Muhakemat - Risale-i Nur Külliyatı - Bediüzzaman Said Nursi - Ebook Reader için Pdf 800x600
Arapça metinler scribd'in pdf görüntüleyicisi yüzünden problemli görünebilir, fakat sorun yoktur. İndirip deneyebilirsiniz.
Testere
Original Title
Muhakemat - Risale-i Nur Külliyatı - Ebook Reader için Pdf 800x600
Muhakemat - Risale-i Nur Külliyatı - Bediüzzaman Said Nursi - Ebook Reader için Pdf 800x600
Arapça metinler scribd'in pdf görüntüleyicisi yüzünden problemli görünebilir, fakat sorun yoktur. İndirip deneyebilirsiniz.
Testere
Muhakemat - Risale-i Nur Külliyatı - Bediüzzaman Said Nursi - Ebook Reader için Pdf 800x600
Arapça metinler scribd'in pdf görüntüleyicisi yüzünden problemli görünebilir, fakat sorun yoktur. İndirip deneyebilirsiniz.
Testere
Rahmn- Lemyezelye elyaktr ki, bizi slmiyetle serraz ve eriat- garr ile srat- mstakme hidayet etmitir. yle bir eriat ki, akl ve nakil, dest-be-dest ittifak vererek ol eriatn hakaikinin hakkaniyetini tasdik etmilerdir. yle hakaik ki, kkleri hakikat zemininde rsuh ile beraber dal ve budaklar kemltn gklerine ykselip, intiar edip, yle fruat ki, meyveleri sadet-i dreyndir; ve bizi Kurn- Muciz ile irad eylemi... yle kitap ki, kaideleriyle hilkat-i lemin kitabndan dest-i kader ve kalem-i hikmetle mektb ve cr olan kavann-i amka-i dakika-i lhiyeyi izhar ettiinden, ahkm- dilnesiyle nev-i beerin nizam ve muvazenet ve terakkisine kel-i mutlak ve stad- kll olmutur. Salavat- bnihaye, ol Server-i Kinat ve Fahr-i leme hediye olsun ki, lem, env ve ecnsyla onun risaletine ehadet ve mucizelerine dellet ve hazine-i gaybdan getirdii met- lye dellllk ediyor. Gya leme terif ettiinden, herbir nevi, kendi lisan- mahsusuyla alklad gibi, Sultan- Ezel, zemin ve sumann evtrn intak edip herbir tel baka lisanla mucizatnn naamatn inad etmekle, o sad-y irin bu kubbe-i minda ilelebed tann-endaz etmitir. Gya suman, kendi mirac ve melek ve kamerin elsine-i semaviyesiyle risaletini tebrik; ve zemin, kendi hacer ve ecer ve hayvann dilleriyle mucizelerine senhn; ve cevv-i feza, kendi cin ve bulutlarn irtyla nbvvetine bearet ve syebn; ve zaman- mazi, enbiya ve ktp ve khinlerin rumuz ve telvihatyla o ems-i hakikatin fecr-i sadkn gstererek mjdeci; ve zaman- hal, yani asr- sadet, lisan- haliyle tabiat- Araptaki inklb- azmin ve bedeviyet-i srftan medeniyet-i mahznn def aten tevelldn ahit gstererek nbvvetini ispat; ve zaman- mstakbel, kendi vukuat ve fnununun etvar- mdakkikanesiyle onun mevkib-i ikbalini istikbal ve lisan- hakmne ile iradatna teekkr; nev-i beer kendi muhakkikleri ile, bahusus hatb-i belii ki, ems gibi kendi kendine burhan olan Muhammedin (a.s.m.) lisan- fasihnesiyle haktan geldiini iln; ve Zt- Zlcell kendi Kurnnn lisan- belianesiyle ol Nebiyy-i mmnin ferman- risaletini kraat ediyorlar ve okuyorlar. Beyit:
1 1. Cihann btn arslanlarnn balandklar bir zinciri hileci bir tilkinin koparmasna imkn var mdr? Emm bad: u fakir, garb Nurs ki, Bidatz-zaman lkabyla msemm olmaya layk iken, haberi olmadan Bedizzaman ile mehur olan biare, tedenn-i milletten cieri yanm gibi feryad gan ederek, Ah, ah, ah! V esef! der ki: slmiyetin maz ve lbbn terk ederek krna ve zahirine vakf- nazar ettik ve aldandk. Ve su-i fehim ve su-i edeple slmiyetin hakkn ve mstehak olduu hrmeti ifa edemedik. T, o da bizden nefret ederek evham ve hayaltn bulutlaryla sarlp tesettr eyledi. Hem de hakk var. Zira biz srailiyt uslne ve hikyt akaidine ve mecazat hakaikine kartrarak kymetini takdir edemedik. O da ceza olarak bizi dnyada tedip iin zillet ve sefalet iinde brakt. Bizi kurtaracak, yine onun merhametidir. yle ise, ey ihvan- mslimn! Geliniz, ona tarziye vereceiz. Elbirliiyle dest-i sadakati uzatacaz, biat edeceiz. Onun habll-metinine sarlacaz. Hem de bil-perva olarak iln ederim: Beni gemi asrlarn efkrna kar mbarezeye heyecan ve ecaate getiren ve yzer senelerden beri sevkl-cey ile kuvvet bulan haylt ve evhmn mdafaasna beni gayrete getiren itikadm ve yaknimdir ki: Hak nevnema bulacaktreer endan toprakta gizlense... Ve taraftar ve mltezimleri muzaffer olacaklardreer endan zaman ve zeminin merhametsizliinden az ve zayf olsalar... Hem de itikadmdr ki: stikbale hkm srecek ve her ktasnda hkim-i mutlak olacak, yalnz hakikat-i slmiyettir. Evet, saadet-saray- istikblde taht-niin hakaik ve maarif yalnz slmiyet olacaktr. Onu fethedecek yalnz odur; emareler grnyorlar. Zira mazi ktasnda, vahetbd sahralarnda hayme-niin taassup ve taklid; veyahut cehlistan lkesinde menzil-niin mzahrefat ve istibdad olanlara, eriat- garrnn galebe-i mutlak ve istil-i tmmna sed ve mni olan sekiz emir, hakikatle zr zeber olmulardr ve oluyorlar. O mniler ise, ecnebilerde taklit ve cehalet ve taassup ve kssslerin riyaseti; ve bizdeki mni ise, istibdad- mtenevvi ve ahlkszlk ve mevveiyet-i ahval ve atleti inta eden yeistir ki, ems-i slmiyetin ksufa yz tutmasna sebep olmulardr. Sekizinci ve en birinci mni ve bel budur: Bizle ecnebiler, baz zevahir-i slmiyet ve baz mesail-i fnun ortasnda hayal-i btl ile tevehhm eylediimiz msademet ve mnakazattr. ferin maarin himmet-i feyyznesine ve fnunun himmet-i merdnesine ki, meyl-i taharr-i hakikat ve muhabbet-i insaniyet ve meyl-i insaf olan hakaiki tehiz ederek o mnilere gnderip zr zeber etmi ve ediyor. Evet, en byk sebep ki, bizi dnya rahatndan ve ecnebileri hiret sadetinden mahrum eden, ems-i slmiyeti mnkesif ettiren, su-i tefehhm ile tevehhm- msademet ve muhalefettir. Fey lilacep! Kle efendisine, hizmetkr reisine ve veled pederine nasl dman ve muarz olabilir? Halbuki slmiyet fnunun seyyidi ve mridi ve ulm-u hakikiyenin reis ve pederidir. Fakat, v esef, bu su-i tefehhm ve u tevehhm- btl, imdiye kadar hkmn icra ederek vesvesesiyle yesi ilka edip bab- medeniyet ve maari, Ekrd ve emsallerine kapattrd. Zira baz zevahir-i diniyeyi fnunun baz mesailine muarz tahayyl ederek rktler. Ezcmle: Kreviyyet-i arz ki, fnunun en birinci derecesi olan corafyann en birinci basamadr. leride gelecek alt meseleye mna zannettiklerinden, bu bedih meselede mkbere etmekten ekinmediler. Ey benim u kitabma imn- nazar ile nazar eden zt! Malmun olsun, bu kitapla istediim hizmet budur: slmiyette olan tarik-i mstakmi gstermekle ehl-i tefrit olan ad-y dinin tekktn red ve yzlerine vurmakla beraber; tarik-i mstakmin teki cnibini ve sadk- ahmak nvanna lyk olan ehl-i ifrat ve zahirperestlerin tevehhmlerini tard ve aslszln gstermek ve asl rehber-i hakikat ve lem-i slmiyetin ikbal ve istikbaline yol aan ve srat- mstakmde keml-i mid-i zaferle alan muhakkikn-i slm ve kl sddklara yardm etmek ve kuvvet vermektir. Elhasl, maksadm, ol elmas klnca saykal vurmaktr. Eer sual edersen: Senin bu teln ve ulm-u mtearife hkmne geen eylere burhan getirmeye ne lzum vardr? Zira telhuk-u efkr ve tecrbn keyatyla meydan- bedahete gelen mesaile burhan getirmek, malmu ilm demektir. Cevaben derim: Maatteessf, benimle u zamann ktasnda itirak eden cmlesi, eer endan sureten on nc asrn evlddrlar, fakat kir ve terakki cihetiyle kurun-u vustnn yadigrlardrlar. Gya muasrlarmz nc asrn nihayetinden on nc asra kadar gemi olan asrlarn hristesi veyahut enmzeci veyahut melez bir kavimdirler. Hatt bu zamann ok bedihiyat, onlarca mevhumat saylr. Mukaddeme Bu kitap makale ile kitap zerine mretteptir. Birinci Makale, unsur-u hakikatin veyahut baz mukaddemat ve mesail ile slmiyete saykal vurmann beyanndadr. kinci Makale, unsur-u belgat kefeder. ncs, unsur-u akide ile ecvibe-i Japoniye beyanndadr. Kitaplar ise, Kurnda iaret olunan ilms-sema ve ilml-arz ve ilml-beeri tahkik ile bir nevi tefsirdir. Birinci Makale Maksada uruc etmek iin mukaddemelerden istimdad etmek, ehl-i tahkikin dsturlarndandr. yleyse, biz de on iki basamakl bir merdiven yapacaz. Birinci Mukaddeme Takarrur etmi usuldendir: Akl ve nakil teruz ettikleri vakitte, akl asl itibar ve nakil tevil olunur. Fakat o akl, akl olsa gerektir. Hem de tahakkuk etmi: Kurnn herbir tarafnda intiar eden makasd- esasiye ve anasr- asliye drttr. Onlar da, ispat- Sni-i Vhid ve nbvvet ve har-i cisman ve adalettir. Yani, hikmet tarafndan kinata irad olunan suallere yle: Ey kinat, nereden ve kimin emriylegeliyorsunuz? Sultannz kimdir? Delil ve hatibiniz kimdir? Needeceksiniz? Ve nereye gideceksiniz? kat cevap verecek, yalnzKurndr. yleyse, Kurnda makasddan baka olan kinat bahsi istitraddir. T sanatn intizamyla Sni-i Zlcelle istidll yolu gsterilsin. Evet, intizam grnr. Ve keml-i vuzuh ile kendini gsterir. Sniin vcud ve kast ve iradesine katiyen ehadet eden intizam- sanat, kinatn her cihetinde boynunu kaldrarak her canibinden lemean eden hsn- hilkati nazar- hikmete gsteriyor. Gya herbir masnu birer lisan olup Sniin hikmetini tesbih ediyor. Ve herbir nev parman kaldrarak ehadet ve iaret ediyor. Madem maksat budur ve madem kinatn kitabndan intizama olan rumuz ve iaratn taallm ediyoruz. Ve madem netice bir kar. Teekklt- kinat, nefslemirde nasl olursa olsun, bize bizzat taallk etmez. Fakat o meclis-i l-i Kurnye girmi olan kinatn her ferdi, drt vazife ile muvazzaftr. Birincisi: ntizam ve ittifakla Sultan- Ezelin saltanatn iln... kincisi: Herbiri birer fenn-i hakiknin mevzu ve mntehab olduklarndan, slmiyet fnun-u hakikiyenin zbdesi olduunu izhar... ncs: Herbiri birer nevin nmunesi olduklarndan, hilkatte cr olan kavann ve nevmis-i lhiyeye slmiyeti tatbik ve mutabk olduunu ispatt o nevmis-i ftriyenin imdadyla slmiyet nevnema bulsun. Evet, bu hsiyetle, din-i mbin-i slm, sair hev ve heves iinde muallk ve medetsiz, bazan k ve bazan zulmet veren ve abuk tagayyre yz tutan dinlerden mmtaz ve serrazdr. Drdncs: Herbiri birer hakikatn nmunesi olduklarndan, efkr hakaik cihetine tevcih ve tevik ve tenbih etmektir. Ezcmle: Kurnda kasemle temeyyz etmi olan ecram- ulviye ve siyeyi tefekkrden gaet edenleri daima ikaz ederler. Evet, kasemat- Kurniye, nevm-i gaette dalanlara karul-asdr. imdi tahakkuk etmi, u yledir. yleyse, ek ve phe etmemek lzmdr ki, muciz ve en yksek derece-i belgatte olan Kurn- mrid, eslib-i Araba en muvafk ve tarik-i istidllin en mstakm ve en vzh ve en ksasn ihtiyar edecektir. Demek, hissiyat- mmeyi tefhim ve irad iin bir derece ihtiram edecektir. Demek, delil olan intizam- kinat yle bir vech ile zikredecek ki, onlarca mruf ve akllarna mens ola. Yoksa delil, mddedan daha haf olmu olur. Bu ise, tarik-i irada ve meslek-i belgata ve mezheb-i icza muhaliftir. Mesel, eer Kurn deseydi, Y eyyhennas! Fezada uan meczup ve misar ve mteharrik olan kre-i zemine ve cereyanyla beraber mstakarrnda istikrar eden emse ve ecram- ulviyeyi birbiriyle balayan cazibe-i umumiyeye ve feza-y gayr- mtenahde dal ve budaklar mnteir olan ecere-i hilkatten, anasr- kesireden olan mnasebat- kimyeviyeye nazar ve tedebbr ediniz-t Sni-i lemin azametini tasavvur edesiniz. Veyahut, O kadar kklyle beraber bir lem-i hayvanat- hurdebiniyeyi istiab eden bir katre suya, akln hurdebiniyle temaa ediniz-t Sni-i Kinatn hereye kdir olduunu tasdik edesiniz. Acaba, o halde delil mddedan daha haf ve daha muhtac- izah olmaz myd? Hem de onlarca muzlim bir eyle, hakikat tenvir etmek veyahut onlarn bedahet-i hislerine kar mugalta-i nes gibi bir emr-i gayr- mkule teklif olmaz myd? Halbuki icz- Kurn pek yksek ve pek mnezzehtir ki, onun saf ve parlak dmenine ihll-i ifham olan gubar konabilsin. Bununla beraber Kurn- Mucizl-Beyan, yt- beyyinatn telnde maksad- hakikye telvih ve iaret ettii gibi, baz zevahir-i ytkinayede olduu gibimaksada menr etmitir. Hem de usul- mukarreredendir: Sdk ve kizb, yahut tasdik ve tekzip, kinayt ve emsallerinde, fenn-i beyanda man-i l tbir olunan suret-i mnya raci deildirler. Ancak man-i snev ile tabir olunan maksat ve garaza tevecch ederler. Mesela: Filnn klncnn bendi uzundur denilse, klnc olmazsa da, fakat kameti uzun olursa, yine hkm dorudur, yalan deildir. Hem de, nasl kelmda bir kelime, istireye karine-i mecazdr. yle de, kelime-i vahid hkmnde olan kelmullahn bir ksm yt, sair ihvannn hakikat ve cevherlerine karine ve rehnm ve komularnn kalblerindeki srlara delil ve tercman oluyorlar. Elhasl: Bu hakikati p-i nazara getiremeyen ve yetleri muvazene ve doru muhakeme edemeyen, mehur Bekta gibiki, namazn terkinde taalll yolunda demi: Kurn diyor 1 ilerisine de hafz deilimnazar- hakikate kar maskara olacaktr. 1. ... namaza yaklamayn. Nis Sresi, 4:43. kinci Mukaddeme Mazide nazar olan bir ey, mstakbelde bedih olabilir. yle tahakkuk etmitir: lemde meyll-istikmal vardr. HAYE-1* Onunla hilkat-i lem, kanun-u tekmle tbidir. nsan ise, lemin semerat ve eczasndan olduundan, onda dahi meyll-istikmalden bir meylt- terakki mevcuttur. Bu meyil ise telhuk-u efkrdan istimdat ile nevnema bulur. Telhuk-u efkr ise, tekemml- mebdiyle inbisat eder. Tekemml- mebdi ise, fnun-u ekvnn tohumlarn sulb- hilkatten zamann terbiyegerdesi bir zemine ilka ile telkih eder. O tohumlar ise tedric tecrbelerle byr ve nevnema bulur. Buna binaendir: Bu zamanda bedihiye ve ulm-u diye srasna girmi pek ok mesail var; zaman- mazide gayet nazar ve haf ve burhana muhta idiler. Zira gryoruz: imdilik corafya ve kozmorafya ve kimya ve tatbikat- hendesiyyeden ok mesail var ki, mebd ve vesaitin tekemmlyle ve telhuk-u efkrn keyatyla bu zamann ocuklarna dahi mehul kalmamlardr. Belki oyuncak gibi onlarla oynuyorlar. Halbuki bn-i Sinave emsaline nazar ve haf kalmlardr. Halbuki hikmetin bir pederi hkmnde olan bn-i Sina, iddet-i zek ve kuvvet-i kir ve keml-i hikemiye ve vs'at-i karha noktasnda bu zamann yzlerce hkemasyla muvazene olunsa, terecch edip ve ar gelecektir. Noksaniyet bni Sina'da deil; nk ibn-i zamandr. Onu naks brakan zamann noksaniyeti idi. Acaba bedih deil midir ki, Kolomb-u Zfnnun sebeb-i itihar olan Yeni Dnya'nn ke, faraza bu zamana kadar kalm olsayd, hi kaptan arasnda kymeti olmayan bir kayk sahibi de Yeni Dnya'y eski dnyaya komu etmeye muktedir olacakt. Evvelki keafn tebahhur-u krine ve mehaliki iktihamna bedel, bir kk sene ile bir pusula kifayet edecekti. Fakat, bununla beraber, imdi gelecek bir hakikati nazar- dikkate almak lzmdr. yle ki: Mesail iki ksmdr. Haiye-1 * Bizim bir Krd demitir: Her zerrede temyl ayandr tekmle Her soyda fyz, hveyda-nem ile Bir nokta-i kemle itab zre kinat, Ol noktaya tevecch ile ykselir hayat. Kahriyt Birisinde telhuk-u efkr tesir eder. Belki ona mtevakkftr. Nasl ki, maddiyatta byk bir ta kaldrmak iin teavn lzmdr. Ksm- dierde, esas itibaryla telhuk ve teavn tesirsizdir. Bin de, bir de birdir. Nasl ki, harite bir uurum zerinde atlamak veyahut bir dar yerde gemekte kll ve kll- vahid birdir. Teavn fayda vermez. Bu kyasa binaen fnunun bir ksm, byk tan kaldrlmas gibi teavne muhtatr. Bunlarn ekser, ulm-u maddiyedendir. Dier bir ksm ikinci misale benzer. Tekemml def , yahut def gibi olur. Bu ise, alebi mneviyat veya ulm-u lhiyedendir. Lkin, eer endan telhuk-u efkr bu ksm- sninin mahiyetini tayir ve tekmil ve tezyid edemezse de, burhanlarn mesleklerine vuzuh ve zuhur ve kuvvet verir. Hem de nazar- dikkate almak lzmdr ki: Kim bir eyde ok tevaggul etse, galiben bakasnda gablemesine sebebiyet verir. Bu srra binaendir ki, maddiyatta tevaggul eden, mneviyatta gabileir ve sath olur. Bu noktaya nazaran, maddiyatta mahareti olann mneviyatta hkm hccet olmasna sebep olmad gibi, ok defa sz dahi yn- istim deildir. Evet, bir hasta, tbb hendeseye kyas ederek, tabibe bedelen mhendise mracaat edip gsterdii ilc istimal ederse, akrabasna tziye vermeye dvet ve kendisi iin kabristan- fenann hastahanesine nakl-i mekn etmek iin bir raporu istemek demektir. Kezalik, hakaik-i mahz ve mcerredt- srfeden olan mneviyatta, maddiynun hkmlerine mracaat ve kirleriyle istiare etmek, det ltife-i Rabbaniye denilen kalbin sektesini ve cevher-i nurn olan akln sekeratn iln etmek demektir. Evet, hereyi maddiyatta arayanlarn akllar gzlerindedir. Gz ise mneviyat gremez. nc Mukaddeme sriliyatn bir taifesi ve hikmet-i Yunaniyenin bir ksm, daire-i slmiyete duhul etmeleriyle, din ssyle grnerek, efkr ihtille verdiler. yle ki: O necip kavm-i Arap, zaman- cahiliyette bir mmet-i mmiye idi. Vakta ki ilerinden hak tecell edip istidad- hissiyatlar uyand da, meydanda yol aan din-i mbni grdklerinden, umum raabat ve meyilleri, yalnz dinin mrifetine inhisar eylediler. Fakat kinata olan nazarlar terihat- hikemiye nazaryla deil, belki istitraden, yalnz istidll iin idi. Onlarn o hassas zevk-i tabilerine ilham eden, yalnz onlarn ftratlarna mnasip olan geni ve ulv muhitleri ve saf ve mstaid olan ftrat- asliyeleri tlim ve terbiye eden yalnz Kurn idi. Bundan sonra kavm-i Arap, sair akvam bel ettii gibi, milel-i sairenin malmatlar dahi Mslman olmaya baladndan, muharrefe olan srailiyat ise, Vehb, Kb gibi ulema-i ehl-i kitabn slmiyetlerinin cihetiyle Araplarn hazain-i hayaltna bir mecr ve menfez bularak o efkr- sayeye kartlar. Hem sonra da ihtiram dahi grdler. Zira ulema-i ehl-i kitaptan slmiyete gelenler, slmiyet ereyle gayet cellet ve tekemml ettiklerinden, malmat- mzahrefe-i sabkalar makbule ve mselleme gibi oldular, reddedilmedi. nk slmiyetin usulne musadim olmadndan, hikyat gibi rivayet olunurken, ehemmiyetsizlii iin tenkitsiz dinlenirlerdi. Fakathayf!sonra hak olarak kabul edildiler, ok beh ve kkta sebebiyet verdiler. Hem de, vakta ki u srailiyat, kitap ve snnetin baz mtlarna merci ve baz mefahimlerine bir mnasebetle mehaz olabilirlerdifakat yt ve hadisin mnlar deil. Belki, faraza doru olsalard, msadak ve efradndan olmalar mmkn olduundan, su-i ihtiyarlaryla baka bir mehaz bulmayan veya atf- nazar etmeyen zahirperestler, baz yt ve ehdsi o hikyat- srailiyeye tatbik ederek tefsir eylediler. Halbuki, Kurn tefsir edecek, yine Kurn ve hadis-i sahihtir. Yoksa, ahkm mensuh olduu gibi, kasas dahi muharrefe olan ncil ve Tevrat deildir. Evet, msadak ile mn ayrdrlar. Halbuki, msadak olmaya mmkn olan ey, mn yerine ikame olundu. ok da imknt vukuata kartrld. Hem de, vakt hikmet-i Yunaniyeyi Mslman etmek iin Memunun asrnda tercme olundu. Fakat pek ok estr ve hurftn menbandan kan o hikmet, bir derece mteafne olduundan, saye olan efkr- Arabn ilerine tedahl ettiinden, bir derece efkrlar kartrd gibi, tahkikten taklide bir yol at. Hem de b- hayat olan slmiyetten kariha-i ftriyeleriyle istinbat etmeye kbil iken, o hikmetin telemmzne tenezzl ettiler. Evet, nasl ki ihtilt- Acm ile kelm- Mudarnin melekesi fesada yz tutmakla muhakkikn-i ulema o melekeyi muhafaza etmek iin ulm-u Arabiyenin kavaidini tedvin ettiler. yle de, u hikmet ve srailiyat dahi, daire-i slmiyete duhulleriyle beraber, baz nakkad- muhakkikn-i slm temyiz ve tasyelerine teebbs ettiler. Fakat-hayf!-tamamyla muvaffak olamadlar. bu kadar da kalmad. nk tefsir-i Kurna sarf- himmet edildii vakit, baz ehl-i zahir, Kurnn nakliyatn baz srailiyata tatbik ve bir ksm akliyatn dahi hikmet-i mezbureye tevk ettiler. nk grdler ki, Kurn mkul ve menkule mtemildir. Hadis de yle... Sonra kitap ve snnetin baz nakliyat- sdkalaryla ve baz muharref srailiyatn ortasnda bir mutabakat ve mnasebet istinbat ettiler. Hem de hakik olan akliyatlar ile mevhum ve mmevveh olan u hikmet arasnda bir mabehet ve muvafakat tevehhm eylediklerinden, u mutabakat ve mabeheti kitap ve snnetin mnlarna tefsir ve maksatlarna beyan zannedip hkmeylediler. Kell, smme kell! Zira Kitab- Mucizl-Beynn misdak, iczdr. Mfessiri eczasdr. Mns iindedir. Sade de drrdr, meder deildir. Faraza, bu mutabakat izhar etmekten maksat, o ahid-i sadkn tezkiyesi iin olsa da, yine abestir. Zira Kurn- Mbn, ona mekalid-i inkyad teslim eden yle akl ve naklin tezkiyelerinden pek yksek ve gandir. nk o, onlar tezkiye etmezse, ehadetleri mesm olamaz. Evet, Sreyyay serda deil, semada aramak gerektir. Kurnn mansini de esdafnda ara. Yoksa, karma kark olan senin cebinden arama; zira bulamyorsun. Bulsan da, sikke-i belgat olmadndan, Kurn kabul etmez. Zira mukarrerdir: Asl mn odur ki, elfaz onu smahta boaltt gibi, zihne nfuz ederek vicdan dahi teerrb etmekle, ezhr-i efkr feyizyb eden eydir. Yoksa, baka eyin kesret-i tevaggulnden senin hayaline tedahl eden baz ihtimalt, veyahut hikmetin ebtlinden ve hikytn estrinden sirkat edip cepte doldurarak sonra yt ve ehdisin telnde gizletmek, kartmak, elde tutmak, armak ki, Budur mn, geliniz,alnz dediin vakit alacan cevap udur: Yahu! te senin mnnsiliktir. Sikkesi taklittir; nakkad- hakikat reddeder. Sultan- icz dahi onu darb edeni tard eder. Sen yet ve hadisin nizamlarna taarruz ettiinden, yet ikyet edip hkim-i belgat senin hlyan senin hayalinde hapsedecektir. Ve mteri-i hakikat dahi senin bu metn almayacaktr. Zira diyecek: yetin mns drrdr. Bu ise mederdir. Hadisin mefhumu mhec, bu hemecdir. Tenvir iin bir darbmesel Krtlerin emsal-i edebiyesindendir: Bir adamn ismi Alo imi. Bal hrszlyordu. Ona denildi: Hrszlntebeyyn edecektir. O da aldatmak iin bir bo petekte yabanc arlardoldurup bal baka yerden hrszlar, kvarda saklyordu. Biri sual etseydi, derdi: Bu, bal mhendisi olan arlarmn sanatdr. Sonra da arlaryla konutuu vakit, mterek bir lisanla Vz vz jive hingivn jimin derdi. Yani, Tann sizden, bal benden... Ey teehh ve hevesle tevil edici efendi! Bu tebihle tesell etme. Zira bu tebih, temsildir. Senin mnn bal deil, zehirdir. O elfaz arlar deil, belki kalb ve vicdana ervah- hakaiki vahyeden o kitab- kmilin kelimat, melike gibidirler. Hadis, maden-i hayat ve mlhim-i hakikattir. Elhasl, ifrat gibi tefrit de muzrdr, belki daha ziyade. Fakat ifrat, tefrite sebep olduundan, daha kabahatlidir. Evet, ifratla msamahann kaps ald. rk eyler o hakaik-i liyeye kartndan, ehl-i tefritle insafsz olan ehl-i tenkit, gayet hakszlk olarak, u rk eylerin yzer misline olan hakaik-i liye iinde grdklerinden rktler, nefret ettiler. H, lekedar ve kymetsiz zannettiler. Acaba deneye hariten girmi bir silik para bulunsa veyahut bir bostanda baka yerden dm olan rk ve ac bir elma grnse, hak ve insaf mdr ki, umum deneyi kalp ve umum elmalar ac zannedip vazgemekle lekedar edilsin? Htime Bu mukaddemeden maksadm, efkr- umumiye bir tefsir-i Kurn istiyor. Evet, her zamann bir hkm var. Zaman dahi bir mfessirdir. Ahval ve vukuat ise, bir keaftr. Efkr- mmeye hocalk edecek, yine efkr- mme-i ilmiyedir. Bu srra binaen ve istinaden isterim ki: Mfessir-i azm olan zamann taht- riyasetinde, herbiri bir fende mtehasss, muhakkikn-i ulemadan mntehap bir meclis-i mebusan- ilmiye tekiliyle, meveretle bir tefsiri telif etmekle sair tefasirdeki mnkasm olan mehasin ve kemlt mhezzebe ve mzehhebe olarak cem etmelidirler. Evet, merutiyettir; hereyde meveret hkmfermdr. Efkr- umumiye dahi ddebandr. cma- mmetin hcciyeti buna hccettir. Drdnc Mukaddeme hret, insann mal olmayan da insana mal eder. yle ki: Beerin seciyelerindendir: Garip veya kymettar bir eyi aslzde gstermek iin, o kymettar eylerin cinsiyle mtehir olan zta nispet ve isnad etmektir. Yani, szleri reva bulmak veya tekzip olunmamak veyahut baka araz iin, zalimne ve istibdadkrne, bir milletin netaic-i efkrn veya mehasin-i etvarn bir ahsta grp ondan bilirler. Halbuki, o adamn anndandr, o hediye-i mstebidaneyi reddede... Zira gzel bir sfat veya ulv bir sanatla mehur olan bir adam, hsn- srnin mversn grmek anndan olan nazar- sanatpervernesine haksz olarak ona isnad olunan emir arz edilip gsterilirse, Senin dest-i hattndr denilirse, o emir sanatn tenasp ve muvazenesinden ni olan gzelliini ihll ettii iin, reddedip iraz ve teberri edecektir. H ve kell diyecektir. Bu seciyeye bina ile mehur kaideye Bir ey sbit olsa, levazmyla sbit olur istinaden insanlar o ahs- mehurda tahayyltlarna bir nizam verdirmek iin muztardrlar ki: ok kuvvet ve azamet ve zek gibi levazm- hrikuldeyi isnad etsinler, t o ahsn cmle mensubatna merciiyeti mmkn olabilsin. O halde, o adam bir ucbe olarak zihinlerinde tecessm eder. Eer istersen haylt- acemne iinde perverde olan Rstem-i Zlin timsal-i mnevsine bak, gr, ne ucubedir! Zira, ecaatle mtehir olduundan ve hi ranler tazyikatndan kurtulamayan istibdad srryla ve hret kuvvetiyle ranlerin mefahirini gasp ve grt ederek byltt. Hayallerde byyp iti. Yalan, yalana mukaddeme olduu iin, u harikulde ecaat, harikulde bir mr ve dehetli bir kamet ve onlarn levazm ve tevbileri olan ok emirleri toplayp, iinde o hayal-i hil nara vurarak Ben nevn mnhasrn -ahsm der. Gulyabn gibi hurafat arkasna takarak dillerin destanlarnda dnyor. Emsaline dahi meydan aar. Ey hakikati plak grmek isteyen zt! Bu mukaddemeye dikkat et; zira hurfatn kaps bu yerden alr. Ve bab- tahkik dahi bununla sed olur. Hem de kssadan hisse ve meylt-terakki ile Mtekaddimnin esaslar zerine bina ve Seleerin mevrusatnda tasarruf ve ziyadeye cesaret bu ristanda mahvolur. Eer istersen, mehur Molla Nasreddin Efendiye de: Bu garip szler umumen senin midir? Elbette sana diyecektir: u szler ciltleri dolduruyor. Epeyce mr ister. Zira btn szlerim nevadirden deildir. Ben hocaym. Onlarn zektn da bana verseler razym ve kdir. Fazlasn istemem. Zira zarafetimi tabilikten karp tasannua kalb eder. Yahu, bu kkten, hurafat ve mevzuat biter ve tenebbt eder ve doru eyin kuvvetini bitirir. Htime hsan- lhden fazla ihsan, ihsan deildir. Bir dane-i hakikat bir harman hayalta mreccahtr. hsan- lh ile tavsifte kanaat etmek farzdr. Cemiyete dahil olan, cemiyetin nizamn ihll etmemek gerektir. Bir eyin ere neslinde deildir, ztndadr. Bir eyin asln gsteren semeresidir. Birinin malna baka malvelev kymetli de olsakarrsa, maln kymetsiz ettii gibi, haczetmesine dahi sebep olur. imdi bu noktalara istinaden derim ki: Tergib veya terhib iin avamperestane tervi ve tevikle baz ehdis-i mevzuay bn-i Abbas gibi ztlara isnad etmek, byk bir cehalettir. Evet, hak mstandir. Hakikat ise, zengindir. Tenvir-i kulba ziyalar kdir. Mfessir-i Kurn olan ehdis-i sahiha bize kifayet eder. Ve mantn mizanyla tartlm olan tevarih-i sahihaya kanaat ederiz. Beinci Mukaddeme Mecaz, ilmin elinden cehlin eline dse, hakikate inklp eder, hurfata kap aar. yle ki: Meczat ve tebihat, ne vakit cehlin yesr- muzlimanesi, ilmin yemin-i nurnsinden karp gasp etse veyahut mecazla tebih bir uzun mr srseler, hakikate inklp ederek, taravet ve zllinden bo olup, arap iken serap; ve nazenn ve hasn iken acuze-i emt ve kocakar olur. Evet, mecaz effayetiyle ule-i hakikat ondan telemmu eder. Fakat hakikate inklbyla kesif olup, hakikat-i asliyeyi mnkesif eder. Lkin, bu tahavvl bir kanun-u ftrdir. Buna ahit istersen lgatn teceddd ve tagayyuratnn ve itirak ve teradfn srlarna mracaat et. yi kulak versen, iiteceksin ki: Selen zevklerine giden ok kelimat veya hikyt veya haylt veya man, ihtiyar ve ziynetsiz olduklarndan halen heves-i ebabanelerine tevafuk etmediklerinden meyl-i teceddde ve kr-i icada ve cret-i tayire sebep olmulardr. Bu kaide, lgatta olduu gibi, hayalt ve man ve hikyatta dahi cereyan eder. yleyse, hereye zahire gre hkmetmemek gerektir. Muhakkikin eni, gavvas olmak, zamann tesiratndan tecerrd etmek, mazinin amkna girmek, mantn terazisiyle tartmak, hereyin menban bulmaktr. Bu hakikate beni muttali eden. Bir vakit sabavetimde ay tutuldu. Validemden sual ettim. Dedi ki: Ylan Ay yutmu. Dedim: Neden daha grnyor? dedi ki: sumann ylan nim-effaftr. te, bak: Nasl tebih hakikat olup haylletiyle hakikat-i hali mnhasif etmitir. Zira mil-i kamer, mntkatl-bruc ile res ve zenebde tekatu ettiklerinden, o iki daire-i mevhumeden iki kavsi, ylann mradi olan tinnn ile ehl-i heyet bir tebihe binaen tesmiye eylediler. Zaten ay res veya zenebe ve gne dahi tekisine gelirse, arzn haylletiyle inhisaf vuku bulur. Ey benim u mevve szlerimden usanmayan zt! Bu mukaddemeye dahi dikkat et. Bir hurdebn ile bak. Zira, bu asl zerine pek ok hurafat ve hilfat tevelld ederler. Mant ve belgat rehber etmek gerektir. Htime Mn-y hakiknin bir sikkesi olmak gerektir. O sikkeyi tehis eden, makasd- eriatn muvazenesinden hsl olan hsn- mcerreddir. Mecazn cevaz ise, belgatn eraiti tahtnda olmak gerektir. Yoksa, mecaz hakikat ve hakikati mecaz suretiyle grmek, gstermek, cehlin istibdadna kuvvet vermektir. Evet, hereyi zahire hamlettire ettire, nihayet zahiriyun meslek-i mteassifesini tevlid etmek eninde olan meylt-tefrit ne derecede muzr ise, yle de, hereye mecaz nazaryla baktra baktra, nihayette batnyunun mezheb-i btlasn inta etmek annda olan hubb-u ifrat dahi ok derece daha muzrdr. Hadd-i evsat gsterecek, ifrat ve tefriti kracak yalnz felsefe-i eriatla belgat ve mantkla hikmettir. Evet, hikmet derim, nk hayr- kesirdir. erri vardr, fakat czdir. Usul- msellemedendir ki: err-i cz iin hayr- kesiri tazammun eden emri terk etmek, err-i kesiri ilemek demektir. Ehvenerri ihtiyar elzemdir. Evet, eski hikmetin hayr az, hurafat ok, ezhan istidatsz, efkr taklitle mukayyed, cehil avamda hkmferm olduklarndan, Selef bir derece hikmetten nehyettiler. Fakat imdiki hikmet ona nispeten madd cihetinde hayr ok, yalan az; efkr dahi hr, mrifet hkmfermadr. Zaten her zamann bir hkm olmak gerektir. Altnc Mukaddeme Mesel, tefsirde mezkr olan herbir emir, tefsirden olmak lzm gelmez. lim ilme kuvvet verir. Tahakkm etmemek arttr. yle msellemattandr ki: Hendese gibi bir sanatta mahir olan zt, tp gibi baka sanatta m ve tufeyl ve dahl olabilir. Ve kavaid-i usuliyedendir ki: Fakih olmayan, velev ki usll-fkhta mtehid olsa, icm- fukahada muteber deildir. Zira o, onlara nisbeten mdir. Hem de hakaik-i tarihiyedendir ki: Bir ahs ok fenlerde meleke sahibi ve mtehasss olamaz. Ancak ferid bir adam, drt veya be fenlerde mtehasss olabilir. Umuma el atmak, umumu terk etmek demektir. Bir fende meleke, o fennin suret-i hakikiyesidir. Onunla temessl etmek gerektir. Zira bir fende mtehasss ve malmat- sairesini mtemmime ve medet verici etmezse, malmat- perianndan bir suret-i acbe temessl edecektir. Tenvir iin bir ltife-i faraziyedir: Nasl ki, baka lemden bu kreye gelen tasvirci bir nakka farz olunsa: Halbuki, ne insan ve ne insann gayrs, tam suretini grmemi; belki her birisinden baz zasn grmekle insann tasviri veyahut grd eyann umumundan bir sureti tasvir etmek isterse; mesel, insandan grd bir el, bir ayak, bir gz, bir kulak, yar yz ve burun ve amame gibi eylerin terkibiyle bir insann timsali, yahut nazarna tesadf eden atn kuyruu, devenin boynunu, insann yzn, arslann ba bir hayvann sureti yapsa; nasl ki imtizaszlkla kabil-i hayat olmad iin erit-i hayat byle ucubelere msait deildir diyecekler ve nakka mttehem edecekler. imdi bu kaide, fenlerde aynen cereyan eder. aresi odur ki: Bir fenni esas tutup sair malmatn avzen ve zenav gibi yapmaktr. Hem de dt- mstemirredendir ki, kitab- vahidde ulm-u kesire tezahm eder. Zira ulm birbirini inta ve birbirinin elini tutmakla tenuk ve tecavb ettiklerinden o derecede itibak hasl olur ki, bir fende telif olunan bir kitapta, o fennin mesaili, o kitabn muhteviyatna nisbeti, ancak zekt kabilir. Bu srdan gaet iledir ki, bir eriat veya bir tefsir kitabnda istitraden derc olunmu bir meseleyi gren bir zahirperest veya mugaltac bir adam der ki: eriat ve tefsir byle der. Eer dost olsa diyecek: Bunu kabul etmeyen Mslman deildir. ayet dman olsa, o bahaneyle der: eriat veya tefsirhyanl. Ey ifrat ve tefrit sahipleri! Tefsir ve eriat bakadr; tefsir ve eriatte telif olunan kitap yine bakadr. Zira kitap daha genitir. O dkknda cevherden baka kymetsiz eyler dahi bulunur. Eer bunu fehmedebildin; hayse beyseden kurtulacaksn. Dikkat et: Nasl ki bir evin levazm- mtenevvias yalnz bir sanatkrdan alnmaz. Belki herbir hcette, o sanatta mtehasss olana mracaat olmak gerektir. yle de, saadet-saray- kemltta, o kanuna tatbik-i hareket etmek gerektir. Acaba grlmyor mu ki, birinin saati krlsa, terziye Saatimi dik dese, yuhadan baka cevap var mdr? aret Bu mukaddemenin ssl-esas budur ki: Sni-i Zlcellin hilkat-i lemde cr ve taksiml-aml kaidesinden akan kanun-u tekemml ve terakkde mndemi olan rza ve iaretinin imtisali farz iken, itaat tamam edilmemitir. yle: Kaide-i taksiml-amli muktazi olan hikmet-i lhiyenin dest-i inayetiyle beerin mahiyetinde ekmi olduu istidadat ve mylt ile eriat- hilkatin farzl- kifayesi hkmnde olan fnun ve sanayiin edasna bir emr-i mnev vermiken, su-i istimalimizle o istidattan tevelld eden meyle kuvvet ve medet verici olan evki, bu hrs- kzip ve u res-i riya olan meylt-tefevvuk ile zayi edip sndrdk. Elbette, isyan eden, Cehenneme mstehak olur. Biz de, bu hilkat denilen eriat- ftriyenin evamirine imtisal edemediimizden, cehennem-i cehl ile muazzeb olduk. Bu azaptan bizi kurtaracak, taksiml-aml kanunuyla amel etmektir. Zira, seleerimiz taksiml-amlin ameliyle cinan- ulma dhil olmulardr. Htime Bir gayr- mslim, yalnz mescide girmekle Mslman olmasna k olmad gibi, tefsirin veya eriatn kitaplarna, hikmet veya corafya veya tarih gibi bir fennin meselesi girmesiyle, tefsir veya eriat olamaz. Hem de bir mfessir veya fakih, mtehasss olmak artyla, hkm yalnz nefs-i eriat ve tefsirde hccettir. Yoksa, tufeyl olarak izinsiz tefsir, eriat kitaplarna girmi emirlerde hccet deildir. Zira onlarda tufeyl olabilir. Nkile itab yoktur. Evet, bir fende sz hccet olann sair fenlerde nakil veya dv cihetiyle hkmn hccet tutmak, taksiml-mehasin ve tefrikl-mesai olan kanun-u lhsine veh-i rza gstermemek demektir. Hem de mantka msellemdir ki: Hkm, mevz ile mahmuln yalnz veh-i m ile tasavvurlarn iktiza eder. Ve onlarn terihat- sairesi ise, o fenden deildir. Baka fennin mesailinden olmak gerektir. Hem de mukarrerdir ki: mm, hssa dellt- selsenin hibirisiyle dellet etmez. Mesel, Tefsir-i Beyzvde 1 olan yetinde Ermeniye ve Azerbaycan Dalarnn mabeyninde olan teviline nazar- kat ile bakmak, en byk mantkszlktr. Zira esasen nakildir. Hem de, tayini Kurnn medll deildir; tefsirden saylmaz. Zira o tevil, yetin bir kaydnn baka fenne istinaden bir terihidir. Binaenaleyh, o mfessir-i cellin tefsirdeki meleke-i rasihasna byle zayf noktalar bahane tutmak, pheleri iras etmek, insafszlktr. te, asl hakaik-i tefsir ve eriat meydandadr; yldzlar gibi parlyor. O hakaikteki vuzuh ve kuvvettir, benim gibi bir cize cesaret veriyor. Ben de dv ederim: Tefsirin ve eriatn ne kadar hakaik-i esasiyesi varsa, birer birer nazar- tetkike getirilse, grlr ki, hakikatten kp hikmetle tartlp hak olarak hakka munsariftir. Ne kadar pheli noktalar varsa, umumen cerbezeli zihinlerden kp sonra da onlara karm. Kimin asl- hakikatlerine bir phesi varsa, ite meydan, kendini izhar etsin! 1. "ki dan aras." Kehf Sresi, 18:96. Yedinci Mukaddeme Mbala ihtillcidir. yle ki: Beerin seciyelerindendir, telezzz ettii eyde meylt- tezeyyd ve vasfettii eyde meyll-mcazefe ve hikye ettii eyde meyll-mbala ile, hayali hakikate kartrmaktr. Bu seciye-i seyyie ile iyilik etmek, fenalk etmek demektir. Bilmedii halde, tezyidinden noksan, slahndan fesat, medhinden zemm, tahsininden kubh tevelld eder. Zira muvazenet ve tenaspten ni olan hsn, min hays l yeur ihll eder. Nasl ki, bir ilc istihsan edip izdiyad etmek, devay de inklp etmektir. yle de, hibir vakit hak ona muhta olmayan mbalal tergib ve terhib ile, gybeti katle msavi; veya ayakta bevletmek, zina derecesinde gstermek; veya bir dirhemi tasadduk etmek, hacca mukabil tutmak gibi muvazenesiz szler, katl ve zinay tahf ve haccn kymetini tenzil ediyorlar. Bu srra binaen, viz hem hakm, hem muhakemeli olmaldr. Evet, muvazenesiz vizler, ok hakaik-i neyyire-i diniyenin husufuna sebep olmulardr. Mesel, inikak- kamer olan mucize-i mtevatire-i bhireyi, meyll-mcazefe ile, arza nzul ile Peygamberin cebine girip km olan ilve, o gne-misal mucizeyi Sha yldz gibi, mahf ve kamer-misl olan burhan- nbvveti mnhasif ettii gibi mnkirlerinin bahanelerine kaplar at. Hasl- kelm, her muhibb-i dine ve k- hakikate lzmdr: Hereyin kymetine kanaat etmek ve mcazefe ve tecavz etmemektir. Zira, mcazefe, kudrete iftiradr. Ve Daire-i imknda daha ahsen yoktur olan sz mam- Gazalye dediren, hilkatteki keml ve hsne adem-i kanaattir ve istihfaf demektir. Ey muhatap efendi! Bazan burhann hizmetini temsil de gryor. yleyse, bak: Nasl elmas, altn, gm, rasas, hadid, ilh. herbirinin birer kymet ve hsiyet-i mahsusas vardr ve mtehaliftir. yle de, dinin makasd, kymet ve edillece mtefavittir. Birinin yeri hayal olsa, tekinin vicdandr. Beriki, srrn srrndadr. Evet, ticarette bir fels veya on para yerinde bir elmas veya bir altn verse, nasl sefahetine hkm ve tasarruftan haczolunur. Aks-i kaziye ile olsa, pek yerinde yuha iitecek. Ve tccar olmaya bedel, hayyl bir maskara olduu gibi; kezalik, hakaik-i diniyyeyi temyiz etmeyen ve herbirisine mstehak olduu hak ve itibar vermeyen ve her hkmde eriatn sikkesini tanmayan, hatt o fabrika-i muazzamadaki eczalar, herbiri mihveri zerinde hareketine sekte veren gayr- mmeyyizler, herbiri bir acem adama benzer ki, gayet muntazam ve cesm bir makine iinde kk ve ltif bir ark gryor ki, hareket ve vaziyette byk arklara nazar- sathsince mnasip grnmediinden, makine fenninde behresizliiyle beraber, gurur-u nes, nazar- sathsini ifal ile aldatarak, slah niyetiyle vaz- muntazamadan tayire teebbs edip, bilmedii halde fabrikay hercmerc eder, ban yer. Elhasl: eriatn herbir hkmnde riin bir sikke-i itibar vardr. O sikkeyi okumak lzmdr. Sikkenin kymetinden baka, o hkm hereyden mstandir. Hem de lfz-perdzne ve mbala-cyne ve ifrat- pervernelerin tezyin ve tasarruarndan bin derece mstandir. Dikkat olunsun ki, byle mcazier, nasihat ettikleri vakitte nazar- hakikatte ne derece irkin oluyorlar! Ezcmle: Bunlardan birisi bir mecma- azmde mskirattan tenr yolunda zecr-i er ile kanaat etmeden yle bir ey demi ki, yazmasndan ben hicap ettim; yazdktan sonra izdim. Ey herif ! Bu szlerinle eriata adavet ediyorsun. Faraza sadk olsan, sadk- ahmak olursun. Advvd- dnden daha muzrsn. Htime Ey hariten ve uzaktan slmiyeti tenkit etmeye alan insafszlar! Aldanmayn. Muhakeme edin. Nazar- sathyle iktifa etmeyiniz. Zira u sizin bahanelerinize sebep olanlar, lisan- eriatta ulem-i s ile msemmdrlar. Onlarn muvazenesizlik, zahirperestliklerinden neet eden hicabn mversna baknz. Greceksiniz ki, herbir hakikat-i slmiye, necm-i mnr gibi burhan- neyyirdir. Nak- ezel ve ebed zerinde grnyor. Evet, kelm- ezelden gelen, ebede gidecektir. Fakat esefa! Hubb-u nes ve taraftar- nes ve acz ve enaniyetten neet eden teberr-i nefs ile kendi kabahatini bakasna atyor. yle yanla muhtemel olan szn veya hatya kabil olan ilini, bir byk zta veyahut muteber bir kitaba, hatt bazan dine, ok defa hadise, en nihayet kadere isnad etmekle, kendini teberr etmek istiyor. H, smme h! Nurdan zulmet gelmez. Kendi yinesinde grlen yldzlar setretse de, semadaki yldzlar setredemez. Fakat kendi gremez. Ey muteriz aa! Alamak isteyen ocuk gibi veya intikam isteyen knedar dman gibi bahane mahane aramakla hilf- eriatla vcuda gelen ahvli ve su-i tefehhmden neet eden behat senet tutmak, slmiyete leke getirmek, pek byk insafszlktr. Zira, bir Mslimin herbir sfat slmiyetten neet etmek lzm gelmez. Sekizinci Mukaddeme (Temhd) u gelen uzun mukaddemeden usanma. Zira nihayeti, nihayet derecede mhimdir. Hem de u gelen mukaddeme her kemli mahveden yesi ldrr. Ve herbir sadetin myesi olan midi hayatlandrr. Ve mazi bakalara ve istikbal bize olacana bearet verir. Taksime razyz. te mevzuu, ebn-y mzi ile ebn-y mstakbeli muvazene etmektir. Hem de mektib-i liyede elif ve b okunmuyor. Mahiyet-i ilim bir dahi olsa, suret-i tedrisi bakadr. Evet, mazi denilen mekteb-i hissiyatla, istikbal denilen medrese-i efkr bir tarzda deildir. Evvel: Ebn-y maziden muradm, slmlarn gayrsndan onuncu asrdan evvel olan kurn-u vusta ve ldr. Amma millet-i slm, yz seneye kadar mmtaz ve serraz ve be yz seneye kadar lcmle mazhar- kemldir. Beinci asrdan on ikinci asra kadar ben mazi ile tabir ederim, ondan sonra mstakbel derim. Bundan sonra, mlumdur ki, insanda mdebbir-i galip, ya akl veya basardr. Tbir-i dierle, ya efkr veya hissiyattr. Veyahut ya haktr veya kuvvettir. Veyahut ya hikmet veya hkmettir. Veyahut ya mylt- kalbiyedir veya temaylt- akliyedir. Veyahut ya hev veya hddr. Buna binaen gryoruz ki: Ebn-y mazinin bir derece saf olan ahlk ve halis olan hissiyatlar galebe alarak gayr- mnevver olan efkrlarn istihdam ederek ahsiyat ve ihtilfat meydan ald. Fakat ebn-y mstakbelin bir derece mnevver olan efkrlar, heves ve ehvetle muzlim olan hissiyatlarna galebe ederek emrine musahhar eylediinden, hukuk-u umumiyenin hkmferma olaca muhakkak oldu. nsaniyet bir derece tecell etti. Bearet veriyor ki: Asl insaniyet-i kbr olan slmiyet, sema-i mstakbelde ve Asyann cinan zerinde bulutsuz gne gibi pertev-efan olacaktr. Vakta ki mazi derelerinde hkmferma olan garaz ve husumet ve meylt-tefevvuku tevlid eden hissiyat ve mylt ve kuvvet idi. O zamann ehlini irad iin iknaiyat- hitabiye k idi. Zira hissiyat okayan ve mylta tesir ettiren, mddey mzeyyene ve aalandrmak veyahut hile veya kuvve-i belgatle hayale menus klmak, burhann yerini tutar idi. Fakat bizi onlara kyas etmek, hareket-i riciye ile o zamann kelerine sokmak demektir. Herbir zamann bir hkm var. Biz delil isteriz; tasvir-i mdde ile aldanmayz. Vakta ki, hl sahrasnda istikbal dalarna daima yamur veren hakaik-i hikmetin maden-i tebahhurat efkr ve akl ve hak ve hikmet olduklarndan ve yeni tevellde balayan meyl-i taharr-i hakikat ve ak- hak ve menfaat-i umumiyeyi menfaat-i ahsiyeye tercih ve meyl-i insaniyetkrneyi inta eyleyen berahin-i katadan baka isbat- mddea bir eyle olmaz. Biz ehl-i haliz, namzed-i istikbaliz. Tasvir ve tezyin-i mdde, zihnimizi ib etmiyor. Burhan isteriz. Biraz da iki sultan hkmnde olan mazi ve istikbalin hasenat ve seyyiatlarn zikredelim. Mazi lkesinde ekseriyetle hkmferm kuvvet ve hev ve tabiat ve mylt ve hissiyat olduundan; seyyiatndan biri, herbir emirdevelev lcmle olsunistibdad ve tahakkm var idi. Hem de meslek-i gayra husumete kendi mesleine iltizam ve muhabbetten daha ziyade ihtimam olunur idi. Hem de bir ahsa husumetin, bakasnn muhabbeti suretinde tezahr idi. Hem de kef-i hakikate mani olan iltizam ve taassup ve taraftarln mdahaleleri idi. Hasl- kelm: Mylt muhtelife olduklarndan, taraftarlk hissi, hereye parmak vurmakla ihtilfatla ihtill karldndan, hakikat ise kap gizlenirdi. Hem de istibdad- hissiyatn seyyielerindendir ki: Mesalik ve mezahibi ikame edecek, galiben taassup veya tadlil-i gayr veya safsata idi. Halbuki de nazar- eriatta mezmum ve uhuvvet-i slmiyeye ve nisbet-i hemcinsiyeye ve tevn- ftrye mnadir. Hatt o derece oluyor, bunlardan biri taassup ve safsatasn terk ederek nsn icm ve tevatrn tasdik ettii gibi, birden mezhep ve mesleini tebdil etmeye muztar kalyor. Halbuki, taassup yerinde hak; ve safsata yerinde burhan; ve tadlil-i gayr yerinde tevk ve tatbik ve istiare ederse, dnya birlese, hak olan mezhep ve mesleini bir para tebdil edemez. Nasl ki, zaman- sadette ve Selef-i Salihn zamanlarnda hkmferm hak ve burhan ve akl ve meveret olduklarndan, kk ve behatn hkmleri olmazd. Kezalik gryoruz ki: Fennin himmetiyle, zaman- halde lcmle, inaallah istikbalde bitamamih hkmferm, kuvvete bedel hak; ve safsataya bedel burhan; ve taba bedel akl; ve hevya bedel hd; ve taassuba bedel metanet; ve garaza bedel hamiyet; ve mylt- nefsaniyeye bedel temaylt- ukul; ve hissiyata bedel efkr olacaklardrkarn- evvel ve san ve salisteki gibi ve beinci karna kadar lcmle olduu gibi. Beinci asrdan imdiye kadar kuvvet hakk malup eylemiti. Saltanat- efkrn icr-y hasenesindendir ki: Hakaik-i slmiyetin gnei, evham ve hayalt bulutlarndan kurtulmu, her yeri tenvire balamtr. Hatt dinsizlik bataklnda taaffn eden adamlar dahi o ziya ile istifadeye balamtrlar. Hem de meveret-i efkrn mehasinindendir ki: Makasd ve mesalik, burhan- kt zerine teesss ve her kemle mmidd olan hakk- sabit ile hakaik rapteylemesidir. Bunun neticesi: Batl, hak suretini giymekle efkr aldatmaz. Ey ihvan- Mslimn!.. Hal, lisan- hal ile bize bearet veriyor ki: Srr- 1 boynunu kaldrm, el ile istikbale iaret edip, yksek sesle iln ediyor ki: Dehre ve tabyi-i beere, dmen-i kyamete kadar hkim olacak, yalnz lem-i kevnde adalet-i ezeliyenin tecell ve timsali olan hakikat-i slmiyettir ki, asl insaniyet-i kbr denilen ey odur. nsaniyet-i sur denilen mehsin-i medeniyet, onun mukaddemesidir. Grlmyor mu ki: Telhuktan neet eden tenevvr- efkrla topraa benzeyen evham ve hayalt, hakaik-i slmiyenin omuzu zerinden haetirmitir. Bu hal gsteriyor ki, ncm-u sem-y hidayet olan o hakaik tamamen inkiaf ve telel ve lema-nisar olacaktr. 2 Eer istersen, istikbal iine gir, bak: Hakikatlerin meydannda hikmetin taht- nezaret ve murakabesinde, teslis iinde tevhidi arayanlar, safsata ederek asl tevhid-i mahz ve itikad- kmil ve akl- selim kabul ettii akide-i hak ile mcehhez ve seyf-i burhan ile mtekallid olanlarla mbareze ve muharebe ederse, nasl birden malp ve mnhezim oluyor! 1. De ki: Hak geldi, btl yok oldu. sr Sresi, 17:81. 2. Dmanlarn engellemelerine ramen. Kurnn slb-u hakmnesine yemin ederim ki: Nasry ve emsalini havalandrarak dallet derelerine atan, yalnz akl azl ve burhan tard ve ruhban taklit etmektir. Hem de slmiyeti daima tecell ve inbisat- efkr nisbetinde hakaiki inkiaf ettiren, yalnz slmiyetin hakikat zerinde olan teesss ve burhanla takalld ve aklla mevereti ve taht- hakikat stnde bulunmas ve ezelden ebede mteselsil olan hikmetin destirine mutabakat ve muhktdr. Acaba grlmyor: ytn ekser fevath ve havtminde nev-i beeri vicdana havale ve akln istiaresine hamlettiriyor. Diyor: 1 ve 2 ve 3 ve 4 ve 5 ve 6 ve 7 ve 8 ve 9 ve 10
Ben dahi derim: 11
1. Bakmazlar m? Giye Sresi, 88:17. 2. Baknz! l-i mrn Sresi, 3:137; Nahl Sresi, 16:36; Neml Sresi, 26:69; Ankebut Sresi; 29:20; Rm Sresi, 30:42. 3. Onlar hi dnmezler mi? Nis Sresi, 4:82; Muhammed Sresi: 47:24. 4. Hl dnmez misiniz? Enm Sresi, 6:80; Secde Sresi, 32:4. 5. Dnn! Sebe Sresi, 34:46. 6. Farknda deiller. Bakara Sresi, 2:9; l-i mrn Sresi, 3:69; Enm Sresi, 6:26, 123; Nahl Sresi, 16:2. 7. Akln kullanyorlar. Bakara Sresi, 2:164; Rad Sresi, 13:4; Nahl Sresi,16:12, 67; Hac Sresi, 22:46; Furkn Sresi, 25:44; Ankebt Sresi,29:35; Rum Sresi, 30:24, 28; Csiye Sresi, 45:5. 8. Akln kullanp anlamazlar. Bakara Sresi, 2:170, 171; Mide Sresi, 5:87,103; Enfl Sresi, 8:22; Ynus Sresi, 10:42, 100; Ankebt Sresi,29:63; Zmer Sresi, 39:43. 9. Biliyorlar. Bakara Sresi, 2:75. (Kurnda 32 yerde gemektedir.) 10. Bundan ibret aln, ey basiret sahipleri! Hair Sresi, 59:2. 1. "Bundan ibret aln, ey akl sahipleri!" bk. Hair Sresi, 59:2. Htime Zhirden ubr ediniz. Hakikat sizi bekliyor. Fakat grdnz vakit incitmeyiniz. Esah ve lzm Dokuzuncu Mukaddeme Ukul- selime yannda muhakkaktr ki: Hilkatte hayr asl, er ise tebedir. Hayr kll, er czdir. yle grnyor ki: lemin herbir nevine dair bir fen teekkl etmi ve etmektedir. Fen ise, kavid-i klliyeden ibarettir. Klliyet-i kaide ise, o nevide olan hsn- intizamna keaftr. Demek cemi fnun, hsn- intizama birer ahid-i sadktr. Evet, klliyet intizama delildir. Zira bir eyde intizam olmazsa, hkm klliyetiyle cereyan edemez. ok istisnatyla perian oluyor. Bu ahitleri tezkiye eden nazar- hikmetle istikr-i tmmdr. Fakat bazan intizam grlmyor. nk dairesi ufk-u nazardan daha geni; tamamen tasavvur ve ihata olunmad iin, nizamn tasvir-i bmisali kendini gsteremiyor. Binaenaleyh, umum fnunun ehadetleriyle ve nazar- hikmetten neet eden istikr-i tmmn tasdikiyle sabittir ki: Hilkat-i lemde maksud-u bizzat ve galib-i mutlak, yalnz hsn ve hayr ve hak ve kemldir. Amma er ve kubh ve btl ise, tebeye ve malbe ve mamuredirler. Eer endan savlet etseler de, muvakkattir. Hem de sabittir ki: Ekrem-i halk ben demdir. stidad ve sanat buna ahittir. Hem de ben demin en ere, ehl-i hak ve hakikat olan doru Mslmanlardr. Hakaik-i slmiyet buna ehadet ettii gibi, istikbalin vukuat da tasdik edecektir. Hem de sabittir ki: Ekmel-i kll, Muhammeddir (aleyhissalt vesselm). Mucizat ve ahlk- kmilesi ehadet ettii gibi, muhakkikn-i nev-i beer de tasdik ederler. Hatt ads da teslim ediyorlar ve etmeye mecburdurlar. Vakta ki bu byle, u yle ve o yledir. Acaba nev-i beer ekavetiyle o fnunlarn ehadetini cerh ve istikra-i tmm nakz ve iptal ve meiet-i lhiyesinin karsnda temerrd, taannde muktedir olacak mdr? Kell, muktedir olmaz ve olamaz. dil ve Hakm-i Mutlakn Rahmn ve Rahm ismine kasem ederim: Nev-i beer, er ve kubh ve batl, zahmetsiz, yani biselmetil-emr ile hazmedemeyecektir. Hem de hikmet-i lhiye msaade etmeyecektir. Evet, hukuk-u umumiye-i kinata cinayet eden affolunmaz, rh- adem verilmez. Evet, binler sene errin galebesi yalnz bu dnyada en ekall bin sene malbiyet-i mutlaka ile netice verecektir. lem-i uhrda hayr, erri idam- ebed ile mahkm edecektir. Yoksa, lemin muntazama ve mkemmele ve evamir-i lhiyeye muta olan sair env ve ecnas, bu perian ve ekaveti olan nev-i beeri kendileri iinde kabul etmeyerek, hukuk-u vcuttan iskat ve zulmethane-i ademe nefy ve vazife-i hilkatten tard etmek, iktiza ve arz- hal edeceklerdir. Bu ise, btn istidadat- beeriyeyi ve lemde saltanat srmek ve hirette sadet-i ebediyeye mazhar olmak iin mcehhez edilen kabiliyt ve mylt abes ve beyhude olmakl istilzam eder. Abes ise, istikr-i tamme mnakz olduu gibi, Sni-i Hakmin hikmetine dahi murz ve Nebiyy-i Sdkn hkmne de muhaliftir. Evet, istikbal bu dvlarn bir ksmn tasye edecektir. Fakat tamam tasyesi ise, hirette grlecektir. yle: Ehastan kat- nazar, nev ve umum hsn ve hakkn meydan- galebesi istikbaldir. Biz lsek, milletimiz bkidir. Krk sene ile raz deiliz; en ekall bin sene galebeyi isteriz. Lkin hem ahs, hem umum, hem cz, hem kll olan hsn, hak ve hayr ve kemlin meydan- galebesi ve mahkeme-i kbrs; ve beeri, sair ihvan olan kinat- muntazama gibi tanzim ve istidadyla mtenasip tecziye ve mkfat veren, yalnz dr- hirettir. Zira, onda hak ve adalet-i mahz tecell edecektir. Evet, bu dar dnya, beerin cevherinde mndemi olan istiddt- gayr- mahduda ve ebed iin mahlk olan mylt ve arzularnn smbllenmesine msait deildir; beslemek ve terbiye iin baka leme gnderilecektir. nsann cevheri byktr, mahiyeti liyedir, cinayeti dahi azmdir. ntizam da mhimdir; sair kinata benzemez, intizamsz olamaz. Evet, ebede namzet olan byktr; mhmel kalamaz, abes olamaz. Fena-i mutlak ile mahkm olamaz. Adem-i srfa kaamaz. Cehennem azn, Cennet dahi u-u nazendaranesini ap bekliyorlar. Htime slmn ve Asyann istikbali, uzaktan gayet parlak grnyor. nk Asyann hkim-i evvel ve hiri olan slmiyetin galebesi iin drt-be mukavemet-sz kuvvetler ittifak ve ittihad etmektedirler. Birinci kuvvet: Maarif ve medeniyetle mcehhez olan slmiyetin kuvvet-i hakikiyesidir. kincisi: Tekemml- mebd ve vesaitle mcehhez olan ihtiyac- ediddir. ncs: Asyay gayet sefalette, baka yerleri nihayet refahette grmekten neet eden tenebbh- tm ve teyakkuz-u kmil ile mcehhez olan gpta ve rekabet ve kn-i muzmerdir. Drdncs: Ehl-i tevhidin dsturu olan tevhid-i kelime; ve zeminin hasiyeti olan itidal ve tdil-i miza; ve zamann ziyas olan tenevvr- ezhan; ve medeniyetin kanunu olan telhuk-u efkr; ve bedeviyetin lzm olan selmet-i ftrat; ve zaruretin semeresi olan haik ve cret-i teebbs ile mcehhez olan istidad- ftrdir. Beincisi: Bu zamanda maddeten terakkiye mtevakkf olan il-y kelimetullah, slmiyetin emriyle ve zamann ilctyla ve fakr- edidin icbar ile ve her arzuyu ldren yesin lmesiyle hayat bulan mit ile mcehhez olan arzu-yu medeniyet ve meyl-i teceddttr. Ve bu kuvvetlere yardm etmek iin ecanib iine ihtill veren ve medeniyetleri ihtiyarlandran mesv-i medeniyetin mehasinine galebesidir. Ve sayin sefahete adem-i kifayetidir. Bunun iki sebebi vardr: Birincisi: Din ve fazileti dstur-u medeniyet etmemeklikten neet eden msaade-i sefahet ve muvafakat-i ehvet-i nestir. kincisi: Hubbehevt ve diyanetsizliin neticesi olan merhametsizlikten neet eden maietteki mthi msavtszlktr. Evet, u diyanetsizlik Avrupa medeniyetinin iyzn yle kartrm ki, o kadar frak- fesadiyeyi ve ihtilliyeyi tevlid etmi. Faraza habll-metin-i slmiye ve sedd-i Zlkarneyn gibi eriat- garrnn hakikatine iltica ve tahassun edilmezse, bu frak- fesadiye, onlarn lem-i medeniyetlerini zr zeber edeceklerdir. Nasl ki imdiden tehdit ediyorlar. Acaba hakikat-i slmiyenin binler mesailinden yalnz zekt meselesi dstur-u medeniyet ve muavenet olursa, bu belya ve ylann yuvas olan maietteki mthi msavatszla dev-i f olmayacak mdr? Evet, en mkemmel ve bozulmaz bir deva olacaktr. Eer denilse: imdiye kadar Avrupay galip ettiren sebep, bundan sonra neden etmesin? Cevap: Bu kitabn mukaddemesini mtala et. Sonra buna da dikkat et: Sebeb-i terakksi, hereyi ge almak ve ge de brakmak ve metanet etmek eninde olan burudet-i memleket; ve mekn ve meskenin darl; ve sakinlerin kesretinden neet eden kr-i mrifet ve arzu-yu sanat; ve deniz ve maden ve sair vesaitin msaadesiyle hasl olan tevn ve telhuk idi. Fakat imdi tekemml- vesait-i nakliye ile, lem bir ehr-i vahid hkmne getii gibi, matbuat ve telgraf gibi vesait-i muhabere ve mdavele ile, ehl-i dnya, bir meclisin ehli hkmndedir. Velhasl, onlarn ykleri ar, bizimki haf olduundan, yetiip geeceizeer tevk rek ola HAYE-1* ... Htimenin htimesi Asyann bahtn, slmiyetin talihini aacak yalnz merutiyet ve hrriyettir-fakat eriat- garrnn terbiyesinde kalmak artyla... Tenbih: Mehasin-i medeniyet denilen emirler, eriatn baka ekle evrilmi birer meselesidir... Haiye-1 * Ey Nur kardelerim! Sevgili stadn o zamanda hitab ettii Hizb'l- Kur'n muhataplar, bugn Nur talebeleri olarak tezahr etti. Dikkat edin! Bu sahifeler bize hitap ediyor. Fen ve medeniyeti, slma hdim yapp, cihana slm medeniyetini iln etmelisiniz. M.S. Onuncu Mukaddeme Bir kelmda, her fehme gelen eylerde mtekellim muahaze olunmaz. Zira mesk-u lehlkelmdan baka mefhumlar irade ile deruhte eder. rade etmezse, itab olunmaz. Fakat garaz ve maksada mutlaka zmindir. Fenn-i beyanda mukarrerdir: Sdk ve kizb, mtekellimin kast ve garaznn arkasnda gidiyorlar. Demek maksut ve mesk- kelmda olan muhaze ve tenkit, mtekellime aittir. Fakat kelmn mstetbet tabir olunan telvihat ve telmihatnda ve suver-i man ve tarz- ifade ve man-i l tabir olunan vesail ve uslp garaznda olan gnah ve muhaze, mtekellimin zimmetinde deil, belki rf ve dete ve kabul- umumiye aittir. Zira, tefhim iin, kabul- umum ve rf ihtiram olunur. Hem de eer hikye ise, halel ve hat mahkyun anha aittir. Evet, mtekellim suver ve mstetbetta muhaze olunmaz. Zira onlara el atmak, semeratn almak iin deildir. Belki daha yukar makasdn dallarna kmak iindir. Eer istersen, kin eylere dikkat et. Mesel, Filnn klncnn bendi uzundur ve Ramad oktur denildii vakit, o adam uzun ve sah ola... Ramad ve klc hi olmazsa da kelm sadktr. Eer istersen, misal ve msl-i faraziyeye dikkat et. Greceksin: tihardan neet eden kymet ve kuvvet ile mdavele-i efkr ve akllar arasnda sefarete mstaid oluyorlar. Hatt Mesnev sahibi ve Sdi-i irz gibi en doru mellif ve en muhakkik hakm, o msl-i faraziyeyi istihdam ve istimal etmelerinden, mhhat grmemilerdir. Eer bu sr sana grnd ve kland, mumunu ondan yandr, ksst ve hikyetin kelerine git. Zira czde cr olan, bazan kllde dahi cr olabilir. Tenbih nc Makalede mkilt ve mteabihat- Kurniyyeye dair bir kaide gelecektir. ktiza-i makam ile imdilik bir nebzesini zikredeceiz. yle: Vakta ki, Kitab- Hakmden maksud-u ehemm, ekseriyeti tekil eden cumhurun irad idi. nk, havass, avmn mesleinden istifade edebilirler. Fakat avam ise, havassa hitap olunan kelm hakkyla fehmedemezler. Halbuki, cumhur ise, ekseri avam, ve avam ise, melft ve mtehayyeltndan tecerrd edip hakikat-i mahz ve mcerredat- srfay plak olarak gremezler. Fakat grmekleri temin edecek, yalnz zihinlerinin tenisi iin, melf olan ziyy ve libas ile mcerredat arz- endam etmektir. T mcerredat, suver-i hayaliye arkasnda temaa etmekle grp tansn. yleyse, hakikat-i mahz, melerini giyecektir. Fakat surete hasr- nazar etmemek gerektir. Bu srra binaendir: Eslb-i Arabta ukul-u beere olan tenezzlt- lhiyye tbir olunan mrat- efham ve mmt- ezhan, Kurn- Mucizl-Beynda cereyan etti. Ezcmle: 1 ve 2 ve 3 ve emsli... Hem de
4 ve ebh... Hem de 5 ve nezairi bu slba birer mecradr.
6 Htime Sab olan bir kelmn, lak ve ikli, ya lfz ve uslbun perianlndan neet ederbu ksm Kurn- Vzhl- Beyna yanamamtr. Veyahut mnnn dakik, derin veyahut kymettar veyahut gayr- melf, gayr- mebzul olduundan, gya fehme kar nazlanmak ve evki arttrmak iin kendini gstermemek ve kymet ve ehemmiyet vermek ister. Mkilt- Kurniyye bu ksmdandr. 1. Sonra (Allah) Ara istiva etti (oturdu, ykseldi, onu kaplad, onda kararkld). Arf Sresi, 7:54; Ynus Sresi, 10:3; Rad Sresi, 13:2;Furkan Sresi, 25:59; Secde Sresi, 32:4; Hadd Sresi, 57:4. 2. Allahn eli (kudreti) onlarn ellerinin (glerinin) stndedir. Fecr Sresi, 89:22. 3. Allah (n emri) geldi. Fetih Sresi, 48:10. 4. Nihyet gn batsna vard ve gnein hararetli ve amurlu bir eme suyunda gurub ettiini grd. Kehf Sresi, 18:86. 5. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede akp gider. Ysin Sresi, 36:38. 6. Kendisinde hibir ekilde phe olmayan O kitap (Kurn). Bakara Sresi, 2:2. Tenbih Hadis-i erifte varid olduu gibi, her yetin birer zhir ve btn ve her zhir ve btnn birer had ve muttala ve her had ve muttalan ok cun ve gusunu vardr. 1 Ulm-u slmiye buna ahittir. Bu meratibin herbirinin birer derecesi, birer kymeti, birer makam vardr; temyiz lzmdr. Lkin tezahum yoktur. Fakat itibak itibah inta eder. Nasl daire-i esbab daire-i akaide kartrlsa, ya tevekkl namyla bir betalet veya mrat- esbab namyla bir itizali inta eder. yle de, devair ve meratip tefrik olunmazsa, byle neticeleri verir. 1. bni Hibban, Sahih1:146; el-Mnav Feyz'l-Kadr, 3:54. On Birinci Mukaddeme Kelm- vahidde ahkm- mteaddide olabilir. Bir sadef, ok cevahiri tazammun edebilir. Zevilelbabca mukarrerdir: Kaziye-i vhide, mteaddid kazyy tazammun eder. O kaziyelerin herbiri ayr birer madenden kt gibi, ayr ayr birer semere de verir. Birbirinden fark etmeyen, haktan bgne kalr. Mesel, hadiste denilmi: 1
Yani, Ben ve kyamet, bu iki parmak gibiyiz. Mabeynimizde tavassut edecek peygamber yoktur. Veya hadisin murad ne ise haktr. imdi bu hadis kaziyeyi mutazammndr: Birincisi: Bu kelm peygamberin kelmdr. Bu kaziye ise, tevatrneer olsaneticesidir. kincisi: Kelmn mn-y murad hak ve sadktr. Bu kazye ise, mucizelerden tevelld eden burhann neticesidir. 1. Buhar,Rikak, 39, Tefsir: 79, Sre: 1; Mslim, Fiten: 132-135; Tirmiz, Fiten: 39; Msned, 3:124, 130, 131, 193, 218, 222, 237, 275, 278, 283, 311, 319, 4:309, 5:92, 103, 108, 330, 335, 338. Bu ikisinde ittifak etmek gerektir. Fakat birincisini inkr eden, mkbir, kzip olur. kincisini inkr eden adam dallete gider, zulmete der. nc kaziye: Bu kelmda murad budur. Ve bu sadefte olan cevher budur; ben gsteriyorum. Bu kaziye ise, teehh ile deil, itihadn neticesidir. Zaten mtehid olan baka mtehidin taklidine mkellef deildir. Bu nc kaziyede ihtilfat feveran ederler. Kl u kl buna ahittir. Bunu inkr eden adam, eer itihadla olsa, ne mkbirdir ve ne kfre gider. Zira mm, bir hssn intifasyla mnte deildir. Binaenaleyh, her eve kendi kapsyla gitmek lzmdr. Zira her evin bir kaps var. Ve her kilidin bir anahtar vardr. Htime Bu kaziye hadiste cereyan gibi, yette de cereyan eder. Zira umumdir. Fakat kaziye-i lda bir fark- dakik vardr. Ve bundan baka, bir kelmda ok ahkm- zmniye bulunur. Fakat hususdir. Herbiri ayr bir asl, ayr bir semeresi olabilir. Tenbih ltizam- hilf ve taassub-u brid ve meylt-tefevvuk ve hiss-i taraftarlk ve vehmini bir asla irc ile kendine zr gstermek, arzusuna muvafk olan zayf eyleri kav grmek ve gayrn tenksiyle kendi kemlini gstermek ve gayr tekzip veya tadlil etmekle kendi sdk ve istikametini iln etmek gibi sel ve s emirlerin menei olan hubb-u nesle byle makamlarda mugalta ederek ok bahaneler bulabilir. 1 1. ikyetler yalnzca Allah'adr. On kinci Mukaddeme Lbb bulmayan, kr ile megul olur. Hakikati tanmayan, hayalta sapar. Srat- mstakmi gremeyen, ifrat ve tefrite der. Muvazenesiz ve mizansz olan ok aldanr, aldatr. Zahirperestleri aldatan bir sebep, kssann hisse ile mnasebeti ve mukaddemenin maksut ile zihinde mukareneti, vcud-u haricde olan mukarenetle iltibas olunmasdr. Bu noktaya dikkat et, sonra muhta olacaksn. Hem de ihtillt tevlid eden, ihtilfat ika eden, hurafat icad eden, mbalgat inta eden esbabn birisi ve belki en birincisi, hilkatte olan hsn ve azamet ve ulviyete adem-i kanaattir. H, zevk-i fsidesiyle istihfaf- nizam etmektir. Halbuki, akl ve hikmet nazarlarnda herbiri kudretin en bhir mucizelerinden olan hakaik-i lemde olan hsn- intizam ve keml ve ulviyet, o derece dest-i hikmetle nakolmu ki, btn hayalperestlerin ve mbalaclarn hlyalarndan gemi olan harikulde hsn ve kemle nisbet olunsa, o harikulde hayaller gayet di ve o dtullah gayet harikulde bir hsn ve hamet gsterecektir. Fakat cehl-i mrekkebin hemiresi ve nazar- sathnin annesi olan lfet, mbalaclarn gzlerini kapatmtr. Byle gzleri amak iindir: Melf olan fk ve enfste dikkat-i nazara, Kitab- Hakm emreder. Evet, gzleri aan, yalnz ncm-u Kurniyedir. yle ncum-u skbedirler ki, cehlin zulmn ve nazar- sathnin zulmatn def ettikleri gibi; yt- beyyinat, yed-i beyz ile, lfet ve sathiyetin hicaplarn ve zahirperestliin perdesini para para ederek, ukul, fk ve enfsn hakaikine tevcih edip irad etmilerdir. Hem de meyll-mbalat tevlid eden, beerin kendi meylini kuvveden ile karmasna meyeln- ftriyesidir. Zira, meyillerinden birisi, hayret verecek acip eyleri grmeye ve gstermeye ve teceddde ve icada olan meylidir. Buna binaen, vakta beer, nazar- sathyle kinat kaplarnda lfet kapa altnda olan gd-y ruhnyi zevk edemediinden, kab ve kapa yalamakla usanmak ve kanaatsizlik ve harikuldeye meyil ve hayalta itihadan baka netice vermediinden, meyl-i harikulde ile ya teceddd veya tervi iin meyll-mbala tevelld eder. O mbala ise, datepesinde bir kartopu gibi yuvarlamakla t hayalin yksek zirvesinden lisana kadar tekerlense, sonra lisandan lisana yuvarlanp giderken kendi hakikatinin ok paralarn datmakla beraber, her lisandan meyll-mbala ile ok hayalt kendine toplar, pe gibi byr. Hatt kalbe deil, belki smahta, belki hayalde bile yerleemiyor. Sonra bir nazar- hak gelir; onu tecrid etmekle plak ederek tevbiini datp aslna irc eder. Hak gelir, btl lr srr da zhir olur. Ezcmle: Bugnlerde bir hikye buna misal olabilir. Fahr olmasn, zaman- sabvetimden beri ssl-esas- meslekim, ifrat ve tefritle hakaik-i slmiyete srlen lekeleri temizlemek ve o elmas gibi hakikatlerine saykal vurmak idi. Bu mesleime tarih-i hayatm, pek ok vukuatyla ehadet eder. Bununla beraber, bugnlerde kreviyet-i arz gibi bedih bir meseleyi zikrettim. O meseleye temas eden mesail-i diniyeyi tatbik ve tevk ederek dmanlarn itirazatn ve muhibb-i dinin vesveselerini def eyledim. Nasl ki mesailde mufassalan gelecektir. Sonra, gulyabn gibi hayalta alan zahirperestlerin dimalar kabul etmeyecek gibi grndler. Fakat asl sebep, baka garaz olmak gerektir. Gya gz yummakla gndz gece veya emekle gnei sndrmeye ihtimal vermek gibi bir hareket-i mecnunanede bulundular. Gya onlarn zannnca, kreviyet-i arza hkmeden, dinde ok mesaile muhalefet ediyor! Onu bahane ederek byk bir iftiray ettiler. O derecede kalmad. Vesveseli ezhan, iftirann bymesine msait bir zemin bulduklarndan, iftiray o derece byttler ki, ehl-i diyanetin hakikaten cierlerini dadar ve ehl-i hamiyeti slm terakkiyatndan meyus ettiler. Lkin bu hal byk bir derstir. Beni ikaz etti ki, cahil dost, dman kadar zarar verebilir. yleyse, imdiye kadar yalnz dmanntarafna bakp, eldeki elmas klnla onlarn tefritlerini krardm. Fakat imdi mecburum, yle dostlarn terbiyeleri iin, onlarn avamperestane ve ifratkrne olan hayaltlarna, o klnc bir derece ilitireceim. Eer endan byle ahs eylerin byle mebahisatta zikirleri lzm deildir. Fakat ahsiyette kalmad. Medreselerin hayatlarna taallk eder bir mesele-i umum hkmne geti. O zahirperestler emin olsunlar ki, sayleri beyhudedir. imdiye kadar byle avamperestane safsatalarla bizi cahil braktlar. Bundan sonra bizi cahil brakmakla cehlimizden istifade etmek istiyorlar. Olmaz ve olamaz; medreseler hayatlanacaktr vesselm. Hem de zahiriyyunun efkrn tevi eden ve hayaltn intizamdan karan sdk- enbiyann delili yalnz harikuldelerde mnhasr olduklarn itikad etmeleridir. Hem de Peygamberimizin cmle hali veya ekseriyeti, harika olmak itibar etmeleridir. Bu ise, vcut msaade etmedii iin, mtehayyeltlar intizam bulamyor. Halbuki, byle itikad, srr- hikmet-i lhiyeden ve hilkat-i lemde cr olan kavann-i lhiyeye Peygamberlerin teslim ve ittiblarndan gaet, pek byk bir gaetin neticesidir. Evet, Peygamberimizin herbir hal ve hareketi, sdkna dellet ve hakka temesskne ehadet etmekle beraber; Peygamber de dtullaha ittiba ve inkyad ediyor. Makale-i Salisede bu srra tenbih edilecektir. Hem de harikuldenin izhar tasdik-i nbvvet iindir. Tasdik ise, zahir olan mucizatyla, ekmel-i vecihle hsl olabilir. Eer hcetten fazla harika olsa, ya abestir veya srr- teklife mnadir. Zira, teklif, nazar olan eyde bir imtihandr. Bedihiyat veya bedahete yakn olan eylerde, edn, l ile msavi olabilir. Veyahut cereyan- hikmetin srrna teslim ve itaate muhaliftir. Halbuki, Peygamberler herkesten ziyade ubudiyet ve teslime mkelleftirler. Ey u perian szlerime nazar eden talib-i hak! Senin mahiyetinde ekilmi olan mylt, u On ki Mukaddemede, sknuyla beraber cereyan eden ems-i hakikatin ziyasyla nevnema bulup iekler aacaktr. Htime Seyyid olmayan Seyyidim ve seyyid olan Deilim diyenler, ikisi de gnahkr; ve duhl ile hurc haram olduklar gibi hadis ve Kurnda dahi ziyade veya noksan etmek memnudur. Fakat ziyade etmek, nizam bozduu ve vehme kap at iin, daha zararldr. Noksana cehil bir derece zr olur. Fakat ziyade etmek, ilim ile olur. lim olan mzur deildir. Kezalik, dinden bir eyi fasl veya olmayan vasl etmek, ikisi de caiz deildir. Belki hikytn bakrlar ve srailiyatn mzahrafat ve tebihatn mmevvehat elmas- akidede, cevher-i eriatta, drer-i ahkmda idhal etmek, kymetini daha ziyade tenzil ve mteharr-i hakikat olan mterisini daha ziyade tenr ve piman eder. Htimenin htimesi Bir adam mstaid ve kabil olduu eyi terk ve ehil olmayan eye teebbs etmek, eriat- hilkate byk bir itaatsizliktir. Zira an odur ki, istidad, sanatta intiar ve tedahl; ve sanatn mekayisine ihtiram ve muhabbet; ve nevamisine temessl ve imtisal, elhasl, fena s-sanat olmaktr. Vazife-i hilkat bu iken, bu yolsuzlukla sanatn suret-i lykasn tayir eder. Ve nevamisini incitir. Ve asl mstaid olduu sanata olan meyliyle, teebbs ettii gayr- tabi sanatn suretini irkin eder. Zira, bilkuvve olan meyil ve bilil olan sanatn imtizaszl iin bir kemeke olur. Bu srra binaen, pek ok adam meyll-aalk ve meyll-miriyet ve meylt-tefevvukla mtehakkim geinmek istediinden, ilmin annda olan tevik ve irad ve nasihat ve ltfu terk edip, kendi istibdad ve tefevvukuna vesile-i cebir ve tnif eder. lme hizmete bedel, ilmi istihdam eder. Buna binaen, vezaif ehil olmayann ellerine geti. Bahusus medaris bununla indirasa yz tuttu. Buna are-i yegne, daire-i vahidenin hkmnde olan mderrisleri, darlfnun gibi ok devaire tebdil ve tertip etmektir. T, herkes sevk-i insansiyle hakkna gitmekle, hikmet-i ezeliyenin emr-i mnevsini, meyl-i ftrsiyle imtisal edip kaide-i taksiml-amle tatbik edilsin. Tenbih Ulm-u medarisin tedennsine ve mecr-y tabiden evrilmesine bir sebeb-i mhim budur: Ulm-u liye ( ) maksud-u bizzat srasna getiinden, ulm-u liye ( ) mhmel kald gibi, libas- mn hkmnde olan ibare-i Arabiyenin halli, ezhan zaptederek, asl maksut olan ilim ise tebe kalmakla beraber ibareleri bir derece mebzul olan ve silsile-i tahsile resmen geen kitaplar; evkt, efkr kendine hasredip harice kmasna meydan vermemeleridir. Ey birader-i vicdan! Zannediyorum, imdi u mukaddemat zerine terettp edecek olan ktb- selseyi, ne mahiyette olduklarn grmek istiyorsun. Fakat daha sabret. imdilik sana bir mevzu syleyeceim ki, o ktbn bir zemin-i icmlsini, tabir-i dierle kk bir fotorafn veya icml bir haritasn tekil eder. Hem de o ktpte sekiz-dokuz meseleyi,acele edip sana takdim edeceim. nc Makaleden sonra eer meet-ilhiyye taallk etse ve tevk-i Rabban rek olsa, tafsiltn zikretmek krindeyim. te mevzu ve zemin budur: Kurnn gsterdii vesail ile, doru hikmetin kuvvetiyle, bir seyr-i rhn olarak semvtn ulmlarna kacam. T, oradan temaa edip greceiz ki, kre-i arz hol veya top veya frfra veya sapan ta gibi, Sni-i Hakm dest-i kudretle dndrp, atmakla eviriyor. T, para para ederek daha iyisine tebdil edeceine nazar- hikmetle greceiz. Sonra da semavattan aslp, cevvden geeceiz. Tedricen, beiimiz olan ve beerin yatp ve istirahat eylemesi iin Hlk- Rahmn, sathn serip mheyy ve mmehhed etmi olan kre-i arza ineceiz. Sonra da beer, ocukluundan kt gibi, beiini atp harap etmekle beeri saadet-saray- ebediyyeye gnderilmesine nazar- dikkatle temaa edeceiz. Bunu tamamen temaa ettiimizden sonra, zaman ve mekn ile mukayyed olmayan seyr-i ruhaniyle zaman- mazi ktasna girip, ebn-y cinsimiz olan, ebn-y maziyle seyyale-i berkiye-i tarihiye ile muhabere edeceiz. O marib-i ihtifnn kesinde vukua gelen hdist renip, ondan kir iin bir imendiferi yapacaz. Sonra dnp gelmek zere olan ebn-y cinsimizi ziyaret ve istikbal iin sadetin fecr-i sadkn uzaktan grmek ve gstermekle mark- istikbale mteveccih olarak, imendifer-i terakkye ve tevk denilen sene-i saye bindiimizle beraber, ellerimizde olan burhann misbahyla, o bidayeti karanlk grlen, fakat arkas gayet parlak olan zamana dahil olacaz. T ebn-y mstakbel ile musafaha edip sadetlerini tebrik edeceiz. te bu kk fotorafta yle bir gzel resim mndemitir ki, ileride tahrirle sana grnecektir. imdi bu zeminde ktb- mezburenin ecereleri tenebbt ve makalt- selsenin cedaviliyle sulanacaktr. Ey birader! Senin elini tutup hazine-i hakaike gtrmekten evvel, vaad ettiim birka meseleyle acele edip basar- basiretinize gavet ve perde olan hayalt def edeceim. yle hayalt, gulyabn gibi elleriyle senin gzn kapar, gsne vurur, seni tahvif eder. Faraza gsterse de, nuru nar, drr mederr gibi gsterir. O hayalttan sakn! Senin vesveselerinin en byk menei, kreviyete taallk eden birka meseledir. Ezcmle: Sevr ve Ht ve Kaf Da ve sedd-i Zlkarneyn ve cibalin evtdiyetleri ve yer altnda cehennemin yerini tayin etmek ve 1 ve 2 ve 3 ve
4 gibi mesaildir. Hakikatlerini beyan edeceim; t, dinin dmanlarnn gzleri kapatlsn. Ve dostlarnn gzleri dahi alsn. te balyorum. 1. Yeri yayp dedi. Nzit Sresi, 79:30. 2. Yaylm. Giye Sresi, 88:20. 3. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede akp gider. Ysin Sresi, 36:38. 4. Gkteki da gibi bulutlardan Allah dolu taneleri indirir. Nur Sresi, 24:43. Birinci Mesele Senin munsf olan zihnine malmdur ki: Kreviyet-i arz ve yerin yuvarlaklna, muhakkikn-i slmeeri ittifak- sktuyla olsaittifak etmilerdir. Eer bir phen varsa, Makasd ve Mevafka git. Maksada vukuf ve ttla peyda edeceksin ve greceksin: Sad ve Seyyid, top gibi kreyi ellerinde tutmular, her tarafna temaa ediyorlar. Eer o kap sana alamad; Mefathl-Gaybolan, mam- Rznin geni olan tefsirine gir ve serir-i tedriste o dh imamn halka-i dersinde otur, dersini dinle. Eer onunla mutmain olamadn; arz, kreviyet kabna stramadn. brahim Hakknn arkasna d, Hccetl-slm olan mam- Gazlnin yanna git, fetva iste. De ki: Kreviyette mhhat var mdr? Elbette diyecek: Kabul etmezsen mhhat vardr. Zira, t zamanndan beri yle bir fetva gndermi: Kim kreviyet-i arz gibi burhan- katiyle sabit olan bir emri, dine himayet bahanesiyle inkr ve reddetse, dine cinayet-i azm etmi olur. Zira bu sadakat deil, hyanettir. Eer mmsin, fetvay okuyamyorsun; bizim hem-asrmz ve kren biraderimiz olan Hseyn-i Cisrnin szn dinle. Zira, yksek sesle mnkir-i kreviyeti tehdit ettii gibi, hakikat kuvvetiyle pervasz olarak der: Kim dine istinadla, himayet yolunda mdevveriyet-i arz inkr ederse, sadk- ahmaktr, advv- edidden daha ziyade zarar vermi olur. Eer bu yksek sesle senin yatm olan kr-i hakikatin uykudan kalkmadysa ve gzn de alamad; bn-i Hmam ve Fahrl-slm gibi ztlarn ellerini tut, mam- aye git, istift et. De ki: eriatta vardr: Bir vakitte be vaktin namaz klnr. Hem de bir kavim vardr, yats namazlarnn vakti baz vakitte yoktur. Hem de bir kavim vardr, gne ok gnlerde gurub ve ok gecelerde tul etmez. Nasl oru tutacaklar? Hem de istifsar et ki: artn trif-i ersi olan, sair erkna mukarin olan eydir. Nasl namazda art olan istikbal-i kbleye intibak eder? Halbuki, yalnz kyam ve yar kuudda mukarenet vardr. Emin ol, mam- a mesele-i ly arktan ve garptan geen dairenin mdevveriyetiyle tasvir edecektir. kinci ve nc meseleyi dahi, cenuptan imale mmted olan dairenin mukavvesiyetiyle tatbik edecektir. Burhan- akl gibi cevap verecektir. Hem de kble meselesinde diyecek: Kble ve Kbe yle bir amud-u nurndir ki, semavat Ara kadar takm ve nazm edip, kre-i arzn tabakatn fere kadar delerek kinatn muntazam bir amud-u nurnsi olmutur. Eer gt ve perde kefolunsa, hatt- kul ile senin gznn us, namazn herbir hareketinde ayn- kbleyle temas ve musafaha edecektir. Ey birader! Eer sen zannettiim adamlardansan, acip hlyalarn lem-i hayalden baka bir yer bulamadndan, bir kymeti yoktur, t girebilsin. Sen de inanmyorsun, nefsini kandramyorsun; fakat sapmsn. Eer o hayalta ak ve hakikate kapal olan kalbinizde pek ok defa mtehayyilenizden daha kk olan kre-i arz yerlemezse, tevsi-i zihin iin nazarn ufkunu genilettir. Bir meclis hkmnde geinen arzn sakinlerini gr, sual et. Zira, ev sahibi evini bilir. Onlar umumen mahede ve tevatrle bir lisanla sana syleyecekler: Yahu! Bizim beiimiz ve feza-y lemde imendiferimiz olan kremiz o kadar divane deildir. Ecram- ulviyede cr olan kaide ve kanun-u lhde zz ve serkelik etsin. Hem de delil-i mcesseme-i musattaha olarak haritalar ibraz edecektir. aret Nizam- hilkat-i lem denilen eriat- ftriye-i lhiye; mevlev gibi cezbe tutan meczup ve misar olan kre-i arza, gnee iktida eden safbeste yldzlarn safnda durup itaat etmesini farz ve vacip klmtr. Zira zemin, sema ile beraber 1 demilerdir. Taat ise, cemaatle daha efdal ve daha ahsendir. 1. steyerek emrine uyduk. Fussilet Sresi, 41:11. Elhasl: Sni-i lem, arz istedii gibi ve hikmeti iktiza ettii gibi yaratmtr. Sizin, ey ehl-i hayal, teehh ile istediiniz gibi yaratmamtr, akllarnz kinata mhendis etmemitir. Tenbih Zaaf- akideye veyahut sofesta mezhebine olan meyle; veyahut daha almam, yeni mteri olmasna iaret eden umurun biri de, Bu hakikat dine mnadir olan kelime-i hamkadr. Zira burhan- kat ile sabit olan bir eyi hak ve hakikat olan dine muhalif olduuna ihtimal veren ve mnafatndan havf eden adam, hl deil, ya dimanda bir sofestai gizlenmi, kartryor; veyahut kalbini delerek bir mvesvis saklanm, ihtill ediyor; veyahut yeniden dine mteri olmu, tenkitle almak istiyor. kinci Mesele Pide olmasn, Sevr ve Htun ksas- mehuresi, slmiyetin dahl ve tufeylsidir. Rvisiyle beraber Mslman olmutur. stersen, Mukaddeme-i Saliseye git, greceksin, hangi kapdan daire-i slmiyete dahil olmutur. Amma, bn-i Abbasa olan nispetin ittisali ise: Drdnc Mukaddemenin yinesine bak; o ilhkn srrn greceksin. Bundan sonra mervdir: Arz, Sevr ve Ht zerindedir. Hadis olarak rivayet ediliyor. Evvel: Teslim etmiyoruz ki, hadistir. Zira, srailiyatn nian vardr. Saniyen: Hadis olsa da zaaf- ittisal iin yalnz zann ifade eden hddendir. Akideye dahil olmaz. Zira yakn arttr. Salisen: Mtevatir ve katiyyl-metin olsa da, katiyyd- dellet deildir. Eer istersen, Beinci Mukaddemeye mracaatla, On Birinci Mukaddemeyle mavere et! Greceksin, nasl hayalt, zahirperestleri havalandrm, bu hadisi, mahamil-i sahihadan evirmilerdir. te vcuh-u sahiha tr: Nasl Sevr ve Nesir ve nsan ve dieriyle msemm olan Hamele-i Ar, melikedir. Bu Sevr ve Ht dahi, yle iki melikedir. Yoksa, Ar- zam melikeye; kreyi, kre gibi himmete muhta olan bir kze tahmil etmek, nizam- leme mnadir. Hem de lisan- eriatte iitiliyor: Herbir neve mahsus ve o neve mnasip bir melek-i mekkel vardr. Bu mnasebete binaen o melek o nevin ismiyle msemm, belki lem-i melikede onun suretiyle mtemessil oluyor. Hadis olarak iitiliyor: Her akamda gne Ara gider, secde eder. zin alyor, sonra geliyor. Evet, emse mekkel olan melek; ismi ems, misali de emstir. Odur, gider, gelir. Hem de hkema-i lhiyyn nezdinde, herbir nevi iin hayy ve ntk ve efrada imdad verici ve mstemiddi bir mahiyet-i mcerrede vardr. Lisan- eriatta melekl- cibal ve melekl-bihar ve melekl-emtar gibi isimlerle tabir edilir. Fakat tesir-i hakikleri yoktur. Messir-i Hakik, yalnz Zt- Akdestir. 1 Esbab- zahiriyenin vazndaki hikmet ise: zhar- izzet ve saltanat tabir olunan dest-i kudret, perdesiz daire-i esbaba mnatf olan nazara kar, zahiren umur-u hasiseyle mbaeret ve mlbeseti grlmemektedir. Fakat daire-i akide denilen hak ve melektiyette herey ulvdir. Dest-i kudretin perdesiz mbaereti izzete mnasiptir. 2 1. Kinatta Allahtan baka Messir-i Hakiki yoktur. 2. te bu dilediini yapmaya kdir olan ve hereyi hakkyla bilen Allahntakdiridir. Enam Sresi, 6:96; Ysin Sresi, 36:38; Fussilet Sresi,41:12. kinci mahmil: Sevr, imaret ve ziraat-i arzn en byk vastas olan kzdr. Ht ise, ehl-i sevahilin, belki pek ok nev-i beerin medar- maieti olan balktr. Nasl biri sual ederse, Devlet ne ey stndedir?Cevap verilir: Klla kalem stndedir. Veyahut Medeniyet ne ile kaimdir? Mrifet ve sanat ve ticaretle cevap verilir. Veyahut Nev-i beer, ne ey zerinde beka bulur? Cevap ise: lim ve amel stnde beka bulur. Kezalik, vallahu alem, Fahr-i Kinat buna binaen cevap vermi. yle sual eden zt, kinci Mukaddemenin srryla, byle hakaike zihni istidat kesb etmediinden vazifesi olmayan bir eyden sual ettii gibi, Peygamberimiz de asl lzm olan yle cevap buyurdu ki: Yer, sevr stndedir. Zira, yerin imareti nev-i beer iledir. Nev-i beerden olan ehl-i kurnn menba- hayatlar, ziraat iledir. Ziraat ise, kzn omuzu stndedir ve zimmetindedir. Ksm- dieri olan ehl-i sevahilin zam- maietleri, belki ehl-i medeniyetin byk bir maden-i ticaretleri, baln cevnde ve htun stndedir. 1
meselesine msadaktr. Bu ltif bir cevaptr. Mizah da olsa haktr. Zira mizah etse de yalnz hak syler. Faraza, sil keyyet-i hilkatten sual etmise, fenn-i beyanda olan 2 kaidesinin slb-u hakmanesiyle, lzm ve istedii cevab vermitir. Yoksa, hasta olan sail, itiha-i kzibiyle istedii cevab vermemitir. 3 bu hakikate bir beraatl-istihlldir. 1. Btn av, yaban eeinin karnndadr (Yani onu avlayan av ihtiyacn karlar ve baka avlara ihtiyac kalmaz). 2. itenin, beklemedii bir cevapla karlamas (Beklenilmeyen eyi iitmek). 3. Sana yeni doan aylardan soruyorlar. De ki: Onlar insanlar iin birer zaman lsdr. Bakara Sresi, 2:189. nc mahmil: Sevr ve Ht, arzn mahrek-i senevsinde mukadder olan iki burtur. O burlar, eer endan faraz ve mevhumedirler. Asl ecram nazm ve rapt ile yklenmi olan lemde cr ve lfzen ve stlahen czibe-i umumye ile msemm olan dtullahn kanunu o burlarda temerkz ve tahassul ettiinden, Arz burlar stndedir olan tbir-i hakmne caizdir. Bu mahmil, hikmet-i cedide nokta-i nazarndadr. Zira, hikmet-i atika, burlar semada; hikmet-i cedide ise, medr- arzda farz etmilerdir. Bu tevil, yeni hikmetin nazarnda byk bir kymeti tazammun eder. Hem de mervdir: Sual taaddd etmi. Bir kere Ht stndedir; demek bir aydan sonra Sevr stndedir denilmitir. Yani, feza-y gayr- mahdudenin her tarafnda mnteir olan mezbur kanunun huyt ve eialarnn nokta-i mihrakiyesi olan Ht burcunda temerkz ettiinden, kre-i arz Delv burcundan koup Httaki tedell eden kanunu tutup, ecere-i hilkatin bir dalyla semere gibi asld. Veyahut ku gibi kondu. Sonra tayyar olan yer, yuvasn burc-u Sevr stnde yapm demektir. Bunu bildikten sonra, insaa dikkat et. Beinci Mukaddemenin srryla ehl-i hayalin ihtir-kerdesi olan kssa-i acbe-i mehurede acaba hikmet-i ezeliyeye isnad- abesiyet ve sanat- lhiyede isbat- israf ve burhan- Sni olan nizam- bedi ihll etmekten baka neyle tevil olunacaktr? Nefrin, hezrn nefrin, cehlin yzne! nc Mesele Kaf Dadr. aret Malmdur, bir eyin mahiyetinin keyyetini bilmek bakadr; o eyin vcudunu tasdik etmek yine bakadr. Bu iki noktay temyiz etmek lzmdr. Zira ok eylerin asl vcudu yakn iken, vehim onda tasarruf ederek, t imkndan, imtin derecesine karyor. stersen Yedinci Mukaddemeden sual et; sana Neam cevab verecektir. Hem de ok eylerin metinleri kat iken, delletlerinde zunn tezahum eylemilerdir. Belki, Murad nedir? olan sualinin cevabnda, efham mtehayyir olmulardr. stersen On Birinci Mukaddemenin sadeni a. Bu cevheri bulacaksn. Tenbih Vakta ki bu byledir. Kaf a iaret eden katiyyl- metinlerden, yalnz 1 dir. Halbuki, caizdir: Kaf, Sad gibi olsun. Dnyann arknda deil, belki azn garbndadr. u ihtimalle delil yakiniyetten der. Hem de katyd-dellet bundan baka olmadnn bir delili, erin mtehidlerinden olan Karanin 2 demesidir. Lkin, bn-i Abbasa isnat olunan keyyet-i mehuresi, Drdnc Mukaddemeye bak. Vech-i nisbeti sana temessl edecektir. Halbuki, bn-i Abbasn her syledii sz, hadis olmas lzm gelmedii gibi, her naklettii eyi de onun makbul olmak lzm gelmez. Zira bn-i Abbas genliinde srailiyata, baz hakaikin tezahr iin, hikyet tarikiyle bir derece atf- nazar eylemitir. 1. Kaf. ere pek yce olan Kurna yemin olsun. Kaf Sresi, 50:1. 2. Hadis tahrci yapan limlerin, kaynan tesbit edemedikleri hadisler iin Bu hadisin kayna yoktur veya bu hadis, temel kaynaklarda yer almamaktadr anlamnda Hadis ilminde kullanlan bir ifade. Eer dersen, Muhakkikn-i soye, Kaf a dair pek ok tasviratta bulunmulardr? Buna cevaben derim: Mehur olan lem-i misal, onlarn cevelnghdr. Biz elbisemizi kardmz gibi, onlar da cesetlerini karp seyr-i ruhaniyle o marazgh- acaibe temaa ediyorlar. Kaf ise, o lemde onlarn trif ettikleri gibi mtemessildir. Bir para yinede, semavat ve ncum temessl ettikleri gibi, bu lem-i ehadette velev kk eyler de olsa, ekirdek gibi, lem-i misalde tecessm- mannin tesiriyle bir byk aa oluyor. Bu iki lemin ahkmlar birbirine kartrlmaz. Muhyiddin-i Arabnin maz- kelmna muttali olan, bunu tasdik eder. Amma avmn yahut avam gibi adamlarn mabeynlerinde mtehir olan keyyetiki, Kaf yere muhttir ve mteaddiddir; her ikisinin ortasnda be yz senedir; ve zirvesi semann ketne mmasstr, il hiri hayaltihim bunu, ne kymette olduunu bilmek istersen, git nc Mukaddemeden fenerini yak; sonra gel, bu zulmata gir. Belki b- hayat olan belgatini greceksin. Eer bizim bu meselede olan itikadmz anlamak istersen, bil ki, ben Kaf n vcuduna cezmederim; fakat keyyeti ise havale ederim. Eer bir hadis-i sahih ve mtevatir, keyyetin beyannda sabit olursa, iman ederim ki, murad- Neb sadk ve doru ve haktr. Fakat murad- Nebev zerine! Yoksa, nsn mtehayyelleri zerine deildir. Zira bazan fehmolunan ey, muradn gayrsdr. Bu meselede malmumuz budur: Kaf Da, ekser ark ihata eden ve eski zamanda bedev ve medenlerin aralarnda fsl olan ve zam- cibal-i dnya olan amularnn annesi olan Himalaya silsilesidir. Bu silsilenin rkndan cibl-i dnyann ekserisi teaub eyledikleri denilir. Bu hal yle gsteriyor ki, Kaf n dnyaya mehur olan ihatann kir ve hayali bu asl- teaubdan neet etmi olmak gerektir. Ve saniyen, lem-i ehadete, suretiyle ve lem-i gayba mnsyla mabih ve ikisinin mabeyninde bir berzah olan lem-i misal, o muammy halleder. Kim isterse, kef-i sdk penceresiyle veya rya-y sadk menfeziyle veya effaf eyler drbnyle ve hi olmazsa, hayalin ver-i perdesiyle o leme bir derece seyirci olabilir. Bu lem-i misalin vcuduna ve onda mannin tecessm etmelerine pek ok delil vardr. Binaenaleyh, bu krede olan Kaf, o lemde zil-acaip olan Kaf n ekirdei olabilir. Hem de Sniin mlk genitir; bu sel kreye mnhasr deildir. Feza ise, gayet vsi, Allahn dnyas gayet azm olduundan, zl-acaip olan Kaf istiab edebilir. Fakat eyym- lhiye ile be yz sene bizim kreden uzak olmakla beraber, mevc-i mekfuf olan semaya temas etmek, imkn- aklden hri deildir. Zira Kaf sema gibi effaf ve gayr- mer olmak caizdir. Ve rabian: Neden caiz olmasn ki, Kaf, daire-i ufuktan tecell eden silsile-i azamdan ibaret ola? Nasl ufkun ismi de Kaf a mehaz olabilir. Zira devair-i mtedahile gibi nereye baklrsa, silsilelerden bir daire grlr. Gide gide nazar kalr, hayale teslim eder. En nihayet hayal ise, selsil-i cibalden bir daire-i muhiti tahayyl eder ki, semnn etrafna temas ediyor. Kreviyet srryla, be yz sene de uzak olursa, yine muttasl grnr. Drdnc Mesele Sedd-i Zlkarneyndir. Nasl bildin ki, bir eyin vcudunu bilmek, o eyin keyyet ve mahiyetini bilmekten ayrdr. Hem de bir kaziye ok ahkm tazammun eder. O ahkmn bazs zarur ve bazs dahi nazar ve muhtelefn fhdr. Hem de malmdur: Bir mteannid ve mukallid bir sil, imtihan cihetiyle, bir kitapta grd bir meseleyi, eeri bir derece de muharref olsa, bir adamdan sual etse, t gaybda olan malmuna cevap verse, o cevap iki cihetle dorudur: Ya dorudan doruya cevap verse; veyahut sil-i mteannidin malmuna ya bizzat veya teville cevab- muvafk veriyor. kisi de dorudur. Demek bir cevap, hem vkii raz eder, zira haktr; hem sili ikna eder. Zira eeri murat deilse malmuna tatbik eder. Hem makamn hatrn dahi krmyor. Zira cevapta ukde-i hayatiyeyi derc eder ki, makasd- kelm ondan istimdd- hayat eder. te cevab- Kurn dahi byledir. Bundan sonra zarur ve gayr- zaruryi tefrik edeceiz. te, cevab- Kurnde mefhum olan zarur hkmler ki, inkr kabul etmez, udur: Zlkarneynmeyyed min indillah bir ahstr. Onun irad ve tertibiyle, iki da arasnda bir sed bina edilmitir: Zlimlerin ve bedevlerin def-i fesatlar iin... Ve Yecc- Mecc, iki mfsit kabiledirler. Emr-i lh geldii vakit sed harap olacaktr, il hirih. Bu kyasla, ona Kurn dellet eden hkmler, Kurnn zaruriyatndandrlar. Bir harn inkr dahi kabil deildir. Fakat o mevzuat ve mahmultn keyyatlarnn terihatlar ve mahiyetlerinin hududu ise, Kurn onlara katiyyd-dellet deildir. Belki mm hssa, dellet-i selseden hibirisiyle dellet etmez kaidesiyle ve mantkta beyan olunduu gibi, Bir hkm, mevzu ve mahmuln vech-i m ile tasavvur etmek, k olduunun dsturuyla sabittir ki, Kurn onlara dellet etmez. Fakat kabul edebilir. Demek o terihat, ahkm- nazariyedendir. Baka delile muhavveldir. tihadn mazannesidir. Onda tevil iin mecal vardr. Muhakkiknin ihtilfat, nazariyetine delildir. Fakat v esef! Cevabn suale her cihetle lzum-u mutabakatn tahayylyle, sualdeki halele ehemmiyet vermeyerek, cevabn zarur ve nazar olan hkmlerini, birden mehaz-i silden ve menbit-i sualden hen olup, alp mfessir oldular. Yok, belki mevvil, yok belki msadak mn yerine mn gsterdiler. Yok, belki msadak olmak caiz ve bir derece mmkn olan eyi, medll ve mefhum olarak tevil ettiler. Halbuki, nc Mukaddemenin srryla zahirperestler kabul ederek ve muhakkikn dahi hikyat gibi ehemmiyetsiz olduundan tenkitsiz u tevili dinlediler. O terihat, muharref olan Tevrat ve ncilde olduu gibi kabul ederse, akide-i Ehl-i Snnet ve Cemaatte olan msumiyet-i enbiyaya muhalefet oluyor. Kssa-i Lt ve Davud Aleyhimesselm, buna iki ahittir. Vakta ki, keyyette itihad ve tevilin mecali vardr. Ben de bitevkillh derim: tikad- czim, Hd ve Peygamberimizin muradlarna katiyen vaciptir; zira zaruriyat- diniyedendir. Fakat murad hangisidir, muhtelefn fhtir. yle: Zlkarneyn, skenderdemem; zira isim brakmaz. Baz mfessir melik (lmn kesriyle), baz melek (lmn fethiyle), baz neb, baz vel, il hir demilerdir. Herhalde Zlkarneyn, meyyed min indillh ve seddin binasna mrid bir ahstr. Amma sed ise, baz mfessir sedd-i in ve baz mfessir Baka yerde cebellemi ve baz mfessir Sedd-i mahfdir; inklp ve ahval-i lem setreylemitir ve baz ve baz, demilerdir, demilerdir... Herhalde mfsidlerin def-i erleri iin bir redm-i azm ve cesm bir duvardr. Amma Yecc-Mecc, baz mfessir, veled-i Yafesden iki kabile ve baz dier, Mool ve Manur ve baz dahi, akvam- arkiye-i imal ve baz dahi, ben demden bir cemiyet-i azme, dnya ve medeniyeti hercmerc eden bir taife ve baz dahi, mahlk-u lhden yerin zahrnda veyahut batnnda dem veya gayr- dem bir mahlktur ki, kyamete, byle nev-i beerin hercmercine sebep olacaktr; baz ve baz ve baz dediklerini dediler... Nokta-i katiye ve cihet-i ittifak budur: Yecc ve Mecc, ehl-i garet ve fesad ve ehl-i hadret ve medeniyete, ecel-i kaza hkmnde iki tife-i mahlkullahtr. Amma harabiyet-i sed; baz, kyamette ve baz, kyamete yakn ve baz, emaresi olmak artyla uzaktr ve baz, harap olmutur. Fakat dekk olmam. Kyleler ok. Herhalde nokta-i ittifak, seddin inhidam, yerin sakalna bir beyaz dmek ve olu olan nev-i beer de ihtiyar olmasna bir almettir. Eer bu mzakerat muvazene ve muhakeme etmisen caizdir, tecviz edesin, sedd-i Kurn, sedd-i indir ki, ok fersahlarla uzun ve acaib-i seba-i mehureden bir meyyed min indillhn iradyla bina olunmu, o zamann ehl-i medeniyeti, ehl-i bedeviyetin erlerinden temin eylemitir. Evet, o vahlerden Hun kabilesiAvrupay hercmerc ettii gibi, onlardan Mool taifesi de Asyay zr zeber eylemitir. Sonra seddin harabiyeti kyamete almet olur. Bahusus dekk, ondan bakadr. Peygamber, Erat- saattenim. Ben ve kyamet bu iki parmak gibiyiz dese, neden istirab olunsun ki, harabiyet-i sed, zaman- sadetten sonra almet-i kyamet olsun? Hem de seddin inhidam, mr- arza nispeten, yerin yznde ihtiyarlktan bir buruukluktur. Belki, tamam- nehara nispeten vakt- sfrar gibidireeri binler sene de fsl olsa... Kezalik Yecc ve Meccn ihtillleri, nev-i beerin eyhuhetinden gelme bir humm ve stmas hkmndedir. Bundan sonra On kinci Mukaddemenin fatihasnda bir tevil-i har sana feth-i bab eder. yle: Kurn hsas iin kasas zikrettii gibi, ukad- hayatiye hkmnde ve makasd- Kurniyeden bir maksadna mnasip noktalar intihap ve rabt- maksada ittisal ettiriyor. Eeri harite ve husulde birbirinin nar veya nuru birbiriyle grnmedii halde, zihninde ve slpta tenuk ve musahabet edebilirler. Hna ki, kssa hisse iindir. Sana ne lzm terihat nasl olursa olsun, sana talluk edemez. Kendi hisseni al, git. Hem de Onuncu Mukaddemeden istizhr et. Greceksin: Mecaz mecaza kap aar,
1 zhirperestleri darya sryor. Malm olsun ki, eslb-i Arapta tecell eden hccetullahn miftah, yalnz istiare ve mecaz zerine messes ve asl- icz olan belgattir. Yoksa, hret sebebiyle yalanc hadsle lkta olunan ve rzalar olmad halde esdf- ytta saklanan boncuklar deildir. stersen Onuncu Mukaddemenin Htimesini istimamla zevk et. Zira, hitam misktir. Ve iinde baldr. Hem de caizdir ki, mehull-keyyet olan sed, baka yerde sair almt- kyamet gibi mestur ve kyamete kadar bak ve baz inklbatyla mehul kalarak kyamette harap olacaktr. aret Malmdur: Mesken, sakinlerinden daha ziyade yaar. Kale, ehl-i tahassundan daha ziyade mr uzundur. Skn ve tahassun, vcudunun illetidir, beka ve devamna deildir. Beka ve devamna olsa da, istimrar ve adem-i hulvv iktiza etmez. Bir eydeki garazn devam, belki terettb, o eyin devamnn zaruriyatndan deildir. Pek ok binalar skn veya tahassun iin yaplmken, hv ve hl olarak ortada muallk kalyor. Bu srrn adem-i tefehhmnden, tevehhmlere yol almtr. 1. Nihayet gn batsna vard ve gnein hararetli ve amurlu bir eme suyunda gurub ettiini grd. Kehf Sresi, 18:86. Tenbih u tafsilden maksat; tefsiri tevilden, katyi zannden, vcdu keyyetten, hkm etrafn terihatlarndan, mny masadaktan, vukuu imkndan temyiz ve tefrikle bir yol amaktr. Beinci Mesele Mehurdur: Cehennem yer altndadr. Fakat biz Ehl-i Snnet ve Cemaat, katan ve yaknen yerini tayin edemeyiz. Lkin zahir olan, tahtiyettir. Ve yeraltnda olmasdr. Buna binaen derim: ecere-i tb gibi olan hilkat-i lemin, sair ncumlar gibi bizim kremiz dahi bir semeresidir. Semerenin alt, o aacn umum asan altna amil olur. Buna binaen, Cehennem yeraltnda, o dallar iindedir. Nerede olsa yeri vardr. Tahtiyetin mesafesi uzun ve ittisali iktiza etmez. Hikmet-i cedidenin nokta-i nazarnda, ate ekser kinata mstevldir. Bu hal arka tarafnda gsterir ki, bu atein asl ve esas ve nev-i beerle beraber ebede giden ve yolda refakat eden Cehennem, birgn perdeyi yrtacak, Hazr olun diyecek, meydana kacaktr. Bu noktada dikkat isterim. Saniyen: Krenin taht ve alt, merkezi ve dahilsidir. Bu noktaya binaen, kre-i arz ecere-i zakkum-u Cehennemin ekirdeiyle hamiledir. Gnn birinde doacaktr. Belki fezada tayeran eden arz yle bir eyi yumurtlayacaktr ki, o yumurtada Cehennem tamamyla olmaz ise de, ba veya dier bir zasn matv olarak tazammun etmi ki, yevm-i kyamette derekt ve z-y sairesiyle birleecek, dev-i acb-i Cehennem, ehl-i isyana hcum edecektir. Yahu, kendin Cehenneme gitmezsen, hesap ve hendese seni oraya kadar gtrebilir. Her otuz metrede takriben bir derece-i hararet tezayd eylediinden, merkeze kadar iki yz bin dereceye yakn hararet mevcut oluyor. Bu nar- merkeziyenin bizim galiben bin dereceye bali olan ateimizle nispeti iki yz defa olduu gibi, mehur hadisteki, Cehennem atei ateimizden iki yz defa daha edittir olan nispetin aynn ispat eder. Hem de Cehennemin bir ksm Zemherirdir 1 . Zemherir ise, burudetiyle yandrr. Hikmet-i tabiiyede sabittir ki, ate bir dereceye gelir ki, suyu buz eder. Harareti def aten bel ettii iin, burudetle ihrak eder. Demek, umum meratibi ihtiva eden atein bir ksm da Zemherirdir. 1. Cehennem, Rabbine ikayet ederek: Ey Rabbim! Bir ksmm dierini yeyip bitirdi. dedi. Bunun zerine, Cenb- Hak ona iki nefes almaya izin verdi: Birnefes kta, bir nefes yazda. Sizin maruz kaldnz iddetli souk (k souu) onun zemheririndendir (souuyla yakan ate). Maruz kaldnz iddetli scak (yaz sca) da onun semmundandr (scaklyla yakan ate). Buhari, Bed''l-Halk: 10; Mevkt 9; Tirmizi, Cehennem: 9, (2595), bni Mce, Zhd 38, Dvud, Rikk 119. Msned 2:238, 277, 503. Tenbih Malm olsun ki, ebede namzet olan lem-i uhrev, fenayla mahkm olan bu lemin mekayisiyle mesaha ve muamele olunmaz. Muntazr ol; nc Makalenin hirinde hiret bir derece sana arz- ddr edecektir... aret Umum fnnun gsterdii intizamn ehadetiyle ve hikmetin istikr-i tmmnn iradyla ve cevher-i insaniyetin remziyle ve ml-i beerin tenhsizliinin imsyla, yevm ve sene gibi ok envda olan birer nevi kyamet-i mkerrerenin telmihiyle ve adem-i abesiyetin delletiyle ve hikmet-i ezeliyenin telvihiyle ve rahmet-i bpyn- lhiyenin iaretiyle ve Nebiyy-i Sadkn lisan- tasrihiyle ve Kurn- Mucizin hidayetiyle, cennet-bd olan saadet-i uhreviyeden nazar- akln temaas iin sekiz kap, iki pencere alr. Altnc Mesele Muhakkaktr ki, Tenzlin hssa-i cazibedar iczdr. cz ise, belgatin yksek tabakasndan tevelld eder. Belgat ise, hasis ve mezy, bahusus istiare ve mecaz zere messesedir. Kim istiare ve mecaz drbnyle temaa etmezse, mezysn gremez. Zira ezhan- nasn tenisi iin eslb-i Arabta yenb-i ulmu isle eden Tenzlin iinde, tenezzlt- lhiyye tabir olunan mrat- efhm ve ihtiram- hissiyat ve mmaat- ezhan vardr. Vakta ki bu byledir. Ehl-i tefsire lzmdr: Kurnn hakkn bah; ve kymetini noksan etmesin. Ve belgatin tasdik ve sikkesi olmayan bir eyle Kurn tevil etmesinler. Zira her hakikatten daha zhir ve daha vzh tahakkuk etmi ki, Kurnn mnlar hak olduklar gibi, tarz- ifade ve sret-i mns dahi beliane ve ulvidir. Cziyat o madene irc ve teferruat o menbaa ilhak etmeyen, Kurnn if-i hakknda mutaffnden oluyor. Bir-iki misal gstereceiz; zira nazar celb eder. BRNC MSAL: 1 Allahu lemu bimuradihi, caizdir: aret olunan mecaz, byle bir tasavvuru ima eder ki, sene gibi olan kre, bahr-i muhit-i havinin iinde tahtelbahir bir gemisi; ve umman gibi fezada direk veya demir gibi dalaryla irs ve tamid ederek havayla itibak ettiinden, muvazeneti muhafaza olunmutur. Demek, dalar o geminin demir ve direkleri hkmndedirler. 1. Dalar zemininize kazk ve direk yaptk. Nebe Sresi, 78:7. Saniyen: nklbt- dahiliyeden ihtizazat o dalarla iskt olunurlar. Zira dalar yerin mesmt hkmndedir. Dhil bir heyecan olduu vakit, arz dalarla teneffs ettiinden, gazab ve hiddeti sknet bulur. Demek arzn skn ve skneti dalar iledir. Salisen: maret-i arzn direi beerdir. Hayat- beerin direi dahi, menabi-i hayat olan m ve trab ve havann istifadeye lyk suretiyle muhafazalardr. Halbuki, u erait-i hayatn keli dahi dalardr. Zira da ve cibal mehazin-i m olduu gibi, cezb-i rutubet hasiyetiyle havaya meta oluyor. Hararet ve brudeti tdil ettii gibi, havaya mahlt olan muzr gazlarn teressbne ve havann tasyesine sebep olduu gibi, topraa da terahhum ediyor. amurluk ve bataklk ve bahrin tasallutundan muhafaza eder. Rabian: Belgate vech-i mnsebet ve mbehet budur: Faraza bir adam hayal balonuyla kreden yksek yere uarsa, dalarn silsilelerine baksa, acaba tabaka-i trabiyeyi direkler stne serilip atlm bedev haymeler gibi tahayyl ederse ve mnferit dalar da bir direk stnde kurulan bir adra benzetilse, acaba tabiat- hayale muhalefet olur mu? Faraza sen o silsileleri mstakil dalarla beraber sath- arza keyyet-i vaziyeti bir bedev Arabn karsnda tasvir tarznda tahayyl ve tahyil edersen, yle: Bu silsileler Arab- bedeviyenin haymeleri gibi arz sahrasnda kurulmu ve taraf taraf da adrlar tahalll etmi desen, Araplarn hayal olan uslplarndan uzak dmyorsun. Hem de eer vehimle bu kasr- meyyed-i lemden tecerrd edip uzaktan hikmet drbnyle mehd-i beer olan yere ve sakf- merf olan semaya temaa edersen, sonra silsile-i cibalde temessl ve etraf- semaya temas eden daire-i ufukla mahdud olan semay, bir fustat gibi yerin stne vaz ve cibal evtadyla rapt olunmu bir adr kubbesini tahayyl ve tevehhm edersen, mttehem edemezler. Sekizinci Meselenin tenbihinde bir-iki misal daha gelecektir. Yedinci Mesele Kurnda zikrolunan, 1 ve 2 ve 3 ve 4 ve emsalleri gibi, baz ehl-i zahir, talit-i ezhan iin onlarla temessk ederler. Lkin mdafaaya biz muhta deiliz. Zira mfessirn-i izm, ytn zamirindeki serirleri izhar eylemilerdir. Bize hacet brakmamlar, fakat bir ders-i ibret vermiler ve sermek yazmlar.
5 1. Yeri yayp dedi. Nzit Sresi, 79:30. 2. Yaylm. Giye Sresi, 88:20. 3. Yeri deyip dzenledik. Zriyt Sresi, 51:48. 4. (Nihayet gn batsna vard) ve gnein hararetli ve amurlu bir eme suyundagurub ettiini (grd). Kehf Sresi, 18:86. 5. Fakat benden nce aladlar, alamak iin beni heyecana getirdiler. Benim atlarma acyan merhamet sahipleri nerede? Malmdur: Malmu ilm, bahusus mhed olursa, abestir. Demek, iinde bir nokta-i garabet lzmdrta onu abesiyetten karsn. Eer denilse: Baknz, nasl arz, kreviyetiyle beraber musattaha ve size mehd olmutur; denizin tasallutundan kurtulmu. Veyahut Nasl ems, istikrarla beraber tanzim-i maietiniz iin cereyan ediyor. Veyahut Nasl binler seneyle uzak olan ems, ayn- hamiede gurub ediyor. Man-i yt kinayetten sarahate km oluyor. Evet, u garabet noktalar, belgat nkteleridir. Sekizinci Mesele aret Ehl-i zahiri hayse-beyse vartalarna atanlardan birisi, belki en birincisi, imknt, vukuta kartrmak ve iltibas etmektir. Mesel diyorlar: Byle olsa, kudret-i lhiyede mmkndr. Hem uklmzce azametine daha ziyade dellet eder. yleyse bu vaki olmak gerektir. Heyhat! Ey miskinler! Nerede aklnz kinata mhendis olmaya liyakat gstermitir? Bu cz aklnzla hsn- kllyi ihata edemezsiniz. Evet, bir zira kadar bir burun altndan olsa, yalnz ona dikkat edilse, gzel gren bulunur! Hem de onlar hayrette brakan tevehhmleridir ki, imkn- zt, yakn-i ilmye mnadir. O halde yakniye olan ulm-u diyede tereddt ettiklerinden, l edrlere yaklayorlar. Hatt utanmyorlar ki, mesleklerinde lzm gelir: Van Denizi, Sbhan Da gibi bedih eylerde tereddt edilsin. Zira onlarn mesleince mmkndr, Van Denizi db ve Sbhan Da da ekerle rtlm bala inklp etsin. Veyahut o ikisi, baz arkadamz gibi kreviyetten raz olmayarak sefere gittiklerinden, ayaklar srerek umman- ademe gitmeleri muhtemeldir. yleyse, deniz ve Sbhan, eski halleriyle bak olduklarn tasdik etmemek gerektir! El! Ey mantksz miskin! Neredesiniz? Baknz. Mantkta mukarrerdir, mahssattaki vehmiyat bedihiyattandr. Eer bu bedaheti inkr ederseniz, size nasihate bedel tziye edeceim. Zira ulm-u diye sizce lm ve safsata dahi hayat bulmu derecesindedir. Drdnc bel ki, ehl-i zahiri tevi eder; imkn- vehmyi, imkn- akl ile iltibas ettikleridir. Halbuki, imkn- vehm, esassz olan rk- taklitten tevelldle safsatay tevlid ettiinden, delilsiz olarak herbiri bedihiyatta bir belki, bir htimal, bir ekke yol aar. Bu imkn- vehm, galiben muhakemesizlikten, kalbin zaaf- sbndan ve akln sinir hastalndan ve mevzu ve mahmuln adem-i tasavvurundan ileri gelir. Halbuki, imkn- akl ise, vcib ve mmteni olmayan bir maddede, vcut ve ademe bir delil-i katye dest-res olmayan bir emirde tereddt etmektir. Eer delilden neet etmise makbuldr; yoksa muteber deildir. Bu imkn- vehmnin ahkmndandr ki, baz vehhamlar diyor: Muhtemeldir burhann gsterdii gibi olmasn. Zira akl herbir eyi derk edemez. Aklmz da buna ihtimal verir. Evet, yok; belki ihtimal veren vehminizdir. Akln eni burhan zerine gitmektir. Evet, akl herbir eyi tartamaz; fakat byle maddiyat ve en kk hdimi olan basarn kabzasndan kurtulmayan bir emri tartar. Faraza tartmaz ise, biz de o meselede ocuk gibi mkellef deiliz. Tenbih Ben zahirperest ve nazar- sath sahibi tbiriyle yad ettiim ve tevbih ve tnif ile tehir ettiim muhatab- zihniyem, aleb-i halde ehl-i tefrit olan ve ceml-i slm grmeyen ve nazar- sathiyle uzaktan slmiyete bakan hasm- dindir. Fakat, bazan ehl-i ifrat olan, iyilik bilerek fenalk eden dinin cahil dostlardr. Beinci bel: Ehl-i tefrit ve ifrat olan biarelerin ellerini tutarak zulmata atan birisi de, her mecazn her yerinde taharr-i hakikat etmektir. Evet, mecazda bir dane-i hakikat bulunmak lzmdr ki, mecaz ondan nevnema bularak smbllensin. Veyahut hakikat, k veren tildir; mecaz ise, ziyasn tezyid eden iesidir. Evet, muhabbet kalbde ve akl dimadadr; elde ve ayakta aramak abestir. Altnc bel: Nazar tams eden ve belgat setreden, zahire olan kasr- nazardr. Demek, ne kadar aklda hakikat mmkn ise, mecaza tecavz etmezler. Mecaza gidilse de meli tutulur. Bu srra binaendir: yet ve hadisin tefsir veya tercmesi, onlardaki hsn ve belgat gsteremez. Gya onlarca karine-i mecaz, aklen hakikatin imtindr. Halbuki, karine-i mnia, akl olduu gibi, hiss ve d ve makam, daha baka ok eylerle de olabilir. Eer istersen, Cennetl-Firdevs gibi olan Delill-czn iki yz yirmi birinci kapsndan gir. Greceksin, o koca Abdlkahir, gayet hiddetli olarak byle mteassieri yanna ekmi, tevbih ve tekdir ediyor. Yedinci bel: Muarre mnekker eden biri de, hareke gibi bir araz, ztiye ve eyniyeye hasrettiklerinden, gayr- men hve leh olan vasf- cryi inkr etmek lzm geldiinden, ems-i hakikat tarz- cereyanndan karlmtr. Acaba byleler Araplarn uslplarna hi nazar etmemilerdir ki, nasl diyorlar: Dalar bize rast geldi. Sonra bizden ayrld. Baka bir da ban kard. Sonra gitti, bizden mufarakat eyledi. Deniz dahi gnei yuttu, ilh... Miftah- Sekkkde beyan olunduu gibi, pek ok yerlerde sanat- beyaniyeden olan kalb-i hayali, esrar- beyaniye iin istimal etmektedirler. Bu ise, deveran srryla malta-i vehmiye zerine messes bir letafet-i beyaniyedir. imdi sermek olarak iki misal-i mhimmeyi beyan edeceim. T ki o minval zerine ileyesin. yle:
1
2 1. Gkteki da gibi bulutlardan Allah dolu taneleri indirir. Nur Sresi, 24:43. 2. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede akp gider. Ysin Sresi, 36:38. u iki yet gayet yn- dikkattirler. Zira zahire cmud, belgatin hakkn chud demektir. Zira birinci yette olan istire-i bedia o derece hararetlidir ki, buz gibi olan cmudu eritir. Ve bulut gibi zahir perdesini berk gibi yrtar. kinci yette belgat o kadar mstakar ve muhkem ve parlaktr ki, seyri iin gnei durdurur. Evvelki yet, 1 naziresidir. O da onun gibi bir istire-i bediay tazammun eylemitir. yle ki: Cennetin evnleri e olmad gibi, gm dahi deildir. Belki enin gme olan mbayeneti, bir istire-i bediann karinesidir. Demek e effayetiyle, dda dahi beyaz ve parlaklk hasebiyle, gya Cennetin kadehlerini tasvir etmek iin iki nmunedirler ki, Sni-i Rahmn bu leme gndermi, t nes ve mallaryla Cennete mteri olanlarn raabatn tehyi ve itahlarn asn. Aynen bunun gibi, 2 bir istire-i bedia ondan takattur ediyor. O istirenin zemini ise, zemin ve suman mabeyninde hkm- hayalle tasavvur olunan msabakat ve rekabetin tahayyl zerine messestir. Mezraas yledir ki, zemin kar ve bered ile tezemml veya taammm eden dalaryla ve rengrenk bestniyle sslendii gibi, gya ona rekabeten ve inaden, suman dahi cibl ve bestni andran rengrenkle teekkl eden ve dalara nazireler yapmak iin, para para dalan bulutlaryla sarlp cilveger oluyor. O da gibi para para bulutlar, seneler, veyahut dalar, veyahut develer, veyahut bostan ve dereler denilse, tebihte hat edilmemi olur. O cevvdeki seyyarelerin oban raddr. Kam gibi, berkini balar zerine silkeleyip dolatryor. O musahhar sbihalar ise, o bahr-i muhit-i havde seyir ve cereyan etmekle, mahere tesadf etmi dalar andrrlar. Gya sema, su buharnn zerratn rad ile silh bana davet ettii gibi, Rahat olun emriyle herkes yerine gider, gizlenir. 1. Onlar gm beyazlnda, billr berraklnda kaplardr. nsan Sresi, 76:16. 2. Gkteki da gibi bulutlardan Allah dolu taneleri indirir. Nur Sresi, 24:43. Evet, ok defa bulut dan libasn giydii gibi, heykeliyle teekkl etmekle beraber, bered ve karn beyazyla televvn ve rutubet ve burudetiyle tekeyyf eder. yleyse, bulut ve da komu, arkadatrlar. Birbirine levazmatn riye vermeye mecburdurlar. Bu uhuvvet ve mbadeleti, Kurnn ok yerleri gsterir. Zira bazan onu, onun libasnda ve tekini berikinin suretinde bize gsterir. Hem de Tenzlin pek ok menazilinde da ve bulut birbirinin elini tutup musafaha ettikleri vardr. Nasl kitab- lemin bir sahifesi olan zeminde munaka ve musafahalar ahittir. Zira umman- havada iskele hkmnde olan da tepesinde lenger-endaz olduklarn gryoruz. kinci yet: 1 Evet, 2 bir slba iaret ettii gibi, 3 dahi bir hakikati telvh eder. Demek cizdir ki; lfzyla yle bir uslba iaret olsun. yle: 1. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede akp gider. Ysin Sresi, 36:38. 2. Akp gider... Ysin Sresi, 36:38. 3. Yrngesinde... Ysin Sresi, 36:38. ems, demiri altndan yaplm mhezzeb, mzehheb, zrhl bir sene gibi esrden olan ve mevc-i mekff tbir olunan umman- semada seyahat ve yzyor. Eer endan mstakarrnda lenger-endazdr. Lkin o bahr-i semada o zeheb-i zib cereyan ediyor. Fakat o cereyan araz ve tebe ve tefhim iin mrat ve ihtiram olunan nazar- hiss iledir. Fakat hakik iki cereyan vardr. Olmazsa da olur. Zira maksat beyan- intizamdr. Eslb-i Arabta olduu gibi tebe ise veya zt ise, nizamn nokta-i nazarnda birdir. Saniyen: ems mstakarrnda, mihveri zerinde mteharrik olduundan, o erimi altn gibi eczalar dahi cereyan ediyor. Bu hareke-i hakikiye evvelki hareke-i mecaziyenin danesidir, belki zembereidir. Salisen: emsin mstakarr denilen tahtrevanyla ve seyyarat denilen asakir-i seyyaresiyle gp sahr-y lemde seyr seferi, mukteza-y hikmet grnyor. Zira kudret-i lhiye hereyi hayy ve mteharrik klmtr ve skn-u mutlakla hibir eyi mahkm etmemitir. Mevtin biraderi ve ademin ammizadesi olan atlet-i mutlakla, rahmeti brakmam ki kaydedilsin. yleyse, ems de hrdr. Kanun-u lhiye itaat etmek artyla serbesttir, gezebilir. Fakat bakasnn hrriyetini bozmamak gerektir ve arttr. Evet, ems, emr-i lhye temessl eden ve herbir hareketini meiet-i lhiyeye tatbik eden bir l paasdr. Evet, cereyan hakik ve zt olduu gibi araz ve hiss de olabilir. Nasl hakikdir, yle de mecazdir. Bu mecazn menar 1 dir. slbun ukde-i hayatiyesine telvih eden lfz 2 dir. Elhasl: Maksad- lhsi, nizam ve intizam gstermektir. Nizam ise, ems gibi parlyor. 3
kaidesine binaen, nizam inta eden harekete ems veyahut deveran- arz, hangisi olursa olsun, asl maksad ihll etmedii iin, sebeb-i aslnin taharrsine mecbur deiliz. Mesel, nin elifiyle hffet hsldr. Asl ne olursa olsun, vava bedel kaf dahi olsa fark etmez. Yine elif, elif ve haftir. 1. Akp gider... Ysin Sresi, 36:38. 2. Yrngesinde... Ysin Sresi, 36:38. 3. Bal ye, kaynan sorma. aret Bu tasviratla beraber, hiss-i zahire istinaden, zahir, mutaassbane bir cmud-u bridi gstermek, nasl ki belgatin hararet ve letafetine mnadir. yle de, delil-i Sni olan nizam- lemin esas olan hikmetullahn ahidi olan istihsan- aklye crih ve muhaliftir. yle: Mesel, Sbhan Dana ok fersahla uzak bir mesafeden mteveccih olsan ve istesen ki, Sbhan senin ciht- erbaana mukabil gelse, veyahut her cihete mukabil olarak grmsn. Bu tebdil ve tebeddle lzm olan rahat bir sebebi olan ka hareket-i vaziye ile birka adm atmak gibi en ksa yolu terk ve Sbhan Da gibi dehetli bir cirm-i azmi seni hayrette brakacak bir daire-i azmeyi kat etmesini tahayyl veya teklif etmek gibi gayet uzun yolu ve israf ve abesiyete acip bir misali nizam- leme esas tutmak, bence nizama cinayet etmektir. imdi insaa, nazar- hakikatle bu taassub-u barideye bak: Nasl istikra-i tmmn ehadetiyle sabit olan bir hakikat-i bhireye muaraza ediyor. O hakikat ise budur: Hilkatte israf ve abes yoktur. Ve hikmet-i ezeliye, ksa ve mstakim yolu terk etmez. Uzun ve mteassif yolu ihtiyar etmez. yleyse, acaba istikr-i tmmn mecaza karine olmasndan ne mani tasavvur olunur ve neden ciz olmasn? Tenbih Eer istersen Mukaddemata gir. Birinci Mukaddemeyi, sur ve nc Mukaddemeyi kbr yap. Sana netice verecektir ki: Ehl-i zahirin zihinlerini tevi eden, felsefe-i Yunaniyeye incizaplardr. Hatt o felsefeye fehm-i yette bir esas- mselleme nazaryla bakyorlar. Hatt olu lm bir kocakary gldrecek derecede bir misal budur ki: Bazlar yle bir ztn kelmndaki fls-u felsefeyi, cevher-i hakikatten temyiz etmeyecek dereceden pek ok derecede l olan o zt- nakkad, Krte demi ki: 1
Halbuki, bu szle hkemann mezhebi olan ki, Melike-i kiram maddeden mcerreddirler red yolunda tasrih ediyor ki, Melike-i kiram anasrdan mahlk ecsam- nurniyedirler. Onlar fehmetmiler ki, anasr drt olduklar slmiyettendir. Acaba?.. Drtl ve unsuriyeti ve besateti, hkema stlahatndan ve mzahref olan ulm-u tabiiyenin esaslarndandr. Hi usul- slmiyeye taallklar yoktur. Belki zahir mahedetle hkmolunan bir kaziyedir. 1. Unsurlar drt tane olup melekler de onlardan (nur unsurundan) yaratlmlardr. Evet, dine temas olan herey, dinden olmas lzm gelmiyor. Ve slmiyetle imtiza eden herbir madde slmiyetin anasrndan olduunu kabul etmek, unsur-u slmiyetin hsiyetini bilmemek demektir. Zira Kitap ve snnet ve icm ve kyas olan anasr- erbaa-i slmiye, byle maddeleri terkip ve tevlit etmez. Elhasl: Unsuriyet ve besatet ve erbaiyet, felsefenin bataklndandr; eriatn maden-i safsinden deildir. Fakat felsefenin yanl seleerimizin lisanlarna girdiinden, bir mahmil-i sahih bulmutur. Zira selef Drttr dediklerinden murat, zahiren drttr. Veyahut hakikaten ecsam- uzviyeyi tekil eden mvellidlm ve mvellidlhumuza ve azot ve karbon, yine drttr. Eer hr kirsen, bu felsefenin errine bak: Nasl ezhan esaretle sefalete atmtr. Aferin hrriyetperver olan hikmet-i cedidenin himmetine ki, o mstebid hikmet-i Yunaniyeyi drt duvaryla zr- zeber etmitir. Demek muhakkak oldu ki, ytn delil-i icznn miftah ve esrar- belgatn keaf, yalnz belgat- Arabiyenin madenindendir. Yoksa, felsefe-i Yunaniyenin destghndan deildir. Ey birader! Vakt ki kef-i esrar merak bizi u makama kadar getirdi. Biz de seni beraber ektik, senitciz ettik. Hem senin ok yorgunluunu dahi biliriz. imdi Unsurul- Belgat ve iczn miftah olan kinci Makalenin ierisine seni gezdirmek istiyorum. Sakn o makalenin ilk- uslbu ve iinde cilveger olan mesailin elbiselerinin perianiyeti seni temaasndan mtenefr etmesin. Zira ilk eden, mnsndaki dikkat ve kymettir. Ve perian eden ve ziynet-i zahiriyeden mstan eden, mnsndaki ceml-i ztiyesidir. Evet, nazlanan ve istina gsteren nazeninlerin mehirleri dikkattir. Ve menzilleri dahi kalbin sveydasdr. Bunlara giydirdiim elbise, zamann modasna muhaliftir. Zira ark Anadolu mektebi denilen yksek dalarda bym olduumdan, alaturka terzilie alamadm. Hem de ahsn slb-u beyan, ahsn timsal-i ahsiyetidir. Ben ise, grdnz veya iittiiniz gibi, halli mkil bir muammym.
1 1. Tamamland, tamamland. Unsurul-Belgat
1 kinci Makale Belaatn ruhuna taallk eden birka meselenin beyanndadr. Birinci Mesele 1. Btn kelimat- tayyibeler Allaha mahsustur ve btn salvat ve dualar Onun Nebisinin zerine olsun. Tarih lisan- teesse bize ders veriyor ki: Saltanat- Arabn czibesiyle Acam, Araplara muhtelit olduklarndan, Kelm- Mudrnin melekesi denilen belgat- Kurniyenin madenini mevve ettikleri gibi; yle de, Acemlerin ve acemlerin belgt- Arabiyenin sanatna girdiklerinden, krin mecr-y tabisi olan nazm- manden, zevk-i belgat nazm- lfza evirmilerdir. yle ki: Efkr ve hissiyatn mecr-y tabisi nazm- mandir. Nazm- man ise mantkla meyyeddir. Mantkn slbu ise, mteselsil olan hakike mteveccihtir. Hakike giren kirler ise, karsnda olan dekik- mhiyatta nzdirler. Dekik- mahiyat ise, lemin nizam- ekmeline mmidd ve mstemmiddirler. Nizam- ekmelde herbir hsnn menba olan hsn- mcerred mndemitir. Hsn- mcerred ise, mezy ve letif denilen belgat ieklerinin bostandr. ieklerin bostan, cinan- hilkatte cilveger olan, ezhara peresti eden ve air denilen blbllerin naamtdr. Blbllerin naamtna heng-i rhan veren ise, nazm- mandir. Hal byle iken, Araptan olmayan dahl ve tufeyl ve acemler belgat- Arabiyede deba srasna gemeye altklarndan, i rdan kt. Zira bir milletin mizac o milletin hissiyatnn menei olduu gibi, lisan- millsi de hissiyatnn mkesidir. Milletin emziceleri muhtelif olduu gibi, lisanlarndaki istidad- belgat dahi mtefavittir lasiyyem Arab lisan gibi nahv bir lisan olsa... Bu srra binaen, cereyan- efkra mecr ve belgat ieklerine imengh olmaya ok derece nks ve ksa ve kuru ve krav olan nazm- lfz; mecr-y tabisi olan nazm- mnya mukabele ederek belgat mevve etmitir. Zira acemler su-i ihtiyar veya sevk-i ihtiyala lfzn tertip ve tahsinine ve mani-i laviyenin tahsiline daha ziyade muhta olduklarndan ve elfz, mecr olmak cihetiyle daha sn ve daha zahir ve nazar- sathye daha mnis ve hevm gibi avamn nazarlarn daha cazibedar ve avamperestne nmayilere daha mstaid bir zemin olduundan, elfza daha ziyade sarf- himmet etmilerdir. Yani, ne kadar bir mesafe kat ederse, nlerine ok muaa sahralar kendilerini gstermek annda olan tertib-i manide olan tegalgulden zihinlerini evirip, elfz arkasna koup, dolayorlar. Mannin tasavvurlarndan sonra elfzn arkasna gitmekle kirleri atallamtr. Gide gide elfz mnya galebe etmekle istihdam ederek, lafz, mnya hizmet etmek olan kaziye-i tabiiye aksine evrildiinden, tabiat- belgattan byle lfzperest mutasallarn sanatna kadar, yok, belki tasannularna, uzun bir mesafe girmitir. Eer istersen, Harr gibi bir dahiye-i edebin Makmtna gir, gr. O dhiye-i edep nasl hubb-u lfza malp olarak, lfzperestlik hevesi o kymettar edebini lekedar ettii gibi, lfzperestlere de bast- zr etmitir ve nmune-i imtisal olmutur. Onun iin, o koca Abdlkhir bu hastal tedavi etmek iin Delil-i cz ve Esrarl-Belgatn bir slsn onun illarndan doldurmutur. Evet, lfzperestlik bir hastalktr; fakat bilinmez ki hastalktr. Tenbih Lfzperestlik nasl bir hastalktr; yle de, sret- perestlik ve slb-perestlik ve tebih-perestlik ve hayal- perestlik ve kaye-perestlik, imdi lcmle, ileride ifrat ile, tam bir hastalk ve mny kendine feda edecek derecede bir maraz olacaktr. Hatt bir nkte-i zarafet iin veya kayenin hatr iin, ok edip, edepte edepsizlik etmeye imdiden balamlardr. Evet, lfza ziynet verilmeli, fakat tabiat- mn istemek artyla. Ve sret-i mnya hamet vermeli, fakat melin iznini almak artyla. Ve slba parlaklk vermeli, fakat maksdun istidad msait olmak artyla. Ve tebihe revnak vermeli, fakat matlbun mnasebetini gze almak ve rzasn tahsil etmek artyla. Ve hayale ceveln ve aaa vermeli, fakat hakikati incitmemek ve ar gelmemek ve hakikate misal olmak ve hakikatten istimdat etmek artyla gerektir. kinci Mesele Kelmn hayatlanmas ve nevnemas, mnlarn tecessmyle ve cemdta nefh-i ruh etmekle bir mkleme ve mubhaseyi ilerine atmaktr. yle: Deveran ile tabir olunan, vcutta ve ademde iki eyin mukarenetiyle biri tekisine illet ve mehaz ve mene zannolunmas olan itikad- rf zerine messes olan malta-i vehmiye stne mebn olan, kuvve-i hayalden neet eden sihr-i beyanyla, sehhar gibi cemdt hayatlandrr, birbiriyle syletir. lerine ya adaveti veya muhabbeti atar. Hem de mnlar tecessm ettirir, hayat verir, iinde hararet-i gariziyeyi derc eder. Eer istersen, grltl menzil tlakna yeste olan bu beyte gir:
Yani, Mumtala-i hak perdesi altnda hulfl-vad benimle konuuyor. Der: Aldanma! Onun iin, snemde mitlerim yeis ile kavgaya baladlar; o mtezelzil hane olan sadrm harap ediyorlar. Greceksin, nasl ir-i shir emel ve yesi tecsim etmekle hayatlandrarak, nemmm olan ihlfn tnesiyle bir muharebe ve muhasamay temsil eyledi. Gya sinematoraf gibi bu beyit senin aklna rya grnyor. Evet, bu sihr-i beyan bir nevi tenvim eder. Veyahut yerin yamurla muaka ve ekvasn dinle. te:
Yani, yamurun ge gelmesini ona teekk eder. Mahbubun az suyu gibi suyunu emer. Acaba yeri Mecnun, sehab Leyl hletlerinde bu iir sana tahyil etmiyor mu? Tenbih Bu iiri gzel gsteren, iindeki hayalin hakikate bir derece mabehetidir. Zira yamur gecikse, sonra gelse, toprak vz vz gibi bir savt kartarak suyunu eker. Bu hali gren, geliine ve iddet-i ihtiyacna intikal ettiinden, mehur deverann srryla ve tevehhmn tasarrufatyla bir muaka ve mkleme suretine ifra eder. aret Herbir hayalde bu iznk gibi bir dane-i hakikat bulunmak arttr... nc Mesele Kelmn elbise-i fahiresi veyahut cemli ve sureti, slp iledir. Yani, kalb- kelm iledir. yle ki: Ya dikkat-i nazar veya tevaggul veya mbaeret veya sanatn telkkuhuyla hayalde tevelld eden temayltn hususiyatndan teekkl eden suretlerden terekkp eden istiare-i temsiliyenin paralar telhuk ettiklerinden tenevvr ve teerrb ve teekkl eden slp, kelmn kalb olduu gibi, cemlin mdeni ve hulel-i fhirenin destghdr. Gya akln borazan denilmeye yn olan irade, ses etmekle, kalbin karanlk kelerinde yatan mnlar plak, yaln ayak, ba ak olarak ktklarndan, mahall-i suver olan hayale girerler. O hazinetl-hayalde bulduklar sureti giyerler. En ekall bir yazmay sarar. Veya bir pabucu giyer. Lakal bir nianla kar. Hi olmazsa bir dmeyle veya bir kelimeyle, kendinin nerede terbiye olduunu gsterir. Eer bir kelmnfakat tabiattan km bir kelmn slbunda imn- nazar edersen, kendi sanat iinde ileyen mtekellimi o yine-misal slbun iinde greceksin. Hatt nefsini nefesinden ve sesinden, mahiyetini nefsinden (frmesinden) tevehhm; ve miza ve sanatn kelmyla mmtezi tahayyl etsen, Hayliyyun mezhebinde muteb olmuyorsun. Eer tereddtle senin hayalin, hastal var ise Kaside-i Brdeden olan
1 olan bmarhaneye git, gr: Nasl Hakm-i Busayr, istifrala ve nedametin perhiziyle sana reete yazar! Eer itihann almasyla slp denilen hakikatin iesindeki zll-i mn nasl kendine muvafk ve nasl imtiza etmesini seyretmek ve o zlli imeye itahn varsa, meyhaneye git ve de: Ey meyhaneci, kelm- bel nedir? Elbette onun sanat onu yle sylettirecek: 1. Haramla dolmu olan gzlerinden gzya akt ve pimanlk perhizine sarl. Kelm- beli, ilim denilen mleklerde piirilen ve hikmet denilen byk kplerde duran ve fehim denilen szgele szlen b- hayat gibi bir mny, zrefa denilen skiler dndrp efkr ier; esrarda teme etmekle hissiyat ihtizaza getiren kelmdr. Eer byle sarholarn szlerinden holanmyorsan, suyun mhendisi olan hdhd- Sleymann Sebeden getirdii nebe ve haberi dinle: Nasl inzal-i Kurn ve ibd- semavat ve arz eden Zlcellin tavsini etmitir! Hdhd diyor: Bir kavme rastgeldim. Zemin ve sumandan mahyat karan Allaha secde etmiyorlar... Bak, evsaf- kemliye iinde hdhdn hendesesine telvih eden, vasf- mezburu yalnz ihtiyar eyledi. aret slptan muradm, kelmn kalbdr ve suretidir. Bakalar baka diyorlar. Ve belgata faydas, ksstn tefrkn ve perian olan paralarn iltiham ve bititirmektir. T kaide-i Bir ey sabit olursa levazmyla sabittir srryla bir cz tahrik etmekle ksstn klln ihtizaza getirmektir. Gya mtekellim, slbun bir kesini muhataba gsterse, muhatap kendi kendine velev bir derece karanlk olsa da tamamn grebilir. Bak, nerede olursa olsun, mbreze lfz, pencere gibi, meydan- harbi, iinde harp olarak sana gsterir. Evet, ok byle kelimeler vardr. Hayalin sinematograsi denilse cizdir. Tenbih slp mertibi pek mtefvittir. Bazan o kadar ltif ve rakiktir ki, nesm-i seherden daha heste eser. Bazan o kadar gizli oluyor ki, bu zamann harbinin diplomatlarnn desis-i harbiyelerinden daha mesturdur. Bir diplomatn kuvve-i mmesi lzmdr, t istimam edebilsin. Ezcmle: Ysin sresinde 1
ive-i ifadeden, Zemaher 2 slbunu istimam etmitir. Evet, insan isyanla Hlkn emrine kar mnen mdafaa ve mbreze eder. 1. "rm kemikleri kim diriltecek?" Ysin Sresi, 36:78. 2. Var m meydana kan! Drdnc Mesele Kelmn kuvvet ve kudreti ise, kelmn kuydt birbirine cevap vermek ve keyyat birbirine muavenet etmekle, umumen karnca kaderince, asl garaza iaret ve herbiri parman maksat zerine brakmakla,
1 dsturuna timsal olmaktr. Demek, kuydt zenav gibi veyahut dereler gibi, maksat ise ortalarndan istimdad edici bir havuz gibi olmak gerektir. 1. barelerimiz ayr ayr ise de, senin hsnn birdir. Hepsi de o hsne iaret ediyorlar. Elhasl: Zihnin ebekesi stnde tersim olunan ve nazar- akl ile alnan suret-i garaz, mevve olmamak iin, tecavb ve teavn ve istimdad lzmdr. aret Bu noktadan intizam neet etmekle tenasp tevelld edip hsn ve ceml parlar. Eer istersen, Rabb-i zzetin kelmna teemml et. Ezcmle: Zerresi byk bir ta kadar byk olan azaptan tahvif ve insan, kalk ve tahammlsz olduklarn gstermek iin sevk edilen 1
olan yete bak. Nasl ki, eyi zddndan iniks ettirmek olan kaide-i beyniyeye binaen, tehvil ve tahvif iin azabn bir parasnn derece-i tesirini gstermek istediinden, kllet olan esas- maksada, nasl kelmn her taraf elini oraya uzatp kuvvet veriyor. yle: HAYE-1* lfzndaki tekik ile tahf; ve (*) deki yalnz temas; ve (*) maddesinde ve sgasnda ve tenkirindeki taklil ve tahkir; ve (*) deki tebiz; ve nekle bedel (*) zikrindeki tehvin; ve (*) deki m-i rahmet, umumen taklili gstermekle, azab nihayet derecede tazm ve tehvil eder. Zira az byle olursa, oundan Allah esirgesin! 1. And olsun ki, Rabbinin azabndan kk bir esinti onlara hafe dokunacak olsa... Enbiy Sresi, 21:46. Haiye-1 * ayet (bk. -r-f: Cer hareri); hafe; kk bir esinti, bir frk; ...dan (bk. -r-f: Cer hareri); az bir azap; Rabbin. Tenbih Bu sana sermektir; yazabilirsen mek et. Zira btn yt- Kurniye bu intizam ve tenasp ve hsne mazhardrlar. Fakat makasd bazan mtedhilen mteselsildir. Herbirinin tevabii tekiyle mukarin olur, fakat muhtelit olmaz. Dikkat etmek gerektir. Zira nazar- sath byle yerlerde ok halt eder. Beinci Mesele Kelmn servet ve vsati ise nasl suret-i terkip, nefs-i maksad gsterir. yle de mstetbetnn telmihtyla ve eslbin irtyla garazn levazm ve tevbiini gstermek ve ihtizaza getirmektir. Zira telmih ve iaret ise, sakin olan haylt ihtizaza ve skit olan cevanibini sylettirmekle, kalblerin en uzak kelerindeki istihsan ve alklamay tehyi etmeye byk bir esastr. Evet, telmih ve iaret ise, yolun etrafn temaayla tenezzh etmek iindir. Kast ve talep ve tasarruf iin deildir. Demek, mtekellim onda mesul olmaz. Eer istersen, bu beyitlerin ilerine gir. Bir derece seyre ayan noktalar vardr: te al olan atna binmi, nazenin karsnda genlenmek isteyen ihtiyar babann sakalnn iine bak,belgatn ok anahtarlarn bulacaksn. Al, kaplar a, ite
Yani, dedi: htiyar oldun. Dedim: Deildir; belki mesib-i dehrin grltsnden ayaklar altndan kp sakalma konmu bir beyaz gubardr. Hem de,
Yani, Sakalmn beyazlanmakla parlamas seni korkutmasn. Zira nur-u mtecessim gibi dimadan erimi sakaldan mecr bulup kendini gsteren kir ve edebin tebessmdr. Hem de,
Yani, Gece gibi genlikte gzn nevm-i gaette dalm, ancak subh-misal olan sakaln beyazyla uyanabildi. Hem de,
Yani, Ciriti istemek yolunda, sabah, atmn yzne yed-i beyzsyla bir tokat vurdu. Atm dahi ksasn almak iin tayyar olan subha eriti, yere vurdu, iinde drt ayayla gezindi. Demek atm aldr. Hem de,
Yani, Kalbim mukumun kemeri gibi hareket ve hh etmekte; onun kalbi ise onun bilezii gibi skn ve skttadr. Demek beli ince, bilei kaln olduu gibi, kalbim mtak, onun kalbi mstandir. Demek, hsn ve ak ve istinay ve itiyak bir tala vurmutur. Hem de,
Yani, Tcir-i Yemen gibi yamurdan gelen sel, yklerini, eskallerini gabt sahrsna att. Nasl ki bir tccar akamda bir kye gelse, gecede kyllerrengrenk eyalarn satn alsalar; sabahleyin herkes bir renklesslenmi olduu halde evinden kyor. Hatt kyn oban dahi krmzbir mendili balyor. yle de, sel sahrya ykn att gibi, ticaret-i hayeye benzer imtizct- kimyeviyeyle ieklerin nazeninlerine gya rengrenk elbise alnr, dikilir. Hatt ieklerin oban tlakna ayan olan kefne 1 ban krmzlatryor. Hem de,
Yani, Vefa, gavr- inidama ekildi. Tfan- gadir feverana balad. Kavl ve amel ortasnda uzun bir mesafe ald. Uzaa gitmek istemiyorsan, bu makalenin bir para mkabline nazar et. Bu meseleye nmune olmak iin ok paralar bulacaksn. Ezcmle: ytn delail-i icznn miftah ve esrar- belgatnn kef yalnz belgat- Arabiyedir. Felsefe-i Yunaniye deildir. Veyahut makale-i lda olan mesele-i lnn htimesindeki iarete bak. te: Hilkat denilen eriat- ftriyye, meczup ve misar olan kre-i arza farz etmitir ki: emse iktida eden yldzlarn safnda durmak, zz etmemek... Zira, zemin zevciyle beraber 2 demilerdir. Taat ise cemaatle daha ahsendir. imdi teemml et. Bu misaller, kar ve arkalarndan yle makamat gsterir ki, arkalarndan baka makamat hayal-meyal gibi ban karyor. 1. Dikenli, ihrak edilir bir da mahsuldr. 2. steyerek emrine uyduk. Fussilet Sresi, 41:11. Altnc Mesele Kelmn semerat ise, tabakat- muhtelifede, suver-i muteaddidede teekkl eden mandir. yle: Kimyaya in olanlara malmdur. Bir maddeyi, mesel altn gibi bir unsuru istihsal edildii vakit, makine veya fabrikayla mteaddit borularla, muhtelif teressbtyla, mtenevvi teekkltla, tabakt- mtefavitede geer. En nihayet, ondan bir ksm tahassul eder. Kelm denilen mani-i mtefavitenin fotorafyla alnm muhtasar bir haritann istiab ettii gibi mefhim-i mtefavitenin suret-i teekkl budur ki: Tesirat- hariciyeden kalbin bir ksm ihtisasat ihtizaza gelmekle mylt tevellt eder. Ondan heva mnlar bir derece akln nazarna ilimekle akl kendine mteveccih eder. Sonra o buhar halindeki mn bir ksm teksf etmekle, temylt ve tasavvurtn bir ksm mallk kalp, bir ksm dahi takattur ettiinden, akl ona rabet gsterir. Sonra myi halindeki ksmdan bir ksm tasallp ve tahassul ettiinden, akl onu kelm iine alyor. Sonra o mtesallibten bir resm-i mahsus ile temessl ve tecell ettiinden, akl onun kametine gre, bir kelm- mahsus ile onu gsterir. Demek, mteahhs olan, kelmn suret-i mahsusas iine alyor. Ve tasallub etmeyeni fehvann eline verir. Ve tahassul etmeyeni iaret ve keyyet-i kelma ykler. Ve takattur etmeyeni kelmn mstetbetna havale eder. Ve tebahhur etmeyeni slbun ihtizazatna ve kelmla refakat eden mtekellimin etvaryla rapteder. te bu silsilenin borularndan ismin msemms ve ilin mns ve harn medll ve nazmn mazrufu ve heyetin mefhumu ve keyyatn mermuzu ve mstetbeatn marnileyhleri ve hitab teyi eden etvarn muharrikleri, hem de Dlln bil-ibarenin maksudu ve dlln bil-iaretin medll ve dlln bil-fehvnn mefhum-u kyassi ve dll- bil-iktiznn mn-y zarursi ve daha baka mefahim, umumen bu silsilenin birer tabakasndan inikad eder ve u madenden kar. Eer seyretmek istersen, kendi vicdanna bak, u meratibi greceksin. yle: Senin mahbubun, vakt gznzn penceresinden ua ve berk-i hsnn vicdannza ilka ederse, o ak denilen nr- mkade birden yandrmaya baladndan, hissiyat iltihaba balamakla, ml ve mylt dahi heyecana gelip birden o mller, st kattaki hayalin tabann deler. mdat istediklerinden, o hazinetl-hayalde safbeste-i hareket ve mahbubun mehasinini ellerinde tutmu veyahut onun mehasinini hatra getirmekle tasvir eden, bakasnn mehasiniyle ib olunmu olan hayalt ise o mlin imdadna koarlar; beraber hcum edip hayalden lisana kadar inmekle beraber, zll-i visale olan meyli arkalarnda ve raktan olan teellm sada ve tzim ve tedip ve itiyak sola, ve terahhum ve ltfu iktiza eden mahbubun mehasinini nlerine, ve hediye olarak medihann gerdann ve senann drlerini ellerine almakla beraber, o 1 tlakna ayan olan o atei sndrmek iin zll-i visali celb eden tavsif-i bil-fezil ile arz- hacet ederler. te, bak, ka tabakatta bildiin mndan baka ne kadar man balarn karp grnyor. Eer korkmuyorsan, bn-i Fardn veya Eb Tayyibin gzlerinden mthi olan vicdanlarna bak. Ve vicdann tercman olan
2 Hem de
3 1. Allahn tututurduu, t kalplerin stne kacak bir ate. 2. Gz ucuyla yanaklara bir gl diktim, diktii gl koparmak gzmn hakkdr. 3. Beni ziyaret eden doktor, gz ve i organlarm iin Hel et Sresininbirinci yetiyle Tebbet Sresinin nc yetini okudu. Hem de
1 Hem de
2 gr ve dinle ki, endan gzleri Cennette tenezzh eder; fakat vicdanlarndaki Cehennem tazip eder. yle de, mehsinine iaret ve istinasna remiz ve teellm- raka im ve evke tasrih ve taleb-i visale telvih ve terahhumunu celb eden hsnne tansis etmekle beraber, hissiyatn tahrik eden heyet-i etvaryla ok haylt- rakikay gstermilerdir. 1. Niin dudandaki koyu renk, benim seni iddetle sevmeme engel oldu. Halbuki akndan kalbim param para olmutur. 2. organlarm dikenli aatan tutumu ate koru zerindedir. Gzlerim ise gzellikten oluan bir bahede dolamaktadr. aret Nasl bir hkmetin intizamnda, her memura istidad nispetinde, vazife derecesinde, hizmet miktarnca cret vermek lzmdr. yle de, byle meratib-i mtefaviteden ihtilt eden mnlar ise, garaz- kll olan mesk-u lehl- kelmn merkezine kurbiyet nispetinde ve maksuda hizmet derecesinde, herbirine inayet ve ihtimamda hisse ve nasiplerini taksim-i dil ile tefrik etmek gerektir. T ki o mudeletle intizam ve o intizamdan tenasp ve tenaspten hsn- vifak ve o hsn- vifaktan hsn- mueret ve o hsn- mueretten kelmn kemline bir mizant-tadil kabilsin. Yoksa vazifesi hizmetkrlk ve tabiat ocukluk olanlar, byk rtbeye girmekle tekebbr eder. Tekebbr etmekle tenasbn bozup muereti tevi eder. Demek, kuydt- kelmn istidatlarn nazara almak gerektir. Evet, hereyi istidad nispetinde ter etmek lzmdr. Zira grnyor ki, gz, burun gibi bir z ne kadar gzelolursa, hatt altndan olursa, haddinden byk olduu halde suretiirkin eder. Tenbih Nasl bazan en kk bir nefer bir hizmete, mesel dman ordusuna kef-i rze gider, mir gidemez. Veyahut bir kk talebe yapt ii byk bir lim yapamaz.nk byk adam hereyde byk olmak lzm gelmez. Herkes kendisanatnda byktr. Kezalik, o mani-i mtezahime iinde bazan bir kk mn riyaset eder; o kymettar oluyor. Zira onun vazifesi imdi gelecek bir esbab ile ehemmiyetlidir. Buna iaret eden ve kymetine menar olan sarih hkm ve lzm- karbinin adem-i salhiyetidir ki, onun hatras iin irsal-i lfz ve sevk-i hitap edilsin ve kelm dahi postaclk etsin. Zira ya bedih ve malmdur, grnyor; veyahut haf ve zayftr, asl garazda ehemmiyeti yoktur. Veyahut onu hsn- telkki ve kabul edecek ve ona kulak verecek muhatap yoktur. Veyahut mtekellimin haline muvafakat ve tekellme di olan arzuya hizmet edemez. Veyahut muhatabn en ve haysiyetine imtiza, istimza edemez. Veyahut kelmn makamnda ve mstetbeatn tevbiinde ecneb grnyor. Veyahut garazn muhafazasna ve levazmn tedarikine mstaid deildir. Demek, her bir makamda bu esbablardan yalnz birinin sz dinlenir. Fakat umumen ittihad etseler, kelm en yksek tabakaya kartyorlar. Htime Baz mani-i muallka vardr ki, bir ekl-i muayyenesi ve bir vatan- hususiyesi yoktur. Mfetti gibi herbir daireye girer. Baz kendine husus bir lfz takyor. Bu muallaktn bir ksm ise harye ve heviye gibidir. Baka kelime onu dernuna eker. Bazan bir cmleye, belki bir kssate nfuz eder. Ne vakit o cmleyi ezdirirsen, ruh gibi o mn takattur eder. Mesel hasret ve itiyak ve temeddh ve teessf, il hir gibi mnlardr. Yedinci Mesele Belgatn ukde-i hayatiyesi, tbir-i dierle beyann felsefesi veyahut iirin hikmeti ise, hariciyatn nevmisi ve mekayisini temessl etmektir. yle: Hakik- hriciyedeki kanunlar kyas- temsil cihetiyle ve deveran tarikiyle ve vehmin tasarrufuyla airane olan mneviyat ve ahvalde yerletirmektir. Demek yine gibi hariten iniks eden hakikatin ualarn temessl eder. Gya kendi sanat- hayaliyesiyle ve nak- kelmsiyle hilkat ve tabiat taklit ve muhkt eder. Evet, kelmda hakikat olmazsa da, en ekall ebih ve nizamndan istimdat etmek ve onun danesi zerinde smbllenmek gerektir. Fakat her danenin mahsus bir smbl vardr. Bir buday bir aa kadar smbllenmez. Felsefe-i beyan nazara alnmazsa, belgat hurft gibi, hayal gul gibi, smie hayretten baka bir fayda vermez. aret Felsefe-i beyaniyeye mabih, nahvin dahi bir felsefesi vardr. O felsefe ise, vzn hikmetini beyan eder. Ktb- nahivde mezkr olan mnsebt- mehre zerine messestir. Mesel bir mmule iki mil dhil olmaz. Ve hel lfz ili grd gibi sabretmez, visal ister. Hem fail kuvvetlidir, kav olan zammeyi kendine gasp eder. Mesele, hari ve kinatta car olan kanunlarn birer aks-i misalsidir. Tenbih Bu mnasebt- nahviye ve sarye olan hikmet-i vz ise, felsefe-i beyan derecesinde olmazsa da, pek byk bir kymeti vardr. Ezcmle, istikra ile sabit olan ulm-u nakliyeyi ulm-u akliyenin suretlerine eviriyor. Sekizinci Mesele Mani-i beyniyenin alamas ve telkihi ve mnlarn becayi ve inklplar, kelimenin mn-y hakiksi, ya garaz veyahut mn-y muallakadan birisini teerrb ve iine cezb etmektir. Zira, iine girdii vakit, sahiblbeyt olan hakikate ve esasa dnyor. Ve asl lfzn sahibi olan mn ise, bir suret-i hayatiyeye dnyor, ona medet verir. Ve mstetbeattan istimdat eder. Bu srdandr ki, kelime-i vahidenin mani-i mteaddidesi oluyor. Ve becayi ve telkihat bundan kar. Bu noktadan gaet eden, byk bir belgat kaybeder. aret Bir ey merkep ve binilmise HAYE-1* lfzna mstahak olduu gibi, zarf gibi iine aldndan, (*) lfzn ister. 1 gibi. Hem de bir ey let olduundan, (*) lfzn ister. 2
gibi. Ve mekn ve merkep olduundan, ve lfzlar dahi ister. Hem de gaye olduundan, (*) ve (*) lfzlarn ister. llet ve zarf olduundan, (*) ve lfzlar dahi ister. 1 gibi. te sermek; sen de kyas edebilirsen et. Haiye-1 * bk. Kavramlar Szl (-r-f: Cer hareri). 1. Denizde akp gider. Bakara Sresi, 2:164. 2. Dama merdivenle ktm. Tenbih Bu mtedhil mnlarn hangisi daha ziyade senin garazna temas eder; ve maksada sla-i rahim vardr; ileriye sr ve izhar et. Bkleri ona teyi edici yaptr. Yoksa, senin tarz- ifaden hamet ve ziynet-i beyaniyeden plak olacaktr. Dokuzuncu Mesele rade-i cziyeyi ve tasavvur-u basiti ciz brakan kelmn yksek tabakas udur ki: Mtedhilen mteselsil olan makasdn taaddd ve mtenasilen murtabt olan metalibin teselsl ve netice-i vahideyi tevlid eden asllarn ictim ve herbiri ayr ayr semere veren fr-u kesirenin istinbatna istidad veya tazammunu iledir. yle ki: Maksadl-makast olan en uzak ve yksek hedef-i garazdan ayrlp gelmekte olan maksatlar birbirine murtabt ve birbirinin noksaniyetini tekmil ve komuluk hakkn eda etmekle kelma vsat ve azamet verir. Gya birini vaz etmekle teki ve dieri ve bakasn ve daha bakasn vaz eder. Ve sa ve solda ve her cihetin nispetini gzetmekle birden o makasd, kelmn kasr- meyyedesine kuruyor. Gya ok akllar kendi aklna muvenet etmek iin istire etmi, istihdam ediyor. Sanki o mecmu-u makastta herbir maksat tesavir-i mtedhileden mterekn fh bir czdr. Nasl mtedhil tasvirlerde siyah bir noktay bir ressam koysa, o nokta birinin gz, tekisinin yznn hali, berikisinin burnunun delii, bakasnn az olduu gibi, kelm- lde dahi yle noktalar vardr. 1. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede akp gider. Ysin Sresi, 36:38. kinci nokta: Kyas- mrekkeb ve mteaab srryla metalib tenasl edip teselsl etmektir. Gya mtekellim o metalibin beka ve tenaslnn bir tarih-i tabisine iaret eder. Mesel, lem gzeldir. Demek Snii, Hakmdir; abes yaratmaz, israf etmez, istiddt mhmel brakmaz. Demek, intizam daima tekmil edecek. Cier-ikf ve tahammlsz ve emel ldrc btn kemlt zr- zeber eden hicran- ebed olan ademi, insana musallat etmez. Demek, sadet-i ebediye olacaktr. nc Makalenin kinci ehadetinin Mukaddemesinde nbvvet-i mutlakann mebhasinde, insann hayvandan nc cihet-i fark, buna iyi bir misaldir. nc nokta: Netice-i vahideyi tentc eden usul- mteaddideyi cem ve zikretmektir. Zira herbir asln yksek neticeyle kasten ve bizzat irtibat olmazsa, lakal bir derece ihtizaza ve inkiafa getirir. Gya usl denilen mezhir ve yinelerin ihtilfyla ve netice ve mtecellnin vahdetiyle maksadn tecerrdne ve ulviyetine ve hayat- lem denilen deveran- umum tesmiye olunan hayat- klliye ile yad edilen hakikatiyle kelmn kuvve-i hayatiyesinin ittisaline iarettir. nc Makalenin hirindeki nc Maksatta olan Birinci Maksat buna bir derece misaldir. Hem denc Makalede Drdnc Mesele ve meslekten olan iaret ve irad ve tenbih ve muhakeme buna misaldir.
1 1. Kurn reten Rahmnn kelmna bir bak: Rabbinin yetlerinden hangi biri var ki, bu hakikat ondatecell etmesin? Yazklar olsun o zahirperestlere ki, anlamadklar eyi tekrara hamlederler. Evet, Rabb-i zzetin kelmna dikkat edilse bu hakikat her yerde nur gibi parlar. Evet, nur gibi kelerinde ve mekatlarnda ictim edip zll-i belgat fkryor. Nefrin o zahirperestlere ki, bu hakikatten gaet edip tekrara hamlediyorlar! Drdnc nokta: Kelm yle ifra etmek ve istidad vermektir ki, pek ok frlarn tohumlarn mutazammn ve pek ok ahkma mehaz ve pek ok manye ve vcuh-u muhtelifeye dellet etmektir. Gya bu istidad tazammunla kelmn kuvve-i nmiyesinin kuvvetine telvih eder ve haslatnn kesretini gsterir. Sanki o fr ve vcuhlarn maheri olan meselede cem eder, t ki mezaya ve mehasinini muvazenet edip herbir feri bir garaza sevk ve herbir vechi bir vazifeye tayin eder.
1 Evet, kssa-i Ms mehur darb- meseldeki tefarikul- asdan 2 daha ndir. Nasl o asa ne kadar paralansa yine bir ie yarar. Kssa-i Ms dahi yledir. Bu hsiyetine binaendir ki, Kurn yed-i beyza-i mucizl-beyanyla o kssay ald ve suver-i mteaddidede gsterdi. Herbir ciheti hsn- istiml etti. Fenn-i beyann sehers, belgatna secde ber zemin-i hayret ve muhabbet ettiler. 1. Kssa-i Msya bir bak. Bu kssann tamamnda, byk bir kuvvet vardr ki, Kurn onu yed-i beyzsna ald vakit, ilm-i beyann shirleri, onun belgati karsnda secdeye varmlardr. 2. Tefarikul-as: Asnn paralar; faydas, bakalarnn faydasndan daha umum olankimse iin kullanlan Arapa bir deyim. (Mecmaul-Emsl, Ebul Fadl Ahmed bin Muhammed bin brahim el-Meydn, : 518 h.) Ey birader! Bu meselede olan hayal-meyal belgat, bu esalib ile sana yle bir ecereyi tersim eder ki, cesm urku mtebike, uzun boumlar mtenasika ve mteaib, dallar mteanika, meyve ve semerat mtenevvia olan bir ecere-i hakikat sana tasvir eder. Eer istersen Altnc Meseleye temaa et. Zira endan mevve ise, bir derece bu meselenin bir parasna misal olabilir. Tenbih ve tizar Ey birader! Bilirim ki u makale sana gayet mulk grnyor. Fakat ne are mukaddemenin eni icmal ve czdr, ktb- slisede sana tecell edecektir. Onuncu Mesele Kelmn selaseti ise: Bir derece hissiyattan tafralk ve itibak etmemek; ve tabiat taklit; ve harice temessl; ve mesl-i garazda sedad; ve maksat ve mstekarrn temeyyzdr. yle ki: Kelmda hissiyat da tamam olmadan ifte atmak, bakasyla mezc etmek, selsetini tayir eder. Ve nizamsz itibaktan tevakki ve mani-i mteselsilede tederrc lzmdr. Hem de sanat- hayaliyesiyle tabiata akirtlik etmek gerektir. T tabiatn kavanini onun sanatnda iniks edebilsin. Hem de tasavvuratn yle hariciyata muhk ve makil etmek lzmdr. Faraz tasavvurat dimadan kap harite tecessm etseler, hari onlar istilhak; ve neseplerini inkr etmesin ve desin: Onlar benim veyahut Keennehu veyahut Benim veledimdir. Hem de garazn meslinde ve kastn mecrasnda teferruk etmemek iin sedad etmek, ele-epe temayl etmemektir. T canipler garazn kuvvetini teerrb etmekle ehemmiyetsiz etmesin. Belki keler, tazammun ettikleri taravet ve letafetiyle zenav gibi garaza imdat ve kuvvet vermek gerektir. Hem de kastn mstekarr temeyyz ve arazn mltekas taayyn etmek selsetin selmetine lzmdr. On Birinci Mesele Beyann selmet ve shhati ise, hkm, levazm ve mebdisiyle ve lt- mdafaasyla ispat etmektir. yle ki: Bir hkmn levazmn ihll etmemek, rahatln bozmamak ve nazara almak ve mebadsinden istimdad- hayat etmek iin mracaat etmek ve hcum eden evhamn itirazatna mukabele edecek sual-i mukaddere cevap olan kuyudatyla tekallt etmek gerektir. Demek, kelm meyvedar bir aatr. Cinayet ve ictinadan himayet etmek iin dikenleri ve sngleri dizilmiler. Gya o kelm, birok mnazaratn neticesi ve pek ok muhkematn zbdesi olduundan, gayet ulv olarak evhamn eyatni, istirak- sem edemezler, eri nazarla bakamazlar. Gya mtekellim alt cihetini nazara alp etrafna bir sur ekmitir. Yani, mevzu veyahut mahmul takyid ile, veyahut tavsie, veyahut baka cihetle vehmin hcumuna msait noktalarda birer mda mheyya ederek, batan aaya kadar mukadder suallere cevap hkmnde olan kuyudatyla mcehhez etmektir. Eer buna misal istersen, u kitap bitamamih buna uzunca bir misaldir. Lsiyyema, makale-i slise en parlak bir misaldir. On kinci Mesele Kelmn selmet ve rendelenmesi ve itidal-i mizac ise, her kaydn istihkak ve istidadna gre inayeti taksim ve hilat- slbu tevzi ve giydirmektir. Hem de hikyet de olursa, mtekellim kendini mahkiyyun anh yerinde farz etmek gerektir. yle: Eer bakasnn hissiyat ve efkrnn tasvrinde ise mahkiyyun anha hull etmek ve onun kalbinde misar olmak ve lisanyla tekellm etmek gerektir. Eer kendi malnda tasarruf etse, almet-i kymet olan itibar ve ihtimamn taksiminde her kaydn istihkak ve istidad ve rtbesini nazara almakla taksiminde adalet ve slplarda istidadn kametine gre kesmektir. T herbir maksat onun mnasibinde olan slptan cilveger olabilsin. Zira slbun esaslar tr: Birincisi: slb-u mcerrettir. Seyyid erif in ve Nasruddn-i Tsnin sade olan maraz- kelmlar gibi. kincisi: slb-u mzeyyendir. Abdlkahirin Delill-cz ve Esrarl-Belgasndaki maa ve parlak kelm gibi. ncs: slb-u ldir. Sekkk ve Zemaher ve bn-i Sinann baz muhteem kelmlar gibi. Veyahut u kitabn mealindeki Arabiyyl-ibare, lsiyyema makale-i slisedeki mevve, fakat muhkem paralar gibi. Zira mevzuun ulviyeti, u kitab slb-u lye ifra etmitir. Yoksa benim sanatmn tesiri czdir. Elhasl: Eer ilhiyat ve usln bahis ve tasvirinde isen, iddet ve kuvvet ve heybeti tazammun eden slb-u lden ayrlmamak gerektir. Eer hitabiyat ve iknaiyatta isen, ziynet ve parlaklk ve tergib ve terhibi tazammun eden slb-u mzeyyeni, elinden gelirse elden brakma. Fakat gsteri ve tasannu ve avamperestane nmayi etmemek gerektir. Eer muamelt ve muhaverat ve let olan ilimlerde isen, vefa ve ihtisar ve selmet ve selset ve tabilii tekeffl eden ve sadeliiyle ceml-i ztiyeyi gsteren slb-u mcerrede iktisar et. Bu meselenin htimesi: Kelmn kanaat ve istinas ve asabiyeti ise, makamn haricinde slbu aramamaktr. yle ki: Mnnn kmetine gre bir slbu kestirmek istediin vakit, dhil-i makamda olan menbadan ve mevzuun fabrikasndan, lakal kelmn tazammun ettii mevzuun veya ksstn veya sanatn levazmnn para parasndan ve tevabiinin kta ktasndan bir slbu dikmek, zaruret olmadan harice medd-i nazar etmemek, tbir hata olmasa, harice boykotaj etmekle, elbette kelmn kuvveti tezayd ettii gibi, servetin dalmamasna en byk esastr. Demek, mn ve makam ve sanat ise, kelmn dellet-i vaziyesine yardm edebilir. Nasl kelm, dellet-i vaziye ile mny gsterir, yle de, byle slp ise tabiatyla mnya iaret eder. Eer bir nmune istersen, Dokuzuncu Meseledeki Arab paralarna bak. te:
1 Eer istersen, ulm-u liyenin ( ) kitaplarnn dibacelerine bak. Eer endan o dibacelerde u sanat- belgat ok dakik ve ltif olmazsa da, fakat ondaki beraatl-istihll bu hakikate bir beraatl-istihlldir. Hem de u kitabn dibacesinde mucizata iaret yolunda Peygamberimizin zt, nbvvetine mucize gsterilmitir. Hem de nc Makalenin dibacesinde kelime-i ahadetin iki cmlesi birbirine ahit gsterilmitir. Hem de Yedinci Mukaddemede, inikak- kamere, yere inmeyi ilve edenlere denilmi: Mucizenin kamerini mnhasif ve ems gibi burhan- nbvveti Sha gibi mahf olmasna sebep oldunuz. Buna kyasen, u hakikate, u kitapta birok nmune bulabilirsin. Zira bu kitabn meslei, benim gibi harice boykotajdr. Hatt, zaruret olmazsa, efkr ve mesailde ve misallerde ve esalipte harice boykotaj etmektir. Fakat tevafuk-u htr olabilir. Zira hakikat birdir. Hangi kapyla girsen, aynn greceksin. Htime Sylenene bak, syleyene bakma sylenilmitir. Fakat ben derim: Kim sylemi?Kime sylemi? Ne iinde sylemi? Niin sylemi? Syledii sz gibidikkat etmek, belgat nokta-i nazarndan lzmdr, belki elzemdir. aret Malm olsun ki, fenn-i man ve beyann mezayasnn belgate mhim bir art, kasten ve amden garazn cihetine emaratla iaret ve almtn nasbyla kast ve amdini gstermektir. Zira onda tesadf bir para etmez. Fenn-i bedin ve tezyinat- lfziyenin art ise, tesadf ve adem-i kasttr. Veyahut tesadf gibi tabiat- mnya yakn olmaktr. 1. Kurn reten Rahmnn kelmna bir bak: Rabbinin yetlerinden hangi birivar ki, bu hakikat onda tecell etmesin? Yazklar olsun ozahirperestlere ki, anlamadklar eyi tekrara hamlederler. Bu hakikatigrmek istersen, kssa-i Msya bak. Bu kssann tamamnda, byk birkuvvet vardr ki, Kurn onu yed-i beyzsna ald vakit, ilm-i beyann shirleri, onun belgatine hayran kalm ve muhabbetle secdeye varmlardr. Telvih Pde olmasn ki, tabiata ve hakikat-i hariciyeye dellet eden ve hkm- zihnyi kanun-u hariciyle rapteden, tbir cizse perdeyi delerek, altndaki hakk gsteren letlerin en sekkb -i tahkkiyedir. Evet u nin u hsiyetine binaendir ki, Kurnda kesretle istimal olunmutur. Tenbih Ey birader! Bu makaledeki kavanin-i ltife u perian esalipten teberr ve nefret etmesi seni talit etmesin. Mesel, Eer bu kanunlar iyi olsaydlar, onlar vaz edene iyi bir ders-i belgat vereceklerdi. Hem de gzel bir slbu giyeceklerdi. Halbuki, onlar vaz eden ise mmdir. slplar dahi periandr gibi bir vehme zhip olma. Yahu, bu vehme ehemmiyet verme. Zira bir fende herbir ilim sahibi onda sanatkr olmak lzm gelmez. Hem de ilel-merkeziye olan kuvve-i czibe, anil-merkeziye olan kuvve-i daaya galiptir. nk kulan dimaa karabeti ve aklla sla-i rahmi vardr. Halbuki mden-i kelm olan kalp ise, lisandan uzak ve ecnebdir. Ve hem de ok defa lisan kalbin dilini tamamen anlamyor. Lasiyyema, kalb bazan meselenin derin yerlerinden, kuyu dibinde gibi bir tntn ederse, lisan iitemez; nasl tercmanlk edecektir? Elhasl: Fehim ifhamdan daha esheldir, vesselm. tizar Ey u dar ve ince ve karanlk olan yolda benimle arkadalk eden sabrl ve metanetli zt! Zannediyorum, bu kinci Makalede yalnz hayretle seyirci oldun mstemi olmadn. nk anlamadn. Hakknz var. Zira, mesail gayet derin ve arklar uzun ve ibare ise gayet muhtasar ve mulak ve Trkem de epeyce noksan ve mevve, ve vaktim dahi dar, ben de acele, shhatim muhtel, bam nezlelidir. u kark zeminde ancak yle bir varakpare kabilir.
1 Ey birader! Unsur-u Hakikati, kbr gibi ve Unsur-u Belgat sura gibi mezc et. Elektrik ua gibi olan hads-i sadk geir. T gayet hararetli ve parlak ziyal olan Unsur-u Akideyi netice vermek iin senin zihnine istidadat verebilsin. te, Unsur-u Akideyi nc Makalede arayacaz. te balyorum: Nahu. 1. zr, byk insanlarn yannda makbuldr. Unsurul-Akde
1 Bu kelime-i liye, ssl-esas- slmiyet olduu gibi, kinat stnde temevvc eden slmiyetin en nurn ve en ulv bayradr. Evet, misak- ezeliye ile peyman ve yeminimiz olan iman, bu menur-u mukaddeste yazlmtr. Evet, b- hayat olan slmiyet ise, bu kelimenin aynlhayatndan nebean eder. Evet, ebede namzet olan nev-i beer iinde saadet-sary- ebediyeye tayin ve tebir olunann ellerine verilmi bir ferman- ezeldir. Evet, kalb denilen avlim-i gayba kar olan penceresinde kurulmu olan ltife-i Rabbniyenin fotorafyla alnan timsal-i nurniyle Sultan- Ezeli iln eden harita-i nuraniyesidir ve tercman- beliidir. Evet, vicdann esrarengiz olan nutk-u belianesini cemiyet-i kinata kar vekleten inad eden hatib-i fashi ve kinata Hkim-i Ezeli iln eden imann mbelli-i belii olan lisann elinde bir menur-u lyezldir. aret Bu kelime-i ehadetin iki kelm birbirine ahid-i sdktr ve birbirini tezkiye eder. Evet, ulhiyet nbvvete burhan- limmdir. Muhammed Aleyhisselm, Sni-i Zlcelle ztyla ve lisanyla burhan- inndir. 1. ehadet ederim ki Allahtan baka ilh yoktur ve yine ehadet ederim ki Hz. Muhammed (a.s.m.) Allahn resuldr. Tenbih Hakik- akid-i slmiye, btn teferruatyla ktb- slmiyede mufassalan mberhene ve musarrahadr, grnebilir. Ve grlen eyi gstermek, zhirin hafsna veya muhatabn gabavetine iaret ve techil olduundan, akidenin yalnz -drt unsurunu beyan edeceim. Dier hakikini fuhl-u ulemann kitaplarna havale ederim. Zira bana hacet brakmamlar. Mukaddeme Ehl-i dikkatin malmudur ki: Maksd- Kurniyenin fezlekesi drttr: Sni-i Vhidin ispat ve nbvvet ve har-i cismn ve adldir. Birinci maksat: Delil-i Sni beyanndadr. Bir burhan da Muhammeddir (aleyhisselt vesselm). Sniin vcut ve vahdeti, ispata ihtiyatan mstanidir. Lsiyyem, Mslmanlara kar ok derece ecl ve azhardr. Binaenaleyh, hitabm ecnibe, bahusus Japonyaya tevcih eyledim. Zira onlar eskide baz sualler etmitiler; ben de cevap vermitim. imdi ihtisarla yalnz bir-iki suallerine mteallik o cevabn bir parasn syleyeceim. Onlardan bir sual:
1 Yani, vcud-u Snie delil-i vzh nedir? 1. Bizi, kendisine iman etmeye ardnz Allahn varlna dellet eden ak delil nedir? Mahlukat neden yaratlmtr? Yoktan m? Maddeden mi?Yoksa onun ztndan m? Ve dier tereddtl sorular... aret Gayr- mtenahi olan mrifetullah, byle mahdut olan kelma smaz. Binaenaleyh, kelmmdaki ilkn mzur tutulmas mercdur. Tenbih Bervech-i t kelmdan maksat, muhakeme ve muvazenenin tarikini gstermektir. T ki, mecmuunda hakikat tecell etsin. Yoksa zihnin cziyeti sebebiyle, o mecmuun herbir cznde neticenin tamamn taharr etmek, kuvve-i vhimenin tasallut ve teredddyle hakikati evham iinde setretmektir. Mukaddeme Hakikatin kene mani olan arzu-yu hilf ve iltizam- muhalif ve taraftar- nes cihetiyle aslsz evhamn bir asla irc etmekle kendini mzur gstermek; ve mterinin nazar gibi yalnz meyibi grmek; ve ocuk tabiat gibi bahaneyle mahane tutmak gibi emirlerden nefsini tecridle artma mraat edebilirsen, huzur-u kalb ile dinle: Birinci Maksat Cemi zerrat- kinat, birer birer zt ve sft ve sair vcuh ile gayr- mahdude olan imknat mabeyninde mtereddit iken, bir ciheti takip, hayretbah meslihi intc etmekle Sniin vcb-u vcduna ehadetle, avalim-i gaybiyenin enmuzeci olan ltife-i Rabbaniyeden iln- Sni eden itikadn misbahn klandryorlar. Evet, herbir zerre kendi bayla Snii iln ettii gibi, tesvir-i mtedahileye benzeyen mrekkebat- mteabike-i mteside-i kinatn herbir makam ve herbir nispetinde herbir zerre muvazene-i cereyan- umumyi muhafaza ve her nisbette ayr ayr mesalihi intc ettiklerinden, Sniin kast ve hikmetini izhar ve kret ettikleri iin, Sniin delili, zerrattan kat kat ziyadedir. Eer desen: Neden herkes aklyla grmyor? Elcevap: Keml-i zuhurundan... Evet, iddet-i zuhurdan grnmemek derecesine gelenler vardr: cirm-i ems gibi.
Yani, ebd- vsia-i lemin sahifesinde Nakka- Ezelnin yazd silsile-i hdisatn satrlarna hikmet nazaryla bak ve kr-i hakikatle sarl. T ki mele-i ldan gelen selsil-i resil, seni l-y illiyyn-i yakne karsn. aret Kalbinde nokta-i istimdat, nokta-i istinatla vicdan- beer Snii unutmamaktadr. Eer endan dima ttil-i egl etse de, vicdan edemez. ki vazife-i mhimmeyle meguldr. yle ki: Vicdana mracaat olunsakalb, bedenin aktarna ner-i hayat ettii gibi, kalb gibikalbdeki ukde-i hayatiye olan mrifet-i Sni dahi, ceset gibi istidadt- gayr- mahdude-i insaniyeyle mtenasip olan ml ve myul- mteaibeye ner-i hayat eder; lezzeti iine atar ve kymet verir ve bast ve temdid eder. te nokta-i istimdat... Hem de bununla beraber, kavga ve mzahametin meydan olan dadaa-i hayata peyderpey hcum gsteren lemin binler musibet ve mezahimlere kar yegne nokta-i istinat, mrifet-i Snidir. Evet, hereyi hikmet ve intizamla gren Sni-i Hakme itikad etmezse ve alel-amy tesadfe havale ederse ve o beliyyata kar elindeki kudretin adem-i kifayetini dnse, tevahhu ve dehet ve tel ve havftan mrekkep bir halet-i cehennem-nmn ve cierikfta kaldndan, eref ve ahsen-i mahlk olan insan, hereyden daha perian olduundan, nizam- kmil-i kinatn hakikatine muhalif oluyor. te nokta-i istinat... Evet, melce, yalnz mrifet-i Snidir. Demek, u iki noktayla bu derece nizam- lemde hkmfermlk, hakikat-i nefsl-emriyenin hssa-i mnhasras olduu iin, her vicdanda iki pencere olan u iki noktadan vcud-u Sni tecell ediyor. Akl grmezse de ftrat gryor. Vicdan nezzardr; kalb, penceresidir. Tenbih Ar- kemlt olan mrifet-i Sniin miraclarnn usul drttr: Birincisi: Tasye ve irka messes olan muhakkikn-i soyenin minhacdr. kincisi: mkn ve hudusa mebn olan mtekellimnin tarikidir. Bu iki asl, lvaki Kurndan teaub etmilerdir. Lkin, kr-i beer baka surete ifra ettii iin, tavlzzeyl ve mkillemitir. ncs: Hkemann mesleidir. de taarruz-u evhamdan masn deildirler. Drdncs: Ki belgat-i Kurniyenin ulvv- rtbesini iln eden ve istikamet cihetiyle en ksas ve vuzuh cihetiyle beerin umumuna en emeli olan mirac- Kurndir. te biz dahi bunu ihtiyar ettik. Bu da iki nevidir: BRNCS: Delil-i inayettir ki, mena-i eyay tdat eden btn yt- Kurniye bu delile im ve u burhan tanzim ediyorlar. Bu delilin zbdesi, kinatn nizam- ekmelinde riayet-i mesalih ve hikemdir. Bu ise, Sniin kast ve hikmetini ispat; ve tesadf vehmini ortadan nefyediyor. MUKADDEME: Eer endan her adam lemdeki riayet-i mesalih ve intizamda istikr-i tm edemez. Ve ihata edemez. Fakat nev-i beerdeki telhuk-u efkr sayesinde, kinatn herbir nevine mahsus kavaid-i klliye-i muntazamadan ibaret olan bir fen teekkl etmi ve etmektedir. Bununla beraber, bir emirde intizam olmazsa, hkm klliyetiyle cereyan edemedii iin; kaidenin klliyeti, nevin hsn- intizamna delildir. Demek, cemi fnun-u ekvan, kaidelerin klliyetlerine binaen, istikr-i tmla nizam- ekmeli inta eden birer burhandrlar. Evet, fnun-u kinat bitamamiha mevcudatn silsilelerindeki halkalardan aslm olan mesalih ve semerat ve inklbat- ahvalin telnde saklanm olan hikem ve fevaidi gstermekle Sniin kast ve hikmetine parmakla ehadet ve iaret ettikleri gibi, eytn-i evhama kar birer necm-i skptr. aret Cehl-i mrekkebi inta eden, nazar- sathyi tevlid eden lfetten tecrid-i nazar etsen ve akla kar sedd-i turuk eden evhamn iyn olan mmrest- ilzmiyattan nefsini tahliye etsen, hurdebin bir hayvann sureti altnda olan makine-i dakika-i bedia-i lhiyenin uursuz, mecr ve mahrekleri tahdit olunmayan ve imkntnda evleviyet olmayan esbab- basita-i camide-i tabiiyeden husl-pezr ve o destghn masnuu olduunu, kendi nefsini kandrp mutmain ve ikna edemezsin. Meer herbir zerrede Etun kadar bir uur ve Calinos kadar bir hikmeti ispat ettikten sonra, zerrt- saire ile vastasz muhabereyi itikad ve esbab- tabiiyenin ssl-esas hkmnde olan cz- lyetecezzdaki kuvve-i cazibe ve kuvve-i dann itimalarnn hortumu zerindeki muhaliyetin damgasn kaldrabilsen... Eer nefsin bu muhalta ihtimal verse, seni insaniyet defterinden sildirecektir. Fakat caizdir ki, herbir eyin esas zannettikleri olan cezb ve def ve hareket, dtullahn kanunlarna birer isim olsun. Fakat kanun kaidelikten tabilie ve zihnlikten hariclie ve itibardan hakikate ve letiyetten messiriyete gelmemek artyla kabul ederiz. Tenbih 1 Nazarn leme gezdir. Hangi yerinde noksaniyeti grebilirsin? Kell, gren grmezmeer kr ola veya kasr- nazar illetiyle mptel ola. stersen Kurna mracaat et. Delil-i inayeti vcuh-u mmkinenin en ekmel vehiyle bulacaksn. Zira Kurn, kinatta tefekkre emir verdii gibi, fevaidi tezkr ve nimetleri tdad eder. te o yt, u burhan- inayete mezahirdir. cmali budur, tut. Tafsili ise, eer meiet-i lhiye taallk ederse, yt- fkiye ve enfsiyeyi tefsir tarikinde, sema ve beer ve arzn ilimlerine makud olan ktb- selsede tefsir edilecektir. O vakit u burhan tamam- suretiyle sana grnecektir. 1. Haydi, evir gzn: En kk bir kusur gryor musun? Mlk Sresi, 67:3. KNC DELL- KURN: Delil-i ihtirdr. Bunun hlsas: Mahlkatn her nevine, her ferdine ve o neve ve o ferde mrettep olan sr- mahsusasn mnti ve istidad- kemline mnasip bir vcudun verilmesidir. Zira hibir nev-i mteselsil, ezel deildir. mkn brakmaz. Hem de bizzarure baznn hudusu, nazarn mahedesiyle ve sairleri dahi akln hikmet nazaryla grlr. Vehim ve tenbih nklb- hakikat olmaz. Nev-i mtevasstn silsilesi devam etmez. Tahavvl- esnaf, inklb- hakaikin gayrsdr. aret Herbir nevin bir demi ve bir byk pederi olduundan, silsilelerdeki tenaslden neet eden vehm-i btl o demlerde, o evvel pederlerinde tevehhm olunmaz. Evet, hikmet, fenn-i tabakatl-arz ve ilm-i hayvanat ve nebatat lisanyla, iki yz bini mtecaviz olan envn demleri hkmnde olan mebde-i evvellerinin herbirinin mstakillen hudsuna ehadet ettii gibi mevhum ve itibar olan kavanin ve uursuz olan esbab- tabiiye ise: Bu kadar hayretfeza silsileler ve bu silsileleri tekil eden ve efrad denilen dehet-engiz hadsiz makine-i acibe-i lhiyenin tasn ve icadna adem-i kabiliyetleri cihetiyle, herbir fert ve herbir nevi, mstakillen Sni-i Hakmin yed-i kudretinden ktn iln ve izhar ediyor. Evet, Sni-i Zlcell hereyin cephesinde huds ve imkn damgasn koymutur. Tenbih Ezeliyet-i madde ve hareket-i zerrattan teekkl- env gibi umur-u btlaya ihtimal vermek, srf baka eyle nefsini ikna etmek sadedinde olduu iin, o umurun esas- fasidesini tebe nazaryla adem-i derkinden neet eder. Evet, nefsini ikna etmek suretinde mteveccih olursa, muhaliyet ve adem-i mkuliyetine hkmedecektir. Faraza kabul etse de, tegafl- anis-Sni sebebiyle hsl olan ztrarla kabul edebilir. Tenbih Mkerrem olan insan, insaniyetin cevheri itibaryla daima hakk satn almak istiyor ve daima hakikati aryor ve daima maksad saadettir. Fakat btl ve dall ise, hakk aryorken haberi olmadan eline der. Hakikatin madenini kazarken, ihtiyarsz, btl onun bana der. Veyahut hakikati bulmaktan muztar veya tahsil-i haktan haib olduka, asl ftrat ve vicdan ve kri, muhal ve gayr- mkul bildii bir emri, nazar- sath ve tebeiyle kabulne mecbur oluyor. te bu hakikati p-i nazara al. Greceksin ki, btn nizam- lemden eser-i gaet olarak tevehhm ettikleri ezeliyet-i madde ve hareket ve u btn akllar hayrette brakan nak ve sanat- bediada tahayyl ettikleri tesadf- amy ve btn hikemin ehdtna ramen esbab- camideden itikad ettikleri tesir-i hakik, ve neslerine mugalta edip vehmin-istimrara istinaden- ivsyla tecessm ve tahayyl olunan tabiat- mevhumeyi merci yapmakla tesell ettikleri, elbette ftratlar reddeder. Fakat yalnz hakka tevecch ve hakikate kast ettikleri iin, u evham- btla davetsiz olarak yolun canibinden taarruz ettikleri iin, elbette hedef-i garazna nazarn dikmi olan adam, o evhama tebe ve sath bir nazarla bakyor. Onun iin, mzahref olan iine nfuz edemez. Fakat ne vakit rabet ve kast ve satn almak nazaryla baksa, almaya deil, belki iltifat etmeye ve bakmaya tenezzl etmez! Evet, u kadar irkin bir eyi vicdan ve akl muhal gryor. Kalb dahi kabul etmez. ll ki magabe ile safsata edip herbir zerreye hkemann akllarn ve hkkmn siyasetlerini verip, t herbir zerre ehavatyla ittifak ve intizam meselesinde mavere ve muhabere etsinler. Evet, bu surette bir meslei insan deil hayvan dahi kabul etmez. Fakat ne are, meslein lzm- beyyini meslektendir. u meslek ise, bu suretten baka bir eyle tasvir edilmez. Evet, btln eni yledir: Ne vakit tebe bir nazarla baklrsa, shhatine bir ihtimal verilir. Fakat imn- nazar eyledike, ihtimal-i shhat bertaraf olur. aret Madde dedikleri ey ise, suret-i mtegayyire, hem de hareket-i zaile-i hdiseden tecerrd etmez. Demek hudsu muhakkaktr. Feya acaba! Sni-i Vcibl-Vcudun lzme-i zaruriye-i beyyinesi olan ezeliyeti zihinlerine stramayan, nasl oldu da, herbir cihetten ezeliyete mna olan maddenin ezeliyetini zihinlerine strabilirler? Hakikaten c-y taaccptr... Evet, insan dndke, cemi sft- kemliyeyle muttasf olan Sniden istirap ve istinkr ettikleri, u hayret-efza masnuat tesadf- amyya ve hareket-i zerrata isnat ettikleri iin, insan insaniyetten piman eder. Telvih Harekt- zerrattan husul dv olunan kuvvet ve suretler, araziyetleri cihetiyle envdaki mbayenet-i cevheriyeyi tekil edemez. Araz cevher olamaz. Demek, btn envn fasllar ve umum arazn havss- mmeyyizeleri, adem-i srftan muhteradrlar. Tenasl, teselslde erait-i diye-i itibariyedendir. te delil-i ihtirnin icmali... Eer ak olarak mufassalan istersen, Kurnn rdevsine gir. Zira hibir ratb ve yabis yoktur ki, o tenezzhghta ya iek veya gonca halinde bulunmasn. Eer ecel msait ve meiet taallk ve tevk rek olursa, elfz- Kurniyenin esdafnda u burhan tezyin eden cevherleri, gelecek ktpte tafsil edilecektir. Vehim ve tenbih Eer sual etsen: Nedir u tabiat ki daima onunla tn tn ediyorlar? Nedir u kavann ve kuv ki daima onlarla mtedemdimdirler? Cevap vereceiz ki: lem-i ehadet denilen, cesed-i hilkatin anasr ve zsnn ef allerini intizam ve rapt altna alan eriat- ftriyye-i lhiye vardr. te u eriat-i ftriyedir ki, tabiat veya matbaa-i lhiye ile msemmdr. Evet, tabiat, hilkat-i kinatta cr olan kavann-i itibariyesinin mecmu ve muhassalasndan ibarettir. te, kuv dedikleri ey, herbiri u eriatn birer hkmdr. Ve kavann dedikleri ey, herbiri u eriatn birer meselesidir. Fakat o eriattaki ahkmn istimrarna istinaden, hem de hayali hakikat suretinde gren ve gsteren nfusun istidatlar bir zemin-i re mheyya etmesiyle vehim ve hayal tasallut ederek tazyik edip, u tabiat-i hevaiye tevazzu ve tecessm edip mevcud-u haric ve hayalden misal suretine girmitir. Evet, unun gibi, vehmin ok hileleri vardr. aret u tabiat ve kuv-y umumiye tesmiye ettikleri emirler, katiyen akl ikna edecek ve kre kendini beendirecek ve nazar- hakikat ona nsiyet edecek hibir mlyemet ve mnasebet yok iken ve u kinata illet ve masdar olmaya kabiliyeti mefkud iken, mahz Sniden tegafl ve intizamn ilcndan tevellt eden yalnz ztrarla veleh-resan- ukul olan kudretin srn u matbaa-misal olan tabiatn sanatndan grmek, tabiat mistar iken mastar tahayyl etmek, lzm- eammn vcuduyla, melzum-u ehassn vcudunu intaca alan akm bir kyasn neticesidir. Evet, u kyas- akm, dallet ve hayret vadilerine ok yollar amtr. Tenvir Ef l-i ihtiyariyenin nezzam olan eriat ve kanun, u kadar hark ve muhalefetle beraber birok chhal-i vahiye, det eriat bir hkim-i rhn ve nizam bir sultan- mnev tevehhm edip, bir tesiri tahayyl eder. Evet, bir taburun veya askerin muttarid olan harektn ve yeknesak olan etvarlarn ve birbiriyle raptolunan ahvallerini mahede eden vah bir adam, u efrad- addeyi veyahut heyet-i askeriyeyi, mnev bir iple merbut zannederse, acaba garip grnecek midir? Veyahut bir bedev veya bir airt-tab, ns bir vaz- hasende ifra eden ve mabeynlerini telif eden nizam bir mevcud-u mnev ve eriat bir halife-i ruhan temessl ederse, ok grnecek midir? yleyse, kinatn ahvaline taallk eden ve tabiat tesmiye olunan ve tasdik-i enbiya veya tekrim-i evliyadan baka hark olunmayan ve mstemirre olan u eriat- ftriye-i lhiye, evhamda tecessm etsin, neden taaccp olunsun? Vehim ve tenbih nsann zihni ve lisan ve semi, cz ve tekub olduklar gibi, kri ve himmeti dahi czdir. Ve tekub tarikiyle yalnz bir eye taallk eder ve megul kalr. Hem de insann kymet ve mahiyeti, himmeti nispetindedir. Himmetin derecesi ise, maksat ve itigal ettii eyin nispetindedir. Hem de insan tevecch ve kastettii eyde, gya fena l-maksat oluyor. te u noktaya binaen, hasis bir emir veya pek cz bir ey, byk bir adama isnat olunmaz. Zira tenezzl etmez. Ve himmetini o kk eye stramaz. Himmeti ar, o ey gayet haf olduundan, gya muvazenet bozulur. Hem de insan hangi eye temaa ederse, elbette mekayisini ve esaslarn kendi nefsinde arayacaktr. Eer bulmazsa, etrafnda ve ebn-y cinsinde arayacaktr. Hatt, hibir cihetten mmknata benzemeyen Vcibl-Vcudu tefekkr etse, yine kuvve-i vahimesi u vehm-i seyyii dstur ve drbn yapmak istiyor. Halbuki, Sni-i Zlcell, u nokta-i nazarda temaa edilmez. Kudretine inhisar yoktur. Ziya-y ems gibi, kudret ve ilim ve iradesi mile ve mmedir; mnhasr olmaz, muvazeneye gelmez. En byk eye taallk ettii gibi, en kk ve en hasis eye dahi taallk eder. Mikyas- azameti ve mizan- kemli, mecmu-u srdr; herbir cz mikyas olamaz. te, Vcibl-Vcudu mmkinata kyas etmek, kyas- maalfrktr. Mezbur vehm-i btl ile muhakeme etmek hat-y mahzdr. te u hat-i bedebne ve u vehm-i btln netice-i seyyiesidir ki: Tabiiyyun, esbab messir-i hakik olduklarna; ve Mutezile, hayvanlar ef l-i ihtiyariyelerine hlk olduklarna; ve hkema, cz'iyatta ilm-i lhnin nefyine; ve mecusler, halk- er bakasnn eseri olduuna itikad ettiler. Gya onlarca Sni o kadar azametiyle beraber, nasl yle umur-u hasisiye ve cziyeye tenezzl edip itigal etsin? Yuf onlarn akllarna ki, yle bir vehm-i btln hkmne esir oldular. Ey birader, u vehim itikad tarikiyle olmazsa da, vesvese cihetiyle bazan mminlere musallat oluyor. aret Eer desen: Delil-i ihtir it-i vcuddur. t-i vcud ise, idam- mevcudun rekidir. Halbuki, adem-i srftan vcudu ve vcud-u mahzdan adem-i srf aklmz tasavvur edemiyor. Cevaben derim: Yahu! Sizin bu istisbnz ve u meselenin tasavvurundaki istirabnz, bir kyas- hdiin netice-i vahmesidir. Zira icad ve ibd- lhyi, abdin sanat ve kisbine kyas edersiniz. Halbuki abdin elinden bir zerreyi imate veyahut icad etmek gelmez. Belki yalnz umur-u itibariye ve terkibiyede bir sanat ve kisbi vardr. Evet, bu kyas aldatcdr; insan kendini ondan kurtaramyor. Elhasl: nsan kinatta mmkinatn yle bir kuvvet ve kudretini grmemi ki, icad- srf ve idam- mahz etsin. Halbuki, hkm- aklsi de daima ssl-esas, mahedattan neet eder. Demek, sr- lhiyeye mmkinat tarafndan bakyor. Halbuki, hayret-efza sryla mspet olan kudret-i Sniin canibinden temaa etmek gerektir. Demek, ibdn ve kinatn umur-u itibariyeden baka tesiri olmayan kuvvet ve kudretlerin cinsinden olan bir kudret-i mevhume iinde Snii farz ederek, o noktadan u meseleye temaa ediyor. Halbuki Vcibl-Vcudun canibinden, kudret-i tmmesi nokta-i nazarndan bu meseleye temaa etmek gerektir. aret Birinin sr muhakeme olunursa, onun hssasn nazara almak lzmdr. te u meselede edilmemitir. Zira bu meseleye, acz-i abdin arkasnda, kudret-i mmkinatn tarafnda, kyas- temsilnin perdesi altnda temaa ediyor. Halbuki tekvin-i lemde bir ksmn maddesiz ibd ve bir ksm dahi maddeden ina ile u kadar hayret-feza sr- mucize ile kudret-i kmile-i lhiyeyi gstermekle beraber, ondan sarf- nazar etmek, gaibi ahit suretinde grmek olan kyas- hdi ile ve ebn-y cinsini muhakeme ettii gibi, bir kaide-i mahdude ile Vcibl-Vcuda nazar ederler. Hatt ok meseleyi akl- selim mkul grd halde, onlar gayr- mkul tevehhm ederler. Tenbih Muhtereattan kat- nazar, masnuatn en zahir ve mnevver ve ziya dedikleri olan nur-u ayn- lemin kavann-i acibesi; ve onun semeresi ve misal-i musaggar olan nur-u basarn nevms-i bediasyla mnevver ve musavver olan keml-i kudret-i lhiyenin canibinde, muvazene nokta-i nazarnda gayr- mkul ve uzak tevehhm olunan mesile temaa edilirse, menus ve ayn- akl kirpikleri ortasnda grlecektir. Tenbih Nasl ki, zaruriyattan nazariyat istintac olunur. yle de sr- Sniin zaruriyat, mahyat- sanatna burhandr. kisi beraber bu meseleyi ispat eder. Telvih Acaba nizam- lemdeki sanattan daha dakik, daha acip, daha garip, cins-i kudret-i mmkinattan daha uzak, akl tasavvur edebilir mi? Elbette edemez. Zira fnun, gsterdikleri fevaid ve hikem ile bizzarure Sniin kast ve sanat ve hikmetine ehadet ettiklerinden ukul kabul etmeye muztar etmilerdir. Yoksa, bu bedihiyattan en kk bir hakikati, akl kendi kendine kalsayd, kabul etmezdi. Evet, zemin ve sumn hamleden ve muallkta tutan ve ecram- kinat istihdam eden ve nizamnda idhal ile hibir emrine isyan edilmeyen Zt- Akdesten neden istirap olunsun ki, ondan derecatla eshel ve ehaff olan hamletsin. Evet, bir da kaldran, bir hokkay kaldrabilmekten tereddt etmek, srf safsata etmektir. Elhasl: Nasl Kurnn bazs bazsna mfessirdir; kezalik, kinat kitab dahi, baz sutru, arkalarndaki sanat ve hikmeti tefsir eder. aret Eer desen: Baz mutasavvfn kelmndan ittisal ve ittihad ve hull zahir oluyor. Ve ondan tevehhm edilir ki, baz maddiyyunun meslei olan vahdetl-vcuda bir mnasebet gsterir. Elcevap: Mteabih hkmnde olan muhakkikn-i soyenin atahatn ki, vcud-u Akdese hasr- nazar ve istirak ve mmkinattan tecerrd cihetiyle matmah- nazar ettikleri delil iinde neticeyi grmek, yani, lemden Snii mahede etmek tarikiyle takip ettikleri meslek olan cedavil-i ekvanda cereyan- tecelliyat ve melektiyet-i eyada sereyan- fyuzat ve mery-y mevcudata tecell-i esm ve sft ise, dkul-elfaz sebebiyle ulhiyet-i sriye ve hayat- sriye tbir ettikleri hakaiki bakalar anlamadlar. Su-i tefehhmle, kendi istidad- relerinden zuhur eden evham- vahiyeye, muhakkiknin kelimat ve atahatn tatbik ettiler. Yuha onlarn akllarna! Sreyya derecesinde olan muhakkiknin efkr- mcerredeleri, ser derekesinde olan mukallidn-i maddiyyunun efkr- selesinden binler derece uzaktr. Evet, u iki krin tatbikine almak, u zaman- terakkide akl- beerin duar- sekte olduunu ve varta-i mevte dtn izhar etmektir ki, insaniyet mteessifane nazar ederek ve istidad- tahkik ve terakki lisanyla ..
1 demeye mecbur oluyor. 1. Allaha yemin olsun ki hayr. Ser nerede, Sreyy nerede? Hereyi gsteren k nerede, hereyi rtp saklayan zulmet nerede? aret unlar, ehl-i vahdet-uhuddurlar. Fakat vahdetl-vcud ile mecazen tbir edilebilir. Fakat hakikaten vahdetl-vcud, baz hukema-i kadmenin meslek-i btlasdr. Tenbih u mutasavvifnin reis ve kebri demi ki: ttisali veya ittihad veya hull iddia eden, mrifet-i lhiyeden hibir ey istimam etmemitir. Evet, mmkn, Vcip ile nasl ittisal ve ittihad edecek? Kell! Evet, mmknn ne kymeti vardr; ta ki vcip onda hull ede? H! Neam, mmkinde fyuzat- lhiyeden bir feyiz tecell eder. te bunlarn meslei tekilerin mesleine mnasebet ve temas edemez. Zira maddiyyunun meslei maddiyata hasr- nazar ve istirak ettiklerinden, efkrlar fehm-i ulhiyetten tecerrd edip uzaklatlar. O derece maddeye kymet verdiler ki, hereyi maddede grmek, hatt ulhiyeti onda mezc etmek gibi bir meslek-i mteassifeye girmilerdir. Fakat ehl-i vahdet-uhud olan muhakkikn-i soyye o derece Vcibe hasr- nazar etmiler ki, mmkinatn hibir kymeti kalmamtr; Bir vardr derler. Elinsaf! Ser-Sreyya kadar birbirinden uzaktr. Maddeyi cemi env ve ekliyle halk eden Hlk- Zlcelle kasem ederim ki, dnyada u iki meslein temasn inta eden rey-i ahmakaneden daha kabih ve daha hasis ve daha sahibinin mizac- aklnn inhirafna delil olacak bir rey yoktur. Tenvir Kre-i arz kk, para para ve rengrenk ve mtehalif cam paralarndan farz olunursa, herbiri baka eitle levnine ve cirmine ve ekline nispetle emsten bir feyiz alacaktr. u hayal feyiz ise, ne gnein zt ve ne ayn- ziyasdr. Hem de ziyann temsili ve elvan- sebasnn tesavri ve gnein tecellsi olan u gngn ve rengrenk ieklerin elvn, faraza lisana gelirse, herbiri, Gne benim gibidir veyahut gne benim diyeceklerdir.
1 Fakat ehl-i vahdet-uhudun merebi fark ve sahvdr. Ehl-i vahdetl-vcudun merebi mahv ve sekirdir. S merep ise, mereb-i ehl-i fark ve sahvdr.
2 Tenbih te vcud-u Sniin delil-i icmlsi... Tafsili ise ktb- selsede gelecektir. Eer desen: Delil-i tevhidin burada velev icmalen olsun beyann isterim. Derim ki: Delil-i tevhid, o kadar mtehire ve oktur ki, bu kitapta zikirden mstandirler. te 3
yetinin sadende meknn olan burhant- temn, bu minhaca bir menar- neyyirdir. Evet, istikll, ulhiyetin hsse-i ztiyesidir. Ve lzme-i zaruriyesidir. 1. Evliyaya tuzak olan hayaller, ilh bahelerin ay yzl gzellerinin akisleridir. 2. nsan, kendi hakikatini dahi idrak etmekten ciz iken, hereyden nce var olan ve hereyi ceberutiyet-i mutlaka ile hkm altnda tutan Zt naslidrak edebilir? O Cebbr- Zkdem ki, hereyi ilk olarak yoktanyaratm ve ina etmitir; sonradan var olup can bulanlar Onu naslidrak etsin? mam- Aliye (r.a.) ait olduu rivayet edilmektedir. bk. Dvn u mam Ali,Beyrut. 3. Eer gklerde ve yerde Allahtan baka ilhlar olsayd, ikisi de harap olup giderdi. Enbiy Sresi, 21:22. Tenvir Kinattaki teabh- sr ve etraf birbiriyle munaka ve el ele tutmu, birbirine arz- intizam ve birbirinin sualine kar cevab- savap ve birbirinin nida-y ihtiyacna lebbeyk cevab vermek ve bir nokta-i vahidiye temaa etmek ve bir mihver-i nizam zerinde deveran etmek cihetiyle Sniin tevhidine telvih, belki Hkim-i Ezelin vahdaniyetine tasrih ediyor. Evet, bir makinenin snii ve muhterii bir olur.
1 Kitab- lemin evrakdr ebad- nmahdud, Sutur-u kinat- dehrdir sr- nmdud. Baslm destgh- levh-i mahfuz-u hakikatta, Mcessem lfz- mnidardr lemde her mevcud. Hoca Tahsinin nmdud ve nmahduddan murad nisbdir; hakik lyetenhlik deildir. 1. Herbir eyde, Onun bir olduuna dellet eden bir yet vardr. bnl- Mutezin bir iirinden alnmtr. bn-i Kesr, Tefsrl-Kurnil-Azm,1:24. aret Sni-i Zlcell, ne kadar evsaf- kemliye varsa, onlarla muttasftr. Zira mukarrerdir ki: Masnda olan feyz-i keml, Sniin kemlinden iktibas edilmi bir zll-i zallidir. Demek, kinatta ne kadar hsn ve ceml ve keml varsa, umumundan lyuhadd derecede yksek tabakada evsaf- cemliye ve kemliyeyle Sni muttasftr. Evet, ihsan servetin, icad vcudun, cb vcubun, tahsin hsnn feridir ve delilidir. Hem de Sni-i Zlcell, cemi nekaisten mnezzehtir. Maddiyatn mahiyatnn istidatszlndan neet eden nekaisten mberradr. Kinatn mahiyat- mmkinesinden neet eden evsaf ve levazmatndan mukaddestir.
1 kinci Maksad Mukaddeme 1. Onun benzeri hibir ey yoktur, celle celluhu. Eer desen: Dibacede demitin: Kelime-i ehadetin ikinci kelm birincisine ahit ve mehuddur. Elcevap: Neam, evet. Mrifetullah denilen kbe-i kemlta giden minhaclarn en mstakim ve en metini, Sahib-i Medine-i Mnevvere Aleyhisselt Vesselm yapt tarik-i hadid-i beyzsdr ki, ruh-u hidayet hkmnde olan Muhammed Aleyhisselt Vesselm, avlim-i gaybn mikt ve zcacesi hkmnde olan kalbinin mkes ve tercman makamnda olan lisan- sdk, berahin-i Sniin en sadk bir delil-i zhayat ve bir hccet-i ntka ve bir burhan- fasihtir. Evet, hem zt, hem lisan birer burhan- neyyirdir. Neam, hilkat tarafndan zt- Muhammed burhan- bhirdir. Hakikat canibinden lisan, ahid-i sadktr. Evet, Muhammed Aleyhisselt Vesselm hem Snie, hem nbvvete, hem hare, hem hakka, hem hakikate bir hccet-i katadr. Tafsili gelecektir. Tenbih Devir lzm gelmez. Zira, sdknn delili, Sniin deliline tevakkuf etmez. Temhd Peygamberimiz Aleyhisselt Vesselm, Sniin bir burhandr. yleyse, u burhann ispat- sdkn ve intacn ve sureten ve maddeten shhatini ispat etmek gerektir. Nahu:
1 Emma bad, ey hakikatin k! Eer vicdanm mtala etmekle hakikatleri rasad etmek istersen, kalb dedikleri ltife-i Rabbaniyenin pas ve zengr hkmnde olan arzu-yu hilf ve iltizam- taraf- muhalif ve mzur tutulmak iin kendi evhamna bir hak vermek ve bir asla irc etmek ve mecmuun neticesini herbir fertten istemek ki, zaayeti sebebiyle neticenin reddine bir istidad- seyyie verilir. 2 Hem de bahaneli ocukluk tabiat, hem de mahaneli dman seciyesi, hem de yalnz ayb grmek annda olan mteri nazar gibi emirlerden o mirt taskl ve tasye et. Muvazene ve mukabele eyle, ekser emrtn imtizacndan tezahr eden hakikatn ule-i cevvalesini karine-i mnevvire et; t ekaldeki evham- muzlimeyi tenvir ve def edebilesin. Hem de munsfane ve mdakkikane ile dinle, kelm tamam olmadan itiraz etme. Nihayete kadar bir cmledir, bir hkmdr. Tamam olduktan sonra bir vehmin kalrsa syle. 1. Allahm, Senin Vcub-u Vcuduna dellet eden Muhammede (a.s.m.) salt ve selam et. 2. Dikkat lzmdr. Tenbih u burhann surs, nbvvet-i mutlakadr. Kbras ise, nbvvet-i Muhammeddir (aleyhissalt vesselm). te balyoruz: aret Sniin hikmeti ve ef lindeki adem-i abesiyet ve kinattaki en hasis ve en kall eyde nizamn mraat ve adem-i ihmali ve nev-i beerin mride olan ihtiyac- zarursi, nev-i beerde vcud-u nbvvet, katan istilzam ederler. Eer desen: Bu icmaldeki mny anlamadm, tafsil et Derim: te dinle. Gryorsun ki, maddiye ve mneviye olan nev-i beerdeki nizamatn, hem de hasiyet-i akln kuvvetiyle taht- tasarrufuna alnan ok envn ahvaline verildii intizamatn merkezi ve madeni hkmnde olan nbvvet-i mutlakann burhan, insann hayvaniyetten noktada olan terakkisidir. Birincisi: Fikrin evveli amelin hiri, amelin evveli krin hiri olan kaidesinin zmnndaki srr- aciptir. yle: Nur-u nazarla ilel-i mterettibe-i mteselsilenin meyannda olan terettb kefederek umum kemlt- insaniyenin tohumu hkmnde olan mrekkebat, besaite tahlil ve irc etmekle hsl olan kabiliyet-i ilim ve terkip dedikleri kavann-i cariyeyi istimal edip, sanatyla tabiat muhakt olan kabiliyet-i sanattan nazarnn kusurunu ve evhamn mzahameti ve sevk-i insaniyetin adem-i kifayeti cihetiyle bir mrid-i nebye ihtiya gsteriyort, lemdeki nizam- ekmelin muvazenesi muhafaza olunsun. kincisi: Gayr- mtenahi olan beerin istidad, gayr- mahsur olan ml ve mylt ve gayr- mazbut olan tasavvurat ve efkr, gayr- mahdut olan kuvve-i eheviye ve gazabiyesidir. aret Bir adama milyonlarca sene mrle btn lezaiz-i dnyeviye ve her cihetten tasallut-u tm verildii halde, istidadndaki lyetenhliin hkmnce bir Ah, ah, leyteyi ekecektir. Gya o adem-i rza ile remz ve iaret ediyor ki, insan ebede namzettir ve sadet-i ebediye iin halk olunmutur. T gayr- mtenahi bir zamanda, gayr- mahdut ve geni bir lemde, gayr- mahsur olan istidadatn bilile karabilsin. Tenbih Adem-i abesiyet ve hakaik-i eyann sbutiyetleri im ediyor ki: Bu dar ve mahsur ve herbir lezzetinde ok arazn mzahametiyle kemeke ve tehasdden hal olmayan u dnya-y deniyye iinde kemlt- insaniye yerlemez. Belki geni ve mzahametsiz bir lem lzmdr. T insan hakkyla smbllensin ve ahval ve kemltna nizam vermekle, nizam- leme hem-dest-i vifak olabilsin. Tenbih ve iaret stitrad olarak hare im olundu. leride zaten burhan- katiyle ispat edilecektir. Fakat burada istediim nokta: nsandaki istidat ebede nzrdr. Eer istersen insaniyetin cevherine ve natkyetin kymetine ve istidadn muktezasna teemml ve tetkik et. Sonra da o cevher-i insaniyetin en kk ve en hasis hizmetkr olan hayale bak, gr, yanna git ve de: Ey hayal aa, bearet sana! Dnya ve mfhnn saltanat, milyonlar sene mrle beraber sana verilecektir. Fakat kbetin dnmemeksizin fen ve ademdir. Acaba hayal sana nasl mukabele edecek? Ay, istibar ve srur veyahut telehhf ve tahassrle cevap verecektir? Ecel, neam, evet, cevher-i insaniyet amak- vicdann dibinde enn ve hann edip baracak: Eyvah, v hasret sadet-i ebediyenin fkdanna! diyecektir. Hayale zecr ve tanif ederek, Yahu! Bu dnya-y faniyeyle raz olma! te ey birader, hn bu saltanat- faniye, sultan- insaniyetin en hakr hizmetkr veyahut airi veyahut sanatkr ve tasvircisini ib ve raz edemezse, nasl o hayal gibi ok hizmetkrlarn sahibi olan sultan- insaniyeti ib edebilir? Kell! Neam, onu ib edecek, yalnz har- cismnnin sadende meknun olan sadet-i ebediyedir. ncs: nsann itidal-i mizac ve letafet-i tab ve znete olan meylidir. Yani, insann insaniyete lyk bir suret-i taayye olan meyl-i ftrsidir. Neam. nsan hayvan gibi yaamamaldr. Ve yaamaz. Belki eref-i insaniyete mnasip bir keml ile yaamak gerektir. Binaenaleyh, beer mesken ve melbes ve mekeli, sanayi-i kesreyle taltif etmesine muhtatr. Bu sanatlarda yalnzca kudretinin adem-i kifayetine binaen ebn-y cinsiyle imtizac etmek, o da itirak etmek, o da tevn etmek, o da sayin semeratn mbadele etmesini iktiza etmekle beraber, kuv-y insaniyedeki inhimak ve tecavz sebebiyle adalete ihtiya, o da her akln adalete adem-i kifayetine binaen, onu muhafaza edecek kavann-i klliyenin vazlarna ihtiya, o da tesirini muhafaza etmek iin icra edecek bir mukannine, o mukannin dahi zahiren ve btnen hkimiyetini muhafaza etmek iin maddeten ve mnen tefevvuka, hem de Sni-i lemin tarafndan baz umr ile muhassas olmasyla bir imtiyaz ve kuvvet-i nispete, hem de evamirine olan itaati temin ve tesis eden azamet-i Sniin tasavvurunu zihinlerde idame edecek bir mzekkire-i mkerrere olan ibadete muhtatr. O ibadet dahi Sniin canibine efkr tevcih eder. O tevecch ise, inkyad tesis, o inkyad dahi nizam- ekmele sal eder. O nizam- ekmel dahi, srr- hikmetten tevelld eder. Srr- hikmet dahi ademl-abesiyeti ve Sniin hikmeti, masnudaki teennuku kendine ahit gsterir. te, eer insann hayvandan u cihat- selseyle olan temayzn derk edebildin; bizzarure netice veriyor ki: Nbvvet-i mutlaka, nev-i beerde kutup, belki merkez ve bir mihverdir ki, ahval-i beer onun zerine deveran ediyor. yle ki: Cihet-i lda dikkat et. Bak, nasl sevkl-insaniyet ve meyl-i tabinin adem-i kifayeti ve nazarn kusuru ve tarik-i akldaki evhamn ihtilt, nasl nev-i beeri eedd-i ihtiyala bir mrid ve muallime muhta eder. O mrid, peygamberdir. kinci cihette tedebbr et. yle: nsandaki lyetanhlik ve tabiatndaki meylt-tecavz ve kuv ve mlindeki adem-i tahdid ve lemdeki meyll-istikmalin dal hkmnde olan insandaki meylt-terakkinin semeresi hkmnde olan kamet-i nmiye-i istidad- insansine intibak etmeyen, belki camid ve muvakkat olan kanun-u beer ki, tedricen tecarple hsl olan netaic-i efkrn telhukuyla vcuda gelen o kavanin-i beer, u semere-i istidadn ekirdeklerinin terbiye ve imdadna adem-i kifayetinin sebebiyle maddeten ve mnen iki lemde sadet-i beeri temin edecek, hem de kamet-i istidadnn bymesiyle tevess edecek, zhayat ve ebediye bir eriat- lhiyeye ihtiya gsterir. te, eriat getiren, peygamberdir. Eer desen: Biz gryoruz ki: Dinsizlerin veya sahih bir dini olmayanlarn ahvalleri muaddele ve munazzemedirler. Elcevap: O adalet ve intizam, ehl-i dinin ikazat ve iradatyladr. Ve o adalet ve faziletin esaslar, enbiyann tesisleriyledir. Demek enbiya, esas ve maddeyi vaz etmilerdir. Onlar da o esas ve fazileti tutup, onda ilediklerini ilediler. Bundan baka nizam ve saadetleri, muvakkattr. Bir cihetten kaime ve mstakime ise, ok cihattan mile ve mnhaniyedir. Yani, ne kadar sureten ve maddeten ve lfzan ve maen muntazamadr; fakat sreten ve mneviyaten ve mnen faside ve muhtelledir. Ey birader! te sra nc cihete geldi. yi tefekkr et. yle: Ahlktaki ifrat ve tefrit ise, istidadat ifsad ediyor. Ve u ifsad ise, abesiyeti inta eder. Ve u abesiyet ise, kinatn en kk ve en ehemmiyetsiz eylerinde mesalih ve hikemin riayetiyle lemde hkmfermal bedih olan hikmet-i lhiyeye mnakzdr. Vehim ve tenbih Meleke-i mrifet-i hukuk dedikleri her fenaln maddeten zararn ihsas ede ede ve efkr- umumiyeyi ikaz etmekle hsl olan meleke-i riayet-i hukuk dedikleri emri, eriat- lhiyeye bedel olarak dinsizlerin tasavvuru ve eriatten istinalar bir tevehhm- btldr. Zira dnya ihtiyarland. yle bir eyin mukaddemat da zahir olmad. Bilkis, mehasinin terakkisiyle beraber mesv dahi terakki edip daha dehetli ve aldatc bir ekle giriyor. Evet, nasl ki nevmis-i hikmet, destir-i hkmetten mstani deildir. yle de, vicdana hkim olan kavanin-i eriat ve fazilete eedd-i ihtiyala muhtatr. te, yle mevhume olan meleke-i tdil-i ahlk, kuv-y selseyi hikmet ve iffet ve ecaatta muhafaza etmesine k deildir. Binaenaleyh insan bizzarure vicdan ve tabiatlara messir ve nz olan mizan- adalet-i lhiyeyi tutacak bir nebye muhtatr. aret Binlerce enbiya, nev-i beerde nbvveti iddia ederek binlerce mucizatla mddeay ispat etmilerdir. te, o enbiyann cemi mucizatlar lisan- vhidle nbvvet-i mutlakay iln eder. Bizim u surmza dahi bir burhan- ktdr. Buna tevatr- bilmn veya ne tbirle diyorsanz deyiniz, metin bir delildir. Tenbih u Muhkematn cihetl-vahdeti budur ki: Eer cemi fnun ele alnrsa ve fnunlarn kavaidinin klliyetleriyle kefettikleri ittisak ve intizama temaa edilirse, hem de mesalih-i cziye-i mteferrikann myesi ve ukde-i hayatiyesi hkmnde olan bir lezzeti veya bir muhabbeti veya bir emr-i hari iine atlmakla-ekl ve nikhtaki gibi-perian olan umur ve ef al o mye ile irtibat ve ittisal ettiklerini, inayet-i lhiye nokta-i nazarnda nazar- dikkate alnrsa, hem de hikmetin ehadetiyle sabit olan adem-i abesiyet ve adem-i ihmali mutalaya alnrsa, istikr-i tmla netice veriyor ki: Mesalih-i klliyenin kutup ve mihveri ve maden-i hayat hkmnde olan nbvvet, nev-i beerde zarurdir. Faraza olmazsa, perian olan nev-i beer, gya muhtel bir lemden u muntazam leme dp cereyan- umumnin ahengini ihll ettii kabul olunursa, biz insanlar sair kinata kar ne yzmz kalacaktr? Tenbih Ey birader! Eer burhan- Sniin surs senin sahife-i zihninde intika etmi ise, hazr ol. Kbrs olan nbvvet-i Muhammedin bahsine geiyoruz. aret ve irad Kbr sadktr. Zira sahife-i itibar- lemde menku olan sr- enbiyay mtala etsen ve lisan- tarihte cereyan eden ahvallerini dinlersen ve hakikat, yani cihetl-vahdeti tesir-i zaman ve meknla girdii suretlerden tecrit edebilirsen greceksin ki: nayet-i lhiyenin ziyas olan mehasin-i mcerredenin ulesi olan hukukullah ve hukuk-u ibad, enbiya dstur-u hareket ettiklerini ve nev-i beer tarafndan enbiyaya kar keyyet-i telkkileri ve meme kar suret-i muameleleri ve terk-i mena-i ahsiye ve sair umurlar ki, onlara neb dedirmi ve nbvvete medar olmu olan esaslar ise, evld- beerin sinn-i tekemml ve khlette olan stad ve medrese-i Ceziretl- Arapta menba- ulm-u liye ve muallimi olan zt- Muhammedde (a.s.m.) daha ekmel ve daha azhar bulunur. Demek oluyor ki, istikr-i tam ile, hususan nev-i vahidde, lsiyyema intizam- muttarid zerine messes olan kyas- hafnin inesiyle ve kyas- evlevnin teyidiyle nbvvet-i Muhammedi (a.s.m.) netice vermekle beraber tenkihl-menat denilen hususiyattan tecrit nokta-i nazardan, cemi enbiya, lisan- mucizatlaryla, vcud-u Sniin bir burhan- bhiresi olan Muhammedin (a.s.m.) sdkna ehadet ederler. tizar: Ksa cmlelerle sylemiyorum; mulka oluyor. Zira u hakaik her tarafa derin kklerini attklarndan, mesele uzunlayor. Suret-i meseleyi bozmak ve para para etmek ve hakikati incitmek istemiyorum. Hem dehakikatn etrafna bir daireyi ekmek istiyorum, t hakikat mahsur kalp kamasn. Ben tutmazsam bakas tutsun. Beni mzur tutsanz, febih... Ve ill hrriyet var; tahakkm yoktur. Keynize... Mukaddeme Peygamberin (a.s.m.) delil-i sdk, herbir hareket, herbir hlidir. Evet, herbir hareketinde adem-i tereddt ve muterizlere adem-i iltifat ve muarzlara adem-i mbalt ve muhalif olanlardan adem-i tahavvf, sdkn ve ciddiyetini gsteriyor. Hem de evamirinde hakikatn ruhuna olan isabeti, hakkyyetini gsterir. Elhasl: Tahavvf ve tereddt ve tel ve mbalt gibi hile ve adem-i vsuku ve itminanszl im eden umurlardan mberr iken, bil perva ve kuvvet-i itminanla en hatarl makamlarda olan hareketi ve nihayette olan isabeti ve iki lemde semere verecek olan zhayat kaideleri; harektyla tesis ettiine binaen, herbir il ve herbir tavrnn iki taraftan, yani bidayet ve nihayetten ciddiyeti ve sdk, nazar- ehl-i dikkate arz- didar ediyor. Bahusus mecmu-u harektnn imtizacndan ciddiyet ve hakkyet ule-i cevvale gibi; ve iniksatndan ve muvazenatndan sdk ve isabet, berk-i lmi gibi tezahr ve tecell ediyor. aret Zaman- mzi ve zaman- hal, yani, Asr- Saadet ve zaman- istikbal tazammun ettikleri berahin-i nbvvet, lisan- vahidle maden-i ahlk- liye olan zt- Muhammedde (aleyhissalt vesselm) d-yi sdk ve delll- nbvveti olan burhan- ztnin nidasna cevap ve hem-dest-i vifak olarak nbvvetini il ve iln ettiklerini kr olmayanlara gsterdiler. u halde, kitab- lemden olan fasl- zamann sahife-i selsesini mtala edeceiz. Hem de o kitaptan mesele-i uzm ve mnevvere olan zt- Muhammedi (a.s.m.) temaa ve ziyaret edeceiz. Mddemz olan burhann kbrasn onunla ispat edeceiz. te, bu noktaya binaen, mesalik-i nbvvet drttr. Beincisi mehur ve mesturdur. Birinci Meslek Yani, mesele-i liye-i ztiyeyi temaa etmekte drt nkteyi bilmek lzmdr: Birincisi: 1 kaidesine binaen sun ve tasannu olan ey, ne kadar mkemmel olsa da, tabi yerini tutmadndan, heyetinin feletat, muzahreyeti im edecektir. kincisi: Ahlk- liyenin, hakikatin zeminiyle olan rabta-i ittisali ciddiyettir. Ve deveran- dem gibi hayatlarn idame eden ve imtizalarndan tevelld eden haysiyete kuvvet veren, heyet-i mecmuasna intizam veren yalnz sdktr. Evet, u rabta olan sdk ve ciddiyet kesildii anda o ahlk- liye kurur ve heben gidiyor. ncs: Umur-u mtenasibede temayl ve tecazb ve mtezdde olan eyalarda tenfr ve tedaf kaide-i mehuresi, maddiyatta nasl cereyan ediyor; mneviyat ve ahlkta dahi cereyan eder. Drdncs: 2 imdi gelelim maksada: te sr ve siyer ve tarih-i hayat... Hatt adnn ehadetleriyle, zt- Peygamberde (a.s.m.) vcudu muhakkak olan ahlk- liyenin kesret ve ihata ve tecemmu ve imtizacndan tevelld eden izzet ve haysiyetten neet eden eref ve vakar ve izzet-i nefs ile feriteler, devlerin ihtilt ve istiraklarndan tenezzhleri gibi srr- tezada binaen, o ahlk- liye dahi hile ve kizbden tereffu ve tenezzh ve teberri ederler. Hem de hayat ve myeleri makamnda olan sdk ve hakkyeti tazammun ettiklerinden, ule-i cevvale gibi nbvveti aleniyete karyor. 1. Ftr karagzllk, sun (yapma) karagzllk gibi deildir. 2. Mecmda bulunan bir kuvvet ve hasiyet var ki, eczda bulunmaz. Yani, cemaatte bulunan kuvvet fertte yoktur. Tenbih Ey birader! Gryorsun ki, bir adam yalnz ecaatle mehur olursa, o hret ona verdii haysiyeti ihll etmemek iin, kolaylkla yalana tenezzl etmez. Nerede kald ki, cem ahlk- liye birden tecemmu ede.. Evet, mecmuda bir hkm bulunur, fertte bulunmaz. aret ve tenbih Gryoruz: Bu zamanda sdk ve kizbin mabeynleri ancak bir parmak kadar vardr. Bir arda ikisi de satlr. Fakat herbir zamann bir hkm var. Hibir zamanda Asr- Sadet gibi sdk ve kizbin ortasndaki mesafe almamtr. yle ki: Sdk kendi hsn- hakiksini keml-i hametle izhar ve onunla temessk eden Muhammedi (a.s.m.) l-y illiyyn-i erefe il ve lemde inklb- azmi ika ettiinden arktan garba kadar kizbden bud derecesini gstermekle kymet-i liyesini il etmek cihetiyle sku ve metan gayet nfk ve ric etmitir. 1 Ve kizb ise, teebbsat- azmeyi murdarlarn leleri gibi ruhsuz brakt iin, nihayet kubhunu izhar ve onunla temessk eden Mseylime ve emsali esfel-i sln-i hissete drd cihetle, met- zehr-ldu ve sku gayet muattal ve kesat etmitir. 2 1. imdiki hrriyet gibi. 2. Menfur casusluk gibi. te, ehl-i izzet ve tefahur olan kavm-i Arabn tabiatlarndaki meylr-ric saikasyla msabaka ederek, o ksid kizbi terk edip ve ric sdk ile tecemml ederek adaletlerini leme kabul ettirmilerdir. te Sahabelerin aklen olan adaletleri bu srdan neet eder. rad ve iaret Tarih ve siyer ve sr nokta-i nazarndan dikkat olunursa, Muhammed Aleyhissalt Vesselm, drt yandan krk yana kadar, lsiyyema eni, ahlk ve hileyi darya atmakta olan hararet-i gariziyenin iddet-i iltihab zamannda keml-i istikametle ve keml-i metanetle ve tamam- ttrad- ahval ile ve msavat ve muvazenet-i etvar ile ve nihayet-i iffet ile ve hibir hali mestriyeti muhafaza etmeyenlsiyemma yle ehl-i inada karbir hileyi im etmemekle beraber, yaad nazara alnrsa, sonra istimrar- ahlknn zaman olan krk seneden sonra o inklb- azm nazara alnrsa, haktan geldiini ve hakikat olduunu tasdik etmezse, nefsine levm etsin. Zira zihninde bir sofesta gizlenmi olacaktr. Hem de, en hatarl makamlardagarda gibitark-i hals mefkud iken ve haytul-emel bihasebil-ade kesilirken, gayet metanet ve keml-i vsuk ve nihayet-i itminan ile olan hareket ve hal ve tavr, nbvvet ve ciddiyetine ahid-i kdir ve hak ile temessk ettiine delildir. kinci Meslek Yani, sahife-i l, zaman- mzidir. te u sahifede drt nkteyi nazar- dikkate almak lzmdr: Birincisi: Bir fende, veyahut kasasta, bir adam esaslarn ve ruh ve ukdelerini ahz ederek mddesn ona bina ederse, o fende hazakat ve maharetini gsterir. kincisi: Ey birader! Eer tabiat- beere rif isen, kk bir haysiyetle, kk bir dvda, kk bir kavimde, kk bir hilfn serbestiyetle irtikp olunmadna nazar edersen, gayet byk bir haysiyetle, nihayet cesm bir dvda, hasra gelmeyen bir kavimde, hadsiz bir inada kar, her cihetten mmliiyle beraber, hibir cihetle akl mstakil olmayan meselelerde tam serbestiyetle bilperva ve keml-i vsuk ile al rusil-ehad zikir ve nakilden gne gibi sdkn tul edeceini greceksin. ncs: Bedevlere nisbet ok ulm-u nazariye vardr; medenlere nisbeten, lisan- dt ve ef lin telkinatyla, ulm-u mterifenin hkmlerine gemilerdir. Bu nkteye binaen, bedevlerin hallerini muhakeme etmek iin, kendini o bdiyede farz etmek gerektir. Eer istersen, kinci Mukaddemeye mracaat et; zira u nkteyi izah etmitir. Drdncs: Bir mm, ulema meyannda mtedavil bir fende beyan- kir ederse, ittifak noktalarda muvafk olarak ve muhtelefn fh olan noktalarda muhalefet edip, musahhihane olan sylemesi, onun tefevvukunu ve kisb olmadn ispat eder. u nktelere binaen deriz ki: Resul-i Ekrem Aleyhissalt Vesselm, malm olan mmiyetiyle beraber, gya gayr- mukayyed olan ruh-u cevvale ile tayy- zaman ederek, mazinin amk- hafsna girerek, hazr ve mahid gibi enbiya-y slifenin ahvallerini ve esrarlarn terih etmesiyle, btn enzar- leme kar yle bir dv-y azimedeki, btn ezkiy-i lemin nazarlarn dikkate celb ederbil perva ve nihayet vsuk ile mddeasna mukaddeme olarak, o esrar ve ahvalin ukad- hayatiyeleri hkmnde olan esaslarn zikretmekle beraber, ktb- salifenin ittifak noktalarnda musaddk ve ihtilf noktalarnda musahhih olarak kasas ve ahval-i enbiyay bize hikye etmesi, sdk ve nbvvetini inta eder. TEZNB: Cemi enbiyann delil-i nbvvetleri, sdk- Muhammede (a.s.m.) delildir ve cemi mucizatlar, Muhammedin bir mucize-i mneviyesidir (aleyhimsselm). Bunda dikkat edersen anlayacaksn. aret Ey birader! Bazan kasem, burhann yerini tutar. Zira burhan tazammun eder. yleyse:
1 Evet, neam, onun nur-u nazarna, hayal, kendini hakikat gsteremiyor ve hak olan meslei telbisten mstanidir. nc Meslek Yani: Zaman- halin, yani Asr- Saadetin sahifesinde drt nkte, bir noktay nazar- dikkate almak gerektir: Birincisi: Kk bir det, kk bir kavimde veya zayf bir haslet kalil bir taifede, byk bir hkimin, byk bir himmetle kolaylkla kaldramadn nazara alrsan, acaba gayet ok, tamamen mstemirre, nihayet derecede me'lf ve ok da mtenevvia, tamamen rasiha olan dt ve ahlk, nihayet kesir ve me'lfatna gayet mutaassp ve edid'- ekme olan bir kavmin a'mk- ervahndan az fedakrlkla, ksa bir zamanda kal' ve ref' ettiini ve o dt- seyyienin yerine baka dt ve ahlk danlarn gars etmesi ve def'aten nihayet derecede tekemml ettiklerini nazara alrsan ve dikkat edersen, harikulde olduunu tasdik etmezsen, seni sofesta defterinde yazacam. 1. Ona bu kssalar hikye ederek ruhunu mzinin derinliklerinde ve istikbalin ahikalarnda gezdiren ve hadisatn karanlk kelerindeki esrar perdesini onun iin kaldrana yemin olsun ki, onun keskin gzkendisini artmayacak kadar dikkatli, onun hak olan meslei iseinsanlar aldatmaktan uzaktr. kincisi: ahs- mnev hkmnde olan bir devletin nmvv- tabisi hkmnde olan teekkl ise mtemehhildir. Ve devlet-i atkaya galebesiki, ona inkyad, tabiat- sniye hkmne girdii iintedricdir. yleyse, maddeten ve mnen hkim, hem de gayet cesm bir devleti ksa bir zamanda tekili, hem de dvel-i rsihaya def gibi galebe etmesi, mneviyat ve ahvalde cr olan dtn bizzarure harikulde olduunu grmezsen, krler defterinde yazlacaksn. ncs: Tahakkm- zahir, kahr ve cebir ile mmkndr. Fakat efkra galebe etmek, hem de ervaha tahabbb ve tabyia tasallut, hem de hkimiyetini vicdanlar zerine daima muhafaza etmek, hakikatin hassa-i farikasdr. Bu hassay bilmezsen, hakikatten bignesin. Drdncs: Tergib veya terhib hilesiyle ancak yalnz bir tesir-i sath edip ve akla kar sedd-i turuk edecektir. u halde amk- kulba nfuz ve erakk- hissiyat tehyi ve kf-misal olan istidadat inkiaf ettirmek ve kmine ve nime olan seciyeleri ikaz ve tenbih ve cevher-i insaniyeti feverana getirmek ve kymet-i natkyeti izhar etmek, u-y hakikatin hssasdr. Evet, kasavet-i mcessemenin misal-i mahhas olan ved-i benat gibi umurlardan kalblerini taskl etmesi ve rikkat-i letafetin lemas olan hayvanata merhamet, hatt karncaya efkat gibi umur ile tezyin etmesi, yle bir inklb- azmdir-hususan yle akvam- bedevdeki, hibir kanun-u tabiiyeye tevk olmadndan, hrikulde olduu musaddak-kerde-i erbab- basirettir. Basiretin varsa tasdik edeceksin. imdi Noktay dinle: te tarih-i lem ehadet eder ki: En byk dhi odur ki, bir veya iki hissin ve seciyenin ve istidadn inkiafna ve ikazna ve feverana getirmesine muvaffak olsun. Zira yle bir hiss-i nim ikaz edilmezse, say heben gider ve muvakkat olur. te en byk dahi ancak bir veya iki hissin ikazna muvaffak olabilmitir. Ezcmle: Hiss-i hrriyet ve hamiyet ve muhabbet. Bu noktaya binaen, Ceziretl-Arap sahr-i vesasnda olan akvam- bedevde kmine ve nime ve mesture olan hissiyat- liye-ki, binlere blidirbirden inkiaf, birden ikaz, birden feveran ve galeyana getirmek, ems-i hakikatin, ziya-y ulefeann hassasdr. Bu Noktay aklna sokmayann, biz Ceziretl-Arab gzne sokacaz. te Ceziretl-Arap... On asr beerin terakkiyatndan sonra, en mkemmel feylesoardan yz taneyi gndersin, yz sene kadar alsn; acaba bu zamana nispeten o zamana nispet yaptnn yzde birini yapabilir mi? aret Kim tevk isterse, detullah ve hilkat ve ftrat ile inalk etmek ve dostluk etmek gerektir. Yoksa, ftrat tevksizlikle bir cevab- red verecektir. Cereyan- umum ise, muhalif harekette bulunanlar adem-bd hiahie atacaktr. te buna binaen temaa et. Greceksin ki, hilkatte cr olan kavann-i amka-i dakikaki hurdebn-i aklla grlmezhakaik-i eriat ne derecede mrat ve muarefet ve mnasebette bulunmulardr ki, o kavanin-i hilkatin muvazenesini muhafaza etmitir. Evet, u asr- tavlede u msademat- azme iinde hakaikini muhafaza, belki daha ziyade inkiafa getirdiinden gsterir ki, Resul-i Ekremin (a.s.m.) meslei, hibir vakit mahvolmayan hak zerine messestir. u Nkte ve Noktalar bildikten sonra, geni ve muhakemeli ve mdakkik bir zihinle dinle ki: Muhammed-i Him Aleyhissalt Vesselm mmiyeti ve adem-i kuvvet-i zahiresi ve adem-i hkimiyeti ve adem-i meyl-i saltanatla beraber, gayet hatarl mevakide keml-i vsuk ile teebbs ederek efkra galebe etmekle, ervaha tahabbp ve tabayie tasallut, gayet kesire ve mstemirre ve rasiha ve melfe olan dt ve ahlk- vahiyaneyi esasyla hedmederek, onlarn yerine ahlk- liyeyi gayet metin bir esas ile, lhm ve demlerine karm gibi tesis etmekle beraber, zviye-i vahette hmid olan bir kavimdeki kasavet-i vahiyeyi ihmad ve hissiyat- dakikay tehyi, evet, hissiyat-i liyeyi ikaz ve cevher-i insaniyetlerini izhar etmekle beraber evc-i medeniyete bir zaman- kasrde isad ederek, ark ve garpta oturmu bir devlet-i cesmeyi bir zaman- kalilde tekil edip, ate-i cevval gibi, belki nur-u nevvar gibi veyahut as-y Ms gibi sair devletleri bel ve imha derecesine getirdiinden, basar- basireti kr olmayanlara sdkn ve nbvvetini ve hakla temesskn gstermitir. te eer sen grmezsen, seni insanlarn defterinden sildirecektir. Drdnc Meslek Sahife-i mstakbelden, lsiyyema mesele-i eriattr. te drt nkteyi nazar- dikkatten dr etmemelisin. Birincisi: Bir ahs drt veya be fende meleke sahibi ve mtehasss olmaz, meer harika ola... kincisi: Mesele-i vahide, iki mtekellimden sudur eder. Birisi, mebde ve mntehas ve siyak ve sibaka mlyemetini ve ehavatyla nispetini ve mevzi-i mnasipte istimalini, yani, mnbit bir zeminde sarfn nazara ald iin, o fende olan maharetine ve melekesine ve ilmine dellet ettii halde, teki mtekellim u noktalar ihmal ettii iin sathiyetine ve taklidiyetine dellet eder. Halbuki kelm yine o kelmdr. Eer akln bunu fark etmezse, ruhun hisseder. ncs: kinci Mukaddemede getii gibi bir-iki asr evvel harika saylan keif bu zamana kadar mestur kalsayd, tekemml- mebadi cihetiyle bir ocuk da kefedebildiini nazara al, on asr geri git, o zamanlarn tesiratndan kendini tecrid et, dehet-engiz olan Ceziretl- Arapta otur, dikkatle temaa et. Grrsn ki, mm, tecrbe grmemi, zaman ve zemin yardm etmemi tek bir adam ki, yalnz zekya deil, belki gayet kesir tecarbn mahsul olan fnunun kavaniniyle yle bir nizam ve adaleti tesis ediyor ki, istidad- beerin kameti netic-i efkr teerrbnden tekebbr ederse, o eriat dahi tevess ederek ebede tevecch eder. Kelm- ezelden geldiini iln etmekle beraber, iki lemin saadetini temin eder. nsaf edersen, bu ise yalnz o zamann insanlarnn deil, belki nev-i beerin tavk- haricinde greceksin. Meer evham- seyyie, senin u tarafa mteveccih olan ftratnn tarf n 1 rtm ola... 1. Dikkat lzmdr. Drdncs: Onuncu Mukaddemede getii gibi, hem de ikinci nokta-i itirazn cevabnda da gelecei gibi udur ki: Cumhurun istidad- efkr derecesinde eriatn irad etmesidir. yle ki: Cumhurun amilii iin, hakaik-i mcerredeyi, melar vasta olmakszn adem-i telkkileri sebebiyle, mteabihat ve tebihat ve istirt ile tasvir etmesidir. Hem de fnun-u ekvanda cumhurun, hiss-i zahir sebebiyle hilf- vakii zarur telkki etmekle beraber, mebdi basamaklar adem-i inikad ve tekemmlnden, maltalarn vartalarna dmemek iin, eriat yle mesailde ipham etti ve mutlak brakt; lkin hakikati imdan hli brakmad. Vehim ve tenbih Resul-i Ekremin (a.s.m.) herbir il ve herbir halinde sdk lemean eder. Fakat her ili ve her hali harika olmak lzm deildir. Zira izhar- harika, tasdik-i mdde iindir. Hacet olmad veya mnasip olmad vakitte, cereyan- umumiyeye mtabaatle, kavanin-i dtullaha destedd- teslim oluyor. Hem de yle olmak gerektir. Ey birader! u tenbih, Birinci Meslein Mukaddemesinin taifesindendir. Nisyann hatsyla yolunu armakla yerini kaybedip uraya girmitir. yice u nkteleri tut. te neticeye giriyoruz: Bak, ey birader: Fnun ve ulmun zbde-i hakikiyesi berahin-i akliye zerine messes olan diyanet ve eriat-i slmiye yle fnunlar tazammun etmitir. Ezcmle: fenn-i tehzib-i ruh ve riyazetl-kalb ve terbiyetl-vicdan ve tedbirl-ceset ve tedvirl-menzil ve siyasetl-medeniyye ve nizamatl-lem ve fennl-hukuk ve saire... Lzum grlen yerlerde tafsil ve lzum olmayan veya ezhann veya zamann mstaid ve msaid olmad yerlerde birer fezlekeyle kavaid-i esasiyeyi vaz ederek tenmiye ve tefriini ukuln meveret ve istinbatatna havale etmitir ki, bu fnunun mecmuuna deil, belki ekalline, on asr terakkiden sonra, en meden yerlerde, en harika zekyla mevsuf olanlar, takat-i beerin haricindebahusus o zamandaolduunu tasdikten vicdan- munsfane seni men edemiyor. te, fazl odur ki, ad ona ehadet ede. Yeni Dnyann en mehur feylesofu olan Carlyle Almanyann mehur bir hakminden ve rical-i siyasiyesinden naklen diyor ki: O tetkikatndan sonra kendi kendine sual ederek demi: slmiyet byle olursa acaba medeniyet-i hazra hakaik-i slmiyetin dairesinde yaayabilir mi? Kendisi kendine Evet ile cevap veriyor. imdiki muhakkikler o daire iinde yaamaktadrlar. Evvelki feylesof dahi diyor ki: Hakaik-i slmiyet ktklar zaman, te-i cevval gibi hatabn paralarna benzeyen sair efkr ve edyan bel etti. Hem de hakk vardr. Zira bakalarn safsatiyatndan bir ey kmaz, il ahirih... Evet, on asrdan beri o kadar dehetli msademata kar hakaikini muhafaza etmitir. Belki bu msademe, kemeke, hakikat-i slmiyetin omuzu stnden trab- hafy terkik ve tahf ediyor. Neam, vcut ve hal-i lem buna ahittir. Makale-i ldaki mukaddemat nazara almak gerektir. Vehim ve tenbih Eer desen: Herbir fende yalnz bir fezlekeyi bilmek bir adam iin mmkndr.. Elcevap: Neam, l! Zira yle bir fezleke ki, hsn- isabet ve mevki-i mnasipte ve mnbit bir zeminde istimal gibi, sabkan mezkr sair noktalarla cam gibi, maverasndan ttla- tam ve melekeyi gsteren fezlekeler mmkn deildir. Evet, kelm- vahid iki mtekellimden karsa, birinin cehline ve tekisinin ilmine, baz umur-u mermuze-i gayr- mesmua ile dellet eder. aret ve irad ve tenbih Ey benimle u kitabn evvel-i menazilinden hayaliyle seyr sefer eden birader-i vicdan! Geni bir nazarla nazar et ve muvazene et. Kendi hayalinde muhakeme etmek iin bir meclis-i liyeyi tekil et. Sonra da Mukaddemat- sn Aerden mntehabatn davet et, hazr olsunlar. Sonra da u kaidelerle mavere et. te: Bir ahs ok fnunda mtehasss ve meleke sahibi olmaz. Hem de bir kelm iki mtekellimden, mtefavittir, bakalar. Ve hem de fnun mrur-u zamanla telhuk-u efkrn neticesidir. Hem de mstakbeldeki bedih bir ey, mazide nazar olabilir. Hem de medenlerin malmu, bedevlere mehul olabilir. Hem de maziyi mstakbele kyas etmek, bir kyas- hdi-i mebbittir. Hem de ehl-i veber ve bdiyenin besateti ise, ehl-i meder ve medeniyetin hile ve desaisine mtehammil deildir. Evet, neam, hile medeniyetin perdesi altnda tesettr edebilir. Hem de pek ok ulm, dt ve ahval ve vukuatn telkinatyla teekkl edebilir. Hem de beerin nur-u nazar, mstakbele nfuz edemez. Mstakbele mahsus olan eyleri gremez. Hem de beerin kanunu iin bir mr- tabi vardr; nefs-i beer gibi o da inkta eder. Hem de muhit, zaman ve meknn, nfusun ahvalinde byk bir tesiri vardr. Hem de eskide harikulde olan eyler, imdi di srasna geebilir. Zira mebadi tekemml etmiler. Hem de zek eer endan harika olsa da bir fennin tekmiline k deildir. Nasl ok fenlerde kifayet edecektir? te, ey birader, u ztlarla mavere et. Sonra da mfettilik sfatyla nefsini tecrit et. Hayalt- muhtiye ve evham- zamaniyenin elbiselerini kart, plak ol. Bahr-i bkern olan zamann u asrn sahilinden, iine gir. T Asr- Saadet olan adaya k. te, hereyden evvel senin nazarna arpacak ve tecell edecek udur ki: Vahd, nsr yok, saltanat mefkud, tek bir ahs, umum leme kar mbareze eder. Ve kre-i zeminden daha byk bir hakikati omuzuna alm ve btn nevi beerin saadetine tekeffl eden bir eriat ki, o eriat, fnun-u hakikiye ve ulm-u lhiyenin zbdesi olarak, istidad- beerin nmvv derecesinde tevess edip iki lemde semere vererek, ahval-i beeri gya bir meclis-i vahid, bir zaman- vahidin ehli gibi tanzim eden yle bir adaleti tesis eder. Eer o eriatn nevmisinden sual edersen ki, Nereden geliyorsunuz? Ve nereye gideceksiniz? Sana yle cevap verecekler ki: Biz kelm- ezelden gelmiiz. Nev-i beerin selmeti iin ebedin yolunda refakat iin ebede gideceiz. u dnya-y faniyeyi kestikten sonra, bizim sr olan irtibatmz kesilirse de, daima mneviyatmz beerin rehberi ve gda-y rhnsidir. Htime behat ve kkun menbalar vardr. yle: Eer maksud-u riden ve efkrn istidatlar nispetinde olan iraddan tecahl edip, btn evham- seyyienin yuvas hkmnde olan yle bir malta ile itiraz edersen ki, eriatn ba olan Kurnda nokta vardr: Birincisi: Kurnn mbihil-imtiyaz ve vuzuh ve ifade zerine messes olan belgate mnadir ki, vcud-u mteabihat ve mkilttr. kincisi: eriatn maksud-u hakiksi olan irad ve tlime mnadir ki, fnun-u ekvanda bir derece ipham ve tlakatdr. ncs: Tarik-i Kurn olan tahkik ve hidayete muhaliftir. te o da baz zevhiri, delil-i aklnin hilfna imle edip, hilf- vka ihtimalidir. Ey birader! Tevk Allahtandr. Ben de derim ki: Sebeb-i noksan gsterdiin olan u nokta tevehhm ettiin gibi deildir. Belki de icz- Kurnn en sadk ahitleridir. te: Birinci noktaya cevap: Zaten iki defa u cevab zmnen grmsn. yle ki: Nsn ekseri cumhur-u avamdr. Nazar- ride ekall, eksere tbidir. Zira, avama mvecceh olan hitab, havass fehm ve istifade ediyorlar. Bilkis olursa, olamaz. te, cumhur-u avam ise, melf ve mtehayyeltndan tecerrd edip hakaik-i mcerrede ve mkult- srfeyi temaa edemezlermeer mtehayyeltlar drbn gibi tevsit etseler... Fakat mtehayyeltn suretlerine hasr ve vakf- nazar etmek, cismiyet ve cihet gibi muhal eyleri istilzam eder. Lkin nazar, o suretlerden geerek hakaiki gryor. Mesel, kinattaki tasarruf-u lhyi sultann serir-i saltanatnda olan tasarrufunun suretinde temaa edebilirler: 1 gibi... te, hissiyat- cumhur u merkezde olduklarndan, elbette irad ve belgat iktiza eder ki, onlarn hissiyat riayet ve ihtiram edilsin ve efkrlar dahi bir derece mmat ve ihtiram edilsin. te, riayet ve ihtiram, ukul- beere kar olan tenezzlt- lhiye ile tesmiye olunur. Evet, o tenezzlt, tenis-i ezhan iindir. Onuncu Mukaddemeye mracaat et. 1. O Rahmn ki, hkmranl Ar kaplamtr. Th Sresi, 20:5. te bunun iindir ki, hakaik-i mcerredeye temaa etmek iin hissiyat ve hayal-ld cumhurun nazarlarn okayan suver-i mteabiheden birer drbn vaz edilmitir. te u cevab teyid eden man-i amka veya mteferrikay bir suret-i sehl ve basitada tasavvur veya tasvir etmek iin, nsn kelmnda istirt- kesireyi irad ederler. Demek, mteabihat dahi istirtn en amaz olan ksmdr. Zira en haf hakaikin suver-i misaliyesidir. Demek, ikl ise, mnnn dikkatindendir, lfzn ilkndan deildir. Ey muteriz! nsaa nazar et ki, kr-i beerin, bahusus avamn kirlerinden en uzak olan hakaiki yle bir tarikle takrip etmek, acaba tarik-i belgat olan mukteza-y halin mutabakatine muvafk ve makamn nispetinde keml-i vuzuh ve ifadeye mutabktr; yahut tevehhm ettiin gibidir? Hakem sen ol. kinci noktaya cevap: kinci Mukaddemede mufassalen gemitir. lemde meyll-istikmalin dal olan insandaki meylt-terakkinin semerat ve tecarb- kesireyle ve netic-i efkrn telhukuyla teekkl eden merdiven-i terakkinin basamaklar hkmnde olan fnun ise, mterettibe ve mteavine ve mteselsiledirler. Evet, mteahhirin inikad, mtekaddimin teekklne vabestedir. Demek, mukaddem olan fen, ulm-u mtearifenin derecesine gelecek; sonra mteahhirine mukaddeme olabilir. Bu srra binaendir ki, u zamanda temehhuz-u tecarble satha kp ve tevelld etmi olan bir fennin faraza on asr evvel bir adam tefhim ve tlimine alsayd, malta ve safsataya drmekten baka bir ey yapamazd. Mesela, denilseydi, emsin sknuyla arzn hareketine ve bir katre suda bir milyon hayvanatn bulunduklarna temaa edin, t Sniin azametini bilesiniz. Cumhur-u avam ise, hiss-i zahir veya galat- hissin sebebiyle hilarn zarur bildikleri iin, ya tekzip veya neslerine mugalta veya mahss olan eye mkbere etmekten baka ellerinden bir ey gelmezdi. Tevi ise, bahusus onuncu asra kadar, minhac- irada byk bir vartadr. Ezcmle, sathiyet-i arz ve deveran- ems onlarca bedihiyat- hissyeden saylrd. Tenbih u gibi meseleler, mstakbeldeki nazariyata kyas olunmaz. Zira mstakbele ait olan eylere hiss-i zahir taallk etmedii iin, iki ciheti de muhtemeldir, itikad olunabilir, imkn derecesindedir, itminan kabildir. Onun hakk- sarihi, tasrih etmektir. Lkin hn ki, hissin galat bizim ma nahn fhimizi imkn derecesinden bedahete, yani cehl-i mrekkebe kard. Onun nazar- belgatta hi inkr olunmaz olan hakk ise, ipham ve tlaktrt, ezhan mevve olmasnlar. Fakat hakikate telvih ve remiz ve im etmek gerektir. Efkr iin kaplar amak, duhule davet etmek lzmdr. Nasl ki, eriat- garr yle yapmtr. Yahu, ey birader! nsaf mdr, taharr-i hakikat byle midir ki, sen irad- mahz ve ayn- belgat ve hidayetin maz olan eyi irada mna ve mbayin tevehhm edesin? Ve belgata ayn- keml olan eyi noksan tahayyl edesin? Y eyyhel-hoto! Acaba senin zihn-i sakminde belgat o mudur ki, ezhan talit ve efkr tevi ve muhitin msaadesizlii ve zamann adem-i idadndan ezhan mstaid olmadklar iin ukule tahmil edilmeyen eyleri teklif etmektir? Kell. 1
bir dstur-u hikmettir. stersen Mukaddemata mracaat et... Bahusus Birinci Mukaddemede iyi tefekkr et! te baz zevahiri, delil-i aklnin hilfna gstermek olan nc noktaya cevap: Birinci Mukaddemede tedebbr et, sonra bunu da dinle ki: riin irad- cumhurdan maksud-u aslsi, isbat- Sni-i Vahid ve nbvvet ve hair ve adalette mnhasrdr. yleyse, Kurndaki zikr-i ekvan, istitrad ve istidll iindir. Cumhurun efhamna gre sanatta zahir olan nizam- bed ile nezzam- hakik olan Sni-i Zlcelle istidll etmek iindir. Halbuki, sanatn eseri ve nizam hereyden tezahr eder. Keyyet-i teekkl nasl olursa olsun, maksad- aslye taallk etmez. 1. nsanlarla anlay seviyelerine gre konu. Buhar, lim: 49da yle gemektedir: Haddisun-nse bim yarifne. Tenbih Mukarrerdir ki, delil, mddedan evvel malm olmas gerektir. Bunun iindir ki, baz nussun zevahiri, ittizah- delil ve istinas- efkr iin cumhurun mutekadt- hissiyelerine imale olunmutur. Fakat dellet etmek iin deildir. Zira Kurn, ytnn telfnde yle emarat ve karaini nasb etmitir ki, o sadeerdeki cevahiri ve o zevahirdeki hakikatleri ehl-i tahkike parmakla gsterir ve iaret eder. Evet, kelimetullah olan Kitab- Mbnin, baz yt, bazsna mfessirdir. Yani, baz yt, ehavatnn m z-zamirlerini izhar eder. yleyse, bazlar dier bir baza karine olabilir ki, mn-y zahir murat deildir. Vehim ve tenbih Eer istidllin makamnda denilseydi ki: Elektriin acaibi ve cazibe-i umumiyenin garaibi ve kre-i arzn yevmiye ve seneviye olan hareketi ve yetmiten ziyade olan anasrn imtizac- kimyeviyelerini ve emsin istikraryla beraber sriye olan hareketini nazara alnz, t Snii bilesiniz. te o vakit, delil olan sanat, mrifet-i Sni olan neticeden daha haf ve daha gamz ve kaide-i istidlle mna olduundan, baz zevahiri, efkra gre imle olunmutur. Bu ise, ya mstetbet-terkip kabilesinden veya kin nevinden olduu iin, medar- sdk ve kizb olmaz. Mesel, lfzndaki elif eliftir. Asl vav olsa, kf olsa, ne olursa olsun tesir etmez. Ey birader, insaf et: Acaba u nokta-i itiraz cemi asarda cemi insanlarn iradlar iin inzal olunan Kurnn iczna en zahir delil deil midir? Evet.
1 2 Neam, hayalin ne haddi vardr ki, nurefan olan nazarna kar kendini hakikat gsterebilsin? Evet, meslei nefs-i hak ve mezhebi ayn- sdktr. Hak ise, tedlis ve talit etmekten mstandir. 1. Kurn- Mucizl-Beyn retene and olsun ki, ber ve nezr olan ztnbak ve hereyi inceden inceye tetkik eden basireti, hakikati hayalekartrmak veya benzetmekten yce, dakik ve parlaktr; hak olan meslei ise, insanlar aldatmak veya yanltmaktan mstani, mnezzeh ve ycedir. 2. u Arabiyyl-ibare, iki mezheb-i btln reddine iarettir. Beinci Meslek Mrufe ve mehure olan havark- zahire ve mucizat- mahsusadr. Siyer ve tarihin kitaplar onlarla mehundur. Ulema-y kiram (cezahmllahu hayran) hakkyla tefsir ve tedvin etmilerdir. Malmun tlimi lzm gelmemek iin, biz tafsilinden kat- nazar ettik. aret u havark- zahirenin herbir ferdi eer endan mtevatir deildir, mutlaka cinsleri, belki ok env katiyen ve yaknen mtevatir-i bilmndr. O havrk birka nev zerindedir. te: Bir nevi: rhasat- mtenevviadr. Gya o asr, Peygamberden (a.s.m.) istifade ve istifaza ederek, keramet sahibi olduundan, kalb-i hasssndan hiss-i kablelvukua binaen irhasatla Fahr-i lemin geleceini ihbar etmitir. Bir nevi dahi: Gaybdan olan ihbarat- kesresidir. Gya tayyar olan ruh-u mcerredi, zaman ve mekn- muayyenin kaytlarn krm ve hudud-u maziye ve mstakbeleyi inemi, her tarafn grerek bize sylemi ve gstermitir. Bir ksm dahi: Tahadd vaktinde izhar olunan havark- hissiyedir. Bine karib tdad olunmutur. Demek, sylediimiz gibi, herbir ferdi hd de olursa, mecmuu mtevatir-i bilmndr. Birisi: Mbarek olan parmaklarndan suyun nebendr. Gya maden-i sehavet olan yed-i mbarekesinden mye-i hayat olan suyun nebenyla, menba- hidayet olan lisanndan, mye-i ervah olan zll-i hidayetin feverann hissen tasvir ediyor. Biri de: Tekellm- ecer ve hacer ve hayvandr. Gya hidayetindeki hayat- mneviye, cemadat ve hayvanata dahi sirayet ederek nutka getirmitir. Biri de: nikak- kamerdir. Gya kalb-i sem hkmnde olan kamer, mbarek olan kalbiyle inikakta bir mnasebet peyda etmek iin, sine-i saf ve berrakn mbarek parman iaretiyle itiyakan akk ve k etmitir. Tenbih nikak- kamer mtevatir-i bilmndr. 1
olan yet-i kermeyle sabittir. Zira, hatt Kurn inkr eden dahi bu yetin mnsna ilimemitir. Hem de ihtimal vermeye ayan olmayan bir tevil-i zayftan baka tevil ve tahvil edilmemitir. 1. Ay yarld. Kamer Sresi, 54:1. Vehim ve tenbih nikak, hem ni, hem gece, hem vakt-i gaet, hem u zaman gibi sumana adem-i tarassut, hem vcud-u sehab, hem ihtilf- matli cihetiyle btn lemin grmeleri lzm gelmez ve lzm deildir. Hem de, hem-matla olanlarda sabittir ki, grlmtr. Birisi ve en birincisi ve en kbrs olan Kurn- Mbndir. te sabkan bir nebzesine im olunan yedi cihetle icz mberhendir, il hirih... Sair mucizat ktb- mutebereye havale ediyorum. Htime Ey benim kelmm mtala eden zevat! Geni bir kirle ve mteyakkz bir nazarla ve muvazeneli bir basiretle, mecmu-u kelmm, yani mesalik-i hamseyi muhit bir daire veya mstedr bir sur gibi nazara alnz. Muhammed Aleyhissalt Vesselmn nbvvetine merkez gibi temaa ediniz. Veyahut sultann etrafna halka tutmu olan asakir-i mteavinenin nazaryla baknz. T ki bir taraftan hcum eden evham, mtecavibe ve mteavine olan cevanib-i sire def edebilsin. te u halde Japonlarn suali olan,
1 ye kar derim: te Muhammed Aleyhissalt Vesselm... 1. Bizi, kendisine iman etmeye ardnz Allahn varlna dellet eden ak delil nedir? aret ve irad ve tenbih Vakta kinat tarafndan, hkmet-i hilkat cnibinden mstantk ve sil sfatyla gnderilen fenn-i hikmet, istikbale tevecch eden nev-i beerin talalarna rastgelmi; birden fenn-i hikmet yle birtakm sualleri irad etmi ki: Ey insan evltlar! Nereden geliyorsunuz? Kimin emriyle, ne edeceksiniz? Nereye gideceksiniz? Mebdeiniz nereden? Ve mntehanz nereyedir? O vakit, nev-i beerin hatip ve mrid ve reisi olan Muhammed Aleyhissalt Vesselm ayaa kalkarak, hkmet-i hilkat canibinden gelen fenn-i hikmete yle cevap vermitir ki: Ey mstantk efendi! Biz maair-i mevcudat, Sultan- Ezelin emriyle, kudret-i lhiyenin dairesinden memuriyet sfatyla gelmiiz. u hulle-i vcudu bize giydirerek ve u sermaye-i saadet olan istidadat veren, cemi evsaf- kemliyeyle muttasf ve Vcibl-Vcud olan Hkim-i Ezeldir. Biz maair-i beer dahi, imdi saadet-i ebediyenin esbabn tedarik etmekle megulz. Sonra, birden ebede mteveccihen ehristan- ebedl-bd olan har- cismnye gideceiz. te ey hikmet, halt etme ve safsata yapma!.. Grdn ve iittiin gibi syle. nc Maksat Har- cismandir. Evet, hilkat onsuz olmaz ve abestir. Neam, hair haktr ve dorudur. Burhann en vzh, Muhammed Aleyhissalt Vesselmdr. Mukaddeme Kurn- Mbn, har-i cismnyi o derece izah etmitir ki, edn bir pheyi brakmam. te, biz de kuvvetimize gre onun berahinini bir derece tefsir iin birka makasd ve mevakfna iaret edeceiz. BRNC MAKSAT: Evet, kinattaki nizam- ekmel, hem de hilkatteki hikmet-i tmme, hem de lemdeki adem-i abesiyet, hem de ftrattaki adem-i israf, hem de cem fnunla sabit olan istikr-i tmm, hem de yevm ve sene gibi ok envda olan birer nevi kyamet-i mkerrere, hem de istidad- beerin cevheri, hem de insann lyetenhi olan mli, hem de Sni-i Hakmin rahmeti, hem de Resul-i Sadkn lisan, hem de Kurn- Mucizin beyan, har-i cismnye sadk ahitler ve hak ve hakik burhanlardr. Mevkf ve iaret 1. Evet, saadet-i ebediye olmazsa, nizam, bir suret-i zaife-i vhiyeden ibaret kalr. Cemi mneviyat ve revabt ve niseb, heben gider. Demek, nazzam, saadet-i ebediyedir. 2. Evet, inayet-i ezeliyenin timsali olan hikmet-i lhiye, kinattaki riayet-i mesalih ve hikem ile mcehhez olduundan, saadet-i ebediyeyi iln eder. Zira saadet-i ebediye olmazsa, kinatta bilbedahe sabit olan hikem ve fevaide kar mkbere edilecektir. 3. Neam, akl ve hikmet ve istikrn ehadetleriyle sabit olan hilkatteki adem-i abesiyet, har-i cismndeki saadet-i ebediyeye iaret, belki, dellet eder. Zira adem-i srf, hereyi abes eder. 4. Evet, ftratta, ezcmle, lem-i sur olan insanda, fenn-i menal-aznn ehadetiyle sbit olan adem-i israf gsterir ki: nsanda olan istidadat- mneviye ve ml ve efkr ve myltnn adem-i israfn ispat eder. O ise, saadet-i ebediyeye namzet olduunu iln eder. 5. Evet, yle olmazsa, umumen kurur, hebaen gider. Feya lil-aceb! Bir cevher-i cihanbahnn klfna nihayet derecede dikkat ve itina edilirse, hatt gubarn konmasndan muhafaza edilirse, nasl ve ne suretle o cevher-i yegneyi krarak mahvedecektir? Kell! Ona itina, onun hatras iindir. 6. Evet, sabkan beyan olunduu gibi, cemi fnunla hsl olan, istikr-i tmla sabit olan intizam- kmil, o intizam ihtillden hals eyleyen ve tekemml ve mr- ebedye mazhar eden har-i cismnnin sadende olan saadet-i ebediyeyi bizzarure iktiza eder. 7. Evet, saatin saniye, dakika ve saat ve gnleri sayan arklarna benzeyen yevm ve sene ve mr- beer ve deveran- dnya, birbirine mukaddime olarak dner, iler. Geceden sonra sabah, ktan sonra bahar iledikleri gibi, mevtten sonra kyamet dahi o destghtan kacan haber veriyorlar. Evet, insann her ferdi birer nev gibidir. Zira nur-u kir onun mline yle bir vsat vermi ki btn ezman yutsa tok olmaz. Sair envn efratlarnn mahiyeti, kymeti, nazar, kemli, lezzeti, elemi ise, cz ve ahs ve mahdut ve mahsur ve ndir. Beerin ise, ulv, kll, sermeddir. Yevm ve senede olan ok nevilerde olan birer nevi kyamet-i mkerrere-i neviyeyle insanda bir kyamet-i ahsiye-i umumiyeye remz ve iaret, belki ehadet eder. 8. Neam, beerin cevherinde gayr- mahsur istidadatnda mndemi olan gayr- mahdut olan kabiliyattan neet eden myulttan hsl olan lyetenhi mlinden tevelld eden gayr- mtenah efkr ve tasavvurat, mver-y har- cismnde olan saadet-i ebediyeye elini uzatm ve medd-i nazar ederek o tarafa mteveccih olmutur. 9. Neam, Sni-i Hakm ve Rahmnr-Rahmin rahmeti ise, cemi niam nimet eden ve nikmetlikten hals eden ve kinat rak- ebedden hasl olan vaveyllardan hals eyleyen saadet-i ebediyeyi nev-i beere verecektir. Zira, u herbir nimetin reisi olan saadet-i ebediyeyi vermezse, cem nimetler nikmete tahavvl ederek, bizzarure ve bilbedahe ve umum kinatn ehadetiyle sabit olan rahmeti inkr etmek lzm gelir. te, ey birader, mtenevvi olan nimetlerden yalnz muhabbet ve ak ve efkate dikkat et. Sonra da rak- ebed ve hicran- lyezlyi nazara al. Nasl o muhabbet, en byk musibet olur? Demek hicran- ebed, muhabbete kar kamaz. te, saadet-i ebediye, o rak- ebediyeye yle bir tokat vuracak ki, adem-bd hihie atacaktr. 10. Neam, sabk olan be mesleiyle sdk ve hakkaniyeti mberhen olan Peygamberimizin (a.s.m.) lisan, har-i cismnnin denesindeki saadet-i ebediyenin anahtardr. 11. Neam, yedi cihetle on asrda icz musaddak olan Kurn- Mucizl-Beyan, har-i cismnnin keafdr ve fettahdr ve besmelekeidir. KNC MAKSAT: Kurnda iaret olunan hare dair iki delilin beyanndadr. te, 1 Bu risalenin melli, stad Bedizzaman Hazretleri, bu risalenin telinden otuz sene sonra telif ettii Risale-i Nur Klliyatndan Dokuzuncu unn banda diyor ki: Ltif bir inayet-i Rabbniyedir ki: Bundan otuz sene evvel, Eski Said yazd tefsir mukaddemesi Muhkemat namndaki eserin hirinde kinci Maksat: Kurnda hare iaret eden iki yet tefsir ve beyan edilecek. Nahu: Bismillhirrahmanirrahm deyip durmu. Daha yazamam. Hlk- Rahmime delil ve emrat- hariye adedince kr ve hamd olsun ki, otuz sene sonra tevk ihsan eyledi. 1. te. Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla.