TC

YZNC YIL NVERSTES

FEN BLMLER ENTTS
ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI









ELEKTRK G SSTEMLERNDE MATLAB SMLNK LE KISA DEVRE
ARIZA ANALZ VE BR RNEK OLARAK VAN ENERJ NAKL HATTININ
NCELENMES









YKSEK LSANS TEZ








HAZIRLAYAN : Veysi DORUER
DANIMAN : Do.Dr. Nihat NAN









VAN-2007


TC
YZNC YIL NVERSTES
FEN BLMLER ENTTS
ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI









ELEKTRK G SSTEMLERNDE MATLAB SMLNK LE KISA DEVRE
ARIZA ANALZ VE BR RNEK OLARAK VAN ENERJ NAKL HATTININ
NCELENMES









YKSEK LSANS TEZ








HAZIRLAYAN : Veysi DORUER










VAN-2007

KABUL ve ONAY SAYFASI


Do Dr. Nihat NAN danmanlnda Veysi DORUER tarafndan hazrlanan
ELEKTRK G SSTEMLERNDE MATLAB SMLNK LE KISA DEVRE ARIZA
ANALZ VE BR RNEK OLARAK VAN ENERJ NAKL HATTININ NCELENMES
simli bu alma . / . / .. tarihinde aadaki jri tarafndan Elektrik-
Elektronik Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.




Bakan: Prof.Dr. Sabir RSTEML mza

ye : Do.Dr. Nihat NAN mza

ye : Yrd.Do.Dr. Muzaffer ATE mza




Fen Bilimleri Enstits ynetim kurulunun ./ ../ . Gn ve
sayl karar ile onaylanmtr.




.......
Enstit Mdr



i

ZET


ELEKTRK G SSTEMLERNDE MATLAB SMLNK LE KISA DEVRE
ARIZA ANALZ VE BR RNEK OLARAK VAN ENERJ NAKL HATTININ
NCELENMES

DORUER, Veysi
Yksek Lisans Tezi, Elektrik Elektronik Mhendislii Anabilim Dal
Tez Danman: Do. Dr. Nihat NAN
Eyll 2007, 96 sayfa

G sistemlerinde geici olay analizlerinin, tesisteki can ve mal gvenliinin
salamas, koruma rleleri ve enerji iletim hatlarnn iletken kesiti seiminin uygun ekilde
boyutlandrlmas, hesap yntemlerinin ilgi ekicilii asndan en nemlilerinden biri ksa
devre arza analizidir.
Bu almada; g sistemlerinde olmas muhtemel faz-toprak, faz-faz, iki faz-toprak
ve faz ksa devre arzalarnn gerek hat parametreleriyle, MATLAB Simulink kullanarak
modellenmesi amalanmtr.
Ksa devre olaynn anlalmas iin; ksa devre olaynda geen byklkler ile ebeke
elemanlar empedanslarnn hesap yntemleri gsterilmitir. El ile yaplan hesaplamalarda
kullanlan; simetrili bileenler metoduyla, muhtemel ksa devre arzalarnn bileen devreleri
gsterilmitir.
Sonu olarak; Simulink te tasarlanan simlasyon modeli ile ksa devre arza analizleri
incelenmi ve simlasyon sonular verilmitir.

Anahtar kelimeler: G sistemleri, Ksa devre, Arza, Simulink.









ii

ABSTRACT

SHORT CIRCUIT FAULT ANALYSIS WITH MATLAB SIMULINK IN
ELECTRICAL POWER SISTEMS AND THE STUDY OF VAN ENERGY
TRANSMISSION LINE AS AN EXAMPLE

DORUER, Veysi
M.Sc, Electrical and Electronics Engineering Department
Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Nihat NAN
September 2007, 96 pages

From the point of view of the interesting calculation methods in analysis of temporary
events in power systems such as the safety of the personnel and the equipment, selection of
the safety relay and appropriate conductor section, the short circuit fault analysis is one of the
most important method.
In this study it is aimed to explain the probable single phase-to-ground, phase-to-
phase, double phases-to-ground and three phases short circuit faults in power systems with
real line parameters using MATLAB simulink.
In order to get short circuit event understood, it is shown herein the values relating to
the short circuit event and the method to calculate the impedances of the network elements.
In the calculations performed manually the connection circuits of probable short circuit faults
is shown by using symetrical components method.
Consequently; short circuit fault analysis is studied and the simulation results are
given.
Key Words: Power Systems, Short Circuit, Fault, Simulink.











iii

NSZ


G sistemlerinde srekli ve emniyetli bir ekilde enerji retim ve iletiminin
salanabilmesi iin, devre elemanlarnn; kesicilerin ve koruyucu rlelerin koordinasyonu son
derece nemlidir. Bu elemanlarn boyutlandrlmasnda en nemli mhendislik hesaplarndan
biri ksa devre arza analizidir.
Bilgisayar programlarnn gelimesiyle, g sistemleri iin bilgisayar ortamnda
yaplacak arza analizleri; el ile yaplan hesaplamalardaki kabullenmeleri asgari seviyeye
indirmi ve analizi yaplacak sistemin arza ncesi gerilimi, yk, retim ve iletimiyle ilgili
verilerin toplanmasndan sonra arza analizi iin gereken sreyi olduka ksaltmtr.
G sistemleri ok sayda retim niteleri, transformatrler ve balant hatlarndan
olumaktadr. Bylesi byk bir sistemdeki tesis elemanlarnn karakteristik deerlerini
bilmek ve bylesi karmak bir ebekenin herhangi bir noktasnda ksa devre arza analizini
yapmak bir tasarmc iin olduka zordur. ebekenin bu tr hesaplarn ebekeyi ileten
kurulu, zel program ve metotlar kullanarak yapar ve belirli periyotlarda bltenlerinde
yaynlarlar. Bu blten ve raporlara ulamak tasarmclar iin genellikle zor olmaktadr.
lkemizde ebeke iletmecisi olan TEAn yapm olduu bu almalar ve hat ile ilgili
parametreleri web sayfasnda tketicilere sunmas, tketicilerin bu verileri elde etmesini
kolaylatracaktr.
Tez almam yneten ve her konuda kendisinden destek grdm, Danman
Hocam Sayn Do. Dr. Nihat NAN a, alma konumla ilgili faydal ve gncel bilgileri
ieren, piyasadan temin edemediim kitabn imzal olarak bana gnderen Sayn Do. Dr.
Selahattin KK e, Simulink te devre tasarmnda karlatm problemlerin zmnde
yardmc olan, Sayn r. Gr. Yk. Mh. Mustafa NALBANTOLU na itenlikle teekkr
ederim.
Tez almam sresince ihmal ettiim ailem ve bilgisayardaki oyun zamann tez
almam iin bana brakan, biricik olum Burak Rfat DORUER e sevgilerimi sunarm.


Veysi DORUER





iv

NDEKLER


Sayfa
ZET i
ABSTRACT ii
NSZ iii
NDEKLER iv
EKLLER DZN vii
ZELGELER DZN ix
EKLER DZN x
SMGELER ve KISALTMALAR DZN xi
1. GR 1
2. LTERATR BLDRLER 2
3. MATERYAL VE YNTEM 5
3.1. Ksa Devre 5
3.1.1. Ksa devrenin oluma nedenleri 5
3.1.2. Ksa devre akm 6
3.1.3. Ksa devre olaynda geen byklkler 10
3.1.3.1. Subtransiyent (balang) ksa devre akm (
k
I ) 10
3.1.3.2. Transiyent (gei) ksa devre akm (
k
I ) 10
3.1.3.3. Srekli ksa devre akm (
k
I ) 10
3.1.3.4. Darbe ksa devre akm (
p
I ) 13
3.1.3.5. Ksa devre ama akm (
b
I ) 14
3.1.3.6. Ksa devre ama gc (
b
S ) 15
3.1.4. Generatrlere ait byklkler 15
3.1.4.1. Generatrn reaktanslar 16
3.1.4.2. Generatrlerin zaman sabitleri 16
3.2. Tek Hat Diyagram 18
3.2.1. Empedans ve reaktans diyagramlar 19
3.3. Tehizat Empedanslar 21
3.3.1. Kablo empedanslar 22
3.3.2. Havai hatlarn empedanslar 23


v

3.3.3. Bara empedanslar 25
3.3.4. Transformatr empedanslar 27
3.3.4.1. ki sargl transformatr empedanslar 27
3.3.4.2. sargl transformatr empedanslar 28
3.3.5. Reaktans (self) bobinleri-akm snrlayc reaktrler empedans 29
3.3.6. Senkron generatr empedanslar 30
3.3.7. Edeer ebeke empedanslar 31
3.4. Edeer gerilim Kayna 33
3.5. Simetrili Bileenler 34
3.5.1. Simetrili bileenlerde a operatr 36
3.5.2. Simetrili bileenlerde gerilimler 38
3.5.3. Simetrili bileenlerde akmlar 40
3.6. Per-Unit Deerler 41
3.6.1.Bir fazl ebekelerde per-unit deerlerin hesaplanmas 43
3.6.2. fazl ebekelerde per-unit deerlerin hesaplanmas 44
3.7. Ksa Devre Hesaplar 45
3.7.1. faz-toprak ksa devresi 46
3.7.2. Faz-faz ksa devresi 50
3.7.3. ki faz-toprak ksa devresi 53
3.7.4. fazl simetrik ksa devre 57
3.7.5. Generatrden dorudan beslenen tesisat paralarndaki ksa devre hesaplar. 61
3.7.6. Generatrden bir transformatr zerinden beslenen tesisat paralarnda ki
ksa devre hesaplar 62
3.8. MATLAB 65
3.8.1. MATLAB Yardm masas ve evrim ii dokmantasyon 66
3.8.1.1. eitli konularla ilgili kullanma klavuzu 66
3.8.2. Simulink 67
3.8.2.1. uygulama ara kutular (Toolbox) 68
3.8.3. Simulink pencereleri 69
3.8.3.1. Bloklar 69
3.8.3.2. Ktphaneler 69





vi

4. BULGULAR
70
4.1. Van li Enerji Nakil Hatt (ENH) Parametreleri 70
4.1.1. Van transformatr merkezi (TM) 70
4.1.2. Engil HES ve gaz trbini transformatr merkezi (TM) 70
4.1.3. Erci transformatr merkezi (TM) 70
4.1.4. Engil ve Erci TMnin generatr ve transformatr karakteristikleri 74
4.2. MATLAB Simulink le Tasarlanan Simlasyon Devresi 75
4.3. Tasarlanan Simlasyon Devresiyle Ksa Devre Arza Analizi 77
4.3.1. Faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri 78
4.3.2. faz-faz arzasnn gerilim ve akm grafikleri 79
4.3.3. ki faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri 80
4.3.4. fazl simetrik arzann gerilim ve akm grafikleri 81
4.3.5. faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri 82
5. SONULAR 83
KAYNAKLAR 85
EKLER 87
ZGEM 96


















vii


EKLLER DZN


Sayfa
ekil 3.1. Generatre yakn fazl bir ksa devre arzasnda gerilimin sfrdan
getii iletkenlerden herhangi birine ait arza akmnn deiimi. 7
ekil 3.2. Endktif gerilimin sfrdan getii ebekede meydana gelen ksa devre
akmnn deiimi. 8
ekil 3.3. Ksa devre olay esnasnda gerilimin sfrdan farkl bir deerde olduu
dier iki faz iletkenine ait akm ve gerilim deerleri. 8
ekil 3.4. Generatre uzak bir noktada meydana gelen ksa devre akmnn deiimi. 9
ekil 3.5. Turbo ve kk kutuplu generatrlerde nn deiimi. 12
ekil 3.6. Tesisat elemanlarnn R/X oranna bal olarak K nn deiimi. 13
ekil 3.7. Bir g sisteminin tek hat diyagram. 18
ekil 3.8. G sistemini, meydana getiren elemanlarn eitli diyagramlarda
kullanlan edeer devreleri ve standart semboller. 20
ekil 3.9. ekil 3.7 de tek hat diyagram verilen sistemin empedans diyagram. 21
ekil 3.10. ekil 3.9da ki sistemin reaktans diyagram. Bu diyagramda reaktanslar
transformatrn yksek gerilim tarafna indirgenmitir. 21
ekil 3.11. letkenlerin birbirleri ile olan mesafeleri. 25
ekil 3.12. Baralarn montaj tertibi. 26
ekil 3.13. Dikdrtgen kesitli baralarn faz km. bana endktif reaktans deerleri. 26
ekil 3.14. sargl bir transformatr ve yldz edeer diyagram. 28
ekil 3.15. a) Enterkonnekte ebekeden bir transformatr zerinden beslenen tketici
grubunun tek hat diyagram b) C barasnda meydana gelebilecek bir ksa
devrenin hesaplanmas iin edeer gerilim kaynann da gsterildii
edeer devre. 34
ekil 3.16. fazl dengesiz bir sistemin a) Pozitif b) Negatif c) Sfr Bileen gerilim
fazrleri d) bunlarn toplamndan meydana gelen dengesiz gerilim fazrleri. 36
ekil 3.17. a operatrnn deiik kuvvetler iin fazr diyagram. 38
ekil 3.18. Faz-toprak arzasnn genel gsterimi. 47
ekil 3.19. Faz-toprak ksa devre arzasnda doru, ters ve sfr bileen devreleri. 48



viii

ekil 3.20. Faz-faz ksa devre arzasnn genel gsterimi.
50
ekil 3.21. Faz-faz ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri. 51
ekil 3.22. ki faz-toprak ksa devre arzasnn genel gsterimi. 54
ekil 3.23. ki faz-toprak ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri. 55
ekil 3.24. fazl simetrik ksa devre arzasnn genel gsterimi. 58
ekil 3.25. fazl simetrik ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri. 58
ekil 3.26. Generatrden dorudan beslenen tesisat paralarnda ksa devre olumas. 61
ekil 3.27. Generatrden elektrik sistemine bir transformatr zerinden bal ksa devre
hali. 63
ekil 4.1. Van transformatr merkezi. 71
ekil 4.2. Engil HES ve gaz trbini transformatr merkezi. 72
ekil 4.3. Erci transformatr merkezi. 73
ekil 4.4. Simulink le Tasarlanan Simlasyon Devresi. 77
ekil 4.5. Faz- toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri. 78
ekil 4.6. Faz-faz arzasnn gerilim ve akm grafikleri. 79
ekil 4.7. ki Faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri. 80
ekil 4.8. fazl simetrik arzann gerilim ve akm grafikleri. 81
ekil 4.9. faz toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri. 82

















ix

ZELGELER DZN


Sayfa
izelge 3.1. Bakr iletkenli kablolara ait dc diren deerleri. 23
izelge 3.2. Bakr ve alminyum havai hat iletkenlerinin 20 C lik evre scaklnda
faz ve km bana diren deerleri (DIN 48 201e gre) 24
izelge 3.3. Maksimum ve minimum ksa devre akmlarnn hesaplanmasnda kullanlan
gerilim faktrleri ( C). 33
izelge 4.1. Engil ve Ercie ait (ENH)nn omik deerleri. 74
izelge 4.2. Engil ve Ercie ait (ENH)nn pu cinsinden deerleri. 74
izelge 4.3. Engil ve Erci TMnin generatr karakteristikleri. 74
izelge 4.4. Engil Erci ve Van TMnin transformatr karakteristikleri. 75























x

EKLER DZN


Sayfa
Ek 1. Senkron Generatre Ait Mask Parametreleri 87
Ek 2. Fazl G Transformatre Ait Mask Parametreleri 88
Ek 3. Fazl Enerji Nakil Hattna Ait Mask Parametreleri 89
Ek 4. Fazl Seri RLC Yke Ait Mask Parametreleri 90
Ek 5. Fazl Gerilim-Akm lm Baras Mask Parametreleri 91
Ek 6. Fazl Arza Generatr Mask Parametreleri 92
Ek 7. Edeer G Kayna Mask parametreleri 93
Ek 8. Scope Mask Parametreleri 94
Ek 9. Datm Baras Mask parametreleri 95























xi

SMGELER ve KISALTMALAR DZN


Simgeler

a Her hangi bir fazr saat ibresinin tersi ynnde 120 dndren operatr
c Gerilim faktr
y
E Generatrn elektromotor kuvveti (faz-ntr olarak) [V]
F Frekans [Hertz. Hz]
Faz as [Derece]
Generatr gerilimi ile akm arasndaki faz as [Derece]
p
i Darbe ksa devre akm [kA]
I Akm iddeti [A]
1,2,0
I Ksa devre akmnn doru, ters ve sfr bileenleri [A]
B
I Reaktans bobinin nominal akm [kA]
b
I Ksa devre ama akm [kA]
G
I Generatrn nominal akm [A]
k
I Subtransiyent (balang) ksa devre akm [A]
k
I Transiyent (gei) ksa devre akm [A]
k
I Srekli ksa devre akm [A]
k1
I Faz-toprak arasnda meydana gelen srekli ksa devre akm [A]
k2
I ki faz iletkeni arasnda meydana gelen srekli ksa devre akm [A]
k2t
I ki faz-toprak arasnda meydana gelen srekli ksa devre akm [A]
k3
I fazl ksa devre arzasnda srekli ksa devre akm [A]
letken scaklklar [ C
0
]
K Darbe ksa devre akm katsays
L uzunluk [m]

L Hattn bir iletkeninin z endktans [H/faz]

0
L

Hattn bir iletkeninin km bana z endktans [H/km.faz]

Snm katsays
Pu Per-unit (birim deer)
G

xii

P Aktif g [W]
kcu
P Transformatrn nominal akmdaki bakr kayplar [W]
q letken kesiti [mm2]
Q Reaktif g [VAR]
r iletkenin yar ap [mm]
R Hattn bir iletkeninin toplam direnci [ohm]
o
R hattn bir iletkeninin km bana omik direnci [ohm/km.faz]
a
R Endvi sargsnn omik direnci [ohm/faz]
S Grnen g [VA]
B
S Reaktans bobinin (gei gc) [MVA]
b
S Ksa devre ama gc [VA]
G
S Generatrn nominal gc [MVA]
k
S Balang ksa devre gc [VA]
TR
S Transformatrn nominal gc [MVA]
d
T Subtransiyent (balang) zaman sabiti [s]
d
T Transiyent (gei) zaman sabiti [s]
g
T Doru akm bileeni zaman sabiti [s]
B
U Self bobininin yzde olarak bal reaktans deeri [%]
Generatrn nominal terminal gerilimi [V]
k
u Bal ksa devre gerilimi [%]
R
u Transformatrn bal aktif gerilim dm [%]
x
u Transformatrn bal reaktif gerilim dm [%]
U Fazlar aras gerilim, AC [V]
n
U Nominal gerilim, AC [V]
k12
u
12
S ye oran edilmi, yzde olarak ksa devre gerilimi
k23
u
23
S ye oran edilmi, yzde olarak ksa devre gerilimi
k31
u
31
S ye oran edilmi, yzde olarak ksa devre gerilimi
V Faz-ntr gerilimi, AC [V]
f
V Arza noktasnda var olduu kabul edilen edeer gerilim kayna [V]
1,2,0
V Gerilimin doru, ters ve sfr bileenleri [V]
G
U


xiii

Asal frekans [2..f, 1/s]
x Hattn bir iletkeninin km bana reaktans [ohm/km.faz]
(1,2,0)
X Faz bana doru, ters ve sfr bileen reaktans [ohm]
L
X Hattn bir iletkeninin endktif reaktans [ohm/faz]
C
X Hattn bir iletkeninin kapasitif reaktans [ohm/faz]
B
X Reaktans bobininin endktif reaktans [ohm/faz]
d
X Subtransiyent (balang=alt geici) reaktans [ohm/faz]
d
X Transiyent (geici) reaktans [ohm/faz]
d
X Senkron (endvi) reaktans [ohm/faz]
X Hattn bir iletkeninin toplam reaktans [X=x.L, ohm]
) 0 , 2 , 1 (
Z Empedansn doru,ters ve sfr bileenleri [ohm]
Z Hattn bir iletkeninin empedans [ohm/faz]
n
Z Ntr iletkeninin empedans [ohm]
k
Z Ksa devre empedans [ohm/faz]

Ksaltmalar

ANCI/IEEE American National Standards Institute (Amerikan Milli Standart
Enstits/Uluslar aras Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstits)
Bkz. Baknz
EMTP Elektromagnetik Transiyent Program
ENH Enerji Nakil Hatt
HTML Hyper text Markup Language
MATLAB Matrix Laboratory (matris laboratuar)
PDF Portable Document Format
TM Transformatr Merkezi
VDE/IEC Verband Deutsche Elektrotechniker/International Electrotechnical Commission


1. GR


Elektrik tesislerinde akm kayna ile tketicilere kadar olan her eit iletme aracnda
yaltmn bozularak plak iletkenlerin birbirleri ile temas etmesine ksa devre denir. Elektrik
enerji sistemlerindeki geici olay analizlerinin, tesisteki can ve mal gvenliinin salanmas,
koruma rleleri ve enerji iletim hatlarnn iletken kesiti seiminin uygun ekilde
boyutlandrlmas, hesap yntemlerinin ilgi ekicilii asndan en nemlilerinden biri ksa
devre arza analizidir. Bu analiz bir tesisin proje aamasndan iletmesine kadar ok geni bir
alanda karmza kmaktadr.
Ksa devrenin elektrik tesislerindeki tesirleri ok farkl olabilmektedir. Ksa devrenin
darbe eklinde ani olarak ba gstermesi ile devreden geen byk ksa devre akmlar, tesis
elemanlar zerinde dinamik kuvvetlerin olumasna ve bunlarn mekanik yoldan
zorlanmasna yol amaktadr. Devreden uzun sre geen, srekli ksa devre akmlar ise tesis
elemanlarnn snmasna ve malzemenin termik bakmdan zorlanmasna sebep olmaktadr. Bu
sebeple hem tesis hem de iletme personeli bundan zarar grebilir. Ksa devre olaynn sebep
olduu arzalar sonucunda; iletme ksmen veya tamamen durur ve kademe kademe enerji
retimi, iletimi, datm ve tketimi artk normal olarak devam edemez. Ayrca arzann
sebep olduu hasar byk onarm masraflarn da beraberinde getirir.
Elektrik sisteminde eitli nedenlerden dolay meydana gelen ksa devreler,
dengesizlikler, ar gerilimler gibi istenmeyen olaylarn nceden saptanmas, hesaplanmas
gerek tesisat elemanlarnn gerekse bu tesisatla balantl dier tesisat elemanlarnn ve
tketicilerinin seimi, sistemin emniyetli bir ekilde altrlabilmesi asndan nemlidir.
Bu ekilde hesaplara uygun olarak tesis edilmi bir elektrik sisteminde meydana
gelebilecek bir arzada, dengesizlikte veya ar gerilimde tesisat elemanlar arzann olumsuz
etkilerine rahatlkla dayanabilecek ve arza en ksa srede sistemden izole edilebilecektir
(Kk. 2005).
Bu aratrmann amac: G sistemlerindeki ksa devre arza analizini varsaylan hat
parametreleri yerine, Van iline enerji tayan enerji nakil hattnn gerek hat parametreleriyle,
muhtemel ksa devre analizleri yaplacaktr. Daha nceki almalarda, elektrik g
sistemlerinin modellenmesi iin kullanlan (MICRO-CAPIII, EMTP ve MATLAB) bilgisayar
programlar yerine gnmz bilgisayar programlar iinde daha kullanc dostu olan
(MATLAB-SMULNK) program ile yapmaktr. Yaplan simlasyon program ile farkl hat
parametreleri iin g sistemlerindeki ksa devre arza analizi yaplabilecektir.
2. LTERATR BLDRLER


Enerji datm sistemlerinin genel yaps ve alma zellikleri dikkate alnarak,
elemanlarn ayr ayr kurulan durum denklemlerinin birletirilmesiyle sistemin tmne ilikin
durum denklemlerinin kurulabilecei gsterilmitir. Bu amala gelitirilen sistematik bir yol
aklanm, uygulamal rnekler verilmi ve enerji sistemlerinin simlasyonu iin gelitirilmi
paket programlar (TUTUSM ve MCRO-CAPIII) kullanlmaktadr (zgenenel. 1992).

Aygen ve ark. (1995), Monte Carlo yntemini kullanan bir bilgisayar program
gelitirilerek rnek bir sistem zerinde ksa devre analizine uygulanmtr. Belirli bir bara iin
arza akmnn olaslk dalm histogram eklinde elde edilmitir. Sonuta bu dalmdan
grlen, en kt arza akm durumunun gerekleme olasl % 1 olduu grlmtr. Ksa
devre akmnn gerekleme olaslklar g sistemleri tasarmnda maliyet asndan gz
nne alnmas gerektii ifade edilmektedir.

Ksa devre akmlarna ve topraklama direnlerine; projelendirme, tesis ve iletme
aamalarnda gereken nem verilmez ise salkl bir rle koordinasyonunun
kurulamayacan, bu takdirde korunmas istenilen cihazlarn koruma ve denetimin de salkl
olarak yaplamayacan bu nedenle koruma ve denetim cihazlarna gereksiz yatrm yapm
olacamz belirtilmektedir (aml. 1995).

Chen ve Chung (1996), G ak almalar iin, standart per unit metoduna alternatif
olarak kompleks ksa devre gc (MVA) metodu nerilmektedir. Konvansiyonel per unit
deerler yerine g sistem ekipmanlarn MVA metoduyla temsil etmekle baz deerlere
ihtiya kalmamaktadr. nerilen metodoloji klasik yntemden daha sade ve istenmeyerek
yaplan (ksurat) hatalarna kar daha az hassastr. Eitim ve endstride nemli potansiyele
sahip yntemin, g ak almalar iin uygulamas sunulmaktadr.

EMTP (Elektromagnetic Transients Program) ad verilen ve tm dnyada byk
lde kabul grm ve FORTRAN yazlm dilinde derlenmi program yardmyla adet
ebeke modeli incelenmitir. Bunlardan ikisinde elde edilen sonular VDE/IEC standardyla
hesaplanan sonularla karlatrlm ve VDE/IEC ile ANSI standartlar tantlmtr.
Sonuncusu ise, Conrad R.St.Pierre tarafndan gelitirilen, temelini byk lde ANSI


3

standartlarndan alan ve bu standartlara ok yakn sonular veren bir bilgisayar programnn,
bir ok ksa devre analizinde rnek ebeke modeli olarak 20 gzl bir ebekeye
uygulanmasyla elde edilmi sonularn ayn ebekenin EMTP ile modellenmesi ile elde
edilen sonularla kyaslanmtr. EMTP de veri dosyalarnn hazrlanmasnn kat kurallara
bal olmas programn ou zaman anlalmas ok g olan hatalar vermesi gz nne
alnrsa, daha kullanc dostu programlar kullanlmasnn elverili olabilecei belirtilmektedir
(zdemir. 1997).

Aygen ve ark. (1997), Olasla bal arza analizinde Monte Carlo yntemi ve
analitik yntem kullanlarak arza akmnn olaslk younluk fonksiyonlar elde edilmitir.
Her iki yntemle elde edilen sonularn benzerlii saysal uygulama sonularnda
grlmektedir. Analitik yntemle yaplan ilemler bilgisayar bellei ve zaman asndan
stndr. Bu yntemin daha karmak sistemlere uygulanabilecek ekilde gelitirilmesiyle
Monte Carlo ynteminin yerine geecei belirtilmektedir.

MATLAB da n baral bir enerji sistemi iin yazlan bir program ile, rnek olarak ele
alnan baral, alt baral ve Bursa yresini 154 KV ile besleyen dokuz baral enterkonnekte
sistemde (bota alan) tm baralarn da tek faz toprak, iki faz, iki faz toprak faz ksa
devre arzalar incelemitir. MATLAB da hazrlanan enteraktif programda verilerin girilmesi
aamasnda yaplan yanllklar verilerin tekrar girilmesini gerektirmektedir. Grsel bir
program hazrlanmasyla veri girilerindeki bu olumsuz durumun ortadan kaldrlabilecei
belirtilmektedir (Bayazt. 2000).

Metz-Noblant ve ark. (2000), Elektrik tesisatnn ve gerekli tehizatn
boyutlandrlmasnda, bunun yan sra can ve mal gvenlii iin gerekli nlemlerin
alnmasnda, ebekenin her noktas iin ksa devre hesaplarnn yaplmas gerekmektedir.
Alak gerilim radyal ebekeleri ile yksek gerilim ebekelerinin IEC 60909 standardna gre
ksa devre akmlarnn hesap yntemleri gsterilmektedir. Ayrca ksa devre akmlarnn
hesaplanmasnda bilgisayar programlar kullanlsa dahi ksa devre akm hesabnn ileri
seviyede kavranmasnn amaland belirtilmektedir.

Elektrik devrelerinin hesabnda genellikle nde gelen kural ve teoremlerin banda
Ohm, Theven, Kirchofftur. Karmak devrelerde Kirchoff kanunundan kp da Thevenin
denkliine geildiinde, bu karmak devre hesaplar ksmen kolay bir manzara grnmne


4

brnr. Ancak yksek gerilim sz konusu olduu zaman bunlarn yerini alan niter sistem
(per-unit sistem) bu kural ve teoremlerin yetiemedii sorunlara el atar. Per-unit sisteminin
tantm ve yksek gerilim reten jeneratr ile yksek gerilim datan transformatrlerle ilgili
baz uygulamalarn ortaya koyulduu belirtilmektedir (Haktanr. 2001).
































5

3. MATERYAL VE YNTEM


3.1. Ksa Devre

Ksa devre; elektrik tesislerinde, faz iletkenleri arasnda veya yldz noktas
topraklanm ebekelerde faz iletkenleri ile toprak arasnda izolasyonun herhangi bir ekilde
ortadan kalkmas ya da yanl operasyonlar sonucu oluan akmn ok byk deerlere
ulat bir arza halidir.
Bu durumda; sistemde, kaynaklar ile ksa devre noktas arasnda empedans ok kk
olup, akm yolu zerindeki btn tesisat elemanlar ksa devrenin termik ve dinamik etkilerine
maruz kalrlar. ayet tesisat elemanlar ksa devrenin bu etkilerine, rleler tarafndan
belirlenen srede dayanacak ekilde seilmi ve tesis edilmise bir sorun kmaz. Ancak bu
elemanlar yeterli kapasitede deilse hem kendileri tahrip olur, hem de evreye zarar vererek
can ve mal gvenliini tehlikeye sokarlar.


3.1.1. Ksa devrenin oluma nedenleri

Ksa devrenin kayna i veya d etkiler olabilir. Ksa devreye neden olabilecek
balca i etkiler; ar ykleme sonucu izolasyonun ar derecede snmas ve bozulmas, ar
gerilimler sonucu meydana gelen delinmeler ve atlamalar ile izolasyondaki yapm hatalar ve
yalanmalardr.
Balca d etkiler ve nedenler ise; kablo ve izoleli hava hatt iletkenlerinin
izolasyonlarnn zedelenmesi, hava hatlar ile atmosfere ak elektrik tesislerine yldrm
dmesi, hava hatt izolatrlerinin krlmas, atmosferik artlardan (kirlenme, rutubet, hava
hatlarna konan kular gibi) dolay oluabilecek atlamalardr. Hava hatlarnda kar, buz ile
oluabilecek atlamalar ile transformatr merkezlerine giren eitli hayvanlarn, topraklanm
ksmlar ile gerilim altndaki ksmlar arasnda veya fazlar arasnda demeleridir. Bakm
esnasnda gvenlik amac ile kapatlan topraklama ayrclarnn tesisata tekrar gerilim
verilirken unutulmalar veya yaplan yanl manevralardr (Kk. 2005).





6

3.1.2. Ksa devre akm

Ksa devre akmlar, genellikle nominal akmlarn katlar eklinde meydana gelir.
Byk dinamik ve sl etkilerinin yannda zaman zaman kabul edilemeyecek lde tehlikeli
gerilimleri de beraberinde getirir. Bu olumsuz etkilerin tesis elemanlarn harap etmesi ve
personel hayatn tehlikeye atmas gvenlik nlemlerini zorunlu klmaktadr (zdemir. 1997).

Bir ksa devre olaynda meydana gelen akmn alternatif bileen deeri;

3
Y
E
E = (3.1)

Olmak zere

=
) 0 , 2 , 1 (
Y
Z
k
I
E
(3.2)

Genel ifadesi kullanlarak hesaplanmaktadr.

ebekenin herhangi bir noktasnda meydana gelebilecek ksa devre akmnn hesab
iin, ksa devre yolu zerindeki tesisat elemanlarnn empedanslar arasnda generatr
empedansnn zel bir yeri vardr. Ksa devre sresince uyarma alan, endvi reaksiyonundan
dolay zayflar ve generatr klemens gerilimi der. Ksa devre olmadan nce, ksa devreyi
besleyen makinenin emk. i sabit kabul edilirse, klemens geriliminin azalmasnn, generatr
empedansnn artmasndan ileri geldii kabul edilmektedir. Generatr empedansnn
bymesiyle; ksa devre akm, ksa devre noktas generatre ne kadar yakn ise, o kadar hzla
dmektedir. Tam uyarmal ve klemensleri aniden ksa devre edilmi fazl bir generatrn,
fazlarndan herhangi birinin tipik ksa devre akmnn deiimi ekil 3.1de R-faz iin rnek
olarak gsterilmektedir.







7




ekil 3.1. Generatre yakn fazl bir ksa devre arzasnda, gerilimin sfrdan
getii iletkenlerden herhangi birine ait arza akmnn deiimi.

ekil 3.1den de grld gibi; akm, nce maksimum bir tepe deere (darbe ksa
devre akm,
P
I ) ykselmekte ve bu akm nce hzl, daha sonra az hzl olarak kararl bir
deer olan srekli ksa devre akmna (
k
I ) dmektedir. ekilden de grld gibi, akm
ksa bir sre iin yatay eksene gre asimetriktir. Ksa devre akmnn bu ilk tepe deerini daha
iyi anlamak iin ekil 3.2deki erinin t=0 anndan hemen sonraki deiimine bakmak
gerekir.
Ksa devre olay gerilimin tam sfrdan getii anda meydana gelirse, oluacak ksa
devre akm, ksa devre yolunun yaklak olarak tam endktif olmasndan (sadece generatrn
kaak reaktansnn etkisinden) dolay ekil 3.2de grld gibi yaklak 90 bir faz
kaymasna maruz kalacaktr. Bylece t=0 annda ksa devre akm maksimum deerine hzla
kmak isteyecektir. Ancak; generatr direncinin endktif karakterinden dolay, ksa devre
akm maksimum deere ulaamayacaktr. Pratik olarak t=0 annda, yine sfr deeri ile
balayacaktr. Bu durumda, doru akm bileeni de gerekli kompanzasyonu yapacaktr. Ksa
devre akmnn doru akm bileeninin balang deeri, alternatif bileenin t=0 anndaki
deerinin negatif iaretlisine eit olup, deeri de birka periyot sonra klmektedir. Bu son
ifadeden de anlalaca gibi; ksa devre akm alternatif ve doru akm bileenlerinden
meydana gelmektedir. Alternatif akm bileeni zaman eksenine gre simetrik iken, doru
akm bileeni zaman ekseninin bir tarafnda meydana gelmektedir.


8


ekil 3.2 Endktif gerilimin sfrdan getii ebekede meydana gelen ksa devre akmnn
deiimi.

Ksa devre akmnn herhangi bir anndaki deeri, alternatif ve doru bileen akmlarn
toplamndan meydana gelmektedir. ekil 3.2den de grlecei zere; ksa devre akm sfr
deeri ile balar ve yarm dalga (50 HZlik frekansa sahip bir sistemde 10 milisaniye) sonra
en yksek tepe deerine ular ve daha sonra doru ve alternatif bileen akmlarn zaman
sabitlerine uygun olarak kararl ve srekli deere der.
Yukarda belirtilen artlarda generatr terminallerinde meydana gelen ksa devre olay
esnasnda dier iki faz iletkeninin gerilimleri ekil 3.3 de grld gibi nominal
deerlerinin %86.6 deerine dmektedir.



ekil 3.3 Ksa devre olay esnasnda gerilimin sfrdan farkl bir deerde olduu
dier iki faz iletkenine ait akm ve gerilim deerleri



9

Ortalama olarak 90 geride bulunan her iki faza ait alternatif akm bileenleri,
maksimum deerlerinin %50 si ile balar. Ksa devre olaynda oluan her fazdaki doru
akm bileenlerinin toplam da, tpk alternatif akm bileenlerinin toplam gibi sfr
olmaktadr. S ve T fazlarndaki doru akm bileenlerinin daha kk olmasndan dolay, ksa
devre akmnn zaman eksenine gre deiimi daha az simetrik olmaktadr.
Ksa devre alternatif akmnn srekli ksa devre alternatif akmna dnmesi, endvi
reaksiyonundan ileri gelmektedir. Bu reaksiyon uyarma alann zayflatarak emk.i
azaltmaktadr. Bu ekilde ksa devre akm, olduka yava bir ekilde kararl, srekli ksa
devre akmna gemekte ve bu olay transiyent gei olarak adlandrlmaktadr. Buna tekabl
eden ksa devre alternatif akmna da transiyent ksa devre akm denmektedir. Ksa devre
olaynn balangcnda oluan ve ok hzl olarak azalan ksa devre alternatif akmna ise
subtransiyent ksa devre akm ad verilmektedir.
Ksa devre akm; generatre ok uzak olmayan bir noktada meydana gelirse, deiim
yaklak olarak generatr klemenslerinde meydana gelen ksa devre akm gibidir. ayet ksa
devre olay, generatrden uzakta bir noktada meydana gelirse, generatr empedanslar ebeke
empedanslarna gre etkilerini kaybederler. Bu nedenle, ksa devre akmnn deiimi ekil
3.4te grld gibi olur. ekilden de grld gibi; ksa devre akmnn balang deeri,
kararl ksa devre akm deerinden ok az farkldr (Kk. 2005).


ekil 3.4. Generatre uzak bir noktada meydana gelen ksa devre akmnn
deiimi (Anonim. 2005).






10

3.1.3. Ksa devre olaynda geen byklkler

Ksa devre olaynn balangcnda ve devamnda hesaplanabilen aadaki akm
byklkleri, sistemi meydana getiren tesis elamanlarnn boyutlandrlmasnda ve ebeke
tesis elemanlarnn korunmasnda byk nem arz etmektedir.


3.1.3.1 Subtransiyent (balang) ksa devre akm (
k
I )

Subtransiyent ksa devre akm; Ksa devre akmnn alternatif bileeninin, ilk
periyottaki en byk deeridir. Ksa devre hesaplarnda, ksa devre yolu zerindeki tesisat
elemanlarnn, kaynaklar dhil karakteristiklerinden yararlanarak hesaplanan ilk byklktr.
Ve dier byklklerin hesaplanmasnda kullanlr. Efektif deer olarak verilir. ekil 3.1 ve
3.4te maksimum deer olarak iaretlenmi olduundan;
k
2 , pozitif ve negatif
alternanslarn toplam anlamnda
k
2 2 eklinde yazlmtr.


3.1.3.2. Transiyent (gei) ksa devre akm (
k

)

Transiyent ksa devre akm; Ksa devre olay esnasnda subtransiyent ksa devre akm
ile srekli ksa devre akm arasndaki gei akmna verilen addr.


3.1.3.3. Srekli ksa devre akm (
k
I )

Srekli ksa devre akm; Geici olaylardan sonra geriye kalan, snmsz ksa devre
akmnn efektif deeridir. Ksa devre olay esnasnda ayn ebekeden beslenen tketiciler de,
srekli ksa devre akmnn bykl zerinde bir etki yaratmaktadr. ayet ksa devre
noktas generatrden uzak ise, bu durumda ebekenin toplam empedans generatr
reaktansndan daha byk olup, generatr klemenslerindeki artk gerilim bymektedir. Bu



11

yzden tketiciler belirli bir miktar akm ekebilirler ve bu akm yznden arza noktasn
besleyen ksa devre akm klr.
Ksa devre esnasnda ebekeye bal tketiciler
yk
Z gibi bir empedansla gsterilirse;
bu empedans generatr klemensleri ile ksa devre noktas arasnda paralel balanm bir
empedans olarak alnr. Bu durumda; generatrden fazl bir ksa devre arzas esnasnda
ekilen toplam akm aadaki ifadeden hesaplandr.


yk eb
yk eb
d
y
k3 yk
Z Z
Z . Z
X
E
I I
+
+
= + (3.3)

Ksa devre esnasnda ebekeye bal tketicilerin (motor, aydnlatma sistemleri,
stclar vb.) say ve tiplerinin bilinememesi, generatrlerin farkl ar uyarm zelliklerinden
dolay, srekli ksa devre akmnn deeri tam dorulukla hesaplanamamaktadr.
Srekli ksa devre akm genel olarak, balang ksa devre akmna (
k
I ) bal olarak
izilen erilerden yararlanlarak bulunur. Bu maksatla;

n
k
I
I
= (3.4)

olmak zere, (
n k3
I / I

) oranna bal olarak izilmi ekil 3.5 ten yararlanlr. Bylece fazl
ksa devre arzasnda srekli ksa devre akm

n k3
I I = (3.5)

eitliinden yararlanlarak hesaplanr.
Bu deiimlerde, ksa devre esnasnda ebekeye bal tketicilerin etkisi ihmal
edilmitir.
ayet ksa devreyi besleyen generatrlerin ar uyarm zellikleri var ise, ekillerdeki
max
deerlerinin;
Turbo generatrler iin 1.3 kat,
kk kutuplu generatrler iin ise 1.6 kat alnmas gereklidir.



12


ki fazl bir ksa devre olaynda, srekli ksa devre akmnn hesaplanmas maksad ile
(
n k2
I / I ) oran iin, ekil 3.5te apsis eksen deerleri 3 ile, faz-toprak ksa devre arzasnda
(
n k1
I / I ) oran iin ise, ayn apsis deerleri 3 ile arplmaldr.
Bu tanmlara uygun olarak iki fazl ksa devre arzasnda srekli ksa devre akm

n
3
k2
I I = (3.6)

ifadesinden, faz-toprak ksa devre arzasnda srekli ksa devre akm ise


n k1
I 3 I = (3.7)
eitliinden hesaplanmaktadr.

eitli ksa devre durumlar iin yukarda (3.5), (3.6), ve (3.7) nolu eitliklerde
verilmi olan ifadelerden de grlecei gibi; fazl ksa devre durumunda srekli ksa devre
akm, iki fazl ksa devre durumundaki srekli ksa devre akmndan daha kk ve iki fazl
ksa devre durumundaki srekli ksa devre akm ise faz-toprak ksa devre durumundaki
srekli ksa devre akmndan daha kk olmaktadr.
Yani;
k1 k2 k3
I I I < < durumu olumaktadr.



n k3
I / I
n k3
I / I
(a) Turbo Generatrler (b) kk Kutuplu Generatrler
ekil 3.5. (a) turbo (b) kk kutuplu generatrlerde nn deeri (Noblat ve ark. 2000).


13

3.1.3.4. Darbe ksa devre akm (
p
I )

Darbe ksa devre akm; Ksa devre olay baladktan sonraki ilk periyottaki en byk
deerdir. Bu deer; efektif deer olarak deil, maksimum deer olarak alnr. Deeri, ksa
devre anndaki gerilimin durumuna ve ebekenin empedans yapsna bal olarak deiir. Bu
deer; tesisatn eitli ksmlarnn dinamik, g anahtarlarnn ise devreyi ama
zorlanmasnda nemli rol oynar. Bu deer; ksa devre olaynn meydana geliinden 10 ms
sonraki akmn en byk deeridir. Bu deer; gerilim sfr deerinde olduu anda ksa
devrenin meydana geldii ve ksa devre akmnn gerilimden yaklak olarak 90 (ebekenin
tam endktife yakn olmas hali) geri olduu durumda hesaplanan ya da llen bir deerdir.
ebeke empedansnn omik diren deerinin byk olmas durumunda ksa devre akm,
gerilimden 90 den daha az geri fazdadr. Bu nedenle; ksa devre akmnn ilk tepe deeri,
ksa devre olu anndan 10 ms sonra deil de biraz daha nce meydana gelir. Yine bu
durumda; gerilimin, ksa devre olaynn meydana geldii anda, sfrdan getii kabul
edilmektedir. Darbe ksa devre akmnn ) I . 2 (I
k p
= ksa devre yolu zerindeki tesisat
elemanlarnn empedanslarna (R/X) bal olarak deiimi ekil 3.6 da ki gibidir. K terimi
darbe ksa devre akm katsaysdr.


ekil 3.6. Tesisat elemanlarnn R/X oranna bal olarak Knn deiimi (Anonim.1998).

Alternatif akm bileeninin snmedii generatrden uzak bir noktada meydana gelen
ksa devreler iin ekil 3.6da R/X oranna bal olarak

k
p
I 2

K

= (3.8)
deiimini gstermektedir.



14

Darbe ksa devre akm katsaysnn deeri tesisat elemanlarnn karakteristiklerine
bal olarak


3R/X
0.98e 1.02 K

+ (3.9)

eklinde bulunur. Alak gerilim ebekelerinde ise K=1.8 olarak alnmaktadr.


3.1.3.5. Ksa devre ama akm (
b
I )

Ksa devre ama akm; ksa devrenin kesilmesi annda kesicinin kontaklarnn
ayrlmas esnasnda kesiciden geen ksa devre alternatif akmnn efektif deeri olup, g
anahtarlarnn devreyi ama zorlanmasn tayin eden esas byklktr. Ksa devre akmnn
sona ermesini, g anahtarlarnn minimum ama gecikmesi tayin etmektedir. Bu da, g
anahtarlarnn kendi zamanlarna ve ama iin alan rle ve dier cihazlarn minimum
gecikmesine baldr. Koruma cihazlarnn ve g anahtarlarnn tipine gre bu zaman 0.08 ile
0.25 saniye arasnda deiir.
Ksa devre akmnn doru akm bileeni, bu gecikme zaman iinde tamamen
snmemi ise, asimetrik ksa devre akmna ait ksa devre ama akmnn efektif deeri


( ) ( )

=
|

\
|
+

+


2
e I 2
2
I
T t/ -
e I - I
T t/ -
e I - I I
t/T -
k k
d
k k
d
k k b(as)
g
(3.10)

ifadesinden bulunur.

Ksa devre akmnn simetrik devre ama akm ise

( ) ( )
k
d
-
k k
d
-
k k b
I
T t/
I - I
T t/
I - I I +

+

= e e (3.11)

ifadesinden hesaplanr.



15
(3.10 ve 3.11) nolu bantlarda geen subtransiyent (balang) zaman sabiti (
d
T )
ile transiyent (gei) zaman sabiti generatrlerin zaman sabiti olup, generatre ait byklkler
blmnde aklanmtr.


3.1.3.6. Ksa devre ama gc (
b
S )

Elektrik sisteminin herhangi bir noktasnda meydana gelen ksa devrenin dinamik
zorlamasn inceleyebilmek iin darbe ksa devre akm
p
I alnmakla beraber, ama akmnn
(
b
I ) veya bu akmla bantl olan ama gcnn (
b
S ) de bilinmesi daha uygun olmaktadr.
Doru akm bileeninin zaman sabitesinin kk olmas ve minimum ama
gecikmesinin ( 0.1 t saniye) olmas durumunda asimetrik devre ama ile simetrili devre
ama akmlar arasndaki fark ok kk olacaktr. Dolaysyla ksa devre ama gcnn
tayininde simetrili ama akm kullanlmaktadr. Ksa devre akmnn doru akm bileeninin
etkisi kk ise, ihmal edilmektedir. G anahtarlarnn minimum ama gecikmesi 0,08
saniye ile 0,25 saniye arasnda olduundan, bu ihmalin bir sakncas yoktur.
fazl sistemlerde fazl simetrik g;


b b
I U 3 S = (3.12)

ifadesinden hesaplanr.


3.1.4. Generatrlere ait byklkler

ebekenin herhangi bir noktasnda meydana gelen ksa devre akmnn
hesaplanmasnda, ksa devre yolu zerinde bulunan elemanlarn; gerilim, reaktans ve zaman
sabitleri gibi byklklerinin bilinmesine ihtiya vardr. Bu devre elemanlar iinde generatr;
ksa devrenin olumasnda, devamnda ve snmnde eitli ekillerde nemli rol oynar.
Generatrn ksa devre olaynda etken olan byklkleri ve hesaplamalar aadaki gibidir.




16

3.1.4.1. Generatrn reaktanslar

Ksa devre olaynda, ksa devre yerini besleyen generatr reaktanslarnn nemli yeri
vardr. Subtransiyent, transiyent ve srekli ksa devre akmlarna karlk gelen ve her biri ayr
olan farkl reaktans vardr.
Bu reaktanslar;

d
X subtransiyent reaktans, generatrn stator ve rotor sarglarnn kaak reaktansn
ihtiva etmektedir. Subtransiyent reaktansa darbe kaak reaktans veya balang reaktans
adlar da verilmektedir. Subtransiyent reaktansn bal deeri, turbo generatrlerde %12,
amortisman sargl kk kutuplu generatrlerde ise %18 civarndadr.

d
X transiyent (geici) reaktans, generatrn stator ve uyarm sarglarnn kaak
reaktanslarn iermektedir. Deer olarak subtransiyent reaktanstan genellikle daha byktr.
Transiyent reaktansn bal deeri turbo generatrlerde %18, amortisman sargl kk kutuplu
generatrlerde ise %27 civarndadr.

d
X senkron reaktans, endvi sargsnn toplam reaktans olup endvi reaksiyonundan
ileri gelir.
Reaktans ifadelerindeki d harfi; reaktanslarn, rotorun sarg ekseninin statorun sarg
ekseni ile st ste akt konumdaki duruma ait olduunu gstermektedir.


3.1.4.2. Generatrlerin zaman sabitleri

Bir ksa devre olay esnasnda; ksa devre noktas ile generatr arasndaki reaktanslar
ve generatr reaktanslar, ksa devre akmnn balang ve son deerlerini tayin eder.
Generatr reaktanslar ksa devre olay esnasnda deimekte olup, deerleri generatrn
zaman sabitleri tarafndan belirlenir.

Generatrn zaman sabitleri;

Subtransiyent zaman sabiti (
d
T ); bu zaman sabitesi, rotor akm devresinin snme
zelliklerine baldr. Bu zaman sabiti generatr ve ebeke reaktanslar cinsinden



17

d0
eb d
eb d
d
T
X X
X X
T
+
+
=
(3.13)

ifadesi kullanlarak hesaplanr.

Transiyent zaman sabiti (
d
T ); bu zaman sabiti, uyarma devresinin amorti edici
zelliklerine ve ksa devrenin tipine baldr. Ksa devrenin fazl, iki fazl veya faz toprak
oluuna gre deerler deimektedir.
fazl ksa devre durumunda
d
T zaman sabiti, generatr ve ebeke reaktanslar
kullanlarak

d0
eb d
eb d
d(3)
T
X X
X X
T
+
+
= (3.14)

ifadesinden hesaplanmaktadr.

ki fazl ksa devre durumunda d T zaman sabiti doru bileen empedansn yannda
ters bileen empedansnda etkisi gz nnde bulundurularak


d0
eb 2 d
eb 2 d
d(2)
T
2Z X X
2Z X X
T
+ +
+ +
(3.15)

ifadesinden hesaplanmaktadr.

Faz-toprak ksa devre durumunda
d
T zaman sabiti doru ve ters bileen empedanslar
ilave olarak sfr bileen empedans deeri de gz nnde bulundurularak


d0
0 eb 2 d
0 eb 2 d
d(1)
T
X 2Z X X
X 2Z X X
T
+ + +
+ + +
(3.16)

ifadesinden hesaplanmaktadr.


18

Doru akm bileeni zaman sabit (
g
T ) : Bu zaman sabiti stator doru akm devresinin
zelliklerinden yararlanlarak tayin edilmektedir. Yani stator sargsnn ve d ksa devre
yolunun endktif direncinin omik dirence oran tarafndan belirlenmektedir. Deiik arza
durumlarnda pratik olarak doru akm bileeni zaman sabiti



) R R (
X X
T
eb a
eb d
g
+
+

(3.17)

ifadesinden hesaplanmaktadr (Kk. 2005).


3.2. Tek Hat Diyagram

fazl bir g sistemi normal halde hesaplamalarda kolaylk olmas asndan 1 faz
ve 1 ntr den ibaret olarak dnlr. Sistem genellikle dengeli olduundan ve bu halde ntr
iletkeninden bir akm gemeyeceinden, bir devre diyagram izilecei zaman ntr hatt ihmal
edilir. Bunun yannda sisteme dhil olan cihazlarn edeer devreleri yerine, bunlar iin
dnlm standart semboller kullanlarak diyagram sadece 1 faz ihtiva eden bir hat olarak
ifade edilir ki, buna sistemin tek hat diyagram denir.
Tek hat diyagramnda ama; sistem hakknda nem arz eden bilgilerin ak bir ekilde
gsterilmesidir. Analizi yaplan probleme gre, tek hat diyagramndaki bilgiler deimektedir.
Bir g sisteminin yk etdnde kesici ve ayrclarn tek hat diyagramnda gsterilmesine
gerek yoktur. Ancak, sistemin bir arza durumunda geici rejim altndaki kararllnn
incelenmesi durumunda; sistemdeki kesici, ayrc ve rlelerin belirli bir hz ile sistemin
arzal ksmn devreden karmalar istendiinden, bu elemanlar tek hat diyagramlarnda
gsterilmelidir (akr. 1986).
ekil 3.7de rnek bir g sisteminin tek hat diyagram gsterilmektedir. Bu
diyagramda; generatr, motor, ykseltici ve indirici transformatrlerin yldz noktalarnn
reaktans ya da rezistans zerinden toprakland grlmektedir.





19




ekil 3.7. Bir g sisteminin tek hat diyagram.

3.2.1. Empedans ve reaktans diyagramlar

Bir enerji sisteminde yk etd veya ksa devre etd yaplabilmesi iin, tek hat
diyagramndan sistemin empedans diyagramna geilmesi gerekir. Empedans diyagramna
geebilmek iin, sistemi meydana getiren elemanlarn her birinin edeer devrelerinin
bilinmesi gerekir. Bunlar ekil 3.8deki gibi ksaca zetlenebilir. ekil 3.8den grld
gibi,

a) Empedans diyagramnda generatrler, endklenen elektromotor kuvveti (emk) ne
seri bal birer empedans ile
b) Tama hatlar yeterli dorulukta T ve devrelerinden biri ile
c) Transformatrler kendi edeer devreleri ile gsterilir.

Yk etd yaplacak ise, endktif ykler seri bal birer diren ve reaktansla ifade
edilir.
Empedans diyagramnda, tek hat diyagramlarnda grlen generatrlerin ntrleri ile
toprak arasndaki akm snrlandrc empedanslar gsterilmez. nk dengeli halde generatr
ntrleri sistem ntrleri ile ayn potansiyelde olacandan, bunlarn zerinden bir toprak akm
gemez.
Ayrca, empedans diyagramndaki ayn bir gerilime, yani transformatrlerin sekonder
veya primer gerilimine gre ifade edilir. Yukardaki aklamalar nda ekil 3.8deki
edeer devreler ekil 3.7 deki yerlerine konursa, kolayca ekil 3.9daki empedans
diyagramlar elde edilir.



20


Edeer devre K. D. hesaplar iin Tek hat diyagram
(empedans diyagramnda kullanlan edeer iin kullanlan standart
kullanlan) devre semboller



ekil 3.8. G sistemini meydana getiren elemanlarn eitli diyagramlarda
kullanlan edeer devreleri ve standart semboller (akr, 1986).









21


ekil 3.9. ekil 3.7de tek hat diyagram verilen sistemin empedans diyagram.

Arza etd yaplrken, direnler genellikle ihmal edilebilir. Yksek gerilim hatlarnda
omik diren, reaktansn 0.1 katna kadar inebilir. Bu durumda, yksek gerilim hatlarnda
diren ve reaktans vektrel olarak toplanacandan; empedans, reaktanstan pek farkl
bulunmaz. Z=X olarak kabul edilebilir. Alak gerilim hatlarnda ise; reaktans, omik direncin
0.1 kat olabilmektedir. Burada da reaktans ihmal edilerek Z=R kabul edilebilir.
Arza hesaplar iin; btn statik ykleri, direnleri, transformatrlerin mknatslanma
akmlar ve tama hatlarnn kapasitif akmlarn (Ksa devre akm yannda ok kk
kaldklar iin) ihmal edersek, ekil 3.9daki sistemin empedans diyagram ekil 3.10daki
gibi reaktans diyagramna evrilmi olur.


ekil 3.10 ekil 3.9daki sistemin reaktans diyagram. Bu diyagramda reaktanslar
transformatrn yksek gerilim tarafna indirgenmitir.


3.3. Tehizat Empedanslar

Ksa devre hesab yaparken, ebeke elemanlarnn empedanslarnn doru olarak tespit
edilmi olmas gerekmektedir. Ksa devre akm hesabnda, empedans metodu ve IEC 60909a
gre simetrili bileenler metodu bulunmaktadr. (Bu yntem ayr bir konu bal altnda


22
incelenmitir). Simetrili bileenler metodu; asimetrik fazl bir vektr sistemini; ayr ayr
simetrik vektr sistemi olarak meydana gelmesi prensibinden hareketle elde edilmitir.
Burada, simetrili bileenler metodu ile ortaya kan formller kullanlacaktr.
Empedans deeri (Z), bileenden oluur. Birinci bileen (
1
Z ) ksa devre yolundaki doru
empedans (Pozitif bileen), ikincisi (
2
Z ) ters empedans (Negatif bileen) ve ncs (
0
Z )
sfr empedans bileeni (Sfr bileen) dir. Empedansn mutlak deeri yani bykl
0 2 1
Z Z Z Z + + = olarak gsterilebilir.


3.3.1. Kablo empedanslar

Kablolarda; pozitif ve negatif empedanslar, yani pozitif ve negatif omik diren ve
reaktans deerleri birbirine eittir.


2 1
Z Z Z = = (3.18)


2 1
R R R = = (3.19)


2 1
X X X = = (3.20)

Kablolarn diren ve reaktans (ou kez endktans, mH/km) deerleri retici firma
kataloglarnda faz ve kilometre bana ohm olarak verilmektedir. IEC 60909a gre ayet; ac
diren elde edilemiyor ya da hesaplanamyorsa, bunun yerine dc direnci hesaplarda
kullanlabilir. Yaklak hesaplar iin reaktans deerleri, ortalama olarak 0,1 ohm/faz.km
alnabilir.
20 C lik evre scaklnda bakr iletkenli kablolara ait dc diren deerleri faz ve km
bana izelge 3.1 de verilmitir







23

izelge 3.1. Bakr iletkenli kablolara ait dc diren deerleri.
Kesit (
2
mm )
2.5 4 6 10 16 25 35
dc direnci (ohm/km) 7.41 4.61 3.08 1.83 1.15 0.727 0.524
Kesit (
2
mm )
50 70 95 120 150 185 240
dc direnci (ohm/km 0.387 0.268 0.193 0.153 0.124 0.0991 0.0754

20 ; R
20
C de kablonun bir metresinin ohm cinsinden dc direnci, q; (
2
mm olarak)
kablo iletken kesiti olmak zere, Bakr kablo iin;


q
R
. 56
1
20
= (3.21)

Alminyum kablo iin;


q
R
. 36
1
20
= (3.22)

ifadesinden de hesaplanabilir.

evre scaklnn 20 C den farkl C olmas halinde iletkenlerin diren deerleri;

[ ]
20
0
) 20 ( 1 R R + =

(3.23)

ifadesinden bulunur.
fadede geen sabiti bakr iletkenler iin 0,00393 1/ C
0
, alminyum iletkenler iin
ise 0.00403 1/ C
0
alnr.


3.3.2. Havai hatlarn empedanslar

Havai hatlarda da pozitif ve negatif empedanslar yani pozitif ve negatif omik diren ve
reaktans deerleri birbirine eittir. (Bkz. 3.18) ifadesi.


24

Kablolarda olduu gibi, havai hat iletkenlerinin de faz ve kilometre bana ohm
olarak diren deerleri retici firma kataloglarndan kolayca bulunur. izelge 3.2de bakr ve
alminyum iletkenlerin, diren deerleri gsterilmektedir.

izelge 3.2. Bakr ve alminyum havai hat iletkenlerinin 20 C lik evre
scaklnda faz ve km bana diren deerleri (DIN 48 201e gre)
letkenin nominal
kesiti (
2
mm )
letkenin ap
(
2
mm )
Bakr
(ohm/km)
Alminyum
(ohm/km)
10 4.10 1.806 -
16 5.10 1.139 1.802
25 6.30 0.746 1.181
35 7.50 0.527 0.834
50 9.00 0.366 0.579
70 10.50 0.276 0.437
95 12.50 0.195 0.309
120 14.00 0.155 0.246
150 15.80 0.124 0.196
185 17.50 0.100 0.159
240 20.30 0.075 0.119
300 22.50 0.061 0.097

Havai hat iletkenlerinin reaktanslar, iletken tertibine (ask-gergi) ve iletken kesitine
bal deikenlerdir. Dolaysyla iletken kesiti, iletkenler aras mesafe ve iletkenlerin dizili
bicimi, hat reaktansn belirler. Reaktans, gerilimden bamszdr. Ancak gerilimin artmas,
iletkenler aras akl etkilediinden ayn iletken iin farkl gerilim kademelerindeki
reaktanslar deiir. ekil 3.11de mesnet ve ask tertip iletkenlerinin birbirleriyle olan
mesafeleri gsterilmitir.

r; iletkenin yarap (m) cinsinden,
3 2 1
d , d , d ; iletkenler aras mesafe (m) cinsinden.
e
d fazl bir sistem iin;


3
3
.
2
.
1
d d d d
e
= (3.24)

ifadesinden hesaplanan iletkenler arasndaki ortalama mesafe olmak zere, fazl alternatif
akm sistemlerinde faz km. bana endktans deeri;


25

|
|

\
|
+ =

|

\
|
r
d
L
e
ln 25 , 0 10 . 2
7
3
0

[H/m]
(3.25)

ifadesinden bulunur.

Endktansn bu deerinden yararlanarak faz km. bana endktif reaktans deeri

0
L X = [ohm/km.faz] (3.26)

olarak hesaplanr.

ekil 3.11. iletkenlerin birbirleri ile olan mesafeleri

Alak ve orta gerilim ebekelerinde iletkenler arasndaki mesafeler standart gerilimler
iin belirlenmi olup, havai hat iletkenlerinin km bana endktif reaktans deerleri; pek fazla
deimemektedir. Bundan dolay hesaplarda faz bana endktif reaktans deerleri ortalama
olarak;
30 KV un zerindeki hatlarda X=0.4 ohm/km.faz
30 KV a kadar olan hatlarda X=0.35 ohm/km.faz
alnabilir.


3.3.3. Bara empedanslar

Datm tesislerinde baralarn endktif reaktanslar, baralarn tesis ekline gre ekil
3.12deki gibidir. Baralarn direnleri ise ok kk olduundan hesaplarda ihmal edilir.
d1
d2
d3
d1 d2
d3
Mesnet tertip

Ask tertip


26

Baralarn endktif reaktans imalat kataloglarndan alnabilecei gibi aadaki formllerle
de hesaplanabilir.

1
10 . 03 , 0
2
ln 2

\
|
+
+
+
=
h d
h A
L [H/m] (3.27)

fL X = 2 [ohm/m] (3.28)

ifadesi elde edilir.


d
h
A A

ekil 3.12. Baralarn montaj tertibi

Dikdrtgen kesitli baralarn faz km. bana endktif reaktans deerleri (f=50 Hz ) ekil
3.13 teki gibidir.


ekil 3.13. Dikdrtgen kesitli baralarn faz km. bana endktif reaktans deerleri.




27

3.3.4. Transformatr empedanslar

3.3.4.1. ki sargl transformatr empedanslar

Ksa devre hesaplarnda transformatr empedanslarnn ok nemli bir yeri vardr ve
ihmal edilmez byklkte sonular olutururlar. ki sargl transformatrlerin empedans
(
TR
Z ), omik direnci (
TR
R ) ve endktif reaktans (
TR
X ), sz konusu transformatrn
karakteristik deerlerinden yararlanarak


TR
n k
TR
S
U U
Z
. 100
.
2
= [ohm/faz] (3.29)


2
2
. 3
. 100
.
n
kcu
Tr
n R
TR
I
P
S
U U
R = = [ohm/faz] (3.30)


TR
n X
TR
S
U U
X
. 100
.
2
= [ohm/faz] (3.31)
ifadelerinden hesaplanr.

Yzde olarak ksa devre bal kaak gerilimi


2 2
R k X
U U U = (3.32)

eitliinden bulunabilir.

ayet
R
U deeri verilmemise,
kcu
P transformatrn anma akmndaki bakr kayplar olmak
zere, bu deer;


n
kcu
R
U
P
U 100 = (3.33)

ifadesi kullanlarak hesaplanr.


28


5 % >
k
U ise,
R
U ihmal edilerek
X k
U U = alnabilir. Genel olarak byk gl
transformatrlerde omik diren (
TR
R ) ihmal edilmektedir. Transformatrlerin karakteristik
deerleri retici firmalarn kataloglarndan veya dorudan transformatrn etiketinden
alnabilir (Kk, 2005).


3.3.4.2. sargl transformatr empedanslar

Elektrik tesislerinde, genelde elektrik retim merkezlerinde sargl
transformatrlerle karlamak mmkndr. nc sarg i ihtiyac karlamak iin
kullanlr. ekil 3.14 te sargl bir transformatr ve yldz edeer diyagram gsterilmitir.
sargl transformatrlerin empedans deerlerinin hesab, iki sargl
transformatrlerdeki gibi basit deildir. ekil 3.14te yldz edeer diyagram verilen
sargl transformatrn gei empedanslar, pozitif ve negatif bileen devreler iin
transformatrn karakteristik deerleri kullanlarak;


ekil 3.14. sargl bir transformatr ve yldz edeer diyagram.


12
2
12
12
. 100 S
U u
Z
n k
= [ohm/faz] (3.34)


13
2
13
13
. 100 S
U u
Z
n k
= [ohm/faz] (3.35)


23
2
23
23
. 100 S
U u
Z
n k
= [ohm/faz] (3.36)
eitliklerinden hesaplanr.


29

Yldz edeer devredeki empedanslar ise, gei empedanslarndan yararlanlarak;

[ ]
23 13 12 1
Z Z Z
2
1
+ = Z (3.37)

[ ]
13 12 23 2
Z Z Z
2
1
+ = Z (3.38)

[ ]
12 23 13 3
Z Z Z
2
1
+ = Z (3.39)

ifadelerinden bulunur.

(3.37), (3.38) ve (3.39) nolu ifadelerdeki empedanslar negatif iaretli elemanlar dolaysyla
negatif kabilir, aret nemsizdir.
sargl transformatrn diren deerleri ok kk olduundan ihmal edilebilir
(Kk, 2005).


3.3.5. Reaktans (Self) bobinleri akm snrlayc reaktrlerin empedanslar

Reaktans (self), orta ve uzun hatlarda, hattn yklenebilirliini arttrmak ve hat
gerilimlerini nominal deere yakn tutmak iin kullanlr. nt reaktrler (endktanslar)
yksek gerilim hatt boyunca seilen noktalarda her bir faz ile toprak arasna balanrlar.
Endktanslar reaktif gc emerler ve hafif yk koullarnda meydana gelebilecek ar
gerilimleri azaltc etki yaparlar. Bunlar ayn zamanda ama-kapama olaylarnda ve yldrm
dmesi sonucu hatlarda meydana gelen geici ar gerilim genliklerini de azaltrlar. Ancak
nt reaktr; tam ykte devreden karlamaz ise, hattn yklenebilirliini de azaltr (Arifolu,
2002).

Reaktans bobinlerin, endktif reaktans deeri;


B
n B
B
n B
B
I
U U
S
U U
X
. 3 . 100
. 100
2
= = [ohm/faz] (3.40)



30

ifadesinden yararlanarak hesaplanr.

Reaktans bobinin diren deerleri, ayet 03 . 0 /
B B
X R veya daha kk ise
hesaplarda ihmal edilir (Kk, 2005).


3.3.6. Senkron generatr empedanslar

Ksa devre hesaplarnda ok youn ekilde kullanlan Subtransiyent (balang)
reaktans, retici firmalar tarafndan genelde anma empedansnn (
n n n
I V Z / = ) yzdesi
olarak verilir ve bu tanm


n
d n
n
d
d
U
X I
Z
X
x

=

=
. 3
100 100 (3.41)

eklinde ifade edilir.

(3.41) nolu eitlikten yararlanarak generatrn ksa devre hesaplarnda kullanlan
reaktans


G
n d
d
S
U x
X
. 100
2

= [ohm/faz] (3.42)

ifadesinden bulunur.

Senkron generatrn omik diren deerleri ise;

1 >
G
U kV ve 100
G
S MVA iin
d G
X R = 05 , 0
1 >
G
U kV ve 100 <
G
S MVA iin
d G
X R = 07 , 0
1 <
G
U kV iin
d G
X R = 15 , 0

olarak alnabilir (Anonim, 2006)


31


Endvi sargsnn omik direnci (
G
R ), 03 , 0 /
d G
X R ve daha kk ise hesaplarda
ihmal edilir.
Generatrlerin (3.41) nolu eitlikte verilen reaktansnda meydana gelen gerilim
dmnn, nominal geriliminin yzdesi olarak ifade edilen deeri (
d
u ), yzde olarak ifade
edilen bal balang reaktansna (
d
x ) eittir.

Ayn Subtransiyent reaktansa sahip, farkl gteki paralel generatrler ayet ksa bir
balantya sahip iseler, btn generatrlerin toplam gcne eit tek bir generatr gc ile
temsil edilebilirler (Kk, 2005).


3.3.7. Edeer ebeke empedanslar

Genelde ok eitli g ve gerilimdeki elektrik tketicileri, bu taleplerini ok sayda
retim nitesinin besledii ulusal elektrik ebekesinden karlarlar. Buna karn eitli
nedenlerden dolay, ulusal elektrik ebekesi ile hibir elektriksel balantnn olmad lokal ya
da yresel olarak kurulan santrallerden taleplerini karlayan tketici gruplar (bu bir sanayi
tesisi, ky veya bir grup iletme vb. olabilir) da bulunmaktadr. kinci grup tketicilerin
yararland elektrik ebekesinin boyutlarnn kk olmas dolaysyla, retim merkezindeki
ve bu merkez ile tketiciler arasndaki btn tesis elemanlarnn karakteristikleri bilinir.
Dolaysyla tesisin herhangi bir noktasnda oluacak ksa devre hesabn yapmak ve buna gre
gerekli tedbirleri almak kolaydr.
Ulusal elektrik ebekesindeki, ok sayda retim niteleri, transformatrler ve balant
hatlarndan oluan tesis elemanlarnn karakteristik deerlerini bilmek ve bylesi kark bir
ebekenin herhangi bir noktasndaki ksa devre hesabn yapmak bir tketici iin ok zor,
hatta imknszdr. ebekenin bu tr hesaplarn ebekeyi ileten kurulu ancak ok zel
programlar ve metotlar kullanarak belirli periyotlarda yapar ve bunlar bltenlerinde
yaynlarlar.
Ulusal elektrik ebekesine bal veya balanacak bir tketici kendi ebekesinde bir
ksa devre hesab yapacaksa, yukarda belirtilen kurumun yapt almalardan yararlanr.
Bltenlerde tketicilerin ulusal elektrik ebekesine baland noktadaki balang ksa devre
alternatif akm gc veya akm verilir. Bu deerden yararlanarak, balant noktasndan


32

nceki ebekenin edeer ebeke reaktans bulunur ve bu noktadan sonraki hatlarn,
transformatrlerin vb. tesis elemanlarnn reaktanslar ilave edilmek suretiyle istenen
noktadaki ksa devre akmlar ve gleri hesaplanabilir.
Sonu olarak; ulusal elektrik ebekesinin herhangi bir noktasndaki balang ksa
devre gc bilinirse, bu noktadan nceki ebekenin edeer reaktans bulunur (Kk, 2005).

Balang ksa devre gc
k n k
I U S = . 3 olduu bilindiine gre, bu eitlikten
k
I


k
n
k
Z
U
I
. 3
= (3.43)

ifadesinde yerine konur ve ifade reaktans deeri iin dzenlenirse


k
n
k
n
eb
I
U
S
U
X

=

=
. 3
2
(3.44)

elde edilir.

35 kV un zerindeki havai hat ebekeleri iin


eb eb
X Z = (3.45)
alnabilir.

35 kV a kadar olan ebekelerde, ayet yeterli bilgi yoksa;


eb eb
Z X . 995 . 0 = (3.46)
eb eb
X R . 1 . 0 = (3.47)

alnarak hesaplar yaplabilir.

Genelde ebekenin edeer sfr bileen ksa devre empedans (reaktans), arada sfr
bileen devreler iin izole transformatrler bulunduunda hesaplarda dikkate alnmaz.


33

3.4. Edeer Gerilim Kayna

Ksa devre hesaplarnda, ksa devrenin olduu noktadaki gerilimin o andaki deerinin
farkl olmas ve tam olarak ortaya konulamamas nedeniyle sistemin yapsna uygun bir
edeer gerilim kaynann belirlenmesi gerekir. Bu edeer kaynak; ksa devre anndaki
generatrlerin uyarmasn, statik yklerin etkisini ve transformatrlerin kademe pozisyonlarn
hesaba katar.
Ksa devre annda sistemde sadece edeer gerilim kayna aktif olup, btn fiderler
senkron ve asenkron makineler i empedanslar ile temsil edilirler. Ksa devre hesaplarnda
sadece ksa devre noktasnda bir kaynak olduu kabul edilerek, dier btn kaynaklar ksa
devre edilir ve bu edeer gerilim kaynann arzay besledii dnlr.
Edeer gerilim kaynann deeri;

3
.
n
f
U C
V = (3.48)

olup,
n
U sistemin nominal iletme gerilimini (fazlar aras), C ise gerilim faktrn
gstermektedir. Gerilim faktrnn deeri ayet ulusal bir standart yoksa izelge 3.3 ten
maksimum ve minimum ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin ayr ayr bir deer seilir.

izelge 3.3. Maksimum ve minimum ksa devre akmlarnn hesaplanmasnda
kullanlan gerilim faktrleri ( C).
Nominal gerilim
max
C
min
C
Alak gerilim
100 V 1000 V
(IEC Puplication 38,Tablo I)
a- 230 V / 400 V
b- Dier gerilimler



1.00
1.05



0.95
1.00
Orta gerilim
> 1 kV 35 kV
(IEC Puplication Tablo II

1.10

1.00
Yksek gerilim
> 35 kV 230 kV
(IEC Puplication Tablo IV)

1.10

1.00



34

ekil 3.15/a da tek hat diyagram verilen bir sistemin C barasnda meydana
gelebilecek bir arzada balang ksa devre akmnn hesaplanmas iin ekil 3.15/b de
pozitif bileen devre diyagram ve arza noktasnda var olduu dnlen edeer gerilim
kayna gsterilmitir. ekil 3.15/b den grld gibi arza noktasndaki edeer gerilim
kayna btn kaynaklar ksa devre edilmi, fiderler, hatlar, transformatr gibi statik devre
elemanlar pozitif bileen empedanslar ile gsterilmitir (Kk, 2005)


(a)

(b)
ekil 3.15.a) Enterkonnekte ebekeden bir transformatr zerinden beslenen tketici
grubunun tek hat diyagram. b) C barasnda meydana gelebilecek bir ksa
devrenin hesaplanmas iin edeer gerilim kaynann da gsterildii
edeer devre.


3.5. Simetrili Bileenler

fazl alternatif akm sistemleri sadece teoride dengelidir. Pratikte ok zel durumlar
dnda dengeli bir sisteme rastlamak pek mmkn deildir.
fazl simetrik ksa devre dnda ki arza hallerinde akm ve gerilim deerlerinin
hesaplanmas, klasik hesap metotlar ile zordur ve ok zaman alr. Sistemin biraz byk
olmas halinde hesaplarn iinden klmaz olur.


35

Fortescue nun simetrili bileenler metodu, ok fazl sistemlerin basitletirilerek
incelenmesi amac ile gelitirilmi ve zellikle fazl sistemlere uygulanmas ile yaygnlk
kazanmtr (Arifolu, 2002).
Bu metoda gre dengesiz fazl sistemin her bir fazr, fazl bir sistem iin
farkl ve kendi aralarnda dengeli pozitif, negatif ve sfr bileen fazrlerin vektrel
toplamdr.

1- Pozitif Doru Bileen Sistemi; eit byklkteki fazrden meydana gelir. Bu fazrler
arasndaki faz fark 120 dir. Fazrlerin faz sras, orijinal fazrlerin faz srasndadr.

2- Negatif (Ters) Bileen Sistemi; eit byklkteki fazrden meydana gelir. Fazrler
arasndaki faz fark 120 dir. Fazrlerin faz sras orijinal fazrlere tam ters faz srasndadr.

3- Sfr Bileen Sistemi; eit byklkteki fazrden meydana gelir. Fazrler arasndaki faz
fark 0 dir (Grainger ve Stevenson, 1994).

Bu almada, doru, ters ve sfr bileen sistemleri birok kaynakta gsterildii gibi,
srasyla 1, 2 ve 0 indisleri ile gsterilecektir.
fazl dengesiz bir sistemdeki
R
V ,
S
V ve
T
V gerilim fazrleri simetrili bileen
fazrlerin vektrel toplam olarak


0 2 1 R R R R
V V V V + + =


0 2 1 S S S S
V V V V + + = (3.49)

0 2 1 T T T T
V V V V + + =

eklinde yazlabilir.

ekil 3.16da fazl bir elektrik sisteminde, dengesiz fazrn dengeli grup
fazrden meydana gelen faz gerilimleri gsterilmektedir.




36





(a) (b) (c)


(d)

ekil 3.16. fazl dengesiz bir sistemin a) pozitif. b) Negatif. c) sfr bileen gerilim
fazrleri d) bunlarn toplamndan meydana gelen dengesiz gerilim fazrleri.


3.5.1. Simetrili bileenlerde a operatr

Bir g sisteminde; gerilimler ve akmlarn simetrili bileenlerindeki fazrlerin
arasndaki 120 faz farkn kolayca iaretleyebilmek iin, ksa bir gsteriliin bulunmas
uygun olacaktr. ki kompleks saynn arpmnn, bu saylarn mutlak deerleri arpm ve


37

alarnn toplam sonucunu verdiinden; bir kompleks say fazr olarak gsterilmek
istenirse, bu kompleks say 1 kompleks says ile arplr. Sonu olarak elde edilen
kompleks say, orijinal fazre eit fakat as kadar saat ibresinin tersi ynnde
dndrlm bir fazr gsterecektir. O halde 1 kompleks says bir operatrdr ve fazr
saat ibresinin tersi ynnde as kadar dndrr.
Bir fazr saat ibresinin tersi ynnde 120 dndren operatr ise a harfi ile bilinir.
O halde, bir fazr saat ibresinin tersi ynnde 120 dndrlmek istenirse o fazrn a
operatr ile arplmas yeterli olur.
Bu operatr birim byklkte kompleks bir byklk olup,


0
120 1 a = (3.50)

eklinde gsterilir.

a operatr polar formda yukardaki gsterimden faydalanlarak


0 0
120 jS Cos120 a in + = (3.51)

eklinde de yazlabilir.

a operatrnn katlar


0 2
240 1 a a.a = = (3.52)

1 120 1 . 120 1 a .a a
0 0 3 2
= = = (3.53)

olup,
0 0 a a 1
2
j + = + + (3.54)
bulunur.

ekil 3.17de a operatrnn deiik kuvvetler iin fazr diyagram gsterilmitir.




38



ekil 3.17. a operatrnn deiik kuvvetleri iin fazr diyagram.


3.5.2. Simetrili bileenlerde gerilimler

Fazlar sras ile R, S ve T olan fazl bir sistemin gerilim fazrlerinin pozitif, negatif
ve sfr bileenleri R faz referans alnarak gsterilii

R - FAZI S - FAZI T - FAZI

R0
V
R0 S0
V V =
R0 T0
V V = (3.55)

R1
V
R1
2
S1
V a V =
R1 T1
V a V = (3.56)

2 R
V
2 R S2
V a V =
2 R
2
T2
V a V = (3.57)

faz gerilimleri, simetrili bileenlerin toplam olarak;

R2 R1 0 R R
V V V V + + = (3.58)


R2 R1
2
0 R S
V a V a V V + + = (3.59)


R2
2
R1 0 R T
V a V a V V + + = (3.60)

eklinde yazlabilir.



39

Bu ifadeler kullanlarak R faznn simetrili bileen gerilimleri, ebeke gerilimleri cinsinden;

( )
T S R 3
1
R0
V V V V + + = (3.61)

( )
T
2
S R 3
1
R1
V a V a V V + + = (3.62)

( )
T S
2
R 3
1
2 R
V a V a V V + + = (3.63)

eklinde yazlabilir.

0 R
V eitliinden de rahatlkla grld gibi, sistem dengeli olursa ebeke
gerilimlerinin vektrel toplam sfrdr ve bu yzden sistemde sfr bileen mevcut deildir.
Yukardaki eitlikler matris formunda u ekilde gsterilir.

R2
R1
R0
2
2
T
S
R
V
V
V

a a 1
a a 1
1 1 1
V
V
V
(3.64)

T
S
R
2
2
R2
R1
R0
V
V
V

a a 1
a a 1
1 1 1
3
1
V
V
V
(3.65)
Dier fazlarn bileen gerilim deerlerini bulmak iin (3.55), (3.56) ve (3.57) nolu
eitliklerden yararlanlr.

[ ]

=
2
2
a a 1
a a 1
1 1 1
A (3.66)

[ ]

a a 1
a a 1
1 1 1
3
1
A
2
2 1
(3.67)



40

[ ]

=
T
S
R
RST
V
V
V
V
(3.68)

[ ]

=
R2
R1
R0
012
V
V
V
V (3.69)

olmak zere yukardaki eitlikler daha ksa formda

[ ] [ ][ ]
012 RST
V A V = (3.70)

[ ] [ ] [ ]
RST
-1
012
V A V = (3.71)

olarak yazlabilir.


3.5.3. Simetrili bileenlerde akmlar

Gerilimler iin yazlan eitliklere benzer eitlikler akmlar iin, aadaki gibi
yazlabilir.

R2
R1
R0
2
2
T
S
R
I
I
I

a a 1
a a 1
1 1 1
I
I
I
(3.72)

T
S
R
2
2
R2
R1
R0
I
I
I

a a 1
a a 1
1 1 1
3
1
I
I
I
(3.73)

Akmlar iin yukarda matris formunda yazlan eitlikler daha ksa formda aadaki gibi
yazlabilir.



41

[ ] [ ][ ]
012 RST
I A I =
(3.74)

[ ] [ ] [ ]
RST
-1
012
I A I = (3.75)

fazl bir sistemde akmlarn vektrel toplam, sistem dengeli ise sfrdr. ayet bir
dengesizlik sz konusu ve sistemde ntr iletkeni var ise, ntr iletkeninden bir akm akar ve
deeri


N T S R
I I I I = + + (3.76)

ifadesinden bulunur.
Yukarda akmlar iin yazlan matris eitliklerinden yararlanarak

( )
T S R 3
1
R0
I I I I + + = (3.77)

N T S R R0
I I I I I 3 = + + = (3.78)

R0 N
I 3 I = (3.79)

elde edilir.

Bu son ifadeden de grld gibi ntr iletkeni olmayan, rnein gen ( ) bal
sistemlerde sfr (homopolar) bileen akm akmaz.


3.6. Per Unit Deerler

Devre hesaplar gerek deerlerle yaplabildii gibi, bunlar temsil eden Per-Unit
deerlerle de yaplabilirler. Hesaplamalarn herhangi bir kademesinde arzu edilirse gerek
deerlere dnmek her zaman iin mmkndr (akr, 1986).



42

Gerek bir elektriksel deerin, referans (Baz) olarak seilen bir deere oran elektrik
mhendisliinde per-unit (pu) ifadesi olarak kabul grm olup, bunun 100 kat ise %
olarak adlandrlmtr.


Deer Alnan Olarak Baz
Deer Gerek
unit - Per = (3.80)

unit) - per 100.( Deer % = (3.81)

Elektrik sistemlerinin per-unit cinsinden hesaplanmas, yaplan ii olduka basitletirir.
Metodun baz stnlkleri ksaca aadaki gibi sralanabilir.

ebeke analizleri, edeer devrede verilen empedanslarn normal sistemdeki gerilim
eitliliine baklmakszn birbirine ilave edilebilmesi nedeniyle olduka basitleir.
3 faktr fazl sistem hesaplarnda hi bir ekilde kullanlmamaktadr.
Elektriksel cihazlarn iletme karakteristiklerindeki farkllklar pu olarak ifade edilen
sabitlerin karlatrlmas ile belirlenebilir.
Elektrik cihazlarnn nominal deerleri ne kadar farkl olsa da pu deerleri birbirine ok
yakn olup, hesaplarda rahatlkla kullanlacak deerler bulunabilir.
Benzer elektrikli cihazlarn parametreleri olduka dar bir blgeye dtnden makine
sabitleri ortalama olarak bulunabilir.
Farkl sistemlerdeki gerilim dm, g kayb gibi deerleri karlatrmak ok kolaydr.

Elektrik sistemindeki elemanlarn (Generatr, Transformatr, Motor vb.) empedans
deerleri yaygn olarak % eklinde verilirken, hesaplar genelde per-unit deerler ile yaplr.
Akm, gerilim, g ve empedans byklklerinin birbirleri ile ilikisi nedeniyle
herhangi ikisinin (yaygn olarak gerilim ve g) baz olarak alnmas halinde, geriye kalan
dier ikisi kolaylkla hesaplanabilir. Baz deer olarak seilen byklkler kullanlarak, dier
baz deerler 1 fazl ve 3 fazl ebekeler iin ayr ayr hesaplanabilir.






43


3.6.1. Bir fazl ebekelerde per-unit deerlerin hesaplanmas

Bir fazl ebekelerin herhangi bir noktasndaki g, zellikle yaygn olarak kullanlan
bir g ile herhangi bir gerilim baz alnarak dier iki byklk, akm ve empedans
hesaplanabilir.


BAZ
BAZ 1
BAZ
V
) S (
I

= [A] (3.82)


BAZ
BAZ
BAZ
I
V
Z = [ohm] (3.83)

olup, akmn yukarda bilinen deeri son ifadede yerine konularak


BAZ 1
2
BAZ
BAZ
) S (
) (V
Z

= [ohm] (3.84)

olarak bulunur.
Dier taraftan hesaplarda gerektiinde

BAZ 1 BAZ 1 BAZ 1
) (Q ) P ( ) S (

= = (3.85)

olarak alnabilir.
Bu tanma benzer olarak empedans, diren ve reaktans baz deerleri de birbirine eit
alnabilir.


BAZ BAZ BAZ
X R Z = = (3.86)

ster 1 fazl isterse 3 fazl ebekeler, olsun transformatrlerin primer ve sekonder
taraftaki empedanslarn per-unit deerleri istisnasz birbirine eittir.




44


3.6.2. fazl ebekelerde per-unit deerlerin hesaplanmas

fazl ebekeler hesaplarda genelde kolaylk olsun diye, faz iletkeni ile ntr
iletkeninden meydana gelmi gibi tek devreler halinde gsterilir. Bu durumda fazl verilen
(g ve gerilim) tek fazl olarak hesaplanmas gerekmektedir. Bilindii gibi fazl sistemde
g, tek fazl sistemdeki gcn kat, fazlar aras gerilim ise faz-ntr geriliminin 3 katdr.
Gerek deerlerdeki bu oran, per-unit olarak bulunan/hesaplanan deerlerde yoktur. Yani 3
fazl gcn, fazl sistemde seilen bir baz gcne oran 1 fazl sistemdeki bir gcn bu
sistemde baz gc oranna eittir.


3 1
Unit) - Per ( Unit) - Per ( = (3.87)

Benzer ekilde 3 fazl sistemde fazlar aras gerilimin bu sistemde seilen fazlar aras
bir baz gerilimine oran, 1 fazl sistemde faz-ntr geriliminin bu sistemde seilen bir fazl
(faz-ntr) baz gerilimi oranna eittir.
1 fazl alternatif akm ebekelerinde olduu gibi, 3 fazl alternatif akm ebekelerinde
de seilen (baz g ve baz gerilim) deerler kullanlarak baz akm ve baz empedans deerleri
aadaki gibi hesaplanr.

BAZ
BAZ 3
BAZ
.U 3
) S (
I

= [pu] (3.88)

BAZ
BAZ
BAZ
I
U
Z = [ohm] (3.89)

olup, akmn yukarda bilinen deeri son ifadede yerine konularak


BAZ 3
2
BAZ
BAZ
) S (
) (U
Z

= [ohm] (3.90)

olarak bulunur.

Dier taraftan hesaplarda 1 fazl ebekelerde olduu gibi gerektiinde


45



BAZ 3 BAZ 3 BAZ 3
) (Q ) P ( ) S (

= =
(3.91)

olarak alnabilir.

Elektrik sisteminde kullanlan Generatr, Transformatr, Motor vb. elektrik
tehizatnn per-unit deerleri genelde kendi nominal deerleri kullanlarak hesaplanr. Ve
etiketine yazlr ya da ilgili dokmanlarla birlikte verilir. ayet bu elemanlardan oluan bir
ebekede eitli amalar iin bir hesap (gerilim dm, akm dalm, yk ak, ksa devre)
yaplacak ve sistemde seilen baz deerler de bu elemanlarn baz deerlerinden farkl olacak
ise, mevcut per-unit deerlerin yeni baz deerlerine gre hesaplanmas gerekir. Yani
ebekenin btn elemanlarnn per-unit deerlerinin ayn baz deerlerine gre olmas gerekir
(Kk, 2005).


3.7. Ksa Devre Hesaplar

Elektrik sistemindeki btn tesisat elemanlarnn seilmesi ve meydana gelecek
arzann en ksa srede sistemden izole edilebilmesi iin, ksa devre hesaplarnn salkl bir
ekilde yaplmas gerekir. Bu amala hesaplar yaplrken;

Ksa devre olay esnasnda, ksa devreye dhil devrede bir deiiklik olmad yani fazl
ksa devre ise fazl, faz-toprak ksa devresi ise faz-toprak ksa devresi olarak devam ettii
gibi,
Transformatrlerin ana kademelerinde olduu,
Ark direnlerinin hesaba dhil edilmedii,
Ksa devrenin olduu noktada (Bkz. Blm 3.4) edeer bir gerilim kaynann olduu,
Tesisat elemanlarnn doru, ters ve sfr bileen empedanslarnn belirlenebildii,
Edeer empedans diyagramnn gerekiyorsa dnmlerden yararlanarak hesaplar iin
basitletirilebildii,

kabulleri yaplr.


46

Daha sonra ihtiyaca gre, tesisatn eitli noktalar iin ksa devre akm hesaplar ayr
ayr yaplr.
Elektrik sistemindeki arzalarn ok nemli bir ksm dengesiz olup, ok az bir ksm
dengelidir (simetrik). Arzalarn pratikte oluma skl, tesisatn yapsna, evreye ve blgeye
gre deise de sralama genelde ayndr.

Bir aratrmaya gre bu sklk;

fazl simetrik ksa devre iin %5
ift faz-toprak ksa devresi iin %10
Faz-faz ksa devresi iin %15
Faz-toprak ksa devresi iin %70

olarak belirlenmitir.

fazl simetrik ksa devre oluumu nadirdir. Genelde operasyon hatalar sonucunda
oluur (gerilim altndaki hatlarn yanllkla topraklanmas gibi). Arzalarn nemli bir ksm,
balangc farkl olsa da fazl ksa devreye dnebilir. fazl simetrik (dengeli) ksa
devre tesisat elemanlarnn pozitif bileen empedanslar kullanlarak kolayca bulunabildii
halde, dier arzalarn hesaplanabilmesi iin arzann tipine gre doru, ters ve sfr bileen
empedanslarn belirlenmesi, bileen devrelerin izilmesi gerekir.


3.7.1. Faz-toprak ksa devresi

Faz-toprak ksa devresinde faz iletkenlerinden herhangi birinin izolasyonunun
bozulmas veya yanl manevralar sonucu topraa, ntr iletkenine veya toprakla irtibatl
metalik gvdeye demesi sonucu oluan bir arzadr.
ekil 3.18de faz-toprak ksa devre arzasnn genel grn verilmekte olup, toprak
arza empedans
f
Z ile gsterilmektedir. Genelde arza empedansnn bykl hem net
olarak ortaya konulamadndan hem de ksa devrenin bykl zerinde ok fazla etkili
olmadndan hesaplarda ihmal edilir. Arza empedans ark empedans olarak da
yorumlanabilir.


47



ekil 3.18. Faz-toprak arzasnn genel gsterimi

ekil 3.19da faz-toprak ksa devre arzas esnasnda tesisatn Pozitif (doru), Negatif
(ters) ve Sfr bileen devreleri gsterilmektedir. ekilde grld gibi doru, ters ve sfr
bileen akmlar birbirine eit olup,


) f ( ) 2 ( ) 1 ( ) 0 (
0
f
R2 R1 R0
Z 3 Z Z Z
0 V
I I I
+ + +

= = = (3.92)

eklinde yazlr.

Bileen akmlarndan yararlanarak faz-toprak ksa devre arzasnda faz akmlar (Bkz.
3.72) matrisinden srasyla;
R faz iin


R2 R1 R0 k1(R)
I I I I + + = (3.93)

veya (3.92) eitliini de gz nnde bulundurarak


R2 R1 R0 k1(R)
I 3 I 3 I 3 I = = = (3.94)

yazlabilir.






48



ekil 3.19. Faz-toprak ksa devre arzasnda doru, ters ve sfr bileen devreleri.

Dier faz akmlar ise benzer ekilde (Bkz. 3.72)de verilen matristen yararlanlarak


2 R R1
2
R0 ) S ( 1 k
I a I a I I + + = (3.95)

2 R
2
R1 R0 ) T ( 1 k
I a I a I I + + = (3.96)

yazlabilir.

0 a a 1
2
= + + olduu bilindiinden S ve T fazlarnn faz-toprak ksa devresindeki deerleri

0 I
) S ( 1 k
= (3.97)
0 I
) T ( 1 k
= (3.98)

olarak bulunur.

Ksa devre bileen akmlar ksa devre noktasnda R faznn bileen gerilimleri,
F
V
arza noktasnda arza ncesi gerilim olmak zere



49

R2
R1
R0
(2)
(1)
(0)
F
R2
R1
R0
I
I
I

Z 0 0
0 Z 0
0 0 Z
0
V
0
V
V
V
(3.99)

matrisinden yararlanarak


R0 (0) R0
I Z V = (3.100)

R1 ) 1 ( F R1
I Z V V = (3.101)

R2 ) 2 ( R2
I Z V = (3.102)

olarak bulunur.

Bylece arza noktasnda R faznn topraa kar gerilimi


R1 ) 2 ( ) 1 ( ) 0 ( F R
I ) Z Z Z ( V V + + = (3.103)

eklinde elde edilir.

Faz-toprak ksa devresinde dier fazlarn gerilimleri simetrili bileenlerden yararlanlarak


2 R 1 R
2
0 R S
V a V a V V + + = (3.104)

2 R
2
1 R 0 R T
V a V a V V + + = (3.105)

eklinde bulunur.

ayet arza empedans 0 Z
F
= olursa


) 2 ( ) 1 ( ) 0 (
0
F
k1(R)
Z Z Z
0 V
I
+ +

= (3.106)



50

bulunur. Bu durumda

0 V
R
= (3.107)
olur.
Faz-toprak ksa devre arzasnda arzal iletkenden topraa akan ksa devre akm genel
olarak

) 2 ( ) 1 ( ) 0 (
0
F
k1
Z Z Z
0 V
I
+ +

= (3.108)

eklinde gsterilir.


3.7.2. Faz-faz ksa devresi

Faz-faz ksa devresi genelde iki iletken arasndaki izolasyonun bozulmas, ok nadir
olarak da yanl balantlar veya manevralar sonucu oluan bir arza eklidir. ekil 3.20de
faz-faz ksa devre arzasnn genel grn verilmi olup, iletkenler arasndaki arza
empedans yine
F
Z ile gsterilmitir.


ekil 3.20. Faz-faz ksa devre arzasnn genel gsterimi.

ekil 3.21de faz- faz ksa devre arzas esnasnda tesisatn; doru, ters ve sfr bileen
devreleri gsterilmektedir. ekil 3.21de grld gibi arzaya dahil olmayan R faznn
akm (normal hat akm, ksa devre akm yannda ok kk olduundan) sfr iken, ksa


51

devre olan R ve S fazlarnn ksa devre akmlar ynleri ters olmakla beraber mutlak deer
olarak birbirlerine eittir.



ekil 3.21. Faz-faz ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri.

yani
0 I
k2(T)
= (3.109)

k2(S) k2(R)
I I = (3.110)

Bu durumda, ksa devre olan faz iletkenleri arasnda arza empedansndan dolay oluan
gerilim

k2(S) F S R S R
I Z V V V = = (3.111)
dir.
ekil 3.21den yararlanarak bileen akmlar

0 I
R0
= (3.112)

F ) 2 ( ) 1 (
0
F
R2 R1
Z Z Z
0 V
I I
+ +

= = (3.113)
olarak yazlr.

Bileen akmlardan yararlanarak faz-faz ksa devre arzasnda fazlarn ksa devre
akmlar (Bkz. 3.72) matrisinden yaralanlarak srasyla;



52



0 I
k2(T)
= (3.114)

0
R1 k2(S) k2(R)
90 I . 3 I I = = (3.115)

olarak bulunur.

Ksa devre bileen akmlar (3.112) ve (3.113) nolu eitliklerden belirlenebildiinden,
ksa devre noktasnda R faznn bileen gerilimleri,
F
V arza noktasnda arza ncesi gerilim
olmak zere

R2
R1
R0
(2)
(1)
(0)
F
R2
R1
R0
I
I
I

Z 0 0
0 Z 0
0 0 Z
0
V
0
V
V
V
(3.116)
matrisinden

0 V
R0
= (3.117)

R1 ) 1 ( F R1
I Z V V = (3.118)

1 R ) 2 ( R2 ) 2 ( R2
I Z I Z V = = (3.119)

eklinde bulunur.

Faz gerilimleri ise, daha nce bulunan simetrili bileenlerden yararlanlarak

) Z Z ( I V V
) 1 ( ) 2 ( R1 F R
+ = (3.120)
) Z . a Z a. ( I a V
) 1 (
2
) 2 ( R1
2
S
+ = (3.121)
) Z . a Z . a ( I a V
) 1 ( ) 2 (
2
R1 T
+ = (3.122)

eklinde yazlr.

Faz-faz ksa devre arzasnda, R ve S fazlar arasndaki gerilim



53


S R RS
V V U =
(3.123)

eitliinden, daha nce bulunan deerlerin yerine konmasyla

) 30 V 30 V ( 3 U
0
R2
0
R1 RS
+ = (3.124)

olarak elde edilir.

Fazlar aras dier gerilimler benzer ekilde

) 150 V 90 V ( 3 U
0
R2
0
R1 ST
+ = (3.125)

olarak bulunur.

Faz-faz ksa devre arzasnda; ksa devre olan iletkenler arasnda akan ksa devre
akmlar mutlak deer olarak birbirine eit olup, arza empedans 0 Z
F
= alnmasyla


) 2 ( ) 1 (
0
F
k2
Z Z
0 V
I
+

= (3.126)

eklinde gsterilir.


3.7.3. ki faz-toprak ksa devresi

ki faz-toprak ksa devre arzas, sk karlalmamakla birlikte iki iletkenin direkt
toprakla ya da toprakla irtibatl ntr veya koruma iletkeni ile temas etmesi, ok nadir olarak ta
yanl balantlar veya manevralar sonucu oluan bir arza eklidir. ekil 3.22de iki faz-
toprak ksa devre arzasnn genel grn verilmekte olup, iletkenler ile toprak arasndaki
arza empedans yine
F
Z ile gsterilmektedir.



54




ekil 3.22. ki faz-toprak ksa devre arzasnn genel gsterimi.

ki faz-toprak ksa devre arzas ekil 3.22de gsterildii gibi R ve S fazlar ile toprak
arasnda meydana gelmise

0 I
k2t(T)
= (3.127)


k2t(R) f R
I Z V = (3.128)


k2t(S) f S
I Z V = (3.129)

olur.

ki faz-toprak ksa devre arzasnn bileen devrelerini gsteren ekil 3.23ten R
faznn doru, ters ve sfr bileen akmlar srasyla



55


ekil 3.23. ki faz-toprak ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri.


) f ( ) 2 ( ) 0 (
) f ( ) 0 ( ) f ( ) 2 (
) f ( ) 0 (
0
f
R1
Z 2 Z Z
) Z Z )( Z Z (
Z Z
0 V
I
+ +
+ +
+ +

= (3.130)


R1
) f ( ) 2 ( ) f ( ) 0 (
) f ( ) 0 (
R2
I .
) Z Z ( ) Z Z (
Z Z
I

+ + +
+
= (3.131)


R1
) f ( ) 0 ( ) f ( ) 2 (
) f ( ) 2 (
R0
I .
) Z Z ( ) Z Z (
Z Z
I

+ + +
+
= (3.132)

bulunur.

Dier taraftan;

0 I I I I
R2 R1 R0 k2t(R)
= + + = (3.133)

olduundan

) I I ( I
R2 R1 R0
+ = (3.134)

yazlabilir.



56

ki faz-toprak arzasnda, faz akmlar (T faz akmnn 0 I
k2t(T)
= olduu daha nce
yazlmt) simetrili bileenlerden yararlanlarak aadaki eitliklerden kolayca hesaplanr.


R2 R1
2
R0 k2t(R)
I a I a I I + + = (3.135)

R2
2
R1 R0 k2t(S)
I a I a I I + + = (3.136)

ntr iletkeninden akan toplam arza akm;


R0 k2t(S) k2t(R) n
I 3 I I I = + = (3.137)
bulunur.

Yukarda tesisat elemanlarnn karakteristiklerinden yararlanarak bulunan simetrili
bileen akmlar kullanlarak iki faz-toprak ksa devre arzas iin gerilimlerin simetrili
bileenleri


R0 0 R0
I V Z = (3.138)


R1 1 f R1
I V V Z = (3.139)


R2 2 R2
I V Z = (3.140)

eitliklerinden hesaplanabilr.

ki faz-toprak ksa devre arzasnda R, S ve T fazlarnn topraa kar gerilimleri ise

R2
R1
R0
2
2
T
S
R
V
V
V

a a 1
a a 1
1 1 1
V
V
V
(3.141)

matrisinden bulunur.




57


Arza empedansnn 0 Z
F
= olmas halinde (3.128) ve (3.129) nolu eitliklerden
yararlanlarak kolayca

0 V
R
= (3.142)
0 V
S
= (3.143)

yazlabilir. Bu durumda;


R1 1 f R2 R1 R0
I V V V V Z = = = (3.144)
olur.

Arzasz hattn (bu almada T faznn) topraa kar gerilimi ise;


T2 T1 T0 T
V V V V + + = (3.145)

T1 T
V 3 V = (3.146)
bulunur.

ki faz-toprak ksa devre arzasnda ksa devre akm, arza empedans 0 Z
F
= alnarak, genel
olarak;

) 2 ( ) 0 (
) 2 ( ) 0 (
) 1 (
0
f
k2t
.
0 V
I
Z Z
Z Z
Z
+
+

= (3.147)

eklinde ifade edilir.


3.7.4. fazl simetrik ksa devre

fazl ksa devre arzas; simetrik bir arza olup, ksa devre akmlar her fazda
genlik olarak farkl olmasna karn modl olarak birbirine eittir (dengeli). ekil 3.24te F
gibi bir noktada fazl simetrik ksa devre arzasnn genel grnm verilmekte olup,
F
Z


58

ksa devre empedansn gstermektedir. fazl ksa devre arzasnda yldz noktasnn
topraa bal olmas veya olmamas ya da bir diren veya reaktansa bal olmas ksa devre
akmnn bykl zerinde bir etki yapmaz.
ekil 3.25 te ise fazl simetrik ksa devre arzas esnasnda tesisatn doru, ters ve
sfr bileen devreleri gsterilmektedir. ekilden de grld gibi sadece pozitif bileen
devre aktif olup, bir gerilim kaynana sahiptir. (
f
V , arza ncesi gerilim).


ekil 3.24. fazl simetrik ksa devre arzasnn genel gsterimi.


ekil 3.25. fazl simetrik ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri

Tesisat elemanlarnn karakteristik deerlerine bal olarak, fazl simetrik ksa
devre arzasnda R faznn doru, ters ve sfr bileen akmlar ekil 3.25ten yararlanlarak




59



f 1
0
f
R1
0 V
I
Z Z +

=
(3.148)
0 I
R2
= (3.149)
0 I
R0
= (3.150)

eklinde elde edilir.

ayet arza empedans 0 Z
F
= olursa


1
0
f
R1
0 V
I
Z

= (3.151)

olur.

fazl simetrik ksa devre olay dolaysyla oluan faz akmlar (Bkz. 3.72)
matrisinden yararlanlarak srasyla;


f ) 1 (
0
f
R1 k3(R)
0 V
I I
Z Z +

= = (3.152)


f ) 1 (
0
f
R1
2
k3(S)
240 V
I a I
Z Z +

= = (3.153)


f ) 1 (
0
f
R1 k3(T)
120 V
I a I
Z Z +

= = (3.154)

olarak bulunur.

Bu son eitlikten de grld gibi, her fazn ksa devre akmlar mutlak deer olarak
birbirine eit olup, aralarnda
0
120 faz fark vardr.


60

Yine ekil 3.25ten grld gibi bileen devreler kendi empedanslar zerinden
ksa devre edildiinde

0 V
R0
= (3.155)

R1 f R1
I V Z = (3.156)
0 V
R2
= (3.157)

olur.
Yine simetrili bileenlerden ve yukardaki sonulardan yararlanlarak fazl ksa
devre arzas esnasnda faz gerilimleri

0
V
0

a a 1
a a 1
1 1 1
V
V
V
R1
2
2
T
S
R
(3.158)

eitliinden


R1 f R1 R
I V V Z = = (3.159)

0
R1 f R1
2
S
240 I V a V = = Z (3.160)

0
R1 f R1 T
120 I V a V = = Z (3.161)

bulunur.

Bu arza tipinde her faz iletkeninden geen ksa devre akmlar mutlak deer olarak
birbirine eit olup genel olarak


) 1 (
0
f
k3
0 V
I
Z

= (3.162)

eklinde gsterilir (Kk, 2005).




61


3.7.5. Generatrden dorudan beslenen tesisat paralarndaki ksa devre hesaplar

ekil 3.26da olduu gibi generatrden dorudan beslenen tesisat paralarnda fazl
bir ksa devre olumas halinde, hesaplarda kullanlacak generatrn pozitif bileen
empedans, generatrn karakteristiklerinden yararlanarak hesaplanan empedansn
(
d a G
X J R Z + = ),
G
K gibi bir dzeltme faktr ile arplmasyla bulunur (Anonim, 1998)

Yukardaki tanma gre, generatrn dzeltilmi empedans deeri


G G GK
Z . K Z = (3.163)
olur.

Dzeltme faktr


) .Sin X (1
C

U
U
K
G
d
' '
max
G
n
G
+
= (3.164)

dir.

Buna gre; generatrn klarnda oluacak fazl ksa devre akm


Gk
G
kG
' '
Z . 3
C.U
I = (3.165)
olur.

ekil 3.26. Generatrden dorudan beslenen tesisat paralarnda ksa devre olumas



62

Senkron generatrn ters bileen devrelerindeki ters bileen empedans deeri, benzer
ekilde generatrn karakteristiklerinden yararlanlarak hesaplanan empedans deerinin
dzeltme faktr (
G
K ) ile arplmasyla


G G Gk G ) 2 (
Z K Z Z = = (3.166)

eklinde bulunur.

kk kutuplu senkron generatrlerde ters bileen reaktans deeri ise

) X X ( 2 / 1 X q
' '
d
' '
(2)G
+ = (3.167)

ifadesinden hesaplanr.
Sfr bileen empedans deeri ise; yine generatrn karakteristiklerinden yararlanlarak
hesaplanan sfr bileen empedans deerinin dzeltme faktryle arplmasyla

) JX R ( K Z
(0)G (0)a G G ) 0 (
+ = (3.168)

eklinde yazlr.
fazl simetrik ksa devre hesaplarnda olduu gibi, fazlar aras ksa devre ile faz-
ntr ksa devre hesaplarndaki empedans deerleri de; generatrn karakteristiklerinden
yararlanlarak hesaplanan empedansn (3.164) nolu eitlikte verilen dzeltme faktr ile
arplmasyla bulunur.


3.7.6. Generatrden bir transformatr zerinden beslenen tesisat Paralarndaki ksa
devre hesaplar

ekil 3.27de olduu gibi generatr, elektrik sistemine bir transformatr zerinden
balysa ve ksa devre; generatr ile transformatr arasnda meydana gelmi ise, ksa devre
hesaplarnda kullanlacak generatrn empedans deeri (
Gk
Z ), generatrn
karakteristiklerinden yararlanlarak bulunan empedans deerinin bu defa


63


G
d
' '
max
G
Sin X 1
C
K
+
= (3.169)

ile verilen dzeltme faktr ile arplmas gerekir.


ekil 3.27. Generatrden elektrik sistemine bir transformatr zerinden bal ksa
devre hali.

Transformatrn burada olduu gibi, primer sarg taraf (generatr taraf) iin
hesaplanacak dzeltilmi empedans deeri ise


T T Tk
Z K Z = (3.170)
olup,


max T
C K = dr. (3.171)

Generatr ile transformatr arasnda sistemin nominal gerilimi belirlenemediinden,
meydana gelecek ksa devre hesaplar iin edeer gerilim kayna olarak


. 3
C.U
G
(3.172)

alnmaldr.

Dengesiz ksa devre hesaplarnda kullanlacak ters ve sfr bileen empedans
deerlerinin de, benzer ekilde dzeltilmi deerleri kullanlmaldr.




64


ayet ksa devre (Bkz. ekil 3.27)de olduu gibi transformatrn sekonder (yksek
gerilim) tarafndaki tesisat paralarnda meydana gelirse, generatr ve transformatrn
yukarda hesaplanan dzeltilmi empedans deerlerinin
G n(YG) G
U / U = olmak zere,
transformatrn sekonder tarafna

Tk
G
2
Gk
G
2
Z Z + (3.173)

eklinde dntrlmesi gerekir.

Bu dnm; transformatrn dnm oran (
AG YG
U / U = ),
(YG) T
Z ise transformatrn
sekonder taraf iin hesaplanan empedans olmak zere


Tk
G
2
Gk
G
2
Z Z + (3.174)

eklinde de ksaca yazlabilir.

fade de geen
T G
K generatr ve transformatr grubunun toplam empedansnn dzeltme
faktr olup, deeri


G T
d
' '
max
YG
2
AG
2
G
2
n(YG)
2
T G
Sin ) X (X 1
C

U
U

U
U
K
+
= (3.175)

eitliinden bulunur.

Eitlikte;

=
n(YG)
U Ksa devrenin olduu noktadaki sistemin nominal gerilimi [ v ]
=
T
X Transformatrn
T
2
S / U ye oranlanm reaktans [ ) S / U /( X
T
2
T
]



65

Transformatrn sekonder tarafnda oluacak dengesiz ksa devre hesaplarnda
kullanlacak ters ve sfr bileen empedans deerlerinin de benzer ekilde dzeltilmi
deerleri kullanlmaldr (Kk, 2005).


3.8. MATLAB

MATLAB, matrix laboratory (matris laboratuar) kelimelerinin ilk harfi alnarak
oluturulmu bir kelimedir. MATLAB teknik bir programlama dilidir. MATLAB; kontrol,
grnt ileme, istatistik, optimizasyon, bulank mantk, sinir alar, saysal iaret ileme, g
sistemleri, filtre dizayn, genetik algoritma, grafik veritaban, web sunucusu, finans vb. gibi
saymakla bitiremediimiz birok alanda gvenli bir ekilde kullanlabilecek ara kutular
(toolbox) ierir. Her geen gn bu kutulara yenileri ilave edildii iin, MATLAB ciltleri
srekli artan bir ansiklopedi zellii kazanmtr. MATLABn srekli olarak gelitirilen
versiyonlar, kullancya yeni kullanm kolaylklar salamaktadr.
MATLABn nemli stnlklerinden birisi, birok klasik algoritmay bir ka komut
ile kullancnn hizmetine sunmasdr. Bylece hem ana programn sona erme sresi
ksalmakta, hem de bellek gereksinimi azalmaktadr. MATLAB geleneksel programlama
dillerinin aksine, program derleyip (compile) altrabilir bir dosya (exe) haline getirmeden,
yorumlayarak (interprete) altrr. Bylece programn hatalardan arndrlmas srecinde
ciddi bir zaman tasarrufu da salanm olur.
Matematik yardmlar iin parametrik komutlar ve alt programlar gelitiren MATLAB,
bu konuda kolaylatrc bir ara durumuna gelmitir. MATLAB, 10^ (-308) ile 10^ (308)
hesaplama aralnda ilem yapabilmekte, buna ilaveten olduka gl ve kullanl grafik
izim imknlar da sunabilmektedir (Arifolu, 2005).

MATLAB iinde ok nemli ve grsel bir yazlm ortam olan SIMULINK, dinamik
sistemleri modellemeye ve simlasyonunu (benzetimini) gerekletirmeye yarayan bir yazlm
ortamdr.







66



3.8.1. MATLAB Yardm masas ve evrim ii dokmantasyon

MATLAB Yardm masas (Help Desk) bilgisayar sisteminde kaydedilmi geni
kapsaml yardm ve bavuru bilgisine eriim imkn salar. Temel dokmanlarn pek ou,
Hyper Text Markup Language (HTML) kullanr. Bir PC veya Macintosh bilgisayarda
yardm masasn altrmak iin MATLAB ortamndaki Help mensnden Help Desk
semek veya Helpdesk komutu yazmak yeterlidir.
MATLAB n tm iletmen veya fonksiyonlar, yardm masasndan ulalabilen
HTML formatnda evrim ii bavuru sayfalarna sahiptir. Bu sayfalar basit help (yardm)
girilerinden daha fazla ayrnt ve rnekler salar.
Bunun dnda tm MATLAB ve eklenti programlarnn kullanm klavuzlarnn PDF
(Portable Document Format) biiminde dokmantasyonlar mevcuttur.


3.8.1.1. eitli konularla ilgili kullanma klavuzlar

MATLAB tarafndan basl olarak salanan bu kitaplara ayn zamanda PDF
formatnda elektronik ortamda da ulamak mmkndr.
The MATLAB Installation Guide; kullanlan bilgisayar sisteminde MATLAB n nasl
ykleneceini anlatmaktadr.
Using MATLAB; MATLAB dili, alma ortam ve matematiksel konular zerinde
ayrntl bilgiler salar.
Using MATLAB Graphics; MATLAB grafik ve grntleme aralarnn nasl
kullanlacan anlatmaktadr.
The MATLAB Application Program Interface Guide; MATLAB ile etkileimli alan
C veya Fortran programlarnn nasl yazlacan aklar.
MATLAB Product Family New Features; MATLAB n bir nceki srmnden yeni
srmne gei yaparken gerekli bilgi ve yeni srmde yenilikler konusunda bilgi salar
(Yksel, 2000).





67


3.8.2. Simulink

Simulink; dinamik sistem modellerinin kurulmas, benzetimi ve zmlemesinde
kullanlan MATLABn eklentisi bir paket programdr. Srekli zaman, kesikli zaman veya her
ikisinin melezi biiminde modeli kurulmu dorusal olmayan sistemleri destekler. Ayrca bu
sistemler, rneklenmi veya farkl oranlarda gncelletirilmi farkl ksmlara sahip olabilirler.
Simulink; model kurmak iin tkla-ve-srkle fare ilemleri kullanan bir grafik
kullanc arabirimi (GUI) salar. Bu ara birim ile birlikte, modelleri sanki bir kt zerinde
kalem ile iziyormuasna kolaylkla oluturmak mmkndr. Simulink, kaynaklar,
yutucular, dorusal ve dorusal olmayan elemanlar ve balantlardan ibaret geni bir blok
ktphanesine sahiptir. Ayrca kullanc da kendi bloklarn oluturabilir.
Modeller sra dzenli olup, hem yukardan-aaya hem de aadan-yukarya
yaklamlar kullanlarak modeller kurmak mmkndr. Sistem, yksek seviyeden
incelenebilir. Ayrca bloklar zerine ift tklamak suretiyle de model ayrntlarnn artan
seviyelerini grebilmek mmkndr. Bu yaklam, bir modelin nasl dzenlendiini ve
blmlerin ne ekilde birbirleri ile etkileimli olduunu grme imkn salar.
Bir model tanmlandktan sonra, ya simulink ten ya da MATLAB komut
penceresinden bir integral hesap yntemi semek suretiyle, modelin benzetimi yaplabilir.
Menler; zellikle etkileimli almalarda uygun olurken, komut hatt yaklam bir benzetim
grubunun altrlmasnda da ok kullanl olmaktadr. Osiloskop ve dier grnt bloklar
kullanmak suretiyle, benzetim program alrken benzetim sonularn grmek mmkndr.
Ayrca bu alma esnasnda parametre deiimleri yaparak, bunlarn sonularn annda
grmek mmkndr. Benzetim sonular, daha sonraki almalarda kullanlmak zere,
MATLAB alma ortamna da aktarlabilir.
Model zmleme sonular, ayn zamanda dorusallatrma ve dzeltme aralarn da
kapsar. Bu aralara MATLAB komut hattndan olduu kadar uygulama ara kutularndan da
ulamak mmkndr. MATLAB ve simulink birbirleriyle tmleik altklarndan, kurulan
modellerin her hangi bir noktada her iki ortamdan benzetimini, zmlemesini ve
incelemesini yapmak mmkndr.






68


3.8.2.1. Uygulama ara kutular (Toolbox)

Simulink in temel zelliklerinden birisi, MATLAB n stne kurulmu olmasdr.
Bunun sonucu olarak da simulink kullanclar; simulink iinde yerine getirilen sistemlerin
oluturulmas, zmlenmesi ve en uygunluu iin gerekli geni kapsaml MATLAB tabanl
aralara eriim imknna sahiptir. Bu aralar, zel trden problemler zerinde almak iin
kullanlan zel m. dosyalar derlemesi olan MATLAB uygulama ara kutularn da kapsar. Bu
ara kutularnn byk bir ksm simulink gibi MATLAB altnda alrken, bir ksm da
MATLAB ile birlikte simulink altnda alr. Yani simulink altnda alan bu ara kutular
ad altndaki paket programlar, MATLAB paketi ile birlikte ayrca simulink program paketini
de gerektirir. Bunlarn en nemlileri;

Simulink Real-TME Workshop: Bu paket program, simulink blok emalarndan
otomatik olarak dorudan C kodu retir. Bu da gerek zaman donanmn da iine alan geni
bir bilgisayar platformu zerinde srekli zaman, kesikli zaman ve melez sistem modellerinin
icrasn mmkn klar. The Real-Time Workshop paket program aadaki durumlarda
kullanlr.

a) Hzl ilk rnek kurma (prototyping) : Hzl bir rnek kurma arac olarak bu paket
program, uzun elle kodlama ve hata izleme ilemi yapmadan tasarmlarn hzl bir biimde
yerine getirilmesini salar. Denetim, sinyal ileme ve dinamik sistem algoritmalar, grafiksel
simulink blok emalar gelitirmek ve otomatik C kodu retmek suretiyle yerine getirilebilir.
b) Gml gerek zaman denetimi: Bir sistem, simulink ile bir kez tasarlandktan
sonra, gerek-zaman denetleyicileri veya saysal sinyal ilemcileri iin gerekli kodlar
retilebilir. Ve seili hedef ilemciye yklenebilir. Bu paket program DSP kartlarn, gml
denetleyicileri ve eitli piyasa mal donanm desteklemektedir.

c) Gerek zaman benzetimi: Dng ii donanm benzetimlerinde (DIL) btn bir
sistem veya belli alt sistemler iin kod oluturmak ve icra etmek mmkndr. Eitim
benzetimcileri (simlatr), gerek zaman model dorulamas ve test etme gibi tipik
uygulamalar olarak gsterilebilir.




69

3.8.3. Simulink pencereleri

Simulink; blok ktphane taraycs, blok ktphanesi, model ve grafiksel benzetim
kn grntlemek iin ayr pencereler kullanr. Bu pencereler, ekil (Handle Graphics)
pencereleri deildir. Ve grafik ynetim komutlarn kullanarak idare edilmezler. Simulink
pencereleri, mevcut en genel ekran znrlne yerleecek biimde boyutlandrlr.
Ar derecede yksek veya dk znrlkteki bir ekranda, pencere boyutlar ya
ok kk ya da ok byk boyutlarda grlr. Bu durumda pencere yeniden
boyutlandrldktan sonra, yeni pencere boyutlarn korumak iin model kayt edilmelidir.




3.8.3.1. Bloklar

Bloklar, simulink modellerinin kurulduu elemanlardr. Bloklar uygun bir ekilde
oluturarak ve birbirine karlkl balayarak, hemen hemen her trden dinamik sistemin
modelini kurmak mmkndr.
Model oluturmasnda kullanlan simulink bloklar; asl olmayan ve asl (nonvirtual ve
virtual) olmak zere iki temel snfa ayrlr. Asl olmayan bloklar, bir sistemin
modellenmesinde etkin bir rol oynar. Asl olmayan bir bloun eklenmesi veya karlmas,
model davrannn deiimine neden olur. Bunun aksine asl bloklar, benzetimde hi bir etkin
rol oynamazlar. Baz simulink bloklar, baz durumlarda asl ve dier durumlarda da asl
olmayan olur. Bu tr bloklar, artl asl bloklar olarak bilinir.


3.8.3.2. Ktphaneler

Ktphaneler, kullanclara d ktphanelerden kendi modelleri iine bloklar kopya
etmesini ve kaynak bloklar deitiinde kopya edilen bloklarn otomatik olarak
gncellemesini salar. Ktphanelerin kullanm, kendi blok ktphanelerini oluturan veya
dier kullanclar tarafndan oluturulanlar kullanan kullanclara, modellerin bu bloklarn en
son srmlerini otomatik olarak iine alacan kesinletirilmesine olanak salar (Yksel,
2000).
4. BULGULAR


4.1. Van li Enerji Nakil Hatt (ENH) Parametreleri

Van line ait enerji nakil hatlar, transformatrler ve generatrlerin elektrik
karakteristikleri TEA letiim Kontrol ve Bilgi lem Dairesi Bakanl Sistem Aratrma
ve Kontrol Mdrlnn hazrlam olduu; Trkiye Ulusal Elektrik Andaki Havai
Hatlarn Transformatrlerin ve Generatrlerin Elektrik Karakteristiklerini ieren SA-2002/1
raporundaki bilgilerden alnmtr (Metiner ve Dakran, 2002).


4.1.1. Van transformatr merkezi (TM)

Van (TM) nin 154 kVluk baraya bal enerji nakil hatlar ile indirici
transformatrlerin 33.6 kVluk baraya balantlar, ekil 4.1de gsterilmektedir.


4.1.2. Engil HES ve gaz trbini transformatr merkezi (TM)

Engil (TM)nin generatrleri, transformatrleri ve 154 kVluk baraya bal enerji nakil
hatt ekil 4.2de, Enerji Nakil Hattnn (ENH) omik deerleri izelge 4.1de, 100 MVA
Bazda Per-unit (pu) deerleri izelge 4.2de verilmektedir.


4.1.3. Erci transformatr merkezi (TM)

Erci (TM)nin generatrleri, transformatrleri ve 154 kVluk baraya bal enerji
nakil hatt ekil 4.3te, Enerji Nakil Hattnn (ENH) omik deerleri izelge 4.1de, 100 MVA
Bazda Per-unit (pu) deerleri izelge 4.2de verilmektedir.






71



ekil 4.1. Van transformatr merkezi







72



ekil 4.2. Engil HES ve gaz trbini transformatr merkezi.







73



ekil 4.3. Erci transformatr merkezi.








74


izelge 4.1. Engil ve Ercie ait (ENH)nn omik deerleri.
Omik Deerler
Hattn
(+) ve (-) Bileen Sfr Bileen
Hat
Reaktr
Gzergh
Uzunluk
Km.
Gerilimi
kV.
R
ohm
X
Ohm
Y
Mho
R
Ohm
X
Ohm
Y
Mho
MVAR
Engil-Van 36.078 154 4.8 15.5 94.6 15.1 43.7 73.8 1x5
Erci-Van 92.93 154 12.5 40 243.8 38.9 112.5 190.2 1x5

izelge 4.2. Engil ve Ercie ait (ENH)nn pu cinsinden deerleri.
100 MVA Bazda Pu Deerleri
Hattn
(+) ve (-) Bileen Sfr Bileen
Gzergh
Uzunluk
Km.
Gerilimi
kV.
R
ohm
X
Ohm
Y
Mho
R
Ohm
X
Ohm
Y
Mho
Engil-Van 36.078 154 0.20418 0.65491 0.22445 0.63625 0.18417 0.01751
Erci-Van 92.93 154 0.52592 0.16869 0.05781 0.16388 0.47439 0.04511


4.1.4. Engil ve Erci TMnin generatr ve transformatr karakteristikleri

Engil ve Erci TMnin generatrlerine ait elektriki karakteristikleri izelge 4.3te,
transformatrlere ait elektriki karakteristikler izelge 4.4.te verilmektedir.

izelge 4.3. Engil ve Erci TMnin generatr karakteristikleri.
Generatrn
Makinenin kendi
Takat baznda Santralin
Ad
Says
Gc
(MVA)
Devir
Says(D/D)
Gerilimi
(kV)
R
(pu)
X
(pu)
Engil (HES) 3 1.5 600 3.2 0.0133 0.2
Engil (G.T) 1 15 3000 10.5 0.0113 0.17
Erci (HES) 2 0.4 3000 15.8 0.0073 0.11






75


izelge 4.4. Engil Erci ve Van TMnin transformatr karakteristikleri

Transformatrn
Sarg empedanslar
Kendi takat Baznda
stasyon
Says
Gc
(MVA)
Gerilimi
(kV)
R
(pu)
X
(pu)
Engil (Stromberg) 3 1.9 3.2/33 0.008 0.04
Engil (ESA) 1 16 10.5/33 0.005 0.06
Engil(ET+Elekt.) 2 50 154/33 0.005 0.12
Erci (E.Mekanik) 1 10 15.8/34.5 0.006 0.07
Erci (ESA) 1 25 154/34.5 0.005 0.12
Erci (ET) 1 50 154/34.5 0.005 0.12
Van (ABB) 1 100 154/33.6 0.005 0.12
Van (BEST) 1 50 154/33.6 0.005 0.12


4.2. MATLAB Simulink le Tasarlanan Simlasyon Devresi

Van transformatr merkezine bal Engil ve Erci TMdeki enerji nakil hatt ve
ekipmanlarnn simlasyon devresinin tasarm iin MATLAB simulinkte yeni bir model
sayfas alarak, Simulink Library Browserdaki toolboxlardan gerekli bloklar fare ile gelip
sa tua tklanldnda alan pencereden Add to Untitled seeneine tklandnda (ya da
simlasyon devresi iin verilen yeni isme) bloklar kendiliinden dosyann iine
yerlemektedir. Bu amala simlasyon devresinin tasarm iin;

Extra Library Machines Ktphanesinden adet Simlified Synchronus Machine pu
Units eleman,
Power System Blokset-elements Ktphanesinden iki adet Distrubuted Parameters Line
eleman, sekiz adet Three Phase Transformer (Two Winding) eleman,
Powerlib-extras/Mesurements Ktphanesinden be adet Three Phase V-I Mesurement
eleman,
Powerlib-extras/Three Phase ktphanesinden on adet 3-Phase RLC Series load, bir adet 3-
Phase Fault eleman, bir adet Inductive source With Neutral eleman,
Simulink-Sinks Ktphanesinden adet Scop eleman,



76
Power System-Connectors Ktphanesinden bir adet Bus Bar (Vert) eleman,
Powerlib2/Connectors Ktphanesinden bir adet Ground (Output) eleman,
Power System Blokset Ktphanesinden bir adet Discrete System ile bir adet powergui
eleman seilmektedir.
Seilen bu elemanlar ifadelere uygun olarak balanrsa mekanik eitliin simulink
modeli ekil 4.4te grlmektedir. Simulink Library Browser grnts, her kullanc iin
farkl olabilmektedir. Bunun nedeni satn alnan MATLAB CDsinin farkl toolboxlar
iermesinden kaynaklanmaktadr.
Tasarlanan devrede; kesici kesme sresi ve otomatik tekrar kapamayla ilgili bir analiz
yaplmadndan ve devrenin sadeletirilmesi amacyla, kesici eleman kullanlmamtr.

























77


ekil 4.4. Simulink le Tasarlanan Simlasyon Devresi.

4.3. Tasarlanan Simlasyon Devresiyle Ksa Devre Arza Analizi
Bu blmde fazl g sistemlerinde olmas muhtemel faz toprak, faz-faz, iki faz-
toprak, toprak temasl ve toprak temassz fazl ksa devre arzalar MATLAB Simulink ile
tasarlanan devrede simlasyonlar gerekletirilmitir. Simlasyonda her bir arzann gerilim
ve akm grafikleri elde edilmi ve bu arzalar gerek arza durumlar ile karlatrlp, yaplan
simlasyonlar yorumlanmtr.



78

4.3.1. Faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri


ekil 4.5. Faz- toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri.

Devrede faz-toprak ksa devre arzas varken, simlasyon devresinin; B4 barasndan
llen gerilim ve akmn zamana gre deiimi ekil 4.5te grlmektedir. (Simlasyon
baladktan 60 ms sonra sistemde faz-toprak ksa devresi olumu ve 80 ms sonra ksa devre
arzas ortadan kalkmtr. Simlasyon 220 ms srmtr). Faz-toprak ksa devresinde, ksa
devrenin meydana geldii fazda gerilim 0.45 pu deerine dm, ksa devre ortadan
kalktktan sonra anlk olarak 1.044 pu deerine ykselmitir. Darbe ksa devre akm 105.4
pu, srekli ksa devre akm 88.22 pu olarak gereklemitir. Yaplan almada, arzal fazda
beklenildii gibi; gerilimin dt ve akmn ykseldii grlmtr. Simlasyon devresi,
arzay olmas gerektii gibi simle etmitir.



79

4.3.2. Faz- faz arzasnn gerilim ve akm grafikleri


ekil 4.6. Faz-faz arzasnn gerilim ve akm grafikleri.

Devrede faz-faz ksa devre arzas varken, simlasyon devresinin; B4 barasndan
llen gerilim ve akmn zamana gre deiimi ekil 4.6da grlmektedir. (Simlasyon
baladktan 60 ms sonra sistemde faz-faz ksa devresi olumu ve 80 ms sonra ksa devre
arzas ortadan kalkmtr. Simlasyon 220 ms srmtr). Faz-faz ksa devresinde, ksa
devrenin meydana geldii fazlarda gerilim 0.45 pu deerine dmtr. Ksa devre ortadan
kalktktan sonra gerilim anlk olarak 1.044 pu deerine ykselmitir. Darbe ksa devre akm
137.4 pu, olarak gereklemitir. Yaplan almada, arzal fazlarda beklenildii gibi;
gerilimlerin st ste bindii ve akmlarn birbirine eit ve zt genlikte olduu grlmtr.
Simlasyon devresi, arzay olmas gerektii gibi simle etmitir.



80

4.3.3. ki faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri



ekil 4.7. ki faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri.

Devrede iki faz-toprak ksa devre arzas varken, simlasyon devresinin; B4 barasndan
llen gerilim ve akmn zamana gre deiimi ekil 4.7de grlmektedir. (Simlasyon baladktan
60 ms sonra sistemde ki faz-toprak ksa devresi olumu ve 80 ms sonra ksa devre arzas ortadan
kalkmtr. Simlasyon 220 ms srmtr). ki Faz-toprak ksa devresinde, ksa devrenin meydana
geldii fazlarda gerilim 0.45 pu deerine dmtr. Arza ortadan kalktktan sonra gerilim anlk
olarak 1.106 pu deerine ykselmitir. Darbe ksa devre akm 163.2 pu, olarak gereklemitir.
Yaplan almada, arzal fazlarda beklenildii gibi; gerilimlerin st ste bindii ve akmlarn
birbirine eit ve zt genlikte olduu grlmtr. ki faz-toprak arzasnda akmn, sfr bileen
empedansn etkisiyle, faz-faz arzasnda gerekleen deerden, daha byk olduu grlmtr.
Simlasyon devresi, arzay olmas gerektii gibi simle etmitir.


81

4.3.4. fazl simetrik arzann gerilim ve akm grafikleri



ekil 4.8. fazl simetrik arzann gerilim ve akm grafikleri.

Devrede fazl simetrik ksa devre arzas varken, simlasyon devresinin; B4
barasndan llen gerilim ve akmn zamana gre deiimi ekil 4.8de grlmektedir.
(Simlasyon baladktan 60 ms sonra sistemde ki faz-toprak ksa devresi olumu ve 80 ms
sonra ksa devre arzas ortadan kalkmtr. Simlasyon 220 ms srmtr). fazl simetrik
ksa devresinde, ksa devrenin meydana geldii fazlarda gerilim 0 deerine yaklamtr.
Darbe ksa devre akm 168.1 pu olarak gereklemitir. Yaplan almada, arzal fazlarda
beklenildii gibi; gerilim ve akmn; kendi aralarnda, genlikleri eit ve aralarnda 120 faz
fark olduu grlmtr. Simlasyon devresi, arzay olmas gerektii gibi simle etmitir.



82

4.3.5. faz toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri



ekil 4.9. faz toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri

Devrede faz toprak ksa devre arzas varken, simlasyon devresinin; B4 barasndan
llen gerilimin zamana gre deiimi ekil 4.9da grlmektedir. (Simlasyon baladktan
60 ms sonra sistemde faz-toprak ksa devresi olumu ve 80 ms sonra ksa devre arzas
ortadan kalkmtr. Simlasyon 220 ms srmtr). Yaplan almada, (Bkz. Blm 3.7.4)te
anlatld gibi fazl ksa devre arzasnda yldz noktasnn topraa bal olmas ve ya
olmamas ya da bir diren veya reaktansa bal olmas ksa devrenin bykl zerinde bir
etki yapmad grlmtr. Bu durum; ekil 4.8in ekil 4.9 ile olan eitliinden de
grlmektedir. Simlasyon devresi, arzay olmas gerektii gibi simle etmitir
5. SONULAR


Elektrik enerji sistemlerindeki geici olay analizlerinin; tesisteki can ve mal gvenlii,
koruma rleleri ve enerji iletim hatlarnn iletken kesiti seiminin uygun ekilde
boyutlandrlmas, hesap yntemlerinin ilgi ekicilii asndan en nemlilerinden biri ksa
devre arza analizidir. Bu amala; fazl g sistemlerinde MATLAB Simulink te Van
ENH nn gerek hat parametreleriyle ksa devre arza analizi yaplmtr.
Bilgisayar donanm ve yazlmndaki gelimeler; g sistemi tasarmclarnn ksa
devre, kararllk vb. g sistemleri analizlerini bu sistemdeki devre elamanlarn bilgisayar
ortamnda modelleyerek analizlerini yapmaya yneltmektedir. Simlasyon programlarnn her
geen gn gelimesi, yaplan modellemelerde, doruluk derecesinin kullanlan yntemden
ok, modellemesi yaplacak sistemin birok parametresinin elde edilmesine ve elde edilen
verilerinin doruluuna baldr.
G sistemleri ok sayda retim niteleri, transformatrler ve balant hatlarndan
olumaktadr. Bylesi byk bir sistemdeki tesis elemanlarnn karakteristik deerlerini
bilmek ve bylesi karmak bir ebekenin herhangi bir noktasnda ksa devre arza analizini
yapmak bir tasarmc iin olduka zordur. ebekenin bu tr hesaplarn ebekeyi ileten
kurulular, zel program ve metotlar kullanarak yapar ve belirli periyotlarda bltenlerinde
yaynlarlar. Bu blten ve raporlara ulamak, tasarmclar iin genellikle zor olmaktadr.
lkemizde ebeke iletmecisi olan TEAn yapm olduu bu almalar ve hat ile ilgili
parametreleri web sayfasnda tketicilere sunmas, tketicilerin bu verileri elde etmesini
kolaylatracaktr.
MATLAB Simulink ile tasarlanan simlasyon devresinden elde edilen sonular
zetlendiinde;
G sistemlerinde el ile yaplan hesaplamalar yerine MATLAB Simulink ile
modelleme yaparak yaplan analizlerin daha avantajl olduu grlmektedir. Simulink;
sistemde bir ok ekipman ve bu ekipmanlarn karakteristikleri ihmal edilmeden analiz
yapmay mmkn klmaktadr.
El ile yaplan hesaplamalarda; ksa devre olaynda, darbe ksa devre akm
hesaplanmakta ve ksa devre olaynda geen dier byklkler kendi aralarndaki katsaylarn
yardmyla elde edilmektedir. Simulinkle yaplan analizde ise, ksa devre olaynn zamana
bal olarak incelenmesi mmkn olmaktadr.


84

Simulinkte, generatr ve motorlar gibi karmak parametrelere sahip devre
elamanlarnn ayrntl olarak modellenmesi mmkndr. Bu elemanlarn, ksa devre annda
deien durumlarnn ksa devre analizine dahil edilmesi yaplan incelemenin doruluunu
arttrmaktadr.
Simlasyon devresinde kullanlan model bloklara ait empedanslarn, her modelin
kendi takat gcnde pu deer cinsinden bilgisayar ortamna aktarlmas, sistemle ilgili
toplanan verilerin yeniden seilecek baz deerlere gre hesaplanma ihtiyacn ortadan
kaldrmakta ve program biraz daha kullanl duruma getirmektedir.
G sistemlerinde olumas muhtemel olan; faz-toprak, faz-faz, iki faz-toprak ve
faz ksa devre arza analizlerine ait yorumlar (Bkz. 4. Blm) muhtemel arza trlerine ait
elde edilen grafiklerle beraber yaplmtr.
Daha nceki almalarda; g sistemlerinde ksa devre arza analizinin bilgisayar
ortamnda yaplmasnn avantajl olduu ve doru sonularn elde edildii belirtilmitir.
Ancak; EMTP ile yaplan modellemede data dosyalarnn hazrlanmasnn ok kat kurallara
bal olduu, programn ou zaman anlalmas ok g hatalar verdii belirtilerek, bu
amala daha kullanc dostu programlarn kullanlmasnn elverili olaca belirtilmitir.
MATLAB Simulink ile tasarlanan simlasyon devresinde, verilerin bilgisayar ortamna
aktarlmas kolay ve anlalr olmaktadr. Ayrca; tasarlanan simlasyon devresi zerinde,
devre ekipmanlarnn parametreleri kolaylkla deitirilerek, farkl deerler iin analiz
yapmak mmkn olmaktadr.
MATLAB Simulink teki gelimeler aratrldnda yeni kacak versiyonlarnda,
simulink model ktphanesinin daha zengin toolboxlara sahip olduu, dinamik ekipmanlara
ait modellerin daha detayl modellendii ve u an iin son derece kullanl olan ara yznn
daha gelitirildii grlmektedir.
Bundan sonraki almalarda; sistemdeki yklerin dinamik modelleri kullanlarak ksa
devre arza analizi yaplabilir. G sistemlerinin ilgi ekici konularndan biri olan, sistem
kararll almalar iin, enerji retim eleman olan generatrlerin kontrol, otomatik tekrar
kapamann sistem kararll zerindeki etkilerinin incelenmesi amacyla model devreye
kesici elemanlar ilave edilerek analiz yaplabilir. Ksa devre olaynda geen byklklerin
snrlandrlmas iin, transformatr ntrlerinin eitli tekniklere gre topraklanmas
modellenerek, analiz yapmak daha verimli sonular elde etmeyi mmkn klacaktr.





85

KAYNAKLAR


Anonim, 1998. IEC 60909. Short - circuit current calculations in three phase a.c. systems 45.
Anonim, 2005. Connection to the HV utility distribution network. Schneider Electric -
Electrical installation guide 37.
Anonim, 2006. TS EN 609090. fazl a.a. sistemlerde ksa devre akmlar blm 0:
akmlarn hesaplanmas, mart 2006. 57.
Arifolu, U., 2002. G Sistemlerinin Bilgisayar Destekli Analizi. 1. Bask. Alfa Basm
Yaym datm Ltd. ti., Yay. No: 1065, stanbul. 459.
Arifolu, U., 2005. MATLAB Simulink ve Mhendislik Uygulamalari. 1. Bask. Alfa
Basm Yaym datm Ltd. ti., Yay. No: 1637, stanbul. 934.
Aygen, Z., Batman, M. A., Tarkan, N., 1995. Elektrik Enerji sistemlerinde Monte Carlo
Yntemi Kullanlarak Olasla Bal Ksa devre Analizi. Elektrik Mhendislii
6. Ulusal Kongresi Bildirileri. 11- 17 Eyll 95. Bursa. 41-44.
Aygen, Z., Batman, M. A., Tarkan, N., 1997. Olasla Bal Ksa Devre Analizinde Analitik
Yntemin ve Monte Carlo Ynteminin Karlatrlmas. Elektrik Mhendislii
7. Ulusal Kongresi Bildirileri. 1997.
Bayazt, B., 2000. Enerji sistemlerinin Ksa Devre Arza Analizi ( yksek lisans tezi.). SA .
Fen Bilimleri Enstits. Sakarya.
Chen, T.H., Chuang, H.J., 1996. Applications of the complex short-circuit MVA method to
power flow studies. Science Direct Electric Power Systems, (38):135-143.
akr, H., 1986. Elektrik G Sistemleri Analizi. Y , Mhendislik Fak., stanbul. 321.
aml, N., 1995. Ksa Devre Akm ve Toprak direncinin Primer ve sekonder Cihazlarn
seimine ve Rle Koordinasyonuna Etkileri. Elektrik Mhendislii 6. Ulusal
Kongresi Bildirileri. 11-17 Eyll 1995. Bursa. 162-167.
Grainger, J.J., Stevenson, W.D., 1994. Power System Analysis. McGraw- Hill, Inc.
America. 777.
Haktanr, D., 2001. Yksek Gerilimde Ksa Devre Ve Ksa Devrelerin Uniter Hesab.
Emobilim, cilt no (1) say 2:8-13.
Kk, S., 2005. Elektrik Tesislerinde Arzalar. Trkiye Petrol Rafineleri
A.., zmit. 299.




86

Metiner, D., Dakran. F.Z., 2002. Trkiye Ulusal Elektrik Andaki Havai Hatlarn
Trafolarn ve Generatrlerin Elektriki Karakteristikleri TEA Bilgi lem
Dairesi SA-2002/1 Raporu.
Noblat-Metz, B., Dumas. F., Thomasset, G., 2000. Calculation of short- circuit currents
Cahier Technique Schneider Electric no. 158 / p.32 http://www.schneider-
electric.com.
zdemir, A., 1997. EMTP Yardmyla Ksa Devre Akmnn Dinamik Simlasyonu
(yksek lisans tezi). T, Fen Bilimleri Enstits. stanbul.
zgenenel, O., 1992. Enerji letim Hatlarnn Modellenmesi ve Mesleki Eitime Katks
(yksek lisans tezi). M . Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
Yksel, ., 2000. MATLAB le Mhendislik Sistemlerinin Analizi ve zm. II. Bask.
U , Glendirme Vakf Yay. No: 167, Bursa. 266.
























87

EKLER


Bu blmde MATLAB Simulink ile tasarlanan simlasyon devresinde kullanlan,
model bloklarn mask parametreleri gsterilmektedir.


Ek 1. Senkron Generatre Ait Mask Parametreleri









88

Ek 2. Fazl G Transformatrne Ait Mask Parametreleri


















89

Ek 3. Fazl Enerji Nakil Hattna Ait Mask Parametreleri
















90

Ek 4. Fazl Seri RLC Yke Ait Mask Parametreleri





















91

Ek 5. Fazl Gerilim-Akm lm Baras Mask Parametreleri





















92

Ek 6. Fazl Arza Generatr Mask Parametreleri













93

Ek 7. Edeer G Kayna Mask parametreleri





















94

Ek 8. Scope Mask Parametreleri
















95

Ek 9. Datm Baras Mask parametreleri













96

ZGEM


08.02.1972 Mardin doumludur. lk, Orta ve Lise renimini Mardinde tamamlad.
1990 ylnda MSB Diyarbakr naat Emlak Blge Bakanlnda Devlet memuru olarak
greve balad. 1995te Dicle niversitesi Diyarbakr meslek Yksek Okulundan, 1999da
ayn niversitenin Mhendislik Mimarlk fakltesi Elektrik Elektronik Mhendislii
Blmnden mezun oldu. 2005 ylnda Van Yznc Yl niversitesi, Mhendislik Mimarlk
Fakltesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blmnde Yksek Lisansa balad. 19992007
yllar arasnda, MSB Diyarbakr naat Emlak Blge Bakanlnda Elektrik Elektronik
Mhendisi olarak; Ett proje, Kontrol ve nceleme grevlerinde alt. Mart 2007den
itibaren Kltr Bakanlna bal Diyarbakr Rlve ve Antlar Mdrlnde, Elektrik
Elektronik Mhendisi olarak grev yapmaktadr.