MADEN YATAKLARI

GR Maden yata denilince cevher mineralleri yata anlalr. Mineraller yerkabuunda bulunan anorganik kimyasal maddeler olup hemen hemen her tarafndan ayn fiziksel ve kimyasal zellikleri gsterirler. Mineral retimi yaplabilen minerallere ise cevher denir. Kendisinden metal retimi yaplabilen minerallerin yerkabuunda bulunduklar ortalama deerden ok fazla bir deerde konsantre olmalarndan maden yata oluur. Eer bu mineraller topluluundan gerek rezerv, gerek tenr ve bunun gibi ekonomikliini ilgilendiren dier artlar yznden metal retimi yaplamyorsa o zaman maden yata deil bu toplulua maden zuhuru diyebiliriz. Maden yataklar ekseriyetle kk hacimli oluuklardr. Kaya ise yer kreyi oluturan elemanlar arasnda en yaygn olan olup ihtiva ettikleri minerallerden metal retimi yaplamaz. Yani baz snrl alanlar dnda kendilerinden ekonomik bir fayda salanamaz. Ancak mineral oluumlaryla kaya oluumlar tabiatta i iedirler ve bu oluumlar baz fizikokimyasal kanunlar erevesinde meydana gelirler. Bu yzden gerek petrografik ve gerekse minerallerle ilgili aratrma ve incelemeler yaplrken magmann fizikokimyasal zelliklerinin belirlenmesi ve bu zelliklerin yorumuyla sonulara varlmas gerekmektedir. Bir maden yatann aratrlmas ve incelenmesi demek, o yatan jeolojik, minaralojik ve oluumuna ynelik incelemelerin yaplmas demektir. Bu da kayalarn ve minerallerin oluum mekanizmalarna ve yerlemelerine bal olan kanunlarn iyi anlalmasyla mmkndr. Yerkreyi oluturan 100 akn elementin zellikle litosferdeki dalmlarnn ve zelliklerinin bilinmesi bu bakmdan nem kazanmaktadr.

1.BLM 1.1. MADEN YATAKLARI NIN SINIFLANDIRILMASI Lilley (1926) Snflamas kullanm alanlarna gre yaplm bir snflamadr. A. METALLER a. Demirli -Demir: Demir, Manganez, Kromit -Demirli Alamlar: Molibden, Nikel, Kobalt, Volfram, Vanadyum b. Demirsiz -Hafif: Alminyum, Magnezyum, Titanyum -Kymetli: Altn, Gm, Platin -Nadir: Radyum, Berilyum B. METAL OLMAYANLAR a. Yaktlar -Akc: Petrol (Sv), Tabii Gaz (Gaz) -Kat: Takmr, Linyit, Bitml eyl, Borat, Uranyum C. DER METAL OLMAYANLAR a. Yap malzemeleri: Kum ve akl Talar, imento Malzemeleri, Kkrt b. Kimya maddeleri: Tuz, Kromit, Pirit, Borat c.Gbre maddeleri: Fosfat, Potas, Nitrat d.Seramik maddeleri: Kil, Silis, Feldspat e. Refrakter maddeler: Silis, Kil, Kromit f. Andrc maddeler: Kumta, Korendon, Grna, Elmas g. letken olmayan maddeler: Asbest, Mika, Magnezyum h. Boya maddeleri: Okr, Kil, Diatomit, Barit . Kymetli ve yar kymetli talar: Elmas, Zmrt, Yakut Modern snflamada cevherin kkenine ilikin kuramlar veya cevherin kelme ve oluum ortamlar esas alnmaktadr. Bu snflamalar eittir. 1. Jenetik Snflama 2. Jeolojik Snflama 3. Doal Snflama 1. Jenetik Snflamalar: Niggli (1929), Lindgren (1933), Schneinderhun (1941) snflamas.

1.1.1. NGGL SINIFLAMASI I. Pltonik veya ntruzif A. Ortomagmatik 1. Elmas, Platin, Krom 2. Titanyum, Demir, Nikel B. Pnymatolitik-Pegmatitik 1. Ar Metaller, Toprak Alkaliler, Fosfor, Titanyum 2. Silisyum, Alkaliler, Flour, Bor, Kalay, Molibden, Volfram C. Hidrotermal 1. Demir, Bakr, Altn, Arsenik 2. Kurun, inko, Gm 3. Nikel, Kobalt, Arsenik 4. Karbonat, Oksit, Slfat, Fluorit II. Volkanik veya Ekstrizif A. Kalay, Gm, Bizmut B. Ar Metaller C. Altn, Gm D. Antimon, Civa E. Nabit Bakr F. Denizel volkanik ve biyokimyasal keller 1.1.2. SCHNEDERHHN SINIFLAMASI I. II. ntrzif ve Likit magmatitik Pnymatolitik Yataklar a. Pegmatitik yataklar b. Pnymatolitik Damarlar ve irmeler c. Kontak Pnymatolitik Ornatmalar III. Hidrotermal yataklar

A. Altn ve Gm Birlikleri 1. Hipabisal Birlikler a. Katatermal altnl kuvars damarlar b. Silikatl kayalarda altnl iirimler c. Karbonatl kayalarda altnl ornatmlar d. Mezotermal altn kuvars selenyum yataklar 2. Yar Volkanik Birlikler a. Epitermal propillitli altnl kuvars ve gml altn damarlar 3

b. Epitermal altn tellr damarlar c. Epitermal altn selenyum damarlar d. Alnitli altn yataklar e. Epitermal gm yataklar B. Pirit ve Bakr Birlikleri C. Kurun, Gm, inko Birlikleri D. Gm, Kobalt, Nikel, Bizmut, Uranyum Birlikleri E. Kalay, Gm, Volfram Birlikleri F. Antimon, Civa, Arsen, Selenyum Birlikleri G. Slfr olmayan birlikleri H. Metal olmayan birlikler. 1.1.3. LNDGREN SINIFLAMASI I. Ymn kimyasal olaylarla gerekletii yataklar (scaklk ve basn ok geni snrlar iindedir). A. Magma iinde ayrlmlarla olumu 1. Magmatik yataklar (Scaklk 700-1500 C, Basn ok yksek) 2. Pegmatitler (Scaklk ok yksek orta, basn ok yksek) B. Kayalar iine yerlemi 1. Kayaca yabanc maddelerin girmesiyle oluan ymlar (Ard oluumlu). a. Kor kaya yerlemesine bal yataklar i. Dorudan magmatik gaz yaylmlar ile a. Volkanik olaylardan (Scaklk: 100-600 C, Basn: atm-orta) b. Orta derinlikteki ymlar (Scaklk: 500-800 C, Basn: ok yksek) ii. Magmatik gazlarla ykl yukar kl scak sularla a. Hipotermal yataklar (Scaklk: 300-500 C, Basn: ok yksek) b. Mezotermal yataklar (Scaklk: 200-300 C, Basn: ok yksek) c. Epitermal yataklar (Scaklk: 50-200 C, Basn: orta) d. Teletemal yataklar (Scaklk ve Basn dk) e. Ksenotermal yataklar ( S derinlikte fakat yksek scaklkta) b. Kor kaya olaylarndan bamsz yataklar. 2. Jeolojik bir ktle iinde bulunup da sonradan olua gelen ymlar. a. Dinamik ve blgesel bakalam ile oluan ymlar (Scaklk 400 C zerinde basn yksek) b. Derin dolaml yer alt suyu etkisiyle oluan ymlar (Scaklk: 0-100 C, Basn: orta) c. Yzey veya yzeye yakn ayrma ile oluan kalnt ymlar (Scaklk: 0-100 C, Basn: atmorta). 4

C. Yzey sular iinde oluan yataklar 1. a. b. 2. Eriyiklerin birbirine etkisiyle (Scaklk: 0-70 C, Basn: orta) Anorganik reaksiyonlar ile Organik reaksiyonlar ile zeltilerin buharlamas ile (Scaklk: 100-600 C, Basn: atm-orta

II. Ymlarn mekanik olaylarla gerekletii yataklar. 1.1.4. JEOLOJK SINIFLAMA Raguin snflamas: Anma, tortullama, volkanizma ve da oluumu gibi olaylar (jeolojik olaylar) rol oynamaktadr. A. Magmatik Yataklar B. Kontak Yataklar C. Peribatolitik Yataklar D. Volkanik Yataklar E. Yer Alt Sularnn Derinde Dolamyla Olumu Yataklar F. Sedimanter Olmayan Epikontinental Yataklar G. Alvyoner Yataklar H. Lagner Yataklar 1.1.5. DOAL SINIFLAMA 1. Yzeysel Ayrmalara Bal Maden Yataklar 2. Tortullama ve Tortul Kayalara Bal Maden Yataklar 3. Granitler ve Granitlemeye Bal Maden Yataklar 4. Volkanizma, Yar Volkanik ve Volkanik Kayalara Bal Maden Yataklar 5. Bazik ve Ultrabazik Taneli Kayalara Bal Maden Yataklar 6. Bakalam ve Bakalam Serilere Bal Maden Yataklar

2.BLM 2.1. CEVHERLEME VE YAN KAYA LKLER Cevher ktlelerinin yan kaya ile ilikileri denilince; 1. Geometrik ilikiler (Yataklanma ekilleri) 2. Cevher yerlemesi ile ilgili ilikiler. 3. Ya ilikileri 2.1.1. GEOMETRK LKLER (YATAKLANMA EKLLER) Maden yataklarnn ekilleri ve yan kayala ilgilerinin incelenmesi maden yata incelemelerinde bilhassa ekonomik deerlendirilmesinin yaplabilmesi ve oluumuna yaklalabilmesi asndan ok nemlidir. Tabiatta ok eitli yataklanma ekilleri vardr. Ayrca biroklar tarafndan deiik ekillerde snflandrlmlardr. Mesela yataklanma ekilleri; a) Dzenli yataklanmalar ( Katman ve katmanms yataklar, damarla, mercekler) b) Yar dzenli yataklanmalar ( pipo ekilli yataklar, bacalar) c) Dzensiz yataklanmalar (Dissemine yataklar, stoklar) eklinde snflandrld gibi; a) zometrik ekilli yataklar ( Maden yatann her ynde olan uzunluklar yaklak birbirine eittir; stoklar, stokvrkler gibi) b) Plaka ekilli yataklar ( tabaka ve bantlar, damarlar) c) Boru ekilli yataklar eklinde de snflandrlmtr. Bu yatak ekillerini kesin kes birbirinden ayrmak zordur. Yani birbirine geiler gsterirler. Olduka karmak ekilli olduklar bilinen bu yataklanma ekillerini daha anlalr bir gruplandrlmayla yle snflandrabiliriz. 2.1.1.a. Stoklar: ntrzif kayalarda olduu gibi yan ve rt kayalarn delerek sokulum yaparak oluan ve yan tala dzgn olmayan snrlar gsteren bir yataklanma eklidir (ekil 2.1) Genel olarak tektonik yark ve atlaklara baldr. Bu tip yataklanmada cevherin geli yollarnn bilinmesi cevherleme ve yan kaya ilikilerinin daha kolay tespit edilmesini salar. Stok oluumu ile birlikte dier tip yataklanmalarda grlebilir. Bilhassa subvolkanik zeltilerin tf ve volkanik bre gibi yantalardaki yataklanmalarnda stoklar yannda baca, hortum, damarck a gibi yataklanma ekilleri de grlr.

ekil 2.1. Stok eklinde yataklanma (Gm 1979)

2.1.1.b. Dissemine tip: Byk kaya ktleleri iinde dk tenrl minerallerin dalm olmasndan oluan tiptir. iliren ve mercek tipleri en allm ekillerdir (ekil 2.2)

ekil 2.2. Peridoditler iinde kromit ilirenleri (Vogta gre). Bir ok peridodit ve serpantinit masifleri inklzyonlar eklinde kromit ihtiva edebilirler. Bu inklzyonlar toplanarak mercek eklinde ilirenleri oluturabilir. iliren eklindeki mineralizasyonlar bandl ya da zonlu bir ekil gsterebilirler. Stokvrk tipi: Birbiriyle irtibatl ok ince damarck a eklinde olup damarlarn kalnlklar cmden dmye kadar deiebilir. ok krkl kayalarda bu boluklar cevherli zltilerin doldurmas sonucu oluurlar (ekil 2.3). Granit masiflerinin evresinde kasiterit (Sn) stokvrklerine ok sk rastlanr. Stokvrkler damarlar halinde deil ktlenin tamam alnarak ilenebilir.Genellikle dk tenrl olurlar.

ekil 2.3: Stokvrk tipi cevherleme (Gm 1979).

2.1.1.c.Tabakalar: Mineral konsantrasyonu tabakalanma yzeylerine paralel, dier boyutlarna gre kalnl az, stratigrafik seriler iinde yer alan cevherleme ekilleridir. Bu yataklanma ekilleri mercek ve yn eklindeki yataklara gei gsterebilirler. Birok hallerde yasslam mercek ekilleri ile ve tabakalar arasna giren filonlarla kartrlabilir. Tabaka ekilli cevherlemeler sedimanter yataklarda grlr (ekil 2.4). Baz oluum biimlerinde aslnda tabakal olmayp ta tabakal ya da katmanms grlen ekiller vardr. Mesela pirometasomatik yataklarda ya da bazik veya ultrabazik kayalarda psdostratigrafik ekiller grlr. ekil 2.5 de grld gibi burada kromit oluumlar birer ayrmlama yzeyleri halinde gelimilerdir.

ekil 2.4 Tabaka ekilli Gazipaa Pb-Zn yataklar (Gm 1979).

ekil 2.5 Bushveld masifinde kromit tabakalnmas Mercek ekli: eitli byklkte mercek eklindeki yataklar sedimanter oluumlarda ve magmatik ayrma ve yer alma olaylarnn rol oynad oluum evrelerinde meydana gelebilirler. Ayrca hidrotermal yataklarda tespih eklinde mercek tipleri de grlebilir. 2.1.1.d. Damarlar: Dier boyutlarna gre kalnl az, eitli istikametlerde uzanan olduka paralel yzeyleri olan yan kayac kat etmi cevherleme eklidir. Bunlar epijenetik yataklardr. Damar yan kayacn tabakalanmas ve istozitesi (yapraklanma) ile uyumlu ise buna Filon denilir. Tabakalar arasna girerek yerlemi bu tip yataklar tabakal tiplerle kartrlabilir. Oysa filonlar epijenetiktirler. Filonun yerlemesiyle yanta alterasyona urar. Kalnlklar birka cmden 100 cmye kadar olabilir. Damarlar esas itibariyle tektonik yapya uygun olarak fay ve atlaklarn dolmasyla meydana gelirler. Bazen fay boluuna den kaya paralar cevherlemenin iinde kalr ve cevherlemeye breik grnt kazandrr. Bu durumda bir mineral ncesi fay olduu sonucu kar. Mineral ncesi meydana gelen fay boluklar ekseriyetle tek bir zamanda deil, eitli zamanlarda olabilir. Ayrca fay boluklar zamanla alabilir. Mineral sonras faylar ise cevherlemeyi yerinden oynatr. Fakat ayn fay mineral ncesi olarak cevher yerleimine sebep olduu gibi daha sonrada harekete geerek cevheri ezikli hale getirir ya da yerinden oynatr. Damar ile yan kayacn kontandaki yan kaya blmesine eper denir. Damarn altndaki epere taban, zerindekine tavan denir. Taban ve tavan arasn dolduran malzemeye damar dolgusu denir. Damar dolgusu ile eperler arasnda kalan snrda bir killeme meydana gelir ki buna da Salband denir (ekil 2.6).

ekil 2.6. Bir damarn ayrnts. Cevherleme damar iinde homojen bir ekilde dalmaz. Genellikle cevher stunlar denilen eitli zenginlemi zonlar kapsar. Cevher stunlar eitli ekillerde oluabilir. Mesela damar arakesitlerinde cevher zenginlemesi olabilir. Bu o yan kayacn etkisiyle olur. Byle oluan minerallere Topomineraller denir. Bu ekilde bir altnl kuvars damar genellikle piritli ve kmrl istlerden geerken bakmndan zenginleebilir (Avusturalyada Ballarat damar). Damar eitleri Damarlar her zaman byk fay zonlar ve ynl basn krklanmalar vastasyla olumazlar. Daha kk apl, kk hareketlerin sonunda meydana gelen atlak ve yarklarda da damarlar oluabilir. Byle ortamlarda grlen damar tipleri merdiven ve basamak tipleridir (ekil 2.7). (Au)

ekil 2.7. Merdiven ve basamakl damarlar (Gm 1979).

Antiklinalin hemen alt ve st ksmlarndaki boluklarnda kemer srt damarlar oluur. Senklinallerde ise oluk eklinde damarlar grlr (ekil 2.8). Metamorfik istler iinde ise genellikle merceksi damarlar oluur. Bunlar cevherli eriyiklerin basnla alm istli kaya veya esnemi boluklarnn dolmasyla oluur (ekil 2.9).

10

ekil 2.8 Kvrmlarda damar ekilleri (Gm 1979).

ekil 2.9. istlerde mercek ekilli damarlar (Gm 1979). 2.1.1.e. Dier Tipler: Pipo ve baca eklindeki yar dzenli yataklardr. Pipo eklinde yataklar: Piponun ttn konulan ksmna benzeyen bu ekillerin yatay kesitleri ovaldir. erisinde yan kayacn keli akllarnn bulunuu bu tiplerin bir knt sonucu meydana geldiini gsterir. Cevher kntye sebep olan krklara ve piponun iine dier malzemelerin arasn dolduracak ekilde yerleir. Bylece breik bir grnt hasl olur. Ayrca silisleme grlr. Baca eklinde yataklar: Bunlar tp eklinde olumu ve kesitleri daha yuvarlams ve ovaldir. Bacalar yan kaya iindeki eski dey boluklarn dolmasyla olumu hidrotermal veya pirometozomatik (ornatmla yerlemi) yataklardr. Ancak volkan bacalarnn dolmasyla da bu tip cevherlemelere

rastlanr. rnek olarak G. Afrikadaki kimberlit bacalar verilebilir ki, bu bacalardan elmas retilmektedir. Metasomatik yataklar kiretalar iindeki bacalarda grlen polimetalik yataklardr. 700-1000 m derinlie ulaabilirler. 2.2. CEVHERN YERLEME EKL: 2.2.1.Dolgu (Remplessiage): Cevher tayan solsyonlarn yan kayalarda nceden gelimi boluklar doldurmas eklindedir. Daha ok damar eklindeki yataklarda grlen bu yerlemede eperlerin birbirine paralel ve dzlemsel oluu en belirgin zelliidir. 2.2.2. Yerini Alma (Ramplasman): Metasomatik bir olaydr. Yerleme ile birlikte hem kimyasal hem de ekil deiiklii meydana gelir. Bu tr damarlarn kalnlklar ok deiik, kontaklar ok dzensiz ve net olmayp yan taa tedrici olarak geer. ou zaman dolgu ve ramplasman birlikte cereyan eder. Bu durumda dolgu zellii az ok bozulmaya urar. Ramplasman olay belli bir istikamette ve her dorultuda ayn hzla geliirse, kontaklar belirli ve net olur. Damar eklinde olmayan yatak tiplerinde de ramplasman olay ile yerleim olmaktadr. 11

2.2.3. irme (mpregnasyon): Yan kayata bulunan gzeneklerin cevher eriyikleri tarafndan doldurulmas olarak tarif edilir. Burada snrl olmakla beraber ramplasman olaylar da grlr. 2.2.4. Yenilenme (Rejenerasyon): Ayn yataklarda yaplan incelemelerde deiik yalarn hesaplanmas cevherlemelerde yenilenme olaylarnn bulunduunu aklar. Bir cevherlemenin llebilen bir jeolojik zaman aralnda tekrar harekete geerek yenilenmesi olaydr. Eer nceki yataktan daha scak minerallerin olumas sz konusu ise buradaki scaklk art dikkate alnarak Tazelenme (Rejvenasyon) terimi kullanlr. Ayn mineralin sonraki zonlarda grlmesi tekrarlanmas veya mineral sksesyonunun birok defa ardalanmas olaylarna ise Rekrans denir. Cevher yataklar ou zaman birden fazla sksesyon gsterir. Oluum scaklna gre sralanan mineraller arasna eer yksek scaklkta oluan bir mineral girerse ite bu Rejvenasyon olaydr. Mesela; kuvars, siderit, kalkopirit ve galen eklinde tekrarlanan sksesyonlardan biri pirotin ile balayabilir. Pirotin yksek scaklkta oluan bir mineraldir. 2.3. CEVHERLEME-YAN KAYA YA LKLER: Stratigrafide olduu gibi oransal ve salt olmak zere iki tip ya ilikisi vardr. 2.3.1. Salt Ya: Radyoizotop yntemleriyle belirlenen ya olup zellikle U/Pb yntemi kullanlmaktadr. Ancak bu yntemlerde belirlenen yalarn jeoloji bilgileriyle elde edilen yalarla kontrol edilmesi gerekir. nk farkl radyoizotop yntemlerle farkl yalar bulunabilmektedir. 2.3.2. Oransal Ya: Cevher yann iinde bulunduu jeolojik birimlerle ilikisine gre e oluumlu (sinjenetik) ya da ard oluumlu (epijenetik) olduunun belirlenmesi gerekir. nceden yan kaya iine serpili olup sonradan krk zonlarna g eden oluumlar ve damar oluumlar epijenetiktir. Magmann ayrmlanmas sonucunda oluan cevherlemeler, tortullama ve tortul kayalarla ayn artlar altnda kelmi yataklar sinjenetiktir.

12

3.BLM 3.1. CEVHER YAPI VE DOKULARI 3.1.1. Doku (Tekstr): Bir cevheri veya kayac oluturan minerallerin ve dier bileenlerin birbirleriyle gsterdikleri ilikiler, hacmi doldurma ekilleri, hacimdeki dizilileri ve dallarn aklar. Dokularn ounu gzle grmek mmkn iken yaplarn incelenmesi sksesyonlarn tayini iin genellikle maden mikroskopik ett gereklidir. 3.1.2. Yap (Strktr): Mineral agregatlarnda minerallerin ekil, byklk ve birbirleriyle byme biimleri olarak anlalr. Ayn zamanda bir mineralin kendi bnyesinin zelliklerini belirtmek iin de strktr terimi kullanlr. 3.1.1.1. Doku eitleri 3.1.1.1.a. Masif Doku: Hacim boluksuz olarak doldurulmutur. Mineraller belli ksmlarda konsantre olmamlar her ynde gelimilerdir. Bu doku yksek scaklkta olumu yataklar temsil eder. Kromit yataklarnda, granit pltonlarna bal hipotermal yataklarda daha sk rastlanr. 3.1.1.1.b. Bantl Doku: Mineraller band veya erit eklinde eperlerden mineralize ktlenin eksenine doru sralanarak yer alr. Bir ok hipotermal damarda bu tipe rastlanr. Bu sralanma simetrik olabildii gibi asimetrik te olabilir. Eksenin iki yannda ayn mineral oluumlar bulunursa simetrik, farkl mineral oluumlar bulunursa asimetrik damar denilir (ekil 3.1).

ekil 3.1. Bantl Doku 3.1.1.1.c. Kokard (Konsantrik) Doku): Deiik bileimli mineral zonlarnn halkalar halinde birbirini sarmasyla oluur. Kristalleme iteki bir odaktan itibaren da doru geliir. Odak bazen bir akl ta olabilir (ekil 3.2). Kokart dokusunun bir baka eklide kolloform dokudur. Yumru ve bbrei andran konsantrik halkalar boluklarn eperlerinden itibaren geliir. Dk oluum scaklklarna iaret eden koloform doku, jel haldeki malzemenin ritmik kelmesiyle oluur. Opal, limonit, gtit vb. gibi minerallerde ok grlr.

ekil 3.2. Kokard doku (1.Kaya paras, 2.Gang, 3.Cevher) 13

3.1.1.1.d. Breik Doku: Yan kayataki boluklara yine bu yan kayacn keli paralar debilir. O zaman cevherleme breik bir grnt kazanr (ekil 3.3).

ekil 3.3. Breik Doku 3.1.1.1.e. Gzenekli (Kovuklu) Doku: Cevher mineralleri arasnda dzensiz, irili ufakl boluklar bulunur. Bu goku oksidasyon zonlarnda metasomatik olaylarn gelitii hidrotermal yataklarda rastlanr. Madde deimesi annda hacimdeki farkllklardan kaynaklanmaktadr. 3.1.2.1.Yap eitleri
kelmesi ayn zamanda balayan ve biten mineraller ada ya da e zamanl yap gsterirler. Bu durum tabiatta olduka seyrektir. Daha ok grlen durum minerallerin oluumlar arasnda zaman farknn bulunduu durumdur. Yani bir mineral keldii zaman bir dieri kelmeye balayabilir. Veya biri kelirken dieri de kelmeye balayabilir. Bu oluumlarn dnda bir de oluum artlarnn birbirinden ok farkl olduu mineral birlikleri vardr. Bu zamanla ayn ortamda fiziko-kimyasal artlarn deitiini gsterir. Yani ok farkl yalarda oluan minerallerin meydana getirdii bir sksesyon sz konusudur. Yaplarn incelenmesinde oluum zamanlarnn ve sksesyonun tespiti nemlidir. 3.1.2.1.a.Izgara ve Kafes Yaplar: Bir mineral iine yerletii mineralin kristalografik dorultularnda bulunmuyorsa bu tip yaplar meydana gelir. Kristalografik dorultularda dizilmi bulunan mineraller ine veya lamel (levha) biimindedir. Likit magmatik yataklarda magnetit ile ilmenit arasnda hidrotermal yataklarda bornitkalkopirit ve kalkopirit-kubanit arasnda grlrler. Genelde yksek scakla iaret ederler (ekil 3.4). Bu tip yaplarn ounun eksolsyon olaylar ile meydana geldii bilinir (Kat eriyik faznda scakln dmesi ile belli bir dereceden sonra ikinci ve farkl bir bileimin kristallemesi olaydr).

ekil 3.4. Izgara ve Kafes Yaplar 3.1.2.1.b. Kapanml Yaplar: Bir mineral iinde geliigzel ya da kristalografik dorultularda dizilmi baka minerallere ait kapanmlarn (inklzyon) bulunmasyla oluur (ekil 3.5). Kapanmlar kat, sv veya gaz halindeki kapal kalm yabanc olulardr. eitli ekillerde oluabilirler. rnein eksolsyonla entmiung kapanmlar, ornatm art kapanmlar, byme kapanmlar, cam inklzyonlar.

14

ekil 3.5. Kapanml Yaplar 3.1.2.1.c. Grafik ve Mirmekitik Yaplar: Grafik yaplar magma kristallemesinde ve hidrotermal oluumlarda yaygndr. ki mineral birbiri iinde brani harfleri eklinde birbiri iine gemilerdir. Mirmekitik yap ise; minerallerin kontaklarnda karlkl teekkl eden apofiz gibi girintili kntl ekillerdir (ekil 3.6).

ekil 3.6. Grafik ve Mirmekitik Yaplar (oulu 1976) 3.1.2.1.d. Ornatm (Ramplasman) Yaplar: Ornatm olaynda daima bir ayrma (znme) ve meydana gelen bolua yer deitirme ile baka bir mineralin dolmas ilemi vardr. znmeyle meydana gelen boluu dolduran yeni minerale konuk mineral denir. Ornatm eitleri Konuk mineralin ev sahibi mineralin eklinde grlmesi olay psdomorfozdur. Mesela monoklin arsenopiritin kbik sistemde kristalleen galenitle ramplasmannda galenit arsenopiritin iini doldurur ve onun eklini alr. Hatta onun dilinim izlerini muhafaza edebilir. Balca ornatma ekilleri unlardr. Fligran ekli: ok ince damarck a eklinde ev sahibi mineral iine konuk mineralin uzantlar salmas eklinde olur. skelet Yaplar: Kristalografik dorultularda gelimi ornatmadr. Ornatlan kristalin sadece kristalografik dorultular kalmtr. Bunlardan baka hcreli, kafes eklinde grafik eklinde, adacklar ve yarm adacklar eklinde de ornatm ekilleri vardr.

15

4. BLM 4.1. JEOLOJK TERMOMETRE Bir maden yatann oluum scakl aratrlrken belli oluum scaklklar ve bakalama scakl olan mineraller nemli rol oynarlar. Bulunular ile bir maden yatann oluum scakl hakknda bilgi veren byle minerallere Jeolojik Termometre denir. Jeolojik termometre olarak sadece mineraller kullanlmaz. Ayrca erime noktalar modifikasyon deiimleri, tipomorf fasiyesler, eksolsyon yaplar, sksesyon ve sv kapanmlar da jeolojik termometre olarak kullanlrlar. 4.1.a.Erime: Jeolojik termometre olarak az kullanlr. nk bir mineralin erimesini iinde bulunduu sistemin dier yeleri ve konsantrasyonlar etkiler. Bu yzden ergime scaklklar oluma scaklklarndan ok yksek olmaktadr. Her eye ramen bilhassa az maddeli sistemlerde yaplan deney sonularna gre ortamn scaklna yaklalabilir. rnek olarak, elit ve volframit iindeki damla ekilli bizmut oluum scaklnn 271 C nin altnda olduunu gsterir. 4.1.b.Modifikasyon deiimi: eitli scaklk derecelerinde farkl kristalleen ayn kimyasal bileimli mineraller jeolojik termometre olarak elverilidir (ekil.4.1.).

ekil 4.1. Kuvarsn modifikasyon deiimleri. Silis grubu mineraller buna en uygun rnektir. Bir baka rnek olarak granat grubu minerallerden andradit genellikle granitlerin kontak zonlarnda yer alr ve optik olarak anizotroptur. Fakat 800 Cye kan scaklkta andraditler izotrop hale geer. Demek ki, anizotropi gsteren andraditler 800 Cnin altnda kristallemilerdir. Genel bir ifade ile bir mineral anormal bir anizotropi gsteriyorsa (zellikle slfrlerde) bu yksek scaklktaki kristal eklinin dk scaklktaki kristal ekline dnm olduuna iaret eder. 4.1.c.Tipomorf Fasiyesler: Minerallerin kristal ekil ve biimlerindeki deiiklikler ve zel scaklklar karakterize eden mineraller de jeolojik termometre olarak kullanlr. Baz mineraller eitli scaklk ve basn artlarna gre deiik biim (habitus) ve ekil (tracht) gsterirler. Biim (Habitus): Mineralin genel grn olan habitus, kristal yzeylerinin byk, kk, geni, dar, uzun, ksa gibi ekillerini ifade eder. Habituslar levhams, inemsi ya da prizmatik olabilir. Mesela kovellin ince levhamsi kristaller halinde zinkenit ise sadece nsal agregatlar halindedir. 16

ekil (Tracht): Kristali oluturan yzeylerin kombinasyonuna ekil (Tracht) denir. Kristallerin bu yaplar ok dikkatli olarak deerlendirilmelidir. Yap ve dokularn bir ksmnn olu sebebi tamamen aklanamamasna ramen bu zellikler oluum yorumlarna gtrebilir. Renk, biim ve bileimleri oluum artlarna gre deien minerallere Tipomorf mineraller denir. Balcalar: turmalin, topaz, beril, fluorit, kasiterit, mineralleridir. Mesela granitik pltonlar iinde veya hemen snrlarnda olumu kalay yataklarnda kasiterit ksa ve bask prizma eklinde bulunur. Volkanik ve subvolkanik oluumlarda ok kk veya ine eklinde kristalli daha st seviyelerde oksidasyon zonunda ise i ie gemi konsantrik kabuk eklinde (kolloform) grlr. Yakn zamana kadar tipomorf olmayan her artta olutuu dnlen baz minerallerin de belirli tipomorf zellikleri tad tespit edilmitir. rnek olarak kalkopirit iindeki sfalerit yldzcklarnn yksek scaklktaki hidrotermal olular iin tipomorf bir eksolsyon yaps olduunun kesinlemesi gsterilebilir. 4.1.d.Eksolsyon yaplar: Eksolsyon scakl mineral birliinin kelmesi iin gerekli scakln alt snrn verir. Deneysel incelemelerden anlalmtr ki kat zeltilerden eksolsyon ve bozulma yaplarnn meydana gelebilmesi iin scakln ar ar dmesi gerekmektedir. Ani den scaklkta homojen madde olumaktadr. Yani bir eksolsyon yapsnn izlenmesi daha nce yksek scaklkta bir kat zeltinin var olduunu, sonradan bu minerali oluturan bileenlerin mstakil mineraller haline getiini gsterir. lmenit iindeki eksolsyon kapanmlar byklklerine gre daha nce 500-700 Cde bir kat zeltinin mevcut olduunu gsterir. Kalkopiritte kbanit lamellerinin grlebilmesi iin scakln yaklak 250-450 C olduu iddia edilmitir. Bornit ile kalkopiritden oluan mikristalin oluum scakl da kalkopirit konsantrasyonuna gre % 6 ise, 320 C, %12 ise 430 Cdir. 4.1.e. Sksesyon: Ortamn jeolojik, fiziksel ve kimyasal zelliklerine gre parajenezdeki minerallerin oluum srasna sksesyon denir. Mineral oluumlarnda bir genelleme yaplrsa bu sra; 1) Silikatlar, 2) Oksitler, 3) Slfrler, 4) Kymetli metaller olarak sylenebilir. Ancak bu srada eitli dzensizlikler gzlenir. Mesela altn slfrlerden sonra oluur. Fakat pirit ve kalkopirit gibi slfrler iinde bulunduunda onlarla ayn yata olmaktadr. Genelletirilmi bir sksesyon sras ekil 4.2de grlmektedir.

17

ekil 4.2. Genelletirilmi bir sksesyon sras (Gm, 1979). Sksesyonun jeolojik termometre olarak kullanlmas yksek scaklk artlarnda mmkndr. Yani likit magmatik, pegmatitik, pnymatolitik ve hipotermal yataklarda kullanlabilir. Dk scaklklarda bir sksesyon sras vermek mmkn deildir. nk byle ortamlarda scaklk deiimi ok fazladr. 4.1.f. Sv kapanmlar (Likid nklzyonlar): Sv kapanmlar cevherlemelerin oluum scaklklarnn tespitinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunun iin dondurma hcresi veya stma hcresi taklm mikroskoplar kullanlr. Ancak 2000 bytmeli mikroskop altnda bu kapanmlar grlebilir. Sv kapanmlar ok deiik yollarla meydana gelebilir. i. Dall budakl bir bymeyi takip eden dzenli byme: lk evrede meydana gelen boluklarn ikinci evrede etrafnn sarlmasyla iinde cevher tayc eriyiklerinin hapsolduu bir kapan meydana gelebilir. ii. Mineral bymesini engelleyen etkiler: Herhangi bir mineral tanesi karmaz bir sv damlac veya gaz kabarc kristalizasyonu engeller ve orada bir kapanm meydana getirir. Meydana gelen bu primer kapanmlar oluumun tamamlanmasyla d etkilerden tamamyla korunabilir. Primer kapanmlar iinde bulunduklar kristal ile birlikte oluurlar ve kristalleri oluturan cevherli eriyiin bir paras olduklarndan bir fosil gibi bilgi tarlar. Kristallerde sekonder kapanmlar da vardr. Bunlar oluum sonras krk ve atlaklarn tamir edilmesi esnasnda meydana gelirler. Sekonder kapanmlar kristallemeden sonra ortamn ikinci bir svyla dolmasndan dolay olurlar ve krk hattn doldurduklarndan paralel yzeyler halinde bir veya birden ok kristali katedebilirler.

18

Sv kapanmlar tamamen sv olabildikleri gibi sv+gaz faznda da olabilmektedirler. Ayrca daha ok NaCI bileiminde kat maddeler ve eitli opak mineraller bulunabilirler (ekil 4.3). Sv+gaz fazl bir primer kapan kapsayan kristal stldnda sv buharlar ve iindeki gaz kabarc kaybolur. Tekrar soutma ilemi ile minerallerin kristalleme derecesine gelindiinde gaz kabarc ortaya kar. te bu scaklktan jeolojik termometre olarak faydalanlr. Ancak bu scaklk yer altndaki doal scakl vermez. nk basn altndaki scaklk daha yksektir. Sonu olarak kapanmlar maden yataklarnn olutuu fizikokimyasal artlar ve madde g hakknda bilgi veren nemli oluuklardr.

ekil 4.3.Klinopiroksen iindeki sv kapanmlar 4.2. SIVI KAPANIM YNTEM LE ELDE EDLEN BLGLER Bir ok konuda kendisinden yararlanlan sv kapanmlarn maden yataklarnda ve zellikle hidrotermal zeltilerin fizikokimyasal zelliklerinin belirlenmesinde yaygn olarak kullanld bilinmektedir. Sv kapanmlar gemiteki oluum artlarn bugne tayan nemli bir veri deposudur. Minerallerin iinde ok kk hacimlerde yer alan bu veri deposu yaklak 160 yldan beri bilinmektedir. Ancak en byk gelimeler son 30-40 yl iinde olmutur. Son yllarda petroloji, mineraloji ve ekonomik jeoloji disiplinlerinde geni uygulama alanlar bulan sv kapanmlar cevher tayc zeltilerin kayna, fizikokimyasal zellikler gibi konularda bilgi salarlar. Bu zellikler scaklk, basn, younluk ve bileim olarak saylabilir. 4.2.a. Scaklk: Sv kapanmlar en gvenilir jeolojik termometreler olarak bilinmektedir. Kristallerle svlarn genleme katsaylar farkl olduu iin kapanmn ilk olutuu andan oda scaklna kadar soumas evresinde farkl oranlarda bzlrler. Kristal, iindeki svya oranla daha az bzlme gsterir. Bundan dolay da sv kapanmlarn iinde bir gaz kabarc oluur. nk sv igal ettii hacim ierisinde klmtr. Bu soumayla meydana gelen bir durumdur. Eer sv kapanm stlrsa o zaman sistem tersine yryecek ve belli bir scaklkta kabarck kaybolacaktr. te kabarcn kaybolduu bu scakla homojenleme scakl denir. 19

4.2.b. Basn: Sv kapanmlar jeobarometre olarak kullanlabilir. Homojenleme scaklklarndaki basn (NaCI-H2O sisteminde) gerek basn deildir. Bu basn oluum basncnn alt snrna karlk gelmektedir. Alt snr NaCI-H2O sisteminin faz diyagramndaki Basn, Hacim, Scaklk verilerinden ve donma noktas deerlerinden elde edilen ortalama bileimlerden hesaplanabilir (ekil 4.4). Eer bir sv kapanmn homojenleme scakl oluum scaklna eitse, scaklk ve younluk deiimleri karsnda kapanmda bir deiiklik olmad anlalr. Bu yzden basn dzeltmesine gerek yoktur. Basn sadece kaynama erisinin zerindeki oluumlarda sz konusudur. Yani buhar veya gaz faz ile eriyiin denge halinde bulunduu P-T artlarnda geerlidir. Kapanm bu artlarda olumusa basn ve scaklk kaynama erisine kadar dm demektir. Aksi takdirde kabarck olumaz. Bundan dolay llen homojenleme scaklklar gerek oluum scaklndan ve bylece bulunan basnlarda gerek basnlardan daha dktr. Scaklklardaki bu farkllk basn dzeltmesidir ve gerek oluum scaklnn bulunmas iin homojenleme scaklna ilave edilmelidir. Dzeltme yaparken hata yaplmamas iin sv kapanmn bileimi de bilinmeli ve NaCI konsantrasyonlarna gre hesaplanm deerler eklenmelidir. Bu deerler tablo haline getirilmitir. Tabloda NaCI yzdesi, scaklk ve basn deiimine kar gelen scaklk dzeltme deerleri yer almaktadr. rnein %5 NaCI, 200 C ve 250 bar artlarnda 25 Clik bir bir dzeltme yaplmaldr. Kaynama olaynn olduu durumlarda homojenleme scaklndaki basnlar gerek oluum basncn verir.

ekil 4.4: H2O iin hazrlanm olan scaklk younluk diyagram. Kaln izgi H2O iin kaynama erisi. 20

4.2.c. Younluk: Cevher oluturan ilk eriyiin younluu sv kapanmlarn hacimleri kullanlarak tayin edilebilir. nk buradaki younluk hacimle doru orantldr. Eer sv kapanmlar fazlarn (kat, sv, gaz) bal hacimlerini tayin edebilecek ekilde (geometrik olarak dzgn ve tp ekilli)elde edilirse ekil 4.5den yararlanarak bir tayin yaplr.

ekil 4.5: Deiik minerallerde gaz faz ieren kresel kapanmlardaki hacim ilikileri.

4.2.d. Bileim: Sv kapanmlar Na, K, Ca gibi iyonlarn tuzlarn ierir. Bu ierik genelde NaCI olarak kabul edilir ve NaCI-H2O sisteminde incelenir. NaCI suyun donma noktasn drr. Bu yzden %NaCI deeri kapanm iindeki eriyiin donma noktasn etkiler. Kapanmlarn iindeki svnn donduu daha sonra zlerek iindeki tm kristallerin eridii nokta DONMA NOKTASI olarak llr. Bu lm sonucunda elde edilen donma noktalar NaCI-H2O sistemine gre hazrlanan faz diyagramlarna tanr ve %NaCI yeni tuzluluk elde edilir (ekil 4.6).

ekil 4.6: NaCI-H2O sisteminin dk scaklktaki bileimlerini gsteren faz diyagram. 21

rnekler % NaCI %15-20 %1,5-8,5 (Ortalama 3) % 30-70 %0-14 (Ortalama 5) Yatak Tipi Mississipi Vadi Tipi Yataklar Kuruko Tipi (Meteorik Su+Denizsuyu Karm) Porfiri Bakr Epitermal (Meteorik Sular Hakim)

4.2.Oluum Derinlii:

Bileimleri (%NaCI) bilinen

tuzlu eriyiklerin kaynama noktas erileri ile

oluum derinlii arasndaki ilikiden yararlanlarak cevherlemenin oluum derinlii tayin edilebilir (ekil 4.7).

ekil 4.7: Bileimleri (% NaCI edeeri) bilinen tuzlu eriyiklerin kaynama noktas erileri ile oluum derinlii arasndaki iliki. Kk kare 100 150 arasnn bytlmtr (Haas, 1971). 4.3. SIVI KAPANIMLARIN KULLANIM ALANLARI 1) Meteorit ve ay ta zelliklerinin incelenmesi. 2) Ss ta incelemelerinde (gemoloji): zellikle doal olanla sentetik olanlarn ayrlmasnda yararlanlr. 3) Stratigrafi ve sedimantolojide: Krntl bileenlerle kaynak kayalarn ilikisinin zmnde.

22

4) Sokulum ve bakalam (intrzif ve metamorfik) blgelerinde scaklk ve basn deiimleri tayin edilebilir. 5) Petrol aramalarnda: Havzalarn scaklk ve basn evrimleri hakknda bilgi verir. 6) Kkeni bilinmeyen ve yksek basnl gaz kapanmlar ieren tuz domlarnda. 7) Aktif jeotermal sahalarda, karotlarn ierdii kapanmlar derinlerdeki artlar hakknda bilgi verir. 8) Sv kapanmlar yardmyla mevcut faylarn en hareketli olduu zamanlar tayin edilmektedir. zellikle nkleer santrallerin yer seiminde yardmc olmaktadr. 9) Maden yataklarnn oluum artlarn belirlemede en nemli uygulama alan budur. 4.4. SIVI KAPANIM ALIMALARI N RNEK ALIMI Bu yntem ancak saydam minerallerde uygulanabilir. Bunlar kuvars, barit, florit, kalsit, slestin, sfalerit, turmalin vb.dir. Seilen minerallerin cevherlemeyle birincil ilikili olmas gerekir. Kristal boyutlar iri olanlar seilir.

23

5. BLM 5. YERKABUUNDA MADDE DNGS VE MADEN YATAKLARI Yerkabuunda maddenin eitli fazlarda eitli gruplar halinde belli kurallar nda hareket ettikleri bilinmektedir. Maddenin belirli kurallar erevesindeki bu dngs yer kabuunda cereyan ettii yerlere gre esas itibariyle Yer ii olaylar (Endojen Olaylar), Yerst olaylar (Eksojen olaylar) olmak zere iki ana blmde incelenmektedir. 5.1. YER OLAYLAR:

5.1.1. Magma Olaylar ve Maden Yataklar 5.1.1.1. Magma Olaylar Magmalar kendi kendine hareket yeteneine sahip karmak bileimli doal eriyiklerdir. Bileimlerinde silikatlar, oksitler, slfrler ve uucu elemanlar vardr. Magmann yer kabuu iinde ve yzeyindeki faaliyetlerinin tmne Magmatizma denir. Magmalar kendilerini rten kaln kaya tabakalarnn altnda olduklar srece bileimlerinde nemli deiimler olmaz. Fakat jeolojik olaylar neticesi bu basn azalrsa o zaman yer kabuunun st seviyelerine doru ykselirler. Bnyelerinde bulunan sspansiyon halindeki kristaller hareket yeteneklerini fazla etkilemezler. Esas etkiyi su ve uucu bileenler yapar. Bunlar magmann vizkozitesini azaltarak onlara byk bir akclk ve hareket gc verirler. Bylece bir ksm magmalar yeryzne kadar ulaarak volkanik kayalar meydana getirirler. Katlam olarak yeryznde grlen geni magmatik kayalar bulunduklar yere ya kuvvetli bir enjeksiyon neticesi yerlemiler veya yan kayalar ksmen eriterek ve hazmederek yava yava yollarn aarak (stoping) yerlemilerdir. Laboratuar incelemeleri ve arazi gzlemlerinden hareketle iki tip magma varl kabul edilmektedir. Bunlardan biri granit magmas olup, bu magma silis tenr % 60dan fazla olan magmalardr. Yerkabuunun derin zonlarndaki eitli kayalarn ksmi ergimesinden (anateksi) veya palinjenez ile oluurlar. K, Na, Alca zengin fakat Fe, Mn, Mg, Ca bakmndan fakirdirler. Bazalt bileimli magmalar granitik magmalara gre silis bakmndan daha fakir olup genellikle %50nin altnda SiO2 ierirler. Bazaltik magmalar Fe, Mg ve Caca zengindirler. Gnmzde bazalt magmalarnn st mantodan domu olabilecekleri fikri hakimdir. Bu magmalardan oluan kayalar yani granit ya da gabro eritilirse tekrar magma olumaz. nk magmann bileiminde bulunan bir ok element bu kayalarda bulunmaz. Mesela granitik bir magma %8, bazaltik bir magma % 4 H2O ierir. Magmalar erime ve kaynama noktalar ok yksek olan zor uucu elamanlara sahip olduklar gibi daha dk erime ve kaynama noktal kolay uucu elemanlara da sahiptirler. Yerkrenin derinliklerindeki yksek basntan dolay SiO2, Al2O3, Fe2O3 gibi oksitler kolay uucu elemanlarn eriyii iinde zlm halde bulunurlar. Basncn azalmas veya kristalizasyon yznden kolay uucu elemanlar gaz fazna geerler. Magmalar %10 civarnda kolay uucu madde bulundururlar. Uucu elemanlarca doygun magmalara Piromagma, doygun olmayanlara ise Hipomagma denir. Magmalardaki uucu elemanlar magmann

24

hareketini salayan nemli sebeplerden biridir. Magmalarn hareketlerine sebep olan belli bal etkenler arasnda u faktrler saylabilir: 1) Magma haznelerini rten kaln kaya tabakalarnn arlndan doan basn. 2) Orojenik kuvvetler 3) Uucu elemanlar 4) Yan talarn magma tarafndan hazmedilmesi. 5.1.1.2. Uucu elemanlarn magma hareketi zerindeki etkileri: a) Ykselen magmalarn st ve kenar zonlar, su ve dier uucu elemanlarca daha zenginleir. nk d zonlarda hakim olan basn-scaklk artlar, merkezi ksmlara gre daha dktr. Bu durum uucu elemanlarn birikmesini salar. b) Uucu elemanlar minerallerin kristalleme scakln drrler. Bu yzden magmalarn st ve kenar zonlar i ksmlara oranla daha dk derecelerde katlar. c) Uucu elemanlar minerallerin kristallemelerini kolaylatrr ve onlarn daha byk kristaller halinde olumalarna yardmc olurlar. Bir ok granit masifinin kenar zonlarnda iri kriatallerin bulunuu bu yzdendir. d) st zonlarda magmann eritebileceinden daha fazla su ve dier eleman birikimi olursa, i basn-d basnc geer ve magma kendi kendine kaynamaya balar. Bu olay magmalarn ykselmesi ve volkanik faaliyetlerin oluumunda nemli rol oynar. e) Ykselen magmalar iinde denge halinde kalabilecek uucu eleman miktar gittike azalr. Bylece magmalar ykseldike ar doygun hale geerler. Bu durum magma hareketini daha da kolaylatrr. Fakat su ve dier uucu elemanlarca fakir olmalarna ramen bazaltik magmalar yer yzne kolayca ulamaktadrlar ve geni platolar halinde yaylmaktadr. Bazaltik magmann bu zellii baka etkenlerle aklanmaktadr. Granit magmann ykselmesi esnasnda sv fazn korunabilmesi iin daha yksek scaklklara ihtiya vardr. Halbuki bazalt magmalarnda durum bunun aksidir. rnein 14 000 m derinlikte ve scakl 700 C olan bir granit magmas oluur. Bu magma 5700 m derinlie ulatnda tamamiyle kristallemi olacaktr. Yeryzne ulaabilmesi iin en azndan 960 C olmas gerekir ki, bu art anateksik magmalar iin imkanszdr. Ayn derinlikte ve 1275 C olan bazalt magmasn dnrsek; bu magmann scaklnn kolayca yeryzne ulalabilir olduu grlmektedir. Bu ynden granit magmalar yeryzne ulaamadan derinlerde mecburen katlar. Riyolit ve asit bileimli volkanitlere doada daha az rastlanr. 5.1.1.3. Magmann Kristallemesi ve Diferansiyasyonu Balangta homojen olan magmann eitli sebep ve ekillerle kimyasal ve mineralojik bakmlardan ok farkl ksmlara blnmesine Magma Ayrmlamas veya Magmatik Farkllama (Differansiyasyon) denir. Differansiyasyon sebepleri ve ekilleri hakknda bildiklerimiz teorilere dayanmaktadr. Baz model diferansiyasyon teorileri svnn svdan veya kristallerin svdan ayrlmasna temin eden mekanizma 25

vastasyla farkl kaya tipleri veren yaklak tek tip ilksel bir magmann varln kabul etmektedirler. Geni lde benimsenmi bir teoriyle fraksiyonel kristalizasyon veya kristal fraksiyonasyonu eklinde adlandrlan ilemler ile kristallerin svdan ayrld kabul edilmektedir. Ayrmlamaya sebep olan balca etkenler unlardr: a) yonlarn ayrlmas b) Gazlarla tanma c) Termo-difzyon d) Sv halde karmazlk (likit karmazl). e) Kristalleme ve yer ekimi ile farkllama f) Skma ve szlme ile ayrlm

5.1.1.4. Sv Karmazl Balangta homojen olan bir magma belli bir scakln altnda birbirleriyle karmayan iki sv ksma ayrlabilir. Deneysel almalarda demir slfrlerin silikatl eriyikler iindeki erime miktarlarnn scaklkla artt tespit edilmitir. Scakln dmesi ve ortamdaki SiO2, Al2O3, CaO, Na2O vb. oksitlerin artmas demir slfrn erime kabiliyetini de azaltmaktadr. Yerkabuu iinde yerleen magmalarda, scakln azalmas ve yan talardan gelen oksitlerin de etkisiyle, demir oksitler veya demir slfrler eriyik faznda kalamazlar ve silikatl eriyikten ayrlarak tabana kerler. Bylece taban ile st ksmlarda ayr bileimde iki magmatik sv faz oluur. Eer scaklk daha da derse taban zonlarda ilirenler halinde veya tabakal metalik yataklar oluur. Bazen tektonik sebeplerle, bu cevher konsantrasyonlar yantalar iine enjekte olarak filonlar veya kompakt cevher zuhurlar meydana gelir. 5.1.1.5. Fraksiyonel Kristalleme Kristalleme ayrmlamaya (diferansiyasyona) neden olan en nemli olaylardan biridir. Magmann bileiminde bulunan eitli silikat, oksit vb. gibi elemanlar scakln azalmasyla kristallemezler. Kristalleme derecesi ve tenrlerine bal olarak btn mineraller srayla kristalleir. rnek olarak bazalt bileimli bir magmada nce olivin grlr. Onu srayla piroksen, amfibol, Calu plajiyoklaz, biyotit, alkali plajiyoklaz ve nihayet kuvars takip eder. Bu olaya fraksiyonel kristalleme denir. Kristalleme devam ettike magmann geriye kalan sv ksmlar ilk kristalleen minerallerin bileimine girmeyen elementlerce zenginleir (Si, Al, K, Na gibi hafif elementler). Sv karmazl ve fraksiyonel kristallemenin yannda ayrmlamaya eitli llerde saylan dier etkenler de katlr. 5.1.1.6. Magmatik Katlama Evreleri Magmann katlama esnasnda geen olaylar anlayabilmek iin fiziksel ve kimyasal zelliklerini hatrda tutmak gerekir. Magmalar yksek scaklk ve basn altnda bulunan ve bileimi ok kark olan doal eriyiklerdir. Silikatlarn yannda oksitler slfrler ve tenrleri %10u bulan uucu elemanlar ierirler. Scakln azalmasyla mineraller, konsantrasyon miktarna ve tektik kanunlarna uygun olarak srayla kristalleirler. 26

Kristalleme ilerledike artk magma svlarnda iki byk gelime grlr. a) b) Artk magma silis, almin ve alkalinlerce zenginleir. Balangta btn magma haznesi iine dalm bulunan uucu elemanlar katlamam ksmlada

konsantre olarak tenrleri artar. Bu durum magmann i basncn da ykseltir. Baz durumlarda uucu eleman birikimi o kadar fazladr ki artk magma, ana maddesini kondanse olmu uucu elemanlar tekil den ve eitli metalleri kapsayan ergiyikler haline dnr. Yksek i basn nedeniyle, bu ergiyikler daha nce katlam magma ktlesi veya yan talar iine szarak beraberlerinde getirdikleri muhtelif metal yahut silikat minerallerini keltirler ve ayn zamanda oralarda ayrm olaylarna sebebiyet verirler. 5.1.1.6.1. Katlama Evreleri Magmann katlamas drt evrede olur (ekil 5.1).

ekil 5.1. Niggli diyagram. 5.1.1.6.1.a. Ortomagmatik Evre (veya asl magmasal evre): Magmasal kayalarn asl ktlesinin katlat evredir. 1000 C ile 700 C scaklk aralnda oluur. Srekli ve sreksiz mineral serilerinin btn mineralleri bu evrede srasyla kristalleirler. Evre sonunda magmann byk bir ktlesi katlam ve geriye silis, almin, alkaliler ile uucu elemanlarca zenginlemi artk eriyikler kalmtr. Bu bakmdan ortomagmatitik evreden sonraki evrelere post-magmatik evreler de denir. 5.1.1.6.1.b. Pegmatitik Evre: Scakln dmesiyle bakiye eriyikler katlaarak Pegmatit denilen iri kristalli kayalar olutururlar. Bu evrede uucu elemanlarn tenr ykselmi olduundan etkileri de byktr. Uucu elemanlar artk magmann vizkozitesini azaltr ve ona byk bir akclk verirken, minerallerin kristalleme imkann da artrr. Bylece geni apta kristallemeler ve iri boyutlu kristaller meydana gelir. Bu esnada baz nadir elementlerin de konsantrasyonu byk lde artarak kristallemeye 27

katlmalar mmkn olur. Dolaysyla ortomagmatik evrede olumasna imkan bulunmayan mineraller (rnein nadir toprak mineralleri) ortaya kar. 5.1.1.6.1.c. Pnmatolitik Evre: Bu evrede artk magma, ana maddesi uucu elemanlardan oluan bir eriyik haline gelmitir. Bu eriyiin i basnc ok yksektir. Ayn zamanda byk bir eritme gc ve reaksiyon kabiliyetine sahiptir. inde yksek oranda metal klorr, florr, oksit ve slfrler, eitli silikatlar v.s. vardr. Pnmatolitik ad verilen bu eriyikler katlam magma ktlesinin iine atlaklar veya mineral snrlar boyunca nfuz ederek ayrm olaylarna ve yeni minerallemelere sebebiyet verirler (turmalinleme, greyzenleme gibi). Baz hallerde pnmatolitler magma snrlarn aarak yan talara szlrler ve oralarda kontakt bakalam meydana getirirler. Pirometazomatik (kontakt pinomatojen)maden yataklar bu ekilde olumulardr. Pegmatitik ve pnmatolitik evreler 700 C ile 400 C scaklk aralnda olumaktadr. 5.1.1.6.1.d. Hidrotermal Evre: Scakln 400 Cnin altna dmesiyle balar ve 100 Cye inmesine kadar devam eder. Uucu elemanlarla ihtiva ettikleri eitli maddeler daha nce kristallemi olduklarndan artk magma su bakmndan zengin eriyikler haline dnmtr. Bu eriyikler iinde, kristalleme noktas dk bir ok mineral erimi halde bulunur. Hidrotermal svlar gerek magmasal kayacn ve gerekse yantalarn iine szarak iki nemli oluuma sebep olurlar. 1) Au, Ag, Cu, Pb, Zn, Sb, Hg gibi eitli maden yataklar oluur. 2) Kayalar hidrotermal ayrmlara maruz kalrlar ve ou kez hidratl mineraller ortaya kar. a) Piroksenler Amfibole evrilir (Uralitleme) b) Feldspatlar Kaolene Dnr (Kaolenleme) c) Mikalar Kloritleir (Kloritleme) d) Olivin Serpantin olur (Serpantinleme) e) Propillitleme sonucunda baz kayalar yeil renkli ve gevrek bir kayaca dnrler. Propillit iinde serisit, epidot, klorit, kalsit, albit gibi mineraller vardr. Propillitleme olayna genellikle slfrl cevherlemeye neden olmu blgelerde rastlanr. 5.1.1.6.2. Magmann Kristalleme Seyri Magmalarn katlama evreleri arasnda kesin bir snr izmek mmkn deildir. Bir kayacn oluumu iin mutlaka drt evreden gemesi gerekmez. Zira magmasal kayalarn ou ortomagmatik evrede katlamlardr. Pegmatit gibi damar kayalar sadece pegmatitik evrede kristalleirler. Magmann kristalleme seyri ok kark olmasna ramen genel hatlaryla iki bileenli bir silikat sisteminin kristalleme seyrine benzetilebilir. Bir uucu eleman ile (U), uucu olmayan dier elemanlardan (R) oluan sistemin katlamas Nggli tarafndan etd edilmi ve ekil 5.1de verilen diyagramda elde edilmitir. Magmalarn 4 evrelik geliimini daha iyi anlayabilmek iin bileimi M1 olan bir sv dnelim. Sv % 90 R ile %10 Udan mteekkil olup bu oranlar doal magmalardaki uucu ve uucu olmayan elemanlarn oranna yakndr. 28

t1 scaklndan itibaren kristallemeler balar ve bir ksm R kristalleri svdan ayrlarak artk svnn U bakmndan zenginlemesine sebep olurlar. Bylece sistemin kristalleme noktas daha da der. R kristallemesinin devamyla sistemin bileimi a1a2 erisi boyunca deimeye balar. t2 scaklnda bakiye sv hemen hemen eit miktarda U ve R ihtiva etmektedir. (Diyagramda a2ye ait M2 noktasna baknz). Kristalleme diyagramnn a1a2 aras yksek scaklklara tekabl eder ve bu ksmn eimi byktr. Zira R ar ar kristalleir, artk sv da U bakmndan yava yava zenginleerek vizkozitesi gittike azalr. Diyagramn a2a3 arasndaki eimi azdr. Scakln ok az dmesine mukabil R geni apta kristalleerek svdan ayrlr. Bu esnada artk svnn U tenr de hzla artar. Demek ki t2 ve t3 scaklklar arasnda magmalarn bileiminde hzl deiiklikler olmaktadr. Fakat t3 scaklndan daha dk derecelerde kristallemeler tekrar yavalar ve erinin eimi fazlalar. Grld gibi bu diyagram bileimi ok daha kark olan magmalara da tatbik edilebilir. O zaman diyagramn a1a2 blm silikatlarn byk bir ksmnn kristalletii ve derinlik kayalarnn katlat ortomagmatitik evreye tekabl eder. Bu evrede nce silikat eriyii iinde znrllk snrn am olan slfid eriyii ayrlr. Daha sonra kristalizasyon balar ve Fe, Ti ve Cr oksitler ve Fe, Mg silikatlar oluur. a2a3 blm uucu eleman orannn hzla artt pegmatitik evredir. Bu evrede magmatik

kayalar oluturan silikatlarn kristal yaplarna girmeyen baz elementler birikir. Bunlar Li, Be, Cs, B, F, Rb, NTE, Zn, Hf, Ta, U olup ayrca ksmen Sn, Mo, W ve Auda bulunur. a3a4 erisi uucu elemanlarn maksimum konsantrasyona ulaarak mhim rol oynadklar pnmatolitik evredir. Bu evrenin en karakteristik elementleri Sn, W ve Modir. Bunlar cevher minerali olarak balca kasiterit, volframit ve molibdeniti olutururlar. Nihayet a4 noktasndan sonra bakiye magma su bakmndan ok zenginleir ve bir ok mineralleri eriyik halinde ihtiva edebilir. Zira laboratuar aratrmalar esnasnda sperkritik haldeki su buharnn ok eritici olduu 450 C ve 30 kg/cm2 basn altnda bol miktarda silisi eritebildii tespit edilmitir. Hidrotermal zeltilerde bulunan en tipik elementler Au, Ag, Cu, Pb, Zn, Hg, As, Bi, Ni, Co vb. elementlerdir. Bu elementler ok dk erime scakl olan ar metal Na ift tuzlar vastasyla solsyonda kalarak tanr ve uygun fizikokimyasal artlarda kristalleerek eitli cevher minerallerini olutururlar. Demek ki ortomagmatik evreden sonra magmalarn artk svlar, uucu elemanlar, nadir elementleri ve baz minerallerce ok ok zenginleirler. Bu durum onlarn akclklarn, reaksiyon kabiliyetlerini ve eritme glerini ok artrr. Uygun artlar altnda bu svlardan itibaren gzel teekkl etmi kristaller ve eitli maden yataklar oluur. Bundan dolay pnmatolitik ve hidrotermal evrelerin bakiye eriyiklerine mineralizatr ad verilmitir. Basn ilikisine gelince, ana kristalizasyon evresinde (likit magmatitik evre) kristalizasyonu takiben magmann i basnc artar. Bu basn pegmatittik ve pnymatolitik evrelerde en yksek deere ular. Hidrotermal evrede giderek azalr. Bu evrede scaklkla birlikte basnta dmektedir. 29

5.1.1.6.3. Postmagmatik Evre Magmalar yer kabuu iinde ykselirken yava yava scaklklarn kaybeder ve birbirini takip eden bir seri evreden geerek katlarlar. Bu evrelerden ilki ve en nemlisi ortomagmatik evredir. Buna asl magmasal evre de denebilir. nk derinlik kayalarnn byk bir ksm bu evre esnasnda oluur. Ortamagmatik evreden sonra gelen evrelerin tmne post-magmatik evreler de denir. Post-magmatik evrelerin uucu elemanlar, nadir elementler ve baz metallerce zengin artk svlar gerek katlam ktle ve gerekse yan talar iine girerek, oralarda yeni kristallemelere ve ayrm olaylarna sebebiyet verirler. Scakln azalmasyla bu svlarn bileimi de yava yava deiir. nceleri pegmatitik karakter tarken sonra pnmatolitik ve nihayet hidrotermal zellik kazanrlar. Post-magmatitik evrelerde meydana gelen ayrm olaylarna dterik ayrmlar (dterik alterasyonlar) denir. Dterik ayrmlar sebebiyle, ortomagmatik evrede kristallemi minerallerin yerini baka mineraller alr (otometamorfizma). Bu minerallerin ou hidratl bir bileime sahiptir. Dterik ayrm olaylarnn balcalar unlardr: Greyzenleme, skapolitleme, kaolenleme, serizitleme, silisleme, albitleme, zeolitleme. 5.1.1.6.4. Yerleme Derinliinin Magmatik Eriyik ve zeltiler zerindeki Etkileri Magmalar yerkabuu iinde eitli derinliklere yerleebilir ve batolitlerden yeryzndeki lav akntlarna kadar ok eitli kayalar olutururlar. Derinlie gre yantalarn scakl ve ortamn basnc farkl deerlere sahiptir. Ayn magmann eitli derinliklerde oluturduklar kayalarn yap ve mineralojik bileimleri ayn deildir. Derinliklerden itibaren ykselen magma yan talar strlar ve kontakt metamorfizmaya sebebiyet verirler. Bylece kendi scaklklar da yava yava azalr. Magmatik kayalar, belirli bir sre iinde oluurlar ve scaklk dtke birbiri ardna kristalleen minerallerden ibarettirler. Bir magma yeryzne ne kadar yakn yerdeyse souma derinlere gre daha hzldr. Bu hzla soumadan dolay zonlu kristaller yahut reaksiyon kabuklar oluur. Kayalarn dokusu daha ince taneli olur. Magmatik faaliyetlerin derinlie bal olarak deimesi ve cevher oluumlar Cizzarz tarafndan ematize edilmitir (ekil 5.2).

30

ekil 5.2. Magmatik yerleme derinlikleri ve magmatik evrelere gre maden yataklarnn oluum ekilleri

(Cissarz, 1965) 1. Abisal Derinlik: Yerkabuunun 15 kmden fazla derinliklerine abisal derinlikler denir (ekil 5.3). Bu derinliklerde yerlemi magmalarda i basn d basntan daha fazladr. (ekil 5.1de B basnc). Abisal derinliklerde uucular magmadan kolaylkla ayrlamazlar. Kolay uucu elemanlarn oluturduu buharlar yan tata ok az miktarda bulabildikleri atlaklara ve gzeneklere szabilirler. Soumann ok yava oluu yznden uucularn tad elementler yan kayata belirli yerlerde konsantre olamayp ok geni blgelere dalr. Bu blgelerde maden yata oluturabilecek ortamlar snrl olduundan cevherlemeler de snrldr. Burada daha ok likit magmatik oluumlar sz konusudur.

ekil 5.3. Ptonun yerleim derinliine bal olarak gelien maden yataklar (Cissarz, 1965).

31

2. Hipabisal Derinlikler: Yerkabuunun 5-15 km arasnda kalan derinliklerine hipabisal derinlik denir. Bu derinliin bir ksmnda likit magmatitik evre grlebilir. Fakat ekil 5.1de grld gibi scaklk t2den daha aa dtnde i basn d basntan byk olmaktadr. nk bu evrede magmada uucu eleman miktar ok fazlalamtr. Pegmatitik ve pinymatolitik evrelerin gerekletii hipabisal derinliklerde uucu elemanlarn artmasyla ve dolaysyla i basncn d basntan byk deerlere ulamasyla yan talarda atlak ve krklar oluacaktr. Bylece magma souyabilecei ortamlar bulmu olacak ve cevherlemelere sebebiyet verecektir. Kolay uucularn magmadan ayrlmas ile magmadaki zor uucular da kristalleme frsat bulurlar. Bunun sonucunda pegmatitik ve pinymatolitik oluumlar meydana gelir. t4 scaklndan itibaren daha dk scaklklara doru i basn azalr ve d basncn daha byk olduu bir ara zon geilir. Bu yzden bu zonda artk magma solsyonlarnn intrzyon kabiliyeti kalmamtr. Eer bu solsyonlar kristalleebilecekleri bir ortam bulurlarsa ya da ancak yan kaya ile metasomatik reaksiyonlarla cevherlemelere sebebiyet verebilirler. 3. Subvolkanik Derinlikler: Yerkabuunun 5 km derinliklerine kadar olan kesimlerinde magmann i basnc hzl soumadan dolay abucak d basn deerine ular. Uucularn kaybettii iin basn yava yava azalarak i ve d basnlar nce eit seviyeye gelir. Henz i basncn d basntan byk olduu derinliklerde kolay uucu elemanlar eriyikten ayrlr. Uucularn ayrl durumuna gre patlamal olarak da cereyan edebilir. Kolay uucu elemanlarn znrl de sfra iner ve dolaysyla bu evrede pegmatitik pinymatolitik maden yata oluumlarna ok az rastlanlr ya da rastlanmaz. 4. Yzeysel Derinlikler: Bu derinliklerde artk i basn d basntan ok byktr. Lavlar atmosferik basn altnda katlarlar ve uucu elemanlarn kolayca atmosfere brakrlar. Bu zonda pegmatitik evre grlmez. Pinymatolitik ve hidrotermal evre ise soumu lavlarn gzenek ve atlaklarnda baz minerallemeleri yaparlar. nce pinymatolitik karakterdeki uucu elemanlar bu atlak ve gzeneklerde kristobatolit, tridimit, olijist gibi minerallerin olumasn salarlar. Daha sonra hidrotermal karakter kazannca eriyikler yznden yine lav boluklarnda zeolit, klorit, kalsit gibi dk scaklk mineralleri meydana gelir. 5.1.1.7. Magma Katlama Evrelerine Maden Yataklar Magmann katlama evrelerine bal olarak endojen maden yataklarn u balklar altnda inceleyebiliriz. 1) Ortomagmatik Maden Yataklar 2) Pegmatitik Maden Yataklar 3) Pinymatolitik Maden Yataklar 4) Hidrotermal Maden Yataklar 5.1.1.7.1. Ortomagmatik Maden Yataklar: Magmann katlama evrelerinde kaya oluumlar ile metal konsantrasyonlar arasnda sk bir iliki bulunur. Her magmatik evrenin kendine has metal zenginlemeleri vardr. Ortomagmatik evrede, en yksek basn ve en yksek scaklklarn egemen olduu ve yine bu evrede, vizkozitesi yksek silikat eriyiinin kristallendii nceki blmlerde 32

anlatlmt. Ortomagmatik evrede derinlik kayalarnn katlamalar esnasnda yalnzca bazik veya ultrabazik kayalara bal olarak metal zenginlemesi olmaktadr. Bazik ve ultrabazik kayalar bol miktarda Fe ve Mg ieren gabro, norit, anartozit, piroksenit, peridotit, serpantin gibi kayalardr. Bu tr zenginlemelerin ekonomik byklkte yatak oluturmalar snrldr. Bunlarn bazlar Cr ve Pt gibi minerallerin kayna olabilecek cevherlemeleri olutururlar. Bazik ve ultrabazik magmatik kayalar dndaki kayalarla ilgili cevherlemeler, ekseriyetle ortomagmatik evrenin dnda meydana gelmektedir. Ortomagmatik evrede C, Ti, Fe, Cr, Pt, Cu, Ni, Co gibi elementler maden yataklar oluturmaktadr. Bu yataklar magma ayrmlamas srecinde erken ve ge magmatik olarak alt evrelere ayrlabilir. Ortomagmatik evrede cevher oluumunun birka ekli vardr. Erken magmatik evre olarak da bilinen bu evredeki oluum tiplerini e ayrabiliriz. Bunlar; a) Salma (Disseminasyon) b) Ayrlma (Segragasyon) c) Enjeksiyon a) Salma: Derinlerde yer alan bir magma ocanda soumayla kaya oluurken cevher mineralleri de kristalleir ve ana kaya iinde dalm olarak bulunurlar. Eer byle kristaller bol ve deerli iseler cevher yatandan bahsedilebilir. Bu tip oluuma rnek olarak G. Afrikadaki elmas bacalar gsterilebilir. Elmaslar kimberlit kayacnn iinde dalm olarak bulunurlar. Ayn oluum metalik olmayan kymetli minerallerin iri kristaller halinde derinlik kayacnn iinde dalmas eklinde de grlebilir. Bu tip yataklar dayk, baca veya kk stoklar halindedir. b) Ayrlma: Magma iinde ilk kristallenen mineraller arasnda bulunan cevher mineralleri, ar olular nedeniyle gravitatif olarak sv magmadan ayrlrlar ve kk hacimlerde birikerek cevher yata olutururlar. Bu ekilde gravitatif ayrlmla kromit, platin ve titanomagnetit yataklar oluturmaktadr. Genellikle mercek ya da katmanms biimde oluurlar. rnek olarak gney Afrikada grlen Bushveld kompleksini verebiliriz. Burada bazik kayalarla ilikili ve tabaka ekilli kromit bantlar grlr. Kilometrelerce uzanan kromit bantlar arasnda ekonomik miktarda Pt kristalleri ieren seviyelerde bulunmaktadr. Ge magmatik srete silikatlarn kristallenmesinden sonra cevherleme olur. Cevherli eriyikler silikatlarn boluklarn dolduracak ekilde yerleir ve cevherlemeleri olutururlar. Bu srete daha ok sv halde ayrmlamalar grlr. Bu yzden ge magmatik evreye likit magmatik evre de denilir. Ge magmatik evrede artk sv ayrmlanmalar ve artk sv enjeksiyonlar biiminde yataklar oluur. zellikle Ni, Cu gibi slfidler ve baz platin zenginlemeleri bu ekilde oluurlar. c) Enjeksiyonlar: Magmatik kristalizasyonu takip eden birikimden sonra oluan mineraller ilk

olutuklar yerde kalmayarak yan kaya iine enjekte olurlarsa bu tip yataklar meydana gelir. Enjeksiyon neticesinde kelen mineral oluumlar yan kayacn yaplarn keserler, kaya paralar ihtiva ederler. Burada enjeksiyona urayan cevherli magmann erken kristalizasyon ile ayrlm minerallerin tekrar erimesi ve ortamn kolay uucularla zenginlemesiyle zel bir magma haline gelmesi sz konusu 33

olmaktadr. Bu zel magma daha sonra tektonik skmalarla yan kayacn zayf zonlarndan enjekte olarak bu tip oluumlar ve atlak dolgularn meydana getirir. rnek olarak Kiruna (sve) demir yata verilebilir (ekil 5.4). Enjeksiyon oluumlar magmann erken kristalizasyonunu takiben uucularla zenginleerek bir kalnt magma zellii gstermesi yznden tartlmaldr. Likit magmatik kabul edildii gibi pegmatitik oluumlara bir gei olarak ta dnlebilmektedir.

ekil 5.4: Insizva da intrzif ktlenin temelinde cevher zenginlemesi. Likit magmatik (Evans, 1988).

5.1.1.7.2. Pegmatitik Maden Yataklar: Niggli diyagramnda (ekil 5.1) grdmz gibi likit magmatik kristalizasyon sonunda artk magmada kolay uucu bienler ok fazlalar. Artk eriyikler iinde H2O, HF, HCI, H2S, CO2 vb. yannda atom aplarnn byklkleri ve kimyasal zellikleri yznden silikatlarn yapsna giremeyen btn elementler bulunur. Pegmatitik evrede kristallenme devresine giren elementler her eyden nce kk ya da byk iyon yarapl olan elementlerdir. Bunlardan kk iyon yarapl olanlar Li, Be, B, F, Rb, Cs, byk iyon yar apl olanlar ise nadir toprak elementleri (NTE), Zr, Hf, Nb, Ta, U gibi zel nemleri olan elementlerdir. Bu evredeki kristallenme tpk nadir elementlerin oluturduu minerallerdeki gibi iri kristalleme ekilleri gsterir. Granitlerden meydana gelen pegmatitler esas bileenler olarak feldspatlar, muskovit ve kuvars, refrakter bileenler olarak turmalin, topaz, beril ve Li mineralleri kapsayabilirler. Ultramafik magmalardan kaynaklanan gabro pegmatitler, feldspat, bronzit, titanomagnetit minerallerini ierirler. Bazen karbonat ve slfid mineralleri yer alabilir. Asidik alkali masiflere ait olan alkali pegmatitler mikroklin, nefelin apatit, kolumbit, tantalit ve nadir toprak mineralleri ierir. Mafik pegmatitler granitik pegmatitlere gre daha az bulunurlar ve ekonomik deerleri pek yoktur. Pegmatitler uucu maddelerce zenginlemi artk magmalardan trediklerinden yksek basnl artlar altnda olumulardr. Uucu bileikler halinde tanan maddeler ya damarlar (tabaka yzeylerini veya krk zonlarn takip eden) ya da mercek veya oval ekilli stoklar halinde oluurlar. Yani oluum yerleri kapal haznelerdir. Bu tip bir magmalar yeryzne kabilseydi, uucularn tad elementler atmosferde dalrlard. Bu yzden volkanik kayalara bal pegmatitler oluamaz. 34

5.1.1.7.2.1. Pegmatitlerde Zonlanma Derinlerde kapal sistemlerde oluan pegmatitlerde zellikle mercek ya da oval ekilli stoklar eklinde oluan pegmatitlerde konsantrik zonlu bir yap grlr. En d zon mikaca zengin bir kuaktr. e doru bu kua feldspat arlkl bir zon izler. En iteki ekirdek ksmnda ise kuvars ve nadir elementler oluturur (ekil 5.5). Damar eklindeki pegmatitlerde ise zonlu yap yerine yollu damar yaplar grlr. Zonlu yapda dtan ie doru kristal byklnde bir irileme olur. Mesela en d zonlarda ince taneli doku grlrken, ie doru iri taneli dokular grlr. Dtaki mikal zona gre ekirdee kadar olan feldspatl kuak daha kalndr. Mikal d zon ile ekirdekte metalik minerallere rastlanmaz. e doru gidildiinde nce daha ok plajiyoklas, pertit, kuvars, muskovit, turmalin, biyotit, beril apatit, ve granat olan bir kesim gelir ki, bu kesimde metalik mineraller de bulunabilir. zellikle mika ve beril ekonomik nemde olabilir. ekirdee yakn kesimlerde feldspat, kuvars, mika ve U, Th, Li, Cs, Nb, Ta vb. oluumlar da grlebilir. ri kuvars kristallerinden ibaret olan ekirdekte ayrca turmalin, spodumen ve feldspat mineralleri yer alr.

ekil 5.5. Dzensiz merceksi bir pegmatitin i zonlar (Gm, 1979) 5.1.1.7.2.2. Pegmatitlerdeki Zonaliteyi Aklayan Grler Pegmatitlerdeki zonaliteyi aklayan balca gr bulunmaktadr. Bu grlerden ilk ikisi daha ok benimsenmektedir. 1) Pegmatitlerde zonlanma magmann ksmi diferansiyasyonu ile ilgilidir. Magmada oluan kristaller ile kristallememi artk sv arasndaki reaksiyonlar devam ettii iin yani tamamlanmad iin deiik bileimli kuaklar (zonlar) ortaya kmaktadr. Bu gr Bowenn ortaya koyduu reaksiyon srasna uygunluk gsterir. 2) Magmatik diferansiyasyon devam ederken bileimde srekli deiiklikler meydana gelmektedir. Bileimleri deien bu eriyiklerin getii hacimlerin eperleri boyunca meydana gelen kelmeler bir 35

zonaliteye neden olmaktadr. Bu zonlamada nceki grte etkin olan ksmi kristalleme ve ortamn dengesizliinin bir nemi yoktur. Burada asl olan magmatik eriyiklerin bileimindeki srekli deiimdir. Bileim deiikliine yan kayalarn asimilasyonu ve eriyiklerin getii hacimler boyunca eperlere bulamas gibi etkenler de sebep olmaktadr. 3) Bu gre gre magmatik eriyiklerden pegmatit olumakta daha sonra oluan bu pegmatitin iinden geen hidrotermal eriyikler pegmatiti ksmen ya da tamamen ornatmaktadr. Bylece zonlu yap olumaktadr. 5.1.1.7.2.3. Pegmatitlerin Jeolojik Dalm ve Cevher Yataklar Pegmatit oluumlar granit, gnays ve mika istler iinde grlrler. Gnays ve mika istlere daha ok Antekambriyen kalkanlarda rastlanlmaktadr. Bu nedenle pegmatitlerde genellikle bu Antekambriyen kalkanlarda grlrler. Hersiniyen ve daha gen orojenik kuaklarda da rastlanlabilir. Pegmatitik yataklarda balca u cevherler elde edilir: Feldspatlar: Seramik yapmnda ve yumuak andrclar olarak kullanlrlar. Kuvars: Piezoelektrik kuvarslar pegmatitlerden elde edilir. Ayrca baz tipleri kymetli ta olarak da kullanlabilir. Beyaz Mika: Pegmatitlerden elde edilen beyaz mika saydam elastik, sya ve ayrmaya dayankl oluu ve zellikle yaltkanlk zellii ile ekonomiktir. Lityum: Lepidolit ve spodmen (Al-silikat) mineralleri iinde %4-10 arasnda Li bulunur. Spodmen kristallerinin aplar 1-2 m olabilmektedir. Beril: Pegmatitlere has bir mineraldir. Berilyum elementi iin iletilir. Cu, Al, Mg ile yaplan alamlar anmaya dayankllk kazandrmaktadr. Boylar 5-5,5 m olan kristallerine ABDde rastlanlmtr. Kolumbit ve Tantalit: Niyobiyum ve Tantalyum elementleri bu minerallerden elde edilmektedir.

Niyobiyum ve tantalyum elementleri elektrik ampulu, elektrotlar, tpla ilgili gere yapmnda kullanlrlar. Bu mineraller kayna pegmatitler olan plaserlerden retilmektedir. Nadir Toprak Elementleri: Ce, Pr, Nd, Pm, Sm, Eu, Gd, Tb, Dy gibi elementler zellikle pegmatitlerde oluan minerallerden elde edilirler. Torit ve Monazit mineralleri bu tip minerallerden olup daha ok plaserlerde ve plajlarda rastlanmaktadr. Kymetli Talar: Kymetli talar pegmatitik evrede kaya boluklarnda iri kristaller halinde bulunurlar. Zmrt, Akuamarin, Topaz, Turmalin ve Yakut gibi talar bunlardandr. Saylan bu cevherler dnda ekonomik olmayan speklarit, magnetit, ilmenit, ancak plaserlerde nem kazanan kassiterit (bazen W elik edebilir), tek tk rastlanan Molibdenit, nadiren kriyolit (bir holoid) minerallerine de bu evrede rastlanlabilir.

36

5.1.1.7.3. Pinymatolitik Maden Yataklar Teorik aklamalarda (Niggli Diyagram; ekil 5.1) magmann zellikle pinymatolitik evrede uucu bileenlerce (gaz faznda) ok zengin olduu belirtilmitir. Magmann belirli artlarda byk bir gaz potansiyeline sahip olduu bir ok volkanlardan kan fmarollerin incelenmesiyle ortaya konulmutur. rnek olarak Vesv ve Etna volkanlarndan kan fmarollerde birbirini takip eden safhalarda srasyla u bileikler tespit edilmitir: 1. 2. 3. 4. 5. KCI, NaCI, MnCI2 NH4CI, H2O HCI, SO2, H2O, FeCI2, CuCI2 HCI, SO2, H2S, CO2 H2O

Bu fmarollerde belirlenen maksimum scaklk 650 Cdir. Gaz knn grld volkanik alanlarda yerin derinliklerinde de rastlanlan birtakm minerallere rastlanlmtr. Vezvde galenit, kalkopirit, pirit ve bir ok kloritler bulunmu, Katmaii volkannda ise hematit, magnetit, pirit, galenit ve sfalerit mineraline rastlanmtr. zellikle hematit volkanlarn devaml tekrarlanan bir mineralidir. nk bu hematit ekshalasyon yapan demir kloritlerin su buharyla yapt reaksiyon vastasyla ortaya kar. Bu bilgiler nda fmarollerden oluan mineralizasyon ile pinymatolitik cevherleme olarak tannan ve magmann derinliklerindeki gaz bileenlerince oluturulan cevherlemeleri birbiriyle karlatrmak mmkndr. nk gazlardan oluan volkanik mineralleme yeryznde atmosfer basnc altnda oluurken, magma gaznn yksek basn yznden tutulduu ve kolay uucu bileenlerin genellikle kritik scakln zerinde bulunduu ortamlarda yani derinlik kayac boluklarnda etkin olan pinymatolitik ortamlarda basn yksektir. Metallerin gaz faznda kolayca tanmalar zerinde ok deiik fikirler bulunmaktadr. Gaz faznda zor uucu bileen olumas iin ge magmatik scaklk ok dktr. Muhtemelen metaller magmadan ykselen ve bnyesinde metal halojenleri bulunduran CO2, H2O ve HCI gibi gazlar tarafndan tanr. Buna gazlarla transfer denir. A. Ringwooda gre metal halojenitler, gaz faznda ayrlabilmeleri iin gerekli ykseklikte ksmi basnca sahip deildir. Bu yzden Ringwood, eriyiklerin ihtiva ettii gazl metal bileiklerinin doal flotasyon olaylaryla yzdklerini dnmektedir. 5.1.1.7.3.1. Pinymatolitik Evreye Ait Cevherlemeler Pinymatolitik yataklar granitlere bal olarak bulunurlar. Bu evrenin en tipik oluumu Kalay (Kasiterit= SnO2) cevherlemesidir. Ayrca volfram ve arsen, molibden, bizmut, hematit ile magnetit oluumlar bu evrede sk grlrler. Kalay oluumu deneysel olarak u eitlikle ortaya konulmutur: SnF4+2H2O=4HF Pinymatolitik yataklar olarak ekonomik nemi olan balca oluumlar, kalay-wolfram ifti olarak grlr. Bu ikiliye molibdenit ve bizmutinit daha ok kassiteritle birlikte yer alr. Hepsinin bir arada olduu rneklerde vardr (Meymac Fransa).

37

Kasiterit ile volframit bir ok yatakta birlikte bulunmalarna ramen ekonomik olarak yalnz biri iletilir. Zonlanmada wolframit kasiteritten daha d ksmlarda yer alr. Cevherlemenin parajenezi ve oluum ekilleri, garanitik kaya ile yan kayacn kimyasal bileimleri ile krkl-atlakl yaplarna baldr. rnek olarak en nemli pinymatolitik mineralleme olan kalay kalay graniti denilen zel bir granite (fluorit, monazit, apatit, aksinit, turmalin, ilmenit ierikli) baldr. ekil olarak damar, stokvrk ve pipo ekilleri karakteristiktir. Gang minerali olarak kuvars birinci sray alr. Kuvars 600 Cnin altnda bir scakla iaret eder. Kalayl damarlarda kuvarsn yannda genellikle ortoz bulunur. Bundan baka pinymatolitik damarlarda florlu, borlu, lityumlu ve fosfatl olan ganglar ayrtmandr. Pinymatolitik oluumlarn dier bir karakteristii yatak kontaklarnda oluan deiikliklerdir. zellikle kalay yataklarnda greyzenleme (granitik kayan feldispatlar altere olur ve yalnz kuvars ve lityumlu mikadan ibaret bir kaya oluur), turmalinleme (turmalin ve kuvarstan oluan bir kayatr) ve kaolenleme (granitik kayacn feldispatnn altere olarak kaolinit haline gemesidir) eklinde alterasyonlar grlr. 5.1.1.7.3.2. Kontak Pinymatolitik Yataklar Kontak pinymatolitik yataklar pinymatolitik ile hidrotermal cevher oluumlar arasnda, magmatik buharlarn kondanse olmaya baladklar esnada gelien bir gei oluumudur. Pinymatolitik ve hidrotermal oluumlarn yan yana bulunduu bu cevher oluumlar granitik kaya kontaklar yaknlarnda yer alrlar. Kontak pinymatolitik yataklara, ortamda yksek scaklkta metasomatizma olaylar olutuu iin kontak pirometasomatik yataklar da denir. Metasomatizma (yer alma) olaylarnda faz vardr. Fazlardan ikisi kat olup dier faz sv ya da gaz olabilir. Gaz veya sv faz cevherlemeyi salayan fazdr. Kat fazlarn biri yan kayata yeri alnan mineral, ikincisi ise onun yerini alan yeni mineraldir. Metasomatik olaylar sonucu reaksiyona katlan yan kayacn dokusu (mineral dzeni) genellikle ilk halini korur. Yan kayalarda etkili olan metasomatizma olaylar ok yaygn deilse, yani kayacn eitli yerlerinde olumu ise porfiroblastlar eklinde kristallenmeler grlr. Oluan kristaller cevher minerali olursa dissemine (salm) cevher ekilleri meydana gelir. Pirometazomatik yataklar granodiyorit, kuvarsl diyorit, monzonit ve kuvarsl monzonit gibi kayalarn kontaklarnda geliir. Normal granitler ve siyenitler cevherlemede daha az etkindirler. Bazik kayalarda yzey kayalarnn kontaklarnda bu tr zenginlemelere rastlanmaz. Kontak pinymatolitik artlarn tipik oluumlar skarn kayalar olarak tannr ki, bunlar kireta ve dolomitlerin dnm rnleri olup genellikle cevherlemelerle birlikte bulunurlar. Burada grlen skarn kayalar diyopsit, tremolit, vollastonit, kalk-granatlar (yeil grossular, kahverenkli ve demir ierikli andradit) vezvian, epidot ile flor ve nadir toprak elementleri ieren eitli minerallerden oluurlar. Skarn

38

minerallerine volfram, demir, molibden ve kalay mineralleri elik eder. Ayrca bakr, kurun, inko, altn ve gm mineralleri bu evrede oluabilmektedir. evre kayalara ince szmalar yapan, karbonatik ve silikatik yan kayalar deiiklie uratan komprime gazlar ve yksek scaklktaki akc eriyiklerin, yksek reaksiyon yetenekleri olmasndan dolay cevherlemeler ortaya kar. Bu duruma uygun olarak kontak pinymatolitik cevher yataklarna impregnasyonlar (iirim), dissemine cevherler, stoklar ve karbonatl yan kayalarn iinde ktleler halinde rastlanr. Granit masiflerinin en yksek kesimlerinde ve at ksmnda damar eklinde kalay oluumlar yer alr. Cevherlemeler zellikle gazlarn ve eriyiklerin girebilecei boluklara sahip krkl kayalarda meydana gelebilmektedir. rnek olarak Uluda elit yata bu ekilde ok krkl bir kaya boluklarnda cevherlemitir. Kontak metasomatik olaylarla kontak metamorfizma olaylarn kesin hatlarla birbirinden ayrmak gtr. Fakat kontak metamorfizmada boynuzta, mermer ve Ca-silikatlarn oluumu ile yeniden kristalleme olay tipiktir. Kontak metamorfizmada ise yan kayacn deiime uramas ve zellikle gaz ve svlarn tad elementlerle yeni bileenlerin olumas sz konusudur (ekil 5.6).

ekil 5.6: Kontak Pinymatolitik cevherlemeler (Gm 1979).

5.1.1.7.4. Hidrotermal Maden Yataklar Kayna ve olu biiminde baz farkl grlerin bulunduu hidrotermal eriyikler in eitli hacimlerde kelttii cevher yataklardr. Hidrotermal eriyiklerin kaynann magma olduuna phe yoktur. Ancak bu eriyiklere yzey sularnn da katld bir gerektir. Maden ve mineral kelten yksek scaklktaki eriyiklerin birounun magmatik zelliklerinden pheye dlmesine ilave olarak evre kayalardan metal znmesi ve metallerin yeniden kelmelerinin ortaya konmas, hidrotermal eriyiklerin yalnzca magmann diferansiyasyonunu takiben olumu eriyikler olmadn iaret etmektedir. zc etkenin derinlerde dolaan ve volkanik ocaklarn tesiriyle scaklaan kloritli sular olduu kabul edilmektedir. 39

Burada bir genelletirme yaplrsa; hidrotermal solsyonlar oluturan sular hem jvenil hemde vadoz sulardan olumaktadr. Ancak vadoz sularn etkisi olduka azdr. Hidrotermal solsyonlarn magma ocandan ayrllar konusunda da farkl grler vardr. Bazlar (Pay, Allen, Fener, Petraschek, Pohl) magmadan uzaklama olaynn gaz faznda olduunu ve daha sonra bu gaz faznn youarak sv hale geldiini, bazlar (Lindgren, Graton) ise uzaklamann sv fazda gelitiini iddia etmilerdir. Her iki olayn birlikte gelitiini dnenler de bulunmaktadr. Hidrotermal eriyikler Fe, Co, Ni, Mn, Ag, Au, Pb, Zn gibi elementleri tayabilmekte ve uygun ortamlarda kelterek cevher yataklarnn olumasn salamaktadr. Bir ok scak su kaynann incelenmesinde bu elementlerin varl tespit edilmitir. ABDde, (Gney Kaliforniya), 1963 ylnda yaplan bir sondajda tesadfen rastlanan suyun scakl 270 Cde olup, bu scak su bakr ve gm slfidleri keltmitir. Ayn ekilde Kaliforniyann gen volkanik alanlarnda yaplan jeotermal sondajlarda 360 C scaklnda 500 ppb Zn, 90 ppb Pb, 6 ppb Cu metali ierikli tuzlu sulara rastlanlmtr. Burada kelen silisli kabuklar bakrca zengindirler. Bu oluumlarda slfidik bileenler az olmakla birlikte, magmatik kaynaa iaret eden S (kkrt) izotoplar ihtiva etmektedir. Nevadada bir kaynakta (Steamboat Springs) yine Hg, Sb, Cu, Pb- slfidli bir silis kelimi grlmtr. Montanadaki benzer ince silis kelimleri tonda 1,5 gra kadar Au ve 12,4 gra kadar Ag iermektedir. Kamatka ve Kuril scak su kaynaklarnn kelleri de Cu, Pb, Zn ve Asli bileikler ihtiva etmektedir. Btn bu rneklerden anlald gibi kayna magmatik olan tuzlu solsyonlarn cevherli bileenler tadklar konusunda phe yoktur. Bu durumun ispatn mmkn klan bir veri de Rodoplarda bir cevher damarnda yer alan iri kristalli galenit kristallerinde tespit edilen sv kapanmlarn %4 orannda tuzluluk ve nemli miktarda mangan iermekte oluudur. Bu tip hidrotermal damarlar yksek metamorfik alanlaryla Tersiyer magmatik kaya blgelerinde grlm olup bu blgelerde derin deniz kellerinin yer almad bilinen bir konudur. Mangann bu ekilde sv kapanmlarda yer al zellikle Ege blgesi iin karakteristiktir. Bu veri hidrotermal getirimin magma kaynakl olduunu aklayan bir veridir. Magmadan ayrlan eriyiklere yzeye yakn kesimlerde vadoz sularn karmas beklenen bir olaydr. Ancak hidrotermal solsyonlarn olumasnda bu tr sularn etkinlii ok azdr. Hidrotermal eriyikler bnyelerinde bulundurduklar metalleri pltonik ktleden uzaklara doru tayabilirler. Pltondan uzaklatka scaklklarnda azalma olacandan pltona yakn kesimlerde yksek scaklk minerallerini daha sonrada orta ve dk scaklk minerallerini olutururlar. Hidrotermal eriyiklerin kaynandan kelmesine kadar btn hareketler kayalardaki boluklarn durumuna gre seyreder. Kayalarn boluklu yaps kaya oluumuyla paralel ekillenebilir. Bu tip boluklara rnek olarak gzenekler, kristal a boluklar, gaz boluklar, lav tnelleri, souma atlaklar, volkanik bre boluklar ve katman yzeyleri verilebilir. Kaya olutuktan sonra pek ok boluk meydana gelebilir. rnein eitli atlak ve krklar, kvrmlanma boluklar, erime ve ayrma boluklar ve volkan bacalar bu tip bolulardandr. 40

5.1.1.7.4.1.Cevherlemenin Yatak ekilleri Hidrotermal cevherlemelerin ortaya kabilmesi her eyden nce metal tayc bir eriyiin bulunmasna baldr. Buna paralel olarak cevher tayan eriyiin hareket edebilecei ve metallerin keltilebilecei boluklarn bulunmas gerekmektedir. Hidrotermal oluumlar iin en karakteristik yatak ekli damarlardr. Damarlar zellikle krk tektoniinin imkan verdii cevherleme ekilleridir. Bunun yannda stokvrk (damar a) ve impregnasyon (iirme) eklinde yataklanmalar da grlr. Scakln yksek olduu pltonik kaya yaknlarnda ise ornatma ile olumu cevherlemeler ortaya kabilir. 5.1.1.7.4.2. Hidrotermal Yataklarn Snflandrlmas Hidrotermal yataklar oluum scaklna gre baz alt snflara ayrlmtr. Bu farkl scaklklara gre parajenez ile yap ve dokularda da farkllklar ortaya kar. Yaplan snflandrmalarda scaklk aralklarnda deiiklikler olmasna ramen temel hepsinde ayndr.

Lindgren Hipotermal Mesotermal Epitermal 300-400 C 200-300 C 50-200 C

Schneidehhn 350-400 C 200-350 C 50-200 C

Fersman 300-400 C 200-300 C 100-200 C

Hipotermal yataklar Schneidehhn katatermal olarak tanmlamtr. Ayrca katatermal terimi Amerikallar tarafndan mesotermal scakln stndeki scaklklardaki evreleri (hipotermal, pegmatitik, pnymatolitik) belirtmek iin kullanlmaktadr. Hidrotermal yataklarda cevherlemeler scaklk derecelerine gre farkldr. Ortalama 300 Cnin zerinde oluan balca cevherlemeler Fe, As, Au cevherlemeleri halindedir. 200-300 C arasndaki mesotermal artlarda Ag, Co, Ni, Bi, U, Pb, Zn, Cu cevherlemeleri, dk scaklklardaki epitermal artlarda ise As, Hg, Sb, Mn cevherlemeleri grlr. Hidrotermal damarlarda iletilen metal veya metal gruplarna gre de snflandrma yaplabilir. Altn damar, bakr ve pirit damar, Cu-Pb-Zn damar gibi. Burada cevherlemeye verilen isim o metalin okluunun ya da hakimiyetini belirtmez. simlendirilmeye esas olan konu hangi metalin iletildiidir. rnein Au damar dediimiz bir hidrotermal yatakta, altndan daha ok miktarda Fe ve As elementleri bulunabilmektedir (Altnl arsenopirit damar).

41

5.1.1.7.4.3. Hidrotermal Alterasyonlar Hidrotermal damarlarn oluum scaklklarna gre yan kayata deiik alterasyonlar meydana gelir. Bunlar aadaki tabloda grlmektedir.

Hidrotermal Evreler Hipotermal

Kaya Granitler, istler, lavlar Kireta Asidik derinlik kayac Bazik derinlik kayac Lavlar Kireta Lav

Alterasyon Greyzenleme, topaz, mika, turmalin, piroksen, amfibol Silisleme, jasperoid, dolomit, siderit Serisit, kuvars, az miktarda kil Serpantinleme, epidot, klorit Silisleme, killeme Silisleme Alnit, klorit, pirit, serisit, kil.

Mesotermal

Epitermal

5.1.1.7.4.4. Pltonlarn Derinlie Bal Ksmlar ve Metal Zonlar Batolitlerin knt ve at (kubbe) kesimleri ile yakn evresinde (birka yz metre-birka kilometre) cevherlemeler grlebilir. Bu cevherlemeler, oluan magmatik kaya ktlesinden sonra geliirler. Bunlar pegmatitik, pinymatolitik ve hidrotermal oluumlardr. Cevherlemeler batolitin at kesiminden ie doru gidildike azalr ve belli bir derinlikten sonra kaybolur. Bu derinlie l derinlik denir (ekil 5.7).

ekil 5.7. Bir pltonda cevherleme kesimleri (Gm 1979). Batolitlerin eitli derinlikleri cevherleme asndan farkl zellikler gsterir. Emmons tarafndan yaplan isimlendirmeye gre batolitlerin eitli derinlikleri yle sralanabilir (ekil 5.8).

42

ekil 5.8: Batolitlerin eitli derinliklere gre isimlendirilmesi (Gm 1979). 1. Kriptobatolitik Derinlik: Plton tamamen rt altnda bulunur. Batolitin evresinde daha ok hidrotermal filonlar teekkl eder. Dk scaklkl bu tele ve epitermal yataklarda genellikle Pb, Zn, Ag, Hg ve Sb cevherlemeleri, daha derinlerde ise Cu cevherlemeleri grlr. 2. Akrobatolitik Derinlik: Kriptobatolit derinliinden sonra (1000 mden itibaren) gelen derinlik olup batolitin knt ve at kesimleri mostra verir. Metal zenginlemeleri iin en elverili zon olup Sn, W ve Au elementleri tipiktir. st kesimlere doru Cu, Pb, Sb oluumlar grlr. 3. Epibatolitik Derinlik: Batolitin daha byk bir ksm ortaya kmtr. Cevherleme grld bir derinliktir. 4. Embatolitik Derinlik: Batolitin ok daha byk bir ksm ortaya kmtr. Cevherlemenin ancak baz kalnt at ksmnda grlebilir. 5. Endobatolitik Derinlik: Bu derinlik erozyonla ortaya kan 4000-5000 mlik ksmdr. Bu derinlikte U, Th, Nb, Ti ve Zr gibi elementler, yzeye doru ise B, F elementleri zenginleebilir. 6. Hipobatolitik Derinlik: Erozyon o kadar etkili olmutur ki artk blgede tamamen pltonik kaya grlr. Bu derinlik batolitin ok snrl olarak cevherleme ierebildii l derinliktir. 5.1.1.8. Zonalite ve Teleskoping Yerkabuu iine yerleen pltonun evresinde eitli scaklk derecelerinde, soumaya bal olarak zonlu bir mineralleme meydana gelir. Zonalite olarak adlandrlan bu sralama ekil 5.9de grld gibi pltondan uzaklatka farkl kuaklarda farkl metal birikimleri eklinde grlmektedir. Zonalitede bir bozukluk varsa yani minerallerin oluum zonlarnda bir ii ie girme varsa bu giriim olayna teleskoping denir. Bu olay ortamn fizikokimyasal artlarnda bir deiiklii belirtir. Subvolkanik olaylarda fizikokimyasal artlarn ksa mesafelerde deimesi, eriyiklerin aldklar yollarn pltonik eriyiklerdeki gibi uzun olmamas yznden teleskoping haleleri ok grlr.

43

ekil 5.9. Pltonun evresinde eitli scaklk derecelerinde, soumaya bal olarak zonlanmas (Cissarz, 1965). 5.1.2. Bakalam (Metamorfik) Olaylar ve Maden Yataklar Metamorfizma kayalarn yksek scaklk ve basn altnda mineral bileim ve yaplarn deitiren olaylarn tm olarak tanmlanr. Metamorfizma sonucunda kayalarn genel kimyasal bileimi deimez ancak su kayb olur. Genel olarak 20-1000 MPa aralnda basn ve 200-1000 C aralnda scaklk artlarnda bakalam gerekleir. Daha yksek scaklk ve basn artlar ya gelimez ya da anateksi olay balar. Bakalamla mineraller baka bileimli minerallere dnebilir. rnein killi kayalarn granatl, distenli, andaluzitli istlere dnmesi gibi. Kaya minerallerinde olduu gibi cevher minerallerinde de deiimler gzlemlenir. Demir oksitler ve karbonatlar magnetit ve hematite dnr. Bakalam minerallerin younluklar yksek, fakat kapladklar hacim kk olur. Mineral ve kayacn nceki yap ve dokusunda nemli deiiklikler olur. Yaprakl ve dilinimli yaplar, ynlenmeler en tipik zellikleridir. Bakalam olayna bal yataklar ikiye ayrlabilir; 1) Varolan yatan bakalamas: Bakalam ilk yatan bileiminde kkl deiiklikler olmaz. Sadece cevher ktlesinin ekli minerallerin yap ve dokular deiime urar. 2) Bakalam srecinde oluan yataklar: Minerallerini daha ok bakalama urayan kayalardan alan yataklardr. Bu tip yataklanmalarn tmnn veya bir ksmnn metamorfik srelerden kaynaklanan minerallerden olduunu belirlemek gtr. Metamorfizma ncesi kayalar iinde dank bulunan cevher minerallerini bir araya toplama rol oynam da olabilir. 5.1.2.1. Bakalamla Ortaya kan Deiiklikler 1) Minerallerin deiiklie uramas 2) Yeni minerallerin ortaya kmas 3) Yap ve dokusal deiimler 4) Cevher ktlesi ekillerinin deimesi 44

Bir cevherlemenin mineral bileimi, yap ve dokusu, birlikte bulunduu kayalarn bakalam zelliklerini gsteriyorsa bu cevherleme bakalama uramtr. Baz mineraller hem magmatik hem de bakalam sreciyle meydana geldiinden bunlar bakalam ile ortaya kan tipik mineraller deillerdir. rnein olivin grubu, granat, piroksen, amfibol, mika, feldspat, epidot, vezvyanit, andradit, ditsen, sillimanit, staurolit, klorit ve antigorit gibi silikat mineralleri ve hematit, magnetit, korund, diaspor, spinel grubu ve bir ksm Mn-oksitler gibi oksitler bakalam iin ayrt edici mineraller deildir. Slfrlerden olan pirotine bakalam seriler iinde tortul kellerden daha ok rastlanr. Pirit ise bakalam ile atlar, krlr ve ezilir. Kalkopirit ve galen daha ok plastik bir ekil deiiklii gsterirler. Galen kp yzeyleri, kalkopirit piramit yzeyleri, boyunca kaymalar gsterir. Ayrca yeni ikiz oluumlar gsterir. Sfalerit dier minerallerin atlaklarna hareket eder ve demirini kaybederek yeniden kristalleme (rekristalizasyon) eilimi gsterir. Ayrca oktaeder yzeylerine gre kaymalar olur. Bakalam srasnda scakln artm olmasyla minerallerin yksek scaklktaki ekillerine dnmler olur. Bakalamla minerallerin yap ve dokularnda deiimler ortaya kar. rnein ilk cevherin ok ince yollu ve veya kuakl (kolloform) dokusu yeniden kristalleme srasnda kaybolur. Bakalam derecesi ykseldike taneler irileir. Manyetit ve hematit buna rnek verilebilir. Buna karlk homojen ve izotrop bir cevher ktlesi bakalam ile yollu ve anizotrop nitelik kazanabilir. Cevherin yataklanma ekilleri de bakalam srecinde tamamen deiir. Damarlar ile yan kaya arasndaki uyumsuzluk ortadan kalkar. Cevher sucuk yaps kazanabilir. Kvrmlarn semer ve oluklarnda toplanan cevher kanatlarda incelir. Cevher kayacn yapraklanmasna uygunluk gsterir. Dislakasyon metamorfizmasyla oluan deformasyon etkisiyle kristal yzeyleri dilinimler, ikizler, eksolsyon lamelleri, bantlar vb. dorusal ya da dzlemsel yaplar, bklme ve dallanma gsterir. Galendeki gen boluklar genellikle deformasyonun bir ls olarak kabul edilir. Birincil mineral bantlarnn kvrmlanmas veya dallanmas hem mikro hem de makro seviyedeki deforme cevherlerde sk rastlanan bir durumdur. 5.1.2.2. Tortul Cevherlemelerin Bakalam (Metamorfizmas) Tortul cevherlemeler deme (kontak), veya blgesel (rejyonal) bakalama urayabilirler. 5.1.2.2.1. Deme Bakalam (Kontak Metamorfizma): Granitik pltonlarn kontanda scakln etkisiyle meydana gelir. Granitik pltonun oluturduu scaklkla demiroksit ve hidroksitler, hematit ve manyetite dnr. Ayrca fayalit ve amozit te oluur. Oluan lamellerde irileme meydana gelir. Boksit cevheri nce diyaspora sonra zmpara tana dnr. Bu parajenezde korund, spinel, manyetit, andaluzit, margarit ve kloritoid bulunur. Demir, bakr ve inko slfrlerde taneler irileir ve baka minerallere dnr. Pirit daha ok pirotine, Fe ve Cu slfrler kat zelti ve eksolsyonlar haline geerek bornit, valeriit ve kbanit serisine dnrler. Balangta Cu, Ni ve organik maddelerle birlikte kelen V, granit kayacn kontanda vanadyumlu silikatlara dnr.

45

5.1.2.2.2. Blgesel Bakalamla (Rejyonal Metamorfizma): Ortaya kan cevherlemelere daha ok eski (Antekambriyen) kalkanlarda rastlanlr. Polimetamorfik oluumlu olan bu cevherlemelerde mineral oluum scakl yksektir. Ancak bu parajenezleri asit Pltonlara bal parajenezlerden ayrmak zordur. Bunun iin elde gvenilir ltler yoktur. rnein bakalam geirmi arazilerde yerlemi hidrotermal cevherlemeleri metamorfik yataklardan ayrmak zordur. Ancak hidrotermal alterasyonlar zm iin yardmc olabilir. Metamorfik yataklarda hidrotermal alterasyon kuaklar grlmez. Blgesel bakalamla olumu yataklara rnek olarak itabiritik yataklar (jaspilitler, demirli kuvarsitler) verilebilir. Metamorfizma srasnda aa kan zeltiler, kayalarn iinde dk konsantrasyonlarda bulunan metal bileiklerin zlp tanmasna ve yataklanarak yeni cevherlemelerin ortaya kmasna sebep olabilir. Ancak bu zeltilerin yksek scaklkl olmas durumunda bilinen hidrotermal yataklara gei gsterir ve bunlar magmatik hidrotermal yataklardan ayrmak olduka zordur. zeltilerin dk scaklkl olmas halinde yanal-g (lateral segregasyon) yataklar ortaya kar. Metamorfizma srelerine bal olarak birok endstriyel hammadde yata olumaktadr. Bunlarn banda grafit, korund, zmpara ta, andaluzit, sillimanit, disten, apatit, granat ve elmas yataklar gelir. Metamorfizma geiren baz yataklarn kalitesi artar. Mesela linyit yataklar takmr ve antrasitlere kil yataklar ifertona, kireta ve dolomitler mermerlere dnr.

5.2. YERST OLAYLARI: Bu olaylar eitli jeolojik devirlerde gelien, litosfer tabakasnn en st seviyeleri ile hidrosfer arasndaki olaylardr. Bu daha ok ktalardan anma, znme ve denizlere eitli ekillerde tanma, orada uygun ortamlarda kelerek katlamalar eklinde devam eden olaylar zinciridir. Goldschmidt eksojen olaylar iki alt blme ayrmtr; 5.2.1. Kaya ve minerallerin deimesi, bozunmas (alterasyonu) 5.2.2. Tanma ve kelme Her iki blmdeki olaylar doada birbiri iine girmi durumdadr. Bu zincirin ilk halkas phesiz malzemelerin tanabilecek hale gelmelerini salayan olaylardr. Baz fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda kat malzeme, ideal zelti ya da koloidal zelti haline geer. 1) deal zelti: Bileiklerin sv iinde iyon veya molekllerine ayrlmalaryla ideal zeltiler oluur. Bu iyon ve molekller su iinde gazlara benzer tarzda dzensiz dalmlardr. rnek olarak iyonlar halindeki zeltiye tuzlar, molekller halindeki zeltiye de eker verilebilir. Her iki durumda da sulu zeltiler oluur. zelti seyreltik ise iyonlar su iinde hareket halinde kalrlar. zeltide iyonlar veren madde oaltlrsa yani zelti belli bir doygunlua eriirse iyonlar bileik halinde kelir. znrlk scaklk ve basn ile deiebilen bir zelliktir. Scaklk ve basncn artmasyla znrlk artar. 2) Kollaidal zeltiler (Soller): deal zeltilerde znen madde iyon ya da molekl halindeyken, kollaidal zeltilerde kat madde sv iinde ok kk paracklar halinde dalm durumdadr. 46

Kolloidler, ayn cins iyonlar absorbe etmeleri veya etraflarn su molekllerinin sarmas (yani hidrotasyonu) ile zeltide kalrlar. Ayn cins iyonlar absorbe eden kolloidlere hidrofob kolloidler, hidratasyonla zeltide kalanlara ise hidrofil kolloidler denir. Kolloidal zeltilerin yava yava su kaybetmesi veya kelmeleri ile meydana gelen pelte eklindeki oluuklara jel denir. Balangta ekilsiz olan jeller zamanla kristalleebilirler. Bu kristaller genel olarak ok kk boyutta olur. Jeller kabuk, bbrek ve zm eklinde bazen de topraks bir yapya sahiptirler. rnek olarak psilomelan, opal, limonit ile jel halinde kristalize olmu pirit ve sfalerit mineralleri verilebilir. znrl scaklk, basn faktrleriyle birlikte ortamn pH ve Ehs da etkiler. Eh ve pH Kavramlar Bir zeltinin ykseltgenme ve indirgenme zellii Eh kavramyla aklanr. Eh ortamda yer alan iyonlarn yk deerlerinin deiimiyle ilgili olarak elektron alverii sonucu ortaya kan voltajn deeridir. Buna ykseltgene-indirgenme potansiyeli (oksidoredksiyon potansiyeli) veya redoks potansiyeli de denir. Eh (+) veya (-) deerlerde olabilir. Yksek (+) deerler ykseltgenme, (-) deerler ise indirgenme artlarna iaret eder. Ancak bu deerlendirme hidrojen reaksiyonuna (H2 2H++2e) gredir. (-) iaretli bir Eh deeri her zaman bir indirgenmeyi ya da (+) iaretli bir Eh deeri her zaman bir ykseltgenmeyi gstermeyebilir. zeltilerin redoks potansiyeli (Eh) scaklk ve konsantrasyona bal olarak deiir. Eh ve pH deerleri mineral oluumunda birbirleriyle sk ilikidedirler. pH bir zeltinin asitlik veya alkalilik zellii olup; zeltideki H+ veya OH- iyonlar konsantrasyonunun niceliksel lm deeridir. pH matematiksel olarak pH=-log10 (H+) eklinde ifade edilir ve 0dan 14e kadar deerler alabilir. pH= 7 deeri H+ ve OH- iyonlarnn eit olduu ntr deerdir. pH<7 olan deerler H+nn yksek olduu asit ortam, pH>7 olan deerler ise OH- iyonunun daha yksek olduu bazik ortam gsterir. Genellikle tabiatta bir ykseltgenme-indirgenme reaksiyonu iin gerekli Eh deeri ortamn pHs ykseldike azalr. Yani ortamda asitlikten baziklie doru bir deime varsa Eh deeri azalr. 5.2.1.Minerallerde Deime, Bozunma ve Tanma eitli etkenlerle kaya ve minerallerde alterasyonlar geliir. Kayalarn cinsi, arazinin engebeli olup olmamas ve iklim balca etkenlerdendir. zellikle iklim fiziksel ve kimyasal alterasyonlarda en nemli etkileyicidir. Fiziksel deime scaklk farklar, donma, zlme, su, buz, rzgar gibi etkenlere bal olarak deimektedir. Kayalar bu etkilerle eitli byklkte paralara ayrlr ve ufalanr. Kimyasal deiimi salayan esas etken yamur sulardr. Yamur sularnda oksijene ek olarak azot ve daha nemlisi olduka kuvvetli asit zellik gsterebilen CO2 znmtr. Sedimanter maden yataklarnn oluumunu salayan malzemelerin ortamlarda birikmesi evredeki mevcut kayalarla ve iklim artlaryla yakndan ilgilidir. Burada ykanma olaylarna sebep olan zenginlemeler olduka nemli bir yer tutar. Kayalar su ve atmosferik etkilerle fiziksel ve kimyasal ayrmaya urarlar. Bunu sonucu minerallerin bir ksm toprakta kalr, dier ksm ise sular tarafndan iyonlar, molekller ya da kolloidler halinde tanrlar. 47

Deiik bileimdeki talar bu olaylarla ortama deiik elementler verirler. Mesela feldispatl ve alminyumlu talar; kil mineralleri ve Na, K, Ca ve Mg gibi elementleri; baz derinlik talar ise P, B gibi elementleri, bazik derinlik kayalar ve baz sedimanter ve metamorfik talar ise Fei verir. 5.2.1.1.Sedimanterleri Meydana Getiren Balca Eriyikler a) b) Karbonatl sular: zellikle Fe, Mn, P, Ca, Na ve K gibi elementlerin etkili zcsdr. Hmik ve organik asitler: Bitkilerin ayrmasndan meydana gelen bu asitler ok miktarda Feyi zebilirler. c) Slfatl solsyonlar: Pirit mineralinin oksidasyonu sonucu meydana gelirler. Fe, Mn ve Cu zebilen solsyonlardr. Aratrmalara gre (Moore ve Maynar) sedimanter yataklar iinde bulunan demir, solsyon haline geldikten sonra organik kolloidler tarafndan stabilize edilerek, hidratlam demir-oksit halinde tanmaktadr. Demirin kolloidler halinde Mn ile birlikte tanmas genelde kabul grm bir fikirdir. Al ve Si katyonlarnn znmesi ise iyonlar ve tuzlar halinde olmaktadr. Bu znmeyi ortamn pH deeri kontrol eder. pH deerinin znmeye etkisi ekil 5.10de grlmektedir.

ekil 5.10. Si, Al ve Fenin znrl (Cissarz, 1965). 5.2.1.2.Elementlerin znrlnde yon Potansiyelinin Rol: Silikatlarn ayrmalar ile elementler iyon zeltilerini kendilerine eker. Belli bir iyonun evresinde toplanan su molekllerinin says, bu iyonun byklne baldr. yon ne kadar bykse o kadar ok su molekl birikir. Su moleklnn birikmesi iyon bykl yannda iyon yzeyindeki elektrik yknn younluuna da baldr. yon potansiyeli Goldschmidt tarafndan Z/r oran ile ifade edilmitir (Z=Hidratasyon yk; r= iyon yarap). yonlarn iyon potansiyeline gre kimyasal davran ekil 5.11de gsterilmitir. 48

ekil 5.11: yonlarn Z/re gre kimyasal davranlar (Akay, 2002). 1. Blge: yon potansiyelinin 3den kk olduu blge: bunlar zlebilen katyonlardr. Bu katyonlar pHn byk deerlerinde zelti halinde kalrlar. Bu elementler K, Na, Ca, Mg, Ni, Co, Fe ve Mn. 2. Blge: yon potansiyeli 3-10 arasnda olan blge: bunlar hidrolizle kelek hasl ederler. Bu iyonlar hidroksil gruplar (OH) ile birlikte bulunurlar. Fe, Mn, Al, Ti, Ta, Hf, Nb gibi elementler bu gruba girerler. kelekler ok az tanabilirler. Hemen hemen hepsi yerinde kalr (kalnt yataklar byle oluur). Lateritlerdeki Fe ve Al beraberlii bu yzdendir. 3. Blge: yon potansiyelinin 10dan byk olduu blge. Bu blgedeki iyonlar oksijenle kompleks anyonlar yaparlar. Genel olarak zelti olutururlar. S, P, N, C, B gibi iyonlar bu gruptadr. Si, iki blge snrnda bulunmaktadr. nk silisin davran iklime gre deiir. Tropikal iklimlerde ok znr ve ortamdan uzaklar. Ilk iklimlerde az znr, killerin oluumu srasnda yerinde kalr. 5.2.1.3. klim ve Toporafyann Etkisi Minaralde deime,bozunma ve tanma olaylar iklim ve toporafyaya bal olarak gelimektedir. 5.2.1.3.1. Scak ve engebenin az olduu blgelerde : Byle blgelerde bitki rts de geliir, ykanma ve g olaylar ile lateritik toprak oluur. Bu lateritleme esas yerli kayaya da tesir eder ve orada da znmelere yol aar. ncelikle alkali, toprak alkali elementleri Na, K, Mg, Ca, P solsyon haline geerek tanr. Al ve Fe-oksitler, Mn, Ti ve dier ar metaller, kuvars ve alterasyon sonucu oluan kaolinit mineralleri yerinde kalr. Tanan elementlerce zenginlemi ortamlarda meydana gelen kayalar Fe ve Al bakmndan daha fakir, SiO2, CaO, MgO bakmndan zengindir. Bunlar kireta, dolomit, kimyasal oluumlu rt (sileks) ve baz kil mineralleri (Alca fakir, Mgca zengin olan montmorillonit, sepiyolit, attabuljit)dir. Fosfat anyonu 49

zenginlemesinden dolay da fosforit (CaPO4) meydana gelir. Ancak fosforit oluumu dierlerine gre olduka azdr. Kretalar organizmalarn yaayabildii hareketli sularda, sepiyolit ve attabuljit gibi killer ise organizmasz sakin, hareketsiz sularda oluur. Killer kylarda montmorillonit, aa doru attabuljit ve en son olarak sepiyolit yer alr. Bu (Al) tenrnn kylardan derinlere doru gittike azalarak kaybolduunu gsterir. Ancak deniz hareketli ise (Al) daha aklara kadar dalabilir ve montmorillonit cinsi kile ortamn her tarafnda rastlanr. Killerin teekkl mekanizmas fosfat ve stratiform maden yataklarnn aranmasnda nemli rol oynar. 5.2.1.3.2. klimin deitii ve engebenin artt blgelerde: Toprak kolaylkla erozyona urar, bitki rts azalr. Bylece erozyon ana kayaca kadar etkili olur. Daha nce meydana gelen lateritik topraktaki kaolinit, kuvars, demir, alminyum ve bitki artklar bu evrede ortam doldurur. Meydana gelen kayalar kumta, kilta, killi kumtadr. Demir geliigzel olarak sedimanlar iinde yer alarak killeri renklendirir, baz kumtalarnn imentolarn oluturur ve bazen de mstakil seviyeler halinde konsantre olarak yataklar meydana getirir. Biriken bitki artklar ise kmrlemeye neden olur. Toprak ve bitki rtsnn tamamen ortadan kalkt evrede erozyon ana kayata etkili olarak onun paralanmasna ve ortamlara tanmasna sebep olur. Bu evrede ortamlarda detritik kayalar oluur. Bahsedilen bu evreler ideal durumlar gstermekte olup tabiatta artlarn deimesiyle daha kark oluuklar meydana gelir. 5.2.2. Depolanma Sedimanter havzalarda depolanma eitli ekillerde olur a) Biyojeokimyasal depolanma: Bu tr depolanma zellikle demir ve mangan yataklarnda nemlidir. Denizel ortamlarda yaayan bakteriler demir ve mangan keltirler. Fosfor ve kkrt de bakteriler tarafndan keltilmektedir. b) Kolloidal depolanma: Kolloidler halinde tanan elementler denizel ortama gelince depolanrlar. Mesela tanan demir denizel ortama gelince elektrolit olay ile hemen demir-oksit halinde kelir. c) Evaporasyonla depolanma: eitli tuz ve potas yataklanmalar evaporasyonla olur. Bu tr yataklar deniz suyundan, tuzlu gl sularndan ve yzeye yakn yer alt sularndan meydana gelirler. d) Fiziksel depolanma: Erozyon ve akarsular tarafndan denizlere tanan malzemenin kydan itibaren depolanmalaryla oluurlar. 5.2.2.1. Depolanma Ortam Balca sedimanter ortamlar; deniz, lagn, gl, bataklk ve akarsulardr. Denizlerin tabanlarnda eik zonlaryla ayrlm ak denizle irtibatl olan havzalara lagn denir. Sedimanter maden yataklarnn oluumu iin en elverili ortamlar i denizlerdir. Byle ortamlarda demir, mangan, fosfat gibi yataklar meydana gelir. Ak denizlerde ise daha ok karbonat tuzlar, killer ile bir miktar silikatl mineraller (Fe ve mn-silikatlar gibi) olumaktadr. Denizin kara iine sokulduu arid iklim blgelerinde evaporit yataklar, bataklk ve bitki artklarnn topland gl ve lagner ortamlarda kmr olumaktadr. 50

Krumbein ve Garrels tarafndan trl ortam aklanmtr (ekil 5.12 ). a) Normal ve dolama ak ortam b) Snrl hmid ortam c) Snrl arid ortam

ekil 5.12: Krumbein ve Garrelse gre ortamlar ( SY: Su Yzeyi, OY: Ortak Yzey). a) Bu tip ortamda; tuzluluk % 35, pH=7.5-8.4 (hafif alkalin), Eh= sfra yakn kk pozitif deerdedir. Mterek yzey tortu ile suyun temas ettii yzeyi olup burada Eh=0dr. Oksijeni bol olduundan oksitleyici bir ortamdr. Bu tr ortama suda bulunan elementler Fe, Si, Mn, P, N, Na, Mg, CI ve SO4 anyonudur. Ortak yzeyin altnda pH= 8 civarnda, Eh ise negatif olmaktadr. b) Snrl Hmid Ortam: Suyun hareketi ve homojenlii snrldr. Dipteki su durgun olup yzeye yakn su ile net bir snr vardr. Yzeyden dibe doru H2S ve tuz miktar artar. Eh=0 olan ksmlar tortu yzeyinden biraz daha st taraflardadr. H2Sli ortamlara doru Eh azalr ve -0,3 deerine kadar iner. Ortak yzeyin altnda pH=7dir. Bu tr ortamlarda ince taneli detritik mineraller kalsit, kalsiyum fosfat, pirit, organik maddeler ve silis teekkl eder. c) Snrl Arid Ortam: Evaporasyonun su geliminden fazla olduu ortamlardr. Kzldeniz byle bir ortamdr. Burada evaporasyondan dolay yzeydeki suyun younluu artar. Younluk farkndan dolay konveksiyon akntlar oluur. Ortamn ak denizden ayrld eik alak ise younluu artan sular ak denizlere doru akarken younluu dk deniz suyu ortama doru akar. Eik yksekse younluu artan su ortamda kalr. Bu ortamlarda Eh:0 yzeyi ortak yzeyin biraz altna inebilir. Evaporitler, jips, kaya tuzu, polihalid, silvin yataklar ve dolomit oluumlar grlr. Eer iklimde bir deiiklik olursa (hmid iklime gei olursa) evaporitlerin zerine siyah eyller gelir. 5.2.2.2. Yerst Olaylara Bal Maden Yataklar 1) Kalnt yataklar (Kaya ve madenlerin alterasyonu ile oluurlar) 2) Krnt yataklar 3) Kimyasal ve biyokimyasal yataklar 4) Oksidasyon-sementasyon zonu yataklar (primer slfrl cevherlemelerden alterasyonla oluurlar) 5) Karstlama ile ilgili yataklar.

51

5.2.2.2.1. Kalnt Yataklar a) Lateritik Fe, Ni, Co, Mn cevherlemeleri: Ultrabazik kayalarda serpantinitlerin yzeysel alterasyonlar sonucunda oluurlar (ekil 5.13). b) Si ve Fece fakir Alca zengin silikatl kayalarn alterasyonu ile oluan boksit yataklar: Bu tip boksit oluumlar iin elverili kayalar feldspatl ve feldispatoidli kayalardr. Bunlar nefelinli siyenitler, bazalt veya doleritler, granitler, istler, kumtalar ve gabrolar gibi kayalardr. c) Karbonatl boksitler: Kireta ve dolomitler zerinde bulunurlar. Bu boksitler kayalarda yerinde oluabilirler ya da burada tanm olabilirler. Bir ok Akdeniz lkesinde zellikle Trkiyede de bulunurlar. Kireta zerinde alterasyon rn Allu killere Terra Rosa ad verilir. Karstik bir alanda iseler dzensiz cepler halindedirler. Genelde zerlerinde bir tavan rts vardr. Platforma bitiik jeosenklinallerin ukur kesimlerindeki karbonat ve killi tortullarla birlikte lateritik kabuklardan buraya tanarak gelmi alminin ikinci kez kelmesiyle oluan sedimanter oluuklar bulunur.

ekil 5.13. Yeni Kaledonya Peridoditlerin Ayrmas ve Demirli Laterit oluumu (Gm, 1979)

5.2.2.2.2.Krnt yataklar Krntl yataklarn geliimi iki evrede gerekleir. a) Ayrmaz mineraller iinde bulunduklar kayalardan serbest hale geerler b) Serbest kalan mineraller su veya dier etkenlerle tanarak birikir. Bu tr minerallerin zellikleri 1) Yksek younluk 2) Kimyasal ayrmaya dayankllk 3) Sertlik veya dvlebilme yetenei Balca mineralleri; nabit altn, nabit platin, kasiterit, magnetit, ilmenit, kromit, zirkon, monazit, elmas, zmrt, beril, topaz. Krnt yataklar iki tiptir; 52

a. Elvyal yataklar (Yama molozu eklinde biriken zenginlemeler) b. Alvyal yataklar ( Akarsularn uygun kesimlerinde biriken yataklar). 5.2.2.2.3. Kimyasal ve Biyokimyasal Yataklar (Tortul kayalar iinde katmans yataklar) eitli bileikler halinde zelti oluturabilen cevher elementlerinin sedimanter bir ortamda kelmeleriyle oluurlar. Bu cevherlemelere ortama uygun tortul kayalar elik eder. Bunlar katman ya da katmans seviyeler halindeki yataklanmalardr. nemli ekonomik metal yataklar: a. Oksit-silikat ve karbonatlar eklinde Fe-Mn yataklar b. Oksit uranat ve vanadat eklinde uranyum ve vanadyum yataklar c. Slfr eklinde Cu, Zn, Pb yataklar Metalik olmayan yataklar: -Fosfor -Barit

Genel zellikleri 1. Az derin, durayl epikontinental kelme blgelerinde oluurlar (srekli ken derin havzalar metal birikimi iin elverili deildir) 2. Genellikle kendilerine has gang mineralleri yoktur. 3. Cevher yan kayacndan ayr bir ktle zellii gstermez (Fe ve Mn hari). 4. Mineral parajenezleri eitli deildir. 5. Eser element ierikleri magmatiklere gre azdr. 6. Minerallerin yap ve dokular tortul ortamdaki dier minerallerinkine benzer. 7. Kydan derine doru zonlanma grlr. 8. E oluumludurlar (Sinjenetik). 9. Katman ve katmanmsdrlar. 5.2.2.2.4. Oksidasyon-Sementasyon Zonu Yataklar (Primer Slfrl Cevherlemelerden

Alterasyonla Oluurlar): Primer cevher bozunmasnda yzey ve yer alt sular, iklim, mineral bileimleri ve yan talar etkili olur. Btn slfidler ve ok sayodaki oksitler H2O, CO2 ve O2ne kar durayszdrlar. Oksidasyon ve sementasyon kuaklar zellikle bileiminde kkrt bulunan ve ayrma ile slfat verebilen cevherlerde grlen bir oluum eklidir (ekil 5.14)

53

ekil 5.14: Oksidasyon ve sementasyon zonlar eitli etkilerle maden yatann bir blmnde znmeler olur ve akan ya da yerin derinliklerine doru szan sularla tanrlar. Dier bir blm ise yerinde kalr. klim artlarna gre yerinde kalan veya tanan madde miktarnda deimeler olur. Mesela hmik iklim blgelerinde bu olaylarda kolayca zntye geebilen slfat ve klorit eklinde Cu ve Znnun bir blmnn sularla tand bilinir. Derinlere doru O2 miktarnda ve metal tuzlarnn znme kabiliyetlerinde bir azalma olur. Buna karlk CO2 miktar ve znm madde miktar artar. Nihayet sznt sular, kaya boluklar su ile dolu ve oksijenin pratik olarak bulunmad yer alt suyu blgesine ular. Yer alt suyunun bu blgede mineralleri zme kabiliyeti hemen hemen hi yoktur. Sznt suyunun bileimindeki bu deiiklie gre yzeyden yer alt su seviyesine kadar eitli zonlar ve kimyasal artlar ortaya kar. 1. Oksidasyon Zonu: En stteki zona denir. Burada oksijen fazlal vardr. Ayrca gtit (FeO(OH)) hakimiyetinden dolay demir apka olarak adlandrlr. Bu zon oksit, hidroksit, karbonat, slfat, fosfat ve metalleri ihtiva eder. 2. Sementasyon Zonu: Oksidasyon zonunun altndaki bu zonda O2 azl ve birikmi slfid fazlal bulunmaktadr. Oksidasyon kuandan tanan elementler sementasyon zonunda ok geni apta kelirler. Sementasyon zonu bu zelliinden dolay ekonomik deer tar. Trkiyede Ergani demir yatanda byle bir zenginleme grlmtr. 3. Durgun Kuak: Kayalarn su muhtevasnn ok azald bir zondur. Dolaysyla su hareketli olmad iin bu zonda primer cevher deiiklie uramaz. Ancak baz durumlarda bu zonlarda baz deiiklikler meydana gelir. Deiiklikleri aadaki zellikler etkiler: a) Yan kayacn heterojen oluu: eitli seviyelerde geirimsiz tabakalar ve buna bal yer alt sular varsa, o zaman bir ok oksidasyon ve sementasyon zonlar oluur.

54

b) Yan kayacn fazlaca krkl bir yapda oluu sznt suyunun ok derinlere szlmesini salamaktadr. c) Mevsimlere gre iklim deiikliklerinden dolay su tablas yzeyinin aa yukar hareketli oluuzonlarda i ie girmelere sebep olur. d) Erozyonun ayrmadan daha etken olduu hallerde primer cevher mostra verebilir. Bu daha ok dalk kesimler ile yakn gemite rtl vaziyette bulunmu olan sahalarda mmkndr. 5.2.2.2.4.1.Oksidasyon Zonu Tepkimeleri Slfid yataklarnn ayrmasnda mineral oluumunu salayan olaylarla zellikle H. Schneiderhhn ve W. Smirnow megul olmulardr. Oksidasyon zonunda hem zlme hem de tekrardan kelme olaylar yer alr. Bilhassa st ksmlarda genel olarak zelti faz hakimdir. Hemen hemen btn slfidik yataklarda pirit (FeS2), markazit ve kalkopirit (CuFeS2) bulunur. Szlme suyunun oksitleyici etkisi altnda u reaksiyon oluur. 2FeS2+7O2+2H2O 2FeSO4+2H2SO4 (Ferroslfat) Oluan ferroslfat (2 deerli demir) tabiatta ok hzl bir ekilde ferrislfat (3 deerli demir) haline geer. 4FeSO4+O2+2H2SO4 2Fe (SO4)3+2H2O (2) (1)

Daha sonra oksidasyon olaylarnda ortamn asitliine gre iki durum sz konusudur. Ntr veya hafif asit ortamlarda eitli elektrolitlerin etkisiyle deerli demirhidroksit jel halinde ker. Jel hemen hemen suyunun tamamn kaybederek gtite dnr. 12FeSO4 + 3O2 + 6 H2O 4 (Fe2 (SO4)3) + 4 Fe (OH)3 (3) (Gtit) Bu slfidler iin ayn reaksiyonlar geerlidir. Bu deiim reaksiyonlar eitli slfat zntleri arasnda da oluabilir. Ferroslfatn ferrislfat eklinde dnm erevesinde bir baka slfat (CuSO4) sonucu u reaksiyon meydana gelir. 2FeSO4+2CuSO4+H2O Cu2O + Fe2(SO4)3+H2SO4 (Kuprit) Bu reaksiyonlarla primer cevherlerde bulunan metallerin slfatlar olumu olur. Biraz daha derin zonlarda serbest oksijen kullanlr. Bu zonlarda CO2 mevcuttur. Yine konsantrasyonu iyice artm metalslfat eriyikleri de bu zonda yer alr. Burada bu zondaki slfatlar eriyikten tekrar ayrlabilir. Yalnz bu oluum daha ok arid iklim blgelerinde gerekleebilir. Dier iklim blgelerinde slfatlar tekrar zlr ve muhtemelen mevcut CaCO3larla reaksiyona girerler. ZnSO4+CaCO3+2H2O ZnCO3 + CaSO4.2H2O (Smitsonit) (Jips) (4)

55

Jips oluumlar ounlukla eski cevher kalntlarn iaret eder. Karbonatl yan kayalar, ykama zonunda ar metal karbonatlarnn olutuu bir kelme zonu oluturabilirler. Bazen da eriyikler bu yan talara enjekte olarak tadklar metalleri oralara brakarak kelmelerine sebep olurlar. 5.2.2.2.4.2. Slfatlarn Tanmas: Slfatlarn byk bir ksm zelti halinde tanrlar. Bu souk ve seyreltik zeltiler cevher yatanda aaya doru inerler ve alt kesimlerde metallerini tekrar brakrlar. Bylece oksidasyon zonunun st ksmlar ykanarak anm olur. eitli slfatlarn znmeleri farkl dercelerde olduundan bunlarn metalslfatlar halinde tanmalar ve aa seviyelerde tekrar kelmeleri de ayn zamanda olmaz.

Slfatlar ZnSO4 CuSO4 FeSO4 PbSO4

znme (gr/lt) 513 172 157 0,04

Scaklk (C) 18 20 0 18

zelti halinde tanan slfatlar sementasyon zonunda tekrar kelerek cevher zenginlemelerine sebep olurlar. 5.2.2.2.4.3. Sementasyon Zonu
Yer alt suyu seviyesi yaknlarndaki sementasyon zonlarnda O2 ve serbest asitler kullanlm ve tketilmitir. Artk zeltiler ntr ya da bazik olmutur. Bu zeltiler sementasyon sonunda kelirler. Bu zonda cevher kelimleri eitli ekillerde olur: 1) zeltilerin yan kayalarla veya primer slfidlerle yapt reaksiyonlar. 2) zeltilerin dier zelti ya da gazlarla yapt reaksiyonlar. 3) Arid iklimlerde zeltilerin buharlama ile youmas. 4) Hidroliz olay ile. 5) Jel haline gemesi ile 6) Baka bir jel tarafndan en nemlisi phesiz birincidir. Bu kelim ekillerinden en nemlisi phesiz birincisidir. 5.2.2.2.4.4. Yan kayalarla ve Primer Slfidlerle olan Reaksiyonlar: zelti ne kadar asit ise zme yetenei de o kadar fazladr. Dolaysyla kelme olay zeltinin baziklemesi ile ilgili olup, bu karbonatl gang mineralleri ile mmkn olmaktadr. Kalsit, dolomit ve siderit aktif minerallerdir. Slfatl zeltiler bu minerallerle temas edince nce Fe2(SO4)3 ve H2SO4 ntralize olur ve bu ntr ortamda u reaksiyon cereyan eder: MSO4+CaCO3 MCO3+CaSO4 (M: Herhangi bir metal). Eer reaksiyona giren slfat ZnSO4 ise ZnCO3 yani simitsonit meydana gelir. ZnSO4+CaCO3 ZnCO3+CaSO4 (Simitsonit)

56

Slfat zeltileri ile primer slfrl mineraller arasnda ise u reaksiyonlar grlr: Ag2SO4+ZnSAg2S+ZnSO4 (Arjantit) PbS+CuSO4 CuS + PbSO4 (kovellin) (Anglezit) Cu5FeS4+CuSO4 2Cu2S+2CuS+FeSO4 (Bornit) (Kalkosin) Arid iklimlerde ise, slfat zeltileri yerine klorit zeltileri oluur ve slfrl cevherle temasta u reaksiyonu verirler: Cu2S+2AgCIAg2S+2CuCI Nabit metaller ya slfrlerin oksidasyonu ile; Cu2S+3Fe2(SO4)3+4H2O2Cu+6FeSO4+4H2SO4 (Nabit bakr) ya da bir oksidin indirgenmesi ile meydana gelirler; Cu2O+2Fe(SO4)3+H2SO42Cu+Fe2(SO4)3+H2O (Nabit bakr) 5.2.2.2.4.5. Ayrmaz Mineraller:

Altn, platin, kasiterit, kromit, rutil gibi nabit ve oksitli mineraller ayrmaz, ya da hemen hemen ayrmaz. Bu mineraller oksidasyon kuanda nemli bir deiiklik gstermezler ve bulunduklar yerde kalrlar. Bylece bulunduklar ortamda mekanik olarak veya kalnt eklinde zenginleerek ekonomik bir yatak oluturabilirler. Ayrr Mineraller: Slfrler, arsinyrler, antimoniyrler ve slfotuzlar oksidasyon kuanda kolaylkla ve deiik reaksiyonlarla ayrrlar. Slfrlerden ok az oksidasyon zonunda ayrmadan kalabilir (rnek; Molibdenit).
5.2.2.2.4.6. Oksidasyon ve Sementasyon Zonu Parajenezleri ZONLAR Oksidasyon st Seviye Balca Mineraller Limonit, pirolusit oksitler, amorf silis,

klorarjinit, malakit karbonatlar, seruzit, azurit, smitsonit. Zonu Alt Seviye Varozit, kalkantit, demir vitroil, anglesit, kuprit, klorarjinit, nabit altn, nabit Ag ve Cu Sementasyon Zonu Kalkosin, kovellin, arjantit ve derin kkenli mineraller Primer Zonu Kuvars, barit, blend, pirit, galen, kalkopirit, ankerit, serisit

57

5.2.2.2.5. Karstlama le lgili Yataklar

Bunlar kayalarda dk konsantrasyonlarda bulunan veya birincil cevherlemelerdeki mineral ya da elementlerin yzeydeki bozumalar (alterasyonlar) neticesinde serbest kalp, sular tarafndan tanarak yeraltndaki karstik boluklarda birikmeleri ile oluan yataklardr. Hem krntl (detritik) hem de kimyasal kelmelerle metal zenginlemeleri mmkndr. Baz aratrclar bu tr yataklarn magmatikhidrotermal zeltiler tarafndan da oluturulabileceini ileri srmektedirler. Karstik boluklar iin en elverili kayalar kiretalar olup bunlar hem yzey hem de derinlerden gelen jvenil sular tarafndan hazrlanabilir. Kiretalarndaki atlak, krk ve faylar yeterli geirimlilii salar. Asitli sular bu kayalar kolayca zer ve boluklar oluur. Oluan boluklarn kmemesi iin kiretalarnn mukavemeti yeterlidir. Evaporitlerde de karstlamalar oluur, fakat bunlarn mukavemetleri olmadndan ksa srede kmeler balar ve tahrip olurlar. Bu yzden cevher oluumunda nemsizdirler.
5.2.2.2.5.1. Gelime Derecelerine Gre Karstlar

Karstik boluklar gelime derecelerine gre gen, olgun ve yal sistemler olarak snflandrlabilir. Gen karstlarda yzeyden derine doru dey ve deye yakn boluklar oluur. Bu boluklar yer alt su tablasna kadar iner. Olgun karstlarda yer alt su tablasnn iinde yatay veya yataya yakn maaralar ortaya kar. Bu maaralar topografik konumuna gre yzeyle irtibatlanr. Bylece karstik yapnn iinde su dngs (sirklasyonu) tamamlanabilir (ekil 5.15). Yal kastlarda ise boluk ve maaralar tavanlarn ve duvarlarn tayamayacak kadar genilediklerinden kmeler balar. Bylece karstik boluklarn ii brelerle doldurulmu olur.

ekil 5.15: Karstlamann ilerlemesiyle kiretalarnda kanal akmlar gelimesi (ahinci, 1991)
5.2.2.2.5.2. Karst sisteminde hidrodinamik kuaklar ve cevherlemeler:

Karstik srelerle nemli Zn, Pb, Cu, Ba ve F yataklar ortaya kar. Ayrca detritik sedimanlarn iinde bata altn, olmak zere ar mineral zenginlemeleri bulunabilir. Oksidasyon-sementasyon kuaklarnda olduu gibi olgun bir karst sisteminde de szlme doygun su ve durgun su olmak zere kuak bulunur (ekil 5.16).

58

ekil 5.16: Olgun bir karst sisteminde kuaklar (Temur, 2000).

5.2.2.2.5.2.1. Szlme Kua: Yzeyden su tablasna kadar olan ksmdr. Asitli sularn krkl ve

atlaklar boyunca kayalar zerek oluturduklar dey boluklarn bulunduu zondur. Burada suyun ak hz yksektir. Bu yzden mekanik paralanma kimyasal ayrmadan daha etkilidir. Karbonatl kayalarla su arasndaki reaksiyon giderek asitlik derecesini drr. Karst sedimanlarnda kaba krntllar hakimdir. Kimyasal yolla oksitli ve karbonatl mineraller kelir.
5.2.2.2.5.2.2. Doygun Su Kua: Yer alt su tablasnn altnda gelien ve yatay veya yataya yakn

boluklarn bulunduu zondur. Burada mekanik paralanmaya gre kimyasal ayrmlar daha fazladr. nce detritikler ve kimyasal kelim hakimdir. Tavan kmelerinden dolay knt bireleri oluur. Sular bazik zellikte, Eh deeri ok zayf indirgendir. Karbonatl ve oksitli minerallerle birlikte ikinci slfitli mineraller de bulunur.
5.2.2.2.5.2.3. Durgun Su Kua: Su tablasnn altnda yatay veya yataya yakn boluklarn bulunduu

zondur. Sularn hareketi yok denecek kadar yavatr. ndirgen ortam artlar hakimdir. Kkrt oksitleyici mikroorganizmalar mineral keliminde nemli rol oynar. Bylece kolloidal sadimanlarla birlikte ikincil slfidli minerallerin oluumu gerekleir.

59

6. BLM 6.1. LEVHA TEKTON VE MADEN YATAKLARI Gnmzde ekonomik deeri olan yegane denizalt maden yataklar birok kta sahanlklar (kontinental elf) ve kta yamalar (kontinental slop) altnda bulunan byk petrol ve doal gaz depolar, kta sahanlklar zerindeki akl, kum ve plaser yataklar, kta sahanl altna gmlm ve komu kta kenarlarndakilerle zel ilikili, eitli dier mineraller ve derin deniz tabannn geni alanlarn rten mangan nodlleridir (Rona, 1973). rnek olarak Amerika ktasnn batsnda ve gneybat pasifikte bulunan bakrl porfirilerin batmakta olan levha kenarlarnda olduklar bilinmektedir. Porfirli kayalara bal olarak daha baka maden yataklar vardr. Bakr yataklar aramasnda ite bu porfirli kayalar klavuzluk edebilmektedir. Gemite deiik jeolojik yaplar baz maden yataklar iin klavuzluk etmitir. Jeolojik bilgilerin ilerlemesine paralel olarak maden yataklar ilmi de gelimitir. imdi ise nceki jeolojik bilgilere levha tektoniinin getirdii yenilikler eklenmitir. Artk levha hareketleri ve oluan snrlarn zellikleri maden yataklar iin nemli klavuzlar olmaktadr (ekil 6.1).

ekil 6.1: Btn levha snrlar. Mineral yataklarnn birikiminde plaka kenarlarnn oynad rol gsteren ekil (Rona, 1973). 1. Byk Okyanus Plakas, 2. Amerika Plakas, 3. Afrika Plakas, 4. Byk okyanus, 6. Atlas Okyanusu, 7. And dalar, 8. G. Amerika, 9. Afrika, B.O.D.K: Byk Okyanus Dou Kabarts, A.O.O.S: Atlas Okyanusu Ortas Srt.

Konuya bu adan baklrsa, levha tektoniinde nceki bir aama olan ktalarn birlii gryle karlarz. Gnmzde jeolojik zellikleri birbirinin ayn fakat birbirlerinden ok uzakta bulunan elmas yataklar, Seylan ve Gney Avusturalyada bulunan grafit yataklar gibi. Endojenik mineral konsantrasyonlarnn oluumu byk bir ounlukla benioff zonlarnda meydana gelen magmalarla ilgilidir. Benioff zonuyla sonulanan plaka hareketleri kta-okyanus kabuu ve adayayokyanus kabuu snrlarnda olabilmektedir. ki levhann birbirine doru hareketleriyle meydana gelen benioff zonlarnda grlen maden yataklarna rnek olarak Japonyada bulunan Kuroko yataklarn verebiliriz (ekil 6.2). Ayrca Filipinlerdeki, Amerikadaki (Kayalk ve And dalarnda) metalik slfid yataklar, genellikle slfid yataklaryla birlikte

60

bulunan altn yataklarn rnek olarak verebiliriz. Bat Afrika, Alaska, Rodezya ve Bat Avusturalya da bulunan altn yataklar bu tip yataklardandr. Ktalardaki ekonomik nemi olan maden yataklarnn ou slfidler olup, bunlar eitli metallerin hidrotermal eriyiklerden kelerek kkrtle bileimlerinden oluurlar. Bu hidrotermal eriyikler mantoya dalan ve orada eriyen litosferik levhalardan oluan mineral tayc eriyiklerdir. Okyanus ortas srtlardaki yani birbirinden uzaklaan levha snrlarndaki cevher yataklarna rnek olarak Kzldeniz ve Kbrs adas verilebilir (ekil 6.3). Kzldeniz Afrika levhasyla Avrasya levhasnn birbirinden uzaklamasyla meydana gelmi olup, bugne kadar bilinen en zengin denizalt metalik slfid yataklarnda bulunan metallerin hepsini eriyik halinde kapsayan tuzlu sular bulunmaktadr ki, bu tuzlu sulara cevherlemeyi salayan hidrotermal eriyikler olarak baklmaktadr. Iraksayan levha kenarlarnn en ilerlemi aamasnda okyanus ortas srt sistemi geliir. Kzldeniz bu geliimin en eski aamasn yani bir ktann ikiye ayrlma aamasn temsil etmektedir. Okyanus ortas srtlarndan kan s dalmnn llmesi ve srttaki kayalarn kimyasal alterasyon dalmlar sayesinde deniz suyunun yarklar iine ileyip, srtlar altndaki kayalarda bulunan mineralleri zp bunlar konsantre yataklar eklinde kelten hidrotermal bir eriyik oluturduu grlr. Aktif okyanus ortas srtlar zerindeki keller genellikle demir, manganez, bakr, nikel, kurun, krom, kobalt, uranyum, civa ve az miktarda da vanadyum, kadmiyum ve bizmuta zenginlemitir. Okyanus ortas srtlar zerinde geni alanlar kaplayan keller iin tipik olan metal konsantrasyonlar ekonomik deildir. Fakat yersel olarak ok yksek konsantrasyonlar da vardr (Rona, 1973). Iraksayan iki levha snrnda gelien olaylar dikkate alndnda ve meydana gelen yar dolduran eriyiklerin mineral konsantrasyonlar kapsamalar halinde srttan kta kenarna doru ilerleyen maden yataklarnn olumas beklenir. Kbrs tr maden yataklar ofiyolitlerle ilgilidir. Ofiyolitler tektonikle yerlemi okyanus kabuu veya st manto paras olarak kabul edilmektedir. Troodos masifi okyanusal bir kabuk paras olup deniz dibi yaylmasyla olumu ve sonradan bir kara paras zerine itilmi ve bugnk konumunu almtr. Buradaki slfid cevherlemesinin oluumu ya karaya itilmeden nce ya da sonra olmutur. Rona (1973) cevherlemenin volkanik kayalarla ilikilerine deinerek bu kayalarla ara tabakal demirce ve manganezce zengin kellerin aktif okyanus srtlarnda bulunan metalce zengin keller ile kimyasal bakmdan edeer olduklarna dikkati ekmi ve bu metalce zengin kellerle esas cevher gvdelerinin hidrotermal ilemlerle olutuunu belirtmitir. Iraksayan levha hareketleriyle ilgili metal slfidlere Hint okyanusu srtnda da rastlanlmtr. Buradan alnan rneklerde metalik slfidlerle birlikte saf bakr damarcklar da bulunmutur. Yine Atlantik ortas srttan alnan rneklerde grlen manganez, bileimi, ekli ve kalnl itibariyle hidrotermal bir oluuma iaret etmitir.

61

Plaka tektonii ilkelerinin yorumu metalik maden yataklarnn oluumu ve dalm hakknda eitli bilgiler verdii gibi petrol yataklanmas hakknda da nemli bilgiler vermektedir. Bitki ve hayvan kalntlarndan tremi bir hidrokarbon olan petroln olumas iin organik malzemenin korunabilecei hayat iin zehirli ve oksijensiz bir ortam gereklidir. Yaknsayan levha kenarlar, kk okyanus havzalar ve ktalara komu olan derin deniz hendekleri petroln birikmesine uygun ortamlar olutururlar. Ayrca raksayan levha kenarlar, kta sahanlklar ve kta yokuu altnda petrol birikimine uygun ortamlar meydana getirir. Yaknsayan levha kenarlarna iyi bir rnek Kuzey ve Gney Amerikann bat kylardr. Burada Byk okyanus litosferi, ktann altna dalmakta ve byk bir hendek sistemi oluturmaktadr. Baz yaknsayan levha kenarlarnda hendekle kta arasnda volkanik adalar dizisi yer alr. Byk okyanus bat kenarnda, Aleut, Kuril, Japon, Ryukyus, Filipinler ve Endonezyay kapsayan bu tr bir ok volkanik ada kua vardr (Rona 1973). Ada kuaklaryla kta arasnda kk kapal ortamlar meydana gelir. Bu ortamlar organik maddelerin birikmesine uygun ortamlar olup buralarda okyanus suyunun sirklasyonu engellenebilir. Bylece oksijensiz bir ortamda biriken kellerde gelien jeolojik olaylar sonucu petrol iin iyi bir kapan olabilir. Iraksayan levhalar arasnda da organik malzemenin korunabilecei bir deniz oluur. ekilde kta altnda oluan bir raksama ve iki kta paras arasnda oluan deniz grlmektedir. Eer bu ortama gelen su miktar buharlama miktarndan az olursa organik malzemeyle birlikte tuz tabakalar da kelir. Iraksamann devamyla okyanus haline gelen ortamda organik malzeme ve tuz tabakalar zerine sedimanlar kelir. Daha sonra organik malzeme petrol haline dnr ve tuz petrol kapanlayan dom eklinde ktleleri meydana getirir. Kzldeniz bu olaylar dizisinin erken aamas olarak kabul edilmektedir. Arabistann Afrikadan ayrld bu ortamda 5100 m kalnlkta kayatuzu ve organik amur tabakalar bulunmutur. Atlas okyanusu ise raksamann okyanus oluumuna eritii bir ortamdr. Bugn bu ortamda tuz domlarnn bulunuu eski durumu hakknda bilgiler vermektedir. Btn bu fikirler nda atlas okyanusunun her iki kysnda kta sahanl, kta yamac ve 5400 m su derinliindeki kta yokuu altnda petrol vardr denilebilir. Bu sonucun ayn ekilde gelien ortamlar iin geerli olduu da aktr.

62

ekil 6.2: Yaklaan levha snrlarndaki cevherlemeler (Mitchell ve Garson, 1981).

63

ekil 6.3: Genilemeli tektonik ortamlarnda gelisen balca cevher yataklarnn basitletirilmi ekli ( Mitchell ve Garson, 1981).

64

7. BLM 7. 1. METALOJENEZ VE METALOJENK PROVENS Matalojenik provens, oluumlar belli bir jeolojik olayla ilikili olarak gerekleen cevherlemelerin bulunduu yayld blge olarak tarif edilebilir. Bu blge jeolojik zellikler ve bilhassa tektonik birimlerin zellikleri itibariyle birbirine benzeyen alanlar olmaktadr. Metalojenez ise; bir matolojenik provens iinde bir grup mineral veya metallerin oluumunu kapsar.

ekil 7.1: Jeotektonik ortamlara gre metalojenik provensler. Metalojenik Provensler dikkate alnarak yaplan snflama; 1) Okyanusal kabuk metalojenik provensi: a) Okyanusal kabuk kelleriyle e oluumlu tortul cevherleme ; Mn, Fe, P, yumrular, Cu, Fe, Zn slfidleri. b) Okyanusal kabuun i kkenli (endojen) ard oluumlu cevherlemeleri Fe, Cu, Ni, Co, Zn, kk Cu, Pb, Zn, damarlar, diyabaz ve spilitik kayalardaki Cu, Zn yataklar. c) st manto cevherlemeleri: Cr, Pt sinjenetik oluumlar. 2) Ktasal Kabuk Metalojenik Provensi: a) Ktasal kabukta s sularda tortul cevherlemeler: Oksitleyici ortamlarda Fe, Mn oksitleri derin sularda indirgeyici ortamlarda ise Fe, Cu, Zn, Pb zenginlemeleri. b) Kta kabuunun st manto snr blgelerinde ergimeyle oluan anateksi magmalardan treyen cevherlemeler: Sn, W, Mo, Au, Zn, Pb, Ag, Sb, Cu, Ni (granitik kayalara bal).

65

c) st mantoda ykselen bazalt magmasna bal yataklar: Cu, Ni, Pt, Cr, Ti birincil olarak oluur. Eer bu magmann ykselmesi srasnda bulama veya karma olursa Pb-Zn, Ag ve dierleri oluuma katlabilir. d) Kta kabuu zerinde alterasyon sonucu oluan kalnt yataklar: Al, Fe, Mn, Co, Ni; plaserlerde ise Au, Pt, Zr, Ti. 3) Dalma-Batma kuaklarnda kta kenarlarndaki cevherlemeler: a) Derinlerde bulama ve karma ile birlikte ksmi ergime olaylaryla olumu cevherlemeler porfiri Cu-Mo yataklar ve Pb-Zn-Cu, Ag yataklar. b) Kta kabuuna itilmi ultramafitlere ilikin cevherlemeler: Lateritik oluumlar Fe, Ni, Co ve plaserlerde Pt.

66