiyelere gnderildiinde sicil fii ile birlikte gnderilmelidir. hale hesaplarna gre ie balarken ve i srasnda say ve eit bakmndan en az deien elemanlardr. Kapasite ve makine saysnda, zellikle byk inaat makinelerinde, nemli bir deiiklik olmaz. Ancak marka ve tiplerinde baz deiik tercihler olabilir. Kk makinelerin saylarnda ise sonucu deitirmese bile birtakm deiiklikler olabilir. antiyede her ynetici kendi kullanmnda bir vastann olmasn nce dler sonra kendini buna inandrr ve istemeye balar sonra da, byk olaslkla, talep eder. Konu ile ilgili antiye kurallarnn delinmesi sonucu ara saysnda ani bir art meydana gelir. Ara saysndaki artn paraca karl nemli boyutlara ular. Aralarn alm maliyetlerinin yannda tamir ve bakmlar ile artan atlye maliyetleri dnlen mertebelerin stne kar. srasnda makinelerden maksimum fayday elde edebilmek iin ''antiye Tamalar" konusunda deinildii gibi aadaki hususlara dikkat edilir : -Kullanlan makinenin zellikleri bilinir, -Makinenin alma sahas alma verimininin st dzeyde olmasna gre, seilir, -Makine, kapasitesinin stnde altrlmaz, -Makine-ekipman alnmalarnda birim zamandaki retim miktarlar her gn kontrol edilir ve deerlendirilir. naat metodunda ngrlen metoda gre kkl bir deiiklik olacaksa makine ekipmannda nemli deiikliklerin olabilecei aktr. Yeni metoda gre yaplacak maliyet hesaplarnda bu hususun etkisi gz nne alnr. Maliyetin ihale hesaplarndaki maliyetten fazla kmas halinde
dier faktrler gz nne alnarak hangi metodun kullanlacana karar verilir. Makine almlar ile ilgili ilemler. nceden belirtildii gibi ihale srasnda balar ve antiye kuruluu srasnda tamamlanr. Makine geli tarihleri ve deme artlar, yeni artlarn olumamas halinde, ihale hesaplarnn iinde kalacak gibi dzenlenir Kalkulasyonda dnlen makine park, iin alnd kesinletikten sonra, yeniden gzden geirilir ve makine listesi kesinleir. Ayn ilevi gren makinelerin ayn marka ve ayn model olmas prensibinden hareketle makinelerin marka ve tiplerine, iin zellikleri gz nne alnarak, karar verilir. Hem yerli hem de d piyasada fiyat aratrmas ile makinenin nereden alnacana karar verilir. Makine ekipmann yannda nemli yedek paralar da ayn paket inde smarlanr. Yedek para ambar malzeme ambarndan ayr yaplr, para kullanldka yeniden sipari edilir Bu bakmdan yedek paralarn nereden alndn gsterir dokumanlar merkez makine mdrlne, bir kopyas da antiye atlye efliinde bulunur. Bilgisayara ambarda bulunan yedek paralar yklenir ve harcanan paralar da kayda geer .lgili bilgisayar programlarna nceden karar verilir. Yedek para stokunun son durumu bilgisayar kaytlarndan alnabilir. 10.4. retim Artnn Salanmas ve Verimlilik antiyedeki ilerin balama tarihinden sonra antiyeye gelen makine ve ekipman ile retimin, kapasitenin artmas ile, ayn oranda arttrlmas iin aadaki nlemler alnr: * Yeni gelen makinelerin nerelerde altrlaca nceden kararlatrlr, * Yeni makinelerin atlyeye getirecei ek ihtiyalar saptanr Servis, ikmal, tamir, yedek para vs. , *Yeni gelen makinelerin benzeri kiralk makinelerin hangilerinin yerini alaca nceden kararlatrr Yeni alma sezonu programnn gerekletirilebilmesi iin, antiyenin gereken makine ve adam gcne sahip olmasndan sonra, artk yneticilerin becerisi n plana geer. Kaz arlkl antiyelerde bir metre kp kazda az da olsa verimlilik orannn deimesi sonuca nemli lde etki eder .Ciddi ve yakndan yaplacak denetlemeler, iin ivmesini arttrarak istenilen i hzna ksa zamanda ulalmasna yardmc olur. Fazla mesai almalar, genellikle, dk verimli almalardr stelik iiliklerin saatlik cretleri yzde elli ile yzde yz aras zamldr. Gerekli olmadka fazla mesai yaplmaz, fazla mesai yapmaktansa, normal alma zamanlarndaki verimin arttrlmas iin gereke nlemler alnr. in yaplmas srasnda sadece o iin hakedie olan katksn deil, o i iin yaplan harcamalar da hesaplamalyz. Fazla ii, fazla ekipman, zellikle kiralk ekipmanlar, ve zayiatlarn azaltlmas, unproduktiv masraflarn antiyenin her kademesinde kontrol altnda olduu kabulne gre, gelirin ayn olmasna karlk giderin azalmasn salar. Ara arzalarn azaltmann usullerinden biri servis yollarnn yeterli kalitede olmas ve bakmlarnn srekli yaplmasdr. Lastik tekerlekli aralar bakmsz ve yeterli kalitede olmayan yollarda ksa zamanda kullanlmaz hale gelir alrken btn yneticiler, yaplan ite kar etmenin nde gelen ama olduunu bilirler ama kar, yaplan iin kalitesinde ve mukavele artlarndan fedakarlk yapmadan elde edilen kardr. Gerek bir iletmenin almalarnda temel ald prensip budur. Fazla ekipman atlyeye ekilir. Bo durmamas iin, verimsiz de olsa, altrlmas son derecede yanl bir ynetim tarzdr. lgili ekipman hi altrlmayacaksa, antiye st ynetiminin karar ile, baka bir antiyeye gnderilir ya da yeni i alma umudu zayfsa satlr. e geli saatleri mesai balangcndan hi deilse be dakika nce olmaldr. Ge gelinmesi antiyede disiplin olmadnn ya da disiplinin yetersiz olduunun en nemli gstergelerinden biridir Doal olarak nce yneticilerin bu kurala uymalar gerekir. Mesai bitim saati iin de ayn kural geerlidir. zin almadan, mesai bitiminden nce i yeri terk edilmez. Belli bir zaman sonra makineler eskimeye ve daha sk tamire girmeye balarlar. Bu durum i verimliliine olumsuz ynde etki eder. Bu duruma gelen makinelere i verirken makinenin fazla zorlanmamasna zen gsterilir.
Verimli ve baarl bir retim antiye birimleri arasndaki koordinasyonla yakndan ilgilidir. Saha mdrleri saha almalar ile ilgili bilgileri tm birim mdrlerine (bata sahada alanlar) eitli yollarla iletirler. Bu iletiim karlkl konumalarla, toplantlarla bazen de yazlarla mmkn olur Yaplan her i zincirin bir halkas olduuna gre her birim balayaca zaman bilmelidir ve bir nceki iin bitimini izlemelidir. Grup mdrleri de bal olduklar saha mdrlerini almalar hakknda bilgilendirirler Yeni aktivitelerin balangcnda bu bilgi son derece nemlidir. zellikle toprak iinde ykleme ve tama kapasiteleri arasnda denge olmaldr. Ekonomik bir toprak ii almasnn ilk renilmesi gereken kural budur. antiye ii maniplasyonlar tamalar iin treylerlerin sk sk yklenip boaltlmas sz konusudur Bu ilemi i gvenlii snrlarn zorlamadan en hzl biimde yapmalyz. Ykleme ve boaltmada geen srenin retime katks yok denecek kadar azdr. Yaplacak iin kullanlacak makine seiminin doru olmas gerekir. Gereinden fazla ve atl olacak kapasite yaratlmamaldr, rnein dolgularda greyder en pahal zmdr. Kei ayakl bakl dozerler (824C gibi) en uygun zmdr. Kaz malzemesinin yklenmesinde kullanlan lastik tekerlekli kepeler kazda kullanlmamaldr. Eldeki makine ve eleman varl / i yapabilme potansiyeli en iyi ekilde kullanlmaldr. En ideal durum btn makine ve elemanlarn hesaplanan verimi salayan bir alma tempo ve yntemi iinde olmasdr. antiyedeki retimde nemli bir art olmad halde (birbirini izleyen iki ayda) akaryakt gibi ok nemli bir maliyet unsurunun artt grlrse bunun nedeni aratrlr ve aratrlrken, makinelerin verimi dm, gereksiz yere says artmtr unproduktiv tamalar ile binek arabalarnn kullanmnda art olmutur olaslklar ncelikle gz nnde bulundurulur .Sonuta, artlarn kayna aratrlr ve gerekli nlemler alnarak fazla sarfiyat engellenir. Makine ekipman kullanrken bunlar kiralkm gibi kabul edilir ve bu kabule gre ekipmanlardan yksek verim almaya allr Ancak makinenin atma srasnda kapasitesinin stne klmamasna dikkat edilir. Gece almalar genellikle, zellikle havalarn serin ve yal olduu zamanlard dk verimli almalardr. Verim dkln en aza indirmek iin nezaretileri sk kontrol altna alacak bir raporlama sistemi kurulur. Gndz yaplmas daha uygun olan iler gece vardiyasna braklmaz. Taeron ekipmanlar sanki irketin ekipmanym gibi kontrol altnda tutulur. almayan varsa nedeni sorulur ve taeronun antiyenin alma yntemim gre almas salanr. Sonuta taeronun yapt iin antiyeye ait olduu unutulmamaldr. antiyenin retim kapasitelerinden biri saylan taeronlarn kapasitesi en fazlas ile kullanlm olur. retimlerdeki adam-saat ve makine-saat deerleri devaml kontrol altnda tutulur.
136
KAYNAKLAR
1-) Toprak leri ve Demiryolu Problemleri Prof.Dr. Gngr Evren Ar.Gr.K. Seluk t Prof.Dr. Gngr Evren Fevzi zzet ATALAY Mustafa NARTTRKER KGM Komisyon KGM Komisyon Ertan BABAN Milli Eitim Bakanl
2-) 3-)
Toprak leri KGM Yol Yapm Notlar
4-) 5-) 6-)
KGM Otoyolu Eitim Program Ders Notlar KGM Hakedi Kesin Hesap Dzenlenmesi Yol Projesi tatbikat Dersleri
7 - ) Yol Bilgisi Komisyon 8-) Karayollar Teknii Cilt 1 ve 2
Turhan SONU
9- ) Karayolu inaatnda uygulama ve projelendirme 10-) stanbul -Bursa Balkesir -zmir Otoyolunun Orhangazi- Bursa kesiminde yaplan brkner almalar. A.. 11-) Brkner alma notlar 12-) antiye yneticileri iin inaat ynetimi 2001 13-) Otoyol antiyelerinden alnan rneklerle naat ynetimi uygulamalar
lhan STA Gven ZTA Botek Proje Danmanlk
M. Kemal BEENK Niyazi GALPOULLARI Niyazi GALPOULLARI
LETM BLGLER:
Necdet TOSUN
naat mhendisi ADRES: Karayollar 14. Blge Mdrl Yldrm / BURSA G.S.M: 0.532.221 88 38 E.MAL: tosunnecdet @ gmail.com ntosun @ kgm.gov.tr.
137

Toprak Işlerinde Brukner Uygulamaları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toprak Işlerinde Brukner Uygulamaları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Necdet TOSUN naat Mhendisi

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

3.5 3.5.1 4 4.1 4.2 5 5.1 5.2 5.2.1 5.2.3 5.2.4

6 6.1 6.2 6.3

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

9.1. C 9.2 9.3

10 10.1 10.2 10.3 10.4

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

ekil 4 (PN) Geit izgisi

Vy1=VRPDEFNKLM Sy'1 + SY2

VD= ---------- * L ( Sy'1 + SD2)

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Geit noktas olan yerlerde ise

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

ANA DENGE ZGS A

B DEPO A ANA DENGE ZGS

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

ANA DENGE ZGS

YARDIMCI DENGE ZGS

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

b) lm = 600 m'ye gre toprak datm:

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas

naat mhendisi Necdet TOSUN

Toprak lerinde Brkner Uygulamas