You are on page 1of 160

YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TASARIM GRDS OLARAK ALGILAMA: LOB MEKANININ ALGILANMASINDA KULLANICI KLTRNN ETKS

Mimar Emine KSEOLU


FBE Mimarlk Anabilim Dal Bina Aratrma ve Planlama Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Do. Dr. Deniz ERNSEL NDER (YT)

STANBUL, 2004

NDEKLER Sayfa EKL LSTES ........................................................................................................................ iv ZELGE LSTES ................................................................................................................... vi NSZ.....................................................................................................................................vii ZET .......................................................................................................................................viii ABSTRACT .............................................................................................................................. ix 1. 1.1 1.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.5.1 1.3.5.2 1.3.6 2. 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.3 2.3.1 2.3.1.1 2.3.1.2 2.3.2 2.3.3 2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.4 3. 3.1 3.1.1 GR....................................................................................................................... 1 Konunun nemi ve Gerekesi................................................................................. 1 Aratrmann Amac ve Kapsam ............................................................................ 2 Aratrma Yntemi .................................................................................................. 3 Sorunun Belirlenmesi .............................................................................................. 3 Amacn Belirlenmesi ............................................................................................... 3 Kaynak n almasnn Yaplmas........................................................................ 4 Aratrlmas Gereken Sorularn Belirlenmesi ........................................................ 4 Veri Toplama Aamas ............................................................................................ 4 Literatr almalar................................................................................................ 5 Anket almas....................................................................................................... 6 Aratrma Bulgularnn Deerlendirilmesi ve Sonu .............................................. 6 NSAN-EVRE-DAVRANI LKLER LE KLTR BALANTISI.......... 8 Tanmlar ve Kavramlar............................................................................................ 8 nsan-evre likileri ............................................................................................. 12 evresel Psikoloji .................................................................................................. 12 evre Bileenleri ................................................................................................... 14 evresel Ynlenme ve evresel Boyutlar............................................................. 16 evresel Gereksinimler ......................................................................................... 19 evresel Alglama ve Bili .................................................................................... 20 Davransal Sreler .............................................................................................. 23 Mahremiyet............................................................................................................ 23 Tanm ve Anlam .................................................................................................. 23 Farkl Kltrlerde Mahremiyet Kavram............................................................... 25 Kiisel Mekan ........................................................................................................ 26 Blgesellik ............................................................................................................. 28 Kamusal Blgeler .................................................................................................. 28 Blgesel Davrann Fonksiyonlar ....................................................................... 29 Kimlik ve Mekan Kiiselletirme ......................................................................... 30 ALGILAMA VE MEKANIN ALGILANMASI ................................................... 32 Mekan .................................................................................................................... 32 Mekann Tanm .................................................................................................... 32 ii

3.1.2 3.1.3 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.2.1 3.3.3 3.3.3 3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.3.4 3.3.3.5 3.3.3.6 4. 4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.3.1 4.3.2 5. 5.1 5.2 5.3 6.

Mekan eitleri...................................................................................................... 32 Bileenleri ve Kurulum ekilleriyle Mimaride Mekan ......................................... 36 Alglama ................................................................................................................ 40 Alglamann Tanm............................................................................................... 40 Alglama Sreci ..................................................................................................... 41 Alglama Teorileri ................................................................................................. 43 Mekann Alglanmas ............................................................................................ 49 Alglamada znel Faktrler .................................................................................. 49 Alglamada Nesnel Faktrler................................................................................. 53 Mekansal Btnlk................................................................................................ 57 Estetik Olgusu........................................................................................................ 61 Mekansal Alg Trleri ........................................................................................... 66 Boyutsal Alglama ................................................................................................. 66 itsel-Kokusal Alglama ....................................................................................... 68 Dokunsal Alglama ................................................................................................ 69 Grsel Alglama..................................................................................................... 69 Issal Alglama ....................................................................................................... 74 Hareket ve Zamann Alglanmas .......................................................................... 75 TURZMDE KLTREL DAVRANI VE MEKANSAL ALGILAMA ........... 79 Turizmde Mekann Alglanmas ............................................................................ 80 Kullancnn zellikleri ......................................................................................... 82 Mekansal zellikler............................................................................................... 96 Turizmde Alglama ve Kltr likisi.................................................................. 103 Kltr Kavram.................................................................................................... 105 Turizmde Kltrleraras almalar .................................................................... 106 Lobi Mekannn Alglanmas............................................................................... 109 Kullancnn Sahip Olduu Kltrn Etkisi ........................................................ 106 Lobi Mekannn Tasarm Kriterleri ..................................................................... 114 UYGULAMA ALIMASI .............................................................................. 118 almann Ama ve Kapsam ............................................................................ 118 Uygulanan Yntem ve Deerlendirmesi ............................................................. 118 almadan Elde Edilen Sonular ....................................................................... 120 SONULAR VE NERLER ............................................................................ 137

KAYNAKLAR ...................................................................................................................... 140 EKLER .................................................................................................................................. 147 Ek 1 Lobi Mekannn Alglanmas ile lgili Gerekletirilen Anket almas ..................... 147 ZGEM............................................................................................................................ 150

iii

EKL LSTES

ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 3.16 ekil 3.17 ekil 3.18 ekil 3.19 ekil 3.20 ekil 3.21 ekil 3.22 ekil 3.23 ekil 3.24 ekil 3.25 ekil 3.26 ekil 3.27 ekil 3.28 ekil 3.29 ekil 3.30 ekil 3.31 ekil 3.32 ekil 3.33 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5

nsan davrannn temel sreleri.......................................................................... 10 evresel psikolojinin temel ieriine mimari bir bak ......................................... 11 Kltr-evre ilikileri ............................................................................................. 13 evresel bili ve alglamann bileenleri................................................................ 16 Davran dzenleme mekanizmalar ...................................................................... 24 Frank Lloyd Wright tarafndan tasarlanan Robie House........................................ 34 Mekan tanmlayc elemanlarn zerindeki aklklar ............................................ 36 Ykseltilmi deme dzlemi; La Tourette Cistercian Manastrndaki yksek minber .................................................................................................................... 37 Alaltlm oturma seviyesinin grnm ............................................................. 37 Allen Brooks tarafndan hazrlanan, Frank Lloyd Wrightin keleri yok ederek ya da mekansal blclerin yerini deitirerek oluturduu yeni mekansal kavramlar anlatan diyagramlar ................................................................................................ 38 Bititirme ve giritirme........................................................................................... 39 Mekansal bititirme ve mekansal giritirme........................................................... 39 Formun alglanmas ve snrlar............................................................................... 44 Benzerlik kanunu.................................................................................................... 44 Yaknlk kanunu ..................................................................................................... 45 Kapanma kanunu.................................................................................................... 45 Faydal devamllk kanunu ..................................................................................... 45 Kapallk kanunu .................................................................................................... 45 ekil-zemin ilikisi ................................................................................................. 46 Faydal form prensibi ............................................................................................. 47 Yatay ve deyde yzeylerin alglanmas .............................................................. 48 Ik-mekan, La Tourette apeli, Le Corbusier ....................................................... 54 Boyut ve ekil yoluyla kompozisyonda hiyerari oluturma.................................. 58 Tekrar, II. Beyazd Klliyesi, Bursa....................................................................... 59 Tekrar ilkesi............................................................................................................ 59 Kare formun sahip olduu nsal alanlar............................................................... 60 Villa Hermosadan bir grnm, spanya .............................................................. 63 Oranlama sistemleri................................................................................................ 64 Grsel lek............................................................................................................ 66 ekil-zemin ilikisi; koyu renkli ve daha kk alanlarn ekil olarak alglanmas eilimi..................................................................................................................... 71 Yaknlk ilkesi ........................................................................................................ 71 Benzerlik kanunu.................................................................................................... 72 Uygun devamllk ilkesi ......................................................................................... 72 Kapanma kanunu.................................................................................................... 72 Faydal formlar ....................................................................................................... 73 Renklerin etkileri.................................................................................................... 74 Faydal form prensibi ............................................................................................. 76 Perspektif ilkesi ...................................................................................................... 76 Tketici davrannn kltrel ve sosyal ynleri .................................................... 79 Tercih ve deneyim arasndaki etkileimler............................................................. 81 Alglamann ematik tanm ................................................................................... 82 Tketici davranyla ilgili baz sreleri ve sistemleri gsteren model ................ 83 nsan-evre etkileimiyle ilgili psikolojik sreler ................................................ 84 iv

ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11 ekil 4.12 ekil 4.13 ekil 4.14 ekil 4.15 ekil 4.16 ekil 4.17 ekil 4.18 ekil 4.19 ekil 4.20 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10

Karar verme srecini oluturan aamalar ............................................................... 85 Bireyin seyahat davranndaki temel etkiler ......................................................... 86 Tatil yeri tercihi srecine ilikin bir model ............................................................ 86 Tatil yeri tercih modeli ........................................................................................... 87 Motivasyon srecine ilikin bir model ................................................................... 88 Bir yerin alglanmas .............................................................................................. 91 Kltrel-sosyal sreler, sosyal-psikolojik sreler ve pazarlama stratejileri arasndaki iliki....................................................................................................... 96 Canterin tatil yerlerine uyarlanm yer modeli.................................................. 98 Dikkate deer farkllklar; bazen kk eler baskn hale gelebilir..................... 99 Yapma evrenin deneyimlenmesi ........................................................................ 100 Solda grlen koridor tarz bir cadde zerinde nile oluturulan dikkate deer farkllk ................................................................................................................. 100 Solda grlen cadde karmak gibi grnmekle birlikte kendi iinde bir dzene sahiptir, sadakinde ise dikkate deer farkllk haline gelen koridor tarz caddenin kendisidir .............................................................................................................. 101 Ynetici sistemlerin bir hiyerarisi....................................................................... 104 Objelere ve evreye ilikin nesnel bilgilerin eitli filtrelerden geerek alglanmas............................................................................................................ 109 Alglamaya kltrn etkisi ................................................................................... 111 Cinsiyet dalmyla ilgili temel zet istatistikler................................................. 121 Ya dalmyla ilgili temel zet istatistikler........................................................ 122 lkelerin dalmyla ilgili temel zet istatistikler............................................... 123 Eitim durumunun dalmyla ilgili temel zet istatistikler................................ 123 Lobi mekannn fiziksel zelliklerine ilikin, iki grup aras t-testi sonular....... 124 Birinci blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri................................................................................................. 126 Lobi mekannn kurgusal zelliklerine ve konumuna ilikin, iki grup aras t-testi sonular ............................................................................................................... 127 kinci blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri................................................................................................. 129 Lobi mekannn konumsal zelliklerine ve mahremiyet kavramna ilikin, iki grup aras t-testi sonular............................................................................................. 131 nc blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri................................................................................................. 133

ZELGE LSTES

izelge 4.1 Kltrel farkllklar anlamak iin nemli olan kltrel ynler .......................... 107 izelge 4.2 Kltrel farkllklar oluturan bileenler ............................................................ 107

vi

NSZ

Mekanlar kullanclar iin oluturulur. Mekanlar oluturmakla grevli olan mimarlar iin, baz teknik kriterler yannda, oluturduklar mekanlarn kullanclar iin ne ifade ettii de son derece nemlidir. Alglama, kullanclarn zihinlerinde mekanlarla ilgili ne tr imgeler olutuunu saptamada mimarlara yardmc olan bir aratr. Tez almas sresince, fikirleriyle beni ynlendiren, ilgisini ve desteini esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Deniz Erinsel ndere; her zaman yanmda olduklar gibi, anket almasnda da bana yardmc olan yakn arkadalarm, Asuman Elmasa ve Reyhan renceye; her zaman beni destekleyen ve yanmda olan aileme sonsuz teekkrlerimi bir bor bilirim.

vii

ZET Turizm yaplarnn tasarmnda kullanclarn kltrel farkllnn nemi yadsnamaz. Bu balamda, gerekletirilen almada, genelde mekann alglanmas, zelde ise lobi mekannn alglanmasna etki eden faktrler irdelenmi, kltr kavram ile iliki kurulmutur. Konuyla ilgili literatr ve internet taramas yaplm, bir anket almas gerekletirilerek sonular sunulmutur. Birinci blm, giri blmdr. kinci blmde, insan-evre-davran-kltr ilikileri tartlmtr. nsann evresiyle kurduu ilikide gerekleen psikolojik sreler ele alnmtr. evresel bili ve alglama konularnn, insann evresini nasl algladn, kurguladn ve tandn irdeledii; sosyal bir canl olan insann, dier kiilerle olan ilikilerini davran dzenleme mekanizmalar sayesinde organize ettii vurgulanmtr. nc blmde, alglama ve mekann alglanmas incelenmitir. lk olarak, mekan kavram, mekan bileenleri ve kurulum ekilleri anlatldktan sonra alglamann tanm yaplm, alglama sreci ve teorilerine deinilmitir. Bu blm, mekana etki eden nesnel zellikler yannda, kiinin i ve d ortamdan ald etkileri vurgulamaktadr. Son olarak da, mekann alglanmasnda, duyusal boyutlar -grme, iitme, dokunma, vb.- ele alnmtr. Drdnc blmde tartlan lobi mekannn tasarm zelliklerinin alglanmasnda kullanc kltrnn etkisi, bu tezin gerekletirilme amalarnn banda gelmektedir. Bu konuyla balantl olarak, turizm evreleri ve mekanlar ile kullanc arasndaki etkileimin psikolojik ynleri tartlmtr. Son blmde, lobi mekannn alglanmasnda kltrel ynle ilikili olarak gerekletirilen anket almas sunulmaktadr. Anket almasnn sonularna gre, mekann alglanmasnda kltrler arasnda hem benzerlikler, hem de farkllklar bulunmaktadr. Anahtar kelimeler: evresel psikoloji, evresel davran, mekan, alglama, kltr, turizm, lobi mekan.

viii

ABSTRACT Space perception has an important influence on designing of tourism spaces. In this context, space perception in general and culture as one of the factors affecting the perception of lobby spaces in specific are examined in this thesis. Literatural resources and the resources on internet related to the subject are sought, a questionnaire and its results are presented. The first part is the introduction part. In the second part, the relation among people, environment, behaviour and culture is mentioned. People profit from some psychological processes to survive in environments, learn to understand, build and know their environments through environmental cognition and perception, and regulate their relations with others via behaviour-regulation mechanisms. In the third part, perception and space perception are studied. First, the concept of space, spatial components are described. Next, perception is defined. Then, the process and theories of perception are explained. This part highlights the effects a person receives from interior and exterior world apart from the ones from the object. The influence of users culture on perception of the features of lobby spaces examined in the fourth part is the aim of this thesis. Related to this, the psychological aspects of the interaction between tourism environments and users are the subjects of this part. In the last part, the questionnaire relating to the cultural aspect of perception of lobby spaces is presented. According to the results, there are both differences and similarities between cultures in space perception. Keywords: Environmental psychology, environmental behaviour, space, perception, culture, tourism, lobby space.

ix

1 1. GR

1.1 Konunun nemi ve Gerekesi

nsanolu var olduu gnden itibaren, nerede olursa olsun, bir evre iinde bulunmutur. Yaamn srdrebilmek iin evresiyle bir iliki kurmas gereklilii domutur. Sz konusu iliki karlkldr. nsan evresini gereksinimleri dorultusunda ekillendirir, iinde bulunduu evre koullar da insan yaamn ve kiiliini etkiler. Mimarlk, insan-evre etkileimiyle beraber ortaya kmtr. Bu adan bakldnda, insann evreyle etkileimini inceleyen bilim dallarnn mimarlk eksenindeki nemi daha net anlalabilir. evresel psikoloji, bu balantlar kurmada, irdelemede ve aklamada tasarmclara veri oluturmaktadr. nsann evresini anlay, kavray ve yorumlay biiminin ifadesi olan evresel alglama, evresel psikoloji erevesinde kullanclarn mekanlar anlama ve yorumlama biimlerini zmek zere bavurulabilecek bir referans zelliindedir. Kullanclarn bak as nemlidir; nk mimarlarn oluturduu mekanlar onlar tarafndan kullanlr. Bununla birlikte, mekan tasarmna etki eden birok faktr gibi kullancnn bak as objektif deildir. nk, insanlarn alglamalar pek ok kiisel ve sosyal faktrn etkisiyle gerekleir. nsanlar, birbirlerinden farkl olduu gibi alglamalar da farkllk gsterir. Benzer ekilde, insanlar arasnda benzerlikler bulunabilecei gibi, alglamalarnda da benzer ynler olabilir. Bu tez kapsamnda, alglamay ekillendiren znel faktrlerden biri olan kltr faktr incelenmitir. Kullanc asndan kltrel eitlilii barndrabilen lobi mekannn alma alan olarak seilmesiyle kltr kavram, mekann alglanmasnda daha nemli bir hale gelmitir. Farkl kltrlerden insanlarn kullanmndaki mekanlarn tasarmnda (lobi mekannda olduu gibi), kullanclarn kltrlerinin etkisiyle mekan farkl alglayp alglamadklar tasarm iin nemli bir veri olabilir; nk bu durum mekansal tercihleri ve kiilerin mekan iinde birbirleriyle olan etkileimlerini de dorudan etkiler. Bu tez, bu verileri elde etmek amacyla gerekletirilmitir. Kltrleraras hizmet sunan turizm ve turizm olaylarnn meydana geldii turizm mekanlarnda kullanclarn mekan ve birbirlerini alglamalarn incelemek mekann verimi asndan byk nem tamaktadr. Turizm-kltr; turizm-alglama; mekan-alglama;

2 mekan-kltr konularnn ilendii almalarn yannda sz konusu konularn hepsinin yer ald almalar da mimarlar dorudan ilgilendirir.

1.2 Aratrmann Amac ve Kapsam

evresel psikoloji kapsamnda evresel bili ve evresel alglama, insanlarn evrelerini ekillendirmeye balamalarnn, bulunduklar evrelerden farkl evreleri ziyaret etmelerinin ya da farkl evrelerde yaamalarnn sz konusu olduu gnden beri insanlar iin nem tayan konulardr. evrenin ekillendirilmesi sonucunda, yapma evre denilen, mimarinin ilgi alan olan fiziksel evreler ortaya kmtr. ster anonim olsun, isterse bir mimar tarafndan tasarlanm olsun, yapma evreyi oluturan elemanlar mekanlardr. Mekan oluturma, mimarinin balca konusudur. Mekan oluturmada, yapsal, ilevsel, ekonomik vb. etkenler sz konusudur. Kullancsyla var olan mekanlar iin, bu etkenlerden biri de kullancnn i dnyasdr; mekan anlay, kavraydr. Mekan nasl grddr. Bu noktada, mekann kiinin zihninde oluturduu imgeler devreye girer. Zihinsel imgeler, isel elerdir, objektif deildir. Ve zihinsel imgeler alglama sonucunda oluur. Alglama, mekansal zelliklerin deerlendirilmesi sonucu oluturulur; bununla birlikte zneldir. Alglamay oluturan znel faktrlerden bir dieri de kltrdr. Bu tezde, mekansal alglama konusu farkl kltrlerden kullanclar olan lobi mekan zelinde irdelenmitir. Farkl kltrlerden insanlarn bulutuu bir kent otelinin lobi mekan kk lekte bir turizm mekandr. Farkl lkelerden insanlar bir araya getiren bir hizmet endstrisi olan turizm iin kltrn nemi aktr. Turistlerin, yani belli bir dnem iin kendi evrelerinden farkl evrelerde yaayan kiilerin bir turizm mekann deneyimlemesi srasnda baz psikolojik sreler devreye girer. Bunlardan biri olan alglama, kullanclarn zihinlerinde mekanla ilgili baz imgelerin olumasyla sonulanr. Bu imgeler, mekanla ilgili bilgilerin kiilerin zihinlerindeki yansmalardr. Zihinsel imgeler, objektif bilgiden farkldr. Bununla birlikte, mekan tasarmnda esas olan kullanc olduundan alglama ve sonular tasarm iin nemli veriler oluturabilir.

3 Tez kapsamnda, lobi mekannn alglanmasna etki eden faktrlerden biri olan kullanc kltr ve lobi mekannda bir araya gelen farkl kltrlerden kullanclarn birbirleriyle olan sosyal etkileimleri mekan tasarmna veri oluturmas asndan incelenmitir.

1.3 Aratrma Yntemi

Bu alma srecinde, sorunun belirlenmesi, amacn belirlenmesi, kaynak n almasnn yaplmas, aratrlmas gereken sorularn belirlenmesi, verilerin toplanmas, verilerin deerlendirilmesi ve sonularn sunulmas aamalar gerekletirilmitir. 1.3.1 Sorunun Belirlenmesi

Sorunun belirlenmesi aamasnda, daha nce yaplan tezler incelenmi, ilgi duyulan konular ortak noktalar tespit edilmitir. Bu balamda, mekann alglanmas ve alglamann kullanc zerindeki etkileri alma alan olarak belirlenmitir. Yaplan literatr almalar sonunda, konunun dorudan balantl olduu kltr kavram, irdelenmesi gereken bir alt balk olarak saptanmtr. Bina Aratrma ve Planlama Lisansst Programnda Turizm Yaplar alannda yrtlen bu almada, ilevi sayesinde bir karlatrmaya olanak verebiliyor olmas nedeniyle, kent otelinin lobi mekan alma konusu olarak seilmitir. 1.3.2 Amacn Belirlenmesi

Hall ile Altman ve Chemersin almalarnda, insanlarn evreyi ve mekanlar oluturma biimlerinin, birbirleriyle olan etkileimlerinin, mekansal aralar kullan biimlerinin ve mekan iindeki davranlarnn byk lde, kltrlerinin bir yansmas olduu ve tm bu ilikilerin psikolojik srelerle balantl olduu anlatlr (Hall, 1966; Altman ve Chemers, 1980). Bu balamda, insan-evre ilikileri ve bu ilikilere etki eden faktrler mimari iin nemlidir. Tm bunlar dikkate alnarak, tasarma veri olmas bakmndan, kltrel farkllklarn kent otellerindeki lobi mekannn tasarmnda etkili olup olmad, aratrmann amac olarak belirlenmitir.

4 1.3.3 Kaynak n almasnn Yaplmas

Bu aamada, belirlenen amaca ynelik n aratrmalar yaplmtr. Alglama, mekann alglanmas, evre-kltr ilikileri, mimarlkta kullanc faktr gibi konularla ilgili kaynaklar belirlenmitir. Elde edilen kaynaklardaki konular aratrma konusuyla ilikilendirilmi, ilgili konularn sonular, sonular hakknda yaplan deerlendirmeler incelenmitir. Bu aamadaki almalar, ayrca aratrma konusuyla ilgili alt balklarn olumasn salamtr. 1.3.4 Aratrlmas Gereken Sorularn Belirlenmesi

Bu aamada, aada sralanan sorular belirlenerek alma alannn snrlar izilmitir. Kullanc mekan nasl alglar? Kltrel farkllklar mekansal alglamay nasl etkiler? nsan davranlarnn mekan tasarmna etkileri nasldr? Turistlerin mekan alglamas ve tercihleri nasl gelimektedir? Bu balamda, alt hipotezler belirlenmitir. Bunlar: Mekann alglanmasnda (lobi mekan) farkl kltrlerden (Asya ve Avrupa) kullanclar arasnda fark olup olmadnn, Sz konusu kullanclarn mekansal zelliklerle (fiziksel, kurgusal, konumsal zellikler ve kullanm zellikleri) ilgili tercihlerinin ne ynde olduunun, Farkl kltrlerden kullanclarn sahip olduklar mahremiyet zelliklerini, genel kullanma ak olan lobi mekannda mekansal davranlarna yanstp yanstmadklarnn saptanmasdr. 1.3.5 Veri Toplama Aamas

Bu tezde, veri toplama aamas iki balk altnda gerekletirilmitir: Literatr almalar Anket almas

5 1.3.5.1 Literatr almalar

Ortaya konulan sorulara cevap bulabilmek amacyla, baz anahtar kelimeler ve balklar tespit edilerek bunlarla ilgili literatrdeki ve internetteki kaynaklar taranmtr. Alglama, insan-evre etkileiminin kesiim noktasnda yer alan kavramlardan biridir. Bunun iin, ncelikle, insan-evre ilikilerini ieren kaynaklar incelenmitir. Edward T. Halln The Hidden Dimension isimli kitab ile Altman ve Chemersin Culture and Environment isimli almas sz konusu ilikilerin anlalmasnda temel ynlendirici kaynaklar olmutur. Bu evrede, insan, evre, davran ifadeleri anahtar kelimeler olarak kullanlarak tarama yaplmtr. Bunun sonucunda, evresel psikoloji kavramna ulalmtr. evresel psikoloji, insan-evre-davran ilikilerine kullanc perspektifinden yaklaan bir bilim dal olarak kabul edilmektedir. evresel psikoloji kapsamnda yer alan evresel alglama ve bili konular da, Altman ve Chemersin almasnda geni yer bulmutur. evresel gereksinimler ve motivasyonlar, evresel davranlarn ekillenmesinde nemli bir paya sahiptir. zellikle, Maslowun gereksinimler hiyerari ile ilgili internette ve literatrde ok sayda alma yer almaktadr. nsanlarn birbirleriyle olan ilikilerini kurmada kullandklar davran dzenleme mekanizmalar (kiisel mekan, mahremiyet, blgesellik) konular Altman ve Chemersin almasnn yan sra, Langn Creating Architectural Theory isimli almasnda da bulunabilir. Rapoportun Human Aspects of Urban Form isimli eserinde, yapma evrenin eitliliinde kltrel etkilerin rol oynadna dair bilgiler bulunmutur. nsan-evre ilikileriyle ilgili kaynaklarn incelenmesinden, mekan kavram aratrlmtr (Ching, 1996; von Meiss, 1990). Mekann nesnel zelliklerinden sonra, alglama kavram aratrlmtr. Mekann alglanmas kavramnn anlalabilmesi iin alglamann yapsal ve ilevsel zelliklerinin aratrlmas nemlidir (Carlson; Lang, 1987; Norberg-Schulz, 1968). Mekann alglanmas duyularla gerekleir, bu konuda da ok sayda kaynak bulunmutur (Hall, 1966; Sartain vd., 1967). Nesneden kaynaklanan etkiler, psikoloji literatrnde uyaran (stimulus) kaynakl etkiler olarak geer (Albal, 1997; Moore ve Allan, 1976; Sartain vd., 1967). Bu noktada, kaynaklar en ok Gestalt psikolojisinden bahsetmektedir (Carlson; Lang, 1987; Sartain vd., 1967). Kiiden (observer) kaynaklanan etkilerde ise psikolojik ve sosyal

6 zellikler sz konusudur (Sartain ve North, 1967; Schiffman ve Kanuk, 2000). Daha sonraki aamada, konuya turizm ve tketici erevesinden bakan almalarn aratrlmas gndeme gelmitir. Kullanc-turizm evreleri etkileimini inceleyen ilgili almalar, baz psikolojik srelere deinmektedir (Woodside, 2000; Hall ve Page, 1999). zellikle, tatil yeri tercihleriyle ilgili almalar olduka fazladr (Pizam ve Mansfeld, 2000). Tatil yeri tercihlerini inceleyen almalarda arlkl olarak, motivasyonun nemi zerine yaplan almalar yer almaktadr (Mayo ve Jarvis, 1981; Um ve Crompton, 1990). Tketici davran ya da turizmde tketici davran gibi konularn ilendii kitaplarda alglamaya ve alglamayla ilgili psikolojik srelere ilikin veriler bulunmutur (Pizam ve Mansfeld, 2000; Schiffman ve Kanuk, 2000). Benzer ekilde, pazarlama ve turizm literatrnde davran inceleyen kaynaklar, kullanc kltrne de yer vermilerdir (Reisinger ve Turner, 2003; Markin, 1974). Turizmde, kltrn soyut ynlerine (deerler, yaam tarz, dnya gr, gelenekler gibi) dikkati eken almalar son yllarda artm olsa bile, aratrma konusu daraltldnda konuyla dorudan balantl almalar bulmak zorlamaktadr. 1.3.5.2 Anket almas

Turizmde mekann alglanmasnda kullanc kltrnn etkisi zerine gerekletirilen almalardaki mekanlar byk lekli turizm mekanlardr. Bu tezin konusu olan lobi mekannn alglanmasnda kltrn etkisi ile ilgili veri elde etmek zere bir uygulama almas gerekletirmeye karar verilmitir. Bunun iin, birincil veri toplama tekniklerinden biri olan anket kullanlmtr. Anket almasnn tercih edilmesine gereke olarak, anket sonularnn gzlem ve mlakat sonularna oranla nicel deerlendirmelere daha ok olanak vermesi, uygulama iin ngrlen kiilerin bir mekan iinde gzlemlenmelerinin mmkn olmamas, mlakata oranla daha fazla insanla grlebilmesi saylabilir. Ankette ncelikle, cinsiyet, ya, yaanlan yer, eitim dzeyi gibi demografik sorular dzenlenmitir. Bu sorularn cevap seenekleri kategoriler halinde dzenlenmitir. Bundan sonraki blmlerde mekan ile ilgili sorular yer almaktadr. 1.3.6 Aratrma Bulgularnn Deerlendirilmesi ve Sonu

Anket almalarn deerlendirme yntemleri, anketi oluturan sorularn trlerine gre

7 deiebilmektedir. Bu almada, sorular kullanclarn nlerine sunulan mekansal zelliklere katlp katlmadklarn lmek zere dzenlenmitir. Bu tr bir lek, Likert tutum lei olarak adlandrlmaktadr. Uygulama almas, farkl kltrlere sahip kullanc gruplarnn mekansal zellikleri alglamalar arasndaki fark (ya da benzerlii) ve mekansal zelliklerle ilgili tutumlarn ve ilgilerini tespit etmek amacyla gerekletirildii iin, Likert tutum lei bu uygulamada olduka uygun bir lektir. Anket sonular, saysal verilere dntrlerek nicel olarak analiz edilmitir.

8 2. NSAN-EVRE-DAVRANI LKLER LE KLTR BALANTISI

nsan eitli zamanlarda eitli evrelerde bulunur. Yaamn devam ettirdii sre ierisinde bilinli olarak ya da olmayarak iinde bulunduu evre ile deiik ekillerde iliki kurar; onu etkiler ve ondan etkilenir. nsan ve evre bir arada olmas kanlmaz iki varlktr.

2.1 Tanmlar ve Kavramlar

Kaynaklarda evre, insan, hayvan ya da bitkileri kuatan doal ve yapay eler btn (Hasol, 2002, s.124); bir kiinin iinde yer ald, yaad ortam; bir bireyin, toplumsal bir grubun veya bir toplumun kltrel ve toplumsal gelimesi zerinde etkili olabilecek d etkenlerin tm eklinde tanmlanmtr (Anonim, 1993, s.556). evre kavram bir odak gerektirir ve o odaa bal olarak, ona ynelik onun dnda onunla ilikili olarak oluan, gelien odak tarafndan etkilenen, oda etkileyen karlkl etkileim ilkelerine dayanan deiken, ivmeli, karmak, ok ynl bir kurgudur; doal ve yapay fiziksel yapnn, iklimsel ve corafi deerlerin, biyolojik etmenlerin, kltrel, bilimsel, sanatsal, ekonomik, toplumsal oluumlarn her birini, bir ksmn veya tmn bir arada kapsamna alr (zgi, 1999, s.19). Sanoffa gre (1991), evre kavram psikolojide, bireye kabul edebilecei uyaranlar yoluyla etki eden btn eya, kuvvet ve koullar, eklinde tanmlanmtr. Mimarlar ise evreyi, insanlarn sosyal, kltrel ve fiziksel ihtiyalarn karlamak amacyla, doal strktrn zerinde yaratlan alanlar olarak deerlendirmektedirler (Btn, 2002, s.4). Bu durumda, evre oluturulurken baz etkenlerin sz konusu olduunu ifade etmek yerinde olur. Kltr, insann evreyi ekillendirmesinde olduka etkili olan kavramlardan biridir. Kltr kavramnn tanm farkl kaynaklarda aadaki gibi yaplmtr: Tarihi, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere szl veya yazl aktarmada kullanlan, insann doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btn, hars, ekin (Anonim, 1997, s.492); bir grubu, bir toplumu bakalarndan ayran sosyal yaplar ile sanat, din ve dnce zellikleri (Anonim, 1991, s.355); toplumsal yaam sreci iinde yaratlan, bir topluma, bir ulusa, bir

9 uygarla niteliklerini veren, baka bir ulusta, toplumda, uygarlkta bulunmayan maddi ve manevi deerler btndr (Anonim, 1993, s.1488). Norberg-Schulza gre, insan doumundan itibaren evresinde bir dzen kurmak iin mcadele eder. Bu genel dzen, kltr olarak adlandrlr (Norberg-Schulz, 1974, s.79). Kltr deyimi genellikle sosyoloji, antropoloji ve sosyal psikolojide kullanlr. Bat kltr, Amerikan kltr, Gney kltr, varo kltr, ete kltr ve aile kltr gibi. Bylece toplumun genel ynlerinden, ok kk sosyal nitelere kadar, kltrn pek ok seviyesi vardr (Altman ve Chemers, 1980, s.3). Kltrn basit ve geni bir tanmlamas da antropolog Herskovits (1952) tarafndan, kltr, evrenin insan eliyle oluturulmu ksmdr eklinde yaplmtr. Altman ve Chemers, kltr deyiminin eitli anahtar bileenlerini belirlemilerdir. ncelikle, inanlar, alglamalar, deerler, normlar, bir gurup ya da toplumun geleneklerinden ve davranlarndan bahseder. Kltr, insanlarn inand dnyevi dorular, yaamlarn ve evreyi ierir. Ayrca, deerlerini, neyi iyi veya kt, neyi kabul edilebilir veya kabul edilemez grdklerini de ierir. Kltrn baka bir paras da nasl davranlmas ve neler yaplmas konusundaki bir grup kurallar ve inanlardr. Bylece, bililer, alglamalar, deerler ve uygun davran modelleri kltr kavramnn kapsad bir karakteristikler kmesini oluturur. kinci olarak, kltr deyimi bililerin, duygularn ve davranlarn, anlamaya varlp bir grup insan arasnda paylaldn anlatr. Varolan bir kltrde, insanlar, onayladklarn syleyerek ya da sylemeyerek, dnyaya bir bak as gelitirmek, hareket etmek iin genel yollar olduunu kabul etmek zorundadrlar. nc olarak, kltr deyimi, paylalan deerlerin, inanlarn ve davran biimlerinin bakalarna, zellikle ocuklara getii ve sonra kltrn yeni yelerinin sosyallemesinin ve eitiminin bir nesille bir sonraki nesil arasndaki anlamay korumaya yardmc olduu anlamna gelir. Drdnc olarak, bir toplumun deerleri, inanlar, pratikleri zihinsel ve davransal srelerden ok daha fazlasn ierir; kltr objelerde ve fiziksel evrede aa kar. Konut tasarmlar, toplum dzeni ve kamu binalar sklkla ve ak olarak bir kltrn deerlerini ve inanlarn yanstr (Altman ve Chemers, 1980, s.4). Bir kltrn ierdii, deerler, inanlar, gelenekler vb. bireyin davranlarnda ortaya kar.

10 Davran baz kaynaklarda, organizmann uyaranlar karsndaki tepkilerinin tm (Anonim, 1993, s.609); dtan gzlemlenebilecek tepkilerin toplam (Anonim, 1997, s.208) eklinde ifade edilmitir. Langa gre, farkl zellikte davranlar mevcuttur: duygusal davran, problem zc davran, youn bir ekilde hareket ettirici (motor) etkinlik, kiileraras etkileim, nesnelerin hareket ettirilmesi. Sz edilen farkl davranlarn bir kombinasyonu belli bir fiziksel kurulumda gerekleir (Lang, 1987, s.114). Alman mimar J. B. Bakema, davran kavramna mimarlk ekseninden yaklaarak, mimarlk, insan davrannn boyutlu anlatmdr eklinde bir ifadede bulunmutur (Lang vd., 1974, s.24). Psikolojik srelerin evreyle ba edebilmek iin ilevsel bir rol vardr. sre, alglama, bili ve mekansal davran, insan davrann anlamak iin olduka nemlidir. Davransal modeller, gdler, alglar ve eylemler yoluyla kurulur. Davran, amaca ynelik giriim olarak dnlebilir; yle ki bu giriim, alglanm ve bilisel olarak organize edilmi ihtiyalar tatmin etme amacndadr (Lang vd., 1974, s.83). Davran, alglamann somut bir fonksiyonu olarak dnldnde baz eilimlerden bahsedilebilir. Bunlardan biri davranlktr. Davranlk, psikolojinin, duyumlamann, alglamann zihinsel ynleriyle deil, sadece gzlemlenebilir ynleriyle ilgilenmesi gerektiini vurgulayan eilimlerden biridir (Lang vd., 1974, s.11). Psikoloji, zihnin deil, davrann bilimidir [1].

ekil 2.1 nsan davrannn temel sreleri (Lang, 1987, s.84). Mekansal davran dorudan gzlemlenebilir (Lang, 1987, s.97). Mekansal davrann

11 alglama ve bili srecinin bir sonucu olduunu, bu srelerin gzlemlenebilir ksmn oluturduunu sylemek mmkndr. O halde, biliin ve alglamann temelindeki tm faktrler davrana da etki eder. Ek olarak, davran, motivasyon, gdlenme gibi farkl psikolojik srelerin etkisinde kalr. Bu sebeple, davran yalnzca gzlemlenebilir tepkiler olarak grmek yerine, alglama ve bili sreciyle birlikte deerlendirmek mimarlar asndan daha uygun ve gerekli olabilir. Herkes davran sisteminin bir yesidir; yle ki bu sistem bireyin fizyolojik zellikleri, kiilii, yesi olduu sosyal grup, deerleri ve evresiyle tanmlanr. Talcott Parsons, bu bileenleri, ekil 2.2de organizma, kiilik, sosyal grup, kltr ve evre olarak adlandrmtr.

ekil 2.2 evresel psikolojinin temel ieriine mimari bir bak (Lang vd., 1974, s.85). ekil 2.2de grld gibi alglama, kltr, evre ve mekansal davran kavramlar birbirleriyle yakndan ilikilidir. Davran sisteminin organizmal bileeni nemlidir; nk bir bireyin fizyolojik yeterlilii sadece evreyi alglama eklini deil, onun nasl dndn ve onu nasl kullandn da etkiler. Bir bireyin kiilii, psikolojik olarak onu tek yapan, dnyaya bakn oluturan zellikler, dnyay dnme ve dnyada yaama eklidir (Lang vd., 1974, s.84). Parsonun oluturduu emadaki, davrann sosyal grup bileeni, bireyleri gruplar halinde

12 deerlendiren srelere ve gruplarn yeleri arasndaki etkileimlere ilikindir. Bir birey, pek ok grubun yesidir. Gruplar yalnzca kiinin eylemlerinden deil, dnyay alglama biiminden de etkilenir. Davrann kltrel bileeni, davrann bireylerden oluan grubun deerleri tarafndan kontrol edilen ynlerini iaret eder. Kltr, renilmi ve belli bir grubun yeleri tarafndan paylalan davrann birleimidir. Kltr, davran sosyalleme sreci yoluyla etkiler; yle ki bu sre, dil, gelenekler, normlar, deerler, beklentiler ve onaylamalardan oluur. Kltrleraras almalar, kltrn, alglama, bili ve davran modelleri zerindeki etkisini gstermektedir (Lang vd., 1974, s.85).

2.2 nsan-evre likileri

nsan, evresinin hem merkezi, hem de tamamlaycsdr. Bu sebeple, birey evresini etkiler ve evresinden etkilenir (Lang vd., 1974, s.83). evre, objelerle insanlar arasndaki ilikiler serisini ierir. Fiziksel evredeki bu ilikiler ou zaman mekansaldr (Rapoport, 1977, s.9). nsann evresiyle ilikisi, duyusal aralarnn yardmyla gerekleir (Hall, 1966). Birey, evreden gelen ok sayda uyaranla kar karya kalr ve bu uyaranlara tepki verir. Bu srete, bireyin tepkileri gerek i ortamdan gerekse d ortamdan kaynaklanan zelliklerden etkilenir. nsanolu yapma evre olarak adlandrlan ekillendirilmi fiziksel evrede yaar. Bu evre ayn zamanda sosyal zellie de sahiptir. Hem sosyallemeye yardmc olan, hem de sosyalleme srecinin bir sonucu olarak ortaya kan mimari dzen kiiler arasndaki ya da kiilerle nesneler arasndaki etkileimlerin ve durumlarn gerekletii ortam oluturur. 2.2.1 evresel Psikoloji

Zihinsel aktiviteler, insanlarn zihinlerinde meydana gelen eyleri ierir; grdkleri, kokladklar, duyduklar eyler ve fiziksel evre hakkndaki yorumlar gibi. Ayrca, evreyle ilgili, olumlu ya da olumsuz, inanlar ve tavrlar ierir. Psikolojik sreler fiziksel evreden etkilenir. Fakat, insanlarn evreyi alglama ve hissetme biimi, fiziksel evrelerin nasl

13 yaratlmaya ve deitirilmeye alld konusunu da etkiler. Bylece, insanlar iklim hakknda rendiklerinin ve hissettiklerinin sonucu olarak farkl strktrler ina etmeyi renebilirler; ya da fiziksel evreyi, kltrel baklarn bir sonucu olarak, tamamen deitirebilirler. Psikolojik srelerin ikinci bir yz, davranlar ya da evreyle ilikili olarak insanlarn nasl hareket ettiklerini ve neler yaptklarn ierir. Bu tr davranlar, istenilen mahremiyet dzeyine ulamak, topluluklar, gleri ve kara paralarnn kullanmn kontrol etmek amacndadr (Altman ve Chemers, 1980, s.5).

ekil 2.3 Kltr-evre ilikileri (Altman ve Chemers, 1980, s.10). evresel psikoloji, insan evresinin pasif bir rn olarak deil, evresine gre hareket eden ve duruma gre ondan etkilenen, hedef odakl bir oluum olarak grr. Dnyas deitike insanolu kendini deitirir. ksaca, insan ve evresi arasndaki dinamik, karlkl deiim olarak ele alnabilir. Bu, organizmalarn adapte olmak ya da yok olmak zorunda olduu, kendi evresini yaratmadaki roln vurgulayan ekolojik bak tarafndan ortaya konulmutur (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). ekil 2.3te evre ve insan arasndaki ilikileri ieren evresel psikolojideki temel bileenler grlmektedir. Sz konusu bileenler, doal evre ve evresel ktlar gibi evresel sistem; alglama, kodlama, hafza, yarglama gibi psikolojik sreler; evresel davran ve sreler ile evresel ynlenme ve dnya gr gibi sosyal ve kltrel yaplardr. Ayr balklar altnda toplanm grnseler bile, bu yaplar arasnda bazen

14 ok kesin snrlar olmaz. rnein, evresel ynlenme ve dnya gr ile evresel davranlar ve sreler, sosyal kavramlar olmakla birlikte isel ve bireysel zelliklerle de balantldr. evresel psikolojinin dier nemli bir zellii, davran incelemek iin kullanlan yntemlerle ilgilenmesidir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). evresel psikolojinin bileenlerinden biri olan evresel davran ve sreler, llebilir ve gzlemlenebilir. evresel yaklamn nc bir zellii disiplinleraras olmasdr (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). evresel psikolojinin bileenlerinin ok ynll onu farkl disiplinlerin konusu yapar. evresel psikoloji ayn zamanda sosyal problemlerle de ilikilidir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6); insan tek bana yaayan bir canl olmad iin bulunduu evrede mutlaka dier canllarla etkileim halinde olur. Ayn zamanda, evresel psikoloji baz temel psikolojik sreleri inceler (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). Bu tez kapsamnda evresel psikolojinin tartlmasnn nedeni, alglamann da iinde bulunduu evreyle ilgili temel psikolojik sreleri kapsamasdr. Sz konusu psikolojik sreler, insann evreyle ve dier insanlarla olan ilikilerini aklamaya yardmc olur. nsann fiziksel evreyle olan ilikileri, gereksinimleri nedeniyle mekanlar, binalar, yaplar kapsayan yapma evrenin oluturulmasyla sonulanr. Yapma evre ve onu oluturan yaplar, eitlilik gsterir. Bu eitlilik yapma evreyi ekillendiren insann psikolojik ve sosyal zelliklerini evresine yanstmasyla gerekleir. Bu balamda, yapma evre-insan ilikisini evresel psikoloji erevesinde incelemek mimarlar iin byk nem tamaktadr. Yapma evreye deinmiken, bu noktada, evreyi oluturan bileenlerden ve evrenin trlerinden bahsetmek yerinde olur. Takip eden blm evre bileenlerini irdelemektedir. 2.2.2 evre Bileenleri

Ittelson ve Proshansky, evreyle ve evrenin alglanmasyla ilgili u zellikleri ileri srmlerdir: (1) evre, mekanda ya da zamanda, sabit ya da verilmi snrlara sahiptir, (2) btn duyular araclyla bilgi salar, (3) merkezi olduu kadar daha geni bilgileri de ierir, (4) kullanlabilecek bilgiden ok daha fazlasn ierir, (5) hareket yoluyla tanmlanr ve

15 deneyimlenir, (6) sembolik anlamlara sahiptir ve (7) evresel deneyimler, her zaman tutarl ve tahmin edilebilir bir btnn sistemsel kalitesi zerine temellenir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.105). Fiziksel evre eitli boyutlara sahip olan bir kavramdr. Fiziksel evre, (1) doal evre ve (2) yapma evre gibi alt balklara ayrlabilir. Doal evre, yerlere ve corafik zelliklere ilikindir; dalar, ovalar, okyanuslar, evresel artlar, scaklk ve ya, hayvanat ve nebat gibi. Yapma evre, insanlarn evreyi deitirmelerinin sonularna ilikindir; evler, ehirler gibi. Baz durumlarda yapma evre, doal evre koullarndaki deiiklikleri de kapsar, suni ya ya da yiyeceklerin, suyun ve havann kirlenmesi gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.4). Duyularla deneyimlenen yapma evre ounlukla fizikseldir. Mimarlar insan vcudunun temel ihtiyalarn karlamak amacyla insanlarn evrelerine mekansal snrlar ina ederler. Fakat baka bir ynyle evre insan zerine etkilidir (affective); gzellik, dzenlilik ve konfor sonu tasarmda birletirilir. Ayn zamanda evre, ilevsel olmaldr; tasarmn konusuna uygun olmaldr. Bilisel bir dzeyde nasl kullanlacana ve yorumlanacana gelince, evre anlamlarn ya da mesajlarn devamlln salar. Ve son olarak, birletiricidir ya da sosyal bir fonksiyona sahiptir; gruplarn aktivitelerini dzenlemeye yardm ederek sosyal davran iin gstergeler (cues) salar (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.344). Yapma evre, fiziksel bir oluum olmakla birlikte insanlar iin hem sosyal, hem de fiziksel anlamlara sahiptir. Kiisel sosyal kimlik bu evrede oluturulur. Sosyal yaam, dzenli bir fiziksel kurulumda ortaya kar (Canter ve Krampen, 1988). Ittelson ve Proshansky, yapma evreyi drt balkta incelemilerdir: (1) objelerle ve mekanlarla iliki iindeki insan, (2) ilgili fiziksel dzende sosyal etkileim iin bir temel olarak kk yz yze gruplar, (3) okullar, ofisler ve hastaneler gibi, geni sosyal organizasyonlar erevesindeki bireyler ve gruplar arasndaki etkileimler, ve (4) bu kurulular ve sosyal organizasyonlar ieren kentsel ve blgesel dzeydeki insan etkileimleri (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.342). Doal evre zerinde insan eliyle kurulmu olan yapma evre baz gereksinimler nedeniyle oluturulur. Bunlar fiziksel ve sosyal ieriklidir. nsan, doa koullarndan ve dier insanlardan gelecek mdahalelere kar yaamn devam ettirebilmek ve sosyalleebilmek amacyla bir dzen yaratr.

16 2.2.3 evresel Ynlenme ve evresel Boyutlar

evresel ynlenme, insanlarn evre hakknda sahip olduklar tutum ve duygulara ilikin genel bir deyimdir (Altman ve Chemers, 1980, s.44). nsanlara iinde bulunduklar evreden ok sayda bilgi gelir. nsan bu bilgileri duyumlama yoluyla alr. Bilgiler i ortamda eitli srelerden geerek ilenir. Sonuta kii, bulunduu konum ve evrenin zellikleri hakknda belli izlenimler elde etmi olur. Bununla birlikte, evresel ynlenme ve boyutlar yalnzca i ortamda meydana gelen sreler sonucunda ortaya kmaz, sosyal ve kltrel ynlere de sahiptir.

ekil 2.4 evresel bili ve alglamann bileenleri (Altman ve Chemers, 1980, s.45). Altman ve Chemersa gre, cennet, dnya ve cehennem, bat dnyasnda ok erken renilen, insanlarn hayatlar boyunca etkili ve gerek olmaya devam eden dey boyutu temsil eder (Altman ve Chemers, 1980, s.32). Dey boyut, insan yaamnda kullanlrken birtakm sembolleri temsil eder, insanlarn dini inanlarn ve dnyaya bakn ieren kltrn yansmalarn tar. Dey boyutun mekanlarda ve binalarda nasl ortaya kt Altman ve Chemersin rnekleriyle anlalabilir: Yksekte bulunan mekanlarn olumlu anlamlar insanlarn yaamlarnda aktr; ofislerin dzenlenmesinde, bina tasarmlarnda ve dini mimarlkta olduu gibi. Avrupann Ortaa katedralleri uzun kulelerle tasarlanm ve yukarya uzanyor hissi veren kemerlerle vurgulanmtr. Msr piramitleri, tarih ncesi Yunan tapnaklar ve benzeri rnekler, dnyann yaps hakkndaki kltrel inanlarda dey boyutun nemini gsterir (Altman ve Chemers, 1980, s.33).. Ykseklik, ayn zamanda, stat ve pozitif durumlarla ilgilidir. Gnmz organizasyonlarnn ounun zirve yneticileri yksek yerlerde konumlanm ofislere sahiptirler (Altman ve Chemers, 1980, s.33).

17 Yatay boyut da insanlarn gnlk yaamlarnda olduka belirgindir; yle ki dey boyuta gre insanlar onu daha az fark ederler. Dnya yzeyindeki nesneleri ve yerleri, yanlarnda ya da uzakta, yakn ya da mesafeli olarak grmektedirler (Altman ve Chemers, 1980, s.32). Haritalar da, dnyann yatay zelliklerini ifade eder ve birok kltrde dnyann yatay dzlemi gnlk yaamda ok nemlidir. Dnyann yzeyi hayat mcadelesinde nemli bir yer tutar: Sebze ve meyvenin yetimesi, hayvanlarn hareket etmesi gibi. nsan yaam belirgin bir biimde yatay dzlemle snrldr. Yatay boyutun ok yaygn bir yn de merkez ve evre kavramlardr. Dey perspektif, dnya, cennet ve cehennem gibi balayc noktalara sahip olduu gibi, birok kltr yatay dnyay merkez/evre dncesi erevesinde dzenler. Ek olarak, merkezin -genellikle kiinin ya da toplumun etrafnda odaklanan- iyi olduu, daha uzak mekanlarn ve kiilerin daha az istenir olduu konusunda youn bir eilim vardr. Bu nedenle kendinin merkez olduunun alglanmas, dnyada neyin istenir, neyin istenmez olduu konusunda bir ben merkezcilik ve ulus merkezcilikle balantldr (Altman ve Chemers, 1980, s.35). Bu iki boyutun yapma evrenin oluumundaki kullanmlarna bakldnda, genel durumlar dnya grleri ve tutumlarn sembolize ettii kltr ile balantl olarak zelletirilir. Kltrel deerler, binalarn konumlanmasnda ve dzenlenmesinde nemli faktrlerdir (Canter ve Krampen, 1988, s.69). ehir plancs Kevin Lynch, yatay boyutta kurulan dzen bileenlerinden olan ehirleri kapsayan bir aratrma yapmtr. Bu aratrma, insanlarn yatay dzlemde bir evreyi betimlerken hangi kent elemanlarn kullandklarn ortaya koymay amalamaktadr. Kevin Lynch, insanlara Boston, Jersey City ve Los Angeles gibi ehirlerin imajlar hakknda eitli sorular sormutur. almasndan kard sonuca gre, insanlar, bir ehrin zihinsel imajn olutururken be ana bileen kullanmlardr: yollar, kenarlar, blgeler, dm noktalar ve referans noktalar (Altman ve Chemers, 1980, s.50). Yollar: Gzlemcinin, geleneksel, potansiyel ya da tesadfi olarak getii kanallardr. Bunlar, sokaklar, yaya yollar, kanallar, demir yollar olabilir (Lynch, 1960, s.46). Yollar, bir yerden dierine giderken kullanlan rotalardr. Form asndan eitlilik gsterir. Yollar, ince ya da geni olabilir; yayalara, her trl araca hizmet eder. Daha kk leklerdeki yerlere de adapte edilebilir; bir evdeki odalara alan mekan, saak altndaki bir yry yolu gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.51).

18 Kenarlar: Gzlemci tarafndan yollar olarak kullanlmayan ya da dnlmeyen izgisel elemanlardr. ki faz arasndaki snrlardr, sreklilikteki izgisel krklardr: sahiller, duvarlar gibi (Lynch, 1960, s.46). Kenarlar, kubak grntlerde ok rahat grnr. Ayn yer bazen hem yol, hem de kenar olabilir; bir cadde ayn zamanda iki alan birbirinden ayran bir snr grevi grr. Yollarda olduu gibi, lekte eitlilik gsterir. ki ktay, iki lkeyi, evin blmlerini, bir oday paylaan iki kiiye ait alanlar birbirinden ayran snrlarda olduu gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.51). Blgeler: ehrin orta byklkteki ksmlardr. Gzlemcinin zihinsel olarak iine girebildii ve genel, belirleyici bir karaktere sahip olduklar iin fark edilebilir olan iki boyutlu uzantlara sahiptir (Lynch, 1960, s.46). Blgeler, tematik bir zellie sahiptir; sklkla fiziksel, sosyolojik ve psikolojik zelliklerin bir kombinasyonudur. Lokantalar, tiyatrolar, alveri merkezleri, meydanlar ve bezeri blgelere rnektirler. Byle yerler, genellikle yollarn ve kenarlarn oluturduu bir aa sahiptir (Altman ve Chemers, 1980, s.52). Dm Noktalar: Gzlemcinin iine girebildii, ehrin stratejik noktalardr. Ulamda bir durak noktas olan, yollarn kesitii yerlerdir (Lynch, 1960, s.46). Dm noktalar, olaylarn, aktivitelerin younlat yerlerdir. Metro istasyonlar, kesiimler, refjler dm noktalar olarak yollar birletirir ve yolcular iin seim noktalardr. Dm noktalarnn da lek olarak eitli seviyeleri vardr. Byk meydanlar, kavaklar, eczaneler, mutfaklar gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.52). Referans Noktalar: En belirgin fiziksel zellii esizlik olan objelerdir; ierik olarak tek ya da unutulmazdr. Referans noktalar, eer net bir forma sahipse, arka planlaryla ztlk oluturuyorsa, mekansal konumlarnda gze arpan bir zellik varsa, kolaylkla tanmlanabilir, nemli olarak nitelendirilir (Lynch, 1960, s.46). Herkes tarafndan bilinen baz referans noktalar, Msr piramitleri, Pizza Kulesi vb.dir. Fakat, referans noktalar her zaman ok iyi tannmaz. Genellikle blgesel ve kktr; bir kent meydanndaki heykel, bir adliye binas gibi. Lynchin belirttii gibi, bu tek bir trafik ya da ayrt edilebilir bir depo bile olabilir. Ev leinde de, rnein, bir antika saat, sevilen bir koltuk olabilir (Altman ve Chemers, 1980, s.53).

19 Lynchin belirttii be anahtar bileen, evresel ynlenmede genel tutumlar yanstmaktadr. Mesafe ve yn, eyalar ve yerleri konumlandrmada yardmc olan gstergelerdir. Fakat; mesafe ve yn kullanma ekillerindeki eitlilik, evre ve kltrn bilisel ynlenmelerde nemli bir rol olduu fikrini dorulamaktadr (Altman ve Chemers, 1980, s.49). Dier bir boyut da evrenin leiyle ilgilidir. ok kk yapma evreler vardr, banyolar, mutfaklar, evler gibi; daha geni kurulu evreler vardr, topluluklar ve ehirler gibi. lein bu farkl seviyelerinin hepsi evrenin nemli paralardr ve her biri ayr bir alma alan olabilir (Altman ve Chemers, 1980, s.4). 2.2.4 evresel Gereksinimler

Gereksinim, tatmin etmeyen bir durumu deitirmeye yardmc olan, alglamalar, bilii ve davran dzenleyen zihinsel bir g olarak tanmlanr. Gereksinimler, fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik kkenlidir. Alk, yorgunluk ve susuzluk fizyolojik temellidir. Seks, kendini koruma ve ana davranlar kiisel beklentileri karlamaya yneliktir. Sinirlilik, kendini beenmilik ve kama da fizyolojik temellidir, bununla birlikte sosyal ve kltrel basklarn etkisindedir (Lang vd., 1974). Psikolog Abraham Maslow, gereksinimleri aklayan bir ereve oluturmutur. nsan gereksinimlerinin hiyerarik dzende aklanabileceini nerir; fizyolojik gereksinimler, gvenlik gereksinimleri, ait olma ya da sevgi gereksinimleri, sayg grme gereksinimi, bilisel gereksinimler, estetik gereksinimler ve kendini gerekletirme gereksinimi (Lang vd., 1974, s.84). Fizyolojik Gereksinimler: Su, hava, yemek, uyku gibi ok temel ihtiyalardr. Bu ihtiyalar karlanmadnda kii kendini rahatsz hisseder, hasta olur. Organizmal dengeyi salamak iin bu ihtiyalarn bir an nce karlanmas gerekir [2]. Gvenlik Gereksinimi: Gvende hissetme, ballk, korku duyulan durumlardan uzak kalma zgrl, kararl ve kurulu bir evre gereksinimlerini kapsar (Carlson, s.364). Ait Olma ve Sevgi Gereksinimi: nsan, dierleri tarafndan sevilmeye, ilgi grmeye ve ihtiya duyulmaya ihtiya duyar. Sayg Grme Gereksinimi: ki ekilde gerekleir: Kendine sayg duyma ve dierlerinden sayg grme [2].

20 Bilisel Gereksinimler: Bilme, anlama, inceleme, kavrama gibi gereksinimlerden oluur. Estetik Gereksinimler: Grsel tatmin, gzellik gibi kavramlar ierir (Aydnl, 1986, s.5). Kendini Gerekletirme Gereksinimi: Kiinin sahip olduu zelliklerden daha fazlasna sahip olma, kapasitesinin en st seviyesine gelebilme isteidir [2]. eitli gereksinimlere bal olarak belirlenen eylemler iin gerekli koullar u ekilde gruplanmtr: Fiziksel Koullar: mekansal, termal, akustik koullar; salk, emniyet koullar vb. Psikolojik Koullar: alglama, eitim, seme, karar verme, ynelme vb. Sosyal Koullar: teknolojik, ideolojik, kltrel, normatif, ekonomik, politik, hukuksal vb. Bu koullara gre belirlenen kullanc gereksinimleri, eylem sistemini belirlemektedir. Kiinin evreden ald algsal yorumlarn sonucu olarak biimlendirdii eylem ve davran grubuna eylem sistemi denilmektedir (Aydnl, 1986, s.7). Murraya gre, insan davrann motive eden gereksinimler ikiye ayrlr: birincil (fizyolojik) ve ikincil (sosyolojik) gereksinimler. Murray, listeledii sosyal ihtiyalarn tm insanlarda grldn; fakat dzeylerinin bireyden bireye deiiklik gsterdiini vurgulamtr (Carlson, s.361). Sosyal ve psikolojik gereksinimler, simgesellik ve benzetmelerle ilikilidir ve yalnzca tasarmc zihinsel sreleri anladnda tatmin edilebilir (Lang vd., 1974, s.84). 2.2.5 evresel Alglama ve Bili

evrenin alglanmas, evreyle aktif bir alveriin rndr. Bir evrede, bireyin alglamas ve hareketi srelerle ilikilidir. Bir dzen iinde nasl davrandmz, evreyi nasl algladmzn bir sonucudur; bu alglamalar, insann bu dzen iindeki hareketlerinden kard bilgiye baldr. evresel alglama, belli bir zamanda o evrede bulunan insanlarn dorudan duyusal deneyimlerini anlatr. evresel bili deyimi, insanlarn evreyi nasl anladn, kurduunu ve rendiini tanmlamak iin kullanlmaktadr (Rapoport, 1977, s.31).

21 Bili, bilmeye almak anlamnda kullanlan Latince bir kelimeden gelmektedir, bilme ve anlama srecine ve rne (bilinen ey) ilikindir. nsanlarn fiziksel dnyaya anlam verme ekli, onu nasl tandklar, evreyi zihinlerinde ina ederken kullandklar emalar ve bunlarn davran ve tasarm nasl etkiledii nemlidir (Rapoport, 1977, s.109). emalar rollerle zelletirilmitir. Eer emalarn bir bireyin znel bilgi yapsn temsil ettii kabul edilirse, zihinsel haritalar, insanlarn fiziksel evre hakknda sahip olduklar ve temel olarak mekansal davrana etki eden mekansal imgeler olarak deerlendirilebilir (Rapoport, 1977, s.119). evresel alglama ve bili sreci, bir bireyin gndelik mekansal evresinde, greceli yerleimler ve fenomenlerin zellikleri hakknda elde ettii, kodlad, depolad, hatrlad ve deifre ettii bilgileri ieren psikolojik sreler serisinden oluur. evresel bili deyimi, evre hakkndaki alglamalar, bililer ve inanlara ilikindir (Altman ve Chemers, 1980, s.44). Altman ve Chemers u sorular sormulardr: nsanlar evre hakkndaki bilgiyi nasl elde eder ve nasl ilerler? Bu konular hakknda bir fikre sahip olmak iin, kendinizi aadaki koullardan herhangi birinde hayal edin: (1) birdenbire ve hazrlksz bir ekilde Mbuti Pigmelerinin dnyasnda, Zairede yamur ormanlarndasnz, (2) bir kent sakinisiniz ve kk bir kasabaya tanyorsunuz, ya da tam tersi, kk bir kasabada dodunuz ve geni bir kentsel blgeye tandnz, (3) birdenbire, Gney Pasifikte tropikal bir adaya tanyorsunuz, yle ki, ada 3 mile 1 milden daha geni deil, (4) ya da, hayatnzn, yeni ve tuhaf bir evreye tanmaktan dolay dramatik bir ekilde deitii kiisel bir rnek sein. Altman ve Chemersa gre, byle radikal dnmler karsnda insan baz ok basit sorular ilgilendirmelidir; evre hakknda nasl bilgi edinebilirim?, Etrafta nasl dolaabilirim?, Eyalar nerede konumlanmtr?, Bir mekandan dierine yolumu nasl bulabilirim?, Yiyeceklere, destee, aletlere ve insanlara nasl ulaabilirim? gibi. Bylece, kii, evrenin zellikleri ve yerlemeler hakknda bilgi toplamak, bu bilgiyi semek, organize etmek, yeni ve garip bir evrenin farkl paralar hakkndaki duygu ve dncelerden oluan evresel ynlenmeleri kurmak zorundadr. Yeni bir evreyle baa kmann birinci aamas onun hakknda bilgi elde etmektir. Bu da, eitli duyumsal zellikler (modalities) araclyla gerekleir. Altman ve Chemers, bu duyumsal zellikleri, grme, duyma, koklama, dokunma, tat alma ve

22 kinestesis (pozisyon duygusu ve vcut paralarnn hareketi) eklinde sralamlardr. Bir yer hakkndaki bilgi etrafa baklarak edinilir; yollar, snr iaretleri, snrlar ve dier evresel zellikler. Nesnelerin birbiriyle ilikileri, alanlar arasndaki uzaklklar, A alanndan B alanna gidilip gidilemeyecei ve nasl gidilecei renilmeye allr. Nesneleri dinlenilir; hayvanlarn sesleri, okyanus, aalarn arasnda slk gibi ten rzgar, uuan l kumlar, eitli seslerin hareket ve yaklamlar, trafik sesleri, insanlarn gidi gelileri gibi. Nesneler koklanr; iekler ve yeillikler, hayvan yaam, evlerden ve kamu alanlarndan gelen yemek kokular gibi. Hepsi bize evrenin zellikleri ve nesnelerin yerleimleri hakknda bir eyler syler. Kii zihninde evrenin bir resmini kurabilmek iin hisseder ve dokunur. Rzgar, okyanusun serpintisini, yamur ormanlarnn nemini ve topran dokusunu hisseder. Btn duyular evrenin eitli zellikleri hakknda dorudan bilgi salar. Bu duyumsal girdiler, evreyi anlamann bir paras haline gelir ve bunlar tekrar tekrar hatrlanan deneyimlerdir. Zihinlerimize girer ve eitli koullarda daha sonra kullanlmak zere uygun hale gelir. Baka bir deyile, evre yava yava tannmaya, onunla ilgili nesneler hatrlanmaya, hzl ve etkili bir biimde alanlarn yerleri saptanmaya balanr. Mekanlar, duyularla elde edilen bilginin bir sre sonucunda ilenmesiyle yava yava allm hale gelir. Bu bilgi ileme sreci, gemi deneyimlerimizi ya da kiiliimizi donatan bilginin kodlanmasn ve snflandrlmasn ierir. Bylece yeni bir yerleme, dolayl olarak, baka bir alanda Xe benzer nesne eklinde nitelendirilir (Altman ve Chemers, 1980, s.44). Altman ve Chemers, kokularn da, herhangi bir nesneye dayanarak, benzer ya da farkl olarak kodlandn anlatrlar. Benzer ekilde yerlerin de, spermarketin solunda, ahap standn stnde gibi ifadelerle kodlandn, benzer ya da farkl evre deneyimleriyle kyaslanarak ve evrenin dier zellikleriyle ilikilendirilerek bilginin gruplandn ve organize edildiini, dahas, zihinlerde depolandn ve daha sonra hatrlandn belirtmilerdir. Bilgi ihtiya duyulduunda deifre edilir; evrede gezinebilmek, evre hakknda dier insanlara bireyler anlatabilmek ya da nesneleri konumlandrmak iin kullanlr. Tm bu psikolojik bilgi ileme aktiviteleri, resimlerin, zihinsel haritalarn ya da evrenin eitli zellikleri hakkndaki bililerin paralarn bir araya getirmemize yardmc olur (Altman ve Chemers, 1980, s.46). Altman ve Chemersa gre, evresel bililer psikolojiktir. nsanlar evreyi yorumlarlar.

23 Duyularla evre hakknda bilgi elde edilir, insanlar kendilerine ve yaamlarna anlaml gelecek ekillerde bu bilgiyi iler ve organize ederler, bunun ardndan sonular sunulur ve zihinde canlandrlr. Neyin anlaml, kararl ve uygun olduu, youn olarak kltrel deneyimlerin etkisi altndadr (Altman ve Chemers, 1980, s.47). evresel alglama nemlidir; nk kltrel ve kiisel eitlilii sunar. Kullancnn alglanm evresi, onun pozitif ve negatif nitelikleri plancya ve tasarmcya farkl gelebilir, farkl kullanc gruplar farkl alglanm evrelere sahip olabilirler, sonra bir kiinin kenti anlamak iin yaklam ve tasarm iin kullanlan kriterler farkl olabilir (Rapoport, 1977, s.27). evresel alglama, evreden gelen bilgilerin ilendii psikolojik bir sretir. Kiiye evreden ok sayda ve eitte bilgi ular. evresel alglama, isel bir sre olmasna ramen bu bilgiler arasndan hangilerinin seilecei ve yorumlanaca kltr gibi znel zelliklere baldr. Alglama ve mekansal alglama konusu daha geni olarak 3. blmde tartlacaktr.

2.3 Davransal Sreler

J. Nobleye gre, Biz, mimarlar olarak yarattmz evre sayesinde insanlarn gelecek davranlarn ekillendirmeye yardmc oluruz. Tasarmn btn admlarnda insan davran hakknda tahminlerde bulunuyoruz ve almalarmzdaki baar ya da baarszlklar insan davrann tahmin etme yeteneimize baldr. (Lang ve di., 1974, s.24). evreyle ilikilendirilerek incelenebilecek pek ok sosyal davran mevcuttur. Mahremiyet, kiisel mekan ve blgesellik, evresel davranla ilikilidir ve dorudan kltr-evre ilikilerine dayanr (Altman ve Chemers, 1980, s.75). 2.3.1 Mahremiyet

2.3.1.1 Tanm ve Anlam

Mahremiyet, insan ilikilerini dzenleyen ve ekillendiren nemli kavramlardan biridir. zellikle mimari mekanlarda insan davranna, etkileimine etki eder. nsanlar eitli

24 gereksinimler sonucunda mimari mekanlar iinde bulunmak ve yaamak durumunda kalr. Byle bir evrede mahremiyet, kiiler arasnda iletiim dili grevini grebilir; insanlar kendilerini rahat hissedebilmek iin mahremiyet dzenleme mekanizmasn bir ara olarak kullanrlar. Ittelson ve Proshansky, evresel tasarmla ilikili olarak mahremiyetin iki boyutunu yle aklamaktadrlar: istenmeyen mdahaleden uzak kalmak ve iletiim yeri ile zamann belirleyebilme zgrl (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.160). Lang, mahremiyet tanmlarnn, kiilerin ya da gruplarn dierleriyle, grsel, iitsel ya da kokusal etkileimlerini kontrol etme yeteneine sahip olmalar konusunu iermesi gerektiini vurgulamaktadr (Lang, 1987, s.145). Altmann oluturduu almaya gre ise, mahremiyet, kiisel mekan, blgesel ve sosyal davran gibi alanlar arasnda bir kpr grevi grmektedir. Bu modelde, mahremiyet, bir insann ya da bir grubun dierleriyle etkileimde bulunduu, kiiler aras bir snr dzenleme srecidir. Mahremiyet dzenleme, insanlara baz durumlarda dierlerine kar ak olmaya, baz zamanlarda etkileime kapal olmaya olanak salar. Ksaca, mahremiyet, insanlarn dierlerine kar aklk/kapallklarn dzenlemeye altklar, deiken bir sretir (Altman ve Chemers, 1980, s.75).

ekil 2.5 Davran dzenleme mekanizmalar (Altman ve Chemers, 1980, s.76). Burada vurgulanmas gereken nokta mahremiyetin yaltmla ayn ey olmaddr. Benzer grnebilirler, fakat birey iin farkl derecelerdeki seimleri temsil eder (Ittelson ve

25 Proshansky, 1974, s.153). Mahremiyet, szl ya da szsz ekilde ifade edilebilir. Szsz ifade, mekan ya da mekansal bileenler araclyla oluturulur. rnein, kii bakalaryla bir arada bulunduu mekan terk ederek, odasnn kapsn kapatarak ya da sandalyesinin ynn deitirerek dierleriyle arasndaki ulalabilirlik durumunu kendisine gre dengeler. Langa gre, istenilen mahremiyetin tipi ve seviyesi, mevcut davran modeline, kltrel ierie, kiilie ve bireylerin isteklerine baldr. Duvarlarn, ekranlarn, sembolik ve gerek blgesel ayrclarn, uzaklklarn kullanm, evresel tasarmclarn bir lde kontrol edebildii mahremiyeti elde etmek iin gerekli olan mekanizmalardr (Lang, 1987, s.146). Bu tez kapsamnda irdelenen mahremiyet kavram, tezin konusu olan lobi mekannn ortak kullanma ak, genel bir mekan olmas nedeniyle nem kazanmaktadr. 2.3.1.2 Farkl Kltrlerde Mahremiyet Kavram

Altman ve Chemers, mahremiyet, kiisel mekan ve blge ile ilgili davranlarn, evresel davrann temel ynleriyle ilikili olduunu ve dorudan kltr/evre ilikilerine dayandn belirtmilerdir (Altman ve Chemers, 1980, s.75) Kltrler, geleneklerin, kurallarn ve normlarn bir eitliliini sunar; yle ki bu kavramlar insanlarn dierlerine olan aklk ya da kapallklarn etkiler (Altman ve Chemers, 1980, s.79). Gnlk deneyimler, kltrel ve alt kltrel etkenlerin mahremiyetten istenilenler ve beklenilenler konusunda bir pay olduunu gstermektedir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.155). Baz kltrlerde, aileler komn halinde yaarlar, hi kap yoktur (Altman ve Chemers, 1980, s.90). Bazlarnda, konutlarda her bireyin bir odas vardr, kiiler yalnz kalmak istediklerinde kendi odalarna giderler ve kapy kapatrlar. Japonlar, grsel olarak eitli yollar sergilerler; fakat akustik engeller olarak kat duvarlarla mkemmel bir ekilde idare ederler. Yan tarafta bir parti devam ederken bir Japon evinde geceyi geirmek Batl bir insan iin yeni bir duyumsal deneyimdir. Tam tersine, Almanlar ve Hollandallar sesi engellemek iin kaln duvarlara ve ift kaplara gvenirler ve sesi engellemek iin kendi konsantrasyon glerini kullanmak zorunda kalrlarsa ok zorlanrlar

26 (Hall, 1966, s.43). Kltrler, kendi bnyelerinde bireylerin dierleriyle etkileimini dzenlemesine yardmc olan davransal mekanizmalar gelitirmilerdir. Bu dnceye gre, kltrler arasnda deiiklik gsteren, mekanizmalarn varl ya da yokluu deil, insanlara uygun gelen trleridir (Altman ve Chemers, 1980, s.80). Mahremiyet kavramnda kii, dier insanlarla olan ilikilerini kendisine olan ulalabilirliin nitelikleri yoluyla tanmlama ve kontrol etme yetisine sahiptir. Bunun nicelii ise, kiinin yesi olduu kltre gre deikenlik gsterir. Kii, bu etkinin farknda olmayarak uygun mahremiyet durumunun, bilinli ya da bilinsiz, kendisininki olduunu kabul eder. Bu durum, sosyal etkileimin gerekletii mekanlarda insanlar arasnda kaliteli ilikilerin gerekleebilmesi asndan nemli hale gelir. Bir turizm mekan olan lobi mekannda da farkl kltrlerden insanlarn bir araya gelii sz konusudur. nsanlarn mahremiyet kavramn alglama ekli kltrlerine gre farkllk gsterdiinden, bunu davranlarna yanstmalar sonucu mekan kullanmalarnda da farkllklar grlebilir. Bu noktada, mekan kullanclarnn kltrlerini ve mahremiyet anlaylarn tanmak tasarmclar asndan nemli hale gelir. 2.3.2 Kiisel Mekan

Altman ve Chemersa gre (1980), sosyal etkileimde evreyi kullanmann temel yolu, kiinin kendisini dier insanlara kar mesafelendirmesidir. Kii, dierlerine yaklaarak ya da uzaklaarak, fiziksel ya da sosyal olarak ulalabilirliini dzenler. Altman ve Chemers, sosyal bir sre olan mekansal mesafelendirme hakknda daha iyi bir fikre sahip olabilmeleri iin insanlarn iinde olduu ya da olabilecei baz deneyimleri dnmelerini istemilerdir: (1) Geni, bo bir asansrdesiniz. Asansre birisi biniyor ve dorudan sizin hemen yannzda duruyor. Ya da, bo bir otobstesiniz, biri biniyor, dorudan sizin yannza oturuyor. Birisi bu ekilde hareket etse ne hissederdiniz? Ne yapardnz? Bu gibi durumlarda insanlar kendi yerlerini belirlerken neye dikkat ederler? (2) Kz arkadanz ya da erkek arkadanz samimiyet kurarken size ok yakn duruyor. Birka adm geri ekilseydiniz nasl tepki gsterirdi? Ya da, tam tersine, sokakta karlatnz bir tandkla konuurken belli bir mesafe kullanrsnz. Biraz daha yaklasaydnz ne olurdu? (3) imdi de bir havaalanndasnz, bekleme salonunda oturacak yer seen insanlar

27 gzlemliyorsunuz. Yeteri kadar koltuk boken, baka birinin hemen yanna oturuyorlar m? Ayn sraya ya da salonun ayn blgesine oturuyorlar m? Daha fazla insan salona geldike neler oluyor, oturma modeli nasl deiiyor? (4) nsanlarn dierleriyle ilikilerinde kullanlan mesafe deyimlerini dnn: yanna yaklatrmamak, ensemde soluunu hissediyordum gibi. Her bir deyim sosyal ilikiler hakknda hangi imalarda bulunuyor? Bu rnekler, mesafenin gnlk sosyal ilikilerde aktif olarak kullanlmasnn, basit, ama ou zaman szle ifade edilmeyen bir gerek olduunu gstermektedir (Altman ve Chemers, 1980, s.101). Mesafelendirme fiziksel zellikli olmakla birlikte, sonucu ve anlam fiziksel ve sosyaldir; ilikide bulunulan kiinin aslnda sosyal yaamdaki yerini ve deerini ifade eder. Sommere gre (1969), kiisel mekan, insan vcudunu evreleyen, yabanclarn iine giremeyecei grnmez bir snrla oluan alana iaret eder. Kiisel mekann, dairesel bir formu olmas ya da tm ynlere eit ekilde uzanm olmas gerekmez. Kiisel mekan, bir salyangoz kabuuna, bir sabun kpne, havaya ve nefes alma odasna benzeyebilir (Lang, 1987, s.147). Kiisel mekan, insanlarn karlamalar esnasnda her birinin etrafn saran, mekansal mesafelerin ynetilmesine bal bir kavramdr [3]. Kiisel mekanla ilgili olarak Altman ve Chemers de u ifadeleri kullanmlardr: Kiisel mekan, insanlarn etrafnda bulunan, grnmez bir snra sahip olan mekandr; yle ki nereye giderlerse gitsinler bu mekan onlarladr. Bununla birlikte, kiisel mekan sabit ve deimez deildir. Nasl ki mahremiyet dinamik, deiken bir snr dzenleme aracysa, kiisel mekan da, birka mahremiyet dzenleme mekanizmasndan biri olarak, koullara gre deiir. Bazen, insanlara yakn durulur, bazen uzaklalr; nk kii dierleriyle uygun ve istenir bir iletiim seviyesini dzenleme giriiminde olmaktadr (Altman ve Chemers, 1980, s.102). Kiisel mekan kavramnn mimarlktaki deeri, mekansal ihtiyalardaki bireysel ve durumsal farkllklarda aa kar (Lang vd., 1974, s.207). Kiisel mekan anlamak, sabit zellikli evrelerin tasarmnda nemlidir. Otobs terminali bekleme salonu gibi. Dier durumlarda, insanlar genellikle mekan kendilerine konforlu gelecek ekilde dzenlerler ya da etraftaki mobilyalar hareket ettirirler (Lang, 1987, s.147).

28 2.3.3 Blgesellik

nsan blgeleri diye adlandrlan olgularn ou mahremiyet kavramnn zelliklerini ierir (Ittelson ve Proshansky, 1974). Seim zgrl, bireyin fiziksel kurulumu zerinde bir kontrole sahip olabilmesi anlamna gelir ve bu balamda insan blgesellii kavram ortaya kar. Benim kiisel zamiri, resmi ya da normatif anlamdaki sahiplenmeden daha fazlasn kapsar (Lang vd., 1974, s.84). Blgeselliin sahip olduu temel zellikler unlardr: bir yerin sahibi olmak ya da o yer zerinde haklar olmak, bir alann kiiselletirilmesi ya da iaretlenmesi, mdahalelere kar savunma hakk, ve temel psikolojik ihtiyalarn karlanmasndan bilisel ve estetik ihtiyalarn tatmin edilmesine kadar eitlilik gsteren fonksiyonlarn grlmesi (Lang, 1987, s.148). Altman ve Chemersa gre, insan blgesellii u zellikleri ierecek ekilde tanmlanabilir: (1) bir mekan ya da obje geici ya da srekli olarak kontrol altna alnr, sahiplenilir, (2) mekan ya da obje, kk ya da byk olabilir, (3) sahiplenme bir grup ya da bir kii tarafndan gerekletirilebilir, (4) blgesellik, eitli fonksiyonlarn herhangi birine hizmet edebilir; sosyal fonksiyonlar (stat, kimlik, aile yaps) ve fiziksel fonksiyonlar (yiyeceklerin dzenlenmesi, depolanmas) gibi, (5) blgeler, sklkla kiiselletirilir ve iaretlenir (Altman ve Chemers, 1980, s.122). Altman ve Chemers, blgeleri, birincil, ikincil ve kamusal blgeler olmak zere balkta analiz etmilerdir (Altman ve Chemers, 1980). Kamusal alanlar, toplumun her yesine ak olan blgelerdir. Tezin konusu olan lobi mekan, sosyallemeye ak olan, toplumun her yesinin kullanmna olanak veren bir kamusal alan olduundan kamusal blgelerin irdelenmesi tezin konusu asndan nemlidir. 2.3.3.1 Kamusal Blgeler

Kamusal blgeler, eitli zellikte insanlarn bir araya geldii, ayn mekan iinde bulunmak ve ayn mekan kullanmak dolaysyla kendilerini dier insanlarla etkileim ve iliki iinde bulduklar alanlardr. Baz kesinlemi sosyal kurallar gzettii srece, neredeyse herkes, kamusal blgeleri geici

29 ve ksa dnemli olarak kullanma hakkna sahiptir. Parklar, halk plajlar, bir otobs ve trendeki oturma yerleri, restorandaki masalar, bir tiyatro salonundaki koltuklar kamusal blgelere rnektir. Goffman, birka tip kamusal blge tanmlamtr, bunlar: Blmeler (stalls), tenis kortlar ve telefon kulbeleri gibi insanlarn geici isteklerde bulunma hakkna sahip olduklar kamusal mekanlardr. Byle yerlerde kontrol byk lde o yeri kullanma sresi ile snrldr. Turlar, sralar (turns), baz kaynaklara ulaabilmek iin bir dzen oluturur. Kullanlan alan, kiinin etrafndaki alana ilikindir, kiinin kontrol altnda geici olarak kullanlr. rnein, bir sanat galerisindeki ziyaretinin ya da vitrine bakan bir kiinin nndeki alana tecavz etmek allagelmi bir durum deildir; gelip geenler izleyici kiinin arkasndan geerler. Kamusal blgeler geicidir ve genellikle kullanclarnn hayatlarnn merkezi deildir. Bir toplumun ya da alt gurubun neredeyse btn yeleri baz genel sosyal kurallara uyduklar srece kamusal blgelere ulalabilirlik elde edebilirler; rnein, ou plajda insanlar giyinik olmaldrlar, parklara p atmamal ya da korunan alanlarda doal malzemeleri yerinden hareket ettirmemelidirler. Kamusal alanlar tm kltrlerde ortaya kar. Ne kadar kk bir topluluk olursa olsun, kii genellikle o kltrn birok yesinin kulland alanlar bulur. rnein; merkezi bir market ya da plaza, bir sokak, alveri alanlar ve ilek caddeler dnyadaki hemen her toplulukta mevcuttur (Altman ve Chemers, 1980). Sosyallemenin gerei ve sonucu olarak, kamusal alanlar her toplumda grlr. Sosyalleme, insanlarn bir arada bulunmas ve birbirleriyle iliki kurmas durumudur. Davranlarn bir dzen iinde ve belli kurallarla olumasn gerektirir. Blgeselliin zelliklerini anlamak bu noktada nemlidir. 2.3.3.2 Blgesel Davrann Fonksiyonlar

Edney (1976), blgeselliin insan yaamnn her seviyesinde; topluluklarda, byk gruplarda, bireylerde nemli bir dzenleyici olduunu vurgulamtr. Edneye gre, blgesellik, planlama, dierlerinin davranlarn tahmin etme, gvenlii salama gibi sosyal sreleri kolaylatrma ilevine sahiptir. nsan blgeselliinin iki genel fonksiyonu vardr: (1) kiisel kimliin ynetilmesi, (2) sosyal sistemlerin dzenlenmesi. Blgelerin kiisel kimlii ynetmesi, birey ile dierleri arasndaki snr oluturmasyla olur.

30 Bir oday dekorasyon araclyla kiiselletirerek birey evreye damgasn vurur; kendi yerinin nerede balayp nerede bittiini dierlerine haber verir. Ayrca blgeler, kiinin sahip olduu inanlar ve deerleri gsterir. nsan blgeselliinin ikinci fonksiyonu, sosyal srelerin dzenlenmesidir. Blgeleri kullanmak, fiziksel ve psikolojik olarak mcadele etmeyi ve yaam fonksiyonlarn dzen iinde ve sistematik olarak yerine getirmeye yardmc olur (Altman ve Chemers, 1980, s.137). 2.3.4 Kimlik ve Mekan Kiiselletirme

Altman ve Chemersa gre, insanlar kendi kimliklerini ifade etmek, kurmak ve srdrmek amacyla, kullandklar ve sahiplendikleri mekanlar kiiselletirme yoluna giderler. nsanlar mekanlara kiisel ynlerini sadece dierlerine kar ulalabilirliklerini dzenlemek iin deil, ayn zamanda kendilerini dier insanlara tantmak, kim olduklarn ve neye inandklarn ifade etmek, bu erevede kendi farkllklarn oluturmak iin yanstrlar. Bylece, bir evrenin kiiselletirilmesi yalnzca mekanlara ulalabilirlii kontrol etmek anlamna gelmez, mahremiyetin ynlerinin kendilerinin/dierlerinin farkllklarn kurmakla ilikili olduunu da sunar (Altman ve Chemers, 1980, s.143). Mekann kiiselletirilmesi sreci bilinli olabilir, fakat genellikle bilinsizdir. Davran, blgesel kontrol iin duyulan istein bir gsterimidir ve evrenin aktivite modellerine daha iyi uymas iin harcanan gcn sonucu olduu kadar estetik tatlarn bir da vurumudur (Lang, 1987). Mekanlarn kiiselletirilmesi, bylece, birok amaca hizmet eder: Belirli aktivite modellerinin ihtiyalarn karlamak amacyla evrenin adapte edilmesi kadar, psikolojik gvenlik ve sembolik estetik amacyla da gerekletirilir (Lang, 1987, s.148).

Sonu olarak, insanlar yaamlarn devam ettirirken farkl evreleri deneyimlerler. Kii, iinde bulunduu evreyle srekli bir etkileim halindedir; evreden bilgi alr ve tepki verir. evreden bilgi alma ve tepki verme durumu arasnda baz sreler gerekleir. Dier bir deyile, alnan bilgilere tepki verebilme, baz sreler sayesinde olur. Bu blmde ele alnan evresel alglama ve bili, evresel psikoloji kapsamnda irdelenen sz konusu srelerdendir. nsann evresini ekillendirmesinde etkili olan evresel alglama ve bili, bu sebeple evre

31 tasarmclar ve mimarlar iin gz ard edilmemesi gereken konulardr. Bu blmde, 3. blmde incelenecek olan mekansal alglama iin temel oluturan evresel psikolojik srelerin yan sra, mekansal tasarma veri olabilecek, alglamayla balantl dier bir konu olan davransal srelere de deinilmitir. Bu sreler arasnda zellikle mahremiyet, insanlarnn birbirleriyle olan ilikilerinin dzenlenmesinde nemli bir kavram olup, ounlukla mekanlar ya da mekansal eler araclyla gerekletirilir. Mahremiyetin derecesi kltrden kltre farkllk gstermektedir. Kltr olgusu davranlara etki ettii gibi evresel alglamaya da etki eder. Kltrn etkisine bu blmde ksaca deinilmi olup, 4. blmde geni bir ekilde incelenecektir.

32 3. ALGILAMA VE MEKANIN ALGILANMASI

3.1 Mekan

3.1.1 Mekann Tanm

Aristotle, mekan nesneleri iinde bulunduran bir kap olarak tanmlamtr. Mekan dtan snrl, ite doldurulmu bir boluktur. Mimarlk, boluk oluturma sanatdr, boluk iten ve dtan tanmldr; duvarlarn iki taraf vardr. nsan onu sadece zihniyle deil vcuduyla da kavrar. Mimarlk zerine yazlan tarih ncesi bilimsel eserler, nadiren dorudan mekandan bahseder. Tarih ncesi dnemlerde oluturan teoriler daha ok binalarn fiziksel bileenlerine dayaldr. Mekanla ilgili tartmalar, 19. yyn balarnda, Alman filozof F. W. Schellingin Philosophie der Kunst adl eseriyle balamtr. 19. yyn sonlarnda, Riegl, Wlfflin, Schmarsow gibi tarihilerin almalaryla gelimitir (von Meiss, 1990, s.101). Mekan, evrenin boyutlu uzantlar olarak deneyimlenir, evrenin ok nemli bir yn olmasna ramen, mekan basit ya da tek bir kavram deildir. boyutlu fiziksel mekandan daha fazlasdr (Rapoport, 1977, s.9-12). Mekan denince akla ncelikle en, boy ve ykseklikten oluan, dzlemlerle snrl bir kapal kutu gelir. Mekan tanm bu kadar sabit ve s deildir. Mekan kiinin bulunduu yerdir. Mekann snrlayclar olan fiziksel dzlemler bazen bu snrlar belirsiz hale getiren, esneten bileenler haline dnr. nsan bu kapal kutu iine konulduunda kendisini ve mekan snrlayan alt dzlemi gzleriyle kavrar. Gzler mekan kavramay salayan tek ara deildir. Mekann snrlar ve boyutlar deitike ve eitlendike mekan kavramada baka baka aralarn devreye girdii fark edilir. 3.1.2 Mekan eitleri

Mekan oluturan bileenlerin farkl ekillerde kurgulanmas, mekann evreyle ilikisi, mekann iindeki donatlarn birbiriyle ilikisi vb. durumlar eitli mekanlarn olumasn salar. Bunlardan ilki algsal mekandr. Bu durumda nem kazanan, mekann boyutlarndan

33 ok gzlemcinin mekan kavray ve yorumlaydr. Eer boyut, mekan denilen eyi oluturuyorsa, zihnin alglayabildii btn boyutlar da algsal mekan oluturur. Algsal mekanlar, boyutlu mekanda olduu gibi neredelik hissi vermez (Moore ve Allan, 1976, s.4). Mimarln boyutlar, algsal mekann boyutlardr. Mkemmel bir ekilde oranlanm bir Palladian odas byk bir hayranlk uyandrabilir. Fakat, atee verildiinde ya da bu kadar u olmayan bir rnekle anlatmak gerekirse, kk bir pencereden giren kr edici gnna maruz kaldnda, pembe ya da kahverengiye boyandnda, iinde duran kii Palladiodan nefret ediyorsa mekana duyulan hayranln boyutu deiir. Oday kuran, mekansal boyuttur; fakat onu bir konu haline getiren bu durum ve daha fazlasdr (Moore ve Allan, 1976, s.5). Bu noktada, alglamann mekan deneyimlemedeki rol aktr. Alglamaya etki eden nesnel ve znel zellikler yalnzca bireyin bak asn temsil eder grnmekle birlikte, o birey iin deneyimledii mekan mekan yapan zellikleri oluturur. Mimarln boyutlar, algsal mekann boyutlardr, nk mekanlar insanlar iin oluturulur, tek balarna var olmazlar. Mimarlkta esas olan mekanlar kullanc iin oluturmak ise, kullancnn gerekliinin ne derece nemli olduu tartlmaya deerdir. Duvar, pencere, at gibi yapsal elemanlar mekann fiziksel kurulumunu gerekletirir; ayn zamanda farkl ekillerde ve dzende kullanlmalar sonucunda kullancya ok eitli algsal deneyimler yaatabilir, i mekan ve d mekan arasndaki snrlar belirsizletirebilir (Hall, 1966, s.50). Mekanlar, at, duvar, tavan gibi elerle kapal mekan haline gelir. erdeki mekan, bir oturma odas, bir dans salonu ya da bir ak planl ofis olabilir. Bu mekan genellikle ierde olmak kavramyla birlikte dnlr; fakat bu mekan bir avlu ya da bir bahe de olabilir. Bir veranda, st kapal teras gibi bir gei mekan da olabilir. Akc i mekanlar ve gei mekanlarnn kullanm Frank Lloyd Wright tarafndan yaplan Robie Housede grlebilir. Oturma, yeme ve dinlenme blmleri, birbirinden ayrlm kapal mekanlar deildir; merkezi bir mine etrafnda birbirine alr (Conway ve Roenisch, 1994). Duvarlar mekan tanmlar, bler ve bizim onu deneyimleme eklimizi etkiler. Crystal Palace gibi effaf cam duvarlardan oluan binalar, i ortam ve d ortam arasndaki bariyeri keskin bir ekilde tanmlamamaktadr. Dardan, ieride neler olup bittii grlebilir. Siyah cam kullanldnda etki olduka farkldr.

34

ekil 3.1 Frank Lloyd Wright tarafndan tasarlanan Robie House (Boyut Kitaplar, 2002, s.63). Norman Fosterin, Faber&Dumas binasndaki siyah cam duvar, bir ayna gibi davranr; gneli bir gnde binann formu, mevcut ehir dokusunun yansmalar sebebiyle belirsiz bir hale gelir. Gece olduunda, ierde klar yanarken duvarlar tamamen gzden kaybolur ve i mekan aa kar. Mies van der Rohe tarafndan tasarlanan Barcelona Pavyonu, mekan kapamak yerine birbirinin paralar olacak ekilde oluturulmutur. at, altndaki mekan tanmlar, cam duvarlar mekan tamamen blmleme grevini her zaman karlamaz. Kelerin yerinde boluklar vardr. Cam duvarlar, ziyaretileri ieri ynlendirir ve effaflklar herhangi bir kapallk hissini engeller (Conway ve Roenisch, 1994, s.48). mekanlarn dzenlenmesinde ve kullanmnda kltrler arasnda ok net ve kesin farkllklar grlebilmektedir. Hall konuyla ilgili u rnei vermitir: mekanlarn kullanmnda, Japonlar odalarnn kenarlarnn ak olmasn salarlar; nk her ey ortada yer alr. Avrupallar, mobilyalar duvar yanna ya da karsna konumlandrarak kenarlar doldurma eilimindedirler (Hall, 1966, s.50). Merkez-kenar kartlnn dier bir yn, kiinin nasl ve hangi koullar altnda hareket ettiinin, neyin sabit zellikli ya da yar sabit zellikli olduunun dnlmesidir. Avrupallara gre bir evin duvarlar sabittir. Japonyada, yar sabit olmaktadr. Duvarlar hareket edebilir ve odalar ok amaldr (Hall, 1966, s.141). Sabit zellikli bileenler, sabitlenmi ya da nadiren ve yavaa deien bileenlerdir. Standart mimari bileenlerin ou -duvar, tavan, deme- bu zelliktedir (Rapoport, 1982, s.88).

35 Sabit zellikli mekan (fixed-feature space), bireylerin ya da gruplarn aktivitelerinin dzenlenmesindeki temel yollardan biridir. nsann, dnya zerinde hareket ettike gerekletirdii davranlar yneten, sakl, ie dnk tasarmlar kadar malzemelerin kullanmn da ierir. Binalar sabit zellikli modellerin bir davurumudur (Hall, 1966, s.97). Sabit zellikli mekan kullanmlarnda, kltrler arasnda farkllklar olduu kadar benzerlikler de olabilir. rnein, mekan ierisinde hareket edecek kadar boluk bulamadnda rahatsz olan sadece Araplar deildir, Amerikallar da bundan rahatsz olurlar (Hall, 1966, s.100). Yar sabit zellikli bileenler, mobilyalarn tipi ve dzenlenmesinden, perdelere, bitkilere, ekranlara, ekran panolarna, vitrinlere kadar eitlilik gsterir. Bunlar, abucak ve kolaylkla deiebilirler (Rapoport, 1982, s.89). Yar sabit zellikli mekanlar farkl kullanm zelliklerine olanak salayan, esnek mekanlardr. Bu tr mekanlara rnek olarak ok amal salonlar verilebilir. Kamusal alanlarda da genellikle sabit zellikli bileenler kullanlr, nk her ne kadar bu tr alanlarda genel kurallar olsa da insanlar kiisel ve kltrel zellikleri ve alkanlklar dolaysyla mekan kiiselletirme ihtiyac duyarak donatlarn yerlerini deitirmek isteyebilirler. Organik mekan, hareket, dorultusal davet, perspektif illzyonlar, canl ve parlak keifler asndan zengindir. Organik mekanlarn amac yalnzca grsel adan gz kamatrc efektler yaratmak deil, gerekte insan hayatnn hareketliliini vurgulamaktr (Barry, 1957, s.158). nk mekanlar oluturan geometrik formlarn kiilerin alglamas ve davranlar zerinde etkisi vardr. rnein, gll ve adaleti temsil eden adliye yaplarnda, rahatlk ifadesi veren organik formlar kullanmak uygun olmayabilir. Hall a gre, kinestetik mekan, mimarlarn ya da tasarmclarn yarattklar binalardaki gnlk yaamda nemli bir faktrdr. Hall, bu noktada Amerikan otellerini rnek vererek birok otel odasn ok kk bulduunu; nk eyalara arpmadan hareket edemediini belirtmektedir (Hall, 1966, s.51). Mekanlar eitlendirmede ve snflandrmada pek ok zellik sz konusudur. Bir mekan ilevine gre, yapm sistemine gre, fiziksel bileenlerine gre, kullanc zelliklerine gre, donatlarnn dzenine gre ve daha pek ok zelliine gre ayrlabilir. Bununla birlikte, her mekan yalnzca bir zellii iermez. Bu nedenle, mekan zellikleri arasnda ok keskin ayrmlar yapmamak daha yerinde olur. Burada, mekan eitlerinin ok temel olarak ve alglamayla ilikili grlenlerinden bahsedilmitir.

36 3.1.3 Bileenleri ve Kurulum ekilleriyle Mimaride Mekan

Mimari mekan, objelerden, snrlararas ilikilerden ya da snrlar oluturan dzlemlerden domutur. Bu snrlar ok net olduu kadar belirsiz de olabilir. Mimar, yzeyleri snrlayan noktalarn tmnn benzer bir role sahip olmadn bilir. zole edilmi yzeylerin kenarlar ve iki ya da daha fazla sayda snrlayc yzeyin kesiimi, ynlenme ve kavrama konusunda temel ipular salar. rnein, kbik bir mekan, alt dzlemle snrlanmtr. Odaklanmaya gerek duymadan gzler, mekan anlayabilmek iin alar ve keleri kullanr. Bu dzlemlerin varl alglama iin kanlmazdr (von Meiss, 1990, s.101). Dzlemlerin ve kelerin says azaldka ya da zellikleri farkllatka gzler mekan kavrayabilmek, tanyabilmek iin daha dikkatli bakmak ve daha ok detay yakalamak ihtiyac duyar. Herhangi bir kapallk (enclosure) bir snr araclyla tanmlanr. Heidegger der ki, bir snr, zerinde bir eyin sonland deil, varln balatt bir eydir. Bir yapma mekann snrlar, deme, duvar ve tavan olarak bilinir. Bir peyzaj esinin snrlar da yapsal olarak benzerdir ve zemin, yatay dzlem, gkyz gibi bileenlerden oluur. Bu yapsal benzerlik doal ve insan yapm evreler arasndaki iliki asndan nemlidir (Norberg-Schulz, 1979, s.13).

ekil 3.2 Mekan tanmlayc elemanlarn zerindeki aklklar (Ching, 1996, s.158). Mekann kapalln salayan eler, deme, tavan, duvardr. Bu eler zerinde yaplan dzenleme ve deiikliklerle farkl mekansal durumlar elde edilebilir.

37

ekil 3.3 Ykseltilmi deme dzlemi; La Tourette Cistercian Manastrndaki yksek minber (Ching, 1996, s.107). Deme dzleminin bir kesimi, daha byk bir oda veya salonun iinde tekil bir mekansal blm oluturmak amacyla ykseltilebilir. Ykseltilmi mekan etrafndaki eylemlerin yannda dinlenme kesi olarak i grebilir ya da kendisine evreleyen mekana bakan bir platform da olabilir (Ching, 1996, s.107). Ykseltilmi blme, ilev ve sembol olarak farkl bir anlam yklenir. Bu durum, mekan iinde fiziksel bir deiim oluturur. Bununla birlikte, mekann alglanmasn da etkileyen bir durumdur. Ayn durum deme dzlemi alaltldnda da gerekleir.

ekil 3.4 Alaltlm oturma seviyesinin grnm (Ching, 1996, s.113). Byk bir oda ierisindeki bir blm, odann leini drmek ve orada daha mahrem bir

38 mekan tanmlamak amacyla alaltlabilir. Kademelenmi blm, binann iki seviyesi arasnda bir gei alan olarak da kullanlabilir (Ching, 1996, s.113). Deme zerinde deiiklik yaplarak mekanda farkllk salanabilmesinin dier bir yolu da demede boluklar yaratlmasdr. Bu, ya galeriler ya da atriyumlar araclyla gerekletirilir. Bu sayede dier mekanlarla ya da d ortamla iliki kurulur. ortam ve d ortam kavramlar, rtlm ve rtlmemi kavramlaryla balantl olmak zorunda deildir. nsanolu evreyi ben merkezci ekilde dnmeye yatkndr. Bergsonun mehur sz; burada ve imdi, kii neredeyse, orada olan bir i ortam kavramn anlatmaktadr. Dier taraftan, i ortam gcn bir d ortama bal olan snrlarn varlyla elde eder (von Meiss, 1990, s.109). D ortama (exterior) ak olmaya eilimli bir mekan yaratlmak istendiinde bu mekann daha az anlalr olmasna allr (ekil 3.5) (von Meiss, 1990, s.107).

ekil 3.5 Allen Brooks tarafndan hazrlanan, Frank Lloyd Wrightin keleri yok ederek ya da mekansal blclerin yerini deitirerek oluturduu yeni mekansal kavramlar anlatan diyagramlar (von Meiss, 1990, s.107). Mekann tanm derecesi azaltldka mekansal aklk salanr. Mekansal aklk, hem i hem de d ortama ait olan bileenlerle oluturulur. Kap ve pencere oluturmak, tayc duvarlar zerinde bir aklk elde etmenin klasik yollarndandr. Bu aklklar geniledike, zellikle ke aklklar sz konusu olduunda, delinmi duvar nosyonu azalr, mekan darya alr (von Meiss, 1990, s.108). Aklklar, yalnzca mekandan d ortama geii deil, bir mekandan dierine geii de salar, dier mekanlarla balant kurulmasna yardmc olur. Mimar, i ortam-d ortam ilikilerini dzenlemek ve insan yapm-doal, kiisel-kamusal, bileen-btn gibi, geileri eklemlerle birletirmek iin, bititirme (juxtaposition) ve giritirme (interpenetration) yntemlerini kullanr.

39

ekil 3.6 Bititirme ve giritirme (von Meiss, 1990, s.109). Mekansal tanmlamann bileenleri ve aklklar, mekansal ilikilerin trlerini nitelendirirler. Bititirme ve giritirme, mekann zerkliini koruma ya da dier mekanlarla ilikide olma derecesini belirler.

ekil 3.7 Mekansal bititirme ve mekansal giritirme (von Meiss, 1990, s.110). Bititirme, zerklik zerine vurgu yapar. Oda, hcre, hol, koridor gibi ifadelerin hepsi mahremiyet fikriyle ilikilidir ve dier mekanlara kar dndalk oluturur, grece iyi tanmlanm kapal mekanlardr. Komu mekanlarla balant, duvarlar zerindeki ince ve kontroll geilerle, yani kap ve pencerelerle salanr (von Meiss, 1990, s.109). Getiimiz yzyllarn daha ok tayc duvarlara dayanan yapm yntemleri, genellikle yan yana gelen mekanlarn net bir tanmlamasyla oluan hcresel gruplar desteklemitir. Giritirme, mekansal bir bileen (duvar, tavan, deme) iki ya da daha fazla mekana aitmi gibi grndnde, bir mekandan dierine sreklilik oluturur. Bir mekan dierinden ayran dzlem, daha az gerektir ve belirgin olmayan bir blm oluturur (von Meiss, 1990, s.110).

40 Bu durumda, mahremiyet olgusunu salayan kesin yapsal snrlar azalr, sz konusu mekanda ilevsel ve algsal bir akclk meydana gelir. Mekan oluturan en temel kavram snrlar olarak dnlmektedir. En basit mekan kavramn dzlemlerden oluan bir kpn imgeledii dnlrse, kp sabit bir geometrik formu temsil eder. Mimari mekandan yani, onu oluturan duvar, deme, tavan vb. elemanlardan bahsedilmeye balnda artk fiziksel ve yapsal elere gei yaplm olur. Mimari mekan oluturan bileenler dzlemlerden ibaret olmad gibi ok farkl zelliklere de sahiptir. Dahas, mimari mekann boyutlar algsal zelliklere sahiptir, yani en, boy, ykseklik gibi boyutlardan ibaret deildir. Onu oluturan yapsal elemanlarla -duvar, deme, at- ilgili deiiklikler yapldka bu boyutlar da deiecektir. Bu noktada, mekann belirginlii, aklklar, bitiiklik, giriiklik ve benzeri kavramlar, etkileri ve zellikleriyle irdelenmitir. nk, mekan geometrik bir ekil olmaktan ayran en nemli zellik, yaanmasdr, deneyimlenebilmesidir.

3.2 Alglama

3.2.1 Alglamann Tanm

Alglama ifadesi, Latince Percipere kelimesinden gelmektedir. Anlamak, kavramak, hissetmek anlamlarna gelir (Rapoport, 1977, s.178). Alglama, duyumsal girdilerin yorumland sre olarak, duyumsal girdilerin anlaml deneyimlere dntrlmesi organizasyonu olarak tanmlanabilir (Sartain vd., 1967, s.259). Langin yapt saptamalara gre: Alglama ok modellidir, alglama pasif deil, aktif bir sretir, alglama, alglanan ve davran alglayan eklinde ayrlarak aklanamaz, alglama, uyarana verilen artl cevaplar yoluyla aklanamaz, insan-evre ilikisi dinamiktir, bir gzlemcinin sahip olduu evre imaj imdiki motiflere ve tutumlara bal olduu kadar gemi deneyimlere de baldr, gemi deneyimler, kiinin gereksinmeleriyle ilgili imdiki durumlara yanstlr, alglamalar, beklenti ve kiiliklerle ynlenir (Lang, 1987, s.90). Tanmlara bakldnda, alglamann zellikle yorumlama ksm ok nemlidir. Kiinin duyumsal girdileri almas ve bu bilgilerin zihinde ilenmesi sreci beynin statik bir

41 fonksiyonudur. Alglamay zel yapan, bu srecin eitli filtrelere, iten ve dtan gelen etkilere maruz kalmasdr. Bu etkiler sonucunda, kii duyumsal girdileri zihninde ilerken yorumlar. Alglama, bunun sonucunda ortaya kan szl, davran yollu vb. tepkileri oluturur. Alglamann ne anlama geldiini daha iyi anlayabilmek iin alglama srecine yakndan bakmak gerekir. 3.2.2 Alglama Sreci

Alglama zihinde gerekleen baz sreler sonucunda oluur. Kii alglama yeteneini kaybederse ya da alglama merkezinin herhangi bir blm hasara urarsa, bir durumda eyalar grd halde onlar tanyamayabilir, baka bir durumda bir nesnenin yalnzca onu oluturan paralarn geometrik formlar eklinde tanmlayabilir; fakat btnde onun ne olduunu syleyemez. Alglama iin gerekli bilgiler duyularla salanr. Beyindeki alglama merkezinde, rnein, iitme duyusuyla ilgili bir hasar olduunda kii bir nesneden ya da tandk bir insandan gelen sesleri duyduunda bu seslerin neye ya da kime ait olduunu anlayamayabilir. Ancak o kiiyi ya da nesneyi grdnde tanyabilir. Bu gerekten de allmn dnda bir durumdur. nk Gestalt kanunlarnn da ifade ettii gibi insan bir nesnenin paralarn deil, btnn, paralar arasndaki ilikiler araclyla alglar. Yukardaki rnekte ise, alglama merkezinde hasar olduunda kii grd nesnenin btnn deil, tek tek paralarn kavrayp tanmlayabilmektedir. Baka bir rnek vermek gerekirse, yabanc bir nesne ya da mekann var olduu bir sahneye bakldnda, duyulmamalarn sonucu betimlenebilir; tek tek elemanlar tanmlanabilir, fakat alglama gereklemedii srece duyumlanan eyin tam olarak ne olduu fark edilemez. Bu farkndalk ou zaman, elde edilen bilgilerin nceki deneyimlerle zihinde yaplan karlatrmalar sonucunda olur. Yeni bilgiler ise renilir. Alglama srecini oluturan evrelerin beyinde gerekleme sras zetle yledir: Duyular araclyla (zellikle gzler), uyarann hareketi, derinlii, izgilerin ve kenarlarn derinlii ve ynlenmesi, renk bilgileri elde edilir (birincil grsel korteks) ve beynin ilgili blmne gnderilir (grsel birletirme korteksinin birinci seviyesi). Bu blmde bilgiler bir araya

42 getirilir. Renk, hareket ve formla ilgili bilgiler beynin ilgili blmnde bir araya getirilir (temporal lobun aa blmndeki grsel birletirme korteksi). Bu blm ayn zamanda boyutlu form alglamasnn yer ald blmdr. Beynin baka bir blm de objelerin konumlarnn alglanmasndan sorumludur; vcudun dier duyularndan gelen bilgiler deerlendirilir, birletirilir (pariyetal lobdaki grsel birletirme korteksi) (Carlson, 1993). Model Alglamann eitleri Carlsonun ifadelerine gre, genellikle alglama zerine alan psikologlarn ou kendilerini bilisel psikologlar olarak tanmlarlar. Alglamadan sorumlu zihinsel srelerle ilgilenirler (gzn bir uyaranla kar karya kald zamanla imajn algland zaman arasndaki admlar). Davransal veri toplarlar ve zihinsel srelerin doasyla ilgili kesiim noktalar oluturmaya alrlar. Psikologlarn model alglama srecini aklamak zere gelitirdikleri kalplardan bazlar aada aklanmaktadr. ablonlar ve Prototipler: Objelerin ekillerini fark etme yeteneinin olas bir aklamas, nesnelere bakp deneyim kazanldnda ablonlar elde edilmesidir. yle ki, bu ablonlar grsel sistem tarafndan kullanlan anlarn zel eitleridir. Bir ablon, nesnelerin eitli tiplerini retmek amacyla kullanlan bir model tipidir. rnein, bir marangoz mobilya paralar yaparken ayn yerlerde delikler aabilmek iin bir metal plaka ablon kullanabilir. Belki grsel sistem, sreci tersine evirir; grsel uyarmn belli bir modeliyle karlaldnda, grsel sistem kendi ablon setleri arasnda bir aratrma yapar ve uyaran tarafndan salanan modelle bunlarn her birini karlatrr. Eer bir karlk bulursa, modelin tandk olduunu bilir. Beynin dier blmlerindeki anlarla uygun ablon arasndaki balantlar, nesnenin ismi ve ilevi gibi daha nce grldndeki dier bilgilerini salayabilir. ablon tipi model ayrt etme, basitlik gibi bir stnle sahiptir. Bununla birlikte, ou psikolog bunun gerekten ie yaradna inanmamaktadr; grsel sistem ok sayda ablonu depolamak zorunda kalmaktadr. Carlson bunu insan eli rneiyle aklamtr: Bir insan elini nnde tutup ona bakarken kendi etrafnda evirdiinde, parmaklarn salladnda, yumruunu sktnda gznn retinasna ka farkl model yanstabilir? Bir de bu el daha az ya da fazla kll, karanlk ya da aydnlk, daha ksa ya da daha uzun parmakl, yzkl ya da yzksz vs. olduunda, sadece bir eli tanmak iin grsel sistem ka farkl ablon iermek zorunda kalr?

43 Model alglamann daha esnek bir tipi, grsel uyarm modellerinin ablonlardan ok prototiplerle karlatrlmasn nerir. Prototipler, belli bir eklin idealize edilmi modelleridir, ablonlara benzer; fakat ok daha esnek bir ekilde kullanlr. Grsel sistem nesnelerin ekillerinin anlar ve alglanan modelleri arasnda kesin karlatrmalar aramaz; fakat bir uyumsuzluk derecesi kabul eder, belli bir objeye olan farkl bak alarndan eitli modellerin retildiini kabul eder. rnein, bir insan akaaa, kknar, palmiye gibi aalar grdnde phe duymadan tanmlayabilir. Doada her bir aa dierinden farkl grnr; ama akaaalar, dier akaaalara kknarlardan daha ok benzerler. Bir olaslk, grsel sistemin bu objeleri temsil eden prototipik grsel modellerin anlarna sahip olduu ynndedir. Belli tiplerdeki aalar fark etmek, bu yzden, uyaran ve prototip arasnda en uygun karlatrmay yapmak problemidir (Carlson, 1993, s.140). ablonlar ve prototipler, bireyin ya da gzlemcinin uyaran setikten sonra zihinde, daha nce deneyimledii uyaran kalplaryla karlatrma yapmas noktasnda ortaya kan kavramlardr. Bununla birlikte, eer gzlemci bir uyaranla ilk defa karlayorsa sre benzer ekilde fakat daha geni bir erevede yle iler: Gzlemci, binlerce hatta milyonlarca uyaran arasndan birini ya da bazlarn motivasyonlarnn, ilgilerinin, beklentilerinin vb. etkisiyle seer, uyarana ait bilgiler zihne ulatnda kodlanr, baz filtrelerden geer (duygular, psikolojik durum, kltr vb.), kodlanm olan bilgiler deifre edilir, zihinde anlaml bilgiler haline dnr. Bu noktada, alglama sreci tamamlanm olur ve renme gerekleir. 3.2.3 Alglama Teorileri

Temelde iki tip alglama teorisi vardr. Biri, duyumsal deneyimlerin kavranmasna odaklanrken, dieri duyulara odaklanr. Birincisi, duyusal verilerin beyinde nasl bir araya getirildiini aklamaya giriir. Emprisizm, Transaksiyonalizm, Nativizm, Rasyonalizm, Bilgi-ileme teorisi ve Gestalt teorisi bu gruba girer. Bu teorilere kart olarak, Gibsonun ekolojik yaklam, alglamann bilgi temelli olduunu nerir. Gestalt teorisini, Transaksiyonel teoriyi ve Ekolojik teoriyi anlamak nemlidir; nk bunlar mimarlarn her lekteki evresel tasarmn doas hakkndaki dncelerini etkilemektedir

44 (Lang, 1987, s.90). Gestalt kelimesi form anlamna gelen Almanca bir kelimedir; fakat Gestalt psikologlar bu kelimeyi bundan ok daha geni anlamlar ifade edecek ekilde kullanmaktadrlar. Balca tezleri, alglamada btn, paralarn toplamndan daha ok ey ifade eder, eklindedir. Grsel sistemin karakteristikleri sebebiyle, grnty bileenleriyle analiz etmek yoluyla grsel alglamann basite anlalmas zordur. Grlen ey, bu bileenlerin birbirleriyle olan ilikilerine baldr (Carlson, 1993, s.137-138).

ekil 3.8 Formun alglanmas ve snrlar (Carlson, 1993, s.138). Gestalt teorisi ana kavramdan oluur: form, izomorfizm, alan kuvvetleri. Form temeldir. Gestalt psikologlar (Koffka, Khler ve Wortheimer), formun alglanmasn etkileyen faktrlerin bir listesini yapmlardr. Bu faktrlerin yedisi evresel tasarm teorisi asndan nemlidir; nk evredeki nitelerin nasl algland konusunda ok ey anlatr. Bu kurallar, yaknlk, benzerlik, faydal devamllk, kapanma, kapallk, blge ve simetridir (Lang, 1987, s.90).

ekil 3.9 Benzerlik kanunu (Lang vd., 1974, s.103). ekil 3.9(a)daki ilikili gibi grnmektedir; nk benzerdir. ekil 3.9(b)deki etki,

45 yaknln derecesi ayn olmakla birlikte daha zayftr. ekil 3.9(c)de mimari bir rnek yer almaktadr. 1, 2 ve 3 ktleleri; 4, 5 ve 6 ktlelerine gre daha gl bir ilikiye sahip gibi grnmektedir.

ekil 3.10 Yaknlk kanunu (http://www.aber.ac.uk/media/Modules/MC10220/visper06.html).

ekil 3.11 Kapanma kanunu (Carlson, 1993, s.139).

ekil 3.12 Faydal devamllk kanunu (Lang, 1987, s.88). ekil 3.12(i), iki adet L harfi eklinde deil, art iareti eklinde alglanmaktadr. ekil 3.12(ii)de ise, arkasndaki ekle ramen, ncelikli olarak eri izgi alglanr.

ekil 3.13 Kapallk kanunu (Lang, 1987, s.88).

46 Bir grsel sahnenin bileenleri farkl formlar retebilmek amacyla eitli ekillerde kombine edilebilir. Gestalt psikologlar eitli gruplama ilkelerinin bu bileenlerin kombinasyonlarn tahmin etmeye yaradn gzlemlemilerdir. Grsel sistemin bileenleri gruplad ve kombine ettii gerei faydaldr; nk bu durumda bulank ve tamamlanmam olsalar dahi formlar alglanabilir. Gerek dnya, dier nesneler tarafndan rtlm nesneleri ve nlerindeki nesnelerle ayn renkte olan arka planlar sunar. Nesnelerin konturlar ounlukla belirgin deildir. Yaz mevsiminde, bir manzarada yeilin saysz glgeleri grlebilir. Rengindeki farkllklara bakarak bir al arkasndaki aalardan basite ayrt edilemez. Bununla birlikte, alnn d konturu, dokusundaki tanmlanmas zor farkllklardan (yapraklar aacnkilerden daha kktr) ve rzgarn alnn yapraklarn aacnkilerden daha farkl bir biimde hareket ettirmesinden dolay daha ak bir ekilde grlebilir. Gestalt psikologlar tarafndan kefedilen gruplama ilkeleri, bir figr arka planndan ayrt etme yeteneini tanmlar (Carlson, 1993, s.138).

ekil 3.14 ekil-zemin ilikisi (Carlson, 1993, s.138). zomorfizm olarak adlandrlan kurallarn hepsi, nrolojik srelerin temel oluturduu form ile algsal deneyimlerin oluturduu form arasnda paralellik oluturur. Rudolf Arnheime gre (1965), grsel objelere bakldnda deneyimlenen kuvvetler, beynin grme merkezinde aktif halde bulunan fizyolojik kuvvetlerin psikolojik edeeri olarak dnlebilir. Bu sreler, beyinde fizyolojik olarak meydana gelmesine ramen, alglanan objelerin zellikleridir. Btn bu kuvvetlerin bir alanda ya da evrede olutuu sylenir. Alan kuvvetleri, matematikte olduu gibi, bir bavuru alanna, dorultuya ve bykle sahiptir. Bu kuvvetler, Pragnanz kanunlar tarafndan ynetilir. Bu kanuna gre, alglamalar, en kararl formu tercih eder.

47

ekil 3.15 Faydal form prensibi (Sartain vd., 1967, s.273). zetle, Gestalt teorisi, btn alglamalarmzn ekiller halinde organize edildiini ileri srer. Ek olarak, izgiler, dzlemler ve objeler baz belirgin dinamik zelliklere sahiptir. Bu, algsal deneyimlerle nrolojik sreler arasndaki izomorfizm ile aklanr. Gestalt teorisine gre, bunlar grsel modellerin znel balantlar ile ilgili deildir (Lang, 1987, s.89). Dier bir deyile, Gestalt psikologlar alglamada znenin roln tamamen gz ard etmilerdir. Nesnelerin ve nesne gruplarnn zellikleri zerine younlamlardr. Bu, teorinin eksik kalm yndr; nk alglamada gzlemcinin sahip olduu bireysel ve sosyal zelliklerin etkisi aktr. Tam da bu noktada, gzlemcinin alglamadaki roln vurgulayan transaksiyonel teori bu a kapatr grnmektedir. Transaksiyonel teori, alglamada deneyimin roln vurgular, insan ve evre arasndaki dinamik ilikiye odaklanr. Alglama bir transaksiyon olarak dnlmtr; yle ki, evre, gzlemci ve alglama birbirlerine baldr (Lang, 1987, s.89). evreden salanan bilgi, ona anlamna veren sembolik zelliklere, duyusal cevaplar uyandran evredeki zelliklere ve gereksinimleri uyandran motivasyonel mesajlara sahiptir. Bir birey, deerleri ve estetik zellikleri de buna ekler; nk insanlar evreyi anlaml ilikilerin bir modeli olarak deneyimlemek ihtiyacndadrlar. Gemi deneyimler, yeniyi

48 anlayabilmek iin temel oluturur. Ekolojik teori, duyular duyumlamann kanallar olarak grmek yerine, algsal sistemler olarak grr. nsanlar, daha iyi detaylar alglayabilmek iin gzlerini, balarn ve vcutlarn hareket ettirerek evreyi aratrrlar. Deneyerek, bir insan daha iyi detaylar ve daha geni ilikileri tanyabilir (Lang, 1987). rnein, bir snfta renciler sralarda oturur, retmen ise tahtann nnde durur ya da masasnda oturur. Bu durumda renciler, oturduklar yerden yalnzca tahtay grebilirler; dier bir deyile iindeki bulunduklar mekan tek bir sahne iinde grme anslar olur. Bir kez retmenin masasna oturmalar sz konusu olsa, iinde bulunduklar mekann ok farkl ynlerini kefedebilirler. Benzer bir durum bir banka ubesinde de sz konusudur. Mteriler, bir banka ubesine girdiklerinde karlarnda bir sra banko ile bankolar arkasndaki grevlileri, srada bekleyen insanlar grrler. ou zaman banko arkas ile nndeki donatlarn kalitesi ve nitelii bile farkl olur. Byle bir deneyime sahip mteri banko arkasna geip bankay buradan gzlemlediinde ok farkl bir etkiyle kar karya kalacaktr.

ekil 3.16 Yatay ve deyde yzeylerin alglanmas (Lang, 1987, s.92). Kii ne iin bakmas gerektiini bilmelidir (Lang, 1987, s.95). nsan dik durduu zamanlarda, otururken ya da ayakta dururken gz seviyesindeki, yatayda ve deyde belli bir a ierisindeki nesneleri grr. Fakat bu grebildiklerinin tamam deildir. Daha fazlas iin gzlerini, ban, vcudunu hareket ettirmek zorundadr. rnein, bir camiye girildiinde kii gz seviyesinde bulunan pencereleri, mihrab, kolonlar, duvarlardaki ilemeleri, avizeleri fark edebilir. Fakat ban yukar kaldrmad srece, bir caminin derinliini ve onu oluturan en belirgin elerden biri olan kubbeyi fark edemez ve deneyimleyemez.

49 Alglama teorilerinden bazlar yalnzca nesnelerin zellikleri zerinde dururken, bazlar zneden gelen zellikler zerinde younlamaktadr. Esas olan udur ki, alglama dinamik bir sretir; nesnelerin yani uyarann nitelikleri kadar gzlemciye etki eden faktrler de nemlidir, bu faktrler alglamann sonucunu ve de tepkilerin ynn deitirebilir.

3.3 Mekann Alglanmas

Mekann alglanmas, mekann zellikleriyle dorudan ilikilidir. Bu nedenle, mekann yapsal elerini (duvar, at, deme), fiziksel zelliklerini (renk, doku, boyut), kurgusal zelliklerini (mekanlarn yan yana gelii, kompozisyon) incelemek gerekir. Bununla birlikte, mekann alglanmas yalnzca mekansal zellikleri kavramakla anlalamaz. Mekann kullancsn da irdelemek gerekir; nk mekan zellikleri her birey ya da toplum zerinde ayn etkiyi brakmayabilir. Bu etki bireyin kiilik zellikleriyle, duygusal durumuyla, nceki deneyimleriyle, sosyal ve kltrel zellikleriyle yakndan ilikilidir. 3.3.1 Alglamada znel Faktrler

Alglama eklimiz, yalnzca uyarann doas tarafndan deil, ayn zamanda kiisel faktrler tarafndan da kararlatrlr. Dikkatimizin yn ilgilerimizden etkilenir. Eer kii yeni bir takm elbise almak zere maazalar dolayorsa, vitrinlere bakarken dikkati takm elbiselere ynelir. Kii, gdleriyle ilikili olan objeleri alglama eilimindedir. Uyarann durumu ne kadar belirsiz ve tanmlanmam olursa gdler alglama eklini o kadar ok etkiler (Sartain vd., 1967, s.277). Motivasyon (gdlenme), bireyleri harekete zorlayan itici g olarak tanmlanabilir. Sz edilen itici g, tatmin edilmemi bir gereksinimin sonucu olarak ortaya kar ve bir gerilim durumu tarafndan retilir. Bireyler, bilinli ya da deil, davran yoluyla gerilimlerini azaltmak isterler; yle ki bu davrann gereksinimlerini karlayacan dnrler (Schiffman ve Kanuk, 2000, s.63). ou motivasyon teorisinin merkezinde gereksinim kavram vardr. Gereksinim, motive edilmi davran uyandran g eklinde tanmlanabilir. Motivasyonu anlamak iin, insanlarn ne tr gereksinimlere sahip olduu ve bunlarn nasl tatmin edilebilecei bulunmaldr. Maslow, 1943 ylnda gereksinimler hiyerarisi teorisiyle bunu gerekletirmek

50 iin ilk giriimde bulunmutur. Bu teori, btn motivasyon teorileri arasnda en ok bilinendir. Maslowun teorisi, onun klinik psikoloji alanndaki almas balamnda gelitirilmiti; fakat endstriyel psikoloji, danmanlk, pazarlama ve turizm gibi birok alanda etkili hale gelmitir. Maslowun gereksinimler hiyerarisinin popler olmasnn balca sebebi, byk ihtimalle basitliidir. Maslowun iddiasna gre, eer hiyerarideki hibir gereksinim karlanmazsa en alttaki gereksinimler, fizyolojik olanlar, davran zerinde baskn hale gelir. Bunlar karlandnda, birey hiyerarideki bir sonraki aamaya geer, bu byle devam eder (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.7). Her birey gereksinimlere sahiptir; bazlar doutandr, bazlar sonradan elde edilmitir. Doutan olan gereksinimler (birincil gereksinimler veya gdler), fizyolojiktir: yiyecek, su, hava gibi. Sonradan elde edilmi gereksinimler (ikincil gereksinimler veya gdler), evre ve kltr balamnda renilen gereksinimlerdir. Bunlar, kendini gerekletirme, prestij, etki, g, vb.dir. kincil gereksinimler genellikle psikolojiktir. Bireyin znel psikolojik durumundan ya da dier insanlarla olan ilikilerinden doar. rnein, her birey korunma ihtiyac duyar; bu yzden yaamak iin bir yer bulmak nemli bir birincil gereksinimi karlar. Bununla birlikte, iinde yaad evin eidi ikincil gereksinimlerin bir sonucu olabilir (Schiffman ve Kanuk, 2000, s.64). Pizam ve Mansfeld ise, motivasyon ifadesinin genel olduunu, gd, gereksinim, istek ve fayda kavramlaryla birlikte irdelenmesinin faydal olacan vurgulamlardr. Gd, srekli bir eilim, isel bir drt ya da itici faktrdr. Gereksinim, (psikolojik balamda) gdnn maddeletirilmesidir (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.107). Benzer ekilde, istek (gereksinimin manifestosu) hedef nesnedir, fayda ise (kullancnn rnden bekledii) davrann amacdr (Foxall ve Goldsmith, 1994). Gdlenme ve gereksinim, kiinin bir rn ya da nesneyi seerken belirleyici olan isel zelliklerin en banda gelir. Bu durum, zellikle birincil olarak ifade edilen gereksinimler iin geerlidir. nk, rnein bir insan ok asa o anda dnd tek ey karnn doyurmak olur; yemek yemek iin girdii mekann dier zellikleri ok da nemli olmaz. Gereksinimlerin rahatsz edici boyutlarda olmad durumlarda, srece baka kiisel ve sosyal zellikler dahil olur. evreden salanan bilgi, ona anlamn veren sembolik zelliklere, duyusal tepkileri uyandran evredeki zelliklere ve gereksinimleri uyandran mesajlara sahiptir. Bir birey, deerleri ve estetik zellikleri de buna ekler. nk, insanlar, evreyi anlaml ilikilerin bir modeli olarak

51 deneyimlemek ihtiyacndadrlar; gemi deneyimler yeniyi anlayabilmek iin temel olutururlar (Lang, 1987, s.90). Alglama srecinde daha nce irdelenmi olan, bilgilerin zihinde var olanlarla karlatrlmas durumundan bahsedilmektedir. Bu noktada kaynaklar birbirine zt iki gre yer vermektedir; birincisi, insan, gemi deneyimlerinde karlam olduklarna benzer nesneleri daha kolay alglar, yani tandk nesneler daha ok dikkat eker. Dier gre gre ise, daha nce deneyimlenmemi, alk olunmayan nesneler daha abuk fark edilir. Sz konusu durumlarn gereklemesi aslnda alglanacak nesnelerin ilikide bulunduu dier nesnelerle yakndan ilikilidir; szgelimi kii, doal olarak, birok tandk nesne iinde dikkatini farkl olana yneltir ve onu zihninde yorumlar yani alglar. rnein, bir mobilya fuarnda, tasarm ok farkl olan bir rn kolaylkla kiinin ilgisini eker. Tam tersine, bir ok farkl nesne iinde tandk bir nesne varsa kiinin dikkati o nesne zerine younlar. rnein, bir otobs yolculuunda kii otobsteki insan yzlerinin lekeleri arasnda tandk birini kolaylkla ayrt eder. Tm insanlar ayn tr biyolojik gereksinimlere sahiptirler, bu gereksinimler iinde yaanlan evre ve kltr tarafndan, eitim ve deneyimler tarafndan ekillendirilir (Schiffman ve Kanuk, 2000, s.3). Szgelimi, Londrann merkezinde yaayan biri de, Afrikada bir kabilenin yesi de yaamn devam ettirebilecei bir eve sahip olma gereksinimi duyar, bu adan gereksinimleri ortaktr; bununla birlikte ikisinin sahip olaca evlerin nitelikleri, iinde yaadklar evrede sahip olduklar kltrn etkisiyle birbirinden ok farkl olacaktr. ki insan, doal bir durumda gzlerini aktif olarak kullanrken tam olarak ayn eyi grmezler; nk hibir insan etrafndaki dnyayla ayn ekilde ilikili deildir. Bu ayrnty fark etmeden, bir algsal dnyadan dierine eviri yapmak mmkn olmaz. Ayn kltrden iki insann grsel dnyalar arasndaki uzaklk, kesinlikle, farkl kltrden iki insannkine gre daha azdr, fakat bu hala problem oluturabilmektedir. Farkl kltrlerde byyen insanlarn farkl algsal dnyalarda yaadna ilikin belirgin bir kantn, kendilerini mekan iinde ynlendirme ekillerinde -etrafta nasl dolatklar ve bir mekandan dierine nasl hareket ettikleri- bulunmas beklenir (Hall, 1966, s.65). Mekann paylalmas gerektii ynndeki Amerikan gr Almanlar iin zellikle rahatsz edicidir. Almanyadaki kamusal ve zel binalar, sklkla, ses yaltm salamak amacyla ift kapldr, pek ok otel odasnda olduu gibi. Kap, Almanlarca ok ciddiye alnr. Amerikaya gelen Almanlar kaplarn hafif ve ince olduunu dnmektedirler. Ak ve kapal kapnn anlamlar iki lkede olduka farkldr. Ofislerde, Amerikallar kaplar ak tutarken, Almanlar

52 kapal tutarlar. Almanyada kapal kapnn anlam, yalnz kalmak istiyor, rahatsz edilmek istemiyor ya da baka birinin grmesini istemedii bir ey yapyor, demek deildir. Basite, Almanlar, ak kaplarn zensiz ve dzensiz olduunu dnmektedirler (Hall, 1966, s.127). Bu aratrma sonucunda aka anlalmaktadr ki, ilk bakta ok basit grnen kap esinin -ki kap, i mekan kullanmlarnda mahremiyetin dzenlenmesinde kullanlan nemli mekansal aralardandr- kullanmnda iki medeni toplum arasnda ne derece byk farkllk vardr. Kapnn sz konusu iki toplum tarafndan farkl biimlerde alglanmas, bu toplumlarn, kltrn ynlendirdii bak alarnn ve yaam tarzlarnn bir sonucudur. Bu tr farkllklar, dier mekansal elerin kullanmnda da grlmektedir. Pek ok Amerikal, Almanlarn, davranlarnda fazlaca resmi olduklarn dnmektedir. Bu izlenimlerden bazlar koltuklarn kullanmndaki farkllklardan yaratlmtr. nsanlar uzakl ayarlamak iin koltuklarn itip ektiklerinde, Amerikallar bunu dert ediyor gibi grnmezler. nemseyenler de bir ey sylemezler; nk bunun yalnzca kabalk olduunu dnrler. Almanyada, bununla birlikte, koltuun yerini deitirmek geleneklerin bozulmas anlamna gelir (Hall, 1966, s.129). Amerikada, kiinin adresi statnn iareti olarak nemlidir. Bir ke ofis, asansrn hemen yanndakine ya da uzun bir holn sonundakine gre daha prestijlidir. ngilizler ise, bununla birlikte, bir sosyal sistem iinde domu ve bymlerdir. Bir ngilizin hangi mekanda bulunduunun nemi yoktur; bir balk tezgahnda kasann nnde bulunduunda bile o hala bir Lordtur. Halla gre, bir Amerikal kendi odasna sahip olmak ister ve mmknse bu mekan baka biriyle paylamamay tercih eder. Bir ngilizin ise, kardeleriyle paylaarak byd iin, kendi mekann kullanma kavramna ilikin tutumu daha farkldr. Byk ofislerde bile, bir ngiliz belki de hibir zaman kendi odasna sahip olmaz (Hall, 1966, s.130). Amerikallar, egoyu korumak iin duvarlarn kullanlmas gerektii konusunda, Almanlar ve ngilizler arasnda bir yerde durmaktadrlar. Bir Amerikal yalnz kalmak istediinde bir odaya girer ve kapy kapatr; gizlenmek iin mimari zelliklere bavurur. Bir Amerikal iin ayn odada bulunduu bir kiiyle konumay reddetmek, onlara kar sessiz tavrda bulunmak, tepkinin en yksek ekli ve byk bir memnuniyetsizliin kesin bir iaretidir. ngilizler, dier yandan, ocukluklarndan beri kendi odalarnn olmayndan, mekan dierlerine kar bir reddetme arac olarak kullanma pratiini asla gelitirememilerdir. Etki olarak, ie dnk bir bariyer setine sahiptirler, yle ki, bu kendilerinin kurduu ve

53 bakalarnn fark ettii farz edilen bir bariyer olmaktadr (Hall, 1966, s.131). Btn bu rneklerin ardndan, bir kltrn, yaam tarzn, bak asn, tutumlarn, inanlarn ve hatta zevklerini ekillendirdii insann kendi kltrne ait olmayan eleri ya da insanlar farkl olarak grd ve alglad sonucuna ulalmaktadr. Sz konusu farkl olma durumu kimi zaman olumlu, kimi zaman olumsuz anlamda kiinin dikkatini eken zellikleri ierir. Dier bir deyile, farkl olan eler, kiiye bazen ilgi ekici gelir ve deneyimlemek ister, bazen ise alk olmad nesnelerden ve kiilerden uzak olma igdsyle hareket edebilir. Alglamay etkileyen dier bir znel zellik ise, iinde bulunulan psikolojik durum ve duygulardr. rnein, kii kendini ald iyi bir haberden dolay ok mutlu hissettii bir gnde gittii sanat galerisinde iinde bulunduu bu ruhsal durum onun resimler hakknda olumlu yarglarda bulunmasn byk lde etkiler. zneden kaynaklanan zellikler alglamada en az nesnenin zellikleri kadar etkilidir; nk onu duyumlayan insandr ve insan, szgelimi bir bilgisayar gibi, verilen bilgileri dorudan almakla kalmaz, onlar kavrar, yorumlar, nceki deneyimleriyle kyaslar; nk insan bir makine gibi deildir, biyolojik bir canldr; gereksinimleri vardr, psikolojik bir canldr; hisleri vardr ve sosyal bir canldr; insanlarla ilikileri vardr, evreye kar bak as gelitirmesini salayan bir kltrn iinde yaar. Ksacas insan, evreden gelen uyaranlarla ve bu uyaranlarn zellikleriyle yorumlarnn ve alglamalarnn gerekletii ve de kendi biyolojik, psikolojik ve sosyal zellikleriyle alglamalarnn ekillendii bir canldr. 3.3.2 Alglamada Nesnel Faktrler

Alglamay etkileyen nesnel faktrler, bazen uyarann kendi yapsndan kaynaklanan zelliklerle, bazen ise uyarann kar karya kald baz etkilerle ilgilidir. Bunlardan ilki ktr. Ik, alglamada, zellikle mekann alglanmasnda, ok gl etkilere sahip olabilir. Ik bir durumda uyarann kendisidir, dier bir durumda nesnenin alglama zelliklerini etkileyen bir d faktr karmza kar. Gn, bir duvara arpana dek kim olduunu bilmiyordu. Louis Kahn Bir nesnenin parlakl aslnda grecelidir; n dalmna, grsel adaptasyon srecine,

54 objelerden ve yzeylerden yansyan n niceliine baldr. Baka etkenler sabit kalsa da, mekan tanmlayan objelerin ya da bileenlerin ya da parlakl deitirildiinde mekann alglanmas deiir. Bir odadan dierine geildiinde klandrmaya bal olarak farkl bir atmosfer oluur. Bu farklln derecesinin alglanmas ise grecelidir. Bununla birlikte, fazla kontrast ho deildir. Gnndan yar karanlk bir Romanesk kiliseye gemek insanda bir eit ok etkisi yaratr (von Meiss, 1990). Iklandrmann drt temel koulundan bahsedilebilir: k-mekan, bir obje olarak k, bir seri objeden gelen k ve yzeylerden gelen k. Ik-mekan, bir ksm aydnlatldnda dier ksm yar ya da tam karanlk kalan dsel mekandr. Snrlar hayali; fakat mkemmel bir ekilde alglanabilirdir. Eer gzlemci aydnlatlm alann dnda duruyorsa onu, geni bir kutunun iinde saydam bir kutu olarak grr. Kk klandrlm kutu kiinin dikkatini eker. Eer kii, kk aydnlatlm kutunun snrlar dahilinde bulunuyorsa yar karanlk mekann biti noktas belirsiz gibi grnr (von Meiss, 1990, s.122).

ekil 3.17 Ik-mekan, La Tourette apeli, Le Corbusier (von Meiss, 1990, s.122). Ik-mekan mimarlkta ok kullanldr. Tiyatro, mze, sirk gibi yerlerde sahne oluturmay olanakl klar. Ofiste ya da evde, kiinin alrken kendini izole etmesine ve konsantre olmasna yardmc olur (von Meiss, 1990, s.122).

55 Renkler, bir kurulum (setting) iindeki elemanlar arasnda ve/ya da kurulumlarn kendileri arasnda ayrm yapmaya yardmc olur. Objeler, grmeyi kolaylatrmak iin, arka planlarna gre ztlk oluturacak ekilde konumlandrlabilir (Lang, 1987, s.130). Baz renkler, duvarlarn varln vurgulamayarak odalar daha geni gsterir, bazlar da scaklk hissi veriyormu gibi grnr. Bu alglamalarn psikolojik ya da/ve de kltrel temelli olup olmad belli deildir (Lang, 1987, s.130). Ayn zamanda, farkl renklerdeki mekan elemanlarnn varl, gzlemcinin hangi elemann daha yakn veya daha uzakta olduu konusunda karar verebilmesini engelleyebilir. Krmz ve turuncu renkler, mekan elemanlar daha uzaktaysa bile, mavi ve yeil renkli mekan elemanlarndan daha yakndaym gibi alglanr (Altan, 1992, s.19). Bununla ilgili olarak, farkl durum ve boyutlardaki mekan elemanlarnn renklerinin, yzeylerinden gze ulaan renk uyaranlarna bal olan renk alglamalarnn, gzlemci ile elemanlar arasndaki uzakln saptanmas, yani mekann alglanmas, zerindeki etkisi ile ilgili deneyler yaplmtr. Ak deerdeki renkli yzeylerin koyu deerdeki renkli yzeylerden l bakmndan daha byk alglandklar saptanmtr (Altan, 1992, s.19). Ayrca, scak, koyu ve parlak renkler, souk, ak ve mat renklerden daha yaknda olarak alglanr (Altan, 1992, s.19). Langa gre, renkler ve yapma evrenin renklendirilmesi, eitli leklerde anlamlar tamaktadr. Bu anlamlar ounlukla, sosyal bantlara sahiptir. rnein, geleneksel Beijingde renk bir stat sembolyd. Canl renkler, saraylarda, kiliselerde kullanlrd. Sradan binalar ise daha az renkli olurdu (Lang, 1987, s.208). Renklerin parlaklk ya da matlk durumu yalnzca sosyal ve kltrel balantlara sahip deildir, ayn zamanda psikolojik etkileri ve anlamlar da vardr. rnein, canl renkler insan zerinde harekete geirici etkiye sahip iken, mat renklerin dinlendirici zellii vardr. Bir mekan ile ilgili uygun ve istenilen atmosferin oluturulmasnda renklerin ok katks olmaktadr. Renklerle kii bazen iinde bulunduu mekanda kendini esrarengiz, bazen zgr, bazen huzurlu ve hatta tedirgin hissedebilir. Mimari bir btn oluturan yap elemanlarnn malzeme farkndan kaynaklanan dokusal farkllklar, yzey dokusunda deiiklikler olmasna ve farkl etkilerin bir arada alglanmamasna neden olabilir. Kullanlan dokularla mekanlarn niteliklerini deitirmek mmkn olabilir. rnein; przl yzeylerin przsz yzeylere nazaran daha scak etkiler

56 yarattn ve daha kolay alglandn sylemek mmkndr. Doku farknn yaratlmas, oluturulan formun monotonluunu bozduu gibi, ayn formda olan iki yzey arasnda farkl alglamalarn ortaya kmasna neden olabilir (Albal, 1997, s.54). Doaya baktmzda evremizde olumu veya oluturulmu tm nesneler, ya geometrik ya da organik biimlere sahiptir. Bunlarn, birtakm dzenleme ilkeleri ile bir araya gelerek btn oluturabilmeleri, sahip olduklar grsel etkilerin gl olup olmamasna bal olarak deiiklik gsterir. Estetik adan grsel bir kompozisyon oluturulmas da, mekann ilevine uygun bir form olmas (mekan rgtlenmesi), grsel tatminin salanabilmesi (gzel olana ulaabilme) ve uyarc bir etki yaratmas ile mmkn olur. Formlarn sahip olduklar zellikler, insanlara verdikleri psikolojik etkiler asndan da deiiklik gstermektedir. Keskin hatl geometrik formlar, hareketli ve gl bir etki yaratrken; serbest olmalar dolaysyla zerinde her trl deiikliin yapld eri formlar da insanlar zerinde rahatlatc bir etki yaratmaktadr (Albal, 1997, s.55). izgi karakterleri ve temel geometrik formlarn insan zerinde brakt etkiyi yle sralamak mmkndr: Yatay izgiler, devamllk, rasyonellik, duraanlk; dey izgiler, sonsuzluk; dz hatlar, rijitlik, kuvvet; eri hatlar, esneklik, yumuaklk, tereddt; spiral, sorunlardan kopma, ykselme; kp, btnlk, eitlik; daire, stnlk, sonsuz denge; elips, hareket hissi uyandrmaktadr (Albal, 1997, s.55). ekil, objelere ve onlarn anlamlarna dikkat eker. Mimarlar, yle isteseler de istemeseler de, objelere ekil verirler. Objeleri gren insanlar, bilinli ya da bilinsiz, bu ekillere tepki verirler. Tepkinin boyutlarn lmek zordur; nk tepkiler genel olduu kadar kiisel bileenlere de sahiptir. ok eski zamanlardan beri mimarlar, sistem oluturmaya ve yarattklar ekilleri gren insanlardan gelen tepkileri dourmaya yardm eden oran ve kompozisyon kurallarn formle etmeye almlardr (Moore ve Allan, 1976, s.11). Bununla birlikte, her ey ilk anda alglanamaz, daha ok alglanacak belli objeler seilir. Alglamann belli seilmi objelere ynlenmesi, dikkat olarak adlandrlr. Dikkat, bir dereceye kadar kiisel faktrler tarafndan saptanr. Ek olarak, uyarc koullar da dikkate etki eder. Dikkate etki eden uyarc koullarndan ilki, ok kuvvetli bir uyaran daha az kuvvetli olana gre daha ok fark edilir. rnein, parlak renklerle oluturulmu bir reklam sayfas, parlak

57 olmayana gre daha dikkat ekicidir. kincisi, deien bir uyarann deimeyene gre fark edilme ans daha fazladr. Titreen bir k, dz olana gre daha ok dikkat eker. Dier bir deyile, hareket fark edilmede nemli bir faktrdr. ncs, tekrarlanan bir uyaran daha ok dikkat eker. rnein, kalabalk bir yerde, kiinin duyabilmesi iin ismini defalarca tekrarlamak gerekebilir. Dier taraftan, bir uyarann ok fazla tekrarlanmas, dikkat ekici zelliini kaybettirebilir (Sartain vd., 1967, s.269). Drdnc olarak, ztlk oluturan bir uyaran daha dikkat ekicidir; siyah srdeki beyaz koyun ounluktan kolayca ayrt edilebilir (Sartain vd., 1967, s.270). Bylece dikkat eken eler dierlerinden daha nce fark edilir, yani alglanr. zetle, alglamaya etki eden nesnel zellikler, renk, doku, izgi karakterleri ve geometrik formlar gibi uyarann kendi oluumundan kaynaklanan zelliklerin yannda, k gibi uyarana dardan etki eden faktrlerden olabilmektedir. Ik her ne kadar bir d faktr olarak grnse de bazen uyarann kendisi olabilmektedir. Btn bu zellikler, uyarana ilevsel, kavramsal ve estetik anlamlar yklemekte ve gzlemcinin alglama deneyimlerini etkilemektedir. Bunlarn dnda, bir de uyarann daha kolay alglanmasn salayan ve yine uyarann zelliklerinden kaynaklanan baz durumlar vardr. Nesnenin kuvvetli olmas, hareket ediyor olmas, tekrarlanmas ve arka planyla ya da dier objelerle ztlk oluturmas gibi durumlar, gzlemcinin dikkatinin nesneye younlamasn salar. 3.3.2.1 Mekansal Btnlk

Mekansal btnlk baz dzenleme ilkeleri sayesinde gerekletirilir. Dzen, basite, geometrik dzenden ok, btnn tek tek her parasnn ahenkli bir dzenlemeyi meydana getirecek ekilde dier paralarla tam anlamyla etkileim halinde bir araya gelmesi durumunu anlatr (Ching, 1996, s.320). Dzenleme ilkelerinin ou Gestalt kanunlarna dayanr. eitlilie yer vermeyen bir dzen monotonluk ve skntya yol aar; dzene yer brakmayan bir eitlilik ise kaos ile sonulanr. Dzenleme ilkeleri, bir binann farkl biimlerinin ve mekanlarnn dzenli ve birleik btn iersinde algsal ve kavramsal olarak varlklarn bir arada srdrmelerini salayan grsel aralar olarak grlmektedir: eksen, simetri, hiyerari, ritim, datum, dnm gibi (Ching, 1996, s.320).

58 Eksen, belki de mimarlkta biimleri ve mekanlar rgtleme aralar arasnda en temel olandr. Uzayda iki nokta tarafndan meydana getirilen, etrafndaki biimleri ve mekanlar dzenli ya da dzensiz bir tarzda dzenleyen bir izgidir. Hayali ve grnmez olmasna ramen, eksen gl, baskn, dzenleyici bir aratr. Bir simetri hissini antrmasna ramen denge de ister (Ching, 1996, s.322). Hiyerari ilkesi, mimari kompozisyonlarn hepsinde olmasa da ounda, kompozisyonun ierdii biimler ve mekanlar arasnda gerek farklarn olduunu ima eder. Bu farkllklar, bir anlamda, sz edilen biim ve mekanlarn nem derecesini ve bunlarn genel organizasyondaki ilevsel, biimsel ve simgesel rollerini yanstmaktadr. Bu deer sistemi, ki elemanlarn nemi buna gre llr, doal olarak kullanclarn zgl konumuna, ihtiya ve arzularna, tasarmcnn kararlarna baldr. fade edilen deerler, bireysel, ortaklaa, kiisel ya da kltrel olabilir. Her tr koulda, bina elemanlar arasndaki ilevsel ve simgesel farkllklarn yanstl tarz, o binann biimleri ve mekan arasnda grlr, hiyerarik bir dzenin oluturulmasnda nemlidir (Ching, 1996, s.338).

ekil 3.18 Boyut ve ekil yoluyla kompozisyonda hiyerari oluturma (Ching, 1996, s.339). Ritim, belirli izgilerin, ekillerin, biimlerin ya da renklerin dzenli ve armonik bir ekilde kendini tekrar etmesine denir. Ritim bu temel tekrar fikrini, mimarlkta trl biim ve mekanlar organize etmek amacyla kendi bnyesine dahil eder. Neredeyse btn bina tipleri, doalar itibar ile tekrarlanan elemanlar kendi ilerinde birletirir. Kiriler ve kolonlar, durmadan yinelenen strktrel girintiler ve mekan modlleri oluturmak zere kendilerini tekrarlar. Pencereler ve kaplar, n, havann, grnmn ve insanlarn ieriye girmesini salamak amacyla srekli olarak binann yzeylerinde delikler aar (Ching, 1996, s.356).

59

ekil 3.19 Tekrar, II. Beyazd Klliyesi, Bursa (Ching, 1996, s.363). Geliigzel bir kompozisyon iinde, trl elemanlar u seeneklere gre gruplandrma eilimi gsterilir: yan yana olular ya da birbirlerine yaknlklarna gre, ortak olarak paylatklar grsel karakteristiklere gre. Tekrar ilkesi, bir kompozisyon iindeki yinelenen elemanlar dzenlemek iin, bu algsal kavramlarn her ikisini de kullanr.

ekil 3.20 Tekrar ilkesi (Ching, 1996, s.357). Tekrarn en basit biimi, dzenli elemanlarn izgisel rntsdr. Elemanlarn tamamen ayn olmas gerekmez, ancak tekrar edecek ekilde gruplanmas nemlidir. Bu elemanlar sadece ortak bir zellii, her elemann kendi bana benzersiz olmasna izin veren, ama yine de bunlar ayn aileye ait klan ortak bir ad paylaabilir (Ching, 1996, s.357). Dnm ilkesi bir tasarmcya, biimsel yaps ve elemanlarnn dzenlenii uygun ve akla yatkn olan mimari bir modeli prototip olarak seip, bu modeli eldeki tasarmn zgl koullarna ve balamna yant verecek ekilde bir dizi aklc oynamayla dntrmesine imkan tanr (Ching, 1996, s.370). Sz konusu dzenleme ilkelerinin gerekletirilmesi aamasnda mekanlar oluturan

60 geometrik formlarn zelliklerinin bilinmesi yararl olur. Mekanlarn Geometrisi: Rasyonellie olan istek, mekan gruplarnn younluu ve strktrel dzenlilik, geometriyi mimari tasarm disipline etmek iin nemli bir gereklilik haline getirir. Geometrinin rol iki balkta incelenebilir: (1) Belli temel geometrik figrlerin mekansal zellikleri: kare, kp, daire, sekizgen, silindir (2) Mekanlarn toplan: Bir seri mekan gruplamak iin kullanlan, mekanlara ulalabilirlii salayan ve onlar tayc bir strktre oturtan organizasyonun temel formlar. Her bir geometrik figrn g izgileri belirlendiinde, mimar, onu belli bir yerin ya da durumun koullarna adapte edebilmek amacyla, gerek geometrik zelliklerinin ilenebildii yollar bulmaya alr. Karenin ya da dairenin dnm, yalnzca temel figrn zelliklerini kavradktan sonra mmkndr. rnein, kare iin, nlar, kelerden, evresinden, kegenlerinden, kenar ortaylarndan ve merkezinden doar. Bu kabul, karenin temel zelliklerini deitirmek ya da gelitirmek iin hangi noktalarda araya girileceinin belirlenmesinde yardmc olur. ekil 3.21teki ilk ekil, karenin sahip olduu nsal alanlar gstermektedir. Dier iki ekil ise, aklklar oluturulduunda karenin nsal alanlarnn ald durumu gstermektedir.

ekil 3.21 Kare formun sahip olduu nsal alanlar (von Meiss, 1990, s.113). Mimari mekanda dzen ve btnlk salayan zelliklerden biri de kartlktr. Kartlk ifadelerinden bazlar, pozitif ve negatif : kat/akkan, ibkey/dbkey, kvrml/dz, aydnlk ve karanlk: k/glge, yanstc/emici, byk ve kk: geni/dar, yksek/alak,

61 dey ve yatay doal ve yapay eklinde sralanabilir. Kartlk, farkllk oluturmaya yardmc olur. Dahas, zt durumda olan iki e aralarnda bir diyalog oluturur. Kartlk, evremizi dzenlemek iin kullandmz ilkelerden biridir. Bir formun anlam kart tarafndan vurgulanr (von Meiss, 1990, s.44). Ztlk oluturan bileenler, duraan olmayan bir durum sergiler. Bir binann canl olmas iin yatay ve dey, aydnlk ve karanlk vb. ztlklar iermesi gerekir (Barry, 1957, s.195). Alglamaya etki eden nesnel ve znel zellikler yannda, bir de estetik olgusu vardr. Estetik olgusunu bu iki balktan birinde deerlendirmek zordur; nk estetik olgusunda hem nesneden kaynaklanan etkiler, hem de gzlemcinin i dnyasndan kaynaklanan oluumlar sz konusudur. 3.3.3 Estetik Olgusu

Estetik terimi, 1750 ylnda Alexander Blaumgarten tarafndan, gzel sanatlarda beeni almalar anlamna gelmek zere kullanlmtr. Kelime biliminde, alglamayla yaplan her ey anlamna gelir (Lang, 1987, s.179). mekan tasarmclar, mimarlar, peyzaj mimarlar ve kentsel tasarmclar, uzun zamandr, bakalar iin estetik izlenimler yaratma konusuyla megul olmulardr. Estetik bilimi, bir objenin ya da bir srecin gzel ya da en azndan memnuniyet veren bir deneyim olarak alglanmasna katkda bulunan faktrleri tanmlamaya, anlamaya ve insanolunun yaratmaya ve estetik olarak memnuniyet veren grntlerden holanmaya olan yeteneinin doasn anlamayla ilgilidir (Lang, 1987, s.181). Eer, bir evre, ho duyumsal deneyimler salyorsa ve zevk veren sembolik balantlara sahipse estetik olarak memnuniyet vericidir. Bu demek oluyor ki, uyarc enerjinin eitleri (bir gzlemci ya da kullancnn ilgilendii n, rengin, sesin, kokunun ve dokunmann younluu), formal zellikleri (yzeylerin, dokularn, klandrma ve renklerin kurulmas yoluyla evrenin modellenmesi) ve modellerle ortaya karlan balantlar zevk verici durumlar oluturur. Bu durum ayn zamanda eit estetik olgusunun da birer ifadesi olmaktadr: duyumsal,

62 formal ve sembolik estetik. evre, renk lekeleri halinde, rzgarn tende oluturduu his ile, bir dzlemde yrrken kaslarmzda oluan basnla; dier bir deyile, duyularla alglanr. Duyumlar, normdan saptklarnda onlarn farkna varlr. Ik ve glge lekelerinin arasnda ilerlemek, rzgar yze vururken kumsalda yrmek, ar scakta kalmak, dondurucu souu hissetmek, btn bunlar yle durumlardr ki, kii alglamann duyumsal ynne dikkat kesilir. Duyumsal estetik, bir insann evreye olan tepkisinin nemli bir bileenidir (Lang, 1987, s.186). Bununla birlikte, Lang, evresel tasarmclarn formal ve sembolik estetik konularyla daha ok ilgilendiklerini belirtmitir. Langa gre, bunun sebebi, duyumsal estetiin daha az nemli olmas deil, hakknda ok az eyin bilinmesidir; nk bu konudaki speklasyonlar, byk lde, znel ve isel analizlere dayanmaktadr (Lang, 1987, s.180). Formal estetik, tasarmla ilgili bir benlik bilincinin balangcndan beri tasarmclar iin bir endie konusu olmutur. Bu endienin odak noktas, evrenin grsel yapsdr (Lang, 1987, s.186). Bir tasarmc, evrenin geometrik yapsna dair kararlar vermek zorundadr. ekiller, oranlar, ritim, lek, karmakln derecesi, renk, klandrma ve glge efektleri formal estetiin ilgili konulardr. Tasarm eitiminde formal estetiin yer alma ekli 1930larn Bauhaus ekol ve alglamada Gestalt teorisine bal olarak dnlr. Yapma evrenin formal estetii zerine kurulan cmleler ierikte ve amata eitlilik gstermekle beraber, bunlar genelletirilmi bir modelle yeniden sunmak mmkndr. Bu model, evrenin geometrisini oluturan temel bileenleri dnerek balar ve bu bileenlerin kompozisyondaki organizasyonlarn gz nnde tutar (Lang, 1987, s.188). Dier bir deyile, beeni kavram herkes iin farkl olabilir, fakat kiilerin beenileri estetik biliminin tespit ettii durumlara ynlendirilebilir; nk estetik oluumlar salayan baz genel nesnel zellikler mevcuttur. Temel tasarm eitiminde ounlukla, tasarmda en temel bileenin nokta olduu sylenir. Noktalar, formlar ya da izgileri oluturmak amacyla gruplanr. Dzlemler, hacimleri oluturur. evre, bu bileenlere ayrtrlabilir ve tasarmc bir binann grsel ynn kat zerinde sunarken bu bileenleri kullanr (Lang, 1987, s.188). Bir mimar, bu bileenleri kullanarak mekanlar olutururken baz dzenleme ilkelerine bavurur, ki sz konusu ilkelerle tasarlanan mekanlar kiiler zerinde estetik etkiler oluturur. Tasarm ya da estetik ile ilgili bir

63 eitim almam kiiler bu etkiyi yalnzca hissederek (sezgi yoluyla) fark edebilirler. Grsel organizasyonda Gestalt kurallar, basit ya da kompleks olarak alglanan nitelerin, ki bu niteler bileenlerin kombinasyonlardr, analizi iin temel oluturur. Btn organizasyon kurallarn kapsayan ilke, Pragnanz yasalardr; bu yasalar, bir grsel kompozisyonun ne derecede iyi olduunu bildirir. Bu ifadedeki iyi, deerlendirmeyle ilgili bir kavram deildir. yi figrler u zelliklere sahiptir: simetri, kapsam, btnlk, ahenk, dzenlilik, zllk ve en yksek derecede basitlik. En yksek derecede basitlik, bir form yapay blmlere ne kadar az sahipse meydana gelir. Tekrar edilen bileenlerle kurulan basit, dzenli formlarn daha kolay grld hipotezini destekleyen nemli deneysel kantlar vardr. Ve de, grsel organizasyonda Gestalt kurallarn kullanarak basit mimari formlar yaratmak kolaydr.

ekil 3.22 Villa Hermosadan bir grnm, spanya (Ching, 1996, s.362). Dzen ve dzensizlik, basitlik ve karmaklk konular mimarlk teorisi kurucularnn (Venturi gibi) ve davran bilimcilerin (Arnheim gibi) yllar boyu dikkatini ekmitir. Dzen, sklkla, yalnlk ifadesiyle eanlaml olarak kullanlmaktadr. Fakat, dzen, grsel karmakln herhangi bir seviyesini kapsayabilir. Gestalt dncesine dayanarak, dzenli bir evre, iindeki paralarn gereksizlii, elikiyi ve uyumazl nleyecek biimde bir btn oluturmasdr, eklinde tanmlanabilir. Arnheime gre (1977), dzen, bir temel prensibe dayal olarak bileenlerin bir kompozisyon oluturmasyla ortaya kar. Dzenli olmayan bir evre, bileenlerin ilikilerinin geliigzel olduu ve baz kurallar tarafndan ynetilmeyen bir evredir (Lang, 1987, s.189). Formal

64 estetikte nemli olan dier bir konu, orandr. Oran, mimarlktaki ritim olgusu yoluyla dzen kavramyla ilikilidir (Lang, 1987, s.189). Aslnda, mimarinin fiziksel boyutlarn, orann ve leini alglaymz kusursuz deildir. Perspektifin ve uzakln ksaltm ve kltrel nyarglar nedeniyle alglaymz bozuma urar, bu nedenle alglama eklimizi nesnel ve kesin bir ekilde kontrol etmek ve nceden kestirmek son derece zordur. Bir oranlama sistemi tarafndan dzenlenen bir tasarmn boyutlar ve ilikileri kesin ve nesnel olarak herkes tarafndan ayn tarzda alglanamyorsa, oranlama sistemleri neden kullanldr ve mimari tasarmda neden bu kadar nemlidir? Btn oranlama kuramlarnn amac, grsel kurguda elemanlar arasnda bir dzen hissi oluturmaktr. klide gre, bir kesir iki benzer eyin niceliksel karlatrlmas, oran ise bu kesirlerin eitlii ile ilgilidir. yleyse, herhangi bir oranlama sisteminin altnda yatan ey karakteristik bir oran, bir bantdan dierine iletilen srekli bir niteliktir. Bylece, bir oranlama sistemi, binann paralar arasnda olduu kadar paralar ve btn arasnda da tutarl bir grsel ilikiler dizisi oluturur. Bu ilikiler sradan bir gzlemci tarafndan hemen alglanamasa da, kabul edilebilir ve hatta bir tekrarlanan deneyimler dizisi ile tannabilir. Belirli bir zaman dizisinin ardndan, paradaki btn ve btndeki paralar grlmeye balanr (Ching, 1996, s.284).

ekil 3.23 Oranlama sistemleri (Ching, 1996, s.284). Oranlama sistemleri, bina boyutlarna estetik bir mantk vermek amacyla mimari biim ve mekann ilevsel ve teknik belirleyicilerinin tesine geer. Sz konusu sistemler, mimari tasarmda ok sayda eleman, bunlarn paralarnn hepsini ayn oranlar dizisine uydurmak yoluyla grsel olarak birletirebilir. Bir mekan dizisi iinde bir dzen hissi salayp, sreklilik

65 hissini artrabilir. Binann i ve d elemanlar arasnda ilikiler kurabilir (Ching, 1996, s.285). Renk, dzenin salanmasnda katks olan dier bir nesnel zelliktir. Bir mimari kompozisyonda renklerin uyumlu kullanlmas sonucunda estetik durumlar oluturulabilir. Bu uyum, birbirini tamamlayc ve amaca uygun renklerin kullanmyla salanr. rnein, birbirinin kart olan renkler (krmz-yeil, mor-sar gibi) kullanlarak bu renklere sahip olan nesnelerin birbirini tamamlamas salanabilir ya da arka planda souk renkler (mor,mavi gibi), nde ise scak renkler (krmz, turuncu gibi) kullanlarak yaknlk-uzaklk, byklkkklk etkisi vurgulanabilir; btn bu zellikler de yine dzen oluturma yoluyla estetik deneyimler salar. Bylece, formal estetikte, Gestalt ilkeleriyle (simetri, kapsam, btnlk, ahenk, dzenlilik, zllk ve en yksek derecede basitlik), oran kavramyla ve iindeki paralarn gereksizlii, elikiyi ve uyumazl nleyecek biimde bir btn gerekletiren ve allmlk arttka belirginleen bir dzen kavramndan sz edilmitir. Estetiin dier bir tr olan sembolik estetik, evrenin insanlara honutluk veren modellerinin armsal anlamlaryla ilikilidir (Lang, 1987, s.180). Yapma evre, insanlar iin potansiyel sembolik anlamlarla doludur. Bu anlamlar fark edebilmek, bilinli ya da bilinsiz, insanlarn evre ve kendileri hakkndaki fikirlerine eklemelerde bulunur. Yapma evrenin sembolik anlamlaryla kimliklendirme (bu tek faktr olmamakla birlikte), insanlarn kendilerini bir yere ya da bir gruba ait hissetmelerinin nemli bir yoludur (Lang, 1987, s.203). Bir sembol, bir objenin arasal kullanmnn arkasnda bir balantnn olduu yerde meydana gelen bir bilisel srecin bir sonucudur (Lang, 1987, s.204). Semboller, insanlarn birbirleriyle iletiim kurma ekillerinden biridir. Mobilyalarn, bina kesitlerinin vb. sembolik anlamlar, insanlarn kendileri, gemileri, sosyal statleri ve dnya grleri hakknda mesajlar iletmek iin kullandklar, szl olmayan mekanizmalardr (Lang, 1987, s.205). Grld gibi, estetik olgusu da alglamay etkileyen kavramlardan biridir. Bununla birlikte, estetik olgusunu tamamen znel ya da nesnel temele oturtmak mmkn deildir. Duyumsal ve sembolik estetik, znel bir eksene sahip iken, formal estetik tamamen nesnenin zellikleriyle ilikilidir.

66 Estetik konusu, alglamay irdelerken gz ard edilemeyecek bir konudur; nk insanlar kendilerine ho gelen, beendikleri eyleri deneyimlemek isterler. Bu nedenle, estetik kavram, memnuniyet olgusuyla yakndan ilikilidir. Mimarlar, kullanclarn hem estetik alglamalarna hitap eden mekanlar yaratmak iin, hem de beenilerini ynlendirebilmek iin urarlar. Gzellik, olduka znel bir konudur, fakat estetik, bir bilim olarak grlmektedir; beeni duygusunu oluturacak genel nesnel zellikler bulunmaktadr. 3.3.4 Mekansal Alg Trleri

Mekansal alg trleri, duyularla gerekleen alglamalara gre eitlendirilmitir. Bunlar, boyutsal, iitsel, kokusal, dokunsal, grsel, ssal alglama ile hareketin ve mesafenin alglanmasdr. 3.3.4.1 Boyutsal Alglama

Boyutsal alglama, grsel alglamann bir paras olarak grlebilir. lek, objelerin fiziksel lleriyle, dolaysyla baka bir objeyle ilikili olarak nem ve anlamlaryla ilikilidir. Ne kadar anlamsz ya da dz olursa olsun, her binann her paras bir lye sahiptir. Bylece lek, eitli llerin dzenlemelerini ierir.

ekil 3.24 Grsel lek (Ching, 1996, s.314). Bununla birlikte, lein gerekte ne olduu ok ak deildir. rnein, byk lekli bir konut yerlemesinden sz ederken genellikle onun byk olduu ifade edilmek istenir. Bir

67 mimari izimin lei olduu sylendiinde, kat zerindeki lmlerin gerek bina zerindeki lmleri temsil ettii anlatlm olur. lek kavramn baz balklar altnda incelemek mmkndr: minyatr lek, antsal lek ve insan lei gibi. lek kelimesi kullanld zaman, bir ey, baka bir eyle kyaslanyor demektir. Minyatr lek, daha kk olan bir eyi anlatr (Moore ve Allan, 1976, s.17). Antsal lek, bir antn lsn ve insan lei, bir insann llerini anlatr. lek, lyle ayn ey deildir. lek, objelerin llerinin birbirleriyle kyaslanmasn ngren greceli ldr; bir eyin ls ise, baka bir eye gre grecelidir. Baka neye gre greceli? lein niin mimarlkta faydal bir ara olduunu anlatan birok olaslk var: Btne gre greceli: Binalar paralardan olutuu iin, paralarn ls btne gre greceli olan bir lek oluturur. Bir evin cephesi, rnein, pencerelere sahiptir. Cephe ya da pencereler ne kadar byk olursa olsun, birbirleriyle ilikileri sebebiyle bir lee sahip olacaktr (Moore ve Allan, 1976, s.18). Dier paralara gre greceli: Eer ayn cephedeki bir pencere, dierlerinden daha kk ya da bykse, gerek lleri ne olursa olsun, baka bir lek ortaya kar. Genellikle bu, farkl llere sahip olan pencerenin arkasnda nemli bir eyler olup bittiinin iaretidir. Allm lye gre greceli: Objelerin pek ok eidi allm bir lye sahiptir. Eer bir obje, olaandan ok byk ya da ok kk ise bu iliki erevesinde, tek bana daha byk ya da daha kk bir lee sahip olur. nsan leine gre greceli: Kaplar, yataklar, sandalyeler vb. mutlaka bir insan leine sahiptir. Bu nesnelerin lleri insan vcudunun boyutlaryla ilikilidir; aksi takdirde insanlar bunlar kullanamaz. nsan lei teriminin geni anlamda kullanlmasyla doan problemler, insanlar lde farkllk gsterdiinden binann btn ksmlarnn insan vcudunun llerine tam olarak uydurulmasnn zor olduu gereiyle balamtr (Moore ve Allan, 1976, s.19). Yine de, birtakm ergonomik ve kinestetik genellemeler ve kabuller mevcuttur. Steen Eiler Rasmussen, Experiencing Architecture adl eserinde u ifadelere yer vermitir: Villa Foscaride odalar ayran duvarlarn kalnlklarnn farkna varrsnz, bunlarn her birine nihai ve kesin bir biim kazandrlmtr. Merkezi salonun ha eklindeki kollarnn her iki ucunda 16x16 feet lsnde bir kare oda bulunur. Salon ise, biri 12x16, dieri de 16x24

68 feet (dierinin iki kat) olan bir byk ve bir kk iki dikdrtgen odann arasna yerlemitir. Kk olann uzun duvar, byk olann da ksa duvar, kare oda ile ortaktr. Palladio, bu basit oranlara byk nem vermitir: 3:4, 4:4, 4:6; bunlar mzikal armonide de bulunan oranlardr. Merkezi salonun eni 16 feet kadardr. Boyunun ls ise bu kadar kesin deildir; nk duvar kalnlklarnn odalarn boyutlarna eklenmesi gerekir. Bu i ie gemi kompozisyonun iinde salonun zel etkisi, asma kata bakan yan odalarn zerinde ykselen tonozlu tavann grkemli ykseklii ile yaratlmaktadr. Ancak unu sorabilirsiniz: Ziyaretiler bu oranlar gerekten de deneyimlerler mi? Yant evettir; kesin lleri deil de bunlarn ardndaki temel fikri deneyimlemektedirler. Her odann byk bir btn iinde ideal bir biim ile var olduu soylu ve salamc btnlemi bir kompozisyon izlenimi edinirsiniz. Ayn zamanda odalarn boyut bakmndan ilikili olduunu hissedersiniz. Hibir ey deersiz deildir; her ey grkemli ve btnseldir. (Ching, 1996, s.277). lek herhangi bir eyin boyutunun baka bir eyin boyutuyla veya referans olarak alnan bir standart ile kyaslanmasn gerektirir; oran ise bir parann hem teki paralarla hem de btnle kurduu uyumsal ilikiyi belirtir. Bu iliki sadece bir byklk ilikisi deil, bir nicelik veya derece ilikisi de olabilir (Ching, 1996, s.278). O halde, bir mekann ve onun oluturan bileenlerin grsel olarak duyumland, sezgiler ve hisler yoluyla algland sylenebilir. Boyutsal zelliklerin ierdii lek ve oran kavramlar, mekanlarda uygulandnda, estetik duygulara hitap eder ve de/ya da ilevsel gerekliliklerin bir yansmas olarak kullancnn karsna kabilir. 3.3.4.2 itsel-Kokusal Alglama

nsanlar, ou zaman bir mekanda ya da kentsel bir alanda kendilerini seslerin ve kokularn ynlendirdiinin bilincinde olmaz; fakat bu durum, seslerin ve kokularn alglamada nemsiz olduunu gstermez. Tam tersine, gzler araclyla elde edilen bilgilerin dier duyularla elde edilen bilgilerden daha fazla olduu gereiyle birlikte, iitsel ve kokusal deneyimler insanlarda ok gl uyarmlar ve armlar ortaya karabilmektedir. Ittelson ve Proshanskye gre, insanlar evreyi grsel deyimlerle dnme eiliminde olmalarna ramen, iitme ve koklamann rolleri eit derecede nemlidir. Hayal edebilme yetenei grsel olmak zorunda deildir. Sesler, mekansal duyularmza ve mekansal ynlenmelerimize yardm eder; trafiin ak, sokak mzisyenleri gibi (Ittelson ve

69 Proshansky, 1974). Ya da, bir aile byne ait eski bir evin kokusu belki yirmi yl sonra ok farkl bir ierikte ortaya kabilir ve kiiye o eski evin baz imgelerini hatrlatabilir (von Meiss, 1990, s.15). Bunun gibi, ou kent, gl kokusal elemanlara sahiptir; ak marketler, balk tezgahlar gibi (Ittelson ve Proshansky, 1974). Bir mekann iitsel zelliklerinin o mekann kullanlabilirliini byk lde etkiledii durumlar vardr. von Meiss, sz konusu durumu u rneklerle aklamtr: Bir snf ne kadar geni, iyi aydnlatlm, iyi bir mekansal kompozisyona sahip olursa olsun, eer iindeki eko belli snrlar amsa bir ikence mekanna dnr. Akustik olarak l bir kilise dini karakterini kaybeder. Bir eve girii salayan akll bir yol ziyaretinin admlarn ev sahibine ilan eder (von Meiss, 1990, s.15). Bir spermarkette alan ar tempolu bir mzik alveri yapan kiilerin mekanda daha uzun sre geirmelerini salarken, baz lokantalarda insanlarn bir an nce yemeklerini yiyip mekandan ayrlmalarn salamak amacyla hzl mzikler alnabilir. Su sesi yattrc etkisiyle kullanld mekann kullanclar zerinde ho etkiler brakmasna katkda bulunur. 3.3.4.3 Dokunsal Alglama

Dokunsal ve grsel mekansal deneyimler birbirine ok baldr. Mekann alglanmas zerine yorumlar olan sanat Braque, grsel ve dokunsal mekan arasnda yle bir ayrm yapmtr: Dokunsal (tactile) mekan, gzlemciyi objelerden ayrrken, grsel mekan objeleri birbirinden ayrr (Hall, 1966, s.57). Dokunma iki sebeple mimarlkta zel bir yere sahiptir. Bir taraftan yerekimi nedeniyle kanlmazdr; dier taraftan formlar ve dokular grme yeteneimiz sayesinde nceden tahmin edilebilir. Kii, ayakta durmas ya da yrmesi durumunda zeminle dokunsal iliki kurar. u ok iyi bilinmelidir ki, gzel objelere sadece bakmak yeterli deildir. Kii, onlara dokunmak, onlarn arlklarn lmek ve yzeylerin, formlarn dokunsal zelliklerini test etmek ihtiyac duyar (von Meiss, 1990, s.15). 3.3.4.4 Grsel Alglama

Grme, en son evrim geiren ve en kompleks duyudur. Gzler araclyla dier duyulara gre ok daha fazla bilgi, dokunma ya da duyma yoluyla olana gre daha geni bir rotayla sinir

70 sistemine gnderilmektedir. Gzleri grmeyen bir adamn d mekanda elde ettii bilgi, 20100 feet yarapndaki bir daireyle snrldr. Oysa, grme gcyle yldzlar grlebilir. nsanda gzler, pek ok fonksiyonu yerine getirir; yiyecekleri, insanlar ve bir mesafedeki pek ok malzemenin fiziksel kurgusunu tanmlamak, engelleri aarak ve tehlikeyi nleyerek arazide yrmek, aletler yapmak, kendini ve dierlerini eitmek, grdklerine deer bimek, dierlerinin duygusal durumlar hakknda bilgi elde etmek gibi (Hall, 1966, s.61). nsan grrken renir ve grdkleri rendiklerinden etkilenir (Hall, 1966, s.62). Carlsona gre, alglama, hzl, otomatik, bilin d gerekleen bir sretir, planl deildir. Bu sre, nce objeyi grme ve sonra alglama eklinde gereklemez, obje dorudan alglanr. Bir manzaraya dikkatlice bakldnda, temel izlenimler anlatlabilir. Ancak; objeleri ve bir paras olduklar btn alglamadan bileenlerin farkna varlamaz. Grsel alglama srecinin farknda olabilmek yalnzca bu sre tamamlandktan sonra olur. Kiiye, srecin detaylar deil, bitmi bir rn sunulur (Carlson, 1993, s.133). Dier bir deyile, bakmak ve grmek ayn ey deildir. Grme duyusu kullanlarak bir yere, bir objeye baklabilir. Bu durumda duyusal bir aktivite gereklemi olur. Fakat, duyusal aralarmz tek bana alglamay gerekletiremez. Alglamann olmas iin, gzlerimizle aldmz bilginin i ortamda bir sreten gemesi ve sonunda yorumlanmas gerekir. Grme denilen ey budur. Carlson, insanlarn dnyaya baktnda renkleri ya da glgeleri deil, nesneleri grdklerini vurgulamtr. Ona gre, insanlar, her bir nesnenin nerede konumlandn, ne kadar genilikte olduunu ve hareket edip etmediini grrler, tandk nesneleri ve daha nce hi grmedikleri bir nesneyi grdklerini fark ederler. Bylece grsel sistem, ekilleri alglayabilir, mesafeleri belirleyebilir ve hareketleri fark edebilir. Grsel alglamada nemli olan baz durumlar ve ilkeler vardr. Bunlardan biri ekil-zemin ilikisidir. Carlsona gre, grdklerimizin ou obje ya da arka plan olarak snflandrlabilir. Objelerin belirli ekilleri ve uzayda belirli konumlar vardr. Arka planlar ise aslnda formsuzdur ve ounlukla, nlerinde bulunan objelerin konumlarnn yorumlanmasna yardm etmek grevindedir. Psikologlar, ekil ve zemin kelimelerini bir objeyi ve onun arka plann adlandrmak amacyla kullanrlar. Bir parann, bir ekil ya da bir arka plann paras olarak snflandrlmas parann gerek zellii deildir; bu, daha ok, gzlemcinin davranna

71 baldr. Carlson bunu u rneklerle aklamtr: Eer gkyznde uan kular izliyorsanz, onlar ekildir ve onlarn arkasndaki mavi gkyz ile bulutlar arka plann paralardr. Eer, onun yerine, hareket eden bulutlar izliyorsanz, o zaman ekil onlardr. Eer duvarda asl bir resme bakyorsanz, o bir objedir; sizinle duvar arasnda durmakta olan bir kiiye bakyorsanz, resim arka plann bir parasdr. Bazen neyin obje ve neyin arka plan olduu konusunda belirsiz ipular olur (Carlson, 1993, s.137).

ekil 3.25 ekil-zemin ilikisi; koyu renkli ve daha kk alanlarn ekil olarak alglanmas eilimi (http://www.aber.ac.uk/media/Modules/MC10220/visper06.html). Carlson, ekil-zemin ilikisinin gzlemcinin bak asna bal olduunu ifade etmitir. Bununla birlikte, uyaranlarn belli blmlerini ekil, belli blmlerini arka plan olarak alglama eilimini etkileyen, uyarana bal bir dizi koul vardr. Bunlardan bazlar: iddet, deiim, tekrar ve ztlktr (Sartain vd., 1967, s.270). Obje ve arka plan durumunun oluumu Gestalt kanunlar tarafndan da belirlenebilir.

ekil 3.26 Yaknlk ilkesi (Lang vd., 1974, s.102).

72 Benzerlik kanunu, birbirine benzeyen bileenlerin ayn formun paras olarak alglandn ifade eder. ekil 3.27de baklava formu karenin iinde kolayca grlebilir.

ekil 3.27 Benzerlik kanunu (Carlson, 1993, s.139). Uygun devamllk, tahmin edilebilirlie ve kolayla iaret eder. ekil 3.29daki iki renkli nokta gurubundan hangisi siyah noktalardan oluan izginin devamlln en iyi tanmlar? izgiyi dzgn bir rotay izler ekilde alglamak, birdenbire keskin bir viraj yapar ekilde alglamaktan daha kolaydr.

ekil 3.28 Uygun devamllk ilkesi (Carlson, 1993, s.139). ou kez, bir nesne dierini ksmen rter; bununla birlikte tamamlanmam imge alglanr. Kapanma kanununa gre, grsel sistem kayp bilgiyi giderir ve tamamlanmam figrn d konturunu kapatr. rnein, ekil 3.29 bir gene ok az benzemektedir, eer kalemle boluklar kapatlrsa figr gen gibi grnecektir.

ekil 3.29 Kapanma kanunu (Carlson, 1993, s.139).

73 Sonuncu Gestalt organizasyon kanunu harekete dayanr. Genel gidiat kanunu, ayn dorultuda hareket eden bileenlerin birbirine ait olarak ve bir figr oluturacak ekilde alglanacan ifade eder. Ormanda bir hayvann yzeyi arka plandaki elementlerin aynsyla kaplanmsa kamufle edilmitir; nk snrlar anlalmaz hale gelmitir. Hayvann zerindeki bileenleri gruplamak iin bir taban yoktur. Hayvan sabit kaldka, iyi bir ekilde saklanm halini korur. Bununla birlikte, hareket ettii anda, yzeyindeki bileenler de onunla birlikte hareket eder ve hayvann formu abucak alglanr (Carlson, 1993, s.137-138). Alglamada Gestalt teorisinin temel kanunlarndan biri de Pragnanz Kanunlardr. Buna gre, uyaranlar gzlemci tarafndan faydal formlar olarak alglanma eilimindedir. Gzlemcinin alglamalarnn eilim gsterdii belli formlar vardr. Bunlar faydal formlar olarak adlandrlr. Genelde, faydal formlar, simetrik, dengeli ve tamamlanm olmaya eilimlidir. ekil 3.30da faydal formlar ve zayf formlar grlmektedir. Zayf formlar faydal formlarm gibi alglama eilimi vardr (Sartain vd., 1967, s.273).

ekil 3.30 Faydal formlar (Sartain vd., 1967, s.273). zellikte mimarlkta, mekan organizasyonunda ve mekan bileenlerinin bir araya getirilmesinde Gestalt ilkelerinden arlkl olarak yararlanlmaktadr. Gestalt ilkeleri, kullanclarn mekanlar tasarmcnn istedii dorultuda alglamasn salamak iin faydal birer ara olmaktadr.

74 3.3.4.5 Issal Alglama

Issal alglamada malzemeler nemlidir. Talardan olumu bir odann bize yaatt, ahap bir odannkinden farkldr. lki, fiziksel ve psikolojik olarak souk (nk tan ortalama nsal scakl dktr), sert, tek renkli ve monolitik; ikincisi, scak, yumuak, renkli ve paraldr (mamolu, 2003, s.79). Aydnl da benzer ekilde, baz dokusal zelliklerin, mekann bir btn olarak alglanmas sonucu daha scak veya souk bir etki uyandrdnn deneylerle saptandn ifade etmektedir. Dz dokulu bir yzey souk bir etki yaratrken, przl bir yzey scak etki yaratmaktadr (Aydnl, 1986, s.52). Grandjean (1973), rengin, bir odann boyutlarnn alglanmasnda, znel scaklk hisleri ve psikolojik tepkiler zerindeki etkileri hakknda aadaki tabloda aklanan gzlemleri yapmtr.

ekil 3.31 Renklerin etkileri (Lang, 1987, s.130). Renkler, iinde bulunduumuz mekanda geirdiimiz zaman tahmin etmede de etkin rol oynar. rnein, scak renklerin hakim olduu bir mekanda geen zamann daha fazla tahmin edildii; fakat souk renklerle renklendirilmi bir mekanda tahmin edilen srenin gerek srenin altnda olduu saptanmtr. Buna bal olarak, souk renklerin rutin, monoton ilerin yapld yerlerde kullanlmasnn uygun olabilecei konusunda neriler yaplmtr. Eer scak renklendirme bireyi etkilerse daha uzun sre o mekanda kald duygusuna kaplabilmektedir (Aydnl, 1986, s.51).

75 3.3.4.6 Mesafe ve Zamann Alglanmas

Mesafe iki eit gsterge sayesinde alglanr: Binocular (iki gzle yaplan) ve monocular (tek gzle yaplan). Yalnzca yznn n ksmnda gzleri bulunan hayvanlar (maymunlar, kediler ve baz kular gibi), iki gzle gerekletirilen gstergeleri barndrrlar. Balarnn kenarlarnda gzleri bulunan hayvanlar (fareler ve balk) sadece tek gzle gerekletirilen gstergeleri bulundurabilirler; nk gzlerinin grsel alanlar birbiri stne binmez. Tek gzle gerekletirilen gstergelerden biri hareketi ierir, bu nedenle doal evrede ya da hareketli bir resimde deneyimlenmelidir. Aslnda bu gstergelerin ou sanatlar tarafndan kefedilmi, sonra psikologlar tarafndan allmtr. Sanatlar dnyay gereki bir biimde sunmak ister ve grsel evrelerini, bir nesnenin dierine olan uzakln belirten zellikleri tanmak iin alrlar. ki gzle gerekletirilen gstergelerde, mesafe hakknda nemli olan iaret yaknlam araclyla salanr. Eer bir nesne yze ok yaknsa gzler ie dner. Eer uzaksa, daha uzaa bakar. Bylece gzler mesafe bulucular olarak kullanlabilir. Beyin ekstra kaslar kontrol eder, bu yzden, nesne ve gzler arasndaki mesafeye ilikin ay bilir. ki gzle gerekletirilen gstergelerde, nesnelerin grece mesafeleri hakkndaki bilginin en nemli kaynaklarndan biri (interpozisyon) araya yerleimdir. Eer bir nesne kiiyle dier nesne arasnda konumlanmsa, yle ki yakn olan nesne uzak olan nesneye olan gr ksmen kaplar, kiiye yakn olan nesne abucak alglanr (Carlson, 1993, s.149-152). Bu durum, akla zemin-ekil ilikisini ve renklerin kullanmn getirmektedir. Zeminler her zaman ekillerin arkasnda bulunur, dolaysyla ekiller gzlemciye daha yakndr. Renk kullanmyla bazen ayn hizada bulunan iki nesne arasnda ekil-zemin ilikisi varm gibi gsterilebilir; scak renkler kullanlan nesne gzlemci tarafnda ekil olarak ve dolaysyla daha yaknm gibi alglanr. Belli ki, araya yerleim en iyi, kiiye tandk gelen ve ekillerinin nasl grndn bildii objelerde alr. Fakat tandk olmayan nesnelerde bile ie yarar. Faydal form prensibi de nesnelerin greceli konumlarnn alglanmasna etki eder: Daha basit kenarl nesneler daha yakn olarak alglanr. ekil 3.32, yan yana duran kompleks iki boyutlu ekiller olarak ya da biri dierinin nnde duran iki basit nesne olarak grlebilen iki izimi iermektedir. nk anlam belirsiz bir izim faydal form prensibine dayanarak alglanma eilimindedir, neredeyse her zaman iki nesne grnr.

76

ekil 3.32 Faydal form prensibi (Carlson, 1993, s.151). Bir dier iki gzle gerekletirilen mesafe gstergesi nesnelerin boyutlaryla olan tanklktan elde edilir. rnein, eer bir otomobil retinaya ok kk bir imge olarak derse, ok uzakta olarak alglanr. Grsel sistem, arabalarn ne kadar genilikte olduunu bildii iin, otomatik olarak, retinal imgenin boyutlarndan olan yaklak mesafeyi hesaplayabilir. ekil 3.33 farkl mesafelerle konumlanm iki nii gstermektedir. Resim perspektifi anlatmaktadr: Bizden uzaklaan paralel izgilerin bir noktada birlemesi eilimi. Perspektif nedeniyle farkl boyutlarda retinal imgeler retmelerine ramen, duvardaki niler ayn boyutta olarak alglanrlar.

ekil 3.33 Perspektif ilkesi (Carlson, 1993, s.152). nsan eli dememi doal bir evrede, perspektifi temsil eden gerek birleen izgiler ok az grlr. rnein, evrimsel tarihimizin erken dnemlerindeki insanlar, sokaklar, geni binalar ve demiryollar grmediler. Perspektifi kullanma yetenei peyzaj zellikleri retildikten sonra m kazanld, yoksa perspektifin doada bulunan bir kopyas m var? Doku, zellikle yerin dokusu, zemine oturan nesnelerin mesafelerinin alglanmasnda

77 kullanlan baka bir gstergeyi salar. Daha kaba bir doku daha yakn grnr, daha dz bir doku daha uzak grnr (Carlson, 1993, s.149-152). Mekan-zaman kavramnn ilk olarak 20. yy balarnda kbist olarak bilinen bir grup ressam tarafndan grsel sanatlarda kullanld bilinmektedir. Mekanda tek bir bak asndan gerei ifade etme snrlamasna kar direnmiler ve mekan zamannda daha gerek bir izlenim vermek iin ayn anda bir resim zerinde ayn cisim veya kiilerin grntsnn pek ok noktasn birletirme dncesini gelitirmilerdir. Bu drdnc boyut, bak asnn srekli deiimini belirliyordu (Altan, 1992, s.5). Mekann alglanmasnda zaman ok nemli bir etkendir. Mekann alglanmas iin iinde yaamak gerekir. Mekan iinde yaamak, eitli zamanlarda farkl tecrbeler edinmek anlamna gelebilir (Dede, 1997, s.45). nsan, bir mekan ilk defa deneyimliyorsa alglayaca eylerin nicelii bellidir ve snrldr. Mekan tekrar tekrar kullandka, her seferinde mekanla ilgili daha fazla detay alglayabilir. Ayrca bir mekanda uzun zaman kalmak, almlk durumu oluturur ve insan bir eye altka olumsuz zelliklerini gremez hale gelir; o mekanla ilgili estetik duygular artar.

Mimarlk, mekan oluturma sanatdr. Mekan nedir? Mekan neden oluturulur? Mekan oluturmada kesin ilkeler var mdr? Alglama, tasarmda (mekan oluturmada) neden nemlidir? Bu blmde, bu gibi sorulara ve benzerlerine cevap vermeye yardmc olacak baz konular irdelenmitir. Mekann en basit tanm boluktur. Mekan iinde eitli sebeplerle bulunulan, yaanan boluktur. Tarihe bakldnda, insanlarn kendilerine bir mekan oluturmasndaki ilk ama korunma gereksinimi olarak grlmektedir. Yani mekanlar, insanlarn (ya da canllarn) ihtiya duymas sonucunda oluturulur. Mimarlar da bu durumda, insanlarn bir takm ihtiyalarn karlayacak zmler bulmakla ykmldrler. Mimarl dier sanatlardan ayran ya da dier bir deyile yalnzca bir sanat olmaktan ok daha fazlas yapan da budur; problemlere zmler bulmasdr. Mekanlar kullancs iin oluturulur, kullancs olmayan bir mekan dnlemez. Bu durumda, mekan oluturmadaki dier faktrlerin yannda insan faktrn gz nne almann gereklilii aktr.

78 Mekan, bir obje olarak bir gereklie sahiptir; rengiyle, dzeniyle, yapsyla vb. Bununla birlikte mekan kullancsnn kendi gereklii mevcuttur. Mekann sahip olduu zelliklerin yani mekandan kullancya ulaan uyaranlarn (s, koku, sesler, boyutlar), gzlemciye aynen ulamasnn yan sra, sz konusu uyaranlar zihinde bir sreten geer ve kullanc zerinde herkes iin ayn olmayabilen bir etki brakr; bu etki alglamann sonucudur. Bu blmde, alglamann nesnel ve znel ynleri zerinde durulmutur. Bunlar birbirinden ayrlamaz. Mekann alglanmasnda, boyutsal, iitsel, kokusal, dokunsal, ssal, grsel ynler mekan zellikleri gibi grnmekle birlikte, alglama duyular yoluyla gerekleir ve uyaranlardan gelen bilgiler zihinde belli filtrelerden (psikolojik ve sosyo-kltrel) getikten sonra ancak mekan alglanr ve anlaml hale gelir.

79 4. TURZMDE MEKANSAL ALGILAMA VE KLTREL DAVRANI

nceki blmlerde, mekann boyutlar, mekann alglanmas ve alglamada nesnel ve znel faktrler konularna deinilmiti. Bu blmde, tezin konusu olan, mekansal alglamada kltr kavram irdelenecektir. Turizm olgusu, kltr faktrnden ayr dnlemez; nk, turizm olgusunun merkezinde farkl kltrlerden insanlarn bir araya gelii ve bir kltrn yesi olan insanlarn farkl kltrlerden insanlarla ya da/ve de elerle ilikide olmas durumu sz konusudur. Kltr ve kltr oluturan bileenler, alglamada nemli belirleyici ve ynlendiricilerdir. Dolaysyla, farkl kltrlerden insanlarn bulutuu yerlerde, insanlarn birbirlerini ve ilikide olduklar nesneleri yorumlay biimi -ki turizm aktiviteleri bu eit ilikilerin en youn gerekletii durumlar oluturur- nem kazanmaktadr.

ekil 4.1 Tketici davrannn kltrel ve sosyal ynleri (Markin, 1974, s.465). Bu blmde deinilecek olan kullancnn mekan alglamas ve ilikili psikolojik srelerle ilgili konularda eitli kaynaklarda kullanc ifadesi yerine tketici (pazarlama ekseninden yaklalarak), turist (turizm ekseninden yaklalarak) gibi ifadeler kullanlmtr. Tezin bu blmnde, yararlanlan kaynaklardaki tketici ve turist ifadeleri, mimarlktaki kullanc ifadesinin yerine zaman zaman kullanlacaktr. Turizm bir endstri olarak kabul edildiinden turizmin iinde yer alan tm kullanclar yani hizmet grenler tketici olarak kabul edilebilir.

80 Bu blmde, ilk olarak turizm mekannn alglanmas ve ilikili psikolojik sreler irdelenecektir.

4.1 Turizmde Mekann Alglanmas ve Psikolojik Sreler

Psikoloji, insan zihninin doasyla, fonksiyonuyla ve fenomeniyle ilikili olan bir disiplindir; dier taraftan corafya, mekansal konular ve yeryzndeki oluumlarla ilgilenir. Bu iki disiplin, turizm olgusunda birleir. nk, bu durumda, hem mekansal, hem de psikolojik bileenlerin ortaya konmas gerekir. Fakat, yine bu durum her iki disiplindeki temel aratrma konularn ayrtrr; psikolojide turist motivasyonu ve corafyada turizm kaynaklarnn mekansal dalm gibi. kisinin ortak konusu, bir insan faktr olan turisttir. Corafya perspektifinden bakldnda, turistlerin mekansal davran ve alglamalar kesiimin bir paras olabilir; turistlerin ne zaman ve nereye seyahat ettii, mesafeleri ve farkl yerleri nasl algladklar gibi. Psikoloji perspektifinden bakldnda, turistlerin ve davranlarnn psikolojik ynleri kesiimin bir paras olabilir; turistin belli bir ekilde davranmasn, belli bir tatil yerini tercih etmesini, belli bir seyahat tarzn benimsemesini, bir yeri alglamasn vb. salayan faktrlerle ilgili konularda olduu gibi. Bylece, her iki disiplinin kesitii alanlar aka grlmektedir; ounlukla tatil yeri tercihi, algsal farkllklar ve seyahat tarzlar en nemlileridir (Woodside vd., 2000, s.19). Her iki disiplinin kesiim noktas olduu gibi, tatil yeri tercihi ve tatil yerlerinin alglanmasndaki farkllklar mimarinin konusu olabilir. ekil 4.2, tatil yeri seimi, seyahat deneyimi ve tatil yerine ballk durumlar arasndaki ilikilere bir bak salamaktadr. Bu durumlar arasndaki iliki bir dng oluturmaktadr. Tatil yeri tercihleri, seyahat deneyimlerine etki eder, ayn zamanda bu, kiinin tatil yerine bal oluu ya da olmayyla sonulanr. Son olarak da, kiinin ball bir sonraki tatil yerinin tercih edilmesiyle ilikilidir. Btn bunlar, kiinin gemiine ve iinde yaad topluma dayaldr (Woodside vd., 2000, s.19). Tatil yerine ballk, tatil yeri memnuniyeti sonucunda ayn yeri tekrar ziyaret etme durumunu ifade eder. Kullanc memnuniyeti, tasarmdaki baary yanstan bir durumdur.

81

ekil 4.2 Tercih ve deneyim arasndaki etkileimler (Woodside vd., 2000, s.20). Turistlerin evreyle ilgili bilgiyi nasl elde ettii ve evreyle nasl bir etkileim iinde bulunduu nemli bir konu olmasna ramen turizm aratrmalarnda greceli olarak fazla yer almamtr. Aratrmann bu blm, turizmle ilgilenen sosyal psikologlarn ilgi alan olarak grlr; bununla birlikte sosyal psikologlarn aratrmalarnn ou motivasyon odakldr (Hall ve Page, 1999, s.170). Aslnda evreyle ilgili bilginin elde edili ekli ve insanlarn evreyle nasl bir etkileim iinde bulunduu mimarlar iin nemli bir aratrma konusu olabilir. nk, turizm alannda evre ve insan iki temel faktrdr. nsan-evre etkileiminde ve insann evreyle ilgili bilgiyi elde ediinde baz psikolojik sreler nem kazanr. Tezin 2. blmnde de bahsedildii gibi, insan yeni bir evreyle kar karya kaldnda o evreye adapte olabilmek ve hayatta kalabilmek iin evreyle etkileime geer. Bilgi elde edebilmek ve bu bilgiyi yorumlayabilmek iin (bu bilgi sayesinde yolunu bulabilecek, evreyi tanyabilecektir) bili, alglama gibi baz psikolojik srelerden faydalanr. Genel anlamda, alglama bir sretir; yle ki insanlar bu sre yoluyla dnyay renirler (Schiffman ve Kanuk, 1987). Akademik anlamda alglama, bireyin uyaran setii, organize ettii, dnyann anlaml ve

82 belirgin bir resmi olarak yorumlad sretir (Schiffman ve Kanuk, 1987). Bu tanmda sz edilen dnyann anlaml ve belirgin bir resmi ifadesi ilerleyen blmlerde oka bahsedilecek olan zihinsel imgeler ifadesine karlk gelmektedir. Trkede eitli anlamlarda ve ou zaman belirsizce kullanlan imaj kelimesi bu tezde zihinsel imgeler anlamnda kullanlmtr. Psikolojide de imaj kelimesi zihinsel imgeler ifadesine karlk gelecek ekilde kullanlmaktadr.

ekil 4.3 Alglamann ematik tanm (Markin, 1974, s.202). Samovar ve Porter (1991), alglamay, bilgilerin d evreden seildii ve anlaml deneyimler olarak yorumland sre olarak tanmlamlardr. Mitchell (1978), alglamann, deneyimlediimiz eyi reten ve ekillendiren sre olduuna iaret etmitir. Turizmde mekann alglanmas ve psikolojik sreler bal altnda incelenen bu blmde, kullancnn i dnyasnda gerekleen alglama ve ilikili psikolojik sreler ile mekansal bilgi ve zelliklerin sz konusu psikolojik srelere olan etkisi incelenecektir. 4.1.1 Kullancdan Kaynaklanan Alglama ile likili Psikolojik Sreler

Turistler turizm mekann deneyimlemeden nce, deneyimledii srada ve deneyimledikten sonra baz psikolojik sreler gerekleir. Her evrede de alglama, alglamayla ilikili kavramlar ve oluumlar sz konusu olur. Tezin konusu olan turizm mekanlarnn alglanmas olgusunu daha iyi anlayabilmek iin sz konusu psikolojik sreleri irdelemek yerinde olacaktr.

83

ekil 4.4 Tketici davranyla ilgili baz sreleri ve sistemleri gsteren model (Markin, 1974, s.465).

84 Genel olarak, insan-evre etkileimiyle ilikili herhangi bir dnsel giriim alan iermelidir: bir eyi bilme; o ey hakknda bir eyler hissetme ve sonra o eyle ilgili bir eyler yapma. Dier bir deyile, (1) Bilisel alan, alglama, bilme ve dnme gibi bireyin evreyi tanmasndaki temel sreleri ierir; (2) Etkisel alan, evre hakkndaki duygular, hisleri, motivasyonlar, istek ve deerleri ierir; (3) Davransal (conative) alan, hareket etme, mcadele etme ve bylece (1) ve (2) ye cevaben evre zerinde bir etkiye sahip olmay ierir (Rapoport, 1977, s.28).

ekil 4.5 nsan-evre etkileimiyle ilgili psikolojik sreler (Markin, 1974, s.267). Turizmde insan-evre etkileimi karar verme sreciyle balar. Bu karar, tatile kp kmama zerine verilecek bir karardr. Tatil kma karar verildiinde bunu takip eden adm hangi tatil yerinin tercih edileceidir. ekil 4.6da, tketici kararlarna girdi oluturacak pazarlama abalar ve sosyo-kltrel evre gibi d etkenler olarak ve karar verme sreci sonrasndaki davranlar sre sonras ktlar olarak gsterilmektedir. ekilde, karar verme sreci srasnda, motivasyon, alglama, renme, kiilik, tutumlar gibi birbiriyle etkileim halinde olan psikolojik sreler yer almaktadr.

85

ekil 4.6 Karar verme srecini oluturan aamalar (Schiffman ve Kanuk, 2000, s.9). Mayo ve Jarvise gre (1981), seyahat edenlerin nasl karar verdiklerini anlamak, tercihlerini etkileyen psikolojik ve sosyal faktrlere bir i bak gerektirir. ekil 4.7de grld gibi, seyahat kararndaki ncelikli etkiler, alglama, tutumlar, gdler, renme ve kiilik gibi temel psikolojik oluumlardr, sonrasnda ise ailesel etkiler, sosyal snf, referans gruplar, kltr gibi sosyo-kltrel etkiler devreye girer.

86

ekil 4.7 Bireyin seyahat davranndaki temel etkiler (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.22). Pazarlama sektr asndan bakldnda, turizmin faaliyet gsterdii alanlar daha etkili ve ekici hale getirmede turistlerin seyahat edecekleri yerleri tercih etmeleri zerine yaplacak almalarn nemi byktr.

ekil 4.8 Tatil yeri tercihi srecine ilikin bir model (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.16).

87 Um ve Cromptonun (1990) yapt almada (ekil 4.8), tatil yeri tercihini etkileyen kavramlar, dtan gelen bilgiler, iten gelen bilgiler ve bilisel yaplar olarak nitelendirilmitir. Dtan gelen bilgiler, potansiyel yolcunun kar karya kald pazarlama ilikileri ve sosyal etkileimlerin zeti eklinde grlr. ten gelen bilgiler, sosyo-psikolojik etkenlerden doar; kiisel karakteristikler, gdler, deerler ve tutumlar gibi. Bilisel yaplar, iten ve dtan gelen bilgilerin bir birleimini sunar (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.16). Sz konusu pazarlama ilikileri ve sosyal etkileimler rn (turizm evresi) hakkndaki bilgileri ierir. Bunlar evresel bilgilerin kaynaklarn iaret etmektedir. Woodside ve Lysonskinin (1989) tatil yeri tercihi modeli (ekil 4.9), tatil yeri tercihleri kadar tatil yeri farkndaln da etkileyen kiisel deikenlere nceki tatil deneyimlerini de dahil etmitir. nk, nceki deneyimler, dier seyahat balantl deikenlere (yaam dngs, gelir durumu, ya, yaam tarz, deer sistemi gibi) ek olarak, tatil yeri tercihi srecinde ift ynl bir etkiye sahiptir (Woodside vd., 2000, s.21).

ekil 4.9 Tatil yeri tercih modeli (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.17).

88 Uysal ve Hagan (1993) ile Weaver vd.nin yapt almalarda, seyahat ve turizm alannda seyahat motivasyonlar seyahat davrann ve tatil yeri tercihi srecini anlamada merkezi neme sahip bir kavram olarak kabul edilir; Cromptonun (1979a) ve Iso-Aholann (1982) yapt almalara gre, motivasyonlar tm davranlarn arkasndaki itici ve zorlayc glerdir.

ekil 4.10 Motivasyon srecine ilikin bir model (Schiffman ve Kanuk, 2000, s.65). Crompton (1979b), turizm motivasyonunu aklamak zere dokuz ayr gd ortaya koymutur. Sz konusu gdler; alglanm (ya da allm) bir evreden ka, kendini kefetme ve yenileme, rahatlama, prestij, uzaklama, akrabalk ilikilerini glendirme, sosyal etkileimi kolaylatrma, yenilik ve eitimdir. Bunlarn yedi tanesi sosyo-psikolojik ya da itici gdler, iki tanesi ise kltrel ya da ekici gdler olarak adlandrlr (Ross, 1998, s.22). Mayo ve Jarvis (1981), seyahat motivasyonlarnn drt balkta incelenebileceini ne sren McIntoshun (1977) almasn aktarmlardr: Fiziksel motivasyon salayclar: fiziksel dinlenme, spor faaliyetleri, plaj rekreasyonu, dinlendirici elenceler ve salk aktiviteleri. Kltrel motivasyon salayclar: dier lkeleri ve onlarn mziklerini, sanatn, folklorunu, danslarn, dinini vb. tanma istei. Kiileraras motivasyon salayclar: yeni insanlarla tanma istei; arkadalar ya da

89 akrabalar ziyaret etme; rutin yaamdan, aileden ya da komulardan uzaklama; yeni arkadalar edinme. Stat ve prestijle ilgili motivasyon salayclar: fark edilme, dikkat ekme, takdir edilme ve iyi bir n elde etme istei. Crompton (1979b) ve Dann (1977, 1981) da turist motivasyonunda itici ve ekici glerden bahsetmilerdir. tici faktrler, kiiyi seyahat etmeye iten sosyo-psikolojik gdler olarak grlr. Tam tersine, ekici faktrler, seyahat etme karar verildiinde tatil yerlerinin potansiyel yolcuya ekici gelmesine etki edebilir (Woodside vd., 2000, s.196). Gnoth (1997), turist alglamalarnn ve beklentilerinin gd ve motivasyon arasndaki etkileimden etkilendiini ne srmektedir. Gdler, duygusal itici glerle ilikiliyken, motivasyonlar, bilisel parametrelerle ilikilidir. Stabler ile Um ve Cromptonun (1990) almalarnda, kiisel faktrler olarak ele alnan seyahat motivasyonlar, tatil yeri imgelerinin geliimine rehberlik eden temel bir etki olarak tatil yeri tercihi ve imge oluturma modellerine dahil edilir. Stabler, fiziksel, stat ile ilgili, sosyal, kltrel, aklsal, ka, rahatlama gibi sosyo-psikolojik seyahat motivasyonlarn ortaya koymutur (Woodside vd., 2000, s.70). Tatil yeri tercih srecinde, tatil yeri imgeleri, bilinli ya da bilinsiz bir ekilde, seyahat motivasyonlaryla ilikili olarak kurulur (Moutinho, 1987). Mayo ve Jarvis (1981), seyahat edenlerin psikolojik motivasyonlarnn tatil yeri imgelerini etkilediini belirtmektedir. Pearceye gre (1995), turist motivasyonlaryla tatil yeri imgeleri arasndaki iliki seyahat davrann ve motivasyon teorisini anlamak iin incelenmelidir. Burada sz edilen zihinsel imgeler, alglamalarn rnleridir. Tatil yeri tercih aamasnda, turist davranlarn etkileyen motivasyonlar ve zihinsel imgeler turistlerinden daha nceki tatil deneyimlerinden beslenir. Dier bir deyile, turist henz tatile kmam ve tatil yerini deneyimlememitir; bu sreler, tatil yerinin deneyimlenmesinden nce gerekleir. Bu evrede, kii tatil yeriyle ilgili eitli kaynaklardan bilgi elde eder, bu bilgilerin etkisiyle sz konusu tatil yeri hakknda zihninde baz imgeler oluur. Turistin tatil yeri imgelerinin nemi aktr; nk imgeler bireyin znel alglamalarna, davranlarna ve tatil yeri tercihlerine etki eder (Chen ve Hsu, 2000; Joppe vd., 2001; Kozak, 2001, 2002; Klenosky, 2002; Qu vd., 2000; Seddighi ve Theocharous, 2002). Tatil yerleri hakknda seyahat edenlerin zihinlerinde oluan imgeler, baz bilgi kaynaklarndan (uyar deikenleri) byk lde etkilenir. Gunn (1972), yolcularn davransal srelerinde

90 imgelerin deiimini kavramsallatrm ve zihinsel imgelerin tatile kmadan nce sahip olunan bilgi kaynaklarnn bir sonucu olduunu saptamtr. Gunn, bir tatil yerinin imgesinin gelitirildii bilginin iki temel kaynan vurgulamtr: organik ve nedensel (induced). Organik imge oluumu kaynaklar, turizm d bilgiyi ierir; haberler, dokmanlar, dergi makaleleri, kitaplar ve filmler gibi. Dier taraftan, nedensel imge oluumu kaynaklar tatil yeri ile ilgili pazarlama abalarndan oluur; brorler, reklam ve promosyon kampanyalar gibi. Bilgi kaynaklarnn tatil yeri imgelerinin oluumundaki rol ayn zamanda Fakeye ve Cromptonun (1991) imge oluturma modelinde de vurgulanmtr. Gunnun (1972) organik ve nedensel imgeler fikrinden adapte edilerek oluturulan modele gre, bilgi kaynaklarnn tr tatil yeri imgelerinin farkllamasyla sonulanr. Woodside ve Lysonskinin (1989) tatil yeri seim modeline gre, pazarlama deikenleri ya da bilgi kaynaklar tatil yerlerinin alglanmasn ya da bilisel deerlendirmelerini etkileyen glerdir; fakat imgelerin etkili birer bileeni deildir. Benzer ekilde, Um ve Cromptonun (1990) memnuniyet veren tatil yeri tercihi ile ilgili bilisel modeli, tatil yeri zelliklerinin bilisel/algsal deerlendirmesi baz d faktrler tarafndan oluturulur. Bu d faktrler, sembolik uyaranlar (medya araclyla bir tatil yerinin promosyonu gibi) ve sosyal uyaranlar (arkada ve akrabalarn nerileri gibi) gibi eitli bilgi kaynaklarn ierir (Woodside vd., 2000, s.68). Um ve Cromptonun (1990), memnuniyet veren tatil yeri tercih modelinde tatil yeri imgelerini etkileyen iki temel faktr tanmlanmtr: dsal ve isel girdiler. Dsal girdiler, tatil yerine bal eitli bilgi kaynaklarn ierirken, isel girdiler seyahat edenlerin sosyo-psikolojik zelliklerini kapsamaktadr (Woodside vd., 2000, s.67). Benzer ekilde, Woodside ve Lysonskinin (1989) tatil yeri tercih modelinde pazarlama deikenlerinin (turizm ile ilgili bilgi kaynaklar) ve seyahat edenlere bal deikenlerin (nceki tatil deneyimleri, gelir, ya ve deer sistemi) tatil yeri imgeleri saptayclar olduu vurgulanmtr. Shih, yapt almalarda (1986), yer tercihi kararlatrclar olarak alglama ve zihinsel imgelere odaklanmtr. nceki almalar, turistlerin alglamalarnn tatil yeri tercihlerini nasl etkilediini gstermitir (La Page ve Cormier, 1977). Birok durumda, bir turistin nereye seyahat edecei kararn reten gerek bilgiden ok, byk ihtimalle bir yerin zihinde oluturulan imgesidir (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.15). Benzer ekilde, bu aamadaki alglamalar da deneyimleme sonucunda deil, eitli bilgi kaynaklarndan elde edilen bilgiler sonucunda oluan alglamalardr.

91 mgeler, alglanm bilginin bireyin zihninde resmedilmesi, betimlenmesidir (MacInnis ve Price, 1987). mgeler, kiisel inanlar, fikirleri ve izlenimleri temsil etmek amacyla oluturulmu zihinsel resimlere benzetilebilir (Woodside vd., 2000, s.197).

ekil 4.11 Bir yerin alglanmas (Hall ve Page, 1999, s.171). Psikolojide imgeler, grsel sunuma iaret eder, davransal corafyada ise birbirleriyle ilikili tm izlenimleri, bilgi birikimini, duygular, deerleri ve inanlar ierir (Jenkins, 1999, s.1). mgesel yaplarn, ayrt edici ayn zamanda birbiriyle ilikili bileenleri ierdii sylenebilir: algsal/bilisel ve etkisel. Algsal ya da bilisel deerlendirme, bir obje hakkndaki inanlara ya da bilgi birikimine iaret ederken, etkisel deerlendirme obje hakkndaki duygulara iaret eder (Balolu ve Brinberg, 1997; Gartner, 1993). evresel psikolojideki ou bulgu, evrelerin ve yerlerin hem algsal/bilisel, hem de etkisel imgelere sahip olduu fikrini desteklemektedir (Burgess, 1978; Lynch, 1960). Stabner, tketici davran ve ekonomik teoriye (arz-talep etkileim) dayanarak, imgelerin talep (tketici) ve arz (uyaran) faktrlerinin sonucu olduunu ortaya koymutur (Woodside vd., 2000, s.68). Tketici faktrleri, sosyo-ekonomik zellikler, motivasyon, alglama ve psikolojik zellikleri ierir. Bunun yannda, arz faktrleri, reklamsal ya da reklamsal olmayan sosyal bilgi kaynaklarn ve nceki tatil yeri deneyimlerini kapsar (Woodside vd., 2000, s.68). Cromptona gre (1979a), turistlerin tatil yeri imgeleri, kiinin bir tatil yeri hakknda sahip olduu inanlarn, fikirlerin ve izlenimlerin zetidir. Turistlerin tatil yeri imgeleri nemlidir; nk imgeler hem potansiyel turistlerin karar verici davranlarn (Mayo, 1973; Crompton, 1979), hem de turist deneyimleriyle ilikili memnuniyetin derecesini (Chon, 1992) etkiler. Mayonun (1975) da ifade ettii gibi bir tatil yerinin imgesi turistlerin tatil yeri tercih srecinde nemli bir faktrdr.

92 imdiye kadar, uyarann deneyimlenmesinden nce oluan zihinsel imgelerin hangi bilgi kaynaklarna dayand ve ne tr sreler sonucunda olutuuna deinilmiti. Bunun yan sra, uyarann alglanmas sonucunda, dier bir deyile deneyimlenmesinin ardndan oluan zihinsel imgeler vardr. Kentsel evreyi alglama sreci, kiilerin duyular yoluyla aldklar bilgi sinyalleriyle gerekleir. nsan beyni, bilgiyi iler ve bireyin sahip olduu bilgi birikimi, deerler ve tutumlarla ilikilendirilir (Page, 1995, s.222). Alglama ve bili srecinin sonu kts, bir yerin (mekann) zihinsel imgesinin oluumudur. Bu imgeler, gerekliin bireyin kendi bak asna gre dzenlenmi halidir; fakat bunlar bireyin bir tatil yeri ile ilgili deneyimlerini etkiler (Hall ve Page, 1999; Ryan, 1997). Zihinsel imgeler, kiiden kiiye farkllk gsterir; nk alglama kendiliinden gerekleen bir oluum deildir. Alglama, yorumlar oluturur; yorumlar ise kiisel faktrlerle ekillenir. Tketicilerin tercihlerinde, alglamann gereklikten daha nemli olduu dnlr. rnlerin imajlarnn tketicilerin doru olduuna inandklar eyler zerindeki davranlarna rehberlik etmek ve bilgiyi yorumlamak iin tercih srecinin temelini oluturduu fikri ileri srlmtr (Bruner, 1970; Papadopoulos, 1993; Spence ve Engel, 1970). Benzer ekilde, turizm literatr, tatil yerlerinin zihinsel imgelerinin turistin karar verme srecinde nemli olduunu iddia etmektedir (Britton, 1979; Stabler, 1988; Williams ve Zelinsky, 1970). Algsal sre, dnyay anlaml hale getirdiimiz srecin bilisel ksmdr. Turistler kendi gerekliklerine gre karar verdikleri iin turistlerin davranlar bu bak asn takip eder (Kassarjian ve Robertson, 1968). O halde, turistin karar verme srecini anlamada nemli bir balang noktas, alglamann ne olduunu bilmektir (Woodside vd., 2000, s.195). eitlilik gsteren bireyler olarak her bir insan dnyay kendine zel bir ekilde grme eilimindedir. Drt kii ayn olay, ayn zamanda grebilir ve her biri birbirinden ok farkl bir hikaye anlatabilir. Bir birey iin gereklik yalnzca kiinin neyi algladdr. Bireyler objektif gerekliklere deil, alglamalarna dayanarak hareket eder ve tepki verirler; gereklik olarak algladklar eye dayanarak hareket eder ve karar verirler (Schiffman ve Kanuk, 2000, s.122). Bu yzden, mekanlar (lobi mekan) tasarlarken kiilerin o mekan alglama eklini analiz edebilmek ok nemlidir; nk mekanlar kullanclar iin oluturulur. Berkman ve Gilson (1986), alglamay etkileyen faktrleri iki gruba ayrmlardr: uyarandan kaynaklanan faktrler ve kiisel faktrler. Birincisi, d kaynakl olup alglanan uyarann

93 temel karakteristiklerinden (rnein, renk, biim, doku) doar. Kiisel faktrler ise, iten gelir ve bireyin ilgilerinden, gereksinimlerinden, gdlerinden, beklentilerinden, kiiliinden ve sosyal konumundan etkilenir. Turizmde alglama konusu ilenirken uyaranla ilikili olanlara oranla kiisel faktrleri lmek daha zordur (Mayo ve Jarvis, 1981). Mayo ve Jarvis (1981), Krech vd.nin (1962) almasndaki fikirleri benimsemilerdir ve alglamaya etki eden faktrleri iki kategoriye ayrmlardr: fiziksel objenin karakteristikleri gibi uyaran kaynakl faktrler ve deerler, motivasyon, gemi deneyimler, beklentiler, kiilik, sosyo-demografik deikenler gibi kiisel faktrler. evresel alglama, eitli gruplarn evreyi alglamalarna cevap olan hareketlerini etkileyen tutumlar, motivasyonlar ve deerleri kapsar (Lowenthal, 1961; Saarinen, 1969). Motivasyon konusuna karar verme srecinde deinilmiti. tici gler olarak tanmlanan motivasyonlar, davrann oluumundaki her aamada davrana etki eder. Alglama davrann oluumundaki aamalardan biridir. Motivasyonel durumlar alglamaya da youn bir ekilde etki eder. Farkl alanlardan ve disiplinlerden ok sayda aratrmac, imgelerin iki temel etken tarafndan kurulduunu ne srmektedir: uyaran kaynakl faktrler ve kiisel faktrler. Dier bir deyile, imgeler hem fiziksel uyarann karakteristiklerine, hem de bireysel koullara dayanr (Mayo ve Jarvis, 1981). Bir objenin (tatil yeri) imgesini oluturmak algsal organizasyon, seicilik, dikkat, kapsam (kategoriletirme), birletirme gibi ilkelere dayanr (Assael, 1987; Mayo ve Jarvis, 1981). Algsal seicilik balamnda seyahat beklentileri ok nemlidir; nk Mayo ve Jarvise gre (1981), kii grmeyi bekledii eyi alglar; bu tr beklentiler kiinin dikkatini ynlendirdii eyi saptar. Friedman (1986) ile Friedman ve Lessig, imgeleri (alglamalar ve etkisel reaksiyonlar) rnlerin psikolojik anlamlaryla edeer tutmulardr ve imgelerin algsal psikoloji ve tketici davran literatrnden doduunu belirtmilerdir. rnlerin psikolojik anlamlarnn geliimiyle ilgili bir model ortaya koyarak temel deiken tanmlamlardr: bireysel karakteristikler, sosyal karakteristikler ve durumsal karakteristikler (tandklk seviyesi ya da rnle ilgili nceki deneyimler) (Woodside vd., 2000, s.67). Pearceye gre (1988), tatil yeri imgeleri, izlenimler, alglamalar sonucunda oluur ve bir yerin zihinsel resmi olarak betimlenebilir. Psikoloji ve corafya, tatil yeri imgeleriyle bilisel haritalar, tatil yerlerinin algsal farkllklar

94 yoluyla ilikilidir. Her iki alanda da alma olduka snrldr (Woodside vd., 2000, s.24). Bir yerin imaj zerine corafya literatrnde yaplan almalar iki tr imge zerinde younlamtr: bilisel ve etkisel (Stern ve Krakover, 1993; Walmsley ve Jenkins, 1993). Etkisel deerlendirmeler, bilisel deerlendirmelerin bir sonucudur (Gartner, 1993; Lynch, 1960; Stern ve Krakover, 1993). Gerek dnyann zihinsel imgesini yaratmak iin turistlerin evreyle nasl bir etkileimde bulunduunu anlamak, davransal corafya aratrmalarnn odak noktas olmutur. Walmesney ve Lewisin bildirdiine gre, davransal corafyaclar, insanlarn mekansal bilgiyi nasl depoladklarn ve farkl aktiviteler ve evre iindeki konumlanmalara nasl karar verdiklerini aratrmann gerekliliini vurgulamlardr (Hall ve Page, 1999, s.170). Tatil yerlerinin ya da mekanlarnn kiilerin zihinlerinde oluturduu imgeler daha ok sosyal psikologlarn ve davransal corafya aratrmaclarnn konusu gibi grlmektedir; mimarlkta ise ok az ilgi grmtr. Oysa ki, her trl mekan gerek bina leinde gerekse kentsel lekte oluturmakla grevli olan mimarlarn yarattklar mekanlarn kullanclarn zihninde nasl grndn, mekanlarn verimlilii ve amacna ulamas asndan, bilmesi ok nemlidir. Tutumlar alglamaya etki eden kavramlardandr. Tutumlar zneldir. Bir olay ya da bir obje ile ilgili deneyimlerdir. Bununla birlikte, tm deneyimler tutum olarak adlandrlamaz. Tutumlar, basit bir ekilde, d uyaranlarn sebep olduu ruh hali ya da etkili reaksiyonlar olarak aklanamaz. Eer kii bir obje hakknda bir tutuma sahipse bu, kiinin o objeyi basit bir ekilde deneyimliyor olmas anlamna gelmez; objenin daha az ya da daha ok istenir oluunu, daha iyi ya da daha kt oluunu deneyimliyor demektir (Ross, 1998, s.44). Tutumlar, deerlendirmeye ilikin yarglar ierir. Kiinin bir objeye olan tutumunun, objenin iyice dnlm, bilinli deerlendirmesini ne kadar ierdii deneysel bir sorudur (Ross, 1998, s.44). Tutumlarn ifade edilii, temelde, kolay anlalrdr. Bu, tutumlarla ilgili en ak ve en soyut gerektir. Dier insanlar tutumlarn ifade ettiklerinde onlarn ne olduu anlalr. nsanlarn niin yle hissettikleri bilinemeyebilir; fakat snrlar dahilinde, ne hissettikleri bilinebilir (Ross, 1998, s.44). Tutumlar iletilebilir. Tutumlarn ifade edilii, yalnzca kolay anlalabilir deildir, tutumlar

95 belirgin bir ekilde dier insanlar tarafndan alglanmak ve anlalmak iin retilir. Dier bir deyile, tutumlarn ifade edilii, bu ifadeyi anlayacak bir dinleyiciyi gerektiren bir sosyal eylemdir. Sz konusu dinleyicinin varlnn, tr ve byklnn ifade tarzn nasl etkileyecei deneysel bir sorudur (Ross, 1998, s.44). Tutumlar farkl bireyler tarafndan onaylanabilir ya da onaylanmayabilir. Bir obje hakknda farkl tutumlara sahip olan insanlar, o obje hakknda doru ya da yanl olduuna inandklar eyler zerinde de farkllk gstereceklerdir. nsanlar tutumsal ifadeleri bir objenin sahip olduu gerek deerler eklinde yorumlarlar. Bununla birlikte, gerek deerlerle deerlendirmeler arasndaki iliki deneysel bir sorudur (Ross, 1998, s.44). Tutumlar sosyal davranla ilikilidir. Eer insanlar szl ifade edilen tutumlar arasnda sreklilik gstermeselerdi, bu tr szl ifadelerin ne anlama geldiini bilmek zorlard. Davrana sebep olan tutumlarla ilgili konumak, bu arada oluan srelerin doasyla ilgili sorularn cevaplarn gerektirir (Ross, 1998, s.45). Alglamaya etki eden, ayn zamanda sosyal ve kltrel ilikilere sahip dier bir olgu da deerdir. Thrane (1997), turist davranlarn anlamada deerlerin roln incelemitir ve turistleri anlamada deerlerin nemli kriterler olduunun dnlmesi gerektii sonucuna varmtr. Bir Norve rneini kullanarak turizm gdleri ve davran arasnda ayrm yapabilmek iin iki temel deer boyutu (materyalist-idealist ve modern-geleneki) arasndaki ilikiyi incelemitir. Her iki deer boyutunun da turist gdlerini ve davranlarn ieren ok sayda deikenle ilikili olduunu bulmutur. Deer-gd ilikilerini anlamada nemli olan dier sosyo-demografik deikenler, ya, cinsiyet ve eitim seviyesi gibi deikenlerdir. nsanlarn iinde yaadklar kltr alglamaya etki eden baka bir nemli kavramdr. Lobi mekannn alglanmas balkl blmde tezin ana konusu olan mekann alglanmasnda kltrn etkisi daha detayl irdelenecektir. Turist gereksinimlerini karlamak iin bir tatil yerinin yeteneklerinin alglanmas, turist motivasyonlarnn doduu sosyo-kltrel ierikle birlikte deiir (Adler, 1989; Gnoth, 1997). nsanlar kullandklar evresel kaynaklar zerinde etkiye sahiptirler, farkl evreler ise bireyin davranlar zerinde farkl etkiler oluturur (Knudson, 1988). evresel psikologlar, zellikle Rapoport (1976), Odemerho (1986) ve Golledge (1987), kltrn, sosyo-ekonomik ve

96 demografik zelliklerin evresel kaynaklarn kullanmndaki farkllklara ve ziyareti gruplar arasndaki eylem modellerine yanstlabileceini vurgulamaktadrlar. Kltrn turist davran modellerini ortaya koymay amalayan eitli aratrmalar yaplmtr. Farkl kltrlerden insanlarn tepkileri analiz edilmitir. Bu almalarn sonular pratikte, kullanclarn tercihlerine hizmet ettii iin pazarlamaclara faydal aralar olmaktadr (Litvin vd., 2004).

ekil 4.12 Kltrel-sosyal sreler, sosyal-psikolojik sreler ve pazarlama stratejileri arasndaki iliki (Markin, 1974, s.482). ekil 4.12de grld gibi, ya, gelir, konum, yaam dngs, meslek, yaam tarz, sosyal snf, eitim gibi sosyal sreler; deerler, normlar, gelenekler gibi kltrel sreler; motivasyon, alglama, bili, renme, iletiim gibi sosyo-psikolojik sreler ile pazarlama stratejileri bal altnda ifade edilen, rne ait bilgiler arasnda dorudan bir iliki vardr. Bu blmde, insan-evre etkileiminin psikolojik boyutunun ortaya konmasnda insann i dnyasnda gerekleen sreler incelenmitir. etkileimin ikinci yn, psikolojik boyutun oluumunda uyarandan yani evreden (zelde turizm evresi) kaynaklanan durumlarn ortaya konmasdr. Takip eden blmde, insan-evre etkileiminin uyaran kaynakl ikinci yn irdelenecektir. 4.1.2 Mekansal Tasarm zelliklerinin Alglamaya Etkisi

evre kelimesi geni anlamlara sahiptir. Bir corafyac iin kara paralar ve iklime; bir psikolog iin insanlara ve onlarn kiiliklerine; bir sosyolog iin sosyal organizasyon ve srelere; bir mimar iin ise, binalara ve peyzaj elerine karlk gelebilir. Bu kategoriletirme hizmet ettii amaca baldr (Porteous, 1997).

97 Baz analizler sonucunda evre, fiziksel, sosyal, psikolojik ve davransal olmak zere farkllamtr. Fiziksel evre, blgesel ve corafi kurulumlardan; sosyal evre, kiiler ya da gruplar arasndaki organizasyonlardan; psikolojik evre, insanlarn zihinlerindeki imgelerden; davransal evre, kiinin tepki verdii elerden oluur. Bu ve benzeri bir snflandrmann temel noktas, kiiyi evreleyen gncel, gerek ve objektif dnyalar ile alglanan ve insanlarn davran modelleriyle duygusal tepkilerini etkileyen fenomenolojik (alglama, dnme, deneyimleme arasndaki ilikilerden oluan dnya) dnya arasndaki ayrmdr (Lang, 1987, s.77). Doa bilimcilerin yapt gzlemlere gre, organizmalar kompleks bir ilikiler ayla evrilidir. Tm organizmalar, isel ve dsal glerin etkisi altndadr ve bu glere adapte olabilir. D gleri ve adaptasyon srelerini anlamak iin kii fenomenolojik dnyann doasn anlamak zorundadr (Lang, 1987, s.78). Allabya gre (1994) evre, bir organizmann iinde yaad, fiziksel ve biyolojik d koullarn tamamdr. lk etapta akla gelen, toprak, iklim gibi zelliklerin yannda, sosyal, kltrel, ekonomik, politik kavramlar da ierir (Holden, 2000, s.23-24). Collin (1995), evreyi u ekilde tanmlamtr: evre, organizmann iinde yaad, organizmann dnda olan hereydir. Sz konusu olan ey, corafi bir blge, bir iklimsel koul, organizmay evreleyen bir grlt ya da kirlilik unsuru olabilir. nsann evresi bir lke, blge, ehir, ev ya da bir oda olabilir (Holden, 2000, s.23-24). Collinin tanmnda bahsedilen fiziksel evredir. Mimarlar, peyzaj mimarlar ve kentsel tasarmclar fiziksel evre ifadesini, sosyal ve kltrel olmayan evresel ynler iin kullanmlardr. Binalarn yan sra iklim gibi olgular bu tanma dahil edilmitir, bu yzden tanmlama tam anlamyla bir netlik ifade etmez. Blgesel evre, tam olarak dnyann doasna ve dnya zerinde gerekleen srelere iaret eder. Bu sreleri anlamak nemlidir; nk insan yaam dnya yzeyinde gerekleir ve yapma evre, blgesel evreye olan adaptasyonlardan oluur (Lang, 1987, s.78). Yapma evre de, blgesel evre gibi fiziksel evrenin bir parasdr; bununla birlikte yapma insanolu tarafndan oluturulur. Langa gre, yapma evre, blgesel ve kltrel evrelerin bir parasdr. Mimari evre, farkl malzemelerdeki farkl yzeylerin yapay dzenlemelerinden ve/ya da mekansal dzenlemelerden oluur. nsanlarn evrelerini yaplandrma ekli, birbirleriyle ve blgesel evre ile olan etkileimlerine etki eder. Ik, s, ses, koku ve kiinin deneyimledii mekanik

98 temaslarn trlerini deitirir. Bir adan yapma evre, insanlarn sosyal ve kltrel evrelerindeki deiikliklerden doar ve bu evreleri de etkiler (Lang, 1987, s.81). Yapma ve kltrel evre, insan davrannn yansmalar sonucunda oluturulur (Holden, 2000, s.24). Tam tersinin de sylemek mmkndr. evre (yapma evre), nesneler ve nesneler, nesneler ve insanlar, insanlar ve insanlar arasndaki ilikiler eklinde grlebilir. Bu ilikiler mekansaldr; objeler ve insanlar, mekanlarla ve mekanlardaki eitli blclerle ilikidedir (Altman vd., 1980, s.11). Turizm evresi de dier yapma evrelerde olabilecei gibi, fiziksel boyutun yannda, sosyal, kltrel, ekonomik ve politik boyutlara da sahiptir (Holden, 2000, s.23-24). nsanlar kullandklar evresel kaynaklar zerinde etkiye sahiptirler, farkl evreler ise bireyin davranlar zerinde farkl etkiler oluturur (Knudson, 1988). Turistler, bir tatil yerini, aradklar eit deneyim iin uygun olduunu dndklerinden tercih ederler. Dier bir deyile, evrenin tantm ekli, turistlerin davranlar iin anlamlar tar (Holden, 2000).

ekil 4.13 Canterin tatil yerlerine uyarlanm yer modeli (Faulkner vd., 2001, s.118). ekil 4.13de gsterilen bileen, yani bir kurulumun (setting) fiziksel zellikleri, kiinin bir kurulumda sergiledii aktiviteler ve insanlarn bir kuruluma getirdii kavramlar, bir yerin

99 zelliklerini deneyimleyebilmek ve anlayabilmek iin gereklidir. Ayn zellikler, tatil yerlerine de uyarlanabilir. Bu yaklama gre, bir tatil yeri ve aktiviteleri anlalabilir ve ilgi uyandrabilir olmaldr. Dahas, kurulumu oluturan fiziksel bileenler nitelikli ve estetik adan holuk veren yapda olmaldr (Faulkner vd., 2001, s.117). Sherif ve Sherifin bildirdiine gre, fiziksel evre, ona eklenmi anlamlar araclyla insanlarn evresel kalite ve yaam ile ilgili alglamalarna etki edebilir (Rapoport, 1977, s.26). Baka bir adan bakldnda, yapma evrelerin eitlilii kltrn kompleksliini yanstr. Bu yolla, yapma evreler, insan gruplarnn zihinsel imgeleri ve emalaryla ilikili hale gelir. evrenin eitlilii, evrenin katt anlamlarn nemi ve grup kimliini kurmak iin kullanlmas tasarlanm evrelerin ekonomik aralardan ok daha fazlas olduunu gsterir. Bunu iki fikir takip eder. Birincisi, evresel tasarm aratrmalar kltrleraras ve tarihsel olmaldr. kincisi, insan-evre etkileimini anlamak iin kii evrenin maddesel ynlerinden daha fazlasn bilmelidir; kltrn, evrenin doas ve bu ikisinin ilikisi nemli bir role sahiptir (Altman vd., 1980, s.8). evre tasarlanrken, drt bileen organize edilmi olur: mekan, anlam, iletiim ve zaman (Altman vd., 1980, s.11).

ekil 4.14 Dikkate deer farkllklar; bazen kk eler baskn hale gelebilir, Racquet Club ve Lever House, New York (Rapoport, 1977, s.224).

100 evrenin tasarlanmas sonucunda, baz elerde farkllklar oluturularak daha kolay alglanmalar salanabilir. rnein, bir cadde zerinde eitlilik gerekebilir; nk eitlilik dikkat ekicidir. Benzer ekilde, yksek binalar arasndaki kk bir kilise ya da yeni yaplar (cam kuleler gibi) arasndaki eski binalar, dikkate deer farkllklar oluturur (ekil 4.14) (Rapoport, 1977). Dikkate deer farkllklar alglayan kii, baz yarglarda bulunur. Tasarmcnn bunlar denetlemesi zordur; fakat en azndan fark edilebilirliin derecesini saptayabilir (Rapoport, 1977).

ekil 4.15 Yapma evrenin deneyimlenmesi (Rapoport, 1977, s.109). Gibsona gre, dikkate deer farkllklarla, ekil-zemin etkileri ya da uyarann durumunun deimesi balamnda karlalabilir. Bu durum, bileenler arasndaki ilikilerin, bileenlerin kendilerinden daha nemli olduu fikrini glendirmektedir (Rapoport, 1969); nk dikkate deer farkllklara liderlik eden ey bileenlerin yan yana geliidir. rnein, bir ormandaki bir aa ok zel deilse genellikle fark edilmez (Moles, 1966); dier taraftan kentsel bir kurulumda tek bir aa en ok fark edilen ve algsal olarak olduka nemli olan bir e haline gelebilir. Benzer ekilde, form ve renk de nemli olabilir; Mykonosdaki kiliselerin atlarnn krmz ve mavi olmas gibi. Yine, koridor tarz bir caddedeki tek bir meydanck ya da ni o caddeyi farkllatrabilir. ehirler de baz zellikleriyle farkllar; binalarn yksekliindeki ve younluundaki eitlilik, manzara, trafik, grlt, bitkiler vb. gibi. (Rapoport, 1977, s.225).

ekil 4.16 Solda grlen koridor tarz bir cadde zerinde nile oluturulan dikkate deer farkllk (Rapoport, 1977, s.227).

101 Dikkate deer farkllklar, tasarmda kritik durumlar oluturur. Birok ehir planda ve yukardan bakldnda net bir strktre, morfolojiye ve karaktere sahiptir. Bununla birlikte, bunlar zemin kotunda alglanmaz. Strktrn nasl net ve alglanabilir hale getirilebilecei tasarmclar iin nemli bir sorundur. Amalanan farkllklarn alglanmas, duyusal, etkisel ve sembolik gstergeler kullanarak mmkn olabilir (Rapoport, 1977, s.225).

ekil 4.17 Solda grlen cadde karmak gibi grnmekle birlikte kendi iinde bir dzene sahiptir, sadakinde ise dikkate deer farkllk haline gelen koridor tarz caddenin kendisidir (Rapoport, 1977, s.227). Renklerin, seslerin ve kokularn nemli olduu bir kltrde, bu eler kentsel alanlar farkllatrmak zere daha fazla kullanlacaktr (Rapoport, 1977, s.228). Baka bir rnek vermek gerekirse, konut alanlarndaki kk parklar daha fazla fark edilir, kentsel yapda aklklar salar, ayn zamanda ssal, kokusal ve akustik gstergelerde deiiklikler salar. Resmi olmayan gzlemler gstermektedir ki, yap alanlarndaki bileenler, kk parklar, havuzlar ve ak alanlar dikkate deer farkllklar ve ynlenme iin referans noktalar haline gelmektedir. Bu durum, belirginlik ve anlamla glendirilebilir. Bitkilendirme de byk lde nemlidir; mekanlarn kalitesini deerlendirmek ve bu tip yerler iin sosyal kimlik oluturmak amacyla kullanlr (Rapoport, 1977, s.228). Kentler ve kentsel alanlar farkl zelliklere sahiptir ve duyarl gzlemciler bu zellikleri fark edebilirler. Farkllamay salayan baz gstergeler unlardr: Fiziksel farkllklar Grme Objelerekil, boyut, ykseklik, renk, malzeme, doku, detaylar. Mekan kalitesiboyut, ekil; engeller ve balantlarbirlemeler, geiler.

102 Ik ve glge, k seviyeleri ve kalitesi, geici deiiklikler. Yeillendirme, insan yapm ya da doal bitkilendirme. Alglanan younluun grsel ynleri. Yeniye kar eski. Dzene kar eitlilik. yi ynetilmie kar kt ynetilmi. lek ve kentsel paralar. Topografyadoal ya da insan yapm. Konumncelik, karar noktalar vb. Kinestetik Kademelerdeki, hareketin hzndaki deiiklikler. itme Grltlye kar sessiz. nsan yapm grltlere (endstri, trafik, mzik, konuma, glme) karlk doal grltler (rzgar, aalar, kular, su). Dorudan seslere karlk yanklanmalar Seslerdeki geici deiiklikler Koklama nsan yapm olanlara (yemek kokular gibi) karlk doal kokular (bitki, iek, deniz kokusu gibi). Hava hareketleri Scaklk Dokunma Genellikle ayakla hissedilen dokular Sosyal farkllklar nsanlardil, davran, giyinme, fiziksel zellikler. Aktivitelertr ve younluu; kulpler, restoranlar, fuarlar, marketler. Kullanmlaralveri mekanlar, konutlar, endstri yaplar vb.; niforma kar karmak. Arabalara karlk yaya yollar, dier seyahat aralar; harekete kar duraanlk. Objeleriaretler, reklamlar, yiyecekler, glgelikler, bitkiler ve baheler, dekorasyon vb. gibi.

103 ehrin kullanl eklisokaklarn kullanm, n/arka ayrmlar, zel/kamusal ayrmlar, iednk/dadnk kartl. Tm bunlar, davran iin geerli olan kltrel engeller ve kurallarla ilikilidir. Hiyerari ve sembolizm, anlam, sosyal kimlik ve stat gstergeleri. Zamanla ilgili farkllklar Uzun dnem: Bir konumdan dier konuma zaman iindeki deiiklikler; insanlardaki, kullanmlardaki, vb. deiiklikler. Bu, sreklilik ve kararlla karlk deiiklik bildiren gstergelerin tmn ierir; sz konusu deiiklikler olumlu ya da olumsuz anlamda olabilir. Daha nce sz geen tm dikkate deer farkllklar, yerleri olumsuzlatran ya da gelitiren, iyi ya da kt sosyal gstergeler olarak yorumlanabilir. Bu gstergeler kltr temellidir. Ksa dnme: Gndz ve gecenin, hafta ii ve haftasonunun kullanm ekilleri ve kullanm younluu (Rapoport, 1977, s.229-230). Dikkate deer farkllklar, ayn zamanda tercihlere de etki eder (Rapoport, 1977, s.230). Dikkate deer farkllklar olarak nitelendirilen tm bu etkiler, evrelerin ve mekanlarn nesnel ve objektif zelliklerinden doar ve kullanclarn bir yeri alglay, deneyimleyi biimini deitirebilir. Bir mekan ya da bir mekann baz blmlerini fark edilir hale getirmek kullancnn dikkatini o yne ekip sz konusu mekan tercih etmesini salayabilmek iin tasarmcnn kullanaca nemli aralar olabilmektedir. Bu blmde, insan-evre etkileiminin gereklemesinde kiiden ve evreden kaynaklanan temel psikolojik sreler ve etkiler incelenmitir. imdi, tezin ana konusuna daha da yaklalarak turizmde alglama ile kltrn ilikisi bal altnda kltr kavram ve turizmle ilikili olarak alglamann kltrel yn incelenecektir.

4.2 Turizmde Alglama ile Kltrn likisi

Son yllarda, turizmin kltrel ynleri zerine fark edilir bir ilgi olmutur. Kltr, eitli formlar ve boyutlaryla turizm planlamasnda, geliiminde, ynetiminde ve pazarlamasnda nemli bir etkiye sahiptir. Fakat, kltrn turizm zerindeki etkisini inceleyen yazn ounlukla sanat, mzik, kltrel yaplar gibi kltrn somut formlar zerindeki ifadelere younlar. Aratrmaclar, ulusal kltrn turizm zerindeki daha derin etkilerini analiz

104 etmeyi ihmal etmilerdir. Deerler, normlar ya da kurallar gibi bileenler turistlerin davranlar, tatil beklentileri, deneyimleri, memnuniyeti zerinde nemli bir etkiye sahiptir (Reisinger ve Turner, 2003). nsan en basit dzeyde biyolojik bir canldr (organizmadr); bununla birlikte insan evreleyen psikolojik ve sosyal oluumlar vardr. evreyle etkileimi dzenleyen evresel psikoloji, evresel alglama, gereksinimler, motivasyonlar ve evresel bililer gibi sreler dengeleyici sistemler olarak karmza kar. Sosyal yaplardan en nemlisi ise kltr ve bileenleridir. Deerler, inanlar, tutumlar, bilgi birikimi, dnya gr gibi kltr bileenleri insann evresindeki nesneler, olaylar ve dier insanlarla ilgili yorumlarn ve zihinsel imgelerini byk lde etkiler. Bu nedenle kltr ve turizm arasndaki ilikiden bahsederken insan faktrn ve insan evreleyen sz konusu sreleri gz ard etmemek gerekir. Turizm, farkl milletlerden insanlarn karlat bir hizmet endstrisidir. Etkileimin kalitesi, tatil deneyimlerinin ve ziyaret edilen yerin alglanmasnn olumlu ynde gereklemesine katkda bulunur. Turistin memnuniyeti, genellikle, fiziksel gereksinimlerle saptanr ve memnuniyetin, bir rnn tketilmesi ya da servisin kalitesi gibi ilemsel (satn alma) karar verme gdlerinden doduu dnlr. Gerekte, belli pazarlar ekici hale getirme yetenei sklkla psikolojik gereksinimlere ve kullanlan rnn psikolojik ve kltrel yorumlar gibi, psikolojik (satn alma) karar verme gdlerine dayanr (Reisinger ve Turner, 2003). Bu tezde, turizm evresiyle insan arasnda etkileimin gereklemesinde ve dzenlenmesinde etkili olan psikolojik srelerden biri olan alglama zerine younlalmtr.

ekil 4.18 Ynetici sistemlerin bir hiyerarisi (Markin, 1974, s.371). 3. blmde alglamann tanm ve alglama sreci zerinde geni bir ekilde durulmutu.

105 Alglama, bireyin, dnyann anlaml bir resmini oluturmak iin, bilgiyi ald, setii, organize ettii ve yorumlad sre eklinde tanmlanabilir (Mayo ve Jarvis, 1981). Turizm rnyle ilikili olarak, belli bir alan hakkndaki bilginin elde edilmesi srecidir (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.208). Aratrma kapsamnda, mekann alglanmasna etki eden bir faktr olarak incelenen kltr kavram daha nce deinildii gibi, evrelerin tasarlanmasnda ve farkllamasnda tarih boyunca etkili olmutur. Bu sebeple, nemli bir aratrma konusu olmaktadr. imdiki blmde, kltr kavram, tanmlaryla ve onu oluturan bileenlerle birlikte anlatlacaktr. 4.2.1 Kltr Kavram

Kltr, ok boyutlu, kompleks bir kavramdr. Literatrdeki yzlerce farkl tanmlama bu durumu yanstmaktadr. rnein, Kroeber ve Kluckhohn (1985), yz altmtan fazla kltr tanm olduunu belgelemilerdir. Teorisyenler kltrn genel bir tanmnda bulumakta zorlanmlar; kltrn anlamna katkda bulunan farkl bak alar ortaya koymulardr. Sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi bilimsel alanlara gre tanmlamalar yaplmtr (Reisinger ve Turner, 2003, s.4). Kltr, insanolu tarafndan sosyal olarak elde edilen bilgi birikimini, davranlar, gelenekleri ieren geni bir referans grubu olarak dnlebilir (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.110). Kltr, dnyadaki tm insanlarn sahip olduu genel bir zelliktir; bununla birlikte kltr farkllk anlamna gelir; her birey nasl birbirinden farklysa kltr de tek deildir. Tylor, kltrn tanmn u ekilde yapmtr: Kltr, bir toplumun yesi olan insanlar tarafndan kazanlm bilgi birikimi, inanlar, sanat, ahlak, kanunlar, gelenekler ve alkanlklar ieren kompleks btndr (Reisinger ve Turner, 2003, s.5). Bu tanmda nemli olan nokta, kltrle ilikili olan sz konusu zelliklerin bir topluma ait olmasdr. O halde, toplumlar birbirinden ayran balca unsur kltr ve bileenleridir. Tylordan itibaren pek ok antropolog kltr kavramn yeniden tanmlamtr. Moore ve Lewis, btn tanmlarn kltrn ayn zelliine, yani insan kaynakl oluuna iaret ettiini belirtmilerdir (Reisinger ve Turner, 2003, s.5). Herskovitse gre (1948, 1955), kltr, evrenin insan yapm ksmdr. Kltrn insan yapm oluu farkllklarn dier bir aklamasdr. Yine bu zellie dayanarak kltrn renilebilir olduunu sylemek yanl

106 olmaz. Schusky ve Culbertin bildirdiine gre, davransal antropologlarn tanmlar, kltrn insan davranyla ilgili olduunu anlatr. Kltr, belli insan gruplaryla balantl, gzlemlenebilir davran modellerinde kendini gsterir (Reisinger ve Turner, 2003, s.5). yleyse kltr, davrana etki eden kavramlardan biri olarak karmza kar. Bu balamda, ilevselcilerin tanmlamalar belli davranlar iin sebeplerin ve kurallarn anlalmasnda kltrn roln vurgular. Radcliffe-Browna gre, ilevselciler, kltr bir sosyal sistem iinde insan davranlarn dzenleyen kurallar btn olarak grrler. Sz edilen kurallar, insanlarn nasl ve niin yle davrandn daha iyi tahmin etmeye ve anlamaya olanak verir. Hem davranlar, hem de ilevselciler kltrn ve davrann ayrlamaz olduunu savunurlar; nk kltr sadece nasl davranmamz gerektiini dikte etmekle kalmaz, eitli davranlarn ortaya kt koullar ve evreleri de saptar; davrann yorumlanmasna ve tahmin edilmesine yardmc olur. Bu durumda davrann byk lde kltre bal olduu sylenebilir (Reisinger ve Turner, 2003, s.6). Kltr kavramn bileenleri asndan boyutta incelemek mmkndr: (1) materyal; endstri rnleri, (2) kinetik; davranla ilgili, (3) psikolojik; paylalan bilgi birikimi, tutumlar, deerler vb. gibi (Markin, 1974, s.459). Aratrma kapsamnda kltrn, alglamayla ilikili olan kinetik ve psikolojik boyutlar tartlmtr. 4.2.2 Turizmde Kltrleraras almalar

Kltrn kendisi bal bana, farkllklarn sebebidir. Wallersteine gre, kltr, farkllklarla ilgilidir; kltrel farkllklarn varl aktr (Reisinger ve Turner, 2003, s.8). Triandisin (1972) kaydettii gibi, eer farkllklar olmasayd kltrler de olmazd. Kltr, benzerliklerimizden olduu kadar, bireysel farkllklarmzdan da sorumludur (Markin, 1974, s.454). Tm bu ifadelerden kltrn toplumlar arasndaki ayrt edici zellikleri oluturduu sonucu kmaktadr.

107

deoloji

Sosyalleme

fade ekilleri

Etkileim Sistemleri

nanlar Deerler Din

Eitim Kltrelleme Kltrel Yozlama

Dilin Fonksiyonlar

Yaknlk

Birincil ve kincil Sosyalleme

Szl Olmayan letiim: Vcut Hareketleri, Mekann Kullanm, Zaman Kavram

zlk Kavram

Kiilik ve renme Teorileri

Grup ii-Grup d letiim

izelge 4.1 Kltrel farkllklar anlamak iin nemli olan kltrel ynler (Reisinger ve Turner, 2003, s.17).

Dil

Sosyal Aralar Sosyal Snflar Aile Yaps

Gelenekler

Ekonomi

Deerler

Maddesel Balklar

Din

Tutumlar

Estetik

Politika

Yntem

Eitim

izelge 4.2 Kltrel farkllklar oluturan bileenler (Reisinger ve Turner, 2003, s.17). Kltrel farkllklar kendini ok deiik ekillerde gsterir. Scollon ve Scollon (1995), kltrel farkllklar anlamak iin nemli olan izelge 4.1deki kltrel ynleri

108 sralamlardr. Czinkota ve Ronkainen, Hofstede (1991) ve Trompenaars (1993) kltrel farkllklar oluturan izelge 4.2deki bileenleri ortaya koymutur (Reisinger ve Turner, 2003, s.16). Landis ve Brislin de (1983), kltrel farkllklarn kiileraras etkileimi nasl etkilediini anlamann nemini kaydetmilerdir. Landis ve Brisline gre, kltrel farkllklar, etkileimsel davranlarda farkllklar yaratabilir ve bunlarn yorumlanmasnda yanl anlamalar ve dolaysyla atmalar olabilir. Turizm ortamnda sosyal etkileimin ok youn olmas nedeniyle, kltrel farkllklar turizmde kendine nemli bir yer bulur. Sz konusu etkileim, gidilen yerin ulusal kltrel eleriyle ve o blgenin insanlaryla olduu kadar, oraya tatil iin gelmi farkl kltrlerden insanlar arasnda da gerekleir. Bir blgeyi (ya da mekan) ziyarete gelmi turistler arasndaki etkileimin olumlu bir ekilde yryebilmesi iin sz konusu kiiler arasndaki ilikinin eklini tahmin edebilmek gerekir. Bu da, ancak farkl kltrleri tanmakla mmkn olur. Pizam ve Mansfelde gre, kltrel farkllklarn incelenmesi, birka nedenle turizm endstrisini ilgilendirir. Birincisi, geen yirmi ylda, turizm endstrisi, gelien bir kresellemeye uramtr. Sonrasnda, kltrel eitlilik konusuna ve kreselleme tartmasna dikkat ekilmitir. kincisi, kltrel karakteristikler zellikle turizmle ilgilidir; nk rnn ekicilii asndan nemlidir. Sonuta, turizm farkl uluslardan insanlarn bir araya geldii bir hizmet endstrisidir (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.396). Holzner (1985), Groetzbach (1981, 1988) ve Ritter (1987, 1989), kendi gzlemleri sonucunda farkl uluslardan turistler arasnda dikkate deer farkllklar bulmulardr. rnein, Ritter, Japon turistlerin gruplar halinde seyahat ettiklerini ve Avrupallara gre daha ksa sreli tatilleri tercih ettiklerini kaydetmitir. Bu davran, Japonlarn gruptan ayrlmann tehlikeli olarak grld kollektivist kltrlerine balamtr. Groetzbach, Mslmanlarn ve Araplarn seyahat davran modelleriyle Avrupallarn davran modelleri arasndaki farkllklar analiz etmi ve Araplarn sosyal olarak daha aktif ve scak olduklarn vurgulamtr. Farkl kltrlere sahip toplumlar arasnda farklar olduuna dair ispatlarn bulunduu aratrmalarn yan sra, farkllklarn bulunmad baz yerler ve konular olduunu tespit eden almalar da vardr. ou kltrleraras almada farkl lkelerdeki kullanc (tketici) davranlar

kyaslandnda birbirleri arasnda hem benzerlikler, hem de farkllklar bulunmutur.

109 Peabody (1985), uluslar arasnda ksmi farkllklar bulunduuna iaret eder. Bu blmde, turizmde alglama ve kltrn ilikisi ve bu konu hakknda yaplan eitli aratrmalardan rnekler ortaya konmutur. Takip eden blmde, turizmde mekann alglanmasnda bir adm daha ileri gidilerek lobi mekann alglanmas incelenecektir. Lobi mekannn alglanmas konusuna tez kapsamna uygun olarak kullanc kltrnn etkisi ve mekansal tasarm zelliklerinin etkisi perspektifinden yaklalacaktr. 4.3 Lobi Mekannn Alglanmas

Lobi mekan, farkl kltrlerden insanlarn (turistlerin) sosyal etkileim iinde bulunduu nemli turizm mekanlarndan biridir. Lobi mekannn alglanmas, mekansal zelliklerin alglanmas ve kltrn etkisi eklinde incelenmitir. 4.3.1 Kullancnn Sahip Olduu Kltrn Alglamaya Etkisi

Tezin 3. blmnde anlatld gibi, alglama uyaranla ilgili bilgilerin baz sreler sonucunda anlaml hale dntrlmesidir. Kii, bir objeyi, bir olay ya da bir mekan duyu organlarnn yardmyla duyumlar, duyumlanan bilgiler insan beyninde baz psikolojik (duygular, motivasyon gibi) ve sosyal (kltr gibi) filtrelerden geer, sonrasnda yine bu filtreler yardmyla anlaml hale dntrlr, bylece alglama gereklemi olur.

ekil 4.19 Objelere ve evreye ilikin nesnel bilgilerin eitli filtrelerden geerek alglanmas (Rapoport, 1977, s.40). Markin, alglamann karar verme sreleriyle ilikili ksmna deinmitir. Sinir sistemi,

110 duyumlanan eyin A m, B mi; scak m, souk mu; krmz m, sar m, vb. olduuna karar vermelidir. Organizma, yorumlar ve organize eder; fakat daha da nemlisi nasl yorumlayacana ve organize edeceine karar verir (Markin, 1974, s.208). Tasarmc mekan tasarlama zelliklerine ilikin birtakm somut ve objektif kriterlere sahip olabilir; fakat tasarlama sreci mekansal elerin bu zelliklere gre dzenlenmesi ve oluturulmasyla bitmi saylmaz; kullancnn o mekan ve zelliklerini kavrama ekli ve zihninde o mekanla ilgili oluturduu imgeler ok nemlidir. Tasarmc bunlar da deerlendirmelidir. Alglama, ok sayda dtan gelen (ekonomik, sosyal, kltrel, corafi) ve iten gelen (demografik, psikolojik, davransal) faktrlerle ekillendirilir. Bu faktrler, sklkla birbirleriyle ilikilidir (Reisinger ve Turner, 2003, s.152). Alglama, kltr ve davran birbiriyle i iedir ve karlkl olarak birbirini etkiler. Altman vd.ye gre, kltrn pek ok tanm vardr, fakat ynl tanmn ortaya koymak yeterlidir: bir grubun yaam tarz; semboller, anlamlar sistemi ve bilisel emalar; yaam srdrmek iin gerekli adaptasyon stratejileri (Altman vd., 1980, s.9). Kltrn bir grup insann sahip olduu inanlar ve deerler sistemi olduu sylenebilir. Bu olgular dnyaya ilikin bir bak as ve dahas dnyaya bakn ve onu ekillendirmenin karakteristiklerini oluturur. Dnya, bir yaam ekli, bir bina stili, bir peyzaj esi ya da bir yerleim yeri yaratlrken, sistematik ve srekli seimlere liderlik eden kurallarla ekillendirilir (Altman vd., 1980, s.9). Tm yapma evreler, baz seimler ve kararlar sonucunda oluturulur (Altman vd., 1980, s.10). Schiffman ve Kanuka gre, kltr, renilmi inanlarn, deerlerin ve geleneklerin, belli bir toplumun yelerinin davranlarnn ynlendirilmesine hizmet eder, toplumun zetidir (Schiffman ve Kanuk, 1987). evre ve kltr, hangi uyarann seileceini, nasl yorumlanacan ve yarglanacan tespit eder. Schiffman ve Kanuk (1987) ile Cohene gre, alglama, insanlarn deerlerine, beklentilerine, deneyimlerine bal olan kltr tarafndan tespit edilir (Reisinger ve Turner, 2003, s.149).

111

ekil 4.20 Alglamaya kltrn etkisi (Rapoport, 1977, s.38). Kltr, alglamalarmzn ve davranlarmzn etkilendii ve saptand bir filtredir (Markin, 1974). nsanlar genellikle dnyay algladklar ekilde hareket ederler. Kendilerinin ve bakalarnn davranlarn yarglarken kendi kltrlerinden rendikleriyle uyarana tepki verirler (Reisinger ve Turner, 2003, s.153). Kltrn alglamayla olan ilikisi genel olarak anlatlmken, kltr oluturan bileenlere de deinmek yerinde olur. Tutumlar, belli uyaranlara kar belli ekillerde hareket etme eilimleri (Crespi, 1965); bir obje ya da durum hakkndaki inanlarn dzenlemeleri (Rokeach, 1968); bir obje, bir olay ya da bir kii hakkndaki pozitif ya da negatif hisler (Pizam ve Mansfeld, 2000, s.21); evreden bilgi alma eklimize etki eden pozitif ya da negatif algsal ifadelerdir (Markin, 1974, s.263). Tutumlar, deerlerle ilgilidir. Deerler de tutumlar gibi beklenen ve istenenleri tanmlar (Markin, 1974, s.119). nan ve deer bileenleri, bireylerin eyler ve eyalar hakknda sahip olduklar birikmi duygu ve nceliklere iaret eder. Dier bir deyile, inanlar, kiinin dier insanlar hakkndaki bilgi birikimi ve deerlendirmelerini yanstan ok sayda zihinsel ve szl ifadelerini ierir. Deerler de ayn zamanda inanlardr. Sonuta hem deerler, hem de inanlar belli bir duruma tepki vermek durumunda olan bir kiinin tepki verme eklini etkileyen zihinsel imgelerdir (Schiffman ve Kanuk, 1987). Deerleri, deerlerin ilevlerini ve benzer kavramlardan farkl ynlerini karakterize etme ynnde pek ok giriim olmutur. Adlere gre, deer kavram genitir, belirsizdir ve gerek anlamndan yoksundur. Her insan esiz deerler setine sahiptir. Baz deerler bir kltre bal oluur; bunlar kltrel deerler olarak adlandrlr. Deerler, bir kltrn yelerini, neyin iyi ya da kt, doru ya da yanl, pozitif ya da negatif vb. olduu konusunda bilgilendirir

112 (Reisinger ve Turner, 2003, s.74). Pek ok yazar, deerlerle kltr arasnda bir iliki olduunu nermektedir; Baileye gre, kltr, yelerinin ortak deerlere sahip olduu bir sistemdir (Reisinger ve Turner, 2003, s.77). Deerlerdeki farkllklar, dnmedeki, hareket etmedeki, alglamadaki farkllklar ortaya koyar (Rokeach, 1973). nanlara ve deerlere zt olarak, gelenekler, belli durumlardaki davrann kltrel olarak kabul edilebilir ve uygun yollarn oluturan davrann ak modelleridir. Yani, inanlar ve deerler davrana rehberlik ederken, gelenekler, davrann allm ve kabul edilebilir ekillerini oluturur (Schiffman ve Kanuk, 1987). Kltrn alglama zerindeki etkisi hakknda eitli deneysel almalar yaplmtr (Mayo ve Jarvis, 1981). Redding ile Mayo ve Jarvis (1981), kltrn farkl milletlerin farkl ekilde alglamasna sebep olduunu vurgulamlardr. Segalle gre, farkl evrelerde byyen insanlar farkl ekillerde alglarlar; nk olaylarn sebeplerini farkl ekillerde yorumlarlar (Reisinger ve Turner, 2003, s.153). Keown, on iki seilmi lkede, sat noktalarndaki turist alglamalarndaki farkllk zerinde kltrn etkisini kaydetmitir. Singer, kltrel deerlerdeki farkllklarn insanlarn alglamalarnda farkllklar yarattn vurgulamtr (Reisinger ve Turner, 2003, s.154). Son yllarda, yaknlam ve ayrlm hipotezleri ortaya kmtr. Yaknlam srecini destekleyen tartmalar, ekonomik yapnn, ynetsel srelerin ve pazarlama srelerinin evrensel ynne dikkat ekerler ve de bunun teknolojik olarak zorunlu olduunu iddia ederler. Yaknlam, bilim ve teknolojiye dayanan, endstrilemenin ortaya kard bir sretir. Yaknlam hipotezine gre, kullanclar genel tercihlere sahip olur; farkllklar kaybolur. Bylece, irketler (hizmet verenler) kullanclarn istekleri arasndaki farkllklar dikkate almak gibi bir durumla karlamazlar (Pizam ve Mansfeld, 2000). Bu durumda, kii ziyarete gittii bir yerdeki evrensel elere sahip bir mekan kullanyorken kendini farkl bir yerdeymi gibi hissetmesi zorlar; dnyann hangi lkesine giderse gitsin benzer imgesel elerle karlaacaktr. Bu durum, bir kent otelindeki lobi mekan iin de dnlebilir. Lobi mekannn sosyal ve kamuya ak bir mekan olmas tartmay daha da geniletmektedir. Lobi mekan, bir otelin vitrini gibidir; bununla birlikte pek ok eylem trn iinde barndrdndan ilevsel adan ok youn ve nemli bir mekandr. Ortak mekansal elere ve zelliklere sahip lobiler oluturulduunda bu ortak dil sayesinde kii hangi lkeye giderse

113 gitsin, yabanc ya da alk olmad elerden dolay kendini rahatsz hissetme durumuyla kar karya kalmayacaktr. Sz konusu durum, yaknlam teorisinin olumlu yan olarak grnmektedir. Dier taraftan, ayrlm srecini destekleyen uzmanlara gre, ekonomi, organizasyonlar ve pazarlama her zaman kltrle snrl olmutur ve olacaktr. Bu yzden, farkl kltrlerde, kullanc (tketici) davranlarnda ve pazarlama pratiklerinde yaknlam grlmesi beklenmemelidir. nk, bunlar belli bir kltrde yaygn olan bir modele dayanr; ayrlm olgusu lkelerin kltrel farkllklarna dayanr (Douglas ve Wind, 1987). Bu durum, turizm ortamlarnda da geerlidir. Turizmin amalarndan birinin farkl yerler deneyimlemek olduu dnldnde, ziyaretiler bu amala geldikleri blgelerde kullandklar bir lobi mekannn da o blgenin kltrel zelliklerini ve elerini barndrmasn ya da yanstmasn istemeleri doaldr. Bu noktada, ziyaretilerin amalarnn nemli olduu ortadadr. Ayrca, kltr kavram var olduuna gre ve farkllklardan doduuna gre kltrel deerlerin ve unsurlarn ekim arac olarak kullanlmas doaldr ve hep byle olagelmitir. Bu ekilde, yaknlam srecinin sonucu olan standartlamann da nne geilmi olur. Mekanlar sz konusu olduunda, standartlamann uygun bir yol olduunun sylenmesi zaten mmkn olamaz. Yaknlam ve ayrlm olgularna baka bir adan bakmak mmkndr. Kltr, farkllklar oluturduuna gre, insanlarn ilgilerini, kararlarn ve beraberinde alglamalarn da etkileyecektir. Bir mekan (lobi) oluturan fiziksel, kurgusal vb. zellikler hakknda farkl kltrlerden insanlar farkl isteklere, kararlara ve alglamalara m sahiptirler, yoksa pek ok eyin kreselletii gnmzde insanlarn alglamalar ve davran ekilleri zerinde kltrn etkisi azalm mdr? Bu sorunun cevab, kiilerin ya, cinsiyet, eitim durumu, sosyal ve ekonomik durum ile yaanlan yer gibi demografik zelliklere ok baldr. Alglama kavram, sosyal etkileimde ok nemlidir (Cook, 1979). nk, insanlarn birbirini alglama ekli birbirleriyle iletiim kurma eklini tespit eder. Singerin vurgulad gibi, bireyler yalnzca alglamann temelinde hareket edebilirler ya da tepki verebilirler (Reisinger ve Turner, 2003, s.150). Sosyal nesnelerin ve olaylarn alglanmasnda kltrleraras deikenler vardr. Sz edilen deikenler sosyal etkileimde engeller oluturur (Samovar ve Porter, 1988). Sosyal etkileim, insanlarn kltrel koullu alglamalarna dayandndan, insanlar kendi alglamalarn bakalaryla olan sosyal etkileimlerine yanstrlar. Etkileim srecinde, dier insanlar kendi

114 perspektiflerinden alglamay reten kltrlerinden etkilenirler. Kiinin dierlerini alglama ekli, byrken adapte olduu kltrel deerler tarafndan saptanr. Bu yzden kltrel deikenler alglamadaki farkllklar aklayabilir (Reisinger ve Turner, 2003, s.153). Kiiler arasndaki sosyal etkileim kiilerin davranlarna yansr. Bu yzden, davranlarn gerekletirildii mekanlar bu balamda nem tar. zellikle, bir otelin lobi mekan gibi, kamuya ak olan mekanlarda kiilerin birbiriyle iletiim kurmada kullandklar mekansal dili ve aralar belirlerken kltrel zelliklerden de faydalanlr. 4.3.2 Lobi Mekannn Tasarm Kriterlerinin Alglamaya Etkisi

Bir otele girildiinde giri holnden hemen sonra, gerek ilevsel gerekse konumsal olarak kullancnn ilk ulat mekan, lobi mekandr. Kullanc, dinlenmek iin oturma gruplarn kullanr, bu srada bir eyler iebilir, gazetesini okuyabilir, daha sonra odasna kmak iin asansr ya da merdivenleri kullanr. Dolaysyla, ou zaman giri holyle giriik olumu olan lobi mekannda youn bir eylemler serisi ve ileyi gerekleir. Lobi mekannn tasarm zelliklerini belirleyen pek ok faktr vardr. Bununla birlikte, uygulama almasnda yer verilen mekansal zellikler, kullanclarn alglama zelliklerini analiz etmek amacyla seilmitir. Yani, bu almada nemli olan, mekansal oluumlarda insan faktrnn deerlendirilmesidir. Uygulama almasnda, lobi mekannn fiziksel, kurgusal, konumsal, kullanm zelliklerini ve mahremiyet kavramn yanstmak amacyla oluturulmu sorular yer almaktadr. lk blmdeki sorular, lobi mekannn fiziksel zellikleriyle ilgilidir. nceki blmlerde deinildii gibi, mekann fiziksel zellikleri alglamada nemlidir. Duyular -zellikle de grme duyusu- yardmyla kii, ou zaman, iinde bulunduu mekan hissederek deneyimler; bu durum, zellikle, tasarm, estetik gibi konularda akademik bilince ve eitime sahip olmayan kiiler iin geerlidir. imdi, anket almasnn ilk blmn oluturan, lobi mekannn fiziksel zellikleriyle ilgili ifadeler srasyla irdelenecektir ve sz konusu fiziksel zelliklerin alglamaya etkisi anlatlmaya allacaktr. Kii ok pencereli bir lobi mekannda bulunduunda, etrafta ho bir manzarann olmas, aydnlk, gn gibi etkenler nedeniyle kendini huzurlu hissedebilir. Pencereler, d ortamla iliki salar. Mekansal snrlanmlk hissini azaltr. Kiinin grsel snrlarn geniletir.

115 Tavan yksek bir lobi mekannda kii, ban yukar kaldrmazsa tavan gremez; bu durum yine snrlanmlk hissini azaltr. Ferah bir ortam olumasna katkda bulunur. Tabi ki, ok alak tavanl mekanlar, kullancya sknt verir, ok yksek tavanl mekanlarda ise boluk hissi oluur; en, boy ve yksekliin kullanc saysyla doru orantl olmas gerekir. Parlak renklerle dekore edilmi bir lobi, dinamik zelliklere sahiptir, kullanc zerinde canllk ve heyecan duygusu gibi etkiler uyandrr. Tam tersine, mat renklerle dekore edilmi bir lobi mekannn sakinletirici, dinlendirici etkisi olur. Modern dekore edilmi mekanlarn genelde basit geometrik formlar ve izgilerden olutuu grlmektedir. Modern mimarlk, ann gereksinimlerini, sanat anlayn ve yapm zelliklerini yanstan mimarlktr. Taklide kardr. Gemie ait eler kullanlmaz. Basit ve sade zmler retilir. Fonksiyon, biimden nce gelir. Modernlik, ayn zamanda evrensellik anlamna gelebilir. Geleneksel tarzda dekore edilmi bir lobi mekan, bir blgenin kltrel deerlerini ve elerini yanstacak ya da artracak ekilde oluturulmu demektir. Bu durum, bir mekan, kavramsal ve anlamsal olarak bir blgeye ait klar. Mimar, gemie dnk bir tasarm oluturulmas sonucuna gtrr. kinci blmdeki sorular, lobi mekannn kurgusal zellikleriyle ve konumuyla ilikili olarak hazrlanmtr. Mekann kurgusal zellikleri, yani bir mekann btnn oluturan bileenlerin bir araya gelme ekli ve konumsal zellikleri, yani btn bir bina iinde bulunduu yer ve dier mekanlarla ilikisi de mekansal alglama iin nemli zellikleri ierir. Takip eden paragraflar, lobi mekannn kurgusal zelliklerinin ve konumunun alglamaya etkisini len ifadeleri irdelemektedir. Lobide basamaklar araclyla farkl deme seviyelerinin oluturulmas sonucunda, alaltlm ya da/ve de ykseltilmi dzlemler elde edilir. Ykseltilmi ksm, grsel olarak daha ortadadr. ounlukla, ilevsel ve anlamsal olarak farkl bir grevi vardr. rnein, lobinin bir blmnde kk bir orkestra ile verilecek mzik dinletisi ykseltilmi deme zerinde gerekleebilir. Alaltlm ksmn da, benzer ekilde, farkl bir ilevi olabilir; rnein, oturma gruplarnn ya da servisin farkllat noktada ayrm yapabilmek iin demenin bir blm basamaklarla alaltlabilir. Tabi ki, basamaklarn says lobi gibi youn ileyie sahip mekanlarda ok nemlidir, fark edilmesi zor olan az sayda basamaklar kazalara neden olabilir, ok sayda basamak ise grsel ilevsel sreklilii engelleyebilir.

116 Galeri boluklaryla vb. dzenlemeler araclyla dier mekanlarla iliki kurulmu olan lobilerde, demelerdeki boluklar ya da katlar arasndaki grsel balantlar zengin algsal deneyimler ve deysel akclk salar. Lobinin giri holne ve resepsiyonla dorudan balantl olmas ilevsel adan gereklidir. Ayrca otel dndan gelen kullanclarn da rahatlkla lobiye ulamalar salanm olur. Lobinin tek ve byk bir mekan yerine birka kk mekandan olumas, duvar, pencere gibi yapsal blclerle salanabilir. rnein, sigara ienler iin ayr bir mekan oluturulabilir. Bu durumda mekansal sreklilik kesintiye urar. Ya da, daha nce bahsedildii gibi, basamaklarla da blnme gerekletirilebilir. Basamaklar, srekliliin salanmas asndan daha uygun bir zm gibi grnmektedir. Mekanlarn formunun ya da tavan yksekliinin deitirilmesi dier zmlerdir. Organik formlar, geometrik kurallara gre oluturulmam, eri izgilerden oluan formlardr. Organik formlarn dier bir zellii, doadan ve doal formlardan izler tamasdr. Sz konusu formlar, geometrik dzen ilkelerini tamaz; fakat doann ve doadaki formlarn kendine has bir dzeni ve dengesi vardr. nc blmdeki, kullanm zellikleri ile mahremiyet kavramnn yer ald ifadeler yalnzca kiileraras etkileimle deil, davran modelleriyle de ilgilidir; bununla birlikte, istenilen davranlarn gerekletirilebilmesi mekansal oluum zellikleri sayesinde olur. Yani, kiinin ister evresiyle ve evresindeki nesnelerle, isterse dier insanlarla etkileimi sz konusu olsun, bu etkileimin istenilen dorultuda ya da olumlu bir ekilde gerekleebilmesi mekanlarn zelliklerine baldr. imdi srasyla, lobi mekannn kullanm zellikleriyle mahremiyet kavramnn alglamaya etkisini len ifadeler irdelenecektir. Lobi mekannda oturma gruplar ok eitli ekillerde dzenlenebilir. Drt kiilik masalar oluturulabilecei gibi, tpk bir evin oturma odasnda olduu gibi koltuklardan oluan gruplar dzenlenebilir ya da 20-30 kiilik bir sra bitiik koltuk nne uzun bir sehpa ya da masa yerletirilebilir. Oturma ekilleriyle ilgili olan bu tercihler ise, kiinin dier insanlarla ilikilerini dzenleme ekline, yani mahremiyet zelliklerine baldr. Bir mekan tamamen bo olduunda insanlar ihtiyalarna ya da isteklerine gre mekan eitli ekillerde doldururlar; kendilerine bir yer seerler. Mekan dolu olduunda; bo bir masa ya da koltuk olmadnda yabanc bir insann masasna ya da yanna oturma tercihi konusunda

117 tamamen mahremiyet kavram zelliklerine gre hareket ederler. Bazlar farkl insanlarla tanp diyalog kurma konusunda ak grldr, bazlar deildir. Kiilerin eitli mekandaki yer seimleri ile ilgili tercihlerinde eitli durumlar grlebilmektedir. rnein, bir kii pencere yannda oturmay tercih ederken, dieri pencere bulunmayan duvar yannda oturmay tercih edebilir; d ortamla iliki kurmay reddeder, bir bakas mekann orta blmnde oturmak isteyebilir. Bu tercih, havann ak veya kapal oluuna, darda bir manzarann olup olmayna, kiinin amacna, donatlarn yerleim dzenine gre vb. deiebilir. Baz kiiler, mekan iinde kendilerine yer seerken dier insanlara arkalarn dnecek ekilde oturmay tercih ederler. Sz edilen ey, bir eit izolasyondur; mahremiyeti dzenlemede mekansal eleri kullanmann bir yoludur. Bazlar ise, etraf izlemeyi tercih ederler, mekan iinde neler olup bittiini grebilmek iin tm mekan grecek ekilde otururlar. Asansr ve merdiven gibi dey sirklasyon aralarna ve resepsiyona yakn oturmay tercih etmek, ilevsel bir gerekliliin sonucu olabilir; dier taraftan asansr, merdiven ve resepsiyon evresinde youn bir sirklasyon gerekleebileceinden bu alanlara yakn oturmak, dinlenme amacnda olan kiiler iin uygun olmayabilir. Bara yakn oturup oturmama tercihi, kiilerin alkanlklarndan kaynaklanabilecei gibi, o anki gereksinimlerinin bir sonucu da olabilir. Bardaki oturma dzeni de, yine, kiilerin mahremiyet derecelerine uygun olan ya da olmayan bir durum oluturuyor olabilir. Son olarak unu eklemek gerekir ki, btn bu tercihler ve mekansal kullanmlar kltrden kltre farkllk gsterebilmektedir.

118 5. UYGULAMA ALIMASI

5.1 almann Ama ve Kapsam

alma, farkl kltrlerden turistlerin lobi mekann nasl algladklarn tespit etmek amacndadr. Sorularn ynlendirildii kiilerin bir otelde kalmakta olmalar beklenmemektedir; nk lobi mekan otelde kalan konuklarn yan sra, dardan herhangi bir insann da kullanabilecei bir mekandr, dier bir deyile kamusal alan tanmlamasna girmektedir. Lobi mekan, hem oteldeki konuklara ve dardan gelen kullanclara hizmet sunulmas, hem de sahip olduu ilevler nedeniyle ok farkl kullanclarn bir araya geldii ve sosyal etkileimin en youn gerekletii ortak kullanm mekanlarnn banda gelmektedir. Lobi mekannn uygulama alan olarak seilmesinin en nemli nedeni bu zelliidir. Bu almada, bilgi toplama yntemleri arasndan anket seilmitir; nk ilgili kiilerle grme sresi ok ksa olmaktadr ve kiilerin fazla zamann almadan gerekli bilgilerin alnabilecei en uygun yntemin anket olduu dnlmtr. Ayrca, sorularn ynlendirildii kii saysnn greceli olarak fazla olmas da yntem olarak anketin seilmesinde etkili dier bir faktrdr. Anket sorular, stanbul, Sultanahmette karlalan turistlere yneltilmitir. Anket almasnn tek bir blgede yaplmasna zen gsterilmitir. nk, bu blgedeki turistler, kltr turizmi iin gelmilerdir; yani amalar ayn yndedir. Bu zellik, almann amac asndan nemli bir kriterdir. Soru katlarnda mekanla ilgili sorulara geilmeden nce almann gerekletirilmesi dnlen bir kent otelinin lobi mekan olduu bilgisi yer almaktadr.

5.2 Uygulanan Yntem ve Deerlendirmesi

Aratrmada kullanlan anket yntemi birincil veri toplama yntemlerindendir. En genel anlamda anket, cevaplandrcnn daha nce belirlenmi bir sralamada ve yapda oluturulan sorulara karlk vermesiyle veri elde etme yntemi, olarak tanmlanabilir

119 (Altunk vd., 2004, s.68). Niceliksel aratrmalarda kullanlan anketler, sorular cevaplandracak kiilere elle, mektupla, telefonla, internet yoluyla ulatrlabilir. Cevaplandracak olan kiileri motive etmek amacyla sorular, ksa, net ve cevaplandrlmas kolay olmaldr. Sorular, ak ulu olabilecei gibi (bu durumda, cevaplayann kendi ifadeleri elde edilebilir), kapal ulu (verilen seeneklerden birinin iaretlenmesi eklinde) da olabilir. Ak ulu sorularla daha fazla yorum elde edilebilir; fakat bu tip cevaplar analiz etmek zordur. Kapal ulu sorularn cevaplarn analiz etmek kolaydr; bununla birlikte cevaplar verilen alternatiflerle snrldr. Ne olursa olsun, sorular olutururken cevaplayan kiiyi ynlendirecek kelime ve ifadelerden kanlmaldr (Schiffman ve Kanuk, 2000). Gerekletirilen alma, kent otellerindeki lobi mekannn hangi zelliklerinin, farkl lkelerden kullanclar zerinde ne gibi etkilere sahip olduunu, sz konusu kullanclarn mekan zellikleri ile ilgili tercihlerinin ne ynde olduunu ve tercihler arasnda farkllklar ya da benzerlikler bulunup bulunmadn tespit etmek amacyla gerekletirilmitir. Uygulama almas iin hazrlanan anket formu, daha gvenilir olmas asndan cevaplandrclara elle ulatrlmtr. Sorular, birka blmden olumaktadr. Anket formunun bir rnei Ek-1de yer almaktadr. lk blmde, cinsiyet, ya, yaanlan yer, eitim dzeyi gibi demografik sorular dzenlenmitir. Bu sorularn cevap seenekleri kategoriler halinde dzenlenmitir. Bundan sonraki blmlerde mekan ile ilgili sorular yer almaktadr. Mekanla ilgili sorular blmden olumaktadr. Bununla birlikte, anket formu hazrlanrken ynlendirici olmasn engellemek amacyla sorular blmlere ayrlmadan arka arkaya sralanmtr. lk blmdeki sorular, kullanlacak mekann fiziksel zelliklerine ynelik sorulardr. kinci blmde sorular, kullanlacak mekann kurgusuyla ve konumuyla ilgilidir. nc blmde ise, kullanm zelliklerine ve mahremiyet kavramna ilikin sorular yer almaktadr. blmdeki sorular da tercihlerle ilgilidir; nk tercihler kullanclarn alglamalarnn sonucu olarak grlmektedir.

120 lk blmdeki sorular, fiziksel zelliklerle birlikte estetik olgusuyla da ilikilidir. Dier iki blmdeki sorular, mekann sosyal ieriine vurgu yapar; mekan iindeki etkileim zelliklerini tespit etmek dncesiyle hazrlanmtr. Anket sorular kapal ulu sorular eklinde dzenlenmitir. Anketin temel amalarndan biri olan, iki kta (Avrupa ve Asya) insanlarnn alglamalar arasndaki ilikiyi belirleyebilmek amacyla tutum leklerinden Likert tutum lei kullanlmtr. Likert tutum lei, kiilerin tutumlarn ve eilimlerini lmek iin kullanlr. Tutumlar oluturan eyler ise, kltr ve alglamadr. Dolaysyla, tutum lekleri alglamalar lmek iin de yaygn olarak kullanlmaktadr. Likert tutum leinde, cevap seenekleri Katlyorum-Katlmyorum ifadeleri arasnda derecelendirilir. Daha sonra her bir ifadeye bir puan verilerek szl ifadeler nicel hale dntrlr. Bu da, nicel aratrmann gereidir. almann bundan sonraki aamasnda, Likert leiyle elde edilen saysal veriler bilgisayara aktarlmtr. Bu aamada, istatistiksel veri analiz programlarndan biri olan SPSS (Statistical Package for Social Sciences) kullanlmtr. SPSSin ieriinde yer alan analiz yntemlerinden biri olan t-testi, inceleme konusu deiken asndan iki grup arasnda istatistiksel adan anlaml bir farkn olup olmadnn tespitinde kullanlr (Altunk vd., 2004). Bu almada, mevcut farkl t-testi arasndan, bamsz gruplar aras t-testi (Independent Samples T-test) uygun grlerek kullanlmtr.

5.3 almadan Elde Edilen Sonular

Anket almasna, 30u Avrupa ktasndan, 30u Asya ktasndan olmak zere 60 kii katlmtr. Ankete katlanlarn hepsi, sorularn tamamn yantlamtr. ekil 5.1de grlen birinci tabloda, srasyla merkezi eilim gstergesi olan aritmetik ortalama (mean); verinin dalm zelliklerini inceleyen standart sapma (Std. Deviation), varyans (Variance); normal dalmdan sapmann gstergeleri olarak arpklk (Skewness), arpklktaki standart hatalar (Std. Error of Skewness), basklk (Kurtosis), basklktaki standart hatalar (Std. Error of Kurtosis) ve veri aral (Range) gibi deerler zetlenmektedir. kinci tabloda frekans dalmlarn gsteren bilgiler yer almaktadr. Bu bilgiler srasyla, geerli (Valid), frekans (Frequency), tm rnek kitle dikkate alndndaki yzde deeri (Percent), doldurulmu kullanlabilir cevaplar arasndaki yzde oran (Valid Percent),

121 kmlatif yzde (Cumulative Percent) dir.


Statistics cinsiyet N Mean Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range Valid Missing 60 0 6,83 ,994 ,989 ,347 ,309 -1,946 ,608 2

cinsiyet Frequency 35 25 60 Percent 58,3 41,7 100,0 Valid Percent 58,3 41,7 100,0 Cumulative Percent 58,3 100,0

Valid

kadin erkek Total

ekil 5.1 Cinsiyet dalmyla ilgili temel zet istatistikler. Buna gre, ankete katlan 60 kiinin 35i (%58,3) kadn, 25i (%41,7) erkektir.
Statistics yas N Mean Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range Valid Missing 60 0 2,80 ,777 ,603 ,368 ,309 -1,240 ,608 2

122

yas Frequency 25 22 13 60 Percent 41,7 36,7 21,7 100,0 Valid Percent 41,7 36,7 21,7 100,0 Cumulative Percent 41,7 78,3 100,0

Valid

15-30 31-50 51-uzeri Total

ekil 5.2 Ya dalmyla ilgili temel zet istatistikler. ekil 5.2de, ankete katlanlarn ya dalm grlmektedir. Buna gre, 15-30 ya aras 25 kii (%41,7), 31-50 ya aras 22 (%36,7) ve 51 ya ve zerinde 13 kii (%21,7) anket sorularn yantlamtr.
ulke Frequency 9 4 1 1 2 1 8 1 3 2 2 8 4 1 3 2 1 1 5 1 60 Percent 15,0 6,7 1,7 1,7 3,3 1,7 13,3 1,7 5,0 3,3 3,3 13,3 6,7 1,7 5,0 3,3 1,7 1,7 8,3 1,7 100,0 Valid Percent 15,0 6,7 1,7 1,7 3,3 1,7 13,3 1,7 5,0 3,3 3,3 13,3 6,7 1,7 5,0 3,3 1,7 1,7 8,3 1,7 100,0 Cumulative Percent 15,0 21,7 23,3 25,0 28,3 30,0 43,3 45,0 50,0 53,3 56,7 70,0 76,7 78,3 83,3 86,7 88,3 90,0 98,3 100,0

Valid

almanya avusturya ispanya italya isvire danimarka hollanda portekiz belika malezya singapur japonya in pakistan iran suriye banglades yemen kore filipinler Total

123

Statistics ulke N Mean Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range Valid Missing 60 0 9,12 6,225 38,749 -,049 ,309 -1,081 ,608 20

ekil 5.3 lkelerin dalmyla ilgili temel zet istatistikler. ekil 5.3teki ikinci tablodaki Frequency stununda her bir lkeden ka katlmcnn olduu grlmektedir. Hemen yanndaki Percent stununda ise kii saylarnn toplam katlmc zerinden yzdeleri yer almaktadr.
Statistics egitim duzeyi N Mean Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range Valid Missing 60 0 5,78 ,415 ,173 -1,411 ,309 -,011 ,608 1

egitim duzeyi Frequency 13 47 60 Percent 21,7 78,3 100,0 Valid Percent 21,7 78,3 100,0 Cumulative Percent 21,7 100,0

Valid

lise universite ve uzeri Total

ekil 5.4 Eitim durumunun dalmyla ilgili temel zet istatistikler. Yukardaki tablodan da okunabilecei gibi, anket sorularn cevaplandran 60 kiinin 13

124 (%21,7) lise mezunudur, 47si (%78,3) niversite ve zeri eitim derecesine sahiptir. blmden oluan anket sorularnn her bir blm iin Avrupa ve Asyada yaayan kiiler arasnda mekann alglanmasnda anlaml bir farkn olup olmadn renmek amacyla her blm iin, bamsz iki grup t-testi uygulanmtr. Hazrlanan anket sorularnn mekanla ilgili olanlarnn birinci blm, Ek-1de de grlebilecei gibi, lobi mekannn fiziksel zellikleriyle ilgilidir. fadeler eklinde oluturulmu olan sz konusu sorular; 1. ok pencereli bir lobi isterim, 2. Yksek tavanl bir lobi isterim, 3. Canl renklerle dekore edilmi, dinamik bir lobi isterim, 4. Modern dekore edilmi bir lobi isterim, 5. Geleneksel elere ve stile sahip bir lobi isterim, eklindedir.
Group Statistics yasanilan yer avrupa asya N 30 30 Mean 27,77 28,20 Std. Deviation 2,223 4,715 Std. Error Mean ,406 ,861

pencereli + geleneksel + modern + dinamik + tavan

Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances

t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper -2,339 -2,355 1,472 1,488

F pencereli + geleneksel + modern + dinamik + tavan Equal variances assumed Equal variances not assumed 4,388

Sig. ,041

t -,455 -,455

df 58 41,288

Sig. (2-tailed) ,651 ,651

Mean Difference -,433 -,433

Std. Error Difference ,952 ,952

ekil 5.5 Lobi mekannn fiziksel zelliklerine ilikin, iki grup aras t-testi sonular. ekil 5.5teki ikinci tabloya bakldnda, Sig. (2-tailed) deerinin 0,651 olduu grlmektedir. O halde, bu blm iin iki grup arasnda (Avrupa ve Asyada yaayanlar) anlaml bir fark bulunamamtr (0.651>0.05).

125

Statistics cok pencereli olsun 60 0 3,75 1,019 1,038 -,566 ,309 -,309 ,608 4 geleneksel bir lobi olsun 60 0 3,73 1,133 1,284 -,606 ,309 -,770 ,608 4 modern bir lobi olsun 60 0 3,17 1,137 1,294 ,090 ,309 -1,139 ,608 4 parlak renkli,dinamik olsun 60 0 3,40 1,108 1,227 -,164 ,309 -1,124 ,608 4 yuksek tavanli olsun 60 0 3,90 ,951 ,905 -,772 ,309 -,144 ,608 3

N Mean Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range

Valid Missing

cok pencereli olsun Frequency 1 7 13 24 15 60 Percent 1,7 11,7 21,7 40,0 25,0 100,0 Valid Percent 1,7 11,7 21,7 40,0 25,0 100,0 Cumulative Percent 1,7 13,3 35,0 75,0 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

yuksek tavanli olsun Frequency 8 6 30 16 60 Percent 13,3 10,0 50,0 26,7 100,0 Valid Percent 13,3 10,0 50,0 26,7 100,0 Cumulative Percent 13,3 23,3 73,3 100,0

Valid

katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

parlak renkli,dinamik olsun Frequency 1 16 11 22 10 60 Percent 1,7 26,7 18,3 36,7 16,7 100,0 Valid Percent 1,7 26,7 18,3 36,7 16,7 100,0 Cumulative Percent 1,7 28,3 46,7 83,3 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

126

modern bir lobi olsun Frequency 2 20 12 18 8 60 Percent 3,3 33,3 20,0 30,0 13,3 100,0 Valid Percent 3,3 33,3 20,0 30,0 13,3 100,0 Cumulative Percent 3,3 36,7 56,7 86,7 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

geleneksel bir lobi olsun Frequency 1 12 6 24 17 60 Percent 1,7 20,0 10,0 40,0 28,3 100,0 Valid Percent 1,7 20,0 10,0 40,0 28,3 100,0 Cumulative Percent 1,7 21,7 31,7 71,7 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

ekil 5.6 Birinci blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri. Birinci gruptaki sorular iin katlmc gruplar arasnda istatistiksel olarak anlaml bir farkn bulunmadnn tespitinden sonra, yukardaki frekans tablolar sorulara verilen yantlarn dalmn gstermektedir. Tablolar incelendiinde, ok pencereli bir lobi isterim, ifadesine kesinlikle katlmyorum diyen 1 kii, katlmyorum diyen 7 kii, katlyorum diyen 24 kii, kesinlikle katlyorum diyen 15 kii bulunmaktadr. Buna gre, katlmclar tarafndan lobinin ok pencereli olmas istenmektedir (24+15=39 kii). Yksek tavanl bir lobi isterim, ifadesine cevaplandranlardan 8 kii katlmyorum, 30 kii katlyorum, 16 kii kesinlikle katlyorum yantn vermitir. Sonulardan aka grlmektedir ki, lobinin yksek tavanl olmasn isteyenler ounluktadr (30+16=46 kii). Canl renklerle dekore edilmi, dinamik bir lobi isterim, ifadesine kesinlikle katlmyorum yantn veren 1 kii, katlmyorum yantn veren 16 kii, katlyorum yantn veren 22 kii, kesinlikle katlyorum yantn veren 10 kii bulunmaktadr. Buna gre, ounluk (22+10=32 kii) lobinin canl renklerle dekore edilmi dinamik bir lobi olmasn istemektedir.

127 Modern dekore edilmi bir lobi isterim, ifadesini 2 kii kesinlikle katlmyorum, 20 kii katlmyorum, 18 kii katlyorum, 8 kii kesinlikle katlyorum eklinde yantlamtr. Arada fazla fark bulunmamakla birlikte, modern dekore edilmi bir lobi isteyenlerin says daha fazladr (18+8=26 kii). Geleneksel elere ve stile sahip bir lobi isterim, ifadesine kesinlikle katlmyorum yantn veren 1 kii, katlmyorum yantn veren 12 kii, katlyorum yantn veren 24 kii, kesinlikle katlyorum yantn veren 17 kiidir. Bu durumda, lobinin geleneksel elere ve stile sahip olmas istenmektedir (24+17=41 kii). kinci blmde yer alan sorular, lobi mekannn kurgusal zellikleriyle ve konumuyla ilgilidir: 1. Basamaklarla, zeminde ykseklik farklar oluturulmu bir lobi isterim, 2. Galerilerle araclyla dier mekanlardan grlebilen bir lobi isterim, 3. Giri hol ve resepsiyonla dorudan ilikili bir lobi isterim, 4. Birka kk salondan olumu bir lobi isterim, 5. Organik formlu bir mekan isterim.

Group Statistics yasanilan yer avrupa asya N 30 30 Mean 16,53 17,97 Std. Deviation 2,389 2,671 Std. Error Mean ,436 ,488

basamaklr + galeriler + resep.bagl + kucuksaln + organik

Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances

t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper -2,743 -2,743 -,124 -,123

F basamaklr + galeriler + resep.bagl + kucuksaln + organik Equal variances assumed Equal variances not assumed ,899

Sig. ,347

t -2,191 -2,191

df 58 57,289

Sig. (2-tailed) ,033 ,033

Mean Difference -1,433 -1,433

Std. Error Difference ,654 ,654

ekil 5.7 Lobi mekannn kurgusal zelliklerine ve konumuna ilikin, iki grup aras t-testi sonular. ekil 5.7teki t-testi sonularna bakldnda, Sig. (2-tailed) deerinin 0,033<0,05 olduu

128 grlmektedir. Dolaysyla, lobi mekannn fiziksel zelliklerine ve konumuna ilikin zelliklerin alglanmasnda, Avrupa ve Asyada yaayan kiiler arasnda anlaml bir fark vardr denilebilir.

Statistics galerilerle diger mekanlarla baglantili olsun 60 0 3,52 ,983 ,966 -,436 ,309 -,459 ,608 4 resepsiyon ve giris holuyle baglantili olsun 60 0 3,97 ,758 ,575 -,667 ,309 ,674 ,608 3

N Mean Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range

Valid Missing

dosemede basamaklar olsun 60 0 3,00 1,235 1,525 ,279 ,309 -1,175 ,608 4

kucuk salonlar halinde olsun 60 0 3,08 ,926 ,857 -,037 ,309 -,977 ,608 4

organik formlu olsun 60 0 3,68 ,833 ,695 -,429 ,309 ,722 ,608 4

dosemede basamaklar olsun Frequency 4 24 9 14 9 60 Percent 6,7 40,0 15,0 23,3 15,0 100,0 Valid Percent 6,7 40,0 15,0 23,3 15,0 100,0 Cumulative Percent 6,7 46,7 61,7 85,0 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

galerilerle diger mekanlarla baglantili olsun Frequency 1 10 14 27 8 60 Percent 1,7 16,7 23,3 45,0 13,3 100,0 Valid Percent 1,7 16,7 23,3 45,0 13,3 100,0 Cumulative Percent 1,7 18,3 41,7 86,7 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

129

resepsiyon ve giris holuyle baglantili olsun Frequency 3 9 35 13 60 Percent 5,0 15,0 58,3 21,7 100,0 Valid Percent 5,0 15,0 58,3 21,7 100,0 Cumulative Percent 5,0 20,0 78,3 100,0

Valid

katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

kucuk salonlar halinde olsun Frequency 1 18 18 21 2 60 Percent 1,7 30,0 30,0 35,0 3,3 100,0 Valid Percent 1,7 30,0 30,0 35,0 3,3 100,0 Cumulative Percent 1,7 31,7 61,7 96,7 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

organik formlu olsun Frequency 1 2 21 27 9 60 Percent 1,7 3,3 35,0 45,0 15,0 100,0 Valid Percent 1,7 3,3 35,0 45,0 15,0 100,0 Cumulative Percent 1,7 5,0 40,0 85,0 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

ekil 5.8 kinci blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri. ekil 5.8deki tablolara bakldnda, basamaklarla, zeminde ykseklik farklar oluturulmu bir lobi isterim, ifadesine 4 kii kesinlikle katlmyorum, 24 kii katlmyorum, 14 kii katlyorum, 9 kii kesinlikle katlyorum eklinde yant vermitir. Dalma bakldnda katlmclarn lobi mekannn zemininde basamaklarla ykseklik farklar oluturulmasna olumlu bakmadklar sonucuna ulalmaktadr (4+24=28 kii). Galerilerle araclyla dier mekanlardan grlebilen bir lobi isterim, ifadesine 1 kii kesinlikle katlmyorum, 10 kii katlmyorum, 27 kii katlyorum, 8 kii kesinlikle katlyorum demitir. Bu durumda, katlmclarn lobinin galeriler araclyla dier

130 mekanlarla balantl olmasn istedikleri sylenebilir (27+8=35 kii). Giri hol ve resepsiyonla dorudan ilikili bir lobi isterim, ifadesi iin 3 kii katlmyorum, 35 kii katlyorum, 13 kii kesinlikle katlyorum yantn vermitir. Sonular, ounluun giri hol ve resepsiyonla dorudan balantl bir lobi istediini gstermektedir (35+13=48 kii). Birka kk salondan olumu bir lobi isterim, ifadesinin karlnda kesinlikle katlmyorum yantn veren 1 kii, katlmyorum yantn veren 18 kii, katlyorum yantn veren 21 kii, kesinlikle katlyorum yantn veren 2 kii olduu sonucuna tablodan ulalmaktadr. Toplam 23 kiinin olumlu yant verdii gz nne alnrsa, ounluun lobinin birka kk salondan olumasn istedii grlmektedir (21+2=23 kii). Organik formlu bir mekan isterim, ifadesine cevaplandranlarn 1i kesinlikle katlmyorum, 2si katlmyorum, 27si katlyorum, 9u kesinlikle katlyorum yantn vermitir. ounluk, organik formlu bir mekan oluturulmas fikrine olumlu bakmaktadr (27+9=36). nc blm, mekanla ilgili kullanm zelliklerinin ve mahremiyet kavramnn incelenmesine ynelik sorulardan olumaktadr: 1. Dier gruplarla ilikisi olmayan, kk oturma gruplarnda oturmay tercih ederim, 2. Farkl insanlar tanmay severim, tanmadm bir insann yanna oturabilirim, 3. Duvar yannda oturmay tercih ederim, 4. Pencere yanna oturmay tercih ederim, 5. Orta ksmlarda oturmay tercih ederim, 6. Tm mekan grecek ekilde oturmay tercih ederim, 7. Merdiven ve asansre yakn oturmay tercih ederim, 8. Bara yakn oturmay tercih ederim, 9. Resepsiyona yakn oturmay tercih ederim.

131

Group Statistics yasanilan yer avrupa N 30 Mean 27,7667 Std. Deviation 2,22344 Std. Error Mean ,40594

COMPUTE toplam3 = asanmerd + barayakin + camkenari + duvarkena + gorecekse + k.gruplar + asya ortaya + resep.yaki + yab. .. (COMPUTE)

30

28,2000

4,71535

,86090

Independent Samples Test Levene's Test for Equality of Variances

t-test for Equality of Means 95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper 1,47192

F COMPUTE toplam3 = asanmerd + barayakin + camkenari + duvarkena + gorecekse + k.gruplar + ortaya + resep.yaki + yab. .. (COMPUTE) Equal variances assumed Equal variances not assumed 4,388

Sig. ,041

t -,455

df 58

Sig. (2-tailed) ,651

Mean Difference -,43333

Std. Error Difference

,95181 -2,33858

-,455

41,288

,651

-,43333

,95181 -2,35514

1,48847

ekil 5.9 Lobi mekannn konumsal zelliklerine ve mahremiyet kavramna ilikin, iki grup aras t-testi sonular.. ekil 5.9deki verilere bakldnda, Sig. (2-tailed) deerine dayanarak (0,651>0,05) nc blm iin iki grup arasnda (Avrupa ve Asyada yaayanlar) anlaml bir fark olmad sonucuna ulalmaktadr.

Statistics asansor ve merdiven yanina otururum 60 0 2,18 ,854 ,729 ,987 ,309 1,459 ,608 4 duvar kenarina otururum 60 0 3,02 1,049 1,101 ,330 ,309 -1,064 ,608 4 heryeri grecek sekilde otururum 60 0 4,03 ,802 ,643 -,673 ,309 ,309 ,608 3 kucuk oturma gruplari otururum 60 0 3,60 ,995 ,990 -,607 ,309 -,327 ,608 4 resepsiyona yakin otururum 60 0 2,38 ,885 ,783 ,823 ,309 ,490 ,608 4 yabancinin yanina oturabilirim 60 0 3,58 ,787 ,620 -,823 ,309 ,007 ,608 3

N Mean Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range

Valid Missing

bara yakin otururum 60 0 2,73 ,989 ,979 ,459 ,309 -,257 ,608 4

cam kenarina otururum 60 0 3,95 ,769 ,591 -,609 ,309 ,462 ,608 3

orta kisma otururum 60 0 2,50 ,873 ,763 ,395 ,309 ,155 ,608 4

kucuk oturma gruplari otururum Frequency 1 10 10 30 9 60 Percent 1,7 16,7 16,7 50,0 15,0 100,0 Valid Percent 1,7 16,7 16,7 50,0 15,0 100,0 Cumulative Percent 1,7 18,3 35,0 85,0 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

132

yabancinin yanina oturabilirim Frequency 8 12 37 3 60 Percent 13,3 20,0 61,7 5,0 100,0 Valid Percent 13,3 20,0 61,7 5,0 100,0 Cumulative Percent 13,3 33,3 95,0 100,0

Valid

katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

duvar kenarina otururum Frequency 1 24 13 17 5 60 Percent 1,7 40,0 21,7 28,3 8,3 100,0 Valid Percent 1,7 40,0 21,7 28,3 8,3 100,0 Cumulative Percent 1,7 41,7 63,3 91,7 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

cam kenarina otururum Frequency 3 10 34 13 60 Percent 5,0 16,7 56,7 21,7 100,0 Valid Percent 5,0 16,7 56,7 21,7 100,0 Cumulative Percent 5,0 21,7 78,3 100,0

Valid

katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

orta kisma otururum Frequency 6 26 21 6 1 60 Percent 10,0 43,3 35,0 10,0 1,7 100,0 Valid Percent 10,0 43,3 35,0 10,0 1,7 100,0 Cumulative Percent 10,0 53,3 88,3 98,3 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

133

heryeri grecek sekilde otururum Frequency 3 9 31 17 60 Percent 5,0 15,0 51,7 28,3 100,0 Valid Percent 5,0 15,0 51,7 28,3 100,0 Cumulative Percent 5,0 20,0 71,7 100,0

Valid

katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

asansor ve merdiven yanina otururum Frequency 10 35 10 4 1 60 Percent 16,7 58,3 16,7 6,7 1,7 100,0 Valid Percent 16,7 58,3 16,7 6,7 1,7 100,0 Cumulative Percent 16,7 75,0 91,7 98,3 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

bara yakin otururum Frequency 4 24 19 10 3 60 Percent 6,7 40,0 31,7 16,7 5,0 100,0 Valid Percent 6,7 40,0 31,7 16,7 5,0 100,0 Cumulative Percent 6,7 46,7 78,3 95,0 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

resepsiyona yakin otururum Frequency 6 34 12 7 1 60 Percent 10,0 56,7 20,0 11,7 1,7 100,0 Valid Percent 10,0 56,7 20,0 11,7 1,7 100,0 Cumulative Percent 10,0 66,7 86,7 98,3 100,0

Valid

kesinlikle katilmiyorum katilmiyorum kararsizim katiliyorum kesinlikle katiliyorum Total

ekil 5.10 nc blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri. ekil 5.10daki tablolar srasyla incelendiinde, dier gruplarla ilikisi olmayan, kk

134 oturma gruplarnda oturmay tercih ederim, ifadesine kesinlikle katlmyorum diyen 1 kii, katlmyorum diyen 10 kii, katlyorum diyen 30 kii, kesinlikle katlyorum diyen 9 kii bulunmaktadr. Buna gre, lobide, dier gruplarla ilikisi olmayan, kk oturma gruplarnda oturmay tercih edenler says ounluktadr (30+9=39 kii). Farkl insanlar tanmay severim, tanmadm bir insann yanna oturabilirim, ifadesi iin tablodaki dalma bakldnda, katlmyorum yantn veren 8 kii, katlyorum yantn veren 37 kii, kesinlikle katlyorum yantn veren 3 kii olduu grlmektedir. Sonu olarak, sz konusu ifadeye olumlu yant verenlerin says daha fazladr (37+3=40 kii). Duvar yannda oturmay tercih ederim, cmlesine karlk, 1 kii kesinlikle katlmyorum, 24 kii katlmyorum, 17 kii katlyorum, 5 kii kesinlikle katlyorum yantn vermitir. Sonulara bakldnda, duvar yannda oturmay tercih etmeyenlerin, fazla fark olmamakla birlikte, sayca daha fazla olduu grlebilir (1+24=25 kii). Pencere yanna oturmay tercih ederim, ifadesine cevaplandranlarn 1i katlmyorum, 34 katlyorum, 13 kesinlikle katlyorum demitir. Aka grlmektedir ki, pencere yannda oturmay isteyenlerin says olduka fazladr (34+13=47). Orta ksmlarda oturmay tercih ederim, ifadesine kesinlikle katlmyorum yantn veren 6 kii, katlmyorum yantn veren 26 kii, katlyorum yantn veren 6 kii, kesinlikle katlyorum yantn veren 1 kii olduu tablodan okunmaktadr. Orta ksmlarda oturmay tercih etmeyenlerin ounlukta olduu grlmektedir (6+26=32 kii). Tm mekan grecek ekilde oturmay tercih ederim, cmlesine 3 kii katlmyorum, 31 kii katlyorum, (31+17=48 kii). Merdiven ve asansre yakn oturmay tercih ederim, ifadesi iin 10 kii kesinlikle katlmyorum, 35 kii katlmyorum, 4 kii katlmyorum, 1 kii kesinlikle katlmyorum seeneini iaretlemitir. Buna gre, ounluk, merdiven ve asansre yakn oturmay tercih etmemektedir (10+35=45 kii). Bara yakn oturmay tercih ederim, cmlesinin karlnda sorular cevaplandran 60 kiinin 4 kesinlikle katlmyorum, 24 katlmyorum, 10u katlyorum, 3 kesinlikle katlyorum seeneini iaretlemitir. ounluk, bara yakn oturmay tercih etmemektedir (4+24=28 kii). 17 kii kesinlikle katlyorum yantn vermitir. Bu durumda, cevaplandranlarn tm mekan grecek ekilde oturmay tercih ettikleri sylenebilir

135 Resepsiyona yakn oturmay tercih ederim, ifadesine kesinlikle katlmyorum yantn veren 6 kii, katlmyorum yantn veren 34 kii, katlyorum yantn veren 7 kii, kesinlikle katlyorum yantn veren 1 kii bulunmaktadr. Resepsiyona yakn oturmay tercih etmeyenler ounluktadr (6+34=40 kii). Sonu olarak, farkl kltrlerden kullanclarn lobi mekanyla ilgili alglamalarnda hem benzerlikler, hem de farkllklar olduu saptanmtr. Lobi mekannn fiziksel zellikleri ile kullanm zelliklerinin ve mahremiyet kavramnn incelenmesine ynelik olan blmlerde Avrupa ve Asyada yaayan turistlerin alglamalarnn birbirinden farkl olmad bulunmutur. te yandan, lobi mekannn kurgusal zellikleriyle ve konumuyla ilgili sorularn yer ald blmde iki grubun mekan alglamalar arasnda anlaml bir farkllk olduu sonucuna ulalmtr. Katlmclarn mekansal zelliklerle ilgili tercihlerine bakldnda, fiziksel zellikler arasnda katlmclar, ok pencereli -sayca olduka fazla-, yksek tavanl -sayca olduka fazla-, canl renklerle -sayca fazla- ve modern bir ekilde dekore edilmi, ayn zamanda geleneksel elere ve stile sahip bir lobi mekan istemektedirler. zellikle, geleneksel bir stilden yana olanlarn says tm katlmclar iinde olduka fazladr ve modern dekorasyona kar olanlarn says, kar olmayanlara olduka yakndr. Yani farkl kltrlerden gelen kullanclar ziyarete geldikleri kltr mekan iinde ve mekansal elerde de yaamak istemektedirler. Bu durumda, tasarmc, hem ann gereklerini mekana uygulayabilmeli, hem de yerel kltrel kimlii uygun bir ekilde mekana yanstabilmelidir. Lobi mekannn kurgusal zellikleriyle ve konumuyla ilgili seimlerin sonular incelendiinde, katlmclarn, demede basamaklarn kullanlmad, galeri boluklar vb. araclyla dier mekanlarla ilikili olan -sayca fazla-, giri hol ve resepsiyonla dorudan balantl -sayca olduka fazla-, birka kk salondan oluan, organik formlu bir lobi mekan -sayca fazla- tasarmna olumlu baktklar grlmektedir. Mekanla ilgili kullanm zelliklerinin ve mahremiyet kavramnn incelenmesine ynelik olan blmde, katlmclarn ounluu, dier gruplarla ilikisi olmayan kk oturma gruplarnda oturmay tercih ettiklerini, tanmadklar birinin yanna oturabileceklerini ifade etmitir. Kullanclarn ou, duvar ve pencere yannda oturmay tercih etmekle birlikte, pencere yannda oturmak isteyenlerin says, duvar yannda oturmak isteyenlere kyasla ok daha fazladr. orta blmlerde oturma fikrine ise ou kii olumlu bakmamaktadr. Yine, katlmclarn ou, tm mekan grecek ekilde -sayca olduka fazla-, asansre, merdivene-

136 sayca ok fazla- ve bara uzak ve resepsiyona yakn -sayca olduka fazla- oturmak istemektedir. Yaplan almann sonucu, kiilerin alglamalarnn tercihlere ve mekansal davranlara yansmasndan yararlanlarak, farkl kltrlerden insanlarn mekanla ilgili alglamalarnn niteliini ortaya koymutur. ounluun mekansal zelliklerle ilgili seimleri ise lobi mekannn tasarmnda veri olarak kullanlmas asndan nemlidir.

137 6. SONULAR VE NERLER

Bu tezde, alglama ve mekann alglanmas konular ilenerek, bir turizm mekan olan lobi mekannn tasarm zelliklerinin alglanmasnda kullancnn sahip olduu kltrn bir etkiye sahip olup olmadnn, farkl kltrlerden kullanclarn bir lobi mekan iinde birbirleriyle olan etkileiminin mekann biimleniini ve kurgusunu nasl etkilediinin (ya da tam tersi) ortaya konmas amalanmtr. Mekanlar, fiziksel evrenin kapsad yapma evreleri oluturan elemanlar olduundan almada, evresel balantlar ve evresel psikolojik srelerle balant kurulmutur. Mekanlarn ve dolaysyla yapma evrelerin neden ve nasl oluturulduunun cevab insann evreyle olan ilikilerinde gizlidir. nsan evreyi nasl tanr? evreden hangi bilgileri alr? Bu bilgilerin ilenmesi sonucu insanlara evreden ne tr mesajlar ulam olur? Psikolojik boyutta olan bu ilikiler, insan davranlar yoluyla somut hale dnr. Bu noktada, baz davransal oluumlardan bahsetmek mmkndr. Mahremiyet, kiisel mekan, blgesellik gibi kavramlar insanlarn iinde bulunduklar evrede dier insanlara kar durumlarn belirlemek ve ilikilerini dzenlemek zere kullandklar davran dzenleme mekanizmalardr. nsanlar evreden kendilerine gelen mesajlarla evreyi tanrlar, ekillendirirler, binalar ve ehirler kurarlar. Sz konusu mesajlar, alglama sreci sonucunda oluan zihinsel imgeleri oluturur. Bu sre, bilginin seilmesi, elde edilmesi, ilenmesi, yorumlanmasndan oluur. Bununla birlikte, alglama sreci grnd kadar kendiliinden oluan (istemsiz) bir sre deildir. Onu her insan iin zel klan, zellikle, bilgilerin yorumlanmas ve anlaml hale gelmesi ksmdr. nk, bu noktada, nesneden kaynaklanan zelliklere znel zellikler de nceki deneyimler, duygular, motivasyon ve kltr- eklenir. Mekan, mimariyi oluturan en nemli olgulardan biridir. Mekan sadece bir yap paras gibi grmek doru olmayabilir. Mekann yapsal ve fiziksel olarak boyutu olsa da, algsal boyutlar dnldnde mekan ok daha fazlasn ifade eder. nk, mekan, duyularla ok farkl ekillerde deneyimlenebilir. Yine de, mekann alglanmasn etkileyen nesnel zellikler de mevcuttur. Mekan oluturan bileenlerin mekan kurgusunu oluturmak zere eitli ekillerde bir araya gelmeleri, mekansal organizasyon ve dzen denilen, mekanlarn yan yana geli ekilleri ve renk, k, doku gibi dier fiziksel zellikler ile mekan zelliklerinden kaynakl estetik olgusu algsal yorumlar etkileyen nesnel durumlar oluturur.

138 Bunun yannda, algsal deneyimler kullancnn ya da gzlemcinin i dnyasndan ya da sosyal ve kltrel zelliklerinden de etkilenir. Burada sz edilen kltrel zellikler, tarihi eserler, yresel yemekler gibi nesnel kltrel eler deildir. Deerler, tutumlar, gelenekler, dnya gr gibi insann iinde bulunduu toplum nedeniyle yaarken rendii, bir toplumun yeleri arasndaki ortak zellikleri oluturan bileenlerdir. Kltr, bir toplumun yeleri arasndaki ortak zellikleri ve benzerlikleri olutururken, toplumlar arasndaki farkllklara temel oluturur. Teknoloji ve endstrileme araclyla gnmzde snrlar esneklemi ve dnya klmtr; gelien ulam aralar sayesinde insanlar kolaylkla farkl evreleri ziyaret edebilmektedir. Seyahat, ounlukla farkl evreler ve kltrler tanmak amacyla gerekletirilmektedir. Zaten, turizm de farkl insanlar bir araya getiren bir hizmet endstrisidir. Bu nedenle, kltr, turizm olgusundan ayr dnlemez. Farkl evrelerde insanlarn evrelerini nasl tand, anlad ve bu evreyle ilgili tercihleri ise daha nce deinildii gibi, alglamann konusudur. Farkl kltrlerden ve lkelerden insanlarn bir araya geldii lobi mekan, bir turizm mekandr. Dier tm turizm evrelerinde olduu gibi, lobi mekan ile ilgili de kullanc tercihleri ve kararlarn etkileyen zellikler nemlidir. Turizm ve pazarlama sektr asndan bakldnda, bir mekanla ilgili kullanc memnuniyeti kullancnn, yani turistin o mekan tekrar ziyaret etmesini etkileyeceinden mekansal zellikler nemlidir. Bir mimar gzyle bakldnda ise, her mekan gibi lobi mekannn da kullancnn zihninde oluturduu imgeler (alglaman rnleri), kullanc memnuniyeti asndan nemlidir. Btn bunlarn yannda, alma konusu nedeniyle lobinin zel bir yeri vardr. Alglamay etkileyen znel zelliklerin banda kltr gelmektedir. nk, kltr, bir kiinin hayata bakn temsil eder. nsann hayata bak, deer yarglar vb. ise tercihlerini ve davranlarn byk lde tespit eder. Farkl bir ok lkeden turistin kullanmna ak olan lobi mekan, farkl kltrlerden pek ok insan tesadfen bir araya getiren ve onlar bir mekan ortak kullanmalar durumunda brakan kamusal bir mekandr. Byle bir mekann tasarm zelliklerinin (fiziksel zellikleri, kurgusu, konumu, kullanm zellikleri gibi) kullanc memnuniyeti oluturmas asndan, sz konusu insanlarn mekansal zelliklerle ilgili tercihlerinin, eilimlerinin ve sosyal etkileimlerinin ne ynde olacan saptamak tasarmc iin ok nemli bir veri olacaktr. Tezin beinci blmn oluturan anket almas bu balamda gerekletirilmitir.

139 Anketin sonucunda iki farkl ktadan kullanclarn mekansal tercihleri ve eilimleri arasnda hem benzerlikler, hem de farkllklar bulunmutur. Bu sonu, daha nce gerekletirilen benzer aratrmalarn sonularyla da rtmektedir. Bu durumda, teknolojinin birbirine yaklatrd insanlarn dnyay alglamalarnda hala kltrlerinin etkisiyle hareket ettikleri durumlar olduunu sylemek mmkndr. Anket almasnn dier bir sonucu, katlmclara yneltilen mekansal zelliklerle ilgili 19 sorunun cevaplaryla ilgili dalmlardr. Sz konusu dalmlarn sonular, turistlerin youn olarak kulland bir lobi mekannn tasarm verileri olarak tasarmclar tarafndan kullanlabilir. Mekansal alglama ile ilgili almalar, kullanclarn i dnyalarnda mekanlarn nasl bir gereklik kazandn anlamak bakmndan nemlidir ve genellikle sosyoloji, psikoloji, sosyal antropoloji ve turizm aratrmalarnn konusu olmaktadr. Oysa, mimarlk alannda da bu tr almalara arlk verilmelidir. Aratrmaclar, kullanclarn demografik zelliklerini snrlandrarak mekansal alglama ve mekansal alglamada kltrn etkisi ile ilgili daha spesifik aratrmalar gerekletirebilirler.

140 KAYNAKLAR Albal, U., (1997), Mimarlk ve Alglama: zne-Nesne Diyalektiine Analitik Bir Yaklam, Y. Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, stanbul. Altan, ., (1992), Mimarlkta Mekan Kavram, Mimarlk ve ehircilikte Mekan Dergisi, Yldz niversitesi Yerleme ve Mimarlk Bilimleri Uygulamal Aratrma Merkezi, stanbul. (Anonim), (1993), Dictionnaire Larousse 4. (Anonim), (1993), Dictionnaire Larousse 2. (Anonim), (1991), Memo Larousse 2. (Anonim), (1997), TDK Trke Szlk. Altman, I. ve Chemers, M., (1980), Culture and Environment, Wadsworth, Inc., California. Altman, I., Rapoport, A. ve Wohlwill, J.F., (1980), Human Behavior and Environment: Advances in Theory and Research, Plenum Pres, New York and London. Altunk, R., Cokun, R., Bayraktarolu, S. ve Yldrm, E., (2004), Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri; SPSS Uygulamal, Sakarya Kitabevi, Sakarya. Arnheim, R., (1977), The Dynamics of Architectural Form, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, Belirtilen Kaynak: Lang, (1987), s.189. Arnheim, R., (1965), Art and Visual Perception, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, Belirtilen Kaynak: Lang, (1987), s.89. Assael, H., (1987), Consumer Behaviour and Marketing Action, 3rd Edition, PWS-Kent Publishing Company, Boston, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s. 197. Awaritefe, O.D., (2003), Destination Environment Quality and Tourists Spatial Behaviour in Nigeria: a Case Study of Third World Tropical Africa, International Journal of Tourism Research, 5:251-268. Aydnl, S., (1986), Mekansal Deerlendirmede Algsal Yarglara Dayal Bir Model, Y.Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, stanbul. Balolu, S. ve Brinberg, D., (1997), Affective images of Tourism Destinations, Journal of Travel Research, 35:11-15, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.66. Barry, J.A., (1957), As Space: How to Look at Architecture, Horizon Pres, New York. Berkman, H.W. ve Gilson, C., (1986), Consumer Behavior: Concepts and Strategies, 3rd Edition, Kent Publishing Company, Boston, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.195. Britton, R.A., (1979), The Image of the Third World in Tourism Marketing, Annals of Tourism Research, 6:318-329, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.193. Bruner, J.S., (1970), Social Psychology and Perception, Holt, Rinehart&Winston, New York, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.193. Btn, ., (2002), Kent Mekan ve Grsel Bilgi, Y.Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, stanbul.

141 Canter ve Krampen, (1988), Environmental Perspectives, Aldershot, Hants, England. Carlson, N.R., (1993), Psychology: The Science of Behavior, Fourth Edition, Allyn and Bacon, Boston. Chen, J.S. ve Hsu, H.C., (2000), Measurement of Korean Tourists Perceived Images of Overseas Destinations, Journal of Travel Research, 38(4):411-416, Belirtilen Kaynak: Hui ve Wan, (2003), s.306. Ching, F.D.K., (1996), Mimarlk: Biim, Mekan ve Dzen, Yem Yayn, stanbul. Chon, K.S., (1992), The Role of Destination Image in Tourism: An Extension, The Tourist Review, 2:2-7, Belirtilen Kaynak: Awaritefe, (2003), s.2. Conway, H. ve Roenisch, R., (1994), Understanding Architecture: An Introduction to Architecture and Architectural History, Routledge, London. Cook, M., (1979), Perceiving Others, Mehuen, London, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.150. Crespi, I., (1965), Attitude Research, Marketing Research Technique Series No:7, American Marketing Association, Belirtilen Kaynak: Markin, (1974), s.262. Crompton, J.L., (1979a), An Assessment of the Image of Mexico As a Vacation Destination and The Influence of Geographical Location Upon That Image, Journal of Travel Research, 17: 18-23, Belirtilen Kaynaklar: Woodside vd., (2000), s.67; Jenkins, (1999), s.2. Crompton, J.L., (1979b), Motivations for Pleasure Vacation, Annals of Tourism Research, 6:408-424, Belirtilen Kaynaklar: Woodside vd., (2000), s.196; Ross, (1998), s.22. Dann, G.M.S., (1977), Anomie, Ego-enhancement and Tourism, Annals of Tourism Research, 8:187-219, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.196. Dann, G.M.S., (1981), Tourism Motivation: An Appraisal, Annals of Tourism Research, 8:187-219, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.196. Dede, E.., (1997), Mekann Alglanma Olgusu ve nsan-Hareket-Zaman Faktrlerinin Etkisi, Y.Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, stanbul. Douglas, S.P. ve Wind, Y., (1987), The Myth of Globalization, Colombia Journal of World Business, 22(4):19-29, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.395. Edney, J.J., (1976), Human Territories: Comment on Functional Properties, Environment and Behaviour, 8(1):31-48, Belirtilen Kaynak: Altman ve Chemers, (1980), s.137. Fairweather, J.R. ve Swaffield, S.R., (2002), Visitors and Locals Experiences of Rotorua, New Zealand: An nterpretative Study Using Photographs of Landscapes and Q Method, International Journal of Tourism Research, 4:283-297. Fakeye, P.C. ve Crompton, J.L., (1991), Image Differences Between Prospective, First-time, and Repeat Visitors to the Lower Rio Grandle Valley, Journal of Travel Research, 30:10-16, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.68. Faulkner, B., Moscardo, G. ve Laws, E., (2001), Tourism in the 21st Century: Lessons from Experience, Continuum, London. Foxall, G.R. ve Goldsmith, R.E., (1994), Consumer Psychology for Marketing, Routledge,

142 London, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.107. Friedman, D., (1986), Price Theory: An Intermediate Text, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.67. Friedman, R. ve Lessig, V.P., (1986), A Framework of Psychological Meaning of Products, Advances in Consumer Research, 13:338-342, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.67. Gartner, W.C., (1993), Image Formation Process, Journal of Travel and Tourism Marketing, 2:191-216, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.66, 67. Gnoth, J., (1997), Tourism Motivation and Expectation Formation, Annals of Tourism Research Fall, 16-20, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.194, 196. Golledge, R., (1987), Environmental Cognition, Wiley, New York, Belirtilen Kaynak: Awaritefe, (2003), s.1. Grandjean, E., (1973), Ergonomics of Home, Halsted, New York, Belirtilen Kaynak: Lang, (1987), s.130. Groetzbach, E., (1981), Freizeit und Erholung als Probleme der Vergleichenden Kulturgeographie, Eichstater Beitrage, Regendburg, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.398. Groetzbach, E., (1988), Erhdungsverhalten und Tourismusstile am Beispiel Orientalischer Lander, Institut fr Tourismus, Freie Universitat, Berlin, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.398. Gunn, C.A., (1972), Vacationscape-Designing Tourist Regions, University of Texas, Texas, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.68. Hall, E.T., (1966), The Hidden Dimension, Doubleday & Company, Inc., New York. Hall, C.M. ve Page, S.J., (1999), The Geography of Tourism and Recreation, New Fetter Lane, London. Hasol, D., (2002), Ansiklopedik Mimarlk Szl, YEM Yayn, stanbul. Hofstede, G., (1991), Culture and Organisations: Software of the Mind, McGraw Hill, London, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.16. Holden, A., (2000), Environment and Tourism, Routledge, London. Holzner, L., (1985), Stadtland USA, Geographische Zeitschrift, 75(4):192-205, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.398. Hui, T.K. ve Wan, T.W.D., (2003), Singapores Image as a Tourist Destination, International Journal of Tourism Research, 5:305-313. mamolu, V., (2003), Mekan ve nsan Psikolojisi, TOL Dergisi, K:77. Iso-Ahola, S.E., (1982), Toward a Social Psychological Theory of Tourism Motivation: A Rejoinder, Annals of Tourism Research, 9:256-262, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.70. Ittelson, W.H. ve Proshansky, H.M., (1974), An Introduction to Environmental Psychology, Holt, Rinehart and Winston, New York.

143 zgi, U., (1999), Mimarlkta Sre: Kavramlar-likiler, YEM Yayn, stanbul. Jenkins, O.H., (1999), Understanding and Measuring Tourist Destination Images, International Journal of Tourism Research, 1:1-15. Joppe, M., Martin, D.W ve Waalen, J., (2001), Torontos Image as a Destination: A Comparative Importance-Satisfaction Analysis by Origion of Visitor, Journal of Travel Research, 39(3):252-260, Belirtilen Kaynak: Hui ve Wan, (2003), s.306. Kassarjian, H.H. ve Robertson, T.S., (1968), Perspectives in Consumer Behavior, Scott, Foresman&CO, USA, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.195. Klenosky, D., (2002), The Pull of Tourism Destinations: A Means-end Investigation, Journal of Travel Research, 40(4):385-395, Belirtilen Kaynak: Hui ve Wan, (2003), s.306. Knudson, D., (1988), Outdoor recreation and Tourism, Macmillan, New York, Belirtilen Kaynak: Awaritefe, (2003), s.1. Kozak, M., (2001), Comparative Assessment of Tourist Satisfaction with Destinations Across Two Nationalities, Tourism Management, 22(4):391-401, Belirtilen Kaynak: Hui ve Wan, (2003), s.306. Kozak, M., (2002), Comparative Analysis of Tourist motivations by Nationality and Destinations, Tourism Management, 23(3):221-232, Belirtilen Kaynak: Hui ve Wan, (2003), s.306. Kroeber, A. ve Kluckhohn, C., (1985), Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions, Random House, New York, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.4. Landis, D. ve Brislin, R.W., (1983), Hanbook of Intercultural Training 2 and 3: Issues in Training Methodology, Pergamon Press, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.9. Lang, J., Burnette, C., Moleski, W. ve Vachon, D., (1974), Designing for Human Behavior: Architecture and the Behavioral Sciences, Dowden, Hutchinson & Ross, Inc., Stroudsburg. Lang, J., (1987), Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design, Van Nostrand Reinhold, New York. La Page, W.F. ve Cormier, P.L., (1977), Image of Camping-Barriers to Participation, Journal of Travel Research, 15(4):21-25, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.15. Litvin, S.W., Crotts, J.C. ve Hefner, F.L., (2004), Cross-cultural Tourist Behaviour: a Replication and Extension Involving Hofstedes Uncertainity Avoidance Dimension, International Journal of Tourism Research, 6:29-37. Lowenthal, D., (1961), Geography, Experience and Imagination: Towards a Geographical Epistemology, Annals of the Association of American Geographers, 51:241-260, Belirtilen Kaynak: Rapoport, (1977), s.28. Lynch, K., (1960), The Image of the City, MIT Pres, Cambridge. MacInnis, D.J. ve Price, L.L., (1987), The Role of Imagery in Information Processing: Review and Extensions, Journal of Consumer Research, 13:473-491, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.197. Markin, R.J., (1974), Consumer Behavior: A Cognitive Orientation, Macmillan, New York.

144 Mayo, E.J., (1973), Regional Images and Regional Travel Behaviour, Research for Changing Travel Patterns: Interpretation and Utilisation August, 12-15, Belirtilen Kaynak: Awaritefe, (2003), s.2. Mayo, E.J., (1975), Tourism and National Parks: A Psychographic and Attitudinal Study, Journal of Travel Research, 14:14-18, Belirtilen Kaynak: Awaritefe, (2003), s.2. Mayo, E. ve Jarvis, L.P., (1981), The Psychology of Leisure Travel, CBI Publishing, Boston, Belirtilen Kaynaklar: Reisinger ve Turner, (2003), s.153; Ross, (1998), s.22; Pizam ve Mansfeld, (2000), s.21, 208; Woodside vd., (2000), s.67, 195, 197. McIntosh, R.W., (1977), Tourism-Principles, Practices, Philosophies, Wiley, New York, Belirtilen Kaynak: Ross, (1998), s.22. Moles, A., (1966), Information Theory and Esthetic Perception, Urbana III., University of Illionois Pres, Belirtilen Kaynak: Rapoport, (1977), s.225. Moore, C. ve Allen, G., (1976), Dimensions: Space, Shape&Scale in Architecture, Architectural Record Books, New York. Moutinho, L., (1987), Consumer Behaviour in Tourism, Europan Journal of Marketing, 21(10):5-44, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.68. Norberg-Schulz, C., (1974), Intensions in Architecture, The MIT Pres, Cambridge. Norberg-Schulz, C., (1979), Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, Rizzoli, New York. Odemerho, F., (1986), The Structure of Urban Environmental Problems as Perceived in Warri, Bendel, Nigeria, Journal of Environmental Management, 2(1):27-41, Belirtilen Kaynak: Awaritefe, (2003), s.1. Papadopoulos, N., (1993), What Product and Country Images Are and Are Not, International Business Press, New York, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.193. Peabody, D., (1985), National Characteristics, University Pres, Cambridge, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.400. Pearce,D., (1988), The Ulysses Factor, Springer-Verlag, New York, Belirtilen Kaynak: Fairweather ve Swaffield, (2002), s.1. Pearce, D.W., (1995), Blueprint 4: Sustaining the Earth-Capturing Global Value, Earthscan, London, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.70. Pizam, A. ve Mansfeld, Y., (2000), Consumer Behavior in Travel and Tourism, The Haworth Hospitality Press, Binghamton. Porteous, J.D., (1977), Environment and Behavior: Planning and Everyday Urban Life, Addison-Wesley, Reading, Mass, Belirtilen Kaynak: Lang, (1987), s.77. Rapoport, A., (1969), House Form and Culture, Prentice Hall Inc., New York, Belirtilen Kaynak: Rapoport, (1977), s.225. Rapoport, A., (1976), Environmental Cognition in Cross-Cultural Perspectives, Dowden Hutchinson and Ross, Pennsylvania, Belirtilen Kaynak: Awaritefe, (2003), s.1. Rapoport, A., (1977), Human Aspects of Urban Form: Towards a Man-Environment

145 Approach to Urban Form and Design, Pergamon Press, Oxford. Rapoport, A., (1982), The Meaning of the Built Environment: A Nonverbal Communication Approach, The University of Arizona Press, Tucson. Reisinger, Y. ve Turner, L.W., (2003), Cross-Cultural Behaviour in Tourism: Concepts and Analysis, Butterworth-Heinemann, Oxford. Ritter, W., (1987), Styles of Tourism in the Modern World, Tourism Recreation Research, 14(2):3-10, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.398. Ritter, W., (1989), On Deserts and Beaches: Recreational Tourism in the Muslim World, Tourism Recreation Research, 12(1):3-8, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.398. Rokeach, M., (1968), Beliefs, Attitudes and Values, Jossey-Bass, San Francisco, Belirtilen Kaynak: Markin, (1974), s.262. Rokeach, M., (1973), The Nature of Human Values, Free Pres, New York, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.77. Ross, G.F., (1998), The Psychology of Tourism, Hospitality Pres, Melbourne. Ryan, C., (1997), The Tourist Experience: A New Introduction, Cassell, London. Saarinen, T.F., (1969), Perception of Environment, Association of American Geographers, Washington DC, Belirtilen Kaynak: Rapoport, (1977), s.28. Samovar, L.A. ve Porter, R.E., (1991), Communication Between Cultures, Wadsworth Publishing Company, Belmont, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.149. Sanoff, H., (1991), Visual Research Methods in Design, USA, Belirtilen Kaynak: Btn, (2002), s.4. Sartain, A.Q., North, A.J., Strange, J.R. ve Chapman, H.M., (1967), Psychology: Understanding Human Behavior, McGraw-Hill Book Company, New York. Schiffman, L.G. ve Kanuk, L.L., (2000), Consumer Behavior, Prentice-Hall, Inc., New Jersey. Scollon, R. Ve Scollon, S., (1995), Intercultural Communication: A Discourse Approach, MA: Blackwell, Cambridge, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.16. Seddighi, H.R. ve Theocharous, A.L., (2002), A Model of Tourism Destination Choice: A Theoretical and Emprical Analysis, Tourism Management, 23(5):475-487, Belirtilen Kaynak: Hui ve Wan, (2003), s.306. Shih, D., (1986), VALS as a Tool of Tourism Market Research, Journal of Travel Research, 26(4):2-11, Belirtilen Kaynak: Pizam ve Mansfeld, (2000), s.15. Sommer, R., (1969), Personal Space: The Behavioral Basis of Design, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, Belirtilen Kaynak: Lang, (1987), s.147. Spence, H.E. ve Engel, J.F., (1970), The Impact of Brand Preference on the Perception of Brand Names: A Laboratory Analysis, Holt, Rinehart&Winston, New York, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.193. Stabler, M.J., (1988), The Image of Destination Regions: Theoretical and Emprical Aspects,

146 Croom Helm, Beckenham, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.193. Stern, E. ve Krakover, S., (1993), The Formation of a Composite Urban Image, Geographical Analysis, 25(2):130-146, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.67. Tavancl, E., (2002), Tutumlarn llmesi ve SPSS ile Veri Analizi, Nobel, Ankara. Triandis, H.C., (1972), The Analysis of Subjective Culture, Wiley-Interscience, New York, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.9. Trompenaars, F., (1993), Riding the Waves of Culture: Understanding Cultural Diversity in Business, Brealey, London, Belirtilen Kaynak: Reisinger ve Turner, (2003), s.16. Um, S. Ve Crompton, J.L., (1990), Attitude Determinants in Tourism Destination Choice, Annals of Tourism Research, 17:432-448, Belirtilen Kaynaklar: Woodside vd., (2000), s.68, 70; Pizam ve Mansfeld, (2000), s.16. Uysal, M. ve Hagan, L.R., (1993), Motivation of Pleasure Travel and Tourism, Van Nostrand Reinhold, New York, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.70. von Meiss, P., (1990), Elements of Architecture: From Form to Place, E&FN Spon, London. Walmsley, D.J. ve Jenkins, J.M., (1993), Appraising Images of Tourist Areas, Application of Personal Constructs, Australian Geographer, 24:1-13, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.67. Williams, J.E. ve Zelinsky, W., (1970), On Some Patterns of International Tourist Flows, Economic Geography October, 549-567, Belirtilen Kaynak: Wooside vd., (2000), s.193. Woodside, A.G., Crouch, G.I., Mazanec, J.A., Oppermann, M. ve Sakai, M.Y., (2000), Consumer Psychology of Tourism, Hospitality and Leisure, CABI Publishing, Oxon. Woodside, A.G. ve Lysonski, S., (1989), A General Model of Traveler Destination Choice, Journal of Travel Research, 27:8-14, Belirtilen Kaynak: Woodside vd., (2000), s.21, 68.

INTERNET KAYNAKLARI [1]http://plato.stanford.edu/entries/behaviorism.html [2]http://web.utk.edu/~gwynne/maslow.html [3]www.isdesignet.com/Magazine/Sept98/learn.html

147 EKLER

Ek 1

Lobi mekannn alglanmas ile ilgili gerekletirilen anket almas

148

Ek 1 Lobi mekannn alglanmas ile ilgili gerekletirilen anket almas ANKET FORMU Cinsiyetiniz kadn erkek Yanz 15-30 31-50 51-zeri

Yaadnz yer Avrupa Asya Eitim dzeyiniz ilkokul lise niversite ve zeri Trkiyede bir kent oteli tasarlanacak. Bu otelin lobisinin zellikleri hakknda; Kullanlacak mekann fiziksel zelliklerine ve imajna gre;

Katlmyorum

1. ok pencereli, da dnk bir lobi isterim. 2. Yksek tavanl, geni hacimli bir lobi isterim. 3. Canl renklerin hakim olduu, dinamik bir lobi isterim. 4. Modern dekore edilmi bir lobi isterim. 5. Geleneksel bir dokuya sahip bir lobide oturmak isterim.

Kesinlikle Katlmyorum

Kesinlikle Katlyorum

Katlyorum

Fikrim Yok

149

Kullanlacak mekann kurgusuna ve konumuna gre;

Katlmyorum

1. Basamaklarla, zeminde ykseklik farklar oluturulmu bir lobi isterim. 2. Galerilerle ya da atrium araclyla dier mekanlarla ve katlarla grsel ve ilevsel ilikisi olan bir lobi isterim. 3. Giri hol ve resepsiyonla dorudan ilikili, i ie bir lobi isterim. 4. Kk bir salon isterim. 5. Organik formlu bir mekan isterim.

Kullanm zelliklerine ve mahremiyet kavramna gre;

Katlmyorum

1. Dier guruplarla ilikisi az olan, kk oturma guruplarnda otururum. 2. Farkl insanlar tanmay severim, lobide yer kalmamsa tanmadm bir insann masasna oturabilirim. 3. Duvar yannda oturmaktan holanrm. 4. Pencere yannda oturmaktan holanrm. 5. Orta ksmlarda otururum. 6. Giri klar ve tm alan grecek ekilde otururum.

Kesinlikle Katlmyorum

Kesinlikle Katlyorum

Katlyorum

Fikrim Yok

Kesinlikle Katlmyorum

Kesinlikle Katlyorum

Katlyorum

Fikrim Yok

150 7. Merdiven ve asansre yakn otururum. 8. Bara yakn otururum. 9. Resepsiyona yakn otururum.

151 ZGEM

Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans alt kurumlar

11.03.1980 stanbul 1994-1998 1998-2002 Darca Neet Yaln Sper Lisesi Trakya niversitesi Mhendislik Mimarlk Fak. Mimarlk Blm

1999 Yaz Dnemi Yolbulanlar naat Ltd ti., antiye Staj 2000 Yaz Dnemi Kabay naat Taahht Ltd ti., Bro Staj 2001 Yaz Dnemi 4GEN Mimari Ltd , Bro Staj

You might also like