DAGILIM FONKSYONU

X , olaslk fonksiyonu P olan ve rnek uzay S'de tanmlanms bir

rastgele degisken olsun. Herhangi bir gerel deger x iin X'in birikimli
daglm fonksiyonu gerel saylar kmesinde x'e esit veya ondan kk
degeri olan ve S rnek uzaynda X rastgele degiskeni ile iliskili olan
olaslktr.
f(x) olaslk yogunluk fonksiyonuna sahip X rastgele degiskenin
daglm fonksiyonu,
f(x) = P( X x ) =
-
x
f(x).d
x
olarak tanmlanr.
Daha nce a ve b ( b a ) arasnda bulunma olaslgn P(a
< x < b) ile gstermistik. olaslk da f(x) egrisi, x ekseni ve x=a , x=b
dogrularyla snrlanan alana esittir.Yani; P( a x b )
) a ( F ) b ( F dx ) x ( f
b
a
=

dr. Ayrca X srekli rastlant degiskeni iin a < x

< b, b x a , b x a , b x a aralklarna gelen olaslklar ayn
idi.
Not: X srekli bir rastgele degisken ise F fonksiyonu da btn x
degerleri iin sreklidir.
rnek: X rastgele degiskenin olaslk fonksiyonu,

x 2
) x ( f

birikimli daglm fonksiyonunu bulunuz.
< x < 1
aralgn dsndaki x' ler iin
@Q2:




2 2
2
x

2
2
x

X x
2
S
2
ise x sds 2
x
=
=
=

Teore2: F(x)' in daglm fonksiyonu ise asagdaki sartlar saglanr.
i) F artan bir fonksiyondur.Yani x
1
x
2
ise F(x
1
) F(x
2
)
ii)
lim
x
F(x)= ve
lim
x
F(x) = 1
( Genellikle F(-) = ve F() = 1 diye yazlr.)
spat:
i) A ve B olaylarn syle tanmlayalm:

A = , B = O halde,x
1
x
2
oldugundan A B
yazlr. Burada p(A) p(B) oldugu grlr.

p(A) = p(X x
1
) = F(x
1
)
p(A) = p(X x
2
) = F(x
2
) yazlabileceginden
F(x1) F(x2) bulunur.
, X ise


x
0
2s ds = x
2
< x 1 ise


1 , x > 1 ise
F(x)
X
X x
1

X x
2

ii) Srekli halde F(x) =

x
f(x) dx oldugunu biliyoruz.
Bylece;
. olur dx ). x ( f lim dx ) x ( f lim ) x ( F lim
x
x
x x
= = =

Diger yandan
1 dx ). x ( f dx ) x ( f lim ) x ( F lim
x
x x
= =

oldugu f(x)' in olaslk
yogunluk fonksiyonu olmasndan yazlr.

Teore2
a) X srekli rastgele degiskeninin olaslk fonksiyonu f , daglm
fonksiyonu F olsun. O halde btn x degerlerinde diferansiyellenebilir F
fonksiyonu iin;
) x ( f ) x ( ' F yani x F
dx
d
f(x) = = oldugu grlr.
b a olmak zere herhangi a ve b gerel saylar iin
d ) a ( F ) b ( F ) b x a ( p =
b) X , x1 < x2 < .......... Gibi sral x1,x2, .......... Degerlerini alabilen
kesikli rastgele degisken olsun. F(x) , X'in daglm fonksiyonu ise bu
takdirde f(x1) = F(x1) ve f(xj) = p(x - xj) = F(xj) - F(xj - 1)'dir
rnek: X rastgele degiskeninin daglm fonksiyonu


, x < 1
1/3 , 1 x 4
1/2 , 4 x o
5/6 , 6 x <1
1 , x 1

a) Daglm fonksiyonunun grafigini iziniz.
b) P(2 < x o olaslgn bulunuz.
c) P( x = 4) olaslgn bulunuz.
d) X'in olaslk fonksiyonunu bulunuz.
F(x) =
olsun
@Q2:

b-
2
1
6
3
3
1
6
5
) 6 x 2 ( p = = =
c-
6
1
3
1
2
1
) 3 ( F ) 4 ( F ) 4 x ( p ) 4 ( f = = = = =
d-
6
1
) 3 ( F ) 4 ( F ) 4 ( f
3
1
) 1 ( f = = =

3
1
6
2
2
1
6
5
) 5 ( F ) 6 ( F ) 6 ( F = = = =

6
1
6
5
1 ) 9 ( F ) 1 ( F ) 1 ( f = = =
1 4 6 10
F(x) 1/3 1/6 1/3 1/6

rnek: X srekli rastgele degiskeni iin yogunluk fonksiyonu







x , < x < 1 iin

2 - x , x < 2

, baska yerde

F( =

verilsin daglm fonksiyonunu bulunuz.
@Q2:

1
1
2
x
x 2
2
x

) x ( F
2
2


f(x) in elde edilisini gsterelim.
iin ) 1 x (
2
x
2
tdt dt ) x ( f
2 x

2 1

=
+
= =


2
3
2
x
x 2
2
1
2
2
x
x 2
2
t
t 2 dt ) 2 (
2
1
2
x
dx ) ( f
2 2 x
1
2 x

2 1

'
+

'

'
+

'

'
+

'

= +
= = +

oldugundan, '
2
1
xdx
1
x
=

in eklenmesiyle 2 x 1 iin
1
2
x
x 2
2
3
2
x
x 2
2
1
) x ( F
2 2
= + = olacaktr.
rnek: Daglm fonksiyonu asagdaki verilsin, olaslk fonksiyonunu
bulalm












iin x
< x < 1 iin
iin 2 x 1
iin 2 x >
F(x)




Daglm fonksiyonun tanml oldugu aralklarda trev alnrsa f(x) olaslk
fonksiyonu bulundugundan,











rafigi;





K BOYUTLU RASSAL DEGSKENLER
Baz devrelerde birden fazla rastgele degisken bulunabilir. rnegin
seilen baz kisilerin boy ve agrlklar verilsin. Eger biz bu kisilerin
sadece boylaryla ilgileniyorsak tek ir rastgele degisken alrz. Fakat
seilmis bu kisilerin boy uzunluklarn (x) ve agrlklarn (y) birlikte
inceliyorsak iki boyutlu rastgele degiskeni gz nne almamz gerekir.
Tanm: S bir denemenin rnek uzay olsun. Her gerel s Z S iin
X=x (s) ve Y=y (s) rastgele degiskenleri tanmlansn. (x,y)'ye iki boyutlu
rastgele degisken denir.
Tanm: (x,y) nin olas degerleri sonlu yada saylabilir sonsuzlukta
ise, (x,y) nin olas degeri
{ (x
i
, y
j
) = (i= 1,2, .......,m) , (j= 1,2,.....,m)}
F
1
(x)I(x)

biiminde tanmlanr.
Tanm: (x,y) nin olas degerleri klid dzlemde sonsuz bir kme
olusturuyorsa; (x,y) iki boyutlu srekli rastgele degiskendir.
rnek: ki tarafl para atldgnda, T tura Y yaz olmak zere rnek uzay;
S={ (T,T), (Y,T), (Y,Y), (T,Y)} olur. Burada x
1
birinci, x
2
ikinci paraya
karslk gelir.
1 Tura
Yaz seklinde ele alalm.
X= (x
1
, x
2
) iki boyutlu bir rastgele degisken olur. Bu durumda
X(TT) = (1,1) , X (T,Y) = (1,) , X (Y,T) = (1,) X (Y,Y) = (,) olur.
Buradan x rastgele degiskenin deger kmesi
A= { (1,1,), (1,), (,1), (,)} bulunur.
Simdi olaslklar x ile gsterelim;
P (ikiside tura) = P (x
1
=1, x
2
= 1)
P (biri yaz ise) = P (x
1
=, x
2
=1) veya (x
1
=1, x
2
= )
P (birinci tura) = P (x
1
=1, x
2
= ) veya P (x
1
=1, x
2
= 1)
P (2.sinin yaz geldigi bilindiginde 1.tura) = P (x
1
=1, x
2
= ) ve benzer
sekilde diger olaslklarda yazlabilir.
K BOYUTLU RASSAL DEGSKENLERN FONKSYONLARI
X ve y rassal degiskenler olup, z= U (x,y) fonksiyonuna sahip
olsunlar. Z'nin de bir rassal degisken oldugunu daha nce incelemistik.
ogu kez z=x+y, z= x.y, x=x/y,
z= min (x,y), z= max (x,y) olarak tanmlanms rassal degiskenler ve
bunlarn fonksiyonlar incelenebilir. Bir baska ifadeyle bu blmde X ve
Y'nin ortak olaslk fonksiyonu verildiginde Z= U (x,y)'nin olaslk
daglmnn nasl bulunacagn ele alacagz.
ORTAK OLASILIK FONKSYONU
Birden fazla rassal degiskenin tanmlandg bir ok deney veya
problem vardr. grencilerin alms oldugu notlar ile yaslar arasndaki bir
x
1
, x
2



iliskiyi ortaya koymak iin bir arastrma yaparken, meslek gruplar ile
oturulan konut byklklerinin arasndaki iliskiyi incelerken, partilerin
illere gre oy daglmnn arastrmasn yaparken ve bunun gibi birok
olaylar incelerken ortak olaslk fonksiyonunu kullanrz.
(x,Y) iki saysal karakter olan X ve Y ile llms bir rassal deneyin
sonucunu gsteriyorsa, o iki boyutlu rassal degiskendir. (x,y)
birlesiminden birisi kesikli olurken digeri srekli olabilir. Ama biz bu
alsmada yalnzca ikisininde ya kesikli yada srekli olacagn kabul
edecegiz.
TANIM - KESKL ORTAK OLASILIK FONKSYONU
X ve Y ayn rnek uzayda tanmlanms, iki kesikli rassal degisken
olsun. X ve Y'nin ortak olaslk fonksiyonu P
xy
(x,y) ile gsterilir ve
asagdaki gibi tanmlanr.
P
xy
(x,y) = P (x,y) = P ( { s Z S X
(s)
x, Y
(s)
= y} )
= P (X=x, Y=y)
P (x,y)'nin bilesik olaslk daglm fonksiyonu olabilmesi iin asagda
verilen esitligi saglamas gerekir.
a) P (x
i
, y
j
) = , (x
i
, y
j
) [ S iin
b) P (x
i
, y
j
) > , (x
i
, y
j
) Z S iin
c)

=1

=1
P (x
i
, y
j
) = 1 , (x
i
, y
j
) Z S iin
rnek: Bir torbada 3 beyaz, 5 siyah top vardr. adeli olarak arka arkaya
iki top ekiliyor. X rassal degiskeni birinci ve Y de ikinci ekilis sonunda
elde edilen toplarn rengini gstersin.
1 , ekilen top beyaz ise
, degilse
1 , ekilen top beyaz ise
, degilse
a) ekilen toplarn ortak olaslk fonksiyonunu bulunuz.
X
Y
b) Toplam olaslgn bir oldugunu gsteriniz.
@Q2:
a) ekilisler iadeli oldugu iin,
P (x=, y=) = 5/8 . 5/8 = 25/64 ; P (x=, y=1) = 5/8 . 3/8 = 15/64
P (x=1, y=) = 3/8 . 5/8 = 15/64 ; P (x=1, y=1) = 3/8 . 3/8 = 9/64
Ortak olaslk daglm fonksiyonu tablosu;
X
Y
1
25/64 15/64
1 15/64 9/64

b)

=
1
0

=
1
0
p(x,y) = P(x=1, y=) + P(x=1, y=1) + P(x=, y=) +
P(x=, y=1)
= 25/64 + 15/64 + 9/64 + 15/64 = 1
rnek: Bir para defa atlyor. X rassal degiskeni ilk atsta para yaz
ise degerini, tura ise 1 degerini alyor. Y rassal degiskeni ise gelen
yazlarn degerini gsteriyor. Ortak olaslk daglm fonksiyonunu yaznz.
@Q2: rnek uzaymz
S= { TTT, TTY, TYT, TYY, YYY, YYT, YTY, YTT}
X rassal degiskeni parann yaz ve tura gelmesini gsterdigine gre ,1,2
ve 3 degerlerini alr. X ve Y rassal degiskenlerinin ortak olaslk daglm
fonksiyonu syledir;
Y
X
1 2 3
1/8 2/8 1/8
1 1/8 2/8 1/8

MARJNAL OLASILIK FONKSYONLARI
Degiskenlerin biri sabit tutulup, sadece digeri zerinden
hesaplanan olaslklara marjinal olaslk denir.
(X,Y) kesikli tesadfi degiskenlerin ortak olaslk fonksiyonu f(x,y)
ise X ve Y tesadfi degiskenlerinin marjinal olaslk fonksiyonlarn
srasyla h(x) , g(y) ile gsterebiliriz. O halde bu fonksiyonlar f(x,y)
yardmyla,
h(x
i
) = Pr { x= x
i,
< Y } =

=
2
1
f (x
i
, y
j
) , j=1,2,....m)
g(y
i
) = Pr { y= y
i,
< X } =

=
3
1
f (x
i
, y
j
) , i=1,2,....m)
bulabiliriz.. Bu fonksiyonlar asagdaki zelliklere sahiptir.
X'in marjinal olaslk fonksiyonu h(x
i
):
i) h(x
i
) =

=
2
1
f (x
i
, y
j
)
ii)

=
3
1
h(x
i
) = 1
iii) h(x
i
) <
dr. Ayn zellikler Y'nin marjinal olaslk fonksiyonu g(y
i
):
i) g(y
i
) =

=
3
1
f (x
i
, y
j
)
ii)

=
2
1
g(y
i
) = 1
iii) g(y
i
) < olarak yazlr.
rnek: X ve Y rassal degiskenlerinin ortak olaslk fonksiyonu asagdaki
gibi bulunmustur.
Y
X
1 2 3 f(x)
1/8 2/8 1/8 4/8
1 1/8 2/8 1/8 4/8
f(y) 1/8 3/8 3/8 1/8 1

X ve Y degiskenlerinin marjinal olaslklarn bulunuz?
@Q2:
Y rassal degiskeni ,1,2 ve 3 degerlerini aldgna gre,
P (y=) =

P (x, y=) =

=
1
0
P (x, y=)
= P (x=, y=) + P ( x=1, y=)
= P (,) + P ( 1,) = + 1/8 = 1/8
Benzer sekilde;
P (y=1) =

=
1
0
P (x, y=1) = P (,1) + P ( 1,1) = 1/8 + 2/8 = 3/8
P (y=2) =

=
1
0
P (x, y=2) = P (,2) + P ( 1,2) = 2/8 + 1/8 = 3/8
P (y=3) =

=
1
0
P (x, y=3) = P (,3) + P ( 1,3) = 1/8 + = 1/8
Bu durumda P(y) ; y 1 2 3 Toplam


Ayn sekilde islem yaparak P(x) de syle bulunur.
x 1 Toplam
P(x) 4/8 4/8 8/8

rnek: P (x,y) asagdaki gibi verilsin,

1/3 (x+y) , x=,1,2 ve y= ,1,2,3 iin
, diger durumlarda

X ve Y rassal degiskenlerinin marjinal olaslk fonksiyonunu bulunuz.
P(x,y)=
X rassal degiskeninin marjinal olaslk fonksiyonu,
P(x) =

0
1/3 (x+y)
= 1/3 [ (x+) + (x+1) + (x+2) + (x+3)] = 4x+6 / 3
olur. O zaman;
4x+6 , x=,1,2 iin
3

, diger durumlarda

Y'nin marjinal olaslk fonksiyonu;

P(y) =

0
P(x,y) = 1/3 [ (+y) + (1+y) + (2+y)]
1/3 (3y+3) = y+1
1

y+1 , y = ,1,2,3
P(y) = 1
, diger durumlarda


rnek: Bir istatistik enstitsnde bulunan hesap makinelerinin %4'
elektrikli ve saglam, %2'si elektrikli ama bozuk, %1'u elle alsyor ve
saglam, %3'u elle alsyor ama bozuktur.
a) Ortak olaslk fonksiyonunu olusturunuz.
b) Marjinal olaslk fonksiyonlarn bulunuz.
X rassal degiskeni elektrikli ise 1
Elle alsyorsa degerini,
h (x)
Y rassal degiskeni saglamsa 1
Bozuksa degerini alsn.
a) P(x=, y=) = ,3 P(x=1, y=) = ,2
P(x=, y=1) = ,1 P(x=1, y=1) = ,4
Y
X
1 Toplam
,3 ,1 ,4
1 ,2 ,4 ,6
Toplam ,5 ,5 1

b) Satr ve stun toplamlar marjinal olaslk fonksiyonunu verdiginden;
X = x P(x) = P (X=x) Y=y P(y) = P (Y=y)
,4 ,5
1 ,6 1 ,5
1 1
Tan2 - SQrekIi Ortak OIasIk YogunIuk Fonksiyonu:
(X,Y) dzlemin bir D blgesinde (saylabilir olmayan bir kme
iinde) tm degerleri alabilen srekli bir rastgele bir degisken olsun.
Asagdaki kosullar saglayan f fonksiyonuna (X,Y)' nin ortak oIasIk
yogunIuk fonksiyonu (0,0,y,f denir. Ve su kosullar saglamaldr.
a)
b) 1 dxdy ) y , x ( I =
NOT: b kosulu z = f (x,y) denklemleriyle verilen yzeyin altndaki hacmin
1' e esit oldugunu belirtir. f (x,y) fonksiyonunun dzlemdeki btn (x,y)
degerleri iin tanmlandg dsnlrse b kosulu

+

+

=' oxoy yj (x. l
) y , x ( tm 0 ) y , x ( Z > 1
rnek: ki boyutlu srekli (x,y) rastgele degiskeninin olaslk yogunluk
fonksiyonu
F (x,y) =

+
0

xy
x

Olsun. B = 1 y x > + olaynn olaslgn bulunuz.
@Q2 nce

+

+

=' oxoy yj (x. l kontrol edelim:
dy
6
y x

x
dxdy

xy
x
1
0
x
x

0 y

0 y
1
0 x

'
+

'

+ =
'
+

'

= =

= 1
1 y
y

1
dy
6
y

0 y

0 y
=

'
+

'

+ =
'
+

'

B olaynn P(B) olaslgn hesaplarken asagdaki esitligi kullanabiliriz:
!(B=1 - !(


Burada

olay

= 1 y x + ' dir.

65
dx
6
x 1 x
x 1 dydx
6
y

1
1 ) ( P
1
0
x 1
0 y
1
0 x
=

+ =
'
+

'

+ =

= =

rnek: (X,Y) sreli rastgele degiskeni verilen,


a f (x,y) fonksiyonunun olaslk fonksiyonu olabilmesi iin c sabiti ne
olmaldr?
-

1
y 0 , x 1 P olaslklarn bulunuz?
a Ortak olaslk yogunluk fonksiyonu olabilmesi iin,
1 dxdy cy

y x
1
0 y
=

= =
olmaldr.

c 1 c

dx

1
dx

y
c dxdy y c

0 x
1
0

0 x

0 x
1
0 y
= = = =

= = = =
olmaldr.

=
0
y

) y , x ( I

y 0 , 1 x 0
Baska yerlerde

=
0
cy
) x ( I

icin 1 y 0 , x 0
diger x,y degerleri iin,
, 1 y 0 , x 0
Diger x,y degerleri iin
b)
dxdy y

1
y 0 , x 1 P

1
0 y

1 x

= =
=

=
16
1
dx
8
1
.

1
dx

y
.

1 x
1
0

1 x
= =

'
+

'

= =
bulunur.
rnek:

+
=
0
y x c
) y , x ( I

a) Yukarda verilen f(x,y) fonksiyonunun ortalk olaslk yogunluk
fonksiyonu olabilmesi iin c = ?
b) P 1 x 0 olaslgn bulunuz.
@Q2:








1
5
c 4
= olmaldr. Buradan da
4
5
c = bulunur.






icin x 1 y 0


Diger x,y degerleri iin

1 dxdy y x c
ydxdy , x ( I dxdy y , x I

1
1 x
x 1
0 y
S

= +


=

ise
5
c 4
5
1
1

c
x
5
x

1
c dx

x 1
c
dx

x 1
x 1 x c dx

y
y x c
1
1
5 4 1
1

1
1
x 1

1
1

=
'
+

'

'
+

'

'
+

'

+ =

'
+

'

+ =

dxdy y x
4
5
dxdy ) y , x ( I

1
x 0 P

1
0 x
x 1
0 y
S

+ =
=

60
1

1
8
5
5
x
x
8
5
dx x 1
8
5
dx
4
y
y x
4
5
1
0
5
4
1

1
0 x

x 1
=
'
+

'

'
+

'

'
+

'

=

Tan2 - Ortak DagI2 Fonksiyonu
(X.Y) iki boyutlu kesikli veya srekli bir rastgele degisken olsun,
ortak olaslk fonksiyonu da f (x,y) olsun. Asagdaki gibi tanmlanan F(x,y)
fonksiyonuna ortak dagI2 fonksiyonu ya da -iriki2Ii ortak oIasIk
fonksiyonu denir.
F (x,y) = P


=
y x
y Y , x X f dtdz ) z , t (
Not: (X,Y), f (x,y) olaslk yogunluk fonksiyonu ve F(x,y) daglm
fonksiyonuna sahip iki boyutlu srekli rastgele degisken ise F' nin
diferansiyellenebilir oldugu yerde
. dir )' y , x ( I
y x
) y , x ( F

rnek: (x,y) rastgele degiskeninin ortak olaslk yogunluk fonksiyonu
asagda verilmistir.
f

+
=
0
xy * y x (
) y , x (

a) f (x,y) fonksiyonunun daglm fonksiyonunu bulunuz
b) Ortak daglm fonksiyonundan yararlanarak
, 0 y 5 , 0 5 , 0 x P > olaslgn bulunuz.
@Q2: F(x,y)


-::n:r.
icin 1 y 0 , 1 x 0 ,
diger x,y degerleri iin


x
0

y
0 z

x
0 t
y
0 z
x
0 t
y x xy y x
y

y
t y

z
t

z
tz
dtdz ) tz z t
dt
+ =

+ =

'
+

'

+ =
+
=
=
= =

c) P , 0 y 5 , 0 5 , 0 x > = ?



F(x,y)=

+
1
y x xy y x
0



x' in st snrn bulabiliriz. x>1' dir. x olarak verilmistir. O halde,
5 , 0 x . dir ' 1 x
1
> isteniyor.
Y' nin snrlar ise kesin bir sekilde verilmistir. O halde;
) y , x ( ) y x ( F ) y x ( F y y y , x x , x P
1 1 1 1
+ =





) 5 , 0 , 5 , 0 ( F 5 , 0 , 1 ( F , 0 , 5 , 0 F , 0 , 1 F
5 , 0 y , 5 , 0 x P , 0 y , 1 x P
, 0 y , 5 , 0 x P , 0 y , 1 x P
, 0 y 5 , 0 , 1 x 5 , 0 P
+ =

=









Tan2: MarjinaI OIasIk YogunIuk Fonksiyonu:
bulunur. O halde ortak daglm
fonksiyonumuz;
, x0 , y0
icin 1 y 0 , 1 x 0
, x~1 , x~1 icin
) )
) )
) . -::n:r 0 , 0 065 , 0 5 , 0 5 , 0 15 , 0 4 , 0 , 0
) 5 , 0 .( ) 5 , 0 ).( 5 , 0 ( ) 5 , 0 ( ) 5 , 0 ( ) 5 , 0 ( ) 5 , 0 ( 5 , 0
) , 0 ( ) 5 , 0 ( ) 5 , 0 ( , 0 5 , 0 , 0 5 , 0 , 0 , 0 , 0


= + + =
+ + +
+ + =
ki boyutlu srekli (x,y) rastgele
degiskeninin ortak olaslk fonksiyonu f olsun. X ve Y' nin marjinal olaslk
yogunluk fonksiyonlar g ve h srasyla;
dx ) y , x ( I ) y ( h , dy ) y , x ( I x g

= = olarak tanmlanr.
rnek:

=
, 0
, y

y , x I

fonksiyonlar veriliyor.
a) f (x,y) ortak olaslk yogunluk fonksiyonumudur.
b) X ve Y' nin marjinal olaslk yogunluk fonksiyonlarn bulunuz
@Q2:
a) Ortak olaslk yogunluk fonksiyonu olabilmesi iin;

1 ydxdy , x
2
x
1
y
=

= =
olmaldr.
1 dx
3
1
.
2
3
dx
3
y
2
3
dxdy y
2
3
2

2 2

2
2

= =

'
+

'

=


O halde f (x,y) bir olaslk fonksiyonudur.
b) X' in marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu;
2
1
3
y
.
2
3
dy y
2
3
) x ( h
1

3
2
1
y
= = =

2
1
) x ( h
Y' nin marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu;

2
1

2 2
2
x
y 3 x y
2
3
dx y
2
3
y g = = =

=

icin 1 y 0 , x 0
diger x.y degerleri iin
, 1 x iin
, Diger x degerli iin
, 1 y iin

y 3
) y ( g
2


Not: rnekten de grldg zere X' in marjinal olaslk yogunluk
fonksiyonunun apsis degeri x olan dikey dogru zerinde y' ye gre
integrali alnarak; Y' nin marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu da ortak
olaslk yogunluk fonksiyonunun ordinat degeri integral alnarak bulunur.
rnek: (X,Y) iki boyutlu rastgele degiskenin asagda grldg sekilde S
blgesinde niform dagldgn varsayalm.

@Q2:
a) f (x,y) = S y , x ,
) e lg b ( S
1
Z
o halde
) ) x ( f ) x ( g iin 4 x 1 , dx ) x ( f ) x ( 3 ) e lg b ( S
4
1
> =

)
2
9
dx ) 4 x x 5 ( dx ) 2 x ( x
2
4
1
2
4
1
= = =


bulunur. Buna gre,

= = =

9
2
) y , x ( f
9
2
2
9
1
) y , x ( f yazlr.
b) X' in marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu;
, Diger y degerli iin
, S y , x Z
, S y , x [
) 4 x x 5 (
9
2
dy
9
2
dy ) y , x ( f ) x ( h
2
x
) 2 x (
2
= = =

bulunur. Buna gre,

) 4 x x 5 (
9
2
) x ( h
2

Y' nin marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu;
y 2 y
9
2
dx
9
2
dx ) y , x ( f ) y ( g
2 y
y
+ = = =

+

bulunur. Buna gre,

+
=

y 2 y
9
2
) y ( g
c)
xy
9
2
dtdz
9
2
) y , x ( f
x
t z
= =

= =

=
1
xy
9
2

) y , x ( f
olarak bulunur.
Tan2 - MarjinaI DagI2 Fonksiyonu
f(x,y) , (X,Y) rastgele degiskeninin ortak daglm fonksiyonu olsun.
X' in daglm fonksiyonu;
+ = = =
+
, x F ) y , x ( f lim Y , x X P ) x ( H
y

Y' nin daglm fonksiyonu;
G(y)= y , F ) y , x ( f lim y Y , X P
y
= =
+
4
, 4 x 1
, diger x degerleri iin' dir.
, 4 y
, diger y degerleri iin' dir.
, x<1,y< iin
, iin 4 y , 4 x 1
, x>4, y>4 iin
rnek:

+ =
1
) y x ( xy
156
1

) y , x ( F
2

X' in ve Y' nin marjinal daglm fonksiyonunu bulunuz
@Q2:
X' in marjinal daglm fonksiyonu;
x 16 x 4
156
1
xy y x
156
1
) x ( H
3 2 3
4 y
lim
+ = + =

buna gre,

+ =
1
x 16 x 4
156
1

) x ( H
3

Y' nin marjinal daglm fonksiyonu;

2 2 3
3 x
y 3 y 27
156
1
xy y x
156
1
) y ( G
lim
+ = + =

buna gre,

+ =
1
y 3 y 27 (
156
1

) y ( G
2

Tan2 - KesikIi DegiskenIer in KosuIIu OIasIk Fonksiyonu:
h(x) ; X' in marjinal olaslk fonksiyonu,
g(y) ; Y' nin marjinal olaslk fonksiyonu ise
X=x verilmisken Y' nin kosullu olaslk fonksiyonu:
) x ( h ,
) x ( h
) y , x ( f
x X / y g 0 = =
Y=y verilmisken X' in kosullu olaslk fonksiyonu:
) y ( g ,
) y ( g
) y , x ( f
) y Y / x ( f 0 = =
x0, y0
4 y , 3 x
x ~ , y ~ 4 icin
, x 0
3 x
,x ~
, x 0
3 x
,x ~
h(x) ve g(y) marjinal olaslklar olduklarndan bu fonksiyonlar
kosullu olaslk fonksiyonlar trnden su sekilde yazabiliriz.
) x ( h ) x X / y ( g ) xy ( f ) y ( g
) y ( g ) y Y / x ( f ) y , x ( f ) x ( h
x x
y y
= = =
= = =



rnek: (X,Y) iki boyutlu kesikli rastgele degiskenin ortak olaslk
fonksiyonu;

'
+

'

'
+

'

=
+

3
1
3
2
) y , x ( f
y x 2 y x

a) ) y / x ( f ) y Y / x ( f = = kosullu olaslk fonksiyonunu bulunuz.
b) ) x / y ( f ) x X / y ( g = = kosullu olaslk fonksiyonunu bulunuz.
@Q2:
a) ) y ( g ,
) y ( g
) y , x ( f
) y Y / x ( f = =
nce g(y)' yi bulalm,
y x 2 y x
1
x
3
1
3
2
) y ( g
'
+

'

'
+

'

=
+
=

y x 2 y x
3
1
3
2

'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

+
'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

+ + +
3
2
3
1
3
2
3
1
3
2
3
1
3
1
3
2
y 1 y y 1 y 2 y 1

olarak bulunur.
) )iin 1 , y 1 , x ,
3
1
3
2
3
2
3
1
3
1
3
2
) y Y / x ( f
x 1 x
y y 1
y x 2 y x
= =
'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

= =

+

b) ) x ( h ,
) x ( h
) y , x ( f
) x X / y ( g = =
h(x)' i bulalm,
x 1 x y x 2 y x
1
y
3
1
3
2
3
1
3
2
) x ( h
+
=

'
+

'

'
+

'

=
'
+

'

'
+

'

bulunur.
x=(,1) , y=(,1) iin
diger x,y degerleri iin
) ) 1 , y , 1 , x ,
3
1
3
2
3
1
3
2
3
1
3
2
) x X / y ( g
y 1 y
x 1 x
y x 2 y x
= =
'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

'
+

'

= =

+

Tan2 - SQrekIi DegiskenIer in KosuIIu OIasIk Fonksiyonu
h(x) ; X' in marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu,
g(y) ; Y' nin marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu ise
X = x vermisken Y' nin kosullu olaslk fonksiyonu;
) y ( g ,
) y ( g
) y , x ( f
) x / y ( g ) x X / y ( g = = =
h(x), g(y) marjinal olaslg kosullu olaslklar cinsinden yazalm
dx ) x X / y ( g ) x ( h dx ) y , x ( f ) y ( g
dy ) y Y / x ( f ) y ( g dy ) y , x ( f ) x ( h
= = =
= = =

rnek: (x,Y) iki boyutlu rastgele degiskeninin ortak olaslk yogunluk
fonksiyonu;

x 3
) y , x ( f
a) X' in ve Y' nin kosullu olaslk fonksiyonunu bulunuz.
b) H(x)' in marjinal olaslk yogunluk fonksiyonunu bulunuz.
@Q2:
a) Y=y verilmisken X' in kosullu olaslk fonksiyonu
) y ( g ,
) y ( g
) y , x ( f
) y / x ( f ) y Y / x ( f = = =
x 2
2
3
x 3
) y Y / x ( f ,
2
3
xdx 3 ) y ( g
1
x
= = = = =

=

buna gre;

= =

x 2
) y Y / x ( f
<y<, <x1 iin
diger, x,y degerleri iin
<y<x , <x<1
diger x,y degerleri iin
X=x verilmisken Y' nin kosullu olaslk fonksiyonu
) x ( h ,
) x ( h
) y , x ( f
) x X / y ( g = =
x
1
x 3
x 3
) x / y ( g , x 3 xdy 3 ) x ( h
2
2
x
y
= = = =

=

buna gre

= =

x
1
( x ) X / y ( g
b)

= = =
= =

x 3
) x ( h x 3 xdy 2
2
3
dy ) y Y / x ( f ) y ( g h(x)
2
2
x

-

bulunur.
Tan2 - Bag2s DegiskenIer:
a) (X,Y), bir S rnek uzaynda iki boyutlu kesikli, rastgele degisken
olsun. (x
j
,y
j
) i = 1,2,.......,M; j= 1,2,......,N (X.Y)' nin olanakl sonular ise
X ve Y rastgele degiskeninin bagmsz olmalar iin gerek ve yeter kosul
tm (x
j
,y
j
) iftleri iin
P(X=x
i
, y
j
) = P (X = x
i
) P(Y=y
j
) olmasdr.
c) (X,Y), iki boyutlu srekli rastgele degisken olsun. X ve Y' nin
bagmsz rastgele degiskenler olabilmeleri iin gerek yeter kosul bir
S rnek uzayndaki tm (x,y) degerleri iin f(x,y) = g(x) h(y)
olmaldr. Burada f ortak olaslk yogunluk fonksiyonu, g ve h
srasyla X ve Y' nin marjinal olaslk yogunluk fonksiyonlardr.
d) Bagmsz olmayan rastgele degiskenlere bagmldrlar.
rnek: (X,Y) rastgele degiskeninin ortak olaslk yogunluk fonksiyonu

xe 2
) y , x ( f
y

<y<x , <x<1
diger x,y degerleri iin
<x<1
diger x degerleri iin
iin y , 1 x
diger x,y degerleri iin
seklinde veriliyor. X ve Y rastgele degiskenleri istatistiksel olarak
bagmsz mdr?
@Q2: X' in marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu,
x 2 ) e ( x 2 dy xe 2 ) x ( h

y y

= = =

Y' nin marjinal olaslk yogunluk fonksiyonu ise,
y
1

2
y y

e
2
x
e 2 dx xe 2 ) y ( g

'
+

'

= =

olarak bulunur.
f(x,y(=h(x).g(y)
den,

y y
e . x 2 xe 2

=
esitligi saglanr ki bu da X ve Y' nin bagmsz oldugunu gsterir.

BR RASTELE DEGSKENNN BEKLENEN DEGER
Tan2:
X=x x
1
x
2
x
N

f(x) = P (X = x) f(x
1)
f(x
2)
f(x
N)

X, yukardaki olaslk fonksiyonuna sahip kesikli bir rastlant degiskeni
olsun. X degiskenini E(x) ile gsterilen beklenen degeri asagdaki gibi
tanmlanr:
) x ( f x x ( f x ....... x ) x ( f x ) X ( E
1 1
N
1 i
N N 2 1 1
=
= + + + =
X rastlant degiskeni saylabilir sonsuzluktaki x
1
, x
2
,.....x
n
,.... degerini
alyorsa

) i i
1 i
N N 2 2 1 1
x ( f x ....... ) x ( f x ..... ) x ( f x ) x ( f x ) X ( E

=
= + + + + =
olur. Bu E(X), X' in mmkn degerlerinin ortalamasdr. Beklenen degeri
veya ortalamay u ile gsterecegiz. X, Y,... gibi birden fazla rastlant
degiskeni ile alsrken karsklk olmamas iin u
x
= E(X), u
y
= E(Y)
yazacagz.
rnek: Dzgn bir zar atldgnda ste gelen noktalarn beklenen degeri
nedi?
@Q2: X zarnn geldigi saylar gsteren rassal degisken olsun.
Alabilecegi degerler 1,2,3,4,5 ve 6' dr.
X=x 1 2 3 4 5 6 Toplam
P(X=x) 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 6/6

Tanma gre beklenen deger
5 , 3
6
21
6
1
. 5
6
1
. 4
6
1
. 3
6
1
. 2
6
1
. 1 ) x ( P . x ) X ( E
i i
n
1 i
= = + + + + = =

=

rnek: inde 3 beyaz ve 2 siyah top bulunan bir kavanozdan ekileni
yerine koyma sartyla iki top ekilmistir. ekilen her beyaz top iin 1
lira kazanlacak ve ekilen her siyah top iinde 5 lira kaybedilecektir. Bu
oyunda beklenen kar nedir.
@Q2: X rassal degiskeni kazanlan lirann says olsun. X' in beklenen
degerini bulursak problemi zeriz. Asagdaki tablo ile mmkn
sonularn rnek uzayna, karslk gelen olaslklar ve kar gsterilmistir.

Tan2: f(x), X srekli rastlant degiskeninin olaslk yogunluk fonksiyonu
olsun. X' in beklenen degeri E(X) ile gsterilir ve
dx ) x ( xf ) X ( E

=
ile tanmlanr.
rnek: X rassal degiskeni asagdaki gibi olaslk yogunluk fonksiyonuna
sahip olsun,


E(X)' i bulunuz
@Q2: X srekli bir rassal degisken oldugu iin beklenen degeri,
dx ) x ( xf ) x ( E
1

=
olarak bulunur. O zaman

. bulunur olarak 5 ,
12
6
4
1
3
1
6
4
x
3
x
6 dx ) x x ( 6
dx ) x 1 ( x 6 dx ) x 1 ( x 6 . x ) x ( E
1

4 3
3 2
1

2
1

= =
'
+

'

= =
= =

rnek: X srekli rastlant degiskeni ve

e
) x ( f
x

X' in olaslk yogunluk fonksiyonu olsun. u = E(X)' i bulunuz
@Q2: Tanm geregince ve x< iin f(x) = oldugundan,
. tir ' dx xe dx xe ) X ( E
x

= = = u
Bu integrali ksmi integrasyon metodu ile hesaplayacagz.
x
x
e v dx du
e dv x n

= =
= =
olur. Buradan bulunur dx e xe dx xe ) X ( E
x

x x

+ = =
Hospital kuralnn uygulanmas ile
<x<1
diger durumlarda

) x 1 ( x 6
) x ( f
x >
x
bylece ve
e
1
xe
x
x
x
x
lim lim
= =

. 1 e dx e dx xe ) X ( E

x x

= = = =

BekIenene Degerin eIIikIeri:
Tan2 - 1 (KesikIi RastgeIe Degiskeninin BekIenen Degeri
X kesikli rastgele degiskeni iin olaslk fonksiyonu
X = x x
1
x
2
x
n

F (x) = P (X = x) f(x
1
) f(x
2
) f(x
n
)

Olarak verilsin. X,Y' in fonksiyonun olsun Y = g(X)' in beklenen degeri
ya da ortalamas
) ) x ( f ) x ( g ..... ) x ( f ) x ( g ) x ( f ) x ( g ) X ( g E
n n 2 2 1 1
+ + + =
yada
) ) x ( f ) x ( g X g E ) Y ( E
N i
N
1 i

=
= =
olarak tanmlanr.
Tan2 - 2 (SQrekIi RastgeIe Degiskenin BekIenen Degeri:
X srekli rastgele degiskeni iin olaslk fonksiyonu
X = x x
1
x
2
x
n

F (x) = P (X = x) f(x
1
) f(x
2
) f(x
n
)

olarak verilsin Y, X' in fonksiyonu olsun. Y=g(X) in beklenen degeri yada
ortalamas
) dx ) x ( f ) x ( g ) Y ( E ) X ( g E

+

= =
olarak tanmlanr.
rnek: Bir zarn atlmas ile ilgili bir deneyde X rastlant degiskeninin
fonksiyonu,
X=x 1 2 3 4 5 6
F(x) P(X=x) 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6

Olarak veriliyor. Asagda verilen her fonksiyon iin beklenen degerleri
bulunuz
a) E(X
2
) (ya da g(X) = X
2
)
b) E(3) (ya da g(X) = 3)
c) E(2X) (ya da g(X) = 2X)
d) E(2X-1) (ya da g(X) = 2X 1)
@Q2:
a) X
2
' nin olanakl degerleri ve karslk gelen olaslklar
X=x 1 2 3 4 5 6
F(x) P(X=x) 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6

2
x
u
6
91
6
1
. 36
6
1
. 25
6
1
. 16
6
1
. 9
6
1
. 4
6
1
. 1 ) X ( E
2
= + + + + + + = = bulunur
Not: Dikkat edilirse )
2 2
) X ( E ) X ( E yani kareler ortalamas, onlarn
ortalamalarnn karesine esit degildir.
b) 3' n olanakl degerleri ve karslk gelen olaslklar
X=x 1 2 3 4 5 6
F(x) P(X=x) 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6

3
6
18
6
1
. 3
6
1
. 3
6
1
. 3
6
1
. 3
6
1
. 3
6
1
. 3 ) 3 ( E
3
= = + + + + + = = u
bulunur.
c) 2X' in olanakl degerleri ve karslk gelen olaslklar
X=x 2 4 6 8 1 12
f(x) P(X=x) 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6

7
6
42
6
1
. 12
6
1
. 1
6
1
. 8
6
1
. 6
6
1
. 4
6
1
. 2 ) 1 X 2 ( E
1 x 2
= = + + + + + = = u


bulunur.
d) (2X-1)' in olanakl degerleri ve karslk gelen olaslklar
X=x 1 3 5 7 9 11
f(x) P(X=x) 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6

6
6
36
6
1
11 .
6
1
. 9
6
1
. 7
6
1
. 5
6
1
. 3
6
1
. 1 ) 1 X 2 ( E
1 x 2
= = + + + + + = = u


bulunur.
rnek: X kesikli bir rassal degisken olup fonksiyonu asagdaki gibi olsun
X -2 1 2
P(x) 5/8 1/8 2/8

a) X rassal degiskeninin beklenen degeri E(X)' yi bulunuz
b) Y=X
2
+ 4 olarak tanmlandgna gre E(Y)' yi bulunuz
@Q2:
a) Beklenen degerin tanmna gre hareket edilirse
625 ,
8
5
8
4
8
1
8
1
8
2
. 2
8
1
. 1
8
5
. 2 ) x 8 E = = + + =
'
+

'

+
'
+

'

+
'
+

'

=
olarak bulunur.
b) Y = U(x
2
+4) olarak tanmlandgna gre
) 625 , 7
8
61
8
16
8
5
8
4
8
2
4 2
8
1
4 1
8
5
4 2 ) 4 X ( E ) Y ( E
2 2 2 2
= = + + = + + + + + = + =
olarak bulunur.
rnek: X rassal degiskeninin olaslk yogunluk fonksiyonu asagda
verilmistir.

x 2
) x ( f
a) Y = U (x) = e
x
ise, E(Y)' yi bulunuz
< x < 1 iin
diger durumlarda
b) Y = U(x) = 4x + 1 ise, E(Y)' yi bulunuz.
@Q2:
a) dx xe dx e . 2 . x ) e ( E E(U(x)) E(Y)
x
1

x
1

x

= = = =
Ksmi integral yntemine gre bu integral zlrse
x = u dv = e
x
dx
dx = du v = e
x

olur. O zaman
du v v . u udv

= formlne gre.
2 2 e 2 e 2 ) 1 e ( ) e ( 2 dx e e . x 2 ) Y ( E
x
1

x
= + = =

olarak bulunur.
b) dx ) x x 4 ( 2 dx ) 1 x 4 ( 2 . x ) 1 x 4 ( E ) Y ( E
2
1

+ = + = + =


666 , 3
6
22
2
1
3
4
2
2
x
3
x
. 4 2
1

2
1

3
= =

+ =

+ =
olur.
Teore2: a ve b sabitler ve X rastgele degiskeni ise
E(aX+b)=a.E(X)+b
seklindedir.
spat: g(X) = aX+b alalm. Kesikli rastlant degisken tanmndan



Seklindedir. Sag yandaki ilk toplam
) x ( f x ) X ( E
i
N
1 i

=
= ve ikinci toplam 1 ) x ( f
i
N
1 i
=

=
' dir. Bu
nedenle E(aX+b) = aE(X)+b
)
) x ( f . b ) x ( f x . a
) x ( f ) b x . b ) x ( af ( . x ... ) x ( f x ( f ) b ax ( ) x ( f ) b ax (
) x ( f ). b ax ( ) b aX ( E ) X ( g E
i
N
1 i
i
N
i
N N i 2 i i 1 i 2 1
i i
N
1 i

= =
= =
=
+ =
+ + + + + + + =
+ = + =
Bulunur.
O Bu teoremin zel hallerinden su sonular karabiliriz.
Sonu-1: a = E(b) = b' dir.
Sonu-2: a = 1 E(X+b) = E(X) + b' dir.
Yani, bir rastgele degiskenin bir sabitle toplamnn ortalamas,
rastgele degiskenin ortalamas ile ayn sabitin toplamna esittir.
Sonu-3: b = E(aX) = a.E(X)' tir.
Yani bir rastgele degiskeninin sabitle arpmnn ortalama degeri,
sabit degerle rastgele degiskenin ortalamasnn arpmna esittir.
Sonu-4: a = 1, b = -E(X) = -u E[X-E(X)]=E(X-u)= ' dr.
Yani, X rastgele degiskenin kendi ortalamasndan sapmasnn
ortalamas sfrdr.
ORTAK OLASILIK FONKSYONLARININ BEKLENEN DEGER

Simdiye kadar tek degiskenli rassal degiskenlerin beklenene degeri
ile onlarn zellikleri incelenmistir. Bu blmde iki ve ikiden ok rassal
degiskenin beklenen degeri incelenecektir.
Tan2 - BekIenen Deger: X ve Y rassal degiskenleri srasyla ile
f(x) f(y) olaslk fonksiyonlar da (f x,y) olsun. O zaman E(X) syle
bulunur.



Bu esitlikler, X ve Y' nin marjinal daglmlar biliniyorsa asagda
oldugu gibi de tanmlanabilir.
olur ) x ( P x E(X)
) x ( P ) y , x ( P
) y , x ( P x ) y , x ( P . x ) X ( E
x
y
y x x y

=
=
= =

=


dydx ) y , x ( f . x
) y , x ( P . x
) X ( E
y x
R R
y x
X ve Y kesikli rassal degisken ise
X ve Y srekli rassal degisken ise
oldugundan

=


dydx ) y , x ( f . y
) y , x ( P . y
) Y ( E
y x
R R
y x
X ve Y kesikli rassal degisken ise
X ve Y srekli rassal degisken ise
)

=


dydx ) y , x ( f ). y , x ( U
) y , x ( P ). y , x ( U
) y , x ( U E
y x
R R
y x
Kesikli olaslk fonksiyonu iin
Sreli olaslk fonksiyonu iin
Benzer sekilde srekli degiskenler iin de bu islemler yaplabilir. Y
rassal degiskeninin beklenen degeri de ayn sekilde bulunabilir.




Tan2-Ortak OIasIk FonksiyonIarnn BekIenen Degeri
X ve Y iki rassal degisken ve bunlarn olaslk fonksiyonu da f(x,y)
olsun. U(x,y) bu rassal degiskenlerinin ortak olaslk fonksiyonu ise U(x,y)
nin beklenen degeri



ORTAK OLASILIK FONKSYONLARININ BEKLENEN DEGER
SLEMNN ZELLKLER
Teore2:
X ve Y iki rassal degisken ve bunlarn ortak olaslk fonksiyonlar da
f(x,y) olsun. O zaman;
spat:
X ve Y srekli rassal degiskenler ise,

olur ) Y ( E ) X ( E dy ) y ( yf , dx ) x ( xf ) Y X ( E
) y ( f dx ) y , x ( f ve ) x ( f dy ) y , x ( f
dy dx ) y , x ( f y dx dy y . x f x
dxdy ) y , x ( yf dxdy ) y . x ( xf
dxdy )) y , x ( yf ) y , x ( xf ( dxdy ) y , x ( f ) y x ( ) Y X ( E
y x
x y
x y y x
x y x y
x y y x
R R
R R
R R R R
R R R R
R R R R
+ = + = +
= =

'
+

'

'
+

'

+ =
+ = + = +






oldugundan
. olur ) Y ( E ) X ( E ) Y ( E + = +
Benzer sekilde, bu esitligin kesikli rassal degiskenler iinde dogru
oldugu gsterebilir.
Teore2: X ve Y iki rassal degisken ve bunlarn ortak olaslk
fonksiyonu da f(x,y) olsun a ve b sabit saylar olmak zere,
E(aX+bY)=aE(X)+bE(Y)
olur. Eger genellestirecek olursak


+ =

'
+

'

+ ) Y ( E b ) X ( E a Y b X a E
j j i i j j
i
i i
i

seklinde yazlabilir.
spat:

dxdy ) y , x ( yf b dxdy ) y , x ( xf a
dxdy ) y , x ( byf dxdy ) y , x ( axf
dxdy ) y , x ( f ) bY aX ( ) bY aX ( E
RxRy RxRy
RxRy RxRy
RxRy



+
+ =
+ = +

tanm geregince
E(aX + bY) = aE(x) + bE(Y) olur
Teore2: X ve Y bagmsz iki rassal degisken olsun. Bunlarn ortak
olaslk fonksiyonu f(x,y) olarak verildigine gre
E(Y = E( E(Y esitligi saglanr.
spat: X ve Y bagmsz ve srekli rassal degiskenler ise f(x,y) = f(x)
f(y) olur.

olur ) Y ( E ) X ( E dx ) x ( f . x ) Y ( E
dx ) Y ( E ) x ( f . x dx dy ) y ( f . y ) x ( f . x
dxdy ) y ( f ). x ( yf . x dxdy ) y , x ( yf . x ) XY ( E
Rx
Rx Ry Rx
RyRx RyRx
= =
=

= =

KOSULLU BEKLENEN DEGER
Kosullu olaslk fonksiyonlar, degiskenlerden biri bilindiginde, diger
degiskenin olaslk fonksiyonunun nasl bilinebilecegi konusunda degisik
avantajlar saglyordu. Kosullu daglmlarn beklenen degerine, kosullu
beklenen deger denir.
Tan2-KosuIIu BekIenen Deger:
f(x) > ve f(x,y) tanml olmak zere X ve Y rassal degiskenler
olsun. O zaman, Y veriIdiginde in kosuIIu -ekIenen degeri
asagdaki gibi tanmlanr

= =

dx ) y / x ( f . x
) y / x ( P . x
) y Y / X ( E
Rx
y

Benzer sekilde X = x verildiginde Y' nin kosullu beklenen degeri de
tanmlanabilir.
Teore2:
X ve Y rassal degiskenleri f/x)>ve f(y)> olmak zere bagmsz
rassal degiskenler olup, ortak olaslk fonksiyonlar f(x,y) olsun. O zaman,
E(Y/x=E(Y ve E(/y=E( olur.
spat:
X ve Y bagmsz degiskenler olduklarndan
) x ( f
) y ( f
) y ( f ). x ( f
) y ( f
) y , x ( f
) y / x ( f = = =
yazlr. Buradan
E(/Y=y ) X ( E dx ) x ( f . x ydx / x ( f . x
Rx Rx
= = =

bulunur.
Tan2-Bir Fonksiyonun KosuIIu BekIenen Degeri:
X ve Y rassal degiskenler olup K=U(x) tanmlansn. X rassal
degiskeninin olasl fonksiyonu f(x) > olmak zere Y=y verildigi zaman,
K = U(x)' in kosullu beklenen degeri syle hesaplanr.
)

= =

dx ) y / x ( f ). x ( U
) y / x ( P ). x ( U
y Y / ) x ( U E
Rx
x

P(x/y) kesikli ise
f(x/y) sreli ise
P(x/y) kesikli ise
f(x/y) srekli ise
rnek: Dzgn bir parann 3 atlsta
gelen tura toplam says X, ilk iki atstaki turalarn says Y rastgele
degiskeni olsun. S rnek uzay X, Y' ye karslk gelen degerleri tablo
zerinde gsterelim
S nin
gesi
in gesi
Y nin
gesi
TTT 3 2
TTY 2 2
TYT 2 1
YTT 2 1
TYY 1 1
YTY 1 1
YYT 1
YYY
@Q2: X ve Y rastgele degiskenlerinin
ortak olaslk fonksiyon tablosu
X = x \ Y = y 1 2
P(X =
x)
1/8 1/8
1 1/8 1/4 3/8
2 1/4 1/8 3/8
3 1/8 1/8
P(Y = y) 1/4 1/2 1/4 1
Seklindedir.
a)
2
3
8
12
8
1
. 1
8
3
. 2
8
3
. 1
8
1
. ) x ( f . x = E(X)
3
x
= = + + + =

=

b) 1
4
4
4
1
. 2
2
1
. 1
4
1
. ) y ( f . y ) Y ( E
2
y
= = + + = =

=

a) E(X)
b) E(Y)
c) E(X.Y)
d X ve Y rastgele degiskenleri
bagmsz mdr?

ortalama degerlerini
bulunuz
c) ) y , x ( f . xy ) XY ( E
3
i
2
j

= =
=
8
1
. 2 . 3 . 1 . 3 . . 3
8
1
. 1 . 2 . 2
4
1
. 1 . 2 . 2 . 1
4
1
. 1 . 1
8
1
. . 1 . 2 . . 1 ,
8
1
. , + + + + + + + + + +
2
8
6
8
4
4
2
4
1
= + + + =
c) E(X.Y)=2, E(X) =
2
3
, E(Y) = 1 olarak bulundu. Bylece E(XY) =
E(X) E(Y)' dir. O halde X ve Y degiskenleri bagmsz degillerdir.
rnek: X ve Y srekli rastgele degiskenler olup, f (x.y) ortak olaslk
fonksiyonuna sahip olsunlar.
2x (x+y-2xy) , ^ x ^ 1 0 ^ y ^ 1 icin

0 , diger d:r:m,rd,


a) f(x) ve f(y)'yi bulunuz.
b) f(x|y) kosullu olaslk fonksiyonunu bulunuz.
c) E(x) ve E(Y)'yi bulunuz.
d) E(5x-1) ve E(2Y+2) degerlerini bulunuz.
e) E(XY) yi bulunuz.
f) X ve Y rastgele degiskenleri bagmsz mdr?
@Q2:
a) dy ) y , x ( f ) x ( f
1
R

= olduguna gre
1 x
2
1
x 2
2
y
xy 2 dy ) xy 2 y x ( 2
1

2
1

+ =

+ = + =

bu durumda

1
) x ( f
benzer sekilde
f(x,y)=
iin 1 x
diger durumlarda
iin 1 x
diger durumlarda

1
) y ( f
b) ) y ( f ve
) y ( f
) y , x ( f
) y / x ( f = oldugundan,

+
=

) xy 2 y x ( 2
) y / x ( f
c)
2
1
2
x
dx 1 . x dx ) y , x ( f . x dx ) x ( f . x E(X)
1

2 1

= = = = =


2
1
E(X) = bulunur. Ayn sekilde,
2
1
) Y ( E = olur.
d)
2
3
1
2
1
5. 1 - 5.E(X) E(1) - 5.E(X) 1) - E(5X = = = = olur.
ve 3 2 1 2 ) Y ( E 2 ) 2 ( E ) Y ( E 2 ) 2 Y 2 ( E = + = + = + = + olarak elde edilir.

e) dxdy ) y , x ( f y . x E(XY)
1

= esitliginden giderek
9
2
9
4
3
1
3
1
3
y
.
3
4
3
y
2
y
3
2
dy y
3
4
y y
3
2
dy
3
x
y 4
2
x
y 2
3
x 2
y
dxdy ) y x 4 xy 2 y x 2 ( dxdy ) xy 2 y x ( xy 2 E(XY)
1

3 3 2
2 2
1

3
2
2
2
3 1

2 2 2 2
1

= + =

'
+

'

+ =

'
+

'

+ =

'
+

'

+ =
+ = + =



f) dx ) 1 y / x ( f . x ) 1 Y / X ( E
x
R
= = =

oldugundan
3
1
3
2
1
3
x
2
2
x
2 dx ) x 1 ( 2 . x ) 1 Y / X ( E
. dir ) x 1 ( 2 ) x 2 1 x ( 2 ) 1 y / x ( f
1

3
1

2 1

= = = = =
= + = =

bu problem dogrudan zldkten sonra bulunan sonuca Y=1 degeri
konularak da bulunabilirdi.
iin 1 y ; 1 x
diger durumlarda
bulunur
y
3
4
y
3
2
dx ) xy 2 y x ( 2 . x ) 1 Y / X ( E
1

+ = + = =

Y = 1 degeri konulursa E(X / Y = 1=
3
1
bulunur.
g) X ve Y rastgele degiskenlerinin bagmsz olup olmadklarn
asagdaki yaklasmdan birisi ele alnarak zmlenebilir.
i. E(XY) = E(X).E(Y)
ii. f(x,y) = f(x).f(y)
iii. E(X / Y) = E(X)
Bu esitlikten herhangi biri saglanrsa, X ve Y rastgele degiskenleri
bagmszdr denir.
rnegin;
E/XY) =
2
1
.
2
1
oldugundan X ve Y rastgele degiskenleri bagml
degiskenlerdir.
rnek: X ve Y rastgele degiskenlerinin ortak olaslk fonksiyonu,

+
=

3
xy x 3
) y , x ( f
2

olarak veriliyor.
a) E(X) ve E(Y)' yi
b) E(XY)' yi
c) E(X / Y)' yi
d) E(X / Y = 2)' yi
@Q2:
a) dx ) x ( f . x E(X)
x
R

=
oldugundan ncelikle X rastgele degiskeninin olaslk yogunluk
fonksiyonu
< x 1 ve < y < 2
diger durumlarda
dy ) y , x ( f ) x ( f
2

= bulunmaldr.

=
+ =
+
=

6
x 4
x 2
) x ( f
6
x 4
x 2 dy
3
xy x 3
) x ( f
2
2
2 2

bu durumda

18
13
dx
6
x 4
x 2 x dx ) x ( f . x ) X ( E
2
1

=
'
+

'

+ = =

degeri elde edilir.
Benzer yaklasmla,
9
1
) Y ( E = degeri de bulunabilir.
b) dxdy ) y , x ( xyf ) XY ( E
x y
R R

= oldugundan

79 ,
54
43
54
16 25
27
8
2
1
3
y
.
9
1
2
y
.
4
1
dy
9
y
4
y
dy
3
x
.
3
y
4
x
y dxdy
3
xy
x xy ) XY ( E
2

3 2
2 1

3 2 4 2

2
2

= =
+
= + =

'
+

'

+ =

'
+

'

+ =

'
+

'

+ =
'
+

'

+ =


c) )dx x.f(x / y Y) / E(X
x
R

=
oldugundan, nce f(y) ve daha sonra da f(x/y) kosullu olaslk yogunluk
fonksiyonu bulunmaldr.
6
y 2
6
y
3
1
2
x
.
3
y
3
x
dx
3
xy
x ) y ( f
1

2 3
2
1

+
= + = + =
'
+

'

+ =

y 6 12
t 4 9
dx
2 y
xy 2 x 6
x ) Y / X ( E
2 y
xy 2 x 6
6
y 2
3
xy x 3
) y ( f
) y , x ( f
) y / x ( f
2 1

2
2
+
+
=

'
+

'

+
+
=
+
+
=
+
+
= =

e) E(X / Y = 2) degeri bir nceki kosullu beklenen degerde Y = 2
degeri konularak bulunur.
< x < 1 iin
diger durumlarda
bulunur.
olur
E(X / y = 2) =
24
17
12 12
8 9
=
+
+

RASTELE DEGSKEN KAVRAMI
RastgeIe Degisken :
Belirli bir tanm aralgnda hangi degeri alacag nceden bilinmeyen
ve bu degeri belli olaslklarla alabilen degiskendir.Su durumda rastgele
degiskenin aldg her deger iin belirli olaslklar vardr.
X rastgele degisken ve X
1
,X
2
,X
3
.....X
n
rastgele degiskeni n
alabilecegi degerler olsun; X rastgele degiskenin herhangi bir x degerini
alma olaslg,Pr {x=X} seklinde gsterilir. Bu X'in daglm ya da olaslk
fonksiyonu olarak adlandrlr.
Rastgele degiskenler alacaklar degerler bakmndan srekli ya da
kesikli rastgele degiskenler olarak adlandrlrlar.

KesikIi RastgeIe DegiskenIer :
Eger X rastgele degiskeni sonlu veya saylabilir sonsuzlukta
degerler alabiliyorsa buna kesikli rastgele degiskenler denir.
Syle gsterilir :

=
3
1
P (X =x) = 1

RN : Bir parann 2 kez atlmas deneyini dsnelim.Bunun iin
rastlant degiskeni bulunuz.

@ZM :Bu deneyin rneklem uzay :
S : seklindedir.

X raslant degiskeni bulunan turalarn saysn gstermek zere; X (YY)
= , X (YT) =1 , X (TY) =1 , X (TT) =2
olur.Bylece X rastlant degiskeninin alabilecegi degerler ,1,2'dir.O
halde X sonlu degerler aldgndan kesikli rastgele degiskendir.

X'in alabilecegi degerler x'le gsterilmek zere; X'in x degerlerini
alma olaslg f (x) ile gsterilir.

f (x) = P(X =x)'dir
f () = P() =1/4
f(1) = P(1) =1/2
f(2) = P(2) =1/4

X=x 1 2
f (x) = P(X =x)
YY,YT,TY,T
T
seklindedir.X'in alabilecegi degerler iin;
f() + f(1) +f(2) =1'dir.

SQrekIi RastgeIe DegiskenIer :

Eger X rastgele degiskeni sonsuz degerler alyorsa artk kesikli
degil srekli rastgele degisken var demektir.
rnegin;X =1,2,3 degerlerini alyor olsun.Bunu X1 seklinde de
yazabiliriz. Burada X'in aldg saylar saylabilirdir. Eger X, srekli
degisken olsayd o zaman X1 aralgnda sonsuz degerler alacakt.
Srekli bir rastgele degiskeninin her
aralgnda sonsuz sayda deger vardr.Degiskenin bunlar ierisinden her
hangi birisini deger olarak alma olaslg / 1 = 'dr. Bu yzden,srekli
bir degiskenlere ait olaslk fonksiyonu, bu degiskenin belirli bir degeri
alma olaslklarnn hesaplanmasna imkan vermez.

OLASILIK FONKSYONU
Bir degiskenin alabilecegi degerlerle bu degerleri alma olaslklar
arasndaki baglanty gsteren fonksiyona denir.
f(X
i
) = P
r
= P
i
biiminde gsterilir.
f(X
i
) 'in olaslk fonksiyonu olmas iin su kosullar saglanmaldr.
i) f(Xi) = X
i
[

icin
ii) 0 I(X
i
) 1 X
i
Z

icin
iii)

3
#
I(Xi) 1 X i Z icin
Bu kosuIIar sagIayan f(x fonksiyonuna rastgeIe
degiskeninin oIasIk fonksiyonu veya kesikIi oIasIk fonksiyonu
denir
Tablo olarak su sekilde gsterilir.

X = x
i

x
1
,x
2
............x
n

f(x
i
) f(x
1
),f(x
2
).............f(x
n
)

RN :
Bir balknn gnde tuttugu balk miktarn gsteren X degiskeninin

=x
i

1/1 x, x =1,2,........,1 iin
f(x) = 1/1 (2-x), x=11,12,......2 iin
, diger degerler iin

Bu balknn ; a) Tam 8 balk tutmas
b) 8'den az balk tutmas
c) 8'den fazla balk tutmas
d) 6-18 aras balk tutmas olaslklarn bulunuz.

@ZM:
a) P
r
= 1/1 x 8 = ,8
b) P
r
=

=
7
1 x
1/1x = .28
c) Pr

=

= =
= = +
1
9
2
11
64 , 1 / 64 ) 2 ( 1 / 1 1 / 1
x x
x x 100




Pr +Pr +Pr = 1 oldugu grlr.Buda olaslk
fonksiyonu olma kosulunu saglar.
d) Pr =

= =
+
1
6
18
11
) 2 (
1
1
1
1
x x
x x


85 ,
1
45
1
4
= + =
RNEK: X rastlant degiskeninin olaslk fonksiyonu asagdaki gibi olsun:
X=x 1 2 3 4 5 6 7
F(x) C 2c 2c 3c C
2
2C
2
7C
2
+c

a) c degiskenini hesaplaynz.
b) k 2 / 1 ) k x ( p ' nn minimum degeri
@Q2: olaslk fonksiyonu olma kosulundan;
i) 1 ) x ( f
n
1 i
= L
=
olmas gerekir

1 / 1 c 1 c 9 c 1
1 c c 7 c 2 c c 3 c 2 c 2 c
2
2 2 2
= = +
= + + + + + + + +

ii) c degeri yerine yazlrsa
X=x 1 2 3 4 5 6 7
F(x) 1/1 2/1 2/2 3/1 1/1 2/1 17/1

Buradan;
x=8
x<8
x>8
x<8 x=8 x>8
o X
degerini alr

2
1
1
3
1
2
1
1
) 2 ( P ) 1 ( P ) ( P
2
1
1
1
) 1 ( P ) ( P
= + + = + +
= +



2
1
1
5
1
2
1
2
1
1
) 2 ( P ) 1 ( P ) ( P = = + + + = + +

2
1
1
8
1
3
1
2
1
2
1
2
2
1
) 4 ( P ) 3 ( P ) 1 ( P ) ( P = + + + + + = + + +
oldugundan
4 k
2
1
) 4 x ( P ) 4 ( F = = bulunur.
SREKL OLASILIK FONKSYONU
Srekli degiskenlerdeki olaslk fonksiyonuma srekli olaslk
fonksiyonu veya yogunluk fonksiyonu denir.
Srekli rastgele bir degiskenin a ve b gibi sabit 2 say arasnda kalan
aralkta bir deger alma olaslg, bu degiskenin olaslk yogunluk
fonksiyonunun bu aralktaki integralinin alnmas ile bulunur.

f(x)








F(x) fonksiyonu asagdaki kosullar saglar.
i) f(x) ' in integrali alnabilir ve iin Ri xi , f(x) [ =
ii) iin x yada Ri xi , ) x ( f + Z >
iii) ya 1 dx ). x ( f
R
=

da 1 ) x ( f =

RNEK: f(x) fonksiyonu asagdaki gibi verilsin.

x 7 / 3
) x ( f
2


a) f(x) fonksiyonu olaslk yogunluk fonksiyonudur.
a

b
dx ). x ( f b x a Pr
b
a

=
2 x 1
diger x' ler iin
b) F(x)' in grafigi
@ZM:
a) Ri xi ) i [ degerleri iin f(x) = oldugu aktr.
ii) R Xi ' ) x ( f Z > iin
iii) 1 dx ). x ( f =

olmal
1
3
x
.
7
3
dx . x 7 / 3 dx ). x ( f
2
1
3
2
2
1
2
1
= = =


f(x) olaslk yogunluk fonksiyonudur.

b)







RN:
f(x) fonksiyonu asagdaki biimde tanmlansn.

x
8
1
) x ( f
a) f(x) olaslk fonksiyonu mudur?
b) f(x)'in grafigi
@ZM:
a) Olaslk yogunluk fonksiyonu olmas iin su kosullar saglanmaldr.
i) f(x) = 'dr. x
i
[ R
i
iin R
ii) f(x) > 0'dr. x
i
Z R iin
iii) 1
2
x
8
1
xdx
8
1
dx ). x ( f
5
3
2 5
3
5
3
= = =

oldugundan bir olaslk
fonksiyonudur.
b) f(x)' in grafigi





dir
1
2
x
,43
1
f(x)
5 x 3
diger x degerleri iin
3 X 5

DAGILIM FONKSYONU
X rastgele degisken olsun.X'in verilen bir degere esit ya da daha kk
olmas olaslgn veren fonksiyona daglm fonksiyonu denir ve F(x) ile
gsterilir.
F(x) = Pr
F(x) aralg olmaldr.
RNEK: Dzgn 6 yzl bir zar bir kere atlyor.ste gelen yzdeki
noktalarn saysnn olaslk fonksiyonunu bulunuz.
6 , 5 , 4 , 3 , 2 , 1 S =
X=x 1 2 3 4 5 6
F(x)
6
1

6
1

6
1

6
1

6
1

6
1

DagI2 Fonksiyonu:
X=x 1 2 3 4 5 6
F(x)
6
1

6
2

6
3

6
4

6
5

6
6


X' in deger aldg b x a aralg iin;
b x a P
) a ( f ) b ( f b x a ( P = ' dr.
rnek:Dzgn 2 zarn atlmas deneyinde X degiskeni elde edilen
saylarn toplam olmak zere toplamn en az 4 en ok 8 olma olaslg
nedir?

=x
2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12
f(x)
36
1

36
2

36
3

36
4

36
5

36
6

36
5

36
4

36
2

36
2

36
1

F(x)
36
1

36
3

36
6

36
1

36
15

36
21

36
26

36
3

36
33

36
35

36
36


Buna gre ) 3 ( F ) 8 ( F 8 x 3 P =
X x
olaslg
6388 ,
36
23
36
3
36
26
= = + dir.