MARXTA RETKEN EMEK KATEGORS VE 1988-2006 DNEM TRKYE EKONOMS N AMPRK BULGULAR

Yiit Karahanoullar Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Aratrma Grevlisi

zet
Sermaye ve deer kategorilerinin kuramsal temelini oluturmas ve olgusal dzeyin Marxist perspektifle tahlili iin zerinde analitik olarak netleilmesi gereken ancak yazndaki farkl sorunsallara gre hakknda birbirinden btnyle farkl tanmlar retilmi bir kategoridir retken emek kategorisi. Bu almada, yazndaki bu tanmsal eitlilie ve tartmalara girilmeksizin, Karl Marxn kendi metinlerine bavurularak retken emek kategorisi tanm zerinde netleme salanmaya allacak ve ardndan, ulalan bu kuramsal ereveden hareketle kategorinin ampirik lm yaplp Trkiye ekonomisi iin 1988-2006 dnemine dair gzlemler retilecektir. Trkiyenin bu dnemde yaad yapsal dnme dair bulgularla birlikte art deer retim srecinin, dolaysyla sermaye birikiminin iine girdii kriz potansiyeli ortaya konulacaktr. Anahtar Kelimeler: Art deer, retken ve retken olmayan emek, Karl Marx, ticaret, kk meta retimi.

Productive Labour Category in Marx and Some Empirical Findings for Turkish Economy in the 1988-2006 Period Abstract
This article has two aims. The first one is to try to understand the Marxist analytical categories of productive and unproductive labour which, as proposed in the paper, constitute the theoretical base for the whole value theory and which need clarification. Although it has such an importance for the Marxist economics, the literature is full of contradictory definitions. Therefore in order to fulfill the first aim, the article necessarily refers to the original texts of Marxs main works without dealing with the second hand sources in the literature and defines the productive labour category according to Marxs theory. The second aim is to apply these analytical categories to the analysis of Turkish economy. This study involves calculations of the productive to unproductive labour ratios, depiction of structural changes and periodization of the 1988-2006 years according to value patterns. The article concludes with some observations about the crisis potential in value creation and capital accumulation process. Keywords: Surplus value, productive and unproductive labour, Karl Marx, commerce, petty commodity production.

118

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi in Ampirik Bulgular

Kuramsal Netleme
retken emek kategorisinin tanmlar iin, Marxn retken emek ile retken olmayan emek kategorilerini en detayl haliyle ele ald Art-Deer Teorileri Birinci Kitapna (ADT), Kapitalin birinci cildinin nc taslann altnc blmne (K-I-6) ve Kapitalin ikinci cildine (K-II) bavurulacaktr. Kavram analitik olarak alglayabilme abamzda bize yol gsterici olmas bakmndan, Marxist yaznda bize gre kavram zerine yaplm en titiz ve sistematik aba olan Savran ve Tonakn (2007) [1999] almas (ST) ve farkl bir emaya oturmakla birlikte onun ncl niteliinde olan Shaikh ile Tonakn 1994 almas referans olarak alnacaktr. Kavram analitik olarak doru bir ekilde ina edebilmek iin ise soyutlamann hangi sorunsal zerinde ykselecei konusunda tutarl bir yol izlemek gerekmektedir.1 Bu nedenle her eyden nce vurgulanmas gereken temel nokta retken olan/olmayan emek kategorilerinin, kapitalist retim biimine dair bir soyutlama olduu ve zerinde ykseldii sorunsaln da kapitalist sermaye birikim mekanizmalarnn zmlenmesi olduudur. retken emek kategorisine dair yaznda tartlmakta olan eitli soyutlamalarn aslnda farkl kuramsal sorunsallara hizmet eden farkl tanmlar olduu vurgulanmaldr. rnein kavramn yukarda belirttiimiz Marxtaki sorunsal ile kavramn snflarn tanmlanmas ya da devrimci znenin karakterinin belirlenmesi gibi sorunsallarda kullanlmas, birbiriyle ilikilendirilemeyen

1 Burada Bertell Ollmann Marxn diyalektik yntemine dair yorumlarna referans verilmektedir (Ollman 1993).

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

119

btnyle farkl dzeylerde soyutlamalar ve tanmlar yaratacaktr.2 Bizim buradaki sorunsalmz sermaye birikimi dinamiklerini ortaya karmak olduu iin Marxn zgn tanmna bavurmamz ve ampirik aratrmay soyutlamasorunsal tutarll olan analitik bir tanma oturtmamz uygun olacaktr. Toplumsal yeniden retim mekanizmalarn dndmzde tm emek kategorilerinin yeniden retim iin trl formlarda ilevsellikler stlenmi olduu kolayca kabul edilebilir ve bu anlamda btn emek kategorileri retken addedilebilir. Ama baz emek kategorileri sermaye iin ne yazk ki (!) retken deildir. Bunun sebebi, bu tr emek kategorilerinin sermaye iin art deer retmiyor oluudur. Burada vurgulanmas gereken nokta, bu emek kategorilerinin sermaye iin krllk yaratabiliyor olsa bile art deer retmemesidir. Buradaki deer, retken olmak ve sermaye tanmlarnn Marxist iktisadn kuramsal erevesine ait tanmlar olduu unutulmamaldr. Bu nedenle burjuva iktisadnn retken olma ve retkenlik kategorileriyle kartrlmamaldr. Burjuva iktisadna gre btn emek kategorileri, emek almasnn karlnda cret ald mddete, retken olmak zorundadr. Bu durum, kuramn rasyonel birey tanmnn bir gerei olarak ortaya kmaktadr: Rasyonel bir giriimci retken olmayan iileri istihdam etmeyecektir.3 retkenlik ise retimin verimine dairdir. Marxn zmlemesinde ise burjuva iktisadnn cretlere ve istihdama dair bu bakndan tamamen farkl bir tanmlama sz konusudur. En basit haliyle ifade edecek olursak cret, yani emek gcnn deeri, ortalamada emein kendini yeninde retmesini salayan geimlik crettir; kr da emein rettii toplam deerden, bu cret pay dldkten sonra sermayedarn el koyduu art ksmdr ve deerin her iki ksmn yaratan da emektir.4 Yalnzca emekle olan bu belirli iliki paray ya da metalar sermayeye dntrr ve retim koullaryla bu iliki araclyla (...) paray ya da metalar sermayeye dntren, baka deile, emek-gc karsnda bamsz duruma
2 retken emek yaznndaki farkl tanmlarn, sorunsallar etrafnda kategorizasyonu iin Karahanoullar (2006) almasna baklabilir. 3 Yine rasyonalitenin gerei olarak, emein creti tam tamna onun marjinal retimine eit olmak zorundadr: Rasyonel bir ii, cret bu dzeyin altnda olduu durumda almak istemeyecek, bu dzeyin stne kt durumda da rasyonel giriimci iin emek istihdam etmenin bir anlam olmayacaktr. 4 retim srecinin bizzat iinde ise canl emek, bir yandan cretleri yani deien sermaye deerini- yeniden-reterek ve te yandan art-deer yaratarak sermayeye dnr; ve bu dnm sreci araclyla toplam paraher ne kadar bunun deien ksm, cretlere harcanan ksm ise de- sermayeye aktarlm olur (ADT: 370).

120

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

gelen maddelemi emein deerini srdren ve artran emek, retken-emektir. retken emek, kapitalist retim sreci iinde emek-gcnn ald biimin ve tarzn ve tm ilikinin ksa addr. Ancak onu emein teki trlerinden ayrdetmek, ok byk nem tamaktadr; nk bu ayrm, tm kapitalist retim tarznn ve sermayenin kendisinin de zerinde temellendii emein zgl biimini ifade eder (ADT: 370-1).

Genel Olarak retken Emek

retken

Emek/Sermaye

in

Her emek, toplumsal sistem asndan bir sonu retir ve bir rn verir ancak her rn veren emek sermaye iin art deer retmez. retmedii konusunda kukusu olanlar, Marxn eletirisiyle ba etmek zorunda kalacaktr: Yalnzca, kapitalist retim biimini kesin biim olarak ve dolaysyla, sonsuza dek doal retim biimi olarak- gren burjuva darkafall, sermaye asndan retken emek nedir sorusunu, genelde hangi emein retken olduu ya da retken emein genel olarak ne olduu sorusuyla kartrr; ve sonuta, herhangi bir ey reten, herhangi bir sonu yaratan enein bu gerek erevesinde retken olduu yantn vererek ne kadar akll olduunu dnr (ADT: 368). Marxn ironik yantn dinlemeye devam edelim: Sulunun retken gcn geliimi zerindeki etkileri ayrntl olarak gsterilebilir. Hrszlar olmasayd, kilitler bugnk yetkin dzeyine ular myd? Kalpazanlar olmasayd banknotlar imdiki yetkinliine varr myd? (ADT: 364). Bir filozof fikir retir, bir air iir, bir rahip vaaz retir, bir profesr uzmanlk kitab vb... bir sulu su retir. Bu sonuncu retimle bir btn olarak toplum arasndaki balantya biraz daha yakndan bakarsak, kendimizi birok nyargdan kurtarabiliriz. Sulu yalnzca su retmez, ayn zamanda ceza hukuku retir ve bununla birlikte ceza hukuku dersleri veren profesr retir; buna ek olarak ayn profesr, kanlmaz olarak derslerini ieren yaptn genel piyasaya meta olarak srer. Elyazmas yapt... yalnzca yaratcsna kiisel keyif vermekle kalmaz, ulusal zenginlii de arttrr(ADT: 363). Bu kadar kark bir iin iinden kabilmek iin ihtiya duyulan ey analitik bir tanm olsa gerek. Bunun iin Marxn aratrmalarnda bavurduu yntem olan kavramn en genel formu ile balayp, kavram sorunsala uygun diyalektik admlarla somuta doru, yani ona daha fazla aklayc g kazandrarak, yaklatrmaya alalm. Bu abada, yukarda andmz almalar bize yol gsterici olacaktr.

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

121

Genel olarak retken emek kategorisini anlayabilmek iin tm insan etkinlikleri u ekilde toplulatrlabilir: retim, dolam, blm, kiisel ve toplumsal tketim (ST: 23-24). Her retim, belirli bir toplum biimi iinde ve onun araclyla doann birey tarafndan mlk edinilmesidir (Marx, 1993[1857-8]: 87). Tketim ise, sadece insanlara zg olan ve ayrt edici bir emek gerektirmeyen bir faaliyettir. Blm etkinlii, toplumsal retim biimi erevesi iinde dorudan kendini ortaya koyan bir belirlenimdir; bizzat kendisi emek ieren bir faaliyet deildir. Dolam ve toplumsal dzenin yeniden retimi ise belirli bir toplumda insanlar arasndaki tarihsel olarak belirlenmi toplumsal ekonomik ilikilerden kaynaklanan ileri yerine getirirler (ST: 24-25). Bu etkinlikler iinde sadece retim, doa ile girilen iliki araclyla insanla kendi yeniden retiminin vazgeilmez maddi elerini salayan biricik faaliyet olmas bakmndan dier tm faaliyetlerden kkl biimde farkldr (ST: 25). Bir nceki blmde tartld gibi burjuva iktisad bu be faaliyet alann da retken olarak grme eilimindedir. Oysa retim dndaki dier drt etkinlik genel olarak retken emek bile deildir. Yalnzca bu zgl olarak maddeci anlam ile retimle uraan emek, genel olarak retken emek eklinde tanmlanabilir (ST: 25). Bu durumda, baz faaliyetler genel olarak retken bile deilken, yani hibir toplumsal retim biiminde retken deilken, bunlarn kapitalist retim biiminde sermaye iin retken olmasna olanak yoktur. retken emek, kapitalist retim biimi iinde belirli zellikleri olan bir emek tipidir. imdi bu zellikleri netletirmeye alalm.

Gelirden stihdam Edilen/Sermayenin stihdam Ettii Emek

Marxn retken emek ile retken olmayan emek kategorilerine dair yaklamn en ayrntl haliyle ADTde bulmaktayz. Burada Marx onun aratrma ynteminin en belirgin zellii olan kavramn daha nceki sunumlarnn eletirisi ile balamaktadr ie. retken olan olmayan ayrmnn kkeni klasik ekonomi politie, fizyokrasiye ve merkantalizme dayanr. Bu klliyat iinde Marxn zerine en ok urat, adeta kavram iin mihenk noktas yapt tanm, Adam Smithin tanm olmutur. Marx, Smithin konuya dair grlerinin, kendisinden nceki fizyokrat ve merkantilist yaklamlardaki

122

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

yanllar ayklayarak ulat doru tanmla5 ki Marx buna, A. Smithin en byk bilimsel baarlarndan biri (ADT: 147) demektedir-, srarla tad yanl bir fizikselci yaklamn i ie getii bir karmaa oluturduunu belirtir. Smithin doru olan birinci tanm, sermayenin istihdam ettii emek ile gelire karlk deiilen emek ayrmna dayanr ve sadece sermayenin istihdam ettii meta retimi yapan emein retken olduuna iaret eder. Smithin ikinci ayrm ise retkenlii, kendini satlabilir maddi bir metada sabitletiren yani fiziksel deer yaratan emei retken emek olarak grr. Bu fizikselci tanm bir sonraki blmde ele almak zere doru tanm biraz daha amaya alalm. Smith, deer yaratma kavramn merkantilistler ve fizyokratlardan farkl olarak ticaret ya da tarmla deil, retim ile ilikilendirmektedir. Marx retken olma tanmn Smithden alarak daha da ileri gtrmektedir: Yalnzca sermaye reten cretli emek retkendir. (Bu, emee denen tutar, o, arttrarak yenidenretir, ya da cret biiminde aldn, daha fazla emek olarak yeniden geri verir anlamna gelir) (ADT: 142-143). Yalnzca sermayenin, sermaye retimi iin istihdam ettii emek retkendir. Gelirden, kullanm deeri retmek iin istidam edilen emeki deer yaratmaz. Kapitalist iin nemli olan deiim-deeridir ve deiim deerinin artmasdr; kullanm deeri ve bu deerin artmas deildir. Onun iin nemli olan, soyut zenginliin artmasdr bakalarnn emeini sahiplenmenin artmasdr. Deer, artan deiim deeridir. Tpk bir cimride olduu gibi onda da kendini zenginletirme mutlak gds egemendir, ama tek farkla: o, gdsn, altn ve gmten bir hazine yma tarznda bir yanlsama ile tatmin etmeye almaz; gerek retim demek olan sermaye yaratmakla tatmin etmeye alr (ADT 267). Bir kapitalist olarak kapitalist iin emek-gcnn kullanm-deeri, onun fiili kullanm-deerinden, bu zel somut emein yararllndan yani ipliki emei, dokumac emei, vb. olmasnda deildir. O, bu emein rnnn bir kullanm-deeri oluuyla ne kadar ilgileniyorsa, bu emein kullanm deeriyle de ancak o kadar ilgilidir; nk kapitalist iin rn (...) bir metadr, bir tketim maddesi deildir. Metada onu ilgilendiren ey, dediinden daha fazla deiimdeerinin yer alm olmasdr; ve bu nedenle, onun asndan, emein kullanm

5 Hem merkantilistlerde hem de fizyokratlarda farkl niteliklerde emeklere iaret edilse bile sadece deer yaratan emek retken olarak deerlendirilmektedir. Bu noktada hangi emein deer yaratt konusunda bu iki yaklam farkl pozisyonlar savunur. Fizyokratlara gre sadece tarmsal faaliyet art deer retmektedir ve dolaysyla tarm emei retkendir. Merkantilistlere gre ise sadece d ticarette verilen fazla art deer olarak nitelendirilmelidir ve bu denenle ihracatla uraan, yurtdndan deerli maden getiren emek retken olacaktr (ADT: 143-144).

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

123

deeri, cret olarak dedii emek-zamann daha fazla miktarda geri alyor olmasndadr (ADT: 146). Emein nasl bir emek olduunun, ne i yaptnn bir nemi yoktur. Onun nasl ve ne amala istihdam edildii nemlidir. Ayn ierie sahip emek hem retken hem de retken olmayabilir (K-I-6). retken olmak iin emei sermaye srecine dahil eden deiimin, yani cretli emek ilikisinin salanmas gerekmektedir. Ancak baz emek trleri sermaye ile deil, bireylerin gelirleri ile deitirilmekte, yani emeki, sadece bir hizmetli olarak istihdam edilmektedir. Bu, sermaye ile deil, dorudan gelirle, yani cret ve krla (...) deiilen emektir (ADT: 147). Sermaye ile deil de gelirle deiilmesi, emein nihai tketim iin kullanm anlamna gelmektedir, yani deerden deer retmek iin deil ama emein rnn (hizmetini) tketmek iin yaplan istihdamdr. Marx bu iki emein farkn gstermek iin u rnei verir: Ayn kty reten, ancak bunu iki farkl istihdam biimiyle yapan iki terzi dnr. lkinde bu emek, bir iletmede palto dikmek zere istihdam edilmekte olan bir terzidir; ikincisinde ise eve arlp palto siparii verilen bir terzidir. Her ikisinde de ayn kullanm deeri retilmektedir. Ancak sadece ilkinde bu kullanm deeri bir deiim deerine de dnmtr, ki sermaye birikiminin mantn gerektiren de budur. Palto paltodur (...) Ama birinci durumda terzi ii, yalnzca bir palto retmez, sermaye retir; dolaysyla kr da retir; kapitalist olarak ustasn, cretli-ii olarak kendisini retir (ADT: 280). Sadece kullanm deeri zerinden dnecek olursak, ikisinde de yaratlan deer birbirinin ayn olacaktr. Giriimci bu kullanm deerini yarattrd ya da bu kullanm deerine sahip olduu iin giriimci olmamaktadr. Marx bunu u ekilde anlatr: Bir giriimci terzi kendi iisinin yapt bir paltoyu giyip tkettii zaman ne lde giriimci olursa bir gndeliki terzinin benim giymem iin evde yapt palto da beni (ekonomik bir kategori anlamnda) ancak o kadar kendi giriimcim yapar (ADT: 280). Yani giriimciyi sermayedar yapan bu kullanm deeri deil, deiim deerine sahip bir eyi emek gc satn alarak ona rettirmesidir. Emekiler de gelirleriyle bu tr emek hizmetlerinden satn alabilmektedir, yukardaki yarg geerli olsayd bunun da onlar sermayedara dntrmesi gerekirdir (K-I-6). Yukardaki ikinci rnekte emek, sermayeyle deil, gelirle eit metalar olarak deitirilmitir, emein rnnn kullanm deeri satn alnmtr. lkinde ise sermaye ile deitirilmitir ve sermaye, emein gcn bir kullanm deeri olarak satn almtr. ...retim sreci, yalnzca bir meta retim sreci deil, ama art-deer retimi srecidir; art-emein emilmesi ve bylece sermaye retilmesi srecidir (ADT: 380).

124

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

Balangta yatrlan sermaye emek gcnn kullanm deerinin sermaye tarafndan ele geirilmesi ile kendini arttrarak gerekletirir. Bu, sadece ilk durum iin geerlidir, birey elindeki paray emekle deitirirken sermayeletirmektedir. kinci durumda ise paray gelirinin harcanan bir paras olarak kullanmaktadr. Emein tketimi Para-Meta-Para olarak ortaya kmamakta, Meta-Para-Meta (en son meta emei ya da emein hizmetini simgelemektedir) dizgesini oluturmaktadr. Burada para sermaye olarak deil, sadece bir mbadele arac olarak ilev yapmaktadr (K-I-6). Evinde hizmeti altran bir kii ile hizmeti arasnda yine bir alm satm ilikisi olmutur ve bir kullanm deeri retilmitir. Ancak bu durumda kullanm-deerinden yararlan biimi bir tr ataerkil iliki, efendiyle uan ilikisi biimindedir (ADT: 280). Kapitalist anlamda deer yaratma ilikisi ancak emek gcnn sermayeye sat ile gerekleebilir. Yukardaki rnekleri terzi asndan yeniden dnecek olursak her iki faaliyette de bir sat sz konusu olduu ve terziye bir gelir getirdii grlecektir. Bu anlamda her iki terzinin de retken olduu hissi uyanabilir. Evet emek asndan bakacak olursak hem retken emekinin hem de retken olmayan emekinin emek gcnn bir meta olduu aktr. Ne var ki, retken emeki, onun emek-gcn satn alan iin meta retir. retken-olmayan emeki ise, onun iin meta deil, yalnzca bir kullanm-deeri, hayali ya da gerek bir kullanm-deeri retir (ADT: 149). Hizmeti emeinin hizmetinin kendisi iin retken olduunu Smith de yadsmyor. Her hizmet onu satan iin retkendir. Para karl yalan yere yemin etmek, onu yapan iin retkendir. Belgelerde sahtecilik yapmak, onu yapmas iin kendisine para denen asndan retkendir. Birini ldrsn diye kendisine para denen kii iin cinayet retkendir. Dalkavuun, muhbirin, yaltaknn, asalan, anak yalaycnn hizmeti, bu hizmetleri parasz yapmayan insanlar iin retkendir. Madem ki retken emekidirler, yleyse yalnzca servet reticisi deil, ayn zamanda sermaye reticisidirler. Tpk mahkemeler ve devlet gibi, kendi demesini kendisi yapan hrsz da enerjisini kullanr, zgl bir dorultuda kullanr, bir insan gereksinimini karlayan yani kendi gereksinimini, kim bilir belki de karsnn ve ocuunun gereksinimini karlayan sonular retir. Sonuta [o bir] retken emekidir; kukusuz eer, sorun yalnzca bir gereksinimi karlayacak bir sonu retmekse ya da yukarda anld gibi eer hizmetlerini satmak, onlar retken yapmaya yetiyorsa (ADT: 277-8). zetle, ele aldmz emein, kendisinin bir aba sarf etmi olmasnn, bu abann kendisi iin/toplumsal yeniden retim iin faydal sonular dourmasnn, bundan gelir elde etmesinin, rettii metann sosyal yararllnn / kullanm deerinin, bizim retken olma tanmmzla bir ilikisi yoktur. Zira

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

125

retken olma,emein ieriinden ya da sonucundan deil, ama belli bir toplumsal biiminden karlm bir tanmdr (ADT: 148) ve sermayenin yeniden retimi, art deer dinamikleri sorunsal iin tretilen bir kategoridir.

Metada Maddeleen Kalc Emek

Smithin kafa karkl ve Marxn bu noktada ortaya koyduu eletiri, vlger burjuva iktisadnn tedrisatndan geenlerin yaayabilecei olas kuramsal yalpalamalara kar bir idman niteliinde olmas nedeniyle nemlidir. Maiyetinde alan btn sivil ve askeri memurlarla birlikte hkmdar, btn ordu ve donanma, retken olmayan iilerdir. Bunlar kamu hizmeti grr; bakalarnn yllk emek rnlerinin bir ksm ile geinirler. Hem en arbal, en hatr saylr hem en hafif mesleklerden kimisi bu ayn snfa sokulmak gerektir. Kilise adamlar, hukukular, hekimler, her trl edebiyatlar; tiyatro oyuncular, soytarlar, mzikiler, opera arkclar, opera kekleri, v.b... Hibiri retken deildir nk (...) hepsinin yapt hasl olduklar anda ortadan kaybolur Topluluk iinde en sayg deer tabakalardan bazlarnn emei, sradan hizmetilerinki gibi, hibir deer hsl etmez; o emek harcandktan sonra, srp giden, ileride karlna bir o kadar emek elde edebilecek herhangi devaml bir nesne veya satlr eya zerinde kkleip maddelemez (Smith, 2006: 358-9). Smithin bu tanmlar, doru ve yanl kategorileri bir arada barndrmas nedeniyle anlaml deildir. Karklk, Smithin retkenlii anszn, kendini, kalc olan ve herhangi bir zde ya da satlabilir bir metada toplamak, maddeletirmek olarak grmesinden kaynaklanr.6 (...) herhangi bir nesne ya da satlr bir mal zerinde kkleip maddelemeyen, genel olarak yaplr yaplmaz kaybolup giden (Smth, 2006: 358) emek retken deildir. Bu noktada Smith, retken emei toplumsal biimi zerinden tanmlamay bir kenara brakr ve zenginlii/deeri fiziksel byklkler olarak gren bir bak kullanr (ADT: 151). Bir baka yerde ise doru tanma tekrar dnmektedir: retken-olmayan iiler [ve], hi almayan kimseler, hepsi, gelirle beslenir (Smith, 2006: 361). Kendileri bir ey retmediklerinden, bu gibi kimselerin hepsi, baka insanlarn emek rn ile beslenir. Onun iin, lzumundan fazla oaldlar m, belirli bir ylda bunlar, bu rnn yle byk bir parasn
6 retimi fiziksel ktyla zde grme hatas modern burjuva iktisadnda ve hatta Marxizm iinde, gei problemi olarak adlandrlan tartmalardaki hakim Marxist pozisyonlarda srdrlegelmitir. Bu konuda aklayc yorumlar iin Kliman (2006)a baklabilir.

126

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

tketirler ki, ertesi yl bunu yeniden istihsal edecek retken iileri beslemeye yetecek kadar kalmaz (Smith, 2006: 371). nsan,7 bir dizi manfaktr iisi altrarak zenginleir; bir dizi hizmetkar tutmakla yoksullar (Smith, 1985: 271). Smith, retken olma kategorisinin tanm iin bir taraftan fizikselci bir kriter kullanmakta dier taraftan ise gelirin istihdam ettii emek /sermayenin istihdam ettii emek ayrmna bavurmaktadr: A. Smithte metann her iki durumu kullanm-deeri ve deiim-deeri- birletirilmitir (ADT: 162).8 Marxn yaklamna gre, kapitalist retim srecini anlamlandrabilecek tutarl bir retken olma tanm fiziksel byklklerle ya da kullanm deeriyle ilgili olamaz. Metadan, emein maddelemesi olarak sz ettiimiz zaman yani metann deiim deeri anlamnda- bu yalnzca hayali bir eydir, yani metann toplumsal varolu biimidir, metann maddi gereiyle ilgisi yoktur; belli miktarda toplumsal emek ya da belli miktarda para olarak dnlmtr. Olabilir ki, sonucu olduu emek, o metann zerinde herhangi bir iz brakmamtr (ADT: 160). Maddi nesneler retiminin dnda kalan bir alandan rnek alrsak, bir retmen, rencilerin kafalar zerinde emek harcamasnn yansra, eer okul sahibini zenginletirmek iin de eek gibi alyorsa, retken bir emeki saylr. Okul sahibinin, sermayesini, sosis fabrikas yerine retim fabrikasna yatrm olmas hibir eyi deitirmez. Demek oluyor ki, retken emeki kavram, yalnzca, i ile yararl etki arasndaki, emeki ile emek rn arasndaki bir ilikiyi anlatmakla kalmyor, ayn zamanda tarihsel gelimeden doan ve iiye, dorudan doruya art-deer yaratma arac damgas vuran zgl bir toplumsal retim ilikisini de anlatyor K-I: 520).

retken Olmayan Alanlar

Varlan noktay zetleyerek devam etmekte yarar var: tm insan edimleri sralandnda baz edimlerin genel olarak retken bile olmad grlr. Genel olarak retken olan edimler iinde ise cretle allyor olsa bile gelirden istihdam edilen emek deil, sadece sermayenin istihdam ettii emek
7 Alntnn yapld evirideki bir adam ifadesi, insan kavram ile deitirilmitir. 8 Marx, Smithin iine dt elikiye yklenir: Bu durumda madem maddi deer retenler retken saylmaktadr, gelirden istihdam edilmesine, yani retken olmamasna ramen hizmetilerin de emeklerini bir eyin iinde saptadklar ve gerekte o eylerin deerini arttrdklar kendini bir nesnenin iinde tespit ettikleri mddete Smithe gre retken saylmas gerekir.

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

127

retkendir. Yani, yalnzca deiim deeri retmek iin sermaye tarafndan istihdam edilen emek retken emektir. Sermaye tarafndan istihdam edilmesine karn, genel olarak retken olmayan dolam alan iinde faaliyet gsteren emek kategorileri retken deildir. imdi Kapitalin III. Cildine (K-III) referanslarla bu kategorilerin niin retken olmadklar ve hangi durumlarda, ne lde retken olabilecekleri konular aklanmaya allacaktr. a) Ticaret Burjuva dnnn bizi ana kld bakn izleri merkantilizme kadar srlebilmektedir. Ticareti yaplan eyleri reten her emek retkendir. Bu tezin ardndaki mantk udur: Deiim olmadan emek hibir burjuva zenginlii retmediine gre zenginlik yalnzca ticaretten gelir eylere deerini yalnzca deiim ya da ticaret verir; deiilebilir bir deer reten her emek ya da bir deiim-deerine sahip olarak bizzat kendisi, bu erevede zenginlik retir (K-III: 193). Buradan kan zorunlu sonu kapitalizmde her emein retken olduudur. Oysa ticaret ile gerekletirilen ey sadece, retilmi olan deer kmesinin mlkiyetinin el deiimidir. Ticaret sayesinde, deer, bir bireyin mlkiyetinden kar ve bir baka bireyin mlkiyetine geer. Demek ki toplamda, ticaret alannda sarf edilen emek ile yeni bir deer art elde edilememektedir. Sermayenin dolam alanndaki saf ilevlerinin- sanayi kapitalistinin, nce metalarn deerini gerekletirmek ve sonra da bu deeri retim elerine tekrar evirmek iin yerine getirmek zorunda olduu ilemlerin, metasermayenin bakalamn M-P-M hareketini, u halde, satma ve satn alma hareketlerini gerekletiren ilemlerin ne deer, ne de art-deer rettikleri aktr (K-III: 248). Bu ilevlerin retim sermayesinin kendisinden kp, farkl kapitalist zneler tarafndan, yani tccar sermaye tarafndan zel bir faaliyet olarak yerine getiriliyor olmas bu gerei deitirmemektedir.9
9 Ama yararldr: ...bu alm ve satm iiyle uraan kimseyi, emeini satan bir insan olarak kabul edeceiz. Emek-gcn ve emek-zamann M-P ve P-M ilemlerinde harcamaktadr. Yaamn, tpk iplik ya da hap yapan bir kimse gibi bu yoldan kazanmaktadr.Gerekli bir ilevi yerine getirmektedir, nk yeniden-retim srecinin kendisi de retken olmayan ilevleri iermektedir. Tpk bir baka insan gibi almakta, ama emei, znde, ne deer, ne de rn yaratmaktadr. O bizzat retimin faux fraissine ait bulunmaktadr... Onun yararll, daha ok, toplumun emekgcnn ve emek-zamannn daha kk bir ksmnn bu retken olmayan ileve balanmasndan ileri gelmektedir (K II: 122).

128

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

Ardndan can alc noktaya gelinmektedir: O halde, tccar sermayesinin kendisi art-deer retmediine gre, ortalama kr biiminde cebe indirdii artdeerin, toplam retken sermaye tarafndan retilen art-deerin bir ksm olaca aktr (K-III: 249). Aka anlalabilecei gibi sermayenin kr elde etmesi onun art deer yaratm olmasn gerektirmemektedir. Tekil bir sermaye iin kendisinin retken faaliyetlerde bulunup bulunmamasnn, retken emek istihdam edip etmemesinin bir nemi yoktur; onun hayat mcadelesi iin nemli olan krdr. Tekil bir sermaye, retken olsun ya da olmasn emekle kurduu iliki ile kendi genileyen P-M-P evrimini tamamlayabilecektir. Krllk, ticarette ya da mali sermayede10 olduu gibi baka bir alanda retilmi art deerin el deitirmesi ile de salanabilir. Tccarn yapt, metalarn fiyatlarnda nominal bir ykseltme yaparak, art-deer ve art-rnden pay almann yalnzca dolambal bir yoludur (K-III: 250). (...) krn, metalarn fiyatlarnda nominal bir ykselmeden ya da deerleri zerinde bir fiyatla satlarndan meydana geldii dncesi, [sadece] ticari sermayenin gzlenmesinden kaynaklanr. (keli parantezler bize ait) (K-III: 250). Tpk sanayi sermayesinin yalnz, metalarn deerinde zaten art-deer olarak varolan krlar gerekletirmesi gibi, tccar sermayesi de, ancak tm art-deer ya da krn, sanayi kapitalisti tarafndan metalar iin gsterilen fiyatta henz tamamen gereklememi olmas nedeniyle bir kr gerekletirir (K-III: 253). Tccar sermayesi (...)kr, metalarn ierdii (...) karl denmeyen emein tamam iin retken sermayeye tam bir demede bulunmayarak ve metalarn hl iermekte olduu bu karl denmemi ksm iin, sat yaplrken bir karlk isteyerek salar (K-III: 258). Sanayi sermayesi, bakalarnn karl denmeyen emeine dorudan doruya elkoyarak artdeer retir. Tccar sermayesi, art-deerin bir ksmna, bu ksm, sanayi sermayesinden kendisine aktararak, sahip kar (K-III: 259). Btn bu tespitlere u ekilde kar klabilir: Ticaret sermayesi, piyasada alc bulabildii mddete, retilen metalar istedii fiyattan satma zgrlne sahip deil midir? Evet bu dorudur; ama yukardaki tespitlerin geerliliini unutmamak kouluyla. (...) tarihsel gelimesi boyunca, bu sre gerekten tersine dnmektedir. Metalarn deerlerini, az ok kendi deerlerine uygun olarak ilk belirleyen tccar sermayesi olup, genel kr orannn ilk
10 Bunlara pek tabiidir ki rant da eklenmelidir.

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

129

ekillendii alan yeniden-retim srecini salayan ve tevik eden dolam alandr. Sanayi krn balangta belirleyen ticar krdr (K-III: 253). Deerin niceliini pratikte belirleyen ve gerekletiren ticaret alandr ama bu alan yukarda aklanmaya alld zere kendi tanm gerei yeni bir deer yaratamaz. Btn tespitten, ticaret sektrlerinde alan emekilerin retken olmad sonucu kar. Ama bu emekiler de, deer retmemelerine ramen cretli olarak altklar mddete ve daha ok alarak tccar iin daha ok kr braktklar lde smr ilikisine tbiidirler. (...) bu gibi ticaret ilerinde alanlar, dierleri gibi cretli iilerdir. Her eyden nce, bunlarn emek-gc, gelir olarak harcanan parayla deil, tccarn deien sermayesiyle satn alnmtr ve dolaysyla bu g, zel hizmetler iin deil, kendisine yatrlan sermayenin deerinin geniletilmesi amacyla satn alnmtr. Sonra, onun da emek-gcnn deeri ve u halde creti, dier iilerinki gibi belirlenmitir, yani emeinin rn ile deil, onun zgl emekgcnn retim ve yeniden-retiminin maliyeti ile belirlenmitir (K-III: 258). Bireysel tccarn elde edecei kr kitlesi, bu srete kullanabilecei sermayenin kitlesine bal olup, altrd kimselerin karl denmeyen emei ne kadar fazla olursa o kadar fazla sermayeyi satnalma ve satma iinde kullanabilir(...) altrd kimselerin karl denmeyen emei, art-deer yaratmamakla birlikte, onun bu art deere elkoymasn salar ve bu da, sonuta, sermayesi bakmndan ayn ey demektir. Bu nedenle de o, tccar iin bir kr kaynadr K-III: 259). Ald cret ne olursa olsun, cretli emeki olarak, zamannn bir ksmnda karlksz alr. Gnde sekiz isaatlik rnn deerini alabilir ama gene de on saat i yapar. Ne var ki, gerekli emein aracl ile toplumsal rnn bir ksm kendisine aktarlmasna karn, ancak sekiz saatlik gerekliemek nasl bir deer yaratmyorsa, bu iki saatlik art-emek de deer yaratmaz. Her eyden nce, toplum asndan bakldnda emek-gc, imdi de eskinde olduu gibi salt dolam ilevinde on saat tketilmitir (Kapital II: 122-123). zet olarak, ticaret alannda sermayenin altrd emek retken alanlarda yaratlan art deeri ekme ilevini yerine getirmekle birlikte kendisi bir deer yaratmad iin retken deildir. b) Ulam-Depolama Ne lde retken Deildir Ne deer, ne art-deer yaratan ticari sermaye tam olarak depolama, tama ulatrma, toptan ve perakende datm gibi kendisiyle bantl olabilecek btn heterojen ilevlerden syrlm ve asl ilevi satmak iin satn alma iiyle snrlandrlm olan sermayedir (K-III: 249). nk retimin devam formundaki dier tm faaliyetler retken faaliyetler alan iinde

130

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

tanmlanr. Maln nihai niteliine ulamas iin gerekli olan tamaclk ve depolama faaliyetleri bu tr retken faaliyetlerdir. Bu nedenle Marx ulatrma faaliyetini, maden, tarm ve imalattan sonra drdnc sanayi olarak grr. retken emein yani cretli emekinin- sermayeyle ilikisi burada da maddi retimin teki alanlarndaki ilikinin tpatp aynsdr (ADT: 385). Ulatrma sanayi metann uzamsal konumunu deitirmekte, bylelikle kullanm deerini (grlebilir bir iz brakmamakla birlikte) ve deiim deerini deitirmektedir. Bu tr tamaclk ilerini ticaret sermayenin kendisi stlenmi olabilir. Bu durumda, yerine getirdii ulatrma ileri lsnde onun da retken addedilmelidir. (...) nesnelerin kullanm deerleri ancak tketimleri ile maddeleir, ve bunlarn tketimi, bu eylerin yer deitirmesini, dolaysyla da tama sanayiinde ek bir retim srecini gerektirebilir (K-II: 137). rnlerin bir retken kurulutan dierine tanmasn, bir de son biimini alm rnlerin retim alanndan tketim alanna geii izler. Bu hareketleri tamamlamadan, rn, tketim iin hazr deildir (K-II : 138). O halde retimin tamamlaycs olarak yaplmayan dolam faaliyetleri retken olmayan alanda yer alacaktr. Genel yasa udur: yalnzca metalarn biim deiikliinden ileri gelen dolam maliyetlerinin hepsi deerlerine katkda bulunmaz. Bunlar, yalnz, deerin gereklemesi ya da bir biimden dierine evrilmesi srasnda yaplan harcamalardr. Bu maliyetleri karlamak iin harcanan sermaye (bunun denetimi altnda yaplan emek de dahil) kapitalist retimin faux fraissi arasndadr. Bunlarn art-rnden karlanmalar gerekir... (K-II: 137). rnein nihai biimini alm bir rnn speklatif amal olarak stoklanmas ya da arbitraj iin bir yerden baka bir yere tanmas art deer retimine katk yapmayacaktr. c) Mali Sermaye Faiz, sermayenin el koyduu art-deerin ya da emekinin geimlik cretinin11 bir ksmnn bir baka sermaye tarafndan mlk edinilmesidir. Yani faiz, deerin kayna deil, deerin yeniden blmdr. Faiz, sermaye

11 Marx Kapital IIIte faizin deerin yeniden blm olduuna iaret etmek iin faiz, kapitalist ile emeki arasnda deil, iki kapitalist arasndaki bir ilikidir (KIII: 336) ifadesini kullanmaktadr. Bunun eksik bir ifade olmasnn nedeni emekilerin de yararland tketici kredilerinin o dnem iin yaygn olmayan bir olgu olmasndan kaynaklanmaktadr.

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

131

sahipliini, bakalarnn emek rnlerinin ele geirilmesi arac olarak ifade eder (K-III: 336). Faiz (...) kkeni bakmndan, faal kapitalistin, sanayicinin ya da tccarn, kendi sermayesi yerine bor alnan sermayeyi kullandnda, parasermaye sahibine ve onu dn verene demek zorunda olduu krn yani artdeerin yalnzca bir paras gibi grnr, ve kkeninde, onun bir paras olduu gibi, gerekte onun bir paras olarak da kalr. Kapitalist eer yalnz kendi sermayesini kullanyorsa, byle bir kar blm olmaz, krn hepsi onun olur (K-III: 325). Hele, sermayenin, herhangi bir retken ilevi yerine getirmeksizin, yani faizin ancak bir ksmn tekil ettii art-deeri yaratmakszn, kapitalist retim temeli zerinde faiz salayabileceini; kapitalist retim tarznn, kapitalist retim olmakszn da yoluna devam edebileceini dnmek (...) byk samalk olur (K-III: 332). Yani ortada yeniden bllebilecek bir deer olabilmesi iin retken alanda art deerin retilmesi gerekmektedir. Oysa parakapitalistin retim faaliyetleri deer retmemektedir. O halde bu mali sektrlerde alan emeki de deer retmeyecektir. 12 d)Kk Meta retimi retken emek kategorisi iinde yer alp almayaca konusunda kafa karkl yaratabilecek bir baka emek kategorisi de, yannda emeki altrmadan kendi abalaryla retim yapan bamsz zanaat ve kyller, kk meta reticileridir. Kendi retim aralaryla alan bu reticilerin, yalnzca kendi emek glerini yeniden-retmekle kalmayp bir art-deer yaratyor olmalar olasdr; konumlar, onlarn kendi art-deerlerini ya da (bir blm, vergi vb. ile onlardan alnd iin) art-deerlerinin bir blmn kendilerinin sahiplenmelerine olanak verir. Ve burada, belirli bir retim biiminin baat retim biimi olduu, ancak retim ilikilerinin tmnn buna baml hale girmemi olduu topluma zg bir durumla kar karya kalrz (ADT: 381).
12 Faiz gibi, toprak rant da, art deerin kayna olmayan ancak ondan pay alan bir unsurdur. (...) nk yeryz, emein rn deildir ve bu yzden deeri yoktur (K-III: 550). Speklasyon da deer yaratmaz (...) u da aklda tutulmaldr: kendilerinin deeri olmayan, yani toprak gibi emek rn olmayan, ya da antikalar ve baz byk ustalarn sanat eserleri vb. gibi emek harcanarak yeniden retilemeyecek olan eylerin fiyat, bir ok raslansal dzenlemelerle belirlenebilir. Bir eyi satmak iin, bu ey tekel altna alnmak ve yabanclatrlmak olanan tasn yeter; baka bir eye gerek yok (K-III: 560).

132

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

Kk meta reticileri ne retken emeki kategorisine, ne retken-olmayan emeki kategorisine girerler (...) retimleri, kapitalist retim tarz altnda yer almaz (ADT: 381). Kk meta retiminde gndeme gelen art deer, kapitalist retim biiminde sreklilii olabilecek bir form deildir. (...) kendi retim aralaryla reten zanaat ya da kyl de ya adm adm bakalarnn emeini smren kk bir kapitaliste dnecek ya da retim aralarn yitirecek ve cretli iiye dnecektir (ADT: 383). Sadece kendi geimi iin retim yapabilen kk kyl retimi ya da evii retim geimlik tketimin ardndan geride bir art-deer brakamaz. Gayr safi retim yalnzca emekinin kendi yeniden retimini salayan, yani net rn vermeyen (art rn vermeyen) retim, art deer retmeyen emeki gibidir, lzumsuzdur (K-I-6). Kk meta reticisi kendi tketiminin zerinde art rn yaratabiliyor ve bu rn piyasaya sunuyor olsa bile onun kapitalist retim formunu temsil etmesi yukarda akland gibi mmkn deildir. Kk meta reticileri ne piyasadan emek gc satn alr ne de kendi emek gcn satar. Bu nedenle ne sahip olduklar retim aralar gerek anlamda sermaye, ne de kendileri gerek anlamda sermayedardrlar; nk retim aralar, ancak ve yalnzca emekiden ayrld ve emekle bamsz bir g olarak kar karya geldii zaman ve lde sermaye halini alr (ADT: 382). Yine Marxn rnekleriyle devam edebiliriz: rnein be pound karlnda Paradise Lostu yazan Milton retken-olmayan bir emekidir. Buna karlk, yayncs iin snai emek harcayan yazar retken emekidir. Milton, Paradise Lostu, bir ipek bcei, ipei hangi amala retirse, o amala retmiti. Bu onun doasnn bir etkinliiydi (ADT: 375). arksnn kendi hesabna satan arkc retken-olmayan emekidir. Ama bir giriimci tarafndan, kendisine para kazandrmas iin tutulan arkcya retken emeki denir; nk sermaye retir (ADT: 376). e)Toplumsal Dzenin Yeniden retimine Dair Emek Toplumsal dzenin yeniden retimi, kamu hizmetleri (sosyal hizmetler) metalatka retken, piyasa iin retim yapan devlet iletmeleri. Kamu ynetimi, ulusal gvenlik, brokrasi faaliyetleri, toplumsal dzenin yeniden retimi faaliyetleridir ve genel olarak retken tanm iine girmezler. stelik kamu gelirlerinden karlanmalar itibariyle de retken olamazlar. Toplumsal dzenin yeniden retimi ounlukla bireysel tketimle ayn nitelie sahip olan toplumsal tketimdir. Piyasa ilikilerine tabii klnm olsa yani kapitalistlemi olsa bile sermaye buradan kar yaratsa bile, yeni bir

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

133

art deer retilemeyecektir. rnein kolluk glerinin ve gvenlik faaliyetlerinin artk zel gvenlik irketlerince stleniliyor oluu bu etkinlikleri sermaye iin art deer reten bir forma sokmaz (her ne kadar bu alanlar artk sermaye iin bir kr kaps haline gelse bile). Bu tr faaliyetleri yerine getirenler, kendilerini yeniden retebilmek iin, baka bir alanda retilmi art deere el koymak zorundadr. Kamu gvenliinin profesyonel gvenlik irketlerince yaplyor olmas ya da askeri bir igalin irketlemi profesyonel askeri glerle yaplyor oluu, gvenlik/savunma/igal faaliyetini retken klamaz. Bu faaliyetler baka bir alanda retilmi art deerin el deitirmesini gerektirir. Bu alan salk ve eitim gibi kamu hizmetlerinden (sosyal hizmetler) z itibariyle farkldr. Bu tr sosyal hizmetler metalatklar lde retken alann iine girerler. (...) retmenler, doktorlar, hemireler ve dier salk iileri, tam da insan ihtiyalarnn karlanmas asndan kullanm deeri (hizmet) retirler ve bu anlamda grevleri salt mevcut toplumsal dzenin yeniden retimi olan (infaz memuru, vergi tahsildar gibi) cretli emekilerden farkl bir konumdadr...yani, bir vergi tahsildarnn emei, hibir trden toplumsal rgtlenme altnda retken saylamaz; oysa salk iisinin emei, harcanma koullarna bal olarak retken olabilir ya da olmayabilir (ST: 39).

Kavramn Sermaye Birikimi Tahlili iin levsellii ve Trkiyede retken Alanda Yaanan Dnm
retken ve retken olmayan emek arasndaki fark birikim asndan nemlidir; nk art deerin yeniden sermayeye dnmesinin koullarndan biri, sadece retken emekle mbadeledir (K-I-6). Kapitalist retimin dorudan amac ve asli rn art deer olduu iin, sadece dorudan art deer reten emek retkendir ve bu tr bir emek sarf eden, retken emekidir (K-I6). Sermaye, art deer retebilen belirli tip bir emek ile srekli mbadeleye girmek zorundadr (ST: 19). Sermayenin bir btn olarak kendini geniletebilmesinin koulu art deer reten emek istihdamdr. retken olmayan alann retken alana gre oransal olarak genilemesi, var olan art deer zerindeki blm geriliminin artmas anlamnda bir dengesizlik yaratabilecektir ve bu denkliin parann deersizlemesiyle salanmak zorunda olduu bir skma durumu ortaya kacaktr. Kr kitlesinin niceliksel olarak

134

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

tekrar art deere dnmesi iin sermayenin deersizlemek zorunda kalaca bu sre kukusuz kapitalizmin bir krizi olarak belirecektir.13 te bu kapitalist dinamiklerin somut tahlilinin balang noktas, bir nceki blmde netletirdiimiz retken emee dair analitik tanmla mmkn klnmaya allacaktr. Sermayenin genilemesi ancak ve ancak retken emek istihdam ile mmknse, tersinden giderek, somut dzeyde retken emek alann kategorik olarak tanmlayp, sermayenin genileme/daralma dinamiklerine dair ampirik bilgi elde etmemiz mmkn hale gelebilmektedir. Sermayenin evrim yklerini gerek alamda analiz edebilmek iin tabii ki de kr oran, sermayenin organik bileimi gibi temel kategorilerin ampirik analizine ihtiya duyulmaktadr ancak burada sadece yukarda aktardmz iliki zerinden art deer kitlesine dair bir projeksiyon veren istihdamdaki retken alan lmyle yetinilecektir. Bunun iin Trkiyenin demografik
13 retken olma kategorisi yardmyla milli hesaplar sistemi zerinden art deer hesaplarnn yaplabilir olduunu ilk olarak ortaya koyan Shaikh ve Tonak (1994) almasnda, deer-fiyat ilikisi daha soyut bir dzeyde kurgulanmaktadr. Soyutluk dzeyindeki bu farkn aklanmas nemlidir. Toplam deer kitlesi, retim alannda yaratlmakta ve ticaret alannda realize olmaktadr. Bu iki sektrn (girdikt yapsna gre katma deer ynyle) toplam, yani bu sektrlerin mali sektre ve devlete aktardklarn da ieren fiyat bykl toplam deer olarak hesaplanmaktadr. Bu iliki Marxn en soyut haliyle toplam deer-toplam fiyat denkliine sadk kalan bir ilikidir. Bir adm ileri gidip incelemeyi somuta yaklatrmak yaznda Duncan Foley ile balatlan parann deeri tartmalarndaki almlar kullanlarak mmkndr. Evet kr art deerin parasal karldr. Ancak buradaki parasal karlk STnin almasnda varsayld gibi fiyatlarn kendisi olarak m alnacaktr (fiyatlarn bire bir orannda deerleri temsil ettii varsaylmaktadr). Bu noktada ardk btncl sistem (temporal single system) yaklamnn izinden giderek parann deerini en kaba haliyle her bir evrim sonunda retken alandaki soyut emek saat ile retken olmayan alan da kapsayan toplam parasal bykln oran olarak tanmlayabiliriz (yaygn olarak parann deeri yerine onun tersi olan emek saatin parasal karl kategorisi kullanlmaktadr). Buna gre retken olmayan alann genilemesi parann deerini drmesi itibariyle para sermayeyi deersizletirecektir. Bu deersizleme sreci btn alanlar zerinden bir yeniden blm ilikisi altrmaktadr. Art deer kitlesi, krn deer karl olmas itibariyle, den parann deeri ile arpldnda decektir. Bu kuramsal yaklam, retken olmayan alann genilemesi ya da daralmas olgusunun kr ile art deer arasnda denklik salayan parann deerlenmesi/deersizlemesi mekanizmasna dair zmleme sunmas itibariyle kriz eilimlerinin deifresi iin ilevseldir. (Ardk btncl sistem yaklam iin Freeman ve Carchedi 1996ya ve D. Foleyin katklar iin Foley 2000e baklabilir.)

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

135

yapsna ve istihdam desenine dair 1988 ylndan beri yrtlmekte olan en kapsaml anket almasnn, Hanehalk gc Anketlerinin (HHGA) mikro veri setine bavurulacaktr. Srekliliinin oluu, rnekleminin bykl, sonularnn ulusal gelir hesaplar, makro ekonomik programlar ve pek ok ulusal ve uluslararas kuruluun almalar iin temel referans tekil etmesi, bu anket setinin bylesi bir yapsal analiz iin uygun bir kaynak olabileceini gstermektedir.14 almada kullanlan yntem u ekilde zetlenebilir: stihdamdaki15 retken emek alann tanmlayabilmek iin bireyin iteki durumu, meslei ve alt iktisadi faaliyet kolu bilgileri ilikisel olarak birlikte ele alnmakta, bu nedenle HHGAlerinin birey satrlarn ieren mikro veri setlerine bavurulmaktadr. stihdamdaki nfusta iteki konumu cretli, maal veya yevmiyeli olan bireyler emek kategorisi iinde toplulatrlmaktadr. cretsiz aile iileri ve kendi hesabna alanlar kk meta retimi kategorisini oluturduu iin iverenlerle birlikte retken olmayan emek kmesi iinde kalmaktadr.16 Faaliyet kollar asndan retkenliin kategorizasyonu ise u ekildedir: Tarm, hayvanclk, ormanclk ve balklk, madencilik ve ta ocakl, imalat sanayi, elektrik,gaz ve su, inaat ve bayndrlk ileri, ulatrma, haberleme ve depolamama17, kamu ynetimi ve savunma faaliyetlerini iermeyen toplum hizmetleri, sosyal ve kiisel hizmetler18 ve otel ve
14 retken emek kategorisinin Trkiye zerine ilk uygulamas Ahmet Tonakn (1980) almasdr. Bu almada yazar, Trkiye iin 1950-1975 dneminde deiir sermaye ve artk-deer byklklerinin ampirik lmn sunmaktadr. retken istihdam iin bu almada kullanlan istatistikler, o dnemde istihdam bilgilerini de ieren ve be ylda bir yaplan nfus saymlardr. 15 stihdam tanm iin 2004 ylna kadar 12 ya st nfus, 2004 yl ve sonras iin 15 ya st ele alnmtr. statistiklerden kan sonu 12-14 ya ocuk ii istihdamnn sekiz yllk eitime geilen 2000 ylndan 2004 ylna kadar hemen hemen tamamen ortadan kalkt ynndedir. 16 Kendi hesabna alanlar kendi iinde yalnz veya cretsiz aile iisi ile birlikte para veya mal karl bir gelir elde etmek amacyla alan kiidir(www.tuik.gov.tr). 17 Burada ulatrma, haberleme ve depolama faaliyetlerinin, retken alana dahil edilmesinin sebebi bu faaliyetlerin btnyle retimin tamamlaycs niteliinde olduunun varsaylmasdr. Bu varsaymn nedeni pratik bir lm sorunudur. 18 Bu grubun iine kamu hizmeti niteliinde olan normalde parasz olarak sunulmas itibariyle retken olmayan alan iinde yer alan kamu eitim, salk ve altyap harcamalar, piyasalatrlm olmalar itibariyle retken faaliyetler olarak yer alr. STnin kuramsal nerisi, piyasalatrldklar oranda retken saylmalardr. Burada

136

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

lokantalar retken alan vermektedir. retken olmayan faaliyet kmesi ise toptan veya perakende ticaret;19 mali kurumlar, sigorta, tanmaz mallara ait iler ve kurumlar, yardmc i hizmetleri, kamu ynetimi ve savunma faaliyet kollar olarak alnmtr.20 Meslek kollar iinde mteebbisler, direktrler ve st kademe yneticileri, idari personel ve benzeri alanlar, ticaret ve sat personeli retken olmayan meslekler olarak snflanmtr. lmi ve teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili meslekler, hizmet ilerinde alanlar, tarm, hayvanc, ormanc, balk ve avclar, tarm d retim faaliyetlerinde alanlar ve meslekleri tayin edilemeyenler ise retken meslek gruplar olarak alnmtr.21 Buna gre toplam istihdam iinde, retken faaliyetlerde retken meslek pozisyonlaryla alan emekiler retken emek olarak tanmlanmtr. lk olarak emek kategorisine dair ulalan bulgular inceleyerek balayalm. Marxn kapitalistlemek zorunda olduunu syledii kk meta reticilerinin gerekten de emekilemeye balad, yaanan krlmann balang tarihinin de 2000 olduu grafikte grlmektedir. Bu, Marxn ngrsne uygun bir ekilde gerekleen iileme srecidir. Grafikte
piyasalatrlma oranna dair niceliksel tahminler yaplabilir olmakla birlikte burada, bu alann tamamen piyasalam olduu varsaylacaktr. 19 Ticaret faaliyetlerinin, ulatrma ve depolama gibi retken faaliyetleri kapsamad varsaylmaktadr. 20 Oteller ve lokantalarn, iinde yer ald toptan ve perakende ticaret, otel ve lokantalar faaliyet kolundan kamu ynetimi ve savunma ise iinde yer ald toplum hizmetleri, sosyal ve kiisel hizmetler faaliyet kolundan 2000 sonras dnem ortalama rakamlar kullanlmtr. Anketlerde faaliyet kollarnn tanmlar 9 kategoriyi ieren Isic Rev1e gre yaplrken Tik 2000 yl anketinden itibaren faaliyetleri, 14 faaliyet kolunu ieren Nace Rev1 kategorilerine gre geniletmitir. Bu iki faaliyet kolu Isic Rev1 tanmnda ayr olarak grlememektedir. Otel ve lokantalar ile kamu ynetimi ve savunma, zorunlu sosyal gvenlik kategorilerinin ayrtrlmas iin geniletilmi faaliyet kollarn ieren 2000 sonras dnemdeki Nace tanmlarna bavurulmu ve burada kan ortalama oranlar tm dneme iin uygulanmtr. 21 Meslek tanmlarna dair bavurmak zorunda kalnan varsaymlar ise yledir: Tik anket soru kadnda meslek kodlarn 2001 ylndan itibaren deitirmitir. ISCO 68e gre yaplan ve bu alma iin daha uygun bir snflama veren kategoriler 2001 sonrasnda tamamen farkl bir meslek gruplamas veren ve ISCO 68 ile aralarnda bir evrim anahtar mevcut olmayan, ISCO 88 tanmna gre yaplmaya balanmtr. Bu almada 1988-2000 dnemi iin elde edilen faaliyet kollarna gre ortalama retken meslek oranlar tm dneme geniletilmitir.

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

137

grlmekte olduu gibi 2000-2001 yllarnn ardndan kk meta reticisiemeki makas tersine dnmtr. Sz konusu dnm spesifik olarak tarm faaliyetlerindeki kk meta reticiliinde gereklemitir. Bir dier nemli nokta ise emekileen bu kesimin yeni istihdam alannn retken olmayan alan oluudur. statistiklerden kan sonu youn olarak tarm faaliyetindeki kesimin ticaret faaliyetindeki emekiye dnm olduu ynndedir.22 Grafik I: Emek ve Kk Meta reticilerinin Nicel Byklkleri (Bin Kii)
13000000
emeki kk meta reticisi

12000000

11000000

10000000

9000000

8000000

7000000

6000000 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

retken alan ele alndnda ise, 2000 sonras dnemde retken emek istihdamnn nicel olarak artt ancak bunun yannda retken olmayan emek istihdamnn greli olarak daha hzl artm olmas nedeniyle retken olmayan emek alannn greli olarak geniledii ortaya kmaktadr. Bu tespit -retken emek alanndaki smr oran greli olarak artmyorsa eer- art deer retimindeki artn krlardaki arta gre azalacana iaret etmelidir. Byle ise, 2000 sonras dnemde krlln greli olarak daha dk bir retken alan
22 1999dan, 2000 ylna geerken tarm kesimindeki toplam istihdamn 1.238.888 azald grlmektedir. Toplam emek saysnda ise 514.521 kiilik art sz konusu olmutur. Bu artn byk bir ksm ticaret ve otel lokanta sektrnde gereklemitir. Bu faaliyet dalnda istihdam edilen emeki saysnda nceki yllarda benzerine rastlanlmayan bir artla sektrdeki emeki says 447.121 kii birden artmtr.

138

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

zerinde ykselmekte olduu sonucuna ularz ki bu, krlarn tekrar gerek art deer kitlesine dnme zorunluluu nedeniyle sermayenin deersizlemesini gerektirecektir. Buna 2000lerin kriz sonras dneminin byme getirdiine dair bir itiraz gelebilir. Bu bymenin, Marxist iktisat iin deer yaratan retken alan dnda nominal bir byme olduu aktr. Bahsedilen deersizleme eilimleri, 2000lerin byme yllarnda da trl formlarda bireysel iflaslarla, fark edilmeyen mlkiyet zlmeleriyle dipten dibe srekli yaanyor olabilir ya da kur politikalaryla, finansal alanda yaanan genilemelerle yapay olarak ertelenebiliyor olabilir. Bu tr bir analiz, parann deeri zerinden gerekleen birikim ve deersizleme mekanizmalarn ele alan kapitalist birikime dair daha derin bir almann konusudur. Burada syleyebileceimiz ey bu tr anmalarn ezamanl bir skma haliyle ortaya ktnda, sermaye krizi olarak gndeme geldiidir.23 Grafik II: retken ve retken Olmayan Emek Kategorilerinin Nicel Byklkleri (Bin Kii)

9000000 8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0

retken Emek retken Olmayan Emek

23

retken olma/olmama kategorilerini GSYH yapsnda sektrlere uygulayarak 19802000 dnemi iin Trkiyede sermaye birikim eilimine dair nemli bulgular ortaya koyan E. Ahmet Tonakn 2003 tarihli almas, buradaki tespitlerin 1980 dneminden itibaren balayan bir eilimin devam olduunu ortaya koymakta.

19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

139

Grafik III: retken Emein Toplam Emee Yzde Oran

78,0 76,0 74,0 72,0 70,0 68,0 66,0 64,0 62,0 60,0

Marx Kapitalin III. Cildinde para sermayenin anatomisini deifre ettii blmde hisse senetlerinde yaanan fiyat hareketlerinin ulusal zenginlie etkisini sorgular. Bu iliki bizim iin retken olmayan alann genilemesinin olas sonularn gstermesi asndan nemlidir. Hisse senetlerinin fiyatlarnn artyor ya da azalyor oluu yeni bir deer yaratmayacaktr. (...) Deer kaybnn, (...) sermayenin be para etmeyen servenler peinde arur edilmesini yanstmas dnda, ulus, nominal para-sermayenin bu sabun kpnn patlamasyla zerre kadar yoksullam olmaz (K-III: 416). Bu durumda yoksullaan, toplam sermaye deil, ellerinde hisse senedi tayan sermaye olacaktr. Zira bu kesimler art deerden koparmay bekledikleri paydan ellerindeki katlarn deersizlemesi nedeniyle mahrum olacaklardr. Bu mahrumiyetin art-deer kitlesinin nicel bykln drmesi beklenemez. Fiyatlar bu ekilde zlmeseydi ve retken olmayan alan genilemeye devam etseydi, dipnotlarda aktartlmaya alld gibi Marxist kurama gre tanmlanan parann deeri decektir. Bu durum, para formundaki tm sermayenin deersizlemesi anlamna gelecektir. Ancak genellikle sermayenin krizi olarak alglanan sadece ilk durumdur. Oysa ikinci durumda da

19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06

140

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

bir deersizleme sreci almaktadr, fark bunun para mekanizmas zerinden toplumsallamas ve daha az grnr olmasndadr. Yukarda aktardmz hesaplarda kk meta retimini, retken alann dnda ele aldk. Ancak Trkiye kapitalizminin yapsal bir zellii olarak tarm, hayvanclk, ormanclk ve balklk faaliyet alanndaki egemen retim formunun kk meta retimi olmas24 ve tarmsal faaliyetlerin kapitalizme bu haliyle eklemlenmi bir retim alan yaratmas itibariyle buradaki kendi hesabna alan ve cretsiz aile iilerini retken emek tanmna dahil edip, bu geni tanmyla retken emek alann inceleyebiliriz. Bu retken alann toplam istihdamdaki orannn genel olarak azalma eiliminde olduu ancak 2000 ylnda hzl bir dle yeni bir azalma patikasna girdii, bu anlamda yukardaki tespitleri pekitiren bir tablonun ortaya kt sylenebilir. Grafik IV: Geni Tanmyla retken Emein Toplam stihdama Yzde Oran
90 88 86 84 82 80 78 76 74 72 70 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

24 1988-2005 dneminde tarm, hayvanclk ve ormanclk faaliyetindeki kendi hesabna alanlar ve cretsiz aile iilerinin toplam istihdamdaki oran %93,69dur. 2000 ylnda yaanan krlma bu oranda ciddi bir deiiklik yaratmamtr. 1988-1999 ortalamas %94,17, 2000-2005 ortalamas 92,64tr.

Yiit Karahanoullar

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi

141

Sonu
Herhangi bir kuramn somut dzeye, olgularn tahliline ynelebilmesi iin, kategorilerinin analitik olarak doru ve tutarl bir biimde tanmlanmas gerektii aktr. Bu almada da zellikle Savran ve Tonakn katklarndan yararlanarak ve Marxn kendi metinlerine bavurarak bu netleme salanlmaya allm ve elde edilen kategori iin yaplan ampirik hesaplarla yakn dnem Trkiye kapitalizmine dair tespitlere ulalmaya allmtr. Finansal hareketlerin serbestletirilmesi ile neo-liberalizmin gerek anlamda balad tarih olarak 1989 ve sonras sre ele alndnda 2000 ylnn bir derinleme dneminin balangc olarak ortaya kt grlmektedir. Bu neo-liberal derinleme dneminde, retken alann greli olarak zayflad ve kr genilemesinin art deer ile elemedii sylenebilir. Bu tespitler, 1999 ylnda gndeme getirilen fiyat istikrar program ve 2001-2002 krizleri ardndan yrtlen gl ekonomiye gei program gibi planl bir yeniden ina sreciyle desteklenen uluslararas rekabet kurallarna gre dzenlenmi ve finansal boyutu derinlemi kapitalizm olgusu ile tutarldr.

Kaynaka
FOLEY, Duncan (2000), Recent Developments in the Labor Theory of Value, Review of Radical Political Economics, 32/1: 1-39. FREEMAN, Alan/CARCHEDI, Guglielmo (eds.) (1996), Marx and Non-Equilibrium Economics (Brookfield, Vt.: Edvard Elgar). KARAHANOULLARI, Yiit (2006), Marxist ktisatta retken Emek / retken Olmayan Emek Tartmasna Dair Bir Deerlendirme, Mlkiye, XXX/250: 81-97. KLIMAN, Andrew (2006), Reclaiming Marxs Capital: A Refutation of the Myth of Inconsistency (Rowman & Littlefield Pub Inc). MARX, Karl (1993) [1857-8], Grundrisse (Penguin Books). MARX, Karl (1998) [1862-3], Art-Deer Teorileri Birinci Kitap (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Yurdakul Fincanc). MARX, Karl [1864], The Process of Production of Capital, Draft Chapter 6 of Capital Results of the Direct Production Process, http://www.marxists.org/archive/ marx/works/ 1864/economic MARX, Karl (1993) [1867], Kapital I (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Alaattin Bilgi). MARX, Karl (1997) [1885], Kapital II (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Alaattin Bilgi). MARX, Karl (1997) [1894], Kapital III (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Alaattin Bilgi). OLLMAN, Bertell (1993), Dialectical Investigations (New York, London: Routledge). SMITH, Adam (1985) [1776], Uluslarn Zenginlii (Alan Yaynclk) (ev.: Aye Yunus / Mehmet Bakrc). SMITH, Adam (2006) [1776], Milletlerin Zenginlii (Hasan Ali Ycel Klasikler Dizisi, Trkiye Bankas Yaynlar) (ev.: Haldun Derin). SAVRAN, Sungur/TONAK, Ahmet (2007), retken Emek ve retken Olmayan Emek: Akla Kavuturma ve Snflandrma Denemesi, Praksis 16, (ev.: zgr Narin); almann

142

Ankara niversitesi SBF Dergisi

63-2

orijinali (1999), Productive and Unproductive Labour: An Attempt at Clarification and Classification, Capital and Class, 68: 113-152. SHAIKH, Anwar/TONAK, Ahmet E. (1994), Measuring the Wealth of Nations: The Political Economy of National Accounts (Cambridge: C.U.P.). TONAK, A. E. (2003), ktisadi Byme, Uluslarn Zenginliinin Artmas m Demektir?, KSE, Ahmet H./ENSES, Fikret/YELDAN Erin (der.), ktisat zerine Yazlar I, Kresel Dzen: Birikim, Devlet ve Snflar: Korkut Boratava Armaan (stanbul: letiim Yaynlar). TONAK, A. E. (1980), Artk Deer Orannn lm ABD ve Trkiye, Toplum ve Bilim, 11: 13-48.