T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

OTOMATK KUMANDA DEVRELER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. ASENKRON MOTORLAR .............................................................................................3 1.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar ......................................................................4 1.1.1. Stator .................................................................................................................4 1.1.2. Rotor..................................................................................................................4 1.1.3. Gvde ve Kapaklar.............................................................................................5 1.2. Asenkron Motor eitleri ..........................................................................................5 1.3. Asenkron Motorun alma Prensibi .........................................................................6 1.4. Motor Etiketini nceleme...........................................................................................7 1.5. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri ...........................................................8 1.5.1. Motorun Yldz Balants ve zellii ................................................................9 1.5.2. Motorun gen Balants ve zellii..............................................................10 1.6. Asenkron Motorda Devir Ynnn Deiimi...........................................................11 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................12 LME VE DEERLENDRME .................................................................................14 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................15 2. DEVRE EMALARI .....................................................................................................15 2.1. G ve Kumanda Devre Sembolleri.........................................................................15 2.2. G ve Kumanda Devre emas izimi ...................................................................17 2.2.1. Devre emalarnn izimine Ait Genel Bilgi ....................................................17 2.2.2. emalarda Tantma aretleri ............................................................................17 2.2.3. Kumanda Devre emas izimi........................................................................17 2.2.4. G Devre emas izimi ................................................................................20 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................23 RENME FAALYET-3 ...............................................................................................24 3. DEVRE UYGULAMALARI..........................................................................................24 3.1. Motorun Kesik almas ........................................................................................24 3.2. Motorun Srekli almas ......................................................................................25 3.3. Motorun Uzaktan Kumandas ..................................................................................26 3.4. Devir Yn Deitirme ...........................................................................................28 3.4.1. Buton Kilitlemeli .............................................................................................28 3.4.2. Elektriksel Kilitlemeli ......................................................................................29 3.5. Motorun almas ve Zaman Ayarl Durmas .........................................................30 3.6. Motorlarda Kalk Akmn Drme.......................................................................31 3.6.1. Kalk Akmnn ebeke zerindeki Etkisi .......................................................31 3.6.2. Kalk Akmn Azaltma Yntemleri ................................................................32 3.6.3. Yldz -gen Yol Vermenin nemi ................................................................32 3.6.4. Yldz gen Yol Vermede Yldz alma Sresinin nemi............................33 3.7. Otomatik Yldz gen Yol Verme .........................................................................33 3.8. Oto Trafosu le Yolverme........................................................................................35 3.9. Diren le Yolverme................................................................................................36 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................37

LME VE DEERLENDRME .................................................................................44 MODL DEERLENDRME...........................................................................................45 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................47 NERLEN KAYNAKLAR ..............................................................................................49 KAYNAKLAR ..................................................................................................................50

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0045 Elektrik Elektronik Teknolojisi Elektrik Tesisat ve Pano Montrl Otomatik Kumanda Devreleri Siparie uygun almay salayan sistemin, kumanda ve g devre emalarn hatasz izebilme ve kurabilme becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32

Otomatik kumanda devrelerini izmek ve kurmak. Genel Ama Gerekli ortam salandnda, siparie uygun sistem iin kumanda ve g devre emasn TSE normuna uygun olarak hatasz kurabileceksiniz. Amalar

MODLN AMACI

1. Asenkron Motor klemens balantlarn yapacak ve devir ynn deitirebileceksiniz. 2. Siparie uygun almay salayan sistemin, kumanda ve g devre emalarn uluslar aras normlara uygun olarak hatasz izebileceksiniz. 3. Sistemin alabilmesi iin gerekli kumanda ve g devresini tekniine uygun olarak hatasz kurabileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Atlye ortam, izim ara ve gereleri, malzeme katalogu, ema, ema veya projede yer alan kumanda ve kontrol elemanlar, l aleti.

LME VE DEERLENDRME

Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile asenkron motorlarn yapsn ve alma prensibini reneceksiniz. Asenkron motorlarn kumandas iin gerekli sembolleri renerek kumanda ve g emalarn kurallara uygun olarak izebileceksiniz. izdiiniz emalara uygun kumanda devrelerini kurarak altrabileceksiniz. Teknolojinin her geen gn hzla ilerledii gnmzde endstrideki bu gelimelere paralel olarak otomatik kumanda devre elemanlarda artk lkemizde imal edilmektedir. Bu nedenle cihazlarn otomatik kumanda devre emalar TSE standartlarna gre izilmektedir. Otomatik kumanda devrelerinin nerelerde kullanldn biliyor musunuz? Otomatik kumanda devreleri gnmzde hayatmzn her alanna girmi durumdadr. Bindiiniz asansrler, garaj veya bahe kaplar, ime sularnn pompalanmas, sokak lambalarnn hava kararnca yanmas hava aydnlannca snmesi, marketlerde aldmz rnlerin kasiyerin nne kadar bantlarla tanmas ve daha sayamadmz birok endstriyel uygulama otomatik kumanda devreleri sayesinde olmaktadr. te bu tr endstriyel uygulamalar iin size k tutacak bilgileri bu kitapkta bulabileceksiniz.

RENME FAALYET-1
AMA

RENME FAALYET-1

Uygun ortam salandnda asenkron motorlarn yapsn renip, etiket bilgilerinden faydalanarak uygun klemens balantlarn yapabileceksiniz. Ayrca bir asenkron motorun devir yn deiikliini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Atelyeniz dndaki bir asenkron motoru inceleyerek hangi tip asenkron motor olduunu aratrnz. Atelyeniz dndaki bir asenkron motorun etiketini inceleyip oradaki bilgilerin ne anlama geldiini aratrnz. Atelyeniz dndaki bir asenkron motorun klemens kutusunu inceleyip balant eklini aratrnz. Aratrdnz motorun ne amala kullanldn ilgili kiiye sorarak reniniz.

Aratrma ilemleri iin kk ve orta lekli bir fabrikaya gidip motorlar yerinde grmeniz gerekmektedir.

1. ASENKRON MOTORLAR
Asenkron motorlar ucuz olmalar, az bakm gerektirmeleri ve alma srasnda ark (erare) oluturmamalar nedeniyle doru akm motorlarna gre daha ok tercih edilirler. Ayrca devir saylarnn yk ile ok az deimesi nedeniyle, sabit devirli motorlar olarak kabul edilir.Verimleri ise olduka yksektir. fazn bulunmad yerlerde ise bir fazl asenkron motorlar kullanlr. Bu motorlara asenkron motor denmesinin sebebi stator sarglarnda oluan manyetik alann dn hz ile rotor devir saysnn ayn olmamasndandr. Rotor hz stator manyetik alann hzndan daima daha azdr. Onun iin bu motorlara, uyumlu olmayan anlamna gelen asenkron motor denir.

1.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar

Resim 1.1: Asenkron motorlarn paralar

1.1.1. Stator
Asenkron motorun duran blmdr. 0,4-0,8 mm. kalnlnda bir taraf yaltlm saclarn, zel kalplarda paketlenmesi ile imal edilir. Bu ksma stator sac paketi denir. Stator sac paketinin i ksmna belirli sayda oyuklar alr ve bu oyuklara sarglar yerletirilir. (Resim 1.2)

Resim 1.2: Statorun yaps

1.1.2. Rotor
Asenkron motorun dnen blmdr. Genel olarak; 1-sincap kafesli, 2-Sargl Rotor olmak zere iki tipte yaplr.Her ikiside zerine oyuklar alp paketlenmi silisli saclarn bir mil zerine skca yerletirilmesinden meydana gelmitir. 1.1.2.1. Sincap Kafesli Rotor Rotor sac paketinin d yzne yakn alan oyuklar iine pres dkm ile eritilmi alminyum konulur. Rotor ubuklarda denilen bu ubuklarn iki taraf alminyum halkalarla ksa devre edilir. Bu halkalarn zerinde bulunan kanatklar soumay kolaylatrr. Rotor ubuklarn ksa devre edilmesi nedeniyle bu tip rotorlara ksa devre ubuklu rotor da denir (Resim 1.3).

Resim 1.3: Sincap kafesli motor.

1.1.2.2. Sargl Rotor Stator sarglarnda olduu gibi 120 faz farkl olarak rotor oyuklarna fazl alternatif akm sargs yerletirilip ular, rotor mili ile yaltlan bakr bilezie balanmtr.Akm, bileziklere basan fralar aracl ile sarglara uygulanr. Bundan dolay bu motorlara bilezikli rotorlu motor da denir. Bu tip motorlarda devir says ile dndrme momenti fralar ve rotor devresine sokulan direnlerle kolayca ayarlanabilir.

1.1.3. Gvde ve Kapaklar

erisinde stator sa paketi bunan gvde ayaklar ile zemine veya kaide zerine monte edilebilir. Alminyum dkm eklinde yaplan asenkron motor gvdesi zerinde ufak kanatklar bulunur. Bu kanatklar, gvdenin hava ile temas yzeyini arttrarak soumay kolaylatrr. (Resim 1.4) Motor kapaklar, ortalarna alan yuvalara yerletirilen rulmanlar aracl ile rotora yataklk yaparlar. Bu kapaklar motor gvdesine cvata ve saplamalarla monte edilirler.

Resim 1.4: Asenkron motor gvde ve kapaklar.

1.2. Asenkron Motor eitleri

Faz Saysna Gre Bir fazl asenkron motorlar ki fazl asenkron motorlar fazl asenkron motorlar

Resim 1.5: fazl asenkron

Yaplarna Gre Ksa devre rotorlu ( Sincap kafesli ) asenkron motorlar Rotoru sargl ( bilezikli ) asenkron motorlar Yap Tiplerine Gre Ak tip asenkron motorlar Kapal tip asenkron motorlar Flanl tip asenkron motorlar alma ekillerine Gre Yatk alan asenkron motorlar Dik alan asenkron motorlar
Resim1.7: Flanl tip asenkron motor

Resim 1.6: Ak tip asenkron motor

Rotorun Yaplna Gre

Yksek rezistansl asenkron motorlar ( rotor omik direnci byk) Alak rezistansl asenkron motorlar( rotor omik direnci kk) Yksek reaktansl asenkron motorlar( rotor endktif direnci byk) Rotoru ift sincap kafesli asenkron motorlar

1.3. Asenkron Motorun alma Prensibi

Asenkron motorlarn almas u prensibe dayanr: (ekil 1.8) Alternatif akmn uyguland stator sarglarnda dnen bir manyetik alan olmaldr. Manyetik alan ierisinde bulunan bir iletkenden akm geirilirse o iletken manyetik alann dna doru itilir. Ayn adl kutuplar birbirini iter, zt kutuplar birbirini eker.

ekil 1.8: Asenkron motorlarn alma prensibi

 fazl asenkron motorlarda fazl stator sarglar oyuklara, 120 faz farkl olarak yerletirilir. Bu sarglara aralarnda 120 faz fark bulanan alternatif gerilim uygulandnda sarglarn etrafnda dner bir manyetik alan meydana gelir.(ekil:1.9)

U Y Z

W X

ekil 1.9: fazl asenkron motorlarda sarglarn yerleimi.

Rotor ubuklar dner manyetik alan ierisinde kaldndan zerinde bir e.m.k. endklenir. letkenlerin iki ucu ksadevre edildiinden, iletkenden ksa devre akm geer. Geen bu akmdan dolay iletken rotor ubuklar etrafnda manyetik alan meydana gelir. Stator dner manyetik alan ile rotor manyetik alan kutuplarnn birbirini itip ekmesi neticesinde de rotor mili araclyla yataklarndan dner. Bu olay; manyetik alan ierisindeki rotor ubuklar ierisinden akm getiinde ubuklar, manyetik alann dna doru itilir eklinde de aklayabiliriz. Eer rotor, senkron devirle (stator dner alan hznda) dnerse, stator alan rotor ubuklaryla ayn dorultuda bulunacandan ubuklar alan tarafndan kesilmeyecek ve ubuklarda bir e.m.k. endklenmeyecektir. Dolaysyla dndrme momenti meydana gelmeyeceinden rotor dnmeyecektir. Rotor dner alan daima stator dner alann gerisinde hareket eder.Rotor devri dner alan devrinden azdr. Stator dner alan devrine Senkron devir, rotor devrine Asenkron devir, ikisi arasndaki devir farkna ise Kayma denir. Stator devri ile rotor devri arasndaki farka kayma denir

1.4. Motor Etiketini nceleme

Motor gvdelerinin zerinde genellikle alminyumdan yaplm dikdrtgen eklinde etiket bulunur. Etiket zerine silinmeyecek ekilde u bilgiler yazlr : Motoru yapan firmann ad ( ..Lt. t. ) Motorun kullanld akm eidi ( 3 A.A. ) Motorun model tipi ( TP : GM 132526 ) Motorun seri numaras ( Nr : 1065179 ) Motorun balant ekli ( gen )

Motorun normal alma gerilimi ( 380 V ) Motorun normal alma akm ( 14,8 A) Motorun gc ( 10 HP, 7,5 Kw ) Motorun g katsays ( Cos : 0,9 ) Motorun devir says ( 2880 D/D ) Motorun frekans ( 50 Hz ) Motorun koruma tipi ( IP 44 ) Motorun ina tipi ( B3 )

Resim1.10:Asenkron motor etiketi.

1.5. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri

fazl asenkron motorlarda stator sarglar motor ierisinde deiik ekillerde balandktan sonra motor dna genellikle alt u kartlr. Sarg giri ve k ularnn motor dna kartld bu blme klemens balant kutusu denir.(Resim 1.11) Kutu ierisinde alt utan oluan klemens bulunur ve sarg giri k ular bu klemense balanr. Klemensin ucuna sarg giri ular dier ucuna da sarg k ular balanr. fazl asenkron motorlarda sarg ular ;

R faz iin giri ucu : U, k ucu X S faz iin giri ucu : V, k ucu Y T faz iin giri ucu : W, k ucu Z
harfleri ile ifade edilir. Klemens ularna giri ular soldan saa U-V-W sras ile, k ular ise Z-X-Y sras ile balanr.

Resim 1.11: Asenkron motor balant klemensleri ve kprleri

k ular Z-X-Y sras yerine X-Y-Z sras ile balanrsa motorun yldz almas durumunda bir sorun olmaz. Ancak motorun gen balanmas durumunda her fazn giri ve k ular balant kprleri tarafndan ksa devre edildiinden sarglardan akm gemez ve motor almaz.(ekil 1.12)

ekil 1.12: Asenkron motor klemens balantlar

1.5.1. Motorun Yldz Balants ve zellii

Stator sarglarn giri ular olan U,V,W ye faz (RST) gerilim uygulanp, sarglarn k ular olan ZXY ksa devre edilirse bu balantya Yldz Balant denir. Yldz balant eklinde gsterilir.(ekil:1.13) Ayn ekilde yldz balant, sarglarn ZXY ularna ebeke gerilimi uygulanp UVW ular ksa devre edilerek de yaplabilir. Bu durum, motorun almasnda herhangi bir deiiklik meydana getirmez.

ekil 1.13: Yldz balant ( )

Yldz balant sarglar arasnda 120 faz fark olduundan, hat gerilimi faz geriliminin 3 katdr..( 380 3 =220 V). Hat akm ise faz akmna eittir.(ekil 1.14)

Uh = 3.Uf

Uh = 1,73.Uf

Ih = If

ekil 1.14: Yldz balant ( ) ve zellii

1.5.2. Motorun gen Balants ve zellii

Motor klemensi zerindeki birinci fazn k ucu ikinci fazn giri ucu ile, ikinci fazn k ucu nc fazn giri ucu ile, nc fazn k ucu birinci fazn giri ucu ile balanrsa bu ekilde balantya gen Balant denir.(ekil 1.15)

ekil 1.15: gen balant ( )

Klemens balant kutusu konusunda ularn karlkl gelmemesi gerektii sylenmiti. Ularn karlkl gelmesi, yldz balant durumunda sorun kartmad halde gen balant durumunda sakncaldr.ekil 12de de grld gibi u balantlar pirin kprlerle yaplrken U-X, V-Y, W-Z ular birletirilirse sarg ular ksa devre edilir ve birer ular bo brakldndan herhangi bir akm geii olmaz ve motor almaz. Bu nedenle ular UVW, ZXY sras ile balanr ve pirin kprlerle UZ, VX, WY ular ksadevre edilir.(ekil 1.15)

10

gen balant ( ) eklinde sembolize edilir. Bu balantda hat akm faz akmnn 3 katdr. gen balantda hat gerilimi faz gerilimine eittir.(ekil 1.16) Motor etiketinde ( ) 380 V yazan motorlar gen balanr. Motor etikentinde 220/380 volt yazmas, bir faz sargsna yldz almas durumunda 220 volt,gen almas durumunda ise 380 volt uygulandn ifade eder.
Ih If If R

Uh

Ih = 3. If

Uh = Uf

Uh Ih Uh Ih T

Ih = 1,73. . If
ekil 1.16: gen balant ve zellii ( )

1.6. Asenkron Motorda Devir Ynnn Deiimi

fazl asenkron motorlarn alma durumuna gre bazen devir ynlerinin deitirilmesi gerekir. Bunu salamakiin dner manyetik alann yn deitirilir. Motor klemensine balanan ebeke ularnn (RST) tanesinden herhangi ikisi yer deitirilir. rnein UVW ularna balanan RST faz ular, RTS, SRT veya TSR srasyla uygulandnda motor dner alannn yn, dolaysyla motor devir yn deiir.(ekil 1.17) Eer faz ularnn birden yer deitirilirse (TRS) motor devir yn deimez. Asenkron motorda RST faz ularndan herhangi ikisinin yer deitirmesi devir ynnn deimesini salar.

ekil 1.17: fazl asenkron motorlarda devir yn deitirme

11

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

1. Bir Asenkron Motoru Klemens Kutusundan Yldz ve gen Balama lem Basamaklar
Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce yldz balanty klemensler zerindeki prin kprlerle yapnz retmeninizin denetiminde enerji vererek motoru yldz altrnz. Sonra gen balanty klemensler zerindeki prin kprlerle yapnz. retmeninizin denetiminde enerji vererek motoru gen altrnz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz

neriler
Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Bu uygulama iin yukarda anlatlan yldz gen balant ve zellikleri konusunu tekrar okuyunuz. Kullanacanz motorun hem yldz hemde gen balantya uygun olmasna dikkat ediniz. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin ak olduundan emin olunuz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli olarak braknz.

12

2. Bir Asenkron Motora Klemens Kutusundan Devir Yn Deitirme Balants Yapma lem Basamaklar
Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. Motorunuzu etiketinden faydalanarak yldz veya gen balaynz. RST fazlarndan motoru balaynz retmeninizin denetiminde enerji vererek motorunuzun bir ynde altn grnz. imdide motorunuza uyguladnz faz ularndan ikisinin yerini deitirerek motorunuzun dier ynde altn grnz. Enerjiyi kesiniz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz

neriler
Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Bu uygulama iin yukarda anlatlan devir yn deitirme konusunu tekrar okuyunuz. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin ak olduundan emin olunuz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Motorunuzun devir ynnn deimesi iin faz ularndan ikisinin deimesine dikkat ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli olarak braknz.

13

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A- Objektif Testler (lme Sorular)
Aadaki sorularn cevaplarn doru yanl ve boluk doldurma eklinde deerlendiriniz. 1. Asenkron motorlarn devir saylar yk ile ok az deimektedir. 2. Az bakm gerektirmelerinden dolay ok tercih edilirler. 3. Asenkron motorun duran ksmna .. denir. 4. Asenkron motorun dnen ksmna .. denir. 5. Sincap kafes bir rotor eididir. 6. Motor gvdesi zerindeki kanatcklar motor hzn arttrr. 7. Ayn adl kutuplar birbirini eker, zt kutuplar birbirini iter. 8. fazl asenkron motorlarda fazl stator sarglar oyuklara, .derece faz farkl olarak yerletirilir. 9. Stator devri ile rotor devri arasndaki farka denir. 10. Bir asenkron motor sargsnda U giri ucu ise V de k ucudur. 11. XYZ ularnn birletirilmesi ile balant oluur. 12. Motor etiketinde 380 volt yazan motorlar gen balanrlar. 13. Yldz balantda hat akm faz akmna eittir. 14. gen balantda faz akm hat akmnn 3 katdr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

14

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Uygun ortam salandnda, kumanda devre sembollerini TSE normuna gre renerek kumanda ve g devre emalar izebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Uluslararas normlardaki kumanda devre sembollerini inceleyiniz. TSE normu ile karlatrnz. Kumanda devre emalar hakknda pano imalat yapan iletmeleri gezerek bilgi alnz. izim yaparken nelere dikkat ettiklerini grnz. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.

2. DEVRE EMALARI
2.1. G ve Kumanda Devre Sembolleri
Otomatik kumanda devre emalarnda kullanlan elemanlarn resimleri yerine elemanlarn yerini tutacak semboller kullanlr. (ekil 2.1) Bu nedenle devre emalarna gemeden nce sembollerin iyice renilmesi gerekir Teknolojinin her geen gn hzla ilerledii gnmzde endstrideki bu gelimelere paralel olarak otomatik kumanda devre elemanlarda artk lkemizde imal edilmektedir.Bu nedenle cihazlarn otomatik kumanda devre emalar Trk Normuna (TSE) gre izilmektedir.Bu modlde kendi normumuzu renmeniz amac ile otomatik kumanda devre emalar Trk Normunda (TSE) izilmitir. lkemizde TSE, Amerikan, Alman ve Rus normlarna uygun olarak izilen devre emalarna ska rastlanmaktadr.Hzla gelien teknolojiye ayak uydurmaya alan lkemizin gelimi lkelerle yapt teknoloji alveriinde o lkelerin normlarn da bilmemiz gerektii gerei ortaya kar. Bu yzden kumanda devre emalarn okuyabilmek ve devre kurabilmek iin bu lkelere ait normlar da ok iyi renmelidir.

15

ekil 2.1: G ve kumanda devre sembolleri (TSE Normu)

16

2.2. G ve Kumanda Devre emas izimi

2.2.1. Devre emalarnn izimine Ait Genel Bilgi
Otomatik kumanda devreleri, Kumanda devresi ve G devresi olmak zere iki ksmdan meydana gelir. Herhangi bir motorun otomatik kumanda devre emas izilmesi istenildiinde hem kumanda devresi, hem de g devresi izilir.Yalnzca kumanda veya yalnzca g devresi bir anlam ifade etmez.

2.2.2. emalarda Tantma aretleri

Otomatik kumanda devre emalar izilirken sembollerin dnda tantma iaretleri de kullanlr.Devrede bulunan elemanlar isimlendirmek amacyla kullanlan bu iaretler, belirli kurallar ierisinde konulmaktadr. emalarda kullanlan iaretlerden bazlar tabloda verilmitir.(ekil :2.2) Tabloya baktmzda.TSE normuna gre izilen emalarda kontaktrler C harfi ile gsterilir.Eer devrede birden fazla kontaktr varsa bu kez C1,C2,C3 gibi isimler alr. Kumanda devresinde kontaktr bobini yanna konulan C iareti ayn kontaktrn kontaklar yannada konulmaldr. Eer kontaklara isim verilmezse hangi kontaktre ait olduu tespit edilmesi zorlar.

ARET
C,C1,C2,C3 d,d1,d2,d3 e,e1,e2,e3 a,a1,a2,a3 k,k1,k2,k3

DEVRE ELEMANI
Kontaktrler Zaman rleleri Sigortalar, koruma rleleri alterler Bobinler ve Kondansatrler

ekil 2.2: Kumanda emalarnda kullanlan iaretler.

2.2.3. Kumanda Devre emas izimi

Otomatik kumanda devrelerinde kontaktrler, rleler, sinyal lambalar ve koruma rleleri gibi kumanda elemanlarnn bulunduu devredir. Geen akm, kumanda elemanlarnn ektii kk deerdeki akm olduundan devrenin kurulmasnda kullanlan buton ve kontaklar da genellikle kk akmlara dayanacak ekilde seilir. Gerek devrenin kurulmasnda, gerekse kurulu bir devrenin incelenmesinde akm takibi ok nemlidir.Yeni izilecek bir kumanda devresine akm giriinden, yani devreye enerji uyguland yerden balanr. Enerji girii, sigorta, koruma elemannn (ar akm rlesi, gerilim kontrol rlesi vb.) normalde kapal konta, stop butonu, kontaktr bobini ve ntr hatt eklinde devrenin ilk kademesi izilir.(ekil 2.3)

17

ekil 2.3: Asenkron motora yolverme kumanda devre emas izimi

Daha sonra devrenin zelliine gre bir alt kademeye geilerek mhrleme konta ve dier elemanlar izilir. ekil 2.3de direkt yol verme kumanda emas, ekil 2.3de ise yldz-gen ( / ) yol veme kumanda devresinin izim aamalar TSE normu ile verilmitir. Trk (TSE) normuna gre izilen kumanda devreleri dikey olarak izilir. (ekil 2.3) de kumanda devre emas, devrenin almazken bulunduu konumu gsterir. Bu nedenle buton ve kontaklarn konumu, normaldeki durumlardr. (Normalde ak, normalde kapal) lk anda enerji; sigortadan, normalde kapal ar akm rlesi (AA) konta zerinden, stop butonuna ve oradanda start butonuna uygulanr. Start butonu ve C konta normalde ak olduundan buradan akm gemez ve kontaktr enerjilenmez. Start butonuna basldnda akm, start butonundan geerek C kontaktrn enerjilendirir.ve kontaklar konum deitirir.Kumanda devresinde kapanan C konta, start butonu ile paralel bal olduundan onu mhrler. Bu durumda start butonundan basn kaldrlp buton kontaklar alsa dahi akm, bu kez C konta zerinden geerek bobinin enerjili kalmasn salar. Start butonuna paralel balanan normalde ak kontakr kontana mhrleme konta denir.

18

R R e3 e3

e1

e1

b1

b1

b2

b2

C C2

C Mp Mp R e3 R e3

e1

e1

b1

b1 b2 C2 d

b2

C C2 d d C1 C2

C2 C Mp d

C1

C2

Mp

ekil 2.4: fazl asenkron motora otomatik yldz gen yol verme kumanda devre emasnn izimi

Stop butonuna basldnda ise akm geii durduundan, kontaktr bobininin enerjisi kesilir ve kontaklar normal konumunu alr. Kumanda devresi izilirken dikkat edilmesi gereken hususlardan birisi de ii biten elemann devreden kartlmasdr. rnein ekil 2.4 de grlen otomatik yldz-gen yol vermeye ait kumanda devresinde motor ilk anda yldz bal olarak almaya balar. Zaman rlesi ile ayarlanan yol alma sresi sonunda ise gen bal olarak alr. Motorun yldz durumundan gen durumuna getii andan itibaren yldz kontaktr ve zaman rlesi, grevini tamamlam olur. ekil 2.4 deki gen kontaktrnn normalde kapal konta, grevi biten yldz kontaktr ve zaman rlesinin devreden kartlmasn salar.

19

2.2.4. G Devre emas izimi

Otomatik kumanda devrelerinde motorun (veya alclarn) ektii akmn getii devredir. Bu nedenle burada kullanlan kontaklar ve dier devre elemanlar, kumanda edilen motorun (veya alclarn) ektii akma dayanacak ekilde seilir. ekil 2.5 ve ekil 2.6 de grld gibi TSE normuna gre g devresi,dikey olarak izilir ve ema izimine enerji giriinden balanarak sigorta, kontaktr kontaklar,ar akm rlesi,motor eklinde tamamlanr.Akm, ayn elemanlardan sras ile geerek devresini tamamlar.

ekil 2.5: fazl asenkron motora yol verme g devresi

ekil 2.6: fazl asenkron motora Yldz gen yol verme g devresi

Gerek kumanda devresi gerekse g devresi iziminde izgilerin kesime durumlarna dikkat edilmelidir. ki izginin (iletkenin) kesitii yerde elektriki balant (ek) varsa mutlaka belirtilmelidir. emalarda ekli olarak ve ek yaplmadan kesien iki izginin gsterilii, ekil 2.7 de verilmitir.

ekil 2.7: Ekli ve eksiz olarak kesien iletkenlerin gsterilii

20

UYGULAMA FAALYETLER UYGULAMA FAALYET

1. Kesik altrma Kumanda ve G Devre emasnn izimi:

lem Basamaklar

neriler

emalarnz izerken yukarda anlatlan kumanda ve g devre emas izme Kesik altrma kumanda devre emasn konusunu okuyunuz. iziniz. izimlerinizi yaparken yumak ulu Kesik altrma g devre emasn kurun kalem kullannz.Hata iziniz. yaparsanz, silebilirsiniz. izimlerinizi yaparken izgi kalnlnn her yerde ayn olmasna zen gsteriniz. Kumanda ve g devre emalarnn ayn boyda olmasna dikkat ediniz. emanzn sayfayla orantl olmasna dikkat ediniz.(ekillerin ne ok byk nede ok kk olmamas ve sayfaya ortalanmas)

21

2. Yldz gen Yolverme Kumanda ve G Devre emasnn izimi:

lem Basamaklar
Yldz gen yol verme kumanda devre emasn iziniz. Yldz gen yol verme g devre emasnn izimi.

neriler
emalarnz izerken yukarda anlatlan kumanda ve g devre emas izme konusunu okuyunuz. izimlerinizi yaparken yumak ulu kurun kalem kullannz.Hata yaparsanz silebilirsiniz. izimlerinizi yaparken izgi kalnlnn her yerde ayn olmasna zen gsteriniz. Kumanda ve g devre emalarnn ayn boy olmasna dikkat ediniz. emanzn sayfayla orantl olmasna dikkat ediniz.(ekillerin ne ok byk nede ok kk olmamas, sayfaya ortalanmas)

22

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Objektif Testler (lme Sorular) Aadaki sorularn cevaplarn doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Otomatik kumanda devreleri, kumanda devresi ve g devresi olmak zere iki ksmdan meydana gelir. Kumanda devresi izilirken dikkat edilmesi gereken hususlardan birisi de ii biten devre elemannn devreden kartlmasdr. TSE normuna gre kumanda devrelerinde e1 sigortay ifade eder. Otomatik kumanda devre emalarnda kullanlan elemanlarn resimleri yerine elemanlarn yerini tutacak semboller kullanlr. TSE normuna gre kumanda devrelerinde k kontaktr ifade eder. TSE normuna gre kumanda devreleri yatay izilir. TSE normuna gre kumanda devrelerinde d zaman rlesini ifade eder.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

23

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Uygun ortam salandnda siparie uygun almay salayan sistemin, kumanda ve g devre emalarn TSE normuna uygun olarak hatasz kurabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr; Kuracanz sistemde kullanacanz malzemelerle igili eitli teknik dergi ve katologlar inceleyiniz. Atelyenizdeki motorlar ve kumanda elemanlarn yakndan inceleyiniz. Piyasada bu tr uygulamalar yapan iletmeleri gezerek ii yerinde grnz. Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada grubunuz ile paylanz.

3. DEVRE UYGULAMALARI
3.1. Motorun Kesik almas
Endstrideki baz motorlarn kesik (aralkl) altrlmas gerekir. Byle bir kumanda devresi ekil 3.1de grlmektedir. Devredeki balatma (b2) butonuna basldnda C kontaktr enerjilenerek g devresindeki normalde ak kontaklarn kapatr. Bu durumda ebeke gerilimi motora uygulandndan motor alr.Buton zerinden elimizi kaldrdmzda ise balatma butonu kontaklar alarak kontaktr enerjisi kesildiinden g devresindeki C kontaklar alr ve motor durur.

24

R e3

R S T

e2

e1 C b1

b2 e1 C

M
3 Mp

ekil 3.1: Asenkron motorun kesik almas kumanda ve g emas

3.2. Motorun Srekli almas

En ok uygulanan kumanda devrelerinden birisidir. Kesik altrma devresindeki B2 butonuna ve C kontaktrnn normalde ak konta paralel balandnda srekli altrma devresi elde edilir. Start butonuna balanan bu kontaa mhrleme konta denir. ekil 3.2: deki b2 butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir ve kumanda devresindeki C kontan kapatr. Start butonundan elimizi ektiimizde, buton kontaklar alr ve daha nce buton zerinden geen kontaktr akm bu kez kapanan C konta zerinden geer. Bylece kesintisiz olarak kontaktr almaya devam eder. Ayn anda g devresindeki C kontaklar da kapandndan motor almaya balar. Motorun almas stop butonuna baslncaya kadar devam eder. b1 butona basldnda kontaktrn enejisi kesildiinden kumanda ve g devresindeki C kontaklar alr ve motor durur.

25

ekil 3.2: Asenkron motorun srekli almas kumanda ve g emas

3.3. Motorun Uzaktan Kumandas

Baz durumlarda bir motorun kumandas iki ayr yerden yaplmas gerekebilir. Bu nedenle motorun bulunduu yerde bir start-stop buton gurubu, ikinci kumanda merkezindede bir start-stop buton gurubu bulunur. Stop butonlar birbirleriyle seri, start butonlar paralel balanr.

26

Stop butonlar birbirleriyle seri, start butonlar paralel balanr.

ekil 3.3: Asenkron motorun uzaktan kumandasna ait kumanda ve g emas

ekil 3.3 deki devrede b2 balatma butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir ve kontaklarn kapatarak motoru altrr. Ayn zamanda kumanda devresindeki C mhrleme konta kapanarak enerjinin sreklilii salanr. ekilde 1.kumanda merkezi ile 2.kumanda merkezi , ayr ayr izilmi ve serbest el izgisi ile belirtilmitir. Motor 1.kumanda merkezinden altrlp 2. kumanda merkezinden durdurulabildii gibi 2.kumanda merkezinden altrlp 1. kumanda merkezinden durdurulabilir.Ayrca motorun ayn merkezden altrlmas ve durdurulmas da mmkndr. ki kumanda merkezli devreler kurulurken dikkat edilecek husus, iki merkez arasnda en az kablonun kullanlmasdr. ekil 3.3 de 3 kablo ile yaplan uzaktan kumanda devresi, 4 kablo kullanlarak da yaplabilir.Ancak fazla kablo kullanlmas nedeniyle ekonomik olmaz. 27

3.4. Devir Yn Deitirme

Motorun dn ynnn deitirlmesinde, motor bir ynde dnerken (kontaktrlerden birisi alrken) dier ynde almamas istenir. almas durumunda fazlar aras ksa devre oluacandan tesisat ve ebeke zarar grr. Bunu nlemek iin kilitleme devreleri kullanlr.

3.4.1. Buton Kilitlemeli

ki yollu butonlarla (jog butonu) yaplan bu devrede ileri dn kontaktrnn (C1 ) enerjisi geri butonunun (b2) st kontandan , geri dn kontaktrnn (C2 ) enerjisi ise ileri butonunun (b3) st konta zerinden salanr. Kk gl motorlarda ani olarak yn deitirme sakncal olmadndan bu devreler rahatlkla kullanlr.ekil 3.4: Buton kilitlemeli devir yn deitirme devresi zellikle kk gl motorlarda kullanlr. b2 leri yn butonuna basldnda akm b2 butonunun alt konta ve b3 butonunun st konta zerinden geerek C1 kontaktr bobininin enerjilenmesini salar. G devresindeki C1 kontaklar kapanarak motor ileri ynde alr. Motorun geri ynde almas istenildiinde b3 butonuna baslr. nce C1 kontaktrnn enejisi kesildiinden motorun ileri dn durur. Daha sonra b3 butonunun alt konta zerinden, b2 butonunun st konta zerinden C2 kontkatr enerjilenir. G devresindeki C2 kontaklar kapanarak bu kez motor geri ynde alr.Her iki ynde de alan motorun durdurulmas iin stop butonuna baslr.

28

C1 (I)

C2 (G)

ekil 3.4: Asenkron motorun buton kilitlemeli devir yn deitirme kumanda ve g devresi

3.4.2. Elektriksel Kilitlemeli

Dn yn deitirme devrelerinde ileri dn yn kontaktrnn normalde kapal konta geri dn yn kontaktr bobinine seri balanr. ekil 3.4 Geri dn yn kontaktrnn normalde kapal konta da ileri dn yn kontaktr bobinine seri balanr. te bu ekilde balantya Elektriksel Kilitleme denir. Bu ekilde devrelerde motor ileri ynde alrken geri yn kontaktrnn (C2) enerjisini, normalde kapal kontan aarak keser. Bu nedenle ileri ynde alrken geri yn butonuna (b3) baslsa dahi motor dn yn deimez. Ayn durum, motoru geri ynde altrrken de meydana gelir. Motorun dn ynn deitirmek iin nce stop butonuna baslarak motor durdurulur, daha sonra dier yn butonuna baslr.

29

ekil 3.5: Asenkron motorun elektriksel kilitlemeli devir yn deitirme kumanda ve g devre emas

3.5. Motorun almas ve Zaman Ayarl Durmas

Bir motorun balatma butonuna basldnda almas ve ayarlanan sre sonunda durmas isteniyorsa, ekil 2.6 deki devre kurulur. Bu devrede b2 butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir ve kontaklar durum deitirir.Ayn anda d zaman rlesi de enerjilendiinden, ayarlanan sre sonunda zaman rlesi C kontaktrne seri bal olan konta (d) alarak kontaktrn enerjisini keser. Bylece motor zaman ayarl olarak durmu olur.

30

ekil 3.6: Asenkron motorun zaman ayarl almas kumanda ve g devre emas

3.6. Motorlarda Kalk Akmn Drme

3.6.1. Kalk Akmnn ebeke zerindeki Etkisi
Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma kalknma akm, yol alma akm veya kalk akm denir. Bu akm, motorun gcne ve kutup saysna bal olmakla birlikte yaklak olarak anma akmlarnn 3-6 kat kadardr. Durmakta olan bir asenkron motora gerilim uygulandnda stator sarglarnda meydana gelen manyetik alan kuvvet izgilerinin tamam rotor ubuklarn kestiinden, rotorda endklenen gerilim dolaysyla rotor ubuklarndan geen akm en byk deerinde olur.lk anda rotor dnmediinden zr emk en kk deerindedir ve bu nedenle motor ebekeden en byk akm eker.

31

Rotor dnmeye balaynca stator dner alan hz (nS) ile rotor hz (nr) arasndaki fark azalmaya balar. Bunun sonucunda zt emknin deeri ykseleceinden, ebekeden ekilen kalknma akm gittike azalr. Yukarda belirttiimiz nedenlerden dolay kk gl motorlarn ektii kalknma akm, gittike azalan bir durumda olduundan sarglar ve ebeke iin bir sorun yaratmaz. Ancak 3 kWn zerindeki byk gl motorlarn kalknma akmlar, hem ebeke iin hem de motor sarglar iin zararldr. nki bu fazla akm motor sarglarnda ar snmalara, ebekede ise gerilim dmlerine ve gerilim dalgalanmalarna neden olur. Bu nedenle byk gl motorlarn ve ok sk yol alan kk gl motorlarn, kalknma akmlarnn ebekeyi olumsuz ynde etkilememeleri iin deiik yntemler uygulanr.

3.6.2. Kalk Akmn Azaltma Yntemleri

Asenkron motorlarn kalknma akmlarn azaltmak iin aadaki yol verme yntemleri uygulanr. Dk gerilimle yolverme : Yldz gen yolverme Oto trafosu ile yolverme Diren ile yolverme

3.6.3. Yldz -gen Yol Vermenin nemi

Motorlarn kalk akmlarn azaltmak amac ile uygulanan / yol verme ynteminin temel prensibi, dk gerilimle yol vermekdir. Sarglar bal bir motora ebeke gerilimi uygulandnda Uhat = Ufaz olur. ebekeden ekecei akm ise

3 .Ifaz dr.

Eer sarglar alacak ekilde sarlan bir motor balanarak ebeke gerilini uygulanrsa, sarglarna Uhat/ 3 = Uhat /1,73 =0,58.Uhat gerilimi uygulanm olur. Bu kez ebekeden ekilen akm, bir faz sargsndan geen akma eit olur( Ih = If ) . gen balantda ebeke akm Ih= 3 .If iken, yldz balantda Ih = If olmas, ebekeden ekilen akmn 3 orannda azalmas demektir. Yani alan bir motor, alan bir motora gre %33,3 orannda daha az akm eker. Bunu formlle gsterirsek;

Ih = If..1 3 = If.1 = If.1 = 1 %33,3 Ih If. 3 If. 3 3 If.3 3

32

/ yolverme yntemi, ebeke fazlar aras gerilimi motorun faz gerilimine eit olan byk gl motorlarda uygulanr. Bu yntemin uygulanmasnda kontaktr ve zaman rlesi kullanlr. Halbuki dier yntemlerde motorun gcne gre oto trafosu veya yolverme direnci gerekir. Bu da ekenomik deildir. En ekonomik yntem olan / yol vermede motor sarglarnn 6 ucu hibir kprleme ve balant yapmadan klemens tablosuna kartlr. / yolverme yntemi, ebeke fazlar aras gerilimi motorun faz gerilimine eit olan byk gl motorlarda uygulanr.

3.6.4. Yldz gen Yol Vermede Yldz alma Sresinin nemi

/ yol vermede yldz olarak kalknan motorun devir says yaklak anma devir saysna yaklatnda, gen durumuna geilir.Burada iki nemli durum ortaya kar. Birincisi motorun gene gemeden nceki yldz alma sresi, dieri ise yldz balantdan gen balantya gei sresidir. Motor yksz olarak kalknmaya baladnda devir says sfrdan itibaren anma devir saysna kadar bir art gsterir. Devir says anma devrine yaklatnda ise yldzdan gen balantya geilir.Devir says henz ykselmeden gen balantya geilirse motor, direkt yol almada olduu gibi ebekeden ar akm eker.Bu nedenle yldz balantda motorun normal devrine yaklancaya kadar bir srenin gemesi gerekir. Bu sre motorun gcne gre deiiklik gsterir ve maksimun 8-10 saniye civarndadr. Dier yandan yldz bal iken normal devrine ulat halde gen balantya geilmezse motor, normal alma momentinin 1/3 orannda bir momentle alr. Eer anma yk ile yklenecek olursa motor yk momentini karlayamaz. Yldz balantdan gen balantya gei sresi, ani olmaldr. Eer bu sre uzayacak olursa devir saysnda dme ve gene geite darbe eklinde ani akm art oluur. Bunu nlemek iin motorun yk momentinin, yldz balantdaki kalknma momentinden kk olmasna ve yldzdan gene gei sresinin ok ksa olmasna dikkat edilir. Yldz alma sresinin tespiti iin motor, yksz durumda gen bal olarak altrlr ve kalknma akmnn normal alma akmna d sresi belirlenir. te bu sre / yol vermede alma sresidir.

3.7. Otomatik Yldz gen Yol Verme

Otomatik / yolverme emalar ok deiik ekillerde dizayn edilebilmektedir. ekil 3.7: daki devrenin almas, b2 butonuna basmakla balar. b2 butonuna asldnda C kontaktr enerjilenir ve kontaklar konum deitirir.Kumanda devresindeki b2 butonu mhrlenir, g devresinde motora ebeke gerilimi uygulanr. C kontaktr ile

33

birlikte d zaman rlesi ve C1 () kontaktr de enerjilenir.C1 () kontaktr motorun ZXY ularn ksadevre ettiinden, motor ilk anda olarak almaya balar. Ayarlanan sre ( alma sresi) sonunda zaman rlesi kontaktrne seri bal olan d kontan aar ve kontaktrne seri bal olan d kontan kapatr.bu durumda motor balantdan ayrlp balanr.ve bu ekilde almasna devam eder. ve kontaktr bobinlerine seri bal olan ve kontaklar elektriksel kilitlemeyi salar.Ayrca C2 nin almasyla grevleri biten zaman rlesi ve C1 kontaktrde C2 kapal konta sayesinde devre d braklr. Bir otomatik kumanda kural olarak, grevi elemanlarnn devre d brakldna dikkat ediniz. biten devre

b1 Butonuna basldnda motorun enerjisi kesilir ve durur. Herhangi bir nedenle ar akm rlesinin e1 konta aldnda ve ebeke enerjisi kesildiinde de motor durur. ebeke enerjisi tekrar geldiinde ise devre almaz. Devrenin almas iin tekrar b2 butonuna basmak gerekir.

ekil 3.7: Asenkron motorun otomatik yldz gen yolverme kumanda ve g devre emas

34

3.8. Oto Trafosu le Yolverme

gen alma gerilimi, ebeke gerilimine eit olmayan motorlara / yol verme yntemi ile yol verilememektedir. Bu tip motorlara, dier yol verme yntemlerinden oto trafosu veya kademeli diren yntemi ile yol verilir. gen alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmayan motorlara oto trafosu ile yol verilir.

/ yol verme ynteminde yol alma akm, normal alma akmnn %33,3nden daha aaya drlememektedir. Halbuki oto trafosu ile yol verme yol verme ynteminde yol alma akm, normal alma akmnn % 65ine kadar drlmektedir.Kademeli olarak sarlan oto trafosunun sekonder ucundan alnan gerilim, motorun alma geriliminden daha kk deerlere drlr. Bylece motora uygulanan deiik deerlerdeki dk gerilimle, ebekeden daha dk yol alma akmlar ekilerek yol verilebilir.

ekil 3.8: Asenkron motora oto trafosu ile yolverme kumanda ve g devre emas

fazl asenkron motorlara direkt olarak yol verildiinde motor, yaklak normal alma akmnn 6 kat kadar yol alma akm eker. Ayn motora / yol verme yntemi ile yol verildiinde ise yol alma akm 2.Ih deerinde olur. Eer bu motora oto trafosu ile yol verilirse yol alma akm 1,5.Ih olur.

35

Oto trafosu ile yol vermede trafonun maliyeti artrmas nedeniyle ekonomik olmaz. Ancak byk gl ve zellikle yk altnda kalknan motorlara iki kademeli oto trafosu ile dk yol alma akm ekilerek yol verilir.

3.9. Diren le Yolverme

fazl asenkron motorlara kademeli diren ile yol vermede temel prensip, ebeke geriliminin bir ksmn yol verme direnci zerinde drmek ve geriye kalan gerilimi motora uygulamaktr. Bylece motor ilk kalknma annda ar akm ekmeden dk gerilimle yol alm olur. Kalknma akmn azaltmak iin byk gl motor devresine seri olarak ayarl diren balanr.Kademeli olarak ayarlanan direncin kademeleri sra ile kontaktr kontaklar tarafndan devreden kartlr. Bu uygulamada tek kademe diren kullanldnda kalknma akm %50 civarnda, ok kademeli dire kullanldnda ise kademe saysna gre daha da fazla der.

ekil 3.9: Asenkron motora direnile yolverme kumanda ve g devre emas

36

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

1. Motorun Kesik almas

lem Basamaklar
Kesik alma kumanda ve g devre emasn iziniz. Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce kumanda devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. G devresinin balantlarn yapnz ve devreyi kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji vererek devreyi altrnz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz.

neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken renim faaliyeti-2 de belirtilen ekilde iziniz. Kumanda ve g devrelerini TSE normu sembollerini kullanarak iziniz. Uygulama yapmadan nce yukarda anlatlan kesik alma konusunu tekrar okuyunuz. Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin kapal olduundan emin olunuz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli braknz.

37

2. Motorun Srekli almas

lem Basamaklar
Srekli alma kumanda ve g devre emasn iziniz. Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce kumanda devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. G devresinin balantlarn yapnz ve devreyi kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji vererek devreyi altrnz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz.

neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken tekniine uygun iziniz. Kumanda ve g devrelerini TSE normu sembollerini kullanarak iziniz. Uygulama yapmadan nce yukarda anlatlan srekli alma konusunu tekrar okuyunuz. Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. Mhrleme konta koymay unutmaynz. Mhrleme konta olmadan motorunuzun sreli almadn grnz. G devresini kurarken 380V olduundan g alterinin kapal olduundan emin olunuz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli braknz.

38

3. Motorun Uzaktan Kumandas

lem Basamaklar
Asenkron motorlarda uzaktan kumandaya ait kumanda ve g devre emasn iziniz. Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce kumanda devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. G devresinin balantlarn yapnz ve devreyi kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji vererek devreyi altrnz. Daha sonra devreyi ikinci kumanda merkezinden altrp durdurunuz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz.

neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken tekniine uygun iziniz. Kumanda ve g devrelerini TSE normu sembollerini kullanarak iziniz. iziniz. Uygulama yapmadan nce yukarda anlatlan motorlar uzaktan kumandas konusunu tekrar okuyunuz. Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Kumanda devrenizi kurarken stop butonlarn seri, start butonlarn paralel balamaya zen gsteriniz. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin kapal olduundan emin olunuz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli braknz.

39

4.Devir Yn Deitirme (Buton Kilitlemeli ve Elektiriksel Kilitlemeli ) lem Basamaklar

Buton kilitlemeli ve elektriksel kilitlemeli devir yn deitirme kumanda ve g devre emasn iziniz. Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce buton kilitlemeli devir yn deitirme devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji vererek devreyi altrnz ve gerekli kumandalar yaparak iinizi teslim ediniz. Elektriksel kilitlemeli devir yn deitirme devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji vererek devreyi altrnz . inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz.

neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken tekniine uygun iziniz. Kumanda ve g devrelerini TSE normu sembollerini kullanarak iziniz. iziniz. Uygulama yapmadan nce yukarda anlatlan devir yn deitirme konusunu tekrar okuyunuz. Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin kapal olduundan emin olunuz. Buton kilitlemeli devir yn deitirme devresinin sadece kk gl motorlarda uygulanabileceini byk gl motorlarda devir yn deiirken ar akm ekileceini unutmaynz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli braknz.

40

5. Otomatik Yldz gen Yol Verme

lem Basamaklar
Motora otomatik yldz gen yol verme iin gerekli kumanda ve g devre emasn iziniz. Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce kumanda devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. G devresinin balantlarn yapnz ve devreyi kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji veriniz ve motoru altrarak yldzdan gene otomatik geii gzleyiniz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz.

neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken tekniine uygun iziniz. Kumanda ve g devrelerini TSE normu sembollerini kullanarak iziniz. Uygulama yapmadan nce yukarda anlatlan otomatik yldz gen yolverme konusunu tekrar okuyunuz. Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin kapal olduundan emin olunuz. Yldzdan gene gei iin motorun anma devir saysna ulam olmasna dikkat ediniz. Yldzdan gene geme sresinin maksimum 8-10 sn olduunu unutmaynz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli braknz.

41

6. Oto Trafosu le Yol Verme

lem Basamaklar
Motora bir kademe oto trafosu ile yol verilmesi iin gerekli kumanda ve g devre emasn iziniz. Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce kumanda devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. G devresinin balantlarn yapnz ve devreyi kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji vererek devreyi altrnz. Normal devrine ulaan motora, oto trafosu devreden karak ebeke geriliminin uygulandn gzleyiniz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz.

neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken tekniine uygun iziniz. Kumanda ve g devrelerini TSE normu sembollerini kullanarak iziniz. iziniz. Uygulama yapmadan nce yukarda anlatlan oto trafosu ile yolverme konusunu tekrar okuyunuz. Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. gen alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmayan motorlara oto trafosu ile yol verildiini unutmaynz. Motora normal devrine gelmeden ebeke gerilimini uygulamaynz.nk yksek akm ekecektir. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin kapal olduundan emin olunuz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli braknz.

42

7. Diren le Yol Verme

lem Basamaklar
Motora bir kademe diren ile yol verilmesi iin gerekli kumanda ve g devre emasn iziniz. Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapnz. nce kumanda devresini kurunuz ve balantlar kontrol ediniz. G devresinin balantlarn yapnz ve devreyi kontrol ediniz. retmeninizin denetiminde enerji vererek devreyi altrnz. Normal devrine ulaan motora,diren devreden karak ebeke geriliminin uygulandn gzleyiniz. inizi teslim ettikten sonra enerji giriinden balamak suretiyle devre balantlarn sknz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere kaldrnz.

neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken tekniine uygun iziniz. Kumanda ve g devrelerini TSE normu sembollerini kullanarak iziniz. iziniz. Uygulama yapmadan nce yukarda anlatlan diren ile yol verme konusunu tekrar okuyunuz. Kumanda panonuzda enerji varken almaynz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn seri lamba ile salamlk kontroln yapmadan devrenizi kurmaynz. Motora normal devrine gelmeden ebeke gerilimini uygulamaynz.nk yksek akm ekecektir. Balantlarnz kontrol etmeden enerji vermeyiniz. G devresinde 380V olduundan g alterinin kapal olduundan emin olunuz. Enerjiyi kesmeden skme ilemine gemeyiniz. Kumanda kablolar ve devre elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar kullanma hazr olmas iin dzenli braknz..

43

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Objektif Testler (lme Sorular)
Aadaki sorularn cevaplarn doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Kumanda devresi altrlmadan g devresine geilmemelidir Srekli almada start butonuna paralel bal kontaktr kontana konta denir. Uzaktan kumanda devresinde stop butonlar seri start butonlar ise paralel balanmaldr. Buton kilitlemeli devre genellikle byk gl motorlar iin kullanlr. Asenron motorlarda eletriksel kilitlemeli devir yn deitirme devresinde stop butonuna basmadan motor dier ynde almaz. Buton kilitleme yntemi bir devir yn deitirme yntemidir. Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma akm denir. Asenkron motorlarda .KW zerindeki glerde yolverme yntemleri uygulanr. Oto trafosu ile yolverme asenkron motor kalk akmn azaltma yntemlerinden birisi deildir. Yldz gen yolvermede yldz olarak kalknan motorun devir says anma devrine yaklanca motor gene gemelidir. Yldzdan gene geme sresi motorun gc ile ters orantl olarak deiir. gen alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmayan motorlara direnle yolverilir. Asenkron motorlara direnle yolvermede ama, motora dk gerilim vererek motor kalknma akmn drmektir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

44

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

PERFORMANS TEST (YETERLK LME) Modl ile kazandnz yeterlii aadaki ltlere gre deerlendiriniz.

DEERLENDRME LTLER
Asenkron Motorlar A) Asenron motorlarn yapsn ve paralarn rendiniz mi? B) Asenron motorlarn eitlerini rendiniz mi.? C) Asenkron motorlarn alma prensibini rendiniz mi.? D) Asenkron motor etiketini incelediniz mi ? E) Asenkron motoru yldz baladnz m? F) Asenkron motoru gen baladnz m? G) Asenkron motorun devir ynn deitirdiniz m? Devre emalar izmek. A) Kesik altrma kumanda ve g devre emasn izdiniz mi? B) Otomatik Yldz gen yolverme kumanda ve g devre emasn izdiniz mi? Motorun kesik almas A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m? Motorun srekli almas A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m? Motorun uzaktan kumandas A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m? Devir yn deitirme Boton kilitlemeli A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m? Elektriksel kilitlemeli A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m?

Evet

Hayr

45

Motorun zaman ayarl almas A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m? Motorlarda kalk akmn drme A) Kalk akmnn ebeke zerindeki etkisini rendiniz mi? B) Yldz gen yolvermenin nemini kavradnz m? D)Yldz gen almada yldz alma sresinin nemini kavradnz m? Otomatik yldz gen yol verme A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m? Oto trafosu ile yol verme A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m? Diren ile yol verme A) Kumanda devre emasn izdiniz mi? B) G devre emasn izdiniz mi? C) Devreyi uyguladnz m?

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

46

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 D D Stator Rotor D Y Y 120 Kayma Y Yldz D D Y

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 D D Y D Y Y D

47

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 D Mhrleme Y Y D D Anma 3KW Y 8-10 D Y Y D

48

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

Otomatik kumanda kitaplar nternette otomatik kumanda ve otomasyon zerine alan firmalarn siteleri Otomatik kumanda panosu imalat yapan firmalar.

49

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
GRKEM Abdullah, Atelye-II,Ankara1999. SANCAK Zeki, KATO Takahisa Otomatik Kumanda Yntemleri ,JICA, 1992. KARABA Sava, Otomatik Kumanda retmen Ders Notlar, Bursa, 2004.

50