dalt Tahirzad

MEYDAN
4 il, 4 ay (Azrbaycan Xalq Hrkat haqqnda gndlik geydlr) Birinci Cild (1988-1989) Bu kitab 1988-dn bu gndk Azrbaycann azadl v torpalarnn btvly urunda ihid olmu btn evladlarmzn, o sradan ua urunda son nfslrindk vurumu AXC ua rayon bsinin bas, Azrbaycann Milli Qhraman Ramiz Qmbrovun v AXC Ouz rayon bsinin bas Tofiq Ouzun mqdds ruhlarna balayram. *** Redaktordan Prof. Cmil Hsnli XX yzilliyin milli azadlq mbarizsi, milli demokratik mcadil sri olduu getdikc daha artq tsdiqlnir. Cmiyytin tarixind kemkelrl, inqilablarla, ziddiyytlrl zngin olan, elm v texnikada byk kflrl, dbiyyat v sntd mczlrl yadda qalan XX sr sona ataatdadr. XXI yzilliyin astanasnda ba vern olduqca mhm siyasi v milli proseslr yeni bir dnya dzni dourmudur. Bu dnya dznind bizim yerimiz haradadr? Bu mhm sual indi Azrbaycan vtnda olaraq hr birimizi dndrmkddir. stiqlala doru yolumuz haradan baland? XX srin alxantlarn, tbddlatlarn nec yaadq? Bu yzillikd n qazandq, n itirdik? Bu sorularn cavablar artq az-ox bllidir, ancaq, fikrimizc, onlara n tutarl cavablar biz mhz XXI yzillikd - daha uzaq tarixi msafdn boylanaraq ver bilcyik. Lakin kediyimiz rfli yolun hlledici mqamlar artq indidn aydndr. tn srin balancnda rus iallarna qar mhariblrd babalarmzn Cavad xann timsalndak igidliyi, azadlqsevrliyi tarix salnamsinin qrur douran shiflridir. Uurlar v itkilri il yana, bu arpma son nticd silaha syknirdi. Uzun illrin dnclrindn, ideya axtarlarndan sonra blli oldu ki, mstmlk boyunduruundan qansz qurtulu yolu yeni maarifd, yeni dnyagrnd, yeni dncddir. Bir millt olaraq biz M.F.Axundzadnin srlrindn, H.B.Zrdabinin kini-sindn, trk milli teatrndan v suli-cdid mktblrindn yarandq. Btn islam mmti irisind ilk islam milltisi olduq. li by Hseynzadnin, hmd by Aaolunun, limrdan by Topubann milli tfkkr mcadilsini yaadq. M..Rsulzadnin trklk yolundan, islam imanndan v ada Avropa inamndan nt tapan rng bayra altnda topladq. V trk millti olaraq ana yolumuzu myynldirdik. Ana yolumuz 1905-ci il tlatmlrindn, srdari-milli Sttar xann azadlq arpmasndan, ilk trk respublikas olan Azrbaycan Cmhuriyyti-nin arl-acl, fqt son drc rfli 23 aylq mstqil dvltilik addmlarndan, eyx Mhmmd Xiyabaninin Azadistan idealndan, Seyid Cfr Pivrinin bal altnda Gneydki ilk Milli hkumtdn keir. Btn bu azadlq, mstqillik savalar iri tarixi sraylar olaraq milltin z qurtuluu yolunda sbrinin tknm mqamdr. gr bunlar mumi bir tarixi mstvid gzdn keirils grrik ki, Azrbaycan xalqnn XX sr tarixi milli mcadil, demokratiya urunda sava tarixidir. srin balancnda olduu kimi sonunda da mbarizmiz z bhrsini verdi - Quzey Azrbaycan z azadln qazand. lkmiz yenidn dnya dvltl-ri crgsin qouldu. Azrbaycann mstqilliyi geriydnmz proses evrildi. Ancaq bugnn znd d iind yaadmz hmin prosesin tarixi dyrini vermkd tinlik knlr taplr. Bzilri onu Sovet imperiyas-nn dalmasnn avtomatik nticsi, bzisi Moskvann xalqmza hdiyysi olduunu iddia edir. Ancaq bel dnclrin n qdr yanl olduuna inanmaq n filologiya elmlri namizdi, alim-jurnalist dalt Tahirzadnin Meydan: 4 il, 4 ay kitabn oxumaq kifaytdir. Dili alim v jurnalist kimi .Tahirzadnin imzas artq oxdan zn tsdiqlyib. Bu imza Azrbaycan filologiyas msllri toplularndan, Sovetskaya trkologiya drgisindn, Elm qzetindn keib, Azadlqda, Yeni Msavatda, Milltd ... brkiyib. .Tahirzad ada

Azrbaycan milli azadlq v demokratik hrkatnn lideri blfz Elibyin mbariz yolu v taleyi il bal iki kitab rsy gtirib. O, milli hkumt dvrnd thsil nazirinin mavini kimi orta mktblrimiz n yeni proqram v drsliklrin yaradlmasna bacarqla rhbrlik edib. Onun qlmi hmi vicdanna qulluq edib. Meydan: 4 il 4 ay salnamsi d mhz bu baxmdan sciyyvidir. Mllifin grgin myi saysind ortaya xan bu sanball sr n son tariximizi yrnck tarixilr n dyrli mxzdir. Fikrimizc, XX yzillikd milli mcadil tariximiz, istiqlal savamz haqqnda ilk yazl salnam olan bu kitab Sovet imperiyasnn kmsind son drc mhm rolu olmu Azrbaycann qurtulu mbarizsinin lksiz gzgsdr. Sravi itiraks olduu btn hadislri gnbgn, saatbasaat, dqiqbdqiq yazya krn mllif ox dqiq xronologiya yaradb. 1988 - 1992-ci illr arasndak txminn 4 il yarmlq mddtd xalqmzn siyasi yaamnda ba vern el mhm bir hadis yoxdur ki, .Tahirzadnin nzrindn qasn. O illrin mtbuatn, radio v televiziya verililrini v b. da diqqtl izlyrk o, hmin an geni ictimai-siyasi panoramn yaratma bacarmdr. Onun srind Azadlq mbarizsi v bu mbarizni aparan Xalq olduqca qabarq tsvir olunub. nanram ki, bu maraql srin oxucularnn ksriyyti Azadlq mbarizsini aparan hmin Xalqn irisind zn d tapacaqdr. Mhz bu baxmdan Meydan hycanlarn yaam oxucular n sr xsusil mhrm olacaq. sri oxuduqca mllifin tmnnasz myini qiymtlndirmy bilmirsn. Birc fakt gstrim ki, 19 gnlk Meydan epopeyas burada o qdr inclikl v genilikl ksini tapb ki, bzn dnmli olursan - bs mllif haan dinclib? 5 dekabr 1988-ci ildki on bir saatlq fasilsiz yrdn qeydlri d onun vtnda mvqeyin drin hrmt yaradr. Yax ki, bel qeydlr burada saysz-hesabszdr. Bu gn d bir oxlar bdgmandr ki, Meydan kimlrins gizli gstri-lri il idar edilirdi, mxtlif lklr, yaxud xslr mxsus xsusi xidmt orqanlarnn nzartind olan millt is slind xsi mqsdlrin icrasna evrilmidi. Szsz ki, bel chdlrin olmadn sylmk sad-lvhlkdr, ancaq ayr-ayr chdlrin mvcudluu Azadlq meydannda kkryn Xalq hrkatnn mahiyytini thrif ed bilmz; bu cr dnclr hrkatn bdnindki qsr ziyildn baqa bir ey deyil. Buna bir daha inanmaq n Meydan: 4 il 4 ay kitabnda tkaml prosesi son drc ardcllqla, he bir iirtm olmadan, btn atmazlqlar v qsurlar il tsvir edilmi Xalq hrkatnn gediini izlmk grkdir. sri oxuyarkn biz ovaxtk qhrmanlar v hadislri bugnn gerkliklri il mqayisd qiymtlndirmk imkanna malik olacaq. ndi bir oxlarnn v bir ox eylrin sl z, gerk mahiyyti artq blli olsa da mllif z qeydlrin xyant etmir, onlar qtiyyn toxunmadan saxlayr. Bu obyektiv, bitrf mvqe sri tarixi qaynaq kimi son drc etibarl edir. Fikrimizc, bu kitabn bir dyrli chti d odur ki, mllif anonim, mcrrd, xyali xalq, millt, vtn anlaylarndan sz amr, oxucunun zn mhz zmzdn ibart konkret xalqn, milltin iind olmaa, Vtnin drdlrini duymaa mcbur edir. Oxucu bir daha min olur ki, XX yzilliyin sonunda yaanm 4 il 4 ayda onun millti z Azadl, stiqlal, Mstqilliyi urunda, Vtni urunda amansz dmnlrl qeyri-brabr savaa girmidir. Bu gn d davam edn hmin rfli mbarizmizin nticsi is dnnimiz bslycyimiz sevgidn v saydan, onu n drcd dzgn dyrlndir bilmyimizdn asl olacaq.

OXUCULARA DEMK STDYM BR NE SZ dalt Tahirzad. 1988-in 19 fevralnda sovet hakimiyyti illrind ilk df olaraq Bakda adamlar icazsiz k yr v mitinq keirdilr. Onlarn glly tutulma-masndan duydum ki, xalqmzn tarixind indiydk olandan frqli, ancaq yax-pisliyi hl bilinmyn yeni bir mrhl balayr v bugndn sonra ba verck hadislri unutmamaq n onlar hkmn yazb saxlamaq grkdir, nki bel eylri sovet mtbuat yaxna buraxmayacaq. Elm qzetinin redaktorluundan yenic ayrlb elmi il mul olsam da khn jurnalist kimi bu id zmn d fayda ver bilcyimi qrarladrb Bakda drd il drd ay boyunca ba vern, demk olar ki, irili-xrdal ksr hadislrin, elc d tkc Bakda yox, lkmizin btn gulrind ba qaldran Azrbaycan Xalq hrkatnn itiraksna v salnamisin evrildim. A, o vaxt gman edirdim ki, bu yazdqlarm yalnz 20-30 ildn sonra nr etdir bilrm, ona gr d hr eyi olduqca aq yazmdm.

Bu gndliklri drc etmk n mxtlif mtbuat orqanlar mn dflrl mracitd bulunsa da buna raz olmamam, nki ilk gndn istyim onu ayrca kitab klind buraxdrmaqd. ndiydk bu qeydlrdn yalnz lap az bir blm (semlri) blfz Eliby: Bu mnim taleyimdir kitabnda (Bak, Gnclik nriyyat, 1992; lk xlar blmsi) v MP qzetind (1, 20 yanvar 1995) vermim. Oxuduunuz bu kitab sasn hadislrin gedii vaxt meydanda, ox zaman ayaq stnd yazdm qeydlrdn ibartdir. Dzdr, sonradan evd bzilrinin stnd l gzdirib sistemldirmim, ancaq bellri azdr; almam ki, onlar yazld andak biimd - tsz, boyasz siz atdrm. Nrqaba dyiik-liklr bzi yerlrin atlmasndan, ayr-ayr xslrin nvanna yazlm qeyri-mqbul ifadlrin gtrlmsindn, yaxud yumaldlmasndan, elc d konkret mtlbl bal grkli sndin qeyd artrlmasndan ibartdir. Bu gndlik-qeydlri yazmaqda mqsdim siyasi-ictimai hadislri thlil szgcindn keirmk olmayb, mmkn qdr ox eyi grmk v grdklrimin iindn d ox eyi seib tsvir etmkdir. Mhz thlililik yox, tsvirilik yolu tutduuma gr gzmdn v qulamdan he nyin yaynmamasna gc qoymuam. Qlm aldm eyin mahiyytc n olduunu myynldirmyi is zrim gtr-mmim - qoy bununla tarixilr v pekar siyastilr mul olsunlar. Demli, burada tarixi hadislri dyrlndirn thlil material il yox, thlil n hazrlanm grkli xammalla tan olacaqsnz. Bu badan bildirim ki, mn siyasti deyilm v qeydlri d siyasti kimi yox, Meydann itiraks olan adi bir vtnda, n sravi Azrbaycan ziyals, jurnalisti kimi qlm almam. Mn he vaxt he bir siyasi qurum v hrkatda lider olmamam, ksin, liderlr yaxnlqdan kinmim; bu, hadislr liderlrin yox, z mvqeyimdn qiymt vermkd iimi xeyli ynglldirib. (Dorudur, lyazmalar nstitutunda v AXC-d blfz Elibyl, Azadlq qzetind Ncf Ncfovla birg ildiyim zamandan onlarla ox yaxn nsiyytim yaranb, ancaq Xalq hrkatnn bu iki grkmli ncl il yaxnl-m hr eydn qabaq, onlarn misilsiz mnvi tmizliy malik insan v smimi dost olmalar il baldr). Hmi mikrofon arxasnda yox, tribuna yannda, xalq irisind dayanmam xalqn hval-ruhiyysini duymaqda, adamlarn n dndyn mumildirmkd, krslrdn deyiln szlrin doru-yriliyini semkd mn kmk edib. Ancaq, tbii ki, bal qaplar arxasnda nlr danldndan xbrim olmayb. Mzmununa glinc, bu gndliklr 1988-dn 1992-ydk tkc mnim yox, btvlkd xalqmzn dnyagrndki dyiikliklrin tkamln izlmk baxmndan maraql ola bilr. Onlar yazmaa balayanda mn Elmlr Akademiyas partiya komitsinin zv olan sdaqtli bir kommunist, fal yenidnqurma trfdar idim, Sovet dvltin inamm vard. Ancaq 20 Yanvar bu inamn stndn birdflik qaln qara xtt kdi. Boynumuza alaq ki, 1988-d Azrbaycann on minlrc (blk daha ox) ziyals da mhz mnim kimi dnrd v hyat bizim hammz sadlvhlymz gr srt czalandraraq allandrd. almam ki, bax, bu allanma prosesinin hans axarda getdiyi qeydlrd z tbii ksini tapsn. srin artq apa hazr lyazmasn gzdn keirnd sevindim - deysn, myim boa xmayb; gddym ikinci mqsd d az-ox nail olmuam - xalqmzn azadlq mbarizsinin mnas, qarladmz dzlmz faci v flaktlrin gerk sbblri, elc d nsini az da olsa daddmz AZADLIQ v MSTQLLYN nec byk arpmalar, vurular bahasna qazanlmas bu gndliklrd ortaya xr. Bu nikbin qeydlr xalqmzn n ar anda da zn itirmdiyini, ruhdan dmdiyini, n tin dylr hmi hazr olduunu gstrir. Yqin ki, sizi gndlik-qeydlrin yazlmas raiti d maraqlandrar. Bir oxlarnzn yadndadr - 1988-dki mitinq v nmayilrd kimin lind foto-aparat grnsydi onu ermni agenti sayrdlar (htta bir df Molodyoj Azerbaydjana qzetinin fotomxbirini d ermni bilib brk dymdlr). Bu deyilnin liqlmlilr d aid olduuna zm tezlikl inandm. Ns yazdm grn bir oxlar mndn bhlnir, snd gstrmyimi tlb edirdilr. Yadmdadr - 1988-in noyabrnda bir gnd alt df yazm yarmq qoydular. Hr df d snd istyir (onda Elm qzeti redaktorunun vsiqsindn istifad edirdim), uzun-uzad soru-suala tuturdular. Bir gn htta vsiq, pasport v hrbi biletimi gstrndn sonra da mndn l kmyn bir danaba vtnprvrin lindn, nvbtilik edn milis mayorunun kmyi saysind qurtardm. Sonralar diktofondan da istifad etmy baladm. lk vaxtlar meydanda harada olsa dururdum, bu is bzn natiqlri yax eitmyim v meydan hatli grmyim mane olurdu. Sonralar hmi hndrd - tribunalarn yannda, ox vaxt eyni yerd dayanmam hm smrli ilmyim, hm d daimi itiraklarn artq mnim yazmama vrdi etmlrin sbb oldu.

Uzun kn mitinq, yr v yncaqlarda fasilsiz 5-6 saat (bzn htta gnlrl) qlm iltmk asan deyil - barmaqlar v bilk aryr. Xsusn qzmar yay gni altnda, axtada, yada, yaxud gec qaranlq dndn sonra yazmaq daha tinlir. Ancaq yadma glmir ki, hr hans tinlik zndns qeydlrimi yarmq qoyum; htta soyuqdymdn n ar xstlnnd, bir ne gnlk yorunluqdan, yuxusuzluqdan ayaq st durma bacarmayanda bel (bu cr hallar da az olmayb) almam ki, qeydlri hkmn uvertra il sona yetirim. Gndlik-qeydlrin ksriyytini cib dftrlrind yazmam. Son 5 ild onlar qoruyub saxlamaa da qay gstrmli olmuam, ax istr Noyabrdan, istr Yanvardan, istr Avqustdan, istrs d Maydan... sonra ktlvi repressiyalar balayb v baqa sndlrl birg hmin dftrlri d dostlarmn evind gizltmy mcbur olmuam. (Yeri glmikn, qardam Xalddin v dostlarm Bhram Zeynalova, Saleh Hseynova bu qaykeliklrin gr minntdarlm bildirirm). Diqqtli oxucu grck ki, myyn bir dvr (may 1990 - iyul 1991) gndliklrd dolun ks olunmayb. Bu, Azadlq qzetind almamla baldr; yeni qzetd ilrin grginliyi redaksiyadan aralanmaa imkan vermirdi, hm d hadislr vvlkindn frqli olaraq mtbuatda da ksini taprd, ona gr daha qeydlr aparma o qdr vacib saymrdm. Bu boluu doldurmaq n Azadlq n yazdm, ancaq mxtlif sbblr zndn (hrbi senzurann icaz vermmsi, redaktorun mslht bilmmsi, yazn ixtisar etmy, yaxud dyimy raz olmamam v b.) ap olunmayan mqallrimi kitaba salma mqsduyun bildim. zm redaksiyadan uzaqlaa bilmdiyim bzi gnlrd hyat yoldam Nail xanmdan v qaynm Feyzidn xahi etmidim ki, onlar mnim vzim qeydlr aparsnlar; burada onlarn yazdqlarn da verirm. 1992-nin 16 iyunundan - Azrbaycan Prezidenti blfz Elibyin andim mrasimindn sonra mn gndlik yazmaa son qoymuam. Dzdr, bundan sonra lkmizin, xalqmzn tarixind olduqca mhm sevincli v arl hadislr ba verib, ancaq Eliby iqtidarnda respublika thsil nazirinin mavini vzifsind yeni proqram v drsliklrin yaradlmas kimi ar bir il mul olduuma gr salnamiliy vaxt tapa bilmdim. ox istrdim ki, bir baqas da bu son tariximizin xronikasn yazman arln z zrin gtrsn; ona uurlar dilyirm! 1993-n 4 iyun evrilidn sonra xalqn inam v etibarna xyant edn bir ox siyast dllallarnn gerk sifti gn kimi aydnlad. Bu kitabda, ox tssf ki, onlar bzn xalq qhrman kimi tsvir olunub. Mn bu gn byk mmnunluqla hmin hisslri crb atardm, ancaq n edsn - btv bir xalqn yaad o aldanl gnlr artq tarix evrilib, tarixi is pozmaa ninki mnim, he onun znn d gc atmaz! strdim ki, siz hmin shiflri oxuduqca mni v onlar qhrman adlandran dnnki znz symysiniz, ksin, bu tarixdn ibrt gtrrk bir daha znz sylnn a yalanlara v yalanlara uymayasnz, znz uydurma qhrmanlar yaratmayasnz... Szmn sonunda bu kitabn nrin qaykelikl yanam dostlarm Ncf Ncfov, Rhim Rhimov, Sabit Barov, Fzail Aamal, Firidun Clilov v Xliyddin Xlilova, sri diqqtl redakt etmi hrmtli redaktorum, professor Cmil Hsnliy, elc d kitabn nr hazrlanmasnda llrindn glni etmi bilgisayar ustalar Elin Faxral v Etibar Axundova drin minntdarlm bildirirm. Bitmz-tknmz krlrim is bu srin yazlmasnda v nrind ilkin v ulu yardmm Allah-taala (c. c.) hzrtlrindir! Bak. 06 oktyabr 1993. P.S. Mn bu srin lyazmasn tanlq n Yeni nsil jurnalist-lr birliyinin ovaxtk sdri Qnimt Zahidova vermidim. Bikek proto-koluna etiraz dalas qalxan gnlrd Qnimt by hbs edildi, evind axtar aparld v lyazmalar da evindn gtrld. 1994-n 10 sentyabrndan 20 dekabrnadk Bak hr prokurorluunda saxlanan (20854 sayl cinayt ii il bal) lyazman millt vkillri olan dostlarm Ncf Ncfov v Firidun Clilov xsn respublika prokuroruna mracit edndn v zm d onunla grndn sonra geri gtr bildim. Hmin gnlrd srin it bilmsi hycann (lyazma vur-tut birc nsx idi!) mniml birg keirmi v onun xilas n llrindn glni etmi hmin dostlarma tkkrm bildirirm. 25 dekabr 1994.

P.P.S. Bu yaxnlarda Tanrverdi Paayev mn Azrbaycan KP 26 Bak komissar rayon komitsi mlumat- thlil urasnn (MT) hazrlad bzi sndlri tqdim etdi. O, AXC nzart-tfti komissiyasnn (NTK) zv olarkn hmin sndlri Cbh qrargahndak z i otandan tapb. Bllidir ki, o zaman AXC qrargah raykomun binasna yenic kmd. NTKnn yerldiyi otaqda NT raykomun hanssa bsinin tapr il mitinqlr haqqnda trafl hesabat hazrlayb, binadan kn zaman is hazr sndlri (onlar ikinci nsxlrdir; grnr, birinci nsxlr harasa, kims tqdim edilmidir) zlri il gtrmy ehtiyac duymayb. T.Paayevin verdiyi sndlrdn 16 sentyabr, 8 v 15 oktyabr, 17 noyabr v 2 dekabr 1989 tarixli mitinqlr haqqnda MT-nn hesabatlarn bu kitaba salma mqsduyun saydm. Onlar mn ltfkarlqla tqdim etmi Tanrverdi by d tkkrlrimi yetirirm. 21 dekabr 1996. P.P.P.S. tk yazlarnn (xarlarn) bir oxu sr mtby veri-ln rfd artrlb. Mtn artrlm sndlr syknmkd mqsdimiz onlardak d-nclrin doru olduunu gstrmk yox, haqqnda sz alm konkret m-sly, yaxud fikr myyn bir trfin mvqeyinin (bu mvqey z mnasib-mizi bildirmirik) varln bildirmkdir. srin glck nrlrind n mxtlif mvqelri tutudurmaq imkanmzn olacana umudvarq. 22 yanvar 1997. MEYDAN BRNC BLM DALIQ QARABADA N OLMUDU? Bu gn 1988-inci il fevraln 27-sidir. Respublika qzetlrind Sov.KP MK-nn Ba katibi M.S.Qorbazovun Azrbaycan v Ermnistan zhmtkelrin, xalqlarna mraciti drc edilib. Mracitd deyilir: Dalq Qarabada v onun trafnda hadislrl laqdar olaraq siz mracit edirm. Snd bu cml il bitir: Al v kamalla hrkt etmk mqamdr. Grsn, Dalq Qarabada n olmudu? 1982-ci ild Oqonyok jurnalnda (No-50) bel bir yaz getmidi ki, (mllifi Aot Arzumanyan), heykltara Akop Grcyan ua hrind - Ermnistann gzl gusi Dalq Qaraban mrkzind anadan olub. 10 fevral 1983 tarixd is Komsomolskaya pravda qzetind drc olunan yazda (ks t sir; mllifi .Aacanyan) Dalq Qarabada knd knd tsrrfat problemlri il bal vziyyti yrnmk n Ermnistan rhbrliyinin (nazirin) fikri yrnilirdi. Bel mntiqi ntic xrd ki, Dalq Qaraba Ermnistana baxr, ona gr hmin respublikaya mracit edilib. Sonralar Azrbaycandan gedn oxlu mktub v teleqrama sasn hr iki redaksiya oxuculardan yol verilmi shv gr zr istdi. (Onlarn redaksiyalarnda, grnr, Dalq Qaraban Azrbaycana aidliyini bilmyn savadsz b mdirlri ilyirmi. Hr halda, yqin ki, n rsmi cavab bel olard). Yeri glmikn, Komsomolskaya pravda qzetin cavab olaraq Kommunist qzetind Dorudan da ks tsir replikas xd (13 fevral 1983) v hmin mllifi sonradan Azrbaycan KP MK aparat czalandrd. 1984-nc ilin oktyabrnda be ermni das Bakda 106 nmrli avtobusu partlatmaq istdi. Onlar txminn Dast parkn yannda avtobusa partlayc madd qoyubmu ki, Politexnik nstitutun qarsna atanda partlay ba versin. (Hadis axama yaxn olub. Bu vaxt ham idn -xr, tlblr is drs yollanr, Politexnik nstitutun qars adamla dolur). Ancaq txminn zizbyovun heyklinin yannda kimins aya ona dolab, partlay olmaybsa da iki nfr lb (biri qadn; Akademiyann rqnaslq nstitutunda ilyirdi), bir-iki nfr yaralanb. Yarmq partlayn sbbkarn Moskvadan gln dvlt thlksizliyi mkda-lar tapdlar. Blli oldu ki, tkilat 17 yanda ermni das imi. Mqsdi sasn azrbaycanl tlblri qrmaq olub. z d hadis ermnilrin genosidi il bal tkil edilmidi. Xobxt tsadf ktlvi qrnn qarsn ald. SND

ziz Rsulovun yadna salmaq istrdik ki, mhz onun DTK-nn istintaq bsinin rhbr iisi olduu v faliyyti dvrnd 1984-c ild Bakda 106 nmrli avtobusda partlay trtmi Vartanov Henrix Surenovi psixi chtdn qeyri-salam hesab olunaraq glllnm czasndan cann qurtara bilmidir. (Azrbaycan qz., 27 mart 1993, 3-nc sh.). Bu hadisdn yarm il qabaq - 17 aprel 1984-d byk xrcl t mir edilmi (bzk ilrin 4 kilodan artq qzl ilnmidi) Akademik Opera v Balet Teatr binasn da ermnilr1 (fhl Qazaryan) [AEM1]yandrdlar. Bu gn-sabah al olacaq binan he nyl sndrmk mmkn olmad v onun quruca divarlar qald. Bu yann insan vhiliyinin, aznlnn, vandalizmin n bariz rnyi idi. (N yax ki, bizimkilrd qeyrt tapld, li Lnbranski, Hsn Hsnov bada olmaqla qabaqkndan da gzl, zmtli, yaraql bina ucaltdlar. Dzdr, bina ldn dyimz kimi grnr, ancaq bir ay bundan qabaq al olan teatr binas, demk olar ki, zlndn yenidn tikilib). Bu ekstremist hadislr xbrdarlq imi... A.rifzad ksindki bina da terrorularn li il partladld v burada xeyli adam ld. SND SOV. KP MRKZ KOMTSND Sov.KP MK Ermnistan respublika partiya tkilatnda Sov. KP MK iyun (1983-c il) plenumu qrarlarnn yerin yetirilmsi gedii haqqnda qrar qbul etmidir. Qrarda deyilir ki, ... adamlarn trbiysindki qsurlara b zi partiya komitlrinin mnasibtind siyasi kskinlik v prinsipiallq atmr. ...Ayr-ayr elmi tdqiqatlarda, bdii srlrd tarixi hadislrin v xsiyytlrin qiymtlndirilmsin qeyri-sinfi mnasibt mahid olunur. ...Rhbr kadrlarn seilmsind v yerldirilmsind halinin milli trkibi daha tam kild nzr alnmaldr. ...Olan v qzlara yksk ideya-m nvi keyfiyytlr, drin beynlmillilik ruhu alansn. (Kommunist qzeti, 21 oktyabr 1984). Bs bu qrara ermnilr hans ilrl cavab verdilr Onlar parti-yann qrarlarn hyata keirmk n hans qsuru aradan qaldrdlar Bu suala cavab Literaturnaya qazetann Ermnistan SSR zr mxbiri Zori Balayann Yerevanda hmin 1984-nc ild buraxlan (rusca) Oaq (Ocaq) kitab oldu.2 Nfis trtibatla buraxlan srd trklr (azrbaycanllar da onlarn iind) vhi, barbar adlandrlr, onlarn nvanna k sylri yadrlr, Oljas Sleymenova pantrkist ad verilir, rus-lar trklrin stn qalxmaa, SSR Trkiyy qar mharib etmy arlr (szsz ki, birbaa yox, ancaq ox lpaq kild), torpan azlndan ermni xalqnn ox ziyyt kdiyi dflrl gz yalar iri-sind gstrilir. Baxlarn Dalq Qarabaa v Naxvana ynldn Balayan mnim Qarabam, mnim Akulisim (ylis kndi) rr, bu torpaqlar n qdim ermni mdniyyti oca adlandrr. slind Sovet dvltini paralamaa, onu Trkiy il savaa, Azrbaycanla qrna aran, ruslar SSR-dki trk xalqlarna nifrt bslmy sslyn bu srin avantrist, anarxist, ekstremist ruhunu duymaq n n savadsz oban olmaq bel kifayt idi. Ancaq ruslar buna fikir vermdilr. Azrbaycandan hmin srl bal SSR-nin n mxtlif partiya v hkumt, mtbuat orqanlarna minlrc kollektiv v tk imzal mktublar, teleqramlar axd. Ancaq Moskvada onlarn he birin hmiyyt verilmdi. Literaturnaya qazetann redaktoru A.akovski Z.Balayan aq-ana mdafi etdi. Ara lap brk qzanda is televiziyann Zaman xbrlr proqramnda Z.Balayann msahibsini tkil etdilr (y ni Balayan hl lmyib!). Ermnistanda is onun czmaqaras respublika jurnalistlr ittifaqnn mkafatn ald. Ermnilr Balayan zlrinin milli qhrmanna evirdilr. sln Xankndindn (Stepanakertdn) olan Balayan tez-tez bura glib camaat qzdrmaa balad. Bizd is... Bizd is Mrkzi Komit (birinci katib Kamran Barov) btn ktlvi m lumat vasitlrin (mtbuat, radio, televiziya) n ciddi taprq verdi ki, nbad birdn o sr qar bir x versiniz! Bellikl, Balayan tam srbst, he ks trfindn czalandrl-madan faliyytini davam etdirirdi. Azrbaycanda is rqnaslq ns-titutunun gnc elmi iisi sa Qmbrovun rusca yazd txminn 60 shiflik ox soyuqqanl v faktlara saslanan all yazsndan (onu he ks, he yer ap etmdi,3 ancaq makina apnda xeyli yaylmd; ox adamda indi d onun cildlnmii durur), bir d air Eldar Baxn e rindn (Bala da bizimdir, zor da bizimdir)

baqa (deysn, yen bir-iki xrda-xuru e r yazlmd) ortaya he bir sanball ey qoyulmad, nki bizim Mrkzi Komit buna imkan vermdi. Yen yaxdr ki, Kamil Mm-mdzadnin Naxvan abidlri v Frid Mmmdovann Qafqaz Albaniya-snn siyasi tarixi v corafiyas srlri xd, onlarda dolays il Z.Balayana cavab verildi, xsusn ikinci sr (biriki gnn iind satlb qurtarmd) ermni danaklarnn qzbin sbb oldu. (Onun bu mvzudak doktorluq dissertasiyasnn tsdiqin d onlar Moskvada uzun mddt mane oldular). Bu aralarda Ermnistanda yen ermni xalqnn tarixi il bal fitnkar srlr buraxdlar, Andraniki (Naxvanda, Azrbaycann baqa yerlrind btv kndlri dadb minlrl halini qran cllad) xalq qhrman adlandrdlar. Moskvada 1987-ci ild buraxlan rusca Sovet dvlt v hququnun saslar drsliyinin (VIII sinif n) 198-inci shifsindki tablonun stnd yazlb: 2 -li orta mktbin alman dili mllimi Erna Danelyan X sinifd drs deyn zaman. Stepanakert hri, Erm. SSR. Btn bunlar Moskvada v Bakda tkbbrl v itatkar bir skutla (kabinetlri qorumaq kimi rfli bir vzify tabe edilrk) mayit edildi. Bir-iki il sakitlik oldu (hr halda, bizim trfd). M.S.Qorbaov Sov.KP MK-nn Ba katibi olandan sonra Novosi-birskd Eko jurnalnn redaktoru ilyn iqtisad alim akademik Abel Aanbeqyan yanna apard v o, lknin iqtisadi yenidn qurulmas msl-lrind Mrkzi Komity mslhtlr vermy balad. Ermnic klm d bilmyn, anas macar olan, Ermnistan z grmyn (Tiflisd doulub) Aanbeqyan tez-tez xarici sfrlrd M.S.Qorbaovun yannda gzdi, z d ayrca sfrlr etdi. Onlarn birind - 1987-ci ilin noyabrnda Fransada olarkn Parisd ermni danaklar il grd v onlara bildirdi ki, Dalq Qaraban Azrbaycandan alnb Ermnistana verilmsi n tdbirlr plan hazrlayaraq lk rhbrliyin verib v mindir ki, hmin plan qbul edilck. Bu shbti Fransa Kommunist Partiyasnn orqan Humanite qzeti 18 noyabr tarixli nmrsind drc etdi. SND Paris ermnilri Abel Aanbeqyan salamlayrlar Yenidnqurma haqqnda kitabnn xmas mnasibtil Fransada olan sovet alimi Abel Aanbeqyan bununla bal olaraq onun rfin bazar ertsi axam Fransa Ermni nstitutu v Ermni Veteranlar Cmiyytinin verdiyi qbulda itirak etmidir. Qzn ab-hava z xalqnn lyaqtli oullarndan birinin xidmtlrin qrurdan qidalanrd. Ermnilr siyasi v flsfi frqlr baxmayaraq z lklrind yurdlam vtnprvrliyi Ermnistan Sovet Sosialist Respub-likas kimi milli v mdni ocaa sdaqtl bir yerd yaatma davam etdi-rirlr. Hycan srin balancndak qrn (genosid) vaxt keirilmi zablar haqqndak xatirlr d doururdu. O (hycan - .T.), bazar ertsi nter-kontinental mehmanxanasnn Manukyan v onun yoldalarnn lm mhkum edildiklri zaln yanndak bu salonunda gclndi. Qhrmann dul qadn Meline ermnilr Qorbaovla birlikd yenilmy trfdardrlar bildirrk mhur sovet iqtisadsn salamlad. Yerevan ikinci paytaxtlar kimi olan franszlarda yenidnqurma maraq dourdu. Aanbeqyan sovet cmiyytinin btn sahlrinin demokratikldirilm-sinin bu qlobal islahat n n qdr zruri olduundan dand. O, dinlyicilri-nin diqqtini yenidnqurmann beynlxalq ticart, iqtisadi mkdalq v qarq cmiyytlr qarsnda amal olduu imkanlara clb etdi. Tbilisid doulan, skkiz yandan mharib dhtlrini grn akademik dilini bilmdiyi Ermnistanda he vaxt yaamayb. Bu onun, yerini sovet mkda-lnda grdy bu torpaqla laqlrini zifltmyib. z sosialist federasi-yasnda SSR-nin mxtlif respublikalarnn ld etdiklri qarlql fayda haqqnda hddn artq ehtiyatszlqla fikir sylyn shbtda qadnlardan birin Aanbeqyan bel cavab verdi. qtisad gstrdi ki, Ermnistanda yenidnqurma ox lng gedir v qeyd etdi ki, Yerevann Ararat vadisinin v Sevan gl tektonik kkliyinin mxt-lif ekoloji problemlrinin hlli yetimidir. Azrbaycan respublikasna birldirilmi qdim ermni torpaqlar olan Qaraba v Naxvan haqqnda soruanda Aanbeqyan birinci haqqnda znn xsi nqteyi-nzrini ifad etdi: Mn istrdim ki, respublikann imal-rqind yerln Qaraba Ermnistann olsun. qtisad

kimi mn bel hesab edirm ki, o, Ermnistanla Azrbaycandan daha ox baldr. Bu istiqamtd mn bir tklif irli srmm. minm ki, bu problem yenidnqurma v demokratiya raitind z hllini tapacaqdr. Yeri glmikn, Qorbaov 2 noyabrdak nitqind milli msldki lngimlrin vurduu ziyanlar qeyd etmidir. Aanbeqyan cnub-qrbd Trkiy srhdi boyunca yerln Naxvan haqqnda he n demdi. Hqiqtn bu anklavda ermni halisi lap azdr. (L HUMANITE, MERCREDI, 18 novembre 1987-17). Dekabrn vvllrind qzetin x bizd d m lum oldu v onun trcmsi xalq arasnda geni yayld. Yen d camaat Moskvaya ktlvi kild mktublar, teleqramlar gndrmy balad. Yen d Mrkzi televiziya Aanbeqyann saatlarla kn msahiblrini tkil etdi. (Onu da hkmn demk grkdir ki, M.S.Qorbaovun 1987-ci ilin sonunda Vainqtona sfri zaman Raisa Maksimovna Qorbaova da burada ermni-lrl grm v bildirmidir ki, ermni xalq il sovet xalq dostdurlar, z d bu szlri bizim televiziya da vermidi. Grnr, Aanbeqyan da, btn yerd qalan ermnilr d bu szlrdn ruhlanmdlar. nki Amerika mxbirin verdiyi msahibd M.S.Qorbaov demidi ki, mn bir ox msllri arvadmla mzakir edirm). 17 dekabr 1987 tarixd Akademiya partiya komitsinin XVII konfrans keirildi. Akademik Ziya Bnyadov x edib, Aanbeqyann h-rktlrinin qarsn alma yncaqda itirak edn MKnn ideoloji katibi Ramiz Mehdiyevdn tlb etdi. O, vziyytin ciddi olduunu, ermnilri mdafi edn b zi konkret xslrin adn syldi. Cavabnda is R.Mehdiyev bildirdi ki, Aanbeqyann x xsi fikirdir v xsi fikir btn ermnilrin fikri demk deyil. (Sonra Qorbaovun iki xalqa mraciti is gstrdi ki, bu nec xsi fikir imi!). Aanbeqyana ilkin e tiraz ssini ucaldanlardan biri Anar, onun balq etdiyi Yazlar ttifaqnn zvlri oldu. Onlarn ktlvi mktubundan sonra ali mktblr v idarlr kollektiv imzalarla Moskvaya mktublar yollamaa baladlar. (Dqiqini dey bilmrm, ancaq eitdiyim gr, Bakdan gndriln mktublar Moskvaya getib atmad). Bu iin Akademiya sistemind tkilini mn z zrim gtrdm. lk imzan zm qoydum, ilk Akademiya kollektivi d ildiyim lyazmalar nstitutu oldu. (Buradan cmi 76 imza topland). Sonra bir-bir institutlara gedib (ya partkomlarn, ya da direktorlarn yanna)4 mktub nmunsi verrk mkdalarn imza atmalarn xahi etdim. mza ylmas iki- gn kdi. Dekabrn 31-ind axama yaxn mni evdn (yataqxanadan) EA partiya komitsin limyand ardlar v bu il mul olmama mslht bildilr.5 Yeni ilin ilk i gnlrind lyazmalar, dbiyyat, Dililik, Fizika institutlarndan, Akademiya kitabxanasndan, xsusi konstruktor-texnoloji brosundan, Radiasiya Tdqiqatlar Mrkzindn v b. kollektivlrdn gln (Tarix, rqnaslq, Geologiya institutlar bildirdilr ki, imza toplayblar, ancaq zlrinin mktublarn gndrcklr) 576 nfrin qollad mktubu imzalarla birg institutumuzun mkda Shrab Bayramova verdim, o da aparb potdan yola salaraq qbzini mn verdi. Yanvar ay da Moskvaya belc ktlvi mktub v teleqram gndrm ayl oldu. (Aldmz m lumata gr, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin 120 min sakini - bunlarn iind krp uaqlar da var - imza toplayb Moskvaya gndrib ki, biz Qaraban Ermnistana verilmsini tlb edirik. An-caq bizim respublika partiya, sovet tkilatlar, xsusi orqanlar onda yuxulayrdlar. Ermnilr ken ilin yayndan imza toplamaa balayanda biz arxayn-arxayn oturmuduq). 15 yanvar 1988-inci il tarixd dbiyyat v incsnt qzetind akademik Ziya Bnyadovun Doruya zaval yoxdur adl mqalsi drc olundu. O, ermnilrin dyirmanna su tkn alimlri tnqid edir, Qaraban Azrbaycan torpa olduunu elmi saslarla izah edn Frid Mmmdovan mdafi edir. Yaznn lap sonundak birc cmld Aanbeqyann fitnkar hrktindn ayrca danlrd. Mktub ox byk ks-sda dourdu v rayonlarmzda yatanlar da ayltd. Eitdiyim gr, mqalni qzetin redaktoru Nriman Hsnzad vermk istmirmi. Ancaq Anar yaznn drc edilmsin t kid gstrib v deyib ki, qzet Yazlar ttifaqnn orqandr, mn d bu tkilatn bas. gr qorxursansa snin yerin mn qol kib icaz verim. N is, bu cr gcl tzyiqdn sonra xd Ziya Bnyadov kimi Sovet ttifaq Qhrmannn yazs akarlq dvrnd. Bizim Mrkzi Komit is Nriman Hsnzady sayqln itirdiyin gr thmt verdi. (ini bilirmi!..).

1988-inci il fevraln txminn 13-ndn sonra Stepanakertd qarmaqarqlq baland. Aldmz xbrlr gr, tkc burada yox, Dalq Qaraban ermnilr yaayan btn yerlrind Azrbaycann bayraqlar yerin Ermnistan bayra asblarm. (Htta sgran Rayon craiyy Komitsinin bu gnlrd Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Hey tinin Fxri Frman il tltif edilmi (!) sdri sgrann hakimiyyt binasnn stn danak (!) bayra6 sancbm. Vilaytd azrbaycanllar incitmy, dymy, z evlrindn qovmaa balayblar. n mxtlif tkilat v instansiyalarn, ayr-ayr vzifli xslrin yardm v v dlri, dnya ermnilrinin ba keii Vazgen, Aanbeqyan v Balayan kimi millt qhrmanlarnn thriki, Ermnistan KP Mrkzi Komitsinin birinci katibi Dmiriyann tkilatlq qabiliyyti saysind ruhlanan Qaraba ermnilri ayaa qalxb Ermnistan SSR tabeliyin kemk istdiklrini bildirmilr, nmayilr tkil etmilr. (n byy fevraln 13-nd olub). Fevraln 20-sind DQMV craiyy Komitsinin XX ar nvbdnknar sessiyas muxtar vilaytin Ermnistan SSR- kediyini qrara almd. Sovetakan Karabax - Sovetski Karabax qzetlri d sessi-yann qrarn drc edib (21 fevral 1988, 43). Bundan sonra Qaraba ermnilri artq hr eyin hll olunduunu gman edib, Azrbaycanla bal he ksl laq saxlamaq istmmilr. Baa dmmilr ki, 1-inci, DQMV 1923-nc ild Leninin imzas il tkil edilib; 2-ci, SSR Konstitusiyasna gr, mttfiq respublikann razisi onun razl olmadan dyidiril bilmz; 3-ncs d, bu i xarici dvltlr d qoula bilr. Hm d Pribaltika respublikalar da (xsusn Estoniya) muluq irisinddir, orada avantristlr (1988-d oxumuz SSR-dn xmaq tlbini avantyurizm sayrdq). SSR-dn xma tlb edirlr, Qazaxstandak ehtiraslar tz-tz soyuyur, Qrm tatarlar hl dinclmyib, yaqutlar ba qaldrb - bir szl, lk narahatlq iinddir. Bel bir vziyytd bir yandan da ermnilrin iddiasna dvlt, partiya n cavab verr Dorusu, inanmaq olmaz ki, adamn evin yad qonaq glsin, bir hft, on gn qalandan sonra desin ki, bu ev mnimdir. Blk buna birthr dzmk mmkndr - ax qonaq rf v lyaqt hissini, duyusunu itir bilr! Ancaq hmin qonan stlik mnim bu evimdn xmalsan! demsi v haray-qqrq salb almi bana ymas salam insann beynin yerln ey deyil, nki bu ii insan adn dayan varlq ed bilmz. Ermnilr is etdilr! Balayann xalqmzn torpaqlar azdr! ivnlri hdr getmdi. Balca ktlsi Rusiya - ran v Rusiya - Trkiy mharibl-rind Qarabaa krlm8 ermni halisi Pnahli xann yurdunda Xankndinin adn dyiib Stepanakerti zn paytaxt edir v deyir ki, bura mnimdir, azrbaycanllar da (azrbaycanl adn trk xalqmza calayann babalarna min tsbeh l nt!) torpaqlarmzdan xmaldr. Sn dem, hyatda hr eyi gzlmk olarm. N is, fevraln 19-u glib atd... 19 fevral 1988. Shr i gln kimi qzetlr baxmaa baladm. dbiyyat v incsntin bugnk nmrsind Qulam Mmmdlinin Mcahid air adl yazs vard. (Qabaqlar onu mn Elm qzetind Leninl grn air ad il Salman Mmtaz mktbi rubrikasnda vermidim; bu qzetd bir az artrmalar var). Mllif yazr ki, 1937-ci ilin yaynda air Sabit mn dedi ki, hamn tuturlar. Han Cavid, han Salman Mmtaz Mn Qulam mllimin evin zng vurub dedim ki, ay Qulam mllim, ax Salman Mmtaz 9 oktyabrda tutublar, bu shbt yayda nec ola bilrdi El bu vaxt otamn qaps ald, institutumuzun direktoru Cahangir Qhrmanov iri girdi, mn dedi ki, ss-ky eitmirsn Fikir verdim, grdm ki, Kommunist ksindn (mnim otam o ky baxr) brk qqrq sslri glir. Qulam mlliml alayarmq saollab Cahangir mlliml birg pncry sar qadq. Grdk ki, tlblr Qa-ra-ba!, Qa-ra-ba! qqra-qqra nmayi keirirlr, llrind arlar da var. Cahangir mllim dedi ki, Hkumt evinin qarsna gedirlr. Bir gn qabaq - fevraln 18-ind Akademiya partiya komitsinin katibi Fuad Hsnov, partkomissiyann sdri Hseyn sgrov, bir d Akademiya ba xalq nzarti qrupunun sdri Hseyn Frcov bizim yataqxanaya9 glmidilr. zlrinin demsin gr, t mir ilri il maraqlanrdlar, ancaq hiss olunurdu ki, sakinlrin ahval-ruhiyysindn narahatdrlar. Fuad mllim ayrlb gedn yaxn dedi ki, bu gn Moskvadan xbr verilib ki, Qaraba mslsi n yksk sviyyd (y ni M.S.Qorbaov sviyysind) hll olunub. Bunu K.M.Barov Moskvadan zng vurub (o v Ramiz Mehdiyev Moskvaya Qara Qarayevin 70 illik yubileyi tntnsin getmidilr) xbr verib. Fuad mllim onu da dedi ki, artq hrktlr yol vermk lazm deyil, nki daha mbahis hll olunub...

N is, nmayid itirak etmk n bir azdan mn d Hkumt evin trf yollandm. Mn bura atanda Lenin meydanndak xlar yenic balanmd. Azrbaycan Politexnik nstitutu, naat Mhndis-lri nstitutu v universitetin tlblrinin, ya da eidib gln ayr-ayr adamlarn say 3-4 min olard. Tlblrin llrind zlrinin yazd bu arlar vard: Qaraba mdafi etmy hmi hazrq!, Qoy ucalsn elin ssi, Qaraban ikstsi!, Yaasn Azrbaycann qdim torpa Qaraba!, Rdd olsun ovinizm!, Ermni ovinistlrin ar olsun! v b. (Bunlar mn el oradaca kaza krmdm). Hmi partiya v dvlt rhbrlrini grmy adt etdiyimiz tribunada xeyli adam vard, oxusu tlblr idi. llrind ssucaldan tutmudular; daha dorusu, birc ssucaldan vard, onunla nvblrk danrdlar. Tssf ki, dananlarn oxunu tanmrdm, ksriyyti d z adn demirdi. Buna gr d onlarn adlarn burada k bilmycym. Ancaq yadmda qalanlar (qeydlrimdn d istifad edrk) bura krrm. xlardan biri (tlb deyildi) dedi ki, bu yaxnlarda Yerevanda kitab xb, orada Oktyabrdan qabaqk v sonrak dmnlrdn danlr. Oktyabrdan sonrak ermni xalqnn dmnlri irisind Rsul Rzann da ad var. rqnaslq nstitutunun ba elmi iisi, tarix elmlri namizdi Mnsur liyev dedi ki, biz Qaraba he kim vermrik. Qaraba bizim rfimizdir. Burada ermnilr n hr cr rait yaradlb, ancaq onlar buradak Azrbaycan yer adlarnn oxunu dayiiblr. ndi z evimizdn xma tlb edirlr. Biz d tlb edirik ki, muxtar vilayt bir rayona evrilsin. Baqa birisi dedi ki, Qarabada yox, Ermnistanda, Grcstanda saysz-hesabsz yer adlarmz dyiiblr. Baknn znd is n qdr knin ad yersiz olaraq ermnilrin rfin verilib. Halbuki Stepanakertd, Yerevanda azrbaycanllarla bal k adlar tk-tkdr. Bu ondan irli glir ki, biz ermnilrin evind kirayd qalrq, zmz z torpamzda kirayniinik, he bir ermnini is Azrbaycanda kirayniin grmzsn. Yen tanmadm, adn bildirmyn bir olan yana-yana danrd ki, Qaraba zeyir byin operalar, Cabbar Qaryadolunun, Xan uinski-nin ch-chlridir. Biz hmin operalar, Cdr dzn he vaxt ermnilr satmayacaq. Mn tlblrin iind, meydann ortasnda durmudum. Yanmdak olanl-qzl ham birdn Behrudi!, Behrudi! qqrmaa balad. Ssucaldan Rstm Behrudiy verdilr. Mn onun adn indiydk eit-mmidim. Sn dem, air imi. (Sonra hiss etdim ki, onun tlblr arasnda ox byk, htta hlledici t siri var. Onu da hiss etdim ki, bu yncan tkilind arlq onun stn db). Vtn adl bir e r oxudu. Ktlni Qaraba vermmy ard. Sonra Azrbaycan LKG MK-nn birinci katibi Sahib lkbrov sz ald. Tlblr mracitl dedi ki, bu msl dnn Moskvada msbt hll olunub. Ona gr d bugnk tla artqdr. S.lkbrov 10-15 dqiq dand, ancaq dalmaq tklifi glnd ona qulaq asan olmad. Bu vaxt tklif etdilr ki, Anar dansn. Anara ssucaldan verilnd tlblr l aldlar. O da balad ki, l almanzdan grrm ki, mni tanyrsnz. Onu da sorudu ki, mn inanrsnzm Tlblrin oxu bli cavab verdi. Bundan sonra Anar dedi ki, mn d z Vtnimi, xalqm sizdn az istmirm. Ancaq bu msl dnn msbt hll olunub, ona gr d tlaa ehtiyac grmrm. Hr yandan sslr ucald: Bs orada qrlanlar!, Bs zlm kn camaat, Orada millt mhv olur, siz daln deyirsiniz! v s. Anar da xn yarmq ksmy mcbur oldu. O, sz Neft v Kimya nstitutunun rektoru smayl brahimova (tlblri il glmidi) verdi, dedi ki, mn qulaq asmrsnz, glin grkmli alimimizi dinlyk. Ancaq ona da he ks qulaq asmad. Behrudi camaata dedi ki, glin gedk Mrkzi Komitnin qabana, z szmz orada deyk. Anar ikinci df dand, fitny uymamaa, ehtiraslar cilovlamaa ard, ancaq onu eitmdilr. Bellikl, ham Neftilr prospekti il Mrkzi Komity doru ynldi. Anar, Elin, 26-lar rayon partiya komitsinin birinci katibi Xlil Xlilov, raykomun iilri v baqalar tribunadan db arxadan glmy baladlar. Saat 11 olard. Mn d camaata qouldum. El bu vaxt vndaml elolum, Fizika nstitutunun xsusi konstruktor brosunda ilyn Msavrl grdm. Onunla birg shbt ed-ed getdim. Biz Azrbaycan mehmanxanasnn tinin atmaa az qalm grdk ki, qardan hay-ky qopdu. ryim yerindn xd ki, demzsn, tlblr dava salblar. (Nmayi qurtaranacan o qdr hycan keirirdim ki, beyni qzm tlblr hr hans avantra ils xata qayra bilrlr v bundan da dmnlr o saat istifad edr). Tlsik irli cumduq, blli oldu ki, Pedaqoji nstitutun tlblri d camaata qoulublar, bu ss d slind xo gldin! sdalardr.

Sonradan m lum oldu ki, pedaqoji, tibb, xarici dillr v baqa institutlarda qaplar balayb tlblri l buraxmayblar. Glnlr mqavimti qrb qaanlar imi. NK, Az.P, Az.M v ADU tlblri z rektorlarnn bal altnda glmidilr. Onlar da (rektorlar) tlblrin qarsn ala bilmyib, he olmazsa pemanlq olmasn dey, nzart xatirin tlblrin qoulmudular. Yerd qalan rektorlar siyasi sayql itirmmidilr. Dzdr, onlar da tlblrin hams il bacarmamdlar, ancaq, hr halda, qaplar balatdrmaqla da olsa vzif borcundan xmdlr. Neftilr prospektind btn nqliyyat dayanmd. Tlblr yeni-yeni qvvlr qoulurdu. Biz Azrneft meydanna yetind grdk ki, izdihamn ba Mrkzi Komit binasnn qarsna atb dayanb. Camaat yara-yara kedik (yolda Msavri itirdim). Onsuz da ar eidn qulaqlarmdan ikaytliym dey yaxna dmy alrdm. Mrkzi Komit binasnn qarsndak hndr skinin stn xeyli adam toplab ktly mracit etmk istyirdi. Mn MK il Bak Komitsi binalar arasnda durmudum. trafa baxdm - Mrkzi Komitnin btn yanlar, Filarmoniyann hr iki qaba (yolayrc) adamla el dolmudu ki, iyn atsaydn yer dmzdi. Burada n az 10-15 min adam vard. Txminn saat 12-d mitinq balad. Yen hmin ssucaldan, yen rqnaslq nstitununun hmin iisi Mnsur liyev. O, ilk sz ald, Lenin prinsiplri sasnda milli hquqlara hrmtdn, Qarabaa sdaqtdn dand. Bu vaxt Mirz brahi-mov da xalqlar dostluunun qdrtindn, Nizaminin Yeddi gzlindn, Sayat-Novadan sz sald. Nrimanovdan (yqin ki, Bahadr v Sonadan) da danmaq istynd qqrtlar onu xn yarmq ksmy mcbur etdi. Yen Anara sz verdilr. (Behrudi dedi ki, biz yalnz ona inanrq). Anar mllim ktlni sakitliy, emosiyalara uymamaa ard. Dedi ki, bir xalq ki z yazsna inanmr, o xalq da, o xalqn yazlar da bdbxtdir. Biz istmirik ki, bu i sonra baqa mcraya dsn, nki hr hans bir ql-cm sizi avantraya k bilr. Qazaxstan hvalatn unutmaq grk deyil. Bura atanda tlblr Anar da ky basdlar. O, ox, lap ox prt oldu. Mn inanram ki, Anarn blk d n srt rk ars duyduu anlardan biri bu vaxta db. Sonrak natiqlrdn birisi tklif etdi ki, Qaraba mslsini Qorbaovla Reyqann qardak grn daxil etmk grkdir. xlarda yen Qarabada, Ermnistanda yer adlarmzn ktlvi dyidirilmsin e tiraz bildirildi, Avakyan ksinin, baqalarnn adnn dyidirilmsi tlb edildi, Qaraba trafnda ss-ky qaldran Aanbeqyan, Balayan kimi mrtce ziyallarn czalandrlmas ar-lar sslndi. Bak Komitsinin katibi, kemi ticart naziri Svetlana Qasmova danmaq n iki df ald, ancaq ona imkan vermdilr. Mrkzi Komitnin inzibati orqanlar bsinin mdiri Mhmmd sdov bildirdi ki, bir ne gn qabaq Azrbaycan KP MK-nn II katibi Konovalovla birlikd Qarabada idim. Orada hyat normal olmasa da lm-itim yoxdur, he ksin burnu da qanamayb. Ona da inanmadlar. Bu vaxt Sleyman Rstm pillkanlarla qalxmaa balad (grnr, zng edib gtirmidilr). Dedi ki, biz, y ni mn, Mirz brahimov, Anar, Elin v baqa yazlar Moskvaya mktub gndrib bu hadisni yaradanlara e tirazmz bildirmiik. Ancaq indi msl hll olunub. Glin el edk ki, dmnlrimiz bundan istifad etmsinlr. S.Rstmin szlrin d baxb dalan taplmad. Elin sz ald. Dorudur, mn onu ox dinlmmim, xsi yaxn-lm da olmayb, ancaq televiziyadak bir-iki shbti o qdr d xouma glmmidi. Bu df is o, tmkini, iradsi, blati v mntiqi il camaata gcl t sir etdi (dzdr, o da izdiham datma bacarmad). O dedi ki, sizin hamnz bura vtnprvrlik duyular gtirib, o duyular bizd d var. Siz torpanz sevn kimi biz d zmz vtnprvr sayrq. Ancaq n yksk sviyyd Qorbaov sviyysind bildirilib ki, Mrkzi Komitd Qaraba mslsin baxlmayb, baxlmr v baxlmayacaq. (Bu sz Anar da demidi). Dzdr, bir ox hll olunmam problemlr var ki, onlar bu cr qzn ehtirasla yox, sakitlikl hll etmk olar. Ona da yerdn qqrdlar ki, bs niy mtbuatda, televiziyada danmrsnz Elin sz verdi ki, bu haqda hkmn televiziyada da, mtbuatda da x edcklr. (Sonra sznn stnd o da, Anar da durdu). Elinin dalmaq tklifi d ntic vermynd mnim ryim smy balad - ktl qzb, qan-qan deyir, ham ermnilr lm! qqrr, Aanbeqyan, Balayan l ntlyir. Birc

dmn fitnsi, birc araqardran hay grkdir ki, Nefti Ararata uduzanda stadionu yandrmaa, stadion trafnda maazalar datmaa, manlar evirmy, hasarlar uurmaa vrdi etmi ktlni bu ilr ynltsinlr. Sonra is bu ehtiraslar milltlr qrn il d nticln bilrdi. Ona gr d Elinin xndan sonra da ktlnin hl yerind mhkm durduunu, dalmaq istmdiyini grnd ryimd dnrdm ki, yax, bir saat, iki saat da duraq, sonra n olacaq Aradan ken hr dqiq is ehtiraslar cua gtirirdi. Hiss edirdim ki, iynim getdikc ar-ar yklr qoyulur. xlar duran skid d bir mddt qarqlq oldu. Bir d grdm ki, lyazmalar nstitutunun mkda, z d qarabal (adaml) olan Shrab Bayramov da buradadr. O, sdovla xeyli shbt edndn sonra camaata z tutdu. Dzdr, Svetlana Qasmova Xvatit mitinqovat! dey ona aa dmyi mr etmidi (bunu mn Shrab sonra dand), ancaq yerdn olan tlblrl Shrab da sz alb camaat sakitldirmk istdi. Tssf ki, o, ssucaldann azn knara tutduu n ox szlrini eitmdim. Bli, x ednlr daha yoxdur, getmk, dalmaq hvsind olanlarsa onlardan da azdr. Bunun axr, sonu hara gedck N il qurtaracaq Hmin Behrudi bu vaxt vziyyti z lin ald v gnclr z tutub bildirdi ki, artq iimizi qurtardq, gcmz gstrdik, szmz dedik, daha dala bilrik. V saat 1-in yarsnda o nhng izdiham he bir xta trtmdn, ox mdni kild dald. Dorudur, bu mitinq kortbii tkil edilmidi, bir ox qorxaq rektorlar tlblrini buraxmamdlar, ktl d az qoulmudu, hr eydn qabaq is bir az gec keirilmidi (grk n az 1-2 ay qabaq olayd!), ancaq, hr halda, sbut etdi ki, Azrbaycan xalq o qdr d l deyil v z torpaqlar urunda vurumaa hazrdr! Fevraln 20-sind Kamran Barov Moskvadan glib Qarabaa gedib. Ancaq ermnilr onu saymayblar. Deyiblr ki, biz artq siz yox, Ermnis-tana baxrq. SND Dnn - fevraln 20-d ... DQMV XX ar Xalq Deputatlar Sovetinin nvbdnknar sessiyas olub. ... Dalq Qaraba Muxtar Vilayti haqqnda Azrbaycan SSR qanununun 39-uncu maddsin uyun olaraq vilayt sovetinin 87 deputat DQMV XDS-n nvbdnknar sessiya armaq xahii il mracit edib. ... Sessisya ... qrara alb: DQMV zhmtkelrinin arzusunu yerin yetirrk Dalq Qaraba halisinin istklrin drin hssaslq gstrmk v DQMV-ni Azrbaycan SSR-in trkibindn Ermnistan SSR-in trkibin vermk haqqnda mslni hll etmk n Azrbaycan SSR Ali Sovetindn v Ermnistan SSR Ali Sovetindn xahi edilsin ki, eyni zamanda DQMV-nin Azrbaycan SSR-in trkibindn Ermnistan SSR-in trkibin verilmsi haqqnda mslni msbt hll etmk n SSR ttifaq Ali Soveti qarsnda vsatt qaldrlsn. (Sovetski Karabax qzeti, 21 fevral 1988, 43). Eitdik ki, artq Stepanakert d, btn Qaraba da sgr v milis dstlri il hat olunub. Ermnilrin quduranlna qar xsusn Adam camaat ayaa durub. Deyirlr ki, gr hkumt onlar sakitldir-ms biz sakitldircyik. Xbrlr alrdq ki, adamllar Stepanakert gedn qaz v elektriki ksiblr, muxtar vilaytin ermnilr yaayan yerlrini haty alblar. Haqszlqdan qzblnn camaatn qarsn almaq n sngrlr kildiyi sylnirdi. Dorudur, he ks dqiq he n bilmir, ancaq vziyytin olduqca grgin hdd, millt qrnna yaxnlad aydndr. Fevraln 21-ind Moskvadan Bakya Sov.KP MK Siyasi Brosu zvlyn namizd, Sov.KP MK katibi G.P.Razumovski v Sov.KP MK Siyasi Brosu zvlyn namizd, SSR Ali Soveti Ryast Hey ti sdrinin birinci mavini P.N.Demiev gldilr. Hmin gn onlar Stepanakertd d oldular. Mrkzi Komitnin Qaraba Ermnistana vermycyini bildir-dilr. K.Barov v Demiev Azrbaycan v ermni xalqlarna mracit edrk onlar sakitliy ardlar. Ancaq, eitdiyimiz gr, ermnilr bu partiya iilrini ox pis qarlamlar v onlar gec Stepanakertd yox, uada qalmlar. Fevraln 22-sind qrara aldq ki, institutda lyazma xzinmizi qorumaq n nvbtilik tkil edk.

El hmin gndn balayan nvbtiliyin siftsi mn dd. Axam saat 6-dan 12-ycn nvbti oldum. Hyti gzdim, bayrdan da institutun hr trfini gzdn keirdim. Gec saat 1- ilmi kd birdn Akade-miyann partkomu Fuad Hsnovla qarladm. Burada gzmyimin sbbi-ni bilnd dedi ki, el mni d gec-gndz dndrn lyazmala-rmzn taleyidir. Mn nvbtilik vaxt sasn bayrda olduumdan televiziyaya baxa bilmdim, radioda is B.Vahabzadnin xalqa mracitini yarmq eitdim. Deyirdi ki, bu hadisni eidib mn istirahtimi yarmq qoyub Bakya qaytmam. Sonra yrndim ki, bu gn Stepanakertd DQMV partiya fal-larnn ynca keirilib. Dorudur, x ednlrin bir oxu yen avantrist dansa da, hr halda, yncan qbul etdiyi qtnam Sov.KP MK-nn Dalq Qaraba Ermnistan SSR- vermmk haqqnda qrarna uyun glir. Bu gn iki adaml olan - Bxtiyar v li Qaraba torpa urunda hlak oldular. SND Potyomkin ona (II Yekaterinaya - A.A.) bildirdi ki, Suvorovu artdr-mdr. - Krontadtn ba keiin tapracaam ki, onu arvad il bardr-sn. Sonra mavir keircyik. Mn v Suvorov! H, bir d ermnilrdn Lazarevl Arqutinski glcklr. Onlarn mslsini mzakir edcyik. Ermnilr zirk adamlardr. Artq rvan zlrin paytaxt seiblr. - lk olmayandan sonra paytaxtdan n fayda - ndi yoxdur, bizdn sonra olar! - Potyomkin cavab verdi.10 (Valentin Pikul. Oyna roman, II cild, s.143; Riqa, 1985). 1780-inci ild bu shbt gedrkn hl n Yerevan vard, n d Erm-nistan. Bu torpaqda rvan xanl mvcud idi v halisi badan-baa Azrbaycan trklrindn ibartdi. Aradan yzilliklr keck v Rusiyann li il Ermnistan yaradaraq rvan hqiqtn onun paytaxt etmi ermnilr 1988-d Azrbaycann ikinci xanln - Qaraba da l keir-my dvlt sviyysind qalxacaqlar... Fevraln 23-nd DQMV partiya komitsinin plenumu keirildi, Boris Kevorkovun yerin Henrix Poosyan birinci katib qoydular. (Grnr, indiy qdr Qaraban Ermnistana verilmk tlbi stnd ilin btn katiblrinin estafeti bu gn Poosyana verildi. N qdr ki Dalq Qaraba mslsi birdflik hll olunmayb, Poosyan da, ondan sonra glnlr d avantrizm uyacaq, bu i stnd lklnib xacaqlar). Ermnilr indi balayblar ki, bs bizim Ermnistana kemkd mqsdimiz odur ki, raitimiz yax olsun. Bs burada acndan lrk, Azrbaycan bizi mhv edir. Qzetlrd buna da ox yax cavab verildi. Yqin ki, Moskvadan gln yoldalar da ermnilrin hyaszln baa dblr. nki bu onlarn xlarndan da hiss olunur. Axam televiziyann Publisist studiyasnda jurnalist lkbr Abbasov, Anar, Elin v tarixi Qara Mdtov bir saat x etdilr. Onlar, demk olar ki, 19-unda mitinqd dediklri sz eynil, ancaq daha genilndirrk ifad etdilr. Anar ox hycanl idi v televiziyada ilk df verili ged-ged siqaret kn onu grdm. O da, Elin d ox tbii, ox all dandlar, xalq sakitlmy d vt etdilr, bildirdilr ki, bu i sonu tsvvr olunmayacaq facilrl qurtara bilr. Fevraln 23-nd Yerevanda Ermnistan, fevraln 24-nd Bakda Azrbaycan partiya fallarnn yncaqlar olub. Deyiln gr, hmin gn Yerevanda guya ekoloji raitin pisliyi bhansi altnda 200 min yaxn adam nmayi xb, slind is onlar Mrkzi Komitnin qrarna e tiraz ediblr. Yerevanda partiya fallar da guya qrarla razlablar, ancaq bel bir rt d qoyublar ki, bu msly nvbti plenumda baxlsn. (Sovet Ermnistan qz., 25.02.1988). SND Sov.KP MK SYAS BROSU ZVLYN NAMZD, SOV.KP MK KATB V..DOLGXN ERMNSTAN TELEVZYASI L IXIINDAN

...Bu il fevraln 23-d keiriln Ermnistan partiya fallarnn ynca Sov.KP MK-nn qrarn (21 fevral qrar nzrd tutulur - .T.) mdafi edrk ... qeyd etmidir ki, vziyytin tezlikl normal hala salnmas respublikann btn ... zhmtkelrinin ... rf iidir. Fallar Sov.KP Mrkzi Komitsin mracit edrk Sov.KP MK plenumuna hazrlq mrhlsind digr msllr kompleksind Dalq Qaraba problemin d baxma xahi etmilr. Biz bu problemin tam diqqtl v mvafiq formada yrnilcyi, onun mzakir edilcyi bard m lumat vermk taprlmdr. Lakin bunun n vaxt lazmdr. *** Hmin gn (24 fevral 1988 - .T.) V..Dolgix v A..Lukyanov yoldalar nam lum sgrin mzar zrind v 1915-ci ilin genosid qurbanlarnn abidsi nn klillr qoymular. (Sovet Ermnistan, 27 fevral 1988, 25). Bakdak fallar ynca da ox vuratlasn keib. Stepanakert-dn bir qadn deputat (S.Babayan) x edib deyib ki, nolar ora da Sovet ttifaqdr, bura da, Qaraba verin Ermnistana. Bak hr Partiya Komitsinin birinci katibi katibi Fuad Musayev d cavab verib ki, xounuz glmirs xb ged bilrsiniz, sizi he ks burada saxlamr. z d Ermnistanda 300 mindn artq azrbaycanl var; biz razyq ki, Qaraban 120 min halisi Ermnistana ksn, oradan da Azrbaycana 300 minlik hali glsin. Deyiln gr, bu tklif G.Razumovskinin d xouna glib. Yncaqda Bxtiyar Vahabzad Kamran Barova azna glni deyib, onu qeyrtsizlikd tqsirlndirib. *** Bu gn Akademiyann yeni (sas) binasnda mitinq keirilib. Dorudur, qabaqca istyiblr ki, alimlr v tlblr Akademiyann qarsnda oxminlik nmayi yaratsnlar, ancaq xbr tutub institut rektorlarna xbr veriblr ki, tlblri buraxmayn (onlar da qaplar balayblar), artq glnlri is datmaa alblar. Ancaq Ziya Bnyadov all trpnib, hamn iri, birinci mrtbdki byk dairvi zala d vt edib (ora 1000 nfr yaxn adam yerlir). Sonralar itirak-lardan aldm m lumata gr, birinci Ziya Bnyadov danb. O, Azrbaycan KP Mrkzi Komitsi v Dvlt Thlksizliyi Komitsi rh-brliklrini gzyumuqluqda tqsirlndirib ki, Vazgenin ruhani mkt-bind (Emidzind) vur-tut bir ne ermnistanl, Sovet vtnda oxuyur, yz yaxnsa xaricdn glnlr var ki, oxusu agentdir. Onlar Qarabala ox sx laq yaradblar v buradak itialar balamazdan bir gn qabaq orada olublar. Bs bizim MK, DTK hara baxb, niy bunun qarsn almayb O sonra deyib ki, yer adlarmz ermnilr ucdantutma dyiiblr. Bunlar chnnm. Bakda bu qdr ermni adna k var. Mn yrnmim, Avakyann adna k verilmsi haqqnda he bir hkumt qrar yoxdur. Bs onu kim zbana bel adlandrb lyazmalar nstitutunun aparc elmi iisi, tarix elmlri namizdi blfz liyev d Mrkzi Komitni alimlrin, jurnalistlrin azn yummaqda tqsirlndirib. Deyib ki, hr df Balayan, Aanbeqyan kimilrinin xndan sonra biz demisiniz ki, alimlr ilmir. Bs niy Z.Bnyadovun Azrbaycan VII-IX srlrd srini millti adlandrd-nz, onun azrbaycancasn, ylm mtnini buraxmadnz Niy Frid Mmmdovann kitabn azrbaycanca buraxmrsnz Niy mtbuatmzda onlara qar bir yaz buraxmadnz, el hmi bizim azmz qfllayrsnz El bunun nticsidir ki, bu gn ermni Qaraba bizdn istyir. Tarix nstitutunun elmi iisi Xliyddin Xlilov deyib ki, mn z rayonumuza gednd bir ne df yoxlamadan keirm, bs niy bizim thlksizlik komitsi Yerevandan, baqa yerlrdn Qarabaa gtiriln silahlarn qarsn ksmyib Qarabada imza toplanlmasna ken yaydan balanb, mmyeyndn ppyeyndk hamya qol kdirilib, rayon partiya komitlrinin, icraiyy komitlrinin mhrlri il tsdiqlnib. Bs bunu niy bizim Mrkzi Komit grmyib Ona gr ki, bizim rhbrlrimizin vtni yoxdur, onlarn kabineti var. Bu kabinetdn d onlar ayran kimi onlar olurlar qeybti, balayrlar dvltin dalnca, partiyann dalnca danmaa. Xliyddin tarixi faktlar sasnda Qarabaa ermnilrin son zamanlarda nec gldiklrini gstrib. dbiyyat nstitutunun iisi, filologiya elmlri namizdi Samir Tazad noyabrn sonlarnda Moskvada Oqonyok jurnal n veriln mtbuat konfransnda Abuzr Barov (Moskvada yaayr), Aydn Slimzad (Tarix nstitutu) v baqa bir xsl (adn bilmdim) birlikd itirak etdiklrindn danb. Deyib ki, oraya Aanbeqyan da gldi. Biz yerimizi, milli mnsubiyytimizi

bildirmdn ona suallar gndrdik: 1) Siz Humanitey msahib vermisinizmi 2) Bu haqda sovet mtbuatnda niy x etmirsiniz 3) Qaraba haqqnda fikriniz Aanbeqyan el bu suallara cavab verib getdi. Onun cavablar: 1) Mn Humanitey msahib vermmim; burada olan mxbir mnim shbtimi drc edib. 2) He bir sovet mtbuat orqan mn mracit etmyib, etsydi msahib verrdim. 3) Qaraba haqqnda z fikrimd qalram ki, bura ermnilrin qdim mdniyyt mrkzidir v orann Azrbaycanda qalmas Azrbaycan xalqnn tarixi daltsizliyidir. zlrind maqnitofon olmayan Abuzr Barovla yoldalar shbti yazm bir polyak mxbirin restoranda qonaqlq verndn sonra (guya Ermnistan mxbirlridir) kasetin zn krb Bakya gndriblr. Bir ne nsx xarb bir surtini d Anara veriblr, o da Mrkzi Komity atdrb. Samir d bu hvalat danb. Bu gn Akademiyaya buraxlmayan tlblr v baqa sakinlr Hkumt evinin qarsnda toplablar. Onlarn say v xlar haqqnda m lumatm yoxdur. Ancaq onu grmm ki, tlb yataqxanalarnn yannda gec-gndz milis manlar v qolu qrmz komsomolular nvb kib tlblrin nmayilrinin qarsn almaq istyirlr. Buna baxmayaraq orda-burda (msln, Kirov rayonunda) nmayilrin tkili haqqnda xbrlr alrq. Bu axam Sleyman Tatlyev d (Ali Sovetin RH-nin sdri) televiziya il xalqa mracit edib sakitlik olduunu (!) dedi. ox savadsz (azrbaycanca da, rusca da) oxudu. Fevraln 25-ind Zaman xbrlr proqramnda qabaqca Aanbeqyan gstrdilr, sonra is Qaraba hadislrindn dandlar. (Pravdann 26 fevral tarixli nmrsind d hr iki material yan-yana verilib). Zaman qurtaran kimi tez yataqxanann dhlizin xdm. (xmamdan qabaq evd dedim ki, baxn, be dqiqy dhliz dolacaq). Artq mzakir oxdan balanmd. Xeyli adam ylmd. Ham Aanbeqyan gstrndn sonra Qarabaa keilmsindn danrd. Biri dedi ki, Moskva ermnilrdn qorxur, onlar sakitldirmk n bel edir. Baqas bildirdi ki, bunu ermnilr tkil edib ki, biz gclyk. O birisi lav etdi ki, ruslar aran qzdrmaq istyirlr. Bu xlarn mumi yekunu bel idi ki, indiki vziyytd Zamanda Aanbeqyann gstrilmsi ox qorxulu siyasi oyundur. (Ancaq Aanbeqyan da hmi stl yayxanan, zndn raz Aanbeqyan deyildi; l-l danr-d, siftindn drd yard). SND ERMN-QRQORAN KLSSNN KATOLKOSU VAZGENN 1988-ci L FEVRALIN 25-d ERMNSTAN TELEVZYASI L IXII Btn ermni kilslri adndan siz Emidzindn byk salam yetirirm. Dalq Qaraban Sovet Ermnistannn trkibin daxil edilmsi mslsinin bu kild hll olunmas mni d mhkm sarstmdr. Dalq Qaraban Ermnistana birldirilmsini mn tamamil qanuni, konstitusiyaya uyun v tbii hesab edirm. V mn inanram ki, hazrk demokratiya v yenidnqurma raitind Sovet hkumti bu msly ox ciddi yanaacaqdr. Bu gnlr mn bizim xaricdki kils tkilatlarndan oxlu mktub alram; onlar mn zng vururlar ki, Sovet hkumtin mracit edim v xahi elyim ki, Dalq Qaraba mslsini Sovet ttifaqnn konstitusiyasna v DQMV xalq deputatlar sovetinin qrarna sasn daltl hll etsin. Mn bu byanatlar da i qomuam v bizim hrmtli Mixail Qorbaova teleqram vurub xahi etmim ki, bu mslnin DQMV ermni halisinin xeyrin hll olunmasna kmk etsin... ...Mn sizi min edirm ki, DQMV mslsi Moskvada yksk sviyyd SSR-d milltlrin z mqddratn t yin etmk hququna sasn hll olunacaqdr. Sizin bu gnlrd keirdiyiniz hycanlar v xalqn xlarn mn yksk qiymtlndirirm. ...Mslnin bizim xeyrimiz hll olunmas namin sakit halda, alla, tmkinl iin axrn gzlmliyik. Bel thlkli bir vaxtda son drc tmkin v uzaqgrnlik nmayi etdirmk, Ermnistan v Azrbaycanda milli mnaqiy yol vermmk n ermni - Azrbaycan qardaln gz bbyi kimi qorumaq lazmdr. min olun ki, Dalq Qarabaq mslsinin hllind siz hr cr kmk etmk istyn xaricdki ermnilrin d iradsi mhz beldir. ks tqdird biz mlubiyytl zl bilrik...

Fevraln 26-snda shr televiziyada 120 dqiq veriliind idman Srkisyants, hava haqqnda m lumat is Mariya ahgedanova aparrdlar (yarmq baxdma gr axamk Aanbeqyan lentini tkrar-layb-tkrarlamadqlarn yrn bilmdim). Mn birc ey gn kimi aydnlad: ruslar ya ermnilrin arxasnda durublar, ya onlardan qorxurlar, ya da bizi qzdrrlar. Bu gn (26.02) Yerevanda Ermnistan KP MK-nn plenumu olub. Plenumu K.S.Dmiriyan ab. Sonra Sov.KP Siyasi Brosu zvlyn namizd, Sov.KP MK zv V..Dolgix M.S.Qorbaovun Azrbaycan v Erm-nistan zhmtkelrin, xalqlarna mracitini oxuyub. Plenumda Sov. KP MK katibi A..Lukyanov itirak edib. K.S.Dmiriyan birinci katiblikdn azad etmk istslr d bacarmayblar. Plenum haqqnda m lumat Ermnistan qzetlrinin 27 fevral tarixli nmrlrind verilib. Saat 11- qalm instituta xbr verdilr ki, 12-d Qorbaovun mraciti olacaq (zng vurub bildirmidilr). Saat 12-d Sov.KP MK katibi Razumovski M.S.Qorbaovun gndrdiyi mraciti oxudu, ardnca diktor Rafiq Hseynov azrbaycanca trcmsini dedi, sonra is ermni diktoru ermnicsini oxudu. Bu gn radio il d hmin mracit dild verildi (hrsind df). Fevraln 27-sind, y ni bu gn M.S.Qorbaovun ermnilr v azrbaycanllara mraciti respublika qzetlrind drc edilib. Bilmirm, mqsd ermnilri sakitldirmkdir, yoxsa Raisa Maksimovnann t siridir, hr halda, bu mracitdn duyulur ki, blk d Mrkzi Komit Qaraba mslsini mzakir ed bilr. Grsn, o, hadislr n ciddi nticlr ver bilr deynd bu i Trkiynin d qara bilcyi ehtimaln nzrd tutmur ki Dzdr, Vazgen ox gcldr, onun linin altnda Dmiriyan kimi nkri v dnyann n mxtlif yerlrind oxlu milyonu v milyard ermni dvltlisi, SSR-nin znd d szn qulaq asmaa mcbur ed bildiyi szken adamlar var, el Vazgensiz d SSR-d partiya, dvlt, tsrrfat sistemind minlrc yksk inli ermni m muru var, nazirlik-lrin, komitlrin bir oxunun sdr mavinlri, ktlvi m lumat vasitl-rinin dyn qovaqlarnn mdirlri ermnilrdir, ticart sistemind aalq edirlr, ancaq, hr halda, ruslar da baa dmlidirlr ki, Gdbyd, Qazaxda, Naxvanda, Landa v Qubadlda, Klbcrd 14000 hektardan artq torpaq rfsiz rhbrlrimizin liyl ermnilr satlsa da vaxtil olmu bu shvlr Azrbaycan xalq bir d yol vermy-ckdir! Artq xalq o xalq deyildir. Artq bu xalq Stalinin, Mikoyann, aumyann, Beriyann, Dmiriyann... ona etdiyi zlmlri, klklri, frldaqlar, cinaytlri baa dn xalqdr! 27 fevral 1988-inci il. M.F.Axundov kitabxanas. Saat 11.00-20.05. 27 - 29 fevral 1988. Fevraln 27-sind kitabxanadan yataqxanaya glndn sonra, gec saat 11- ilynd Qorxmaz11 glib bizdn yapqan istdi. Qapn ab onun qabana xanda grdm ki, qonumuz, Neft-Kimya Proseslri nstitutu-nun elmi iisi Nriman zmmmdov glir. Dedim ki, ay qonu, xeyir ola, bu gec vaxt haradan glirsn Dedi ki, hrdn. Sonra zn mn v Qorxmaza tutub glmsnd: Yeriniz m lum, gndz ox la bir mclisd idim. Qabaqca el bildik ki, yeyib-imkd olub, ona gr ox fikir vermdik, ancaq bildirnd ki gndz Demievl bir yerd olmuam, maraqla gzmz zn dikdik. Bu arada zbz qonumuz [AEM2]Sirac12 da ss dhliz xd. Nriman dedi ki, qoyun paltarm dyiib glim, maraql shbt edcym. Nriman glib shbt balayanda ss baqa qonular da yld, xeyli adam maraqla qulaq asmaa balad. Mn, demk olar ki, onun szlrini eitdiyim kimi, faktlar olduu kimi vercym. Nriman dedi: -Bir idn tr universitet getmidim. Rektorun kabinetinin yannda durmudum. Bir d dedilr ki, Demiev gldi. Camaat onu oxdan gzlyirdi (byk zala toplab gzlyirdilr). Ancaq bildirildi ki, gr rektorun kabinetinin yanndak kiik zalda olacaq.

kic dqiqnin iind balaca otaq doldu, mn d yaxnda olduum n tez girdim. Otaq dolan kimi qapn baladlar, he kimi iri buraxmadlar. Otaqda dekanlar, tannm alimlr toplamd. Rektor Yhya Mmmdov bildirdi ki, yoldalar, Pyotr Nilovi iki saata yaxndr ki, universitetl tan olur. Auditoriyalar gzib, tlblrl shbt edib. Glin onu ox ldn salmayaq. Bunda Demiev e tiraz edib dedi ki, yox, yolda Mmmdov, glin demokratiyan gzlyk. Qoy kimin n sz var desin, sorusun. Dalq Qarabadak hadislrl bal sorulara smimi cavablar vermy hazram. Birinci hquq elmlri doktoru, professor Murtuz lsgrov sz ald. O, Demiev iki sual verdi: 1) Biz bilirik ki, partiya orqanlarnn torpaq mslsini hll etmy slahiyyti atmr. (O, hans qanunun hans maddsini is dedi). Ancaq Azrbaycan SSR-dn Ermnistan SSR- 15 min hektara yaxn torpaq verilib ki, bunlar respublika birinci katiblrinin li il olub. Buna Sizin mnasibtiniz 2) Zori Balayann Ocaq kitab xalqlar bir-birinin stn sal-dran srdir. Qaraba hadislrind d onun myi bykdr. Akademik Aanbeqyan is hl vitse-prezident olmamdan ermni Sitaryan, elml he bir laqsi olmayan adam akademik sedirib. Bu cr biabr vziyytin yaranmasna sbb olan bel avantrist adamn elmimiz istiqamt vermsin nec baxrsnz P.N.Demiev onun cavabnda dedi: -Yoldalar, mn auditoriyann sviyysini, buradaklarn siyasi hazrln nzr alb sizinl maksimum hdd aq v smimi danacaam. Biz Dalq Qarabada bel olacan, a, gzlmirdik. (Nriman bu szlri onun blk d ab syldiyini bildirdi, nki bel xr ki, Demiev, daha dorusu, partiya v hkumt qabaqcadan bu idn xbrdar imi, azrbaycanllarn gcl mqavimti is onlar birdn-bir adrb). Mnim smimiyytim inann, bu szlri Azrbaycanda olduum n demirm - biz bu torpaqda sl beynlmillilik grdk; he bir xalqn heysiyytin, rfin toxunulmur, he bir xalq, he bir baqa millt sxdrlmr. Buna fhllrl, baqa sravi vtn-dalarla shbtlrimd d inandm. Ancaq Stepanakertd is bel deyil. Mn orada kd yatm bir qoca il dandm. Dedim ki, burada niy yatmsnz O is cavab verdi ki, e tiraz edirm. Sorudum ki, ny e tiraz edirsiniz Dedi ki, Qaraban Ermnistana verilmmsin. Sorudum ki, siz niy Qaraban Ermnistana verilmsini istyirsiniz O mn istyirmdn baqa cavab ver bilmdi. Biz aydndr ki, ste-panakertlilr bu fikri knardan yeridiblr, bu onlarn z qidsi deyil. Burada ox adamlarn, htta xaricin d (Nriman: o, ba barma il knara iar etdi, y ni xaricin) barma var. Biz hr eyi yax bilirik. Dorudur, partiya tkilatlarnn torpaq mslsin qarmaq slahiyyti yoxdur. Bu msld sizinl tam razyq. Veriln torpaqlarn mslsini is indi burada hll etmk olmaz. Zori Balayann kitab tnqidsiz qalmayacaqdr. Aanbeqyana gldikd is onu dey bilrm ki, onun oynad rol biz yax m lumdur. Ancaq hr eyin z vaxt var. Yoldalar, biz bilirik ki, Qaraban Ermnistana verilmsinin he bir sas yoxdur. Dzdr, bu i ox dqiq dnlb, onu ermnilr balayb. Birinci katib (yqin Dmiriyan nzrd tuturdu) biz Dalq Qaraban Ermnistana verilmsini saslandran 40 madddn ibart tkliflr gtirmidi. nann, onlarn birc dnsind bel hqiqt, gerkliy uyun he n yox idi. Tbii ki, biz d razlamadq. Professor Niftal Qocayev dedi ki, mn zm ermnistanlyam. Oradan bizi qovub xarblar. Ermnistanda ne azrbaycanl kndi var ki, indi bombo qalb, camaat cann gtrb qab, nki yaamaa imkan vermirlr. Orada azrbaycanllara orta sviyyli vziflr bel verilmir. El knd, el rayon var ki, orada bir dn d ermni yoxdur, ancaq kolxoz sdrlri d, raykom katiblri d hams ermnidir. Buna n ad vermk olar Ancaq bununla yana, bizim xalqmz ovinist deyil, Azrbaycanda ermnilr partiya v dvlt ilrind n mxtlif sahlrd nazir sviyysindk yksliblr. Xalqn sxdrlmas bir yana, Ermnistan-dak yer adlarmz da ktlvi kild dyidirirlr. Buna nec baxr-snz P.N.Demiev cavab verdi: -Bunlardan xbrimiz var. MK-nn qardan gln nvbti plenumla-rnn birind milli msllr baxlacaq. Yqin ki, bu deyilnlr d toxunular. Gr Yhya Mmmdov yekunladrd. O dedi ki, yoldalar, mhazirlrinizd tlblr d deyin ki, sakit olsunlar. Msl bizim xeyrimiz hll olunub. MK-da bel msly baxlmr v

baxlmayacaq. (O, baxlmayacaq deyib Demiev gzn zilldi, Demiev d bli m nasnda ban trptdi). Ynca qurtarb xanda bir olan Demiev ns kaz verdi. Ayaqst bir-iki dqiq shbt etdilr. Olann rngi kaz kimi aarmd. Sonra ondan sorudular ki, kimsn, Demiev verdiyin n idi O, cavabnda qaytd ki, Ermnistandanam, Drlyzdn. Ermnilr bizi qovublar. Orada yaamaq mmkn deyil. Mn d bu haqda riz verdim. Olandan sorudular: rizy ne nfr qol kib. Cavab verdi ki, tkc zm. Buna gr onu danladlar, dedilr ki, grk ox adama qol kdirydin. *** Fevraln 27-sind Qafandan glnlrin vziyyti halini brk narahat edib. Ayn 28-ind Sumqaytda byk toqquma ba verib. hvalata sbb Qafandan (Ermnistan) gln iki avtobus soydamzn vziyyti olub. Oradan qab gln srniinlrin oxu qadnlarm, ksriyytinin d paltarlar crlm. (Dorudur, bundan qabaq da Bakya 500 qafanlnn qab glmsi, onlarn Aberon rayonunda yerldirilmsi haqqnda shbt gedirdi, ancaq bunlar baqa dstdir). Bu qaqnlar danblar ki, Qafanda qadnlarmz thqir ediblr, b zilrinin dlrini ksiblr. Evlri dadblar. n balcas is buldozerl azrbaycanllarn qbiristanlqlarn dzlyiblr. Ermnilrin bu vhiliyi, avtobusdaklarn grkmi sumqaytllar dht gtirib. Ayn 29-unda bizim mrtbmizd yaayan, Sumqaytda ilyn Hidaytdn yrndim ki, nb gn balca olaraq gnclrdn ibart Sumqayt hli hr partiya komitsinin qarsna toplab. Birinci katib Cahangir Mslmzad onlar sakitldirmk n tovlayb dniz knarna aparb. Orada baa dblr ki, mqsd bunlar qisasdan yayndrmaqdr. styiblr ki, Mslmzadnin mann zsinlr, o qab. Camaat (sasn gnclr) hr qaydb ermnilr yaayan evlr girib. Bir ox ermnini ldrblr, manlarn evirib yandrblar. tn manlar saxlayb sahibinin milliyytini yrnmy alblar. Son vasit kimi onlara fndq dedirdiblr. Pndq deynin ermni olduunu bilnd czalandrblar. Bir oxlarnn dediyin gr, gzlri qzm cavanlar ermni qadnlarnn paltarn crb ky xarb-lar, bellikl d Qafandak vhiliyin vzini almaa alblar.13 Hmin gn qafanllardan v sumqaytllardan otuz nfr hbs edilib. Bazar gn - ayn iyirmi skkizind camaat hr partiya komitsi binasnn qarsna toplab, onlar azad etmslr binan yandra-caqlarn deyiblr. lst bu adamlar buraxblar. Axama yaxn yen hrin mxtlif yerlrind talan v tcavz balayb. Milis hisslrinin yerin hr qoun hisslri yeridilib, tanklar, zirehli transportyorlar daxil edilib, hrd hrbi vziyyt e lan olunub. Ancaq davann qars alnmayb. Bu gn - fevraln 29-unda Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi K.Barov shr saat yeddidn balayaraq gec yarsna kimi radio v televiziya il iki dild z (ermni dilind is ermni diktoru) Azrbaycan xalqna mracit edib. Mraciti n az 10 df tkrarladlar. zm d bir df radioda qulaq asdm, televizorda iki df baxdm. Deyirdi ki, Sumqaytda ciddi uluqluq olub. Cinaytkarlar czalandrlacaq. Fitnkarlarn, qzdrclarn szlrin qulaq asmayn, sakitliyi brpa edin. Bu gn - ayn 29-unda, bazar ertsi gn i glnd ilk eitdiyimiz xbr Sumqayt hvalat oldusa da baqa xbrlr d az deyildi. Amerikann ssi radiosu xbr veribmi ki, Z.Balayan v S.Kaputik-yan M.S.Qorbaov qbul edib, onlara Qaraba mslsin martn 26-snda baxlacan deyib. Hftnin drdnc gn - ayn 25-ind Vazgen d Ermnistan televiziyas il danb, halini sakitliy arb v deyib ki, onsuz da msl bizim xeyrimiz hll olunacaq. (Hl ne gn ondan qabaq deyirdilr ki, Vazgen Qorbaova xbrdarlq edib ki, Dmiriyan katiblikdn xarsa, Qaraba da onlara verms orta v yaxn mnzilli raketlr dair Sovet-Amerika mqavilsinin tsdiqini pozacaq. Eitdiyimiz gr, Yerevanda df plenum armaq istyib Dmiriyan xarmaa alblar, ancaq nail olmayblar. Onlarn da basna bax, bizim d! Onlarda ir, bizd...). Bu shbtlrl bal hrd n mxtlif ayilr gzir. Deyiln gr, Vazgenin xnda xaricdki arxadalara gvnmk v baqa arxaynlqlar da ifad olunubmu. x maqnitofona yazb trcm etmilr. Akademik Ziya Bnyadov, Yazlar ttifaqnn sdri Anar, sonra yen bir-iki ziyal Qorbaovun qbuluna getmk istyib, ancaq hl d Bakda olan Sov.KP MK katibi G.Razumovski sz verib ki, onlarn Qorbaovla birbaa telefon laqsini yaradacaq.

lbtt, mslnin tfsilatn v doruluunu yalnz bu adamlarn zndn yrnmk olard, ancaq buna imkan tapmadm. Birincisi, ona gr ki, gec eitdim. ikincisi d, he yer ged bilmdim, nki bu gndn yen nvbtiliyi brpa etmiik, daha dorusu, gec-gndz nvbtiliyin balamq. Gndz partkomumuz Aydn Xlilov dedi ki, bs nstitutda nvbti qoymaq niyytimiz var, n edk Mn d tklifi rkdn byndim v saat 12-dn shrcn duran ilk nvbti olmaa zm namizd irli srdm. (Bu qeydlri d nvbti postumda yazram; artq ayn 1-idir, saat is 3.49). zm bir saat tez glib Akademiya partkomu Fuad Hsnovun (o da qarabaldr, ox mdni v istiqanl yoldadr; mn Elm qzetind ilynd o, partkomun mavini idi) yanna gedib (gec saat 11 olmasna baxmayaraq ham partkomda idi; onlar evlrin hr gec saat 12-dn sonra gedirlr) tklif etdim ki, lyazmalar e tibarl bir yer krk. Dorudur, Cahangir mllim burada yoxdur (o, amxor v Xanlara camaat arasnda sakitlik yaratmaq n gndrilib, ken hftnin birinci gn gedndir. Bu gn - 29-u da zng edib deyib ki, n vaxt qaydacam bilmirm), ancaq partkom Aydn mlliml mslni hll etmk olar. Fuad mllim tklifimi byndi v sabah lyazmalarn Dvlt bankna aparlmasna alacana sz verdi. Sonra ona dedim ki, institutumuzun binasnda Xalq Tsrrfat nstitutu (khn adla deyirm) n verilmi qolda t mir aparlr, ustalarn d ksriyyti ermnidir. Onlardan hr ey gzlmk olar. (Eit-diyimiz gr, Akademiyann ba binasnda - Nrimanov prospektind kanalizasiyan partladblar, mtbni su basb; az qala yann olacaqm). z d, trs kimi, xzin d bu qoldadr. Fuad mllim bu msl il d yaxndan maraqlanacan dedi. Nvbtiliy getmzdn qabaq biz knddn qonaq glmi qaynanam Gncgl bibinin rayona gndrilmsi mslsini mzakir etdik. Sumqa-ytdan sonra Bakda da vziyytin pislmsi qorxusu var. Gncd d toqqumalar balayb. (Sumqayt kimi olmasa da, lm var). Qazaxda ermnilr alan torpaqlar yenidn geri qaytarblar, o trflrd d ciddi narahatlqdr. Bakda hr addmba qolu qrmz sarql gnclr nvb kir. Btn hr hycan irisinddir. Eitdik ki, Ada v Gyayda da (ancaq onlarda ermni yoxdur ax) uluqluq balayb. Bizim avtobus da buradan kediyin gr qaynanam gndrmy kindim. Bu gn Bakda ilk df ciddi kild hiss olundu ki, hr an camaat qaynaa bilr. (Buna gr aspirantlar yataqxanasnda da nvbtilik yaratdq). Ham artq zarafatn bitdiyin mindir, ona gr d dy-qaba sbilik, grginlik raiti hkm srr. Ham ermnilri l ntlyir, bizi durduumuz yerd i saldqlarn sylyir. B zn onlarn bu xalqlar arasnda qrn yaratmaa almalarnn sl kk haqqnda ciddi mlahizlr eidirik. Msln, el dnn axam bizim dhlizd alimlrin ciddi mzakirsi oldu. Sn dem, bugnk vziyyt n az 15 illik mliyyatn, hazrln nticsidir. Ermnilrin ilk mqsdi Qaraba l keirmkdir (ona gr d halilri qarlql dyimy raz deyillr). Bundan sonra is Qarabala Ermnistan arasnda qalan Lan, Qubadl, Cbrayl rayonlarn zrrsizldirmk. Bu n demk-dir Ermnilr krd halisi arasnda geni tbliat aparblar ki, gr bizim respublikaya kesniz siz muxtariyyt vercyik. Azrbaycanllar hr vasit il vziflrdn sxdran ermnilr, ksin, krdlri irniklndirmk n onlar mxtlif ilr t yin edirlr, onlarn dilind qzet buraxrlar. Ermnistanda azrbaycanl qlm veriln vziflilrin ksriyyti slind krddr. Son vaxtlar Moskvada ktlvi kild elmi srlr buraxlr; krd problemin, onlar qzdrmaa hsr olunan bu kitablarn oxunun redaktoru v mllifi ermnilrdir. z d, szsz ki, Trkiydki krdlrin vziyytin daha ox yas tutulur. Deyiln gr, b zi krd ziyallar ermnilrin tlsin db. Htta Lan, Qubadl, Klbcr rayonlarndan Ermnistana kemk arna qoulan (imza edn) oxlu adam tkil ediblr. Bundan balca mqsd aydndr hmin rayonlar da glckd Ermnistana birldirmk, Zaqaf-qaziyada Byk Ermnistan yaratmaq, sonra is Qars, rzurum v baqa yerlri trklrdn almaq (bu haqda el indinin znd shbtlr gedir). Daha sonra is SSR-dn ayr, mstqil Ermnistan! Dnn axam Moskvadan Zaman xbrlr proqramnda danan akademik Pst zizbyova dedi ki, biz Xankndinin adn dyiib Stepanakert etmiik. *** Vur-tut yarm sr bundan qabaq doma torpamzda oturub bu gn biziml ortaq mal davas ednlrdn hr eyi gzlmk mmkndr. Onlarda n Sovet dvltin, n Kommunist Partiyasna hrmt var, n d ki, az dolusu qqrdqlar beynlmilliliy. Yax m lumat olan yoldalarn demsin gr, Ermnistan ziyallarnn, daha dorusu, ermni ziyallarnn (btn SSR-d) byk ktlsi iqamtgah Parisd olan danak partiyasnn zvdr. Onlarn oxunun cibind danaklarn partbileti var, bura mntzm zvlk haqq verirlr. Beynlxalq almd bir ox muluqlar da bu partiyann terroru dstlri trdir. B

zi byk dvltlr d onlardan z siyast-lrin uyun istifad edirlr. Buna gr d Vazgen danaklara ox arxayn-dr, onlarn yardm il Qorbaovla Reyqann danqlarn pozaca il hdlyir... Bli, bu gn xalqmz mkrli, alaq v insani siftlrini itirmi quduz fitnkarlarn thriki, zorla clb etmsi il ar bir snaq dvrn balayr - sbir snana. Onu zndn xarmaq n hr ey l atm-lar, ancaq o, tmkinl susmu, dzmdr. Doma torpandan - Stepanakert-dn (tkc buradan) 2000 bac-qardmz qovulmudur, yen barmaa razyq. Yerevanda bir Azrbaycan vlad qalmayb, hamsn daqalaq edib ev-eiyindn didrgin salblar, yen barmaa razyq. Btn cinaytlri birinci onlar balayb, yen yollamaa razyq. Ancaq kasa - sbir kasas dibsiz deyil; onun ad, dad gn d olur. Bu gn el sabahdan da balaya bilr! Fevraln 29-undan martn 1-n ken gec. lyazmalar nstitutu, ikinci qat. Saat 2.15 - 5.15. R.S. Bu gn - 29-unda K.S.Dmiriyan Ermnistan televiziyas il x edib. Azrbaycanllarn Qafandan v baqa yerlrdn Azrbaycana getmlrindn, Sumqaytda ba vern hadislrdn danb, iki xalqn qardalnn snand bu tin gnlrd sakitliyi gzlmy arb.

SND SUMQAYIT VTNDALARI! hrd ba vermi fvql ad vziyytl laqdar olaraq fevraln 29-da yerli vaxtla saat 23d komendant saat t yin olunur. Bu mcburi tdbir sovet vtndalarn (ermnilri - .T) insani siftini itirmi azn xuliqanlarn (azrbaycanllarn - .T) zorakln-dan v quldurluq hrktlrindn qorumaq n qbul edilmidir... ...Bu gndn e tibarn yerli saatla 20.00-dan 7.00-a kimi hrin klrind nmayi etmk, qrup halnda hrin klrin xmaq, btn nqliyyat nvlrindn istifad etmk qadaan olunur... Qarnizonun risi, general-leytenant V.KRAYEV. 1 mart 1988. Gec yuxusuz olduum n ev getdim ki, dinclim. Saat 4-d yuxudan durdum. Dnndn air dostum Mustafa sgndrzad il rtlmidik ki, onlarda grk, ona gr d zm qrxb, bir tik rk yeyib onlara getmy hazrladm.. Yadma dd ki, institutda vacib iim var, ona gr d ilk nvbd institutumuza gldim. Partkom Aydn Xlilov dedi ki, bs bu gn Akademiyann sas binasnda (Nrimanov prospekti, 31) ox gcl mitinq keib. O mn ox da trafl m lumat ver bilmdi. Yncaqda itirak ed bilmdiyim tssflndim. Sonradan orada itirak edn, bizim yataqxanada yaayan Muxtar manov, Namiq smaylov v baqalarndan dananlar v danqlar yrn bildim. Birinci yen akademik Ziya Bnyadov danb. Ken mitinqdki szn tkrarlayb, deyib ki, akademik Aanbeqyan mhkmy verib, bunun n SSR prokuroruna da mracit edib. Ziya mllim xalqn basz qaldndan ikaytlnib, Sumqaytdak a xm hadislrin meydana glmsind d baszln rolunu deyib. O, Sumqaytda 250 nfrin ldyn, buraya Qrodnodan 15 min nfrlik desant diviziyasnn gtiril-diyini bildirib. Onu da deyib ki, ktllrl ziyallar arasnda laq yoxdur. Biz ortaya dmk, tkik - arxamzda boluqdur. Dalq Qaraba sessiyasnn qrarn lv etmk n Ziya Bnyadov respublika Ali Sovetinin nvbdnknar sessiyasn arma, respub-likamzn Moskvadak deputatlarn da (msln, akademik Arbatovu) arma, respublikann drdlrini hll etmk n onlara taprqlar verilmsini tklif edib. mumiyytl, Ziya mllim doqquz konkret tklif irli srb.

Akademiyann mxbir zv, tarix, flsf v hquq elmlri blmsi-nin akademik-katibi vzi Aslan Aslanovun x rsmi olduundan v yeni he bir m lumat vermdiyindn, hay-ky qaldrb onu danmaa qoyma-yblar. Sonra Tarix nstitutunun direktoru qrar liyev alovlu vtnpr-vr olduunu sbut etmy alb. Deyib ki, mn bizim Mrkzi Komity 50 shiflik bir aray vermim, burada ermnilrin n vaxtdan Qarabaa kb gldiklrini yazmam. (Halbuki aray vzin monoqrafiyalar yazlmal idi!). Aydn Mmmdov qsa, ancaq ox t sirli danb. Deyib ki, Qaraba Vtn torpadr. Vtn torpa urunda is qan axtmaq mqdds idir. Bu yolda lazm gls canmz da sirgmycyik. Tarix elmlri doktoru Mzahir Abbasov deyib ki, bir ovuc ermni bu boyda xalqmzn, trk xalqlarnn v Trkiynin qabanda neyly bilr Mharib qhrman M.Abbasov Qaraba urunda sonadk vurumaa arb. rqnaslq nstitutunun direktor mavini, tarix elmlri doktoru Hmid liyev bildirib ki, bu yaxnlarda Moskvada rqnaslarn konfrans keirilck. Hmin yncaqda m ruzilrin oxu ermnilr, mvzular is genosiddir; bizimkilri is itirak kimi arblar. H.liyev hmin ynca boykot etmy arb. rqnaslq nstitutunun elmi iisi, hl, deysn, mdafi etmmi sa Qmbrov (Z.Balayann kitabna ox sanball cavab yazan olan) krsy xb deyib ki, Ermnistanda btn rhbrlr bu gnlrd xalq arasnda olub, bizd is xalq iind olmamaqlar bir yana dursun, xalqn znmdafi tbbslrini d pozmaa alblar. Bu yncaqda iti-rak edn prezident E.Salayev, baqa rhbrlrimiz niy indi aada otu-rublar Onlar niy ryast hey tind ylib bu yncaa balq etmkdn kinirlr Niy burada stenoqrafist yoxdur Niy rhbrlrimiz bu qdr qorxaqdrlar Sonra sa Z.Balayana v baqalarna qar Azrbaycan rhbrlrinin ktbeyin mnasibti nticsind yaranan indiki vziyyt-dn danb. Yncaqda Sov.KP Mrkzi Komitsin gndrmk n tkliflr layihsi irli srlb. *** Bu gn eitdik ki, ermnilr Qaraban ldn xdn bilib, indi baqa manevr l atrlar muxtar vilayti muxtar respublikaya evirmk istyirlr. Ancaq, deysn, M.S.Qorbaov onlara rdd cavab verib. Hr halda, tam dqiq m lumatlar yoxdur. Martn 1-i axam Zaman xbrlr proqramnda Anar v bir ermni yazs x ediblr. Anar deyib ki, milltilik shrada bitn tk aacdr. Xalqlar is ayr-ayr aaclardan ibart medir. Tk aac hmi mhv olar, med is onlarn hams bir-birin hayandr. Biz grk tk-tk aaclarn menin havasn zhrlmsin yol vermyk. (Tssf ki, onun xna qulaq asa bilmdim. Ancaq hamnn xouna gln mntiqli dann mzmunu il tan oldum). Bu gn Ermnistan SSR EA-nn prezidenti Ambarsumyan bizim prezident Eldar Salayev teleqram gndrib ki, ermnilrin qdim yurdu olan Qarabala bal itialar sakitldirmk n alimlrl i aparn. (O da teleqram gtrb gedib Mrkzi Komity - dahi rhbrlri-mizin yanna ki, bs mn n edim!)... Axam Mustafa sgndrzadgild olarkn SSR daxili ilr nazirinin birinci mavini V.P.Truin Sumqaytdak hadislrdn dand, halini sakitliy ard. Sonra televiziyada Sov. KP MK-nn b mdiri Kondratyev yenic Qafandan gldiyini bildirdi v oradan gtirdiyi nfri d dandrd. z d, hmin olanlar da and idilr ki, Qafanda artq vziyyt qaydasndadr, qoy qafanllar yurdlarna qaytsnlar. Televiziyada bildirildi ki, Ermnistan qaqnlarnn doma yurda qaytmalar n Azrbaycan KP MK-nn katibi Hsn Hsnovun sdrliyi il dvlt komissiyas yaradlmdr. (Adamda Stepanakert Hcuma hazrlaan hali K.Barova snin arvadn baqa milltdndir, sn bizi baa dmzsn; bu ilr hams el snin bacarqszlndan ba verib des d onlar Hsn Hsnov i qarandan sonra sakitlib). Komissiya qafanllar v baqa rayonlardan (Ermnistann) gln azrbaycanllar min edirdi ki, onlarn yurda dnmsi n hr cr rait yaradlb v Dmiriyan da sz verib ki, onlarn tk d skik olmayacaq. Telefonlar sadaland ki, yerini bilmdiyimiz qaqnlar xbr versinlr grk haan v hans nqliyyat vasitsil geri dnmk istyirlr. Saat 11-in yarsndak Aktual rh veriliind jurnalist lkbr Abbasov Ermnistandan Sumqayta glnlrin hrktlrini pisldi v onlarn doma el-oban, torpa trk etmlrini qorxaqlq adlandrd. Sumqaytda camaatn iindn Adamdak Xuraman Abbasova kimi bir el

abiryinin (o, ermnilri qrmaa gedn adamllarn qaba-na rpk atb gnclri saxlamd) xmamasndan ikaytlndi. Btn xlarda bir cht vard - ham Ermnistanda bizimkilr qar ermnilrin etdiklrini qorxaqcasna danr, Sumqaytdak hadis-lrin itiraklarn is az qala dvlt canisi kimi qlm verirdilr. Dorudur, Sumqaytda ktl irisin hbsdn yenic xm, ya da hl czasn kmkd olan cinaytkar orular, evyaranlar da qoulmu, z murdar mllri, soyunuluqlar il btn xalqn drin nifrtini qazan-mdlar v bellri n ar cza da almaldrlar, ancaq btvlkd ehtiras qzan gnclr Qafandan glnlrin bana gtiriln mnasibtlr t sir etmidi. Bizim byklrimiz klllrini i salmaq istmdilr ki, ax adam z yurd-yuvasndan, min ziyytl sald dam-dandan bo yer didrgin dmz! z d Ermnistanda niy birc dn d cinayt hadissi qeyd almadlar, mtbuatda yazmadlar nki ermni rhbrlri bu faktlar rt-basdr etdilr. Ancaq Sumqayt hadislrini is bizimkilr az qala srin cinayti kimi qlm verdilr, baa dmdilr ki, ermnilr d el bu lazmdr. Onlar (ermnilr) arzularna atdlar - qoun hisslri mhz Azrbaycana (Sumqayta) girib hrbi vziyyt e lan etdi, mhz Sumqaytda insan qan tkld, mhz Sumqaytda camaat xsusi t lim grn itlr paralatdlar, mhz burada azrbaycanl gnclr tankn altnda xurd-xil edildi! Dorudan da, xalqn n byk facisi onun baszl, daha dorusu, baszl imi! Kamran Barov, Hsn Seyidov, Sleyman Tatlyev kimi amal hans vasit il olursa-olsun kabinetini qorumaq v hakimiyytini saxlamaq olan balarn stol arxasndak varl yoxluqlarndan daha faydaszdr. Sumqaytda axan Azrbaycan oullarnn qan n onlar cavabdehdirlr. Mhz onlarn qorxaql ermnilrin stmz ayaq almasna gtirib xard. (Razumovski Barova deyib ki, tqsir znzddir; ermnilr ox ixtiyar vermisiniz). DQMV partiya komitsinin ikinci katibi (rus) il qabaq bizim Mrkzi Komity iki df rsmi mracit edib ki, burada vziyyt xoaglmzdir, tdbir grn. Bunlar is susublar v danmaq istynlri d susdurublar! Martn 2-sind Akademiyann sas binasnda yen mitinq oldu. Mn Aydn Mmmdovun yanna getmidim, yncaq olacan da bilmirdim. Sovetskaya trkologiya jurnal redaksiyasnda (o burada redaktor mavini ilyir) dedilr ki, Aydn aa, mitinq db. dbiyyat nstitutunun dhlizindn keib gednd grdm ki, direktorun otanda iclasdr. Qaraba mslsini mzakir edirlr. Muxtar manov alovlu-alovlu danrd, direktor Yaar Qarayev d yannda oturub baxrd. Otaq aznacan dolmu-du, qapnn az da bayrdan tutulmudu. Shbt qulaq asmayb mitinq gr aa ddm. Dairvi zal limlim dolu idi. Mn gecikmidim. rid tsadfn boalan bir yerd yldim. Respublika komsomol tkilatnn bas Sahib lkbrov danr, zaldaklar min-amanla, sakitliy arrd. Qarabadan glmi (deysn, Mirbir14 rayonundan) fizika-riyaziyyat mllimi, 416-c Taqanroq diviziyasnn qhrman dylrindn biri Mehdi mllim (onu Qarabada ox yax tanyrlar) alovlu bir x etdi v hamnn ryini l ald. O dedi ki, birisinin atn ourladlar. O, padahn yanna ikayt getdi. Padah dedi ki, sn niy yatmsan ki, atn da ourlayblar At yiysi cavab verdi ki, mn el bildim ki, sn oyaqsan. (Bura atanda zalda alq sslri ucald). Ancaq ah da bildirdi ki, mn yatmamam; get, atn filan yerdn gtr. Hmin adam da deyiln yerdn atn tapd. Bundan sonra Mehdi mllim artq Qaraban hkmn bizim olduunu dedi v camaat sakitliy ard. Bildirdi ki, lazm gls mn zm d vurua xaram, ancaq indi ermnilrin sviyysin enmk olmaz. Xalqm-zn rfini uca tutaq, Sumqaytdak ev ourluu kimi hadislri zmz n thqir sayaq. rqnaslq nstitutunun ba elmi iisi Mnsur mllim d ermnilrin trtdiyi bu antisovet hadissinin xarici kfiyyatn v danak partiyasnn, onlarn oca olan Emidzin din yuvasnn, SSR-nin mxtlif idarlrind rhbr vziflri tutan Aanbeqyan kimi danaklarn ii olduunu bildirdi, onlarn hkmn czalandrlmasn tlb etdi. O da xalqn bykszly drdindn dand v szn bununla bitirdi ki, mn Sleyman Tatlyevin televiziya il xalqa mracitini dinlynd xcaltimdn ldm. (Bu szlr d zaln gurultulu alqna sbb oldu). Sonra Tarix nstitutundan Leyla Yunusova adl bir eynkli gnc xanm rusca (thsili rusca ald n, ana dilind yax dana bilm-diyin gr camaatdan zr istdi) ox gzl bir x etdi. Onun szlri hamn lrzy gtirdi. Dedi ki, kkc grcstanlyam. SSR konstitusiyasnn yeni layihsi irli srlnd - 1976-c ild grc tlblr dvlt dilinin rus dili olmasna qar xdlar. Onlar Rustaveli ksind byk nmayi etdilr. Knin o biri banda is hrbi hiss toplad. Tlblrin hyat thlk

altnda idi. Bel ms ul anda birinci katib E.A.evardnad-ze tbbs lin ald, tlblr sz verdi ki, bu mslni hll edck; indi is dalsnlar. Tlblr daldlar, evardnadze d szn ml etdi. O, grc qan tklmy qoymad. Bs niy bizim ya komsomol tkilatmzn, ya partiya, ya da hkumt balarmzn ryi Sumqaytda tank altnda mhv olan gnahsz gnclrimizin taleyindn gynmdi (Tanklarn altnda dinc hali qalb). Niy onlar halini qrlmaqdan sax-lamadlar Ona gr ki, rhbrlrimiz xalq dnmrlr, onun e tibarn itiriblr. O ba ki ona taprlan iin hdsindn gl bilmir, xalqn inamn qazanmayb, o, partbiletini thvil verib vzifsindn l kmlidir! (Zaln uzun srn alqlar da hamnn bel dndyn tsdiqldi). Sahib lkbrov krsy xb arlar sylmyin asan olduunu, i grmyins tinliyini dedi v bildirdi ki, ayn 19-unda biz nmayid itirak etmsydik Sumqayt hadislri hmin gn ba verrdi. rqnaslq nstitutunun elmi iisi Rafiq liyev dedi ki, bir az qabaq ermnilr qalxmd, biz sakit idik, indi is onlar sakitlib, biz qalxmq. Bunun sbbini baa dmk grkdir ermnilr biclikl sakitlik yaradb Azrbaycanda hadislri inkiaf etdirmk, sonra is btn ms uliyyti bizim zrimiz qoymaq istyirlr. Buna gr d sayq olmaq, fitvaya uymamaq, sakitliyi gzlmk grkdir. Yoxsa ermnilr zlrinin qti mlub olduqlarn bildiyi indiki vaxtda bizi qzdrb zlri knardan baxmaq n hr ey l ata bilrlr. (Eitdiyimiz gr, ermnilrin zlri Qara hrd aumyann heyklini yxmaq v Fvvarlr bandak kilsni partlatmaq istyib bununla Bakda qrn yaratmaa alblar). Axam televiziya il bildirildi ki, Sumqaytda sakitlik yaradlb (hrbi vziyyt, szsz ki, davam edir). Buraya v Azrbaycann onadk rayonuna qam ermnistanllarn (bu respublikann, demk olar ki, azr-baycanllar yaayan hr yerindn glmidilr) geri qaytarlmasna balanlb. Ermnistann bir kndindn d kadrlar (lentlr) gstrdilr ki, vziyyt ox yaxdr. Bakda, dorudur, sakitlikdir, ancaq ham ehtiyatldr. Btn idar v mssislrd nvbtilik yaradlb. hrin klri qolu qrmz sarql nvbtilrl doludur. Milis manlar gec-gndz klr, ictimai yerlr nzart edir. Aspirantlar yataqxanasndak nvbtilik mn d atb. Gec saat 2-dn drdcn eyda Mmmdovla (kemi agirdim) birg yataqxana sakinlrinin asayiini gzlmliym. 02 mart 1988. Saat 23.37. 3 mart 1988. Bu gn Bxtiyar Vahabzad v tarix elmlri doktoru, professor Sleyman liyarovun Azrbaycan jurnalnn builki 2-ci nmrsind Redaksiyamzn potundan nvanl rubrikada drc edilmi 4 shiflik yazsn oxudum. Akademik Aanbeqyann Humanitedki xna v S.Mikoyann (Anastas Mikoyann - Azrbaycann Stalindn sonra ikinci byk dmninin, Azrbaycan xalqn 1943-nc ild az qala srgn etdirmy nail olmu ermninin olu) Literaturnaya qazetadak (2 sentyabr 1987) yazsna cavab klind ortaya qoyulan bu ycam mqald ox tmkinl v yalnz faktlar sasnda ermnilrin torpaq iddialarnn sasszl v son drc hyaszl gstrilir. Dorudur, bu nmrnin myyn bir hisssi abunilr v kklr gedib; grnr, onda Mrkzi Komitmizin yazdan xbri yoxmu, nki indi ap olunmu btn tiraj Kommunist nriyyat mtbsinin anbar-larnda saxlanr v ox ciddi qorunur15. Htta mtbnin z iilri, jurnal buraxan adamlarn z onu ala bilmdilr. rqnaslq nstitutunun elmi iisi Nail xanm Vlixanl-nn txminn 8 ap vrqi tutumundak Azrbaycann siyasi-tarixi corafiya-s (adn dqiq xatrlamram; ruscadr) sri d 26-lar mtbsind y-lb, ap olunub, ancaq hbs edilib. Elm nriyyatnda bir ne gn qabaq Nail xanm grdm, dedi ki, MK-nn ideoloji katibi mndki yegan siqnal nsxsini d istyir, ancaq ldrslr d vermycym. (srd eramzdan qabaqk dvrlrdn XIX yzilliyin sonlarnacan Azrbaycan razisindn, o sradan Qarabadan da geni danlr). lbtt, Mrkzi Komit dzgn hrkt edir - hmin srlri xalq oxusa ermnilr bizdn inciyr, Balayan, Aanbeqyan bizdn salamleyki ksr v yen iki xalq arasnda nifaq dr. Siyasi sayql he vaxt itirmk olmaz! Bu biz yaramaz!!. ***

Bu gn d, deyirlr, Akademiyann sas binasnda yncaq keirilib. Yalnz Ziya Bnyadovun adn eitdim. Oradak itiraklardan tapma-dm, ona gr d burada geni m lumat ver bilmirm. Axam idn xanda bizim Shrab Bayramov sonsuz sevincl, uzun gnlrin rkzn iztirab ykndn xilas olaraq (kkc Adamdan olan Shrab bu hadislrdn yaman zab kirdi) gl-gl bildirdi ki, artq Moskvada msl bizim xeyrimiz birdflik v btnlkl, he bir gzt gedilmdn hll edilib. Bundan sonrak xlar, muluqlar ziyan-mzadr. Televiziyada jurnalist irmmmd Hseynov televiziyann mkda lqar Qasmovla (o, Dala veriliind d itirak edir) shbt edirdi. Maraql verili idi. n yaddaqalan o oldu ki, irmmmd mllim inqilabn ilk alarnda rhbrlrin ktllr arasnda ildi-yini, htta gll il yaralanm Leninin zavod v fabriklrdn l kmdiyini dedi... *** Akademiyann partkomu Fuad Hsnov v xalq nzarti komitsinin sdri Hseyn Frcov yataqxanamza glmidilr. Camaat arxaynla-drb sakitliy, eyni zamanda sayqla ardlar, gndz d burada nvbtilik tkil etmyi mslht bildilr. *** Axam saat 10-da Genetika v Seleksiya nstitutunun elmi iisi, biologiya elmlri namizdi, 106-c otaqda yaayan dostum Qorxmaz Mmmdovun qona idim. O bildirdi ki, respublika yngl snaye nazirinin referenti (kmkisi) olan dostundan eidib ki (onun m lumat qoynaqlar is ox geni v e tibarldr), Qaraba mslsi Moskvada ermnilrin xeyrin hll edilibmi. Bel ki, M.S.Qorbaov K.Barovu yanna arb mr edib ki, get, bro zvlrinizl dan, Qaraba sssiz-kysz Ermnis-tana verin. Fevraln 8-ind Barov ox gizli kild Azrbaycan KP MK brosunun zvlri il shbt aparb, ancaq onlarn hams bir nfr kimi bu msly qti e tiraz edib, xalqn qzbindn qorxduqlarn deyiblr. Onda ermnilr mslht bilinib ki, ham ayaa qalxsn, btn xalqn tlbini dmk n Qaraba vermk olar. Bellikl, Stepanakertd fevraln 13-nd, sonra is Yerevanda ktlvi mitinqlr balayb. Sonras da aydndr. Ancaq Qaraban trk halisinin (ilk srada adamllarn) kskin qalxm gzlnilmz olub. Sonra Azrbaycann mxtlif yerlrind (Sumqayt, Gnc, Xanlar v b.) ba vern xlar is msly bax btnlkl dyiib v ermnilr sz vernlr pis vziyytd qalblar. nki Vainqtonda danaklar Sovet Mdniyyt Fonduna hdiyy etdiklri snt srlrindn baqa Raisa Maksimovnann xsn zn misilsiz qiymti olan bxilr vermilr.16 (Azrbaycann mxtlif rayonlarndan M.S.Qorbaovun nvanna gndriln kollektiv mktublarda yazlb ki, arvadn ermnilrdn ald rvti qaytarsn; biz mbli dmy hazrq). Yerevan v Stepanakertd ermnilrin arlarnda deyilib: Raisa Maksimovna, bizim brilyantlar qaytar!). Fevraln 23-nd Bakda Dzerjinski adna klubda dvlt thlksizliyi mkdalarnn yncanda da Raisa Maksimovnann rvt almas kskin tnqid edilib. (M lumat DTK-nn khn mkda, iste fada olan polkovnik, indi institutumuzun iisi Mustafa Mustafa-yevdn aldm). *** hrd vziyyt zdn sakitdir, ancaq hr yerd nvbtilik var. Grnr, Moskvada martn 26-snda olacaq yncaadk (plenum gzlnilir) grginlik davam edck. Bakda keirilck futbol oyunlar yayadk lv edilib (stadionda camaatn ylmas qorxuludur), Araratla oyunlar is, deysn, yerli-dibli olmayacaq. Bu gn eitdiyim gr, Qazaxdan baqa Sdrkd d (Naxvan MSSR) ermnilrin ald torpaqlar camaat geri qaytarb (deysn, Gdbyd, Lan v Klbcr rayonlarnda da bu hadis tkrarlanb, ancaq dqiq m lumat yoxdur). Hmin torpaqlar (st-st 15 min hektar) Ermnistan SSR- qanunsuz verilib; Azrbaycan SSR Ali Sovetinin qanunvericilik aktlarnda tsdiq olunmayb. Bellikl, martn 3-n tam arxaynlq gn saya bilrik. Aldmz m lumata gr, gn qabaq Ermnistan televiziyas il Qorbaovun qbulundan glmi Silva Kaputikyan danb deyib ki, biz uduzduq - Qaraba biz vermdilr, ancaq biz udduq - dnyaya gstrdik ki, vahid xalqq.

Bli, ermnilr kim olduqlarn dnyaya ox gzl gstrdilr - baqasnn torpanda oturub onunla ortaq mal davas ednlrin miskin, clz varl bir daha aydn oldu! Biz d kimliyimizi gstrdik. Bugndk az qala varlna, milli tfkkrnn mvcudluuna bh il yanamaa aldmz xalq Adamda, Sumqaytda gstrdi ki, tanklar onun stn yeriynd d qorxmad, geri kilmdi! Sumqaytda tk-tk adamlar deyildi ermni vhiliyin e tiraz edn (bizim mtbuat v televiziyada deyiln kimi), bu, btn xalq idi! Yoxsa K.Barova n dmd ki, bir dst adamn stn 15 min nfr sgri arb gtirtsin! Yox! Bu xalq da gstrdi ki, onun sbri, dzm n qdr tknmzdirs qzbi, nifrti ondan da byk v dhtlidir! Bu xalq gstrdi ki, o, mrglyn aslandr; onu Stalinlr, aumyanlar, Mikoyanlar yuxulatsa da yen Vtn shbti glnd oyanacaq, z dmnlrini taxtabiti kimi qracaq! Grk ona satamayasan. Onun zn satamaq olar, Vtnin yox!!! 03.03.88. Gec saat 01.58. 4 mart 1988. Mtbuat artq nisbtn sakitlib, rsmi xbrlr, demk olar ki, yoxdur. Ancaq bugnk Pravdada tanka da atan Flstin uann taleyi tsvir olunub. Baxdm v Sumqaytda tank altnda xncm-xncm olmu texniki pe mktblrinin uaqlar gzlrim nn gldi. (Bu gn eitdim ki, tankda bel vhilik elyn sgri sumqaytllar tapb ldrblr). Bugnn respublika miqyasl hadislri irisind Azrbaycan SSR EA-da (sas bina) Mrkzi Komit katibi R. Mehdiyevl gr gstrmk olar. Geni m lumat toplaya bilmdiyim dnnki yncaqda, sn dem, el balca msl bu olub ki, MK katibi Akademiyaya glsin, szmz deyk (Ziya Bnyadov tlb edib). clas xbrini eidn kimi taksiy oturub Nrimanov prospektin cumdum. Gecikmidim btn yerlr tutulmudu. Shrabla sralarn lap qurtaracana - ardaa qalxdq. Bir azdan is ninki pilllr, htta aradak boluqlar, ryast hey ti n olan yerlr, ikinci qatdak oturacaqsz knclr - hr yer adamla doldu. Akademiya il on illik tanl-mda ilk df idi ki, bu zaln bu cr dolduunu grrdm. rid n az min be yz - iki min adam vard. Ramiz Mehdiyev, prezident Eldar Salayev, partkom Fuad Hsnov, vitse-prezidentlr Cmil Quluyev, Nriman Quluyev, Urxan lkbrov, akademik-katiblr Bkir Nbiyev, Clal liyev, Aslan Aslanov, ba akademik-katib Asf Nadirov, akademik Ziya Bnyadov, mxbir zvlr qrar liyev, Qara Mdtov ryast hey tind yldilr. Yncaq 12.35-d balad. Prezidentin ilk cmllri uultu il qarland. O, Ramiz Mehdiyevin suallara cavab vermk n gldiyini (dnnki xahi ml olunduunu) bildirdi v xahi etdi ki, veriln suallar, ediln xlar Elmlr Akademiyas mkdalarnn adna layiq olsun. Camaatn yen narazlq uultusu il qarlad bu szdn sonra R.Mehdiyev sndlr oxudu. Dedi ki, Azrbaycan KP MK Sov.KP Siyasi Brosunun qrar sasnda 22 fevralda bir qrar qbul edib. Sonra onu oxudu (mtbuatda ap olunan, razi dyiikliklrinin hr iki respublika zhmtkelrinin mnafeyin zidd olduu haqqnda mddalardr). Yeni he n yox idi. Sonra MK-nn vziyyti aradan qaldrmaq n tdbirlr plan hazrladn dedi. Oxumaq istynd camaat dedi ki, lazm deyil. Sonra suallar baland. Dililik nstitutunun mkda E tibar Quluyev: Razumovskinin qbulunda C.Quluyev, P.zizbyova, D.P.Quluyev, Mirz brahimov, .S.Sumbat-zad v baqalar olublar. Bs o niy Z.Bnyadovu v .liyevi qbul etmyib Cavab: Qbul olunan yoldalar vaxtnda mracit ediblr. Grnr, Ziya Bnyadov v qrar liyev qbul n mracit bir-iki gn gecikiblr. (Zalda uultu). Onlar vaxtnda mracit etmk istmynd onlar arb demyckdilr ki, glin grn. (Zalda uultu). dbiyyat nstitutunun mkda, f.e.n. Bhlul Abdullayev: Qbul olunan qrarlardan xbrimiz var. Bs bu gn Siyasi Bro n haqda dnr, vziyyti aradan qaldrmaq n n edir Cavab: Hadislr Dalq Qarabada ayn 11-ind (fevraln) balayb. Bizim Mrkzi Komit is ayn 12-sindn onunla muldur. Tvazkarlq-dan uzaq olsa da deyim ki, bu gnlr biz gecgndz dinclik yoxdur. (Zalda uultu). Biz martn 27-sin kimi (R.Mehdiyevin niy 27-si dediyi

aydn olmad) dzgn mvqe tutmuuq. alrq ki, Sumqayt hadislri tkrar olmasn. sas msl hll edilib. Dalq Qaraba Azrbaycann trkibind olub, var, olacaq. Konstitusiyamzn 78-inci maddsin sasn onun razilri respublika Ali Soveti Ryast Hey tinin qrar il dyidiril bilr. Bundan qabaq is respublika halisinin r y sorusu (referendum) keirilmlidir. Bizd is he vaxt bel ey yol verilmyck. Professor Mirli Seyidov: Ermnistan KP MK-nn bu yaxnlarda keiriln plenumunda (24 fevral) - onu fallar ynca adlandrdlar - Sov.KP MK-nn Dalq Qaraba haqqnda qrar btnlkl qbul olunmayb. Yncan qtnamsinin 3-nc bndind Sov.KP Siyasi Brosundan xahi edilir ki, partiyann nvbti plenumunda Qaraba mslsi hll edilsin. Bu haqda fikriniz Cavab: Deyilnlr dorudur. Ancaq onlar istdiklri cr qtnam qbul ed bilrlr. Bizi balca msl maraqlandrr ki, o da qti hll olunub. Gnc Texnologiya nstitutunun partkomu Fzail Aamalyev (onun adn yax eitmdim): Aran qzdran Z.Balayan, A.Aanbeqyan v baqa ermni milltilrin Sov.KP MK-nn mnasibti necdir v onlar czalandrmaq n n kimi tdbirlr grlr Cavab: Z.Balayanla MK-da katib sviyysind ciddi shbt edilib. (Zalda glm). Onlar ciddi czalanacaqlar. Tarix nstitutunun mkda Xliyddin Xlilov: Zori Balayann Ocaq srin sa Qmbrovun r yini qzetlr niy drc etmdi (Alqlar). Niy Mrkzi Komit mtbuatn azn qapayb Niy onun qarsna sipr kilib gr biz onlara vaxtnda cavab versydik indi vziyyt bel olardm Xliyddin sualn qurtaran kimi baqa birisi R.Mehdiyev bu msl il bal yazl sual verdi. R.Mehdiyev oxudu: Siz el glmirmi ki, gzlm mvqeyi tutmaq mtbuatn xlarnn yoxluunda da ks olunub Siz Mrkzi Komitnin katibi kimi znz bu id gnahkar bilirsinizmi. Cavab: Mrkzi Komit Z.Balayana v baqalarna cavab vermk n, yaz yazmaq v nr etdirmk n he ksin qarsn ksmyib. (Zalda uultu. Yerdn yalandr! sslri). Mtbuatda cavablar vermkl biz ehtiraslar qzdra bilrik. (Zalda qulaqbatrc uultu v ssky). Yerdn sual: Ermnistan v Grcstan SSR-d azrbaycanllar ox yaasa da onlara rhbr vziflr verilmir. Bu haqda partiya n dnr Cavab: Sov.KP Mrkzi Komitsin vziyyt aydndr v o, hmin vziyyti qiymtlndirck. Qabaqcadan he n demk mmkn deyil. Aydn Mmmdov: Dalq Qaraba mslsi ciddi kil alan gndn Ermnistanda partiya v dvlt rhbrlri xalqla oldu, ona istiqamt verdi. Kim zmant ver bilr ki,bu hadis bir d tkrar olunmayacaq Bs bizim rhbrlik n fikirlir Bu msl bu gn qalxmayb. gr tariximizin taleyi taprlm akademiklrimiz Cmil Quluyev, lishbt Sumbat-zad v baqalar ermni tfriqilrin qar vaxtnda qala qursayd-lar, alimlrimizi bu i clb etsydilr indiki vziyyt yaranmazd. Bu, kemidir. Bs indi - z torpamda z xalqmn qan axd bir vaxtda, z torpamda z respublikamn bayra ayaqlar altnda tapdalanaraq yadlarn bayra bamz stnd dalaland bir vaxtda niy susuruq (Alqlar). Niy biz obyektiv v operativ m lumat verilmir Niy Sumqaytda ba vern hadislr haqqnda dzgn mqal yaza bilmirik Niy mtbuatmz xalqdan qorxur Mtbuatmzn qeyrti, nhayt, haansa oyanacaqm (Srkli alqlar). Cavab: Mn Aydn Mmmdov yolda tanyram. O, mslni dzgn qeyd edir. M lumata ehtiyac var. Ancaq bu msl 1905-inci ilin fevralnda balayb. Onda da ehtiraslar bel comudu... R.Mehdiyev tarixdn danmaa balad. Yerbyerdn sslr ucald: Mtlb kein! Suala cavab verin!. Bu sslrin nticsi is bu oldu: - Biz hissiyyata qapla bilmrik. Mtbuatda hr sz demy ehtiyac yoxdur. (Zalda ss-ky, uultu). rqnaslq nstitutunun ba elmi iisi Mnsur liyev: Erm-nistan SSR-d 200 mindn artq azrbaycanl yaayr. Onlar Yerevanda v rayonlarda, hrlrd hr vasit il sxdrr, incidirlr. Sumqayt hadissi d bo yer ba vermdi. Bizim Mrkzi Komit onlarn taleyi n narahatlq keirirmi

Ermnistan KP MK rhbrlri z torpamz olan Qaraba bizdn tlb edir, bunun urunda vuruurlar. Bs niy bizim Mrkzi Komit Ermnistandak azrbaycanllara muxtariyyt tlb etmir Cavab: ndi Ermnistandak azrbaycanllarn vziyyti yrnilir. Lazmi sndlr, materiallar toplanlr. Muxtariyyt mslsi is Erm-nistandak azrbaycanllarn z iidir. (Zalda qulaqbatrc uultu). Bu mslni grk onlar qaldrsnlar, Moskvada qoysunlar. Me marlq v ncsnt nstitutunun direktor mavini Krim Krimov: Mtbuat v radioteleviziyann Qarabaa hsr olunmu verili-lri ttkn v biabrdr; he bir obyektiv m lumat yoxdur, bu z yerind, ancaq el dk verililr verilir ki, adamn ti tklr. Ms-ln, azrbaycanl mnniy ermnic, ermni mnniy azrbaycanca mahn oxudurlar. A balam, camaat baa uadr Niy all adamlarn shbti, mslhti tkil edilmir, mzakirlr aparlmr Cavab: Deyilnl razyam. Ancaq grk alimlrimiz d verililrin hazrlanmasnda itirak etsin. Yerevan hrindn gln texnikum mllimsi (tssf ki, ad-familiyasn demdi) alovlu x etdi: - Qardalarm, baclarm, analarm, balalarm! Qaraba bizim qeyr-timizdir, onu ldn versk tarix bizi balamaz. Bakda deyirlr ki, guya Ermnistanda hr ey yaxdr, vziyyt yaxdr, ancaq Sumqaytda xuliqanlar uluqluq salb. nanmayn, bizim tbliatn zifliyinin, ermni tbliatnn gcllynn nticsidir bu. Mtbuatda Qaraba hadi-slrin dair ilk yazlarda bu ilri bir qrup ekstremistin trtdiyi yazlan kimi Ermnistann Silva Kaputikyan, Balayan kimi yazlar, Dmiriyan v baqa rhbrlri balarna qara lent vurdular; lentd yazlmd: Biz ekstremist deyilik!. Hadislri qzdranlar, qarda qrnna sbb olanlar ekstremistliklrini danrlarsa biz niy Sumqay-tn gnahsz qrlan tlblrini xuliqan, cinaytkar adlandrmalyq! Mn bu gn olduqca hycanlyam. Mn sizin yannza glmim. Siz bizim arxamzsnz. Bilin, eidin - biz Ermnistanda dinclik yoxdur. Mnim tlblrimin oxusu qorxusundan drs gl bilmir. halini hdlyir, qorxudur, thqir edir, incidirlr. Qaraba ermnilr vermk olmaz. Biz qadnlar da lazm gls Hcr kimi silaha sarlacaq, onu mdafi edcyik. Yaasn Qaraba! Mllimnin x, onun b zn ba ayana, aya bana qar-an cmllrinin pozunluuna baxmayaraq hamn yerindn oynatd. Uzun kn alqlar onun szlrinin ryin n inc tellrin toxunduunu bildirdi. rqnaslq nstitutunun elmi iisi sa Qmbrov: - ndiydk Qaraba mslsin fikir vermmiik. Shbt tkc mnim Z.Balayann kitabna yazdm r yin ap edilmmsindn getmir, ancaq obyektiv cavablarn qarsnn alnmasnn bugnk vziyyti yaratdn drk etmk grkdir. O vaxt mni ardlar ki, r y, dorudur, ap olunmayacaq, ancaq o, ox lazmldr, ondan istifad edcyik; zn is daha bu ilrl mul olma. Bunun nticsidir ki, xalqmz m lumatsz qalb, onda hqiqt acl, m lumat acl var. Alimlrimizin zrin atlan bhtan dzgn deyil. Ziya Bnyadovun, Frid Mmmdovann, baqalarnn ox dyrli srlri ortadadr. Ancaq tirajlar ox azdr v hm d ruscadr. Niy onlar dilimiz trcm edilib geni yaylmr Xalq Qaraba deyir, ancaq Qaraban tarixini bilmir. Sizi inandrram ki, Qarabadak halinin oxu da sonradan ermnildiklrini v ermnilrin buraya bu yaxnlarda kb gldiyini bilmir. Ziya mllimin, Frid xanmn srlrini ermni dilind buraxsaq bunun ox byk faydas olard. ndiydk biz n vaxt hycan tbili almqsa Mrkzi Komit bizi sakitldirib, deyib ki, tdbir grrik, bizim siyast grk ermnilrinkin oxamasn, biz onlarn sviyysin en bilmrik. Yolda Mehdiyev, gr Qaraba ermnilr verils Azrbaycan xalq sizi z siyahsndan silck. Tarix nstitutunun direktor mavini Mahmud smaylov: -Mnim bam xmr ki, niy xalqa ediln sakitldirici mraci-tlrin he birind SSR v Azrbaycan SSR-in konstitusiyasnn ad kilmyib, deyilmyib ki, razi mslsi mttfiq respublikann (Azrbay-cann) razl olmadan hll edil bilmz Niy he bir snd konstitusiya sz dmyib Mrkzi Komitnin qrarnda Azrbaycan partiya tkilat rhbr-liyinin passiv, gzlm mvqeyi tutmas tnqid edilib. Bs rhbrlrimiz indi ndn kinirlr Bu gn axam televiziyada verili olacaq. Mn orada dedim ki, qaraballar bilmir ki, Qaraba kemidn Azrbaycann-dr. Tarixi faktlar sadaladm. Hmin yerlrin hamsn ksib gtr-dlr. Niy Kimdn qorxursunuz

Bizim Mrkzi Komit bu hadislrin tkrar olmamas n n fikirlir 1905-inci ild, 1918inci ild d ermni-mslman qrn fevral-mart hadislrin db, ind d. Onda da Sabir xb, ortaya fitnkar iblisin girdiyini dedi, indi d biz deyirik. Bs Aanbeqyan, Balayan, Kaputikyan, Dmiriyan, Vazgen kimi haramzadlr czalandrl-mayacaqm Haiy: respublika mtbuatna, radio v televiziyaya bu xslrin adn kmk qadaan edilib. Veriln yazlardan, radio v televiziya lentlrin krln shbtlrdn onlarn adlar pozulur, ksilir. Kamran Barov kimi dahinin rhbrliyi il rflnmi bir xalqa dmnlrinin adn unutmaq tklif edilir! Akademik Ziya Bnyadov camaatn gurultulu alqlar altnda krsy xan ilk, ynca yekunladrlan son x oldu. R.Mehdiyevin burada olmasndan istifad edrk qabaqk (basz) iclas-lardak - mitinqlrdki szlrinin bir oxunu tkrarlad. O dedi (son vaxtlar yalnz ana dilind danr): - Yoldalar, hammz bu gnlr hycanlyq. Ancaq btn bu hycan-lar olmaya da bilrdi. gr hadislr vaxtnda dzgn qiymt verilsydi, araqzdranlara layiqli cavab hazrlansayd indiki ar vziyyt yaranmazd. Kamran Barov, Ramiz Mehdiyev Akademiya alimlrindn ox faydalana bilr, mslht ala bilrdi, ancaq bel olmad; biz lazmsz ey kimi atlb qaldq. Mn dflrl demim, indi d deyirm - ermnilrin bu ii yeni deyil. Bu hadislrin kk 1955-inci il - Vazgenin SSR-y gldiyi vaxta baldr. Sosialist dnclrinin dmni olan bu adam xarici kfiyyatla sx laqdardr. Onun Emidzindki dini mktbind oxuyan-larn 95 faizind sosialist dncsi, Sovet lksin mhbbt hissi yoxdur. Bundan baqa, tez-tez Emidzind btn dnyadan gln ruhanilrin yncaqlar keirilir, milyonularn sfri tkil edilir. Danak partiyasnn zv olan bu adamlar hmi (o vaxtdan sonra daha ciddi) Qaraba mslsini ortaya atmlar. Azrbaycanda, Ermnistanda v Dalq Qarabada bir ox rhbrlrin vzifdn getmsin, ilimsin sbb onlarn toruna dmsi, fitin uymas olmudur. Azrbaycanda he vaxt onlarla ciddi mbariz aparlmayb. ndiydk Dalq Qarabada he bir katib azrbaycanl olmayb. Bunun nticsind yerlilri hmi millti-lik stnd xarblar, ancaq ermnilr czasz qalblar. Melkonyan milltilik stnd xardlar, ancaq ayda 600 manat maala baqa i qoydular. ndi Kevorkovu xardlar, ancaq dnd hl d respublika Ali Sovetinin deputat niann gzdirir; yqin ki, ona da ayda 1000 manatlq baqa i vercklr... Xalq bir-birinin stn qalxzan bel danak rhbrlr ciddi czalandrlmal, bu haqda mtbuatda xalqa xbr verilmlidir. Mtbuat v televiziyadan shbt dmkn qeyd edim ki, onlarn yazlar v verililri rzil gnddir. Onlarn sviyysi, m lumat yoxluu biabr, rsvay haldadr. Respublikamzda alimlr ikinci drcli adamlar kimi baxlr. Mrkzi Komit alimlrdn uzaqlab, ayrlb. Ancaq grk Zaqafqaziya respublikalarnda olan kimi biz d - alim hquq v sz demk n tribuna verilsin. Bizdn vur-tut iki nfr respublika Ali Sovetinin deputat var ki, onlardan biri (C.Quluyev) Akademiyadan yox, ensiklopediyadan deputat seilib. Niy alimlr dvlt msllrinin hllin yaxn buraxlmr Y ni onlar sac, yaxud oban qdr d urlu olmadlar Niy Mrkzi Komitd Akademiya yalnz prezidentl tmsil olunur, bura baqa grkmli alimlrimiz daxil edilmir N qdr ki alim bel mnasibt var, Mrkzi Komit hmi all qrar qbul etmkd tinlik kck. Vazgen ermni xalq n ox ey edir v he ndn kinmir. Onun mtbsi var, burada istdiyini ap edir, nki qlavlit, senzura yoxdur. Dvlt e rin hr misrasna 2 manat-2 manat yarm verdiyi halda Vazgen hr misraya 25 manat verir. stdiyini d yazdrr. Mrkzi Komit, Dmir-iyan da onunla mslhtlir. Siz d, Ramiz nvrovi, bizsiz yaaya bilmzsiniz! Glin qarlq-l yardm edk. Bundan hr ikimiz faydalanarq, nticsi is xalq n yax olar. *** Yncaq saat 14.10-da qurtard. O, bir daha gstrdi ki, balar-mz qorxaqlq v qtiyytsizlik girdabnda apalayrlar. Onlar stollarn saxlamaq n 7 milyonluq Azrbaycan xalqnn iztirablarna gz yumurlar. hr hycanldr. Hr yerdn iyni ratsiyal rus sgrlri, qolu sarql gnclr nvb kir. Eitdiyimiz gr, artq bir ne gndr ki, Gncd d hrbi vziyytdir. Oradan ermnilrin qadn sylyirlr. Deysn, yava-yava Bakdan da kilirlr. hr ayilr irisinddir. Qulaa dyn xbrlr gr, tlblr martn 7-8-ind nmayi xmaq istyirlr. Bu gnlrd televiziyada gstriln dk verililrin birind xalq airimiz Mirvarid Dilbazi az qala komediya gstrdi. Bir az danandan sonra bandak yayl ab irli atd ki, mn gnclrimizin qarsna yayl tullayr, kiilrimizi tmkinli olmaa a-rram.

Axam televiziya il Sumqaytda lnlr basal verildi v bu hrd vur-tut 31 nfrin ldy bildirildi. 04.03.1988. Gec saat 00.30. R.S. Gec televiziya il bildirdilr ki, AB-n bir ne ermni milyonusu SSR-nin AB-dak sfiri Dubininin (onun arvad ermnidir) qbulunda olub, Qaraba mslsini qaldrb. 5 mart 1988. Bu gn respublika qzetlri dostluq arl yazlardan savay, Sumqaytdak vziyyt dair kiik xbri, bir d basaln drc ediblr. Onlar oxuyub gzlrim nn rhbrlrimizin dnc v ml-lrini d gtirir, z-zm deyirm: n yax ki, Qaraban paytaxtnda v Yerevanda cinaytlr trtmmiik! N yax ki, zgsinin torpaqlarn istyn, dnlm plan v mtkkil rhbrlikl Sovet dvltini datmaq mqsdi gdn, respublikan bir hft ilmy qoymayan bir qrup, bir ne nfr ekstremisti tmsil edib nmayilr xan yz minlrc far ermniy Yerevanda gldn ar sz demmiik. Yoxsa Kamran Barov Dalq Qaraban torpan torba il dalmza llyib Ermnistana datdrard, ykn boaldanlar is birbaa Ermnistan tribunalna verrdi. Sn dem Qarabada he n olmaybm, btn ilri trdnlr cinaytkar, xuliqan azrbaycanllar imi!!! (Dz, ryim, dz!..). Cahangir mllim bu gn iki hftnin banda Xanlardan qaydb glib. Zarafatla sorudum ki, Siz d he n danmama taprblar (ki gn qabaq Tovuzdan gln dostum Asif sgrov dedi ki, biz grdklrimizi danmama taprblar). Ancaq o bildirdi ki, vziyyt he d yax deyil. Sakitlik zddir. O, Xuraman Abbasovadan dand. Dedi ki, Mrkzi Komitnin iilri ana dillrini bilmirlr, camaatla danma bacarmrlar, ona gr d camaatn onlardan zhlsi gedir. MK-nn ticart bsinin mdiri glib burnunu dik qaldrb, sinsini qabaa verib dedi: Camaat, sizinl danan Mrkzi Komitnin b mdiri filanksovdur. Hm duruu, hm rusca danma hamn zndn xard. Bir qoca kii irli yeriyib dedi ki, mni he maraqlan-drmr ki, mniml danan kimdir. Camaatla adam kimi dann. Bel mnasibt gzlmyn mdir prt oldu, bir azdan aradan crd. Bir df ayi xd ki, filan kndd toyda bir ermnini dyblr. Mn rayonun birinci katibi il onun mannda hmin knd getdim, arxamzca da milis risi v iilri. atb soruduq ki, kimi dyblr Ham tccblndi. Sonra yrndik ki, burada he oxdandr ki, toy da olmayb. Bir azdan Mrkzi Komitnin b mdiri d ora gldi. atan kimi mr etdi ki, xuliqan yanma gtirin, onunla zm mul olacaam. Milis risi dedi ki, he bir xuliqan yoxdur, mdir dedi ki, yox, xuliqan czalanmaldr. (Doru deyir ax - ermnini dyn Mrkzi Komit, K.Ba-rovun xalqa mracitind deyildiyi kimi, n ar cza verdirmlidir). Bu gn axama yaxn khn qonumuz Leyla biz qonaq glmidi. Dedi ki, dnn 57 nmrli avtobusda ev gedirdim. Salonda tkc mn idim. Qabaqda bir ermni, src il z dillrind danr, arada mn d eidim dey bizim dild d szlr ildir, glb la edirdilr. Dayanacaa atanda pulu srcnn stn tulladm. O da mn hl dmmi man trptdi (yxlm dey) v qapn balad, sxldm. Azma glni, diimin dibindn xan dedim onlara. Cavab verdi ki, siz hl az edirik. Mann nmrsini gtrb Glhmd (rin) verdim. O, Bak hr Partiya Komitsin iki telefon nmrsin zng vurub hvalat danb; ermnidn ikayt eidn kimi deyiblr ki, bu i biz baxmrq, dvlt thlksizlik orqanlarna, milis zng vurun. Deyib ki, bs mn o srcn tapb czalandrsam n edcksiniz Cavab veriblr ki, czalanacaqsan... Leyla bildirdi ki, ayn 7-si d, 8-i d drsdir (hmin gnlr Nazir-lr Sovetinin qrar il bayramdr). Btn tdris ocaqlar, b zi mssis-lr (gnclrin ox olduu kollektivlr) ilyck. Mqsd aydndr - tlb v gnclrin nzrd tutulmu nmayilrini pozmaq istyirlr. Mn arxada yazmdm ki, akademiyann ksr institutlar Sov.KP MK-ya, Siyasi Broya plenumqaba tkliflrini gndrmi, Qaraba hadis-lrini trdnlri czalandrma tklif etmilr. Axam Radiasiya Tdqiqatlar Blmsinin mkda Nazim Hseynov yataqxanada bildirdi ki, bizim gndrdiyimiz mktubun Siyasi Bro dftrxanasna atmas haqqnda dftrxana mdiri olan bir ermninin imzas il bildiri kaz almq. Bilmirik bizim v baqalarnn mktublar lazmi xslr yetickmi.. Eitdiyimiz gr, Ermniknd v Xutor ermnilri faliyyt ha-zrlarlar. Milis paltar geymi bir man ermninin Bakya silah gtirdiyi yerd yaxalandn sylyirlr. Ham tvi iinddir, idar olunmayacaq bir partlayn, qrnn trnmsindn qorxur. Bli, ermni-lr alacaqlar

ki, qrn hkmn Azrbaycan torpanda olsun, bu torpaq-lar rus tank altnda qalsn. Buna yol vermk olmaz!! 05.03.1988. Gec saat 02.04 (ayn 6-sna ken gec). 6 - 14 mart 1988. Bu arada vziyyt nisbtn sakit keib. Hm d ayn 7-si il 10-u arasnda xst yatdm n gndlik qeydlri yaza bilmdim. Bu dvrn n mhm hadislrini ardcllqla gstrmy alacaam. Ayn 5-ind SSR daxili ilr nazirinin birinci mavini V.P.Truin Ermnistan televiziyas il x edib. Sumqayt hadislri-n toxunaraq deyib ki, SSR Ba prokurorunun mavinlrindn birinin bal il SSR Prokurorluu xsusil mhm ilr zr mstntiq-lr qrupu istintaq aparr. Kirovabadda is vziyytin mumn sakit olduunu gstrn mavin demidir ki, tk-tk dalama hallarnn qars tez alnb. Zrrknlr, lnlr yoxdur. (Bu hrd hrbi vziyyt hl d davam edir). Mtbuatda (mrkzi mtbuat) Qaraba trafnda yalnz rsmi yazlar verilir. Bellrindn biri ayn 6-snda Pravdada drc edilib. (Trk respublikalarnda mafiyalarn ifasna, xuliqanlq v cinaytkarln qamlanmasna btv shiflr hsr edn Pravda, zvestiya, Literatur-naya qazeta, Komsomolskaya pravda, Sosialistieskaya industriya kimi qzet-lrd indiydk birc dn d mxbir yazs buraxlmayb, nki redaksiyalar sifari vermyib. Grsn, biz Ermnistandan torpaq istsydik bu mtbuat orqanlar indiki skutlarn, korgzllklrini saxlayardm nanmaq ox tindir!). Bizim respublika mtbuat v televiziyas, radiosu is ayilr qar mharib e lan edib. Az qala camaat Sumqaytda olanlara da inanma-maa arr. Qadnlar bayram gn - ayn- 8-ind televiziyada qadnlar ( Aka-demiyann mxtlif institutlarnda alan elmlr doktorlar, filolo-giya elmlri doktoru Dilar liyeva v Rhil Mhrrmova, tarix elmlri doktoru vkt Tayeva, kimya elmlri doktoru Elmira Sleymanova v tanmadm bir fizik qadn) x etdilr (Publisist studiya-snda). Kiilr nisbtn ox qeyrtli dandlar (bu sz sonra ox adamdan eitdim). Elmira xnm lk iqtisadiyyatn idar etmk iddia-snda olan bir alimin (Aanbeqyann) zkasnn avantrist ilr ynl-dildiyini, onun lknin mnafeyin byk zrb vura bilcyini syldi. vkt xanm Qarabaa ermnilrin glmsi tarixin toxundu, xnn sonunda btn Cnubi Azrbaycandak baclarmz 8 Mart bayram mnasi-btil tbrik etdi. Qadnlarn bu x camaatn ox xouna gldi. Tsvir etdiyim gnlrin n mhm hadissi ayn 9-unda oldu. Bu gn Sov.KP MK-da mavir keirildi. Mtbuatn mcrrd, qeyri-dqiqlik dumanna brnm m lumat bir yana, qeyrirsmi qaynaqlardan eitdiyi-miz gr, Qaraban Ermnistana verilmsi mslsi birdflik rdd olunub. Hr halda, ermnilr ayn 26-sn sbirsizlikl gzlyirlr. Onlar Qaraba alacana umud bslyirlr. Bunu ermni mtbuat da sbut edir. Sov.KP Siyasi Brosunun qrarnn, M.S.Qorbaovun iki xalqa mraciti-nin rsmi kild yaylmasndan artq xeyli vaxt kes d onlar blk d qaytardlar deyib yerlrind mhkm dururlar. Grnr, onlar Qarabada adambana toplanan 20-25 manat hesabndan yaranan milyonlarca manatn bo yer xrclnmyin (balca olaraq rvt v pek klind; xaricdn alnan maliyy yardm buraya daxil deyil) dz bilmirlr. SND Ermni kilssind yksk vzif tutan, adnn gizli saxlanmasn xahi etmi bir kei mxbir il shbtind bildirib: Hazrda n Azrbaycandan, n d dnya ictimaiyytindn bizim n he bir thlk yoxdur. nki btn dnyada yaayan milyonularmz yetmi ildn oxdur ki, kilsmizin hesabna klli miqdarda valyuta krblr. Mqdds Artsax be byk lknin tanmas n 500 milyard funt sterlinq pul toplamq. Bu pullar silah almaq, muzdlulara, siyastilr v btn dnyann rhbr xslrin verilmk n nzrd tutulub. Fransa banklarnda 143, ngiltrd 219, Yunanstanda 78, AB-da 275, htta byk qardamz Rusiyada gizli hesablarda 7,5 milyard AB dollar saxlanl-d bard xsn mnim m lumatm var.

(Azadlq qzeti, 20.05.1993). Axundov kitabxanasnda Ermnistan KP MK-nn orqan olan Kommunist (rusca) v Sovet Ermnistan qzetlrin baxdm. Azrbaycanca yazlar qaydasndadr. Kommunistdki mqallrin is balca qaysi bunlardr: 1) Qaraba mslsin ayrca baxlacaq; 2) Azrbaycana qaan qa-fanllar v baqalar ermnilrin adn batran satqnlardr; 3) Ermnistandak azrbaycanllar burada ox azdr v bu yaxnlarda gliblr. Hmin gnlrd bizim mtbuat is az qala ermnilrdn zr istyir, qardalqda yol verdiyimiz shvlri dzldcyimiz and iir, xalq ermnilrl qohum olmaa arrd (btn xlarn 90 faizi bu mvzuda olub). Dorudur, mn xalqmn alicnabln, tmkinliliyini, slhsevrliyini, mehribanln yksk qiymtlndirirm, ancaq yuxardan idar olunan mtbuatmzn milli qeyrt sviyysi xalqn z sviyysindn qat-qat aa db, balarmzn sviyysin enmidir. Yax ki, Akademiya alimlrinin gcl e tiraz sslri ideoloji vasitlr az da olsa t sir etdi - sonralar milli heysiyyt toxunan bu cr yazlar mtbuatdan tmizlndi17. *** Bu gnlrin hadislri lamtdarl il seilmyib. Martn 11-ind M.S.Qorbaov AB senatorlarn v alimlrini qbul etdi. Alimlrdn bir D.Arseniyan ermni idi. STA-nn Pravda v baqa qzetlrd drc edilmi geni m lumatnda Qorbaovun onlarn suallarna verdiyi cavablar qeyd olunub. Yazda elc d Ba katibin onlarn hr biri il qsaca shbt etdiyi gstrilir. Ancaq onun D.Arseniyanla shbti, sual-cavab haqqnda kiik iar d yoxdur. Bu skutun z bildirir ki, alim Dalq Qaraba mslsin toxunub. Ayn 11-ind AH-in binasnda Azrbaycan KP MK ikinci katibi V.Konovalov v MK-nn b mdiri .Dadmirov mavir keir-milr. Mn orada itirak ed bilmdim. Ancaq sualcavablar qeyd alan Shrab Bayramovdan geni m lumat aldm (yazl). V.Konovalov hadislrdn danb onlara qiymt verndn sonra soru-sual balayb. Azrbaycan Politexnik nstitutunun professoru, kafedra mdiri Salman Qarayev, Fizika nstitutunun elmi iisi, elmlr doktoru rqiyy xanm (televiziyada danan) camaatn rbtini qazanan xlar ediblr. mumiyytl, ikinci katib bu suallar verilib v o da z nvbsind uyun cavab qaytarb. Sual: Sumqaytdak vhilik hrktlri haqqnda danrsnz. Bs televiziyada niy Qafan qaqnlarn el gstrirsiniz ki, guya onlar z yerlrind min-amanlq olduu halda eveiklrini qoyub gliblr Cavab: Qafandan onlarca deyil, qat-qat artq adam glib. ndi onlar z yerlrin qaydrlar. (Cavablar orijinalda bu cr yarmq, dolay v srkndir). Sual: Sovetakan Karabax - Sovetski Karabax qzetlri qrzli mate-riallar vermkd davam edir. Niy Cavab: Biz bunu bilirik. Sual: Kommunist qzetind veriln (11.03.-.T.) statistik m lumat-dan grnr ki, DQMVd vziyyt hr baxmdan hm Azrbaycandan, hm d Ermnistandan qat-qat yaxdr. Bs indi onlarn n yardma ehtiyac var Cavab: Lenin demidir ki, dostluq namin grk sayca stn olan xalq sayca az olan xalqa hr cr yardm gstrsin. Sual: Eitdiyimiz gr, Sumqayt hadislrind ermnilr, tatarlar, azrbaycanllar, ruslar itirak etmilr. N n bu bard m lumat verilmir Cavab: stintaq aparlr. Bu hrd komendant saatdr. 39 ail profilaktor yaayr. hrd pasport rejimi yoxlanr. 31 adam ldrlb. Tqsir hr partiya komitsinin zrin dr. Sual: DQMV-d iqtisadi problemlrin illr uzunu ylb qaldn deyirsiniz. Bs siz hara baxrdnz qtisadi problemlrin ylmasnn ms uliyyti iqtisadiyyat idar ednlrin zrin dr. llr boyu orada milltilik ruhunda i aparlb, bs niy siz l trptmmisiniz Z.Balayan 1984-nc ild buraxdrd Ocaq kitabnda zrimiz irkab atr. Vardges Petrosyann sri Drujba narodov jurnalnn iki nmrsind xb. Bunlara qar niy tdbir grmrsnz Cavab: Mqssirlr czalanacaq. Sual: M.S.Qorbaov S.Kaputikyan v Z.Balayan qbul edib. Bs o niy bizdn he ksi qbul etmyib

Cavab: Bli, Ba katib ad kilnlri qbul edib. Ancaq Azrbaycan nmayndlrini qbul etmy ehtiyac yox idi, nki Dalq Qaraban Ermnistan SSR- veril bilmmsi Konstitusiyada yazlb. Sual: Sumqayt hadislrini vhilik adlandrrsnz. Bs Yerevanda v Qafanda olan lm hadislri haqqnda niy danmrsnz Sumqaytdak hadislr Qafann nticsi deyilmi Cavab: Bli, Yerevanda v Qafanda lm hadissi olub, ancaq gz gz, di di prinsipi il hrkt etmk dzgn deyil. Sual: gr Ermnistanda azrbaycanllarn zn xo baxlrsa nec olur ki, Qafandan, Ermnistann baqa yerlrindn qaanlar Bakya, Sumqayta bir ne avtobusda mtkkil surtd yola salnrlar Cavabda skut. Bu yncaq camaatn hr eyi ayq gzl qiymtlndirdiyini, trdi-ln hadislr n kimlrin ms uliyyt dadn ox gzl bildiyini gstrdi. *** Bu gn Kommunist qzetinin 2-3-nc shiflrindki Azrbaycan SSR Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin iqtisadiyyat: PROBLEMLR v PERSPEKTVLR adl geni materialda Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti yannda Xalq Tsrrfatn daretm nstitutunda akademik T.S.Xaatu-rovla grdn hesabat verilib. Burada sbut edilmy allr ki, DQMV-nin iqtisadi inkiaf Azrbaycann zndn gerid deyil. Ayn 11-i - 14- arasnda he bir fvql ad hadis ba vermdi. Yen d Sumqaytda, Gncd, Stepanakertd hrbi vziyytdir. Bakda ciddi nvbtilik davam edir. Deyiln gr, Yerevanda da sgrlr keik kir. Ancaq burada igetm hallar azdr. Snaye bal-bana buraxlb. AB-dak ermni milyards Glbekyan bildirib ki, ilmsniz Sovet hkumti mcbur olub Qaraba siz verck. T til xanlarn xrcini d biz dycyik. Szsz ki, Glbekyanlara Qaraba yox, SSR-nin dalmas grkdir, ona gr d o v tmsil etdiyi AB rsmi dairlri bu yolda milyardlar xrclmy heyfsilnmzlr. 15 mart 1988. Yuqoslaviyaya rsmi sfr gedn Sov.KP MK Ba katibi M.S.Qorba-ovu mayit ednlrdn biri Q.X.ahnazarovdur. Artq akademik T.S.Xa-aturova istinad etmkl nfuzunu lklmi A.Aanbeqyan bel rsmi yerlrd baqa ermninin vz etmsi bizim adamlarn o saat diqqtini kdi. B zisi deyirdi ki, ermnilrin knln alrlar, b zisi deyirdi ki, bu siyastdn ba amaq tindir. Bizim n maraql burasdr ki, martn 15-ind Belqradda olarkn Qorbaov Ermnistanla Azrbaycan arasndak hadisni diskussiya adland-rlm v bunun Sovet hakimiyyti v dvlti, sosializm n he bir qorxu trtmdiyini bildirrk hadislri mdni, etnik sciyyli problem kimi qiymtlndirmi, partiyann rolunu inkar ednlrin yoxluunu demidi. (Ancaq aradan vur-tut bir hft kendn sonra blli oldu ki, ermnilr ninki partiyan, he rus xalqn da tanmrlar!). Raisa Maksimovna da diqqti clb edir. O, Qorbaovdan bir addm da aralanmr, Ba katibdn sonra r y kitablarna ikinci imzan atr, msahiblr verir. Qorbaovdan sonra adtn onun gzintilri haqqnda reportajlar televiziya verililrind btn sfr boyunca mntzm iqlandrlr. Qaraba hadislri il laqsi olmadndan bu mvzu zrind dayanma artq sayram. *** Martn 16-snda Akademiyann dyirmi zalnda n izdihaml mitinq keirildi. mumiyytl, Sumqayt hadislrindn sonra bdbinliy qaplan xalq alla idar etmyi, onu tmkinli olmaa arma, fitnlr uymama yrtmyi Akademiya kollektivi z zrin gtrd, hmin kollektiv is akademik Ziya Bnyadov rhbrlik edirdi. Onun EA partiya fallar yncandak xndan, dbiyyat v incsntdki mqalsindn sonra xalq arasnda hrmti misilsiz drc artmd. Bu ar gnlrd ms uliyyt ykn z iyinlrin almas is ona drin xalq sevgisi yaratd. Adtn danna he vaxt fikir vermyn, qadnlarn yannda bel sy symkdn kinmyn Ziya mllim (onun bu danna ham yrmidi) bu gnlrd sanki

btnlkl dyimidi. Mn onu he vaxt indiki kimi qayl, danna ciddi fikir vern grmmidim. (Hr halda, xalq rhbri olmaq he d asan deyilmi!). Ziya Bnyadov el bir hrmt qazanmd ki, onun bir barmann iarsi il minlrc adam bir yer yr, yanlar eyni cr d dalrd. Artq byk qvvy evriln bu aliml partiya v dvlt iilri d kin-kin danrdlar. N is. Akademiyann dyirmi zalnda Dalq Qarabala bal keiri-ln yanlmramsa 5-inci mitinq saat 12.27-d baland (btn mitinqlr fasil vaxt olub). Zalda he vaxt bu qdr ox adam grnmyib. Az qala ikiqat tutumda adam glmidi. Rhbrlrdn (Akademiyann v partiyann) is he ks yoxdu. Bu gn ermnilrin Qaraba komitsin qar bir komit yaradlmal idi. Aydn Mmmdov onun manifestini oxuyacaqd (ancaq o, he yncaa glmdi). Yarm saata yaxn gzlyndn sonra - saat 12.27-d mhur Mnsur liyev (rqnaslq nstitutunun elmi iisi) krsy xb qonaqpr-vr xalqmza imperializmin agenturas vasitsil bir bla dar olmudur dey sz balad. O, qabaqca 1789 - 1871-inci illrd Avropada milltlrin forma-lamasndan, Markn, sonralar Leninin milli msllr haqqnda fikir-lrindn dand. Bildirdi ki, Lenin he vaxt xalis irq yaratmaq tbbs irli srmmidir. O, xalqlarn z mqddratn t yin etmk hququnu da ilyib hazrlayarkn humanist grlr saslanmdr. Bundan sonra ah smayln, ah Abbasn v baqalarnn dvrnd, lap XX srin balancnadk Azrbaycana mxtlif yerlrdn krln ermnilrin tarixin toxundu, danaklarn Byk Ermnistan urunda qrnlarndan, trtdiklri cinaytlrdn dand. Ermnistann bugnk partiya v dvlt rhbrlrinin d danak ideyalar il yaadn gstrn M.liyev dedi ki, zvestiya v Pravda qzetlrind Ermnistan KP MK-nn yenidnqurmaya hsr olunmu plenu-mundak biabrlqlar, respublika rhbrliyinin lkni pis vziyyt sald kskin tnqid edilmidi. Bs onlar niy czalandrlmadlar Bunun nticsi deyilmi ki, bu gn hmin adamlar danaklar, Qaraba bizdn qoparmaq istyn avantristlr milli qhrmana eviriblr v bu qhrmanlarn mqsdi sovet dvltinin bnvrsini qazmaqdr M.liyev Leninin srindn muxtariyytldirmnin yanl olduuna dair byk bir sitat oxudu. Buradan aydn olur ki, Lenin Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin d yaranmasn dzgn saymayb v mumiyytl, onun dvrnd bu vilayt muxtar adlanmayb. Muxtar szn kim v haan ona artrbsa dqiq bilinmir. Mnsur liyevdn sonra krsy Azrbaycan Pedaqoji nstitutunun dosenti, filologiya elmlri namizdi Ta Xalisbyli xanda (saat 12.55) camaat bu tan olmayan adam qabaqca skutla qarlasa da gednd srkli alqlarla yola sald. Ta mllim gur ssl auditoriyan l ald: -Mn Azrbaycan xalqnn danak partiyas trfindn qsd m ruz qald bir vaxtda z szm demk istyirm. Bu hadislr dnn, bu gn yox, xeyli qabaqlar balayb. Mxtlif qzet-jurnallarda Qaraban Ermnistanda olduu asta-asta bildirilir, fitnkar kitablar yazlrd. Onlara qar bizd cavablar hazrland. Ancaq xalqdan ayr dn rvtxor, yaltaq, mnsbprst rhbrlrimiz ssimizi eitmirlr. (Srkli alqlar). Bu gn, grdymz thqirlrdn sonra bel eitdiyimiz Azrbaycan yox, ermni radiosudur, oxuduumuz Azrbaycan yox, ermni mtbuatdr. (Alqlar). Bu biabrla son qoyulmaldr. Biz Sov.KP MK-nn qrarlarn, Sov.KP MK Ba katibinin mracitini, Sov.KP MK-nn Dalq Qaraba siyastini bynirik, ancaq biz Azrbaycan rhbrliyinin tutduu xtti-hrkti bynmirik. (Alq-lar). Onlar xalqdan qorxur, kinirlr, hr eyi xalqdan gizli edirlr. Son onilliklrd Azrbaycanda rvtxor, yaltaq adamlar ktlvi kild vzify qoyulub. Onlar xalqn taleyi maraqlandrmr. Bu vziyytdn ermnilr istifad ediblr. Onlar faliyytlrini gc-lndirib, danaklarn t siri il fitnkar tlblr irli srrlr. 1971-inci ild apdan xan Qrbi Ermnistan birinci dnya mharibsind kitabnda danak partiyas zvlrinin, demk olar ki, hams qhrman kimi verilir. Ancaq onlarn trtdiyi cinaytlr unudulmayb. Naxvan arxivind Andranikin burada trtdiyi cinaytlr haqqnda 80 shiflik yaz var. aumyan z mktublarnda Andraniki milli qhrman kimi qlm verir. Bel bir cllad aumyan niy maraqlan-drr nki onlarn hr ikisi danak idi. aumyan Qafqazda ermni, grclr is grc respublikas yaratmaq, Azrbaycan adn bdi lv etmk istyirdilr. ***

Saat 2-y 5 dqiq ilmi Akademiya rhbrliyi, 26-lar raykomunun birinci katibi Xlil Xlilov iri girdilr. Ta mllim bir az zn ydrd, artq tam qabaqk kimi aq-saq olmasa da yen csartl szn davam etdi: - Bizi bu gn salan, imkldn, bamza bu oyunlar aan danak partiyasnn Azrbaycandak v Ermnistandak nmayndlri ciddi czalandrlmaldr. Mn aadak konkret tkliflri irli srrm: -Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi Kamran Barova, respublika Nazirlr Sovetinin sdri Hsn Seyidova, respublika Ali Sovetinin sdri Sleyman Tatlyev X.Xlilov atdrsn ki, bu hadislrin trnmsi yaltaq, zif adamlarn faliyytsizliyinin nticsidir; - biz Vtn n yaranmq, Vtn yoldunda vurumaa hazrq. Qoy mn gedim, Vtnin birliyi yaasn. Bu yoldan dnmmliyik. Stepanakertin ilkin ad - Xankndi zn qaytarlsn. (Alqlar); -bu gn Azrbaycann n tin dvrdr. Milli siyastimizd dz olmayan eylr oxdur. Vziyyt grgindir. Tklif edirm ki, Azrbaycan Xilasetm Cmiyyti yaradlsn. Ermnilrd bel tkilat var v o, Sovet hkumtini yxmaa alr. Bel xr ki, onlar hr ey ed bilr, biz yox -Aanbeqyan, Balayan, S.aumyann, A.Mikoyann olanlar, S.Kaputik-yan xalqlar arasna davt toxumu, dmnilik saldqlar n czaland-rlsnlar; -Yerevan - Beyrut tyyar xtti dayandrlsn, nki onlar bu yolla xaricdn silah gtirmi, casusluq laqlri yaratmlar; -fitnkarla sbb olan Vazgen Ermnistandan srgn edilsin. Sonra Ta Xalisbyli dedi ki, akarlq dvrdr. Ancaq Azrbaycan jurnalnn 1988-inci il 2-ci nmrsindki B.Vahabzad v S.liyarovun mqalsi abunilr atmayb, btn nsxlrdn qoparlb gtrlb. Kim edib, niy edib Akarlq budurmu Var olsun akarlq! Professor Mirli Seyidov sz balayanda (saat 13.18) yen dolaq xatirlr ba vurub oradan xa bilmycyini dndm. Ancaq yanlramm. Onun x hamnn xouna gldi. Dedi: - Mn universiteti Ermnistanda ermnic qurtarmam. Bu xalq mnim qdr tanyan yoxdur. Ermni xalqn stmz qaldran ermni rhbrlri, danaklardr. Hmin danaklar ki, uzun illrdir leyhimiz i aparrlar. Ancaq biz he nyi unutmamq. Mharibdn bir az sonra - 1945-inci ildn balayaraq Yeremyann rhbrliyi il 3 cildlik (hr biri 75 ap vrqi) Ermnistan tarixi xd. Burada Azrbaycann tarixinin saxtaladrlmas bir yana, xalqmzn milli heysiyytin toxunan saysz-hesabsz faktlar toplanb. Bircsini deycym: Azrbaycanda 72 min pozun qadn var. Bunu o vaxt mn bizim Mrkzi Komity yazdm. Nticsi n oldu Mni oxuduum aspiranturadan qovdular. Mirli mllim byk bir xrit gstrdi. Dedi ki, 1979-uncu ild Yerevanda orta mktb n buraxlb. agirdlr bu xritdn Qara dnizdn Xzr dnizin kimi uzanan Ermnistan tanyrlar. Bu xrit tk deyil. oxlu atlaslar da var. Onlarn he birind Azrbaycan yoxdur. Mn dflrl bizim rhbrlr bunlar gstrmim, mktub yazmam, ancaq he bir xeyri olmayb. Hmi i il qarlamam. Ermnilr Qaraba n Arsax terminindn istifad edirlr. Ancaq n qdim, n indiki ermni dilind bu adn m nas var; mn qrapar da, axarapar da bildiyimdn bunu csartl sylyirm: Arsax trk szdr, r+sak (sak kiisi) demkdir. Yoldalar, mn ermni radiosuna mntzm qulaq asram. Sizi inandrram ki, xalqmzn nvanna sylnn thqirlri dinlmk mmkn deyil. vzind bizim mtbuat v radio, televiziya n edir.. Saat 13.29-da birdn yuxardan - tavandan ns qopdu v zaln stn rtn nin stn dd. lrin qrlb balarna tklcyindn qorxan adamlar yerlrindn atlb qadlar. Ancaq he n olmad. Bir-iki dqiq iind yaranm aqnl Mirli mllim aradan qardrmaq n dedi: - Narahat olmayan, klk ns salb. (Dorudan da, bayrda brk klk vard v sonradan blli oldu ki, nrdivan klk yxb. Az qala faci ba verckdi). Mirli Seyidov dedi ki, biz ermni xalqna Naxvandan su vermiik, Qaradadan qaz vermiik (zmzn bir ox kndlrimiz susuz, qazsz qalsa da), ancaq Vtndn pay olmaz!

O, krsdn dmk istynd yazl bir kaz verdilr. Oxuyub dedi ki, burada yazlan suala bel cavab verirm: Bli, vaxtil veriln torpaqlarmz da - Gdby, Lan, Klbcr, Qubadl, Qazax, Naxvan torpaqlar geri qaytarlmaldr!. *** Saat 13.30-da xlarn mzmunu dyimy balad. Bu is nvbti natiqin - lyazmalar nstitutunun aparc elmi iisi, tarix elmlri namizdi blfz liyevin saysind oldu. zndn qabaq dananlara minntdarln bildirndn sonra dedi ki, biz ermnilrin, danaklarn tarixini yrndik, onlarn biz etdiyi zlmlrl tan olduq, hrktlrini pisldik. Ancaq bununla i qurtarmr. Vziyyt ardr, onu dnmliyik. Ermnilr Qaraba komitsi yaradblar. Aldmz m lumata gr, burada gnclrdn ibart mdafi bsi faliyyt gstrir. Bu gn respublikamzn leyhin btn dnyada gcl ideoloji v maddi txribat aparlr. Amerikann ssi, Azadlq, Bi-Bi-Si v b. radiolara qulaq asn, grn xalqmzn haqqnda n deyirlr. Sumqaytdak hadislri biz xuliqanlq, cinaytkarlq adlandrdq. Dnya radiolar bundan istifad edib xalqmza talan deyir. Halbuki bu id dmn li vardr. Nyu-Yorkda buraxlan ingilisc Qlasnost jurnalnn Moskvada yaayan mxbiri, yaradclarndan biri Qriqoryantsn nmayndsi Andrey elkov qrn vaxt Sumqaytda olub, hadislri lent alb v xaric trb. Onlar hadislrin olacan haradan bilirdilr kinci sual: hrin dvlt thlksizliyi orqanlar harada qalmd Bu szlr alqlarla qarland. Ancaq az qala btn varl sim kimi grilmi blfz mllim sbi kild dedi: -l almayn! Artist deyilm ki, l vurursunuz! Drdimizdn danrq, dnk, grk hans x yolumuz var. Ermnilr Moskvada hr bazar gn qbiristanlqlarda yncaqlar keirirlr. Ruslar da bura clb ediblr. Byannam buraxan danaklar Dalq Qarabadan baqa Naxvan, Daksn, Gnc, Xanlar v amxoru da istyirlr. Mn tklif edirm ki, xalqmz ermni hcumundan qorumaq n mdafi cmiyyti yaradlsn. Adn sonra da dqiqldirmk olar. Kim cmiyytin zvlyn kimi mslht bilirs krsy xb namizdini desin. Bu vaxt (saat 13.44.) 26-lar rayonunun birinci katib Xlil Xlilov mikrofona yaxnlab rsmi szlrl bildirdi ki, ortada sndlr, mracit19 var. Onsuz da dmnlrimiz aran qzdrmaq istyirlr. Bu da bhan olar. Siz burada S.Tatlyevin, Dvlt Thlksizliyi Komitsi mkda-larndan birinin buraya glmsini tlb etdiniz. Glin gln birinci gndk (ayn 21-indk) gzlyk. Camaatn bir ssl yox! demsi X.Xlilo-vu krsdn dmy mcbur etdi. Akademik Ziya Bnyadovu ham alqlarla qarlad (saat 13.46). O dedi: -Qarabada vziyyt grgindir. Burada xan qzet indi d ayr-ayr adamlarmzn nvanna thqiramiz yazlar drc edir. Yeni qoyulan Poosyan Kevorkovdan da betr danakdr. Xalq mdafi etmkdn tr hqiqtn bir tkilat yaradlmaldr. Ali Sovetimizin Ryast Hey tinin sdri S.Tatlyev b mdirlri il birg bura glmlidir. Onu yaradlacaq tkilatmzn fxri sdri semliyik. (Glm v alqlar). Nzriniz atdrram ki, msl ox ciddidir. Ermnilrin qeyri-formal tkilatlar var, ap orqanlar, mxbirlri var, istdiklrini nr edib dnyaya yayrlar. Bu gnlrd akademikimiz (sonra yrndim ki, akademik Maqsud liyevi deyir - .T.) Parisdn glib; orada televiziyada Sumqayt hadis-lrinin videoyazsn gstrib azrbaycanllarn vhiliklr trtdi-yindn danrlarm. z d bunlar ayn 29-unda, hadisdn vur-tut bir gn sonra olub. Onlar nec kib, nec trblr Demli, hr ey qabaqcadan hazrlanbm. Ermnilrin tkilat 25 ildn oxdur ki, faliyyt gstrir. Yen tkrar edirm ki, bu id Emidzin kilssi byk rol oynayr. Vazgenin 100-dn ox tlbsinin vur-tut 2-3- yerli, qalanlar kapitalist lklrindn glm danak balalardr. Bura casusluq yuvasdr. Vazgen toxunulmazlq statusundan lkmizin mnafeyi leyhin istifad edir. Emidzin xaricdn oxlu ziyallar d vt olunur, yncaqlar keirirlr, turist kimi glnlr d az deyil. Onlarn ksriyyti danaklardr. Ermnistan bu saat danaklarn linddir. Hr idar v mssisd onlarn qeyri-rsmi komit zklri var. Mrkzi Komit katiblri, nazirlr, hkumt iilri, deputatlar, hams hr gn idar v mssislrd olur, hadislrin nnd gedirlr. Onlarn tlblri, itahlar da get-ged artr. Son mracitnamlri gstrir ki, Qarabadan baqa da ox yeri istyirlr.

Bu gnlrd respublika Dvlt Plan Komitsinin sdri Ayaz Mtllibov v KP MK katibi Telman Orucov yeni katib Poosyanla grblr. Poosyan deyib ki, Qaraba Ermnistana vermk haqqnda akt imzalamaa glmisiniz Rdd cavab alanda bildirib ki, sizinl danmaa komit icaz vermir. Demli, onlar Azrbaycanla btn laqni ksmy addm atblar. Son vaxtlar b zi ermni ziyallar da yeni vziflr qoyulurlar ki, onlar da Qarabaa bigan deyillr. Sov.KP MK-da ahnazarov meydana xb. SSR EA mumi Tarix nstitutuna ubaryan direktor olmaldr... Qzetlrimizd Xaaturovla msahib verilib. Akademiyann burada da saylmad hmin yaz alaldcdr. Aanbeqyan dedi ki, faktlar mn Xaaturovdan almam, z hllik aradan xd. Bu qvvlrl vurumaq, onlara qar durmaq n tkilat yaradlmaldr. Gln srd vladlarmz, nvlrimiz deycklr ki, ata-babalarmz n il mul olublar Grk onlar demsinlr ki, mrt vurublar. Glin birinci gndk gzt gedk! Qoy Tatlyev iilri il glsin, surti-camaln grk. MKdan laqdar yoldalar, inzibati orqanlar bsinin mdiri glsin. Mnim atam deyrdi ki, bir var qiyamt, bir var m rk, bir d var fsqrq. Bu ilr fsqrqdr. zmz tmkinli aparmalyq. Sizdn xsi xahiim var. B zi rsmi yoldalar deyir ki, mn camaat nys thrik edirm. (Sslr: yalandr!, bhtandr!, iftira-dr!). Kimi thrik etmims xahi edirm desin. Mn Vtn yolunda df qan tkmm. He ndn d qorxmuram. Lazm gls yen qanm tkmy hazram! ndi is i bana, birinci gn burada yarq. Yncaq bununla da qurtard (saat 14.03). *** El bu gn - martn 16-snda Sumqayt hr Partiya Komitsinin plenumu keirilib, birinci katib Cahangir Mslmzad ar ittihamlarla vzifdn azad edilib. hr craiyy Komitsinin sdri T.Y.Mmmdovu da idn xardblar. Sumqaytda ilyn yoldalardan eitdiyim gr, bu hrin sakinlri yuxar partiya orqanlarna ona qar daltsizlik edildiyin gr Mslmzadnin vzify qaytarlmas haqqnda oxlu teleqramlar vururlar. mumiyytl, onun bu cr kskin ittihamlarla damalanmas v partiyadan xarlmas oxlarna haqsz grnr. hrd bel shbtlr d gedir ki, Cahangir Mslmzad Kamran Barovun yerin n gerk namizd imi. Buna gr d onu istmynlr frstdn istifad ediblr. Partiyadan xarlmasna glinc, deyirlr ki, burada Mslmzad bildirib ki, bizim hammz bu hadislrd eyni drcd tqsirkarq. Mn xsam grk K.Barov da, R.Mehdiyev d, baqalar da xsn. Nticd bu ilim ona partbilet baa glib. 21-22 mart 1988. Ermnistann Zngibasar (Masis) rayonunun Zhmt (Kaapara) kndind rhmtlik Mmmd kiinin qzn - hamil glini rayon xstxanas, sonra is Emidzin v Yerevan xstxanalar gtrmyib. Birthr Astafaya atdrblar. (Bunu Aydn Quluyev - Uluxanl syldi). Azrbaycan KP MK-nn II katibi V.N.Konovalov Ziya Bnyadova deyib: Sn dissidentsn, yox, ekstremistsn. Ziya cavab verib: Mn balandan20 kabab kimi yemim, he ndn qorxmuram. Sizi vzifdn xarsalar neylycksiniz. *** Pravda qzetind (21.03.1988) qzetin mxbirlri Y.Arakelyan, Z.Qdimbyov v G.Ovarenkonun Emosiyalar v al. Dalq Qarabada v onun trafnda hadislr trafnda mqalsi21 drc olunub. Ermnistana xbrdarlq saymaq olar. Burada aq yazlr: Hr halda, bu gn artq m lumdur ki, Ermnistanda v DQMV-d xlarn hamsn muxtar vilaytin Ermnistan SSR- birldirilmsini illrl t kid edn adamlar tkil etmilr. Bu yaxnlarda is onlar zdniraq Qaraba komitsind birlmilr v onun rsmn tannmasna alrlar. ... Tz peyda olmu komitnin zvlri... okeann o tayndak sovetoloq-larn bilavasit fitvas il hrkt edirlr, hmin sovetoloqlar bildirirlr ki, SSR-d sosializm yalnz onu paralayb milli mnzillr damaq yolu il qalib glmk olar. ... Hl 1905-ci ild, sonra is 1918-ci v 1920-ci illrd irtica qvvlri ermnilrl azrbaycanllar arasnda davti qzdrrdlar.

...Grdymz kimi, birlm bard ncib ideya aq-akar antisosia-list ruhundadr22. (Kommunist qzeti, 22 mart 1988). Martn 22-sind zvestiyada ermnilr toxunan iki byk yaz drc edib. 26 mart 1988. Moskvann mvqeyi ermnilri brk naraz salb. Bu gn Yerevan v Stepanakert l hrlrdir. Azrbaycan televiziyas Tarzan gstrir. (Xobxtlr!). 27 mart 1988. lyazmalar nstitutunda nvbtiym. Televiziyada Anar haqqnda verili vard. Anara plenumdak x il bal sual verilnd dedi ki, ham Azrbaycan torpaqlarna iddia edir. Y ni biz dnizin dibind balqlarla yaamq zvestiyada Qaraba hadislri il bal yaz xb. Azrbaycan televiziyas Parisin sirlri gstrir. 28 mart 1988. Bu gn gzm-bam brk ard. Salman Mmtazn qz hla xanmgild oldum. Azrbaycan televiziyas Orkestr adam gstrir. 29 mart 1988. Sov.KP MK-nn, SSR Nazirlr Sovetinin DQMV haqqnda qrar xd. Vilaytin inkiafna 500 milyon manat ayrrlar. *** Saat 6-da dniz qranda nglm ayxanasnda Zakir Fxri, hmd Rza v baqalar il rastlab shbt etdik. Zakir Fxri: Adamn Abdal Glabl kndindn ek belind ken bir ermnini saxlayb hans milltdn olduunu soruublar. Deyib ki, mn n ermniym, n mslman; bu eakn oluyam. hmd Rza: Yevlaxl Qaz Mardakert23 toya gedib. Burada soruub: Yevlax da istyirsiniz. Bir ermni zarafata salb: Ara, sn qara ilana oxayrsan. Yevlax neynirik. Bu gn Azrbaycan lyazmalarn dmn txribatndan qorumaq mqsdil Kamran Barova mktub yazb yolladm. Saat 21-d Moskva televiziyas Mslm Maqomayevin konsertini verdi. Arno Babacanyann mahnlarn oxuyurdu... *** SND AZRBAYCAN KP MK TBLAT V TVQAT BSNN MDR FRAND DADMROV YOLDAA SURTLR: 1)AZRBAYCAN LKG MK BRNC KATB SAHB LKBROV YOLDAA 2) MOLODYOJ AZERBAYDJANA QZETNN REDAKTORU NCF NCFOV YOLDAA

Biz - respublika Elmlr Akademiyasnn mxtlif institutlarnda ilyn v Aspirantlar evind (rifzad ksi, 33) yaayan gnc alim v mtxssislr son aylarda millti v ekstremist nsrlr trfindn Dalq Qarabada v onun trafnda avantrist razi iddialarnn irli srlmsi nticsind ba vern hadislri lkmizd beynlmilliliyin nailiyytlrin qsd v yenidnqurmaya xyant kimi qiymtlndirir, insan qan axmas, milyon manatlarla iqtisadi zrr v llmz m nvi zrb il nticlnn bu hadislrin banda duran A.Aanbeqyan, Z.Balayan, S.Kaputikyan kimi bdnam ziyallarn, Vazgen qaragruhunun, Krunk tkilat, Qaraba komitsi fallarnn, Sumqayt v sgran facilrinin sl sbbkarlarnn ciddi czalandrlmasn tlb edirik.

Partiya v hkumtimizin vziyytin sabitlmsi n grdy tdbirlri bynirik. Bununla yana, baa drk ki, bu gn hr bir ziyalnn borcu qzm ehtiraslar sndrmy, sbirsizlri tmkinliliy armaq, milli duyulara hrmt raiti yaratmaqdr. Bu baxmdan jurnalistlrin v btvlkd mtbuatn da zrin mhm vzif dr. ndiydk xalqmzn tarix v mdniyytinin stn atlmaqda davam edn bhtan v iftiralarn, Ocaq kllrinin hdfi bu gn nisbtn dyirk respublikamzn ayr-ayr direktiv orqanlarna, nazirlik, komit v idarlrin ynldilmidir. Millti nsrlr vziyyti el qlm vermy alrlar ki, kuya Dalq Qarabada ermni halisi az qala milli sart mhkum edilib. Onlar mrkzi mtbuata inanmadqlarn bildirslr d, respublika mtbuatn tfti edir, mrkzi mtbuatda, xsusn zvestiya qzetind haqqmzda yanl tsvvr yaratmaa nail olurlar. Szsz ki, hmin iftira v yalanlar hkmn all dlillrl pua xarmaq grkdir, nki bu gn ifa edilmyn yalan sabah hqiqt kimi baa dl bilr. Ancaq, tssf ki, respublika qzetlri, ilk srada Kommunist v Bakinski raboi bu sahd ox az i grrlr. An deyk ki, ba vermi hadislr mnasibtd respublikann mtbuat orqanlar irisind n obyektiv v n csartli mvqe tutan qzet Molodyoj Azerbaydjanadr. mumiyytl, son dvrlrd svartli, problemlr qaldran yazlar il oxucularn inamn qazanm bu qzetin xsusn xn (Dalnovidnost ili blizorukost,31 mart; Mnoqoe sdelano, mnoqoe predstoit, 5 aprel; U stoheqo prmo ten krivoy ne budet, 9 aprel) hammz alqlayrq. Onlarda mrkzi mtbuatda (xsusn zvestiya qzetind) haqqmzda mumittifaq lsnd yaylm yanl tsvvrlr danlmaz faktlarla tkzib edilmidir. Qzet redaksiyasna ncib iind uurlar dilmkl yana, min olduu-muzu bildiririk ki, Azrbaycan KP MK v Azrbaycan LKG MK bu qzetin salam n nlrini inkiaf etdirmsi n bundan sonra da llrindn glni sirgmycklr. 59 imza (42 elmlr namizdi). 11 aprel 1988. lyazmalar nstitutunun elmi uras. 13 aprel 1988. Ermni, ay ermni, Faytona apar mni. Apar Sabir bana, Doyunca mindir mni. Bu mahnn mharibydk mcburn toylarda mnnilr oxudur v oynadrdlar. (Fiologiya elmlri doktoru Cnnt Nayevadan institutun elmi urasnda eitdiklrim). Saat 9.40. Ziya Bnyadov: - Ayn 5-ind Moskvada SSR EA-nn kofrans zalnda Azrbaycandan v Ermnistandan nmayndlr toplamd. Ermnistandan 15 nfr, biz 6 nfr (Cmil Quluyev, mn, qrar liyev, Yaar Qarayev, Krim Krimov, Bkir Nbiyev). frand Dadmirov iclasda oturub qulaq asrd. Pyotr Fedoseyev24 EA Ryast Hey tinin xahii il bizi yaxnla-drmaq istyirdi. Ermnilrin sas mnaqisi mniml v qrarla oldu. Yaar Qarayev, Krim Krimov v Cmil Quluyev danmadlar. deyalar bu idi ki, Qaraba vermlisiniz. Sumqayt te-tez ortaya atrdlar. Akademiya nmayndlri srt deyildilr. Sumqayt hadislrindn sonra btn Moskvada elmi, partiya v tsrrfat idarlrin zlrinin hazrlad konvertlrd sndlr gndriblr (yazlarda thqiran ifadlr, fotolar). Biz l-zn yumayan tayfa, ial v s. deyilir. Bu tayfaya da millti v pantrkist Azrb. KP MK rhbrlik edir. A genosid termini xarblar (zorla krm). Mehmanxanada Qalina Fyodorovna dedi ki, niy orada 550 nfri ldrmsnz (guya htta ruslar da) Sumqayt hadislrindn iki hft qabaq ermnilrin oxu mant kassalarndan pulunu alb gedib. Saat 10-dan saat 5-dk kdi iclas. Fasil olmad (buterbrod gtirdilr). Lalayan, Tarix nstitutunun direktoru, Qrant Avetisyan hl 1972-d Bakda yanma glib tklif etmidilr ki, blk Yerevana gedim O vaxt idi ki, mn xalqlar dostluu sarayn dadan demidilr.

Yerevann Baramyan prospektind mn 4 otaq, 600 manat maa tklif etdilr. Yegan tlb: o yazlar mn zorla yazdrblar demliydim. Sraagn Bakda rqnaslq nstitutundak grlrimdn sonra yazdlar ki, guya mn respublika rhbrlrimizi thqir etmim. Mn ermnilr dedim ki, Hitler SSR-d milltlri datmaq iini bacara bilmdi, ancaq siz bacarrsnz. Mvcud sndlri xatrladanda dedilr ki, onlar ne priznaem.25 Bizim Ali Sovetd 37 ermni deputat var, Ermnistanda is 2 azrbay-canl deputat. Bizd vzifd 200-dn artq ermni var, Ermnistanda is bizimkilrdn 1 nfr d yoxdur. Xaricdn Ermnistana glnlr arasnda fhl-kndli balas yoxdur, danak ruhlu kapitalistlrdir. Mn 1943-nc ild 2 ay yarm Yerevanda qospitalda yatanda mn ermni qznn qan vurulub. ndi is qanm zhrlyirsiniz. arlarnzdan biri budur: Merala Buniyatov!.26 Mn sizin tarixinizi sizdn yax bilirm. Bunlar kim lazmdr Deyirsiniz ki, 200 kndimizi datmsnz. Orada 200 knd var Monqollarn dvrnd ora qlaq olub. qtisadiyyatnz yaxdr. Abidlrinizi kim dadr Hans abidniz dalb Trkmnaydan sonra ora kmsnz. Vazgen Bak yepiskopuna yazr ki, ndns, Bak ermnilri zlrini gstrmir. Bu msllrin hllind biz Bak ermnilrini qurban da ver bilrik. Siz bunu yazanda dnrsnzm ki, 250 min Bak ermnisinin hal nec olacaq Kirov rayonunda 15 faiz ermni var, katiblri hmi ermni olub. Ancaq uann II katibi ermnidir. Bakdan MK stenoqrafisti 20 dqiqdn sonra ahnazarova, ermnilr xbr verir. Hvskar radio il xbr verirlr. Biz dedilr ki, dnn sizin Bro filan qrar qbul edib. SSR Ali Sovetinin Milltlr uras bo eydir. SSR-d milltlraras mnasibtl he ks mul olmur. Ruslara dedim ki, bel yol versniz 2-3 ildn sonra SSR dalacaq.27 M lum oldu ki, Qorki institutunda SSR xalqlarnn dillrini biln adamlar yoxdur. Yalnz trcm il tsvvr yaratmaq istyirlr. Bizd idar olunan demokratiyadr. P.N.Fedoseyev dedim: Xruov Bakda demidi ki, bizim mhkm lkmiz var - onu hr bir axmaq idar ed bilr. ox eyi dadrq, ancaq ictimai elmlr sahsind he n yoxdur. Ortada he n yoxdur. lk hara gedir Dnya mharibsi rfsind Azrbaycanda dirli vard. Msavat 23 ay davam etdi (28 may 1918 - 27 aprel 1920). Tarixi dzgn vermk grkdir. O n qdr gcl idi ki, 23 ayda xalq mhv etdi Xan Xoyski universitet ad. Tiflisd meneviklr universitet ab - qap yannda hams basdrlb. Hadislr gstrdi ki, xalqmzn ziyallar he yerd tmsil olunmur. Sac ndir, parlament ndir Parlament ayr eydir. Fedoseyev dedi ki, dzdr. 7 nfr: Arbatov, Subbotin, Buqayev, Medvedev v b. Azrbaycann SSR Ali Sovetind deputatlardr. Niy Biz n i grrlr Niy Mmmd Cfr, msln, deputat olmasn 4 nfr xanndmiz deputatdr. Bu, parlament deyil. Moskvada bizim postpred dedi ki, deyirlr ki, sn ekstremistsn. Dedim ki, sn niy Azrbaycan tmsil edirsn Evin, pulun, arvadlarn var. Camaat barmaa sarmaq olmaz. Kesar, Qurvi vaxtil bu respublikada hr ey edirdilr. Kim qabaa xsa vururdular, mni d. ndi Qarabaa ermnilr manlarla glib tklblr. Bu hay-kyd 3 kitab Moskvada buraxblar. Biz Qarabada he bir elmi i aparmamq. Mtbuat susub. Mn deyirlr ki, elm. Geclr yata bilmirm; ryim aryr, fikirlirm ki, iin axr nec olacaq N yayl,28 ala, slui vvlc bizim 2 olumuzu ldrdlr. Sonra Sumqayt oldu. Sumqayt n zif yerdir. Ustalqla ildilr. 10 min dustaq var. Pe mktblri uaqlar. Orada ldrln ermnilr pul vermynlrdir; 40 ildir pul yrlar. clasda danld ki, EA-nn prezident uras Gncy glmlidir. Ambarsumyan e tiraz edib. Rusiyada adlar dyidirmy balayblar - Kirov-Mirov hams ezir. Bir balaca respublikada aumyann adna rayon var (Stepanakert, 2 aumyan). Avakyan ksinin qrar yoxdur. Zevin menevikdir. Ancaq siz 26 komissar yazrsnz. Bel gets haramdr biz yaamaq, 21-inci srd yaayan nsillr biz n deyr Xaaturyan yazr ki, ermnilr rb xttini inkiaf etdiriblr.

Tariximiz yoxdur. Dissertasiyalar: qldr lampalar kndimin. M lum olur ki, lampa da yoxdur. Sleyman Tatlyev deyirm ki, Tatl kndind mktb tikdir, deyir ki, orada atam yaayb, mn yox. Lann altndan, Zngzurdan Qarabaa tunel kcklr. Ad olacaq bizim, dad onlarn. 37 deputat da bizim parlamentd fraksiya tkil edck. Qaraban mslsi xalqa birdflik aydn deyilmlidir. Bromley dedim: evreysko-armnskoe lobbi29 N qrara almsnz ki, biz ermnilrl razyq Ziya Bnyadova sual: Dalq Qarabaa bizim respublikann direktiv orqanlar nzart edirmi Cavab: Yox. Poosyan ruslara deyib ki, xvatit mazat na karabaxskiy xleb russkim maslom30. 16 may 1988. Dzdr, bu vaxtadk Sov.KP MK-nn, SSR Nazirlr Sovetinin Dalq Qarabaa dair qrar qbul olunmudu, ancaq bu torpaqda hakimiyytin tdricn Azrbaycandan Ermnistana kediyi gn-gndn hiss olunur. Artq mrkzi mtbuat da sanki vvlki xlarndan peman olub ermnilri t riflmy, bizi pislmy balamdr. Demk olar ki, btn qzetlrd, jurnallarda ermni alimlrin, sntkarlarna v b. geni yer verilir, onlardan heyranlqla danlr, bu hadislrl bal Azrbaycandan sz dnd is Sumqayt xatrlanr. Bel xr ki, ruslar ermnilrin onlara inamszln, partbilet yandrb partiyasz respublika olmaq istmlrini, t tillrd milyon manatlarla iqtisadi txribat trtml-rini, xaricl laq yaratmalarn... btnlkl balayb n byk cinayt kimi Sumqayt gtrdlr. Bunun n rsmi tsdiqi Henrix Borovikin31 kdiyi Pozisiya (Mvqe) verilii oldu. Apreld gstriln verili azrbaycanllarda drin qzb oyatd, nki burada ermnilr slind yz faiz brat verildi, azrbaycanllar is vhi kimi tqdim olundu. Sz alanlarn 80 faizi ermnilr idi, iki- nfr azrbaycanln gstrdilr, onlarn da oxunu biqeyrt kimi (biri dedi ki, mn yaxdr, baqalarnn ii vecim deyil; bir qz dedi ki, bu hadislr mnim ermni qz il dostluumu poza bilmz v s.). Trklrin ermnilri qrmas haqqnda filmdn paran gstrndn sonra Sumqayt hadissindn dandlar. Artq qti bilindi ki, Moskva ermnilri birdflik balayb v gnahkar da biz olmuuq. hali minlrc mktub, teleqram gndrmy balad (Moskvada yerln n mxtlif partiya, hkumt orqanlarna, mtbuata). Nticsi o oldu ki, mayda verilii tkrar gstrdilr. Baqa szl, rus biz dedi: Vhi xalq, bu m sum ermnilrdn l kin. Cinaytiniz n sizi czalandracaq. He bir e tiraznz da vecimiz deyil. Qabaqlar olduu kimi yen Nauka i jizn jurnalnda (1988, 3) A.Aanbeqyann kli il birg byk yazsnn verilmsindn (jurnal bu yaz il alr), onun Komsomolskaya pravdada btv bir shifd msa-hibsinin drc edilmsindn Zori Balayann yen Literaturnaya qazetada mqalsinin buraxlmasndan qzblnn xalq zvestiya qzetind Dard-kinin hyasz yazsn oxuyandan sonra sbir kasasn lap daa rpd. Daha qaradan artq rng yoxdu! He ksd bh qalmad ki, ruslar Dalq Qaraba hadislrindn el ilk gndn yax xbrdar olduqlar kimi, ninki tkc bu haqda susmu, Qaraba onlara vermy boyun olmu, htta bu iin tkilind itirak etmilr. Bellikl, zn thqir edilmi sayan xalq yen qzb ssini ucaltma qrara ald v mayn 16-snda balca olaraq tlblrdn ibart ktl (onlara ziyallar v myyn qdr d hr halisi qoulmu-du) e tiraz mitinqin toplad. Toplann sas sbbi son gnlr Ermnistann Ararat (Vedi) rayonunun irazl kndind v baqa yerlrind azrbaycanllarn terror edilmsi, Dalq Qarabada is yerli halinin (azrbaycanllarn) ktlvi surtd idn xarlmas, Moskvann biz dmn mnasibti idi. Shr txminn saat 12-d institutumuzun qarsndan tlb axn kemy balad. Pozisiyada ermnilri son drc mtkkil, emosional, bizim nmayii is lvay gstrdiklri n bu df itiraklar tnqiddn ntic xarb byk ruh ykskliyi gstrirdilr. Mn d onlara qoulub Hkumt evin doru yol aldm. Bu df camaat hrin ii il yox, rihrdn keirdilr. Karvansarann qaps azna atanda bam qaldrb grdm ki, MK-nn ideoloji katibi Ramiz Mehdiyevl yana addmlayram, onun arxasnca is Baksove-tin sdri Oqtay Zeynalov, mavini v baqalar glirlr. Tez onlardan ara-landm. Neftilr prospektind byk izdiham yaranmd.

Bu nmayi tlsik tkil edildiyindn arlar ox az idi. Rdd olsun Pozisiya trfkeliyi!, Sbrimiz tknib!, Prekratit gkonomies-kie bredni entralnoy peati!,32 Xbrdarlq edirik!, Ermnistandak azrbay-canllara muxtariyyt!, Ermni faizmin son qoyulsun!. Xorla Ms-lm-za-d!, Sum-qa-yt!, Tb-riz!, a-zad-lq! kimi arlar da ox tez-tez tkrar edilirdi. Saat 12.54-d Hkumt evin atdq. Ancaq danmaq n mikrofon yox idi. Krsd Ramiz Mehdiyev, MK-nn b mdirlri, universitetin, naat Mhndislri nstitutunun rektorlar il yana Xlil Rza, Nsrt Ksmnli, ADU-nun mllimi Firidun Clilov, corafiya nvr liyev, rqnaslar, daimi itiraklar Mnsur liyev, Hatmi Tantkin, bizim institutda ilyn By (blfz liyev) v bir ox rsmi adamlar, airlr, alimlr ymd. MK iilrinin glmsi nmayi ruh vermk yox, onu imkan daxilind pozmaq idi, nki saat 3- yeddi dqiq ilmi kimi mikrofon verilmdi... Bizim televiziyann iilri il yana, Moskvadan olan (ancaq Bakda ilyn) operator da nmayii kirdi. Bizimkilr Dala verili-ind Salman Mmtazla bal mni d kn rejissor Vasif Babayev balq edirdi. hla Mmtazzadnin olu ahin Qalabyov da burada idi. Xalq iki ey qqrrd: Bx-ti-yar! v mik-ro-fon!. Bu aramsz tlbin yalnz yars 13.37-d yerin yetdi - Bxtiyar Vahabzad Anarla birg gldi. Onlarn krsd grnmsi srkli alqla qarland. Bxtiyar mllim dedi ki, narahat olmayn, hr ey bizim istdiyimiz kimi qurtaracaq, birc sakitliyi gzlyin. Saat 13.46-da izdihama AP-nin tlblri d glib qouldular. (mumiyytl, btn nmayid 25-30 min adam itirak etdi). Mikrofon gzly-gzly hllik meqafonla (ssucaldan) danmaa baladlar. ld tutulub danlan ssucaldann ssi meydandaklarn he onda birin atmrd, ancaq natiqlr vaxt bo yer keirmk istmyib tlblrini irli srdlr. Bir qz xa balayb dedi ki, Qaraba iki yer paralamaq grk deyil. Dalq Qaraban muxtariyytini gtrb btn Qaraba qabaqklar kimi birldirmk grkdir. rqnas Mnsur liyev Sumqaytdak mhkm prosesinin dzgn aparlmamasndan, ermni danaklarnn son vaxtlar fallamasndan dand. Saat 14.07-d stnd ssgclndiricilr qoyulmu man meydana girdi. Ondan mftil kib krsd mikrofon quradrdlar. Bu vaxta kimi bir cavan olan (yqin ki, tlb idi) dostlarnn iynin xb Sbrimiz tknib! arn tribunann divarna yapdrd. Mikrofonda ilk sz Bxtiyar Vahabzady verildi. O dedi ki, mn mslht bilirm ki, Ali Sovet gedk, orada z tlblrimizi partiya v hkumt nmayndlrin deyk. Bunun n siz d z nmayndlrinizi sein. Ancaq nmayiilr bu tklifl razlamadlar, nki btn tlblrini burada demk, imkan olsa el burada da cavab almaq istyirdilr. Anar sz ald (14.12): Hr xalqn znn fxr etdiyi qabaqcl ziyallar var. Bu gn Bxtiyar mllim kimi sevimli airimiz burada itirak edir. O milltin ki qabaqda gedni yoxdur, o, anarxiyaya urayar. Glin biz Bxtiyar mllim qulaq asaq. Mn d mslht bilirm ki, Ali Sovetd z szmz deyk. (Yerdn sslr ucald: El burda, burda!). Anar artq uzun mddt mikrofon tlb edib sbilmi, gnn altnda tngnfslikdn darxm, yava-yava lnlamaa balam nmayiilr dedi: -Bu ar snaq gnlrind tmkinliliyimizi itirmmliyik. Biz sa-kit olmalyq. Yoxsa hr bir artq hrktimizdn istifad edib bizi btn dnyaya vhi kimi tantmaa alrlar. Dorudur, Ermnistandak azr-baycanllarn vziyyti ardr. Ancaq bura ymaqdan mqsdimiz d el onlar mdafi etmkdir. Ham grck ki, biz haqqmz tlb ed bilirik. Vziyyt haqqnda Moskvaya geni m lumat verilir. Yqin ki, hr ey d yax nticlnck. Ancaq bir az sbriniz olsun. 14.15-d asal bir kii sz ald: Mn irlisi gn Ermnistann Vedi rayonundan glmim. Bizi incidiblr. Mn bu gn ikaytimizi bildirmk n Moskvaya uacaam. Mn Leninqradn fxri vtnda, onun mdafiisiym. Yqin ki, Moskva da bizi mdafi edr. Ona gr d daln, gedin eviniz. (Kiinin szn fit basdlar). Bir tlb mikrofona yanad: Bu hadislr ona gr ba verdi ki, bizim qzetlr, televiziya xalqa he bir m lumat vermir. M lumat olmayan yerd d ayilr yaranr. Biz tlb edirik ki, ktlvi m lumat vasitlri Ermnistanda, Qarabada azrbaycanllara qar olan hadislri iqlandrsn. Siz d bunu tlb edin. Ancaq hr bir tlbi sakitlikl demli, alla, kamalla i grmliyik ki, dmnlrimiz hrktimizdn istifad ed bilmsinlr.

Saat 14.19-da Xlil Rzaya sz verildi: - ki yz il yaxndr ki, Azrbaycana xyant davam edir. Azrbaycan iki yer yox, iki yz yer paralanb. Azrbaycan dili szd yox, id dvlt dili olmaldr. Drbndi, Boraln, Gyni, Zngzuru... Azrbaycandan qoparblar. Biz RSFSR-d, Ermnistanda, Grcstanda yaayan Azrbaycan trklrin muxtariyyt tlb edirik! Drbndd vaxtil Azrbaycan trkcsind gnclr qzeti burax-lrd, indi is balanb. Hmin qzet yenidn almaldr. RSFSR-d, Ermnistanda, Grcstanda v baqa yerlrd minlrl anadilli toponimlrimiz darmadan edilib. Onlar yenidn geri qaytarlmaldr. Azrbaycan fhlsi radiasiya iinddir. Torpamza radiasiya hopub. ki metr yarm drinliy bel radiasiya ilyib. Fhllrimizin, iilrimizin mk haqq azdr. Mtbuat ldr, partiya l, televiziya l. Rdd olsun boqab dibi yalayanlar! (Xlil Rzann dann ksdilr. Camaat qqrmaa balad: X-lil!, X-lil!. Arada bir az qarqlq yarand). Saat 3- 24 dqiq ilmidi. Kims danmaq istdi, ancaq qoymadlar. Nsrt Ksmnli balad: Dmnlrimiz hmi bizim olmayan birliyimizdn istifad ediblr. Glin bu gn sx birliyimizi gstrk. Mn tklif edirm ki, Azrbaycan KP MK-da komissiya yaradlsn v o, tkliflri, vziyyti yrnsin. Ermnistanda, Qarabada yaayan azrbaycanllarn vziyyti haqqnda mtbuatda m lumat verilsin. Jdanov,33 mili, Salyan, Qubadl v baqa rayonlara Ermnistandan kb glmy mcbur olmu azrbaycanllarn say mtbuatda xbr verilsin, onlar Dalq Qarabada yerldirilsin. (Alqlar). Btn bu msllr hll ediln qdr, tam sakitlik yaranana qdr Sumqaytda gedn mhkm dayandrlsn. Sonradan adn yrndiyim Sevil Cahani adl evdar qadn sz ald (14.27): - Mn evdar qadnam, uaq anasyam. aydr ki, dincliyim yoxdur. Niy ermnilr istdiklrini ap edirlr, bizim mtbuat is susur Onlara hr ey olar, biz yox Niy Siyasi Bro bir xalqa stnlk verir, o birin yox Bilmk istyirm ki, televiziya biz niy dzgn m lumat vermir (Mrkzi televiziyan nzrd tuturdu). Hr df Sumqayt gstrirlr, ancaq Qafan, Masis, Vedi, baqa yerlr, orada azrbaycanllarn bana alan oyunlar yada dmr. Universitetin bir mllimi dedi ki (14.29), Siyasi Brodan tlb olunsun ki, bir ayadk ermni biabrlna son qoyulsun. Saat 14.30-da bir kii danmaa balad: - Mn Ermnistann Vedi rayonunun irazl kndindn glmim. Dzdr, bizi incidiblr, ancaq grnd ki siz arxamzda durmusunuz, rklnirik. Siz minntdarq. Sonra dedi: styirsinizmi ki, biz yax yaayaq (Sslr: Bli!). styirsinizmi ki, Ermnistandak azrbaycanllar burada yerldiril-sin (Camaat: Yox!). Onun szn hay-kyl yarmq ksdilr. 14.31-d Mnsur liyev danmaa balad: Biz akarlqdan istifad edib mitinq v yncaqlarn keirilmsi haqqnda respublika Ali Sovetinin qbul etdiyi qrarn lv olunmasn tlb edirik. Doma Qaraban inkiaf n ayrlan 400 milyon manat Azrbaycan bdcsin keirilsin. Sumqaytdak hadislrin sl sbbkarlar, hadislrin trn-msin gtirib xaran hrktlri ednlr, oradak hadislrin iti-raklarna quldur ad vernlr czalandrlsn. Balalarmz tankn altnda qoyub onlara uf da demynlr lm! Bir kii (14.34): Ermnilr 1894-nc ild Trkiyd balayan torpaq tlblrini bu gn Azrbaycana krblr. Onlar Trkiydn torpaq ala bimdilr, indi is bizdn almaa umud edirlr. Ermnilr bizi Ermnistandan, htta Qarabadan tmizlmk istyirlr. Ancaq biz yatmamq. Mqavimt gstrmliyik. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! Artq bu vaxt ktl comudu. Grnr, sakitlik yaratmaq n Bxtiyar mllim dedi (14.36): Glin Ali Sovetin iclas salonunda toplaaq, z tlblrimizi deyk. Biz getdik, siz d glin. Ax sabaha kimi burada durmaq olmaz ki! Gnn altnda dana-dana durman n m nas.. 14.38-d bir alim qadn ryini boaltd: N qdr vaxtdr ki, ermni ekstremistlri istdiklrini edirlr. deologiyaya baxan yoldalar bunun qarsn bir ne il qabaq ala bilrdilr. Ancaq, ksin, aliml-rimiz imkan vermdilr ki, z srlrind hqiqti xalqa atdrsnlar, rk szlrini desinlr. Mnim bir ne sualm var: - Niy bu ild, demokratiya balanan bu mddtd bizim respub-likada akarlq, demokratiya yoxdur

- Sumqayt hadislrini d ermni ekstremistlri trdiblr, ancaq onlarn ad niy he yerd kilmir - Ermnistanda Emosiyalar v kamal mqalsi xan btn Pravda-nn tirajn yandrdlar, ancaq ermnilr niy gldn ar sz deyil-mdi - Xankndind (Stepanakertd) pozunluqlar trdn el Poosyann zdr. O niy katib ilyir - Mslmzadni t cili czalandrdlar. Ancaq Dalq Qarabada hadislri trdn Kevorkovu oradan xardb baqa vzify qoymuuq. O, partiyadr, Ali Sovetin deputatdr. Niy Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Hey tinin sdri Sleyman Tatlyev danmaq istdi (14.44). Ancaq ken df televiziya il xalqa mraciti zaman gzdn dm, faliyytsiz v bigan adam kimi tannm sdri danmaa qoymadlar. El birthrl baa sald ki, nmayiilr z nmayndlrini Ali Sovet gndrsinlr, danaq. ADU-nun kitabxanalq fakltsinin I kurs tlbsi Rfiq Byalyeva: Biz Sumqayta nifrtl baxmamalyq. Onlar Ermnistandak, Qarabadak haqszlqlara cavab veriblr. Ana dilimiz hrmt bslmli, onu hr yerd iltmliyik. Ancaq iclasda bir nfr rus olanda btn iclas rusca aparlr. Niy Vtn mqddsdir. Onun yolunda lazm gls lm d getmy hazrq. (14.51-d izdihamn zrind vertolyot umaa balad. Bu, adamlarda qabaqca anlalmaz tvi yaratd. Sonra baa ddlr ki, deysn, kil kir, ona gr sakitldilr). Rsmiyy adl bir jurnalist tlb d idar v mssislrd, yncaqlarda ana dilimizin sxdrlmasn, Konstitusiyann pozul-masn kskin tnqid etdi. 14.53-d bir qadn mikrofona yanad: Ermnistanda yaayan azrbay-canllarn vziyyti dzlmzdir. Onlarn evlrini yandrrlar, zlrini thqir edirlr, incidirlr, kmy mcbur etmk istyirlr. Ermnistan-dak azrbaycanllara azadlq! Biz onlara muxtariyyt verilmsini tlb edirik. (Xalq mux-ta-riy-yt! qqrmaa balad). 14.58-d Azrbaycan Dvlt Universitetinin rektoru Yhya Mmmdov tlblri sakitliy ard. Ona da sonadk danmaa imkan vermdilr. blfz liyev xalq irisindki nfuzundan istifad edib meydandan dalmaq istmyn cavanlar yumaltmaa ald. O dedi ki, mtbuatda, televiziyada hadislr dzgn iqlandrlsayd bel vziyyt yaranmazd. ndi szmz dedik, tdbir grmslr yen yarq. Saat 4- 1 dqiq ilmidi. air Dmir Gdbyliy sz verildi. O, hriyarn imzas il xalq iind geni yaylm Ayaa qalx, Azrbaycan! e rindn bir paran syldi. Sonra ssinin zmtindn bacarqla yararlanb t sirini artrmaa ald: Tmkinli, all olun. Hisslri cilovlayn. Sbut edin ki, Azrbaycan xalqnn hisslri il oynamaq olmaz. zvestiya, Komsomolskaya pravda v baqa qzetlrd ermnilr istdiklrini yazrlar, mrkzi mtbuat onlar aq-aydn mdafi edir. Biz zmz qar hqart dz bilmrik. Bir tlb sz ala bildi (mikrofon urunda mbariz gedirdi. Son dqiqlrd danmaq n fiziki gc d lazm glirdi): Sumqaytda nfr lm hkm xarlb. Bu qrar dyidirilmlidir. 15.05-d AP-nin mllimi Ta Xalisbyli all olmaa ard. Dedi: Tlb edirik ki, Moskvadan slahiyytli bir xs glsin, birisi gn saat 11-d burada olsun, ona z tlblrimizi deyk. Tlb Rsmiyy nmayi itiraklarnn krsy gndrdiyi mktublar (tlblri) oxumaa balad (15.07): - aumyann Bakdak heykli gtrlsn. Onun adna respublika-mzdak yer ad lv edilsin. - Azrbaycan Neft v Kimya nstitutunun rektoru cavab versin grk niy tlblrin nmayi xmamas n institutun qaplarn balayb -Kevorkov niy iddir -Biz millti deyirlr. Ancaq Ermnistandak 2 nfr azr-baycanl Ali Sovetin deputat il bizdki 38 nfr ermni Ali Sovetin deputatlarn tutuduraq. Baxaq grk bizd n qdr ermni rhbr ii var, onlarda n qdr azrbaycanl. Biz n beynlmilli xalqq. -Avakyan ksinin, baqa bir ox ermni xsiyytlrin adlar il bal klrin adlar dyidirilsin. - Arvad ermni olan rhbr iilrimiz vzifdn gtrlsnlr.

15.14-d universitetin tlbsi balad: Babam Mhmmdta Sidqinin Naxvanda heykli var. O, xalqmzn maariflnmsi, dilimizin iklnmsi n lindn glni edib. Ancaq biz onun da urunda ald dilimizin nfuzunu qoruya bilmir, ox yerd rusca danrq. Dilimizi sevmliyik. O, xalqn n birinci srvtidir. 15.15-d gur ssli artist Nurddin Quluyev (o, deysn,bugnk nmayiin tkilatlarndan biridir) camaat l ald: Bizim iimiz haqq iidir, ona gr d qalib glcyik. Balca stnlymz ondadr ki, bu gn hammz bir yerdyik. Azrbaycan xalqn daha he kim yxa bilmz! Sonra o, bir e r syldi v e rdn sonra srkli, gurultulu alq qopdu. 15.18-d saqqall bir olan balad: Biz ox sz dedilr, hams yalan xd. Htta sz verib mhr d vursalar daha inanmamalyq. Glin gedk Mrkzi Komitnin qabana, orada z szmz deyk. air Tofiq Bayram sz ald (15.22): Birisi gn saat 10-da bura glk. Respublika rhbrlri tlblrimizi burada dinlsinlr. Bugnk nmayi birliyimizin nmayiidir. 15.23-d Xaliq Hacyev ktlni sakitlmy, daha dorusu, toxdaqlq tapmaa ard v dedi: Biz Zori Balayan, Silva Kaputikyan, Abel Aanbeqyan yolu il getsk, fitnkarlqlar trtsk iimiz yax olmaz. Ona gr d tmkinimizi ldn vermmliyik. Bizim rhbrlrimiz xalqn qeydin qalmrlar. Saat 15.28-d mikrofon ADU-nun bir asa mllimin verildi. Onu tanmrdm. Sonradan yrndim ki, ham ona Abbas deyir. O, sz alb danmaq istdi, htta, deysn, bir-iki cml dana da bildi. Bu vaxt yerdn - nmayiilrin iindn bir olan tribunaya drmadrdlar. O, dz mikrofonun yanna xd v danmaa balad ki, mn Ermnistandan glmim, orada bizi incidirlr, vziyytimiz ardr. El bunu demidi ki, hmin Abbas mllim bu olan hirsl boazlayb yer sald. Nadanlq v mdniyytsizliyin n kobudcasna nmunsini grn tlblr qzbl irli cummaq istdilr. Mn d tribunann dibind, yerd, mikrofonun tuunda dayanb qeydlr edirdim. Grdm ki, izdiham stm doru yeriyir v divara yapb lcyimi gzmn qabana gtirdim. Bu bir ne saniynin irisind ddym vziyyti mann altndan sa-salamat xan adam tsvvr ed bilr. Bir az da kesydi mndn baqa da xeyli adam divara sxlb, yaxud ayaq altnda qalb mhv ola bilrdi. Ancaq vziyyti Xlil Rza il blfz liyev xilas etdilr. Onlar hr cr hrktl, szl tlblri sakitliy, tribunaya axnn thlkli olduuna inandrdlar. Xlil by tlb etdi ki, nmayii bizim televiziya, Vremya gstrsin. blfz by is dedi ki (15.33), Azrbaycan torpa urunda son damla qanmzadk vuruacaq. Torpaqdan pay olmur. Vtn mqddsdir. Xalq gc byk eydir. Ancaq biz birbirimizi eitmyi d bacarmalyq. Biz yalnz daltl qalib gl bilrik. tialar biz baha baa glir. Unutmayn. Biz Azrbaycan Xalqn Mdafi Cmiyyti yaratmq. (slind bu nmayi d el o cmiyytin faliyyti idi). Biz haqqmz tlb edcyik. Professor Nurddin Rzayev danmaq istdi (15.37), ancaq hay-ky ona danmaa imkan vermdi. Bir dqiq sonra yuxar bir tlb d drmad, onu danmaa qoymadlar. Bundan sonra meydanda az deyni qulaq eitmdi. Rektor Yhya Mmmdov vziyyti sakitldirmy ald (15.51): Biz kims inanmalyq. Mn inann, respublika rhbrliyindn l kmycyik, sizin btn tlblrinizin nticlrini onlardan istycyik. El ilr var ki, onlarn hllind bizim rhbrliy sizin kmyiniz d grkdir. Bugnk yncaq Mrkzi Komity d kmk idi. ndi is dalaq. Mitinq bal e lan edilir. Saat 15.53-d Xlil Rza bildirdi ki, mayn 18-i shr saat 10-da ham toplamaldr. ndi is Ali Sovet doru intizamla addmlayb tlblrimizi orada da irli srk. *** 15.57-d Lenin meydanndak 25-30 minlik izdiham dalmaa balad. Nmayiilr Neftilr prospekti il irlildikc Azrbaycan mehmanxanasnn balkonlarna xm qonaqlar, KQB-nin pncrlrindn baxan mkdalar, binalarn balkonlarndan durub seyr edn qocalar v uaqlar l edir, camaata ruh verir, yol boyu dayanan btn manlar glin aparanda olduu kimi aramsz siqnal verir, nmayiilrl bir srada olduqlarn bildirirdilr. Dorudan da, sl mbariz ruh, dyknlik (yax m nada) zmi qarm bayram tntnsi d nmayiilrin hamsna lzzt verirdi. Mn el meydandan aralanmaa balamdm ki, institutumuzun qzlarndan Glnar Qaiblini, Knl v radni grdm. Onlarn hanssa rusca dand n milisionerlrdn bunlara sz atmaa, htta, deysn, kobudlamaa balayb. Glnar dedi ki, dalt mllim, xahi edirik biziml gedsiniz. Mn hvalat yrnib milisio-nerlrl

danmaq istynd qoymad. N is, Ali Sovetdk onlarla getdik. Azrneft meydanna atanda shrdn gnn altnda beyni qaynayan, ac-susuz adamlar hr bir yolla - b zisi Filarmoniya bandan keib, b zisi Mrkzi Komitnin yanndan yuxar qalmaa balad. Biz d Filarmoniya il ncsnt Muzeyinin arasndak kdn dz gedib Mrkzi Komitnin st trfindn kedik. Burada qzlar radgil gedib 4-5 dqiq fasil etdilr, su idilr. Axr ki, saat 5-d Ali Sovetin qarsna atdq. Meydan tamam dolmudu. Ancaq Ali Sovetin qars hl bo idi, orada 30-40 adam vard. Mn d onlarn yanna getmk istdim, qzlarla xudahafizldim. Bu vaxt grdm ki, Xlil Rza da yuxar qalxmaa yol axtarr. Ortadan, pillkanlar-la qalxmaq mmkn deyildi, ona gr adamlar birthr yara-yara qraa xdq, yuxar trfdn hrlnib kedik. kicrg milis dstsi qaba-mz ksmidi. N is, Xlil byin airliyi, mnim alimliyim dada atd, iri gir bildik. Binann irisindn Bxtiyar Vahabzad xb dedi ki, glin 500 nfr nmaynd sek, z tlblrimizi irid deyk. On-on be dqiqlik mzakirdn sonra razlald. Bu vaxt Ali Sovetin qarsn-dak binaya aid meydanaya axn balad, iki- dqiqy bura tamam doldu, he bir milis onlarn qarsn ks bilmdi. Nmayndlr yava-yava iri girdilr. Mn d qapya yaxnladqda milislr saxlamaq istynd artq qapdan kemkd olan Xlil Rza grb dedi ki, yolda alimdir, onu buraxn. Mn d kedim. clas zalna girnd 6-ya 23 dqiq ilmidi. Grdm ki, Firidun Clilov da buradadr. Dalq Qaraba Muxtar Vilayti yazlm yerd, ortada ikinci srada onunla yana oturdum. Bir kii mikrofonu yoxlayrd, ilyib-ilmdiyini bilmk n raz, dva, raz, dva edirdi. Bu vaxt universitetin filologiya faklt-sinin qiyabi dekanlnda ilyn kili Aydn ona yaxnlab brkdn: raz, dva yox - bir, iki! dedi. Onun szn ham l ald. Kii zn itirdi. Sonra o da glmy balad v o biri mikrofonlar yoxlayanda bir, iki deyib Aydnn zn baxd. mumiyytl, bu gnlr, bu anlar rusca deyiln hr bir yersiz sz adamlarn sblrini crmaqlayrd v crmaqlamaqdadr. Zalda ryast hey tinin oturann lap arxasnda Lenin bstnn yannda nfr: naat Mhndislri nstitutunun tlbsi Eldar Zeynalov, ADU-nun I kurs tlbsi Rfiq Byalyeva v 7 yal Adil sdova Azrbaycann bayran34 llrind saxlayb ( d yapb). Onlarn gyd qalan llrindki qvvt v zlrind cz i yorunluq lamtinin yoxluuna adam heyran olur. Bayraq - Vtnin, xalqn birliyinin rmzin evrilmi bu adi quma paras he vaxt fikir vermdiyimiz drcd mqddslib. Gnclrimizin bu qeyrt rmzin vurunluunu grnd istr-istmz ryin daa dnr. ox sevinirm ki, xalq bel aylb, zn duymaa, sevmy, n balcas is bu sevgini gstrmy balayb. Dorudur, biz Dalq Qarabada ayaqlar altnda qalan, danak kmlri altnda tapdanan bayraqlarmz o vaxt murdar llrin irkindn tmizly bilmdik, ancaq bugnk yncan odu paklq yaratd - ax od murdar tmizlyir! Bir azdan sonra baa ddk ki, respublika bayrann Ali Sovetd saxlanmas o qdr d yax i deyilmi. Bel ki, 7-y 15 dqiq ilmi (salon dolandan sonra) Sleyman Tatlyev, Ramiz Mehdiyev, Telman Orucov (MK katibi), Fuad Musayev (BK-nn I katibi), lyas smaylov (respublika prokuroru), Mhmmd sdov (MK inzibati orqanlar bsinin mdiri), Bxtiyar Vahabzad v Naim Ftliyev (Ali Sovet Ryast Hey ti sdrinin birinci mavini) iri girdilr. Naim Ftliyev bayraqdar uaqlarn yanna gedib onlara ylmyi taprd... Bayra saxlayanlar oturdusa da bayraq dik saxland. Ad kilnlr iri girnd Bxtiyar mllimin grnmsi il alq sslri baland. Bu vaxt Tatlyev mikrofon qarsnda ayaq st durmudu. Bxtiyar mllim d yerin atb oturdu. Camaat is piyi ksmdi v ayaa durub onu alqlamaa balad. Tatlyev el bildi ki, ona l alrlar, yax ki, tezlikl shvini anlad. Bxtiyar mllim ayaa qalxb minntdarln bildirndn sonra ham yldi v yncaq baland. SND Bakda ikinci nmayi 16 may 1988-ci ild olmudur... nlibel Tkilatnn, xsn mnim rhbrliyim altnda onu aadak cavanlar tkil etmilr: Lenin adna neftayrma zavodunun mhndisi Namiq Qulamov, M.zizbyov adna Neft v Kimya nstitutunun tlbsi E tibar Sadqov, Azrbaycan Dvlt Universitetinin tlbsi Namiq by, D. Bnyadzad adna Xalq Tsrrfat nstitutunun tlbsi Cavid Abdullayev, fhl Adil Qasmov, .ldrm Politexnik nstitutunun tlbsi Tmkin by..., mhndis Xalid limuradov v nhayt, Orxan v Rfail liyev qardalar.

16 may nmayi-mitinqini Ermnistanda trklrin evlrinin yandrlma-sna e tiraz olaraq tkil etmidik. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 21 avqust 1993). 16 may 1988. (Ard) 18.15. S.Tatlyev: Kimin n sual var, desin. Bro zvlri d MK-da gzlyirlr. Qrar xarb hll edcyik. Grn Ermnistanda nec planl i aparblar. (Salonda ss-ky). Bel olsa sizinl dan kscyik. Neujeli siz baa dmrsnz ki, sizin kimi biz d respublikann qaysna qalrq! Suallar verin, 1 dqiqdn artq olmasn. Paayev slam (ADU; Qubadldan): 1) Niy Balayan, Aanbeqyan haqqnda he bir tdbir grlmr 2) Niy mtbuat hadislri birtrfli iqlandrr 3) Mslmzadnin ii hll olundu. Kevorkov is i gtrlb. Niy Kevorkov he bir cza almayb Qubadldan da qoyun heykllrini aparblar. Dedilr ki, banda qzl var. Tatlyev: Yolda Mslmzadnin iin plenum baxacaq. Kevorkovun da mslsin plenumda baxlacaq. Olan (tlb): Nmayilrin, mitinqlrin keirilmsi haqqnda frmann Dalq Qarabaa dxli yoxdur Niy bu haqda biz m lumat verilmir Z.Balayann Ocaq sri ingilisc xacaq, onda dnya qarsnda biabr olacaq. Tatlyev: Frman Ermnistan da verib. Qadn: Z.Balayan Mej dvux oqney,35 Kaputikyan is .... srind Kolumbiyada v baqa yerlrd olan ermnilrdn yazr. n dhtlisi (bizd) Mrkzi Komitnin xalqa mnasibtidir. S.Tatlyev e tiraz etdi. Qadn: M pozvolyayem.36 Ermnilr Andraniki xalq qhrman edir, biz sumqaytllar cani adlandrrq. Baqa qadn: Mnim evimd kii xeyla yoxdur. Mn bu ilr bigan qala bilmirm. On gn idi ki, Stepanakertd ermnilr t til edib. am bilirdi. Grk onda qars alnayd. Ermnilr partbileti yandrdlar, bizd d el bir kii xayd. liyev Mnsur Mahmud olu (yazdn oxudu): -Ermnilr hazrlablar. Bizd is he ks qabaqcadan hazrlama-yb. Gnahkarlar ermni alim v jurnalistlridir. Balayan, Aanbeqyan, Kaputikyan, Naqapetyan v baqalar Sumqayt canilri il yana oturma-ldrlar. Tkr altnda ln azrbaycanllar n kim cavab verck Aayeva Gll (ADU-nun m zunu): Ham baa dr. Nal danmaq yox, tlb etmk lazmdr. Mslmzad xarlrsa Azrbaycanda Barov, SSR-d Qorbaov idn xarlmaldr. Xlil Rza (18.40): - Sbri dab-tkln, alaqla, gdala, zlm v s. e tiraz ednlrin qvvsini grrm. ki yz il yaxndr ki, Azrbaycann ba stnd genosid qrn, qlnc aslb. Xtayi dvrnd 2 milyon 800 min kvadrat kilometr sah idi Azrbaycan. ndi is 2 milyonu yoxdur. Cnub haqqnda e rlri kitabdan xarmaq velikorus ovinizmidir. Azrbaycann n yax oullarn ya pantrk, ya da paniran adlandrb qrblar: li by Hseynzadni, hmd by Aaolunu. (li byin e rini syldi). Fevraln 27-sind Ramiz Mehdiyev dedim ki, hammz qtr-qtr xyant ed-ed xalq bu vziyyt gtirmiik. Eq olsun o xalqa ki, bizim e rimiz inanmayb. Ali Sovet, Mrkzi Komity soxulanlar, deputat nianlarn irkaba atanlar... (Alqlar). Bizim davamz yalnz Xankndi deyil, manqurduluqdur. Ham xyant edib. Barov dvrnd 200 mindn artq Ermnistandan gln azrbaycanllar ldlr. 2 milyon adamdan 750 min adam mhariby getdi (200 min getmli idi).

Milli glirimizdn xbrimiz yoxdur. Mtbuatmz azaldlr. SSR-d n kiik limit Azrbaycann paynadr. Mtbuatn stndn senzura gtrlsn. Azrbaycan dili fe ln dvlt dili olsun. Azrbaycanca bilmynlr vzify qoyulmasn. 140 min ermniy Dalq Qarabada muxtariyyt verilibs Grcstan v Ermnistan-dak 100 minlrl azrbaycanlya da muxtariyyt verilsin. Hava zhrlidir, radiasiya iindyik. Radiasiyaya son qoyulsun. Srhd rayonlarna gedib-glmk srbstlsin. Ermnistandan qovulan azrbaycanllarn zabna Mrkzi Komit, Ali Sovet son qoysun. Qoymasa biz darmadan edcyik. Azrbaycan xalq, ayn 25-in kimi (tlb edirik) bu ilr son qoyulmasa, ayaa qalxacaq. 18 may saat 10-da ham glmlidir. Siyasi Bro zvlrindn biri glmyinc nmayi edcyik. 18.58-d gldilr: Eldar Salayev, Pst zizbyov, Aslan Aslanov, Qra Mdtov, Nriman Quluyev, Fuad Hsnov v baqalar. Nbiyev Yaar (hququ): Dalq Qaraba Muxtar Vilayti szndn Dalq sz gtrlsn. Ermnistandan qovulanlar Qarabada yerldiril-sin. Grcstandak azrbaycanllara muxtariyyt verilsin. Ermnistanl qadn (Qazax rayonunun Eynall kndindn): Qhrman anayam. Ana kimi xahi edirm ki, anan bir yana, balan bir yana aparan kimi Qaraba ermnilr vermk biabrlqdr. 19.04. Abbas Abdulla: Azrbaycan xalq son 30-40 ild bir sra imtahanlar qarsnda qalb. Bu gn d imtahan qarsndayq. Biz gedib Boraldak, Ermnistandak azrbaycanllar orada qorumalyq. Mn Ali Sovetdn xahi edirm: yarananda muxtar vilayt olmayb. Bu, aydnladrlsn. 1819 - 1879-acan Azrbaycana bir milyon 300 min ermni krlb. Mtbuata dsn. Beynlmillilik ad altnda kosmopolitizm yol verdilr. Kirovun adna 300 yer var, 3 aumyan rayonu var - azaldlsn. Qax v kid Stali-nin 3 heykli var. Bizim Dalq Qaraban katibi Poosov 1 mayda x edib deyib ki, mn sizi min edirm ki, Ermnistana birlmk arzunuz hyata keck. Nvbti plenumda Mslmzad il yana Poosovun da mslsi mzakir olunsun. Babk Mmmdov: 1) Ermnistandak azrbaycanllara veriln zablara, evlrinin yandrlmasna, terrora son qoyulsun (Sov.KP MK-dan tlb). 2) Dalq Qaraba azrbaycanllarna zab verilmsin son qoyulsun. 3) Bir Siyasi Bro zv (yax olar ki, Liqaov) Bakya glsin. 4) Dalq Qarabadak respublika rhbrliyinin itirilmi nfuzu brpa edilsin. lqar (rusca oxuyanda ss ucald. Qabaqca zr istdi): .. 2) Dalq Qarabadak ekstremistlri datmaq n slahiyyt verilsin. Stepanakertd yaayan azrbaycanl incsnt iisi Dostuyev Mhmmd: Krunk cmiyyti aq-ana ilyir, DTK gz yumur, azrbay-canllar ilyn dzgahlarn stn Ermnistann bayran qoyurlar. Azrbaycanllar ilyn (20-dn artq) sexlri balayrlar. Stepanakertd azrbaycanllar incidirlr. Biz d onlarn siyasti il ilmliyik. 206 nfr azrbaycanl, 95 ermni zibilxanada ilyir. Niy maraq-lanmrlar ki, t yinatla ora gednlr niy qaydrlar Bizi (azrbaycanllar) qanunsuz saxlayrlar. gid oullarsnzsa gedk mniml, yaayn orada. Bamn altnda balta qoyub yatram. Niy Azrbaycan televiziyasnn redaktoru: Telman Orucov yolda Qarabadan qovmudular. Biz alimi yetidiririk, sonra mhv edirik. 19.32. Pst zizbyova: Mn hycanlyam. Dzdr, Adamda nara-hatlq var. Olum dedi ki, Murtuzayev el tkil edib ki, cavanlar sakitlib. Torpa vermk olmaz. Moskvada ermni yoldalarla mbahis etdik (mn, yaz M.brahimov, Tl t Qasmov). Dedilr ki, 4 min kv. km sahni vermkl he n olmaz. Mn dedim ki, olumu verrm, zm aln, ancaq torpa vermrik. 1921-inci il 4 iyulda Kavbroda ssqoyma olub, 4 nfr lehin, 3 nfr leyhin ss verib ki, Dalq Qaraba Ermnistana verilsin. Ayn 5-ind Kavbronun iclasnda Nrimanovun r yi oxunur. Burada is DQ yekdillikl Azrbaycanda qald. 1918 - 20-d guya msavatlar ermnilri qrb. Yanldr.

Mn dedilr ki, Mdi byin Ermnistanda heyklini yxblar. Dmiriyandan sorudum. zizbyov kolxozunu Sayat-Nova kolxozu ediblr. Glin bu drdlr ar qlaq. Hammz danaq. Ortada n var Tlb: DQMV Azrbaycann torpa olub v olaraq qalacaq. MT-da xmdan sonra mn mktublar glib - 99%-i thqirdir. zizbyovlar tayfasndan bir kii z evind can vermyib. Olanlarm da sgrdir. Hamnz tmkinli olmaa arram. Hatmi Tantkin (Nizami muzeyi): -Aadan atlan mktublara sasn tlblr: Sumqaytda tutulanlar buraxlsn. Rektorlar niy qaplar balayr37 3. Ermni xslrl bal yerlrin, klrin adlar dyidirilsin. 4. Kndlrimizin ad qaytarlsn. 5. Arvad ermni olan rhbr iilr idn gtrlsn. (Gurultulu alqlar). 6. Ermnilrin (aumyann) heykli gtrlsn. ndi is z tlblrim. Bizim btn tariximiz saxtaladrlb. DQ-dak btn kurqanlar trk kurqanlardr. Salayev38 sz verib, ancaq inanmram, nki Tarix nstitutumuzun direktoru qrar liyevdir. Azrbaycan dilinin pozulmas Konstitusiyaya hrmtsizlikdir. Badak abid Nizamiy bhtandr. Bir var ki, glini kbinl aparasan, bir d var ki, gtrb qaasan. Ermnilr Qaraba gtrb qarlar. ldn vermmliyik. Qnak Trkiydn torpaq istyirdi, Danak is Rusiyada Ermnis-tan qurmaq istyirdi; onlar qalib gldi. Olan:39 4 ay davam edn hadislr bizim Mrkzi Komitnin ideoloji bsinin disizliyindndir. Siz Balayann kitab xanda dediniz ki, tdbir grcyik. N tdbir grdnz H.Borovik Pozisiya veriliini knd sizinl grmyib R.Mehdiyev: Yox! Olan: Demli, sizin nfuzunuz yoxdur. Cavab verydiniz. znz ba-carmrsnz, bacarql jurnalistlrimiz var, onlara yazdraydnz. (Srkli alqlar). Bahar bayramn niy keirmirik xli Qurbanovu fiziki ldrdlr, Mslmzadni m nvi. (Alqlar). B.Vahabzad (20.03): Bu gn bro olacaq. Burada deyilnlr orada mzakir edilck. Xlil, qzbli ba lazm deyil biz. Millti qrna vermk olmaz. (Xlil Rza il mbahissi dd). Novruz bayramn Cfr Cfrov dayandrmad. Cbh yaratmayaq. sbilib sdovun yanna gldim. Mn oxlu snd gstrdi. Moskvaya ox mracit ediblr. Ancaq birini bilirsiniz, birini yox, ryi ox amaq olmur. Burda deyilrin 70 faizindn oxu il razyq. Grclri zmz dmn edk Bu Boral muxtariyyti mslsi ndir Drbnd mslsi... Meydanda tk qalaqm Emosiyalar cilovlayaq. Siz bayra xanda emosiya il dansanz axam bizi n gzlyir Sumqayt ba versin Yen balalar tankn altnda qalsn Mnsur: Torpaq alann torpan almal, cza vern cza verilmlidir. Yaasn azadlq! Bir kii qrar layihsi oxudu: - K adlar (Avakyan, aumyan v baqa -yan lar) dyidirilsin. Krunk Komitet revolionnoqo upravleni Naqornoqo Karabaxa40 demkdir. Aamal Sadiq (Ulduz jurnalnn iisi): - Ermnistandak azrbaycanllara maddi yardm gstrk. Ermnistandan gln olan: Ayn 2-sindn drdimizi Bakda MK-ya demiik (200-dn ox adam). Dedilr tdbir grcyik. Ancaq he n yoxdur indiydk. Kim tdbir grck Qarada rayonundan bir nn: Sbrli olun, ayq olun. Pst zizbyova: inizdn 11 nfrlik komissiya yaradlsn. Onlar tkliflri ilyib hazrlasn. Nurddin Quluyev (artist): Proqram qbul edilsin.: 1. Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn bugn v taleyi. 2. Grcstandak azrbaycanllarn taleyi. 3. Qaraba mslsi btn ali mclislrd Azrbaycann xeyrin hll edilsin.

4. Mrkzi mtbuatda jurnalistlr yer verilsin. 5.Azrbaycann birlmsi mslsi gzdn keirilsin. - Azrbaycan dili Xtayi dvrndki kimi dvlt dili olsun. - Aanbeqyann Humanitedki x dvlt xyant kimi qiymt-lndirilsin. - Siyasi Broya tlblrimiz atdrlsn. 20.30-da camaat ayaa durdu. 20.33. D.Gdbyli: Onlar (ermnilr - .T.) kimi all olun. He yerd iz qoymurlar. All milltlr hmi qalib glir. Siz Bxtiyar mllim sz qaytarrsnz. Biz siz inana bilrikmi 20.37 lyas smaylov (prokuror): All sz emosiya il deyilnd eybcr hala dr. Bugnk yncamz qanunsuzdur. Niy el dnrsnz ki, respublika rhbrlri Qaraban vziyy-tini dnmrlr Qarabada ktlvi idnxarma olub. ndi istintaq gedir. Grk bir-birimiz hrmt edk. Xeyri rdn se bilmiriks iimiz uurlu olmaz. Qadn ona sual verdi: DQ-da i xmayanlara qar n tdbir grlb Cavab: Cinayt trkibi yoxdur, idn xara bilrlr... Qzn sual: Niy Tanzaniyada daxma uanda xbrimiz olur, Sumqaytdan xbrimiz yoxdur Cavab: Dz deyirsiniz. 20.51. Tofiq Bayram: Biz haqqmz tlb edirik. Rhbrlrdn t minat alaq: DQ-da anarxiyaya son qoyulacaqm, Ermnistandak azrbaycan-llarn taleyin qay gstrilckmi 20.56. S.Tatlyev: oxlu tkliflr oldu. Gec shr kimi ilycyik. Sizin tkliflriniz bu gec Moskvaya atdrlacaq. Bxtiyar mllim getdi, niy Hammz bir nqty vurmalyq. 20.59. Ham dalmaa balad. 21.22-d camaat Ali Sovetin qarsndan dald. Saat 21.49. N.Nrimanov prospektind provokasiya. Ayn 17-sind televiziyada Publisist studiyas: S.Tatlyev, R.Mehdiyev, .smaylov, Anar, F.Krli, lqar Qasmov. Ayn 18-ind hmin veriliin tkrar oldu. 1988, mayn 19-undan 20-sin ken gec, saat 4.10-9.21. 18 MAY 1988. Lenin meydan. Mitinq. arlar: "Tlblrimiz hyata keirilsin!". "Ucalsn elin ssi, Qaraban ikstsi!". "Dalq Qaraba azrbaycanllar azadlq istyir!". "Doloy "KRUNK"!". "Korolu qeyrtli, Babk hnrli yaa, yaa , Azrbaycan!". "Biz millti deyilik, beynlmilliyik!". "Ne dadim toptat sovetskie zakon i konstitutsiyu!". "ua - tsentr Karabaxa!". "Prekratit izdevatelhetva nad azerbaycaskim narodom!" "Yaa Azrbaycan". "Xankndi". "Karabax bl, yest i budet naim!" "Mixail Serqeevi! Ostainovite massovy ovinistieskiy psixoz v NKAO!." "SSR vahid dvltdir, onu paralamaa yol vermrik! ". 100-dk artq ar var. O sradan bunlar da: " Azrbaycan abidlrini qoruyaq!". "Azrbaycan dili dvlt dili olmaldr!". "Boykot TV peredae "Pozitsiya!" "NKAO - neotdelimaya ast Azerbaycana!". "Yaasn Lenin milli siyasti!". "Ermni ovinizmin, onun trfdarlarna lum!". "Prekratith antityurkskuyu politiku!". "Polojit konets besinstvam v Erevane!". "Aqambeqyanlar, Balayanlar. Muradyailar Sumqaytda gedn mhkmnin mtthimlr krssn!".

"Ermnistanda yaayan 200 min azrbaycanlya muxtariyyt!". "Sbrimiz tknib!". "M za reenie Politbro KPSS !". "Prizvaem prekratitv demaqoqiyu vokruq NKAO ". "Dosta - dost, dmn - dmn!". "Qarabadan l kin". "Torpaqdan pay olmaz!". "ua Qaraban mrkzidir!". "Yaasn qdim Xankndi!". Daliq Qaraba bir vilayt kimi lv edilsin! ". "Aqanbeqyana - na skamyu podsudimx!". "Za 70 let v Armenii blo pereimenovano sve 300 azerbaycanskix qeoqrafieskix nazvaniy!. "Vosstanovit sovetskuyu vlasth v Karabaxe!. "Natsistskomu kursu Balayana - net!". "Vernite Nizami rodinu k 850-letiyu GNC!". "Milltiliy ar olsun!". "Vremya" - pokaji nas, "Pravda" - pii o nas ", Saat 9.42-d meydana, 10.14-d tribunaya atdq. ziz Cfrzad sakitliy ard. Sonra Mnsur dand ermni milltilrindn. 10.20. Tofiq Bayram: Bu nmayiimizl Azrbaycan xalqnn birliyini, gcn nmayi etdirmy ymq. Azrbaycana dair erini oxudu. 10.24-d helikopter (vertalyot) udu. Dnizin stnd dvr vurub yen gldi. Saat 10.25-d n az 50 min adam var. 10.29. dil Namazova (akademik): Azrbaycan xalq mrd xalqdr. Biz sizinl hmfikirik. ox all, ox inadkarllqla hrkt etmliyik. Qaraba bizimdir, onu he ks vermyyik! Torpaq hissi, vtn hissi, ana sevgisi ox ykskdir. Yaasn bizim Azrbaycan torpa! 10.31-d Heydr liyevin v Leninin portretlri grnd. 10.32-d yen helikopter (vertolyot) gldi. 10.33. Bxtiyar mllim glck. Hllik is air Qabil danr. (Nsrt Ksmnli aparr ynca). Azrbaycan xalq all v dykn xalqdr. 10.35-d yeni bir gcl axn gldi (soldan). 10.36. N.Ksmnli mitinqin tlblrini oxudu: 1. Mtbuatda nvanmza yadrlan bhtanlara son qoyulsun. 2. Ermnistanda yaayan azrbaycanllara muxtariyyt verilsin. 3.Gy, Gorus, Masis azrbaycanllarna dyn zrr dnilmlidir. 4. Vazgen, Aqanbeqyan, Balayan v baqa ekstremistlr czalandrlmal v bu haqda mlumat verilmlidir. 5. Balayann "Oaq kitab... 6 ................................. 7. Ermnistanda dyidiriln Azrbaycan adlar zn qaytarlsn, SSR Ali Sovetinin frman il tsdiq edilsin. 8. Stepanakert v Sumqaytdak mhkm prosesi sassz saylsn. (Gurultulu, srkli alqlar). 9. Pek edilmi torpaqlar geri qaytarlmaldr. Gliri Azrbaycan xalqna verilsin. 10. Borovik zr istsin. 11. Kevorkov mhkm msuliyytin lb edilsin. 13. "Krunk"la elaqy son qoyulsun! 10.42. Mmmd smayl: Sraagn Ali Sovet tlblr vermisiniz. Biz onlara mli cavab gzlyirik. Ermnistanda v baqa yerlrd azrbaycanllarn taleyi biz zizdir. Barov Moskvaya gedib. Msllrdn biri Ermnistandak azrbaycanllara muxtariyyt verilmsidir. Bakdak klr layiqli adlar qoyulmaldr - Elmlr Akademiyasnda bununla bal komissiya yaradlb. Biz tlb edirik, "Kommunist" qzetinin mvqeyini tnqid edirik.

10.46-da sadan ox byk izdiham glib qouldu. Mmmd smayl: Eq olsun bu birliy! 10.47. Prof. Nurddin Rzayev: Azrbaycan xalqnn sabah olan gnclrimiz! Biz intizaml olmalyq. nki Sumqaytda da nmayidn sonra hadislr ba verdi. (10.49-da yen helikopter (vertolyot). 10.50-d Bxtiyar gclr iyinlrind izdihamdan keirib gtirdilr (ox byk coqunluq vard). 10.51-d: "Bxtiyar mllim mikrofon qarsndadr!".(Srkli alqlar, "Bx-ti-yar!"). Bxtiyar: Mn sizin hamnz prm. Sevinirm ki, mnim milltim haqq urunda mbariz apara bilir. Ancaq xahiim budur ki, zmz xalqmzn adna layiq aparaq. Barov yolda Moskvadadr. Tlblrimiz 70-80% dnilck. Son drc xahi edirm: qeyri milltlrin bandan bir tk d skik olmamaldr. 10.54. Ta Xalisbyli: Azrbaycan xalqnn monolit birliyin sq olsun! Bu birliyi biz yaratmq. Var olsun bu birlik! Azrbaycan gnclrinin mracitini oxuyuram. 200 il yaxndr Azrbaycann imaln cnubuna hsrt qoyublar. Unutmayn ki, aramzda qzdrclar var, sakit olun. Yaasn Azrbaycan xalqnn monolit birliyi! Azrbaycan trklrin eq olsun! Rdd olsun danak partiyas! Balayan, Dmiriyan, Aanbeqyan v baqalar czalandrlmaldr. 10.59. Nsrt Ksmnli: Biz he bir millti i grmrk. Xankndindn gln hmdov: ziz balalar, mdrik atalar, sevimli analar, baclar! Siz Qarabadan salam gtirmim! Sizin hr bir hrktiniz orada biz baha baa gl bilr. Azrbaycan xalq qhrman xalqdr. Stepanakertin yaxnlndak Krkicahan kndi Xankndi olsun. (Etirazlar). (11.03-d yeni bir byk dst sadan glib qouldu). "Krunk" mhv olmaldr. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! 11.04. N.Ksmnli: Bu mitinqd baqa yerlrdn d gln var. Cnubdan olan dalti Babk (hkim): Yoldalar! Siz Cnubi Azrbaycan xalqndan salam gtirmim. (Xalq: "Tb-riz", "Tb-riz!"). sl azrbaycanlsnzsa ermni milltilri qarsnda z tmkininizi gstrin. Asaqqallarmza eq olsun! Sizinl lm d getmy hazram! ("Tb-riz", "Tb-riz!"). Ermni danaklar kimi znz aparmayn. Deyirik, yolda Barov, Seyidov, Tatlyev, Hsnov, xalq sizinldir, siz d xalqla olun! (Alqlar). *** 11.09. Elan. Dmirdkilr yana-yava dsnlr. Birin bir i olsa rng verrlr. 11.10. Yeni bir dst (az) qouldu. uadan Rfiq Yusifova: Qeyrtiniz qurban olum! uadan tirli salam gtirmim! Dalq Qaraban btn ab-havas buradadr. Xahiim var: ayn 14-15-nd uada nmayi edib z torpamz tlb edib, mracit etdik. uada 3 ayda bir hadis olmad. Ona gr el edin ki, dilimiz gdk olmasn bu gn. r mdniyytini qoruyaq. 1. Rdd olsun xalqlar arasnda nifaq salan ekstremistlr! 2. Dalq Qaraban muxtariyyti lv edilsin! (Alqlar). 11.16. Zakir Fxri: Biz Azrbaycan TV-nin dnnki veriliini alqlayrq. Azrbaycan Kommunist Partyas rhbrliyinin faliyytini alqlayrq! 11.17. hmdov: ntizamnz qarsnda ba yirm. Siz Babkin vladlarmz. Azrbaycan mharibd neftin 95% verirdi. Biz tlb edirik: milltilr czalandrlmaldr. 11.22. uadan gln Xavr Qasmova: uadan siz salam gtirmim. ndiydk olduunuz kimi, indid bel tmkinli olun. Xahi v tlblrimiz budur ki xalqlar bir-birin savadranlar czalandrlsn! Yaasn Qaraba!

Sov. KP-nin qrar Ermnistandak azrbaycanllara da amil edilsin Azrbaycanda n qdr ermni rhbr varsa Ermnistanda da o qdr azrbaycanl rhbr ii olmaldr. 11.06. ahmar kbrzad (fit sslri ucald nns): - Mn sizin monolit birliyinizi prm! Unutmayn ki, siz Babkin ruhu il bura ymsnz. Sumbatlara ar olsun! Sumbatlar iradmizi qra bilmz. Biz zeyir byin yurduna yadlar qoymamalyq. Biz Dalq Qarabada idn xarlm azrbaycanllar sizin gcnz geri qaytaracaq. Zori Balayanlar czalandracaq. SSR birliyin yad toxumlar spn rfsizlr ar olsun! (11.31 Yeni bir byk dst sadan birldi) Yaasn vahid Azrbaycan! 11.32. Bir qadn: Mn vtn mharibsi itiraksyam. slim ua qalasndadr. Vaqifin, zeyir byin yurdu zmzndr. Zeynb Xanlarova: zizlrim! Mn yrnmim mikrofon qarsnda oxumaa. Bu xalqla mikrofon da olacaq, mahn da olacaq Mn Qarabala bal yeni mahnlar oxuyacaam. Bu yaxnlarda AB-dan glmim. Oradak azrbaycanllar siz salam yetiriblr. Deyiblr ki, siz orada mhkm durun, burada biz d canla bala hazrq. (Oxudu) Bir qonaq gl bizlr Qaraban maral Azrbaycan maral 11.38. Raykom Xlil Xlilov: 16-snda nmayidki tlblrimiz baxlb. Bairov yolda onlarla bal Moskvaya gedib. Tlblrinizin hamsna baxlacaq! Xahi edirm ki, buradan dalanda ham i yerin sakitlikl getsin. (Fit). Mn demirm ki, gedin. Deyirm ki, gednd intizaml olun. Sumqaytdak hadislrdn ntic xarmalyq. 11.42. air katib (?): Niy partbilet yandran (ermnilr) czalandrlmr? 11.43. Aydn Mmmdov (alim): Bu gn biz birliyimizi gstrmy glmiik. He ksin torpan istmirik. Baqasnn ocan uurub, zmz ocaq dzltmirik. Hr bir xalq z babalarna uyun yaamaldr. Bugnk birlik tsadfi yaranmayb. Siz bizi btn dnyada tmsil etmlisiniz. Sizin simanzda xalqmza eq olsun! 11.47. Ermnistann Kalinin rayonundan hliman Glmmmdov: Yaasn Ermnistanda yaayan azrbaycanllar! Biz partiya rhbrlrimizin dalnda durmuuq. "Claloqlu" "Stepanavan" olub. Ermnistandak azrbaycanllara muxtariyyt verilmlidir! Sa olun! Sa olun! 11.48. Hsn Turabov: Bu gn Azrbaycan xalqnn bayramdr. Azrbaycan xalqnn birlik bayramdr. Dram teatr artistlri d sizin qarnzdadr. Ancaq ox intizaml olmalyq. Hrcmrcliy yol ver bilmrik! Yaasn Azrbaycan torpa! (11.51-d sadan ox byk izdiham glib qouldu.) 11.52. Sleyman Tatlyev. (Fitlr). - ziz hmyerlilrim. Sraagn bu meydanda, Ali Sovetd olarkn tlblr irli srdd. Bu gn d lazmi msllr irli srld. Bu msllr Sov.KP MK-da, bizd hll olunur. Sizi min edirm ki, bizi Qarabadak hadislr narahat edir. Ermnistanda ba vern hadislr glinc Azrbaycan xalqna qar olan btn hrmtsizliklr biz mlumdur. SSR prokurorluu i aparr. 11.56. Tlb Nab Hacyeva: Biz buraya tlblrimizi irli srmy glmiik. Tlblrimiz cavab eitmk istyirik, onlar dnilmyinc buradan getmycyik. 11.59. Btn ktl: "Bx-ti-yar!". Bxtiyar: Mnim vladlarm! Mnim balalarm! Sizin istr sraagnk, istr bugnk tlblrinizi Razumovskinin mavini Savenko Moskvaya atdracaq. Glin myimizi pua vermyk. ziz vladlarm. Mdni xalqq. Mdniyytimizi saxlayaq. Bu, kifaytdir. 40 illik yaradclmda mn qar olan hcumlara baxmayaraq Azrbaycana aid yazmam, yen yazacaam. 12.03. Gdbydn gln 96 yal kii: Siz salamat alasnz. Sizin qrlmamanz arzu edirm. 12.05. Ermnistandan deputat Xuraman kbrova (Sslr: "Lazm deyil!"):

- Mnim doma xalqm, milltim! Mni eidin. Moskvaya getmk istyirdim. Siz d ox saq olun ki, halmza bel yanrsnz. Dalq Qarabadak hadislrdn sonra mayn 11-indki hadisdn yqin hamnzn xbri var. lm hadissi olmayb - evlar yanb. El etmyin ki, xalqmzn ad pis xsn. "Gun" komitsindn salam gtirmim. Tlblrimizi Moskvaya aparram. Bunlardr: 1. Ermnistandak 200 minlik azrbaycanllara muxtariyyt verilsin. 2. Knd v rayonlarmzn kemi adlar qaytarlsn. 3. Milltilr ifa olunsun! 12.11-d izdihamdan bir olan iyin stnd sz istdi. zdiham tlb etdi ki, ona sz verilsin. tia dd (bir ne dqiqlik). Tlb Xuraman istyir. 12.28. Bir qadn tlblr irli srd: - Mslmzad i qaytarlmaldr. - Ermnistandak azrbaycanllara azadlq verilmlidir. Mnim iki olum var, onlar bu xalqn yolunda qurban verrm. Yaasn Azrbaycan! 12.34. Ktl: "Bx-ti-yar!". Bxtiyar: ziz vladlarm, mn qulaq asn. El etmyin ki, bu gzl iimiz pemanlqla qurtarsn. Bu torbann iind sizin tlblriniz var, onlarla tan oldum. Onlara ml olunacaq. Biz vahid bir mrkz yaradacaq. Hemn mrkzin banda mn duracaam. (Ktl: "Bx-tiyar!"). Sizin tlblrinizi yerin yetirmy alaaq. Kevorkov kimi alaqlar xalqn arasna nifaq saldlar. Aanbeqyanlara, Balayanlara cavab yazmq, yen yazaaq. Mn 40 ildir ki, Azrbaycan dilinin dvlt dili olmasna almam, yen alacaam. 12.39. Dmir Gdbyli: And iin! And iin! Aid iin! Azrbaycan xalqnn torpan, qeyrtini he ks vermycyik! El bilir ki, sn mnimsn. Yurdum. yuvam, msknimsn! (Bu bndi sonadk, 2 df tkrar edir). (Srkli alqlar). All sz qqra-qqra demzlr. (er syldi). Gun altda qzm balar mni eitsin: Azrbaycan xalq bu gn yarann sbut etdi. Aranzdak provokatorlardan uzaq olun. Bununla da izdihammz qurtaraq. 12.43. Qadn: Mnim mkafatm sizin namusunuz, qeyrtinizdir. Soruurlar ki, mn harada yaayram? Mn Azrbaycanda yaayram. Mn sizm. Biz uuz elm yaramaz. Biz ermnilr kimi zmz pula satmrq. Trklr bizim qan qardalarmz! Yaasn mslmanlar! 12.47. Qadn danmaq istdi. 12.49. Nurddin Quliyev (artist): Siz kims inanmalsnz. Sakit olun. He ks sizin qeyrtiniz bh etmir. Ancaq el etmyin ki, xalqmzn ad tarix lkli dsn. Bu cr hay-kyl he n etmk olmaz, he ks torpanz almr v ala da bilmz. Hqiqi kiiyiks kiiliyimizi qoruyub saxlamalyq. 12.54. Qadn: Xahi edirm Koroluya, Babk lk gtirmyk. Narahat olmayn. Qadnlar dalnzda dayanb. (Guya Knl adl bu qadn zn azrbaycanl kimi qlm vern ermni idi; onu sonra ifa etdilr - ad Rita imi .T.) 12.55. Nurddin: Siz dmnlrimizin lin frst vermyin. Bu boyda i grmsnz, onu bir qsa anda mhv ed bilrsiniz. 13.10-da yava-yava dalmaa balad izdiham. 14.31-d Cmd Nuruyevl meydandan xdm. Meydanda 1000-dn artq adam qald. Btnlkd 800 mindn artq adam var. Bu, indiydk olmayan bir hadis - btn milltin birliyinin yarand ilk byk, zmtli xdr. 18 MAY 1988. (Ard) 16.44. Mrkzi Komitnin qarsnda nmayi (1-2 min itirak). 16.50-d dald. Dallar ox idi - Mslmzadnin adamlar. Gndz saat 12-d Lenin meydannda aran qatmaq istyn bir qde: Oralardr ermnilr, onlar doramaq grkdir. Hkumt evinin alnmasn tklif ednlr d vard.

Gec televiziya il mitinqi gstrdilr. *** Hmi olduu kimi bu gec d "Kommunist" nriyyatna gedib qzetlrin sabahk nmrlrini gtrdm ki, gtirib yataqxanada uaqlara paylaym. (Yataqxanamzn sakinlri zarafatla deyirlr ki, sn bizi qzetlri bir gn qabadan oxumaa vrdi etdirmisn). N is, sabahk "Molodyoj Azerbaydjana"nn ba blal oldu. Bel ki, qzetin 58-inci (10426-c) nmrsind 1-inci shifd "Azrinformun mlumat" drc edildikdn sonra btn tiraj ydrlb mhv edildi. Uaqlar hmin nrdn mna 5-6 nsx tapb verdilr. Gec evd bu variantla hmin mlumatn yeni variantn mqayis etdim. Birincisi, mlumat ox qsaldlb; bal 4 stun boyunca bydblr, "Yeni xtt " adl mlumat da lav olunub - ixtisarn yerini doldurmaq n. kincisi is, ilk variantda Bakda ayn hm 16-s, hm d 18-ind mitinqlr keirilmsi gstrils d yeni nrd yalnz 18-i saxlanlb. Mitinqlrin oxminli almas, onlar gnclrin, tlblrin, ziyal nmayndlrinin v mk kollektivlrinin keirmsi mtndn xarlb. ncs, Ermnistan SSR-nn Ararat rayonunun bir sra yaay mntqlrind yerli hali arasnda toqqumalar ba vermsi haqqnda (mayn 11-ind) mlumat btnlkl gtrlb. Mlumatn sonundak "Qbul ediln qrarlar haqqnda ictimaiyyt vaxtar mlumat verilck" cmlsi d atlb. Azrinformun bu mlumatn baqa qzetlr drc etmyib. "Molodyojka"nn bu nmrsind 1-inci shifnin tyind Ncf Adilolunun "M v otvete za esth naroda" ("Xalqn rfin gr cavabdehik") adl ox dyrli mqalsi d verilib. 21 MAY 1988. Bu gn Azrbaycan KP MK-nn plenumu oldu. Plenum "shhtin gr pensiyaya xmas il laqdar olaraq" K.M.Barovu birinci katiblikdn azad edib onun yerin .X.Vzirovu qoydu. Plenumda Sov.KP MK Siyasi Brosunun zv, Sov.KP MK katibi Y. K. Liqaov v eyni vzifli K.P.Razumovski itirak etmilr. 9 YUN 1988. Lenin meydan. Mitinq. Saat 10.15-d gldik. Krsd: T.Orucov, S.Rstamxanl, S.lkbrov, N.Ftliyev, Ta Xalisbyli, R.Behrudi, Hatmi, Xlil Rza, irmmmd Hseynov, Elin, Aydn Mmmdov, frand Dadmirov, Rafiq Zeynalov. arlar: "Azrbaycan dili dvlt dili elan edilmlidir" . "3000 evsiz facidir" (2 yerd). "Molanie eto traqediya". (Susmaq facidir). "Ermnistandak azrbaycanllarn tqib olunmasna son qoyulsun". 25-30 min adam var. Saat 10.55-d mikrofon quruldu. hrin havas hislidir (zavod hisi). 7-8 min adam (sonra 25-30 min). Ermnistandan glnlr var. Shbtimiz oldu. Fuad Hsnov bizi grd, dedi ki, sirk vermirlr ki, daln gedin! Camaat 3 df oturdu (oturaq ttil). sgrlr v milislr meydan hat etmilr. Saat 11.10. Aydn Mmmdov tbrik etdi ymaq mnasibtil: - Biz all olmuuq. 11.12. Nemt (fhl): Biz tlblrimizi hiss qaplmadan irli srk. Xalq qrna apara bilmrik. Ermnistandan glnlrin bzisi yerldirilsin, qalanlarn hams yerin qaytarlsn. (er syldi uzun-uzad). (hay-ky). "Millt yoludur. Haqq yoludur tutduumuz yol... ". 11.18. Aydn: Mgr biz bilmirik ki, torpamza qsd olunur? Nhayt, all olmaq vaxtdr. 11.19. irmmmd Hseynov: Azrbaycan Kommumist Partiyas Mrkzi Komitsinin I katibi Barov da, Arutyunyan da Moskvadadr, Poqosyan da ora arblar.

Glin bura ylanlar adndan Sov.KP-y mracit edk ki, bizi Ermnistandak azrbaycanllarn taleyi, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytindki hadislr narahat edir, buna birdflik son qoyulsun. Mtbuatda xa-a mlumat verilmlidir grln ilr haqqnda. Bizim xalqn qeyrtini, namusunu bilirlr. Yeri glnd szn demyi, i grmyi bacardn da bilirlr. Bizi provokasiyaya knlr oxdur. Btn gcmz, diqqtimizi msllrin sasl hllin ynldk. 11.24. Ta sz "hmi xalqn nnd gedn Xlil Rzaya verdi: Azrbaycann torpa Xtai dvrnd 2.800.000 kv. km- atrd, indi is 86,7 min kv. km-dir. Drbndi, Boraln, Zngzuru, haram bizdn alblar. Kim edib? aumyanlar, Mikoyanlar, Stalinlr, Xruovlar, Brejnevlr xalqmza qsd ediblr. Heydr lirza olunun dvrnd 250 min Azrbaycanlnn krlmsi sssiz tkil olunub. Byk adamlarmzn (li by Hseynzad, hmd by Aayev) adn lklyiblr. qrar liyev Vestnik Drevney storii jurnalnda pantrk ad il ziyallarmz lklyib. Milli statistikamz yoxdur. Neftdn biz 2,6 faiz ey atr. Hr il fqanstandak mhariby 5 milyard manat srf olunub. Bs Azrbaycana n qdr xrclnib? Ancaq bizim jurnallarmzn hcmi, nriyyat imkanlarmz azaldlr. Azrbaycann taxl anbar olan Clilabad taxl anbarndan zm anbarna evrilib. Rdd olsun radiasiya! Dnn bir havaya baxn. 1945-46-da Cnubda milli hkumti kim bodu? (Yerdn: "Stalin"). Bu qara-gruhun biz azn crmalyq! Yaca rus xalq kiik qardamzdr. Trk mdniyytindn bhrlnib. Rus xalqnn z pis vziyytddir. Ziyallarn maa artrlmaldr. Mnim evimd alt nfir var. 5-i ar xstdir. Demli, Azrbaycan xalq genosid iinddir! (Alqlar). Biz rusladrmann geni tsiri iindyik. Frunzed, Alma-Atada v s. yerlrd milli trkib aa dr. Sosializm, kommunizm prdsi altnda hcum var. "zvestiya". "Kom. pravda", "Literaturnaya qazeta", "Moskovekmye novosti" v baqalar antiazrbaycan kampaniyas aparr. Sumqayt he zaman sda olmayb, Sumqayt ks-sdadr. Sumqayt o vaxt ba verib ki, Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsi iflic olub. Xalqn iradsnii yerin yetir bilmyib. (Alqlar). Boqab dibi yalayanlar vzifdn atmalyq! Z.Balayanlar, Kalutikyanlar, Aqanbeqyanlar cavab vermlidirlr. Sumqaytdaklar Mrkzi Komity soxulmu boqab dibi yalayanlardan stndr. Biz tlblrimizi yerin yetirmk n fabrik v zavodlarda ii dayandr-malyq! (Alqlar). Biz ona nail olmalyq ki, ninki bugnk, htta Stalin, Barov dvr didrginlri yerlrin qaytarlsnlar. Tlblr: 1 .Azrbaycan dili szd yox, id dvlt dili sviyysin qaldrlmaldr. Azrbaycan Konstitusiyasnn 73-nc maddsindki ilk cml yerin yetirilsin. 2. Azrbaycan trkcsini bilmynlrin vzifd qalmas qeyri-qanuni saylsn. 3. Gdby, Tovuz, Lan, Naxvan v s. yerlrd verilmi, xlvti satlm razilr geri qaytarlsn. 4. Ermnistanda azrbaycanllarn milli thqir mruz qalmasna son qoyulsun. Onlara muxtariyyt verilsin. 7. skranda ermni gllsi il ldrln Bxtiyar v linin qan alnsn. 8. ...................................... 9. Drbndd yaayan azrbaycanllara muxtariyyt verilsin, mtbuatlar alsn. 10. Milli statistika yaradlsn. Kim n qdr verib n qedr aldmz deyilsin. 11. ap hcmi 3 qat artrlsn. 12. Araz aynn hr iki sahilini bipldirn Azrbaycan devleti yaradlsn. Sonra er dedi: "Birldirmyinc Azrbaycan, zm zm haram demim". ("Tb-riz", "Tb-riz ).

Bu er Mrym Hsnovanndr. Ona mtbuat azadl verilsin. Vahid Azrbaycan brpa edilincydk milli-mdni laqlr yaradlsn. Xudafrin krpsnn dadlmasna yol verilmsin. 17. Azrbaycana xyant etdiklri n aumyan v Mikoyain adna klr, rayonlar, heykllri gtrlsn. 18. Arvad qeyri milltlrdn olanlar vzifdn gtrlsn. - Mhv olsun l, tslimi mtbuat! - Azrbaycanda 68 ildn bri yeridiln rusladrma siyastin son qoyulsun! - Ruslam azrbaycanllara salam vermmliyik. - 24 mart 1988 tarixli qrara yenidn baxlsn. Dalq Qarabadak tikintilrd tk ermenilr yox, azrbaycanllar da iqirak etmlidir. - Badaraay dryaas Adam v baqa rayonlar n thlklidir. Orada yeni alan nriyyat oxdilli olmaldr. - Srhd zonalarna getmk n vsiqlr, icazlr lv edilmlidir. - Tyinatla Xankndin gndrilnlr i verilsin. - Admz (milltimizin trk ad .T.) glllyiblr - Stalin glllyib, Barov kmk edib. Ancaq biz yalnz Azrbaycan trklrindn kmk gzlyirik. - Qaytmaq istmynlr (Ermnistana) Dalq Qarabada yerldirilsin. - Poosyan v Ko ifa olunsunlar. - Trk dnyasna, trk aacna xa qoymaq istyi ifa olunsun. - Bak v paytaxt televiziyasndak verililr mtxssislr trfindn aparlsn. - Yaltaq ziyallar ifa olunsun. - Moskvaya gedn rvt yollar ksilsin. - 106 No-li avtobusu, opera teatrn partladanlar mhkmy clb edilsinlr. - Adlarmz ermnildirnlr czalandrlsn. - "Narodnaya prosveta" - (Bolqarstanda trk) nriyyatn balayanlara ar olsun! - Rdd olsun danak H.Borovik v onun "Movqe"yi. - Xarici banklardak kimin pulu varsa msadir edilsin. - 27 min partbilet yandranlar (ermnilr .T.) ifa olunsun. Mhmmd Tantkin Hatmidn damd: Gney Azrbaycandan glndir. ( "Tb-riz!". "Tbriz!"). Sttar xan, Xiyabani, Taq rani, Piavri inqilab olublar. Cnubi Azrbaycan drd df ayaa qalxb. Azrbaycan Kommunist Partiyasnn bas Sergey Miron Olu Kirovun rusladrma siyastini bilmk n onun faliyyti diqqtl yrnilsin, Azrbaycan Dvlt Universitetindn onun ad gtrlsn. 12.02. M.Tantkin: - Ermnistandan gln qardalarmz qorumaqdan tr bura ydnz n ox sa olun! Bizdn torpaq alnmasnn tarixi ox qdimdir. Rusiya Trkiyd Ermnistan yaratmaq istyirdi. Trklr yol vermdilr. ndi siz haqszlq qarsnda durursunuz. Bakda 19 fevral, 16 may, 18 may nmayilri oldu. Tlblr irli srmsnz. 22 madddn ibart tlblr trtib edib MK-ya tqdim etmim: 1 - DQMV-d qayda-qanun yaradlsn. 2. Qovulan azrbaycanllar z yerlrin qaytarlsn, onlarn thlksizliyi tmin edilsin. 3. Ermnistandak Azrbaycanllara muxtariyyt verilsin. gr buna raz olmasalar DQMV lv edilsin. 4. Ermnistandak yer adlarmz brpa edilsin. 5. Sumqayt DQMV-l bal fitn-fsad trdib. Sumqaytdaklar xalq qhrmanlardr. 6. Azrbaycann hqiqi milli gliri haqqnda mlumat verilmlidir. 7. Bu statistikaya uyun respublika bdcsi artrlmaldr. 8. Pambq, zm, ttnlk mhdudladrlb, maldarlq inkiaf etdirilmlidir. Aberonda haliy torpaq verilsin. 9. rzaqla respublika tmin edilsin.

10. Azrbaycan gnclrinin baqa respublikalara axmas pislnsin, onlara burada rait yaradlsn. 11. Konstitusiyada dyiikliklr edilsin. Azrbaycan dili hqiqtn dvlt dilin evrilsin. 12. Bahar bayram - bayram, hmin gn - istiraht gn kimi qeyd edilsin. 13. Xalqmzn ilk "trk" al brpa edilsin. Ermnistanda ermnilr deyiblr ki, adnz gizldirsiniz. Biz fxr edirik ki, trkk! 14. Uaqlara rb-fars dillri yrdilsin 15....................................... 16........................... 17. Qdim hr v knd adlarmz brpa edilsin. Xalq qhrmanlarnn heykllri ucaldlsn. Klr onlarn adlar verilsin. 18. Bak hrind azrbaycanllarn pasport mhdudiyyti gtrlsn. .......... 21. Xalqmza dmn olanlar vzifdn gtrlsn. 22. Nmayi itiraklarna qar olan tdbirlr son qoyulsun. Ken nmayidn bugndk tlblrimiz ml olunmayb. Ermni tcavz qasnda dyantl durmalyq. Komissiya kek df he n etmdi. Yeni komissiya tlb edirik. 1. Xlil Rza 2. Ta Xalisbyli 3. Firidun Clilov 4. Bhmn Sultanov 5. Sona Qdirova 6. Sevil Cahani 7. Sabir Rstmxanl 8. Xudu Mmmdov 9. Ne mt Pnahov 10. Rstm Behrudi 11. blfz liyev 12. Bxtiyar ahverdiyev (Ouz) 13. Mikayl Mirzyev 14. Nurddin Quluyev 15. Tantkin Hatmi 16. Frman Krimzad. Fdakarlnz n sa olun. ndi is gedk, msllri hll edk. SND Yaratdm dnk, xyantkar komissiya trafmdak b zi gnclri trflrin kmk yolu il 14.11.1988 tarixin qdr Bakda nmayilrin, mitinqlrin tkilin, keirilmsin mane olmudur. Dvlt bu id komissiyaya lindn gln yardm etmidir... Dvlt 1988-ci il 11 sentyabra tkil etdiyim nmayii komissiyann lil pozdu, mni d tutdular. Tutulmamla ilgili olaraq Hatmi, Hatmi! dey-dey klri dolaan 147 adam da hbs edilir. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 4 sentyabr 1993). 12.13. Xlil Rza: Siz bu gn mdni bir qdrtl glmisiniz. Biz sizin tlblrinizi atdracaq. (e r syldi:Azadl istmirm qram-qram...). Dala-dala birlk! 12.22-d mitinq dalmaa baland. lhami Cfrovla shbt: Katiblri, ispolkomu58 xarmaq istynd K.Barov deyib ki, obkom-la razlamaq grkdir. Niyaz Hacyev59 d camaata deyib: Hkumt camaat inanmr. 11 iyun 1988. Txminn 30 minlik nmayi keirilib. T.Orucov v H.Seyidov camaatla danb. midt ksi il Ermniknd yr edilib. Xutorda milis iisi smaylov ldrlb, bir uaq yaralanb. Camaat Bakxa-nov ksind dayandrblar.

SND ... 1988-ci ilin iyunun 11-d Bakdak Vorovski60 qsbsind milis serjant Fazil smaylovu ldrn Aleksandr Aqabekyan qab aradan xa bilmidi. ... Fazilin qan yerd qalmamdr. gn vvl A.Aqabekyan Yerevanda tutulmudur. (Kommunist qzeti, 16 iyul 1989). 12 iyun 1988. hrd gec shrdk qqrq, hay-ky oldu. 13 iyun 1988. Lenin meydan. Mitinq. 17.07-d atdq. Krsd: bdrrhman Vzirov, Atabaxan61 , Tatlyev, Ziya Bnyadov, Elin, Sahib lkbrov, Lidiya Rsulova, hrbi v b. Mitinqi MK-nn yeni birinci katibi .Vzirovun z ard n meydanda hr iki dild oxlu arlar grnrd: Dadim otpor provokatoram!. nanrq: al v dnc stn glck!. DQMV-d Sovet hakimiyyti brpa edilsin!. Araqardranlar xalq qarsnda cavab vermlidirlr!. Zka qalib glck!. Net danakskomu gkspansionizmu!. Obespeit konstituionne prava azerbaydjanskoqo naseleni v Armnskoy SSR i NKAO!. Karabax bl, est i budet azerbaydjanskim!.62 Bizim iimiz haqq iidir!. Sbrimiz tkndi!!!. Aanbeqyanlar, Balayanlar, Muradyanlar Sumqaytda gedn mhkmnin mtthimlr krssn!. Ermnistan SSR-d yaayan azrbaycanllarn thlksizliyinin t min olunmasn tlb edirik!. Karabaxu - mir i pokoy!. Polojit kone proizvolu v NKAO i Armnskoy SSR.63 Ermni milltilri z czalarna atmaldr!. Ermni milltilrin ar olsun!. Bakllar Lenin beynlmilliliyi ideallarna sadiqdirlr!. Fitnkrlara bizim aramzda yer yoxdur!. Pozor tem, kto razjiqaet mejnaionalnu rozn!. Sredi nas net mesta provokatoram!.64 DQ Azrbaycann olub, var v olacaq!. Yaasn Lenin milli siyasti!. DQMV-dki hadislr yenidnqurmaya ziddir!. Ermni milltilrin ar olsun!. Torpaqdan pay olmaz!. Dalq Qarabada Azrbaycann nfuzu brpa olunmaldr!. Rdd olsun provokatorlar v araqzdranlar!. Siloy bratstva m nepobedim!. Dadim reitelny otpor podstrekatelm i provokatoram!. Podstrekateley i zainhikov bespordkov - k otvetu!.65 Azrbaycanllar v ermnilr! Qaraban ba stndki qara buludlar dadaq!. Qaraba bizimdir!. Ana torpaq mqddsdir!. Fuad Musayev ad. 18.00. Mmmd Hseynov (inaat): - Ermni xalq hr yer yaylb, bizi hvsldn xarmaq istyir.

1 sotluq da torpaq vermycyik! Hr eyi itir bilrik. All adamlarmz, dostlarmz itir bilrik. 18.02. Vzirov: - vvlc rtim var. 2 gn qabaq Pakistandan qaytmam. Bir sua-lm var. Qorbaovla grdk. Dedim ki, Azrbaycan xalqnn oluyam. Alq-lar lazm deyil. zm xahi etdim ki, sizi ysnlar. Torpaqdan pay olmaz! Sbr olsa, intizam olsa Vzirovun qvvsi min df ox olacaq. Sbr, e tibar. Bu oldu, bir yerd ilycyik. Traqieskie sobti v Sumqaite i Askerane... (Sonra Ali Sovet Ryast Hey tinin rusca qrarn oxudu v rusca danmaa balad). 18.30-da danb qurtard. Mitinqin qurtardn bildirdi. Tribu-na boald. Adamlarn bir hisssi dald. ancaq sas ktl meydanda qald. *** Hatmi dansn. Ortada yalnz Ana torpaq mqddsdir ar grnr. Dalan camaat yenidn ymaa balad. Bx-ti-yar!. Gah Ha-t-mi!, gah V-zi-rov! istdilr. Mik-ro-fon!. ki- df oturdular. Ziya Bnyadov qaytd. 18.48. Ziya Bnyadov: - Sakit! vvla, burada yanlara salamleykm. Mni tanyrsnz - Yox! - Ziya Bnyadovam. (Alqlar). gr shbt etmk istyirsinizs dayanaq, ss-ky salmaq istyirsiniz-s dalaq. Mn d sizin kimi tvidym. (Dostluqdan dananda Bx-ti-yar etmy baladlar). Bxtiyar gedib e zamiyyt. kiy. Bir adam gndrin. 18.58. rqnas Mnsur liyev. Ermni milltilrinin tcav-zndn dand. Yax eidilmirdi ssi. ox ucadan danrd. Tlblr: 1. DQMV lv edilsin. (Srkli alqlar). 2. Ermnistandak azrbaycanllarn hquqlar brpa edilsin. 3. Sumqayt mhkmsi hllik dayandrlsn. (Alqlar). 4. Ermnistandan qovulan azrbaycanllar Stepanakertd yerldiril-sin. Bel edilms Bakdak ermnilr xarlsn. (Srkli alqlar). 5. He bir quruculuq ii grlmsin (). 6. Baksovetdki millti nsrlr idn qovulsun. 7. Nmayndlr geri arlsn (). 8. Brpa ilri dayandrlsn (). Ayn 17-sind saat 10-da Ali Sovetin binas qarsna d vt edirm. 19.09-da o qurtard. 19.12. Bxtiyar Vahabzad gldi: Mn sizi ox gzl baa drm. Sizin duyularnz mnim hissimdir. Siz min olun ki, siz hamnz mnim vladlarmsnz. gr bir qar torpaq verils mnim cnazmin stndn olacaq. Qarabada cdadmzn qbri var. Xstym. Qzdrmadayam. Vzirovla mnim shbtim olub. Tlblrinizi vermim. Ancaq e tiraf edim ki, hamsn yox. Qay fondu yaradlacaq. Novruz bayram milli bayram olacaq. Ermnistanda yaayan azrbaycanllar n rait yaradlmaldr, mn d sizinl rikm. Mn d acizm. Mn d vurumaq, arpmaq il nail oluram. Bu mnim sizin qarnzda son danmdr. Bu hkumt nmayn-dlri xahilrinizi yerin yetirmslr bir d qarnza xmayacaam. Ayn 17-sind Ali Sovetin sessiyasndan sonra bir d grrik. 19.21-d dalmaa baladlar. smaylovun66 qatilin lm!.

Bu gn hrd Vzirovun gstrii il milislr nmayiilri rezin dynkl dyblr. midt zavodunda t tildir. Bir qz Osipyan ksinin ad lvhlrini skdrb. Ermnilrin stn gedn adamlar Dostluq kinoteatrnn yannda dadblar. SND yunun 13-d Azadlq meydannda dvlt z mitinq tkil etdi... Mitinq bitinc dvlt balar tribunan trk etdilr. Amma xeyli adam meydanda qalb mitinqi dvlt leyhin davam etdirdilr. Hmn bu gn axam hrbilrl mitinqilr arasnda hrin iind toqquma xd. Qzblnmi mitinqilr ermni adlarna klrin lvhlrini qrb-tkdlr. Bnyad Srdarov v b zi baqa zavodlarda fhllrin ermnilri zavodlar-dan qovmas bu ayda ba vermidir. Ardnca b zi rayonlarda xalq ermnilri Azrbaycandan xartmaa balad v bu aksiya 1990-c il 13-14 yanvar Bak olayna qdr davam etdi. Trklrin Ermnistandan xarlmasna cavab olaraq 1989-cu ilin axrlarnda v 1990-c ilin yanvarnda ermnilrin Bakdan xarlmasnn banda rhbrlik etdiyim Milli Qurtulu Partiyas getmi-dir. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 23 avqust 1993). 14 iyun 1988. nstitutda (btn institutlarda)67 yncaq keirildi. Dnnki yncaq haqqnda r y yrnildi. Raykomdan Musa glmidi (t limat). Paa, Shrab, mn, amil mllim, Cahangir mllim, Aydn mllim, Mmmd dandq. 22 iyun 1988. Tovuzda ermnilr qar itialar baladn dedilr. Bir-iki gn qabaq Yevlaxda axnama olub. Bnyad Srdarov zavodunda ba mhndis v baqa 400 ermniy qar (qovulsunlar!) t til. 24-ndk Azrbaycana Ermnistandan 12 min adam glib. 25-ind Qazax-Astafada itialar olub. Lan v Klbcrd Stepanakert rzaq aparan ermnilrin qaban ksiblr (sdri atblar). yun-iyul 1988. Bu gnlrd Qazax, Tovuz, Astafa v Yevlaxdan sonra tla nvbsi amax v Gdby atb. Byk Qaramuradda (Gdby) iki ermnini zhr aparanda tutublar. nxda ermnilrin tikdiklrini skb, zlrini dyblr. amaxda da nmayi edn ermnilrl toqquma olub. 01 iyul 1988. Kei Hiloyanda bomba tutulub. (Aydn Mmmdov mn dedi). 4-5 iyul 1988. Trk alimlri il birg bizim institutda Kitabi-Dd Qorqud mvzusunda kollokvium keirildi. (Orxan aiq Gkyay, Osman Srtqaya, Bhaddin gl, hmd rcilasun, Tuncr Glnsoy, Fikrt Trkmn, Asim Sakaolu itirak edirdilr). Ermnilr Moskvadan bu tdbiri pozmaa alblar, nail olmayb. 04 iyul 1988. Bir-iki gndr ki, Qazaxda itialar davam edir. Katib Murad Aurovu xarmaq istyirlr. (Btn Ermnistandan olan katiblr kimi o da xalqn drdlrin baxmr). Ermnilri tmizlyiblr. Milyonu Simonun evini (man ehtiyat hisslri satan) yandrblar, ban da ziblr. Bir ua ldrb. Qounlar var. Boralllar silahl yardma glmk istyiblr, yolu ksiblr. Yevlaxdan da ermnilri tmizlyiblr. Evlrini alblar. (Yeni tikiln evlri Ermnistandan glnlr vermmk n). amxor v Xanlarda, Gncd d tmizlmlr gedir. 06 iyul 1988. Vremya dedi ki, Yerevanda Zvartnots hava limannda toqquma olub. Hkim mracit ednlr var. hrdn dhtli reportaj verdilr.

07 iyul 1988. Vremya Zvartnots tyyar limanndak hadislrdn dand. Yerevanda vziyyti normalladrmaq n grln ilri dedi. 36 nfr yaralanb. Amerikann ssi: Xaik Qazaryan lb. 08 iyul 1988. Mn baxmamam, Vremya ox pis verili verib; bizimkilri gnahlandrblar. Grnr, ruslar ermnilrl bizi qarladrmaq, Zvartnotsun gnahn bizim stmz tkmk istyirlr. 09 iyul 1988. Vremyada Masisd zhrlnnlri gstrdilr. (guya azrbaycanllar zhrlyib). Yerevanda vziyytin grginliyindn dandlar. 10 iyul 1988. Mrkzi televiziyann II proqram il Drd gn Dalq Qarabada veriliinin tkrar oldu. Yataqxana qonularmzdan gah Cmd Nuruyevgild, gah vz brahimovgild baxdm. uallar, Mikayl Heydrov, Poosyan v b. dandlar. 11 iyul 1988. Axam televiziyann I mumittifaq proqram il Bax (Vzqlyad) veriliind .Vzirov dand. Respublikada ictimai-iqtisadi-siyasi vziyyt toxundu. Qurtarana yaxn Qaraba hadislrindn dand. Dann ox ksmidilr. 12 iyul 1988. Bu gn zvestiyada .Qazxanovun yazs xd. Son gnlrin n ciddi mqalsi! (Qorbaov Poladadr. Pravdada xanda is Yuqoslaviyada idi). 13 iyul 1988. Axam Vremyada DQMV prokuroru danb. Deyib ki, sessiyada birc mn dana bilmdim. Sonra halidn tutulan silahlardan danb. 10-dan ox qumbara, 200-dn ox avtomat patronu, iki llsiksik tfng, tapana Rafiq Zeynalovla Dalann xsusi buraxlnda lqar Qasmovun shbti. zvestiyann yazsn (Qazxanovun) qzetlrimiz verib. Yerevanda, deyiln gr, xeyli komsomolu biletini crb. Bugnk Komsomolskaya pravdada strtl yazblar. 14 iyul 1988. Bgnk Molodyoj Azerbaydjana ox yax yaz verib. Kommunist v Bakinski raboid is D.P.Quluyevin yazs xb (DQMV-nin tarixin dair). Bu gn qzetlrd DQMV Xalq Deputatlar Soveti sessiyasnn 1988-ci il 12 iyul tarixli qrarn lv etmk haqqnda Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Hey tinin 12 iyul 1988-ci il tarixli qrar drc edilib. Qrarda deyilir: DQMV-nin Azrbaycan SSR-in trkibindn birtrfli xmas haqqnda Dalq Qaraba Muxtar Vilayti Xalq Deputatlar Soveti sessiyasnn 1988-ci il 12 iyul tarixli qrar qanunsuz hesab edilsin v bu qrar... lv edilsin. 15 iyul 1988. Grginlik davam edir. 16 iyul 1988. Vremyada ermnilrin televiziya mxbirlrin msahib vermdik-lri gstrildi. Molodyojkada Ncf Ncfovun la yazs xb. Hl bu ilin balancnda Sovetskaya trkologiya jurnalnn redaktor mavini Aydn Mmmdov mniml sgr Quluyev demidi ki, akar etdiyiniz 37-ci il qurbanlar olan dililrimiz haqqnda material-lar verin, Naslediye (rs) rubrikas altnda drc edk. lk material mn verdim - Xalid Sid Xocayev haqqnda. Jurnaln 3-nc nmrsind drc edilib.68

17 iyul 1988. Vremyada ermnilrdn tutulan silah gstrdilr. 18 iyul 1988. gndr ki, rayonlara v rayonlardan avtobus ilmir. Bu gn SSR Ali Soveti Ryast Hey tinin iclasdr. Axam nticni demdilr. Gec mtby getdim, orada da ottisklri ymdlar. Dedilr ki, qrar mtbuatda drc edilck. Bu gn Yerevanda ilyiblr. Camaat deyib ki, kefimiz yaxdr (Vremya). 19 iyul 1988. Qrar drc edilmdi (yalnz m lumat verildi). Gec Vremyadan sonra 2 saat yarm hesabat verildi. (Gec vermkd yqin ki, sgrlri yerldir-mk n vaxt qazanrdlar). 8 saat kn, 2 df yarm saatlq fasil il davam edn yncaqdan xeyli ksib verdilr. Ermnilr xuliqanlq ediblr. Tatlyevin xn drd df ksiblr. Qromko ortaya xb deyib ki, ermni yoldalar, siz AS R-nin iclasndasnz. Raisa Maksimovna Azrbaycandan olan hey t deyib ki, Mixail Sergeyevi sizi sevir, ona arxa durmaq grkdir (Akademiyann prezidenti E.Salayev C.Qhrmanova sylyib). Ali Sovetin yncanda Rsul Hmztov satqnlq edib, ermnil-r trf durub. Vzirov mayn 13-nd verdiyi sz (siz sakit dursanz mnim qvvm on qat artacaq, ksin olsa on qat azalacaq) yerin yetirdi. Qorbaov bizim adam oldu. Veriliin tkrar saat 23-d oldu. 20 iyul 1988. Demk olar ki, hr gn Yerevan v Stepanakertdn verililr verirlr (Vremya). Oralarda tutulan silahlar gstrirlr. Daxili ilr naziri Vlasov, mstntiqlr v b. qanun pozanlara qar grln tdbirlrdn danblar. Bu gn Vremyada gstrdilr ki, dnn Yerevanda nmayi v mitinq olub. Arutyunyana sz vermyiblr. Onun qulann dibind eypur alrd-lar. Camaatdan oxlu butulkada partladc maddlr tutublar. Evi qazla partlatmaq istyiblr, qars alnb. 21 iyul 1988. Ermnistanda Mrkzi televiziyann mxbirlrin msahib vermirlr. Ona gr d Spitaka gedib orada ilyn, t til etmyn bir fabrikdn msahib gtrblr. Beketov mehmanxanadan danrd, deyirdi ki, biz qar ox pis mnasibt var. 22 iyul 1988. zvestiya Qaraba komitsi haqqnda yaz verib. Vremyada Ermnistan turizm idarsinin risi deyirdi ki, glib-gedn yoxdur. El etmk olmaz ki, bir xalq bayram etsin, o biri yasda olsun. 24 iyul 1988. zvestiya Paruyr Hayrikyan- Ermnistan SSR-in SSR-dn ayrlmas n alan adam haqqnda yaz verib. Onu SSR-dn qovublar. 25 iyul 1988. Bu gn Stepanakert ilmli idi. Grk n olar 78,5% adam i xd. Azrb. KP MK-da vilayt partiya brosu zvlri il Vzirov grb. Sov. KP MK, SSR AS RH qrar qbul ediblr (A..Volski). 18 avqust 1988. Cmd Nuruyev: Bu gn Stepanakertd nmayi keirmk istyiblr, ancaq general qoymaq istmyib. General dyblr. Bundan sonra sgrlr dynkl camaat dadb. Xeyli adamn qol-q snb. 22 avqust 1988. Bu gn Azrbaycan SSR Ali sovetinin Ryast Hey ti Yncaqlarn, mitinqlrin, k yrlrinin v nmayilrinin keirilmsi qaydasnn pozulmsna gr ms uliyyt haqqnda frman qbul edib. Bu frman SSR Ali Soveti Ryast Hey tinin Yncaqlarn, mitinqlrin,

k yrl-rinin v nmayilrinin keirilmsi qaydas haqqnda 27 iyul 1988 tarix-li frman sasnda qbul edilib. 04 sentyabr 1988. Axam fhl Ne mtgil bizim yataqxanaya glmidilr. Sabah Vzi-rov onlar qbul edck. 05 sentyabr 1988. Hseyn sgrovla partkomda shbt etdik. Bakda nmayi xan-lar datmaq n 700 nfrlik xsusi alay hazrlanb. Ken df BK-da mavird hrbi qvv iltmy aran kondi-sioner zavodunun direktoru deyib ki, ordumuz Qarabada uaq-muan qaban alayd ki, indi i Moskvaya dmyydi. Stepanakertd qayda yaradaq. 9 sentyabr 1988. Frunze hri (Qrzstann paytaxt). Bipek (Frunzenin ski addr)69 mehmanxanasnda qalrq. V mumittifaq trkoloji konfransna glmiik. Bu gn Ksrviilik elmi konsepsiya yox, siyasi doktrinadr mvzusunda m ruz etdim. Trklrin (Azrbaycanda v bir ox yerlrd yaayanlarn) slind sonradan - XII yzillikdn trk dilini qbul etmi qdim farslar olduunu sbut etmy alan Ksrvinin v istr randak, istr Sovet ttifaqndak, istrs d dnyann baqa lklrindki ksrviilrin irli srdy tezislrin elmilikdn uzaqln faktlarla gstrndn sonra bu nzriyynin elm yox, aparteid siyastin xidmt etdiyini amaa aldm. A, Orta Asiya mhitind mnim dediklrim ox da csartl qarlanmad.70 Halbuki mnim Azrbaycan filologiyas msllri top-lularndak bu mvzuda mqallrimi Azrbaycan ziyallar yax qiymt-lndirirdilr. Birc Yakutiyadan professor Pyotr Sleptsov mn xlvtc bir qeyd yazb trd; oxudum ki, rusca Sizin xnzn ruhu mnim ox xouma gldi. Biz manqurt deyilik! yazb. MQAL NGZ AYTMATOV: AZRBAYCANI SEVRM!71 Khn Pipekdn, bugnk Frunzedn ayrlanda, deysn, sevinc pay hamdan ox mn dd. slind bel d olmal idi - elmi ii sevincimin stn jurnalist frhi d glmidi... Sentyabrn 7-dn 9-dk keiriln mumittifaq trkoloji konfransnda itirak etmk n lknin n mxtlif gulrindn glmi yzdn artq alim deycyini demi, eidcyini eitmidi. Yncan son gn, sentyabrn 9-u is gzlnilmdn sl bayrama evrildi; konfrans rivsind keiriln Manas dastan zr mumittifaq simpoziumunun itiraklar Manas byklynn v onu yaradan xalqn lyetmz dhasnn ahidi oldular. Akademiya akt zalnn shnsind qurulmu dy yurtunun iind barda qurub lind komuz (Ddm Qorqudun qopuzu) bahadr Manasn igidliklrini yn manaslar: akn, SSR xalq artisti Estebes Tursunliyevin, adi kolxozu, yarm milyon misradan ox Manas mtnini yazdrb, hl bu ndir ki, bu dastan gec-gndz dayanmadan iki aya danb qurtararam deyn Kaaba Atabyovun, atas azman manas Sayakbay Karalayevin mllimi olmu aabay zizovun gah ucalan, gah enn, gah gurlayan, gah inlyn oxumalar, aman ehtizazl oyunlar zal fsunlamd. Bu bnzrsiz shnnin v btvlkd dnya dbiyyatnn n byk rnkl-rindn biri olan Manasa dair simpoziumun mllifi hammzn dnya hrtli yaz kimi tanmaa yrdiyimiz grkmli alim, akademik ingiz Aytmatov idi. Hmin ingiz Aytmatov ki, qrz xalqnn hr bir drdin lac axtaran mdrik asaqqal olduunu, zn bitib-tknmz el sevgisi qazandn bu -drd gnd z gzlrimizl grb qulamzla eitdik. Mn ingizistana - yaznn ana yurduna yola dmzdn qabaq Odlar yurdu qzeti mhz bu byk insandan msahib almaq kimi midsiz arzusunu mn bildirmidi. ...Fasily xanda ona yaxnlab msahib n on dqiq vaxt ayrma-sn xahi etdim. Dedi ki, gnortadan sonrak yncaq qurtaranda glrsiniz. Deyiln vaxtda yaxnladm. Ancaq rsmi adamlarn, avtoqraf alanlarn, xsi iin yardm dilynlrin lindn onu qoparmaq

mmkn idimi! N is, bel mumi axnda shbt ed-ed akademiyann prezidentinin kabinetin atdq. Onu n az 15-20 dqiq gzlmli olacam bildirdi. Yarm saatdan sonra Qrzstan KP MK-nn katibi, Ali Sovetin Ryast Hey tinin sdri, Nazirlr Soveti sdrinin mavini, akademiyann prezidenti v baqa rsmi xslrl birg iridn xd. midim tamam ksildi. O is hmin yoldalarla xudahafizlib mnim yanma gldi (shbtimizi qurtarb aa dnd grdm ki, he ks getmyib, ham onu gzlyir). Mn Vtn Cmiyytimiz v onun orqan Odlar yurdu qzeti haqqnda m lumat verndn sonra dedim ki, biz - Azrbaycan ziyallar Sizi zmzn m nvi dayamz sayrq, Odlar yurdu is Sizi znn yazs bilir. Dnclriniz bizim n asaqqal yd yerind olduundan Siz z tutma zruri saymq. Rsmiyytl yox, rkdn gln bir smimiyytl syldi ki, bunu aydn duyur, hiss edir v o da z nvbsind Azrbaycan xalqna drin mhbbt bslyir. yldik. Msahiby baladq. Shbtimiz bu cr oldu. SUAL: - Siz Azrbaycan xalqn nec tanyrsnz v onu glckd nec grmk istrdiniz CAVAB: - Azrbaycan xalq da baqa xalqlar kimidir; onun z problemlri, z qaylar, irlilyi v gerilmlri var. O, yksk milli mdniyyt malikdir. Mn onun iql glcyin d inanram. Baqa sovet xalqlar il yaxn dostluq, mkdalq saysind byk quruculuq proqram hyata keiril bilr. Mn Azrbaycan sevirm! SUAL: - Siz tez-tez xarici lklrd olursunuz. O yerlrd bizim milltin nmayndlri il grrsnzm CAVAB: - Bel grlr b zn olur; tutalm randa, yaxud Fransada - Parisd. Xo shbtlr d edirik. Ancaq onlar adtn mumi kild olduundan siz konkret kiminls grmdn danmaa tinlik kirm. Hmvtn-lrinizl sx nsiyyt yarada bilmmyimin bir tinliyi var - hmin azrbaycan-llarn oxu rus dilini bilmir, mn is, tutaq ki, fransz, yaxud fars dillrini. SUAL: - Bildiyiniz kimi, Azrbaycan iki hissy blnm lkdir. Tarixin bu daltsiz hadissin mnasibtiniz v Azrbaycan xalqnn birlmsi mmknly haqqnda fikriniz CAVAB: - Bu suala cavab vermk tindir, nki shbt kemid ba vern hadisdn gets d biz slind bugnn gerkliyindn danrq. Bu gn is beynlxalq mahidlrl tsdiqlnmi srhdlr var, dvltlr arasnda mnasibtlr var, suverenlik anlay var. Ona gr d bu baxmdan glcyi qabaqlayb myyn fikir sylmk asan deyil. Ancaq, ideyaya gr, ayrlm hr hans xalq birlmk istyirs z iradsini, arzusunu bildir bilr. Bu, srf siyasi msl olduundan onun incliyin varmaq istmzdim. SUAL: - Vtn Cmiyytimiz arzularnz CAVAB: - Cmiyytin xaricdki hmvtnlrl mdni laqlr yaratmaqda rolu bykdr. Tarixi rait zndn eyni qandan, eyni candan olan adamlar ayr db. Grk onlar birbirlrini he vaxt gzdn itirmsinlr. Bu insanlar arasnda onlar birldirn daimi nsiyyt krps olmaldr. Vtn Cmiyyti mhz bu krp rolunu bacarqla yerin yetirmlidir. SUAL: - Odlar yurdu qzeti oxucularna rk sznz CAVAB: - Odlar yurdu qzetinin okurmandarna! Alsk jerlerde jaaqan trkdild boorda eldere bakt jana jark daqdr kaalaym. .Aytmatov. 9 / IX. 88. - Odlar yurdu qzetinin oxucularna! Uzaq yerlrd yaayan trkdilli qarda ellr baxt (xobxtlik) v iql tqdir (tale) arzulayram. .Aytmatov. 9 / IX. 88 . dalt TAHRZAD, Azrbaycan SSR EA lyazmalar nstitutunun aparc elmi iisi, filologiya elmlri namizdi. (Odlar yurdu qzeti, sentyabr 1988, N: 18). 20 sentyabr 1988.

lyazmalar nstitutunda iclas. Bu m lumatlar verildi. 18-ind Yerevan v Stepanakertd mitinqlr olub. Stepanakertd 30-40 minlik. Danak partiyasnn v Estoniyann da bayran asblar. Xocal qdim mdniyytli Azrbaycan kndidir. indn 5 yk man keib. ind qatlama arpaylar olub. Altn yoxlamaq istyiblr. Manda Ermnistanla bal arlar olub. Jiqulid olan bir ermni mana minib qab mitinq. Oradan hcum ediblr Xocalya. sgrlr qarsn almaa alblar. Yen 300 nfr zn bura atdra bilib. Yaralanan 25 nfrdn 21-i ermni, 4- bizdndir. Estoniya, Latviya v Moldaviyadan gln nmayndlr x ediblr. Bayra dyimyi tlb edirlr. SSR-dn ayrlmaq istyirlr. Dnn axam saat 8-d Vzirov Dzerjinski klubunda gr keirib. Poosyan deyib ki, hr yerd, hr id azrbaycanllardan ayrlmalyq. O, insanlq simasn da itirib. Sessiya qrar xarb ki, 1 nfr glm (Ermnistandan) azrbaycan-ln Dalq Qarabaa yazmaq olmaz. Bunun stnd uann katibi Niyaz Hacyevin davas db. Onu da bunun stnd idn xarblar. Oktyabrn 1-indk drslri saxlayblar. Yerevanda rusca oxuyanlar dyblr. Ruslar qanundanknar e lan edirlr. Manuarov qbir da dzldn sexin mdiridir. Moskvadan glib yoxlayblar. Milyonlarla yeyinti akar ediblr. Camaat onu tutmaa qoymur. Ermni llrini qbiristanla qoymayblar ki, Manuarova sz deyiblr. Stepanakertd be ev (4- azrbaycanl, 1-i ermni) yanb, Xocalda da evlr yanb. Vzirov Qorbaov, Yakovlev v Liqaovla shbt edib. Deyiblr ki, srt qrarlar qbul edcklr. Yerevanda 4 df, Stepanakertd 2 df sgri qvvni artrblar. Yenidn partbiletlri, komsomol biletlrini yandrrlar. Gnd 8-10 df uan Yerevan-Stepanakert tyyar marrutu var. ndi 4- endiriblr. Aeroport deyir ki, planm ksird qalb. Baknn n ucqar gusin 10 dqiq - yarm saatdan sonra sgri qvv gl bilr. Mitinq olsa silah ildilck (Vli Mmmdov deyib). Sraagn dahi airimiz Mhmmdhseyn hriyar rhmt gedib. 21 sentyabr 1988. Dnn Vazgen Qrmz mk Bayra ordeni verdilr. Vremya gs-trdi. zvestiya da m lumat verib. 22-27 sentyabr 1988. Stepanakertd, Ermnistanda ilmirlr. Stepanakertd azrbaycan-llarn evlrini yandrrlar (400 ev yandrlb, qart edilib). Azrbay-canllar zorla krrlr. Dnn (26-snda) Stepanakertdn institutun mllimi Zabil mllim institutumuza zng vurub, blfzi axtarb. Telefonu Mhsn gtrb. Zabil deyib ki, indi qapda man dayanb, mn deyiblr ki, k. Krmk istynlr ermni milislri il rus sgrlridir. Hrbi vziyytdn istifad edirlr. Bli, ruslar byk frldaq ildirlr. ki- gn qabaq Adam gnclri Sadq Murtuzayevin yanna gedib deyiblr ki, daha sn inanmrq. Artq bizim qarmz saxlaya bilmycksn. Litqazeta Heydr liyev qar fitnkar yaz verib (21.IX.1988). Mnsurgili72 300 manat crim ediblr. Bu gn (27) saat 5-in yarsnda Fuad Musayev blfz bygili qbul etmlidir. (Stepanakert hadislri il, azrbaycanllar krmkl bal olaraq). Bugnk qzetlrd (Bak.rab., Vka) Midht Abbasovla dstsinin Mnsurgil qar yazs verilib. SND nlibel Tkilat. 22 sentyabr 1988-d hriyarn qrxn tutmaq n 100- qdr nlibeli Tzpir mscidin toplamdq. T ziydn sonra hriyar, hriyar!, Azrbaycan,

Azrbaycan!,Qaraba, Qaraba! arlar ver-ver hrin klrind kerk dnizknar bulvara gldik. Bulvarda milislr mni, Mnsur lisoyu, Yaar Trkazri tutdular. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 4 sentyabr 1993). 1-18 oktyabr 1988. 2-6 oktyabrda midt adna73 manqayrma zavodunun fhlsi Ne mt Pnahov aclq e lan edib. 3-nd hmin zavodun fhllri t til edib. Respublika prokuroru lyas smaylov Ne mt sz verib ki, onun tlblrini dyck. Ayn 14-nd qadnlar (rqiyy xanm v b.) MK-nn qabana gediblr (100-dk qadn) Qaraba mslsini hll etmk n. Mtbuat tam susur. Ramiz Mehdiyevin dvrndkindn d pis vziyyt yaranb. ayilr gzir ki, Qaraba Rusiyaya vercklr. Z.Bnyadov QFK-d,74 AP-d grlrd x edib ki, Poosya-nn qarda Stavropol mafiyasnn basdr, Qorbaovu hakimiyyt onlar gtirib; Volski ermnilr rbt bslyir, he bizimkilrl grmyib; Volski Aanbeqyann dostudur, onunla bir yerd kitablar yazb... Ayn 14-nd Xudu Mmmdov zeyir byin ev-muzeyind Xalq Cbhsi yaradlan vaxt vfat etdi. Ayn 17-sind dfn etdilr (2-ci Fxri xiya-banda). zdiham ox byk idi. Ancaq mtbuat, radio, televiziya onun lmn xalqa bildirmdi, qorxdu ki, dfn mrasimi nmayi evrilr. SND Mn Xalq Hrkat Cbhsinin sndini yazb tamamlamdm. Zrdt lizad Azrbaycan Xalq Cbhsinin proqramn mzakir etmk n 15 oktyabr 1988-d .Hacbyovun ev muzeyind yncaq ard. Burada mn v trfdar-larm da itirak edirdik. Zrdt tklif etdim ki, Xalq Hrkat Cbhsini birlikd yaradaq. O mniml hmkarlq etmkdn boyun qartd. Qabamda oturmu Xudu Mmmdov rk sktsindn keindiyindn, yncaq yarmq ksildi. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 4 sentyabr 1993). Ayn txminn 12-sind shr tezdn 200-dk camaat (arvad-uaq da vard) bizim institutun qarsndan tb arlar qqra-qqra MK-nn qabana kedi. Stepanakertdn qovulan azrbaycanllar idilr. Evlri-ni yandrblar orada (320 ev). MK vziyyti dzltmy acizdir. Litqazeta Heydr liyev qar yeni yaz buraxd (yhudi Vaksber-qin). Azrbaycana qar hcum siqnaldr. Kommunist v dbiyyat v incsnt onu yenidn nr etdi. Grnr, Vzirov liyevl arpman, xalq tutdurub-qrdrma daha stn tutur. 24 oktyabr 1988. Deyirlr, dnn Mrkzi Komitnin qarsnda nmayi olub. Bu gn Elmlr Akademiyasnn XVIII partiya konfrans oldu. Burada dbiyyat nstitutunun mraciti (Dalq Qarabala bal) oxundu. SND 24 oktyabr 1988-d tikinti materiallar naziri Arif Mnsurov mni v Mnsur lisoyu yanna d vt etdi. O bizi z mannda eyxlislam Allahkr Paazadnin yanna gtirdi. Shbt zaman Paazad dedi ki, b zi bdxah adamlar xalq irisind mni DTK-nn polkovniki kimi qlm verirlr. Ona dedim: Siz buna z hrktinizl sas verirsiniz. Ermnilr vtnimiz tcavz balam-lar. Katolikos I Vazgen xalqn bu tcavzkarla thrik edir. Siz is dini rhbr kimi xalq ermni tcavzn qar cihada sslmk vzin ermnilr qardalq e lan edirsiniz; xalq sizin haqqnzda baqa n dn bilr. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 4 sentyabr 1993). 15 noyabr 1988. Topxanann qrlmasn Moskvann gstrii il dayandrblar. (Ta Xalisbyli Shraba dnn zng edib deyib). sgrlrl milis (ermni milisi) z-z durub. Dnn axam Tanrverdi Paayev dedi ki, ermnilr sgr yal btn cavanlara t lim keib dy hazrlayrlar.

Varlq cmiyyti (26 oktyabrda yaranb) bir sra xrda cmiyytlri birldirdi. Artq 3-nc hftdir ki, dalbadal hr hftnin 3-nc gn EA-da (yuxar bina) mitinq keirilir. Biri d bu gn. Hmid Herisi ad: - Tarix nstitutu hadislri qeyd almr. Elmi konfrans keirilmlidir. Xatirlrinizi gtirin. smailiyynin ad qaytarlsn. smayln heykli qaytarlsn. Topxana mesinin qrlmas haqqnda teleqram vuraq. Kommunist qzetindki (Ermnistann) Vodorozdel mqalsin e tiraz teleqram gndrk. 1918-d Yerevanda 100 min azrbaycanl qrlb. Seymin materialla-rnda ks olunub. Xlil Rza: - Vodorazdel mqalsin ham cavab vermlidir. Armen Ohanesyan xal-qmz thqir edib. Niy Akademiya rhbrliyi yoxdur burada Lalayan bir gnd Bakda 10 min azrbaycanl qrb. Biz hriyarn yox, 20 sentyabrda danaklarn mzar stn gl-ik qoyuruq.75 (rtica illrini sayd. Dedi ki, irtica bu gn d davam edir). aumyan, Mikoyan, Qalstyan bandalar bizi genosid edib. 40 min trkazr SSR-y splnib. Mtbuat ldr. Mtbuat azadl urunda mbariz aparn. (Nazim Hikmtin e ri il dedi: Arxanzdan tpck Azrbaycan xalq!) Ali Sovet nmayndsi Ncf mllim dedi ki, sizin konstitusiya il bal tklifiniz Moskvaya gndrilib. Mnsur liyev: -Btn Sovet ttifaqnda konstitusiya layihlri mtbuat v radioda mzakir olunur. Ali Sovet niy susur Mstqil respublika deyilik Tklifimiz niy Moskvaya gndrilir 1. Ali Sovetin son bir ildki faliyyti qeyri-kafi hesab olunsun. 2. Volski Aanbeqyann kbinli arvad olduu n onun faliyyti dayandrlsn. Xocalya niy glmdi 3. Sumqayt itiraklar niy Moskvada mhakim edilir Mtbuat xalqmz thqir edir. Ermnilr 1918-d Bakda 3 gnd 30 min azrbaycanl qrdlar. Mirzhseyn (dal): - Qaraba haqqnda btn m lumatlar mnd var. ngilis d, alman da, Hitlr d, Suslov da n deyib - mnd var. Sumqaytda lnlri bir dqiqlik skutla yad edk. (Etdik). blfz liyev: -Niy bura mikrofon verilmyib Biz z Akademiyamzda mikrofon ala bilmiriks Poosyann qulan nec ks bilrik Biz bugnk drdi unudur, sabah yeni drd gzlyirik. 20 min qaqn nec oldu He ks onun sayn bilmir. Qaqnn sayn bilmirik, lnin sayn bilmirik. Bayramz atblar, deputatlar yncamza glmir. 4 gn biz vaxt verib ki, Topxannn tarixi abid olduunu sbut edin (Poosyan). Poosyanla bacara bilmiriks sabah ox ey ortaya xacaq. DQMV lv olunmaldr. Poosyan v bandas gtrlmlidir. E lan etmkl Xalq Cbhsi olmaz. Ayr-ayr cmiyytlr birlib cbh yaradlmaldr. Siyasi urumuz Afrikadak zncilrinkindn qat-qat aadr. Gzl, byk alimlrimiz var, ancaq vtndalqlar yoxdur. Yubiley, bayramlar keiririk... Azrbaycann dvlt strukturu zifdir. Ona gr yuxarlar aalar barmaqla hdlyir. Cinaytin bir qolu biz ziyallarn boynundadr. naat Mhndislri nstitutundan dosent Rhim Qazyev: - Partiya il xalq yekdildir ar bizim respublika n deyil. Bir lotu, frldaq bir rayondan gtrlb baqa rayona qoyulur. Dnn aznda Marlboro siqareti olan komsomol iisi Zrdaba, k/t rayonuna rhbr gndrilir. Bellri bizim halmza yanacaqm Qanunlar yalnz bizim respublika ndrm Beynlmillilik yalnz biz qalbm Nazirlr Sovetind, Ali Sovetd milli qanl adam yoxdur. Xudu mllimin dfnin bizim tlblri buraxmadlar, qaplar baladlar. N qdr sbirli, n qdr lyaqtli olmalyq

20-30-50 nfrlik hey t seilsin, respublika rhbrliyi qarsnda msllr qoyaq. llrl bura ysaq xeyri yoxdur. nvr Gncliyev (zizbyov r-nu; ermnistanl): Bizim tamahmz yerinddir. Ermnilr deyirlr ki, azrbaycanllar hcum etslr qabaqla-rna pul tkrik, balar qarar. Cermuxda 1.052 nfr yaayrd, qab 1.051 nfr, qalb 1 nfr. Kknlr, qaqnlar yox, didrginlr olmaldr. Yalandan Nazirlr Soveti m lumat verir ki, camaat Ermnistan SSR- qaydb. Yalandr! Dalq Qarabadan iki df artq torpaq qoyub glmiik. Orada obanlq, nkrilik edirik. Ba vzifmiz mktb direktoru-dur. nvr liyev: Bu gec Topxanan projektor inda qrblar. Oullarmz bir sot yer artq alanda tutub basrlar. Respublika proku-rorunu sabah saat 12-y buraya d vt edirik. Qounlar iki il muldur. Xocalya hcum edirlr, sgr susur. Meni qrrlar, sgr susur. Prokuror glms nb gn yemyimizi gtrb pay-piyada uaya gedk. Qorxmaz (universitetin tlbsi): Yurd birliyi mni v Bahddin Hziyevi vziyyti yrnmk n uaya gndrir. N.Ftliyev dedi ki, gedin aray gtirin ki, xar blbl dnyada yegandir. Sraagn d, dnn d, bu gn d meni qrrlar. Dnn prokuror da gldi yncamza. .smaylov dedi ki, sbut edin ki, me qrlr. Ermnilrin ultimatumunun vaxt bu gn saat 12d qurtarr. Sonra ist-diklrini edcklr. Mllimlrimiz, professorlarmz bizi susdurur. _______________________(): sas dmn Moskvadr. 1) DQMV lv edilsin. 2) Drbndcn torpaqlarmz alb geri qaytaraq. Biz Vzirovla vurusaq z aramzda dava dck. Onunla birl-mliyik. sas dmnimiz rus ovinizmidir. 200 ild rus bizdn n qdr ourlayb, hamsn qaytarsn. Peymbrin milltin satamaq olmaz. Hrbilr adalarmzda radiasiya yaradrlar. Yoxlanlmaldr. Sfur (dbiyyat nstitutu): Akademiyann qvvlrini birl-dirk. grmk grkdir. (Vrq verdi, Mirzhseyn oxudu). Beytulla ahsoylu: Danqdan qorxmayaq. Siyasi urumuzu yksl-dir. Sevil Cahani (evdar qadn): 63 deputatmz var. Onlar n i grr Onlar z hququnu mdafi ed bilmirs mnim n hququmu mdafi edck 10 nfrdir bizi idar edn, yoxsa xalq Deputatlar xalqn ssini yuxar atdrmaldrlar. Stadiona araq deputatlar, xalqla grsnlr. Yr yox, t til lazmdr. lmsk he n olmaz. Qaz da ksilmlidir, Mingevirin i da. Ermni mal almamalyq. Ermnilri qovmaq olar, z d sakitc - onlarla nsiyyti ksmliyik. Niy biz mitinq, nmayi etmy icaz vermirlr? *** Mmmdaa Sultanovla shbtdn: 50-ci illrd Rza ah Phlvi SSR-y gldi. Stalindn 10 ton kl qzl (kontributsiya) ald ki, sizin qounlar bizd olub, yerbasd (kontributsiya) verin. Cnubi Azrbaycandan qounlar xarmaa Beriya gstri verdi. Stalin bilnd etiraz etmdi, nki Azrbaycann birlib btv v byk dvlt olmasn aas Stalin v dostu Mikoyan kimi o da qtiyyn istmirdi. KN BLM ON DOQQUZ GNN DASTANI (17 noyabr - 5 dekabr 1988) 17 noyabr 1988. Bir dstnin (2-3 minlik) qarsn B.Srdarov ksind milislr aldlar. Sonra Baksovetin qarsndan bir dst gldi, onlara qouldu. ran konsullutunun qarsnda qaban ksdilr.

Axn milisi itldi, "Kommunist ksin ynldi. Xalq Tsrrfat nstitutunun uaqlar da onlara qouldular. Sabirin heykli qarsnda milislr avtobusla yolu ksdilr. Nmayiilr oturdular. ADU-nun rektoru Yhya Mmmdov nvr liyevl danmaq istdi, boa xd. Rektorun yannda lil Nayev, Tofiq Rstmov(Sonralar "Xalq qzetinin redaktoru) da vard. lil mllim tlb balarn "biirmy" ald, bir ey alnmad. MK-nn b mdiri Rafiq liyev glmidi. Universitetin tlblrin baqa institutunkular (Politexnikin) da qoulmudu. Akademiyann (smailiyynin) qaps aqznda dayanan milislr amaat qabaqa buraxrdlar. Sabir meydannn Hs Hayev ksi il ksimsind li dynkli, dbilqli skrlr dzlmd (yqin bata yerlrd d vard). Dzlm avtobuslarn birindn kamera il amaat kirdilr. Oturanlar "A-zr-bay-an!", "a-zad-lq!" arlar deyirdilr. Saat 11-in yarsnda Shrabla birg meydan gzidik. Dynkli skrlri avtobuslara doldurmudular. Kni ksn avtobuslarn arxasnda dikin d avtobus qoymudular ki, amaat onlar ara bilmsin. Bir qadn bir kiivin stn qqrb dedi ki, bu, ermnidir, ken def ermnini mdafi edirdi. O xarb sndini, pasportuvu gstrdi. Familiyas Hayev idi, ad da bizimki. (Qadn ensiklopediyada ilyirdi). Himin kii il shbt ednd MK-da tlimat ilyn Yaar lskrov mni aqrd. amaatn ymasnn sbbini sorudu. Dedim ki. Topxanann qrlmasva etiraz edirlr. Dedi ki, Vzirov ilyir d, bununla n etmk olar? Dedim ki, Vzirov aizdir. El bununla hr ey etmk olar. Aeroporta gedyini sylyib araland. Saat 11- qalm BK-nn I katibi Fuad Musayev, 26-lar rayonunun I katibi Vli Mmmdov v baqalar gldilr. ar: "Tlblri buraxn!". Saat 11.05-d avtobuslar gtrdlr. Camaat AH-in binasnn qarsva toplad. Nizami muzeyinin yaninda yen avtobuslarla yolu ksmidilr rihr darvazalarnin, Sabir dngsinin qarsn is milis crglri tutmudu. Qqrdlar: "Yol ve-rin!. 11.20-d Vli Mmmdov danmaqa balad: Srhddn o taya qonu respublikada istyirlr ki, aramza axnama dsn. Glin hrktimizl sbut edk ki, biz tkil oluna bilirik Bayraq ortaya ktirin. amaat (tlblr) mikrofov trf glmdi. Saat 11.30-da mbur olub Lenin meydanna getmy razlt verdi (V.Mimdov). Camaat artq muzeyin qarsndak sddi yarb Lenin meydanna axmd. 11.55-d byk bir izdiham Lenin meydanindaklara glib qouldu. arlardav biri: "Trebuem predstavitelstva Az.SSR v OON"? nvr Ftulla Hseyiovdav (D-niv risi), Fuad Musayevdn (BK) xahi etdi ki, tribunadaklar (MK-nn iilri v baqalar) dsnlr. arlardan biri: "Topxana azad edilsin!. Saat 12.13. nvr liyev. Mitinqi ad. Tlblri oxudu: - Bu gn Aqanbeqyanin ivtervsnn bir ili tamam olur. F.Hseyvov, dyln, qol-q snan, tutulan yoldalarmz (7 vfr nmayid tutulub onlar) bura gtirilsin. Onlardav zr istvilsin. ki tlbimiz var: 1) DQMV-d Azrbayan hakimiyyti brpa edilsin; 2) Topxana mesi azad edilsiv. Yalnz bayraa baxn, bayraq bizi idar edk. Biz burada blk 24 saat, blk d 48 saat oturaaqq. Yemk d glk, paltar da. amaat oturdu. 12.20. Vli Mmmdov danmaq istdi, camaat hay-kyl qoymad. Camaat oturdu. (Rdd ol!, rdd ol!). nvr: ylmy glmiik! 12.22. V.Mmmdov yen danmaq istdi, qoymadlar. (Fit, hay-ky). nvr: Oturmayanlar bizdn deyil. Ham otursun. Tutulanlar gls ondan sonra iimizi davam etdirrik. 12.33. nvr: Ftulla Hseynov sz verdi ki, blfz liyev v Sabir Rstmxanl (onlar nmaynd seilib) il danq aparlacaq. ***

Yaz H.Abbaszad, airlr X.Rza, F.Mehdi, T.Bayram da buradadrlar. Mcahidlrdn is Firidun Clilov, Rstm Behrudi, Sfr Alarl, Hatmi, Mnsur, Nemt v baqalar. Xlil Rza tribunada oturub, yqin ki, er yazr. Saqqal ona xsusi nuranilik verir. *** Shbtlrdn: Azrbaycanda adambana 55 min manat glir dr (srvtimizl). Ancaq n alrq? 13.03. nvr: He ks dnmsin ki, tkik. Yarm saatdan sonra yemk glck. Tlblrimiz dnilmyinc burada oturacaq. Allah da biz tzyiq gstr bilmyck. (Meydanda 100 min adam olar). 13.07. nvr: Yoldalarmz glir. Gurultulu alqlarla qarlayaq. (Ham qalxd, alqlar). 13.11. Qnimt Zahidov: Fxri xiyabann yannda anlalmazlq oldu. Ancaq biz qar zor ttbiq olunmayb. He ks kobudluq edilmyib. 13.14. nvr: Mitinqi davam etdiririk. Tlblrimz birc-birc oxuyuruq. Byk dalardan yapmq. 17 NOYABR TARXINDK MTINQN TLBLR 1) qtisadi laqlri kscyi haqqnda Ermnistana qti xbrdarlq edilmlidir (Az.SSR). Telviziya birbaa translyatsiya verck ki, Topxanada n ilr grlr. Birbaa laqmiz var. 2) Adam hrind qadaan saat 24 saata lv edilmlidir. 3) DQMV-d partiya v sovet organlar buraxlmalidir. Orada azrbaycann hquqi, siyasi v iqtisadi brpa edilmlidir. 4) Noyabrda alan sessiyada itirak edck CCR AS-nin 63 deputati bu haqda mlumat vermlidir. ks halda onlarn Azrbaycana qaytmas mqsduyun deyil. Axam caat 6-yadk vaxt vermiik... (Bu cmlnin hans mqsdl verildiyini xatirlamram) 5) Burada oturub geclmk rtil 24 saata rtimiz ml olunmasa numai qyri-myyn vaxtadk uzanacaq. Azrbaycan xalqi bizimldir. Kimins danimana, xna eytiyac varmi? (Yox!). ox danimiq, indi i vaxtdr... Qorxmaz, Elman Frcov (tlblr, ADU) nmaiin tkilind nvrl brabr fal itirak edirlr. (Yurd tkilat). Txminn 2-y 10-15 dqig ilyndn sonra meydanda srbstlik yarand. Camaatdan istmyn getdi (yqin ki, yemk n), meydan seyrkldi. Hr halda, 70-80 min qald. Ham sakitc durub dst-dst shbt edirdi. ox sakitlik idi. Milislr d qaysz idilr. 13.45. nvr: ap n (makinada) son df oxudu tlblri. -Adamda komendant saatnn lv edilmsi, biz deyildi ki, mqsduyun deyil, nki bel olsa Xocaldak tikintilrimiz dayana bilr. Ona gr tlbin bu bndini lv edirik. (Hacbabayeva Ruziyni sgr dynkl dymd. Xstxanaya db. nvr dedi ki, gedirm onu xarma-a). 13.55. nvr: Qz gtircklr. F.Hseynov sz verib. Tz mlumat var ki, Azrbaycan televiziyas bu hadislri iqlandracaq. Topxanann qrlmas is davam edir. (Camaatdan gln tk-tk tlblri oxudu). 14.00. Baqa bir olan: Biz bu nmayii o vaxt dayandra bilrik ki, Azrbaycan televiziyas tlblrimizi xalqa elan etsin v nmayii gstrsin. (Qeyd olunmayan vaxtlarda fasil olub). Saat 15.00-d bayraq yen qalxd. Tribunaya doldular. Mikrofon yox idi. 15.10. nvr: 15 dqiqdir ki, partiya v hkumt nmayndlri il shbt edirik. Yen vvlki kimi, bizi sakitldirib yola salmaq istyir-lr. Dalaqm? (Yooox!). lav xa ehtiyac varm? (Yoox!). (Tlblri yenidn oxudu). Tlblrimiz yerin yetirilndk oturub gzlycyik. (Alqlar). Bir tlb: Ermnistan SSR-d Gy Muxtar Vilayti tkil edilsin. Bizim d arzumuzdur bu, almalyq. Burada yanmzda dayananlar he be qpiklik d ey satmaa raz olmadlar. Uaql qadnlar getsinlr, izaz veririk. Bir tlb: Pasportumuzda dyiiklik edilsin, azri trklrinin ad brpa edilsin. Hr ey yax gedir. Oturaq. lav xlara he bir ehtiyac yoxdur.

Ermnistandan Qarabaa 40 man tikinti material gndriblr. Bu iimizdn sonra saxlayblar. 15.18. Azrbaycan mehmanxanas trfdn gln byk bir dstni (4-5 minlik) alqlarla qarladlar. Tlblrdir. 15.40. nvr: Yeni gln yoldalar n qsa mlumat verk. Bayraa baxn: qalxbsa danmaq olar, endirilibs he ksi dinlmmli. (Sonra tlblri yenidn oxudu). 16.30. Camaat te-le-vi-zi-ya deyib televiziya nmayndlrini (kmk n) tlb etmy balad. 16.40. Yeni bir dst gldi. Ham bir yerd Qa-ra-ba!, A-zr-bay-can!, Top-xa-na! qqrr. *** Odlar yurdu qzetind ilyn Rhbr Birli xbr gtirdi ki, Stepanakertd bu gn ruslara qar gcl nmayi keirilir. Ermnistandan n az 80 min azrbaycanl xarlb bu 9 ayda. 16.55. nvr: Nmayi tkil ednlr istyirlr ki, onu sonadk uurla aparsnlar. lav arlara ehtiyac yoxdur. Bura trk qtiyyti il glmiik. Biz mlumat gldi ki... Orada bizim adamlar var inanlm, onlar tez-tez mlumat vercklr. Bunu (tdbiri) he ksin datmaa ixtiyar yoxdur. On bir nfrlik heytimizl bu saat danq aparlr. Bel tklif var ki, nmaynd heytini Vzirov qbul etsin, axam televiziya il nticsi haqqnda mlumat verilsin. Biz Qarabaa slh marrutu il getmliyik. Bunu Azrbaycan televiziyas, mrkzi televiziya da gstrmlidir. Biz qvv lazmdr. Yemyimiz yoxdur. Hazr olmalyq. Ermnini ham tanyr. Ermni ermnidir, biz is trkk. 17.20. Nemt: Artq-skik hrkt yol vermyk. Qoy partiya v dvlt trfindn biz bir nfr glib desin grk n tdbirlr grlr. 17.22. Naim Ftliyev (danmaq istdi, fit basdlar): Topxanada i aparlmr. 17.25. S.Rstmxanl: ki yol var: ya bizim MK-nn lindn he n glmir, ya da bizi aldadrlar. Biz bel xyantlri ox grmk, nciblikl d cavab vermi-ik. Msl burasndadr ki, bu i uzun illr boyu hazrlanm dmn-ilikdir. Ermnilri dli edn odur ki, biz indiydk dzmk. Xalqn bir lideri, bir tkilat olmaldr. Niy bizim balar bu tkilat, Xalq Cbhsini yaratmaa qoymurlar? Bu cbh xalqn mnafeyi namin hr eydn kemlidir. Krs qhrmanlarna inanmayn. Yalnz xalq yolunda can qoyanlara inann. DQMV-d vziyyt d o vaxt dzlr ki, Ermnistan oradan l ksin. Bizim byklrimiz bunun hdsindn gl bilmir. Ona gr d tklif edirm ki, bu cbhni yaradaq. Azrbaycan televiziyas bizi aldatd. Bizim orqanlar torpamz qoruya bilmslr xalq z qoruyacaq. gr tlblrimiz ml olunmasa ttil edilsin. 17.40. Ta Xalisbyli: Tklif edirm - Sisyan yolu, Lan yolu ba-lanmaldr. Qazax yolu balanmaldr. Unutmaq olmaz ki, xalqmzn n-nlri var. 17.41. nvr: He ks qulaq asmrq. Qurtard! Tlblrimiz qvv-sind qalr. (yldilr). *** Meydanda tonqallar qalamlar. Byk bir dst Qaraba (Qaraba, can Qaraba, ana yurdum!) mahnsn oxuyur (xorla). 17.55. Nemt 6 nfr partiyadan, 16 nfr komsomoldan xarld. Bizi sizin mtkkilliyiniz xilas etdi. Biz bu gn d mtkkil-liyimizi gstrk. Qadnlar dalsn. *** Meydanda Azrbaycan mahnsn oxuyurlar (xorla). Qaranlq tam dr. ndi lampalarn inda yazram. 18.00. Bir olan (qarabal) ox gzl ssl Qaraba ikstsi oxuyur. Camaatn oxu onun bana toplab. Tribunan boaltdlar. Bayra meydana endirdilr. 18.30. Sabir adl birisi dedi ki, MK-dan he ks bizi saymayb. Mikrofon tlb edk. Qoy rhbrlrimiz d glib biziml birg gzlsinlr. 19.20. Camaata havay yemk (kolbasa, pendir, yumurta) payladlar. Gnorta da bel etmidilr.

nvrgil Vzirovla shbt getdilr. 19.25. ox byk (15-20 min) dst gedib camaata qouldu. Byk ruh ykskliyi yarand. 20.07. Byk bir dst d glib qouldu. Qoca qadnlar ayaq st durub gzlyirlr. Qzlara mn d, baqa yoldalar da getmyi tklif etdik. Cavab verdilr ki, el ey yoxdur, sabaha kimi burdayq. 20.26. Xbr gldi ki, institutlarn axam bsinin tlblri byk dstlrl Hs Hacyev ksindn glirlr biz qovumaa. 20.35. ox byk bir dst gldi. Deysn, hmin tlblrdir. Eitdik ki, Stepankertdki nmayidn sonra yen Xocalya hcum olub. sgrlr rk verdilr. Arada meydana gz yetirdim, artq btn meydan dolub, camaat birucdan glir. Saat 9 olmasna baxmayaraq he ks getmir. 21.47. Xliyddinl meydan gzimy xdq. 5 nfr kor bir dst-d durmudu. 22.30. arlar (transparantlar) gtirdilr: Rdd olsun Araz boyu tikanl mftillr!, 30 milyonluq azri xalq, azadlq namin birlin!. Divarlara yapdrmlar: Ankara - Bak, Camaat, fal olun!, Vtn cbhsi, Gednlr ar olsun!. arlar qqrrlar: Sum-qa-yt!, Tb-riz!, Xan-kn-di!, Mus-ta-fa-yev! (mam), A-zr-baycan!. 22.37. Bir olan er deyir. Hr misrasn camaat xorla tkrar edir. Nqrat beldir: Gedir ldn gzl yurdum Qaraba. 22.46. nvr: 6 nnfrin itirak il Azrinform mlumat hazrlad. Vzirov dedi ki, Qaraba mslsi yaxn vaxtda hll edilck. (Ya-lan-dr). Deputatlar mssislrd olacaq. Zaman xbrlr proqramndan sonra bu yncamz, tlbimiz haqqnda mlumat verilck. Topxanadan shbt getdi. SSR DN qvvlri manlarn qaban ksib material gtirmy qoymurlar. *** Fit basdlar. Ha-t-mi qqrrlar. *** Shrcn buradayq. He ks sz verilmyck. *** Q-ti ca-vab!. 22.55. Tlb Qorxmaz danmaq istdi, qoymadlar. Ha-t-mi! qqrrlar. 22.59. Hatmi: Azrbaycan xalq rhbrliyin inanmamaldr, z taleyimiz urunda mbariz aparmalyq. Mn sizi dvt edirm ki, bazar gn 10 qat bundan artq qvv il bura toplaaq. Mn Xalq hrkat, onun rhbrliyi adndan xahi edirm ki, saat 12-d evlr dalaq. SND Xalq Hrkat Cbhsinin fikrini, iradsini ifad edrk 16 noyabr Sabir ba mitinqindki xmda Azadlq meydanna 20 noyabra mitinq elan etdim. Dvlt mhz bu mitinqi pozmaq mqsdil nvr liyevin, universitetin Yurd cmiyytinin li il Gnclr Meydan mitinqini tkil etdi... Mitinq itiraklar Gnclr Meydanndan Azadlq meydanna getmk fikrin dmsinlr, ya ged bilmsinlr dey dvlt hr ehtimala qar burada baqa hazrlq da grmd: Hmkarlar ttifaqnn binas il Nizami Muzeyinin arasn sgri qvvlrl ksdirtdirmidi. Mnim balmla Xalq Hrkat Cbhsinin zvlri v baqa gnclr sgrlrin mqavimtini, srasn pozaraq qa halnda Azadlq meydanna gtrldk. Bellikl, dvltin tkil etdiyi 17 noyabr mitinqinin noxtas onun lindn xd v ninki Azrbaycan tarixind, dnyada ei-brabri bulunmayan zmtli Meydan epopeyas balad. Meydana glrk tribunaya qalxdm. General Kamil Mmmdov n qdr ald... tribunadan dm, dmdim. nvrgil meydana glib xana qdr burada qaldm. nvr glib deynd ki mitinqi biz tkil etmiik, biz d aparacaq, buyurun aparn deyib tribunan onlara trk etdim. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 10.1993). 23.03. Nemt dalmaa ard: - Nmayii tkil ednlr gedir. Biz gedirik. 23.20. Camaat ktlvi kild dalmaa balad. 1-2 dqqdn sonra geri qaytdlar. 23.30. Hatmi, onun yannda bir olan (dnn Akademiyadak mitinqd peymbrdn danan) durmudular. Olan yen danrd. Dini motivlr gcl idi. Dmnimiz birdir Moskva. Radiasiyan lmk n Trkiy-dn adam araq.

23.40. Bir qz da bu biri tribunann qarsna camaat toplad. 00.02-da meydandan xdq. *** Bugnk Kommunistd milis starinas Fazil smayl olu smaylovun Qrmz Ulduz ordeni il tltif edilmsi (lmndn sonra) haqqnda SSR Ali Soveti Ryast Heytinin frman drc edilib. Ordenin xidmti borcu yerin yetirrkn mrdlik v fdakarla gr verilmsi gstrils d sl sbb aydn deyil. 18 NOYABR 1988. Gec meydanda 21 adam qalb. Shr saat 9-a 20 qalm Lenin meydanna atdm. 8.42-da meydanda min nfr yaxn adam var (sasn tlblr). ind qzlar da var. Gzlrindn yuxu tklr. Rdd olsun Araz boyu tikanl mftillr! v 30 milyonluq azri xalq, azadlq namin birlin! arlar axamk uxluqla durur. Yeni ar da grdm: Ermnilr qar milli cbh yaratmaq!. Uzun a paraya ld var, dnd yox!!! yazlb divara vurulub, yumruq kli d kilib. Meydanda tonqal yerlri qaralr. Havada 12 drc isti var (uzaqdak buruqdan - bulvardak grnr). Bir ox tlblr adyallara brnblr. Sa tribunan milislr (sgr milislr) tutub. Soldak iki tribuna-da is camaat oturub. nvrl grdm. Dedi ki, yoldalarm Vzirovun ya-nna qadlar. (Hatminin dstsi sol tribunan tutub). 9.03. Xarici Dillr v Tibb nstitutlarnn tlblri gldilr. Xarici dillrin tlblrinin oxu qzdr. 9.11. Fuad Musayev dedim ki, camaatn thlksizliyini tmin etmk n ba tribunann qarsnda iki crg milisin durmas mslhtdir. Dedi ki, yax tklifdir. 9.17. Bir olan Azrbaycann bayra altnda ar dedi (2 df): Bu gec burada qalan bac v qardalarmza eq olsun! (Ura!). 9.20. Elektrotamp zavodunun fhllri gldilr. 7 No-li tikinti idarsinin fhllri gldilr. Glnlri hmi olduu kimi alqlarla qarladlar. 9.40. AP-nin tlblri gldilr. 9.45. Etibar Quliyevl (Dililik institutu) shbt etdik. Dedi ki, Vzirov Pagosyana hen ed bilmir. O ona deyir ki, sni ataram bayra. Cavabnda: Ti tolko poprobuy eidir. Dnn Vzirov bizim nmayndlrl grnd deyib ki, Ermnistan-da MK bu saat sradan xb. Hakimiyyt Qaraba tkilatnn linddir. Moskva ilyir. (Dnn gedib sonra qaydan dstni B.Vahabzad aparrm). 10.00. Meydanda 20-25 min adam var. 10.15. Bir byk dst Azrbaycan, bir byk dst is eyni vaxtda Aberon mehmanxanas trfdn glir. Azrbaycan trfdn glnlr: politexnikin v universitetin btn tlblri (ox byk izdihamdr, ucu grnmr; 10.15-d glib qurtard). Aberon trfdn glnlr: l.midt zavodunun fhllri (1.000 nfr olar). 10.25. naaat Mhndislri nstitutunun txminn 1.000 nfrlik tlbsi gldi. llrind ar: Trk milltin eq olsun! (stnd qrmz ay-ulduz). XT-nun tlblri d glib. 10.34. AZ-nin oxminlik tlblri gldi. Rus Dili nstitutunun oxminlik tlblri gldi. 10.36. 20 No-li orta mktbin 9-10-uncu sinif agirdlri (100- yaxn) gldilr. 10.40. XT-nun 100-200 tlbsi gldi. 10.43. Xarici Dillr nstitutunun, Politexnik nstitutun tlblri gldilr (oxminlik). Ayr-ayr, dst-dst adamlar aras ksilmdn glir. Btn tribunalar (4- d) dolub. Ancaq sas, ba tribunada rsmi adamlar yoxdur. Tribunalarda oturanlarn oxu qzlardr. Bu gn camaatn qarsn milis ksmyib. Htta Azrbaycan meh-manxanasnn yannda man qoyub, manlarn meydana girmsini saxla-yblar. lk df olaraq Akademiya rhbrlrindn Nriman Quluyevi burada grdm. Partkom Zakir, hmkarlar Frid, Budaq Budaqov da buradadrlar. blfz liyevi dvry alb n is danrlar. 11.00. Meydanda 100 mindn ox adam var. Qqrrlar: V-zi-rov!, mik-ro-fon!.

11.05. ar xd: lmirik, oxumuruq, ttil edirik!. Baqa arlar: lrik ldn gr gets vtn, Torpaqdan pay olmaz!, Tlblrimizi yerin yetirin!, Bizi ermnilrin ayana vernlr ar olsun!, Topxanaya toxunmayn!. 11.15. Mikrofon gtirdilr. 11.16. Tibb nstitutunun tlblri gldilr. arlar: Yaasn mstqil Azrbaycan!, Yaasn Vahid Azrbaycan!, Topxana milli qeyrtimizdir!, Vaqif kimi elinizi sevin!, Fhl sinfi, mbarizy!, Sumqayt qhrmanlarna eq olsun! (Azrbaycann bayra stnd yazlmd), Qaraban muxtariyyti lv edilsin!, Azrbaycan torpanda yalnz azrbaycanllar yaamaldr!. Bir karikaturada is uzun xa v eybcr bir ba tsvir olunub. Baa doru bir yumruq uzanb. Bunlarn altnda yazlb. Ara, Vazgen, n bel oldu?. 11.28. nvr: qvv saxlamalyq. Bizim hkumtimiz, partiyamz da bizi mdafi edir. imiz haqdr. 11.33. V-zi-rov!. 11.35. Qorxmaz (tlblri yenidn oxuyur): Biz 24 saat vaxt vermidik. ndi bir saat vaxtmz qalb. Tlblrimiz dnilms oturaq nmayi gnlrl davam edck. 11.45. blfz liyev: - Qarmzda problem var: 1) Ermnistan SSR-dn didrgin dnlrdir. Blk d aaclar yox, 10 minlrc insann taleyini dnmliyik. 2) Ermnistan SSR-in znd yaayan azrbaycanllarn thlksiz-liyi, mdni-milli varl mdafi olunmaldr. 3) Dalq Qaraba mslsidir. Biz qar iftiralar balayb. Btn gcmz, almz toplayb onlarla mbariz etmliyik. Xalqmz z hr ey hll edck. Tlbimiz: radio v televiziyamz laqeyd qalmasn. Xalq btv olmasa he n hll ed bilmz. 11.50. Nemt: - Sabir Rstmxanldan xahi edirik ki, hardadrsa tribunaya xsn, biz kmk etsin. Bizi baa dn. Yuxardan onlar, aadan siz bizi sxrsnz. Bir-birimiz inanmasaq he n ed bilmrik. Biz qar ttifaqda nifrt yaradlb, onu aradan qaldrmalyq. He bir artq hrkt yol vermmliyik. Biz inanmrsnzsa kim inanmalyq? Siz bizi fit basanda biz kiminl vuruaq? Biz son damla qanmza qdr vermy hazrq. Etiraz etmyi bacarmalyq. Artq xalq yalan milli qhrmanlar qbul etmir. Mn Nemtm, mni he ks ala, sndra bilmz! (Alqlar). (Tofiq Fikrtin Yaa, ey sevgili millt, yaa, var ol! misral Millt rqisi erini syldi). Qabaqlar 5 azrbaycanlnn bir yer toplamas mmkn deyildi. ndi fxr edirm ki, bu qdr xalq birlib. Biz fitnlr cavab vercyik. Mqssirlri czalandracaq. Milli Cbhni elan etmkl yaranmr. Deputatlar, direktorlar, raykomlar zmz semliyik. Biz z hquqlarmz qanun rivsind qorusaq biz he n ed bilmzlr. Bizi yalnz lm xalqdan ayra bilr. 12.05. nvr: uadan biz teleqram gls (Topxana il bal) oxuyacaq. lcyik, dnmycyik - Qarabada Azrbaycan hkumtini brpa etmk n. Bakya Qhrman hr ad verilsin. Mharibdki fdakarl-mza gr hrimiz buna layiqdir. Sa olsun burada camaata yemkl yardm ednlr. Tlblrimiz qvvsind qalr. 12.07. Nemt: Qoyulan vaxtdan 7 dqiq keib. ndi yen cavab gzlyirik. Tkliflri oxudu: Familiyalarmzn sonunu asanlqla dyi bilk, Azri trklri ad qaytarlsn. 12.23. Qorxmaz: Qosplann iilri 500 manat pul yb. Onlar Qay cmiyytinin hesabna keirmk grkdir ki, camaata yemk alb versinlr. ndi he ks sz verilmyck. ox sz demiik. ndi i grmliyik. 12.25. blfz. Tklif oxudu: Diqqtli olun, aradak fitnkarlar ya aradan xarmal, ya da sakitldirmli. arlara fikir verin. Biz gln btn tkliflr bir yer ylacaq. Onlar mumildirib hm yerli orqanlara, hm d Moskvaya nmayi adndan gndrk. Birliy gediriks bir-birimizi tnqid etmyk. Ziyallarmzn ardnca danmayaq. 12.30. Btn meydan dolub (mayn 18-ind olduu kimi). 500 m

adam var. 12.35. V-zi-rov!. 12.43. Sabir Rstmxanl: - Mn sizin dzlynz alqlayram. Sizin qarnzda ba yirm. Bu birlik olmasa he bir i gr bilmrik. Bizim byk, rfli tariximizi kiik gzgd gstrib, xalqmz dnyada thqir ediblr. Bizi uzun illr el trbiy ediblr ki, zmz tanmamq. Bizim ovaxtk tlblrimizdn oxuna ml edilmyib. Dil haqqnda tlbimiz vard. Ancaq aydn oldu ki, nazirlrimizin oxu ana dilindn iyrnir. Kndiy rusca mktub gndrn nazir hmin gn idn xarl-maldr. Yen kndlinin bana drman tklr. Sumqaytn hr 4 uan-dan biri xstdir. Kndlri gzmim, hr ey brbaddr. Xalq olmasa onun hkumti d olmaz. Xalq miskin olsa onun hkumti d pis gnd olar. Bu gn Azrbaycann 2 imperiya arasnda paralanmasnn 160 ili-dir. Bunu niy mtbuatmz qeyd etmdi? Kedi Sibir xofu. Azrbaycanda 30 mindn ox almam arxiv var. Dnya bilmyir ki, biz ayryq. Bizi mstmlk siyahsna da salmayblar. Qorbaovun yanndaklar onun siyastini thrif edirlr. Azrbaycana uzanan yad llr ksilmlidir. DQMV-d Ermnistan ev tikirs Azrbaycan hkumti Gyd, Boralda ev tiksin. Niy Azrbaycan tlblri yayda gedib baqa yerd ilmlidir? Bakda fhl atmr, tlblr bunu zlri hll etsinlr. (Yemk gtirdilr). Mktbimizin proqramlarn zmz hazrlamalyq. Dnn mitinqdn sonra sizin iradnizl Vzirovun yannda olduq. Mn nmayilrin leyhin deyilm. Dnn bura glmsydik mtbuat he n yazmazd. Topxanada i dayandrlmaq zrdir. Qoy var olsun Azrbaycann birliyi! 13.00. Nemt. (Tlblri oxudu). Sz verilir Abdulla brahimova - hkumtin nmayndsin. A.brahimov: ziz balalar, hrmtli hmvtnlr! vvl z admdan mracit edirm. Mn Qarabada olmuam. Siz ki bu i qoulmusunuz, siz eq olsun! Siz biz lazmsnz. Mn elan edirm ki, btn drd tlb hyata keiril bilr v min edirm ki, keirilck. 13.05. Nemt: ndi dalaq. Tlblr ml olunmasa gln nb mumazrbaycan ttili edrik. Nemt bunu deyndn sonra mikrofonun ssini ksdilr (13.06) v g . Nemtgil dalmaq tklifi il msuliyyti boyunlarndan atdlar. 5-6 min nfr gets d camaat yerindn trpnmdi. ox adam oturdu. (Vzirovu tlb edirlr). 13.20. Azrbaycan mehmanxanas trfdn ox byk ktl glib camaat qovudu. Rulon kaz adlar ki, camaat stnd otursun. 13.25. Bir olan ba tribunadan bayrai yellmy balad. Camaat alqlayr, bir yer toplar. 13.40. Azrbaycan mehmanxanas yanndan A-zr-bay-can! qqra-qqra byk izdiham glir. Qabaqlarnda milis man glir. Bak Elektrik Manqayrma Zavodunun fhllridir. llrind Azrbaycan bayra. nd qadnlar. Camaat mikrofon tlb edir. 13.50. B.Vahabzad: Bura glmidn o kiinin (yani Vzirovun A.T.) yannda 20 dqiq dandq. Dedim ki, millt n deyim? Dedi ki, biz Topxanada he n tikmy qoymayacaq. Verilmyck v qoyulmayacaq. Aman gndr, birliyimiz pozulmasn. Rhbrliyimizl zmz arasnda ayrlq yaratmayaq. Hammz eyni olaq. 13.58. Molla: ssalamleykm. Culfann Camaldn kndindn liym. Cavid adna zmlk sovxozunun fhlsiym. (Camaat ona qulaq asmayb V-zi-rov! qqrmaa balad). Dvlt planlarn hr ay 100-200 faiz yetirmim. (Fit basdlar. erini oxudu): Vtnin haradr dey bilmzsn, strsn lsn, l bilmzsn. Qaraba ryin yey bilmzsn... (Fit basdlar. l kmdi, eri sonadk sylmk istdi).

14.05. Ta Xalisbyli: Mn bu gn yrnmim. Topxanada qrn davam edir. Rdd olsun yaltaqlar! Torpaqlarmz hrraca qoyublar. Onlar urunda mbariz aparmalyq. Ermnistandan glnlr adrlarda yaayrlar. Hardadr rhbrlik? Hardadr vicdan? (Camaat Vzirovu tlb edir). Ali Sovetin b mdirinin szn inanmamalyq. Han Nazirlr Sovetinin sdri, MK-nn katiblri? Bu gec d burada yatmalyq. 14.09. Saqqall qoca kii: Vzirov bura glmyn kimi getmycyik. Bu bizim son szmzdr. 14.10. Ta: N qdr sizi aldadanlar, satanlar vardsa bura burax-mdlar. Mni is milis saxlamd. nki bilir ki, mn xalqn oluyam. 14.12. N.Hsnliyev: Mn Fxri xiyaban haqqnda mqal yazdm, indi mni izlyirlr. Kndlrimiz it gnnd yaayr. Qarabaa hddn artq qay gstri-lib, onlar qudurublar. Bayramz var, onu sayan yoxdur, rhbrliyimiz var, onu sayan yoxdur. ndiydk Sumqayt hadissi hallanr, ancaq indiydk deyilmir ki, Qriqoryan 6 nfr ermni ldrb. Mhbuslarmz z respublikamza tlb edirik. Susmaq pislnilsin. (Tribunada qalmaqal db). 14.15. Ta: M mikrofonu gtrdym n narahatdrlar. Sumqayt-da lnlrin xatirsini yad edk. Yaasn Azrbaycan xalq! 14.19. Tlb: Sbrimiz tknib. Bu gn hr bir azrbaycanl oul v qz and imlidir ki, bizi he ks paralaya bilmz. Biz Vzirovun msbt v yaxud mnfi cavabn eitmmiik. Onu gzlyirik. 14.22. Sevil Cahani (evdar qadn): Bizi saymrlar. Camaat ily bilmir, oxuya bilmir, yaaya bilmir. Axam bir cr deyib, indi camaata daln deynlr han? Yalan liderlr baxmaq istyirm. nanmayn yalan liderlr. Tprn onlarn siftin! znzsnz lider, hamnzsnz lider! 14.25. Ta: sizi bura gtirnlr aranzda yoxdur. Glin dalaq, bazar gn saat 10-adk gzlyk. He n olmasa yen yaq. ndi is dalaq. 14.28. Nemt: Mikrofonu baladq. Vzirovu gzlyirik. 14.46. naat v Politexnik nstitutlarnun tlblri byk izdihamla gldilr. 15.10. S.Rstmxanl: Azrbaycan televiziyas il tlblrimiz haqqnda mlumat verilsin. Biz o icazni verdilr ki, bizim mhkm Xalq Cbhmiz olsun. Burada mxtlif qruplar, dstlr var. Bizi ayrmaq istyirlr. Mbariz bu gn d var, sabah da, birisi gn d olacaq. Qvvmizi qoruyaq. 15.21. B.Vahabzad. (Xalq Cbhsinin baln z boynuna gtrd). Glin dalaq. 15.25. Bir ara qarqlq dd. Bir ermni kamera il kil kirdi. Onu tutub apardlar (Mmmdov Nadir imi). 15.32. Tlb Qorxmaz: Provokasiyaya uymayn. Qoyun ksinlr. Yaxn buraxn. 15.39. B.Vahabzad: Siz Mmmdov Nadir Cmil olunu dymsnz. O, Tarix nstitutunun mkdadr. Molodyoj Azerbaydjana qzetinin sifarii il kil kir. Ermni bilmisiniz? Ka ermni olayd. (Gldlr). Bel ey olanda bizim srncammza gtirin. 15.48. Meydanda n az 100 min adam var. Xorla V-zi-rov! tlb edirlr. Vzirov is xalqa etina etmir. He bir partiya v dvlt rhbri xalq saya salb glmir. Bli, tlblr aylarla burada dursa yen xeyri yoxdur. Birc ey aydndr - yalnz fhllrin dayanmas, ttil z hkmn yerid bilr. Qz ua. er oxudu (Nemtin qucanda): Vtni sevmyn qana boyansn!. gidlr mskni, igidlrik biz. Vtn hsrtiyl vurur qlbimiz!. (Srkli alqlar). 16.12. blfz: Sz verk Framz Mmmdov yoldaa, nmayiilrin adndan dansn. Framz Mmmdov (kinostudiyann operatoru): Tklif edirm ki, referendum keirk. Hammz burada imza edk ki, z respublikamda muxtariyyt olmasn istmirm, respublikada hr sah respublikann zn hval edilsin. Ta: Sumqaytdan xbr glib ki, 100 min nfr bel imza toplayb.

16.17. smayil Triqpeyma (ADU, hquqnas). 16.22. Yhya Mmmdov (ADU, rektor): Biz fxr edirik ki, vladlarmz bizdn qabaqda gedir. Biz sizinl fxr edirik. Biz arxaynq ki, siz bizdn d yax ilycksiniz. Bu 9 ayda biz sizi yax tandq. Mn yarm saat qabaq Vzirovun yannda olmuam. ox i grlr. Deycksiniz ki, hmi vd verilir, i grlmr. Vzirov ne gndr gec-gndz ilyir. (Fit basdlar). Bir hft vaxt verin, sonra bir d glrik. Mn universitet, respublika tlblrin mracit edirm. (Fit basdlar). 16.28. blfz: Bilirsiniz ki, Adamda Dayaq cmiyyti yaradlb. Onun iisin sz verk. 16.20. Daya: Biz dnn iinizi eidib bura glmiik. Zeynal Mmmdov, Telman Allahverdiyev, Xuraman Abbasova mni bura gndrnd xahi etdilr ki, deyim: son on be gnd Xocalda, Malbylid, Melid v b. aparlan ilrdn xbriniz olsa ox raz qalarsnz. 452 manatlq Qaraba hlin yardm gstrmiik. Glin birlk. 16.32. Nemt: Mtkkilliyimizin pozulmas mlubiyytimizdir. Xahi edirik, yalvarrq, daln. 16.35. Ta: nvan yazlmaldr. (V-zi-rov!). 16.39. Hatmi: Dnndn Vzirovu tlb edirsiniz. Ancaq o gl bilmir, nki onun ba kimi mstqilliyi yoxdur. (Mikrofondan araladlar). 16.40. Dmir Gdbyli: ziz xalqm... (Fit basdlar). 16.48. Xlil Rza. (Danmaq istdi, qoymadlar). (Ha-t-mi!). 16.51. Xlil Rza: ki gndr ryimi iftixar hissi bryb. Tonqal-larn indan kemim. (Yeni erini oxudu. Hatminin mrkzi tutmu dstsi sonadk oxumaa imkan vermdi). 17.01. Dmir Gdbyli. Yeni tlblr irli srd: 1) DQMV-d komendant saat gclndirilsin. 2) DQMV-nin rhbri ruslardan olsun. 3) Sumqaytllarn mhakimsi dayandrlsn. 4) DQMV- Ermnistan SSR-dn gln btn manlar dayandrlsn. 5) Mrkzi mtbuatda x etmk n nmayndlrimiz imkan yaradlsn. 6) Vzirovdan tlb edilsin ki, trafndak durunluq dvr mafiya-sn lv etsin. 17.05. Olan: Bir gn yatmq, be gn d yatacaq. N qlm-kazdr? Tklifimizi bildirmiik. MK qeyd alsn. 17.10. X. Rza. Yen tlblri oxudu: 1) Makinalar azrbaycanca olsun. 2) Azri torpaqlarn danaklara satanlar mhkm qarsnda cavab versinlr. 3) sgranda Bxtiyarla lini ldrnlr d Sumqayt mhkmsin tlb edilsin. 17.12. Nemt dand. Camaat onun danini yarmq ksib arxasn tribunaya sar yer oturdu 17.17. Bir olan: Vzirov tz glnd sz verdi ki, torpaqdan pay olmaz. Ancaq olub. Dalq Qaraba biziml iqtisadi, siyasi laqni ksib. gr rhbrlik bacarmrsa biz Stepanakert yr tkil edk, aeroportu balayaq. 17.20. Baqa olan: Bak bu gn saat 8-dn l hr elan edilmli-dir. Fhllr d biz qoulmaldrlar. (15 dqiq fasil). (Camaat geriy axb yolu ksdi). 17.46. Uaqlar kazdan xa dzldir, sonra yandrrlar. Qaranlq tam db. Poosyan Dada Asanova nota il vaxt verib: Sbut edin ki, Topxana tarixi abiddir. ar: Vzirov, utanma, x bayra!, Bak bu gn saat 8-dn l hr elan olunur. He ks i xmasn!!!. 18.50. B.Vahabzad v baqa cbhilr aa ddlr. Camaat: V-zi-rov! ( bir oxu V-zir-yan! deyir). Qatlama arpayni havaya qaldrdlar, camaat (gec meydanda qalmaq istynlr) ruhlanb alqlad. Bir dst xorla Vaz-gen e-k oxuyur. 18:55. AZ-nin tlblri byk izdihamla gldi (oxminlik). Aramsz olaraq Vzirovu arrlar. 19.12. Xorla oxunan bayat:

zizim olmayayd, Saralb-solmayayd. Bak yax hrdir, Ermni olmayayd. 19.17. Xarici Dillrin tlblri gldilr. Soldak 1-inci tribuna ehtizaza glib. V-zi-rov arrlar. Armnskiy druq - xuje vskoqo vraqa (bir tarix kitabndan. Yazlb, aslb). 19.28. Gln yeni dstni alqladlar. 19.30. Yeni gln dstni alqladlar. El aillr var ki, hams glib. (Sum - qa - yt!). Xocalda 42 ermni lb. ksriyyti dustaqlqdan buraxlanlardr. arlar: Poosyan mhkmy clb olunsun!!!, Qalx ayaa, Azrbaycan, Sumqayt vtnprvrlrin azadlq!. 19.55. Tribunaya xb birisi Qaraba ikstsi oxudu. Nemti fhllr llrind qaldrmlar. Yax eitmirm. Ancaq hiss edirm ki, dalmaa arr. 20.00. T-til!, t-til!. 20.04. Gln yeni dstni alqladlar. Velosiped Azrbaycan bayran taxb meydan gzdirirlr. 20.15. Azrbaycan mehmanxanasndan Hkumt evinin sa qurtaraca-nadk adamla dolub. Ancaq ktl sasn meydann yarsndan qabaqda topla-b. 20.20. Azrbaycan mehmanxanas trfdn 10-15 minlik izdiham gldi. 20.35. Mrsl Hkimov (professor) meydanda camaata danr: Mslmanlar snnt olur, banka qoydurur, qan xardr, ba apr, nticd qan dyiir. Ancaq ermni bunlarn he birini elmir. Qan qalr irid, vurur beynin, ona gr d badan xarab olur. Kpk ua qzlarn, arvadlarn yanmza gndrib bizi bu gn salblar. ndi qzb stmz glnlr z biclrimizdir. Bizi tan-mrlar. 20.45. Mikrafonla Zeynbin mahnsn verirlr. (Dnyann xobxti mnm dnyada). Qurtaran kimi: V - zi - rov. 21.00. Meydanda txminn 100 min adam qalb. oxlu bayraqlar dalalanr. Mikrofon istyirlr. Hava ox gzldir. Deysn qalanlarn oxu sabahacan qalmaq fikrinddir. 21.20. Camaat qzb. Hiss olunur ki, idarolunmaz vziyyt yara-nr. (V-zir-yan!). Meydanda iki yerd byk tonqal qalamlar. Camaat trafna toplab. 21.35. N qdr basoyuqluq! ki gndr ki, respublikann bala-r xalqn zn xmr. Camaat qzr. Dorudanm onlarn ns edcyini gzlyirlr?! Xliyddin Xlilov mn danr: Xudu Mmmdov lnd orkestrl basdrmaq istyirdilr. Nemt Rafiq Zeynalova (MK katibi) dedi ki, ddn lnd orkestrl basdrarsan. Onunla da orkestri ydrdlar. 21.45. Tribunada nvr, Nemt v baqalar. Camaat l alr, uuldayr. Rhbrlri grmk istyir. Sol tribunalarda hatmii gnclr ehtizaza glib yralanrlar. 21.50. Adamdan gln 2 nfr llrind yemk sorudu ki, qatar gedir, camaata yemk gtirmiik, kim verk? Dedik ki (Xliyddinl), apar tonqaln yanna. 22.03. Tribunada dava dd. 22.16. Byk bir kabel arxn yandrb ondan tonqal dzltdilr. Kim tapb sryb gtirmidi, ox qrib idi. Dvrsin xeyli adam yb. 22.20. Glin yeni izdiham alqlarla, hay-kyl qarladlar. 22.50. ar mnliyi il oynamaq olmaz!. Qadnlar qazanlarda yemk gtirib verirlr. 23.00. Meydanda 50-60 min adam qalb. Tribunalarn hams doludur. Uaqlar ba tribunann skisind oturub bayraq yelldirlr. Bu gn bayraqlar xeyli oxalb. Nmayiilrin iind qadnlar da oxdur. Artq ham dst-dst toplab shbt edir. B. Vahabzadnin kol-kos qrlb dey yalan sylmsini qnayrlar.

22.30. Azrbaycan mehmanxanas trfd camaat qad. Blli oldu ki, 2 turisti ermni bilib dymk istyiblr. (kil kmk istyirmilr). Nmayiilrin irisind in adamlar da var. Bzisi deyir ki, maraql deyil. Mikrofon ilsydi yax olard. Xliyddinl gzdik. Camaat seyrlib. 30-40 min qalar. 24.00. Meydanda 10 min adam qalar. Tonqaln trafnda qalmlar. *** Bu gn Kommunist qzetind .Cmidov v F.liyevin Topxana hnr abidsidir mqalsi xb. Hmin qzetin bugnk nmrsi SSR Ali Soveti Ryast Heytin-d balql mlumatda yazr: 1988- il noyabrn 16-da Estoniya SSR Ali Sovetinin sessiyasnda bu respublika Konstitusiyasnn 74-c maddsin aid bel bir dzli qbul edilmidir ki, Estoniya SSR-in ali hakimiyyt orqanlar SSR ttifaqnn qanunvericilik v baqa aktlarnn ttbiqini myyn hallarda dayandra bilr v ya bunun hdlrini myynldir bilrlr. 19 NOYABR 1988. 00.09. Meyddanda i sndrdlr. Qaldq k inn umuduna. Fit gy ucald. Azrbaycann bayra stnd ay-ulduz dalalanr. Dnn (18.11.1988) referendumda 250 min imza toplanb DQMV-nin lvi n (Rstm Behrudi dedi). 01.02. ayi gzir ki, camaat sgrlr gtrck. Universitetin tlblri dalmlar. 01.25. 18 yerd tonqal var. sgrlri (milis sgrlri) 4 avtobusa doldurmular. Nemt, Firidun Clilov, smayl Triqpeyma v baqa cbhi-lr camaat dalmaa arrlar. Ancaq ham etiraz edir. 02.05. nvr camaat toplayb saat 6-yadk dalma tklif etdi. Raz olmadlar. Xorla oxumaa baladlar: Ev gedn - ermni!. lnib qalan 2-3 min adam tonqal banda oturub - bzilri asfaltn stnd altna qzet salb, bzilri taxta yeiklrin stnd. Bir-birin syknib yeiyin stnd uzananlar da var. SND nvr liyev v dostlar mitinqi gn yarm idar ed bildilr. (Sonrak gnlrd glnk kli alacaq birinci gn meydanda qalman sasn onlar qoydular). zlrinin tkil etdirdiyi mitinqin ngl dndyn grn dvlt adamlar tribunann altndak deputat otanda nvr n demi, n tpinmidilrs o, Sabir Rstmxanl, Nemt Pnahov ikinci gn gnortadan sonra meydan datmaq istdilr. x edib qoymadm. gr mn meydan datmaq mslsind z ykm bu adamlarn yknn stn qoysaydm mumiyytl meydan hrkat deyiln ey, onun Nemt Pnahov adl qhrman ola bilrdimi?.. nvr liyev sradan xdqdan sonra meydan iki gn ancaq Hatmini tanmdr. Bir vaxtlar nmayilrin, mitinqlrin tkilini pozan adam kimi xatirlrd qalan v bu ii indi d davam etdirn Nemt is tribunann qarsnda duran gnclr trfindn butulkaya, rm meyvy baslr, tribunadan qovulurdu. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtuluqz., 10.1993). 03.00. Gec sabahadk qalan qzlarmzn adlar: Muradova Glnar, Hsnova Badam (ADU), Vfa Abdullayeva (Tibb n-tu), rad Mhrrmo-va, Yunisova Sryya, Sleymanova Sdiq, Zrnigar Barxu, Mmmdova Knl (Politexnik n-tu) (200-dn ox idilr - shrcn qalanlar). 03.10. Qarmon, naara gtirdilr. Qabaqca Qaraba ikstsi alnd, sonra baqa havalar. 03.31. Xalq Xalqovun meydann yaxnlndak ayxanasnda ay idik. Nmayiilr qulluq etmk n gec-gndz ilyir. El txminn bu vaxt ya yamaa balad. Ancaq he ks yerindn trpnmdi. 03.50. K 58-97 AD nmrli a Jiqulinin srcs (Fazil) qatq, or, rk gtirmidi. 04.00. U 08-49 AQ (Jiquli; clov Mehman, Kamran Osmanov) alma, armud, nar gtiriblr. Kamran dedi ki, iki gndr meyv dayram. 04.05. A 08-56 AQ (Jiquli; Mehdiyev Vahid, Navah kndindn; 110 km uzaqdan) isti rk gtirib. T 33-00 AQ, zaporojets yemk gtirib.

04.15. Tlblr mbahis edirdilr. Xliyddinl birg qulaq asdq. N qdr all, mdni mbahis idi! Deyirdilr ki, xalq hl baszdr. Dzdr, ortada bir-birini tnqid edn balar oxdur, ancaq n Nemt, n Hatmi, n Bxtiyar Vahabzad, n Sabir Rstmxanl v baqalar hl ba deyil. Xalq z sl ban z vaxtnda yetirck. Onlar Nemtin d, Hatminin d mnfi v msbt chtlrini obyektiv dedilr. Deyirlr ki, Nemt mbarizdir, alldr, fhlni ardnca apara bilir, ancaq tzyiq uyur. Hatmi is barmazdr, gzt getmir, ancaq siyasi savad azdr v x yolunu dind grr. Maraql idi ki, meydandak saysz-hesabsz yeiklr (yandrmaq n) haradandr. yrndik ki, Jiqulilrd gtiriblr. Gtiriln btn eylr srclrin z xrcindir. 04.22. 26-lar rayonun I katibi Vli Mmmdovu bir dst gnc arasnda shbt aparan grdk. Hadislrin axarnn pis mcraya ynl bilcyindn ehtiyat etdiyini bildirir. Baqa byk bir dstd olanlar yib kii ltiflri danrlar. Baqa bir dstd ADU-nun hquq mllimi smayl Triqpeyma (cbhi) shbt aparr, xalqn z mnvi varln qoruman amill-rindn, rtlrindn tlblr sz ar. Hr dst, hr tonqal ba bir auditoriyadr. Yuxu qam gzlr-dki mara, hvsi grmk, qzlarn kii duruuna, davranna tamaa etmk ox xodur. Xliyddin st alan uaqlarn stn rtr ki, soyuqlamasnlar. 04.36. Narn isk balad. Gec yars (saat 2-d) iki turist (ekist) gldi, onlarla mn, Paayev Tanrverdi shbt etdik. Adamlarn mqsdi v hval-ruhiyysi il maraqlanrdlar. 05.00. Meydanda 1500- adam qalmd (200- qz). Ham dst-dst tonqallarn trafna toplamd. 05.11. Camaat tk-tk, qoa-qoa hrdn glmy balad. 05.40. blfz axtara-axtara tribunalarn ucundak qlllr ba kdik. Pilllrin stnd balaca uaqlar yan-yana, i-i klm kimi yat-mdlar. -drdnn stnd bir adyal vard. 05.50. Ta man gldi (nmrsini bilmdik), dedi ki, lazmdrsa taksilr bu gn i xmasn. Cavab verildi ki, hl ilyin, siqnal gzlyin. Kmy gln manlar: K 86-05 AQ (Jiquli) K 62-68 AJ (Jiquli) R 04-57 AQ (Jiquli) 96-36 AQ (Zap) AQTs 68-38 (tranzit Jiquli) 06.00. Ham oyanb. isk ya yar. 11 drc isti var. Ham tonqallar trafna yb. sfndiyar Coun da buradadr. 06.20. 18-51 AQL (karus). Src saxlad. Dedi ki, sizi hara aparm? Sonra dedi ki, salona mikrofonla deyirm ki, nmayi glnlr havaydr. Bir olan dedi ki, Bakxanov-midt klrinin ksimsind, Ermnikndd, Zavazaln klrind BTR-lr durmudu. Dnn yox idi. Gec dzblr. Ltif: t SSR-dn AB-a gedir. Deyirlr sizd qlasnostdur, orada niy yaamrsan? Deyir ki, qlastnost beldir ki, zncirimizi uzun ediblr, bir d deyirlr ki, n qdr hrrsnz hrn. Ancaq yemy ey yoxdur. (Firidun Qdirov). 07.00. Hava iqlanmaa balad. Ya gclnib. Adamlar hiss edilmyck qdr oxalb. Gec ikn tlblr meydann zir-zibilini tmizldilr. T.Paayev doru dedi ki, n KQB iilri, n d milislr bu rait tab gtirdi. Dorudan da, onlarn he biri indi gz dymir. Nemt v baqa balarla gnclr birlib bugnk hrkt xttini mzakir edirlr. SND Deputatlar otanda xeyli dvlt adam vard. Onlardan yadmda qalan bunlardr: Fuad Musayev, general Kamil Mmmdov, Tofiq Barov, polkovnik Ftulla Hseynov, Vli Mmmdov, podpolkovnik Eldniz liyev. Maraql idi ki, adi adamlardan Araz lizad, smayl Triqpeyma, hl meydan qhrmanna dndrilmmi Nemt Pnahov da onlarn arasnda idilr... General Kamil Mmmdovun: Meydan datmaq lazmdr sz azndan xb qurtarmamd ki, Nemt mni trbiysizcsin thqir edib dedi: Bu birf qoymur dadaq. Mni buraya gtizdirmisiniz ki, bu azdan xarab uaa thqir etdirsiniz? dediyimd general Nemt acqland: Ke otur yerind, azn da tmiz saxla. Sonra mn sar dnd:Hatmi,

Bakda bir hadis ba vers vvl sn cavabdehsn, sonra mn. Gl mitinqi dat. Ona dedim: Mitinqi datmaq fikrind deyilm. ksin, istyirm btn Azrbaycan ii dayandrb mitinq xsn. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz., 10.1993). 08.00. Axamki camaatdr. Gednlr d var, glnlr d. Tonqallar azalb. Ya ziflyib. Bli, bu gec d macrasz td! 08.25. Dniz limannn fhllri ilk qaranqu kimi gldilr. Gmilri yola salmaqdan imtina ediblr (30-40 nfr olar). Dnn shr tezdn buvaxtacan vur-tut birc saat oturduuma gr ayaqlarm szm baxmr. Ev yollanram. 19 NOYABR 1988. (Ard) Evd bir ne saat dinclndn sonra yenidn nmayi qayitdm. 28 aprel metro stansiyasndan xb Lenin meydanna glnd grdm ki, k il metroya sar oxlu adam glir. El bildim ki, mitinq dalb, ancaq yetind baxdm ki, bel deyil. Doladm. 250-300 min adam olard. Mn glnd mikrofon susmudu. (xlar yrnib sonra yazaram). Yeni arlar: l almayan - ermni, Qaraban muxtariyytini lv etmli, Yaasn Azrbaycan xalqnn monolit birliyi!. Bayatlar: Araz ayrdlar, Qan il doyurdular. Mn sizdn ayrlmazdm. Zor il ayrdlar. *** Ay uyruu-uyruu, Vazgenin var quyruu. Vazgen bir oyun eylr, zn qoyun eylr. Mikrofon sussa da camaat maazada satlan gclndirici il danr. erlr oxuyur, fikirlrini bildirirlr. Qz bir mktubu oxudu. Bu gn Molodyoj Azerbaydjana qzeti mqal verib. Ona minntdarlq bildirildi. 16.52. Mikrofon quruldu. Sabir Rstmxanl: - Fasil gtrdk ki, camaatdan gln mktublar saf-rk edk, mitinqin mracitnamsini oxuyaq. Dnn qadnlar zng edib deyirdilr ki, nmayiilr nec kmk edk? Mktublarn oxunda ana dili mslsi nddir. Bir ox qeyrtsiz idar rhbrlri buna etinasz yanarlar. Siz niy dzrsnz? Fhllr zlri bununla mul olsunlar. Niy dnyann byk dili qoz qabna soxulsun? Mllimlrin konfransnda tlb edilib ki, yncaq Azrbaycan dilind olsun. Siz d bel edin. Moskva komissiyalar Azrbaycan yoxlayr. Mktubda tklif var ki, Azrbaycan da Moskvan yoxlasn. Moskvadan glnlr kimins cibin gz dikib glirlr. Pislnilsin. Azrbaycan kndlrind balar, nazirliklrd milli prinsiplr pozulur. Biz xyant ednlr d vzif verilir. 16.58. zim smayll (Grcstan SSR): Bu gn sizi tbrik edirm. 2 gndr ki, aranzdayam. Grc xalq hmi bizi mdafi edib, edck. He bir ayi sizi adrmasn. Onlarla dostluu pozan deyilik. Bu ayn 13-nd Grcstanda keiriln yncaqda dil mslsin toxunublar. Milli Cbh yaradblar, azrbaycanllar da var. Grk Azrbaycanda da bel olsun. 17.00. Sabir: Balaca elan. Mmmdova Mehpar itib. Anas onu gzlyir. Tapan tribunaya yaxnlasn. Bak Neft Texnikumunun tlbsi Eldar Qasmovu qovublar. Kim nmayil bal mktbdn, idn qovulsa biz mracit etsin, tdbir grk.

17.03. Qarabadan kii: Qarabada qrlan me n ermnilri 2.700 m crim ediblr. Azdr. Mhkmy verilib. Onlar mcbur etmlidirlr ki, oran ksinlr. Qranlar hbs edilsin. Ermnistandan gln tikinti materiallar dayandrlsn. Komentant saat ola-ola gec ilyiblr Topxanada. Var olsun Azrbaycan xalq! Sabir (17.05). Mktublar: 1) Sumqaytla bal mhkm dayandrlsn, Azrbaycana verilsin, xalqn itirak il keirilsin. 2) Xalq tlb edir ki, Qorbaov Azrbaycana glsin, Qarabadak vziy-yti z grsn. 3) Sumqaytdan mktublar glib. Sumqaytda zhrli zavodlar yen tikilir, halinin qaysna qalnmr. 200 milyonluq tikinti gedir. O dayandrlmasa Sumqayt cavanlar ii dayandracaqlar. Sum-qa-yit! 4) ADU hquq tlblri: bizi sizdirirlar. Ardir ki, bizim hquq iilri Ermstandan glnlrdn rvt alrlar. Ar olsun!1 Ermnistandan glnlr yalnz DQMV-d yerldirilsin Milli glrinin he olmasa 50% xalqa qaytarlsn. Arada gzib pul yanlara he n vermyin. Ermnistan SSR-d azrbaycanca verililr lv edilib, bizd d ermniclr lv edilsin. (Alqlar). Bu tlblr oxdur. Oxumaqla o demk deyil ki, 1-2 hyata ke-ck. Tkc nmayil yox, gndlik iimizl buna almalyq. Nmayi itiraklarnn Azrbaycan hkumtin son tlbini irli srrk. (V-zi-rov). Glin bir-birimiz hrmt edk v inanaq. Mn he bir id siz xyant etmrm. Nmayi itiraklarnn Azrbaycan hkumtin mraciti: Son vaxtlar Ermnistann Azrbaycan xalqna qar tcavz davam edir. Ermnistanda, Dalq Qarabada Azrbaycan xalq dzlmz mhrumiy-ytlr dar olub. Azrbaycann suverenliyi pozulub. 19 noyabr mitinqinin itiraklar aadak tlblri yerin yetirmyi xahi edir: 1) Topxanann qrlmas barbarlq akt hesab edilsin, cinaytkar-lar czalandrlsn. 2) Kooperativin ii pislnib iimiz dxalt kimi qiymtlndiril-sin. 3) Bu hadis il bal Azrbaycan Ali Soveti Ermnistan Ali Soveti-n etiraz etsin. 4) SSR Konstitusiyas layihsi maddlri Azrbaycan respublikas-nn suveren hquqlarn mhdudladrd n Azrbaycan SSR Ali Soveti SSR Ali Sovetin qti etiraz etsin. Biz gnd z gcmz gstrdik. Gln bazar gnn kimi vaxt verk. Tlblr dnilms gln bazar gn yen bura yaq. (V - zi - rov!). Grln i haqqnda Azrbaycan televiziyas vaxtl-vaxtnda mlumat verck. Biz dalrq ki, bir d toplaaq. (Ba tribuna boald). 17.00. Camaat dalmad. (V-zi-rov!.) Sol tribuna: Gednlr ar olsun!,Ev gedn-ermni, Ev gedn Vazgendir!. 17.25. Yava-yava dalmaa baladlar. Qalanlar Vzirovu tlb edirlr. 2-ci sol tribunada 2-3 yal iki balaca uaq da onlara qoulub l alr. Gednlr yava-yava qaytmaa balad. Qalanlar yerd oturdular. Ya kss d yer su idi. Buna baxmadlar. Bir ox gnclr Qaraba siqaretinin zn qoparb dlrin emblem kimi yapdrb. Xalq baa dr ki, vdlr oxdur, yerin yetiriln ilr is az. Azrbaycan radio v televiziyas, mtbuat (Molodyoj Azerbaydjanadan baqa) xalqn gnlk mqqtin gz yumub. Bs sonra n edck? He bir rhbr xalq sayb qabaa xmad. Bel olduqda rhbrliy inanmaq mmkndrm? Azrbaycan SSR-in n az 22 bayran saydm. Ortada bir bayra uzun aaca (txminn 10 m) keirib dalalandrrlar. eypur alanlar da var. 17.40. V -zi- rov arlar yen ucald. Yen qzetdn xa dzldib yandrmaa baladlar. Ortada tonqal qaland. 17.45. Sol trfin iqlarn sndrdlr.

18.05. 13-47 AQP (PAZ) avnjbusu tonqal qalamaq n odun gtirdi ( bu gec 5-6 df glibgetdi). Meydanda 6 yerd tonqal qaland. Tribunalarda tk-tk arlar sylyir, arlar alqlayr, ura edirlr. A-zr-bay-can qqrrlar. 18.15. arlar: Aclq elan edn yoldalara Bak fhlsi ss versin!, 21-i ham ttil!. Krp bir uaq qqrr: Ev gedn - ermni. 18.35. Sndrlm projektorlar yandirdilar. Meydanda 100 min yaxn adam (tlb) qalb. Tonqallar oxalb. lknin bir ox rayonlarndan Qarabadan, Ermnistandan manlarla adam glib. Onlar, deysn, getmk fikrind deyil. Mtllim dedi ki, dalmaq grkdir, nki, Ftulla Hseynov (Bak D, ris ) deyib ki, bu gec dynkl dydrcm. Onun bel deyib-demdiyini mn bilmirm, ancaq onu bilirm ki, tlblr bu gec d dnnki qdr qalsa he ks l vura bilmycklr. 2 sol tribuna doludur. Sa tribunann is birind btn yerlr tutulub (ancaq basabas yoxdur), 2cisind adam azdr. Meydanda is Azrbay-candan Aberonadk splnmilr. Daha ox mrkzi tribunann qar-snda sxlqdr. Burada aclq edn tlblr oturub (bir-birin syknib). stlrin adyal salblar. styirm ki, onlarla shbti gec yarsna saxlaym, ona gr burada onlar haqqnda susuram. 18.55. Camaatdan byk bir dst ayrlb (txminn 10 min nfrlik) Azrbaycan mehmanxanas trf kedi. El bildik ki, cavanlar Ermniknd trf yr baladlar. Hycandan ryim dd. Tez ora qadm. Blli oldu ki, birisi (srxo) deyib ki, mn ermniym. Onu qulaqlarndan asmaq istyiblr. Milislr i qarb qoymayblar. Camaat da tamaa n axrd. Ancaq oxlu gnc (mn d onlarn iind) tapld ki, camaat geri qaytarmaa ard. Dedi ki, aran qzdrrlar, fitny uymayn. Qolu gcl gnclr iki sra (ll tutub) pr kdilr (mn d), milis yaranan dhlizdn hmin adam keirib mana apard. Bir azdan camaat meydana qaytd. Yqin ki, bu hadis urlu kild tkil edilmidi ki, nmayi dalsn, ya da nmayiilrin xliqanlqla mul olmas haqqnda l tutarqa dsn. (Sonra blk d dynklri i salmaq olar). Yax ki, camaat thlkni sovudurdu. 19.10. Meydanda 100 min qdr adam var. Ham shbt edir. Dnnki kimi bu gn d sol trfdki 1-inci tribunada oturanlar xsusi fallq edir, ehtizaza glrk, yralanaraq bayraqlar yellyir, aramsz l alr, V-zir-yan qqrr, er (mahn) oxuyurlar: ...Bak gzl hrdir, ermni olmayayd. 2-ci tribunada is, deysn, Mataadan olan gnclr antiermni, antivazgen ruhlu meyxanalar oxuyurlar. gec yatmayan, yorun olan, ldn dn bu tlblrin qvvsinin tknmsin sanki he iar d yoxdur. Meydana kiik arabalarda (zavodlarda ilnn) odun, taxta dayr-lar. 19.35. Yal, stnd ay-ulduz olan iki islam bayra tutmu dst meydana girdi. Alqlara baladlar. Yal bayran birini ba tribunada brkitdilr, o biri is sadak 2-ci tribunann ortasnda dala-landrld. Camaat onlar srkli alqlarla qarlad. Bir azdan mik - ro - fon tlbi meydan brd. Ha-t-mi arrlar. Onsuz da, bayraqlar grn kimi baa ddm ki, bu, M.Hatminin dstsinin iidir. CND rngli milli bayramzn meydana kim, kimlr trfindn gtirilmsi mslsi... ox dumanlandrlmdr. ... Bayra meydana 19 noyabrda gnortadan sonra Bdn Trbiysi nstitutunun tlbsi Salman Hseynov gtirmidi. Fqt bayra meydanda dvltin rxatasndan qoruyan v oxaltdran Hatmi olmudur. Komsomolular Dvlt qtisadiyyat nstitutunun birinci kurs tlbsi Elad Ziyadovun lindn bayra alb crmaq istyi-rdilr. Komsomolular qovur, Eladla Salman tngnfs, rnglri aarm kild bayra burdan-ora, ordan-bura qarrdlar. Onlar yanma sslyib bayra qzlbalarn hatsin aldrdm. Qzlbalarn qorxusundan komso-molular bayraa yaxn d bilmdilr. Bellikl, rngli mqdds bayramz 70 ildn sonra z doma Baksnn qoynunda zmtl dalalanmaa, xalq bir bozqurd olaraq milli mcadily sslmy balad... Xalq Hrkat Cbhsinin Bxtiyar Tuncayda 4.500 manat pulu vard. Ona gstri verdim ki, bayraqdan 4 dn d dzltdirib gtirsin. Tuncay tapr-m lyaqtl yerin yetirdi...

Mhdudluundanm, yoxsa dvlt trfin yrtmsindnmi, Nemt bayran meydandan ydrlmasn tlb etdi. Ona qulaq asan olmad. Bunun ahidi oxdur. Trk bayrann meydanda qaldrlmas Teymur by liyevin, islam bayrann qaldrlmas is hl nlibel dvrndn mniml siyasi yaxnlq edn dal bdln (Hac bdl bdlovun .T.) xidmtidir. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. Milli qurtulu qz., 18.1993). Mrkzi tribunaya gnclr doludular (ancaq he tlby oxamr-lar). Milislr onlarn bura xmasna, islam bayrann dalalandrlma-sna etiraz etmir, blk d rait yaradrlar 19.50. Ta Xalisbyli, Xlil Rza ba tribunaya xdlar. Yal bayra gtrtdlr. Hrnd bir az gecikdilr, nki Hatminin bu tbbs dvlt orqanlarnn lin bhan vermkdn baqa bir ey deyildi. O, dnn ona sz verilmmsinin, uzaqladrlmasnn heyifini deysn, xalq hrkatndan alr. Soldan byk bir dst gldi. (Mn sa-solu zm Hkumt evin ynldib myynldirirm.) 20.02 Bir gnc yanab dedi ki, I gn mumrespublika ttilidir, hamya atdrn. Bu gn drd zavod (L.midt adna, BEMZ, B.Srdarov adna manqayrma v baqa biri), dniz liman ilmyib. Tlblr ttil qqrrdlar. V-zir-yan sslri ksilmir. 20.10. Byk bir dst tlb gldi (Politexnik, naat Mhndislri). Meydanda txminn 110 min adam var. Bugnk ruh counluu dnnkindn ykskdir. Hava ox gzldir. Buludlu olsa da quru, mlayimdir. Asfalt da quruyub. Bu gnd sanki rhbrlrinin ryi yanmayan xalqa Allahn rhmi glmidir. Sanki Baknn hmi ilin bu vaxtnda qlnc kimi ksn klyini baqa yer krmlr. Bulvardak qlly baxram: havann istiliyi indi d 11 drcdir. Sanki mczdir - gnd eyni temperatur. 20.50. 59-50 AQL (Kamaz) imli su gtirmidir. 20.55. Yen byk bir dst araland camaatdan. Blli oldu ki, bir ermni camaatn arasna girib. Casus kimi bilib dyblr. Milis tez aradan xard. Camaat yerin qaytd. 21.00. Meydanda 90-100 min adam qalmdr. Sol tribunalarn yuxarsnda - ucadandananlar olan yerd oxlu uaq toplamdr. Grdm ki, onlar elektrik cihazlarn qurdalayr. Camaat yara-yara qabaa kedim. Hay-ky sakitlnd qqrb dedim ki, aa dn, sizi cryan vurar. Sa olsunlar, ddlr. Ancaq grdm ki, soldak 1-inci tribunada oxlu tsadfi adam var, onlara dirijorluu is yerd duran iki srxo olan edir. lbtt, bel yerd he ks bir sz demk, l vurmaq mmkn deyil - he ndn xbri olmayan ktl o saat ora cumur. Ba tribunann qarsnda bykraq bir dair dzltmilr. Burada aclq elan edn tlblr oturmudur. Camaat hams byk dstlr halnda toplamdr. Bir dstd birisi Qarabaa aid erlrini oxuyur, baqa dstd biri ttkd Qarabaa dair havalar gzl tranlrl alr. Vaxtl - vaxtnda rk, yemk paylayrlar. Tonqal trafnda xorla oxunan mahndan: Biri: Qaraba Xor: Vtnimdir. Biri: Azri Xor: Milltimdir. Biri: Ermni Xor: Eyimdir. Ba tribunadan mikrofonu tamam gtrdlr. Hkumt evinin sol trfind divara yapdrlan sndlr: Biz tlb edirik:

1) Azrbaycan Ali Soveti bizim indiki mitinqimiz icaz verib onu qanunildirsin v dvltimizin banisi V..Leninin adn dayan bu meydan xalqmzn irad v arzularn bildirmk n daimi yer elan etsin. 2) Ali Sovet xalqn istklrini eidib hkumt atdrmaq n daimi nmaynd tyin etsin. Bu tlblrin trfdarlar, dftr imza atn!. Divar yazlar: He bir vicdanl azri ermni satcsna, ustasna bir qpik d artq pul vermsin! TRK, MSAVAT, SLAM Xalqn mzakirsin verilmi SSR Konstitusiyas layihsind (119- madd, bnd 13) mttfiq respublikalarn suverenliyi thlk altna alnr. Buna gr d hmin bndin bu kild qbul olunmasn tlb edirk: SSR Ali Sovetinin reyast heyti mttfiq respublikann Ali Sovetinin xahii v ya icazsi il SSR-nin mdafisi mnafeyin uyun olaraq ayr-ayr yerlrd v ya btn lkd hrbi, yaxud fvqlad vziyyt elan edir, lazm gldikd mvqqti olaraq xsusi idaretm formalar ttbiq edir. Vtnda! ox gnlk mitinqin nticsi olaraq Azrbaycan Xalq Cbhsi yaradlr. Cbhnin proqram qzetlrd drc olunacaq. Yerlrd (mssislrd, mktblrd, idarlrd v s.) zklr yaratmaq n aadak nmrlr mracit edin: 39-43-42 Zrdt lizad 94-27-29 Emin hmdov. Mvqqti tbbs komitsi. Azrbaycan xalqna mracit: Problemlrimi hll edck yegan qvv xalq birliyi - Azrbaycan Xalq Cbhsi ola bilr. Tlblr: 1. Respublikann Ali Sovetindn Azrbaycan Xalq Cbhsinin rsmi qeyd alnmasn tlb edk! Respublika qzetlri Azrbaycan Xalq Cbhsinin layihsi-ni mzakir n drc etsin! 2. Dalq Qarabada Azrbaycan SSR hkumtinin icazsi olmadan aparlan btn tsrrfat ilrin son qoyulsun! Hr gn saat 21-dn 22-ydk Az.TV il Dalq Qarabada ba vern hquqi, tsrrfat v idaretm sahsind ba vern pozuntular haqqnda dqiq mlumat verilsin! 3. Konstitusiyada nzrd tutulmu dyiikliklr respublikann suveren-liyin thlkdir! SSSR Ali Sovetinin sessiyasna gedn deputatlarmzdan tlb edk ki, faliyyt proqramlarn elan etsinlr v seicilrin iradsini rhbr tutsun-lar. Azrbaycan Xalq Cbhsinin mvqqti tsis komitsi. Layih Azrbaycan Xalq Cbhsinin Proqram (9 sh., makinada ) El gc - sel gc. Azrbaycanca yazlm mtn divara vurulmudur. 22.20. Sadaki tribunada xor: Ham glib burdadr Vzir olan toydadr. Bana qrmz lent balayan gnclr bu gn peyda olmudur. (Hatminin adamlar). 22.50. V-zir-yan (tkrar-tkrar). Hay-ky, qqrq. 22.52. Sol cinahn da, sa cinahn da in sndrdlr. Fit, hay-ky, V-zir-yan. Meydanda 50-60 m adam var. Ss-ky lindn qulaq tutulur. Sanki qorxurlar ki, ss ksiln kimi ham dalb gedck. 22.56. qlar yenidn yandrdlar.

23.45. in zavodunun fhllri gldilr. Tribunadaklar alqlar-la in za-vod sdalar il qarlad. Yeni ar: Xo-ca-l!, t-til!. Azrinform rhbrliyin ar olsun! 00.00. Meydanda 25-35 min adam olar. Camaat yava-yava dalr. Burda qalan var olsun! Ev gedn, ar olsun!. Burda qalanlarn cann Allah sa elsin!. Burada qalanlarn balalarn Allah saxlasn!. *** Bugnk Kommunist Azrinformun mlumatn drc edib. Mitinqlr haqqnda ilk rsmi mlumat burada gedib. Mlumatda deyilir ki, Azrbaycan KP MK 2000- ildk mnzil probleminin hllin dair proqram hazrlayb. Eyni zamanda qeyd edilmidir ki, myyn qvvlr (mitinqlrdki - .T.) xalqn tbii hycanndan v kdrindn fndgirlikl sui-istifad edirlr, Topxanada ba vermi hadislrl bal qeyri-salam ehtiraslar v emosiyalar codurmaa, milltlraras davti qzdrmaa rvac verirlr. 20 NOYABR 1988. 00.20. 49-35 AQS man odun, taxta gtirdi. (Qaraba! ). 00.40. Yeni arlar: A-zr-bay-can!, Azri trklrin eq olsun!, Sumqayt qhrmanlarna azadlq!. 01.31. AZ-nin tlblri gldilr (qabaqlarnda milis man). 01.55. Xliyddindn eitdim ki, AZ-nin rektoru .smaylovu tlblr dyblr (dnn, 19.11.88); nmai gldiyin gr iki tlbnin qovulmaq haqqnda mrini verib. Ancaq sonra yuxarnn gstrii il instituta brpa edib. Dylm prosesi buna gr ba verib. Hmin tlblrdn biri dnn tribunaya xb mitinqd deyib ki, bizi institutdan qovub yenidn brpa edn rektora ar olsun! 02.20. Meydanda txminn 10 mindn ox adam var. Yatanlar tk-tkdr. ksriyyt tonqallar trafnda ayaq st shbt edir, gziir. arlar, piklr, alqlar ksilib. Bir ne yerd bayraqlar dalalanr. Tlblr ayq-sayq durublar ki, ermnilr araya fitnkarlq salmasnlar. Araya tsadfn girn ermnilri dyb qovlayblar. Milislr yb gediblr. Sada qarmon v klarnetin mayiti il bir olan (yqin ki, qaraba-l) ox gzl oxuyur. Byk bir dst yaranb onlarn trafnda. Baqa yerd maaza mdiri Akifin (N.Nrimanov prospektind EA stansiyas il zbz) qarda sazda yax havalar alr. Ona diqqt yetirdim ki, btn oxunan v alnan mahnlar ya Qarabaa aiddir, ya da qmlidir. Demli, onlar kef yox, ciddi i gldiklrini yax anlayrlar. 02.35. 40-08 TZL (ZL) man yemi gtirmidi satmaa. bhln-dilr, satmaa qoymadlar. 02.38. Bugnk Kommunist qzetini gtirib payladlar. .kbrza-d v .Rhimlinin Xalq sz - haqq sz adl yazs xb mitinqimizdn. (Kimdirs dnn axam da gtirib Molodyoj Azerbaydjana qzetini payla-md). Kommunistdki mqal (mitinq haqqnda) Molodyoj Azerbaydjanada Ncf Ncfovun (redaktor) gzl yazsndan sonra ikinci mqaldir. Ya ismy balad. 03.07. Meydan dy drgsin bnzyir - hr yanda tonqallar yanr. Adamlar gziir. Bir mana ns oldu. Camaat ora axd. N qdr geri qaydn qqrdqsa xeyri olmad. Aradan bir az kendn sonra Nemt tribunaya xb ucadandananla mracit edib dedi ki, camaat, 4 gnlk myimiz hdr ged bilr. Meydandan he yana trpnmyin. Hamnz bir yerd olun. kincisi d, irinizd inlr var. ox xahi edirm ki, ham shri ayq qarlasn. mk cinaytdir. Onun szlrini alqlayb bununla da hmrylik bildirdilr. Kiili-qadnl ham bu fikr trfdardr. Qadn demikn, gecy qalan txminn 7-8 minlik nmayiinin 500-600 nfri qz, qadndr. 03.20. Bir Volga yadan islanmamaq n camaata polietilen rtklr paylad. 03.50. naat Mhndislri nstitutunun 50-ydk tlbsi gldi. Alqlarla, A-zr-bay-can pay il qarlandlar. llrind arlar: Fhllr! Ttil!!!, Tlblrimiz yerin yetirilmlidir. ld var, dnd yox!, DQMV- verilmi muxtariyyt lv edilsin!.

04.24. uadan glnlr oldu. Dedilr ki, Topxanada i dayanmayb. Dnn Qubadl yolundan glnd 28 man zlri sayblar. Vzirovun qbulunda olublar. Manlarn stn ermni bayra vurublar. 06.52. Canlanma . A-zr-bay-can qqrqlar baland. Drg istiraht halndan dy halna kemy balayr. 07.46. Yeni arlardan: sartd olan Zngzur sizinldir!. 09.27. lk dst yanmzdan keib gldi. 11.30. Qalx ayaa Bak fhlsi., Fhllr, ttil!, xan ermni! Aclq edn tlblr Allahverdiyev Frmz *(XT, IV kurs) liyev Akif (AzNK,.II kurs) ........................... Cmi 7 nf 20 NOYABR 1988. (Ard) 250-300 min adam 18.35. S.Rstmxanl: Azrinform hadislri thrif edir; burada azrbaycanllar ilmlidir. Mtbuatmz thrif edir. Bu gn televiziyada hind filmlri gstrilib. Nurddin Rzayev: Biz hl ox arpmal olacaq. Bu, 2-3 ymaqla hll edilmz. (Fit basdlar). F.Rhmanzad: Qulaq asma da bacaraq. (Fit basdlar). 18.45. Nemt: Mktub glib ki, sgrlr ermnilri mdafi edir. Bilirik. (Qqrqlar). Z.Bnyadov: Qarabaa gednlrin siyahs. (Ksdilr). S.Rstmxanl: Gln hftydk biz qti sz deyilms nmayii-lrin byk hisssi Topxanaya gedib, zmz oran qoruyarq. Nemt: Ora gedck 15 nfrin he birin inanmram. Onlar mn secym: 1) Sabir Rstmxanl 2) blfz liyev 3) sa Qmbrov 4) Aamal Sadiq 5) Ziya Bnyadov 6) Bxtiyar Vahabzad 7) Xyyam Musayev (l.midt zavodunun direktoru) - onu zmz semiik. 8) ADU-nun tlblrindn 1 nfr. Dqiqldirrik, sonra elan edrik. 18.55. Sabir: Tlb edirik ki, DQMV-nin xain rhbrliyi buraxlsn. Ora muxtariyyt lazm deyil. Dnn soru keirildi. Az hisssini myyn-ldirmiik. 20 mindn ox adam buna razdr. Bu i davam etdirilsin. Bu, tkc DQ mslsi deyil. Ordu yolu ksib. Haradansa uzanan llr xalqmz thqir edir. Bu llr ksilmlidir. 18.55. Aydn Mmmdov: Danmaq ox tindir. Xalqmzn bu illr boyu n gzl idealla-rn bura gtirmisiniz. Bura toplamamz tsadfi deyil. Hkumt evi-nin qarsna ymamz tsadfi deyil. Siz minntdaram. Mnim uaqlarm da sizin sranzdadr. Mn SSR-nin mxtlif regionlarnda olmu, xalqmz haqqnda iftiralar eitmim. Xalqmz tndird bimi xalqdr. Eq olsun birliyiniz! Bu gn xalqn birliyi konkret ilrl tsdiqlnmlidir. Htta z mtbuatmz da tlblrimizi thrifl gstrir. Gcmz indiydk gstr bilmmiik. Biz bu gn bura ymaqla tkc bugnmz yox, glcyimizin thlksizliyini d qoruyuruq. Azrbaycann srvti neft halnda sorulur, myi tr halnda gedir. Bu gc konkret ilr, DQda Azrbaycan hkumtinin brqrar olmasna ynltmliyik. Siz bu gn fhl, ziyal liderin qulaq asrsnz - bu, hrimizin nnlrin uyundur. Adi bir tklif edirm: xalqn iradsini ifad etmk n mrkz yaradlsn, rhbrlikl xalq arasnda laq yaratsn. lbtt, bu gn n vacib msl budur. 15-20 n

Topxanaya getmsin ehtiyac yoxdur. Bu gn DQ-da partiya ii qsa vaxtda mzakir edilmli, orada rhbrlik knar edilmlidir. Bel olmasa qaz da, rk d ksilmlidir. Bunun n bir mrkz seilmlidir. Bu gn bir-birimizi dinlmsk, gnahlarmzdan kemyi bacarmasaq tarix bizi balamaz! 19.05. Src Abbasov: Qaz, iq, hams ksilsin. Qoy camaat rahat yaasn. Rhbr iilrin bzilrin ar olsun! Neft, qaz, iq Ermnistana verilmsin! (Alqlar). K-sil-sin! - srkli. Sumqaytl hkim Cfr: hr birlmi xstxanas bsi-nin ba hkimiym. Pul qoyub hadislri trdnlr Mirzyan, Balayan, Kevorkyanlar olub. ndiydk pis olmuuq onlara qar, nki onlara hr cr yax rait yaradb yax vziflr vermiik. Tlb: Sumqaytda bundan sonra kimya snayesi tikilmsin. Dnyada el bir hr yoxdur ki, orada 13 kimya zavodu, 3 xlor, 2 divinil zavodu olsun. ndi divinil zavodu tikilir. O, iki alminium zavoduna brabrdir. Bel gets bizim nslin glcyi olmayacaq. Tlb edirik ki... Ermni kimdir ki, Qarabada zavod tiksin?! Rhbrlr eidirlr: he bir rhbr iinin icazsi yoxdur ki, xalqn xbri olmadan zavodlar tikdirsin. Sumqaytda hr gec 350 kub metr zhr havaya buraxlr. Qasm Gl baln neftdn baha olduunu sbut etmidi. ndi biz bala, kry hsrtik. Xzr ona gr yuxar qalxr ki, onun stn neft tutub, o, buxarlan-mr. Bsdir bizi Mndeleyev cdvlind olmayan maddlrl zhrldilr! Niy Sumqaytda xalqa faydal istehsalatlar yaradlmasn? Divinil sexi tikilnd Azrbaycan gnclri redaksiyasna, MK-ya getdim, mni qovdular, az qala xalq dmni adlandrdlar. (M.Arazn erini oxudu: Nizamna ba ymdi Nizami). sa Qmbrov: - Eq olsun xalqmza! Drd gn gecdir ki, buradayq v tlblrimiz dnilndk burada qalacaq. Ona gr getmk istmirik ki, 1) tlblrimiz dnilmyib, 2) bura qaytmamz tin olacaq. Glin x yolu axtaraq. uaya getmk grkdir. Yegan yol Dalq Qaraba Muxtar Vilaytini lv etmkdn ibartdir. Respublikann suverenliyini qorumaq n mtlq Xalq Cbhsi yaradlmaldr. Xalq Cbhsinin mahiyytini baa dmliyik. styirik yaxn 5-10 qzetlrimizd XC-nin nizamnam layihsi drc olunsun. Mzakir edilck. Mssislrd XCnin dayaqlar, zklri yaradlmaldr. Sonra tsis qurultay keirilck. Xalqmzn rhbri hmin qurultayn sediyi orqanlar olacaq. Drdimiz yalnz Dalq Qaraba deyil, qvvmizi yalnz bura ynltmk istynlr var. Layih drc olunmasa bilin ki, biz imkan vermirlr. Sabir: Gncdn mktub var ki, Kirovabad alminium zavoduna lac edilsin. Sumqaytdan deyilnlr bura da aiddir. 19.30. Fhl Mslm: Bismillahirrhmanirrhim. Valideynlr, asaqqallar adndan, 9 balam, 7 nvm adndan sizi tbrik edirm! Sizin hrktiniz biz yalnz xeyir verck. Dalq Qaraba rhbrliyini mhakim etmk grkdir. Dnn bura trk flaqn gtirmidilr. Bizim he ks ehtiyacmz yoxdur. Tmkinli, tmkinli, bir d tmkinli! lhmdllillahi - rbbl almin! 18.35. Sabir: Aclq elan ednlr var. Onlar etirazlarn bu cr bildirib. Onlara minntdarq. Hquqnas Vliyddin Mmmdov: Genosidi biziml - Sumqaytla birldirirlr. Trk deyiliks, o niy bizim ayamza yazlr, trkks 1937-d admz niy aldlar? 1924 - 38-inci ild xalqmza qar trdiln cinaytlr n cavab verilmlidir. Onlarn uaqlar yaayr. Bizim mbarizmiz Dalq Qarabadan daha geni olmaldr. (Alqlar). 18.40. Yhya Mmmdov (ADU-nun rektoru): Bu gn 3-nc df danram. Bu cr tlblr, mllimlr, fhllr eq olsun deyirm. [Nmayi itiraklar arasndan 100-200 nf komissiya (Xalq Cbhsi vzin) yaratmaq tklif etdi. Fit]. air Qabil: Sumqaytdan Bakya gln manlarn qaban ksir-lr. Buna son qoyulmaldr. Bu mitinqimizdn zbkistan, Qazaxstan, Trk-mnistan, Qrzstan, Baqrdstan - SSR-nin btn trk xalqlar x-br tutsun.

Sabir: Bu meydan hl bel izdiham grmyib. Hl he vaxt xalqn taleyi bel geni qoyulmayb. Qoy bu ruh tkc bir yerd olanda yox, iimizd olsun. Mitinq bal elan olunur (saat 19.50). *** Yeni arlar: Ham mummilli ttil!, Rdd olun, ermnilr!, Sabah ham ttil!, Ermnistana veriln qaz, nefti, i ksk!. Bir oxlar getdi. T-til! (aramsz). Oturdular. Meydanda oxlu kklr qurulub (yemk, yadan qorunmaq n). Sabah ham ttil! (srkli). Azrtrk. Ermni eyimdir. Eyim minirm, Qarabaa gedirm!. Tlb, Hmi alr qlb!. 21.00. Salyut atmaa baladlar (bulvarda) - 25 yaylm ati ald. 22.07. Zrdt Milli Cbhnin mahiyytindn ssucaldanla danr. gedn Vazgendir!. 22.52. ox byk bir izdiham t-til!, t-til! qqra-qqra gldi. Bu gn, grnmmi mtkkillik var. Yemk-imk, odun vaxtl-vaxtnda glir. Grnr, meydan artq vahid mrkzdn idar olunur. Camaatda byk nikbinlik v qlby umud var. (Dnn sst umud vard). Bugnk arlar daha savadl v birmqsdlidir. V-zir-yan x-lar nadir eidilir. Qaraba!, ttil, Azrbaycan, Sumqayt, Azri trk gndlikdn silinmyn arlardr. Hava ladr. Gy z gndzk yadan sonra trtmiz olub. Vzirov televiziya il x etmlidir. Xalqda byk ruh ykskliyi, misilsiz counluq var. Deysn, bu gec qalanlar daha ox olacaq. Bir ne yerd musiqi alnr. Ttil tlblrimiz cavab almaq n yegan vasitdir! Qeyrtli xalqm, oyan!. (Transparantlar). 23.00. Vzirovun xn radio il meydana trmy baladlar (azrbaycanca). (23.10-da qurtard) 23:40 Yazlar Bu gn btn Trkiy v Tbriz radiolar bizim milli ttildn danr. Xalqa ediln zlm qar aclq elan edirik. 17.11.1988. Yoldalar! Sabah ttil edilmsini tlb edirik. Ttili nqliyyatn dayandrlmasndan balamaq lazmdr. Nqliyyat ilms iilr i ged bilmz. Sabah tezdn avtobus parklarn v metronun xlarn tutun. Bir grydim ayrl kim sald? (hriyar). 23.45. Bo tribunann qarsnda B.Vazabzad, N.Rzayev, T.Xalisbyli gnclrl shbt edir. Yaz: hmdov hmd mani olu. 1964-c il. Noyabrn 18-d SSR Xalq Mhkmsi ermnilrin tkidi il glllnm czas verlb. Balama kmk edin! Valideynlri. Sumqayt hri. 21 NOYABR 1988. Bu gec he ks yatmayb. 01.00. Meydanda 50 min yaxn camaat var. Ertdn meydann aasnda byk adr qurub iin iq da kmilr. Qabaqk gnlr baxanda bu gec manlar da sx, fasilsiz olaraq girir, azuq, odun gtirir. ri bir samovar qoyulub, ay verilir. Bir trfd mataallar ermnilr qar meyxanalar sylyir, o biri trfd bir uaq Qaraba ikstsi oxuyur. Aclq edn (17.XI.88-dn) uaqlarn vziyyti pislmidi. Tcili yardm glmidi. Glllnm verilmi hmd hmdov haqqnda bir ne yerd mlumat yazlb vurulmudur. ***

Tonqallarn say-hesab yoxdur. Onlar btn Lenin meydanna yaylb. Bir oxunun yannda milis iilri d qznr. Onlar xalqla ox smimi olublar. *** Klarnet v qarmondan ibart dst almaa balad, ancaq qoca bir kii glib dedi ki, musiqi almaq aybdr. Bu gn matmdir - sumqaytl olumuza glllnm veriblr, biz is toy edk? Olann - hmdin l il kilmi byk klini ba tribunann qarsndan asmlar. Birisi baxb dedi ki, yazq, 24 yanda glllnm veriblr. Bir olan hmin adama qaytd ki, yazq niy olur? O, igid ouldur. Biz onunla fxr edirik, o da fxr etsin ki, arxasnda bu xalq durub onu mdafi edir. *** 32-67 AQS (odun), 50-14 AQS, 44-24 AQP - hr bir ey gtirib. ( bir yerd gzm dydi. Onsuz da glib-gedn manlarn say-hesab yoxdur). Dnn axam (20.XI) meydanda 6 ermni ifa etdilr. Birisindn 54 min manat pul tutmular. Nizami mtby gedib Kommunist qzeti gtirdi. 02.50. AP v XT-nun tlblri (10 min) gldilr (btn hri dolab). Sum - qa - yt!. Boyunda lvh: Vazgen kaput!. Cavanlardan oxunun qqrmaqdan ssi batb. 05.00. Meydanda 30 min yaxn adam var. Qalib Hidaytovla birg tbliat aparrdq tonqal trafnda. Arazn (3-nc sinif agirdi), 8 yal agirdin Rdd olsun ermnilr plakatn Qalib mllim gstrdi. 6.35. lk dst (100 nfrlik) gldi (tlblr). 7.20. kinci dst (tlb qzlar; kooperativ texnikumu) Qa-ra-ba qqra-qqra gldi. Ham fhllri intizarla gzlyir. Deysn, onlar tlblr xyant edirlr. nki i vaxt oxdan keib. Yanmzdan tn avtobuslarn ii doludur, hams da i gedir. 7.40. blfz yanmdan keirdi. Grdk. Ayaq st tinlikl dururdu. zn d tk basmd. Bu gec vur-tut birc saat yatb. Da-nmaqdan ssi tamam tutulub; boazndan gln flt il sz birthr baa salrd. mumiyytl, inqilablarn bir oxunun ssi batmd. *** Yeni yazlardan: Trk qardalarmz hmi bizimldir. Azr.Trk. (stnd bir ne yerd ayulduz). 70 yal li Cabbar 4 gecdir buradadr. (Qzllri var). 8.05. Bak dnizilik mktbinin kursantlar (ilrind ruslar da var) - papaqlarn gy ata-ata glib atdlar (200 nfr). 8.10. lk fhl nmayndlri: Nrimanov adna corab toxuculuq kom-binat (hams qzlar). 8.20. Metro tikintisi fhllri. 8.30. aat Mhndislri nstitutu. 8.33. 26-lar mtbsi iilri. 8.35. Montin, Zaqfederasiya zavodu. Stroydetal. Vaqon tmiri zavodu. 8.45. AP-nin tlblri. 8.50. Azrittifaqn tiki kombinat. 8.55. n byk birlmi kollektiv (hr halda, ilk): hmdli radio zavodu, Bak ixtisasladrlm avtomobillr zavodu, Lenin adna kombinat. 9.00. Bak fhlsi zavodu (hams). 9.03. zavodu (btn kollektiv). Tayev kombinat (btn kollektiv). L.midt adna zavod (hams). 9.12. 5No-li tiki fabriki. 9.16. Neft dalar. Ulduz zavodu (hams). 9.25. JB-4 (Snaye Tikintisi Nazirliyi). Azrbaycan nqliyyat idarsi. Azrelektroterm. Konserv zavodu. Bak kondisionerlr zavodu (hams). Qlavbakstroy. 9.32. Rabit Nazirliyinin avtobazas.

9.35. 2-ci taksomotor park. 9.37. in zavodu. Kamvol kombinat. BMZ. Elektrotamp. 9.40. Elrktrosentralit 9.41. Birlmi qvv (nhng, txminn 20-30 min). 9.45. Uzaqdan staq KamAZ mannda llrind bayraq fhllr dayanb, camaat qarqa kimi kabinaya (!) drmab. Arxada ZDHAM! (80 minlik). Podipnik, zizbyov, Kamvol kom., Ulduz, BMZ, Elektrotexnika, Soyuducular, ampan zavodlar. 9.57. Kalinin adna zavod. 10.00. Dmir-beton zavodu. 10.12. Kel dmiryol stansiyas. 3-nc avtobaza. hr nqliyyat dayanb. lynlri d camaat saxlayb. 10.20. Hvsan NPO. 10.25. 50 minlik izdiham (birlmi). 10.35. Manqayrma zavodlar. (Glnlr oxdur. Siyahn yarmq saxladm). *** 10.45. 1 milyonadk adamvar. Televiziya iilri gldilr. (2 yerd kamera qoydular). Sxlqdan ryi gednlr oldu. 11.20. ziz Mustafazad Vainqtonda msabiqd qalib xb (xbr verildi). 11.35. S.Rstmxanl: Tlblrimiz dnilms mumrespublika t-tili elan edcyik. Biz dmn olan ermnilrin hams idn gtrl-mlidir. (Xalqmzn facilrindn dand). Xalq Cbhsi bundan sonra yaradlacaq. Yaradlb deyilmsi yalandr. lk nvbd hr eyl azrbaycanllar zlri tmin olunmaldr. Fhl bizdndir, biz irkab qalr. Bel gets Azrbaycan shraya evril-ck, balalarmz irkab iind boulacaq. Sumqaytda hr 4 uaqdan 3- xstdir. Bu muxtariyyt he ks lazm deyil - 2 xalq dmn edir. Tonqallarn banda qalanlarn qarsnda ba yirm! Asayi yaradanlarn da qarsnda ba yirm! Analarmz, baclarmz yemk gtirirlr, qaymza qalrlar. Bel millt baslmazdr, lmzdir. Gy kilmyinc, yer yarlmaynca Azrbaycan milltin lm yoxdur! 11.50. Nemt: - 4.050 ermni tkidi il (iclasda 1 nfr azrbaycanl olub) hmdova lm hkm verilib. Nmayi gr hkm gizli saxlanlb. (A-zad-lq! - srkli). (Aclq elan ednlrin kemsi n camaat iind dhliz yaradld). hmdovun da facisi xalqmzn 200 illik facisinin nticsidir. Tlblrimiz yerin yetirilmyinc Azrbaycan l olacaq, he ks i xmayacaq. (Alqlar). Milli bayraqdan (Msavatn bayrandan) baqa btn bayraqlar gtrlsn. 4 gec-gndz burada qaldq, hrd n adi hadis ba vermdi. Demli, sbut etdik ki, xalqmz mdnidir. Sumqayt da uydurmadr. aumyana, yadellilr heykl qoyulanda pul taprlar, ancaq Cavid, Koroluya yox. Qay cmiyytini boykot etmy arram. Bu cmiyyt bu 4 gnd camaata n qay gstrib? M.Barov Stalin dvrnn qurbandr, liyev Brejnevin gst-rilrinin qurbandr, Vzirov da mstqil olmasa sabah onun da taleyi bel olacaq. (Alqlar). Konstitusiyadan knar biz he n grk deyil. 70 ild xalq z z vladlarnn (balalarnn) qnimin evrilir. Bunun qarsn almalyq. 12.20. Sabir: meydan hl bu qdr izdiham grmyib. (Dzdr, Azrbaycann rayonlarndan gln manlarn qaban ksiblr. bsdir. Xalq z iradsini bildirck. darlrdn ana dilimizi bilmynlr rdd olsunlar! Ana dili Azrbaycann btn idarlrind aparlsn. Azrbaycan mktblrin mnasibt dyimli, n yax mktblr onlara verilmlidir. 12.25. Mahmud smaylov: 10 aydr ki, iztirab iindyik.

SSR AS RH qrar xard ki, DQ Azrbaycann trkibinddir. slind indi o, Azrbaycann deyil. (Konstitusiya layihsindn dand). Ermnistan Azrbaycann daxili ilrin qarr. Qti tdbirlr grlmlidir. Hr gn mitinq ylmaa ehtiyac yoxdur. 12.36. Yaz Nrddin Babayev: Be gn qaba uadaydm. Cavanlar deyirlr ki, sbrimz tknib. Biz nsiht vermy glmisinizs, glmyin. Topxanada xadis ba vernd Bolskinin yanna getdim (deputat Abbasov deyir), srxo idi. Dedim ki, Moskva nnayndsi kimi ttbir grn. Dedi ki, idite i naydite obiy yazk s armyanami. Stepanakertd Sovet hkumti yoxdur. Onu brpa etmk grkdir. 12.32. Koondisioner zavodunun fhlsi: Fhllrin adndan danram ki, tlblrimiz ednilmyinc fikrimizdn dnmycyik. 12.38. N.Ksmnli: Ermnistan SSR- gedn qaz, elektrik, neft ksilsin. (Alqlar). (K-sil-sin!). Azrbaycandak ermnilr getsin Ermnistana! (Srkli alqlar). Reklamlar azrbaycanca olsun, ermnic verililr gtrlsn! (Alqlar). 12.43. Ta xalisbyli: Msllh sgrm mn d bu gndn!. Eq olsun birliyimiz! Aclq elan ednlr xalq adndan tkkr edirik. (Alqlar. A-zr-baycan!). 12.45. Firidun uinski: Millt qhrman olmaq n sizi aldadrlar, deyirlr ki, Topxanada i dayandrlb. Ancaq orada i dayandrlmayb. Mqsdlri pansionat deyil. Onlar hr salmaq istyir-lr. Bu msl 1929-ci ild qalxmd. Onlar burada Ermnistan SSR-dn 50 min adam gtirib hr salmaq istyirlr. Mn 20 il bundan qabaq yazmdm ki, Qaraba almaq chdi aradan qaldrlmayb. Bunun stnd 8 il mni incitdilr, ap olunmaa qoymad-lar. Qaraba vermk Xan qz Natvann namusunu vermkdir. Azrbaycan xalqnn trk ad zn qaytarlmaldr. Familiyamz qaytarlmaldr. li lidir, yev ndir? Stalini Moskvada ifa edirlr, ancaq onun velikorus ovinizmin toxunmurlar. nki srf etmir. Dnn Topxanaya 73 man glib. dayanmayb. Ora 50 min ermni das yerldirmk istyirlr. 13.00. lqar: Vertolyotla televiziya kili aparb. Bu axam baxacaqsnz. 13.01. B.Vahabzad: Alqlayram birliyinizi! sas tlbimiz budur ki, DQ-da Azrbaycan hkumti brpa edilmli-dir. Dilimiz hakim dil olmaldr. Siz daha byk vhdt arzulayram. 13.37. Araz lizad: DQMV Deputatlar Soveti buraxlsn, MV partiya brosu buraxlsn. Muxtariyyt lv edilsin. 1 hft rzind Azrbaycan xalqnn ry sorusu keirilsin v Ali Sovetimiz qrar qbul etsin. Ermnistandan gln azrbaycanllar Dalq Qarabada yerldirilsin. Konstitusiyann 119-uncu maddsi lv edilsin. 13.40. Qabil: shrcn qalan qzlarmzn solmu hrsi-ni grnd ryim aryr. Poosyan, Vazgen, Aanbeqyan kimilr xalqmza bu zab verib. darlrd dvlt dili Azrbaycan dili olsa z qadnlarmz da ermni qadnlar, baqa qadnlar kimi vzif banda oturar. Dmir deyir ki, ssim ona gr brk xr ki, mni zmk dyr. 13.45. Mmmd smayl: Azrbaycan televiziyasnn rhbrliyi bu ynca xalqa gstrmdn qorxur. O, efir verilsin. (Meydandan Azrbaycan bayra sancm Jiqulilr keir). Biz Cnublu, imall, Qarabal birik. 13.50. Firidun Abbasov (rssam): Xalq Cbhsi xalqn birliyi demkdir. Xalqla hkumti birldirn qvv yoxdur. Pamb xaric 25-30 dollara satrq, bizim qadnlar is 5 qpiy yr. (13.55-d isklmy balad). Gncd ermni, rus kilssi ilyir, ah Abbas mscidi is muzey-dir. Ermnistandan n qdr azrbaycanl qovulubsa Azrbaycandan da o q-dr ermni qovulacaq. (Alqlar). Xalq Cbhsi bunu edck. 13.58. Hqiqt Cavadova: Qadnlarmz bu gn kiilrimiz-l iyin-iyindir. Uaqlar ana dilimizd oxutmaq grkdir. DQMV-d muxtariyyt gtrlmlidir.

14.02. Professor lsgrov: Yeni konstitusiya layihsind muxtar respublikann hquqlar mhdudladrlr. z szmz demliyik. Ali Sovet demlidir ki, DQ-da he bir idar formas olmayacaq. Ali Sovet nvbdngnar sessiya arb DQMV-ni lv etmlidir. Sumqaytn sl mahiyyti almayb. Niy 5 nfri ldrn Qriqoryan Moskvaya aparlmayb? Mhkm Bakya qaytarlmaldr. Xocal canilri czalandrlmaldr. Sov.KP Siyasi Brosunda trk xalqlar tmsil edilsin! (Vaxtil 3 nfr vard). 14.08. Qabil: ermnic Kommunist qzeti dayandrlsn. DTK-da, DN-d, baqa yerlrd ilyn ermnilr idn xarlsn. Bizi zn dmn elan edn ermnilr ox yerdn tmizlnsin. Trkiy il birliy almalyq. (Srkli alqlar). 14.11. Gltkin ana: Tmkinli olun. Milltim qurban olum! (Srkli, srkli alqlar). 14.12. Tlb Krimov: And iin! 14.15. Ermnistandan gln kii: Ermnistandak azrbaycanllar adndan siz minntdaram. 14.16. Sabir: Aramzda yad vard. Camaat z ifa etdi. hrd hr ey yaxdr, ayilr inanmaynz. 14.17. Mdin Ggn: Eq olsun qeyrtiniz! 14.20. Firuz Mustafayev: Nemt Ali Sovet deputat seilsin. Laptev deputatlqdan geri arlsn. Azrbaycan mssislrindn Semyonov, vanov kimi familiyasn dyimi ermnilr xarlsn. 14.22. Akademiyadan kims: DQMV-dki qounlar ancaq ermnilri azrbaycanllardan qoruyurlar. Milli suverenliy nail olmalyq. (Danmaa qoymurlar). 14.27. Vfa (uaq). er oxuyur (ken df syldiyi). 14.30. Nemt: nfr aclq elan edib. Onlarn tlbi dnil-myinc buradan getmycyik. gncimizin taleyin ar axtarlsn. Tlbimiz budur: DQMV-d Azrbaycan SSR hkumti brpa edilsin. 14.33. Sabir: Tklif var ki, ttilmz davam etsin. 15 dgigdn sonra qtnammizi oxuyacaq. Dvlt nmayyndsi d qarmzda x edck. *** Deyiln gr Qarabada manlarn nmrlrid dyib, Ermnistann nmrsi qoyulub. Hkmt evinin iniklri d nmayiilrl dolub. Tkc 2 cinikd 1.000-dn ox adam var. *** 14.58. Sleyman Tatlyev d tribunada grnd. Camaat onu iddtli hay-kyl rdd etdi. Sabir: Uaqlarn llrind mxtlif arlar var. Onlar byk iimiz lk gtir bilr. Glin Azrbaycan hkumtinin rhbri S.Tatl-yev qulaq asaq. (Camaat qti rdd etdi). 15.00. Aydn Mmmdov qtnam layihsini oxuyur: 1) Yaranm thlkli raitd DQMV partiya komitsinin brosu buraxlsn. Poosyana layiqli partiya czas verilsin. 2) DQMV-d muxtariyyt ad altnda SSR-nin birliyi thlky alnr; DQMV lv edilsin. 3) DQMV barsind mrkzi mtbuatda v televiziyada Azrbaycan xalqnn tlb v arzularnn iqlandrlmasn tlb etmk haqqnda respublika tkilatlar qarsnda msl qoyulsun. 4) Azrbaycan dilinin, Azrbaycan tarixinin, Azrbaycann mnvi varlnn tmin edilmsi n fhl kollektivlrinin, baqa kollektiv-lrin sediyi, Nemtin bal il komissiya yaradlsn. 15.07. Aclq elan ednlrdn Framz Allahverdiyev: Be gndr aclq etmim. Tatlyev desin grk niy bizim aclmzn sbbini xalqa atdrmrlar? Ny gr xalqn tlbi Vzirovun icazsi il televiziyada gstrilmir? Biz 4 nfr yox, 7 milyon nfrik. Biz sizik, siz d bizsiniz. (Alqlar). Tlblrimiz btn lky, dnyaya bildirilsin: 1) Topxanada ilr dayandrlsn. 2) Ermnistan SSR KP, Ali Sovet, NS ilrimiz qarma dayan-drsnlar. 3) N vaxta qdr bizim killr divardan aslacaq? smaylov da tutulub. O, 2 il fqanistanda da adam ldrb. Bs MK-nin hans rhbrinin olu fqanstanda vuruub? Ny gr mhbuslarmz Moskvaya mhkmy aparsnlar? smaylovun 15 ili, hmdovun glllnm hkm lv edilsin. Onlar xalq mdafi mqsdi il adam ldrmlr. Biz onlar alqlayrq! 4) Respublika MK, AS, NS xalqn telblrini yerin yetir bilmir-lrs, xalqla dil tapa bilmirlrs istefa versinlr. Bilirlrs niy bu be gnd bura glib xalqdan hal-hval tutmurlar? Xalqa xalqn bacarql oullar rhbrlik etsinlr. (Srkli alqlar).

DQMV-nin lvi konstitusiyaya ziddir. Bs Ermnistan SSR DQMV-ni Ermnistana qatmaq istynd konstitusiyan pozmadm? SSR AS RH iclasnda da konstitusiya pozuldu. Mslnin mzakirsi z konstitusiya-n pozub. Qarnzda sz verirm: lncn, DQMV lv edilncn aclm davam etdircym. Mn buradak qzlarmzn, oullarmzn qeyrtin, anamn a biryin and imim ki, hdimi pozmayacaam. Bu and mn poza bilmrm! (Camaatn oxu qhrlnir). Emosiyaya uymayaq. Kiik idn byy doru uurla addmlayaq. (Srkli, lap srkli alqlar). Eq olsun! (srkli). 15.25. Nemt: pis vziyytdn xarmaq n hkumt nmayndsi Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin lvi haqqnda x etsin. Tatlyev dansn. (Etirazlar). 15.28. Kimims: cinayt trdnlr Azrbaycan SSR Ali Mhkmsin verilsinlr. Kommunist qzetindki Torpaqdan pay olmaz, ancaq veriblr adl mqalni oxuduq. Azrbaycan torpan satanlar czalandrlsnlar. 15.30. S.Ta: Xalqn ox gzl nnsi var - asaqqallara hrmt ediblr. Sizin bura toplamanz iimiz kmkdir. Btn msllrd tlblrinizl rhbrliyimiz hmrydir. Mqsdlrimiz uyun glir. Qtnamd gzl msllr irli srlb. Rsmi kild bildirirm ki, bu msllr hll olunmasa sonra bizim respublikaya rhbrlik etmy mnvi haqqmz yoxdur. Mn MK Brosundan glirm... (ki nfrin qabaq sralarda ryi xarab oldu, fasil yarand). 15.41-d davam etdi: Dalq Qaraba vilaytinin rhbrliyi haqqnda msl qoyulub ki, onlar idn xaric edilsinlr. 2-cisi, qovulan azrbaycanl didrginlr Dalq Qarabada yerldirilck. (Alqlar). Bizim respublika rhbrliyinin tlbi il Suxarev (SSR ba prokuroru) vilaytddir. 5-6 tutulub. Topxana da sgrlrl hat edilib. getmir. Qoyulan msllr haqldr. Qaraba bizim olub, bizimdir, bizim olacaq. Aramzda araqz-dranlar var. Onlar istyir ki, Ermnistandak hadislr burada da tkrar olunsun. (Ya - lan - dr!). 15.48. Sabir: Moskvaya nmaynd heyti aparacaq. Televizi-ya bizim nmayiimizi xalqa gstrck. Gldiyimiz tmkinl, sbirl d dalaq. Mbariz he vaxt qurtarmr. Baclarmz, qardalarmz ziyyt kmsin dey dalaq. Kim ists qala bilr. Bununla da mitinq bal elan edilir. 15.52. Nemt: Glin aclq elan ednlrdn xahi edk, yalvaraq ki, acla son qoysunlar. Bununla da mitinqi balayrq. (Camaat dalmaa balad). (Ev gedn - ermni!). rf lvhsinin (Lenin meydannn solunda) stnd: ...nlar, rdd olun Azrbaycandan. (aumyan v baqa yanlar lvhdn pozublar, iind Salyan da gedib). *** Gndz mitinq qurtarandan sonra ayaqlarmn yorunluunu xarmaq n ev getdim. Yolda institutumuzun qzlarndan Glnar, Nrgiz, Lal qabama xd. Onlarla birg instituta sar yollandq, nki nqliyyat ilmirdi. Hm d maam ayn 17-sindn indiydk almaa vaxt tapa bilmmidim. nstitutda mhasibi tapmadm. Bak soveti stansiyasna gldim. 177 No-li marruta xeyli adam dayanmd, ancaq man yoxdu. Metroya ddm ki, blk tez ola. Burada da az qala yarm saat gzlyndn sonra (metro da bir ne saat ilmdiyindn rejimi pozulmudu) bir qatar gldi. Ancaq o qdr basabas oldu ki, min bilmdim. Oturacaq yerlr hams tutulmudu. Qnayan olmasayd yer oturardm. N is, gln nvbti qatara gcl minib 28 aprel stansiyasnda ddm, oradan geriy - Elmlr Akademiyas stansiyasna da zlml glib atdm. Bayra xanda grdm ki, ayaq st dura bilmirm. Bir mana oturub zm gcl sryb ev saldm. yrndim ki, Nail d Hmidi gtrb mitinq gedib. (Gec oyana, gndz d ev qaytmamamdan narahat olub). Paltarm soyunub uzandm (txminn axam saat 6-nn yarsnda). Bir d televizorun sesin oyandm. Grdm Nail d glib. Uaqlar yatb. (Mni oyatmasnlar dey Nail yatdrmd). Ayaa durmaq istdim, bacarmadm - sanki dabanlarma iyn batrd. Uzandm yerd televizora baxdm.

Gec saat 1-in yarsnda aktual mvzuda shbt kimi televiziya gndz meydanda kdiklrini gstrdi. Btn mitinqdn 10-15 dqiqlik verili verildi. Ermnilr qar kskin mnasibtli tlblr irli srln xlar ksilb gtrlmd. Sonra Republika prokuroru lyas smailov dand. Ltlb ki, meydana toplam oul v qzlarmzn qeyrtini alqlayram. Btvlkd mitinq ox sakit , mtkkil keir. He hadis ba vermyib. Ancaq hrd bzi vtndalar nhqir edilib, srclr tzyiq gstrilib ki. Onlar srniinlri drsnlr, metronn qaplar ksilib. Bel ilr xalqmzn iin lk gtirir. (Baqa szl, o, ttililiyl lk adlandrd). Verilidn sonra bildirdilr ki, sabah Zaman xbrlr proqramndan sonra S.Rstmxanl, N.Ksmnli, Aydn Mmmdov msahib vverck v Topxanadan reportaj verilck. Verili qurtaran kimi geyinib evdn xdm. styirdim ki, taksiya oturum. Bu vaxt Politexnik nstitutunun yataqxanalarndan be nfr tlbnin d meydana getdiyini grb onlara guldum v shbt ed-ed Lenin meydanna (yaxud camaatn dediyi kimi, Tonqallar meydanna) atdm. *** Bugnk Kommunist qzeti Xalq sz rubrikasnda E.Qdirov v Q.Piriyevin Qti tdbirlr grkdir! balql ox geni, fotolarla bzdilmi mqalsini drc edib. Byk fotoda izdiham da tsvir olunur. 22 NOYABR 1988. 02.15. Meydana atanda grdm ki, txminn dnnki qdr (30 min) adam saysz-hesabsz tonqallarn bana toplab. Soldak qoa tribunalar tlblrls doludur v onlar counluqla Qa-ra-ba!, A-zr-trk! qqrrlar, Domsovetd bir kii var, yoxsa yox? oxuyurlar. Yeni arlar yazlb divarlara yapdrlmdr: midimiz Xalq Cbhsindir, Btn azri trklri, birlin! (qarsnda oraq-kic kli), Azrbaycann srvtlri xalqmzn olmaldr!, Televiziya iilrin ar olsun!, Ana dilimiz dvlt dili kimi brpa edilsin!, Sumqayt qhrman hrdir!, hmdovun mhkmsinin mumxalq mzakirsin verilmsini tlb edirik!!!, ki gzmz - biri Bak, biri Tbriz!, Biz Babklr nsliyik. Azrbaycana eq olsun!, Babk vladlarna eq olsun!. Bir kil vard: drd crg tikanl mftillrin stndn yox! mnal arpaz xtt kilmi, mftillrin solunda Bak, sanda Tbriz yazlmd. Meydana girnd maraql bir hadis il qarladm. Drd uaq bir balaca itin boynuna qrmz lent, xa balayb meydanda gzdirirdi. Deyirdilr ki, Vazgen interv vermy gedir. Bir kii dedi: Bir kp-koluna gr yazq iti niy incidirsiniz?. Sol tribunann qabanda izdiham vard. 03.35. Adaml Elvin: Qaraba vahimli, qorxulu ba demkdir. Birisi yerdn Ziya Bnyadovun adn kdi. Elvin d dedi ki, vallah, ddmin goru haqq tanmram. Ay, Azrbaycan televiziyas ermnic konsert verir, mn onu haradan tanyram?!. Olan ermnilr qar tbliat aparr, deyirdi ki, ermniy salam verib l uzadanda grrsn ki, barmann biri skik glir. Adamda qbiristanlqda mnim qonularm Natvan, Pnah xan, Xlil xandr. Ay, ermnin kimi var? Bs niy yatmq? Yatmayan tkc Vziryandr, turetski kasetlr baxr. Sonra Vziryan - ermni qqrmaa baladlar. Dmir yolu texnikumunun tlblrinin byk dstsi meydana girdi. Meydanda oxlu man var. Camaata xidmt edn bu manlarn bir oxunun stnd Azrbaycan bayraqlar sanclmdr. (Bura glnd grdk ki, oxlu man, stnd bayraq dalalana-dalalana, siqnal ver-ver hri dolar, tlblr rzaq aparr). Xorla meyxana: Ay can alan, can Qaraba bizimdir, Olsa da syan, Qaraba bizimdir. Tkls lap qan, Qaraba bizimdir. ls d Vazgen, Qaraba bizimdir. *** Dnndn ba tribunann n ckisin Babkin bstn qoymular. Sol tribunann ciniyind mikrofon dinamiklrinin stndn is hriyarn portreti aslmdr.

Uaqlar zlri meydann zibilini tmizlyir, krkl bir yer yrlar. Dnn d, bu gec d iqlar sndrlmdiyindn meydan aydnlq-dr. Hava ox gzl, ulduzludur. 11 drc isti var, yngl klk sir. Bel klkd is tonqallarn tsts adamn gzn xarr. 4.05. Tribunalardan Bak - Tbriz sdalar ucald. ki olan llrin-d Azrbaycan Demokratik Respublikasnn rngli bayra meydana girdi. mumiyytl, bel bayraqlar get-ged oxalr. Yatanlar meydanda, demk olar ki, yoxdur. Dnn gecki kimi bu gec d yatanlar, qurulmu adra girib orada uzanblar. Camaatn iind oxlu qz, qadn, qoca kiilr var. Dnn gec bir qadn 1-2 yal krpsi il shr qdr tonqaln yannda oturmudu. Bu gec onu grmdim. He ks meydandan dalmaq fikrind deyil. Eitdiyim shbtlr el bu haqdadr ki, lap bir ay da olsa burada duracaq, tlblrimizin d-nilmsini gzlycyik. 4.20. Aclq elan edn uaqlardan xbr tutdum. Onlar adrda yatb (4 nfr). Gndz x edn Framzin haln sorudum. adrn aznda durub he ksi iri buraxmayan tlblr dedilr ki, hl ki, yaxdrlar. Rylrini dyimyiblr (acl davam etdirirlr). 8 yal qz Vfa (er sylyn qz) da aclq elan edibmi. gndr ki. atas il meydandan getmir. Gz-gz meydann aasndak baaya girdim. Tonqallar irlily-irlily bura da atb. Tlblr iri tnk dmirlri ba baa atb komacq dzltmi, klyin qaban ksmilr. Be-alp yerdki bu "koma"larn hrsind 5-6 "mcahid" var. Grdm ki, birind yataqxanamzn sakinlrindn kimya Sahib, Mtllim, Nazim (qarabal oturublar. Yanlarndak bilyard stolunun stnd sgr paltarl gnc yatb, biri is yerd (asfaltda) karton kazn stnd uzanb, stn d karton salb. Bu etibarsz yoran-dk, grsn, onu xstlnmkdn saxlaya bilckmi? Camaatn yemkl tchizat iind n ox frqlnnlrdn biri Bayl dustaqxanasnn risidir. Ancaq ilk yardm meyxana Nizami edib (Bak gzl hrdir, ermnilr olmasa da onun yadigardr). Zaur Rzayev, Yaar Nuruyev, qarmonalan Aslan v b. da bel hrkt edib. Taxl mhsullar naziri 1.000 manat verib. *** Yemklri yoxlamaq n komissiya yaradlb. Hans man gls tkilat, yaxud xs qeyd alnr, yemk yoxlanr. Olmu hadis (msddin Umudov dand): ahbuz rayonunun Nurs kndind sonuncu ermni Qri olub. 1988-in maynda krblr. Qonusu soruub ki, ay Qri, bu evlrd n edirsn? Deyib ki, bu otaqda yatrq, bu otaqda yemk yeyirik. Qonusu deyib ki, sn yatan otaqda eyi balayacaam, yemk otanda is inyimi. Qrii dyb yola saldlar. Sonra ikayt etdi ki, evimi aldlar. Raykomdan yoxlamaa gln dedilr ki, bir ermnidn tr kiinin eyini incidcksiniz? 6.50. Qaraba qqra-qqra gln bir dst qz camaatn yuxusunu qard. *** Meydann ortasnda kabab kib camaata paylayrlar (bu gndn). Biskvit fabrikinin iilri Mehrliyev smayl, Rzayev Cavanir z xsi xrclrin bu ii grrlr gec saat birdn indiydk (yqin sonra da davam edck). Gzdkli liyev Babli pulsuz ay verir. 8.15. hmdova azadlq!. .hmdovun yeni byk portretini para stnd kib tribunada Lenin heyklinin pastamentind Azrbaycann gerbi il yana asblar. Karikatura: Eybcr kii (ermni) kli, altnda fitnkar sz. Qanl bir l Qaraban stn (xritd) uzanb. l xncr batrlb. Knarnda: k lini, danak!. arlar: N vaxta qdr? Hkumt, xalqa cavab ver!, Srdarovular (B.Srdarov adna zavodun fhllri - .T.) xalqn tlblrini mdafi edirlr, Azrbaycandan ermnilr xsn, Mhkm durun, qardalar!, Azad bir milltik, Qaraba vermrik!, Azri yurduna gz diknlrin gz tklr!, daltsizliy son qoyulsun!, Respublika hkumti bir i grmyinc ttil davam edck, Qti qrar gzlyirik!, Qaraba, sn muxtariyyt he yaramr.... Bu gn orta mktb agirdlri ktlvi kild gliblr (ilk df). Alnlarna stnd Qaraba sz yazlm qrmz lent balayanlar da az deyil. 9.05. Dnnki hadisdn ntic xarb bu gn tezdn tcili yardm n dhliz hazrlayblar. 9.25. lk df olaraq rayonlardan nmayndlr gldi. lk qonaqlar Clilabad v Pushkindn (indiki Bilsuvar) idi. Yeni gln arlardan:

Qonu torpaqlarna gz diknlr ar olsun!, Azrbaycanllar, susmayn! Susmaq razlq lamtidir, Ermnilrin zbana-lna son qoyulsun!, hmdova azadlq!, Topxana blbllri susmayacaq!, Azri xalqna eq olsun!, Ermni zhmtkelrin Sumqayt borusu!!!, Ciddi siqnal: ermnilr, Bakn trk edin!. 10.00. Meydanda 800 min yaxn adam var. Sadan v soldan glnlrin ard-aras gsilmir. Hr iki mehmanxanadan turistlr baxrlar. 11.00. Nemt banda 4 uaq, Azrbaycan bayran yelldir. Oradan A-zr-bay-can qqrrlar). Sol v sa ciniklri tutmu uaqlar drmy, dinamiklri tmir etmy xeyli vaxt getdi. *** Azrbaycan televiziyasna v ona mane olanlara ar olsun!. Dnn Trkan v Mataa kndlrindn meydana piyada yr tkil ediblr. Shr alaqaranlqdan xb, axam saat 6-da atblar (15 mindn ox). Bzilri ailli idilr. Z.Xanlarova Leninqraddan glndn sonra nturisti mitinq iti-raklar n ildib (yemk hazrladb). 12.00. Havaya fing atdlar (niy?). Bu gn shr tezdn Marksn heykli yanna BTR-lr, sgrlr tkblr (ermnilri Xutorda qorumaq n). 12.15. Xalq Nemti tlb edir. Deysn, onu irid saxlayblar, ciddi shbt aparrlar. Tribunadak 2 olan camaata l edir ki, Nemt arn. Camaat uuldayr. 12.25. Nemt tlblr baxmayaraq tribunaya xmr. Adamlarda t-vi v hycan duyusu yaranb. Ksilmyn Ne-mt ar okean dalalar kimi gurlayr. 12.30. Eynkli birisi mikrofona yanad, camaat fit basd. Ham Nemti arr. 12.35. Nemt gldi (ham alqla qarlad). Mikrofon ilmir. Ham mik-ro-fon qqrr. 12.40. Nemt xb tribunann skisind oturdu, ayaqlarn meydan trf sallad. lind kazlar var. Mn camaatn ortasnda olduum n onun n dediyini eitmirm. 12.43. Nemt ssucaldanla danr: Bir ne nfr d aclq elan etmk istyir. Buna yol vermmliyik. Biz salam adamlar grkdir. Burada hl ox duracaq. 12.45. Vli Mmmdov (katib) danmaq istdi, camaat fit basd, rdd ol! dey qqrd. Bu sslr altnda da danmaq istdi. Rdd ol sslri aramszlad. V.Mmmdovun ssi eidilmz oldu. Ham Ne-mt qqrr. O, getmy mcbur oldu. Nemt gldi, alqladlar. 12.48. Nemt gedck. Tlblr ednilndn sonra ham bir nfr kimi ev dalacaq. hmdovun atasna sz verilck. Yalnz respublika-nn, bir d milli bayraqdan savay yerd qalan bayraqlar gtrlsn. Bir milltin bir bayra olar. hrd manlarn qaba ksilmsin. Biz zorla gtirilnlr lazm deyil. Buna ehtiyacmz yoxdur. nstitut mllimlrindn idn xarlan, pravas alnan olub. Bunlar xrda ilrdir, sonra hll edrik. Mni siz semisiniz, mn sizinlym. (Alqlar). Mn kim sz verdim, qulaq asn, kim sz vermdim, danmaa qoymayn. (Tribunada xeyli adam var. Katib Rafiq Zeynalov da ilrinddir). n adi shv, n adi hissiyyat bizi mlubiyyt apara bilr. Demim, yen deyirm, mn sizinlym. ld var, dnd yoxdur! hmdovun atas, yoxdursa xalas olu xsn bura. Btn zavodlar buradadr. Neftayrma zavodlarnda da xalq qeyrti varsa biz qoulsun. stmynlri mcbur etmirik. 13.00. Kamal Abdullayev: 1) Poosyann xarlmas haqqnda Qorbaova mlumat verilib. O bizim deputatlar qbul edck. Biz onlara n deyk? 2) Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn thlksizliyini tmin etmk n Ermnistana nota verilib. Bizim partiya rhbrlrimiz kii kimi sz verirlr ki, oradan glnlri Dalq Qarabada ermnilrin arasnda yerldircyik. Topxana il bal he birimizd dqiq fikir yoxdur. uann katibi Vaqif Cfrov uadan xsusi siz mracit edck. Ziyad Smdzady sz veririk. 13.05. Z.Smdzad (fit basld): Dediklrinizi sizinl blrm. 12 milyard manat milli glirimiz var. Azrbaycann srvtlri imkan verir ki, xalqmz yax yaasn. Xozraota ke bilrik. Elektrik enerjisi ksilsin. Azrbaycanda 24 milyard kvt/saat enerji istehsal edilir. Ermnistana artq enerji verilmir. (Uzatd, camaat fit basd).

Kamal: Sumqaytla bal partiya rhbrliyi bildirdi ki, Suxarevin qarsnda mhkmnin Bakya qaytarlmas bard tklif qaldrlacaq. Gzlyk, grk Suxarev n deyck? 13.10. Nemt. Mktub zr tlb etdi ki, and ik ki, mitinqdn sonra he bir hadis ba vermsin. Firidin Smndrov (ADU, hquqnas): Azrbaycan ayaq altndadr. Bu gn bayramz Dalq Qarabada tapdalanb. Txminn 30 kv. km torpaq itirmiik. Buna son qoyulmaldr. Dalq Qaraba mslsin dzgn siyasi qiymt verilmyinc bu hadislr davam edck. 50 ildir ki, Ermnistanda milltilik dvlt siyasti sviyysin qaldrlb. Ona gr d 18 iyul tarixli qrar yarmqdr. Dalq Qaraba-dak rhbrlr hbs edilmli idi. Bsdir stoldan brk tutub smk! Volskinin dstsi qovulmaldr; o, qayda-qanun yaratmr. DQ-n muxtariyyti lv edilmlidir. Ya da Ermnistanda, Grcstanda bizimki-lr muxtariyyt verilsin. 13.20. Nemt Ancaq dnn liyevi lm aparanlar bu gn Vzirovu aparmaq istyirlr. Biz saray airlrin yol vermmliyik. 13.35. Kamal: Mlumat glib. Azrbaycan hkumtinin Ermnistana verdiyi tlb qzetlrd drc edilsin. Biz sizinl and idik ki, he ksin burnu qanamasn. Bu birliyin simvolu kimi bu meydanda heykl qoyulmaldr. Bu gn balalarmz xatrlasnlar. 13.40. Valid Snani Vaqif Cfrovun telefonla yazlm xn verdi: Topxanadak ilr dayandrlmdr. lr yol verilmir. Sov.KP MK v SSR AS RH-nin vilaytdki nmayndlrin mlumat verilib. Stepanakertd davam edn ttillr gr hl d grginlik qalr. Bakdak mitinqin tlblrini daltli sayrq. 13.45. Tribunadaklarn oxu getdi. Bellikl, Ali Sovetin nvbdnknar sessiyasnn arlmas mslsi ustalqla aradan xa-rld. 13.55. Qaradadan xeyli fhl gldi (shr 8-dn oradan xblar). Man vermyiblr, mcbur olub piyada gliblr. 14.50. Uultu. Ba tribunada televiziya kameralar qoyulub. Tribuna dolub (A.Mmmdov, K.Abdullayev v b.). Mikrofonda danmaq istyirlr. Fit, uultu. A.Mmmdov: Kimi istyirsiniz dansn? Ktl: Nemti. A.Mmmdov: Nemt sizdn qabaq mnim qardamdr. Siz inanmrsnz ki, biz he ks tsir gstr bilmz? Ktl: Yox! Sonra bir kii v bir qadn danmaq istdilr. Camaat fit basd. 15.00. Nemt gldi, alqlarla qarladlar. Ancaq ona hl sz vermirlr. Trubuna doludur. z aralarnda ns mbahis, mavir edirlr. Deysn, Nemt tlb edir ki, oradaklar tribunan (z turbina deyir) trk etsin. *** Nmayi d, ttil d qanuni hesab edilib. 15.30. Nemt: Ham bir nfr kimi turbinan trk etsin. Bu gn mlum olub ki, Qriqoryan Lidiya liyeva Lal ad il camaat Xutora ermnilri qrmaa arrm. Bel ayilr uymayn. Nqliyyat Nazirliyi bildirib ki, bu nmayilr olduqca nqliyyat pulsuz ilyck. 15.35. Sz verirm Sabir Rstmxanlya: - Dvt olunmam adamlar bura glmsinlr. Mbarizmiz davam edir. Alt gndr Azrbaycan xalq z taleyi urunda arpr. Bu yolda axra kimi dayanacaq. Drdli deyingn olar. ox gileylr edr. lav he bir sz-shbt inanmayn. zg pasportu il aramza girn fitnkarlar var. rk zavodlar, xstxanalar z ilrini davam etdirsinlr. Kimin camaatn qarsna xmaa z varsa onlar x etmy arram. MK-da komissiya yaradlb, irli srln btn tkliflrimiz mzakir edilck. Mn tk-tk bizim yoldalara sz vercym. 15.40. Teymur smaylov (mit iisi): Ncib iinizi tbrik edirm. Xalqmzn glck gnlri haqda dnrsnz. Qoyun rzaq istehsal edn mssislrimiz ilsinlr. Biskvit, sd, qnnad fhllri varsa bo vaxtlarnda glsinlr. 15.44. Sabir: Nmayi gecikmyimizin bir sbbi d Azrbaycan televiziyas idi. Dnnki verili mumxalq hrkatmza thqir idi. Hrkat multfilm dndrmidilr. Ktlni lal-dinmz tqdim etmidi-lr. Qoy Azrbaycan televiziyas xalqn ssindn qorxmasn. kinci df bu gn televiziyan yoxlayrq. Yen etimadmz dorultmasalar kameralar bura buraxmayacaq.

15.50. Nemt: Birbaa translasiya edilsin - bunu hammz tlb edk. Turbina boaldlsn, konkret tlblrimiz gstrilsin. Korlar cmiyytindn kii: Hr ey yax olacaq. 15.55. Sabir: Tam yarm saatdan sonra Azrbaycan televiziyas translyasiyaya balayacaq. (Xalqn iradsi il). 15.55. blfz liyev (ssi batb): - Kim bizi bu gn salb v biz niy belyik? Tqsir Moskvadan biz ediln rhbrliyin dz olmamasndadr. hmd hmdovun mhkmsi sasszdr. nfri ayrb Moskvaya aparmaq dz deyil. Onlarn ii Bakya qaytarlsn. Bir ana yazr ki, gr bu tklifimiz baxlmasa olanlarmz sgrliy gndrmycyik. Azrbaycan dvlti suveren hququnu itirmidir. Azrbaycan respublikas dnyadak btn azrbaycanllar himay etmlidir. Tklif edirm ki, Televiziya Komitsinin sdri Elad Quluyev idn gtrlsn. 16.01. Mirli Seyidov: Akademiyamz sizin tlblrinizl razdr. Sizinl addmlamaa hazram. Mn zml danak partiyasnn ap etdiyi xritni gtirmim. Bu xritd Xzrdn Qara dnizdk Ermnistandr. Bu gn biz ziflik etsk onlar deyck ki, Naxvan da bizimdir, Azrbay-can da bizimdir. Zngzur bizimdir. 18-19-un ild Bakda, amaxda 100 mindn artq azrbaycanllar qrlb. Hr il mart ayn Matm ay adlandraq. lbir olaq, alla ilyk. 16.07. Sabir: Birc cml deyilmlidir ki, Qaraba qdim Azrbaycan torpadr, ona gr veril bilmz. Yb tsdiq etmliyik. 16.07. Asaqqallar adndan Mmmd kii: Culfa zhmtkelrindn siz salam gtirmim. Niya burada soruan yoxdur ki, ay mnim mzlum xalqim, bura niy yimsnz? Bu mni kdrlndirir. Ancaq sevinirm ki, xalq haqlarn tlb edir. Ermnistana niy deyilmir ki, ay hyasz, niy iimiz qarrsnz? Vtni sevmyn insan olmaz, olsa da o xsd vicdan olmaz! Biz Vtni sevirik, onu qorumaa hazrq. Yaasn birlik! Yaasn slh! 16.11. Sabir: Tzdn xma balayacaam, nki birbaa translyasiya balayacaq. Aa 2 yolda gedib baxsn, verilmirs xlar kscyik. 16.14. Camaat verili n l ald. Sabir: - 6 gndr ki, Azrbaycann igid oul v qzlar, asaqqallar Baknn bu ba meydanna yib taleyimizi mzakir edirik. Dzdr, balca sbb Topxanadr, ancaq daha byk drdlrimiz var. Ermni milltilri hadislrdn istifad edirlr. Qoy btn Azrbaycan xalq bilsin ki, siz n tlb edirsiniz. Dnnki televiziya verilii n idi? Eq olsun sizin iradniz! Bu meydanda xalqdan gizldiln he n yoxdur. Bizim hrkatmz ox vaxt thqir olunur. Gnah ox vaxt bizim stmz yxlr. Bu, mtbuatmzn ikizl siyastinin nticsidir. Qa-ra-ba! (srkli). Qoy xalqmz eitsin, siz d eidin. Qaraba tarix boyu Azrbaycann olub. ndiki Ermnistan SSR-in torpaqlarnn oxu da Azrbaycann olub. ndi bizim qalan torpaqlarmz onlar istyirlr. 16.22. Nemt Pnahov: - Qoy prinsipal mbarizmiz xalqa atsn. Xalqmz paralanb. Qarabaa uzanan xain llri ksmliyik. Qoy dnya ssimizi eitsin. Sumqayt hadissinin ermnilr trfindn ssenarisinin hazrlanmas ifa edildi. Be gnd burada he bir hadis ba vermyib. Ermnilr bizi ifa edirlr. Biz is zmz mdafi ed bilmirik. Mtbuat, televiziya gnahkardr. Ermni fitnkarlar yen aramza soxulub. Buna Azrbaycan xalqnn oullar yol vermyck. Azrbaycan Mrkzi Komitsindn tlb edirik Dalq Qaraba buraxlsn, Sumqayt hadissin dzgn qiymt verilsin; ona Sumqayt mhkmsind obyektiv baxlmaldr. Hrdn deyirlr ki, kimsn ki, xalqn adndan danrsan? Moskvaya atdrlsn ki, xalqmz z taleyini hll etsin. Ne ki xalqn tlblri hyata keirilmyib, Ermnistanla laqlr ksilsin. Tlblrimiz dnilmyinc mumazrbaycan ttili elan edilib. Ham bir nfr kimi mtkkil olmaldr. Tlblrimiz hyata kemyinc Azrbaycan l elan olunur. 16.30. Qulu Xlilov:

- Byk birliyinizin qarsnda ba yirm. Biz evimizd rahat yata bilmirik. Biz torpamz qoruyuruq. Dnn bu byk izdiham televiziya-mz vermyib. Onlara ar olsun! Ermnistann Moskvada, Moldaviyada satqn nmayndlri var. Tlblrimizdn biri budur ki, hmdovun lm hkm lv olunsun! Topxanada yen hadislr gedir. gr Topxanada yen d ermnilr tikintini dayandrmasa oraya yr tkil edilsin. Dalq Qaraba Muxtar Vilayti lv edilsin. Zori Balayanlar, Silva Kaputikyanlar, Aanbeqyanlar havaxt czalanacaq? Xalqlar arasna ixtilaf salanlar czalandrlsn. 16.35. Qadn diktor - Xalid: - Hftdn yuxardr ki, siz Azrbaycan televiziyasndan narazs-nz. zr istmy hazrq. Ancaq verililri birbaa hazrlamrq, Mrkzi Komitd baxlr. Bu gn Azrbaycan Televiziyas kollektivi qrar qbul edib: ermni dilind verililri lv etmiik. (Alqlar). 16.39. Aydn Mmmdov: - Bu gn burada hr sz danmaq olar. Ancaq msl burasndadr ki, baqa respublikada biz baxanlara da bildirmk istyirm ki, biz bu meydana dyl-dyl, syl-syl glmiik. Suyumuzu, ryimizi bldymz adamlara qdrtimizi gstrmy glmiik. Hans yolla olursa-olsun xalqa qar evrilmi muxtariyyt lv olunsun! Biz mart ayndan bu yana hr thqir dzmk, hr cr lklr dzmk. Bsdir, Kaputikyan, bsdir, Poosyan! Bizim Bak bizim n zirzmilrdn ibart olub. Lakin bu gn MV partiya tkilat bu dostlua zidd gedirs buraxlsn. Biz xalqmzn mnafeyini dnyann hr yerind mdafi etmy hazrq! Sizin iradniz hyata kendk burada qalacaq. 16.45. Sabir- Xzrd neft fantan vuranda 5 dqiqdn sonra Moskva eidir. Bs 5 gnlk hadislrimizdn niy soraq vermir? Bir ne saat qabaq mnni Zurufu zng vurub ki, btn Avropadak azrbaycanllar sizinldir. Ali Sovet mracit edirm. Ali Sovet bu gn NKAO-nu lv etmk n nvbdnknar sessiya arsn. Poosyan danak kimi ifa olunmal-dr. 16.55. Nsrt Ksmnli: - Tlblrimiz 10 df, 100 tkrar olunsa da xeyri yoxdur. Ntic olmaldr. Mharib canilri Nrnberqd mhakim olundu, bs sumqaytllar niy Moskvada mhakim edilir? Onlar da Bakda, ya da Sumqaytda mhakim edilsinlr. Torpaq yolunda xalq lm hazrdr. Azrbaycan hkumti xalqla birg, onun istyinin nnd olmaldr. 16.58. Niyaz Hacyev (uada I katib ilyib): - Biz danaklarn dabbaqda gnn tanyrq. Poosyan hbs edilmk yerin birinci katib qoyuldu. Azrbaycanllarn say vilaytd aa dd. Qsdn Stepanakertdn keib-glirm. Orada sovet hakimiyyti yoxdur. Onlar gmimizd oturub biz aalq edirlr. Khn rhbrliyimiz buna grk rait yaratmayayd. ndi bzi adamlar yeni rhbrlikdn ikaytl-nirlr. Ancaq sl hakimiyyt Moskvadan gln nmayndlrddir. Niy biz fqanstanda qayda-qanun yarada bilirik, z torpamzda yox? Mn danaklarn Sumqayt hadissinin sbbkarlar kimi czalan-drlmasn tlb edirm. Yaasn Azrbaycan xalq! 17.04. Nemt: Mn oxlu yazrlar ki, ali mktblrdn, zavodlardan ttil glnlri qovublar. Onlar qovanlara ar olsun! 17.05. Acclq elan edn (Framz Allahverdiyev) sz veririk: Dnn mn dedim ki, mni onsuz da televizorda vermycklr. Ona gr ki, istdilr ki, bizi xalqdan ayr salsnlar. Jurnalist idi, yoxsa kims, sorudu ki, bununla siz Nemtin ardnca getmirsiniz ki? Aclq elan ednlr: Zlfqarova Aid - 3 gn qabaq (AP) sgndrova lav - 19 noyabrdan Quluyev Eln - 20 noyabrdan Nuruyeva liyev Akif - tlb Allahverdiyev Framz -mn, 17-sindn. Bizim institut - XT xalqn institutudur. Tlblrim: 1) Topxanadak ilr dayandrlsn.

2) Azrbaycan SSR-l Ermnistan SSR arasnda laqlr bugndn dayandrlsn (neft, qaz). 3) smaylov, hmdov haqqndak hkmlr lv edilsin, obyektiv qiymt verilsin. 4) Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind muxtariyyt lv edilsin. Bu muxtariyyt olduqca xalqlarmz arasnda dmnilik olacaq. Mn is bunu istmirm. Xalq z ardnca apara bilmirs dvlt xadimlri istefa versinlr. Mrkzi Komit xalqn ssini eitmirs o ny lazmdr? Sizi axradk mbariz aparmaa arram. And iirm ki, sonadk mbariz olacaq. (Sonra hriyarn erin-dn iki misran syldi: ... Ey mrur Bakmz, Azrbaycan!). (Srkli alqlar). 17.13. Sabir: Hammz biriks aclq elan etmy ehtiyac yoxdur. (Xalq sakitldirir). hrd siqnal ver-ver manda gznlr var. 17.15. Vli Mmmdov (raykom katibi): hrd bu gzl hisslrimizi korlamaq istynlr var, bdxahlarmz var, onlar iimizi lklmk istyirlr. Mbarizmiz davam etmlidir, ancaq mbariz formalar dyisin. Kollektivlrd yb mzakir edk, qrar xarb yuxar gndrin. Qlbmizi sona yetirmk n bir xahi edirm, hammz vhdt tkil etmliyik. Mn sizinl fxr edirm. Yaasn qlbmiz! 17.19. .Cfrzad: Biz inandq ki, hamnz qeyrtlisiniz. Halal olsun ananzn sd siz. Siz bizlr, byklr yax drs verdiniz. Halal olsun sizlr! hmd hmdovun lm czasnn lv edilmsini tlb edirik. Dalq Qaraba Muxtar Vilayti lv edilsin. Ekstremist ziyallar mhaki-m edilsin. 17.25. Sabir: mumxalq Cbhsinin yaradlmasndan shbt gedirdi. 17.26. Hkim dvrnd tikilib. 17.30. Sabir: Nmayiimiz hadissiz ba vers nmayi etdircyik ki, Sumqayt bizim i deyil. 17.32. B.Vahabzad: Danmaq yox, konkret i grmliyik. Mn yazmam Ermnistan SSR Ali Sovetin, surti SSR AS RH-in. Ermnistanda azrbaycanllara rait yaradlsn, yoxsa Azrbaycan SSR-d Dalq Qaraba Muxtar Vilayti lv edilsin. (S.Rstmxanl tklifi ss qoydu, ktl raz oldu). 17.35. Sabir: Hr gn rhbrlrimiz grln ilr haqqnda mlumat verirlr. Hr gn addmaddm irli gedirik. Lent qurtard. Hava qaralb, televiziya daha gstr bilmir. 17.38. Hsn Hsnov (MK katibi). (Ky basdlar). Ham oturdu. 17.41. Nemt: Yerdn tlb var ki, bu translasiya Vremyadan sonra yenidn tkrar verilsin. 17.44. Xlil Rza: Birinci tlbim - byk tlbim odur ki, Mixail Sergey olu Qorbaov Azrbaycana glsin. 31 milyonluq Azrbaycan xalq Moskvaya ged bilmz, ancaq o bura glsin. Aclq ednlrin ayana balarmzdan he ks glmyib. Glsin v grsn ki, Sumqayt adl chnnm var. Glsin v grsn ki, 40 min trkazr nec bldrlb SSR-y. Qazax, Lan, Klbcr, Gdby, Tovuz torpaqlarn satanlar niy mhkmy clb olunmayblar? Niy televiziya iimizi iqlandrmr? 17.48. Hsn Hsnov (katib): - Hal-hazrda xalqmz byk imtahan verir. Siyasi mdniyyt, al hesabna hr eyi hll etmy qadirik. Biz sizin hamnzla bir yerdyik. Btn dnyadak azrbaycanllarn qlbi biziml birg vurur. Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsi brosunda drdl-rimiz mzakir edilir. Glin birlikd msllrimizi mzakir edk, grk hans yolla getmliyik. Mn and iirm ki, B.Vahabzadnin mraciti-nin Moskvaya gndrilmsin alacaam. DQMV-nin rhbrliyinin vzifdn xarlmas broda mzakir edilib v qrar xardq ki, onlar uzaqladrlsn. Plenum bu qrar tsdiqlmlidir. Bir ox rhbrlrimizin qeyrtsizliyi zndn ana dilimiz layiq olduu yeri tutmur. MK-nn brosu qrara ald ki, B.Vahabzadnin rhbrli-yi il Azrbaycan tarixind ilk df olaraq Azrbaycan dili dvlt qanunlar dili kimi qbul edilsin. Biz el oullar lazmdr ki, Azrbaycan xalqnn beyinlr yeridilmi tarixini yox, sl tarixini yazsn.

Xalqmzn bu ar gnlrind qhrman oullarmz burada durub. Onlar z rylrini bildirsinlr. Sa olun, var olun! (Srkli alqlar). 19.59. Sabir: biz atdrd qrarlar qlbmizdir. Qlby bu cr addm-addm getmk grkdir. Sizin iradnizl tariximiz n ox byk ilr grdk. Qbul olunmu qrarlara gr siz borcluyuq. Hamnzn qarsnda ba yirm. 18.00. Tofiq Bayram: El gc sel gcdr. Gncnin ad zn qaytarlsn. Sabir: Ali Sovet bu haqda qrar xarb. 18.03. Fatma xanm (ana): Zavoda gedin, ilyin - yaylq atram, diz krm, yalvarram. (Fit, qqrq). T - til! (srkli). Mzakiry baladlar. *** Axam televiziyada Vremyadan sonra nmayi itiraklar-mzdan meydandan birbaa msahiblr gtrdlr. Sonra studiyada Sabir Rstmxanl, Nsrt Ksmnli, Aydn Mmmdov, sa Qmbrov x etdilr. Gec saat 1- ilynd televiziyada dedilr ki, mhm xbr gzl-yirik, proqram izlyin. Ancaq 1- qalm, dedilr ki, xbri almamq, sabah elan edcyik. Feyzi il evdn xb Tonqallar meydanna yollandq. Yolda Mtlb (aspirant) rast dd, o da biz qouldu. Dedi ki, bu gn Gncdn glirm. Orada da iki gndr ki, nmayi gedir. Orda bir ermni ldrblr. Naxvanda, baqa rayonlarda da ktlvi nmayilr keirilir. 23 NOYABR 1988 Feyzi, Mtlb v mn meydana atanda (saat 01.30 dq.) burada 50 mindn ox adam vard; bu mehmanxanadan o mehmanxanaya qdr uzanan tonqallarn trafnda byk dstlrl toplablar. llrind bayraq olan azrbaycanl sgrlr d var burada. yrndik ki, televiziyada deyiln mhm xbr" odur ki, sabah Bakda komendant saat elan edilk. "Molodyoj Azerbadjana" qzetinin redaktoru Ncf Ncfov fhl Nemtl shbt edir. Deysn, komendant saatn mzakir edirlr. Sonra eitdim ki, Nemt deyib ki, sgrlr gls d he yer trpnmycyik: ld var, dnd yox! Nemt artq xalq bas saylr. Onu nmayiilr sx hat edirlr v belc d meydan gzir, adamlar arasnda tbliat aparr ki, mtin olun, dzml olun, biz he ks bata bilmz. Meydanda bir ne yerd odun, taxta da kimi qalanmdr. Ham z glib, aparb tonqal qalayr. ki olan tonqallara bir-bir ba kir, deyir ki, Ermnikndin ad bu gndn "Azrknd" olur, Ermniknd bazar is "Nsimi bazar" adlandrlr. Hr tonqaln fdailri A-zr-knd rrlar. Azrbaycan musiqiilrinin Xalq Cbhsi yazlm adrda camaata ay-rk paylayrlar. Tlblr ox sayqdrlar. Hr ks ox diqtl yanar, ermni olub-olmadn bilmk n snd tlb edirlr. Mni dnn 5-6 df (qeydlr etdiyim n bhlnirdilr) saxlayb snd sorudular. Deyiln gr, Sov.KP Siyasi Brosunun zv, Sov. KP MK katibi Medvedev Bakya glib. Nizami qzet n mtby getdi. Bir azdan qaydb gldi ki, yolda tanmla grdm, dedi ki, nriyyat da, telestudiyan da li avtomatllar hat edib. He ksi iri buraxmrlar. Burada vrqlr nr edirlr. Shr 8-d komendant saat elan olunacaq. 04.40. Bir yolda syldi ki, komendant saat haqqnda xbr ayidir v onu camaat datmaq n Nsrt Ksmnli il Aydn Mmmdov buraxblar. Yqin ki, glck bunun doruyalanln gstrck. Dedilr ki, Naxvanda bu gndn (daha dorusu, dnndn) hrbi vziyytdir. Sdrklilr dmir yolunu skb Yerevan qatarn saxlayblar. 05.11. Mataal Kazm Arif tribunadan meyxana deyir. Vtnprvr erlrdir. 05.20. T 38-69 AQ nmrli Jiquli gldi. Yiysi adaml ahin adl rssam olandr (Bakda yaayr). Camaata rzaq gtirib. Man yenic rngldib. Qabaq kapotunun stnd Bak, qabaq sind Qaraba, arxa sind Adam, arxa kapotda ua, knarlarda Azrbaycan szlri yazlb, Azrbaycann bayraqlar kilib. Man glin bnzyir. lvan rnglrl bznmi man vtnprvrlik mcssmsidir.

06.00. Komendant saat haqqnda hr bir sz danr. Yeni fikir odur ki, saat 9-da olacaq. Meydanda 30 min qdr adam qalb. Komendant saatna slind he bir sas yoxdur. Zrdt lizad dedi ki, ermnilr ktlvi kild Moskvaya ikayt ediblr ki, hyatmz thlk altndadr. Sonra, bayraql manlar srtl gednd 2 adam vurub. Deyirlr ki, Vzirov dnn bu hadislrl bal Moskvaya gedib v qaydb. Konstitusiya layihsinin 119-uncu maddsini dyidirmk n imza yrlar. Mn 800-nc adam oldum. He ksin meydandan dalmaq fikri yoxdur. Deyiln gr, dnn Moskvada Pukin meydannda 11 min azrbaycanl nmayi edib. Tbrizd Sttar xan xiyabannda dnn 600 mindn artq adam biziml hmrylik nmayii keirib. *** Aaclarmz ksnin sol qulan ksrik! (Andranikin d sol qulan ksiblr). 07.16. Xor: Harda grdn ermni, vur bana illni. Shbt komendant saat olanda n etmkdn gedir. sas fikir odur ki, sgrlr gls mqavimt gstrmyib dalmaq, evd ttil etmk grkdir. 1 -li internat mktbin agirdlri bugnk yncan ilk qaranqular oldu. Onlar byk ruh ykskliyi yaratd, nki komendant saatnn olmamasna inam artrd. Xor: ld var, dnd yox, Biz lrik, Qaraba vermrik. 08.10. Nemt ucadandannla tribunadan camaat (tlblri) nizam-intizama ard. *** 10.30. gedib gldim. Maqnitafonda Qaraba ikstsi oxudurlar , Sumqayt szn d lent artrmlar. liheyd Qarayev adna neftayrma zavodu d bu gn ttil edib. ln milis serjanti Fazil smaylovun da bydlm fotosunu gl-ikl bzyib tribunadan asmlar. (1 milyona yaxn adam var. Azrbaycann ox yerindn gliblr). 11.11. Mikrofonfon tlbi baland. arlar: Xalq hkumt n deyil, hkumt xalq ndr. Axdn ciblrin yadn, zgnin! Adn Odlar yurdu, odun zgnin!, Azrbaycan dil - dvlt dili, Babk, Korolu qeyrtli oullar, ayaa qalxn!, Bizim dilnilr verilsi torpamz yoxdur!, Topxanadan linizi kin!, Dalq Qarabadan linizi kin!, Dalq Qaraban muxtariyyti lv edilsin!, Mtbuata ar olsun!, Balaxan neftilri sizinldir. Msavatn v Trkiynin bayraqlar, Atatrkn fotosu da var nmayiilrin llrind. Divara karikatura yapdrmlar: Al!!! (Kel Vazgen qar bir yumruq uzanm, ba barmaq iki barman arasndan qabaa xmdr. Bily Azrbaycan SSR-in bayra lent kimi balanb). kililr ksib-paylamaq n bir man qoyun gtirib. 13.22. Nemt: - Mn yalnz zm cavabdehm. Mn sizinlym. Qoy bunlar (rsmi adamlar) iclas aparsnlar. gr siz onlarla razlasanz mn d razyam, olmasanz mn d sizinlym. ox ehtiyatl olun. Yemyi ancaq mrkzdn gtrn. He ks ayilr uymasn. clas Vli Mmmdov aparacaq (26-larn birinci katibi). Xalqn taleyi mslsi var burda. Ayrayr adamlar z taleyini dnmmlidir. Ar olsun xalqa qar xanlara! Bu gn xalqn taleyi sizin - xalqn zn-dn asldr. Xalq yoxdursa mn kimm? Mn xalqn oluyam! 13.35-d vertolyot gldi-kedi. 13.35. Vli Mmmdov: Bir qayda danaq, iimiz yax getsin. Fit alnmasn. (Sonra ns dedi, fit alnd). Bs biz demdik fit almaq qadaan olundu? (Yen gcl fit alnd). (oxlu ryi gednlr olur, uaqlar itir. 670 min mktub alnb camaatdan tribunaya). 13.51. Dmir Gdbyli: Mnim byk xalqm! Bu gn snin taleyin hll olunur. Bizim balarmz 7 gndr ki, sizinl maraqlanmr. Moskva Vzirovu pis vziyytd qoyub, o sizin znz xmaa utanr. Moskva bilmlidir ki, Azrbaycan xalq oyuncaq deyil.

Eq olsun Nemt! Onun xlarn alqlayram! And iirm ki, bu yoldan dnmcyik! (Alqlar). 14.00. eylislamn mavini Sabir Hsnov: Peymbrimiz deyib ki, Vtni sevmk imandandr. Bura toplamamz byk imanla baldr. El bilmyin ki, bizim idar drdlrinizdn knarda qalmdr. Mn milyonluq dindarlar adndan, buradak asaqqallar adndan sizi min edirm ki, tlblriniz haqldr. Allah-taaladan arzu edirm ki, qdmlriniz yorulmasn. Arzu edirm ki, arzularnz yerin yetsin. Peymbr buyurub ki, eytann ardnca getmyin, nki o sizin akar dmninizdir. Bu gn qlbind, ryind islam mhbbti olan hamn sbr arram. Allah-taala buyurub: Allah-taala sbrlidir. Fitnkarlqdan znz qoruyun! Sizin bu meydanda qalanlara can sal, i qaydanlara i avandl arzu edirm. Vssalamu leykum v rhmtullahu v brkatuhu. (Srkli alqlar). 14.06. V.Mmmdov: Sz verilir Dvlt Aqrar-Snaye Komitsinin taxllq bsinin risi Matvey Radayev. 14.09. M.Radayev (azca dand): Siz yax bilirsiniz ki, mn rusam. Drdiniz, sriniz rik olmaa glmim. smayllnn vanovka kndind doulmuam. Ata-babalarm vanovkada 200 ildn artq yaayb. Biz hammz Azrbaycan xalqn rkdn sevirik, nki o, qonaqprvrdir. Mn d z ssimi sizin ssiniz qatb deyirm: Dalq Qarabada sovet qayda-qanunlar yaratman vaxt oxdan atbdr. Biz ilmk lazmdr. Bu gn axrnc gn olsun. (Fit). 14.13. Hatmi: Ssim batb. Bu gnlr rzind... sizi hycanlandrmlar. linizd byk silah var, ondan mhkm yapn! (Ttili nzrd tutur). V.Babanl: Siz eq olsun! 14.25. Hkim: Bizd orada rza qbul etmk n yer ayrlb. Camaata qutularda yemk paylansa he n gtrmyin. Qarda szn aradan gtrk. Bsdi daha sevgi (ermnilr aiddir)! 14.26. Fhl sfndiyar Coun: Azri trklrinin bu birliyini alqlayram! Ne gndr ki, ttil elan etmiik. Poosyann quldur dstsi mhkmy verilsin! hmdova azadlq verilsin! Dalq Qarabada Azrbaycan hkumtinin suveren hququ brpa edilsin! 14.30. Mvlud Yarhmdov: 20 ildir ki, Azrbaycan-Dastan dbi laqlrini yrnirm. Dastan xalqlar Azrbaycan xalqn sevdiklrin-dn onu zndn ayrmayblar. daltli tlblriniz trfdar xram. 14.37. Vkillik edn Mmmdov (zim?): Ali Sovet sessiya arb DQMV-ni lv etsin. Poosyan hbs edilsin. Ermnistandan didrgin dnlr Dalq Qarabada yerldirilsin. Azrbaycan KP qurultay, plenumlar Azrbaycan dilind aparlsn. Bakda Azrbaycan mktblrinin say artrlsn. Sumqayt ilri geri qaytarlsn. hmdovun iin yenidn baxlmas SSR Ali Soveti RH-dn xahi edilsin. Qorbaovun Bakya glmsi xahi edilsin. Bir bndlik er syldi. (Alqlar). 14.45. Rfiq Zka: Bu gn btn Azrbaycan xalqnn imtahan gndr. Biz Azrbaycan trklriyik. O trklr ki dnyaya Fzuli verib, Nizami verib. ndi bizdn torpaq istyirlr. srlr boyu ermni danaklar iftira yayblar. 1915-d genosid olmayb. Sumqayt genosidi kimi. Kirovabad Gnc, Stepanakert Natvan olsun. Danaklar Hadini, Firidun by Krlini ldrdlr, Cavidi ldrdlr. .Hacbyovu ldrckdilr Nrimanovun mktubu olmasayd. Bir ne gn qabaq Aanbeqyann Qorbaova, yenidnqurmaya qar xn Amerikann ssi radiosu verdi. (Sonra Lnt erini oxudu: bir sr danaklara lnt!. Hr df lnt szn atanda camaat lnti xorla tkrar edir). (Alqlar). 14.49. Cbrayl hmdov (veteran): Siz bura toplab z arzunuzu bildirirsiniz. Mnim 85 yam var. 18-inci il hvalatnn ahidiym. Bu hadislrdn hr iki millt ziyyt kdi. (Bo-bo szlr dand, fit basdlar). 15.00. Frman Krimzad: Bu gn d drdimizdn danmr mrkzi mtbuat. Kim ki xalq urunda lb, onlar Azrbaycan mqddslrinin siyahsna salnsn. liin katibi Tahir liyev, uada Niyaz Hacyev xalq urunda alblar, onlar ilrin qaytarlsn. 15.04. Bi dst olan llrindki uzun aaca balanm meymun kuklasn camaatn iind gzdirir. Meymunun aznda siqaret var, llrinin arasna Vazgen yazlm kaz qoyulub. 15.06. V.Mmmdov: Ermnistanda AS-nin sessiyas keirilib. Yqin ki, biz hrmtl bir ey deyilmyib. Bu oyunlarla bizi sbildirmk istyirlr. Grk tmkinli olaq. Respublikann bir ox yerlrind hycan-lar, grgin vziyyt var. Bu vziyyt mssislrd mzakir olunsun.

15.10. Aqronom Alpaayev: ntizaml olaq. (Fit basdlar. Meydann 19 gnnd intizamszlq adna bir ciddi ey ba bermmidi!) 15.12. V.Mmmdov. (Danmaq istyir, fit basrlar). - On dqiq tnffs. 15.19. Nemt: Mn z qrarm oxuyuram. Vziyyt ardr. Gncd, Naxvanda vziyyt grgindir; lm olub, komendant saat elan edilib. ndi bizd d etmk istyirlr. (Snd oxuyur). Bak hri halisin mracit (Bunu gizli kild xarb gtiriblr). Bak hrind qadaan saat qoyulur. Ttillrin keirilmsi..., 21-dn 6-ya dk nqliyyat vasitlrinin gedi-glii..., qounlara mqavimt gstrilmsi qadaandr. Bak hrinin komendant. ndi qulaq asn. Mn yalnz zm cavabdehm. Yeddi gndr ki, z MK-mz birliy dvt etmiik. Dinc nmayid he vaxt komendantski as ttbiq olunmur. 10 ayda niy Yerevanda komendantski as elan etmdilr? Bizd ldrln smaylovun qatili niy taplmad? Dinc nmayid komendant saat ttbiq edils bunu iallq siyasti adlandracaq. He ks onlara mqavimt gstrmsin. Bel olsa btn Azrbaycan l elan edirik. Rdd olsun xalqn tlbini nzr almayanlar! liyaln xalq tankla vurua hazr deyil. gr xalqn bu gn bu mtkilliyi pozulsa bizim n sonra tin olar. Rdd olsun ial qounlar! Nec olur ki, Qazaxstan bir gn sakitldirn Rusiya imperiyas doqquz aydr bizi qrna kmk istyir? Bu tlblr hyata keirilmyinc vicdan olan bir nfr evdn l xmasn, i xmasn! (Ttil, ttil!). Bizim sila-hmz yoxdur. Qeyrti olan Baknn klrin xmasn. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! (Alqlar. Ttil, ttil!). And iirik: he bir fitnkarla yol vermycyik! (And iirik!) . And iirik: mbarizmizi davam etdircyik. (And iirik!). (Tofiq Fikrtin hmi syldiyi erini zbr syldi). (Alqlar). Biz baa dmliyik ki, xalq havay yer qrna apara bilmrik. Bu gn dnyann 32 milyon azrbaycanlsnn gz bu meydana dikilib. Lazm gls BMT-y mracit edcyik. Vtn cmiyyti qardalarmz tora kmy alr. Qoy birbaa Cnubla laq yaransn. Qoy dnya miqyasnda cavab verilsin grk niy bu xalq paralanb? Qay cmiyytini d tnqid etmidim. Bu gn Qay cmiyyti Ermnistandan glnlr yardm etmyib. Bu cmiyyt ernobla yardm etmk ndrm? Azrbaycan, 200 milliard manat srvti olan Azrbaycan xalq niy bu gnddir? Niy nazirliklrimiz Moskvadan asldr? Biz suvern dvltiks niy 200 nfrlik komissiya, zbkistan dadan komissiya indi respublikamza ynlib? Xalq z z taleyini hll etmlidir. Aanbeqyan x ednd 5.000 imza toplayb Moskvaya mktub gndrdim ki, bu iki xalq vurudurmayn. Moskva niy susdu? Z.Balayann kitabna .Qmbrovun cavabn drc etmy niy qoymadlar? Qoy indi dvlt adamlar glib siz cavab versinlr grk komendantsri as elan edirlr, yoxsa xalqn tlblrini yerin yetirirlr. Aclq elan ednlrdn xahi edk ki, yalvaraq ki, saxlasnlar. Biz salam adamlar grkdir. (Nemt!, Nemt!). 15.46. hmdovun xalas olu: hmdovun atas 28 il fhl ilyib, mk veterandr. Anas da zhmtkedir. sas cinayti fevraln 29-unda olub. dn glnd olub. Onu tkilat adlandrblar. Ax id olan adam nec tkilat ola bilr? Vkil Yain dnn hmdovdan tam lini zb, Bakya qaydb. Mhkmd tkc vkil olub. Atas, anas, bacs, qarda itirak etmyib. hmdovla birg Azrbaycan xalqnn mnafeyi d tapdalanb. Guya bu, Azrbaycan xalqnn qabaqcadan hazrlad cinaytin trkib hisssi-dir. gr hkumt vaxtnda tdbir grsydi Sumqayt qrn da olmazd. Qoy dalt zfr alsn! (Srkli alqlar). 15.55. Nemt: Xutorda ldrln milis iisi smaylovun ata-anas xb desin grk qatil taplbm? kincisi, qoy oullar fqans-tanda vuruan valideynlr toplasn. Komendant saat elan olunsa qoy qounlar rdd etsinlr.

16.00. V.Mmmdov: Biz hqiqtn komendant saat istmiriks mtkkil toplaa bildiyimiz kimi yncamz mtkkil d sona vermliyik. Nemt bzi all szlr dedi, ancaq bzi atmaca szlrl zn rhbrliy qar qoydu. (Fit, etiraz, rdd ol!, rdd ol!). 16.02. Nemt: Havay sz lazm deyil. Qti sz deyin. Qoy biz qti sz desinlr. Bel aiy yaylr ki, mn naxvanlyam, liyevin adamlar mn pul veriblr . (Nemt liyevin adamlar il laqsi olduunu sonralar etiraf edti: 91-ci il qdr mnim Heydr liyevl he bir lagm olmayb (...). Sadaca olaraq , 88-ci ilin meydan hrkatndan nc Baknn indiki meru R.Allahverdiyev glib mn onun ddyu vziyytdn dandi... [Press Fakt qzeti, 17-23 yanvar 1997, No-02 (111)]). Biz artq hrkt yol versk Vtni bakl, kili, naxvanlya blnlr haqq qazandrarq. Qoy glib biz cavab versinlr grk tlblrimizl bal n ediblr. Hiss qaplmaya yol vermyk. Xalqn taleyi il oynamayaq. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! Ura! (Ura). Dmn fitnsin uymayacaq! And iirik! (And iirik!). Bu xalq hrkat xalqn szdr. Qoulan qoulsun, qoulmayanlara ar olsun! (Ar olsun!). Bununla mn yorulmuam, istiraht gedirm. 16.07. V.Mmmdov. Danmaq istdi. (Fit. Camaat yldi. Yen fit). 16.12. Camaat hams oturdu. Aclq elan ednlr tribunaya qalxblar. Ancaq mikrofon ksilib. (Mik-ro-fon!). Dnn hrd hr yerd BTR olub, bu gn is tank (tkrini demk olmasn dey). 16.18. Aclq elan edn olan (XT-nin tlbsi): -Mn sizin simanzda Qaaq Nbinin qaaqlarn grrm. 1905-c ild ermni... Biz yalnz v yalnz Nemt inanrq. And iirik ki, yalnz onun ardnca gedcyik. Eitdik ki, Bakda komendant saat elan etmk istyirlr. Tqsirimiz ndir? hriyar demikn, ya tamam yanb kl olacaq, ya da ayaa qalxacaq. Mn Nemt ilk v son df yalan dediyim n zr istyirm: mn ona demidim ki, mikrofon gln kimi acl kscym. Ancaq deyirm: biz acl davam etdircyik. Rdd olsun ial qounlar! (Bir az fasil). Yoldalar, qounlar saat 8-d Bakdan xarlsa saat 9-da acl kscyik - yalnz sizin xatiriniz, xalqmzn birliyinin xatirin! Ancaq stoldan qorxan hkumt bilsin ki, biz mbarizmizi davam etdircyik. (Alqlar). 16.27. Nemt: Btn drdlrimizi demiik. Qoy indi glib cavab versinlr. Qoy mikrofon ksilsin. (Aclq elan ednlri camaat iindn alqlarla yola saldlar). 16.30. Sumqaytl hkim (hmi danan): Dncli olaq. Bu ii Moskva dzldib, Moskva da lac etsin. 16.34. sa Qmbrov: - Son 7 gnd Azrbaycan xalq byk siyasi mktb kemi, siyasi liderini yetidirmidir. Nemt hazr siyasi liderdir. Mn hamnz onun trafnda birlmy arram. Mn Amerikann ssi radiostansiyasndan xahi edirm ki, bizim hrkatmz dzgn qiymtlndirsin. Biz Azrbaycann suveren hquqla-r urunda mbariz aparrq. Bizim hrkatmz haqqnda yanl tsvvrlr var. Biz, azadlqdan, demokratiyadan, bu imkandan istifad etmliyik. Blk d komendant saatnn nticsind buradan dalaq. Bura qaytmaq n yegan yol Xalq Cbhsinin yaradlmasdr. O, aalardan yaradlmaldr. Biz ilk bura yanda biz dedilr ki, daln, tlblriniz ml edrik. Artq 7 gndr ki, buradayq. Bs hans tlbimiz ml olundu? Biz oxlu all tkliflr glib. Onlarn iind bir maraqls var. Ermnistanla iqtisadi laqni ksmk haqqnda. Mssisnin mk kollektivi uras bunu qrara alsa mssis onu yerin yetirmy borcludur. Mn sizi buna ml etmy arram. 16.40. Yhya Mmmdov (ADU rektoru) camaat tmkinli olmaa ard. 16.43. Nemt: Mn aadan mktublar glir ki, snin bandan bir tk ksik olsa almi dadarq. Biz tk-tk adamlar yox, btn xalq mdafi etmk grkdir. 17.00. Alma, kalabasa v siqaret ( manda) paylayrlar. Brk basabas db. 21-38 AQO (alma v s. gtirn man).

18.00. Camaatn byk ksriyyti meydandadr (tx. 700 min nfr). Nemt hkumt zvlri il komendant saat haqqnda danq aparr. Topxanada i gedir, Bakda nmayi gedir (xorla). 18.50. Nemt aadan ba tribunaya xd. Onu grn xalq gurultulu alqlarla qarlad. 18.55. Elan verildi ki, 30 ucadandanann hams sndrlb (7 gnd). Ehtiyat hisslri yoxdur. Uaqlar oradan dsnlr, bir d qalxmasnlar. 19.30. Nemt: Qoy vziyyti S.Rstmxanl, B.Vahabzad baa salsnlar, thlil etsinlr. Bu gn Azrbaycann mqddrat hll olunur. 19.31. Xlil Rza kimi oullarn grnmz yaralarn prk. Biz salamlar grkdir. Qazax, Lan, Gdby torpaqlarn altdan satanlara ar olsun! Ar olsun azdr, onlar mhkmy vermk lazmdr. Onlar mhkmd cavab vermlidir! Bizim sramzda oxlu isizlr, evsizlr, rksizlr var. Onlarn deyilnlrl tchizat bu gec hyata keirilsin. Azrbaycan milli hrkatn iqlandran materiallar mtbuatda verilsin. Bizim iimizin qzn vaxtnda xanndni oxudurlar. Azrbaycan xalqna xidmt etmyn Azrbaycan drgisi qapadlsn. Azrbaycan SSR-in nmayilri mhdudladran qanununa lnt! Trkazrc bilmynlrin vzifd qalmas qeyri-qanuni saylsn! Nersisyan kimi adamlar rdd olsun! Ermnistandan biz dinamit v s. eylr gtiriln yollar qapadlsn. Sizi Xalq Cbhsi yaratmaa arram. Onun hr yerd dayaq nqtl-ri olmaldr. Bel dstlr mn bllidir. Onlara alq! Vtn cbhsind birlsinlr. Molodyoj Azerbaydjana qzetinin igid redaktoru Ncf Ncfova eq olsun! Danakln kklri Parisddir, Moskvadadr. Biz onun kklrini ksmy and iirik. (And iirik!). Mn pldayrlar ki, korlar cmiyyti aclq elan edib. Eq olsun bada Krim Faiq olmaqla aq gzl korlara! (Eq olsun!). Qarabadan, Sdrkdn... glnlr eq olsun! Dmn bizi qanl qisasla hdlyir. Bakya blk d tanklar girck. Biz hammz kilcyik z evimiz. (Fit). Biz keirik dinc nmayi, dinc ttil. (T-til!, t-til!). Biz hkumt iki hft vaxt veririk; gln bazar yox, o biri bazaradk. Sizi mumazrbaycan ttilin arram. Neft vermmli, qaz vermmli! Evd oturacaq. (Ttil!, ttil!). 20.07. Kims: bir nmayilr tarixind, he bir milltin tarixind bel mbariz formas olmamdr. 20.10. Nemt: Asaqqallarmz glsin. Biz sz danmdq. Szmz d ml etmliyik. Qoy Bxtiyar, Sabir vziyyti thlil etsinlr. Sonra baxaq grk n edirik. ox grgin vziyytdir. 20.14. Ta Xalisbyli: And iirm ki, bu nmayii burda deyil, evd keirk. Mn gnah boynumdan atram. 20.15. Nemt: And imiik, geriy yol yoxdur. Onsuz da, ttil mumazrbaycan ttili elan edilib. Qeyrti olanlar qoulsunlar. 20.15. Sabir Rstmxanl: - Bu gn d danmaqdan ssimiz d dyiib. Bu yeddi gnd o qdr tlb vermiik ki, sonsuz. Burda n qdr adam varsa o qdr drd var - Azrbaycan drdi. Bu xalq qlnc meydanlarnda ox vaxt qlb qazanb, ancaq al meydanlarnda bizi ox aldadblar. Biz universitet kemiik bu meydanda. zmz siz tuturam. Siz biz inanmsnz. Biz d siz inanmalyq. Qaymaq balayan vaxt xalqmzn zn yblar. Heyf, asaqqallarmz azdr. Bu meydan mnim, Nemtin meydan deyil. Blk d o asaqqallar xstdir, kimdns qorxur. Mn he eydn qorxmuram. Bir fhlnin v bir yaznn umuduna qalan xalq onlara inanmaldr. Biz geri kilmirik. Son anadk mbarizmiz davam edck. Mn geri kilmirm. Mn qorxmuram nfuzumun itmyindn. He vaxt xalqmn mnafeyindn l kmrm. Bizim hrkatmz hrin sblrini tarma kib. Biz bu gn buradayq - sabah evd ola bilrik, i xarq - limizi adan-qaraya vurmaya bilrik. Grk bu meydana yad kmlr dymsin. Mn xalqn qarsnda nfuzumu itirmy hazram. Ancaq csartl deyirm: biz ttili davam etdirmliyik. gr vaxtnda hkumt biz cavab versydi bel olmazd.

Ttil n demkdir? Baknn btn mssislrind i dayandrlmaldr. Biz zavodlarda, evlrd oturub ii dayandracaq. Sizin vicdannza, mn inanmsnzsa, z tuturam. Sizin birinizin burda burnu qanasa mn z vicdanm qarsnda zab krm. Hrbi vziyyt dnn olmal idi. Mn sz verdim ki, xalqmz oradan dadarq. Xalq mn inanar. Mn etiraz ednlrin say azdr. Dnyaya sbut etmliyik ki, biz yla bildiyimiz kimi dala da bilrik. Biz Bakn l hr elan edirik. Qoy neft zavodlar dayansn. Tyyarlr dayansn, grsnlr ki, Bak nefti n demkdir. El dalalar var ki, onun altndan zb kemk lazmdr. 20.36. Aydn Mmmdov: Mn danmaa na deyilm. Ancaq indi ox tinlik kirm. Bu gn artq shbtlr ehtiyac yoxdur. Btn vicdanmla bir hqiqti demliym: biz lazm olan anda qrar xara bilmdiyimiz gr ox uduzmuuq. Mn xsn zm n qdr hyatm varsa tlblriniz urunda vuruacaam. Bunu yalnz lm dayandra bilr. ziyytdn, qorxudan l kmliyik. Bu deyiln szlr inann. Bizim Nemtlrimiz dzgn qiymt vermynlr z gcmz gstrk. 20.43. Vurqun yyubov: Qardalar, glin bugnk vziyytimizi dzgn qiymtlndirk. Neftayrma zavodlar, Neft dalar dayanmaldr. And ik ki, sabahdan ttil edcyik. 20.43. Kamal Abdullayev: Xalqn arzusu da var, ryi d var. Nys inanmalyq. Burada bir heykl qoysunlar ki, glckd d bu iimizi xatrlayaq. Biz kiiliyimizi sbut etdik, ttilin d mxtlif formalar var. Bsdir emosiyalar. Biz ttilin o biri formasndan da istifad ed bilrik. Yaasn Azrbaycan mtkkilliyi! Hrbi vziyyt, yaxud xsusi vziyyt qoyular, qoyulacaq da. Biz grk sakitc ttilin bir formasndan baqasna kemyi bacaraq. 20.54. Baalaca qz ox yax er syldi. 20.55. Nsrt Ksmnli: Bizim bir facimiz var ki, bu 7 gnd n qdr adammz xst olub, sb xstliyin tutulub. Biz bu tdrici lmdn xilas olmalyq. Biz el yola dmk ki, geriy yol yoxdur. Vziyyti baa salrq. liyaln he n ed bilmrik. Biz ttil hazrq. Sabah i xmrq. Ttil kecyik. O vaxtadk ki, DQ-n muxtariyyti lv edilck. Bir nfr d i xmasn. Ancaq dalrq. 21.00. Nemt. (Ttil, ttil). - Mktub glib ki, Yhya Mmmdovu tutublar? Ancaq o burada x edib, yen d edck. 21.05. Y.Mmmdov: Mni xalq seib, xalq da xara bilr. Mn sizi hr eydn qabaq qlb mnasibti il tbrik edirm! N qdr ki tlblrimiz yerin yetirilmyib, mbariz aparacaq. Mn gec-gndz burada sizin yeriniz duraram. Sizdn xahi edirm, diz krm, glin xalqmzn adn uca tutaq. 20.05. Nemt: - dman bamzn stn alb. Bu gn hrbi vziyyt elan edilib. 12-ydk burada kim qalsa qan su yerin axdlacaq. Biz dvltimiz d inammz itirdik. Bakya hrbi hiss yeridilirs biz bel hkumt lazm deyil. Xalqn zn xmayan Ali Sovet biz grk deyil. Tanklarla vurumaq btn Azrbaycan xalqnn mlubiyyti olar. z dvltimizin razln almadan hrbi vziyyt elan ed bilmzdilr. Ancaq xalqn tlbini yerin yetirmkdns stmz ordu ardlar. Tlblrimiz yerin yetirilmyinc illrl d olsa evd oturacaq. Gncd rus sgri ldrlb. O, qzndr, qudurandr. Qanm-za susayb. Divin can d, gyrinddir. O divin gyrini bizim limiz-ddir. Btn Bak neftini, fhlsini iki hft dayandrsaq hmin div mhv olacaqdr. Bizim drdimiz tk Qaraba deyil. Btn dnya azrbaycanllar gzn biz dikib. And iirik Babkin, Korolunun xatirsin, Nsiminin imanna, xalqmz salamat saxlayacaq! eyx Mhmmd Xiyabaninin szn siz atdrram: Bir xalqn mstqilliyi yoxdursa o, kldir. Bu gn dmn bayraqlar ucaldrq. Bu xalqn srvti han? Cavidin heykli n xalqdan pul yrq. Son damla qanmzadk vladlarmz yalnz bu ruhda trbiy etmliyik. Bizim dmnlrimiz o qdr birfdirlr ki, liyaln xalqn stn tank yeridir. xmayacaq. llrl d olsa! (21.20). Bir qadn: Sizi aldadrlar. Yerinizd mhkm durun! Baqa qadn: Mndn qabaq danan qadn dlidir, ba xarabdr, ona inanmayn. Nemt: - ld var, dnd yox! (Camaat tkrar etdi).

(sgrlr qalmasn dey btn odunlar yandrmaa baladlar. Bir ne yerd byk tonqallar qaland). (Knlm quu qanad almaz snsiz bir an, Azrbaycan misras il balanan hriyar erini syldi. l-l ver, syan el, oyan, oyan, Azrbaycan! misrasn xsusi vuru il dedi v Azadlqdr mn mlhm, sn drman, Azrbaycan misras il btn iini, duyularn ad). Mktub almam ki, Nemt televiziyada x edib bunu desin. Mn o msuliyyti boynuma gtrmrm. Hkumt iki hft vaxt veririk. ki hft btn Azrbaycan zr ttil elan edirik. xan ziyallar, fhllr biqeyrtdir, birf-dir. Xalqa qoulmayanlara lm! Bu quruluu quran sa olsayd yanmza glrdi. Ancaq onun qurulu-unda bizim qarmza xan olmad. Mn yazblar ki, d xalqn iin, inanmayanlar da snin ardnca getsin. Mn drm sizin iiniz. (Ne-mt!, Ne-mt!). 21.35. Xalq Nemti iynin alb. zdiham Azrbaycan mehmanxanasna doru ynldi. Onu Ne-mt, Ne-mt qqra-qqra gurultulu, srkli alqlarla mayit edirlr. 21.45. Camaat yars getdi, yars qald. Tribunalar yerindn trpnmyib uuldayr, guruldayr. SND Qoun meydan hat edndn bir az sonra respublika komissar general .Qasmov meydanda grnd. Grb ikilikd shbt etdik. Mni arxayn etdi ki, qoundan meydana xta glmyck. (.Qasmovun dediyindn apaydn grnr ki, qoun Nemtin meydan dada bilmsin sbb, amil, knardan yardm olmaq mqsdil buraya gndrilmidir, baqa niyytl yox). O bel dems idi hmin gn meydann dalmasna blk mn d trfdar olacaq, hazrda v glckd Azrbaycandak siyasi olaylarn gedii, istiqamti, milli mcadilmizin taleyi, olsun ki, baqa kil alacaqd. (Hatmi Tantkin. Ac hqiqtlr. - Milli qurtulu qz.,18 sentyabr 1993). Dostum Bhram Zeynalovla meydandan xb, 28 aprel metro stansiyasna getdik. ri girib pul xrdalamaq istdik. Dedilr ki, metro havaydr. (Taksinin d stnd ttililr n yazlmd v yqin ki, pulsuz idi, nki dnn elan etdilr ki, Avtomobil Nqliyyat Nazirliyi bizimldir v nqliyyat pulsuz ildck. 23.00. Ev atan kimi televiziyada Az. SSR Ali Soveti RH-nin sdri Sleyman Tatlyevin Bakda hrbi vziyyt elan edilmsi haqqnda qrar oxuduunu grdm. (Bu gn Ali Sovet nvbdnknar sessiya armal idi ki, Dalq Qarabada muxtariyyti lv etsin, ancaq tssf ki, doma Ali Sovetimiz bu, myssr olmad. O, muxtariyyti qorumaq n doma Bakda gnd bec saatlq qadaan vaxt myynldirdi). Yax ki, S.Tatlyevdn sonra televiziyada Anarn zeyir mr adl 2 hissli filmi gstrildi. Burada uadan, Qarabadan ox danlr. Demli, doma rhbrliyimiz Qaraba bizdn he d az sevmirmi!.. *** Kommuist qzeti bu gn 3-nc shifsini mitinqlr hsr edib. Bada S.Rstmxanlnn mikrofonla danan fotosu, onun yannda is meydandak camaatn geni tsviri verilib. Dnnki televiziya il birbaa translyasiyadan da danr. Eitdiyimiz gr, Yerevanda da mitinqlrdir. Bli, biz burada bu cr qzrq, ermnilr is Yerevanda... 24 NOYABR 1988. KP Mrkzi Komitsinin qarsnda toplan. sgrlr hat edib. 11.53. Rafiq (Lv olunsun!). Bu rhbrlik mhkmlndirilck. (Muxtariyyt lv edilsin!. Ktlvi uultular, etiraz). Biz baqa tlblr d almq, onlar zrind d ciddi i gedir. (Yalandr!). Biz el bilirik ki, sizin bu hrkatnz MK-mza, Vzirov yoldaa kmkdir. Sakitc, tmkinl i qaytmaq grkdir. (T-til!, srkli). (Kommunist ksindn bir dst gldi, izdiham onlar alqlad). Bzi yoldalar Bakdak hrbilrin gtrlmsini tlb edirlr. (Rdd olsunlar!). Biz grk el sakit olaq ki, onlar tezlikl getsinlr. (Rdd ol!, srkli). B.Vahabzad haqqnda ayi yaylb. O, sa-salamatdr! (Bx-ti-yar!).

12.03. Getdi. Mikrafonu da gtrtd. (Mik-ro-fon!, srkli). Yerdn deyirlr ki, xalqn ssini eitmk istmirlr, ona gr d szlrini deyib gedirlr. N.Ksmnli MK-nn giri qaps aznda bir ne nfrl durub shbt edir. Camaat gah onu, gah da mikrofonu tlb edir. Tatlyevin axamk televiziya dan xalq ox naraz salb. Shbtdn. Meydanda kabab paylayan restoran iilri deyirdilr ki, yeyin, nu olsun! Sizin pullarnzdr bunlar. ndiydk siz bizi saxlamsnz, indi d biz borcumuzu qaytarrq. (Tssf ki, bu szlri vzifli milyonerlrimiz nadir halda deyir). *** R.Zeynalov gedndn sonra MK qarsnda camaat iind baszlq yarand. Biri tklif edirdi ki, gedk Tonqallar meydanna, baqas deyirdi ki, oran tanklarla ksiblr; iridn l buraxmrlar, ldn is iri girmy qoymurlar. Biri deyirdi: oturaq. ncsnn azndan baqa avaz glirdi. He kim n etmk lazm olduunu bilmirdi. 12.31. Azrbaycanfilm iilri byk dst il gldilr. llrind byk ar: Azrbaycanfilm qti qrar gzlyir. *** 13.15. Tonqallar meydanndak vziyyti yrnmk n Neftilr prospekti il Hkumt evin doru yollandm. Prospekt boyu hrbi manlar dzlb. Hams 00 nmrlri il balanr, msln; 00-01 VQ (Hams VQ, DE idi). skrlrin lind avtomat, qranatatan, rezin dynk, yinlrind qaln zirehli pla, balarnda dbilg v llrind plastik dn qalxan... Neftilr prospektindn Kirov (indiki Blbl) prospektinin tinindk 42 tank saydm. oxunun yanna adamlar toplab shbt edir. sgrlr xb tankn stnd oturub. Grdm ki, biri ftrqda Mnsuriyy alr. Sorudum ki, qarabala, bizimkisn? Dedi ki, sizinkiym, ancaq mn ox danmaq olmaz. El bu vaxt praporik ona ns dedi (yqin shbtini ksmyi tlb edirdi). Baqa bir tankda bir zbk v bir een var idi. Sorudum ki, bizim mqsdimizi bilirsinizmi? Dedilr ki, yox, ermnilrl niy dava edirsiniz? Baa saldm. sgrlr dedilr ki, acq. El bu vaxt bir olan lind dolu yeik yaxnlad v onlara trd. Adlar, iind kaz torbalara doldurulmu yemk vard. 13.45. Neftilr prospektind - Azrbaycan mehmanxanasnn yannda byk dst toplab. Girii iri man ksib. Mann stnd bir olan xalq tmkin, birliy arr. Bulvardan tutmu hr yan sgrlr tutub. Birthr getdik iri. Dnn gndz hr kv. metr 10 adam db. MEYDAN Gec meydanda txminn 30-40 min adam qalb. Bhmn Sultanlnn (ADU-nun fizika mllimi) shbti: Tanklar iri girmsin dey adamlar Hkumt evinin drd yanna toplamdlar. Haradan tank ssi ox gls tez ora cumurdular. Man-man libayramldan, Gncdn, Salyandan, Clilabaddan (piyada) adamlar yemk gtiriblr. Gec Dd Qorqud tonqallar yandrlb, trafna Xtayi dstlri yb. Gec saat 2-d glib Aberon mehmanxanas qabandan fqanstanda qulluq ednlr (hrbi paltarda - seilmk n) bir crg l-l dzldlr. Biri qabaa yeriyib rus sgrlrin dedi ki, biz fqanlarq. Nmayi dincdir. Keirsiniz, glin kein stmzdn. Onlarn arxasnda yen qolqola tutmu, intizamla dayanm crg durmudu. nc crg is diz st dayand. Tanklar vziyyti bel grb geri qaytdlar. Qadaan saat sona yetn kimi - saat 5-d meydan alq sslri brd. Vli Mmmdov saat 6-ya ilmi glib Bhmn Sultanlya deyib ki, Bhmn mllim, mn bu xalqn qarsnda diz krm. Dnn onlar datmaq istdik, mmkn olmad. (Alayb). *** 14.00. Tonqallar meydannda 500-600 min adam var. 14.07. Nemt ba tribunaya xd. Bir azdan havada hrbi vertolyot grnd (adamlar kirdi). 14.30. Bhman mlliml birg arxa trfdn ba tribunaya daxil olduq. Nemt, blfz liyev, Xlil Rza, Hatmi, Mnsur liyev, Ta Xalisbyli v baqalar buradadr. (Amalya Pnahova, Zlimxan Yaqub, hmdiyy Cbraylov v b.da). Xlil by sylnck tkliflri yazrd. Mn d dedim ki, Tonqallar meydan adlandrlsn durduumuz bu Lenin meydan. Dftrin yazd.

14.50. Azrbaycan mehmanxanas trfdn yol ald. Byk dstlr llrind bayraqlar, arlar meydana gldilr. arlardan grnr ki, onlar MK-nn qarsnda toplaanlardr. Nemt tribunann skisin xb ucadandananla dedi ki, televiziya iilrin yol verin, onlar glib ksinlr. Xalqmzn bu qlbsi kilib tarix n saxlanlmaldr. *** Dnn Grcstanda da 500 minlik nmayi olub. Stalin v Beriya il bal grc xalqnn thqir edilmsin son qoyulmasn, suveren hquqlarnn brpasn tlb ediblr. Moskva 8 gndr ki, susur, televiziyada Bakdan bir dqiqlik bel verili verilmyib. 15.05. Nemt skiy xb dedi ki, dnya tarixind ilk df olaraq 8 gec-gndz nmayi keiririk. Bu birliyi, mtkkilliyi qorumaa and iirik! (And iirik!). Telestudiyann mkdalar kirlr. 132No-li mktbin direktoru Aliy Thmasib MK-nn qarsndan gln camaatn stn tank yeriynd (onlarn qarsn almaq n) zn atb tankn qabana. ki krp qz v bir olan da bel edib, tanklar yoldan xb, onlar buraxb. hmd hmdovun atas Mirimani d tribunada idi. Deyirdi ki, bizi mhkmy buraxmrdlar. Moskvadan bu gn glmim. 15.36. Nemt - uadan glib Topxana mesinin vziyyti haqqnda televiziyada mlumat vern olan da buradadr. 16.06. Tez-tez ryi kenlr olur. Ona gr d Nemt camaatdan xahi etdi ki, qabaqda ox sxlq olduundan ham dniz doru be addm kilsin. Camaat kildi. Nemt brk yorundur. El tribunann beton pillkann stnd uzanb yatd. Uzanan kimi d yuxulad. stn rtdlr, altna palto saldlar. Kino operatoru frsti buraxmayb klini kdi. Meydanda camaata mer-meyv, rzaq paylayan man gzir, ikisi smayll rayonundandr. PAZ avtobusunun qarsna smayll rayonu, QAZ-51 markal mann stn is smayll sovqatn qbul edin yazlmdr. Manlardan savay, qutular da drrlr. Demli, tbbs idarnin yox, ayr-ayr adamlarndr. smayllnn Topu kndindn olan kr Rhimov da meydandadr. Sovqat gtirnlrdndir. Grb shbtldik. Dnn Tonqallar meydan mehmanxanadan-mehmanxanaya v tribunadan bulvaradk dolmudu (1 milyondan ox adam). Sumqayt canisi Yavr Cfrovun (sli Clilabaddandr) anas Elmira xanm da buradadr. 17 yanda uaq guya 7 nfri ldrb. Anann dediyin gr, Sumqayt mstntiqlri Dmirov, Arif Babayev, Yaar Mmmdov hmd hmdovu dyb qabrasn sndrblar. Onun olunu toka veriblr. lham smaylovun (3-nc cani) is lini qazda yandrblar. Onlarn drnaqlarn xarblar. Dyblr ki, bir-birinin zn dursunlar. 16.25. V-zir-yan!, mik-ro-fon! (aramsz). Bir milis iisi syr: Oralar bir mikrofon ndir ki, onu vermirlr,. 16.31. Nemt(A.S.Pukin). arlar: Stepanakert televiziyasnn verililri mcburi dayandrlb. Xor: Domsovetd yatdlar, Qaraba satdlar (geni yaylan mahnlardan). Dvidn gln rzaq mann Saray postunda saxlayb buraxmrlar. Olan xahi etdi ki, bu xbri Nemt atdrn. Ali Sovetin qrar il i meydanda ksiblr. Mikrofon da vermirlr. Gdbydn gln be man kartofu da saxlayblar. Grnr, bu hal baqa rayonlarda da olub. stmirlr ki, hrkat geni yaylsn. 16.45. Mikrofon gtirdilr. 16.46. Nemt xb sakitliy ard: Mn xalqmn bu qdrti qarsnda diz krm! (Nemt hr df lini yuxar qaldranda sa qolunun altnda pencyinin sky grnr). 16.50. kili hmdiyy Cbraylov (Fransann milli qhrman): - Ba yir siz, sa ol deyirm. Mn faistlr qar vurumuam. (Sonra znn dy yolundan dand). Bu gn mn d myusam. gr biz dava-ava istyiriks onu burada yox, Stepanakertd edrik. Biz torpam-z tlb edirik. Ancaq bu gn tanklar bizi mhasir edib. Balalarmz niy biz qar durub? mperialist lklrdn burnunu lkmiz soxan danaklar yox edilsin! Muxtariyyt lv edilsin! Biz ermni xalq il dost olmaq, qarda olmaq istyirik. (Fit). Tmkinl, vqarla i grmk grkdir. Siz can sal arzulayram. (Alqlar). 17.03. Nemt:

- Ey Azrbaycan xalqnn qhrmanlar! Mn siz yanmda duran qhrman tqdim edirm. O, tvazkarlq edib z haqqnda he n demdi. Biz hmdiyy Cbraylovla fxr etmliyik. Vtnin iynin yk olanlara ar olsun! Vtni iynind aparanlara eq olsun! Eq olsun rayonlarmzdan bura piyada glnlr! Mn mktublar glir. Deyirlr ki, lazm gls kolxozun mal-heyvann ksib burada paylayacaq. Burada er, aktyora ehtiyac yoxdur. Burada siyasi vurudur. Onlar xalqa bu gn kmk etmk istyirlrs iimiz mane olmasnlar, yayndr-masnlar 4 tklifimizdn (DQMV lv edilsin; vziyyt dzlmyinc Ermnistanla iqtisadi laqlr ksilsin; Sumqayt mhkmsi Sumqayta qaytarlsn; hmdovun lm hkm lv edilsin). Biz suveren dvltik. Lenin indi sa olsayd tprrdi indiki dvlt balarnn zn! O, xalqn iind olard. Ar olsun bel diktatorlara, rhbrlr! (Ar olsun!). Xalq he vaxt qlncla qlb ld ed bilmz. Tyin olunmu depu-tatlar, tyin edilmi rhbrlr biz grk deyil. 8 gndr Azrbaycan xalq z rhbrlrini grmk istyir. Mn onlar yenidn xalqla gr arram. Glmslr istefa vermlidir-lr, xalq onlar yenidn semlidir. (Srkli alqlar). V-zir-yan!, is-te-fa! (srkli). ndiydk xalq dostlua, qardala arrq. Dorudan da qarda-lqdrsa Vyetnamn drdini kirik, ancaq Tbrizl laqmiz yoxdur, orada tkln qanlardan xbrimiz yoxdur. And iirik ki, xalqn btn tlblrini hyata keirmyinc, MK xalqla birlmyinc burada dayanacaq. Yen qulaq asmasalar qoy xalq versinlr tankn altna. Generallara z tutub deyirm: xahi edirm bizim torpaqdan xsnlar. Tankla xalqn stn xmasnlar. Biz he artq hrkt yol vermycyik. Biz suverenlik urunda mbariz aparrq. Mn sizsiz he nym. Bu gn hr bir azrbaycanln mdafi edcyik. Mktublar glir ki, filan raykom bizi ttil buraxmr. Buradaklarn qars tankla ksilib. Biz qeyrti olanlar arrq. He ksi zorla gtirmy ehtiyac yoxdur. Gec-tez neft zavodlar da biz qoulacaq. Onlarda Vtn qeyrti yoxdursa yaylq balasnlar balarna. Kimin imkan varsa burada oxlu adr qursunlar ki, geclr oturaq. Tlblrimiz dnilmyinc buradan getmycyik. Biz yen tlb edirik ki, Ali Sovet ya tlblrimizi yerin yetirsin, ya da kii kimi desin ki, bacarmrq, istefa versinlr. (stefa!). Btn qazax xalq bizimldir. Ayn 26-snda Amerikada yaayan azrbaycanllar biziml hmrylik nmayii keircklr. ld var, dnd yox! (Ktl counluqla tkrarlayr). Eq olsun aclq elan ednlr! 17.30. Btn meydan: V-zir-yan!. 17.31. Moskvadan teleqram glib ki, Moskvada hrkatmz haqqnda he n bilmirlr. Niy xalqmzn ssini gizlyirlr? Ar olsun onlara! 17.32. Aamal Sadiq: Yaranm siyasi rait gstrir ki, Azrbay-can milli hrkat qlb rfsinddir. Bir ox xalq airlrimiz, yazlarmz, saray mddah burada yoxdur. Siz sakit olsanz rus ordusu siz at amayacaq. Siz tcavz kemk istsniz btn Azrbaycan xalqna qar xyant etmi olarsnz. Xalq tlb edir ki, Ali Sovet tcili nvbdnknar sessiya arb DQMV-ni lv etsin. Yoxsa istefa versin... (T-til!). 17.41. Aclq elan edn Framz: - Biz ox byk qlb aldq, nki yerli hkumtin razl il stmz gndriln tanklardan qorxub qamadq. DQ haqqnda Sov. KP v SSR AS RH-nin builki qrar geri gtrlmlidir. (DQ-la Nax. MSSR-i mqayis etdi, baqa faktlar gtirdi). Bizim stmz qoun gndrilib. Demli, partiya v dvltimiz xalq saymr, onu baa dmr. Mn tlb edirm ki, ali orqanlarmz istefa versin. Biz Nemtin, Xlil Rzann v b. ardnca getmliyik. Biz demidik ki, ial qounlar Bakdan xsa acl dayand-rarq. Ancaq hkumt bizi eitmdi. Ona gr d acl dayandrmrq. Biz mqsdimiz atacaq. zilmiik, yilmiik. Ancaq sbrl, tmkinl. xsn mn meydan trk etmyin leyhinym. Getsk, bura tutulacaq, satqnlarn thriki il camaat i xarlacaq, hrkatmz pozulacaq. Vahid Azrbaycan milltin eq olsun! (Srkli, gurultulu alqlar).

(ld var, dnd yox!). 19.55. Nizami . dedi ki, mtbd ermni ermni riftlrini tkdlrzibil qabna. 19.55. Birisi: - Xahi edirm Xudu Mmmdovun ruhu qarsnda diz kk. (Oturdular). Nemti tk qoymaq olmaz. 19.00. Cmd Nuruyev. Azrbaycan SSR AS RH-n mraciti oxudu: Xahi olunur ki, nvbdnknar sessiya arb DQMV-nin lvi haqqnda qrar qbul etsinlr. 150 deputatn imzas olmazsa sessiya arla bilmz, ona gr d aranzda deputat varsa xahi edirm tribunaya xb imza etsin. 18.02. Cnubi Azrbaycandan bir nfr: Bizim iimiz oxdur. Bu hrkat hl bir addmdr. Biz bir bayraq altnda z milli hkumtimizi qurmalyq. Biz Araz adl srhd tanmrq. Dnya kommunistlri, ran kommunistlri beynlmillilikdn danrlar. Ancaq tanklar xalqn stn yeritmk beynlmillilikdir? Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! (Alqlar). 18.07. blfz liyev: - Qazaxstandan xbr almq ki, qazax xalq Oljas Sleymenov bada olmaqla hrkatmz bilir v mdafi edir. (Alqlar). Dnn Tbrizd biziml hmrylik n nmayi keirilib. (Srkli alqlar). Bir mktubda deyilir ki, Xarici lr Nazirliyi xaric hrka-tmz haqqnda mlumat vermdiyi n pislnilsin, ona ar olsun! (Ar olsun!). fqanstanda vurumu sgrlr stmz gln tanklar saxladlar. Onlara eq olsun! Respublika televiziyas il dnn xalqmz xuliqan adlandran xs (S.Tatlyev - .T.) ar olsun! (Ar olsun!). 18.12. Babk Mmmdov: Azrbaycan televiziyas ermnic verili-lri dayandrb. DQMV-dki televiziya da hllik dayandrlb. xar-lan verili yerin Cnubi Azrbaycanda yaayan qardalarmz n veri-li yaratmq. amxor rayonundan tklif glib ki, deputatlarnn yerin Nemt Pnahovu deputat gstrmk istyirlr. (Srkli alqlar). Gncdki Ramiz Barl v Naxvandak Nurddin Mustafayev orada qoun yeritmy rait yaradblar. Onlara ar olsun! 18.15. Nemt: ad xbr. Neft Dalarndan xbr almq: 5.000 ad ii dayandrb. 18.20. Kims (Az. TV Hnr veriliinin aparcs): Azrbaycann cnub rayonlar bizimldir. Onlar Moskvaya DQ-n lvi n oxlu mktublar gndriblr. A-zr-bay-can! (srkli). 18.23. Ali Thmasib: Ne gndr bu meydan hnr meydanna, qhrmanlq meydanna evrilib. Sizin yorun ayaqlarnza btn qadnla-rmz adndan hsn deyirm, min hsn! Mn Az. SSR AS-nin btn deputatlarn sessiya armaa dvt edirm. lk ssi mn verirm! (Alqlar). (Aberon meyv tingliyinin man rzaqla meydana girdi). 18.25. Nemt: Yerd iki qurbanlq qoyun var. Onlar ksib glirm. A qoyunu tribunadan xalqa gstrdilr, bununla ksmyi vz etdilr). 18.28. Nemt (hriyarn Azrbaycan erini syldi). - hriyar, Xudu Mmmdov bu gnmz grmdilr. Onlarn xatirsini bir dqiqlik skutla yad edirik. Onlarn xatirsini yaatmaq n son damla qanmzadk vuracamza and iirik! (And iirik!). 18.32. Jurnaist Mmmd: Doqquz gndr ki, (slind 8 - .T.) t irli srlb, ancaq he birin ml olunmayb. Ancaq mddahlar bizi aldatmaq istyiblr. Mn tlb edirm ki, nmayi komitsi yaradlsn. Bizi aldadan Sleyman Tatlyev bada olmaqla Ali Sovet, Hsn Seyidov bada olmaqla Azrbaycan hkumti buraxlsn. (Alqlar). 18.36. Nemt: ad xbr: Neftayrma zavodu da ii dayandrb, Ozon zavodu da. 18.39. Sfr Alarl rus sgrlrin rusca mracit etmk istdi, camaat qoymad. Sonra nmayi komitsi zvlrinin siyahsn oxudu. Dedi ki, axam saat 8-d 26-lar bann yanna toplasnlar. 18.42. Mikrafon ksildi, tez d brpa edildi. Abid Tahirov danmaq istyir.

18.45. Nemt: Elan: lind diplomat olan ermnilr var aramzda. Onlar tutub bura gtirin (birini tutdular). Gtirin, ancaq vurmayn. Tam sakitlikl. Azri qeyrti olan ona l vurmasn. (Camaat arasna basabas dd. Sonra mlum oldu ki, azrbaycanldr - Fuad). 19.00. Nemt xahii il Sfr Alarl sgrlr rusca mracit etdi: Biz sosializm qar mbariz aparmrq. Biz ordumuzun dmnlri deyilik. Biz dostluq, qardalq urunda alrq. Biz suverenlik urunda mbariz aparrq. gr kims sizi thqir ets xahi edirik ki, biz deyin, elynlrin czasn zmz vercyik. Siz d camaata qar nzaktli olun. 19.06. Sumqaytl birisi: Sumqayt zhmtkelri btn bu gnlrd sizinldir. (Sum - qa - yt!, srkli). (Xalq birliy ard). 19.15. Nemt: General biz deyib ki, xalqa rusca v azrbaycanca mracit edin. Xalq and is biz qounu xaracaq. ndi o bura glsin, biz and ik ki, hrd he bir uluqluq olmayacaq . Bundan sonra kim mr ets d onlar qounu hrd saxlamayacaqlar. (Srkli alqlar). 19.22. mam Mustafayev (Qay cmiyyti): Mn ox hycan keirirm, ona gr d ola bilsin ki, srrast dana bilmyim. Sizin hrkatnz gstrir ki, Azrbaycan xalq z taleyini z hll ed bilr. Rhbr z xalqndan ayrla bilmz. 8 gndr xalq yb, glib siz cavab vermli idilr. Mn sizin btn tkliflrinizl razyam. Azrbaycan mtbuat, radiosu, televiziyas, Moskva televiziyas xbr vermlidir sizin tlblrinizi. Mn inanrsnzsa nmayndlrinizi verin, gedk, hkumt qarsnda tlblri qoyaq. (Fit. ld var, dnd yox!). 19.35. Sabir Rstmxanl: - ox byk tarixi gnlrdir. Biz tarix boyu bel milli birlik grmmiik. Ne gndr ki, bura Azrbaycann hr yerindn, hr gusindn mktublar, teleqramlar glir. Buradadr onlar. Yolda qoyulan sdlri qrb bizim hrkatmza qoulur, biz kmk edirlr. Eq olsun birliyimiz! Mn dnn zm geri kilmy mcbur olan ordunun srkrdsi kimi hiss etdim. Bu acizliyimi boynuma alram. Mn sonra teleqramlar oxudum. Onlar gz yalar axtmadan oxumaq mmkn deyildi. Siz bilirsiniz ki, bura ymaqla n qdr byk i grrsnz?. Biz vurulan teleqramlarn, mktublarn hams Azrbaycan dilinddir. Btn Azrbaycan bu gn birdir, yumruq kimidir. Bu birliyi qoruyub saxlamalyq. Bu meydanda 1000 nfr d, 100 nfr d qalsa knar adamlar zn k bilr. Ona gr xahi edirik ki, meydanda mmkn qdr az adam qalsn, daha mtin adamlar qalsn. Dmndn d yrnmk grkdir. Grn qonularmz n yazr. Bu birlik, bu mhkmlik dmnlrimizi sarsdb. Grn n deyirlr z mitinqlrind: Moskva hmi azrbaycanllarn li il ermnilri aradan gtrmk istyir. Bizim mitinq Azrbaycandak kimi deyil - onlar dlilik drcsinddirlr. Biz d dli olsaq Qaraba itir bilrik (guya tapblar ki, itirsinlr). Glin btn xlara diqqtl qulaq asaq. Glin bu gnlri aq alnla baa vuraq. Ns bir i olsa bu gnlrin he bir qhrman olmayacaq. Hammz da tarix qarsnda zqara qalacaq. Teatr meydanndak mitinqlrind btn ermni orularna mracit ediblr ki, bu gn he ks ourluq etmyck. (Glm). Biz dnn dandq ki, buradan gednlr ilmsin. Ancaq bu gn bir ox mssislrd oldum, grdm ilyirlr. Ttil hl davam edir. Biz zmz i vaxtn deycyik. Bir ne dqiqdn sonra Bak hrinin komendat Tyaqunov yolda radio bksi il siz mracit edck. Xahi edirik qulaq asasnz. Radioda. General-polkovnik Tyaqunovun xalqa azrbaycanca mraci-ti: Bzi adamlar ictimai nqliyyata mane olur. Bak hrinin sakinlri mracit edib thlksizliyin tmin edilmsini xahi ediblr. (Sonra xsusi vziyytin tlblrini dedi). Bu tdbir mcburiyyt zndn qbul edilib. 19.58. Sabir Rstmxanl: Bu mracit bizim Ali Sovetin sdrinin xalqa mracitindn ox mdni, smimidir. Bizimkinin el ilk cmlsindn deyilir ki, guya bura xuliqanlar toplab. He bizim ali mqsdlrimizdn birc klm d deyilmyib. Camaatmz bu dqiqdn balayaraq sakit-sakit dalsn. yerlrind olanda da ktlvi kild Moskvaya teleqramlar vurun, qtnamlr gndrin ki, Moskva niy gz yumur, iki xalqn vurumasna rait yaradr! 20.01.Nemt: Aayev Novruz Kubinkadandr, arvad arr ki, ev glsin. Sonra xalqa mracit etdi: 1) Eq olsun bu birliy!

2) Eq olsun biziml birg olan qeyrtli milis iilrin! (Srkli alqlar). 3) Camaatdan xahi edirm ki, evdn xanda snd gtrn. Yorunlar, gec-gndz burada qalanlar vz edk. sas ktl burada qalmaldr. 20.07. Camaat yava-yava dalmaa balad. Qubadan gln man meydandadr. Quballar sizinldir. 20.10. Nemt Tofiq Fikrtin Millt rqisi il mitinqi balayacan syldi v eri dedi. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi, ura! (Ura). 20.18. A-zr-b -can!, t-til. Camaat dalmaa z tutdu. Trkc ar: Azerbaycan halkna ek olsun!. Ordubad rayonu Drns kndi (blfz liyevin doulduu Klki kndinin qonusudur) uaqlar adr qurmular. Allahverdiyev Baxli, Qrib, Bhrul ( qarda), hmdov Hseyn, hmd, Xaliq, Talb Rzayev qardalar, brahim Hseynzad - Savalan cmiyytinin zvlri. Camaata qulluq n yaradblar. Birinci byk adr da bunlar dzldib. Min il kl kimi yaamaqdansa bir il aa kimi yaamaq yaxdr szlri a bir parada yazlb, olan sinsin vurub gzir. 20.50. Byk bir konteyner Lnkarandan rzaq gtirib gldi. Qutqaendn (indiki Qbl) d bir man glib. 50 minlik qoun girib Bakya. Sa divarda tqvim dzldilib. Noyabr yazlb, altndan mnim bu qeyd vrqlrim boyda a kazlara aadak rqmlr yazlb sra il dzlb: 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24. Milis kapitan dedi ki, bu gn 8 ermni tutub thvil vermim. Shbtdn: Peraki paylayan ermnini tutublar (qorxusundan qraqda paylayrm). Perakinin iind iyn, saxs qr tapblar. Camaat zn tprrm, o da silirmi. 22.10. Azrbaycan mehmanxanas trfd lisilahl sgrlr sra il dzlmlr. rf lvhsi il Hkumt evi arasndak yolu is (sada) dniz qvvlri ksmidir. sgrlr crgsinin qarsnda tlblr bir-birindn 10 metr aral iki crg dzlmlr. Bu vziyyt Azrbaycan mehmanxanasnn qarsnda da beldir. Bir polkovnik 2 radist sgrl meydana girdi. Camaat onlar hat edib shbt balad, ymamzn sbbini baa sald. 22.17. fqastanda vurumu dylr hrbi formada glib ba tribunann qarsndan kedilr, sgr crgsinin qabanda dzlmy getdilr. arlar: Diz stnd yaamaqdan ayaq st lmk yaxdr, qrbi vaxtnda ldr, gn glr vurar sni. Shbtdn: Tramvayda yazlb: Satqnlara (i gednlr - .T.) xidmt edirik!. Bzi taksilrd is bunlar oxudum: Ttililr xidmt. 22.49. Etibar Quluyevl shbtdn: Dnn Yardmlnn katibini xalq ldrb. Clilabadn katibini is lmcl yaralayblar. Yardmlda ttil mslsi qalxanda katib deyib ki, stnz tank yeridrm. Clilabad-da dava ttil stnd olub. Bu saat dvlt hrbi evrilidn ox qorxur. Mlumata gr, tele-studiyada hr otaqda iki sgr var. Bu gec Amerikann ssi radiosu hrkatmzdan danb. Deyib ki, milyona yaxn adam milli msllrl bal olaraq gec-gndz nmayi edib. Gecni 70-75 min hali sgrlrin hatsind keirir. Tonqallarn sayn myynldirmk mmkn deyil, artq bulvarda da ocaqlar alovlanr. Ba lentlilr ktlvi kilddir. Qzlbalara bnzmk ideya-sn irli srn Hatmi z d qrmz lent vurub. *** Bu gn Kommunistd Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin sdri S.B. Tatlyev yoldan mraciti drc edilib. Burada deyilir: Dvlt nahaq qan tklmsin bigan qala bilmz. Bununla laqdar Bak, Naxvan v Kirovabad hrlrind bu il noyabrn 24-d saat 00-dan xsusi vziyyt elan etmk v saat 22-dn shr saat 5-dk qadaan saat qoymaq qrara alnmdr. 25 NOYABR 1988.

00.20. Elan: Qadaan saatnn 22-dn balanmasna baxmayaraq camaa-tn evlrin getmsin etiraz edilmir. (Fit, qqrq). 00.25. rf lvhsin yapdrlm ardan: Ermni sntkarla-rna i grdrn ermnidir. 00.45. Tbriz radiosu bu gec deyib ki, 800 minlik Bak zhmtkel-ri zlmn zncirini qraraq nmayii davam etdirirlr. Akademiya iilri, Aspirantlar yataqxanasnn sakinlri: Sahib Mmmdov, Qurban Mehdiyev, Mtllim Abbasov, Rayt smaylov, Mtlb Mmmdov, Nazim Hsnov, Famil Mmmdov, mn bulvarda oturub hadislri mzakir edirdik. Hmin shbtdn: Bakya sgr dvt etmk ideyas Maqsud brahimbyova mxsusdur. ki- gn qabaq shbtd deyib ki, orada 3-4 savadsz uaq hoqqa xarr. Dynk yeyn kimi allanarlar. Onda bu sz qbul edilmyib. Ancaq tezlikl Fuad Musayevin tkidi v tlbi il bro qrara alb ki, qounu araq. *** Bi-Bi-Si radiosu bu gec bizdan danb, deyib ki, dnya tarixind ilk df 800 min adam komendant saat vaxtnda nmayi keirmi, qounla nmayiilr arasnda he bir toqquma ba vermmidir. *** Meyxanalq ktlvi kild yaylb. Kazmn dstsi Vayenni, saldat qova bilmir bizi qafiysi il uzun-uzad meyxana sylyir. Rayonlardan gln qadnlar, qzlar da bizimkilrl bir yerd geclyirlr. 6.00. Qadaan saatndan 1 saatdr ki, keib. Ancaq sgr zncirlri kilmyib. Hava ox soyuqlab. Klk qalxb. Dst-dst yb oxuyurlar: Hava yaman soyuqdur, Ermnilr toyuqdur. Hava yaman brkdr, Ermnilr tlkdr. Bunlar bizim dstdir, Ermnilr xstdir. Azrbaycan aadr, Ermni qurbaadr. Divar tqvimind yeni tarixlr grnd. 24 v 25 rqmlri qara kaz stnd a rqmlrl yazlb. Qara rng hrbilrin bizi hat etmsi il baldr. 7.53. Ba tribunann yanndak iki tribuna dolub. Tlblr mxtlif mahnlar xorla oxuyurlar: Biz lrik, meydan trk etmrik!. Vziryan verrik, Qaraba vermrik!. Ay can alan, can Qaraba bizimdir, Gll-glstan Qaraba bizimdir!. Bir az bundan qabaq xbr gldi ki, sgrlr meydana girmk istyirlr. Tez Cmd Nuruyev v baqa yoldalarla birlikd Aberon mehmanxanasna trf duran sgrlrin sfin doru getdik. Bura oxlu sgr toplab. Meydan boyu Lnkran, Quba v baqa rayonlardan gln xsi manlar dzlb sgrlrin yolunu ksib, yalnz rzaq manlar-nn kemsi n 10-15 m keid saxlayb. Tlblr tez bu keidd 2-3 crg durdu. Tbii ki, biz d onlarn arasnda idik. Bir xeyli gzlyndn sonra grdk ki, sgrlr yava-yava xb gedirlr. *** Cmd bir mktub oxudu. Dnn - 24.XI.88 tarixind Moskva v Xtayi prospektlrinin ksidiyi yerd 98-05 nmrli 011 markal, smk rngli Jiqulini sgrlr saxlamlar. Bu zaman onlardan biri lindki dynkl mann kapotunu zib. Bunu gzlmyn src man qeyri-iradi irli srb. Arxadan iki sgr mana at ab. Srniinlrdn 3 nfr yaralanb, mann dal v qabaq lri qrlb, tkrlrini gll deib. Ar yaralanan srcn Semako adna xstxanaya aparblar. Hadis yerin glmi Nrimanov rayon avtomobil mfttiliyinin iilrindn biri - mayor bu iin dzgn oluunu sylyib v xstlrin sonrak taleyi il d maraqlanmayb. ahidlr (Heydrov Rcb li olu - Razin qsbsi, Slh ksi, ev 63a, mnzil 59) respublika prokurorluundan tlb ediblr ki, bu haqda cinayt ii qaldrlsn.

FASLDN SONRA. 16.50. Hatmi, Nemt danandan sonra irmmmd Hseynova sz verildi: - Mn ayn 9-undan 23-ndk Trkiyd oldum. yrnmy aldm ki, grk xaricd, Trkiyd bizdn n yazrlar. Trkiy mtbuat, radio v televiziyas bizdki hadislri ox geni iqlandrr. Trklr deyirdilr ki, biz sizin haqqnzda mlumat amerikaprst ermni mnblrindn alrq. Niy biziml laq saxlamrsnz? Biz dedilr ki, Bakya atdrn: biz azri trklrinin arxasnda durmuuq. (Alqlar). Trkstan kitabnn son cmlsini oxuyuram: Trkstan olmasayd, Azrbaycan olmasayd Trkiy d olmazd. Trkiydki asaqqallarmz v Trkiy asaqqallar biz nsiht d gndriblr. Dedilr ki, biz danaklar yax tanyrq, onlarn avant-rasna getmysiniz. alnz siyastl, alla qlb aln! 16.57. Nemt aclq elan ednlrdn xahi etdi ki, dayandrsnlar. Btn Korlar Cmiyyti aclq elan etmidi. Mnim szml dayandrdlar. 16.59. Aclq elan edn Rafddin: Bizim xalqmz Topxana mesi kimi qrblar. Biz bir olmalyq. Mn Lnkrandanam. Glin yerliprst-lik etmyk. 17.00. Frmz: - gr biz mnvi qvv vermk istyirsinizs biz acl dayand-rn demyin. Manqurdlar yetidirirdilr. Xalqmz manqurd ediblr. Bu gn manqurd papa limizddir, onu yer rpmaq grkdir. Biz artq 9 gndr aclq elan edirik. Bugndk he ks hkumt adamlarndan biziml maraqlanmayb. Mn mniml maraqlanmayan hkumt inanmram, ona nifrt edirm! Dnndk mn ox ey inanrdm. Ancaq dnn Moskvada Vremyada deyildi ki, Bakdak komendant saat ermnilrl azrbaycanllar arasn-da toqquma nticsind qoyulub. Bu szlri deyn Moskvaya nifrt edirm! Mn o partiyaya nifrt edirm ki, dnyann hr yerindn xbr verir, z iindn is xbr vermir. Biz z milli glirimizin 97 faizini ovi-nistlr veririk. Mn Tatlyev nifrt edirm! Bel nadrstlr biz lazm deyil. O dedi ki, biz ii bacarmasaq istefa vercyik, ancaq sabahs gn stmz ial qoun gndrdi. Demk istyirm ki, Mrkzi Komit, AS, NS-nin hakimiyytini etiraf etmyk. Nmayi komitsi yaradaq v hakimiyyti xalq z idar etsin. BMT-y, YUNESKO-ya xbr verin ki, biz aclq elan etmiik. Nifrt olsun bel imperializm! Tfu bu imperializm! Koreyan, Vyetnam paralayan imperializm! O, rkdr. (Mmmd Araz erindn beyt dedi). Yaasn Azrbaycan varl! ld var, dnd yox! (Xorla tkrar). 17.15. Kims: Qaraba vtndalar nmayi, ttil buraxmrlar. Onlara ar olsun! Biz acl o vaxt kscyik ki, tlblrimiz yerin yetirilsin! Var olsun Azrbaycan! Vli Mmmdov danmaq istyir, qoymurlar. (15-20 d fasil). 17.30. Xlil Rza: Dalq Qaraba facisi 70 il qabaq balayb... 17.50. Nemt: Xzr neft gmilri biziml hmry olaraq dayanb! (Mikrofon yuxardan ksilmidi, ld dzldiln mikrofonda danr). O, xalqn ki mstqilliyi yoxdur, onun glcyi yoxdur. 18.06. Trkmn: Azrbaycan xalqn prm. Btn trkmn xalq sizinldir. Sznzn stnd axradk durun. Azrbaycanllarla trkmn xalq dostdur, qardadr. 18.07. Nemt: - Metrodur, nqliyyatdr, rzaq mhsullar maazalardr - ilm-lidir. Tutulan adamlarn hamsnn siyahsn gndrin. Tutulanlarn, idn xarlanlarn hamsn btn Azrbaycan mdafi etmlidir. 35 teleqram glib Azrbaycann rayonlarndan, Xuraman Abbasovadan - sizinlyik! Bu gn Azrbaycan SSR AS-dn fvqlad sessiya arlmasn tlb etmim. Baqa deputatlar da bel etmlidir. Sizi bir daha barma basram. Xlil Rza (mktub oxuyur): vanov Vadim, Arzumanyan Arsen, Nersisyan v baqalar vziflrindn azad edilsinlr. Danak Stepan aumyann alaq mllri ifa edilsin, adna klr, heykllri lv edilsin. Aclq elan ednlri alqlayrq. Ancaq xlarnda bzi notlar ifratdr. Kondisioner zavodunun fhlsi:

- Nemt 9 gndr ki, biz nsiht verir. Xlil Rza Xalq Cbhsinin mkdalarnn adlarn sadalad. - Azrbaycan, dustaqlarnn sayna gr dnyada birinci yeri tutur. Nemt Grcstandan gln sz vermk istdi. 18.20. Grc (rusca): - 2 hftdir Bakdayam. Mn Moskvada ilyirm. Moskvaya getmkdn imtina edirm. Biz qardaq. sgrlr dedilr ki, sn get, mn dedim ki, yox, mn onlarlayam. (Gr-cs-tan! - srkli). Sizdn xahi edirm ki, sakit olaq. Bizi he ks mdafi etmir. Yalnz intizamla qlb ala bilrik. fqanstanda vuruan sgrlri gtirmk grkdir ki, buran qorusunlar. (Gr-cs-tan! - srkli). Burada sizinl sonadk olacaam! (Srkli alqlar). (Grc ns dedi). (Alqlar). (Gr-cs-tan!). 18.30. Qadn: bel qhrmanlnz mnim 60 yal ryimi 15 yal qza evirib. Bxtiyar mllim dnyalarca mr arzulayaq. Azrbaycan dilin ikinci hyat verib. *** Polkovnik (istefada olan) Rizvan Zeynalov camaat arasnda i aparr, onlarn qolunu soyudur. Grnr, bellri oxdur. 18.35. Qz: Biz d Mrkzi Komitni pislyirik. Ancaq H.liyev vaxtndan qalm mafiya dstsini lv edk. Biz z rhbrlrimizin familiyasnn sonuna -yan kilisi artrmaqla yalnz dmnlri zmz gldrrik. Glin tlb ordusu yaradaq, Xocalda byk hr salaq. Nemtdn mhkm yapaq. 18.40. Kelli meyxana deyn Niyaz t kimi pemand z danakn qafiysi il meyxana dedikc camaat l alr. hrti var, an var Azrbaycanmzn qafiysi il baqa meyxana dedi: Kim tanmr qardamz Nemti, Ayaa qaldrb btn millti. (Alqlar). 18.50. Mmmdov Mrsl (uzaq yerdn glib): Burada dananlar hams siyasi chtdn savadl olsunlar. Biz bura xalqn drdini dinlmy glmiik, meyxana eitmy yox. (Fit, hayky). Burada dananlar bzi siyasi shvlr buraxr. (Fit, qqrq, aa d). Demk istyirm ki, bzi danqlar liderlrimizin adna xmayaq, yoxsa mlub olarq. Alma-atal azrbaycanl: Alma-ata camaat da sizinldir. Mn d sizinl burada oturacaam. 19.00. Molla: Balalarmza Allah can sal versin. Heyvanlardan n murdar milkdir. Onu n qdr qovursan gedib qaydr. Ermnilr d eldir, qovursan getmir. 19.05. Birisi: Bilcri dmir yol stansiyas dayandrlsn. Ermnistan SSR- trf he n getmsin. Kimi idn qovsalar mn mracit etsinlr. 19.07. Nemt Tofiq Fikrtin Millt rqisi il xn qurtard. 19.10. Qadn (Sevil): Adamdan mktub gtirilib. Krunk Azrbaycan-dak ermnilr yazb (rusca): Biz z istyimiz atrq, az qalb. Bizim dalmzda Vazgen, Moskva durur. ayi yayn ki, Vzirov bizim adamdr. Arutyunyanla o, Moskvann casusudur. Qaraba oxdan satlb. Bunlara ktbeyin mslmanlar inanacaq. Bakda, Kirovabadda, Naxvanda, kid v baqa yerlrd z balar-mz itirmiik. Stepanakert, 10 noyabr 1988. Krukular. 19.15. Kims ermninin Qorbaova mktubunu oxudu. (Ulitsa Avakna 15, Akopyan). Yazb ki, hyatmz thlkddir. Bizi Sumqaytla hdlyirlr. 19.16. Sfr: Admza oxlu teleqramlar glir. Bildirirlr ki, rayonlarda gec-gndz mitinqlr keirilir. (Sonra rus sgrlrin dnnki mraciti yen oxudu). 19.18. Acl dayandran qadn (2 -li rk mhsullar zavodu) acl dayandrmaa ard. 19.20. Nemt: Mn gedirm dinclmy. Mbarizmiz axradk var. Eq olsun Azrbaycan xalqnn birliyin! 19.25. Sabir Rstmxanl:

- Moskvann biz baxan gz kordur. Bizi Yerevanla trzinin eyni gzn qoyurlar. Biz grk zmz qoruyaq. Sevilin oxuduu mktubdan ntic xaraq. Mnim ryimd he bir vahim, qorxu yoxdur. Ordu da sakitdir. Rayonlarda is vziyyt ox grgindir. Qubadlda, Zngilanda xalqmza qar xyantlr olur. Bizim mdafi cbhmiz yoxdur. Rayonlarda milltin z arasna nifaq dr. Raykomlara nifrt ednlr binalar yandrrlar. Kimis vzifdn gtrmk istyn mafiyalar z istyin gr xalq paralamaq istyir. Qoy sabahdan mktblrimiz ilsin. Qoy xalqmz Qorbaovu, Raisa Qorbaovan respublikamza dvt etsin. Grsnlr ki, 200 ermniy gr 2 xalq arasnda qrn yaratmaq istyirlr. Dnn zvestiya qzetind hrkatmz thrif edn xrda xbr verilib. Kommunist nriyyatnn iilri hmin nmrni ap etmyiblr. Siz bu meydana glirsiniz, ancaq baqa milltdn olanlar ilyir, zavod dayanmr. Siz onlar da hmryliy arn. hrd qadaan saat olsa da ox yax hval-ruhiyy var. Xalq sbut edib ki, ordu il hmi mehribanq. Tsadfi adamlardan onlar qoruyun. 19.40. Vli Mmmdov 24.XI.88 tarixli 26-lar rayon partiya-tsrrfat fallar yncann qtnamsini oxudu: Ekstremist qvvlrin (ermnilrin) tsiri il Azrbaycanda hddn artq grgin vziyyt yaranmdr. Respublika Ali Sovetinin nvbdnknar sessiyas arlsn v aadaklar mzakir etsin: 1) Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin lvi haqqnda. 2) Vilaytd vziyyti son drc kskinldirdiyi n DQMV partiya tkilatnn buraxlmas haqqnda. 3) Vziyyt myynldirilndk vilaytd beynlmill trkibli tkilat brosu yaradlmas haqqnda. 4) Txir salnmadan Poosyan msuliyyt clb etmk n SSR prokurorluuna tlb verilmsi haqqnda. 5) Ermnistan SSR-dki azrbaycanllar n muxtariyyt yarat-maqdan tr Ermnistan SSR Ali Soveti v Azrbaycan SSR Ali Sovetin mracit edilmsi, ks halda, DQMV-nin lv edilmsi haqqnda. 6) Ermnistandan glnlrin DQ-da yerldirilmsi haqqnda. 7) Dalq Qarabada hyata keirilmli tdbirlrin mli il hyata keirilmsi. 8) Topxana mesinin qrlmas il bal izdihaml hr mitinqi itiraklar il yncaq hmrydir. 9) Yncaq itiraklar hr mitinqi itiraklarna mracit edib deyirlr: fitnkarlara uymasnlar. Qoy Azrbaycanda btn milltlr dinc yaasn. Bu qrar mtbuatda drc edilsin. Ruslar da var dey bu qtnamni rusca oxuyacaam. 19.58. S.Rstmxal mitinqi balad. *** vlan, Z, Trkan kndlrinin adlar yazlm paralar aslb. adrlar xeyli oxalb. Bak in zavodunun Xalq Cbhsi, Ordubad rayonunun Xalq Cbhsi... lvhlri aslb. Da kimi taxta, odun qalaqlanb. Bir gn qabaq acqlananda odunlar yandrdqlar n odundan korluq vard, ancaq bu gec bolluqdur. Hkumt evinin gndoannda dayanm bu sgr crgsindn gnbatandak o sgr crgsindk v bulvaradk tonqallar yaylb. Rayonlardan rzaq gtirn klli miqdarda manlar var. gr qabaqk kimi onlarn nmrlrini yazmal olsam grk byk bir dftr el buna tutam. Bu gndn bir ey aydnlad: bizim hrkat mumazrbaycan hrkatna evrilib. Qubada 22-24.XI-d, Xamazda da hmin gnlrd nmayilr keirilib. Xa sz il olduuna gr Xamazn adn dyiib Xzr qoymaq istyirlr. ndiydk Qubadan 12 KamAZ man glib (rzaq gtirib). Yaar Ncfov 17-24 A nmrli mann (KamAZ) stnd glib. Bu man bu gn 3-nc dfdir ki, glir. Man sifari verirlr, idar onlardan pul almr. Ancay Saray postunda qabaqlarn ksiblr. Rayonlararas avtobuslar ilmir. *** Bu gn 500-600 min adam itirak edib. (sgrlrin olmas z tsirini gstrir). kililr dnn kidn ermnilri qovlayblar. ***

Mn brk soyuq dyib. skrnd sinm dalr v srkli skrk mni ldn salr. Ssim d batb. Bu gn dostum Bhram Zeynalov qaln yun jaketini ynindn xarb zorla mn geyindirdi, ancaq bunun da xeyri olmad. Tanlar tkidl ev getmyimi mslht bilir. Getmy utanram. Artq 9 gn ayaq st olduumdan dabanlarmdan da brk sanc qalxb. Ayaq st dayanmaq mn getdikc ziyyt verir. Ona gr d, axr, bu gec evd yatmaq qrarna gldim. Hm d daha mn meydanda ehtiyac yoxdur - bu gec hmikindn daha ox adam qalmdr. Saat 22-d ev atdm. Vremyada Bak nmayiini 9 gnn banda ilk df gstrdilr (1-2). Meydandak izdihamn mumi panoram yaradld, S.Rstmxanl x ednd gstrildi (Nemt v T.Xalisbyli yannda dayanmdlar). Deyildi ki, Bakda narahatlqdr. Sbb Dalq Qaraba hadislridir. Sonra Yerevan gstrildi. Orada da bugndk komendant saat qoyulub. Klrd tanklar durmudu. Ancaq hmi mitinqlr keiriln Teatr meydan bo idi - hr trfd tanklar vard. Grnr, hmi pulla meydana gln ermni nmayiilri Bakda-k zorla dadlmaq istniln, ancaq hr zorakla dzb, nyin bahasna varsa bura gln, sgr crglrini yarb ken mitinqilrdn frqli olaraq sgrlrin glmsin blk d sevinmidilr ki, axr ki, canmz bu nmayilrdn qurtard! Vremyadan sonra Dala oldu. Burada Bakdak nmayilr haqqnda aparc Osman Mirzyev akad. Pst zizbyova il shbt etdi. Daha gerisin he cr baxa bilmyib yuxuladm. Nail dedi ki, sonra Mrrf Akay (Tezcan) da oxuyub. Bellikl, Azrbaycan milli suverenlik hrkatnn 9 gn tamam oldu. 26 noyabr 1988. Saat 10-da qzet kklrind qzetlr satlb qurtarmd. 11-in yarsnda Hkumt evinin yanna atdm. Hr trfdn tanklar hat etmidi... Bir nfr d iri buraxlmrd. Deyirdilr ki, saat 12-d MK xalqa cavab verck, o vaxt buraxacaqlar. Bu vdd nikbin bir ey tapmadmdan gec ev getmkd shv etdiyimi baa ddm. Hkmn meydanda qalmaq lazm idi ki, iridki sl hqiqti bilydim. Xalqn iztirablar, tvii il mn d yaayaydm. 11.00. Grk n olacaq? Hl ki, iri girmk n yollar, sullar axtarram. 11.06. Meydandayam! Elm qzeti redaktorunun vsiqsi iri kemyi-m kmk etdi. Ham ucadan xorla oxuyur: ld var, dnd yox!. Leninin portretini d tribunada qoydular. Meydanda txminn 15 min adam var. Bunlar sl mcahidlrdir - mnim kimi can arsndan bezn frarilr yox! Eq olsun ryind millt alovu bir an da snmyn bu rnlr, azmanlara! 11.11. Azrbaycan mehmanxanas trfd sgrlr ktlnin tzyiqin davam gtirmyib daldlar. Xalq onlar yarb byk izdihamla iri girdi. Meydan sol trfdn doldu. Aberon mehmanxanas trfd d xeyli adam toplab. Ancaq hllik onlar sdlri yara bilmirlr. Meydanda aramsz Azrtrk v ld var, dnd yox! sdalar ykslir. Mikrofon tlb edirlr. Tribunada hkimlrdn baqa he ks yoxdur. Nemt arlar gclnir. Yeni arlar v arlar: Xalq Cbhsinin trafnda birlin!, Allahu kbr! slam dininin dmnlrin lm!. dman i/birliyi xalqla birlikddir!, Bak lvan metallarn emal zavodu Razin filial, VNOLEFN, Azrbaycan hkimlri sizinldir!, Naxvan MSSR li rayonunun Sdrk kndi nmayid (3 gndr buradadr), Bibiheybt hli sizinldir!, Fzuli rayon zhmtkelri sizinldir!, Bak dri v xz mmulatlar fabriki sizinldir!, Adam 2711 No-li avtokalonu. Qadaan saatnn qurbanlar sizinldir!", "Baksnayetikinti nqliyyat istehsalat avtomobil nqliyyat birliyi sizinldir!, "Montin zavodu. Son nfsimizcn varq, nki biz Babk, ah smayl vladlaryq!, "Bak dzgahqayrma zavodu sizinldir!, "Lnkranllar sizinldir!", "Biz astarallar sizinlyik, "li rayon Krki kndi sizinldir!". "Gcmz birlikddir". "libayramllar sizinldir", "Bilcri lokomotiv deposunun iilri sizinldir! "Xzr dniz neft donanmas sizinldir!". "Saatl rayonunun azri trklri sizinldir!". "Qutqaen rayonunun shiyy iilri sizinldir!", "Volodarski fabriki sizinldir". "Laptevin deputat mandat lv edilsin!", NQDU Leninneft sizinldir!, Azrbaycan xalqnn hquqlar brpa edilsin!, Rdd olsun ermni milltilri!!! (byk transparant), Masall, VAZ sizinldir!, Qeyrtli Azrbaycan xalqna eq olsun!. Dini ifadlr d (bismillahirrhmanirrhim) yazlb divarlara vurulub. i Bilcri yarmq, irvan stansiyas tam dayandrb.

11.20. Azrbaycan mehmanxanas trfdn d cbh yarld, camaat iri kemy balad. Ba tribunada Babkin daha byk ikinci tunc bst qoyulub. 11.50. Camaat arasnda kaz gzirdi ki, meydan trk etmyk, yoxsa axam sgrlr dolacaq. Dnnki hadislrdn. Tlblr Azrbaycan, Aberon mehmanxanalarna, Hkumt evinin iki qllsin Azrbaycann bayran sancblar. Ba pot idarsinin stndki bayra is birbirinin iynin xan 4 tlb antena diryinin bana sancb. Dnn Babkin bstnn altnda yazlb: Babam, ruhun ad olsun, vladlarn aylb!. *** 12.04. Mikrafon gldi. S.Rstmxanl da tribunaya xd. Xalq onu alqlad: Mbarizmiz davam edir. Onuncu gndr. Onduquzuncu gn d olacaq glbmizdk. 12.07. Nemt: Tofiq Fikrtin Millt rqisi - yncamzn himni il mitinqimizi arq. And iirik ki, mbarizmizdn dnmycyik! (And iirik!). Bu gn alacaqlar ki, meydan boaldlsn. Ona gr yorunlar getsin, yeni qvvlr glsin. Siyasi shvlr yol vermdn, artq arlar irli srmdn i grmliyik. Dvlt adamlarn zmzdn uzaqladrmaa, onlar symy almayaq. alaq ki, onlar da biziml olsunlar. Krp uaqlara bu meydanda ehtiyac yoxdur. Qoy orta mktb, texniki pe mktblri mllimlri bura glmkdns mktblrd hrkatmz yrtsinlr. O trfd - Cnubi Azrbaycanda tonqallar yandrb biziml hmry olduqlarn bildirirlr. Grcstanda, Ermnistanda da trk qardalarmz bizimldir. Artq bu toplantmz nmayi, mitinq deyil.. Bu, Azrbaycan xalq-nn milli hrkatdr. z milltimiz baqa yad familiya qoymaq biz aybdr. (Vziryan nzrd tutur - .T.). ki, liyev qar tbliat edirlr. ndi liyev meydan deyil. Burada xalqn taleyi hll olunur. (Alqlar). 12.20. Sabir: - Bizim shbtimiz baxmayaraq bir i mni narahat edir: burada yalnz Azrbaycan respublikasnn indiki v Azrbaycan Demokratik Respublikasnn bayraqlar dalalanmaldr. Msavat szndn vicvicy dmk grk deyil. Burada islam bayra da var. Biz lk vururlar; deyirlr ki, panislamizm yayrq. Trk bayra var; onlarla laqmiz olmaya-olmaya iimiz ziyan vururuq. Bu bayraqdan sonra, olan laqlrimizi d kscklr. mumazrbaycan Xalq Milli Hrkat adndan bzi msllr zrind dnk. Btn icraiyy komitlrin qrar gndrilmlidir ki, z familiyalarmz dyik, adam adnda yaaya bilk. Biz z taleyimiz laqeyd olmuuq. Mtiliy, klliy, talt dzmk olmaz. ndinin znd d gec deyil. 8 gnlk tzyiqimizdn sonra Vremya nmayiimizi gstrdi. Amma bel tklif d almq ki, aclq elan edn 5 azri gncinin taleyini Beynlxalq Qrmz Aypara Cmiyytin xbr verk. Razyam. Ancaq grk biz btn millti yumruq kimi birldirmyi bacaraq. Aramzda oxlu cmiyytlr var. Onlar hams hrkatmzn trkib hisssidir. Hrkat-mz getdikc genilnir. Srhd rayonlarnn camaat ayaq stdir. Btn Azrbaycan bart llyi stnddir. Buna yol vernlr msuliyyt dayr. Bu gn bir nazir mn dedi ki, z tabeliyimizdki mssislrdn ttifaq mssislrin he n gndrmmy gstri vermim. Potlar, mktblr ilmlidirlr. O gn olum tribunaya drmard. Dedim ki, d, hl sn ehtiyac yoxdur, birimiz burdayq. gr respublika AS-i xalqn hyatna acyrsa DQ lv edilmlidir. Dnn DQMV partiya komitsi plenum keirib. Orada n Volski olub, n Moskvann nmayndsi. Orada oyuncaq hkumt yaranb. DQMV-nin lvini gzlmyib orann partiya brosunu buraxmalyq. Kevorkov niy vzifd ilmlidir? Poosyan canidir. ndiydk oxminli deyirdik, indi is oxmilyonlu demliyik, milli hrkatmzn adndan mraciti (M.S.Qorbaova) oxuyuruq: Azrbaycanda partlay vziyyti yaranmdr. Ermnistan SSR-d azrbaycanllarn vziyyti ox pisdir. DQMV-d azrbaycanllarn evlrinin yandrlmas adi hala evrilmidir. Ermni ekstremistlri bilmlidirlr ki, Azrbaycan xalq he kim he vaxt z torpann bir qarn da vermz. Azrbaycan xalq ox sbirlidir. O, doqquz aydr ki, partiyann ar il dzr, gzlyir. Ermni ekstremistlri btn Azrbaycan milltin, trk xalqlarna qat nifrt tbli edirlr. Onlara qar mrkzd etiraz olunmur, htta bzi dairlr onlara havadarlq edir.

Dalq Qarabada slind yerli drbylik yaranb. Topxanada Azrbaycan xalqnn haqqna zidd olaraq snaye obyekti tikilir. Tlb edirik: 1) Arutyunyan bada olmaqla Ermnistan KP iilrini, hkumt iilrini konstitusiyaya, partiya intizamna dvt etmli. 2) Ermni milltiliyin mrkzi hkumtin son qoymasna nail olmal. 18 iyul tarixli qrara ml etmyn DQ partiya iilrini czalandrmal. 3) DQ-da sovet hkumtini brpa etmli. mk sabotajna yol vern DQMV partiya rhbrliyini cinayt msuliyytin clb etmli. 4) DQMV zn dorultmur. Bu, iki xalq arasnda dmniliy sbb olan hadislr yaratd n mqsduyun deyildir. 5)........................... 6) Zvartnots itiraklar cinayt msuliyytin clb olunmaldr. 7) Sumqayt hadissi ciddi nzart alnsn, lm hkmlri lv edilsin. Sizi mhakim ediln gnclr qar rhmdil olmaa arrq. 8) Ermnistanda, DQ-da ba vern hadislr partiyann mvqeyin qiymt vermk n mtbuata, televiziyaya gstrilr verilsin, ermni milltiliyin qti sdd kilsin. 9) Noyabrn 24-nd Bakda, Gncd, Naxvanda gzlnilmdn xsusi vziyyt yaradlmdr. Bu i halinin lyaqt v mnliyin toxunur. Azrbaycan xalq bunun n he bir sas vermmidir. Biz 18 iyul tarixli qrarlarn hyata kemsini tlb edirik. Ermnistann Azrbaycann daxili iin qarmasna qti etiraz edirik, yoxsa sonrak hadislrin qarsn almaq olmaz. Sov. KP iilrinin ermni milltilrin liberal mnasibti biz qtiyyn aydn deyil. Ermnilr z balar il birg demokratiyaya, yenidnqurmaya qar xr, dvltimizin vahidliyini datmaa alrlar. Biz Azrbaycan xalqnn oxgnlk v oxmilyonluq itirakla-r adndan sizi bu hadislrin qarsn vaxtnda almaa arrq. Hl ki, gec deyil, hl hadislr nzart olunur. Yoxsa sonrak hadislr n Azrbaycan xalq msuliyyt damr. 12.50. Nemt: 1) Pulu yalnz mnim gstriml yn 2) Hkimlr, rza, suyu tez-tez yoxlayn: aramzda dman li var. Biz SSR Konstitusiyasnn layihsind olan suverenliyimizi mhdudladram maddy etiraz edirik. Bura glnlrin hams tank yarb glib. Bacarmayanlarn glmsi lazm deyil. Admdan xbr yaylr ki, guya mn i xmaa arram. Bel deyil. 12.55. Xudu Xuduyev (fhl): Btn hrmtli adamlarmz eyni eyi tkrar edir. Hammz Nemt qarda semiik, onun ssin qulaq asmalyq. Arada gzrk xalq paralamaq istynlrin xsiyyti myynldirilmlidir. Oxumaq, x vaxt keib, i grmk grkdir. Yaasn Nemt! 13.00. Nemt: Mnim airlr, alimlr, yazlara sz vermmyim onlara hrmtsizlik kimi qiymtlndirilmsin. 13.03. Seyfulla zztdust (ran fdaisi) - Mn ox adam ki, sizin qarnzda tzim edirm. Sanram ki, 40 milyonluq Azrbaycan xalq qarsndayam. 9 aydr ki, ermni danaklar Azrbaycan xalqnn sblri stnd rqs edir. Niy Kremlin rhbrlri qulana pambq tutub, gzlrini yumub? Haradadr Seyflmluklar, Zorinlr (Moskva TV-nin mxbirlri), qoy glib hqiqti grsnlr. Artq baq smy dayanb. kr Moskva tdbir grmycks bizdn l ksin. (Alqlar). 1945-d Cnubi Azrbaycanda qardalarmz inqilab edib hkumt yaratd. Pivri ba idi. ran ala bilrdi. Xalq aldatdlar. Moskvann tlbi il Barov onlar aldadb bura ard, xalq paraland. Biz kedik gldik bu yana. 4 gn Naxvanda institutun hytind biz yer verdilr. Sabah gn Pivri dedi ki, biz bura yemy glmmiik, mq etmliyik Bir mddt bel oldu. Sonra onu Kirovabad yolunda qzaya saldlar. Manda yalnz Pivri ld, niy? Onun oferi indi d Yerevanda sadr. Tlb edirik ki, onun qatillrini tapaq.

mam Mustafayev dedi ki, bunlarn azndan Amerika iyi glir. Bizi incitdilr. Pivrinin olunu el gn saldlar ki, buradan qovdular. Pivrini katastrofa salan Yemelyaiov, Sumbatov (AzSSR KGB rhbr iilri) idilr. 300 tlbmiz vard hrbi mktbd. onlar vtn getmk istynd hamsn Qazaxstana srgn etdilr. 37 qurbanlarn yrnmirik. Niy bs bunlardan danmrq? Kek z hrkatmzdan. Mn zm BEMZ-d ilyirm. Ham hrkatmzn mahiyytini baa dmr. Hr gn i glnd Nrimanov rayon PK tlimatlar fhllri hdlyir. Kamvol kombinatnn direktoru Hmbtov Ramiz qz uaqlarn hdlyir. Fhllrin bir oxu ehtiyatlanr. Deyirm xalq z mqddrat-n z hll etmlidir. Bel olsa adamlar z inadkar olacaq. Yaasn Azrbaycan! Ka hriyar bir-iki ay da artq yaayayd. O deyir ki, ya tamam yan, ya oyan, Azrbaycan! (Azr-bay-can!). Mnim 70- yaxn yam var. Bel hrkat he yanda grmmidim. Bunu tkil ednlr var: bada Nemt (yerdn can Nemt!) v yoldalar. Glin onu Ne mt Babkolu adlandraq. 13.20. Nemt: Kimi ox triflyirlrs onu yxmaq istyirlr. (Glm). Bu hrkat xalq hrkatdr, onu bir adamn adna balamaq olmaz. Nemt xalq zrrlrinin biridir. Eq olsun Azrbaycan xalqnn birliyin! 13.21. Gncdn gln professor Bar Barova sz veririk: Gnc hmi qeyrt, namus oca olub. Onlar nmayiimizi eidn kimi tlblrinizi mdafi etdilr v sonadk sizinldir. Azrbaycana uzadlan l bilkdn yox, dibdn ksilmlidir. Biz rk dilnisi grmk, torpaq dilnisi yox! Onlara ar olsun! Mn Gncdn klrd 6 yadan 60 yaadk adamlarn lind Azrbaycan bayran grdm. Biz qlb bayran sonadk aparacaq. 13.25. Nemt: Btn rayonlarn nmayndlri bir yer toplansn. ndi is teleqramlarla tan olun. Bu gn bu meydan boaldlmamaldr! 13.26. rbistandan gln. rbc Yasinin 3 aysini oxudu. Yaasn hmrylik. Sa olun! 13.29. Nemt: Adm trkldirirm: Nemt hd Pnahl! 13.30. Teleqramlar (seilmilr): Ordubad rayonu, Adam 1 -li musiqi mktbi, Martuni r-n mirallar kndi, ahbuz rayonu, Qax, Ordubadn ns kndi, Lan rayonu Baadin kndi: Biz, 8-inci sinif agirdlri siz qouluruq. Blnm rkl he ks yaaya bilmz. Teleqram: Naxvan MSSR Pedaqoji nstitutunun mllimlri sizinlyik. ua sanatoriya kollektivindn, Naxvan Elm Mrkzindn, amxorun Zym kndindn Maya bacdan, Adam rayonu Chri kndi, Leninqraddak Azrbaycanl gnclrdn: Leninqraddak Azrbaycan gnclri sizinldir. Adaml qzlardan: Bak, Lenin meydan, Nemt yoldaa! Siz alqlar!. Mingevir, li-Dmiri, Ovanalaq kndi, Bak hr lombard acl dayandrmaa arr (32 nfr). amxor R.liyev ad. sovxoz, Pukin v Saatldan, Qubadan Sultanov Qribdn: Moskvada Azrbaycan SSR nmayndliyin! Paytaxt ictimaiyytin Azrbaycan milli hrkat haqqnda mlumat verilsin. Teleqramlar oxdur. 13.37. Nemt: Akademik Saxarov AB-da deyib ki, ermni xalq yeni genosid qarsndadr. Onlara zlrini mdafi n qoun hisslri yaratmaa icaz verilsin. Azrbaycandak qoun hisslri oxaldlsn. Bununla bal: 1) Tlb edirik ki, Azrbaycandak vzifli ermnilr idn xarlsn; onlarn xyantlri indi d stmzddir. 2) Admzdan ayi yayanlara ar olsun ki, guya biz camaat i arrq. 13.40. Mmmd Arazn xalqa mracitini Sabir oxudu: - Siz xyant qar dayanmsnz. Ermni xalqn flakt aparanlar bilmlidir ki, lazm gls bizim qol gcmz var. Bu hadislrd Bxtiyar kimi mdrik asaqqallarmz, Nemt, Sabir, blfz kimi igidlrimiz var. Mn respublika rhbrliyini sizi baa dmy, sizi is onlarn nfuzunu gzlmy arram. Son qlbydk mhkm durun. 13.43. ingiz zizi (Moskvadan): At minnindir. Aclq elan ednlrin gzlrin baxdm. Onlarn baxlar tan idi. Sizin baxlarnzdan da oxuyuram ki, bu haqq idn geri kilmyin. 13.49. Sabir tkilat komitsinin zvlrini saat 3-d zala ard.

13.46. Nemt: Mn zaln leyhinym. Blk d camaat zala arb aldatmaq istyirlr. Xalqn taleyi bal otaqda yox, bu meydanda hll edilmlidir. Xalqn tlbin cavab verilmyinc he yana dalmrq. Tkilat komitsini kim tkil edib ki, mn bilmirm? 13.50. Sabir: Btn bu ilri bir adam da da olsa yerin yetir bilmz. Ona gr d tkilat komitsin ehtiyac var. Biz istyirik ki, yardmlar sistemldirk. Xarici radiolar hrkatmz thrif edn materiallar verirdi. Yoldalarmz xarici dalalara xd, msahib verdik. Dnndn obyektiv, hqiqt yaxn mlumat vermy baladlar. 13.55. Nemt: Mn demirm ki, hr eyi zm hll etmk istyirm. Sadc, Sabiri siyasi chtdn aldada bilrlr, onu knara k bilrlr. Grk bel ey raz olmasn. Xalqn taleyi indiydk saraylarda nec hll olunubsa biz yax mlumdur. Bu turbinada hr eyi mzakir edk, xalqn iind. Baqa yer getmycyik. Kim tkilat komitsi zvdrs bura glsin. Bu, Sabirl mnim paralanmam demk deyil. 14.00. Mikrofon baland. Bir ne gndr ki, ayaqyolu n bulvarda syyar man qoyulub. stnd iki yerd tbairl yazlb: Vazgenin evi. Fasild camaat bulvara da yayld. Yeni adrlar qurmaa balad-lar. 14.32. Divar tqvimind noyabr aynn altnda 26 da yazlb, sonra dekabr, yanvar da lav olunub, alt bo qoyulub. 200-01-87 - Nyu-York Tayms qzetini Moskva mxbirinin Bill Kellerin telefonu. Deyiln gr Cabrayl rayonunda Xudafrin krps yannda srhd mftillrini dadblar. Dnan 10-11 radlrind (gec) Bak univerma trfind sgr hcum olub azrbaycanl pasportu il, sonra mlum olub ki, Srkisyandr. (Mlumat Rhbr Birliy rsmi bir yolda verib). ndiydk 42 ermni araqardran tutulub. Baqa bir ermni d tutulub; o da camaat sgrlri qrmaa arb Bak. Sovetd metro il zbz (24-). 15.00. rb tlblri (mumiyytl, xaricilr) ba tribunaya qalxb, llrini qaldraraq hmryliklrini bildirdilr. zvestiya qzetinin 134 minlik nsxsi ap edilmmi qalr (dnn v bu gn); mtb iilri ttil edib. Mirz brahimov, Sleyman Rstm 10 gnd bura ayaq basmayb. Ancaq N.Xzri v M.brahimov Kommunist qzetin msahib, er veriblr. 15.16. 5No-li xstxama kollektivi gldi. arlar: Pravda sussa da hqiqt susmamaldr!. 15.20. Meydann ortasnda 15 balaca uaq valideynlrinin hatsind ansambl dzldib Qaraba bizimdir, Bak gzl hrdir, ermnilr olmasa oxuyur. 15.25. Sumqayt sizinldir!. (Man gldi). Gyay, Adam, Asu, amax, Masall, ki v b. rayonlardan da rzaq manlar axr. 17.20. Nemt ba tribunaya xd. sas mikrofon ilmdiyindn sonradanqoyma mikrofondak dan eidilmir. Sz-shbtdn: Vzirov deyib ki, gedirm Moskvaya. gr hri dedilr - glirm, demdilr Bakya qaytmram. (Qdelrin shbti). Az. TV 2 gndr ki, ttil edir. n mhm xbrlri v kamera musiqisini verirlr. 17.35. Sabir: - amxor rayonu zhmtkelri tklif veriblr ki, zvestiyann ba redaktoru Laptev deputat kimi geri arlsn. Baqa deputatlar da (Azrbaycandan knarda ilynlr) Azrbaycan xalqnn mumi ryi il geri arlmaldr. Vziyyt ox grgindir. He bir qvv, he bir dvlt adam xalq ii yolunda mn tsir gstr bilmz. Biri mndn soruur ki, burada dst oxdur, snin d dstn var? Dedim ki, mnim dstm xalqdr. Tk mn, tk Nemt bu hrkat idar ed bilmz. Bu hrkat idar etmy asaqqallar grkdir. Zaman z hr eyi aydn gstrck. He ks btn arl z zrin gtrmsin. Bu saat Baknn komendant cilov gmirir. zmz, gcmz labd toqqumadan qoruyaq. Biz bu hrkat itkisiz sonadk apara bilsk... stmirm ki, yolun balancnda aramzda prnprnlik dsn. Fhl sinfin qurban olum, ancaq fhl sinfi vaxt il Nrimanova qulaq asrd. Ziyallara qulaq asmaq grkdir. Mn blk d ziyal adamam, bardrc mvqe tuturam. Azrbayca-nn yax ziyal oullarna eq olsun! Bzn mn trfkelik edir, yazlara, airlr ox sz verirm.

Bu xalq hrkatnn mahiyytini n Moskvada, n d baqa yerlrd bilmirlr. Biz Bakda, Moskvada manelri qrmalyq. Mn bura uzanan barmaqlar grrm. Bizim MK-nn I katibi il, baqalar il davamz yoxdur. Demim ki, Moskvann qarsnda bu qdr yumaq olmayn. DQ partiya tkilat lv edilmlidir. Bunu bacarmasalar xalq itircklr. Xalq itirn balar bdbxtdirlr. Biz ox vaxt itirdik. Qoy bu zmtli binada oturanlar xalq qarsnda dansnlar grk hans dild danacaqlar? Onlarn iind nazirlr var ki, cib doldurmaqdan baqa ii yoxdur. Ybsa indiycn halal olsun, ancaq bundan sonra xalqa xidmt etsin. Xalq var, rhbr var. Xalq olmasa kim katiblik edrlr? Katiblr xalq kor gn qoyublar. Ata uaqlar, tcili komsomol mktbi qurtarb, partiya mktbi qurtarb tcili partiya iin qoyulur, inkl kz se bilmir. Xalqmz birlib irad gstrmli, bellrin qar mbariz aparmaldr. Biz istyiriks grk yuxar il aan birldirk. Biz gednin dalnca symy yrmiik. Respublika dolusu hrmti olan adamlar itiririk. Biz bir olma yrnk. Gednlrin hams pisdir. Bs kim yaxdr? Gzlyk, tdbirlrimiz hyata kesin (ttillrimizi davam etdirmkl). ndiki raitd z gcmz, iradmizi gstrk. Mn istmirm ki, gnclrimiz ordu il zbz glsin. Mn deycklr ki, sn xalq hrkat-n paralamaq istyirsn. Ancaq z admdan deyirm. Glin lb-bik. Nemt zvestiya qzetinin mxbirin interv verir, glck. Qadnlarmz Azrbaycan KP MK-ya mracit edib. Xalqmzn etibar etdiyi vtn... Xalqn sbrini snaa kmyin. Siz xalqn tlblrin tankla yox, haqla cavab vermlisiniz. Mitinq itiraklarna btn analar z sdlrini halal deyiblr. 18.00. blfz yaradlb. 2 blmsi var - biri Lenin prospektind, biri is dniz knarndak byk adrda yerlir. Xalq Cbhsini hr adam yarada bilmz (respublika zr). Ayr-ayr rayonlarn cbhsi olmaz. Msln, amxor Xalq Cbhsi n demkdir? Txminn 600-700 ilk cmiyyt Xalq Cbhsind birlir, sonra 1000-2000 nfr qurultay keirilir. Xudafrinin hr iki trfind nmayilr gedir. imalda 6000 adam, cnubda 700 adam var. Shbt edirlr. Ortada sgr durub. Onlara deyiblr ki, hrkatmz Cnubda mdafi edin. Tbrizd d nmayilr balayb. Azrbaycan xalqnn n byk ideal birlmkdir. Bunun iqlar grnr. Bu gn burada mq kenlr eq olsun! 18.10. Bak Ba Tikinti darsinin fhlsi Salamov: Glin hmry-liyimizi brpa edk. Xalqn btn ziyallarn buradan uzaqladrmaq olmaz. Fit almaqla Ziya Bnyadovu, mam Mustafayevi buradan uzaqladrmsnz. Biz Ziya, biz Bxtiyar grkdir. Hsn Hsnov biz daln dedi? Yaxud Tatlyev yolda?.. (Fit). Deyin grk 10 gnd ny nail olmuuq? Dnn deyildi ki, gcl qol, all ba da lazmdr. Bizim qolumuz var, all bamz yox! MK da, Ali Sovet d bizi mdafi edir, ancaq onlarn tsiri azdr. (Fit basdlar). Vazgen dnn bizi yenidn biabr edib. Niy? Ona gr ki, xalqmz rhbrlikdn, ziyallardan ayr db. Glin sabahdan onlar dvt edk. 18.20. Leninqradl (rusca): Mn z gzlriml grdm ki, xalq z azadl, torpa urunda vuruur. Sz verirm ki, sl hqiqti xalqa atdracaam. Sakit nmayidir. Bs niy hkumt qounlar bura yb? Torpaq sizindir, siz d aalq edin. Onun urunda vuruurlar. Biz sizinlyik. ox sa olun (azrbaycanca). 18.22. Kims (rusca): Avtobuslar ilmlidir. Sz vermiik ki, tlblrimiz yerin yetirilmyinc he ksi i aparmayacaq. Biz pulsuz ilyirik. Araz boyu Astara ttil edir. 18.25. Nriman Hsnzad: Sero Xanzadyan Korolunu quldur adlandrr. Ar olsun ermni yazlarna ki, Azrbaycan xalqnn tarixini danrlar. o yer atb ki, guya biz Dd Qorqudu da ermnilrdn gtrmk. (er dedi). 18.28. Aktyor Mikayl Mirz: mlumat. Amerikann ssi dnyaya bildirdi ki, Azrbaycanda byk hrkat balanb v onun bas 26 yal Nemt Pnahovdur. (Srkli alqlar). Hardandr bu gc? Nemtin ruhuna kn gc sizin gcnzdr, Babkin gcdr. 2-ci mlumat. Saxarov, tfriqilr, Vtnimizin birliyin qnim ksilnlr bildirib ki, ermnilri yen qracaqlar, onlara qoun verilmlidir. 3-nc mlumat. M.S.Qorbaova deyiblr ki, bu hrkat n vaxt qurtaracaq? O da deyib ki, bu, perestroykadr, ona gr d bundan qorxmaq lazm deyil.

Ninki on gn, on il d vurumalyq. Pivri deyib ki, iind yuva salm qorxunu ayaq altna salmalsan. Bu gn xalqmz bu qorxunu salb ayaq altna. Glin bir bayatn bir yerd oxuyaq. Akif Mehmet: O yaram, Kz-kz olub o yaram. Sn yad bir gz baxsa Barmaq salb oyaram. Mn Turan torpayam. Qulaq asn mn: iki Nemt var. Onun biri bizim Nemtdir; onu Allah gndrib. Biri d Allahn Nemtidir. Torpaq mqddsdir, torpaq Allahdr, bdiyytdir. Versn quru yerd qalarsan, kl olarsan. (Analarn uaq stnd davasn syldi). Torpaq - uaq onu saxlayanndr. Torpaq, doan ananndr, torpaq bizimdir. Topxana mesi yuxumuza girir. O bizim babalarmzn, glck balalarmzn qoluna vurulan baltadr. Sonra er dedi: Tfu zatnza! (3 df). 18.40. Src Elman Mmmdov: Sabahdan btn srclr xalq pulsuz dayacaq. 18.41. Sirus: - Niy rdbilin Nemti bu gn bura glmir? Qaraba Azrbaycann iin qoyulan atom bombasdr. Glin yaponlarn yolunu tutaq; o, Amerikaya dedi ki, mn imkan ver, sni cani saymayacaam. ndi is Amerikan dizi st kdrb. oxlar deyir ki, he ny nail olmamq. Ancaq hammzn bir yer ylb bir sz demyimiz byk nailiyytdir. hriyar basdrdq. Onun matmind itirak ed bilmdik. Bu drd bizi i grmy qoymur. Mn bu tribunadan Pribaltika xalqlar il hmryliyimizi bildirmk istyirm. Mnim fizik dostuma Pribaltikada deyiblr ki, 15 respublika arasnda yalnz Azrbaycan z ban saxlayb Amerika sviyysin xa bilr. Xzrin nefti il Xzri mhv edirik. Neftimiz harada ilnir? O sgrlrin tanklar mnim neftiml ilyir, paltar mnim pambmdan-dr. Xudatdaydm. Xalq biziml hmrydir. Bir kilo buzlu tl Korolu yeriini yerimk olarm? Yer kmk qadaandr v s. qadaandr. Bu srvtin, xzinnin iind dilni yaay-rq. Bs deyilmi? Xudu Mmmdov dedi ki, elmimizin d qarsna suallar qoyurlar ki, bunu etmlisn. sgrlr rusca mracit etmk istyirm ki, biz sizi yedir bilrik. Ancaq bizim zmz yemy qoymurlar. Biz burada gcl oluruq, id is acizlirik. Vziflrdki satqnlar devirmliyik. Mn partbilet od vurmaq n glmidim. gr tlblrimiz yerin yetms, biz qar siyast dyims yandracaam. Fransada 84 faiz adam deyib ki, mn xobxtm. Bizd is 4 faiz zn xobxt saya bilir. Fhllr dedilr ki, 25 ildir Bakn tikirlr, ancaq evlrimiz yoxdur. Camaat trmd qzet buraxr, mn is xalqn szn dey bilmirm. rzaq v tikinti ttil etmmlidir. 18.45. lyas Bdlov (BBT sdrinin mavini): Siz ss veririk. 19.00. Sttar Vahabov: Hamnza eq olsun. Qazan dar. Glin tlb edk ki, hkumt tlblri yerin yetirsin. Fabriklr, zavodlar z iini dayandrsn. (Ttil). Sabir: Ayn 24-nd Vka qzeti Bak fhlsi zavodunun fhlsi adndan msahib verib ki, zavod ilyir. slind zavod 4 gndr ilmir. 19.05. Pivarinin bacs qz Rfiq xanm: Gn o gn olsun ki, Vahid Azrbaycan birliyini bayram etmk n bura ymamz arzu edirm. 19.08. u blqasm Novruzov: Bu gn uada byk mitinq olub. Hmin mitinqd uann ziyallar x edib. Bu gndn etibarn Topxanada i dayandrlb. (Vurnuxma, uultu). 19.11. Sabir Azri: Hammz sizinl hmryik. Niy bu gn dmk? nki hmi susmuuq. lk gnlr bizd aqnlq vardsa indi mtkkillik var. Siz tzim edirm.

19.13. Mirli Seyidov: ki gn qabaq burada x edrkn byk Ermnistan xritsini gstrdim. Dedim ki, indi ermnilr Artsax adl respublika yaratmaq istyirlr. Bu gn bir addm geri kilsk, onlar daha da qzacaqlar. Biz soyuqqanllqla hr eydn qabaq DQ-n muxtariyyti-nin lvini istyirik. Bu gn onlara gzt getsk on il sonra baqa hoqqa xaracaqlar. Biz lbir olsaq Qaraba bizim olacaqdr. 19.20. Nemt: zvestiya qzeti mxbirin hr eyi demim. ndi is aclq elan ednlrin yanna getdi mxbir. 19.21. li kii (ruhani): Quran bizim stmzddir. Haqq bizimldir. Biz he ksin torpana girmmiik, he ksi d torpamza buraxmaya-caq. li Quranl glmim. Quran arxanzdadr. Hmi can sal arzulayram. Allah-taala Quran namin biz kmk olacaq. Torpaqlarmz, dinimizi azad edcyik! 19.25. liyev hmd (ADU): Mbarizni dayandrmayn. (Tlblri sayd). 1) DQMV lv olunsun. 2) Poosyan bada olmaqla danak partiyas czalandrlsn. 3) Fitnkarln sbbi olan Krunk, Qaraba cmiyytlri, tkilatlar mhakim olunmaldr. Vazgenlr, Aanbeqyanlar, Kaputikyan-lar czalandrlmaldr. 4) Ermnistandan gln azrbaycanllar yalnz DQ-da yerldirilsin. (Nemt, Nemt!) Sizin etiraznz n son hddir. Ancaq salamlq da grkdir. 19.30. Mhndis qz Abbasova: Biz hammz vtn olu saymalyq. nki aslann erkyi-diisi olmaz. Tlb edirm ermnilr torpamzdan rdd olsunlar. Respublikamz tsrrfat hesabna kesin. Ana dilimiz olmasa n birlik olar, n d mstqillik. Biz trkk, cinsimiz uludur. 19.35. Sabir: Hamnza dzm, sbr arzulayram. min-amanlq pozulmasn. Azrbaycan xalq z gcn btn dnyaya gstrck. Mitinq baland (19.36). Mehmanxanalardan hftdn oxdur ki, xarici turistlr gtrlb. *** Ermnisn, lmlisn, vssalam! (yeni xor mahns). Byk bir ar: z ana dilini bilmyn satqndr!. Gnn ekrannda Bak hr PK plenumu haqqnda mlumat verildi. Sabah qrar drc edilck. Vzirov x edib. Sonra bir ne adamn DQ hadislri haqqnda fikri verildi. Ham mitinq itiraklar il hmry olduunu bildirdi. *** Bu gec meydanda adam oxdur. n az 70-80 mun nfr var. oxlua sbb budur ki, bu gec meydann sgrlr trfindn alnmas qorxusu var. Meydanda, bulvarda 250-300 tonqal olar. Bir ox yerlrd dmir sobalar qoyulub. Hkumt evi qarsndak (tuundak) fvvarlrin (indi ilmir) drd yan bu gn adrlarla dolub. Hrkat getdikc axlnir, qol-budaq atr. Dostum Bhram Zeynalovla rastlab yen drgni gzirik. Hr shbt (danq hr yerd birlikdn, milli tssbkelikdn, Vtn taleyindn gedir), hr grdyn mnzr rk ar. 21.30. BK plenumunda Vzirovun x meydana radio il z ssi il verildi. Topxanadan tikinti materiallarnn aparlmas xbrini alqladlar, i xmaq tklifin is t-til szlri il cavab verdilr. Byk Vtn mharibsi lili smayl smaylov haqq ii urunda aclq elan edib. Buna son qoymaq n Xalq Cbhsi qti tdbir grmlidir. (88-55 AQ Zaporojets) 22.50. Meydanda (bulvarqarq) 200 min yaxn adam var. adrlar meydann trafn bryb. Hr tkilat, idar zn bir adr qurub. Metro tikintisi iilrinin adrnda qonumuz Nriman zmmmdovla ay iirik. ox n uaqlardr. Deyiln hr rus sz n 10 qpik crim alrlar. Birisi glib dedi ki, Moskvadan yen bizi gstrmdilr. Sorudum ki, Vremya demdi? O saat mndn d 10 qpik aldlar. Akademiya dal-dala iki adr qurub. Birinin qaps stnd yazlb: Trqqi cmiyyti. Azrb. SSR Elmlr Akademiyas. adrn aznda Azrbaycan Demokratik Respublikasnn bayra dalalanr. B.Srdarov adna poladritm zavodunun fhllri d iri adr qurmular. Baqalarnda olduu kimi burada da oturmular, dinclir, shbtlirlr. Stolun stnd siqaret, ay qoyulub. stynlr alb ildir. Bir adrda ciddi fikir mbadilsi gedir, Trkiyy bizim, ruslarn v ermnilrin mnasibti mzakir olunur.

Aberon mehmanxanas trfd xsi manlar sgrlrin qarsnda yan-yana dzlb (iki crg) tanklarn hr ehtimalla iri girmsin maneilik n sdd dzltmilr. Burada iri girn hr bir xsin pasportunu bizimkilr z yoxlayb buraxr. Azrbaycan mehmanxanas trfd is manlara ehtiyac olmadndan (burada meydana girn yollar bir ne gndr ki, iri KamAZ manlar ksib) tank qorxusu da yoxdur. Ancaq tlblr buna baxmayaraq nvbtilik tkil edib sgrlrdn 20 metr aralda zlri bir crg dzlblr. 23.50. Soldkl birinci tribuna hmiki kimi yen counluqla dalalanr. Bu hatmii uaqlardak tknmz counlua ham heyran qalr. Onlar hm xorla oxuyur, hm d l-ayaqla hrkt edirlr. oxunun banda qrmz lent var, (stnd Qaraba, yaxud Azrbaycan yazlb). Qrmz lent qzlarn da banda nadir ey deyil. Onu deyim ki, meydanda istniln cr, istniln qidli adam var. Hlledici ktl, lbtt, xalq iin btn cann, qann vermy hazr olan gnclrdir. Bir hiss is (ox az) yalnz maraq ucundan glib. Czi, hmiyytsiz, 1-2% tkil edn zmr is hans mqsdls zn bura soxanlardr. Onlarn da olmasn btnlkl tbii sayram. nki bu, hrkatdr v hrkatda hr ey mmkndr. ki gn qabaq ba vern hadisni indi d unuda bilmirm. Gndz manla camaata alma paylayrdlar. Bir qadn is znbilini xarb yeikdn alman ora doldurmaa balad. Mn tribunann skisind, yuxarda idim, qadn is aada. zm saxlaya bilmyib dedim ki, y, y, bu almalar ki sn uaqlarn boazndan ksmy qyrsan, onlar snin goruna tkcklr. Arvad altdan yuxar mn baxa-baxa qald (el bilirdi ki, onu he ks grmyib). O qdr sbilmidim ki, qadnn siftin bel baxmaa iyrndim v tez oradan uzaqladm. Bilmdim ki, almalar apard, ya yox. Demkd mqsdim budur ki, bu cr tsadfi adamlar da iri dr. Ancaq bu gec adamlara yemk v adyal, dk gtirn, odunu da kimi meydana qalayan 100-dn ox man grnd hmin qadnn varl qtiyyn hiss olunmur. Bu gec adyalllar da oxdur. Kims bir man tz adyal gndrib. Bir oxlar iki nfr bir adyaln altna snr. Tonqal trafn-daklarn oxu stn adyal atb. Bu milli qurtulu hrkatnn itiraklar arasnda qzlar, qadnlar xsusi gstrmk grkdir. Onlarn kiiliyi d ulduzlu, deputat nianl, fxri adl, yksk titullu bir ox ziyallara rnk olmaldr. Evlri sasn Hkumt evinin arxasnda olan bu manqurdlar xalqn iin dmy qorxurlar (birdn MK xbr tutar!). Yqin ki, onlar bura toplaanlara vhi, uka kimi baxr, rklrind onlar syrlr... 27 NOYABR, 1988. 00.25. Yataqxana qonum Nrimanla birg bulvar gzirik. sgrl-rin yanndan tdk. ki sgrin qalxanna gl sanclmd. Yqin ki, camaat vermidir. Yazq sgrlr komediya itiraklarna bnzyirlr. Bo-bouna saatlarla ayaq st dururlar. Ny arlblar, n i grrlr? 01.25. adrlarn (irili-xrdal) say 100- keib. Nrimanla birg bir nesind olduq. Demk olar ki, hamsnda diskussiya gedir. Onlarda uzanb yatanlar da var, ay inlr d. Minlik lampalar adrlarn iini gndz kimi edib. Camaat yemkdn korluq kmir. Ancaq xoa glmyn ey odur ki, rk ox atlr. Hara baxsan qalaq-qalaq ylm rk grrsn. Meyv d artqlq edir. Son iki gnd meydan yax tmizlmirlr, ona gr zibil oxalb. Gec saat 2-nin yars olmasna baxmayaraq tribunadak uaqlarn (ttililrin) qqrts, ar armalar dayanmayb. Azrtrk, Qaraba, Azrbaycan oxumalar n uzaqdan eidilir. Bu gnlrin lamtdar sciyylrindn biri: ham bir-biri il son drc mehribandr, dalaanlar, demk olar ki, yoxdur. Qzlara xsusi ehtiram var. Grsn, z milltin sevgi bu hrkat qurtarandan sonra da yaayacaqm? Bu suala hyat z dzgn cavab verck. *** Aclq elan ednlr: 17.11.1988. Allahverdiyev Framz Novruz olu. li r-nu. Xalq Tsrrfat nstitutu, IV kurs. 19.11.1988. Nuruyev Rafddin Mikayl olu. 1963. Lnkaran rayonu. naat texnikumu, III, kurs axam bsi, nefti-fhl. 19.11.1988. sgndrov laa sgndr olu. 1969. Zngilan rayonu, XXI qurultay adna gmi tmir zavodu, qaynaq. 20.11.1988.

Quluyev Eln lifi olu. 1964. Qobustan qsbsi, Bak drin zllr zavodu, qaynaq, kommunist. *** Bu qeydlr aclq elan ednlrin adr stnd yazlm, hr adamn fotosu da vurulmudur. adrda bu ar da var: Bizim qidamz - sizin gcnzdr, sizin gcnz - birlikdir!. Aclq elan etmiik: 17 / 18 / 19 / 20 / 21 / 22 / 23 / noyabr / 24 / 25 / 26 / 27 2.30. 4 yerd meyxanalar dstsi ilyir. Biri Nemti trifl-yir, meyxana deyir, birisi Qorbaovu triflyir, birinin qafiysi Bak gzl hrdir - ermnilr olmasadr, o birisi is yen siyasi mvzuda hr eydn, hr yerdn dananlardr. lk gnlr ilyn ayxana dayanb, nki adrlarda ay verilmsi onu aradan qaldrb. Meydann aasndak aaclqlar badan-baa tonqallar v adrlarla doludur. adrlarda yatanlardan baqa fvvarnin kyind divarn dibin qslb yatan n qdr tlb var! Xor: Ermnisn, lmlisn, vssalam!. Harda grdn ermni, vur bana gllni!. 3.00. Tonqallarn say gzyar 500- atb. Uaqlarn ylnc yeri olan attraksionda uaqlar futbol oynayrlar - khn bir vedrni top ediblr, oyuncaq manlarn elektrikl hrkt etdiyi meydanan is stadiona eviriblr. Uaqlarn oxu altna vur-tut birc karton salb, yaxud taxtann stnd uzanb. oxunun st aqdr. bzn d be-altsnn stn birc adyal rtlb. Qzlar olanlara, olanlar qzlara qslb, oturduqlar yerd tonqal banda yuxulayblar. Bu on gn onlar bac-qardadan da ziz edib, doma-ladrb. ahmat oynayanlar da, axr ki, grdm! 3.20. Jiqulinin stnd l televizoru quradarmlar. ox adam toplab baxr. Moskvadan xbrlr verirlr. 6.00. adrlara girib dedilr ki, ham meydana toplasn, tanklar iri gir bilr. Soldan saa tribuna doludur, drdncd d on-on be adam var. ndi aparclq 2-ci tribunaya keib. Saat 5-dk bir saniy bel fasil vermdn oxuyan 1-inci tribunann uaqlar indi sst db. Shr-shr grdk ki, bir sr qoyun gtiriblr. Dvidn a balq (nr bal), 2 man toyuq (20 min manat da pul) gtiriblr. Man-man t d glir. Ancaq n fal itirak edn Quba rayonudur. Oradan gln manlarn, demk olar ki, ard-aras ksilmir. Lnkranllar da hrkatmza ox drin mhbbtlrini sx-sx gln refrijeratorlarla gstrirlr. *** Erm. SSR-d Meri rayonunda ermnilr dmir yolunu partladblar ki, Naxvana qatar getmsin. ndi Naxvana yalnz gnd 4 df tyyar ilyir. *** Ttil edn fabrik v zavodlar (neft zavodlarndan baqa hams): kondisioner zavodu, soyuducular zavodu, in zavodu, BEMZ, Ozon zavodu, Ulduz zavodu, B.Srdarov adna zavod, poladtkm zavodu, Tayev kombinat, radiozavod, gmi tmiri zavodu, kamvol kombinat, 7-ci dvlt diyirckli yastq zavodu. *** Hseyn Quluyev adl qoca bir kii (69 ya var, Qarada, Sahil qsbsi, sli Vedidndir) camaat tlblri yerin yetirilndk nmayii davam etdirmy ard. Cavabnda: Biz lrik, meydan trk etmrik! (xor). 6.50. Bayat (xorla): zizinn get, qayt, Qarabaa get, qayt. hmd il fxr edir Bizim doma Sumqayt. 7.50. Dnd ax smail Xtainin kli vurulmu (rmz kimi) gnclr grnmy balad. Geologiya nst-un labaratoriya mdiri Adil Barov z iilrini nmailr buraxmayb. oxlarnn is maan yazmayb. Yaz Vizantiyskaya oslovitsa: Armyanskiy druq xuje vraqa(stori eloveestva, 1895, t. V, str.60). 21.45. Camaat meydana ardlar ki, sgrlr gl bilr. Tlblr oxuyurlar (xorla):

Ay camaat, getmyin, Meydan trk etmyin! 22.00. sgrlr Aberon mehmanxanas trfd 2 crg dzldlr. *** Yeni ar: Bir millt zn tanmaynca hququnu dnmz. Tanmaq n d milli dil, milli mktb, milli mtbuat, milli dbiyyat lazmdr. N.Nrimanov. (Tx. 1 m. eni, 20 m. uzunu). 22.15. Azrbaycan mehmanxanas trfd sgrlr bir crgdir. Ancaq sx dayanblar. Onlarn qarsnda tlblr d az dayanb. Aberon mehmanxanas trfd is onlarn qarsna qaln sdd kilib. Tanklar zeyir Hacbyov ksind dayanb. Burada fqanlarla shbt etdik. Dedilr ki, tvi dmy sas yoxdur. rzaq manlarn iri buraxmrlar. Grnr, hrkat aclqla bomaq istyirlr. rza buraxmamaqda bhan o olub ki, guya meydanda zibil oxdur v xstlik n rait var, grk sgrlr girib tmizlsin. Ancaq tlblr tez zlri qayda, sliq yaradblar. El indi d tribunalar bir-bir boaldb tmizlyirlr. Bu gecnin transparant v arlar: Dastan sizinldir!, Rssamlar sizinldir!, Dvi rayonunun Lenin adna sovxozunun mkilri sizinldir!, Boradigah zhmtkelri bakllarla hmrydirlr, Marneulidki azri xalq sizinldir!, Knd hmdli sizinldir!, Pirallah adasnn neftilri sizinldir!, Kirovabad zhmtkelri. Biz sizinlyik!, Tikinti nazirliyi 2 -li evlr idarsinin iilri v sakinlri sizinldir!, irvan dmiryolular nmayiilrin ssin ss verir. Qeyrtli Azrbaycan xalqna eq olsun!, Ermnistan SSR-d sxdrlan azrbaycanllarn insan hquqlar qorunsun! (30 metr uzunluqda, sol ciniyin qarsn tutmudur), Biz Nemtl fxr edirik!, Bak tcrb v yngl metal konstruksiyalar zavodu sizinldir!, Sumqaytllar siz dayaqdr!!!, Babk rayonu sizinldir!, Qdim Beylqan zhmtkelri sizinldir!, Fzuli zhmtkelri sizinldir!, M - za perestroyku!(rusca yegan ar), Neftala hamlqla mitinq!. drak snk balarn qflti ancaq, Etmi, edck millti llrd oyuncaq!, Grcstan azrilri sizinldir! Qarap mahal, Bak Aqreqat stehsalat Birliyinin kollektivi xalqn ssin ss verir, Dayanb bir da tki, dalar qoynunda ki, kmk edirik, nmayi edin tki!, Brdlilr sizinldir!, lt deposu sizinldir!, Kirov rayon zhmtkelrinin tlbi: Nersisyan (I katib- .T.) rdd olsun!, Astarallar sizinldir!, Qanmz verrik, Qaraba vermrik! Trkan, ziz bakllar! Qaraban zmrd tac mrur uadan siz Topxanann minntdarln gtirmiik!!!, Klbcr rayonu Kedk kndi nmayid, amax rayonunun Mlhm kndi sizinldir, 2708 No-li avtomobil dstsinin kollektivi sizinldir Biz siz verdik yanar qaz, Hardan bilk olacaqsz yaramaz? Ay Zorbalayan, lpotas, qulaq as! Bilmirsiniz torpaqdan pay olmaz?!, Sabirabad sizinldir!, Ordu hrdn xsn!, Neft dalar inaatlar sizinldir!, Ramana kndi sizinldir!, Biz sizinlyik! BTMP-5 (taksomotor park), Eq olsun azri xalqnn birliyin! smayllnn Lahc kndi sizinldir!, Xocal sizinldir! Dmn basqn zaman Qaraba torpan qeyrtl qorumu 7 nfr hbsdn azad edilsin!. 23.20. Amerikann ssi radiosuna qulaq asdq. Nyu-York tayms v Vainqton post qzetlrinin Azrbaycan hadislri haqqnda yazdqlarn rh etdi. Krasnaya zvezda v zvestiya qzetlrin, Gerasimovun dediklrin saslanan bu qzetlr yazblar ki, Gncd 6 adam lb: 4 sgr, 2 azrbaycanl. Gncnin I katibi Ramiz Barl v Naxvann I katibi Nurddin Mustafayev idn gtrlblr. Bakda hrbi vziyyt elan edils d hkumt qvvlri nmayilri dayandrma bacarmayblar.

Nmayiilri qzblndirn sas msllrdn biri azrbaycanl gnc hmdovun iin Moskvada baxlb ona glllnm verilmsidir. Estoniyann qanun layihsinin SSR Ali Sovetinin iclasnda pislnmsindn d dand. Krasnaya zvezda qzetin sasn Naxvan v Gncd 70-dn ox ermni evin basqn chdindn danlb. Sonra ttillrin davam etdirilmsindn dand. 23.35. Gec mniml mniml yolda olan yataqxana qonum vz brahimovun demsin gr, Gncdn ermnilri krmy balayblar. Manla getmy qorxurlar, ona gr vertolyotla krlr. ndiydk 7 mini gedib. Onun baqa mlumat: ayn 24-nd eitdim ki (dostumdan), NS sdri Hsn Seyidov Natiq liyev (neft msllri il mul olan birliyin risi) zng vurub, Ermnistana benzin gndrilmsini 30 faiz artrma tlb edib. Cavabnda is eidib ki, ora ayrlan plan artqlamas il dnilib, indi benzin yoxdur. Hm d bu il mn mul olmuram - respublika neft topdansat bazasnn risi Mustafayev li mracit edin. Natiq liyev deyib ki, zavod dayanmaq zrdir (ttil gr). H.Seyidov qaydb ki, ttil olar, sgrlri gndrib ildrik. (Bu da xalqn Ermnistanla iqtisadi laqlri ksmk tlbin cavab!). Tssf ki, mlumatlarn n qdr doru olduunu yoxlamaq imkanm yoxdur. *** Aberon mehmanxanas trfd grginlik azalb, sgrlr yen bir crgdir. Meydandak txminn 200 min adam ocaqlar trafnda ylb shbt edir. Hava ox gzldir. 23.58. Masalllarn adrnda oturduq - vz mlliml birg. Kommunist nriyyatnda tez-tez grdym milis iilri d iriddir. Txminn 600 nfr Masalldan Bakyadk piyada glib (235 km). Masall uaqlar: Davudxan, Azad Mmmdov, Natiq Salmanov, libala Quluyev, sgndr irinov. Ayn 23-ndn Astara, Lnkran, Masall rayonlarnn hr birind nmayilr balayb. ndiydk davam edir. Yalnz gndzlr olur mitinqlr. arlar sgr getmy qoymurlar (vziyyt aydnlaana-dk). Birbaa translyasiyayadk Bakdan tri xbrlri olub, ancaq vziyyti bilmyiblr. Masallnn camaat ayn 23-nd saat 4-d yb, Bakya yr tkil edib, Clilabad, Pukin, Salyan rayonlarndan keib. Txminn 7 min nfr olub. Qaradaa kimi gliblr (Salyandan buracan manla). Qaradadan yen piyada Baylacan gliblr. Burada 3 crg sgrlr qabaqlarn ksiblr. Dalb praknd gliblr. adrlarn bu gn qurublar. Camaat kndlri keib gldikc qadnlar yola xr, sgr yola salan kimi xeyir-dua verirdilr. ki df seyid xardlar ki, camaatn qaban saxlasn. Mqsdimizi biln kimi bu aldadlm seyidlr d dedilr ki, cddimiz siz kmk olsun. Qadnlar siftlrini crrdlar. *** Aclq elan edirm. 23 noyabr. liyev Vaqif Yusif olu. 2-ci qrup Sovet ordusu lili. Hrbi xidmti danak mskni Kanakerd kemim. 7No-li dmir-beton zavodunda xalqmn qhrman olu Hseynbala liyevin vzin ilyib maan 25 may 1985-c i ildn may 1988-ci ildk slh fonduna, sonra is indiydk Qay cmiyytinin fonduna keirirm... Aclq gnlri: 23, 24, 25, 26, 27. (adr stnd yaz). Aclq ednlrin adrnda yazlar: Qolunda var qvvtin, Arzum var olsun mtin. El yolunda ba qoyan Qazanar el hrmtin. *** Da banda qara bax, stn alan sara bax, Alm cnnt dns Mn xodur Qaraba. *** Bu gn ox gzl hava olduundan camaat gziir.

28 noyabr 1988. (12-ci gn) 01.50. Bir ne yerd byk dstlr var. Bir dstd mataal olanla dal olan meyxana deyir. Arada mzli hrb-zorbalar dbdn qraa xsa da smimiliyin gr hamnn xouna glir, onlar gldrr. Baqa bir dstd gdbyli olan saz alr. Yannda duran yal kii Duman, salamat qal, da, salamat qal erini (M.Araz) aq havas stnd oxuyur, hr zngulsindn sonra sa ol, yaa alqlar gy ucalr. nc bir dstd bir tlb, gnclri narahat edn xlaq msll-rindn, smimilik duyularndan, Nemtin mrdlik v mbarizliyindn danr, fikirlrin uyun mbariz erlr sylyir (ad, deysn, Sadaydr, nki bir erd Sadayam iltdi). Uzaqdan Qaraba ikstsinin transi ucald. Bir dstd ermnilrin v bizim mbarizmizin balca oxar v frqli xsusiyytlri thlil mvzusudur. Bir byk dstd gnclr nvb il Vtn, yurd, sevgi haqqnda erlr sylyir. Byk bir dstd qzlar oturmu, olanlar ayaq st dayanmlar. Qarabal olan Qaraba ikstsi oxudu. Qurtaran kimi alqlarla yana Qa-ra-ba sdalar ucald. Olan sonra Qaaq Nbini oxumaa balad. *** 2.02. Elan (radio il): Cbraylov Zakir gndr ev glmir. Olun olub. Qonularnz sni burada gzlyirlr. *** Qonu dst yalnz qzlardan ibartdir. Qzl dili qng bir qz Heydrbabaya salam poemasn oxuyur. Bir cavan olan deyir: Oxu, ssin qurban. mumiyytl, bu on bir gn blk d ne-ne sevgi ocana kz qoyub. Dniz qranda yeniyeni qoa gnclr grnr. 2.10. Tribunalarn d (soldan saa) doludur. Yen soldan 1-inci tribunann hatmii sakinlri counluqla Qa-ra-ba qqrrlar. Ancaq ktldn bouq ss xr; o qdr rblar ki, ksriyytinin ssi batb. 2.13. nfr olan mniml vz mllimdn sndlrimizi gstrmyi xahi etdi. Pasportlarmz gstrdik. fqan qeydlrim d baxd. Vsiqmi oxuyub balayn dedi v getdilr. *** ox sevindiricidir ki, bu gnlr yerliprstlik tzahrlri, qeybtlr, dalamalar minimuma enib. *** Bir olan qara papaq qoymu, stn Allahu kbr (rbc) yazlm a lent balamdr. 2.27. Xbr verildi ki, Kirov rayonunun I katibi Nersisyan vzifdn azad ediblr. Onun brosunun 70 faizi ermnilr imi. Snd trtib edib birini Moskvaya, o biri zn bizim Mrkzi Komity gndrib ki (bro adndan), bu hadislrin sas tkilats Azrbaycan Dvlt Universitetidir. 4.15. zvestiya qzetini biz masallllarn adrnda olanda gtirdilr. Nemtl msahib ox eybcr kild verilmidir. Guya meydanda Xomeyninin portreti d olub. Hm d Nemt Sumqayt Azrbaycan xalq n rsvaylq adlandrb v s... 5.00. Uzaq glldn saat 5.00 grnn kimi alq sslri ucald (qadaan saat bitdi). 5.20. Moskvada sli-nsli qdim olan itin yiysin mnzil vernd 20 kv. metr artq yer verilir. Bizd is yazlara, alimlr bel gzt edilmir (Qalib Hidaytzadnin shbtindn). 5.30. Qalib Hidaytzadnin shbtindn: Dnn saat 11.20-d respublikann btn qzet-jurnal redaktorlarn Baknn hrbi komen-dant arb: Sbor u vxoda. Bundan sonra mtbuata da ciddi hrbi senzura qoyulacaq. *** 6.00. Yurd yeri romannn mllifi Mmmd Orucla tan olduq. Qalib tklif etdi ki, 1948-d Ermnistandan srgn olunan 100.000 azrbaycanlnn geri qaytarlmasn Qarabaa ks msl kimi qoymaq grkdir. M.Oruc dedi ki, o torpaqlar biz indi kimdir qaytaran? vz mllim: Onlar qaytmaqdan qorxurlar, ona gr bu msllri qaldrmrlar. 6.55. Uaqlar dst il llrind bayraq gz-gz camaat dal-mamaa arrlar. Xorla oxuyurlar: Ay camaat, getmyin,

Meydan trk etmyin. 7.45. Shrin almas il adamlar dalrlar. Gecni burada keirn adamlardan 50-60 m qalmdr. Uaqlar sprgilr meydan tmizlmkd kmk edirlr (3-nc df tmizlnir dnndn bri). iyinlrindki adyallar rngbrng alardadr. 7.55. Bir dst gnc, qalanlar ruhlandrmaq n ld var, dnd yox oxuya-oxuya meydan dolar. 8.05. Bir olan hamya xbr verdi ki, qounlar Bakdan xr. 8.25. Bir olan tlm donuz ban (bir qula ksilmi) aaca keirib boynundan Vazgen yazb asb v camaat iind gzdirir. 8.35. rf lvhsind Azrbaycann gerbindki neft buruunun bandan aslm kil: Sn gecni meydanda keirmisnmi?. (Korolu bu szlri msavatn bayra stnd yazr. Bayraq is molbertin stnddir). *** lk dst glmy balad (35No-li mktbin agirdlri). 9.00. Qalib, vz mllim, mn Bak Sovetimetrosundan db Bak sovetindn xdq. Komendantmz dnn mr vermidi ki, metrolar (26-lar, Bak soveti, 28 aprel) balansn. Demli, dnn veriln mr bu gn pozulursa qounun saat 12-d getmsin blk d inanmaq olar. *** Dnndn bri meydanda divarlara Lenin, Qorbaov, Marks v Engelsin portretlri vurulub. li v Bxtiyarn portretlri d aslb. Yeni arlar, yazlar: 70.000 balakanl sizinldir!, D. Bnyadzad adna gmi tmiri zavodu, Bakda qadaan saatnn davam etmsin sas yoxdur v tezlikl lv edilsin!, Sumqayt mhbuslarna azadlq!, smayll rayon Diyall knd zhmtkelrindn hdiyy, skra zavodu sizinldir!, Sumqayt mhkmsi prosesi Azrbaycan SSR- qaytarlsn v obyektiv kild respublika hkumti trfindn baxlsn, 26 Bak komissar zavodu sizinldir, Bu tlblr yerin yetirilmyinc Azrbaycan SSR il Ermnistan SSR arasnda iqtisadi laqlr ksilsin!, F.Dzerjinski adna zavod, 1 -li ayaqqab fabriki sizinldir!, Novxan sizinldir!, amax rayonu rbqdim kndi sizinldir!, Nord elm-istehsalat birliyi, Gdby zhmtkelri sizinldir!. *** Saysz-hesabsz ermni aeroportdan uaraq Bakdan xr. Azrbaycan tyyar vermir, ona gr Ermnistan gnd 11 tyyar gndrir Bakya. Bura qdr bo glir, buradan adam doldurur. Mssislrd ermnilri idn ktlvi kild xarmaa (z rizlri il) balayblar. Dnn marrut taksinin srcs dedi ki, parkmzdak 60 ermninin hams riz verib. Karikatura: Vazgen qrb klind llrini Qarabaa uzadb, Azrbaycandan is bir barma irli xm yumruq ona ynlib. arlar: Azrbaycan xalqnn tlblri yerin yetirilsin!, Lezqi milet hmi sizinldir!, BDDZ (Bak drin dniz zllri zavodu - .T.) hmi sizinldir!, S.M.Kirov adna zavod, Azrsnayerabit zavodu sizinldir, 1 -li Bak metal fabriki. *** 500 ermni Manuarovun evini qoruyur. Respublika prokuroru sanksiya verib onu tutmaa, sgrlri d l alb. Atma olub, Manuarovu qa-rblar. *** 15.40. Nemt camaat yara-yara (ona -drd nfr yol ar) tribunaya xd. Kimins tz kurtkasn geyib. Ba tribunann skisin xb camaat salamlad, camaat da onu alqlad. Tribunada onun silahdalar - fqanlar l-l verib dvr vurmular. [Mtllim dedi ki, paltar hans fabriks xsusi onun n tikib. Nemti (elc d Sabiri v Xlil Rzan) aradan gtrmk n Yerevandan 100-dn artq txribat gndriblr. Ona gr Nemti 5 nfr qorucu gzlyir]. Bir ox adamlar onu intizarla grmk istyir, nec adam olduunu bir-birindn soruurlar. Bir olan iftixarla dedi ki, mn oxayr, arqdr. ***

Ermnistandan azrbaycanllar ktlvi kild xarmaa balayblar (Gydn). Gdby gtiriblr. Sovet Ermnistan qzetini balayblar. *** Nord elm-istehsalat birliyinin ad yazlm diry qrmz rngli byk qadn lyi balanmdr. *** 16.00. ld kaz gzmy balad ki, Trkiy nmayndsi glck, dalmayn!. Dnn Sabir Rstmxanl v Ziya Bnyadov yadda qalan xlar edib. Z.Bnyadov: Btn tlblr haqldr. 155 nfr deputatn yazl razln alsanz 450 deputatn adndan tlb edib sessiya keirmk olar. Yaxn gnlrd Azrbaycan Gnclri qzetind Sumqayt haqqnda yazm xacaq (Poemu Sumqayit, Elm). Sumqaytda hadisdn 1 hft qabaq mant kassasndan pullar gtrblr, evlrini ermnilrin hams sorta etdirib, 1 gn qabaq video-kameralar quradrlb. Z.Bnyadov 26-larn tarixinin shv olduunu deyib. aumyann, miryann danakln sylyib. Sabir Rstmxanl deyib ki, Ermnistanda 18 min azrbaycanl qalb. ADU-nun hquq fakltsi dekan Firidun Smndrov: Dalq Qaraba Muxtar Vilaytini lv etmk hquqi chtdn mmkndr v lazmdr. Teleqramlar Azrbaycann az qala btn rayonlarndan v Oryol hri sakinlrindn glib (hmrylik). *** 16.05. Uzaqdan qat bir tst grnd. Bzilri tvi dd ki, deysn, zavod yanr. 16.40. Qalib Hidaytzad il birlikd Lenin prospektindki 5 -li binada yerln nmayi komitsi qrargahna getdik. Knll nvbtilr ciddi yoxlayrdlar. Komitnin sdri Firidun Clilova xbr yolladq ki, onu grmk istyirik. Bir azdan adam gldi ki, iri ke bilrsiniz. Kedik. ri dopdolu idi. Tanlardan: Firidun Clilov, Cmd Nuruyev, Aydn Mmmdov, Ta Xalisbyli, Fzail Aamalyev v b. Hamsnn da dnd komitnin rmzi tsviri. ox brk mul idilr. Otaq dolmudu. Firidun Clilov Fzail mllim dedi ki, komitnin brosunda mzakir etmk n Qalib mllimin tklifini yazya krn. Qalib mllim dedi ki, tlblrimiz gn-gndn riyir. Biz bundan sonra n yax halda ermnilrin tlblrin yox cavab vercyik. Onlar susdurmaq n 1948-50-ci il Ermnistandan krlm 100 min azrbaycanlnn yaad torpaqlar geri istmliyik. Azrbaycan shralarnda Stalin-Mikoyan-Barov genosidi nticsind hlak olmu azrbaycanllara abid qoyulmasn tlb etmliyik. Razladlar v yazdlar. *** 17.30. Meydanda txminn 400 min adam var. Adamn azlna sbb rayonlarn yollarnn ksilmsidir. Rayon manlarn da hrdn xarblar. rzaq manlar xeyli azalb, z d onlar iri buraxmrlar. smayll rayonunun Topu kndindn glmi, 11 il qabaq bu kndin orta mktbind direktorum olmu kr Rhimovla grdm. Bu ilrin nec qurtaracandan narahatdr. Deyir ki, gecgndz fikrim yalnz bu meydandadr. SSR DRTVK (radio-televiziya verililri komitsi) sdrinin mavini Suxarev dnndn Bakdadr v Azrbaycan televiziyasna slind o, nzart edir (Qalib Msimovun szndn). Azrbaycan radiosunun xbrlrindn: Poosov familiyal ermni lind Azrbaycan bayra UAZ mann srtl srrm (azrbaycanl ad il). 17.40. Vl Mmmdov ynca ad: li Bayramldan bel teleqram glib ki, libayramlllar Bakya nmayi glnd avtobusla toqquublar, 4 nfr hlak olub. (Fit, hay-ky). Nemt glr. 11 gn danb, 12-ci gn d danar. Vacib mlumat var. hrimizin hkimlri dst-dst etiraz edirlr ki, meydanda natmizlik var. Oqtay Hsnzad (shiyy nazirinin mavini) danacaq. (Srkli fit, hay-ky). sann atas: Nemt bir dqiqliy glsin. Sabir d, blfz d glsin. (Fit). Asaqqala qulaq asmayana ar olsun! Qoca kii: Xalq qrna aparmayn.

Aclq elan edn tlb (Adaml, AP-nin tlbsi): Bu gn birlk. 36 tkilatmz var. Birldirk. Alimlri fhllrdn ayrmayn. Yaasn alimlrimiz. Pstxanma ar olsun demk olmaz. EA-nn iisi: Sizin tlblrinizi Moskvaya gndririk. Glin fikirlk, grk xalqmzn kemii nec olub, indi necdir v glckd nec olacaq. (Srkli fit). Biz hr gn Bakda 25 milyon manat itiririk. Bu pula n qdr xstxana, mktb tikmk olar. (Qti etirazlar, srkli uultu, fit). 18.01. Qadn: dediklrinizi biz d deyirik. mkan verin, danaq. Nemt, Nemt! (Srkli). caz verirsiniz danm? (Yox). 18.05. hmd hmdovun vkili d (Mmmdov Mais) danmaq istdi, qoymadlar. - hmdovun klini vurmusunuz ora, ancaq abr-hyanz saxlayb qulaq asmrsnz? Mn camaata sz verirm ki, hmdovu glldn qurtaracaam. Bunun n mn deputatlarn mktubu v sizin imzanz grkdir. 18.10. Nemt: - Sakit! (Xalq sakit oldu). Ey Azrbaycan xalq! Mn sizin qarnzda ba yirm! Siz dflrl demim ki, mnsiz bura xanlar aran pozmaa alrlar? Kimdir ziyallarla laqni ksmk istyn? Mn demim ki, alim ld, alm ld. 200 adam tbliat aparr ki, Nemt ziyallar thqir edir. kibal oyun oynayanlar biz xyant etmk istyirlr. Bilin ki, bu gndn meydan boaltmaa alacaqlar. Milli azadlq hrkatmz balanb. Dnn mndn interv alb mnim admdan bhtan yazblar. Ar olsun bel mtbuata! Televiziya aclq ednlri yemy arr. Ar olsun bel televiziyaya! Bu gn bu meydan aldran meydan olmaldr. z xalqnn zn xmayan Tatlyev xalq adndan Estoniyan bour, ona bu haqq kim verib? Ar olsun onlara! Azrbaycan Kommunist Partiyas v Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsi sabahdan biz cavab vermlidir. Yoxsa bel dvlt biz grk deyil. Konstitusiyaya sasn SSR-dn xmalyq. Rdd olsun kllik! gr yen bel fitnkarlq etslr, xalq paralamaq istslr, sabahdan mikrofonu dniz knarna keircyik. (Mmmd Arazn Azrbaycan erini syldi: Ey dalaan, dumanlaan ulu babam...). Bu gn iimiz uzanan xyant li budur. eyx Mhmmd Xiyabininin lmndn qabaqk son nitqini sslndirmk istyirm. Fonoqram sslndi (artist Hsn Turabovun ssi il) musiqinin mayiti il. 18.30. Bel nmayilrd itirak etmyn Barat Nuruyev v EA-nn baqa gnclri camaat iind grndlr. Fonoqram davam edir (18.35). A - zr - bay - can!. 18.36. Nemt: - El bil ki, bu szlr bu gn n yazlb. aumyan 30 min azrbaycanln mhv edib, indi ona heykl qoymuuq. Azrbaycann btn dmnlrin heykllr qoymuuq. Birinci Pyotrun vsiyytlrini bilirsiniz. ndi mn bilmirm ki, leninizmdir, yoxsa pyotrizm." Biz btn kl zncirini rdd edn xalqlar alqlayrq. Bu, birlmi dvltlr tkilatdr, yoxsa milltlr tkilat? Grk ssimiz ss versinlr. 11 gn ke-gndz xalqmz ayaq st durub. Bs niy balarmz qabaa xmr? Sosializm bayra altnda faizm qar mbariz aparmalyq. Ya iki gn cavab vermlidirlr, ya da SSR-dn ayrlacaq. Vaxtil Qulam Yhyann li il demokratik hkumti bodular. ndi is Qulam Yhya fdai general kimi tandlr. Mn rus ziyallarn, sgrlrini hmryliy arram. Ayrikyanlar (sovet dissidenti - .T.) SSR-dn xarld. Poosyanlar, Balayanlar. Kaputikyanlar is qorunur. Niy doru deyni qovuruq, niy sgrlr Topxanan bryb aran qardrrlar? Xalq z taleyini hll etmlidir. Bsdir" Moskvadan gndrilnlr! And ik ki, itia olmadan mbarizmizi sonadk aparacaq! "Bak kzl hrdir, ermnilr olmasa" kimi arlar yox, "yaasn azadlq", "birlik" kimi arlar demliyik. Bzilri deyir ki, qorxmalyq, hl tezdir. Ancaq qorxmamalyq. "Mus-mus" yerin "Mustafa" demliyik."

Btn Azrbaycann ryini ermnilr tutublar. Biz onlara inanmrq, onlar xaindir. Ba soxacaqlar ryimiz. Rdd olsun ermnilr! Bunlarn idn azad olunmalarn tlb edirik: Ayriyan (yerdn: lb), Qriqoryan, Becanyan, Ohanesyan, Ayrapetov, Sarkisyan, Qazaryan, Melkumyan, Ohanesyan, Kevorkyan, Kasparyan, Petrosyan, Traxtanov, Arzumanyan, Hambarsumyan, Aseryan, Ohanesyan, Bunyatyan, Vartapetyan, Kasparyan, Haykazyan, Qriqoryan, Yegizarov, Ohanyan, Ohanov, Sfryan, Ulubabyan, ahnazaryan ( 11 iyul 1988 tarixli Kommunist qzetindki siyah). Onlar vziflrindn buraxlmaldr. lav 400 nfr ermni MVD iisi bizimkilr imkan vermir. Arvad ermni olanlar da saysaq dey bilrik ki, Azrbaycan xalqnn taleyi onlarn linddir. Onlar sarmaq toxumu kimidir. Bugndn tlb edirik: Azrbaycan xalqnn suverenlik hquqlar brpa edilmlidir. Qounlar xarlmaldr, yoxsa SSR-dn xmalyq. O xalqn ki azadl yoxdur, onun glcyi yoxdur. Yaasn azadlq! Qlb bizimdir! Sabah tezdn kecyik dniz knarna, qabamza xmayan MK-n tanmayacaq. z hkumtimizi yaradacaq. Bu, Azrbaycan xalqnn n rfli tarixidir. Rayonlardan da xbr glir ki, aclq elan ednlr var. Azrbaycan xalq hquqlarn almaynca i xmayacaq. Ya olum, ya lm! (3 df xalqla birg tkrar etdi). Azrbaycan SSR Ali Soveti deputatlarndan vicdan olanlar varsa qol ksinlr, hmdovun dalnca gndrk vkili. Ssimizi maqnitofona yazrlar. cb edirlr. Yadnzda saxlayn - bir dn qurban xalq yz il yaadr. lmk mhv olmaq deyil. He ndn kinmycyik. Yolumuz azadladr. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! Vli Mmmdova byk hrmt edirm. Biz yax iilr d nifrt etmiik. Ancaq o, yax oullardandr. Vziyytini baa drk. Ancaq Vli mllim zn glnc vziyyt qoymasn. Hammz bir yerd lcyik. Xalqla gln bla toy-bayramdr. 19.10. Vli Mmmdov: Yax ki, Nemt .M.Xiyabanini yada sald. (li Tudnin Qurban gtirdim erini syldi). Bu erl siz middn nian gtirmim. Gn o gn olsun ki, biz Tbriz gzmy gedk! (Alqlar). Ne gndr burada arlar deyirik. Ancaq mslnin qoyulma sulu da var. Msln, Cnubi Azrbaycan mslsi. Qabaqca qohumlarn laqsi, sonra mdni laqlr, daha sonra birlmk glir. Yaxud Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin lvi. Grk oturaq, y-aq, mzakir edk. Grk n ntic verck? Alm biz baxr. Grk szmz fikir verk. Bzn el caymaqlar olur ki, Qaraba yaddan xr. Biz xlmaz vziyyt, tilsim dmk. Mn sizi ala, birliy arram! 19.20. Nemt: Mn blk d artq-skik dandm, zr istyirm. Ancaq niy adic bir mikrofon verilmir, sbilirik? Bunu niy problem eviririk? 19.20. Qadn: hsn bizim Hcrlr, hsn bizim Nbilr! Btn Azrbaycan xalq sizinldir. Torpaq bizimdir, bizim d olacaq! Ancaq sbirl i grmliyik. 19.21. Baqa qadn: ndi ikitirlik salmaq bizim xeyrimiz deyil. 19.25. Hkim: Meydanda zibil, khn yemk xstliklrin oxalmasna gtirib xarb. 19.26. Vkil: hmdov hmdin klini asmaqla ona kmk etmk olmaz. O cinayti etmsinin sbbi drindir. Adamldrnlr yoxdur. Onu tkilat kimi ittiham edirlr. Mgr Moskvann Ali Mhkmsinin prokuroru ssinizi eidir? Yox! Ancaq mn bilirm ki, n edcym. 19.30. Drr Mmmdova (Kosmodemyanskaya): Bir yerd qlby doru gedk. (Adamlar getmy balad). 19.30. Artist Nurddin Quluyev: Biz o halda qlb alacaq ki, verdiyimiz anda sadiq olaq. Biz he bir xalqla dmn deyilik. Hamya bunu gstrmliyik ki, qonaq qarlama da, dmn qarlama da bacarrq. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! (19.33). *** Axam ev getdim geclmy. Hdsiz yorunam. 29 NOYABR 1988.

13.00. Yataqxana qonularm Nazm v Qurbanla birg aerokassaya gldik baxmaa. ri adamla dolu idi. Bayr qapnn birinin az yalnz ermnilrl dolmudur. Qapda rusca yaz vard: 6 zal prodaja biletov tolko na Yerevan. Burada 200-300 ermni vard. Glnd Elmlr Akademiyas metro stansiyasndak aerokassann qarsnda da oxlu adam ymd. Deyiln gr, aeroportda da ermni lindn trpnmk mmkn deyil. 13.10. Zorge ksind poliklinikalarn yanndan keirik. Birinin qaps aznda qrmz pill stnd yazlmdr: Ttililr, tibb iilri sizinldir!. Baqa bir poliklinikann pncrsind kaz yazlb vurulmudur: Tibb iilri ttililr xidmt edir. Yaasn Qaraba!. .Hacbyov ksind rus sgrlri bir ermninin (kn) ev eylrini mana yklyirlr. *** Sraagn Azrbaycan televiziyas il akademik Firidun Krli x edib. Camaatda air Qabilin x n qdr mhbbtl qarlanmdsa Firidun Krlinin x o qdr etiraz dourmudu. F.Krli dindarlarn mitinqd xn l salm, mumiyytl, x ednlrin savadsz olduunu demidi. *** Yerevana dekabrn 27-sindk biletlr satlb qurtarb. *** ri dnn gec odun buraxmayblar. ndi d tk-tk odun keirmk istynlri qoymurlar. ki olan lind ir balonu iri kemk istyirdi. Bizim nvbtilr qoymadlar, dedilr ki, sgrlr onsuz da sndracaq. 13.25. Meydanda adam azdr - 200-250 min olar. Meydan tmizlnib. Bu gn Akademiyadak 143 -li potun mdiri, ermni Davidova Karinan idn xarblar (sasn qadnlar). Camaatn Moskvaya vurduu etiraz teleqramlarn trmrm. *** Hava shrdn iskli-yaldr. ndi is buludlar paralanb. *** 14.00. XXII qurultay adna neftayrma zavodunun adrnda olduq. Ttil edirlr, ancaq alrlar ki, xarici lklr crim vermsinlr. ox mbariz hval-ruhiyyli kollektivi vard. 1989-u il n Ermnistana neft gndrilmsin etiraz edirlr. Dedilr ki, zavod tezlikl tamam dayanacaq, nki tankerlr neft damr. Bir dykn qz dedi ki, 17 ermnini zavod mk kollektivi urasnn qrar il idn azad etdik. (Bu sulu ilk df S.Rstmxanl irli srmd). Bellikl, Baknn n byk snaye mssissi ken V gndn (25 noyabrdan) ttil qoulub. *** Zaqfederasiya zavodu Xalq Cbhsi zyinin adr stnd yazlb: Azadlq ksi, No-5. *** Bu gec adrlar az qala ikiqat artb. hr adrn qarsnda onun mxsus olduu rayonun, kndin, mssisnin, zavodun v b. ad yazlb. Meydann cnubu artq adrlarla badan-baa rtlb. Ermnistanllar danrlar ki, Ermnistandan getmk ox qorxulu olub, ermnilr yolda mann qaban ksib yandrr, dadrlar. Asu rayonunun adrndaklar deyirlr ki, Asu, amax, smayll rayonlarnda ermni kndlrini ktlvi kild boaldrlar. amaxnn v smayllnn I katiblri bu id fal itirak ediblr. Taprblar ki, n edirsiniz edin, ancaq lm olmasn. ndi ermnilri Mrzy yb oradan yola salrlar. *** ki gn qabaq Kirov rayonunda bir ermni z evini yandrb qab. ki, guya bizimkilr edib bunu. 15.00. sgrlrin yannda durmu nvbti olanla shbt edirm - odunu iri buraxmamaa mr verilib, rzaq da buraxmrlar. Bununla camaat datmaq istyirlr. Yeni Suraxan kndinin adrnda shbt edn qoca bir kii deyir ki, he ks bura yemy glmir, ac dolansaq da duracaq. Bir orta yal kii onun szn qvvt verib dedi ki, odun da vermslr krk-kry syknib qznacaq, zmz yumruqla isidcyik, ancaq buradan getmycyik. Ermnilrin ktlvi getmsindn sz dnd dedilr ki, Yerevana biletin qiymti 300 manata, Moskvaya is 150 manata qalxb. Grk sakitlikl xb getsinlr. ldrmk, dymk olmaz. Bir olan dedi ki, bazarda, rk maazalarnda onlara yemk satlmr. (Bu hrkat, deysn, genilnib).

Bli, bu gn mn aydn oldu ki, ermnilri Azrbaycandan xarmaq urunda ktlvi, geni hrkat balanb. Bu, Ermnistandan bizimkil-rin xarlmasna cavabdr. gr fevral-iyun aylarnda onlarn bu hrktin laqeyd yanadqsa, indi xalq he bir vd, beynlmillilik arna qulaq asmaq istmir; o, ermnilr nifrt edir, onlara inanmr. 15.35. Radio il: Prokurorluun verdiyi rsmi mlumat. Dvlt mlakn klli miqdarda mnimsdiyin gr Stepanakert inaat materiallar kombinatnn sabiq direktoru Manuarov hbs edilmidir. Cinaytkar dstnin baqa zvlri d hbs edilmidir. (Ura!). *** 96-25-53 (Hac zim zimov) (aumyana aid sndlr var). *** ngilisc ar: To restore the soviet power in upland Karabakh. We uphold a just cause!. Trkc: Dalk Karabada Sovyet Hakimiyeti berpa edilmelidir. *** 16.35. Z kndindn adrnda kaz stnd karandala yazlb: Ermnin yaxsna lnt. adrn stnd Trkiynin bayra dalalanr. Boynuna qrmz lent balam qurbanlq qoyun var. Yqin ki, axam ksib camaata paylayacaqlar. *** adrlar da iri keirmy qoymurlar. Ona gr bir ne adr sgr srasndan bayrda, Aberon mehmanxanasna trf qurulmudur. 17.00. Qobustan qsbsi sakinlrinin adr yannda bir qou ksib aacdan asmlar. Boynu lentli bir ng il qoyun is nvb gzlyir. *** Yeni arlar: "Bak nmayiilrin Qbl (Qutqaen) hdiyysi", "li by Huseynzad, liaa Krayl, Xlil Rza ( Salyan rayonu nzrd tutulur) yurdundan glmiik!, Qorbaov, biz sni gzlyirik. 17.30. Bir olann banda qrmz trk fsi var (ortas qotazl). Zavodlarn (ttil xan) say xeyli artb. Ona gr daha onlarn adlarn gstrmirm. Bu gn ilmyn zavodlardansa ilyn zavodlarn adn sadalamaq daha asandr. Adamlar hr iki mehmanxana trfdn sgrlr, sonra is bizim uaqlar diqqtl, yalnz pasportuna gr yoxlayb buraxrlar. Meydanda 350-400 min adam var (tkc adrlarda 20-30 min) nmayii olar). Qalanlarn hams fhl v ziyallardr. Vzifli adamlara rast glmzsn. Dnd Qzl ulduz, Oraq v kic ordenlri, Ali Sovet deputatnn nian olan bir nfri d grmdim. Akademiklr, SSR xalq artistlri, xalq airlri, xalq yazlar v b. yoxdur bu adamlar arasnda. airlrdn Qabil, yazlardan Yusif Smdolu, alimlrdn Kamil Vliyev geclr d meydanda olur. Bir ne df rejissor Eldar Quluyevi grmm. 17.45. Hava brk soyuqdur. Dostum Qorxmaz Mmmdovla birg gziirik. Tribunalarda vvlki counluq yoxdur. Dorudur, soldak 1-inci tribuna yen formadadr, ancaq btvlkd counluq get-ged azalr - deysn, uaqlar gndn-gn yorulur. Xor: Biz lrik, Nemti tk qoymarq!. Soldak 2-ci tribunann arxasnda bo qalan yerd samovar qoyublar. Qzlar buradan tribuna sakinlrin ay verir, onlar qzdrrlar. *** Camaat odunu paltarlarnn altnda xlvt keirir iri. 18.00. Hava tamam qaralb. Bu gn mikrofon verilmyib. Camaat yerindn trpnmir. arlar eidilir: hmdova azadlq!, A - zr - bay - can!, Qa - ra - ba!, Sum - qa - yt!, Nemt!. Hkumt evinin divarlar v qardak, meydann dniz trfindki iki dmir qurunun mhccrin st qrmz v a para zrind yazlm arlarla doludur. Tribunalarn qarsndan txminn 15 metr aral sah boya-boy bodur. Camaatn qarsn qadnlar ksib - onlar uzun skamyalarda oturub. oxusunun dizinin stn qatlanm adyal salnb. Arxalarnda is camaat ayaq st durub. Meydann iqlar yandrld n ham bir-birini yax grr. 18.10. Radio il tcili mlumat: SSR Shiyy Nazirliyi v respublika SN bildirir ki, meydanda epidemiyann yaylmas n thlk son hdd atmdr. Ona gr epidemiyann btn

Bakya yaylmamas n qadn v uaqlarn meydanda qalmas qadaandr. (Tkrar fitl, uultu il qarland). ld var, dnd yox!, Biz ki varq, xstlikdn qorxmarq! (xor, srkli). (Soyuq havada epidemiya yaylmas mmkn deyil). 18.15. Aclq edn olanlardan biri boaldlm meydanadan keir. Hr yandan eq olsun! sdalar ucalr. Bir olanla ynin sgr ineli geymi qzn qoltuunda olan bu olan hans dstnin qarsndan keirdis bu ss ucalr. Deysn, olan camaata ruh vermkdn tr gzir. 18.20. Biz soldak 1-inci tribunada tlblr arasndayq. Uzaqda sadak (zbz) dmir quru zrin bu arlar (hrsinin uzunluu 20-30 m ) balanlr: Kirovabad hri dahi airimiz Nizami Gncvinin adn damaldr!, Azrbaycan SSR-in suveren hquqlar tmin edilsin!, Glcyimiz namin Azrbaycanda olan kimyvi zavodlar ixtisar olsun!. Gy para zrind a rngl yazlan bu arlarn mzmunu slubca qsurlu olsa da sliqsindn bilinir ki, pekar rssam (yqin ki, tlb) lindn xb. zm l almaq istynd grdm ki, bu soyuqda l alanda adamn li szldayr. Demli, l alanlar mhz bu sbbdn azalbm! 18.30. Meydan sadan v soldan yava-yava rimy balayr. Xor: Qurban olum Qaraban dana, Da dsn ermninin bana!. Bir dst qadn qabaqdan keib getmk istdi. Xor: Ay camaat, getmyin! Meydan trk etmyin!. ara baxmayaraq onlar getdilr. Xor: Ermnilr getdilr, Meydan trk etdilr!. 18.40. XVI srd azri trklrinin Sfvi dvlti xritsi (ld kilm) ba tribuna qarsna qoyulmudur. 18.49. rgunaslq nstitutunun elmi iisi emazrl shbt edirdik. Qorxmaz sorudu ki, niy Demokrat Partiyasn Tud partiyasndan ayrmrsnz? Cavab: Bunu KQB istmir. Mn 6 il DP katibi olmuam. Mn katib olanda partiyan Qulam Yhya limdn ald, mni Kamatkaya, Sibir gndrtdi. DP-nn mhvin o, qol kdi. ndi qbri Bakda, Fxri xiyabandadr. Bir qz sorudu ki, indi Cnubla birlmk mmkndrm? Cavab: Yox. Birincisi, ona gr ki, xalq hl bu fikr hazr deyil. kincisi d, Cnubda biz Rusiyt deyirlr ki, bu da vziyyti mrkkb-ldirir. 18.55. Nemt byk bir dst il gldi fqanlarn hatsind. Ba tribunann sandan milislr onu yuxar buraxmadlar. Sol trfdn qaydb gldi. Yarya kimi qalxd yuxar. Tribunadan 2-3 nfr thlksizlik mkda xb onunla ns danq apard. Ne-mt!, Ne-mt! (srkli). 21.30. Meydann znd txminn 10-15 min adam var. Lap yeni arlar: Var olsun xalqa qoulanlar!. Bsdir fraq odlarndan kl lndi bamza, Dur ayaa! Ya azad ol, ya tamam yan, Azrbaycan!, Qanm verrm, Qaraba vermrm!. 21.40. Salyandan glmi 80 yal Krimova Kiikxanmla shbt etdim. Hmrylik n bura glmidir. Gecni d burada qalacaq. Meydan hrlnn dsty qoulub Qaraba qqraqqra getdi. 22.35. 6 man gldi (ii dolu sgr), dolanb Azrbaycan mehmanxa-nas trf keib tdlr. Camaat bunu grb tvi dd. Ham tez sgrlr trf axd. Bir azdan hycanlar yatd. Camaatda, bir nv, bapozuqluq yarand. Tviqat jurnalnn mxbirlri aiq v Mmmd ikaytlnirlr ki, niy bel baszlq yaranmaa qoyublar? Bu fikr gtirn sbblrdn biri bu

gn mikrofonun verilmmsi v nmayi komitsi zvlrindn he ksin camaat iin xmamasdr. Yoldalar deyirlr ki, bu meydanda 13 gndr ki, Azad Azrbaycan hkumti mvcuddur. Bu meydanda tam demokratiya hkm srr. Camaatn byk ksriyyti Nemtin dnnki xndan sasn naraz qalb; SSR-dn ayrlmaq, leninizm - pyotrizm v sosializm - faizm kimi bnztmlrin hl ox tez olduunu sylyirlr. Dzdr, Nemt z d dnn dedi ki, mikrofon verilmdiyin gr hirslnib bel szlr dedim, ancaq, hr halda, bu szlrin ciddi deyilmdiyini dnmk yanl olard. Mn bir eyi hiss edirm ki, xalq hrkatn iridn paralamaq n gcl tbliat aparlr. Dnn Nemt onu nfuzdan salmaa aran gizli bir tlimat oxudu. Camaatn iind d mn mhz mitinq n gldiyin inanmadm bir ox adam grrm. Dnndn Sabir, blfz v Xlil Rza tribunada grkmr. Deysn, Nemtl onlar ayr sala biliblr. slind Nemt z d buna rait yaradr. Mn ona hrmt bslyirm; hrkatn son drc mtkkilliyin-d, camaatn ideyaca mtinlmsind onun rolu hdsizdir. Hm d qidsindn onu dndrmk, l almaq ox tin, daha dorusu, qeyri-mmkndr. Ancaq dnndn hiss etdim ki, onda byklk hrisliyi, hvsi yaranr v zn Xiyabaninin, Sttar xann yerind hiss edir. Bu hiss indi reallq llrini mhv etdirmkl yana zn d flakt apara, xalq hrkatn uuruma yuvarlada bilr. Mnim d, ziyallarmzn oxunun da arzusu budur ki, Sabirin zkas, tfkkr il Nemtin mtin-liyi ayr dmsin. Ham hrkatmzn taleyi n tvi keirir, 13 gnlk zhm-tin, ziyytin bhr vermsini arzulayr. ndiliks meydanda dayanmq, tlblr sgrlr psixi tsir gstrmk n Qa-ra-ba! qqra-qqra meydan drd dolanrlar. Bir mahidmi d yazmaq istyirm. Qzlarmzn banda kla-ylar oxalb. z d bu yaylq onlara ox yarar! Xor: Ermnilr ukadr, Bizimn iqrukadr!. sgrlr girn gecsi (24-n ken gec) bznmi 38-69 AQ, Jiquli (rssam ahinin man) tankn qabana kemidi ki, iri girmk istyirsinizs mni basb kein. Bu man hr gn camaata yemk gtirir. Src geclr onun iind yatr v man hmi sa tribunann qarsnda saxlayr. Bu gec mrl odunsuz qald n meydanda tonqallarn say xeyli azalb. ksin, adrlarn say lyglmz drcd artb. Onlarn hamsnn iind is dmir sobalar qoyulub. Meydann cnubu, ortadak fvvarnin drd yan v sol-sadak btn aaclqlar (dnizdk) adrlarla dolub. adrlardan kiik hr yaradlb. Onu da hkmn demliym ki, hr tonqal ba, hr adr tbliat mrkzin evrilib. Ziyallarla fhllrin ox maraql shbtlri olur. Mn bu 13 gnd bir df d olsun xsi shbt eitmdim. Ham istisnasz olaraq Azrbaycann taleyi il bal mvzuda danr. Alimlr, jurnalistlr, yazlar v baqalar z bildiklrini hvsl fhllr atdrrlar. Bu gec mn yataqxana qonum Qorxmazla birg poladritm zavodunun adrnda oldum. ay indn sonra shbtimiz alnd. Qorxmaz fhllrin Cnubi Azrbaycanla birlmk imkanmz, ruhanilr, din mnasibt, Azrbaycann glcyi v s. haqqnda suallarna ox geni v hatli cavab verdi. Mn is milli birliyin yaranmas n dil sevgini din prsti sviyysin qdr qaldrman zruriliyini dedim v dil sevgisi il bal bir ox faktlar gtirdim, uaqlar ana dilind oxutmaa ardm. Shbtimiz fhllrin ox xouna gldi. Btn adrlarda bel shbtlr gedir. adrlarn ksriyytind yemk-imk axamst boldur. Deysn, zlrinin d ac qala bilcyini duyan sgrlr qoyunlarn v yemyin iri keirilmsin liberal yanablar. Tkc Asu rayonunun adr yannda 8 qoyun cmdyi tmizlnib aacdan aslb. mircan kndinin, musiqiilrin adrlar yannda da qoyunlar aqqalanb v camaata kabab verilir. Bak komendantnn mri il hr rayon manlar buraxlma-dna, rzaq manlar geri qaytarldna gr indi Bak kndlri bu boluu doldururlar. Zir, Hvsan, Z, Pirhsn, mircan, Yeni Suraxan v baqa kndlrdn glnlr ox qeyrtl camaata yemk verir. ay, rk, yemk, demk olar ki, btn adrlarda az v ya ox drcd var. Kim hans adra ists girib qonaq ola bilr. Byk lvhd er bndi:

Mn bu meydana qdm qoymamam hrt n, Mal n, izzt n, vkt n, srvt n. Yaradb haqq mni z milltim xidmt n, Hazram can fda etmy bu niyyt n. Mhmmd Biriya. 30 NOYABR 1988. 00.10. Sol tribunann qarsnda ortada bir olan lindki aaca balanm iki bayra (Azrbaycann) yelldir, trafda is olan v qzlar "Azrbaycan", "azrtrk" oxuya-oxuya yall gedirlr. 00.15. Radio il meydana xbr verildi ki, Nemt xalq, guya rus xalqn thqir edir. Camaat hrbi vziyytd ky xmaa arr. Onu khn rhbrliyin adamlar yrdib. Nemt deyir ki, hkumt yoxdur. O, xalq qrna arr. (Danan Tibb nstitutunun aclq elan edn tlbsidir). Azrbaycan mxtlif torpaqlara blmk grk deyil. Xalq qrna aparmaq istyir Nemt. Biz birlmliyik. (Verili televiziyada gedir). Nemt bir sz be df tkrar edir. sas iimiz o idi ki, Topxanada ii dayandrdq. (Fit, "sat-qn!", "Ne-mt!" srkli). (Verili yalnz Nemtin mnvi mhvin hsr edilib). Meydanda klli miqdarda pul ylb, han o pullar? 00.55."Ne-mt!", "Ne-mt!". Tonqal trafnda shbtlr oldu. He ks eitdiyinin hqiqiliyin inanmrd. Birisi dedi ki, bu gec d yatmamaq n bir ey lazm idi, o da oldu. 00.57. Nemt gldi camaatn iin. Tofiq Fikrtin "Millt rqisi"ni zbr dedi. Sonra bildi ki, mikrofon quradrlb, danmaq n getdi dniz trf. *** Bir olan: Gedin Nemt deyin ki, mingevirli Qismt deyir ki, onun yolunda can vermy hazrq. Zng vurmuam, sabah mingevirlilr burada olacaq. (Radioda, televiziyada danan: Zeynalov Namiq - adaml. AT, IV kurs. 6 il hbsd yatb). 01.25. Nemt: - Mn gndzdn bu komediyan xbr vermidilr. Bu gn mikrofo-nu ona gr vermdilr ki, mn onlar ifa ed bilrdim. Xalqn birliyini pozmaq n bel iftiraya l atdlar. Ziyal xalqn simas, ziyal xalqn dnn beynidir. Mn ziyalla-r yox, ziyaszlar tnqid etmliym. Telestudiyann btn iilri bu verili qar xsa da verili efir getdi. (er dedi). (Mikrofon ox pis ildiyi n ox szn eitmdim). Sabir yazdr, sadlvhdr. gr bilmk istsniz Xudu Mmmdovun ryini "Qay" cmiyyti partlatd. O, kims yardm etmk istyirdi. Balar bu gn pis vziyyt db. "Vtn" cmiyytini tnqid etdim. Elin d shv edir. (er dedi. ti hafizsi varm!). Bizim xalq nec olursa-olsun mhv etmy alrlar. Pambq tarlalar, kimya zavodlar analarmz analqdan mhrum edib. (er syldi). ndi btn Azrbaycan xalq ssimiz ss verib. Dmn Azrbaycan xalqnn bu birliyindn qorxub. Dmn bu birliyi pozmaa alr. Biz and iirik ki, bu birliyi pozmayacaq. ("And iirik!"). (Mmmd Arazn "Azrbaycan" erini syldi). Danan birfin qrup yolda buradadr, sz ona verilir. 01.48. T

: Televiziyada danan Namiq trmd olub, alverilik-l muldur. Yax ad xarmd. Aclq elan edib. Dnn onu Volodarski adna fabrikin yannda yemk yeyn grblr. Bizim admzdan istifad edib. On gndr ki, yox idi burada. Deyirdi ki, orada sxlqdr, n var orada? Deyirlr me aqqalsz olmaz. Ar olsun bel aqqallara! 01.51. Hatmi: Ttil, nmayi davam edir. Nemti sradan xarmaq n nmayi komitsi yaratdlar. ndi d bel irkin fitnkarla l atdlar. DQMV-ni lv etmyinc buradan kilmycyik. Tarix nstitutu tariximizi qbiristanla evirmidir. Xalqn z tarixindn xbri yoxdur. Azrbaycan xalqna zrbni zrb stndn vurmular. Mn hamn Nemtin trafnda daha sx birlmy arram. Azrbaycan xalqnn mbarizsin eq olsun! 01.57. Nemt: - Bizim mbarizmiz drd ildir ki, gedir. midt (indiki Sttar xan) zavodunun btn fhllri mnim trafmda birlib. ndiydk mn ev, vzif, institut, pul tklif ediblr. Bir qadna 7 min manat pul verdilr ki, mni lklsin. Qadn dedi ki, mn sizin kimi fahi deyilm. Biz ttil n riz vermidik. Fuad Musayev dedi ki, xalqmzn mnviyyat yoxdur nmayi n. Mn dedim ki, ayr-ayr adamlarn mnviyyat olmaya bilr, xalqa is bu sz demk olar? Sonra mni ayxanada tutdular. Mni Kirov rayonuna apardlar, halbuki Nrimanov rayonunda tutulmudum - Ftulla Hseynov zr istdi. Ayn 2-sind rsmi aclq elan etdim. Onda zm iki nfr ahid duruzdular ki, mn guya camaat Sumqayt qrnna armam. Sonra mni 300 manat rim etdilr. Kollektiv ttil etdi. Nrimanov rayonunun I katibi mn dedi ki, sizin i liyevl baldr. Bzi zif adamlar qsma-bomaya saldlar. Dedilr ki, Nemt aclqdan l ksin. Partiyadan, idn qovulanlar brpa edndn sonra acl dayandrdm. Xalqla birldiyi n Rfail Allahverdiyevi idn xardlar (H.liyev dvrnd Bak H rhbri). Naxvanda Nurddin Mustafayevi - xalqn stn tank yeridni xalq xara bilmir. Xalqla yaxnlaanlar onlara lazm deyil. Dnn beyni olan ziyallarmz tqib altndadr. Myyn fhllrin zif yerindn yapacaqlar ki, o fhl maasz nec dolanacaq? Ancaq onu bilmliyik ki, bu gn Azrbaycan xalqnn taleyi hll olunur. Min cr fitn il araya qarqlq salmaq istycklr. Biz iqtisadi blokadaya almalyq. Ehtiyac olanlar kinmsinlr, desinlr, biz onlar darda qoymarq. ("ld var, dnd yox"). Sabahdan tkilati ii gclndirmliyik. "fqan"lardan xahi edirik ki, yumruq kimi birlsinlr. dmanlar, hkimlr, iqtisadlar... z dstlrini yaratsnlar. Bu gn qeyrt gndr. Bu gn xalqn mqddrat hll olunur. Azrbaycan xalqnn milli gliri 142 milyard manat olduu halda bdcsi 3 milyard manatdr. Xahi edirik ki, tarixilr bu hrkatn salnamsini yazsnlar, kameralar ksinlr. Bu, xalqn n rfli tarixidir. Bu gn dmni mnim dnnki xm vahimy salb. Ya sl sosializm, sl leninizm olmaldr, ya da hammz pasportlarmz thvil verib SSR-dn xmalyq. (Alqlar). Bu gn rus xalq da bizimldir. Pribaltika xalqlar, grclr, qazaxlar, estonlar ssimiz ss verib. Ya bu xalq z hquqlarn brpa etmlidir, ya da iki gndn sonra pasportlarn thvil verck. And iirik! (And iirik!) (er dedi). (Nemt ortada durub, qabanda bir olan, arxasnda bir olan dayanb. olan da llrind meqafonlar tutub). 02.25. Aamal Sadiq: znz grrsnz ki, bizi nec paralamaq istyirlr. oxlar el bilir ki, bu hrkat kortbiidir. Deyirlr ki, bir fhl balq edir. ndinin fhlsi 70 il qabaqk deyil. Nemt Allahn verdiyi Nemtdir. Hrkat kortbii deyil. Qlbmiz ox da uzaqda deyil. Televizorda deyildiyi kimi, guya biz rusa qar xrq. Ancaq biz yalnz z azadl-mz istyirik.

Allah siz yar olsun. z birliyinizl azadln dadn grcksi-niz. Sizi Nemtin trafnda birlmy arram. nsan dnyaya bir df glir. Ancaq xalq yolunda gedn ba min il yaayr. 02.30. Kims (Politexnik nstitutun dosenti): Bu bizim xalqn taleyind gzlniln gndr. Artq hrktlr yol verilmsin. Yalnz birlik yolu il qlby getmk olar. Azri trklri olduumuz halda bizi "farslam trklr" adlandrrlar. Akademik Ziya Bnyadovun xidmtlri ox olsa da Azrbaycan xalqnn tarixind yintiy yol verib. Sumqayt hadissini yaratmazdan qabaq dmn Qafan hadissini yaratd. Didrginlri qaqn adlandrdq. Ermni qadn azrbaycanl qadn kimi qlm verib cavanlar qzdrblar. Qriqoryann adam ldrmsindn niy danmrlar? Faktlar yb dvlt mhkmsini fakt qarsnda qoyarlar. Sumqaytda trm qapsn adran da ermni olub. 02.45. Kims: Televiziyadak x 13 gnlk hrkatmza xyantdir. 02.47. Xatir: Yoldalarm v adaml qzlar adndan deyirm ki, Namiq ar olsun! O, provokatordur. Biz sz veririk ki, onu bura gtircyik. (Qz alayr). ("Ar olsun!"). 02.49. Nemt: Prt olmayn. Korolular olan yerd Kel Hmzlr d olmaldr. Bel birflr he vaxt birliyimizi sarsda bilmyib v bilmyck. Biz bilirik ki, o fitny qar btn Azrbaycan xalq ayaa qalxacaq. And iirik ki, bu birliyimizi pozmayacaq! ("And iirik!"). Bu gn ryind Vtn eqi olanlarn hams bir bayraq altnda birlmlidir. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! Yolumuz azadlqdr! ld var, dnd yox! Kim istyir glsin dansn. (02.54). 02.55. Qadn: Bizi sizinl gecli-gndzl 13 gndr ki, buradayq. Biz drd tlb etmidik v and imidik ki, bu tlblr dnilmyinc buradan getmycyik. Siz bir mlumat oxumaq istyirm. Tibb nstitutunun tlbsi Namiq Zeynalov qabaqcadan hazrlanm ssenari zr hrkatmz yer vurmaa ald. O, cinaytkardr. Nemt Pnahlya bhtan atb. ki gn aclq edn adamn tribunaya buraxlmas bizim gnahmzdr. Biz xalqa arxalanmalyq. Mn qardamz Nemtin ssin ss verirm. Mn deyirm: "Biz lrik, Nemti tk qoymarq!". (Xorla tkrar). 03.02. Kims. er syldi. Sonu: "Mstmlk vtnim var". 03.07. Dmir Gdbyli: Tnbki bol olanda ham qlyan kir. Buran baqa xalqlar thqir tribunasna evirmyk. Boboazlq lazm deyil. Bir-birimizin ayan basmayaq... 03.15. Mni tutub apardlar qeydlr etdiyim n. "xsiyytimi myynldirib" buraxdlar. Qaydanda bir kii danrd. Kii: Biz qvvlrimizi paralamamalyq. Bhtanlara baxmamalyq. Deyirdilr ki, guya Ermnistanda sgrlr gl-ik veriblr, ancaq hiyldir. Bizd is hqiqtn qardalq yaranb. Biz sovet xalqlar hammz ermni danaklarna qar mbariz aparmalyq... 03.30. Mni yen tutub apardlar. Bu vaxt yncaq da dald. 03.35. EA iisi olan bir yoldan dediyindn: Dnn institutumuzda iclas arlb. Tklif oldu ki, Nemt savadszdr, fhldir, hrkata rhbrlik ed bilmz, ona gr d camaat irisind tbliat aparb onun nfuzunu ldrmk grkdir. Ancaq 2-3 nfr ciddi etiraz etdi ki, el ermnilr d bunu istyir. Tklif kemdi. Bu mqsdli yncaqlar bir ox mssislrd d keirilib. Demli, buaxamk fitnkarlq tsadfi deyilmi. Aclq ednlrin adrna vurulmu 4 fotodan 1-inin yeri bo qalmd - o da Namiqin fotosunun yeri idi. Xor: "Babk, Korolu, Ermnilr it olu". 06.00. "8 km qsbsi 6No-li bina Xalq Cbhsi sizinldir". (Bel "xalq cbhlri" ox idi). Maarif Xalqovla gziirik. Bir ey diqqtimi ynldir: sgrlr avtomatlarn bana sng d taxblar. Meydan boyu splnmi seyrk tonqallar xsislikl yanr. On - on be dqiq qabaq Maarif mlliml birg Qarauxurun adrndan xdq. (Bu adrda oturub bir az dincimizi

alrdq). Burada nmayi komitsi yaratmaq istyn iki dst brk mbahis edirdi. Az deyni qulaq eitmirdi. Yeni komitnin n mqsdl yaradld- mn aydn deyildi, ancaq onu bilirm ki, hrkatn rhbrliyini mlli-bal paralaya biliblr v deysn, Nemti "siyasi hakimiyyt"dn d uzaqladrmaq istyirlr. Ancaq fhllr ona ox drindn inanrlar. 06.12. Camaat meydana ardlar ki, adam az qalb. 06.20. Me (cnublu) bal il "ld var, dnd yox" oxuya-oxuya meydan dolar. Bir ey d mahid etdim: bu gec he yerd meyxanalar gz dymyib. Sbbini dey bilmrm. *** Xor: "Ay camaat, qqrn, Meydan qzdrn!". Bu gecdn "Azrbaycan" mehmanxanas trfd - meydann cnubunda uaq oyunlar meydan da "inqilab"larn srncamndadr. Uaqlar adr paralar il ksib burada iki "otaq" dzldiblr. Oyun manlar-n qraa dzblr. 7.30. Tonqal qranda Salyandan glnlrl shbt etdim. Bu gec saat 9-da glib atblar. Salyandan ltcn piyada gliblr, oradan Bakya is yk vaqonunda (tx. 500 ). Yolda sgrlr, milis iilri dflrl qabaqlarn ksib saxlamaq istyiblr, xeyri olmayb. Deyirlr ki, Salyandak beton zavodunu v b. zavodlarn hamsn saxlayblar. 7.41. Ne-mt!, Ne-mt! (srkli). Txminn saat 9-a qalm Qorxmazla birg meydandan xb ev yollandq. Yolda iki yerd tanklar camaatn qarsn ksmidi (.Hacbyov ksind), halbuki baqa gnlr tkc APnin qabanda tank dururdu, z d buradan he n sorumam buraxrdlar, "Cnub" mehmanxanasnn altndak qzet kknd nvbd ox dayandq, biz 2-3 adam qalm qzet qurtard. "26-Bak komissar (Sahil) metrosu il "Bak Soveti"n gldik. Buradak qzet kknn qarsna xeyli adam toplamd; qzet hl glmmidi, camaat gzlyirdi. Ham axam televiziya il x edn tlb Namiq Zeynalovu lntlyir, onun qannn halal olduunu sylyirdi. N is, qzet gldi v camaat nvby dzld. 3-4 dqgdn sonra bir papaq havada frlanb bir az aralda yer dd. Blli oldu ki, bir qoca ermni heprimi (Yefrem adndan yaranan bu sz Kafya nnm rhmtlik ntrlmi qoca ermni kiisi mnasnda ildirdi) nvbsiz qabaa soxulub, papaq da onundur. Ermni ns donquldand, camaat balad onu bayra dartmaa. stn sylr sel kimi yad. O szlrin he birini bir batman balla da yemk olmazd. Axr, ermni qzet alb bayra xd v dedi ki, papam gtirin. (Papa is bu vaxt kkn damna atmdlar). Camaat onu dolamaa balad. Yandan tn bir rus ua xb papa drd. Qoca ermni ermnilri symy balad. Dedi ki, mn d onlara nifrt edirm. Qorxmaz bu vaxt ox canfanlq gstrdi, dedi ki, bu szlrini yaz ver, mn drc etdircym. Sramzda bir hrbi mayor da vard (azrbaycanl), ermni zn ona tutub rusca dedi ki, mn d snin kimi mayoram, grrsn ki, mni thqir edirlr, niy susursan? Camaat tez yerindn dedi ki, mayor snin keikindir? Bu vaxt bir rus sgri v praporiki camaata yaxnlad. (Sonra blli oldu ki, onlar xlvtc bir rus qadn arb; rus z d qzet almaq n bayaq nvby durmudu). Hrbi komendantln nmayndlri olan bu xslri grn kimi qoca ermni qqrmaa balad ki, bs kmk edin, mn d mayoram, mni thqir edirlr. Praporik sorudu ki, papanz kim atb? O boyland, papan tullayan getdiyi n onu tapmad v birdn Qorxmaz gstrdi ki, bununla baqa bir cavan olan atb (tki kimi is ilidirsin!). Qorxmaz qabaqca bu hyaszlqdan zn itirdi, sonra is praporik dedi ki, mn he n etmmim. Camaatn hams praporikin stn dd ki, bu olann he bir tqsiri yoxdur. O, sz baxmayb Qorxmaz komendantla aparmaq istdi. Bu vaxt cavan bir olan vsiqsini gstrib (yqin ki, DTK mkda idi) dedi ki, bu olann he bir tqsiri yoxdur. ksin, kiinin z provokatordur, araya dava salmaq istyir, onun sndlrini yoxlayn. Bundan sonra praporik hmin ermnini qabana salb apard. Mn grdm ki, camaatda ermnilr qar nifrt el coub-dar ki, bunun qarsn artq he nyl almaq mmkn deyil. 14 gnlk xalq hrkatnn nticlrindn biri d, bax, el budur! (Ermni bizi qrr, biz is sadc nifrtl tslli taprq!..).

30 NOYABR 1988. (Ard). 16.30. Qorxmazla birg Lenin meydanna gldik. Hmikindn az adam var. Txminn 250300 min (a birg) nmayii olar. ndiydk mikrofon verilmyib. B.Vahabzad il Nemt bo tribunaya qalxsa da mikrofonu amayblar. Meydann cnubundak bir avtobusun stnd inqilablar zlri mikrofon quradrblar. B.Vahabzad adrlardadr (Nemtl). Ancaq hl he ks danmaa tbbs gstrmir. Dmiryolu vazalnda - Sabunuda Ermnistandan glmi oxlu azrbaycanl var. ksriyytini dyb, thqir ediblr. 17.50. Qaranlq db. Ancaq hl meydann iqlarn yandrmayblar. Noyemberyan rayonunun Lmbli kndinin hlini dnn krblr. Azrbaycanl bir qadn dedi ki, ermnilr Ermnistandan glnlrin lind n varsa (qulann srasna, barmann zyn kimi) hamsn alb buraxblar. 18.00. Nemt. Millt rqisini oxudu. (Alqlar). - Artq 14-nc gndr ki, Azrbaycan xalq bir nfr kimi z hquqlarn mdafi edir. Milli simasn itirmilr bizi rsvay etmk istyirlr. Biz and iirik ki, hrkatmz paralamaa qoymayacaq! (And iirik!). Bu gn Azrbaycan xalqnn dnn balarn aradan qaldrmaq istyirlr, ancaq buna nail olmayacaqlar. Biz fitnlr, bhtanlar atrlar. Bu gn Bxtiyar mllim glib alayr. Onlar sadc olaraq qorxudurlar. str daxili, istr xarici dmnlrimizl mbariz olacaq. (Alqlar). Ermni ekstremistlrinin, mafiyasnn lind olan mrkzi mtbuat Azrbaycan xalqna hcuma keib. Birliyimiz dmni qorxudub. He n bizim sralarmz poza bilmyckdir! Biz, xalq artq he ks trfindn idar olunmuruq. Satqn ziyal deynd Azrbaycan xalqnn birliyini mhv etmk n alan Tibb nstitutunun tlbsi kimilrini nzrd tuturam. (Ar olsun!). Bu gn Bxtiyarmz, Sabirimiz var. Parala, hkm sr siyastini bu gn d hyata keirmk istyirlr. Bxtiyar mllim alad, mnim taleyimdn qorxdu. Eybi yoxdur. Biz qurbanlardan qorxmamalyq. Bu gn Azrbaycan xalq mlub olsa yz ildn sonra zn glmyckdir. Tariximizi qrar kimilr saxtaladrr, mhv etmk istyirlr. Kim ki namusla xalqa xidmt etmk istyir, onlar xalqn iinddir. Bu gn bizi he n v he ks mhv ed bilmz. ld var, dnd yoxdur! (Tkrar). Bizim mbarizmiz birgnlk, ikignlk deyil. Ermni fitnkar-lna yalnz birliyimizl qlb ala bilrik. Ar olsun Azrbaycan xalqnn adndan danan Tatlyev kimi adamlara! Bir nfr kimi bir bayraq altnda birlmliyik. Rayonlarda hrkatmz paralamaq n tbliat aparrlar. lmyn fhllrin aillrin kmk edcyik. Tbliatlara uymamalyq. Bu gn bir nfr kimi birlmsk mlub olacaq. (Al-lar). (T-til!, t-til!). Bu gn d yerliilik ad altnda hrkatmz paralamaq istyib-lr. Dnn televiziyann btn iilri etiraz ets d verilii buraxdlar. Biz tanklarn qarsna glikl xmq. O tanklarn stmz yerimsin imkan vermycyik. Klliyi qbul etmmliyik. Xalq z taleyini hll etmlidir. Bzilri deyir ki, on gnd n etmiik? Bu on gnd yz illik yolu kemiik. On gnd bir yumruq kimi birlmiik. Bugnn lm-dirim mbarizsi dayanmaqdr. Bs onlar niy tualeti tmizlmirlr? Biz ttill z szmz demliyik. (T-til!, t-til!). Gnd bu meydana yzlrc teleqram glir, onlarn hamsn oxuyaq? Btn tlblri oxuya bilmrik v yerin yetir bilmrik. Vtni itirmk hr eyi itirmkdir. Azrbaycan iki imperiya ara-snda paralanb. Sonra Gy mahal, Drbnd... baqa yerlr paylanb. Biz Lenin prinsiplrini, sosializmi, beynlmilliliyi z hqiqi mnasnda baa dmliyik. (18.25. Ns bir qarqlq dd qabaq tribunalar trfd. Dann oxu eidilmdi). Namiq cinaytkardr, hbsd yatb. Tibb nstitutunun tlblri hams bir nfr kimi qol kib ki, institutda ya o oxumaldr, ya biz. 18.30. emazr dand: Mn Cnubi Azrbaycandanam. 43 il qabaq Cnubda hkumt yaratmdq.

(Arxada sgrlr ns qarqlq saldlar, he n eidilmdi. Deysn, tribunalar tutmaq istyirlr). 18.35. Bak pot idarsi risi Aarzayeva (ba mikrofondan): Moskvaya klli miqdarda teleqramlar gndrilir. Onlar birbaa elektron-hesablama manlar il verilir. Xalqn ii il hmryik. (emazr z dann ksdi). 18.40. Camaat meydan iind dalr ora-bura. xlar ksildi. Bu x, hmrylik gstrdi ki, xalqn Nemt mnasibti dyiilmz qalr. 18.55. Camaat dalmaa balad. (Ne-mt!, Ne-mt!). Shbtdn: Ruslarn bu hrkat snasnda ermnilrin trfin kemsinin bir sbbi d (xadan baqa) respublikada Azrbaycan dilinin rus dilini sxdrmasdr. Azrbaycan dilinin genilnmsind onlar zlri n thlk grrlr. 19.15. Azrbaycan mehmanxanas trfdn adamlar sgrlr iri buraxmrlar. Vziyytl tan olmaq n Qorxmazla Aberon mehmanxana-s trf getdik. Burada ox byk basabasl nvb vard. Bir azdan burada iki trfdn giri yolu adlar. Ona gr d camaatn axn gclndi. Boalm meydan indi dolmaa balad. (Televiziyada Namiq Zeynalovla msahib aparann ad Nicatdr). *** Kommunist qzeti bu gn Qrar lv edilmidir balql xbrl xalq mutuluqlad: Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti... sgran rayonunun uiknd kndind Ermnistan SSR-in KanAZ zavodu pansionatnn tikintisi n torpaq sahsi ayrlmas haqqnda DQMV XDS Knin qrarn (1 noyabrda verilmi! - .T.) etmidir. Bli, bundan sonra Topxanaya zaval ola bilmz!.. 01 DEKABR 1988. 14.20. Btn avtobuslara v baqa nqliyyat vasitlrin camaat i aran maqnitofon lenti verilib. 96No-li avtobusda bu lent qulaq asdq. Lentd bir olan deyir ki, i xmamaqla yalnz zmz ziyan vururuq. Bunu ermnilr d istyir. Nail (yoldam) v qonumuz imnazla (vz brahimovun yolda) birg zeyir Hacbyov ksin atanda grdk ki, hr yan tanklar tutub, he ksi buraxmrlar. Mn onlar taleyin hkmn buraxb, gecikmmk n zm tkc kemk istdim. Arxayn idim ki, redaktor vsiqsi mn kmk edck. Ancaq iki- yerd n qdr aldmsa buraxmadlar - yalnz xsusi buraxl vrqsi olanlar buraxrdlar. Kitab evinin alt trfind xeyli adam toplamd. Mn d lacsz onlara trf getdim v birdn ktl sgr crgsini yarb kedi, mn d onlarn iind. Meydanda adam ox az idi - ax he ks tank knara itly bilmz! Mn glnd meydanda 100 min adam olard. Nemt ssucaldanla danrd (Mataa avtobusunun stnd). Ss ox pis eidilir. Hkumt evinin divarlarna vurulmu arlarn oxu gtrlm-dr; kim edib - bilmirm. Qalanlarn oxunu is klk gec yxb, yib, laxladb. Onlarn oxu oxunmaz olmudur. A, onlarn zavall grkmi mn kvrltdi. Camaatn azl da 15 gnlk uxluu yox etmidi. Nemtin dan nda da hmiki dyknlik yoxdu. Bir azdan Azrbaycan mehmanxanas trfdn Qaraba!, Azrbaycan sdalar ucald v sgr sddini yarm byk bir ktl meydana girdi. Bu, camaatda ruh ykskliyi yaratd. Mn bu qeydlri aparan vaxt - saat 15.48-d artq Tonqallar meydan hmiki grkmini alr burada az 250-300 min a var (adrlar trfd is n az 50 min). 4 tribunann hams tlblrl dolub, yen azrtrk, Qaraba, Azrbaycan v baqa arlar xorla oxunur, ermni mvzusunda beytlr deyilir. Bu gn meydana he bir yeni ar gtirilmyib. Mtbuatn, televiziya v radionun tbliat z iini grb - camaatn mbarizliyi hiss olunacaq qdr ziflyib. Ancaq bu he d o demk deyil ki, xalq vurudan l kmk fikrinddir, ksin, bir ox topalarda ii dayandrmamaq tkliflrin ox srt cavab verilir. Bu gn meydana yanlar macra axtarmaqdan tamam uzaq adamlardr v bura niy gldiklrini ox yax bilirlr. Onlar datmaq ox tin olacaq.

Datmaq deynd shr qzet alarkn nmayi komitsinin zv, qonum Cmd Nuruyevl etdiyim shbt yadma dd. O dedi ki, bu gn saat 3-d camaat datmaa tbbs gstrcyik. Dedi ki, DQ-da bro buraxlacaq. Qarada rayonunun I katibi Bolotin ora I katib qoyulacaq, sonra is bir azrbaycanl v bir ermni katib d qoyulacaq, beynlmill heyt Qaraba idar edck. Poosyann tutulmasna is Qorbaov razlq verib. Ylan pullara glinc (meydanda) Cmd bildirdi ki, nmayi komitsi hmin pullar Ermnistandan glmi azrbaycanllar n Dalq Qarabada binalar tikmy vermy razlab. Nemtl komitnin mnasibtini soruanda dedi ki, Nemt hamn rdd edib, Sabir Rstmxanln 60 faiz satqn adlandrb (demli, onun fikrinc, yerd qalanlar yz faizli satqndr). Ancaq biz onunla birik. (Dorusu, bu birliy mn zm he cr inandra bilmdim). Komitdki naxvanllar bel Nemtdn z dndrib (tkc XT-nun mllimi Fzail Aamalyevdn baqa). Cmd televiziyada danan tlb Namiq Zeynalovun szlrin haqq qazandrd (tkc pul mslsindn baqa) v mn bu ryi btvlkd nmayi komitsinin fikri kimi qiymtlndirdim. Demli, slind Nemt tk qalb. Onunla yalnz air Aamal Sadiq v bir d Rsul lkbrov (pulyan) var. (lbtt, ii yax bilmdiyim n bu dncmd yanllq da ola bilr). Cmdl shbtdn, avtobusdak maqnitofon lentindn, axam televiziyada naat Mhndislri nstitutunun 4 tlbsi il aparlan msahibdn (N.Zeynalovun x ruhunda), Hkumt evi trafndak blokadadan sonra mn aydn oldu ki, Nemtin vziyyti ox ardr. Meydanda bu stirlri yazan vaxt grdym xalqn is ondan z dndrcyin he cr inanmaq olmur. Hr halda, n pis vziyytd d n az 5 min nfr onunla sonadk dayanacaq ki, bunun z d az deyil. ndi is Nemtin x haqqnda. O, saat 14.40-dan 15.20-ydk dand (mn glndk n qdr danmd - bilmirm). Yen xalq birliy, iftiralara uymamaa, ttili davam etdirmy ard. Dedi ki, bu yarm ayda xalqn birliyini yaratmaq, btn Azrbaycan rayonlarn ayaa qaldrmaq byk qlbmizdir. O, bir ua avtobusun stn qaldrb dedi ki, bizim - Azrbaycann glcyi, bax, bunlarn linddir. O, respublikalarda tsrrfat hesabna keilmsinin mahiyytindn dand v dedi ki, indi bunu dilni pay, kl pay sviyysind etmk istyirlr. Ancaq biz tlb etmliyik ki, milli glirimizin 75 faizi zmz qalsn. Naxvann ahtaxt kndindn xan mrmr n biz 250 manat vern Moskva onu 2.500 manata satr, elc d pambq, zm, neft kimi srvtlrimiz o cr. Grk respublika z taleyini hll ed bilsin, istynd pambq ksin, istynd zm v s. Nemt sonra milltlraras mnasibt mslsin toxundu, dedi ki, ermnilr biz nifrt bslmmliyik. O, ox yazq xalqdr, qalb fanatik-lrin lind. Ruslar zlri d azadlq istyirlr. Biz z suverenliyi urunda mbariz aparan btn xalqlara, milltlr hrmtl yanarq. Daha sonra Nemt ona gln bir mktuba cavab verdi. Aadan bir qadn yazrd ki, biz 26-lar rayonunun I katibi Vli Mmmdov nmayi glmyi qti qadaan edib. O, hmi milltdn, qeyrtdn dm vurur, bs niy xalqn qarsn ksir? Nemt dedi ki, mn Vli Mmmdovu katibliyindn qabaq da tanyrdm. O, hqiqtn xalqn n qeyrtli olanlarndan biridir. Mnim yada olanda N.Nrimanov haqqnda kitab yazb. Ancaq n etsin? Yuxarlarn mri var. Onun vzifsi odur ki, sizi bura qoymasn, sizin vzifniz is odur ki, sgri yarb iri girsiniz. Xalqn qarsn he ks ks bilmz. Sonra Nemt mikrofon quradrlacan v bu vaxt daha geni danacan bildirib stn Mataa sizinldir! lvhsi vurulmu 28-38 A nmrli avtobusun stndn yer dd. Mn d adrlar trf getdim. Burada insan qarqa kimi qaynar. Fhllr i xmayacaqlarn bildirirlr. Deyirlr ki, ermnilr doqquz ay xmayblar, lblr? Onlar sa qalbsa, biz d lmrik. z aramzdr, deysn, onlara Nemtin bayaqk szlri d ruh verib. Nemt is son iki gnd televiziya v mtbuatda haqqnda ox ss-ky qaldrlan pul mslsin toxunub dedi ki, Qay cmiyyti d, Vtn cmiyyti d el vziyytddir ki, dvltdn icazsiz bir qpik d xrcly bilmir. Rhmtlik Xudu Mmmdovu da partladb ldrn el Qay cmiyytinin bu gn dmsi oldu. ndi d istyirlr ki, bizim ydmz pula l atsnlar. Ona gr qarnlarna ar dolub. Shrdn 200-dn ox adam mn deyib ki, Nemt, sni pul stnd ilidircklr. Mn he ksdn pul almamam. Bu pulu ham knll kild verib. Mn he ksin d adn

kmycym ki, sonra onlara ilimsinlr ki, bu pulu haradan almsnz? Mn bu pullarn dvlt ixtiyarna kemsin qoymayacaam. Ondan ttil xan adamlarn aillrin, Ermnistandan gln didrginlr kmk edcyik. 16.35. adrlar trf dolub. (adrlar hri). Meydanda is 400 min yaxn adam var. Grnr, camaat mhasirni sasl kild yarb. 18.35. Nemt avtobusun stn xd camaat ora axd. - Fitnlrl uymayn. Namiqin adndan Moskovskiye Novosti qazeti yazr ki. Nemt provokatordur. Bli bunu edn rusdur. Z. Balayann, S. Kaputikann kitablarn ap etdirn ruslara ar olsun! Vazaldan gln azrbaycanllar qrn yaratmaq istyir. Uymaq olmaz. Dvlt xalqla birlmyinc buran trk etmycyik. Xalqn iradsini qrmaq, burada qrn yaratmaq istynlr bilsinlr ki, xalqn qan yadda il qaaq hrkti olar. Azrbaycan televiziyas, Azrbaycan Mrkzi Komitsi xalqa xyantl mquldur. Bu iftiralardan l kin. Azrbaycan televiziyas, Azrbaycan Mrkzi Komitsi xalqa xyantl muldur. Bu iftiralardan l kin. Bu gnlr odunu meydana damalyq. Biz ultimatum veririk: xalqla dana glin. Xalq Cbhsi tyin olunsun. Bir nfrin bandan tk ksik olsa nticsi pis olacaq. Onlarn yegan mqsdi qrn yaratmaqdr. Buna getmmliyik. He ks i xmamaldr. xanlara ar olsun! Biz tlb edirik: xalqn tlblrin cavab verilsin! Bizim he bir xalqla dmniliyimiz yoxdur. Biz milli azadlmz urunda mbariz aparrq. Bu, sosializm ziddirs biz bel sosializmi tanmrq. gr dvlt xalq saymr, onu tanmrsa biz d onu tanmrq! Hammz pasportlarmz thvil vermy hazr olmalyq. (Alqlar). (T.Fikrtin Millt rqisini syldi). (Alqlar).(Ne-mt!, Ne-mt!). Ya rus z pii olan ermninin ipini ksin, ya da biz SSR-dn xmaq tlbini irli srrk! Dalq Qaraba Muxtar Vilayti lv edilsin!!! Krunk balansn! Sumqaytn mqssirlrin brat verilsin! Ermnistandan glnlr DQVM-d yerldirilsin! Ermnistanla laqlr ksilsin! Artq Ermnistanda azrbaycanllar yaaya bilmz. Ona gr Azrbaycanda da bir nfr ermni qalmasn. Bakdak, Stepanakertdki btn ermnilr rdd olsun! Topxana cinaytind itirak ednlr hbs edilmlidir. Dvlt tlblrin hamsn gzdn keirmlidir. Hansnn bu gn, hansnn sabah yerin yetirilcyini demlidir. Yalnz bundan sonra buradan gedcyik. Nmayi itiraklarnn thlksizliyi tmin olunmaldr. Ermnistandan gln azrbaycanllar kilib onlarn vziyyti dnyaya gstrilmlidir. Xomeyni ekstremist deyil! Azadlmz mdafi edirik. Vtn deyib baranlarn vtnda olmaa qeyrti atmr. Dubinka il xalq qorxutmaq istyirlr, nki stollarndan qorxurlar. gr xalq qrna verslr bilsinlr ki, onlar da yaamayacaqlar. Ydqlar rvt mrlrinin sonunadk bsdir. l ksinlr. Onlarn ailsi girovdur. And iirik ki, xalqn tlblrin cavab verilmyinc buradan getmycyik! (And iirik!). Odun vermslr buradak aaclar kscyik, Hkumt evini yandrb qznacaq. [19.10. Araya birisi uluqluq sald (provokator)]. gr ordu slhsevrdirs he olmazsa Ermnistandan gln azrbaycanllarn thqir olunmamasna rait yaratsn. Konstitusiya hquqlarmzn brpasna aln. stmz hr cr iftiralar yar. ftiralar is mlk kimi gstrilir. hrd itiaa yol verilmmlidir. Bilcriy sgr yola salmaq grk deyil. Grk biz vladlarmz ara gndrmyk. (Sa - bir, Sa - bir). 19.25. Nemt dd yer. 19.35. T 38-69 AQ (adaml rssam) man gzir, stndki uaq Qa-ra-ba! qqrr, camaat ruhlandrr.

20.50. Masalllarn adrnda oturmuduq. Birdn meydanda qqrq qopdu. Ham meydana qad. N olduunu he ks bilmirdi. El bildilr ki, sgrlr meydana girmk istyir. Camaat tez hr iki mehmanxanaya trf axd ki, sgrlrin qarsn kssinlr. Bir-iki dqiqdn sonra oxu geri qaytd ki, he n yoxdur. Soldan saa iki tribuna doludur, ncs yarmqdr, drdncs is bodur. Meydanda txminn 10-15 min adam olar. Odun olmadndan tonqalla-rn say hdsiz azalb (15-20). slind adamlarn da gec az qalmasna bu tsir edir. Dzdr, hava tmizdir, ancaq sazaqdr, adamn azndan bu xr. 21.05. Yen hay-ky dd. Tank gurultusu eidildi. Biz Azrbaycan mehmanxanas trf qadq. 718 v 710 nmrli iki tank bulvardan glib Azrbaycan mehmanxanasnn qars il getdi. Ancaq ktlnin axd-n grb dayanmadlar. Camaat onlar fit basd. (Adaml balasnn Jiqulisi d o saat hazr oldu ki, zn lazm gls tankn qabana versin). fqanlar l-l verrk sdd dzltdilr. Dedilr ki, meydan boaltmamaq grkdir. Hm d ham bu trf axmasn, yoxsa Aberon mehmanxanas trfdn iri girrlr. Bir dst tlb Qa-ra-ba! oxuya-oxuya meydan dolamaa balad. 21.25. Hkmt evinin ksimsind byk gurultu yaratdlar (ki, camaat qorxuya salsnlar). Tsirsiz qalmad - ikibir, bir gednlr oxalb. Azrbaycan mehmanxanas trfd arxada, Smd Vurun ksind fasilsiz tank gurultusu eidilir. N ba verdiyi, heyf ki, grnmr, ora getmk d mmkn deyil, nki sgrlr qaba ksib, gr l xsam iri girmy qoymayacaqlar. Bli, lmdik, bu gn d grdk! zmz z torpamzda sir kimi yaayrq. Dnya imperializmin sdaqtl qulluq etmi danak terrorularnn SSR-dki hisssinin tlbi il Bakya gndrilmi qoun z evimizd biz aalq edir. Bakda (tk Bakdam?) milis sistemi, prokurorluq, pot, maliyy, televiziya, radio, mtbuat v b. hams hrbilrin hakimiyyti altndadr, slind btn hakimiyyt onlarn linddir. oxlar deyir ki, Mrkzi Komit, Ali Sovet balar qounu zlrini qorumaq n arblar, ancaq bunun btnlkl bel olduuna inanmram. SSR DTK sdrinin I mavini emnidir v yenidnqurma leyhin olan ilr, deyildiyin gr, o baxr. Bu qounlar da onun nzarti altndadr, Yerevana yhudi (ermnilrin dostu) Samsonovun bal il gndriln (Bakdan bir gn sonra) qounlar da. Onlarn paytaxtmza glmsi n he bir sas yox idi. hrd he bir qayda-qanun pozuntusuna yol verilmmidi. Ancaq Azrbaycandak, Ermnistandak v SSR-nin baqa yerlrindki ermnilr el hay-ky yaratmdlar ki, qadaan saat qoyulan ilk gec Bakda camaatla grn general demidi ki, bizi bura niy gndriblr? Burada ki he n yoxdur. Biz el bilirdik ki, burada qarqlqdr. Dorudanm qounlar aldanmd? Dorudanm Moskva aldanmd? nanmaq ox tindir. Bir ermninin burnu qanayan kimi televiziya, mtbuat il alm car kn Moskva, Tonqallar meydanndak hadislri yalnz 9-uncu gn, z d nnvi milli mbahis kimi tqdim edn Moskva aldan-mdm? Bli demk mmkn deyil. Artq iki gndr ki, Ermnistann mxtlif rayonlarndan azrbay-canllar Bakya qatarla glir. Qulaqlar, llri ksilmi, dylb ba-gz zilmi, sinsin da kilmi bu adamlar Baknn xstxanalarn doldurub. Ermnistandak qounlar bs n il muldur? Onlar buradak kndlrdn azrbaycanllar krmk zr ixtisaslablar. Ancaq hali-nin salamatl, deysn, onlarn slahiyytin daxil deyil; buna ml etslr Ermnistandan azrbaycanllar tmizlmk olmaz ax! Bli, Yerevan mhz Moskvann li il azrbaycanllar z doma torpaqlarndan ktlvi kild, knd-knd qovur. Azrbaycanda, Bakda is sgrlr ermnilri muzey eksponat kimi qoruyur, onlara sataanlar czalandrr. Artq yarm aydr ki, satqn ermnilr n qdr alsalar da Bakda bir fitn-fsad trd bilmirlr. Xalqn drraksi, birliyi Moskva il birg onlar da dht salb. Moskva zbkistan ziyallarn Telman Xorenovi Qdlyann li il mhv etdi, ridovina yaradb zbk milltinin qayman syrd. Qazaxstanda is 6 min qazax kunayevina-nn qurban olaraq Qanl Dekabr gnlrind tank altnda qald. Son vaxtlar Trkmnistanda qapurovina yaradlb. Azrbaycanda hllik hyata keirilmsi ba tutmayan liyevina is, szsz ki, bizim xalqn n yax, n qeyrtli oullarnn mhvi, n yax halda lklnmsi n nzrd tutulub. Dorudur, H.liyevin vzify qoyduu bir ox kadrlar xalqn hm maddiyyatna, hm d mnviyyatna yaralar vurub, i bana qoyduu K.Barov kimilr xalqn heysiyyatn thqir edib, ancaq onlarn hams liyevina olmadan, tk-tk hadis kimi qiymtlndirilmlidir. Bli, rus, ermni istyir ki, liyevina ad altnda, liyevina olmayanda is komendant saat vaxt salnm hr hans uluqluqla bizim xalq qrna versin. He bhsiz ki, onlar Xalq

hrkatmz yenidnqur-ma dmnlrinin ii adlandracaq v burada fal itirak edn layiqli ziyallarmz aradan gtrmy alacaq. Bunun n onlar hrkat hllik iridn paralamaa, onu aclqla, soyuqla, psixi tsirl bomaa alr, min cr n alaq iftiralar yadrr, bu zaman respublikann ktbeyin, rvtxor, xalqa yad, stolundan tr hr eydn kemy hazr olan balarnn kllik xidmtindn bacarqla istifad edirlr. Bli, bu gn xalqn taleyi hll olunur. Grk o znn iql, umudverici glcyi urunda mbariz apara bilckmi? Yaxn gnlr, aylar bunu aydnlqla gstrck. 22.15. Meydana dnrm. Ortan doldurublar. Soldak 1-inci tribuna hmiki kimi faliyytddir. Dorudur, artq tribunann yars bodur, ancaq buradan arlar, tkbeytlr bir an da ksilmir. -drd yerd tlblr byk dvr vurub oturub. Odun olmadndan tonqal yandrmayblar. Soyuq olduuna gr ortada qzlar oturub, onlarn arxasnda is olanlar ayaq st dayanb ki, klk onlar tutmasn. Hmi meydan dolduran, nfs almaa qoymayan tonqallarn gur tsts bu gec havann tmizliyini pozmaqda acizdir. Yalnz iind adam ox olan adrlar istidir. Aberon mehmanxanas trfd iki mandan artq odun olsa da onlar gtrmk mmkn deyil - orada li silahl, he cr ip-sapa yatmayan sgrlr dayanb. Bu trfd is uaqlar rp oduna qznrlar. 22.55. Camaat yen meydana ardlar. Bu df qaa-qaa yox, aramla getdilr. Blli oldu ki, he n yoxdur. 23.10. Tank ssi eidn camaat yen tvi dd, bu df Aberon mehmanxanas trf yyrmy baladlar. 02 DEKABR 1988. 01.42. Bir dst oxuya-oxuya meydan dolanb gedir: Biz lrik, Nemti tk qoymarq!. llrind L.midt adna zavod yazlm lvh tutmular. *** Hkumt evinin inzibati-tsrrfat bsinin risi Nazluxanyan Viktor Makekevi idn xarlb. Hkumt evinin btn hkumt telefonlarna qulaq asrm (z kabinetindn). *** Gec dflrl hycan siqnal verildi, adamlar meydana yd. Qaln yun jaketimi (dostum Bhramn mn meydanda verdiyi) unudub geymmim. Ona gr d hava ox soyuqdur, yrm. Bir qdr EA Neft-Kimya Proseslri nstitutunun adrnda uzansam da soyuq klyimi ksdi. Odun vermdiklrin gr tonqallar ox azdr. Salyandan glmi 2-3 diriba olan sgrlri hans yollasa biirib iri 3-4 tir keir bildi v byk tonqal qaladlar. Mn d onun yannda durdum. Bir azdan bizim tonqal meydandaklarn n guru oldu v bamza oxlu adam toplad. ki- saat burada durdum. Bu tonqal olmasayd yqin ki, mn donacaqdm. Onsuz da soyuqlamam canmdan xmayb, dm dzlmyib, skrnd az qalram boulam. Bu yandan yen soyuqlasam ilrin xarab xa bilr, qeydlrim yarmq qalar... 5.20. Ham, daha dorusu, byk ksriyyt meydana axd. Bir yerd Azadlq radiosuna qulaq asdq. Deyir ki, Azrbaycanla Ermnistan arasnda gedn bu mbarizd 28 nfr adam lb (milltlrini demdi). 6.20. Hrbi vertolyot (helikopter) meydann trafnda 15 dfdn ox dvr vurdu v bir df is meydann st il udu. Szsz ki, camaata psixi tsir gstrmk istyir (eyni zamanda adamlarn sayn dqiqldirir). 8.00. Dililik nstitutunun elmi iisi Etibar Quliyevl grb shbt etmy baladq. Yanmzda Akademiyada ilyn baqa adamlar da var. Shbt el asaqqallarndan, onlarn xalqn mqddratndak rolundan dnd mn S.Rstmxanlnn bu szlrin haqq qazandrdm ki, bir airl bir fhlnin umuduna qalan xalq onlara inanmaa mcburdur. Onu da dedim ki, bizim xalq baszdr, M.brahimov, S.Rstm, N.Xzri kimi d ulduzlu, titullu air v yazlarmzn, akademiklrimizin aya bu Meydana dymyib, halbuki onlarn ksriyytinin evi hkumt evinin arxasndadr. Ancaq onlar evd oturub "Vtn, Vtn qqraraq qzetlr

msahib verir, erlr ap etdirirlr. Onlarn xalq adndan danmaa mnvi haqq yoxdur. Bir olan mn etiraz edib dedi ki, glin aDamlarn yalnz yax chtlrindn danaq. Shbt ttildn dnd Etibar dedi ki, ttillr biz srfli deyil v i xmalyq, nki respublikann borclar oxalr v sonra bu borclar biz hkmn ddcklr. Bu vaxt, Etibar demikn, "xunveybin"lrdn biri (ind Mao Tsze-Dun dvrnd "mdni inqilab" amansz terrorla hyata keirn gnc maoulara bel deyilirdi .T.) ona yanab dedi ki, x, get buradan, camaat iind tbliat aparma. Etibar da hirslndi, olana dedi ki. meydana sen gr glmmim ki, snin sznl d gedm. Bu olan araland. Aradan txminn be dqiq kendn sonra trafmz 5-6 cavan xunveybin - Nemtin uaqlar tutdu. Hiss olunurdu ki, mqsd Etibar zrrsizldirmkdir; diplomatik shbtdn sonra onu gtrb aparmaq, xsiyytini myynldirmk. Olanlardan davakar grkmli biri sinsini qabaa verib sorudu ki, ttilin dayandrl-masn niy vacib sayrsnz? Etibar dedi ki, kapitalist lklrind ttil ednd buraxlmayan mhsulun yerini baqa kapitalist doldurur v zrr yalnz sahibkara deyir, bizd is yalnz zmz. Ona gr d respublikann bu borcunu daha da artrmamaq n ilmk grkdir. Olan sorudu ki, bizim milli glirimizdn zmz n qdr qalr? Etibar dedi ki, txminn 3 faiz. Olan dedi ki, hazrladmz mhsulun dyrinin txminn ne faizi biz atr? Etibar dedi ki, qpik-quru. Olan dedi ki, bs bel olanda mnim n vecimdir ki, rus man mnim mhsuluma gr dayanb? gr mnim myimin mhsulu rusa axrsa, vzin qpik-quru alramsa ilmyimdn ilmmyim yaxdr. Sonra olanla Etibar arasnda ciddi mbariz baland. Olan savadl idi. Etibar da ox dqiq cavablar verirdi. Bir azdan drd yanmz maraqlananlar hat etdi v ox maraql shbt alnd. Etibarn cavabn camaat byk inamla dinlmy balad. O, qsa vaxtda hamnn inand, slahiyytli bir adama evrildi v ona xalqn taleyi il, bu hrkatla bal n mxtlif suallar vermy baladlar. Sual-cavabdan biri yadmda qald. Bir olan sorudu ki, bu hadisd biz n udduq, n uduzduq? Etibar dedi ki, uduzduumuz yalnz Nefti komandasdr - bu il gcllr dstsindn xd, yerd qalan ox eyi udmuuq. n balcas is xalqn birliyi yaranb. Bu shbt saat 11- ilyndk davam etdi. O vaxtadk camaat da tk-tk iri buraxmaa baladlar v mn d ev yollandm. Ancaq artq yarm ay Cahangir mllimi grmdiyim, hm d indiydk maa almadm n lyazmalar nstitutuna ba kmyi qrara aldm. Txminn saat 12-d institutdan xb qaydanda grdm ki, Bak Soveti binas il XT aras adamla doludur. yrndim ki, Ermnistandan dnn-sraagn gln azrbaycanllardr. Dnn v sraagn rzind Ermnistandan ktlvi kild gliblr. Bzilri he paltarlarn gtr bilmyib. oxlu zab-ziyyt veriblr. ox adam danr ki, be yal uan barmaqlarn ksiblr. Fiziki chtdn ikst hala salnmlar da var.Dnn vazalda Ermnistandan gln qatarla Ermnista-na gedn qatar yana db. Bizimkilrin pis vziyytini grn camaat Ermnistana gedn qatardak ermnilr hcum edib. sgrlr i qarb, qoymayblar. Ev atanda grdm ki, vziyytim he yax deyil; mlli-bal xstym. Yatdm v bu gn meydana bir daha qayda bilmdim. Sonra yrndim ki, Sabir, Aydn camaat dalmaa arb, Nemt is deyib ki, el ey yoxdur, sonadk dayanmalyq.Gec guya silah olduunu bhan edrk adrlar gziblr, he n tapmayblar. Bu gn mnim qeydlrim irisind n yarmdr. (Bu gec meydana fahilri doldurublar, ancaq qarovulular onlar tmizlyib). 03 DEKABR 1988. Saalmasam da meydana qaytdm. 16.58. Nemt xalqa mracit oxudu. Sonra qtnam oxudu (Az.KP-y, Az. AS RH-): 10 aydr ki, Azrbaycan xalq mqqtli gnlr keirir. Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind yuva salm danaklar xalqmzn lyaqtini lklyirlr. Xocal v Topxana hadislri demy sas verir ki, 18 iyul qrar birtrfli, ermnilrin xeyrin hyata keirilmy balad. Mitinq baladq. And idik ki, tlblrimiz yerin yetirilmyinc buradan getmycyik. Bu mddtd Azrbaycan Kommunist Partiyas tlblrl bal i grmmidir. Tlblrimiz: Azrbaycan CCR-in konstitusiya hquqlar mdafi olunsun. DQMV partiya orqanlar buraxlsn, DQMV lv edilsin.

Ermnistandan glnlr Dalq Qarabada v aran Qarabada yerldirilsin. Azrbaycan SSR-d vicdan azadl brpa edilsin. Etibardan dnlr buraxlsn. Mitinq, nmayi azadl olsun. Xalq Cbhsi n rait yaradlsn. Ttil ednlr, nmayiilr divan tutulmamas haqqnda zmant verilsin. Onlarn mk haqq dvlt hesabna dnilsin. Televiziya v mtbuatda hrkat obyektiv iqlandrlsn. Tlblrimiz dnils hrkat ayn 4-nd dayandrmaa sz veri-rik. Xalqn hrkatna bhtan atmaq n az birflikdir. Kims artq hrkt yol ver bilr, ancaq bunun n xalq cavabdeh deyil. 16 (slind 17 .T.) gndr ki, mitinq davam edir, ancaq bu gnlrd bir ourluq da olmayb. Ancaq ofiser itlri (ziyallar) yen xalqa xyantl muldur. Mhz o cr hrkt ednlri (Namiq Zeynalov nzrd tutulur - .T.) nzrd tuturam. Adam uaqlar, Tibb nstitutunun uaqlar yanma glib aladlar ki, o biz lkdir. Fikir verilmmlidir. 2 noyabrda mni tutanda zm duran naxvanl idi. Birf el hr yerd birfdir. Bu gn mnim mrmd n xobxt gn idi. Atam gldi, dedi ki, tki Nemt kimi yz olum olayd, yz d xalqa qurban olayd. Mn xalqmn v atamn qarsnda ba yirm. Qalaq burada. Ermninin evind kvartirant qalmaqdansa bu adrlarda yaamaq yaxdr. Burada durub gzlyk. Grk n cavab verrlr. Verslr gedrik, vermslr buradayq. Ya onlara vern Allah, ya da biz. (Gl, alqlar). Ne ki bizim airlr Azrbaycann azadlq himnini yazmayblar, bizim himnimiz Tofiq Fikrtin Millt rqisi olacaq. gr mtbuatmz bel gets, qzet olmayacaq. Sarayla xalq birldirmliyik. Biz buradan dalmaynca Azrbaycan rayonlar biziml hmrydir. Ancaq biz kl kimi dalmamalyq. Kl kimi dalsaq yaamamzdan lmyimiz yaxdr. Dvltsiz xalq he n ed bilmyck, xalqsz da dvlt he n ed bilmyck. Yoxsa hr iki trf arasnda ziddiyyt yaranacaq v hr ikisi n mnfi nticlr verck. Min dn siftlri var. Zapas siftlri var, hans lazm olsa taxrlar. Lazm olan kimi yenidnqurmadan danrlar. Niy bu gn partiya, komsomol iilri xalqla bir yerd deyil? gr bundan sonra da Stalin, Barov, Brejnev rejimi il getsk bu lk dalacaq, ona gr xalqla dvlt birlmlidir. (Sonra T.Fikrtin Millt rqisini syldi). (Alqlar). Qtnamlr oxunub qbul edilmyinc ttil v nmayilr davam edir. Nemtin dan ox hvssiz, daha dorusu, ruhsuz idi. 17.58. S.Rstmxal: General camaatmz haqqnda yax ryddir. Bir mktubda deyilir ki, biz bu meydana kili, irvanl, lnkran-l, naxvanl kimi glmidik, ancaq azrbaycanl kimi gedirik. Onaltnc (slind 17-ci - .T.) gndr ki, buradayq. Grk glck mbarizmizin yollarn dnk. Bu, dnya tarixind el bir xalq hrkat idi ki, he bir fitny baxmayaraq z nfuzunu qoruya bildi. Fhllr tlblr yaxnlad, dvltl xalq yaxnlad. Xalq hrkat Azrbaycan xalqnn btn yax chtlrini z xard. Bakda ilk df bu qdr silahl qvv grdk. fqanstanda xidmt etmi sgrlr vziyyti llrin aldlar. Xarkovlu kursantlar z czi maalarndan pul yb Yardm fonduna krblr. (Alqlar). Bizim hrkatmz ermnilr qar deyil, burada grc, rus, qazax v b. danb. Btn xarici radiostansiyalar mlumat verib, BMT-y xbr atb. He bir pozuntu ba vermyib hrd; ham biziml hmry olub. Topxanada i dayandrld. Bu bizim ilk qlbmizdir. Ancaq Topxana bhandir. Baqa ilr d ola bilr. Manuarovu v dstsini tutdular. Bu, ikinci qlbmizdir. Poos-yan da mhkmy vercklr. Qorbaovla grd ermnilr deyiblr ki, xalqn zn nec xaca-q, o da deyib ki, qazan nec qaynatmsnzsa xalqn zn d o cr xn. Xalq hrkatnn nticlrindn biri respublikada znmaliyy-ldirmy keilmsidir. Bu, drdnc qlbdir. Beinci qlb is birliyimizdir. Bu meydana kmk li uzadanlara sa ol, var ol deyirm.

Xalqn irli srdy dil v s. il bal oxlu tdbirlr yuxarlarda mzakir olunur. Shvlrdn d danmalyq ki, glckd nzr alaq. Hazrlql deyildik. Nmayi komitsini yalnz ayn 25-ind (8 gn sonra) yaratdq. Ziyal-fhl shbti d dz olmad. Mn xcalt kdim ki, tribunada bel ayr-sekilik getdi. Qvvlr paralananda grdm ki, bzi adamlar bundan istifad etdilr. Hans qruplarnsa hegemonluundan danld. xsn bel fikird olmuamsa mn d ar olsun! Bu, demokratiyann biz verdiyi raitdir. Mxtlif portretlr, bayraqlar oldu, onlarn biz he bir dxli yoxdur. sas mqsdimiz Qarabadr, Qarabadr. Baqa he bir arla laqmiz yoxdur. Xalq hrkatnn vvlind hr z istdiyini deyir. Dz yalandan semk tin olur. Mn el glir ki, biz bu imtahandan la qiymtl, aq alnla ayrlacaq. Ermnistandan 75 mindn ox adam glib. Onlara kmk etmliyik. Drdnc gndr ki, bizi yalan vziyytind qoyurlar. z szmz demli, buradan getmliyik. adrlar Ermnistandan glnlr bala-malyq. Nemt deyib ki, sabah da yacaq. Ancaq sabah yollar balanacaq. Ona gr d mn inananlar bu gn dalsn. (Fit, hay-ky). Mn szm dedim; kim istyir getsin, kim istyir qalsn. Mnim borcum idi bu szlri demk. Sz Vli Mmmdova verirm. (Fit). 18.28. Vli Mmmdov. (N dandsa eidilmdi). 18.29. Nemt: - Onu bilin ki, burada kim fit baslrsa mnim ayama yazlr. Sabirin xatirini qarda qdr istyirm. O, ox i grb, ancaq birinci gndn eitmim ki, buran dadaq. Sabir qardamz ryiyumaq adamdr, ona n deyirlrs glib deyir. Ancaq mn dedim ki, buran trk etmk xalqa xyantdir. Ancaq onu deyim ki, xalqn inand adamlarla xalq qrna vermk istyirlr. Bizim zavod ttil xanda qabamza Bxtiyar Vahabzadni gndrdilr. Sabir qardama sual verirm: gr bir mikrofonu ala bilmirsns sabah tutulanlar nec qurtaracaqsan? gr bu gn arxasnda xalq dura-dura onu saymrlarsa sabah sayacaqlar? Btn rayonlarn gz bizddir. Sonra biz demzlrmi ki, a birflr, bs niy ylmdnz oraya? gr qorxa-qorxa dy girirs o ordu mhv olmaldr. gr kl kimi dansaq deycklr ki, 16 gn bardlar, axr n oldu? Nmayi-lr gzmzn qabanda deyil? Vaxt buna deyirdilr? Ermnistanda xalqmz thqir etdilr. Leninizmdn dandm. Deyirm: Lenin z hbsddir. Onun heykli altnda 4 trfdn hbsdyik. Mgr leninizmdn danmaq antisovetlikdir? Ziyal shbti gedir. Mn xalq unimversiteti kemim. Ziyal 100 min verib universitetdn diplom alandr? Nsiminin diplomu vard? Ndn istyirsiniz danaq. Vzirovla 8 df grmm. Hamsnda da demim ki, liyev pik alb onu mhv ednlr sabah da sni mhv edcklr. Biz 15 bayraq alanda ermnilr z ilrini grrdlr. Vzirovun yanndaklar onun dmnlridir. Yaltaqlardr. Deyiblr ki, guya bura yanlar onu nfuzdan salmaq istyirlr. Vzirova demim ki, siz Azrbaycan xalqnn tarixind vzsiz bir xsiyyt d evril bilrsiniz, Barovlara da. Nec olur ki, katib vzifdn xarlan kimi cmiyyt ona dmn olur? liyev qar kim x edib? He ks. Bs kim dey bilr ki, sabah Vzirova qar da bu szlr deyilmyck? Bu gn biz fdaiyik. Krbla msibti islam almini 1400 yaadr. Nsimi lm xalq 400 il yaatd. Eybi yoxdur, lisilahsz xalqq; qoy tank versinlr, uzanacaq meydana, qrlacaq. Onu da deyim ki, bu el ilk gndn beldir. Deyirlr ki, bu gn qracaqlar, sabah qracaqlar. Bu boyda xalq grmrsn, gzlrin kordur, birc dn narkoman, pozunu grrsn? Biz cavab vermslr bilrik ki, dvlt yoxdur, partiya yoxdur, biz d z bamza ar qlarq. 18.50. Sabir: Nemtl dialoqu davam etdirk. Mnim kitabmda birc klm d yrtm szlr yoxdur. Nemt Vzirovla 8 df grb, mn he onun yars qdr d yox. Byklrl grmy aram yoxdur. Shbt xalqn taleyindn gedir. Hr eydn xbrimiz var. Biz milyon girmiik meydana, yz nfr kimi trk ed bilmrik.

Shbt ondan gedir ki, Baknn ixtiyarn niy baqalarna verk? Biz bura glnd yalnz Qarabala bal glmidik. Shbt ondan gedir ki, niy aramzda intriqa salb datsnlar? Milltin gc adamn oxluu il yox, bala llr. Niy bel olmal idi ki, glsinlr bura, yzlrc oullarmz tutsunlar? Cabah xalqa balq ednlr qalmayacaq. Xalqn drdlrini hll etmk n Nemtlri, Vli Mmmdovlar (fit) qorumalyq. Gcmz qoruyaq. Vaxt verk. Burada el oullar var ki, kndlrin hcum var. Balar alsn. 18.58. Aydn Mmmdov: Mrkzi Komitnin qaplarn yalnz bu hadislr grginlndn sonra zmz ablar. He ks mni qorxuda bilmz, he ndn qorxmuram. Bir canm var, tanklar gls d. Nemtin taleyi taleyimdir. Biz deyirik ki, Azrbaycann suverenliyi urunda mbariz aparrq. Ancaq hans yollarla? (19.01-d cnub trfd mikrofon quradrld, camaat Nemtilr arxaya ardlar. Glin vaxt verk, tlblrimiz dnilms yenidn toplaarq. 19.05. Nemt: Mn Sabirin, Aydn mllimin bu 15 gnlk hrkti-ni xyant hesab edirm. (Uultu). 19.06. Vli Mmmdov camaat dalmaa ard. *** Camaat arasnda, bir nv, aqnlq yaranb: kim inanmal? Meydandak 100 mindn ox adam dncc mxtlif blmlr ayrlb. Ancaq daha ox (hlledici hiss) Nemtprstdir. Cbrayldan sa adl birisi (lallar, korlar kombinatnda ilyir): Mnim qardam elmlr namizdidir. Moskvada mdafi edib. 250 manat alr. Ancaq 6-c sinfi qurtaran, 18 il yatan ermni ayda bizim sexdn 30 min manat aparr. 4-nc gn dedim ki, gr i xsa onu dorayacaam. Dnnki mlumat (iri silah keirmy alrlar) o fakta saslanr ki, dnn gndz bir ermni qadn lind kiik amadan dolusu tapana keirmk istynd tutulub. *** 21.40. sln Adamdan olub Pirkkld yaayan 68 yal Adil Muxtarova il shbt etdim. 4 gec-gndz bu meydandadr. Deyir ki, n rim var, n d oullarm. Onlar vz etmk n glmim bura. Adyallara brnb tribunann sement oturacanda ylmidi. Dedim ki, adrlara get, orada rahatlqdr, raz olmad. Dedi ki, bura yaxdr; 4 gndr yrmim. Bu qadnn qeyrtin heyran oldum. 22.06. Bu qeydlri ed-ed sgrlrin crgsinin qarsndan keirm (Azrbaycan mhmanxanas trfd). ki olan qaa-qaa zlrini qadaan saat qurtarana kimi iri sald. Ancaq bir qz (onlarla bir yerd glirmi) gecikdi, n qdr aldsa buraxmadlar. Mn balar olan ba leytenanta yaxnlab, redaktor vsiqmi gstrib xahi etdim ki, onu iri buraxn. Ancaq ba leytenant dedi ki, olmaz, vaxtdan 6 dqiq tb. Mn dedim ki, bizd gec yars qzn hrd tk qalmas adt-nny ziddir, ona kmklik gstrilmlidir. Ancaq ba leytenant he cr razlamad. Dedi ki, komendant Tyaqunovun mridir ki, saat 10-dan sonra iri he ksi buraxmayaq. Sorudum ki, bs burada qalb n olacaq? Dedi ki, bir azdan patrullar glib aparacaq. Grdm ki, 5-6 dgigni bel gzt gedib insancasna yanamaq istmir msly v onu he bir insanlq duyusu yerindn trpd bilmyck, ondan aralandm. Ancaq hmi sgrlrl bir yerd olub onlarn dilini yax biln, adamlar girib-xan vaxt yoxlayan fqan uaqlardan birini tapb gndrdim ki, kmk etsin, yoxsa qz komendatura-ya apararlar. Sa olsun, getdi v qz gtirdi. Mnim d ryim rahat oldu. Ancaq qzlarla gln olanlar danladm ki, znz girib qz bayrda qoyursunuz. Cavab verdilr ki, qz tlbdir, biz bu yaxnda qoulub. N is... 22.25. Hava dumanldr. ox seyrk isklyir. Meydanda bu 17 gnd n az adam var - vur-tut 300 nfr. adrlarda da uzaq ba 5 min nfr olar. Dnn gecki yoxlamadan sonra, deysn, camaatn ryin qorxu db. Blk d tamam shv edirm. Ola bilr ki, Nemtl Sabir v Aydnn diskussiyas da dalmaq n sas olub. Sbb ndir - dey bilmrm, ancaq onu dqiq bilirm ki, 17 gnlk mbariznin alovlar snmkddir. gr sabah onu gur yandrb bu meydanla qalib kimi vidalama bacarmasaq sabah gecdn balayaraq bizi mlubiyyt, z d ac mlubiyyt gzlyir. Odunsuzluq zndn meydanda uzaq ba 5-6 yerd tonqal yanr. Hava da soyuqdur. Bzilri bezikib, sb sistemlri pozulub. Bayaq rqnaslq ns-titutunun elmi iisi Nab xanmla shbt edirdim. Deyirdi ki, iimiz uursuzlua gedir, ox uduzmuuq. Ermnilr 100

min yaxn adammz qovub, Qaraba boyda yeri l keiriblr. Rus da buna rait yaradr. Balarmz is tdbir grmr, xalq saymr, ksin, onu incidir. Hmin rfiqm deyir ki, umudsuzluqdan zm ldrmk istyirm, son drc bdbinlmim. Bu arada rqnaslq nstitutunun baqa elmi iisi Nsib Nsibzad d glib xd v onunla Nab xanma tskinlik verdik ki, he d hr eyi uduzmamq. Qlblrimiz d az deyil. N is, Nab xanmda tam nikbinlik yarada bilmsk d onun bdbinliyini alt-st etdik. 22.41. Dnn Etibar uaqlarla mbahis ednd bir olan da vard - Yaar Sfrov (zrgrlik zavodunun fhlsi), grdm ki, Etibarla dostlab, bir yerd gzirlr shbt ed-ed. Yaar dedi ki, bu gn iki yerd mikrofon qurulmas qsdn edilib v camaat paralamaq mqsdi gdr. 23.12. Tank ssinin glmsi il Meydana! qqr eyni vaxta dd. Bir dqiqnin iind meydan adamla doldu. ox qribdir - camaat dz tankn stn yyrr! Tank Azrbaycan mehmanxanas trfd geri dnb getdi. 23.30. ki olan yanmzdan td. Birinin iynind oyuncaq qoall tfng vard. sgrlrin yanndan glirdilr. El gzirdi ki, hmin olan, el bil, iynind avtomat vard. sgr sanki demk istyirdi ki, bu, yalan tfng olsa da lazm gls mnim nifrtim tfngdn d gcldr. 23.40. Deysn, soyuqlama il yana, hm d brk qrip tutmuam. Burnumun v gzmn suyunu ydra bilmirm. Htta yazlar yazmaa tinlik kirm. Ancaq qeydlri yarmq qoymamaa son qvvmdk ala-caam. Ax mhz bundan tr xst-xst meydana qaytmam !.. *** Bu gn SSR Nazirlr Soveti Azrbaycan SSRin v Ermnistan SSR-in byk hyati hmiyyti olan snaye v nqliyyat obyektlrinin iini tmin etmk tdbirlri haqqnda qrar qbul etmidir. Kommunist qzetind SSR Konstitusiyasnda dyiikliklr v ona lavlr haqqnda SSR qanunu drc edilib. Bu yeniliklr SSR-d Xalq Deputatlar Sovetlrinin sistemi haqqndadr. 04 DEKABR 1988. 01.00.adrda oturmuduq. Birisi gldi ki, ay camaat, meydana! Nemt deyir ki, qlb almq. Ham xd, aclq knlrin adr bana topladlar. *** Bir ox adamdan eitdiyim gr, televiziyada Namiq Zeynalovun msahibsi Mrkzi Komit katibi Rafiq Zeynalovun tkidi il onun kabinetind kilib. Bir milis azndan qarb. Dnn Yazlar ttifaqnda R.Zeynalovu bu i gr qbul etmyiblr. 01.07. blfz: Bir ne saat vvl KQB sdrinin z v mavini il shbt etdik. Azrbaycana 150 milyon ziyan dyib. Nemt deyib ki, tlblrimiz dnsin. Dedilr ki, siyasi shv olub: ruslara qar xlb, axrda ermnilr lm! deyilib, ordu faist ordusu adlandrlb. Nemt sbut etdi ki, tkc Daxili lr Nazirliyind 400-dn ox ermni var, oxuduu siyahdaklar hminin. Azrbaycan ermni mafiyas-nn linddir. Milli msl qoymuruq, xalq zn Azrbaycan rhbrlrin qar da xrq. Nemt dedi ki, Z.Balayan yazd, dymdiniz. Baqas yazd, dymdiniz. Aanbeqyan yazd, dymdiniz. Nemt ordu mslsin glnd dedi ki, ordunu gl-ikl qarla-dq. liyalnq, ancaq tlblrimiz dnilmyinc meydanda qalacaq. Biz dedilr ki, tlblrinizi Vzirova atdrarq, sabah bilrsi-niz. Nemt deyiblr ki, sni 67-ci madd il milltilikd ittiham ed bilrlr, nki ermnilr lm demisn. Tamamil trksilah oldular. Verdiklri kaza qol kilmdi. Yolu balamaq asandr, sona atdrmaq igidlikdir. He ksi thrik etmirik. Kim ists qala bilr. Sraagn gec ox adam adrlarda oturmudu. Ancaq tlblr sgrlr gstrmk n o soyuqda kynkck qamaa baladlar. Glin mhkmliyimizi id gstrk, yoxsa el-bel ld var, dnd yox qqrmaq grk deyil. Dalq Qaraban muxtariyyti el-bel lv olunmayacaq. Ancaq tlbimiz qvvd qalr. Orada iki ermni, bir azrbaycanl, bir rus katib qoymaq haqqnda fikirlirlr. Mafiyalar grd ki, hrkat onlarn mnafeyin toxunur, onda hrkata antisovet qiymt vermy aldlar ki, qoy hkumt z bizim czamz versin.

Ne gnlr tlblrimizi eitmynlr, aclarmz grmynlr bir satqn tez tapb ortaya xardlar. 1.25. Nemt KQB-d ona qar srln ittihamlara verdiyi cavablar-dan dand v blfz kimi o da syldi ki, mkdalar onun cavablar qarsnda trksilah oldular. Sonra Nemt dedi ki, mbarizmiz sonadk davam edck. Hr zn cavabdehdir, mn he ksi qalmaa dvt etmirm. Zorla saxlamaq istmirm. 6.15. kidn ermnilri d onlara qoulub). lnlri msciddn gtrb abid yannda basdrblar - qhrman kimi. Avtomobil hisslri maazasnn mdiri, milyoner Karonun evini dadblar. ki pulomyot yeiyi (bo) tapblar. Demli, ermnilr silah paylayb. Tasalov (Tasalyan) soyadl ermninin evindn bir dn minomyot taplb. Yeiyin stnd Stavropol yazlb. Karo z anasnn heyklini kid ana abidsi yerin ucaldb. Heykli d uurub stadionda dadblar. (Zaqatalada milis idarsini dadblar). Demiev glib Moskvadan. General maraqlanb, grb ki, banka, mant kassasna dyilmyib. Tccb qalb. Ermnilr evlrinin qazn aq qoyublar ki, bir ey yandrsalar partlasn. Azrbaycanllarda rd olan ermni arvadlarn da boatdrdlar. (ox tssf ki, bu deyilnlrd nyin gerk, nyin yalan olduunu aydn-ladrmaq imkanm yoxdur). 7.15. Camaat yen hycan siqnal il meydana ardlar. Aberon mehmanxanas trfdn aramsz gurultu glir. Camaat qab bu trfi tutdu. slind onlar Azrbaycan mehmanxanas trfdn glib burada dayanmlar v 10 dqiqdn sonra yenidn geri qaydrlar. Geri qaydanda camaat tez Azrbaycan mehmanxanas trf qab burada girck yolunu ksdi. olan llrind Leninin portretlrini tutub. Qabaqda fqanlar sra is dayanb. 21 tank, sonlarnda is bir hrbi yk man yanmzdan tb Azrbaycan mehmanxanasnn st il ken ky girib gzdn itdi. ox gman ki, meydan bo olsayd onlar buran tutmaq istyckdi. Ancaq cavanlarn (onlarn iind xeyli qz, qadn da var) tank qaba ksmy nec csartl getdiyini grnd adamn ryi alr. Nemt d (ynind palto) camaatn iinddir. *** Ermnistandan bir nfr d azrbaycanlnn mann, mlakn sa-salamat buraxmayblar. Btn manlar yandrb, ziblr. *** Vidadi Hsnov (Lkbatan) qolu qrmzl, vtnprvr olanlardan biridir. Tankn qabana yyrnlrin nnd gedir. adrda bizim yataqxanada qalan Bxtiyar Mmmdov, qohumu sgrova Nzakt (o da tankn qabana xrd) sabahadk qaldlar. Sahib Mmmdov, fzlddin sgrov v Vli Nbiyevl Lkbatann Dmitrov adna zavoduna (fal Mskn adl olandr) mxsus adrda oturmuduq. Baqa yoldalar da vard. kili Qznfr xalq mehribanla, incikliklri unutmaa, xalqda yalnz msbt keyfiyytlr grmy arr-d. 8.30. adrda qzn mbahis gedir. Milltin birliyi problemlri mzakir olunur. Ortaya qarq nikahlar mslsi xr. Bu problemin mhmlyndn danlr. Msknin shbtindn: Dekabrn 1-ind AP-nin akt zalna Ermnistandan glmi adamlar gtirdilr. Tyaqunov v onun mavinini d ardlar. ki qadnn ban qrxmdlar, birinin zn xa kmidilr. Txminn 11-12 yal olan uann barmaqlarn qap arasnda qrmdlar. kil kmk istdilr, Tyaqunov qoymad. Dedi ki, ermnilrin vhiliyin mn inanmrdm, indi inandm. El hmin gn o, Samsonova (Yerevann komendant) gstri verib ki, azrbaycanllar Ermnistandan thlksiz krsnlr. 8.45. Hyacan siqnal verildi. Blli oldu ki, sgrlr nvbni dyiiblr. (Bu vaxt onlar ox grnd). 124 nmrki BRDM (tankabnzr) Azrbaycan mehmanxanas trfd girckd hazr dayanmdr. stnd ucadandananlar da qurulmudur. Bir az aralda - zeyir Hacbyov ksind is bir dst sgr toplab. ayi gzdi ki, saat 3-d Vzirov x edck (harada dqiqldirilm-di). 9.20. Qrip mni birthr edib, gzlrimi aa bilmirm. Ya hey szlr. 9.45. hdn bir olan gldi. Pasportunu keidd girov qoyub glib ki, yarm saata qaydram. Dedi ki, he ksi buraxmrlar. Bizim uaqlar dedilr ki, gedin, camaata deyin axb glsinlr.

Gec qalanlarn oxusu xb gedib. Bu saat meydanda ox az adam qalb (txminn 220-250 nfr. adrlardan xbrim yoxdur). 10.00. Nemt camaatn iind gzir, adamlar ruhlandrr. Qzlar onu grmk, onunla shbt etmk istyirlr. Fotoaparatla klini knlr d var. 10.03. Tyaqunov camaata mracit etdi: Sov.KP MK adndan deyirm ki, mitinqlr keirilmsi qadaan edilib. Sizi meydan trk etmy, qrara ml etmy arram. ks halda gc ttbiq olunacaq. Camaat meydann mrkzin doru axd. Mracit yen tkrar edildi. (Ss lent yazlb). (Fit basdlar). 11.25. ndiyadk Tyaqunovun mraciti 5-6 df tkrar edilib (hr 15 dqiqdn bir). Meydann traf milis dstlri il gclndirilir. Hkumt evinin yuxar (imal) hisssind 5 karus avtobusu (ii dolu sgr) durub. Azrbaycan xalq hrkat 18-inci gnd mhkm mngny salnb. Meydanda txminn 5000 qalb. Tlblr (llrind Azrbaycann bayraqlar, Lenin v Qorbaovun portretlri) Azrbaycan mehmanxanas trfd Lenin prospektinin giriini ksiblr v meydanda sgrlrl zbz qaln crg dzldiblr. Bli, camaatn meydandan zorla xarlaca gz qabandadr. ri adam buraxlmr. He n tapmasalar adamlar knardan tam tcrid edib ac-susuz saxlayacaq v bu cr slh yolu il dalmasna nail olacaqlar. Dylm ehtimal daha oxdur. Hr iki halda xalq mnviyyatca zilmi, mlub edilmi halda trk etmli olacaq meydan. Bu is, szsz ki, xalq hrkatnn son nfsi demkdir. ndi aydn olur ki, axam S.Rstmxanlnn uxluqla dalmaq tklifi dzgn qrar imi. Hr halda, indinin znd d n doru yol zilmmi (ruhn v cismn) halda ktlvi kild meydandan xmaqdr. Ancaq camaat hl yerind mhkm durub. Nemt dediyindn dnmr. Mn nmayi komitsi zvlri il mslhtlmk, bu i ncam kmk n komitnin qrargahna gldim. Sfr Alarl, sa Qmbrov, Aydn Mmmdov v baqalar burada idilr. Onlar da vziyyt qarsnda aciz idilr v z fikirlrini Sabir vasitsil xalqa yetirmidilr. 11.55. Qrargahdan qaydarkn sgrlr meydana dnmy icaz vermdilr. ri kemk istyn be-on nfr d gzlyirdi. Pnahi Makulunun olu da onlarn arasnda. 12.20. ki sgr glib sndlrimi yoxlad v n yazdmla maraq-land. 12.25. Mikayl Mirzyev (artist): Azrbaycana 110 min sgr yeridilib. fqanstana is 100 min aparlmd. (Nmayi komitsinin qaps aznda shbt edirik). *** Saat txminn 13.30-da grdm ki, ayaq st dura bilmirm: gzlrimin ya v burnumun suyu dayanmr. Azm isti rfl balasam da xeyri olmad. Artq gzlrimi aa bilmirm. Yaz yazmam is daha mmkn deyil. Onsuz da, meydana buraxmrlar. Lenin prospektind daha iki tank sddini ab (Xaqani v 28 aprel klrinin tinind) 28 aprel xdm v zm taksiy saldm. Ev atb yataa ddm. Halm ox pis idi. Axamst nvr liyev v Qorxmaz Mmmdov mn ba kmy gldilr. Onlardan yrndim ki, mn glndn sonra - saat 15-d camaat .Hacbyov ksind sgr sddini yarb v meydana girib. Basabasda sgrlrin dynklrini llrindn alblar. Dynklri onlara qaytarma xahi ediblr. 20-30 nfar qaytarb verib. Bellikl, camaat bu gec d orada qalb. Tssf ki, xstlik yenidn meydana qaytmaa mn imkan vermdi. *** Sraagn (ayn 2-si) Asif sgrov dedi ki, Baksovetd ran konsulluunun qarsnda xeyli adam yb, milis Kommunist ksi il Axundov ba trfdn yollar ksib. Adamlar azrbaycanca v farsca arlar sylyib, randa edam ediln 5000 mhbusun lmn etiraz olaraq Xomeyniy lnt yadrrdlar. (Sonra mitinqd Mmmdli Msddiqdn yrndim ki, lnlr mxtlif milltlrdndir v say da azdr; bu edamlarn bizim hrkatla ball yoxdur). *** Bu gn qzetlrd SSR xalq deputatlar sekilri haqqnda SSR qanunu v sekilr haqqnda SSR AS RH-nin qrar drc edilib. Sekilr 26 mart 1989ild olacaq.

05 DEKABR 1988. Shr, oxlu yaralanan. Sonrasndan xbrimiz yoxdur. Qaanlar da sgrlr dyrdlr. Hamn mhasiry salb, ad-familiyasn yazb avtobuslara doldururdular v qabaqda avtomobil mfttiliyi iilri, arxasnca biz getdik. Bizim avtobusun camaat 26-lar bann yanna atanda dayanma tlb etdi. Biz baxb baqalar da dayand. Nemt d sonadk qald, onu aradan xardlar. (16 sgr basblarm meydana). tank gldi (rifzad ksind), yolu ad, tlblr dalma- mr etdi. Ancaq bizim yataqxanann uaqlar bu trfd, tlblr is qarmzdak baada dayanb gln manlar geri qaytarrdlar. Mn vziyyti yrnmk n ADU yataqxanalarnn aras il - pillknlrl zaa ddm. Universitetin qabanda tlblr toplamdlar, iri girmirdilr. Akademiyann yanndan tnd grdm ki, naat nstitutunun tlblri Akademiyann yanna glirlr. Politexnik nstitutun tlblri d drs girmirdilr. Elmlr Akademiyas metrosunun qarsnda da oxlu adam topla-md. ctimai nqliyyat ilmir. hrd vziyyti daha yax bilmk n metroya minib Bak soveti stansiyasna xdm. Metronun qabanda byk bir dst adam durmudu. Gnclr ox hycanl idi. nstitutumuza gedrkn grdm EA-nn qabandan ttil! ssi gldi. Yeyinldim, grdm ki, Xalq Tsrrfat nstitutunun tlblri Kommunist ksi il z Baksovet glirlr. Saat 10-un yarsnda onlar Mrkzi Komity doru gldilr. Filarmoniyann tinind tanklar v 8 sra sgr yolu ksmidi. Camaat da tlblr qouldu. 2-3 min adam olard. 132 No-li mktbin agirdlri pmcrlrdn qab glirdilr. Saat 10-da Kommunist (stiqal) kasi il geri qaytmaa baladlar. Ba yox idi. Dzdr Hatminin silahdalarndan hmi dnd yal para, stnd aypara emblemi gzdirn air (Eldar brhim) gedirdi, ancaq Baksovetin qarsna atanda nizamszlq yarand. 10.15. Dz Baksovet metrosunun qarsndak kadn txminn 10 min nfrlik izdiham gldi. (XT-nun tlblrin demidilr ki, dayanb onlar gzlyin; uzaqdan glnd grmdlr). Matm qqrrdlar. 10.20. Hr iki dst Kommunist ksind qovudu. 10.25. Kommunist ksindn Hs Hacyev dnnd grdm ki, camaatn bir ucu Fzuli meydanndadr. Mrkzi univerman yanndan tnd grdk ki, sada, Nizami meydannda da adam toplab. Daxili lr Nazirliyinin qabandan kend iri hcum etmk istdilr, cavanlar zlri qabaqlarn ksdi. Artq satqnlq v xyantlrdn cana doymu xalqn gz qzmd. Ba da yox. ntizamsz ktlnin sgr lind, tanklar altnda mhv ola bilcyini dnnd adamn qan donur. Halm yen pisdir. Allahdan onu arzulayram ki, vziyytim camaatla sonadk ged bilmy imkan versin. Camaat klrl getdikc maazalarn balanmasn tlb edir, qraqdan baxanlarn xalqa qoulmasn tlb edir. Shbtdn: Lenin meydannda sgrlr camaat dy-dy deyirmi-lr: Beyte sobak! (yni itlri dyn!). 10.35. Fzuli heyklinin qarsna atanda grdk ki, camaat .Qurbanov ksi boyunca azad qadn heyklin doru axr. Haraya gedir, biln ox azdr (mumiyytl, biln varm?!). Bir adam da yoxdur ki, sz soruasan Yol qranda yal qadnlar ne yerd alaan grdm. 10.40. Nizami metrosu trfdn tanklar qabaa verdilr. Bir rus zabiti tankn stn xb tapanadan at ad gy. Camaat ora axd! Heyklin evrsi bsbtn dolmudu. H.Hacyev v .Qurbanov ksindn gln izdihamn sonu grnmr. Tikinti Snayesi Nazirliyi binasnn hr iki trfindki k il yuxar axma balad, nki tanklar qorxudan kilib getdi. Byk mktbin (-sini bilmirm) boyaboy bndi agird-lrl dolu idi. Qubanov ksindyik. zdihamn qabaqdan da, arxadan da ucu grn-mr. Qaplar aznda duranlarn oxu qadndr v oxu da alayr. Bir izdiham is biziml paralel C.Cabbarl ksi il gedir. Bir olann hr iki lind da vard. 35-40 yal bu adama dedim ki, dalar at. Mn hirslndi ki, gec qardam lb. Mnim yerim sn olsan tfng gtrrsn. Sonra mni satqn adlandrd.

A.A.Bakxanov ksind - krpnn yannda hr iki kdn glnlr birldi. Camaatn mqsdini anladm - dinc matm yr keirmk. Ermnilrl he ksin ii olmadan, zavodlara gedib ii dayandraraq yr etmli, ktlvi ttil yaratmal. Camaatn iind Xutora!, Ermniknd! kimi arlar da eidilir. Ancaq gnclr zlri onlarn cavabn verir. Shbtdn: Nemtl Hatmini tcili yardm mannda aradan xarblar. Baqa birisi: Nemti shr tutublar. 11.10. Volodarski adna tiki fabrikinin qarsna yb fhllri ttil arrlar. Fhllr camaata qouldu. AP-nin korpusundan tlblri xardlar. Qadn ahid: 5- 15-dqg ilmi meydanda camaatn zn qaz buraxdlar v dynkl dydlr. Bir qadnn qucandak uan bana dynk vurub ldrdlr. Kimin adam ev glmyibs ya meyitxanadadr, ya da Baylda dustaqdr. 11.20. L.midt ksindn zaa drkn 15 dild yazlm Yaasn SSR xalqlarnn qardalq dostluu! lvhlri v bayraqlar irisindn ermnic yazn v Ermnistan bayran qoparb atdlar. 11.30. L.midt ksind (Kamonun tini) atma baland. Deysn, bo patron atrdlar. Opera studiyasnn yannda bir qadnn hycandan ryi kedi. Qzlar alamaa baladlar qorxularndan. Camaatn qaban tanklarla ksmidilr. Rus sgrlri gy minlrc gll atd. Sanki mharib gedirdi. 11.35. Bir aaca qara lk balayb ba st qaldrdlar. Camaat kni ksmi tank crgsinin stndn adlayb kedi! K tst v bart iyi il dolub. Tanklar ortadan kilmy mcbur oldular! Ttil! sslri gy ucald. Xalq tanklardan gcl xd! 11.40. L.midt ksind Konservatoriyann yanndan kend stmzdn vertolyot udu. Yqin ki, izdiham haqqnda mlumat toplayr. Bir dvr vurandan sonra camaatn axnnn istiqamti il zaa, dniz trf udu. 11.45. 28 aprel tinind tanklar yen yolu ksmilr. Camaat 28 aprell Bak mehmanxanasna doru axd. 15-61 AQS nmrli QAZ-51 yolu ksmidi. evrilib dzn dayand. Qoca kii: Srnmkdn lmk yaxdr. 500 nfrdn artq adam tutulub. xmayaq. Otumuz boldur. Ot otlayacaq! Lenin prospektinin tinind dnndn qalma tanklarn yanndan keib Lenin meydanna getmk istyn bzi gnclr qqrb dedilr ki, tprk onun meydanna! Biz daha bel qanl meydan lazm deyil! Camaat sl matm iind gedir. zdihamn n daln, n qaban gr bilirm. ar qqranlar da yoxdur. Manlar yol boyu skinin qranda dayanb. He birinin iind src yoxdur, onlar da drb camaata qourlar. 11.58. Aerokassann qarsndan kend grdk ki, Yerevana getmk istynlrin qarsnda sgrlr bir crg dzlb onlar qoruyurlar. 84-86 DE nmrli man (st brezentli) iri girmk istdi, qoymadlar. Aerokassann qabanda duran ermnilr xorla ora, Vazgen, Armyane uyezjayte v s. deyirdilr. sgrlrin avtomatlarna snglr d keirilmidi. Binann 2-ci mrtbsind (boyaboy balkonda) 2 liavtomatl sgr durub hr hans hcuma qar hazr dayanmd. 12.08. 28 aprel ksind krpnn altndan keib vaqon tmiri zavodunun yanndan tnd fhllri ttil armaq istdilr. Dmir darvazalar brk balanmd. rid sgrlr vard. He ksi bayra xarmaq olmad. Uaqlar zavodun pncrlrinin lrini qrmaa baladlar. 12.17. Gldiyimiz Barinov ksind Lenin adna manqayrma zavodunun fhllrini i xmaa ardlar. Darvazalar balam-dlar. 12.20. aumyann heyklinin yanndan kend grdk ki, heykli uurmaq istyirlr, ancaq qoymurlar. Heyklin yan-yrsindki btn mrmri datmlar. 12.25. aumyan xstxanasnn (indi M.fndiyev) qarsndan zaa oxlu (20-dn artq) tank v hrbi yk man kedi.

Bir Zaporojets mannn srcs (azrbaycanl) yer db bir olann stn cumdu ki, niy mni getmy qoymursunuz? Tklb zn dydlr, mann da zib xmir dndrdilr. Bu kd zavod v fabriklr oxdur. Mn onlarn hamsnn adn yazmayacaam. Hamsnn qaps bal idi. Hamsna da gnclr gedib fhllri camaata qoulmaa arrdlar. Ancaq camaata qoulanlar az grdm, daha dorusu, grmdim. 12.35. Bariniv ksinin Qara hr - saa trf dnn dirsyi yannda nmayii sralar seyrlib. Mn zm yorulmuam. Demli, baqa-lar da, qzlar, qadnlar v uaqlar da yorulub. Ancaq he ks dayanmr. Mniml yana txminn 60 yal bir qadn addmlayr, dnyann bu vaxtnda gnclrimizi, qadnlarmz qrdranlar lntlyir. Buna baxmayaraq izdiham yen ucsuz-bucaqszdr. Bzilri deyir ki, Qorbaov Nyu-Yorka gedib BMT-d insan hquqlar haqqnda mruz edck. Ora xbr vermk, bu biabrl AB-a atdr-maq grkdir. 12.50. VNOLFN ns-tun qarsndan kend grdm ki, bu knin o biri banda, lap uzaqda (Komsomol ksi) camaatn qarsn ksiblr. 13.02. Komsomol ksi il irlilyir izdiham. Yen camaatn qabaqdan v arxadan sonu grnmr. Qadn v qzlarn oxu yorunlua dz bilmyib skilrin stnd oturub. Camaatn sas mqsdi neftayrma zavodlarn dayandrmaqdr. Brk yorulmuam. Hiss edirm ki, yarm saat da gzsm ayaq st dura bilmycym. 13.10. Bamzn stndn yen hrbi vertolyot (helikopter) udu. Dvr vurub hr trf qaytd. ldn db skilrin stnd dzln camaat ayaa qalxd, ham fit alb yumruq gstrdi. Vertolyot yen qaytd. .Qarayev adna zavoda mxsus yaraql 2 mrtbli binann damnda liavtomatl 3 sgr grnr. Xeyli adam iri girib fhllri ttil armaq istdi, ancaq darvazalar bal idi. 13.15. Yen vertolyot. 13.30. Bir ekskovator fit ala-ala, st adamlarla dolu, nmayii-lrin aras il srd. Hl alovunda 3 olan oturmudu. Deyiln gr, zavodlarn hamsn silahl sgrlr qoruyur. Ona gr d onlar dayandrman mmknly aydn deyil. 13.36. Grdm daha ged bilmirm. Skid oturdum (XXII qurultay adna zavodun yannda). Zavod fit almaa balad. Shrabn shbtindn: Meydanda qabaqca qadnlar dzlb, sonra kiilr. Ancaq he ny baxmayb qadnlar dyblr, htta ayaa qalxmaa qoymayb tapdalayblar. Meydana he bir tcili yardm man buraxl-mayb. Baqa shbtdn: Meydanda qarqlq dnd balaca uaqlar bizim milislr veriblr ki, aradan xarsnlar; onlar is gtrmyiblr. *** Bir nfr olann ryi getdi Man yox idi ki, onu aparsn. Cavanlar zlri ovxalamaa baladlar. 13.42. Ayaa durub camaata qouldum. 13.45. Zavodun yanndan kend uaqlar mcbur etdilr ki, teplovoz fit verib fhllri arsn. (Ayn 3-nd Vremya deyib ki, i xmayanlar cinayt msuliyytin clb edilck). 13.52. XXII qurultay adna neftayrma zavodunun giri qaps yannda xeyli adam toplab. Fhllri i arrlar. Lap irid sgrlr durub. Zavodun yannda Nelson Stepanyann xatir lvhsini byk bir dmirl vurub datmaa balayrlar. O lvhni o qdr brk hazrlam-lar ki, he cr qopara bilmirlr. (14.12-d qopardlar). Zavodun qarsnda burann bir iisi il nmayii fhllrin davas dd - o, Nemti fanatik adlandrmd, buna gr. 14.07. Jiquli iki olan glib dedi ki, ay camaat, hri sgrlr tutub, sonra qaytmaa qoymayacaqlar, geri qaydn. Camaat raz olmad, dedi ki, biz zavodlar grkdir. Sizi d yrdib gndriblr. 14.15. N.Stepanyann qrlm barelyefini knin ortasna qoyub zn tprmy baladlar. Bir ermnini tutub doyunca dydlr. Zavodun lrini dala qrmaa baladlar.

K il st sgrl dolu tank gldi. Tez camaat irli qab qaban ksdi, tank dayand. Camaatn qaba haradadrsa bilmirm, arxadan glnlrin d ucu grnmr. bhsiz ki, bu anda Fhl prospektind bir milyondan ox adam var. Zavodlarn fhllri d camaata qoulur. Qadnlarn bzisi kmlrini xarb ppl gedir. 15.04. Fhl prospektindki Nargil ayxanasnn yanndan sola - Yeni hmdli trf dnrk. Camaat xeyli seyrlib, nki yorulanlarn oxu yarmq dayanb. Popov ksind adamlar lap splnib. Artq manlar da asanlqla hrkt edir. 15.16. Radio zavodunun fhllri xb camaata qouldu. 15.23. hmdli qsbsind R.Rza ksinin tinindn Rahib Mmmdov ksi il zyuxar Ukrayna dairsin trf qalxmaa baladq. Adam ox az qalb. Qabaqda bir man gedir, zm salxmna bnzyir (adamdan). Birisi lind qara qadn lyindn bayraq dzldib. Ardnca txminn 15 min adam gedir. (Ycam halda, quyruqsuz). (T-til!, T-til!). 26No-li binada 4-nc mrtbd bir qadn yuxar mrtbni gstrir, orada ermni yaadn deyirdi. Camaat qzd. Canl-bal, qrmzyanaq bir olan getdik bu oralar qrmaa! deyib irli cumanda onun qarsn ksdim. Camaat da mni mdafi etdi. Olan qaytd. Bu binann qarsnda adn bilmdiyim zavoda girib fhllrini ard-lar. Btn binalarda balkonlara xmlar. Yerdn ermnilri hdl-yirlr. 15.45. Ukraina dairsinin yanndayq. Yeni 4 -li mtby trf oxlu adam qad. Qaplar, lri sndrdlar, ilynlri bayra xarmaq istdilr. 14-08 AQA nmrli rk mann saxladlar. rk almaa baladlar. Src he n demirdi. Bir qadn alaya-aylaya dedi ki, metronun Neftilr stansiyasna oxlu tank yeridiblr, ora getmyin, qrarlar. Ancaq camaat Ukrayna dairsindn zyuxar - Neftilr stansiyasna doru irlilmy balad. Yeni-yeni adamlar qoulurdu dsty, oxlar is dz bilmyib sradan xrd. Mn zm d tsvirglmz drcd yorulmuam, ayaq st gcl dururam, ancaq hadislrin sonunu grmk istyirm. Ukrayna dairsinin yanndak ilk binann qurtaracanda axnama balad. Bir ermnini dydlr. Ham ora qad. Camaata deyirdim ki, lri sndrmayn, xuliqanlq olmasn. Cavab verirdilr: Sakit dursaq da admz xuliqan olacaq. 19 gn sakit durub axrda yen xuliqan olmadq?. Camaata deyirdim ki, ermnilri dymyin. Deyirdilr: Onsuz da onlara gr admz pis xacaq. Hm d onlar Ermnistanda dynd, ldrnd yax olur, biz ednd pis?. Cavab vermy tinlik kirdim. 16.00. Camaat iind 3 qadn lzgic danrd. Arxadan gln bzi cavanlar onlara bh il baxrd. Tez onlara yanab dedim ki, bizim dild dann, yoxsa sizi ermni bilib dyrlr. Tez dillrini dyidilr. 16.07. Qabanda Gnclr n mallar maazas olan binann pncrsindn ay-ulduzlu qrmz bayraq yellnir. Camaat hddn artq tmkinlilik gstrir, fitnkar arlara uymur. Tonqallar meydannn 19 gnlk drsi onlar allandrb. 16.19. 74 No-li ATS-dn bir az yuxarda zrimizdn vertolyot udu. dn xb knin hr iki trfindn ks istiqamtd qaydanlara deyirdilr: Biz qoulmayanlara ar olsun!, idn glnlr ar olsun!. Shbtdn: Shr txminn saat 10-da metronun Gnclik stansiyas yaxnlnda sgrlr burada dayanb avtobus gzlyn txminn 200 nfri haty alb dynkl dyblr. 16.42. hr bazarnn yannda bir ermninin sar Jiqulisini darmadan edib evirdilr. Camaatn gz artq qzmaa balayb. Nticsi qorxulu ola bilr. Camaatn ucu artq Neftilr stansiyasn tb. ndi 100 mindn ox adam var. 16.53. Neftilr stansiyasnda izdiham dalan kimi oldu. Nizami raykomunun qarsn bir crg lisilahl sgr ksib. Dakar meydan da sgrlrl doludur. Camaat hr trfdn amfiteatrlardan baxr. 17.05. Neftilri tdk. 4 tank qabaa glirdi (hmdli trf), camaat geri qaytard. Bu stansiyada adamlar xeyli paraland. Mn zm artq ayaq stnd dura bilmirm. Blk d hyatmda ilk df olaraq bu qdr piyada yol gedirm. Zarafat deyil - 10 saatdr ki, fasilsiz olaraq Yasamaldan burayacan piyada glmim.

17.07. Grdm ki, yxlacaam, skid oturdum. Ayaqlarmn alt yanr. Ayaqqablarm xardm ki, ayaqlarm bir az nfs alsn. Cammat Neftayranlar (indi Qara Qarayev) ksi il - mrkzi k il qabaa getdi. 17.12. Yola dzldim. Ttililr, nmayiilr mndn xeyli aral db, onlar qovub atmaa gcm yetckmi? 17.25. Az qala qaa-qaa glib Sevinc kinoteatrnn yannda nmayiilrin quyruundan yapdm. Ttil! qqrrlar. 17.30. Neftayranlar ksindn zbkistan ksin dndk. 50 min adam olar. Ham ttil! qqrr. Deysn, zizbyov metrosuna gedirlr, oradan da hr. 17.35. sgrlr havaya xbrdarlq glllri atdlar. Baxan olmad. zbkistan ksindn saa dnb 15 addm gednd grdk ki, asfaltn stnd tank tkrlrinin dairvi yeri qalb. Demli, tank burada geri dnb - camaatn tzyiqi il. 17.45. zizbyov metrosunun yanndak krpy xdq. 17.55. Camaat "zizbzyov" stansiyasnn yanndan Moskva prospekti il hr doqru ynldi. Qabaqda "salxm" ekskavator. Mn daha yeriy bilmirm. Ona kr d metroya dmyi qrara aldm. Saat 18-d metroda idim. Elmlar Akademiyas" stansiyasnda -xdm. Krdm ki, ayaqlarm yer basa bilmirm. Yax ki, tez taksi dd, minib ev gldim. Ayaqlarm isti suya qoydum, uzandm. Krdm ki, hr iki ayaqmn alt suluqlayb. Xsusn saq ayamda iki byk suluq vard. "Torba"lar iyn il yrtdm, su fvvar vurdu. Anaq ayaq yorqunluqu z yerind, bir mzy mttl qaldm -dnnki msibt qripdn mnd sr-lamt qalmayb. kr bunu in baqas desydi inanmazdi, ax qrip el-bel xstlik deyil. Ola bilr ki, aramsz trlmyim v bdnimin fasilsiz hrktd olmas xstliyi aradan xarb. Bu ke. "Aktual msahibz" veriliiqond lqar lfioqlu Leyla Vdirbylini dandrd. L.Bdirbyli dedi ki. aqll olun. xalqmzn adn batrmayn. "Knun ekrs "nda is dedilr ki, meydan antisanitariya vziyytini aradan qaldrmaq n nmayiilrdi tmizlnib. ln yoxdur, 64 yaralanan var. ayi xb ki, meydan qav lklri il doludur, anaq glin, baxn, lklr hams oaq yeridir. Sonra iki zabiti ("tmizlm"d itirak edv) dandrdlar. Ovlar he ksi ldrmdiklrini dedilr. (Bu kadr sonra ayra kvstrdilr). "Vremya SSR ALI Soveti Ryast heytinin (buknk tarixli) qrarn oxudu ki, hr iki respublikada idn ktlvi kild xarlma hallarna qar an iddi mbariza aparlsn. Mqssirlr inzibati, partiya zas alsnlar. htta inayt msuliyytin lb edilsinlr, bellri hatda mtbuatda yazsnlar. Anat ortaya sual xr: krsn, Ermvistavda hans azrbayanl hans vziflrd ilyirmi ki, onlar ktlvi kild idv xaray-dlar da? Deili, bu trar Azrbayann anna zli KYI darap ermnilri mdafi etmk undr. Yalnz v yalnz bunun v! Vremya hminin Ermnistan v Emidzindki dnvki mitinti strdi. Xanlardan gln ermni qadnnh! kstrdi. Azrbayavdav dananda is aumyan (knd) rayonunda ermvilrl azrbaycavllarn mehriban yaadqn bir azrbaycanldan xard. O dedi ki, raykom yax ilyib, ona gr buradan bir ermni getmyib. Sonra I katib Mirzyev (ermnidir) z dand. Hamn yalnz ermni v yen ermni maraqlandrr. Deysn, he Ermnistandan azrbayvanl qovulmayb! N is, hr ey ox gzl aydndr -Moskvann danmal yerlrd susmas, susmal yerlrd is dil boaza qoymamas v bunun sbblri. "Vremya"daha sonra Vzirovun bugnk respublika fallarnn yqncandak xnnv videoyazs gstrildi. Datlq Qarabaqda Azrbaycan hakimiyytinin brpasnn glcyi haqqnda he n demdi. Poqosyann adn bel kmdi. Mitinqi mumn yenidnqurma leyhdarlarnn fitvas kimi qiymtlndirdi. Bugndn sonra srt yol tutaan anlatd, yumaqlqdan, sbirlilikdn l kcyini bildirdi, ermnilri incidnlr qar amanszln vacibliyivdn dand, i buraxmaqa qoymayan mssis rhbrlrini "sl kommunist" adlandrd,grdy ilrdn dand (mxtlif proqramlardan) v giley etdi ki, mitinqd bu ilrdv danlmayb. O, mitinqd zyumaqlq edn byk bir dst sistem iisinin vzifdv azad olunduunu syldi, araqzdran mtbuat orqanlarn zalandrdqlalarn dedi. (Bir ne saat qabaq Nizami glib dedi ki, "Molodyoj Azerbaydjanann redaktoru Ncf Ncfovu idn xarblar.

gr Vzirov Ncfdn balaybsa, demli, o, Azrbayann btn aqll ziyallarn mhv edk, v yax halda lklyk!). Vzirov, mumiyytl, ox isterika il davd v qqrqla sanki respublika halisini qorxutmaqa ald ki, bir az oyay-buyay elsniz ba-kzvz vurub daqdaaqam. Hr halda, x mnd yalnz xalqn taleyin bdbinlikl yanamaq duyusu yaratd v bel baa ddm ki, ermnilr, ruslar bu iradsiz adamn, marionetkanin li il Azrbayann btv yax oqullarn aradan gtrmy alaaqlar. Ncf Ncafovu idn xaran, Vaqif Hseyvovu i gtirn, onu bro zv edn bir adam haqqnda baqa sz demk tindir!Tanr z bu uca xalqa - byk v amansz dmnlrin pncsind rpnan, daim "asaqqal!" deyib alayan v aqladqca da ona rsmi ba tyin edilmi heysiyyatsz robotlarn, milli mnlikdn mhrum marionetkalarn aramsz qapazdarn, tpiklrini, satqn, "xuliqan", "alaq", "yaramaz", "ktbeyin" sylrini yeyn bu byk xalqa kmk olsun ! Amin! Amin! Amin! NC BLM Tqib. Tanklar arasnda 06 DEKABR 1988. Dnn hrd bir ne yerd ermnilri dyblr, ldrlnlr d var. Ancaq bir ne adam dedi ki, meydanda ayn 5-in ken gec ln olmayb. Hr halda, bu haqda dqiq he n bilinmir. Axamtrfi idn xanda grdm ki, Kommunist ksi il saysz-hesabsz tanklar Sabir ba istiqamtind gedir. Klrin asfalt tank tkrlrinin izindn aappaq olub. Tanklar halini vahimy salr. El bil ki, qsdn, camaata hd-qorxu glmk n btn sgrlr onlarn stnd oturur. Baksovetin qars Ermnistandan glnlrl dolu idi. Ancaq bu df sgrlr giri qapsn ksib iri adam buraxmrlar. Bu gec Yasamalda - rifzad ksind, bizim yaxnlmzdak rk maazasnn arxas trfdki ermninin evin girn dallar on be dqiqnin iind ermnilri il-kt edib, ev mlakn dadb, aradan xblar. sgrlr glnd he ksi tapmayblar. Bu gndn hrd sakitlikdir. Ancaq tk-tk hcumlar (ermnilr) ksilmir. *** Qzetlrd Azrbaycan SSR-d v Ermnistan SSR-d vtndala-rn konstitusiya hquqlarnn ox kobud surtd pozulmas haqqnda Sov. KP MK-nn v SSR Nazirlr Sovetinin 1988-inci il 5 dekabr tarixli qrar drc edilib. Qrarda deyilir: Milli lamt gr vtndalarn idn qanunsuz xarlmasna yol vern mssis, idar v tkilatlarn, habel partiya v sovet orqanlarnn rhbrlri xsi msuliyyt clb olunsunlar, htta partiyadan xaric edilsinlr, tutduqlar vzifdn gtrlsnlr, qanunla nzrd tutulmu hallarda is cinayt msuliyytin clb edilsinlr. Azrbaycann adnn birinci kilmsi d gstrir ki, qrar yalnz biz aid olacaq. 07 DEKABR 1988. Bugnn n mhm hadissi odur ki, Ermnistanda 8 baldan gcl zlzl olub. (Sonra 10 bal deyildi). Minlrc ln var (dqiq say bilinmir). Allah Ermnistan dalarnda ovunda donub qrlan azrbaycanl uaqlarn, qocalarn, haqsz yandrlan evlrin, uurulan komalarn, btn haqszln, r dirnn zlmn heyfini ald ermnilrdn. Bdbxtliy sevinmk rzillikdir. Mnim xalqm he vaxt he ksin facisin sevinmyib. Ancaq axam saat 8-d Gnn ekran bu xbri deynd universitetin v politexnik, inaat institutlarn yataqxanalarndan qulaqbatrc sslr, fit, hay-ky, rtlar ucald. ADU-nun qzlar yataqxanasndan Qa-ra-ba!, A-zr-bay-can! sdalar ucald (mitinqd olduu kimi).1

Dallar kd tonqal qaladlar. Birdn-bir btn hrd qopan hay-ky sgrlri hrktd. Onlar sbbini bilmdiklri n ab qalmdlar. Balkondan grdm ki, iki tank Politexnik nstitutun yataqxanalar yannda dallarn qalad tonqallara trf yksk srtl srd. Bir azdan yqin ki, sbbi yrnib (sakitlib) geri qaytdlar. Bu gec shbt yalnz zlzldn getdi. Kirovakan, Leninakan hrlri, bir sra rayonlar dalb. Azrbaycan Mrkzi Komitsi basal verdi. *** Bugnk qzetlrd Vtndalar daimi yaay yerlrindn getmy vadar edn Azrbaycan SSR v Ermnistan SSR yerli orqanlarnn ayr-ayr vzifli xslrinin yolverilmz hrktlri haqqnda Sov. KP MK v SSR Nazirlr Sovetinin 1988-inci il 6 dekabr tarixli qrar drc edilib. Admz yen birinci yerddir!.. *** Kommunist sevimli artistimiz Aasadq Graybylinin (1897-1988) lm haqqnda basal verib. Allah rhmt elsin! 08 DEKABR 1988. Bu gn hrd btn shbt Ermnistandak zlzldn gedib. Axamst ayi xd ki, Yerevanda da 8 bal zlzl olub bu gn (hllik dqiq he n bilinmir). Bu gn M.S.Qorbaov Amerikaya sfrini yarmq qoyub qaydb (zlz-l il bal olaraq. Ermnilr olan hrmtin bax.). 09 DEKABR 1988. Bu gn anam grmk n knd getdim. Hrbi vziyyt olandan bri rayonlara avtobuslar ilmir, ona gr ox tin vziyyt yaranb. Yax ki, direktorumuz Qhrmanov Cahangir d rayona (Qbly) gedsi oldu. Onun mannda yola ddk. Getmmidn qabaq institutda son hadislrl bal bzi msllri mzakir etdik. blfz liyevi v Akif Frzliyevi (mkdalarmz) idn xarblar. EA-nn baqa institutlarnda da bel vziyyt var (Kommunist qzetind mlumat verilib). Mniml Shraba is direktor thmt verib (nmayilrd fal itiraka gr). blfzin tqsiri onda grnr ki, o, Nemt Pnahovun n yaxn adamlarndandr, onun mslhtilrindndir (2 gndr ki, eitdiyim gr, Nemti d tutublar). Nemti is liyevilikd, milltilikd (erm-nilr qar), pul yemkd (ylan pullar) ittiham edcklri aydn grnr. N is, Bakdan xanda postlarda silahl sgrlr dursa da bizi yoxlamadlar. Kndd atamdan eitdim ki, btn baqa rayonlarda olduu kimi Qutqaend d 4 gn gcl nmayi keirilib. Ancaq burada tbbs yeni raykom Ramiz hmdov l alb. Rayonda udilrl axnamalar gzlnilib, htta 400 nfr Mirzbylidn keib Nic getmk istyib, ancaq Ramiz hmdov onlar qaytarma bacarb; deyib ki, onlar silahldr, sizi qrarlar. Bir milis iisi bir ua mitinqd tutubmu. Axamst deyiblr ki, glin gedk milisdn ua azad edk. Byk bir dst milis idarsin hcum knd yen katib tkc ua yox, o gn tutulanlarn bir oxunu buraxdrb v gcl mnaqinin qarsn alb. Nmayilrin, mitinqlrin 4-nc gn (24.XI) katib deyib ki, gr rayonda hrbi vziyyt olmasn, arvadlarnz, baclarnz sgr umuduna qoymaq, tank ssi altnda yatmaq istmirsinizs sakitlikl da-lmaq grkdir. Camaat da kndlrin qaydb. Nmayilr vaxt Bakyla hmrylik n 2-3 man rzaq paytaxta gndrilib, camaat 22 min manat pul yb (tkc 3 min manat ir zavodu-nun direktoru verib), ancaq eitdiyim gr, bu pullar Bakya getmyib, el rayon craiyy Komitsinin sdrind qalb... Ddm rayonda da, Yevlaxda da (respublikada Bakdan sonra n gcl, mtkkil mitinqlrdn biri burada olub) mitinqlrd Dalq Qaraba istyn ermnilr qar yazd erini oxuyub. Xsusn Yevlaxda onun eri ox yax qarlanb. Rayonda Soltannuxa v Mirzbyli kndlrindki ermnilri 6 avtobusda Ermnistana yola salblar. Qazaxda 2 avtobusu dadblar tamam, 4-n is ox zdlyiblr. Burada deyiblr ki (z d tkc Qutqaen avtobuslarna yox, Azrbaycandan ermnilri dayan btn manlara),

ay biqeyrtlr, siz ermnilri el aparrsnz ki, el bil glin gedirlr, ancaq onlar bizimkilri paypiyada, lpaq, ayaqyaln yola salrlar, hr eylrini d llrindn alrlar. Qazaxllar manlarda olan ermni mlakn da dadb, zlrini d dyb yola salblar. Qazaxllarn qzbli olmas sassz deyil. Onlar ermnilrin bizim xalqa etdiklri zlmlri daha yax bilirlr. Mnim saysz-hesabsz ahidlrdn eitdiyim gr, ynin sgr paltar geymi silahl ermnilr Ermnistandak azrbaycanl kndlrin girib halini qorxudub, xmaq n 35 dqiq vaxt veriblr. Camaat ynin paltar geyinmy bel vaxt tapmayb. Mal-qara, ev-eik yiysiz qalb. Kiilri dyblr, qadnlar olmazn thqir ediblr. Deyirlr ki, dmir borulara qadnlar salb hr iki trfdn qaynaq edib, onlar irid diri-diri bu cr mhv ediblr. Krp yal oxlu qzlarn bana flakt gtirilib (onlarn oxu Qutqaen d gtirilib), olanlarn snntini qoparblar (ktlvi halda). Burun-qulaq ksmk, dalamaq hallar da ktlvi olub. sgrlr xilas etmk ad il kndin qadnlarn mana doldurub mey aparb orada fiziki v mnvi zablar veriblr, oxusu melrd, dalarda bapozuq qalb hlak olub. Eitdiyim gr, Allahkr Paazad Vazgen zng edib deyib ki, bu qrn qurtarn. Bizim adamlar ldrb ermni qbiristanlnda basdrrsnz ki, onlar taplmasn. He olmazsa verin bu meyitlri z adtimizl basdraq. Bel ey olmayb; z iinl mul ol deyn Vazgen A.Paazad Allahn qzbindn qorxma mslht bilib. Ancaq ermnilri he n dayandrmayb. Onlar Yerevandak mscidi d dadblar, oradak Quranlar Emidzinin qarsnda tonqalda yandrb, bayram ediblr. Sonuncu trkn Yerevan qeydiyyatndan xmas mnasibtil adyanalq dzldiblr ( gn). Btn bunlar baa atandan sonra dekabrn 7-sind zlzl ba verib. V ham deyir ki, meydanda (Tonqallar meydannda) Allahkr Paazad ermnilri Allaha taprd n bu zlzl ba verib. (Allahkr Paazad sonuncu gn - dekabrn 4-ndn 5-in ken gec meydandak tlblr, camaata z tutub yalvarb ki, buran trk edin. Tlblrdn biri deyib ki, hammzn yerin klmeyihadti oxu, biz bilmirik. Biz el burada da lcyik. eyxlislam bu hadisdn tsirlnib, alayb). Ermnilrin bizim camaata etdiyi zlmlri eidn adam dht glir. ox eylr var ki, onu yazmaq mmkn deyil. Mharibd faistlr bel bu cr n alaq, iyrnc hrktlr yol vermyiblr. Ktlvi sadizm, vandalizm, vhilik, insan siftini btnlkl itirmk, szn sl mnasnda qana yeriklmk tk-tk adamlara deyil, xalq hcmindki adamlar toplusunda zn aydn gstrib. Hyat gstrdi ki, ermni il trkn qardal bdi pozulub v onlarn dost olmas bir daha mmkn deyil. Ermnilr biziml yalnz bizi mhv etmk, biz ziyan vurmaq, txribat trtmk n zdn dost grnmy alacaqlar. Grk bu fitnkarla indiydk ox sadlvh, ryiaq olan xalqmz uymasn, aldanmasn!.. Diri-diri adamn bana mismar axan adamlarla qardalq tutarm?!. 10 DEKABR 1988. Bu gec televiziyada Aktual msahib verildi. lkbr Abbasovun apard verilid Baknn komendant M.A.Tyaqunov, BK-nn katibi Svetlana Qasmova, NS sdrinin mavini A.T.Rasizad, respublika daxili ilr nazirinin mavini, Bak hr D risi Ftulla Hseynov, xalq maarif naziri Mslm Mmmdov, Moskvadan gln bir hquq iisi itirak edirdilr. Tyaqunovun sifti mnd ikrah hissi oyatd. Sanki cllada bnzyirdi. zn mclisin sl aas kimi aparr, gzlrini szdr-szdr danrd. Dedi ki, bizim qounlar Bakya zrurt zndn glib, sovet adamlarnn hququnu, lyaqtini qorumaq mqsdi gdr. (Aydndr ki, onu Moskvadan ermnilr gndrib v sovet adamlar dedikd yalnz ermnilr nzrd tutulur). S.Qasmova dedi ki, biz qounlarn Bakya glmsin ox adq. Sonra dedi ki, Bakda nmayi gnlri he bir hadis ba vermyib, nki partiya v sovet iilri hmi xalqn iind olub (maallah!). Tyaqunova nmayil bal tlblrin ali mktblrdn, fhllrin idn qovulmas fakt il bal sual verilnd dedi ki, bizd he bir hakimiyyt yoxdur (?!), biz hadisni akar edirik, czan is sizin nazirlr (DN, XMN) verirlr. Bli, burada ilann Seyid hmd li il tutulmasnn mexanizmi z xr! Demli, Tyaqunov yax adamm; o, nmayiilri dydrmkdn baqa he n etmyib, ancaq tlblri, alimlri, fhllri idn, mktbdn qovan is claf Mamedin zdr! Rusun illr boyu yeritdiyi siyast!

(z aramzdr, slind Ermnistandan azrbaycanllarn tmizlnmsi el rusun iidir - Trkiy il qonuluqda, lap srhdin stnd bu qdr azrbaycanlnn olmas onu da xeyli narahat edirdi. Yoxsa rus kor idimi ki, 10 ay boyunca bizimkilrin krlmsini, onlarn bana alan msibtlri grmrd?!). Bli, Tyaqunov bakdak ermnilri ox yax qorudu. O, zlzldn sonra Bakda yaayan ermnilr mracit edib xahi etdi ki, Ermnistan-da ba qarqdr, buradan getmyin. Bu mracit z tsirini gstrdi - ermni axn az qala dayand. Ona bu televiziya veriliind sual oldu ki, qadaan saat n vaxt gtrlck? Dedi ki, biz ehtiyac qalmayanda -gr sabah sakitlik olsa, sabah gedcyik. Bu szdn baa dmk olard ki, gr ermnilrin tam sakitliyi, thlksizliyi tmin edils biz ehtiyac qalmayacaq. (Ancaq alm ksmir ki, SSR Dvlt Thlksizliyi Komits vziyyti bu tezlikl thlksiz saysn). Ayn 10-u btn SSR-d matm gn elan edilib. Matmi mn Qutqaend dostlarmla muzeyin direktoru Xalis Mmmdov v qabaqcl mllim Hmzt Hmzyevl birg qeyd etdim. Onlar Qutqaen 12 avqustda gtiriln ermnistanl azrbaycanllarn facili vziyytlrindn d dandlar. Zamanda Qorbaovun Yerevandak grlrindn sz ald. Ancaq kinolentlri yox, fotolar gstrdilr. ox tccbl i idi! Sz var ki, Ermnistanda Azrbaycandan gln hkimlri, qan v rza qaytarb, yalnz tikinti materiallarn, manlar v nefti gtrblr, xstlrini d bizim respublikaya buraxmrlar. Qorxurlar ki, onlar zhrlyrik, xstlrini ldrrik. Adamn ryind n qdr irkab olarm!!! 11 DEKABR 1988. Rayonlararas avtobus ilmdiyi n Bakya getmk ox tinlib. Gec Qutqaend Nriman mimgild qalb shr Bak tdark grdm. Shr-shr televiziyada bir az Dalaya baxdm. SSR xalq artisti Arif Mlikov dand, Moskvada deputatlarmzn Qorbaovla gr zrind dayand. (Burada o, Qorbaova deyib ki, bu hadisnin gnah snddir). Tmkinli olmaa ard. ox all bir cml iltdi ki, artq qardalqdan danmaa dymz, dostluq yaratmaa almalyq... Adaa glib oradan bir Jiquliy oturdum. 20 manata dandq. (Hmi Adadan Bakya 15 manat alrdlar). Drd yerd qabamz ksib pasportlarmza baxdlar (birincisi Asu armnda, ikincisi amaxda, ncs Mfiq qsbsind, drdncs Xrdalanda). Bak qeydiyyatnda olmayan adamlar v manlar hr buraxmrlar (hr cinaytkar nsrlr oxalmasn dey!). Srcmz danrd ki, bir nfr Qutqaendn xst anasn malic n gtirib, onu d buraxmayb geri qaytarblar. Hr postu kedikd doma torpamda, z respublikamda zm qonaq sayrdm. Mn qonaq, liavtomatl, yantankl sgr is yurdumun aas idi!.. (Hl Allah betrindn saxlasn). Gec Zamanda Qorbaovun Ermnistandak grlrini verdilr. Gndz eitmidim ki, onu burada ox pis qarlayblar, Qaraba!, Qaraba! qqrblar, htta stn da da atblar, ona gr dnn lent yox, fotolar gstrilib. ndi is lent baxdq. hali il grd bir ermni ondan soruurdu ki, alimlr niy biz zlzlni qabaqcadan demyiblr? Baqa birisi ikaytlnirdi ki, kmy glnlr ilmirlr, danrlar. Sonra Qorbaov mrkzi televiziya v Ermnistan televiziyas n msahib verdi. Arvad il yana durmudu, hr ikisi, htta onlarn arxasnda dayanan N.Rjkov da ox qanqara idilr. Son sual Qarabaa aid idi. Qorbaov hddn artq sbildi, dedi ki, bunlar nec adamdr, bilmirm. Xalqn bu vziyytind d Qaraba! deyirlr. (Onun msahibsini Pravda ap edib). Bu gn Leninakanda qzaya urayan tyyar haqqnda mlumat verildi. Bakdan uubmu: 9 nfr ekipaj zv, 70 nfr srniin hlak olublar. Deyiln gr, Ermnistana kmk n Bakdan hrbi komissarlqlar trfindn tcili sborla ylan adamlarm. Onu da eitdik ki, ermnilr Azrbaycandan gln tibb iilrini v drmanlar geri qaytarblar, biz qar nifrtl x ediblr. Onu da eitdik ki, yataqxanamzda qalan, nmayiin tbbss v 2 gnn aparcs nvr liyevi idn (Corafiya nstitutundan) xarblar.

12 DEKABR 1988. Shr i glnd DTK-nn khn iisi, istefada olan polkovnik Mustafa Mustafayev dedi ki, khn yoldalarmdan eitmim ki, Leninakanda mvcud olan hrbi silahlarn 40 %-i zlzl vaxt yoxa xb. (Burada Trkiyy qar gcl qvv ylbm). Ancaq Mustafa mllim yoxa xman ndn ibart olduunu aq demdi. Dnn v bu gn Zaman az qala badan-baa Ermnistandak zlzl-dn, ora gln kmk haqqnda mlumatlardan ibart oldu. Eitdik ki, yataqxanamzdak Almi i brpa ediblr (o da nmayilrd ox itirak edib). 13 dekabr 1988. Shr eitdik ki, btn institutlardan qovulanlar brpa edilib. Bu, grnr, bizim Akademiya prezidentinin plan xatirin adamlar czalandrmaq istyindn irli glib. Cahangir mllim d blfzl Akifin qovulmas haqqnda (elc d mniml Shraba thmt verilmsi haqqnda) mri lv edib. Bli, demli, 37-ci ild d adamlarn oxusu dmn olduu n yox, dmni olduu n bada gedirmi! Bunu z gzml grdm. Allah elmmi o illr geri qaytsa he bir ziyalmz salamat qalmaz, hammz bir-birimizi satb mhv edrik! Axam nvr biz gldi, dedi ki, mni tbrik edin, idn xarmadlar. Cmd Nuruyev dedi ki, .Vzirov prezident Eldar Salayev acqlanb, deyib ki, mn sn adamlar idn qovma taprmdm?! 26-larn I katibi Vli Mmmdov da deyib ki, mn he vaxt bel gstri vermmim. Demli, bunlar yalnz z xolarna glmyn adamlardan yaxa qurtarmaq, bir d, ox gman ki, camaat Vzirovdan naraz salmaq n bel avantraya l atblar. Axam N.Rjkovun2 Yerevanda jurnalistlr verdiyi msahib (daha dorusu, mtbuat konfrans) televiziyada gstrildi. Bel bir sual da verildi ki, Azrbaycan Ermnistana kmk edirmi? Rjkov ox sbildi. Ermnilrin yayd bir ox ayilrdn dand (Kirovakanda kimyvi zavodlarn dalmas, zlzlnin AES- d ataca, camaata irkli su verilmsi, uaqlarn Rusiyaya bdi aparlma-s v s. haqda) v dedi ki, bel vaxtda bu cr ayilr yayman qarsn ermnilr almaldrlar. Azrbaycanla da bal ayilr bu qbildndir. Azrbaycan zlzly kmk edib. Sonra konkret faktlar sayd. Bu gn Krasnaya zvezda qzeti yazb ki, ermnilr Azrbaycandan gln yardm qbul etmmy arblar. Sonra yazr ki, bunu adam olmayanlar (neldi) dey bilrlr. Vka qzeti is lyaqtsiz mqallr seriyasn davam etdirir. Bugnk nmrd Dostliyeva familiyal bir mllimnin bel yazsn drc edib ki, ermnilrin Azrbaycandan getmsi bizim beynlmilliliyi-miz, qonaqprvrliyimiz ziddir v bunu mn zm n thqir sayram. 14 DEKABR 1988. Shr-shr pota gedib hla Mmtazzadnin adndan Elmira Qafarovann (Nazirlr Soveti sdrinin mavini) v Anarn adna yazdm rizlri v anama yazdm mktubu pota salb qaydanda air Mmmd Aslanla grdm. Zlzl il bal erini oxudu. Sonu txminn bel idi ki, adam Allahn varlna inanmaldr. Sonra dedi ki, Kirovakanda ox yer dalb, ortada ada kimi yerd bir mscid sa-salamat qalb, onu da paxllqdan dadblar. Sonra dedi ki, Ermnistandak btn mscidlrin qapsn ab ora donuzlar buraxblar, qsdn murdarlayblar. (Baqa birisindn is eitdim ki, itin boynuna Quran balayb hr buraxblar). Sonra dedi ki, Leninakan v Kirovakanda dalm binalarn zirzmilrindn oxlu xarici silahlar taplr v bu hrlr adam buraxlmamas (axam Rjkov dedi ki, bu, hrlrd adamn oxluu, i grmy mane olmas il baldr) hm d buna grdir. Sonra dedi ki, zlzl yanvar aynadk Allahn ermnilr gndrc-yi blann birincisidir. kisi hansdrsa demdi. Shr-shr qzetlr baxdm. zvestiya yazr ki, dekabrn 10-unda Yerevanda 100-dn 300dk adam (bu vaxt Qorbaov burada idi) ky xb Azrbaycandan gln kmyi qbul etmmy arb. Hmin 15 nfr, o sradan Qaraba komitsinin 6 zv tutulub saxlanlb

(zaderjano). Ayn 11-ind bir dst tutulanlar azad etmy alb, sgrlrl toqquma olub, 12 sgr yaralanb. (Demli, Qorbaov gln gn nmayi olmas, ona hrmtsizlik gstrilmsi yalan sz deyilmi). zvestiya elc d I shifd Vazgenin Leninakandak byk portre-tini d drc edib. Krasnaya zvezdada Araqardranlar adl ox yax yaz verilib. Qaraban balarn xalq Azrbaycana qar qaldrmalarndan, zvestiya yazan nmayilrdn ox geni sz ab. Bu qzet Leninakanda llri soyanlar sgrlrin tutmasn gstrn fotonu (be nfr lsoyan z divara syknib, llrini qald-rb) da drc edib, hm d Bakdan gedib qzaya urayan l-76 tyyarsinin ekipaj haqqnda yaz verib. lnlrdn bel yazb: 69 voennoslujahix odnoy iz mestnx astey qrajdanskoy oboron3. Deysn, onlarn sbora gednlr olmas hqiqtdir. (Yoldalar xbr verdilr ki, lnlrin iind 4 nfr azrbaycanl, yerd qalanlar is ermnidir).4 Pravdada Humanite qzetindn gtrlm bel bir sitat var ki, ermnilrin bu millti xlar Sov. KP rhbrliyin v xsn M.S.Qorbaova qar ynldilib. Qorbaovun, dnn is Rjkovun qzbli xlar v bu gndn mtbuatn ermni milltilrini kskin tnqid etmy balamas da bunu gstrir. Axam Qorxmaz Mmmdov dedi ki, nmayi dadlandan iki gn sonra l.midt adna zavodun yataqxanasn gec saat 3-d sgrlr mhasiry alb, eyni vaxtda 8 qapn ab Nemti v 8 yoldan tutublar. Gec Zamanda N.Rjkovun Vazgenin iqamtgahna gedib onunla shbt etmsi gstrildi. Rjkov ikaytlndi ki, bzi adamlar vziyyti grginldirmy alr, ayilr yayr, milltlri bir-birinin stn qzdrrlar. Szsz ki, Vazgenin zn qar ynlmi bu szlr onun verdiyi cavab ksilmidi. Ancaq o qabaqcadan ermnic danr, trcmi is ruscaya evirirdi. (slind Vazgen rusca yax bilir). Sonra Yerevann komendant general-leytenant A.Makaov dand. Onu tz qoyublar. Deyiln gr, Samsonov (khn komendant) yhudi, arvad ermni imi; o, azrbaycanllara qar ermnilrin trtdiyi cinaytlr rvac verdiyi n Baknn komendant Tyaqunovun li il (?) idn gtrlb v ola bilsin ki, ii tribunala da verilck (?!). Bel ki, Ermnistann Quqark rayonunda 29 -li tankdan azrbaycanllara at alb v bir ne adam ldrlb. Qubadlnn kndlrin hcum edib evlri yandran ermnilrin d qarsnda tank glirmi (azrbaycanllar hcum ets onlara cavab vermk n), ancaq ona ehtiyac olmad n he bir i grmyib geri dnb, bununla ermnilr quldurluq n rait yaradb. Hm d Tyaqunovun Ermnistana gndrdiyi sgrlr v yurdundan xbr bilmk istyn azrbaycanllar Ermnistanda tyyardn yer dn kimi onlar 500- yaxn sgr qarlayb v geri qaytmaq n on dqiq vaxt veriblr, ks tqdird tyyarni partladacaqlarn deyiblr, buna hazrlamaa da balayblar. Kor-peman qaydanlar Tyaqunova vziyyti deyiblr, o da Samsonovla laq saxlayb, ancaq o deyib ki, bizd bel fakt qeyd alnmayb. Grnr, sonrak vziyyt Tyaqunova blli olub. Tssf ki, deyilnlrdn nyin doru, nyin yalan olduunu dqiql-dirmyim imkanszdr. 15 DEKABR 1988. Bugnk Pravda ermnilr qar bir yaz verib. Azrbaycandan Ermnistana gndriln zlzl il bal tbrik teleqramlar il shbt giri verilndn sonra gstrilir ki, Dalq Qarabada vziyyt yen grgindir, azrbaycanllar qorxularndan i xmr, Martunid adamlar silahla hdlyiblr, Ermnistanda 150-dn ox lsoyan tutublar, umu bir binann altndak tunel tmizlnrkn 25 silah, o sradan pulemyot, 12 avtomat, tapana v s. taplb. Qaraba komitsi zvlrinin hrktlri hycan dourur. ki milltin glcyi tvi dourur. Grk qti tdbir grlsn. Demli, dnn Mmmd Aslan yalan demirmi. Mustafa Mustafayev: Qorbaovu Yerevanda da-kskdn, mitinq-nmayidn savay hm d an da! (it olu) qqrtlar il qarla-yblar. Dzdr, rus he vaxt ermninin trfini vermyck, ancaq, grnr, Qorbaovun kefin brk dydiklri n son iki gnd mtbuat onlar tnqid etmy balayb. Bir ey ox qorxuludur ki, yen zlrini ermnilr irin salmaq n onlara qar grlck tdbirlrdn (hmi olduu kimi bu df d) biz d ttbiq ed bilrlr. Msln, bu gnorta Azrbaycan radiosu dedi ki, Uaq almi maazasnn zirzmisind silahlar taplb, nfr azrbaycanl hbs edilib v mtbr tkilatlar bel gman edirlr ki, bu silah Lenin meydannda hazrlanan qrn tdbirlri

il baldr. (Baqa szl, Lenin meydannda olan bir ox adamlar silahl basqn hazrlamaq bhansi il tutmaa hazrlarlar) ... N is, hadislr hl qurtarmr, ksin, indi-indi kamillik mrhlsin yetiir. Mnc, Ermnistan SSR-dn ayrlmaq istdiyini btn dnyaya bildirndn sonra rus bizdn l kib ermnilr cumacaq v mhz bu vaxt bir ox mqamlarda aydnlq yaranacaq. Ancaq o vaxtn gecikmsi n rus Qaraba arnn ortada mmkn qdr ox frlanmasna alacaq. Ancaq ermni, Qorbaovun zn a olursa, demli, daha Qaraba oyunu onu bezdirib v o, ciddi msl zrind alr.5 19-29 dekabr 1988. Ermnistandan didrgin salnm yurddalarmzn vziyytini yrnmk, onlarn qovulmas sbblrini yrnmk n Elmlr Akademiyasnda mnim tbbsml bir qrup yaradld, oraya mxtlif institutlardan alimlr clb edildi v didrginlrin splndiyi, demk olar ki, btn rayonlara Azrbaycan KP MK-nn razl il gndrildilr. Mnim zm 10 gn (ayn 1929-u) Vartaen v Qutqaen rayonlarnda oldum. Didrginlr bir qayda olaraq Azrbaycandak ermni kndlrin kblr. Bellikl, Qutqaend az olduumdan (onlar sasn Qafqaz turist bazasnda yerldiriliblr) burada vur-tut son 2 gn qaldm. Vartaend is kemid ermnilr, indi trklr yaayan btn kndlrd oldum, iri bir dftrd onlarn syldiklrini z dillrindn yazb imza etdirdim. Vziyytlri haqqnda rayon tkilatlarna mlumat verdim. Tssf ki, bizi gndrn partiya komitsi iin nticsi il, demk olar ki, maraqlanmad.6 *** Azrbaycann bzi rayonlarnda (Lnkran, Sabirabad, Yevlax v b.) ba vermi xalq itialarn yatrmaq n SSR Ali Soveti Ryast Heytinin 23 dekabr 1988 tarixli qrar il 24 dekabrdan balayaraq Bak hrind v 17 rayonda xsusi vziyyt v komendant saat ttbiq olundu. Axam saat 10-dan shr saat 6-yadk hmin yerlrd icazsiz hrkt qadaandr. 30 dekabr 1988. Bu gn Azrbaycan KP MK-nn plenumu olub. Tkilat mslsind S.M.Hseynovun, ..Mmmdovun v R..Mehdiyevin Azrbaycan KP MK-nn trkibindn xarlmas hll edilib (hr Heydr liyevin adam saylr). Dekabrn 28-ind is Bak hr Partiya Komitsinin plenumu keirilib. Burada M.R.Mmmdov I katib, A.M.Qolubev II katib, S..Qasmova katib seiliblr. Hmin gn Bak hr 47-ci partiya konfrans da olub. .Vzirov geni x edib. 15 yanvar 1989. Bugnk qzetlrd Azrbaycan SSR-in Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind xsusi idar formasnn ttbiqi haqqnda SSR AS RH-nin 12 yanvar tarixli frman drc edilib. Burada deyilir: 1. Dalq Qaraban Azrbaycan SSR trkibind muxtar vilayt statusunu saxlamaqla DQMV-d mvqqti olaraq xsusi idar formas ttbiq edilsin. A..Volski yoldan sdrliyi il Dalq Qaraba Muxtar Vilayti xsusi idar komitsi yaradlsn... 2. Myyn edilsin ki,... xsusi idar komitsi bilavasit SSR ttifaqnn ali dvlt hakimiyyti v idar orqanlarna tabedir, komitnin sdri is vilayt XDS K sdrinin hquqlarna v vziflrin malikdir... 3. ... DQMV razisindki ttifaq v respublika tabeli mssislr, idarlr v tkilatlar, habel onlarn filiallar, sexlri v digr struktur blmlri Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin ryi nzr alnmaqla ... komity tabedirlr... DQMV razisind prokurorluq v mhkmlr... SSR ba prokurorunun, SSR dliyy Nazirliyinin v SSR Ali Mhkmsinin myyn etdiklri qaydaya sasn faliyyt gstrirlr... 5. Dvlt mssissi (birliyi) haqqnda SSR qanununun 6-c maddsinin 2-ci, 3-c bndlrinin v 5-ci bndi nc abzasnn v 7-ci maddsinin qvvsi DQMV razisind mvqqti dayandrlsn... (Tbii ki, Azrbaycann zrrin olaraq - .T.). 7. Bu frman 1989-cu il yanvarn 20-dn qvvy minsin. Azrbaycan SSR AS RH bu frman bynmyi v buna trfdar olma qrara alb. Yanvarn 13-nd - frman imzalanandan bir gn sonra Azrbaycan partiya fallarnn ynca oldu. .Vzirov DQMV-d XK yaradlmasn alqlad.

24 yanvar 1988. Dnn Tacikistanda gcl zlzl olub. oxlu dant v insan tlfat var. 27 yanvar 1988. Ayaz Mtllibov bu gn Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin sdri tyin edilib, Hsn Seyidov is hmin vzifdn xarlb. 15 fevral 1989. Bizim yataqxanann sakini, EA Corafiya nstitutunun elmi iisi, Noyabr mitinqlrinin ilk iki gnnn aparcs nvr liyevin iind v evind axtar apardlar. dki axtar eidib axam ev glmdi v gec baqa yerd qald. 16 fevral 1989. Shr tezdn 39 -li avtobusla i gednd tsadfn nvri 17-88 AQL nmrli Latviya mannda 3 nfrin tutub apardn grdm. 13 mart 1989. Ken ayn sonlarndan balayaraq Azrbaycan Xalq Cbhsi tbbs qrupu il Varlq cmiyyti arasnda gedn danqlar bu ayn vvlind onlarn siyasi sazi balayaraq AXC Mvqqti Tbbs Mrkzini yaratmalar il nticlndi. Hmin qurumun laqlndirm urasna hr cmiyytdn 5 nfr olmaqla 10 zv seildi. Bu, dayaq dstlri hl tn Noyabrda yaradlan AXC-nin tkilat kimi qurulmasnda mhm addmdr. Bu gn is AXC Tbbs Mrkzi Varlqdan baqa nlibel, Bak Alimlr klubu v b. tkilatlar da z iin ald. AXC Mvqqti Tbbs Mrkzi bu gn qeydiyyata alnmaq n riz il respublika Ali Sovetin mracit edib. 16 mart 1989. nvr hl yatr. Deyirlr Stepanakert yen ilmir. 25 mart 1989. Dekabrdan bu yana qzetlr hr gn Bak hr komendantnn mlumatlarn drc edir. Btn mlumatlar milltlraras davti qzdrdna gr hbs ediln azrbaycanllarn cinaytini ifa etmkdn ibartdir. Bugnk Kommunistd hquq mslhtisi Fuad lkbr olu Aayevin cinayti haqqnda danlr. 26 mart 1989. Bu gn SSR xalq deputatlar sekisi gndr. Kommunist qzeti qrmz xb. Burada yazlb ki, Azrbaycandan seilck 63 deputatn 72,8%-i kommunist, 11%-i komsomolu, 48,3%-i fhl, 16,9%-i kolxozudur. sgri gtirmk v Meydan datmaq mhz bu gndn tr lazm idi! 29, 31 mart 1989. EA-da yncaq. Balayann, Poosyann deputatlna, DQMV mssislrinin Krasnodar vilaytin, Moskvaya, onlardan is Ermnistan SSR- verilmsin etirazlar. Tlblr verilib. 5 apreldk vaxt verilib - Vzirov EA-ya glsin. Onun ii qeyri-qnatbx saylsn. 05 aprel 1989.

sgrlr, milislr EA-n haty ald, Akademiyada ilyn he ksi iri buraxmadlar. Bu gn yncaq olmal idi. Dynkli sgrlr camaat datd. 09 aprel 1989. 8-indn 9-una ken gec Tiflisd qrn oldu, rsmi mlumata gr, 16 nfr basabasda ld. evardnadze v Razumovski ora gediblr. Qadaan saat qoyulub. 11 aprel 1989. SND Sov. KP Mrkzi Komitsindn, SSR Ali Sovetinin Ryast Heytindn v SSR Nazirlr Sovetindn Aprelin 8-dn 9-na ken gec Tbilisi hrind Hkumt evinin qarsndak meydanda ekstremist, cmiyyt zidd nsrlrin (sedirm mnimdir - .T.) trtdiklri itialarn qarsnn alnmas gediind bir qrup mlki xs v hrbi qulluquya xsart dymidir. Basrq nticsind 16 nfr hlak olmudur.... (Kommunist qz., 11.04.1989). Bu gn Tiflisd matm gn elan edilib. Aqropromun - SSR Dvlt Aqrar-Snaye Komitsinin (onu Qorbaov yaratmd) lv edilmsi haqqnda SSR AS RH-nin qrar bard mlumat drc edilib. 14 aprel 1989. AXC Mvqqti Tbbs Mrkzinin laqlndirm urasnn qeyd alnmaq xahii il verdiyi rizdn bir ay tdy n .Vzirov blfz liyevi v laqlndirm urasnn baqa zvlrini qbul edib. Vzirov prinsipc AXC-nin leyhin olmadn bildirib. 15 aprel 1989. Ermnilr Dabulaq kndin hcum ediblr (burada 37 trk, 150 ermni evi var). Hadrut rayonunun Tu kndin d hcum ediblr. Qaraba kndlrin Ermnistandan muzdlular glib. Geclr onlar camaata at ar, qorxudurlar. Kolxozlarda trklri idn qovurlar. Camaat 8 aydr isizdir. ndi Mrkzi Komity ikayt glnlr var. Azrbaycan trklri yaayan kndlr he n verilmir (rzaq v b.), istyirlr camaat qasn. uadan 2 nfr Bak il evini dyimk istyib, uada da evlri qalb. Qocalar onlara deyib ki, gedirsinizs gedin, ancaq buradak eviniz yandrlacaq. 16 aprel 1989. Aprelin 14-nd Grcstan KP MK-nn plenumu olub. I katib C..Patiavili, Nazirlr Sovetinin sdri Z.A.xeidze istefa veriblr, onlarn yerin G.Q.Qumbaridze v N.A.itanava qoyulub. 17 aprel 1989. Sumqaytdayq (Nail il). Hr yarm saatdan bir hrbi tyyarlr srtl hrin st il yr (cnubdan imala). Saat txminn 18 - 19.30 arasnda 10-dan ox tyyar udu. Nasosndak hrbi bazaya uurdular. Txminn bir hft qabaq Vzirov fhllrl grb; televiziya il verdilr. Dedi ki, Qaraba bizimdir. 15 aprel tarixli Elm qzeti Ziya Bnyadovun mqalsini (Saxarova qar) drc edib. Rodina jurnalnda (1-2) ermnilr indi d Naxvan istyirlr. Ayn 24- genosid gndr. Ona gr tvi var. nstitutda iclas arb dedilr ki, ehtiyatl, sayq olun, ermnilr silahldr. *** Novruz bayram ox yax kedi. Televiziya ox gzl qeyd etdi. Mtbuat da hminin.

*** Azadlq radiosuna blfz by, B.Vahabzad v baqalar telefonla msahiblr veriblr. Azrbaycan jurnalnn 1,2-ci nmrlrini sata qoymadlar (ermni mslsin gr). uada azrbaycanllar sxd-rrlar (mssislri balamaqla, vziyyti pisldirmkl v s.). *** Bu gn nvr tutulandan iki ay kedi. slind istintaq qurtarmaldr. Ancaq, deysn, 1 hft d uzanacaq. Cmd telefonla dedi ki, onun maddsini (188 - 3) dyicklr, ayn sonunadk ii bitirib mhkmy vercklr. 19 aprel 1989. lyazmalar nstitutunda saat 12-d qeyri-rsmi yncaq oldu. blfz by dand. O, Vzirovla 2 df tklikd, ken hft tbbs qrupu trkibind shbt edib. blfz: -Mn ilk df Vzirovla grnd ona dedim ki, Ermnistandak azrbaycanllarn vziyyti, Qaraba problemi, mtbuatn mvqeyi v s. yoluna qoyulsun. Sonra noyabr-dekabr hadislri ba verdi. Hadislr gstrdi ki, Mrkzi Komit bzi qvvlr qarsnda bacarmad, szn ml ed bilmdi. Xalq hrkatna pis qiymt verildi. Ancaq dzlck. Qaraba hadissind biz uduzduq. ndi respublikada 136 min qaqn var; 2 min Rusiyada, bir ne min Grcstandadr. Mrkzi hkumt fllik etdi; ermnilrl o vaxt bacarmaq istmdi. Btn Ermnistan indi quldur dstlri il doludur. Qaqnlara mumilikd 600 milyon zrr dyib (100 minlrl heyvan, mlak v s.). Qaqnlar geri qaytarmaq n zor ildilmir. Grclr 3-4 gn mitinqdn sonra qrn verdilr. Bizd is 17 gnd (slind is 19 gnd .T.) he n olmad. Bizim hrkatmzn, xalq-mzn sviyysi sonra dzgn baa dlck. smayllda, Xzda qaqnlara ev tikmk n 1,5 milyard manat vsait ayrlacaq. Yardmda 17 milyon, Qay il birg 30 milyon pul var. Qay z funksiyasn yerin yetir bilmdi. Pullarn stn da qoyulub. Biz Xalq Cbhsi ideyasn mdafi etdik. Vzirov dedi ki, mn prinsipc leyhin deyilm, ancaq qorxuram sonra dsiniz mafiyalarn lin, milli hkumt v s. arlar irli srsiniz. Dedik ki, bel olsa bizi mhakim ed bilrsiniz. Proqrammzda bel ey yoxdur. ndi ermnilr yenidn ba qaldrrlar. Dabulaq v Tuda havaya gll atblar. Poosyan Moskvada v Ermnistanda milli qhrman kimi tandlb. Manuarov v o, Moskvann li il gtrlmlidir. Azrbaycan kndlri Azrbaycann rayonlarna verilmsini istyir. Ermnilr grrlr ki, muxtariyyt dalr. Volski ermnilrl azrbaycanllar bardrmaq istyib. Azrbaycanllar Stepanakert getmyib dana. Mn d dedim ki, grk gedydiniz, ancaq deyydiniz ki, bir il qabaqk vziyyti brpa edin, sonra danaq. Mn el glir ki, Ayaz Mtllibov da, bzi yoldalar da Qaraba mslsin brk giriiblr. 19-uncu il Qars mqavilsin gr Krki kndi (Ermnistandadr) Azrbaycanndr. Stalin grd ki, Azrbaycann iqtisadi, siyasi gc artr, ona gr z, Orconikidze, Kirov Qaraba mslsini qaldrdlar. Nrimanovun nfuzunu da bununla qrmaq istdilr. Rjkov deyib ki, ermnilrl bacarmrq, znz dil tapn Vzirova dedim ki, sekilrd uduzduq. 98,5 faiz yalandr. Xalq narazdr. ox adam ssvermd itirak etmyib. ox yerd karanda qoyublar. Dedi ki, sentyabr sekilrind siz bir ne mntq verrik, nzart edrsiniz Azadlq radiosuna msahiblrimizi oxuyur (mnimkilr stolunun stnd idi). Vzirov dedi ki, onlar MK7 il baldr, ehtiyatl olun. Biz xanda mni saxlad, dedi ki, xahi edirm Azadla msahib vermyin. Dedim ki, biz respublika mlumat vasitlrind yer verin, orada danmayaq Sonra tutulanlardan dandq. Dedim ki, onlarn iind bir nfr korrupsiya nmayndsini mn gstrin. Qovulan tlblri qaytarmaa sz verdi. Lnkran Xalq Cbhsi nmayndsini korrupsiya adlandrd. Dedim ki, kasbn biridir. (Sonra cbhi mn zng edib dedi ki, katib yaxamdan l kdi) Naxvan, Yevlax, Lnkran, Qazax, Tovuz, Gnc, ki v Bak blri var Tbbs Qrupunun (Xalq Cbhsinin). kid Ocaq, Naxvanda Yurd cmiyytlri var. Sentyabrnoyabrda Xalq Cbhsi qurultayn armaq istyirik Ermnilr Qarabadan baqa Naxvan komitsi yaradblar. Gnc komitsi d yaradrlar. Onlarn bir sra ziyallar barq istyir, nki Moskvann ba z iin qarqdr,

ermninin halna qala bilmir. Ermni d bizdn qorxur, ona gr hllik sakit olmaq istyir. Vzirov vvlki Vzirov deyil, indi xalqa trf yilib. 13 may 1989. Mayn 11-ind M.Qorbaov AB-n dvlt katibi Ceyms Beykerl Kremld grb. Silahlar mslsi mzakir edilib. 14 may 1989. Bugnk Kommunistd Azrbaycann sem adamlarnn (Q.Abbasov, P.zizbyova, B.Bayramov, Z.Bnyadov, B.Vahabzad, M.brahimov, E.Salayev v b.) Sov.KP MK-nn ba katibi M.Qorbaova mktubu drc edilib. Burada deyilir: Tccblnirik ki, DQMV-d zruri tdbir kimi ttbiq edilmi xsusi idar komitsinin faliyyti raitind myyn qvvlrin milltlraras davti yenidn qzdrmaq chdlrinin qars qtiyyn alnmr... Azn avantrist-lrin azndan vurmaq vaxt glib atmdr. .Vzirov kompterldirmy ciddi fikir verir. 20 may 1989. Dnn N..Rjkov A..Volski, .X.Vzirov v Ermnistan KP MK-nn I katibi S.Q.Arutyunyanla grrk DQMV-d raiti salamla-drmaq mslsini mzakir edib. Burada mayn vvlind balanan ttil hl d gedir. 25 may 1989. Bu gn Moskvada SSR xalq deputatlarnn I qurultay alr. Kommunist qzeti n byk iriftlrl nqilabi yenidnqurma qurultay bal altnda materiallar drc edib. Bu gn M.S.Qorbaov SSR Ali Sovetinin sdri seildi. 28 may 1989. Bu gn hrd 28 May bayramn qeyd etmk n xeyli adam nmayi xb. ox tssf ki, onun itiraklarndan he kimi tapa bilmdim. SND "1989-cu il majn 28-d "Azpnp"in binasnda "nlibel"in jnca keipilipdi. Mejdann dadlmasndan sonpa (1988, dekabpn 4-dn 5-n ken gec) jenidn mitinqlp balamaq shbti ilkin olaraq xd. Dnclp haaland; bzilpi (adlap bllidip) mitinq keipmjin indilikd qopxulu olduunu bildippk bu idejadan danmaa apdlap. Baqalap hpkat balamaq vaxtnn atdn bildippk gn bu gn (28 maj gn) mitinq keipmj apdlap. Mn ikincilpdn idim. Bizim bel bip apqumentimiz d vapd: Moskvada lYmumittifaq qurultay keipilipdi, .Vzipov da opada idi; onun Moskvada olmas da mitinqin ba tutmasna imkan japadpd. Bizim dedijimiz kemjnd mn zaldan xdm. "Azpnr"in tinin atanda on be ijipmi adamn Fvvarlr bandan z juxap qalxdn gpdm. Qabaqda gln Jaap Tpkazp lind balaca, bojal bajpamz tutmudu. Ondan azacq apalda Mnsup lijev glipdi. Onlap mn atanda: "Xaliq bj,biz qoulupsan?" - dedilp. "Qoulupam!" - dedim. Kommunist ksi il zjuxap qalxmaa baladq. Bupada hkim Jadigap Tpkel gtipib mn bjk bip bajpaq vepdi. Az kemi milislp stmz tkldlp. Milislpl spplsppl MK-ja dopu ipliljipdik. Milislp bizi MK-ja jaxn bupaxmaq istmipdilp. Knin o z-bu zndn kenlp biz qoulup, spalapmz dupmadan genilnip, qapsalnmaz bip axn japanpd. Milislp patsija il hapalapasa sopaq atdpp, onlapa jeni-jeni kmk glipdi. ox kemdi Bak hp Milis dapsinin pisi Hofl Kpimov da gldi. H.Kpimovun glii milislpi xejli pklndipib-aqpessivldips d gec idi - biz aptq bjk bip axna evpilmidik. He-ne milis kopdonunu japb MK-nn lap jaxnlnadk gldik, ancaq bupadak milisin oxluundan MK mejdanna gip bilmdik. Onda biz kalov ksi il aa db Heftilp ppospektin xdq. Btn jol boju milislpl sppl-sppl Heftilp ppospektindn S.Vupun ksin xdq (bupada milislp Jaapn bajpan lindn ala bildilp). S.Vupun ksindn Basin ksin, Basin ksindn H.Hacjev ksin, bupadan Kommunist ksin

glib jetidik. Olduqca bjk, qapsalnmaz axn japanmd. Milislp bizi bip d Filapmonijann qapsnda saxlaja bildilp. MK-dan olanlap bizi dil tutub Filapmonijada danq keipmj apdlap. Filapmonijada aldadldmz gpb MK-nn qapsndak mejdana axn etdik. tinlikl mejdan tutub mitinq baladq. Bundan sonpa Kompaptija lideplpi biziml danq apapmaq zopunda qaldlap. Y, ja dpd adam dana getdi. 1988 mitinqlpindn tanjb inananlap zopla mni d dana gndpdilp. MK-dan danq apapanlap apasnda MK katiblpi Telman Opucov, Rafiq Zejnalov, ideologija `bsinin mdipi Rafiq lijev, tanmadm baqalap vapd. Sonpadan pespublika ppokupopu ljas smajlov da glib xd. Mitinqilp adndan knll danqlapa glnlp el ilk anlapdan i zlpini gstpib zlpinin ppoblemlpindn x etmj baladlap. Mn onlap bip-bip susdupub jepind otupdandan sonpa T.Opucovla mnim apamda uzun spn shbt oldu. Bu bip shbtdn ox ideja-sijasi dj idi. T.Opucov mnim gtipdijim faktlap, apqumentlp qapsnda gepi kilmk mcburiyytindd qald. Mn mitinq adndan tlb ipli spb xdm. Mitinqilp qapsndax etdim, dejiln bip ne gnd tlblpimiz jepin jetipilms onlap, janlmpamsa, ijunun 4-d jenidn mitinq toplamaa apdm. Gzlniln gnlpd tlblpimiz jepin jetipilmdi. Dejiln gn shp Filapmonijann bana jmaa baladq. Bupada mn indijdk gpmdijim bip adam jaxnlad, mni qpaa kib kobud llpini gstpdi: "Gppsn, -dedi, - ijipmi be ildir Sovet hakimijjtinin lindn metpoda zlm kipm". Bundan sonpa zn Fipuz Hamov adlandpan bu adam mni dil tutmaa balad: "Gl mitinqi "Spaptak" stadionunda keipk". Mn bojun qapdm. F.Hamov majn 28d knll danqlapa gednlpl biplikd adamlap a-ba salapaq mitinqi "Spaptak" stadionuna keip bildi. Bupada mn - mitinqin banda dupan kimsj x etmk imkan vepilmdi. Belc, biz kimlpin hans sifapilpi jepin jetipdijini sonpalap bildik... Xaliq BAHADIR. 22 mapt 1997-ci il". 04 iyun 1989. Spartak stadionu. 11.05. llrind bayraq (Cmhuriyytin bayra) olan dst azrtrk arlar il gldi. Adamlar 5 dekabrdan sonra ilk df olaraq mitinq toplarlar. Saat 10-a arlmd camaat. Dnn v bu gn shr komendant elan verdi ki, olmaz, icaz verilmyib. Adam az idi. Axam Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsi, Ali Soveti bildirdi ki, 18-20-ci illri yrnmk n Tarix nstitutuna taprq verilib. 11.30. Stadionda 2.500-3.000 adam olar. smayl xl, Yusif Smdolu, Cmil libyov, Ncf Ncfov, blfz by, Ta Xalisby-li, sa Qmbrov v b. camaatn arasndadr. oxlu milis iisi var, ancaq adamlarla ilri yoxdur. sasn girckddirlr. oxlu milli bayraqlar var. Ncfin, Yusifin v bir oxlarnn sinsind rng toxunma para aslb, stnd Azrbaycan Xalq Cbhsi tbbs qrupunun zv yazlb. 11.36. By (blfz liyev), Mnsur liyev, Firuz Hamov, sfndiyar Coun v baqa 4 nfr meydanaya xb mikrofonun yanna topladlar. Eynkli bir kii dedi ki, hrd komendant saat davam edir. Grk el edk ki, qurultaydak8 deputatlarmzn zn sz glmsin, hrd hadis olmasn. Bizim drdlrimiz oxdur, onlardan danaq. Quruluumuz-un leyhin he n deyilmmlidir, qonu xalqlara, partiyaya nalayiq sz deyilmmlidir. 11.43. Mnsur liyev: n vvl sizi Azrbaycan xalqnn tarixind, rqd ilk Demokratik Respublika bayram mnasibti il rkdn tbrik edirm! (Uzun srn alqlar). Vtn urunda lnlrin xatirsini yad etmk n ayaa durun. (Durdular). Biz ADR bayrann tarixi simvol kimi tsdiq edilmsini MK-dan tlb etmiik. 3-nc, xalq ii urunda shhtlrini vern Nemt, nvr, Siyamk, Bxtiyar v baqa mhbuslarn azad olunmasn tlb etmiik v edirik. 11.48. blfz. Saqqal saxlayan By dedi: Bir yadda kimi tarixi yadda gz qarsna gtirmk istyirm. (Xiyabani hrkatndan dand). eyx bada idi, ancaq hrkat demokratik idi. rqd ilk operan zeyir by yazb. rqd ilk demokratiyan da Azrbaycan yaradb. Eq olsun Azrbaycan demokratiyasna! (Srkli alqlar). Azrbaycan xalqnn 70 illik mbarizsi demokratiya urundadr.

Bizim son xmz da xalq hrkat idi. Onu bzi qorxaq yaz-lar, filosoflar adi ynaq etdilr, ona bhtanlar atdlar. Btn demokratik hrkatlardan sonra irtica hcuma keir; bizd d bel oldu. Biz demokratiya urunda mbariz aparrq. Yaasn demokratiya! (Alqlar). Mn el glir ki, dostlarmz, yoldalarmz hbsdn azad olunacaqlar. Gn o gn olsun ki, onlar aramzda grk v bunu demokratiya-nn qlbsi kimi qiymtlndirk. 11.57. Mnsur: 1828-ci ild 2 dvlt arasnda mqavil baland. Bu, soyu eyni olan xalq iki yer bld. sfndiyar mikrofonu onun lindn alb dedi: leytenant midtin (zavodun) fhllrin eq olsun! (Onlar qa yolunda llri bayraql gldilr). (Ura!. Ham ayaa durdu). (Mnsur da onlarn rfin ar dedi. Sonra Demokratik Respublika tarixindn dand). Danak, eser v baqalarnn lin kemi Bakn geri qaytarmaq n Demokratik Respublika buran paytaxt sedi. Azrbaycan Demokratik Respublikasn Sovet hkumti d tanmd (xarici lklr d). Milli ordusu vard. Xalqn, onun torpan qorudu. O, he bir qrna yol vermdn hakimiyyti sovetlr verdi. 12.10. sa Qmbrov problemlrimizin hlli yollarndan dand: Son 4 ild qazandmz n byk nailiyyt xalqn birliyidir. Xalq Cbhsi-ni yaratmalyq. (Alqlar). Onun tsis qurultayn armalyq. Moskvadak qurultayda deputatlarmz fallamaldr. n az hftd 1 df mitinq keirmk n Spartak stadionu biz verilmlidir. 11-ind bura yaq. Mhbuslar, dostlarmz bu gn bizim aramzda olmal idi. Arzu edirik ki, gln hftki mitinqimizd bizim aramzda olsunlar. 12.19. Birisi: limd bamdan uca Demokratik Respublikann bayra var. Hbsd olan qardalarmzn da bu bayra tutmaa haqq var. (A-zad-lq!). Biz bununla bal MK-ya mracit etmiik. Onun nticsidir ki, bugnk qzetlrd mlumat var. Sabah Yevlaxdan hmd adl yoldamzn mhkmsi olacaq. Biz bu mhkmnin leyhinyik. Sumqaytl hmd hmdova ar cza verilib. Onun atas aramzdadr (mollaya oxayan kii; iki- df mhccr yaxnlamd). Ona n yngl cza verilmsi n ssimizi ucaldaq. 12.24. sfndiyar: Yenidnqurma biz 87-ci ilin 2-ci yarsnda atd. Demokratiyann ilk pioneri Hatmi, onun yaratd nlibel cmiyytidir. Onun sdri Vuruna sz vermzdn qabaq Qay cmiyytinin sdrinin mavini Tofiq Barovu dinlyk. (12.27). Bizim ssimiz uzun mddt zmzd qalb. Bizim vziyytimiz Ali Sovetd yax vziyytddir. Bizd rus xalqna, partiyaya dmnilik yoxdur. Biz z milli hquqlarmz tlb edirik. Bizim qurultaymzn nmayndlri bilsinlr ki, xalq onlarn arxa-snda durub. 12.32. Vurun (nlibelin sdri): Nemt, Hatmi, Bxtiyar v baqalar nlibeli yaratdq. 12.36. naat Mhndislri nstitutunun dekan Hseyn mllim: Dalq Qaraba hadislri drdlrimizin he bir faizi d deyil. 12.38. sfndiyar: Tlblri buraxmayblar. Rhim Qazyev sz verilir: 28-ind biz Demokratik Respublika bayramn tlb hrciyind qeyd etmk n riz verdik, ancaq yncaq keirmy icaz vermdilr. 12.42. F.Hamov: Sovetskaya kultura qzetind Aamalyevin Kirovabadn adnn Gnc olmasna aid yazs xd. ki gn sonra cavab verdilr ki, yox, biz kirovabadlyq. 12.47. Xudafrin krps haqqnda mlumat istnildi. ran da tikintiy razlq verib. 12.49. blfz liyev: Qorbaov dedi ki, biz raz olmarq ki, grc xalq qadaan saatnda yaasn. Biz d tlb edirik ki, Azrbaycandan hrbi vziyyt v qadaan saat gtrlsn! (Alqlar, ham ayaa qalxd). 12.50. Mitinqin qtnamsi oxundu. - Hbs olunanlar azad olunsunlar (adbaad yazblar). Deputatlarmz da bunu tlb ediblr. (Azad-lq!). - 28 May ADR gn kimi rsmildirilsin, onun bayra qbul edilsin. - Ekoloji bhranl hrlrin siyahs tutulsun, Gnc, libayram-l v b. bura aid edilsin. - Didrginlr Qarabada yerldirilsin. - Xudafrin krps haqqnda mqavil lv edilsin. - Hrbi vziyyt bir hftydk gtrlsn. - Tlblr qurultayda nmayndlrimiz atdrlsn. 12.57. blfz liyev: Azrbaycandak btn cmiyytlri birliy arrq. Pnah Hseynova sz verk.

12.59. Pnah (qtnam oxudu): - SSR Ali Soveti Ermnistan SSR hkumtinin Azrbaycan SSR-in daxili ilrin qarmasn rsmi kild pislsin. - Qaraba komitsinin statusu lv edilsin. - ttifaq orqanlar respublikamzn suverenliyi haqqnda konsti-tusiya tlblrini yerin yetir bilmirlr. - Sumqaytda ermnilrin faliyytini, Ermnistanda Azrbaycan tyyarsinin qzaya uramasnn sbbini yrnn komissiyalar yaradlsn. - Qurultayda Dalq Qarabala bal Ermnistan deputatlarnn xlarna son qoyulsun. - Azrbaycan Demokratik Respublikasnn yarand gn rsmi qeyd olunsun. - AXC tbbs mrkzi rsmi qeyd alnsn v ona qar bhtan kampaniyasna son qoyulsun. 13.10. Mitinq bal elan edildi. *** Bugnk Kommunistd SSR xalq deputatlar qurultaynn yaratd Hcum etmmk haqqnda 1939-cu il tarixli Sovet - Almaniya mqavil-sin siyasi v hquqi qiymt verilmsi n komissiyann trkibi drc edilib. Bu komissiya Pribaltika respublikalar deputatlarnn tlbi il yaradlb. Grcstan deputatlar 1989-cu il aprelin 9-da Tbilisi hrindki hadislrl laqdar hallarn thqiqi n komissiya, zbkistan deputatlar is T.X.Qdlyann balq etdiyi SSR ttifaq Prokurorluu istintaq qurupunun faliyyti il laqdar materiallarn yoxlanmas n komissiya yaratmaa nail olublar. Bizim deputatlarmz is... Kommunist bir Mlumat drc edib: Azrbaycandan SSR xalq depu-tatlar humanizm mlahizlrini sas tutaraq SSR ba prokurorundan v Azrbaycan SSR prokurorundan xahi etmilr ki, 1988-ci ilin noyabr v dekabrnda icazsiz mitinqlrin keirildiyi dvrd hquqa zidd hrktlri il laqdar cinayt msuliyytin clb olunmu xslr qrupu barsind qt-imkan tdbirlri-nin dyidirilmsinin mmknlyn nzrdn keirsinlr. (Azrinform). 6 iyun 1989. Bu gn Kommunist 1918-20-ci illr dvrnn bzi msllri bal altnda shif yarmlq byk material verib. STA-nn 4 iyun tarixli Dalq Qaraba hadislrin dair mluma-tnda (ne vaxt idi ki, bu balq qzetlrd grnmrd) yazlr ki, DQMV-d grginlik ziflmir, ttillr davam edir, mayn 30-undan vilayt mrkzind icazsiz k yrlri v mitinqlr keirilir. Hl davam edn SSR xalq deputatlar qurultayna tzyiq gstrilir. Frqan vilaytinin bir ne yaay mntqsind itialar haqqnda STA mlumatnda bildirilir ki, iyunun 3-4-nd zbkistann bu vilaytind zbklrl yana Mesxeti trklrinin d yaad bir ne mntqd ekstremist nsrlr milltlraras zmind itialar trt-milr. nsan tlfat var. 8 iyun 1989 Bu gn xsi hyatmda n mhm hadis ba verdi - 6-c mikrorayonda aldmz yeni mnzil kdk. 10 illik ar yataqxana hyat arxada qald! 10 iyun 1989. SSR xalq deputatlar qurultaynn qrarlar il N..Rjkov SSR Nazirlr Sovetinin sdri, G.V.Kolbin SSR Xalq Nzarti Komitsinin sdri, Y.A.Smolentsev SSR Ali Mhkmsinin sdri, Y.G.Matveyev SSR ba dvlt arbitri, A.Y.Suxarev SSR ba prokuroru tsdiq ediliblr. Dnn grkmli Azrbaycan sntisi Rid Behbudov vfat edib. Dorudur, bu haqda bugnk Kommunistd Azrbaycan KP MK, AS RH v NS mlumat verib, ancaq ox qribdir ki, qzetd onun kli il birlikd rsmi nekroloq yoxdur, halbuki tsadfi adamlar haqqnda da tez-tez bel nekroloqlar drc edilir. Grsn, sbb ndir?... Bu gn Sleyman Rstm ld.

11 iyun 1989. Spartak stadionu. 11.20. Adam azdr (1.000- yaxn). Bir dst gldi llrind arlar: Mesheti trkleri, azeri trkleri sizinledir!, Azri xalq Mshti trklrini qbul etmy hazrdr!. ox yerd bayraqlar (milli) var. Meqafonla bir olan Mesxeti trklri il hmrylik duyularmz bildirdi, sraagn vfat etmi Rid Behbudov n kdrlndiyimizi dedi. blfzgil hl glmyiblr. Ta Xalisbyli meqafonla dedi ki, biz saat 10-u tyin ednlr yoxdur. Onlar biz xyant ediblr. Sdrkli bir olan getdi ki, ona ayrlq salmama mslht grsn. 11.29. Stadionun giriind byk bir dst grnd. Tribunadaklar ayaa durub onlar alqlarla, a-zr-trk! nidalar il qarladlar. (Hr byk dst glnd bel edirdilr). 12.02. Firuz Hamov mitinqi ad. (Yannda sa Qmbrov, Mnsur liyev, baqa 5 nfr var). Dedi ki, hbsdkilri bizim tlbimizl azad etmilr. Sizi tbrik edirm! zeyir by musiqisini dnyaya tbli edn Rid Behbudovun xatirsini ayaa qalxb bir dqiq skutla yad edk. (Etdik). 12.07. sa Qmbrov: zbkistanda hlak olmu qardalarmzn xatirsini bir dqiq skutla yad edk. (Etdik). Bu stadionda hr hft mitinq keirmy icaz ala bilmmiik. Ona gr d mitinqlri nmunvi keirk. Hsn Turabov (deputat) gldi, ham alqlarla qarlad. 12.10. Hsn Turabov: Dnn shr 6-da nmaynd heytimizin yars Moskvadan qaytd, yars bu gn glck. Biz Rossiya, ermnilr Moskva mehmanxanasnda qalrdq. Biz mnasibt ilk gnlr ox pis idi, istr trkdilli, istr Pribaltika nmayndlrind. Biz oxlu zng olurdu. Atmosfer ox sbi idi. Bel gzlmirdik. Ermnilr btn nmayndlrl grb tbliat aparmdlar. Ancaq gityann xndan sonra davaya hazr idik. Ydq ki, zmz nec aparaq. Qrara gldik ki, onlara o dqiq cavab vermk lazm deyil. Mn d danmal idim. Ancaq qorxduq ki, mn kobud danaram, ona gr Mirz mllimi mslht bildik. Mn 7 qrankalq teleqram gldi. Biz ox byk bloka nail olduq. Ermnilr, Pribaltika, Grcstan, Moskva, Leninqrad nmayndlri birlib blok yaratmdlar. Vaqif Cfrovun sekisind trk xalqlar il slavyan bloku yarand. Seki qurtarmam ld Poosyanla gityan dalad. Sekidn sonra is Poosyanla Balayan dalad. Bayrda biz dedilr ki, biz sizinlyik. lk nailiyyt Vaqif Cfrovun seilmsi oldu. kinci nailiyyt trk - slavyan birliyinin yaranmas idi. Qurultayn yax getmsi d bu blokun nticsi oldu. Yoxsa onlar qurultay baqa smt ynldckdilr. Biz indi baqa msllr qoymalyq. Referendum keirmliyik ki, 165 min qaqn n Ermnistanda muxtar respublika yaradlsn. Siz el fikirlmyin ki, sediyiniz deputatlar zlrini nalayiq aparblar, passiv olublar. Bizim leyhimiz he bir qrar qbul olunmayb. zmz oxlu dost qazanmq. Sonrak qurultaylarda iimiz yax olacaq. 12.24. Firuz Hamov: Mirz brahimov... (Onun leyhin oxlu srt ittihamlar irli srd). 12.25. Mustafazad Elman: O qvvlr Ermnistanda qarda qrn trtdilr. Qurultayda bizim deputatlar mtthimlr krssnd oturmu-dular, ermnilr prokuror idi, prezidium is hakim. amama hans dvrn qurbandr? Ucardan deputat var - rus dilini bilmir. Mni n mdafi edck? Xuraman qeyrtli qadndr, ancaq mni n mdafi edck? Deputatlarn 70 faizi geri arlmaldr. Qoy xalqn qeyrtli oullar Moskvaya getsin. Qorbaov Anar yox, 7 milyonluq xalq thqir etdi. Mirz brahimov demli idi ki, biz thqir olunduumuz n salonu trk edirik. Nyin bahasna varsa Ziya Bnyadovu deputat semliyik. (Uzun srn alqlar). 12.31. Mnsur liyev xalqn tarixinin thrif edilmsindn dand. Lnt olsun bel tarixilr! (Hsn Turabov qznlqla E.Mustafazady nyi is baa salr. Deysn, deputatlarn mvqeyi barsind mbahis edirlr).

Biz bu gn zbkistanda zbklrl trklr arasnda vuruun ahidiyik. nanmayn. Bu, beynlxalq mafiyann trk xalqlarn vurudur-maq chdidir. Yaasn trkdilli xalqlarn tarixi birliyi! 12.38. sa Qmbrov: Mitinqin aparcln z stm gtrrm. Hsn Turabova minntdarq. Vaqif Cfrovun seilmsi v b. prinsipial qlb deyil. ttifaq demokratik platformada olmaldr. Deputatlar Azrbaycan xalqnn drdlrini demlidir. lk df btn dnyaya Dalq Qaraba haqqnda hqiqti demk frsti verilmidi, ancaq deputatlarmz bundan istifad etmdilr. zbkistandak hadislr haqqnda geni mlumatmz yoxdur. Ancaq bir ey aydndr ki, bu hadis cinaytkar Stalin dstsinin mlinin nticsidir. gr qaqnlar olmasayd biz hmin trklri qbul ed bilrdik. Ancaq Frqan yaxnlnda hrbi drgd yaayan uaqlar respublikamza gtir bilrik. Qay cmiyyti d onlara qay gstrsin. 12.45. Hsn Turabov: oxlu suallar almam. Onlara televiziya il cavab vercym. Ancaq indi birlmliyik. Biz dayaq lazmdr. ndi bel birlik hava-su kimi lazmdr. 12.46. Trk Seyfddin (zbkistandan yenic glib): zbk xalqnn he bir tqsiri yoxdur. Eidirm ki, bazarlarda onlar thqir edirlr. Buna yol vermyin. Orada bir qrup ekstremistdir 100-dn ox uaq lb, ancaq mtbuat yazmr. mza toplanr Azrbaycan xalqndan. Mn geni rkli Azrbaycan xalqna minntdaram. Siz ox sa olun deyirm! 12.53. Mitinq itiraklar adndan Qorbaova mracit oxundu: zbkistanda, Frqand, Kokandda yenidnqurma dmnlri iki qarda xalq arasnda qrn trtmilr. Vaxtnda qti tdbirlr grlms alasmaz nticlr ver bilr. Qardalq, azadlq v brabrlik lksind bel cinaytlr yol veril bilmz. 12.57. Firuz Hamov Sevil Cahaniy sz verdi. 12.57. Sevil Cahani: - Trk xalqlarna qar dnya miqyasnda mbariz balayb. Ermnis-tandan bizimkilri xardrlar. Bolqariyada trklri qrrlar. ndi d zbklrl trklr arasnda qrn yaradblar. Aydn Mmmdov v dostlarnn Oljas Sleymenovun, Rasputinin v baqalarnn bizim xeyrimiz danmasnda myi olub. Deputatlarmzn gityan mhkmy vermk szlri n n idi? Xalq aldatmaq n! Uzunqulaa minmk bir ayb, dmk iki ayb. Bunu axradk aparmalyq. Mxtlif SSR soyuzlarndan bir nfr azrbaycanl seilmdi, ancaq ermnilr seildi. SSR Rssamlar ttifaq bizim Rssamlar ttifaqnn gityan deputatlqdan geri armaq tklifini eitms bizim ittifaq SSR Rssamlar ttifaq trkibindn xmaldr. Deputatlarmz yaltaqlq etdilr. Niy qbul olunmu qrar (seki haqqnda) 3 saatdan sonra lv olundu? Niy qeyrtsiz deputatlarmz man-datlarn Qorbaovun qarsna qoyub l xmadlar? (Ayaa qalxrlar, alqlar). Biz onlar semmiik. Biz onlara ss vermmiik. Bizim deputatlar tyin olunublar. Siyast z yerind, ancan z hququmuzu qorumadq. z hququnu qoruya bilmyn deputat xalqn hququnu qoruya bilrmi? Biz milli qruru olan azri balas lazmdr. Hans deputatmzda is qeyrt olmaldr ki, mandatn qaytarsn. Balayanlarla, Poosyanlarla dana biln Ziya Bnyadov deputat seilmli-dir. (Alqlar). Deputatlarmz deyirdilr ki, biz sz vermirlr. Bs niy tarixi-miz Pst zizbyova xalqmzn drdindn danmad? Bizd ln qadnlar, uaqlar yoxdurmu? zbklr pambn ucuz alnb xaric valyuta il satlmasndan ikaytlnir. Rjkov cavab verdi ki, biz valyuta il pamb xaric yox, SEV9 lklrin satr, valyuta il Misirdn uzun lifli pambq alr. Bel is biz niy o pamb kirik? (Mnsur glib onun danmasna mane olmaq istdi. Camaat qqrd ki, qoy dansn. Mnsur dedi ki, sonra bizim tumanmz ynimizdn xarrlar. Sevil dand). Ya Ermnistanda bizim n muxtariyyt yaradlmaldr, ya da NKAO lv edilmlidir. 13.18. air sfndiyar Coun: - Ev-eikli ermnilr n 450 mln. manat pul ayrlb, ancaq 250 minlik didrginimiz layaqda qalb. Xudafrin krps trafnda hycanl vziyyt yaranb. SSR il ran arasnda mqavil balanb. Niy bizim tlblrimiz cavab verilmir? (Meydann sanda oxlu adam toplab. Sol trfd tribunalarda boluq var. 5 min adam olar).

13.22. sa: Mesxeti trklri n pul ymaq tklifi var. Buna raz deyilik. Rsmi fond yaradlsn. (Bir mktubu oxudu. Yazlb ki, olan oldu. ndi n i grmliyik, yol gstrin. Bunun n Adamdan glmim). Mn bel bilirm ki, Xalq Cbhsinin yaradlmas ox problemlri hll etmyimizd kmk olar. 13.26. Tofiq Qasmov: - Xalq Cbhsind birlmliyik. Biz Dalq Qaraba haqqnda Xalq Cbhsinin mvqeyini deputatlar-mza yazb gndrmiik. Ancaq qeyrtli deputat taplmad ki, onu oxusun. caz verin burada oxuyum. (Oxudu. ox yeri zndn deyirdi): - Ermnilrin respublikas olduuna gr onlara muxtariyyt dmr. DQ Azrbaycan respublikasnn daxili iidir v ermnilrin mrkzi hkumtin li il i grmsini qti pislyirik. SSR hkumti mttfiq respublikamzn suveren hquqlarn qorumaq n hdliyini yerin yetirsin. Xalq Cbhsi n telefonlar: 54-76-40 (Canbax), 39-34-16 (Qasmov Tofiq), 39-43-42 (lizad Zrdt). Sizi qardan gln sekilrd (respublika Ali Sovetin) fal itirak etmy arram. SSR Ali Sovetin sekilrd buraxdmz shvlr tkrar olunmamaldr. 13.35. Firuz Hamov. Mitinqi bal elan etdi. *** Bak hri xsusi rayonu hrbi komendantnn mlumat Respublikann paytaxtnda vziyyt dyimmidir, sakitlikdir. Bununla bel, istiraht gnlrind (iyunun 4-d v 11-d) hrin bzi yerlrind gnclrin kiik bir qrupu ictimai asayii pozmaa chd gstrmidir... ...Xatrladram ki, hrd xsusi vziyyt raitind mxtlif ktlvi yncaqlar, mitinqlr keirilmsi qadaan edilmidir... Bak hr xsusi rayonunun hrbi komendant, general-leytenant M.Kolesnikov. (Kommunist qzeti, 16,17.06.1989). 22 iyun 1989. Bu gn onbirinci ar Azrbaycan SSR Ali Sovetinin nvbdnk-nar doqquzuncu sessiyas oldu. Sleyman Bayram olu Tatlyevin vzifsindn azad edilmsi haqqnda xahii yerin yetirildi v Nazirlr Soveti sdrinin mavini Elmira Mikayl qz Qafarova onun yerin Azrbaycan SSR AS Ryast Heytinin sdri qoyuldu. Bu gn Qazaxstanda G.V.Kolbinin yerin N.A.Nazarbayev I katib qoyulub. Qazaxstann Nov Uzen blgsind d itialar ba verib, qafqazllar qrb qovlayblar. 01 iyul 1989. Bu gn Sov.KP MK-nn Ba katibi, SSR Ali Sovetinin sdri M.S.Qorbaov Mrkzi televiziya il x etdi. Milltlraras mnasibtlr mslsi zrind dayand. 05 iyul 1989. Sov.KP MK-nn 30-40-c illr dvrnd v 50-ci illrin vvllrind olmu cza tdbirlri qurbanlarnn xatirsini bdildirmk haqqnda qrar bard bugnk qzetlrd mlumat drc edilib. Frdi pensiya Andrey Andreyevi Qromko ayn 2-sind 80 yanda vfat edib. 12 iyul 1989. Stepanakert, 11 iyul (STA-nn mxbirindn). Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind grginlik yenidn qzdrlr. Milltlraras dmnilik gclnir, halinin byk quruplar arasnda tez-tez

toqqumalar ba verir, soyuq v odlu silah, ldqayrma partlayc qurular, yandrc maye il dolu lr i salnr. (Kommunist,12.07.1989). 13 iyul 1989. Azrinformun mlumat. Mtbuatda xbr verildiyi kimi, iyulun 11-d Stepanakert yaxnlnda (Krkicahanda - .T.) azrbaycanlya odlu silahla basqn edilmi, nticd onlardan ikisi ldrlm, biri ar yaralanmdr. (Kommunist, 13. 07. 1989). 16 iyul 1989. Bugnk Kommunist yazr ki, Tacikistann sfara rayonunda ayn 14-nd taciklrl qrzlar arasnda byk toqquma olmudur. Qadaan saat ttbiq edilib. Azrbaycana tqribn 14 min Mesxeti trk glib. Bugnn n mhm hadissi - AZRBAYCAN XALQ CBHSNN TSS KONFRANSI keirilib! Yncaqda 30 rayon bsindn ssverm hquqlu 196, mvrti ssl 240 nmaynd itirak edib. Bu msllr mzakir olunub: 1) AXC Tbbs Mrkzinin hesabat; 2) Azrbaycanda siyasi vziyyt; 3) AXC Tbbs Mrkzinin mtbuat vasitlril laqsi; 4) AXC Mramnamsinin tsdiqi; 5) AXC Nizamnamsinin tsdiqi; 6) tkilat msllri. Bu msllrl bal uyun olaraq Tofiq Qasmov, blfz liyev, Leyla Yunusova, Zrdt lizad, Sabit Barov v sa Qmbrov mruz etmilr. Konfrans adndan bu qtnamlr qbul olunub: 1) AXC-nin tsisi haqqnda; 2) Azrbaycan SSR-in dvlt suverenliyi haqqnda; 3) Azrbaycan SSR-in iqtisadiyyat haqqnda; 4) Azrbaycan Demokratik Respublikas haqqnda; 5) DQMV-d xsusi idar formas haqqnda; 6) Azrbaycan SSR-in bzi yerlrindki xsusi vziyyt haqqnda; 7) siyasi mhbuslar haqqnda; 8) trk xalqlarnn masir dvrd vziyyti v vziflri haqqnda; 9) SSR-d milli mnasibtlr haqqnda; 10) lkdki ictimai-siyasi vziyyt haqqnda. Azrbaycan KP Bak komitsinin katibi Svetlana Qasmovann da itirak etdiyi konfransda lyazmalar nstitutunun aparc elmi iisi, tarix elmlri namizdi blfz liyev AXC-nin sdri seilib. Konfrans-da elc d aadak qurumlar yaradlb: AXC DAR HEYT: Barov Sabit, Qazyev Rhim, Qasmov Tofiq, Qmbrov sa, kbrov Slhddin, lizad Zrdt, Yunusova Leyla, Mmmdov Etibar, Ncfov Ncf, Pnahov Nemt, Smdolu Yusif, midov Canbax, Haczad Hikmt, Hmbtov lkrm, Hseynov Pnah. AXC NZART-TFT KOMSSYASI: M.Qmbrov, .Rhimov, A.Salamov, B.Frzliyev, X.Xuduyev. AXC-nin REDAKSYA HEYT: Aamal Sadiq, S.Alarl, T.Allahverdiyev,C.sgndrov, N.Ncfov, X.Hacyev, .krov. AXC MVRT (Asaqqallar) URASI: smayl xl, Mmmd Araz, Vaqif Smdolu, Sabir Rstmxanl, Azad Mirzcanzad, Hseyn ndirov, Ylmaz Verdiyev, Ta Xalisbyli. Konfrans Azrbaycan Xalq Cbhsinin Mramnam v Nizamnamsini tsdiqlyrk qbul edib.

Tsis konfrans ox gizli kild hazrlanb. yerd keirilmsi nzrd tutulub. Aamal Sadiqin tbbs il 8-inci mikrorayonda bir xeyir-r evind kiik toy mclisi ad altnda i balayb. Baqa milltlrdn olan qonularn milis zng etmsi nticsind iki man milisi buraya tkblr. Sonradan Svetlana Qasmova da buraya glib, yncaqda bir qdr itirak etdikdn sonra gedib. dar Heytinin zvlri sasn Zrdt lizad, sa Qmbrov v Leyla Yunusovann hazrlad siyah sasnda seilib (ayr-ayr namizdlr yox, siyah ss qoyulub). Konfrans sa Qmbrov idar edib. AXC sdrliyin Z.lizad Yusif Smdolunun, R.Qazyev is blfz liyevin namizdliyini irli srblr. blfz byin trfdarlar byk stnlk qazanb. 5 iyun - 21 iyul 1989. Elmlr Akademiyasnda mnim tbbsml yaradlm, 30-uncu illrd repressiyaya uram alimlrimizin hyat v yaradcln yrnn komissiyann msul katibi kimi bu mddtd Partiya Tarixi nstitutunun v Elmlr Akademiyasnn arxivlrind ildim. (Akademiyadak aradrmalarm dostum sgr Quluyevl birg aparmam). ndiydk ad bilinmyn bir ox alimlrimizin hyat v yaradcl il tan olduqdan sonra inandm ki, 40-nc illrdn sonrak elmimiz slind 20-30-uncu illr zkasnn zrind yaranb v repressiyalar nticsind mhv edilmi ox grkmli elm xadimlrimizin ad v xidmti hdsiz insafszlqla unutdurulmudur. Bunun balca sbbkarlarndan biri d hmin alimlrin srlrini v ilrini indi z adna xm bir ox bugnk akademik v professorlardr. Ona gr d onlar 20-30-uncu illrin elmi irsini aradrmaa indiydk mane olublar. 21 iyul 1989. Deysn, SSR-d ttil hrkat balayr. Bugnk Kommunistd bildirilir ki, Kemerovoda 10 gnlk ttildn sonra, nhayt, 11 iri axta mrkzindn 9-unda vziyyt normallab; Vorkutada (Komi MSSR) 13 kmr axtasndan 9-u ayn 20-sind dayanb; Rostov-Donda iyulun 19-unda Qukovokmr birliyinin axtas ttil edir; Dnepropetrovskda iyulun 19-unda 11 axtann hams ttil qoulub; Karaqandada iyulun 20-sind Abay v axtinsk hrindki 4 axtann ayr-ayr briqadalar ii dayandrb. (Stepanakert yax nmun gstrdi!). 23 iyul 1989. SND Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin byanat yulun 19-da AB senat Azrbaycan SSR-in Dalq Qaraba Muxtar Vilaytindki vziyyt dair qtnam qbul etmidir. Qtnamd kobud bhtanlar vardr v bunlar yalnz v yalnz SSR-nin daxili ilrin mdaxil kimi qiymtlndirmk olar... ...Azrbaycan SSR Ali Sovetinin Ryast Heyti bel hesab edir ki, Amerika senatnn bu cr irkin hrkti yalnz bir mqsd - DQMV trafnda problemin lazmnca hllin mane olmaq mqsdi gdr. (Kommunist qzeti, 23 iyul 1989). 29 iyul 1989. Azadlq meydan. Mitinq. 14.48. Nemt gldi. l stnd tribunaya qaldrdlar. Ham alqlar-la qarlad. Tribunadaklar pmy baladlar. Sirus dand, onun gliini alqlad. ARLAR: Xalqa demokratiya!, Rdd olsun tyin olunmu deputatlar!, Naionalnomu samosoznani - da, naionalizmu - net!10, Vtnin hr qar torpa namusumuzdur!. *** 39-42 drc isti var. Meydanda 10 mindn yuxar adam toplab. Dvrlm sgrlr, llrind yalnz dynk var, yinlrind khn paltar. Milislr d, onlar da glnlr he bir maneilik trtmirlr.

Azadlq radiostansiyasnn mxbiri qazax Almaz da glib. kir. Nemtdn tribunada msahib aldlar. Nemt dedi: Cavad xan ruslar Gncy glnd demidi ki, Gncy bir yol var, o da mnim cnazmin stndn. ndi Qarabaa bir yol var - Azrbaycan xalqnn meyiti stndn. (Alqlar). (Nemt xna Tofiq Fikrtin Millt rqisi il balad). sti idi, daha dorusu, yoldam evd xbr etmk, axam yenidn meydana qaytmaq n Qorxmaz v Feyzi il ev gldim. Qaydanda grdm ki, camaat gln nb yen glmk rti il dalb. SND 29 iyul 1989-cu il Bak mitinqinin QTNAMS 1988-ci ilin vvlindn etibarn Dalq Qaraba v onun trafnda ba vern hadislrin thlili gstrir ki, hazrda bu regionun Azrbaycandan alnma-sna ynldilmi bir siyast aparlr. DQMV-d xsusi idarilik formas yaratmaqla Azrbaycann suveren hquq-larn pozan Sovet dvlti indi d Dalq Qaraba zr yeni deputat komissiyas yaratmdr. Bu komissiyann iinin nticsi mlum olmasa da onun zvlrinin verdiyi msahiblrdn mqsdi aydn olur: Azrbaycandan yeni gzt tlb etmk, Dalq Qaraban Azrbaycanla iqtisadi, mdni v digr laqlrini zifltmk-l ermni tcavzkarlarnn iddialarnn hyata keirilmsi n zmin yarat-maq. Ermnistan SSR-in v ttifaq dvltinin Azrbaycann daxili ilrin mtmadi olaraq qarmasnn sas sbbi buna qar layiqli mqavimtin ol-mamasdr. Respublikada xalqn birliyini yaratmaa alan bir sra ictimai tkilatlar, o cmldn Xalq Cbhsi tsdiq olunmur, xsusi vziyytdn sui-isti-fad edilrk ktlvi repressiyalar aparlr, hr cr milli hrkata millti-lik damas vurulur. o yer atr ki, tkc Azrbaycan Demokratik Respublika-snn bayran qaldrmaq stnd mhkmlr ittiham hkm xarr. Bel -xr ki, Azrbaycan xalq yenidnqurmann vermi olduu imkanlardan istifad ed bilmir. Baqa xalqlara azadlq gtirn yenidnqurma bizim xalqmza komendant saat gtirib. Azrbaycanda hkm srn irtica, xalqn respublikann iqtisadi hyatnda itiraknn n drcd mhdud olmas sekilr zaman zn qti surtd gs-trdi. Xalqn istdiyi namizdlr irli srlmdi, deputatlar yen d khn qayda il tyin olundular, sekilrin nticsi dhtli drcd saxtaladrld. Bel bir vziyytd artq xarici dvltlr d Azrbaycann daxili ilrin qarma zlrin borc bilirlr. AB konqresinin v Avropa parlamentinin Dalq Qaraba haqda qbul etmi olduqlar sndlr Azrbaycana qar planla-drlm sui-qsdd beynlxalq danak qruplarnn yeni addmdr. Btn bunlar nzr alaraq, nmayi itiraklar aadak tlblri irli srrlr: - DQMV-d Xsusi dar Komitsi lv edilsin v Dalq Qarabada Azrbay-cann hakimiyyti brpa olunsun. Respublikada hrbi vziyyt v komendant saat lv edilsin; - noyabr-dekabr xalq hrkatnn lideri N.Pnahl v onunla brabr cinayt msuliyytin clb olunanlar barsind qaldrlm ilr xtm edilsin, onlara brat verilsin. Cnublu qardamz Rhbri Nasir Siyamk - zrin atlm bhtanlar geri gtrlmkl - azad edilsin. Onlarn mdafisin qalxm v 8 iyulda hbs olunmu qardalarmz drhal azad edilsinlr. Tqiblr son qoyul-sun; - Azrbaycan Xalq Cbhsi tsdiq edilsin; - ermni lobbisinin tzyiqi nticsind AB konqrensinin qbul etdiyi qtna-my v Avropa parlamentinin mracitin SSR Ali Soveti z qti mnasibtini bildirsin; - vtndalarn seki hquqlarnn kobud surtd pozulmasnda, sekilrin nticlrinin saxtaladrlmasnda gnahkar olan xslr qanunvericilikd nzrd tutulan msuliyyt clb edilsinlr, yalan deputatlarn vkaltlri etibarsz saylsn; - Azrbaycan Demokratik Respublikasnn bayra, gerbi v himni milli simvol kimi tsdiq edilsin. Bir hft rzind tlblrimiz yerin yetirilms v ya onlarn yerin yetirilcyi haqda xalqa mlumat verilms biz yenidn bu meydana ylb mumrespublika ttilin balayacaq. ***

Bugnk Kommunist STA-nn bel bir mlumatn drc edib ki, 12 iyulda yaradlm DQMVd vziyyti yrnmk n SSR AS-nin komissiyas 20-27 iyulda DQMV-d olaraq iini baa vurub. Komissiyann mumildirdiyi materiallar v tkliflr SSR AS-nin mzakirsin verilck. 05 avqust 1989. Azadlq meydan. Mitinq. 50 mindn ox adam var. 16.56. Tribunada: Sirus, V.Hacyev, Mirzhseyn (biblioqraf), Sevil Cahani, Aamal Sadiq v b. Qonaqlar: Amerikada yaayan azrbaycanl rssam Araz (dnn televiziyada Dalada Hindistan sfrindn dand). Camaat onu tanyb A-raz! qqrd. O da kinokamera v fotoaparatla izdiham kir. Tribunann lap yanndayam. Qrx drcy yaxn isti var. Adamlarn xeyli hisssi bulvar trfd, aaclarn klgsind dayanb. Sraagn Vorovski qsbsind11 dava db. 2 ermni lb, 2 azrbaycan-l yaralanb, 1 ermninin evi yandrlb. Biz d Marks heyklinin12 yanna baxmaa getmk istdik, milislr mslht bilmdilr. ARLAR:Nemti cinaytkar etmk demokratiyan bomaqdr, Siyamk azadlq! , 8-i iyulda hbs olunanlar azad edilsin! (Mnsur v b.) , Xalq Cbhsi trafnda birlk!, Xalq Cbhsi tsdiq edilsin!, Qaraba qeyrtimizdir!, Bez Karabaxa, bez ui, Azerbaydjan bez dui!, Xsusi vziyyt lv edilsin!, Azrbaycann suverenliyi qorunmaldr!, l-l ver, syan el, oyan, oyan, Azrbay-can! . Milli bayraqlar (rngli) llrd dalalanr. Bir saaqlsn bir akynk olan byk counluqla drmaaraq tribunada Lenin heyklinin aasndak Azrbaycan gerbin brkitdi. Bu df meydanda sgrlr gz dymir, ancaq sadan v soldan milislr sra il dayanb. Camaat hm tk-tk, hm d dst il ox glir. *** 17.09. Hl mikrofon verilmyib. Yusif Smdolu v Ncf Ncfov da tribunada grndlr. Sirus mikrofonsuz danr. Deyir ki, hr rh-brlri bura ylmamzdan narahatdrlar. Ancaq mn xalqmn zkasna, alna inanram. Sabah yen bizi narkomanlar, alkalar adlandrmasn-lar, stmz irkab atmasnlar. Mn kimm? Mn xobxtliy can atan Azrbaycan xalqyam. (Alqlar). (Ham tkrar etdi). 17.18. Mik-ro-fon!. 17.23. Sirus: Mn bayaq generala dedim ki, siz yalnz Baknn hytl-rind gr bilrsiniz ki, bir yellnckd rus ua, azrbaycanl ua, yhudi ua, ermni ua (Camaatdan qqrq: ermni yox!, ermni yox!). Mn yuxarlara yaltaqlanmamamsa siz d yaltaqlanmayacaam; mn bel dnrm. (Alqlar). 17.32. Bura mikrofon verilms mn bu mitinqin n vaxt qurtarmana zmant ver bilmycym. (Mik-ro-fon!). *** Hkumt evinin yuxar mrtblrindn birinin eyvanndan bir kii baxrd. Camaat onu fit basd. ksriyytin banda qzetdn papaq var. Bzilri bana ilk nmrsi dnn xan Shr qzeti, deal sri, Gnclik jurnal tutmudur. 17.38. Sirus: Vzirov Budan, Teterdn byk deyil, onlar tnqid edirlr, biz d Vzirovu tnqid edirik. gr Azrbaycan xalq olmasa Vzirov hans xalqa I katiblik edck? 17.46. T-til!, t-til!. Qadn tirlrinin oxluundan bilinir ki, qadnlar oxalr. 17.47. Mikrofon vermdilr, ancaq camaat z (musiqi ansambl) batare-ya tapd, mikrofonu ona birldirdilr. Sirus mikrofonla danmaa balad: Bez Karabaxa,bez ui, U Azerbaydjana net dui!13. (Camaata dflrl tkrar etdirdi).

17.52. Sirus: Nicat Xalq Cbhsind, xalq yolundadr. Xalqn yolunu ksnlr ar olsun! Qanmaq istmirlr ki, xalq z cbhsini yaradb. Bizi bu gn bura toplayan Qaraba hadislridir. 17.56. Sirus: Sz verirm jurnalist qardam, Molodyoj Azerbay-djana qzetinin kemi redaktoru (srkli alqlar) Ncf Ncfova. Ncfi idn ermnilr yox, zmz xarmq, xalqdan qorxanlar xa-rb. (Alqlar) . 17.58. Ncf: Dalq Qarabada bu yaxnlarda olmuuq. Mni idn -xaranda Mrkzi Komity teleqram getdi, xahi etdilr. ox sa olun. Xalq Cbhsinin 6 zv, beynlxalq nsan Hquqlar Komitsinin respublikada zv Yusif Smdolu (7 nfr) Qarabada, Landa, Krkicahanda olduq. Qurultayn yaratd komissiyann14 zvlri il grdk. Onlara deyildi: 1) Azrbaycan xalq Dalq Qarabala bal bir ox msllrd gztlr gedib. Azrbaycan xalq bir d gzt getmyck. gr bir d gzt olsa bunun msuliyyti komissiyann zrin dr. 2) Bu gn Azrbaycanda 200 min qaqn vardr. Stalin dvrnd is 100 min glmidi. Yenidnqurma dvrnd bel i olursa Stalin dvrn niy pislyirik? Azrbaycanda 200 min nfr canndan bezmi adam var. Bu thlkni Ali Sovet bilmlidir. 3) ndiydk Azrbaycan respublikasnn suverenliyi tapdalanr. Bun-dan sonra da bel olsa biz SSR-dn xmaq urunda mbarizy balayacaq. (Uzun srn srkli alqlar) . uada da bizi bel qarladlar. x yolu nddir? DQ-da ermni milltilri silahlanb. Bu silah onlara Ermnistandan glir. Ola bilr ki, zlzly kmk zaman vertol-yotla, tyyar il gtirilib. Bizim camaatmz is liyalndr. Landa bir partlay olub. Yerli hali glnd grb ki, xeyli yerin aaclar partlayb. Txminn 200 kq partlayc madd, xarici drmanlar taplb. Krkicahanda 250 azrbaycanl, 53 ermni ailsi var. Aqdan-aa silahlanblar. Quular kndind deyiblr ki, jurnalist glck. 60 sgr glib, Srvr Axundov adl olan 6 nfr dyb, Stepanakert trblr. Sonra grblr ki, axtardqlar adam deyil. Kndin 1 kilometrliyind atb gediblr. Azrbaycanllarn haqq tapdalanr, o biri trf is gzn st qan var deyn yoxdur. Onlar deyirlr d, edirlr d. Onlarn rhbrlri il xalq arasnda birlik var. Onlar silahldrlar. Bu sbb gr onlardan qorxurlar. Bizd d bel olmaldr. Rayonlarda...15 var. Biz bu yaxnda ox gcl olacaq. Bizd el ey var, o, ermnilrd yoxdur. Bizim iqtisadi nvmiz var. Bu saat SSR-d haqq sz yox, brk sz eidilir. Ermnilr qqra-qqra yarm milyard aldlar. Biz yni Kuzbasdan, Donbasdan da geriyik? Ancaq ttil sabah, birisi gn balamaq olmaz. Grk komitlr yaradaq. Hr yerd 3-5 nfrlik ttil komitlri yaradlr. Baqa silahmz yoxdur. Vsait ylmaldr. Ttil olsa Azr-baycandan knara he bir mhsul xmamaldr. lk hiss etmlidir ki, Azrbaycan var, nki Vremya bu haqda he n demyck. kincisi d, qoy bahalq olsun, bizi duysunlar. (Alqlar). 18.18. Sirus: Mn mracit edirm rsmi rhbrliy. Ken df dedik ki, onlar tlblrimiz ml edck, burada x edcklr. Xalqdan -kinmyin. Dnn sizin inanmadnz msllr bu gn gerkliy evrilir. Dovann qorxusu olmasa donuzdan piyli olar, onu ayaqdan cld edn canndan qorxmasdr. Biz Leninneftin, zizbyovneftin neftini versk Stinger raketi, qrc tyyarlr ala bilrik. (Alqlar). Bizi tapdalayrlar, zirlr, zmz d vhi deyirlr. Amerika Naqasakiy atom bombas atr, senat Sumqaytda ln ermni-lr aid qrar xarr. Az qala zlzldn lnlri d bizim ayamza yaz-maq istyirlr. Biz fil qulanda yatmamalyq. Qardan gln sekilrd daha fal olaq. Xalq Cbhsinin egidas altnda sekilr aparmalyq ki, sabah 98,5% ortaya xmasn. Xalq Cbhsi biz hava kimi, su kimi lazmdr! 18.27. sa Qmbrov: ziz baclar v qardalar! Bir ne aylq fasildn sonra bura yenidn ylmanz mnasibtil sizi tbrik edirm. Hans azrbaycanl Xalq Cbhsinin leyhindirs o, Azrbaycan xalqnn leyhindir. Xalq Cbhsi ona gr grkdir ki, xalqmzn drdlri oxdur, biz birlik grkdir. Qaraba bizim birliyimizi yaradb. Ancaq tkilatda birlmliyik. Baqa xalqlar z drdlrin artq ar tapblar. Ancaq Qaraba frlda biz mane olub. Biz grk el vasitlr tapaq ki, Qaraba problemi hll olandan sonra da biz faydal olsun.

Bu ilin martnda Xalq Cbhsi yaranmas haqqnda MK-ya mracitdn sonra Cbh yaranmaa balad. XC yaranmas haqda dnya xalqlarna 22 dild mracit etdik. Xarici mtbuat da bizi tanyr, ancaq respublika-mzda onu tanmaq istmirlr. (Ar olsun). Onun dar Heyti var: burada sdr blfz liyev, zvlri Yusif Smdolu, Ncf Ncfov, Nemt Pnahov (alqlar) v baqalardr. Cmi 15 nfr. Hams Azrbaycan xalq yolunda canndan kemy hazrdrlar. (Eq olsun!). Asaqqallar u-rasnda B.Vahabzad, S.Rstmxanl, .xl v b. var. Nzart komissiyas, redaksiya heyti var. Yqin ki, sentyabr-oktyabr aylarnda Xalq Cbhsinin qurultay keiri-lck. n layiqli vladlar bu qurultaya gndrmliyik. Bizim n byuk vzifmiz Azrbaycann iqtisadi, siyasi suverenli-yin nail olmaqdr. Ancaq gr biz yen etina edilms, yen tapdansaq SSR-dn xmaq tlbini irli srcyik. (A-azad-lq!). Baqa mhm vzifmiz xalq siyasi dylr hazrlamaqdr. ndi SSR-dn xmaq haqqnda sz eidilnd ham alqlad, ancaq noyabrda Nemt bel sz deynd bir oxlar meydandan dald. Demli, xalqn siyasi urunda dyiikliklr var. ndiliks Qaraba problemini hll etmliyik. Bizi hakimiyyt can atmaqda gnahlandrrlar. Biz hakimiyyt can atmrq, alrq ki, hakimiyyt xalq tssbn kn qeyrtli adamlar glsinlr. (Alqlar). Qardan gln sekilrd fal itirak etmliyik. Hakimiyyt orqanlar zrind mumxalq nzarti xalqn hququ v vzifsidir. Bizim Proqrammzdak bir msl d yuxarlarda narazlq trdir - bu da rhbr vziflrdki xslrin Xalq Cbhsinin rhbr orqanlar-na seil bilmmsidir. Biz onlara deyirik ki, sizin vzifniz xalqa qulluq etmy tam imkan yaradr. Qardak Ali Sovetimizin sessiyasna bzi tlblrimiz var: 1) Azrbaycann iqtisadi v siyasi suverenliyi Ali Sovetimizin slahiyytind olan msldir. 2) SSR qanunlar respublikamzda yalnz respublika Ali Sovetinin tsdiqindn sonra hyata keiril bilr. Bundan baqa; 1) hrbi vziyyt lv edilmlidir; 2) DQ-dak Xsusi daretm Komitsini biz burann tdricn Ermnistana verilmsind nvbti mrhl sayrdq. Bel d oldu. ndi qonularmz prezident idar formas yaratmaq istyirlr. Biz d idar komitsinin lvini tlb etsk qonularmza kmk edrik. Bizim fikrimiz - komit qalsn, ancaq onun rhbrliyi azrbaycanl olsun. (Alqlar). Ali Sovet tklif vermiik ki, Azrbaycan respublikas vtnda-nn statusunu myyn edn komissiya yaratsn. ki ay vaxtmz var. Oktyabrda Ali Sovet DQ mslsini mzakir edck. O vaxtadk hazrlab birlmliyik. Hamnz AXC trafnda sx birlmy arrq! (Alqlar). 18.58. Sirus: blfz by, xahi edirik yuxar qalxasnz. (blfz by srkli alqlar altnda camaatn arasndan keib yuxar qalxr. Meydanda 100 mindk adam var). 19.05. Sirus: Bambllardan xilas olmalyq! (Alqlar). 19.05. Nefti Mmmd sz verildi: Yerevann 2.500 illiyini qeyd etdilr. Bura Rvan hrdir. Orada ermnilr yaamayb. (Tarixdn dand). Baksovet yaranandan sonra (1918-d) ermnilr 200-dn ox Azrbay-can kndini datdlar. Glly heyflri gldi, adamlar diri-diri xn-dklr basdrdlar. air qabaqda olmaldr. air hamdan qabaq alamal, hamdan sonra glmlidir. Biz Bakn, Qaraba ermnilrdn tmizlmliyik. Orda xalqmzn bana oyun ablar, burada is bunlar evlri satrlar. 19.17. Sirus. 19.24. blfz liyev: - Mn bu gn hmi inanmam. Glckd olsa da mn minm ki, xalqmz bir gn bu meydanda Cnubi Azrbaycanla birlmk n yacaq. (Tb-riz!). Biz iqtisadi msllr dalnca qab siyastdn uzaq d bilrik. Qaraba mslsini knardan ortaya atdlar. Bizi demokratiyadan yaynd-rrlar. DQ-da 54 azrbaycanl kndi var. Onlar respublika tkilatlar zr blmli, mhkmltmliyik. Qarabaa uzanan llr ksilmli, baxan gzlr tklmlidir.

Azrbaycan torpan Azrbaycan xalqnn z idar etmlidir. Azrbaycan snayesinin 93%-i ttifaqa baxr. Ayaz Mtllibovdan sorudum ki, sni 7 faiz qarovulu qovublar? (Glm). O, riz verib Qosplana, Sitaryanlar16 adlayb kemlidir. Suverenliyimiz yoxdur. Moskvadan kimins arvadnn xahii il respublikada vzify adam qoyulmamaldr. Hrbilri he bir respublika zxouna armr. Onlar yalnz fqanstana, Anqolaya aran kimi dvt edirlr. Qorbaov dedi ki, hrbi vziyyt grc xalq n thqirdir. Bs biz aid deyil? Guya Sumqaytda hrbi vziyyt aradan gtrlb. Ancaq sgrlr bildiyini edirlr. Onlar 3-5 manat da alrlar. Bu meydanda ba vernlr Xalq hrkat idi, btn Azrbaycan ayaq st idi. Noyabrda tlblr axtada sgrlr gstrmk n meydanada kynkck qardlar. Mn o igid cavanlarn qarsnda ba yirm! (Alqlar). Verdiklrimizi zaman-zaman geri alacaq. Sizi bu gnlr sslyirm. (Alqlar). 19.41. Sirus: zfaliyyt yol vermyin. 19.46. Xarkovdan olan glib, onu dinlyk: Xarkovda fizika-riyaziyyat elmlri namizdiym. Nmayi n glmim. Bu il danakstun partiyasnn 100 illiyidir. Onlar yubiley n Qaraba almaq istdilr. Mnim siz demk istdiklrim: qardak sekilrd fal itirak edin. Fal alimlrimizdn Ziya Bnyadov, air S.Rstmxanl, Frid Mmmdova, Ncf Ncfov, qrar liyev v baqa alimlri deputat se-mliyik. Xalqmza aa yox, nkr grkdir. Cnubi Azrbaycanla birlmk mslsi indiki halda dzgn deyil. (axnama, narazlq, vurxunma). Onlar quldurlar, ancaq qulluqlarn baa dmrlr. Xalq Cbhsinin ad dyiib Xalq Partiyas qoyulmal, ona Xtayinin ad verilmlidir. (Alqlar). 19.54. Sirus: Bu onun fikridir. gr deslr ki, sn d, sa da ermnisiniz, hycanlanmayn. Mxtlif rylri dinlmyi yrnk. 19.57. Fhl Kri: Yenidn bu Azadlq meydannda toplamanz mnasibtil sizi tbrik edirm! 8 iyulda Mnsur liyev, Qardaxan, Yaar Mmmdov, sfndiyar Co-un hbs olundular. Siyamk hans zindanda yatrsa bilmirik. Kommunist qzeti yazd ki (ken hft), mitinqin itiraklar v rhbrlri czalanacaq. Bs bunu niy Qaraba tkilatna demirlr? Ermnistanda S.Vurunun, Aq lsgrin heyklini uurublar, ancaq minlrc azrbaycanln qran aumyann heyklini saxlamq. Tutulan btn yoldalar azad olunmaldr. Nemti yen sxdrrlar. Nemtin v baqalarnn istintaq dayanmaldr. Bizim 18 gnlk (slind 19 gnlk - .T.) xalq hrkatmza n adlar vermdilr? Ancaq quru palq divara yapmaz. Mn tlblrimiz hyata kems bu rhbrin (Leninin - .T.) ayaqlar altnda aclq elan edcym. Gz qabanda. Yoxsa rhbrimiz yen deyr ki, aclar gnd df tualet gedirdi.17 Azrbaycan xalqna Azrbaycan xalqn sevn rhbr balq etmlidir. 20.10. Sirus: Xalq kldirs onun balar ikiqat kldir. Biz onla-ra da kmk edirik. Xalq aylb, krplr d aylb. lk trpnms un lnmz. 20.13. Hquqnas Fuad Aayev: Mn siz noyabr-dekabr hadislrindn sonra balanan repressiyadan danmaq istyirm. Nemt, Siyamk, Bxtiyar, Hatmi v b. hbs olunmular. Onlar Azr-baycann suverenlik hququnun tapdalanmasna etiraz ediblr. Ancaq onlar milli davti qzdran adlandrblar. Biz ona nec dz bilrik ki, Nemt mhkmd duracaq, Zori Balayan is deputatdr? 67 yal sfndiyar, 54 yal Mnsur, Kri v b. Siyamki azad etmk n MK qarsna nmayi xmdlar. Onlara ad qoydular ki, mqavimt gstriblr. 67 yal sfndiyar 120 kiloluq milis nec mqavimt gstr bilr? Repressiya dozanqurdu ordusunun iidir. Hakim Azr Orucov hquq qaydalarn kobudcasna pozur. stintaqlar bizim mstntiqlr yox, Moskvadan gln qrup aparrd. Onlarn sviyysi ox aadr. Semyonov v onun trafna toplaan bir ox mstntiqlrin cinaytini aradran istintaq komissiyas yaradlma-ldr.

Lnkrana getmi 200 tlb geri qaydb. Onlar deyir ki, ya uaya gedcyik, ya da he bir toplana. Rektorluq is pis yol seib, onlar idn, institutdan qovmaqla hdlyir. Ar olsun onlara! (Tlblr Lnk-randa ox pis baxblar. Yemklrindn qurd da, siovul da xb). 20.25. Sirus: Sz xd ki, guya dnn iki nfri tutublar. Mn indi onlardan birin sz vercym. 20.27. Xudadat Xuduyev: Dnn televiziya dedi ki, mn hbs olunmuam. Ancaq yalandr. Xlilov Hseyn d (dosent) aramzdadr. Mtbuatn yalan yen davam edir. Qarada rayonunun ikinci katibi liyevdir bu yalan xbri yayan. Ancaq sbrli olun. 20.30. Sirus: Zaqatalada Xalq Cbhsinin iki tbbss hbs edilib. Yqin ki, mitinqimizin ssi ora atacaq. Biz tankdan qorxmuruq, biz tfngdn qorxmuruq. Zaqataladaklar cinayt etmyiblrs (buna inanram) onlar buraxlmaldrlar. Bunun n Moskva lazm deyil. 20.35. Etibar Mmmdov (Xalq Cbhsinin zv): -Mn ken mitinqd respublika rhbrliyin veriln tlblr zrin-d dayanmalyam. 1) Dalq Qarabada Azrbaycann suverenliyi brpa edilmlidir. 2) Dalq Qaraba hadislrindn sonra hbs olunanlar azad edilmlidir. 3) Hrbi vziyyt lv edilmlidir. 4) Yeni sekilr keirilmlidir. 5) AXC rsmi olaraq qeyd alnmal, onun faliyyti n rait yaradlmaldr. Sonuncu tlb bu idi ki, tlblr yerin yetirilms ttil edilck. Bir hft keir. Mslm Mmmdov18 mndn onlar xsn qbul etdi, mtbuatda tlblrimizin ks olunacan dedi. Ancaq yalan xd. Biz deputatlardan he n tlb ed bilmrik. Onlar yuxardan tyin edilmi manqurdlardr. Azadlq radiosu B.Vahabzadnin deputatlara yazd tnqidi eri z ssi il verdi. Azrbaycana verilmi 675 yerdn 200-dn yuxars ictimai tkilat-lara aiddir. Deputatlarn seilmsi n bu layih gizlic raykomlara gndrilib. almalyq ki, iki ildn az yaayanlar ss vermsinlr, nki indi respublikada 100 mindn ox hrbi var. Onlar sekid komandir-lrinin gstrdiyi adama ss vercklr. Sekid fal itirak edin. Blleteni cibd saxlamaq dz deyil. Onsuz da, seki blletenini ikiqat artq verirlr. 3.000 lazmsa 6.000 blleten verirlr. Ham ss vermli, istdiyini pozmaldr. Bizim mlubiyytimizin bir sbbi d hrbi vziyyt idi. Hrbilr toplamaa qoymadlar. zmz d passiv olduq. Bu sekiydk hrbi vziyyt lv edilmlidir. Bu seki xalqmzn taleyini hll edck. Bu df d mlub olsaq yeni-yeni mlubiyytlr dar olacaq. Seki komissiyalarnn zvlrin nzart edin. Saxta protokollar i dmy qoymayn. Ziya Bnyadov, Anar, fhl v baqa bir EA iisinin sekiqaba kampaniyasnda Z.Bnyadov sekiy buraxlmad. Sekiqaba kampaniyann lv edilmsin almalyq, btn namizdlr ss buraxlmaldr. Namizdlri znz myynldirin. ndi kek tlblrimiz. Ultimatumumuzun vaxt tb. N etmliyik? Sz verirm Sirus by. 20.55. Sirus: Qarnzda x ednlrin ksriyyti Xalq Cbhsi fallardr. Onlarn he birinin xndan yorulmadnz hiss edirm. Biz kimlri is thqir etmkdns z drdlrimizdn danrq. Moskvada ss vermynlr blleteni zlrind saxlayblar. Mn buna inandm. Ancaq bizd, sn dem, saxta blletenlr verirlrmi. Bs mn ss vermsm, ay Etibar mllim, birdn mnim yerim baqa blleten vermy-cklr ki? Etibar: Bu asldr seki komissiyalarndan. gr zmz sesk onlar bel frldaq iltmz. Sirus: Biz dnn hr rhbrlri il dandq. Dedik ki, siz d azrbaycanlsnz, glin xalq dinlyin. Ancaq onlar yen yalan xd-lar. Bu, onlarn acizliyidir. Onlarn tank, krss, mhr varsa bizim d llrimiz var. Sabah hrd xunta hakimiyyt bana gls mn Sirus evd oturub on zavodu dayandrmaq iqtidarna malikm! (Alqlar). (T-til!, t-til!). Gc bizddir. Ttil mbariznin n gcl formasdr. Nefti, pamb saxlasaq onda bizi tanyacaqlar. (T-til!, t-til!). Mn toyda tamada deyilm. Biz almalyq ki, buradan gednlr rklrind od aparsnlar. 21.06. blfz liyev:

-Bana gln bamaq olar. Xalq Cbhsi adndan pul ymaa balayblar. Bizi bhtana sala bilrlr. Xalq Cbhsinin msul nmayndsi olmadan he ks pul verilmmlidir. Ttil gldikd, ham ttil xmaldr. Ken df zavodlar nmaynd gndrdilr ki, guya ttilddirlr, ancaq z ildi. Bu df is he ks ilmmlidir (lazm olan mssislrdn baqa). Mtkkil ttil hazrlamalyq. Bizim qrarmz gzlyin. 21.10. Sirus: Mtbuat z szn dey bilr. Ncfin idn xarlma-s oxunu qorxutdu. ndi mtbuat iisi Sfr Alarlya sz verilir. 21.12. Sfr: Latviyada qrar qbul olunub ki, mitinqlr, nmayilr n icaz almaq grk deyil, bunun n respublika orqanlarna xbr vermk kifaytdir. Mrkzi mtbuat qzdrc materiallar verir. Biz onlara teleqram gndrmkdn yorulmuuq. Bizim yerli mtbuatn, xsusil rusca mtbuatn vziyyti ardr. Xalq Cbhsi qzetinin 2-ci nmrsi xacaq19, o, ii asanladracaq. 21.16. Sirus: Sz verirm Amerikadan glmi qardamz Azr. (Alqlar). 21.17. Azr: Allahn nuru ilrimizd biz yar olsun! Ermnistanda ba vern hadislri xarici jurnalistlrl ermni dissidentlr atdrr. Bu jurnalistlr tccblnirlr ki, niy Azrbay-candan gln yoxdur? Senatn qrar qbul etmsinin bir sbbi d odur ki, bizim ssimiz ora gedib atmr. Bu id Sovet sfirliyi yardm etmlidir (yerdn: Orada ham ermnidir). Yox, hams ermni deyil. Dzdr, Mikoyann olu orada-dr, ancaq baqa milltlr d var. Amerikada biz Azrbaycan haqqnda az bilirik. Biz sasn Nyu-York tayms, Vainqton post qzetlrindn bilirik. Nyu-York v trafnda 150 mindn ox trkdilli xalq var. Los-Anjelesd 500 mindn ox trkdilli xalq var. Mn Amerikaya qaydanda dostlarmla Azrbaycan haqqnda videofilm kib televiziyaya gndrcym. Xalq Cbhsinin d xbri olacaq. Sa olun, qardalar! (Alqlar). 21.27. Sirus: Fikrinizi meydandan ken bo avtobusa yayndrmayn, diqqt Azrbaycann taleyin aid shbt ynldilmlidir. (Qaranlq db. Yazmaq tindir). 21.30. Aamal Sadiq. (Camaat yava-yava sa trfdn dalmaa balad). (mumi szlr dand. Sonra B.Vahabzadnin deputatlara yazd erdn bir paran oxudu). - Yaasn narahat birliyimiz! Azrbaycan milisi, ayq olun, birlin xalqla! 21.37. ual bir olan (Ramiz Qnbrov?) : - Biz komissiyaya da demiik: Qarabada, btn Azrbaycanda ermni yaamamaldr! (Alqlar). 21.38. Sirus: Hatmi d, Xlil Rza da, Sabir Rstmxanl da buradadr. gr tlblrimiz ml olunmasa gln nb qti tdbir l ataca-q. Gln hft Xalq Cbhsinin itirak il Aktual shbt televiziya-da olmasa ttil balayacaq. 21.44. Yusif Smdolu: mrmd birinci dfdir ki, bu krsy -xram. Sizin mtkkilliyinizl fxr edirm! Fxr edirm ki, Xalq Cbhsinin sravi sgriym. Onun sizin birli-yiniz ehtiyac var. Eq olsun Azrbaycan xalqna! 21.46. Sirus: Bu gn n byk qlbni qazandq. Hrbi vziyyt olsa da meydanda sgr yoxdur. (Alqlar). Biz hr yncaqdan-yncaa kamillir, mbariz yollarn yrni-rik. Bizi Spartak stadionuna aparmaq istyirdilr. Raz olmadm. Bura gln qdmlriniz eq olsun! Gln 6-c gn saat 5-d burada gzlmkl siz eq olsun! deyirm. 21.52. Camaat mtkkil dalmaa balad. Yer tklm qzet v kazlar da ydlar, meydan trtmiz oldu. 12 avqust 1989. Azadlq meydan. Mitinq. Mitinqd itirak etmk n rayondan (Qutqaendn)20 bacm Zinytl Bakya gldim. Saat 17.38-d meydana atdq. Adamlar toplamd. Sirus danrd. Sz fizik Tofiq21 verdi.

Tribunann yanndak sa meydanada Mnsur liyevi, sfndiyar Counu, Hatmini oturan grdk. Burada Sabir Rstmxanl, sa Qmbrov, Ncf Ncfov, Yusif Smdolu, Xlil Rza v b. AXC zvlri var. Bir olan AXC blletenini satr (2-ci nmr), birini d mn aldm. Yen ldqayrma mikrofonda danrlar. Meydanda 70-80 min adam olar. Hava isti olduundan bir oxlar zlrini glgy vermidir. Ancaq meydanda duranlar sbrl, tmkinl, yerlrindn trpnmdn natiqlri dinlyir. oxusu ban qzetl, tirl rtmdr (tirlr azdr). Ndns, bu df arlar da gz az dyir. 18.00. "Mik-ro-fon!". arlar: "Xalq Cbhsi xalqn irad ifadisidir!", "Respublikann srv-ti Azrbaycan xalqnn olmaldr!" v b. Tribunann hr iki kncnd Azr-baycan Cmhuriyytinin 3 rngli bayra (sar saaql) dalalanr. Ancaq mumiyytl, 6 yerd (mn sol tribunan grmrm) milli bayraqlar ucaldlb. Mni bir ey ox sevindirir ki, nisbtn baha (2 manat) olmasna baxmayaraq byk basabasla AXC blletenini alrlar. Mzuniyytlr dvr olmasna, hr hlinin byk qisminin v tl-blrin yoxluuna baxmayaraq bu qdr halinin itirak onu gstrir ki, xalq z taleyin laqeyd deyil. Artq bu df ox yksk urluluun ahidi oldum. Yncaa nzart bu yol da yalnz milislr etibar olunmu, sgr-lrdn qti imtina edilmidi. Milislr is camaatdan arxayn olduqlar n topatopa zlrin shbt edirdilr. Camaat onlarn olub-olmamasn hiss etmir. 18.14. Natiqlr tapdalanm hquqlarmz mdafi etmy, mbariz-y qalxmaa arrlar. 18.15. AFR-dn gln azrbaycanl yaz brahim Dayelini tribuna-ya arrlar. Yerlrdn "azr-trk!" arlar eidilir. O glndk Sirus Ermnistandan qovulmu azrbaycanllarn riz verdiyini (AXC-y) sylyib, onlarn facisinin tarixini yazma vacib sayd. Sirus: Saat 9-adk rsmi dairlr tlblrimiz cavab vermslr z qti fikrimizi bildircyik. ("T-til!", "t-til!"). (xlar eitmynlr mikrofon tlb edirlr. Qoca bir kii binadan baxanlara zn tutub syd, veteran kitabasn xarb dedi ki, mn mharibd qan axtmam, mikrofon verin ). Sirus: Siz z qzbinizi mitinqin sonunda elan edcyimiz ttil saat-larnda bildirrsiniz. O vaxt sizi ora-bura aranda deyrsiniz ki, mn iqtisadiyyat qaldranam? Mni adam sayrdnzsa niy meydana mikrofon vermirdiniz? 18.32. Xaliq Hacyev Nemt haqqnda dand: O, azadla buraxlb, bu azadlq rtidir. Onun ilri artq baa atb, bu gnlrd mhkmy verilck. Azrbaycan rhbrlrinin ona qar hazrlad, uydurduu btn bhtanlar boa xd. ndi onun haqqnda yeni bhtanlar hazrlayrlar. 1962-nin noyabrn 22-sind li22 rayonunda anadan olub. Onun ailsi ox kasbdr. Baclar ox kasb aillrd rddir. Onun ynindki alvar bir ne ildir ki, dyimir.O nec mafiya zv ola bilr? Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi bdrrhman Xlil olu Vzirov Azrbaycan xalqnn qeyrtli oullarn siyasi mbariz meydanndan uzaqladrmaq n ktlvi mlumat vasitlrindn riyakarlqla istifad edir. O biziml diskussiyalardan qar. Biz bel mkalimy hazrq. Ancaq bal qaplar arxasnda yox, televiziyada danmaq istyirik ki, sonra biz bhtan atmasnlar. Nemt Azrbaycan KP-nin brokrat MK-s n son drc qorxulu adamdr. 70 ild ilk df olaraq Azrbaycan xalq siyasi mbarizy giriib. Bu gn demokratiya il brokratiya z-z glib. Nemt d bu mbariznin banda duranlardan biridir. Ayaz Mtllibov Kommunist qzetin verdiyi msahibd Azrbayca-nn suveren hquqlar urunda alanlar traf mhiti qorumaa arr. Onlar xalq aldadr, aldatmaa alrlar. Lenin deyirdi ki, siyastl bir ovuc adam deyil, btn xalq mul olmaldr. Biz btn qvvlrimizi birldirib Azrbaycan KP-nin brokrat MK-sn istefa vermy mcbur etmliyik. (Srkli alqlar). Biz bu gn xalqmzn milli qhrman Nemt urunda, Qorbaov urunda mbarizy qalxmalyq. (Srkli alqlar). Nemt tutulmal deyil, gr o tutulmaldrsa, onda Zori Balayanlar, Dadamyanlar, Kapitikyanlar tutulmaldr. Nemtdn qabaq Azrbaycan torpan hrraca qoyanlar mhkm krssnd oturmaldrlar. 18.53. Sirus: Nsib Nsibzadnin dissertasiyasnda bel bir yer var: ah 1975-inci ild Tbriz camaat qarsnda deyib ki, Azrbaycan xalq iri addmlarla irlilyir. Bu sz 1978-d Brejnev tkrar etdi. Bu szl xalqmzn ban piylmk istyirdilr.

Ruslarda ifad var: politika pryanika i knuta. Biz irin qnd vermk istdilr, ba tutmad, indi keiblr qamya. Mn XC-nin mrkzi orqanlarnda deyilm, ancaq onlarn son iclaslarnda itirak edirm. Onlarn kollegial ii mni sevindirir. blfz, Ncf, Canbax v baqalar zizbyov rayonuna gediblr. RPK rhbrliyi onlara iclas keirmk n bina vermyib. Onlar mcbur olub aq havada yncaq aparblar. Qoxmayn! Stalinlr bir d sizin banzn stn ala bilmycklr. Bu qorxu hissini znzdn qovun. Rhbr qvvlr d bunu baa drlr. Yqin oxlar deyir ki, ay Stalin olayd, siz d bu meydana toplanaydnz. Mn mktublar glir ki, gedk filan yer hcum edk, filan yeri alaq. Ancaq all olaq. 1917d bir quruluu datdq, hl dzld bilmmiik. (Glm). 70 ild bizim mscidlrimizi dadblar. Mscidlrl birg mn-viyyatmz dadblar. (blfz tribunada grnd, onu srkli alqlarla qarladlar). 19.08. blfz: - Bir dqiqlik skut elan edk. Xudu Mmmdovu, Frman Krimza-dni, ilk glly qurban olan Bxtiyar v lini, torpaq urunda hlak olanlar yad edk. (Yad edildi. Allah rhmt elsin!). Bxtiyar Vahabzad sifari gndrib deyib ki, nmayi itirak-larn mnim admdan tbrik edin, onlara bildirin ki, mn hmi xalqla bir yerdym. (Alqlar). All adam ala, tmkinlini tmkin armazlar. Mn d bu xalq bunlara armram. Tadeu Svitoovski deyir ki, mn Azrbaycan xalqna tkilat v birlik arzulayram. Bax, bu, dorudur. Biz mikrofon vermynlr d kimdns asldr. Grk zmz z bamza lac edk. Bir faklt amaq n Moskva icaz vermlidir. Ayaz Mtllibovun hququ yoxdur. AXC tlb edir ki, suveren respublikann balar da suveren olmaldrlar. Bizim mstntiqlr inanmadlar, Moskvadan glnlr ktlvi hbslr, istintaqa baladlar, hamn 67-ci madd il ittiham etmy baladlar. Biz tsrrfat hesabna kemzdn qabaq bu maddnin qbul edilmsin alrq: Azrbaycann btn yeralt v yerst srvti Azrbaycan xalqnndr. 40 mindn artq adam (Cnubdan) aldadb gtirdilr, dedilr ki, vahid Azrbaycan yaradacaq. Onlar kiln kimi srhdi baladlar, dedilr ki, gedin kolxoza. Bax, bir d bel aldanmamalyq. Biz suveren olanda btn bu drdlrimizi hll edcyik. (S.Vurundan bir eoxudu): ... birlmlidir, Vtn bir torpaa yerlmlidir! Brokratiya mtbuatda bizim mitinqlri lklmy alr. Qzet yazlarna baxanda bel tsvvr yaranr ki, dvlt, partiya vziyyti dzltmk n tdbirlr grr, ancaq AXC rhbrlri aran qardrmaq istyirlr. Biz yen tlb edirik: Azrbaycann btn hrlrindn hrbi vziy-yt gtrlsn! 19.27. Sirus: ua qzetinin 12 avqust nmrsind DQMV-d yaayan azrbaycanllarn Azrbaycan xalqna mraciti drc edilib. (Kri hmin mraciti oxudu). Qanunsuz yaradlm, lk tarixind ilk df ttbiq ediln xsusi idar sistemi milli lamt gr bizi sxdrr. Volskinin ciddi qays saysind ermni halisind firavanlqdr, bizim kndlrd is rzaa, drmanlara mhtacq. ua thlkddir. (Geni, ox kdrli, hycanl bir snddir. Camaatn iindki orta yal bir qadn alayr). Bir ovuc ekstremistin lind bir lk aciz qalb? Mrkzi mtbuat is il yarmdr ki, xalqmz vhi adlandrr. 19.36. Sirus: Bu gn mtbuat xalqn ynldilmsind hqiqtn ox byk i gr bilr. Cmil libyovun meydan haqqnda yazs apa buraxlmayb, nki o, Meydandak hrkat xalq hrkat adlandrb. Grn bizim ideologiya n sviyyddir! Mn bir qeyd glib ki, bu gn hrd qsdn idman tdbirlri tkil ediblr. 19.42. Aamal Sadiq: Mnim all, tmkinli v sahibsiz xalqm! AXC xalq aalara v yuxarlara blmk fikrind deyil. Ancaq birliyimizdn tvi dn qvvlr bu birliyi paralamaq istyirlr. Mlkiyytin zorla ictimaildirilmsi brokratiyan yetidirmli idi. Sosializm masir quldarlq cmiyytidir. (Alqlar). Guya biz azad adamlarq. slind is zorla istismar ediln, z vziyytini yava-yava drk edn milltik. Vfal qullar v vfasz qullar var. Biz vfasz qullarq. Vfal qullar is aalarn ban ksmkl muldur. 19.50. Sirus:

Bez Karabaxa, bez ui Azerbaydjan bez dui. (Camaat tkrar etdi). Xalq dilni vziyytinddir. Kimdir gnahkar? 70 il xalq bu vziyytd saxlayan sul-idar. (20.00. Blli oldu ki, mikrofonu i salmaq n cryan yoxdur. Camaat deyir ki, fvvarlri iltmy cryan taplr, mikrofona yox?). Bizim mftildn 50 metr ksib aparblar. Onlara ar olsun. Mn riz yazb partiyadan v idn xmam. Mnim idn xmamla he ks maraqlanmayb, ancaq Azadlq radiosu 10 df bu haqda danb. Bu gn biz cryan vermirlr, mn grrm ki, partiyadan xmaqda dzgn hrkt etmim. (Sonra o, Azrbaycan KP MK-ya, 26-lar raykomuna, Yazlar ttifaq-na yazd izahat oxudu ). Mn min oldum ki, zv olduum partiya yoxdur, yalnz ayr-ayr xslrin dstlri, mnafelri vardr. Onlarn mklrinin arsn camaat kir. Onu bu vziyytdn qurtaracaq bir qvv varsa, o yen d bablal xalqdr. Bir yaradc ziyal kimi mn hyatmn qalan hisssini yalnz xalq iin hsr edcym! (Alqlar). 1982-ci ildn bri Az. KP-y hrmtimi itirmim. mza: Sirus. 7 iyun 1989-cu il. (20.13. Uca ssli mikrofonu qodular v iri dinamiklri tribunann skisi stn qoydular). Mn mikrofon gtirnlrdn sorudum ki, siz kimsiniz, hans tkilatdansnz? Onlar dedilr ki, azri xalqnn oullardr. (Alqlar). Mehdi byin gzlri grmr, o, xalqn mbarizsini ryi il duyur. O, Azadlq radiosunda azri balas Mirz Xzrl xalqn drdlrini dnyaya atdrr. 20.16. Mehdi by: slin-nslin bilmyn adama sil-nsilli adam demk olmaz. Xalqmzn adna olmazn bhtanlar deyildi. Mn hr gn 14-15 radioya qulaq asdm, grk azrbaycanllar z hquqlarndan danacaqm? Bizi 70 il boyunca ancaq mumittifaq sviyysin xmaq ruhunda trbiy ediblr, Moskvan ortabab bitirn tlb ADU-nu trifnam il bitirndn stn tutulub. Mn mhz haqszlqlara dzmdiyim n xarici radiolara z tutdum. Azrbaycan xalqnn ryini itirmk olmaz. Ermnilr bizdn ox hrmt edn olmayb. rk adamn gzn tutar. (20.24. Artq gn batb. Srin db. Meydan da dolmaa balayb. Mikrofonun da ssi yax eidilir. Artq 100 mindn artq adam var). Ken ilin iyulunda ngiltrnin ba naziri Marqaret Teter dedi ki, kim istyir Azrbaycandan mn zng vursun. 7 milyonluq xalqdan bir ks ona zng vurmad. Yni bu qdr qorxaq olduq?! Respublikamz onlarca lk il iqtisadi laqddir, ancaq he bir lk il siyasi laqsi yoxdur. 20.30. Sirus: Yerdn mn kaz glib ki, artq sz vaxt keib. Qaraba ldn gedir. kemk vaxtdr. Biz mbarizni alla, tmkinl aparacaq. Bu gn qtl gndr, sabah aura gndr. mam Hseynin baqa ad Srvri-azadqandr. Yni bizim xalqmz mam Hseynin dstsindn gcszdrm? Biz btn azri vladlarn birliy arrq. 20.33. fqanstanda vurumu hd Smd olu Basqall: N n indiydk Dalq Qarabada konkret hadislr haqqnda qrar qbul edilmir? Biz fqanstan dylri Dalq Qarabada vziyyti nizama salmaq n hyatmz sirgmycyimizi bildiririk. (Alqlar). ks tqdird bu hadislr respublikann baqa regionlarnda vziyyti pisldir bilr. Biz, fqanstandan gln dylr xalq urunda dy hazrq. Yaasn azri xalqnn birliyi! 20.38. Sirus: Byk dmnin qarsnda hkmn birlmliyik. Bu, bakldr, bu, salyanldr, bu, lnkranldr deynlrdn zmz tmizlmliyik. Biz azadla can atan Azrbaycan xalqyq. Biz yuxarlar da birliy arrq. Onlarn armza kar qalmas nankorluqdur. Bizim bugnk mbarizmiz lm-dirim mbarizsidir. Xalq hmi qalib glir. 20.41. Naxvanl, rur dzndn gln qonaq: Nemt Pnahlnn 70 yal atasndan siz salam gtirmim. (Alqlar). 9 avqust 1989-da rur torpandak nmayilrd Hcr vlad inar xanmdan siz salam gtirmim. Mn bu gn bura baxanda noyabr gnlri yadma dr. Bu gn ah smayln Kr ken ordusunu grrm. Var olsun bu ordu! (Alqlar). Bu gn Nemt yoxdur burada. Mn onun glmsini tlb edirm.

(Ne-mt!, Ne-mt!). Btn Naxvan bu gn ayaq stnddir. Onlar kar balarmzdan sizin tlblrinizin hlli urunda mbarizy qoulmular. 29 iyuldan sonra biz rur torpanda ttil etmi, Ermnistan iqtisadiyyatnn belini qrmq. A.Mtllibov, Dada Asanov, Heydr sayev, Mmmd Abbas v b. rur XC il dana girmidilr. Biz dedik ki, Krki alsn, dmir yolunu aaq. Dmir yolunu respublika rhbrliyi yox, AXC amdr. Naxvanda da ham ayaq stnddir. 8 avqustda ermni danaklar yen qatarn qarsn ksmilr. 3 gndr ki, Culfa dmiryoular ttil edir. Lenin adna meydanda 30 mindn ox nmayii toplab. Deputatlarn adna teleqram vurulub. Bu gn mlumat aldm ki, yncaa glmyn deputatlar geri armaq n imzalar toplanmaa balanb (Popov v b.). (Alqlar). Oyanm Azrbaycan xalqnn yatm rhbrlri eitsinlr ki, biz sosializmin, partiyann leyhin deyilik. Biz, xalqa, cmiyyt xidmt edn cmiyyt, partiya urunda alrq. (Srkli alqlar). 20.53. (Ne-mt!, Ne-mt!). Sirus: Rayonlarn birind bir hvalat ba verib. Da rayonunda katib olan birisi zn mhrmlrin hamsn bro zv edib. Bir kndd syyar bro aranda otaqdan bir qoca kii arb katibi. O xan kimi qapn balayb. Deyib ki, bala, sn btn dlduzlar bu otaa ymsan. Mn gedib hkumt deyim, glib bunlar tutsunlar. (Glm). (20.56. Bir olan glib mn dedi ki, snin yazman camaat qcqlandrr. Qaranlq da dr. Mn d dedim ki, narahat olmayn, Akademiyann iisiym). 20.58. AXC zv Pnah Hseynov: Bu gn Ermnistanda zlzldn istifad edib hrbi qulluqularn yalnz respublikada qulluq etmsi haqqnda qrar xarblar. Grcstanda da milli hrbi qvvlr yaradlr. Biz Ali Sovetdn tlb edirik ki, bizd milli hrbi qvvlr yaradlmasna rait yaradlsn. Bel olmasa biz zmz xalqa mracit edcyik. Yoxsa biz silahl qvvlrl qarlaa bilrik. 21.02. Sirus: ahid olmusunuz ki, hr mitinqimiz uzaq ellrdn qonaqlar glir. z d qribdir ki, biz dvt etmynlr glir, ardmz rhbrlr is glmir. Bu gn is Qazaxstandan Rstm by glib. 21.05. Rstm by: Bizi o torpaqda trbiy ediblr ki, o torpaq bizim deyil. lk zrbni 1986-da Alma-Ata qbul edib. Sizin hr hans kiik zrbniz biz d dyir. Bu gnlr trk tarixind n byk shv olub - Frqan. Bu shv Bakda, Alma-Atada, Dakndd dzldilmlidir. (A-zr-trk!). Biz hammz Dalq Qaraba probleminin daltli hllini gzlmiik. Ancaq he bir komissiya xalqn torpann taleyini hll ed bilmz. Siz z mbariznizl Altayn, Araln da problemlrini hll edirsiniz. Yalnz sadc Azrbaycan xalq yox, trk Azrbaycan xalq var, zbk xalq yox, trk zbk xalq var. Bizim azadlmz n d sa olun. (Son cmlni bizim dild dedi). (Srkli alqlar, a-zr-trk!). 21.10. Sirus: O xalq qlb alr ki, o, mbariz etmk zmind var. Rstm by dz dedi ki, biz Qaraba saxlamaqla lkmizin baqa regionlarndak Qarabalarn da qars alncaq. 21.13. Etibar Mmmdov (mitinqin tlbnamsini oxudu). Biz yuxardan bildirilir ki, mitinqimiz d, tlblrimiz d qeyri-qanunidir. Bu haqda danacaq. 1) Xsusi daretm Komitsi lv edilmli, DQ-da Azrbaycann suverenliyi brpa olunmaldr. 2) Nemt Pnahova, Siyamk, Qardaxan Hsnova qar cinayt ii dayandrlmal, tutulanlar buraxlmaldr. 3) Hrbi vziyyt gtrlmlidir. 4) Tyin olunmu deputatlar korpusunun slahiyyti geri arl-mal, yeni sekilr keirilmlidir. 5) AXC rsmi tsdiq edilmlidir. Hkumt xalqa qulluq edir, xalq hkumt yox. Ali Sovetimiz d biz qulluq etmlidir. Amerika azadlq byannamsind deyilir ki, xalq syan etmk hququna malikdir. Bizim d tlbimiz tam qanuni tlbdir. Xsusi dar Komitsi Azrbaycan xalqnn iradsinin ziddin ttbiq edilib. lk bel komit 1828-d yaradlb - Azrbaycan Rusiyaya birldirnd. Xsusi komit yeni i deyil, mstmlkilik siyastinin yeni tzahrdr. Azrbaycan xalqnn suverenliyi urunda mbariz aparanlarn vtnprvr olduunu rhbrlr baa dmrs xalqn onlar baa salmaa gc atar.

8 iyunda bir dst vtnprvr Azrbaycann suveren hquqlarnn brpasn v tqibin dayandrlmasn tlb etdi. MK onlara qar milis gndrdi. ndi 3 nfr hbsddir. Ali Sovet sekilr nzart etmli idi, bunu etmyib. Xalq Cbhsinin tsdiqi tlbi d tam qanunidir. Tam slahiyyt malik MK mvcud olsayd XC-y ehtiyac olmazd. Onlar xalqn iradsini ifad etmirlr; Moskvadan tyin olunan manqurd xasiyytli nkrlrdir. Biz birinci mitinqimizd bu tlblri irli srb tlb etmidik ki, bu tlblrimiz qbul edilmzs... (Xalq: T-til!, t-til!). Bazar ertsi bir gnlk xbrdarlq ttili elan olunur. Ttil ancaq snaye mssislrinddir. Baknn hyat tmin edn mssislrin-dn baqa hkumt idarlrin he n danmamaldr. Biz ttilimizi mtkkil keirmkl bizi grmyn rhbrlr xalqn gcn gstrmliyik. T-til!, t-til!. Ttillr ttil komitlri olan yerlrd keirilmlidir. Dantya yol verilmmlidir. Bazar ertsi saat 6-da ttilin vziyyti mzakir edilmlidir. Dalq Qarabada yaayan btn azrbaycanllar ttil edir. Naxvan ttil edir. T-til!, t-til!. ndi is sevimli airimiz B.Vahabzadnin z ssi il oxuduu deputatlara aid erin qulaq asn. 21.32. er maqnitofonda oxuduldu. (Eq olsun!, Bx-ti-yar!). - Bxtiyar mllim z kiddir, xstdir. Biz salam yetirib. gr birinci gn d Azrbaycan hkumti mitinq n rait yaratmasa ttilin qeyri-myyn vaxtadk davam etmycyin zmant vermirik. 21.35. Mitinq bitdi. 150 mindn adam dalmaa balad. 21.37. Sirus: Bu ttil haqqnda qrar da slind xalq yox, Mrkzi Komit verib. O, xalqn ssin qulaq asmad, xalqn gzn grnmdi. Bu Xzr dnizi eidir, onlar eitmirlr, biz bunu istmirdik. Bizi mcbur etdilr. Yerdn bir hftlik ttil tlb ednlr d var, ancaq dnya tarixind 5 dqiqlik, yarm saatlq ttil d var. Biz is birgnlk haqqnda qrar xardq. Bu, mumbak ttilidir. Xalqn mumi mitinqind qbul olunub. Sbirli olun. El bilmyin ki, bu gn ttildir, sabah qlb olacaq. Polada 20 ildir ki, ttil gedir, indi-indi 80% ss qazanblar. 21.43. Nemtin ssi il Tofiq Fikrtin Millt rqisi oxuduldu. (Alqlar). 21.46. zeyir byin Korolu operasndan xorun sdalar, tribunalarda dayananlarn piklri altnda 150 minlik insan dnizi mrkzi tribunann qarsnda dz iki yer blnb mtkkil kild saa v sola axmaa balad. Meydanda l boyda bel kaz qr v baqa yalar qoymadlar. 21.48. Musiqi bitdi. Ham dald. 14 avqust 1989. Bu gn Azadlq meydannda keiriln mitinqd bugnk birgnlk xbrdarlq ttilinin nticlri mzakir olunub. Grnr, ttil z tsirini gstrib ki, yncaqda MK katibi Telman Orucov da itirak edib, xalqn tlblri il hmry olduunu bildirib v AXC dar Heytini MK balar il danqlara dvt edib. 16 avqust 1989. Bugnk Kommunist Aktyor evind Azrbaycan ziyallarnn hmrylik toplan haqqnda mlumat verib. Burada qrara alnb ki, Qarabaa Yardm Komitsi yaradlsn. .Vzirovla AXC balarnn dnnki danqlar, demk olar ki, nticsiz qurtarb. 19 avqust 1989.23 Bak. Azadlq meydan. Saat 17.30 dqiqd vazaln qabanda bir ermnini lnc dydlr. Onu milis man il apardlar. Deyiln gr, he kim tutulmad. 17.50-d vazaldan AXC-nin hanssa rayon bsi lind Azrbaycann milli bayra v arlar (Azrbaycan Xalq Cbhsin eq olsun! Ona mane olanlara ar olsun!) meydana trf gedirdi.

Dstd tqribn 500- qdr adam olard. Getdikc izdiham byyr. Ham bir azdan Qaraba, azrtrk deyrk qqrr. Nrimanov XC-si il brabr kondisioner zavodu iilri d gedir. Onlarn lind Danaklara lm!, Yaasn azadlq! arlar var. Dstdn bir nfr balkonlardan baxanlara qqrb dedi: Balayn oyatdq, gedin, yatn. Saat 18.00-d meydana atdm. Hkumt evi milis il hat olunub. Ham Qaraba deyrk qqrr. Meydanda 300 mindn artq adam var. Saat 18.05. dqiqdir. Hl he kim x etmir. Azon zavodu Alov yazlm ar il dayanb. Azrbaycann milli bayra bir ne yerd grnr. Meydann aa trfindn byk bir dst glir. Camaat onlar alqlayr. Azrbaycann milli bayra v zrind AXC-nin trafnda birlin! ar var. Bu, AXC-nin Nsimi r/n bsidir. Baqa bir arda is yazlb: Azrbaycann mtbuat, AXC-nin trafnda birlin!. Yen bir dst aa trfdn grnr. Bu, Nsimi r/n Fdai dayaq dstsidir. ar beldir: AXC-nin tsdiqini tlb edin. Mikrofonu i salrlar. Yen bir dst glir. arlar beldir: AXC-nin tsdiqini tlb edirik!, Siyasi dustaqlara azadlq!, Siyamk azadlq!, Xalq Cbhsi trafnda birlk!, DQMV-dki rus qounlar, bd niyytinizdn l kin!. Meydan videoya kirlr. Tribunada oxlu fotoqraf var. naat Mhndislri nstitutunun riyaziyyat kafedrasnn mlli-mi Rhim Qazyev mitinqi ad: ziz yoldalar, icaz verin hmi olduu kimi mitinqimizi .Hacbyovun Korolu operasnn uvertras il aq elan edk. Saat 18.20-dir. Uvertra alnr, 500 min qdr adam - byk bir izdiham canlanmaya glir. Hamnn znd qzbl brabr sonsuz bir hycan, intizar var. Uvertra camaatn alqlar altnda qurtarr. Mlum olur ki, mitinqi Rhim mllim aparr. Rhim: ziz qardalar, tn mitinq rzind mitinq itiraklar-nn qoyduu tlb yerin yetirilmyib v bu gn d hmin tlblri irli srcyik. Yen d ken df olduu kimi mitinq idar olunacaq; yni dananlar hams xalqn elilri, xalqn z irisindndir. Ss aparatn ad mlum olmayan xalq nmayndsi gtirib v he raz da olmad ki, adn elan edk. (Ham hmin adam alqlayr. yrndim ki, hmin adam Rauf Nsirovdur). ziz yoldalar, mramnammizi mitinqin axrnda oxuyacaq. Landan, Naxvandan, Adamdan, uadan glnlr d sz vercyik. Etibar Mmmdov szn bel balad: - ziz xanmlar v bylr, biz ken mitinqd MK il dialoqa gircyimiz haqda siz mlumat verdik v dediyimiz kimi, hftnin II gn Vzirov yolda AXC-nin 5 nmayndsi: Y.Smdolu, blfz liyev, sa Qmbrov, Zrdt lizad v mniml grd. Gr 5 saat davam etdi. Vzirov gr ictimaiyytin nmayndlri il gr kimi sayma tklif etdi. Frqi olmadna gr biz razladq, qoy olsun. Nvbti gn Y.Smdolu, Zrdt v mniml 2 saatlq gr oldu. Ertsi gn saat 18.00-da Vzirovla 15 dqiqlik bir grmz d oldu. Dnn ictimaiyytin 4 nfri il Vzirovun daha bir gr olub v bilmirik n qdr davam edib. Grlrd bunlar haqqnda danlb: 1) Fvqlad vziyytl laqdar olaraq nvbdnknar sessiyann arlmas bard. Vzirov dedi ki, sentyabrn 12-sind sessiya arlacaq v DQMV mslsi qoyulacaq. ziz yoldalar, bildiyiniz kimi, bu bizim tlb deyil. 2) DQMV-d yaradlm Xsusi daretm Komitsinin lvi. Rhbrlik bildirdi ki, onlar da bu xsusi komitnin iindn naraz-drlar v 2 cr tklif var: a) DQMV-d yaradlm xsusi komitnin gclndirilmsi; b) komitnin lv edilmsi v gr lv edilrs onun n il vz edilmsi. 3) DQMV-d balanm bhranl vziyytl laqdar olaraq bu vaxtdan bri Azrbaycan vtnprvrlrin qar qaldrlm mhkm iinin lvi. Vzirov dedi ki, bizd siyasi mhbus yoxdur, cinaytkar var. 4) Komendant saatnn lvi haqqnda. Vzirov dedi ki, Moskvadan 2 df tklif olub, amma o (Vzirov), raz deyil v izah etdi ki, birincisi, SSR-d 30-dan artq cinaytkar qrup var ki, komendant saat lv olunsa onlar Bakya gl bilrlr.

kincisi, SSR Ali Soveti Moskvada nvbti sessiyan ararkn ermnilr Bakda itialar sala bilrlr. Bax, bu 2 msly gr Vzirov izah etdi ki, o. komendant saatnn lvin raz deyil. Vzirov tklif etdi ki, oktyabr aynn 1-in kimi qalsn, ondan sonra lv edilsin. Biz is tklif etdik ki, AXC bunu, yni hrd asayiin qorunmas mslsini tam z zrin gtrr. Biz dedilr ki, hrd ruslarn v baqa milltlrin leyhin vrqlr yaylr. Yalandr. Olsaolsa bunu ancaq ermni ekstremistlri ed bilr. Bir d, baqa rayonlara zng edib bizim (AXCnin) admzdan milli qrna arrlar. ziz qarda v baclar, bu biz lazmdrm? Yox! (Bu vaxt tribunann qabanda bir qadnn ryi getdi. Mikrofonla hkim ardlar). ziz yoldalar! Bizim mitinqlrin bel mtkkil, bel sakit, demokratiya raitind kemsin baxmayaraq xaric v mrkz gedn mlumatlar tamamil thrif olunur. Guya biz milli qrna, milltlrin Azrbaycandan xarlmasna sslyirik. Yalandr! Onlar z irilrin yad adamlar buraxmrlar. Biz ancaq ermni danaklarnn qovulmasn tlb edirik. ziz yoldalar, bel bir shbt eitmim. Deyirlr Afrikada bir qbil var; ibtidai icma quruluundan he bir frqi yoxdur. Onlar z irilrin yad adamlar buraxmrlar. gr bir nfr yad adam onlarn yanna glmk istyirs ona deyirlr: Qbilnin yaad raziy bir dhliz il girmlisn, orada snin stn ox yadrlacaq. gr snin ryin tmiz, sidqin dzdrs o oxlar sn dymyck. Xain adamlar hmin dhlizd gednd oxlardan qorxur, ora-bura qar v tez bir zamanda oxla ldrlr. ziz yoldalar, o vrqlri, o znglri vuran adamlar da istr baqa milltin nmayndsi olsun, istr z nmayndmiz olsun, onlarn da ryi tmiz deyil, xaindirlr. Deyirlr xain xoflu olar. Qorxuya ddklri n d bel edirlr. ziz yoldalar, biz sekilrin qanunsuz keirildiyini dedikd Vzirov dedi ki, hr ey qanuni olub, 98,5% dzdr. Sonuncu msl AXC-nin tsdiqi oldu. Vzirov buna is dedi ki, biz sizinl yeni grlr keirmk niyytindyik v hmin grlr vaxt qti sz deyrik. Milli hrbi qvvlrin yaranmasnn tam leyhin olduunu bildirdi v dedi ki, azrbaycanllardan ibart he bir qvv yaranmayacaq. Suverenlik haqqnda dedi ki, bu msl bizi d narahat edir v mtbuatda ap olunacaq. Televiziyada translyasiya mslsin qaldqda is onun yazlb, ya bir baa verilmsini aydnladracaq. Vzirov dedi ki, bu msllr sentyabrda arlacaq sessiyada trafl mzakir edilck. Demli, Vzirovun dediyi sessiya bizim dediyimiz nvbdnknar yox, nvbti sessiyadr. Bizim tlbimiz is beldir: 1) DQMV-d xsusi komit lv edilmli, orada Azrbaycann suverenliyi brpa edilmli, milli milis blmlri v mssislrd yaradlm milli drujina dstlri silahlandrlb Qarabaa gndrilmlidir. 2) Siyasi mhbuslar mslsi. Vzirov dedi ki, bizd siyasi mhbus yoxdur, bizd cinaytkar var. Biz milyonlarla imza toplaya bilrik ki, SSR istintaq qrupu istintaq qeyri-qanuni aparb. Sabahdan btn mssislrd imzalar toplansn 3 nsxdn ibart: biri Ali Sovet, biri AXC-y, biri d znzd. Biz bunlar mstqil deputat qrupu trfindn qaldra bilrik. Btn mssislr zlri drujinalar yaratmal v nzart etmlidir. Hmin deputatlarn geri arlmas mssislrd mzakir olunmal v onlar mssislr geri armaldr. AXC-nin tsdiqi mslsin qaldqda is biz limizd olan btn vasitlrdn istifad edcyik v onun tsdiqin nail olacaq. (Alqlar). ziz yoldalar, mn uada v Krkicahanda ox olmuam. Orada bir milis haqqnda (liyev Tahir) ham tlb edir ki, onu z i yerin qaytarsnlar. Ham onun adn hrmtl kir. ox qeyrtli adam imi. Tlb edirik i yerin qaytarlsn. (Alqlar). Onu Sumqayta gndriblr. (Rus dilind AXC haqqnda mlumat verilir). Yoldalar, 2-3 gn bundan vvl Qaraba Mdafi Cbhsi ( Qarabaa Xalq Yardm Komitsi nzrd tutulur - .T.) yaradlmas haqqnda eit-dik. Bu gn dflrl Landa, Naxvanda olmuuq. Paralanmaa biz imkan vermrik. (Alqlar). Ziya Bnyadov tribunaya qalxd. (500 min qdr adamn alq sdalar). (A-zr-trk, Zi-ya, Zi-ya, Zi-ya, Zi-ya).

Z.Bnyadov: - ziz dostlar, bir ay bundan qabaq Akademiyann illik iclasnda mn bir szm dedim. Bu, Cmhuriyytin bayrann Ali Sovetd brpa olunmasdr. (Alqlar). Azrbaycann razisi mqdds, torpa mqddsdir, nki bu torpan altnda ddbabalarmzn ruhu yatr. He ksin ixtiyar yoxdur bizim torpaa toxunsun. Hr bir ekstremist, danak varsa xalqmz da mrd oullardan, kiilrdn ibartdir - mstsnalar xmaq rti il. Mn Vzirova demim ki, gr sn camaatn arasnda hrmtin olmasn istyirsns onda AXC-ni dnn tsdiq etmliydin. Bu gn d gec deyil, sabah, gln hft gec olacaq. Yardm komitsi haqqnda. Mn demim: gr bu, AXC-nin Qaraba Xilas Komitsi olsa mn sdrliy raz, yoxsa yox. Burada 1 milyon adam olanda bura 40-dan artq mstntiq tkdlr. O cmldn mni d dindirdilr. He bilirsiniz mni din dirn mstnqiq hans blmd ilyirdi: ourluq v zorlama blmsind. Mnasz eydir. Mn deyirm: Bastiliya kimi bir trmni camaat datd. Ndir ax Bayl trmsi? Xalq Cbhsi v onun qabana qoyduu msllr xalqn leyhin ola bilmz.24 Vzifli rtblilr baa dmlidirlr: toy-bayram onlar n qurtard! Siz bilirsiniz bu binada (Hkumt evini gstrir) ilynlrdn kim var sizin aranzda v ya bizim akademiyamzn mdirlrindn kim var? Yoxdur onlar xalqn arasnda. Onlar sar simin avazna bal olan adamlardr. Onlar da glck, amma kinli olmayn. 14 danak ilyir, onlar xarmaq lazmdr. Aydn Mmmdov yolda (daxili ilr naziri) srncam verib Lan, Qazax yolu ksilsin. Barannikov (onun mavini) is burada mftti siftil bunun leyhindir. O buradan getmlidir. Nazirlr Soveti sdrinin mavini Protokovets buradan getmlidir. Volski boboazn biridir. Bizim ziddimiz ilyn xsdir. Cbhnin istdiyi v tlbi odur ki, XK lv edilsin, Bakdan qounlar xarlsn. Grcstandan lv olundu, bunlar hams getmlidir. Gl-ik d balayarq. Seilmi dstnin (deputatlarn) irisind lzumsuz adamlar da var ki, onlar z xahilri il getmlidirlr. Qurban olum sacya, sd o qdr boldur ki, onun irisind bouluruq. Masallllar deputat Qorelovskini (DTK-nn kemi sdri) geri armaldrlar, nki o xd, getdi. Qutu qoyublar. kinci nsxlr vvlcdn qutuda hazrdr. Mn ne zavodda x etmim. Mn d getmidim sekilr. 500 dn, 400 dn atanlar var v camaat da buna fikir vermdi. Respublika Ali Sovetin nzart olunmaldr. Seki n axrnc bizd olmaldr. Laqeyd baxsaq onda yaamaa dymz. Kiilr seilmlidir. ks tqdird mnaszdr. Xalqmz bura toplar. Ham nzart etmlidir. 70 ildir fsqra-fsqra glib keirik. Kommunizm d oldu, bilmdik. (Alqlar). Dnyada ne triqt olub. Marksa qurban olum. Xruov 100 minlik stadionda dedi: U nas taka mohna, monolitna strana, to kajdy durak mojet rukovodit, esli naznaat25. Brejnevl mn bir yerd mharibd olmuam. Bilirm nec vuruub. ernenko n zibildir ki, lkni idar etdi? Biz d baxrq ki, bunlar nec gedir? Yora, yoxsa drdayaq? znz hamsn bilirsiniz. (Alqlar). Sosializmd d daimi tinlik mvqqtidir. AXC tannmaldr. Birc Xarkovda 10-dan ox cmiyyt var, qoy olsun. Xalq drujinalar yaradlmaldr. (Alqlar). Bizim lkni, o cmldn d bizi firqsiz idar edirlr. Qadasn aldmz, mmsini mdiyimiz partiyamzdr. (Glm). Hrndi bizd dilmyn ilmz, hams da cumur ora, samovarn yanna. gr bizim cmhuriyyti tsrrfat hesabna keirsk onda camaat ilms d ona bsdir. Mn bir df oturdum Bilcrid; n qdr nefti gn rzind dayrlar havay. Siz bu yaxnlarda Estoniyann tklif etdiyi layihni oxumusunuz. gr Pravda, zvestiya onu ap etms onda bu qzetlr abun yazlmayn. Birtrfli yazrlar. Yazrlar, deyirlr ki, Azrbaycan xalq vhidir. ahnazarov smayllda doulmu, ermniliyi qbul etmi tatdr. Bizim leyhimiz danr. 2 df lm hkm almam. Bu yaxnlarda yen dedilr: Akademik, sizin lm hkmnz verilib (ermnilr verib). Yolda Vzirov, n bu camaat zn rik et, n d z-z gl, onda kim udacaq, bilmirik26. Katiblr demiik: onlarn padahl qurtard. Ya AXC il bir ol, ya da l-klv gtr.

aumyan, Petrov, miryan, Caparidze, bunlar glllnmyib. Hindistana gediblr. Zeynalova demim. Ek boyda aumyann heykli var. Onu sndrmaq lazmdr. (Ziya, Ziya. Alqlar). Biz hammz mktbd oxumuuq Glstan mqavilsi 1813-nc ild Glstan kndind balanb. Ny gr onun adn aumyan qoyublar? Lv etmk lazmdr! Mn eq olsun Kirova deyirm. Amma Universiteti baqas ab. aumyan rayonunun ad Bakxanov il vz olunmaldr. Qasm smaylov, Mirbir, Pukin, hamsnn kemi adlar, Gncnin adlar brpa edilmlidir. Biz gzlyirik ki, urus qardalarmz n vaxt insafa glib kmk edck. Yoldalar, Vzirov yax nsildndir. Yoldalar, mni Amerikaya da dvt ediblr, rana da. Sizinl mslhtlmk istyirm. (Ham dedi ki, Amerikaya getm). Mhd gedcm. Xuramana he n dey bilmrm, amma grk xmayayd xalqn qarsna. Ermni mafiyas Lana, kiy hcum etmyi planladrr. Ora silahl dstlr gndrmk lazmdr. Mni bu sekilrd, rus demi, pasadkaya saldlar. Mn df qanm tkmm. gityan mnim xalqm faist adlandrd. Mn durardm, deyrdim Azrbaycan deputatlarna ki, qalxn. Ermnilr nec burann kkl millti ola bilr ki, 1878-inci ild ilk 200 ermni ailsinin rann Maraa hrindn krlmsinin 150 illiyi mnasibtil abid adlar Qarabada? Mn deyirm: gr ermnilr trfindn bir dant olarsa 24 saat rzind bir nfr d danak Azrbaycan torpanda qalmamaldr. (Alqlar. Ziya, Ziya). (500 min qdr adam var). Yoldalar Xalq Cbhsinin Lnkran dayaq dstsindn gliblr. Sz onlara vermzdn vvl demk istyirm ki, bu gn hrd 2 nfri ermni bilib dyblr. Daxili lr Nazirliyindn xbr verdilr. Lnkranl: - ziz qardalar, indi Lnkran mumi hmrylik mitinqi keirir v z tlblrini irli srr. Lnkranllar n Qaraba Tal dalar qdr zizdir. Lnkranllar btn bacarqlar il sizinl hmrydir, sizinl birdir. Lnkranda Xalq Cbhsi ken ilin (1988) noyabr aynda meydana glib. Xalq Cbhsi z sndlrini rayon icraiyy komitsin verib. traf rayonlar da biz qoulur. Son zamanlar n is tal - trk szlri eidilir. Biz, yax baa drk. Bu xalq prn-prn salmaq n nvbti fitndir v biz btn bu fitnlri rdd edirik. Lnkranllar btn qaqnlara kmk ediblr. ndi d hazrdrlar. Onlar zlrinin ilri il sbut ediblr ki, Azrbaycan xalq il birdirlr, onun ayrlmaz hisssidirlr v bundan sonra da onunla bir olacaqlar. (Alqlar). uann vziyyti v tz fonda pul keirilmsi (ayrlmas). Mitinqin axrnda saat 9.00-da qrarlar oxunacaq. Trk cmiyytinin sdri Yusif Sfrolu: - Salamleykm. ox sa olun ki, xalqn qeydin qalbsnz. Biz 360 min trk camaat sz veririk ki, sizinl brabrik v hmi brabr olacaq. 1989-uncu il 3 iyunda Frqandki hadisni Moskvada olanda eitdik. Azrbaycan xalq bildirmidir ki, trk xalq bizim xalqdr v biz, btn trklr and iirik ki sizinl hmi son damla qanmza qdr bir olacaq. Mn byk trk xalq adndan deyirm ki, biz sizinlyik. Mn sizdn zr istyirm v demk istyirm: hmi bir olun v biz d sizinlyik. (Azrtrk. Alqlar). Bir d anlatmaq istyirm ki, bizi 19 iyunda tyyar il Rusiyt gndrdilr v biz Moskvada bu qrara gldik ki, Azrbaycana getmk istyirik. Bizi Azrbaycan xalq gzlyir v biz yaamaq istyirik. Mn szm qsa tamamlamaq istyirm: yaasn trk xalq il Azrbaycan xalqnn birliyi v mrmzn axrna kimi bu birlik sarslmasn! Yerdn suallar verilir: - Niy Xalq Cbhsinin blletenini 2 manata satrlar? - ziz qardalar, blleten biz baha baa gldiyi n baha satlr. Xalq Cbhsinin Sabirabad dayaq dstsi yaranb. Bas hquqnas Qurban Mmmdovdur: - Hrmtli xanmlar v bylr, mn sekilr bard demk istyirm. Azrbaycan bir dvlt kimi z suverenliyini tlb etmlidir. Hammz bilirik ki, tn sekilrd saxtakarla yol verildi. Buna gr d bu seki kampaniyas etibarsz saylmaldr. Vzirov da deyir ki, bizd hr ey qanuni aparlb.

Mn Sabirabadda seki hququnun pozulmasn dedim. Rayon rhbrlri mnim rayonu trk etmmi tlb etdilr. Mnim xsiyytiml maraqland-lar. Mn dedilr: ailn var, get ban aa sal, z iinl mul ol. Ham imza toplamaldr. Onda baxarq grm Vzirov dediyi kimi sekilr bizd 98,5 faiz olub, yoxsa ksin. Mn, filanks filanksov 26 martda keiriln sekilrd itirak etmmim. Sabirabadda 140 nfr itirak edib. Son vaxtlar tlb olunur ki, siyasi mhbuslara azadlq verilsin, idn xarlanlar i qaytarlsn, thmtlri zrlrindn gtrlsn. Qarabaa Yardm Komitsi yaradlb. uaya rzaq yola salnb. Mn Sov.KP sralarndan xmaq n riz il mracit etmim. Btn rhbr vzifli xslri, kommunistlri dvt edirik. Partiya orqanlarna aiddir. Seki qanunu qvvy minn kimi he bir komendant saat ola bilmz. (Alqlar). ziz qardalar v baclar, qeyri-Azrbaycan milltinin nmayndsi Birman x edck. Birman xnn sonunu bel qurtard: Zakrt qraniu s Armeniey. Karabax bl i ostaets neotcemlemoy ast Azerbaydjana27. Yoldalar, indi Adam Xalq Cbhsinin zv Thmasib Novruzova sz veririk: - Yoldalar, Adamn Xalq Cbhsinin zvlri Landa tqib olunub. Nec deyrlr, cbhmizin 46 zyi var; 8 min qdr adam birldirir. 4 min nfr z hyatn Qaraba yolunda qurban etmy hazrdr. Bizim 30-dan artq postumuz var ki, onlarn arasnda ratsiyalar var. Mn DQMV-d son vaxtlar ba vern hadislr bard danmaq istyirm. atalin Mardaqar kndindn 4 nfri hbs edib. Prikaz est, mojno deystvovat28. Bax, bu prikazdan sonra 4 nfr tutuldu. sa Qmbrov: - ziz qardalar, vziyyt mlumdur. ctimai tkilatlarn da mvqeyi mlumdur. Biz hm ifahi, hm d yazl kild komit haqqnda deyiblr. Komitnin tbbskar biz d mlum oldu. Onun n kimi funksiyas ola bilr? 1) Qarabaa rzaq, drman v baqa lvazimatlar gndrilmsi. 2) halinin mtkkilliyi v onlar arasnda laq. Bel bir tlimdn sonra hkumt z hycana gl bilr. Artq bizim qeyrtli vtndalarmzla biz rzaq atmazln tam aradan qaldr-mq. lbtt, bu, iin myyn bir hisssidir. 3) Azrbaycan hkumti z qadirdir ki, Qarabada hr ii yoluna qoysun. XK- ehtiyac yoxdur. Bel bir i var ki, brokrat aparat alr ki, AXC-ni nfuzdan salsn. Qarabaa Yardm Komitsi yaratmaqla AXC-ni nfuzdan salmaq, yni xalqn bu mtkkilliyini paralamaq istyirlr. Xsusi daretm Komitsi z iini yerin yetirmdiyi n Azrbaycan SSR Ali Sovetinin onu lv elmy hququ var. ziz yoldalar, ken mitinqimizd dediyimiz kimi, biz bolqarlarn Bakya gln artistlrini boykot etdik. Bu da bizim trklrl hmryliyimizdir. Trk qardalarmza ediln bu daltsizlik cavabsz qoyulmamaldr. ndi biz daha aktiv olmalyq. Bizim trafmzda mxtlif dvlt v milltlr var. Bakraboid gedn mqallr gr Qlukova z minntdarlmz bildiririk. hrd yaranan yhudi komitsi z nizamnamsini biz tqdim etdi. Btn millt nmayndlrindn xahi edirik ki, AXC-nin sralarna qbul edilsinlr. Diqqtl dinldiyiniz gr minntdaram. blfz liyev sz verilmzdn vvl B.Vazabzadnin Xalq Cbhsi haqqnda verdiyi msahibni Azadlq radiosundan veririk. (Allar). blfz x edir: - Siz burada AXC-nin nmayndlrinin nec v hans ii apardqlar haqqnda x dinldiniz. ox nadir olar ki, bura xan adam yoxlanlmasn. Kar olmu bzilrinin qulaqlar. Camaat deyir ki, rzaq ymq, neylyk? N lazmdr? AXC Qarabaa kmk edn hr bir vtnda alqlayr. Bir hft biz vaxt verilsin v biz deyrik. Hr halda, Ncfi ham tanyr. Lana getmidik. III katib biz dedi ki, ny glmisiniz? I katib is deyir: ny gr vvl mnim qbuluma glmmisiniz? O dedi ki, siz birinci mnim yanma glmli idiniz. Mn dedim ki, biz xalqn yanna glmidik. Orada 47 min qdr hali olmasna baxmayaraq Xalq Cbhsinin 9 min zv var.

Zrdt Zngilana gedib Xalq Cbhsinin zyini tkil etmy. Bir olan milis deyib ki, bura glm. Bunun stnd olana 15 sutka veriblr. Milis iilri bel etslr onlarn adn deycyik v bellrin aman yoxdur. Cnubi Azrbaycanla bizim mnvi birliyimiz pozulmayb. Cnubi Azrbaycandan glnlr Avropaya gedir. Siyamki 3 il i gzlyir. Hr hans bir azrbaycanlya qar ediln i btn Azrbaycan xalqna qar ediln idir. Rhbri Nasir (Siyamk) mbarizdir, onun mdafisind itirak edin. oxlar deyir ki, Xalq Cbhsi alver edir, 2 manata blleten satr. Buzovnadan bir asaqqal kii dedi: oul, vziyytiniz pis olduuna gr onu 5 manata satn, biz alacaq. Biz jurnal xarmaq istyirik, demli, o qazanc vasitsil jurnal xaracaq. Bizim qvvmiz artdqca biz r atrlar. Xlil Rza x etdi. O, Azrbaycan razisinin bir srd 25 faiz azalmasn qeyd etdi: 86,7 min kv. km-dir hazrda, hans ki, Msavat hkumti biz 114,4 min kv. km razi vermidi. Sznn axrnda dedi ki, Mhmmd Hatmiy, Nemt, Siyamk, lkbr (?) eq olsun! Mnim limd Yaz nriyyatnn buraxaca Vtn mndn balanr erlr kitab var. Vzirov qadaan edib. (700 min qdr adam var). Xlil Rza z erini dedi. (Alqlar). Son sznd qeyd etdi ki, he bir qvv Xalq Cbhsini boa bilmyck - bada blfz liyev, Sabir Rstmxanl, Zrdt, Nemt v Ziya Bnyadov olmaqla. uadan brahim Vzirov adl asaqqal x etdi. Ham ttil qqrr. zizbyov r/n XC-dn bir lil x edir. O hamn AXC trafnda birlmy dvt edir. Yoldalar, 3 x qalr v 3-nc sz Zrdt lizady verilck. Rabit Nazirliyinin nmayndsi dand v o, Qaraba rabit bsinin Rusiyaya verilmsini qeyd etdi ki, biz ayn 24-n kimi xbrdar etmiik, gr ml etmslr onlar cavabdehdirlr. Tlblrimiz vvlki mitinqlrd qbul edilnlrdir. Bellikl, 1-2-ci gnlr xbrdarlq ttili keirilck. (Ham ttil deyir). Bu ttil Sumqayta da aiddir. Tikinti obyektlri ilsin. 2-ci gn saat 18.00-da yeni mitinq olacaq v ttilin nticlri mzakir olunacaq. .Hacbyovun uvertras il mitinq bal elan edilir. *** Bugnk Kommunistd Azrbaycan SSR-d Azrbaycan dilinin dvlt dili kimi daha fal ildilmsini tmin etmk tdbirlri haqqnda Azrbaycan KP MK-nn qrar, Azrbaycandan 70 nfrin DQMV-l bal SSR xalq deputatlarna mktubu drc edilib. Bu gn Vaqif lvst olu Hseynov Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi Komitsinin sdri tyin edilib. 21 avqust 1989. Bu gn Bakda ikignlk xbrdarlq ttili balanb. 22 avqust 1989. Bu gn Kommunist Elinin Hirs ancaq ziyan gtirr yazsn verib. Tsis iclas xbrind bildirilir ki, Qarabaa Yardm Komitsinin tsis iclas olub, asaqqallar uras, ii qrupu seilib. Azrinformun Mdrik olmal, al-kamalla i grmli mlumatnda deyilir: Ken il noyabrn 21-dn 30-dk ttillr zaman Azrbaycan iqtisadiyyatna dymi mumi zrr tkc Bak zr 90 milyon manat olmudur. ...Bazar ertsi (21 avqust - .T.) Baknn bir sra mssislrind xbrdarlq ttili deyiln ttil cmi bir ne saat davam etdi... ... Xalq Cbhsi deyiln cbhnin liderlrindn sorumaq yerin dr: Onlarn fikrinc, ttil budurmu? ...Bel ttil cinayt mcllsinin maddsin dr.... Mslnin daltli hllin inanrq adl kiik yazda 6 Mesxeti trk bildirir: tn nb gn Bakda keirilmi mitinqd bel bir fikir sylnmidir ki, btn Mesxeti trklri - 360 min

nfr daimi yaamaq n kb Azrbaycana glmlidir... ...Onu dnlmmi byanat hesab edirik. Bu gn ikignlk xbrdarlq ttili davam edib. 23 avqust 1989. Bugnk Kommunistd R.Musabyovun Yegan yol milli barqdr adl ox byk yazsnda oxuyuruq: DQMV-d Azrbaycan SSR-in suverenliyini szd tsdiq edn mrkz (Moskva - .T.) mli id respublikann dvlt hakimiyyti orqanlar barsind z konstitusiya vziflrini yerin yetirmir. Bu gn DQMV-d Azrbaycan SSR-in suveren hquqlar slind xyali hquqlara evrilmidir. Respublika il btn iqtisadi, siyasi v mdni laqlr ksilmidirs v ...btn laqlr mexaniki surtd Ermnistan SSR- ynldilmidirs bu, normaldrm?. Xsusi dar Komitsinin rsmi blanklarnda DQMV-nin Azrbaycan SSR- mnsubiyytini gstrn he bir nian yoxdur. Xsusi dar Komitsinin shlnkarl zndn vilaytin milli trkibinin yekcinsldirilmsi kimi dramatik proses davam edir, azrbaycanl-lar... kndlrdn v hrlrdn xarlrlar. Znnimc, mrkz DQMV probleminin hlli zaman yanl mvqe tutmudur. ks tdbir kimi muxtariyytin lv edilmsi haqqnda qrar xarlmas da mmkndr. ox qribdir ki, bu szlr .Vzirovun I katibi olduu partiyann orqannda (burada is hmi hr bir sz yuxarlarla mslhtldi-rilir!) xb. Grsn, camaat qzdrmaqdan mqsd ndir? Bam xmr... 26 avqust 1989. Respublikann btn mktblrind drslr mhm ilrl laqdar olaraq (?!) sentyabrn 1ind yox, oktyabrn 2-sind balanacaq. 27 avqust 1989. Bugnk qzetlr Azrbaycan SSR AS RH-nin DQMV-d konstitusiyaya zidd tdbir haqqnda 26 avqust tarixli qrarn drc edib. Qrarda deyilir: 1989-cu ilin avqustun 16-da Stepanakertd DQMV halisinin slahiyytli nmayndlrinin qurultay deyiln qurultay olmudur. Bu qurultay Azrbaycan SSR-in trkibind muxtar vilayt kimi Dalq Qaraban statusunu tanmaqdan imtina etdiyini bildirmi, vilayti Azrbaycan SSR Konstitusiyasnn v respublikann digr qanunlarnn icrasnn dayandrld mstqil ttifaq razisi elan etmidir. ...Qurultay milli ura yaratmdr. Milli ura DQMV-d yegan xalq hakimiyyti elan edilmidir ki, bu da slind xsusi idar komitsini slahiyytdn mhrum etmk chdidir. Azrbaycan SSR AS RH 11 gn bundan qabaq keirilmi qurultayn qrarlarnn Konstitusiyaya zidd olduunu tsdiq edib v xsusi idar komitsinin qanunsuz elan edilmsinin hquqa zidd olduunu gstrib. Byk csartdir!.. Kommunist qzeti bu qurultaya qar Sfa Mirzyevin (hquqnas) El hdd var ki, kemk olmaz yazsn verib. 29 avqust 1989. Qzetlr Sovet Pribaltikas respublikalarnda vziyyt haqqnda Sov.KP MK-nn byanatn drc edib. Qsa desk, onlar SSR-dn xmaq istyirlr. Bu gn .X.Vzirov respublika televiziyas il x etdi. Bel baa ddm ki, o, ermnilrin hquqlarn qorumaa ard. Respublikadak grginliyin hm respublikann daxilind, hm d onun hdudlarndan knarda (grsn, H.liyevi nzrd tutmur?) vziyytin sabitliyini pozmaa alanlarn xeyrin olduunu bildirdi. Qarabala bal he bir all, umudverici sz eitmdim. 31 avqust 1989. Kommunist .Vzirovun televiziyadak xn Hadislrin thlkli gediinin qarsn almal bal il verib. 1 sentyabr 1989.

Bayram Bayramov Qarabaa Yardm Komitsinin idar heytinin sdri, Sabir Rstmxanl, Aydn Mmmdov, akir Krimov v lkbr Sfrov sdrin mavinlri seilib. (Kommunist, 01.09.1989). 4 sentyabr 1989. Mitinqlrd irli srln tlblri, elc d birgnlk v ikignlk xbrdarlq ttillrini vecin almayan respublika rhbrliyini ayltmaq n bugndn birhftlik mumrespublika ttili balanr. Hyat tmin edn mssislrdn baqa respublika iqtisadiyyatnn btn sahlri dayanmaldr. Zaqafqaziya dmiryolunu da dayandrmaq nzrd tutulur. 6 sentyabr 1989. .Vzirovun Azrinform mxbirinin suallarna cavab Ehtiraslarn comasna yol vermyk, salam qvvlri birldirk bal il qzetlrd drc edilib. Kommunistin bugnk nmrsind AXC mitinqind (14 avqust) xarici mxbirlrin olmasn tnqid edn Qrb mxbirlrinin rq siyasti adl Azrinform material verilib. Kirov rayon PK I katibi V.A.Nersisyan xarb (axr ki!) yerin Z.M.liyevi qoyublar. 9 sentyabr 1989. Bugnk Kommunist Bak hr Xalq Deputatlar Soveti deputatlarnn mracitini drc edib. Burada deyilir: Bu gn ttillr dalas durunluq illrinin yaralarnn arlarn hl d hiss edn respublikamz bryb. Respublikamzn paytaxt Bakda ictimai-siyasi vziyyt xoaglmzdir.... ndiki ttil Dalq Qaraba mslsi rivsindn knara xb. Mafiya v onunla bir zncirl bal olan oxar nsrlr, antisovet v antikommunist qruplamalar (sedirm mnimdir - .T.) DQMV mslsi il prdlnrk respublikada tyan edirlr. Artq 3 nmrdir ki, Kommunist ttillr leyhin iri yazlar verir. Tkc 7 sentyabrda bir nvbd Bakda 56 min fhl i xmayb. *** Bu gn Bakda birhftlik mumilli ttilin yekunlarna hsr olunmu olduqca izdihaml mitinq keirilib. Bildirilib ki, ttil Sovet ttifaqnda hiss olunaq iqtisadi tinliklr yaradb. Hl tkc ilk 4 gnd Azrbaycan snayesi 130 milyon manatlq mhsul vermyib. Mitinqd itirak edn Azrbaycan KP MK-nn II katibi Viktor Polyaniko bildirib ki, 15 sentyabrda Azrbaycan Ali Sovetinin nvbdnknar sessiyas arlacaq, oraya AXC rhbrlri dvt olunacaq, xalqn tlblri hmin sessiyada trafl mzakir edilck. Grnr, balarmz baa salman n smrli yolu el ttil imi! 10 sentyabr 1989. Bu axam AXC Sdri blfz liyev, dar Heytinin zvlri Etibar Mmmdov v Yusif Smdolu televiziya il x edrk .Vzirovla danqlarn nticsi haqqnda mlumat verdilr, bildirdi-lr ki, o, AXC-ni rsmi tanmaa razdr, qardak nvbdnknar sessiyaya AXC nmayndlri d arlacaq. 11 sentyabr 1989. Bu gn mumilli ttil dayandrlb. *********************************** QEYDLR 1 Ermnilr is indiydk bizim btn drdlrimiz seviniblr. Htta 20 Yanvarda da onlardan Bakya oxlu tbrik teleqramlar glmidi.

2 SSR Nazirlr Sovetinin sdri. 3 Mlki mdafinin yerli hisslrindn birinin 69 hrbi qulluqusu. 4 Sonradan aydnlad ki, onlarn hams azrbaycanldr, respublikann ksr rayonlarndan tcili ylb. Tyyarni is ermnilrin qzaya uratmas sylnilir. 5 Hadislrin sonrak gedii bizim o vaxt n qdr sadlvh olduumuzu gstrdi. 6 Qrupun toplad btn materiallar sonralar tdqiqat-jurnalist ziz lkbrliy nr etdirmk n verdim. Sovet kndi qzetind (9 fevral 1989) qaqnlarla bal dnclrimi bildirdim. 7 AB-n Mrkzi Kfiyyat darsi. 8 SSR xalq deputatlarnn I qurultay nzrd tutulur. 9 Qarlql qtisadi Yardm uras (qsaltmas rusca SGV - Covet gkonomieskoy vzaimopomohi). 10 Milli zndrk - h, milltiliy - yox! 11 ndi Mmmdmin Rsulzad qsbsi. 12 ndi gtrlb. EA Genetika v Seleksiya nstitutunun qarsnda idi (Azadlq prospektind). 13 Qarabasz, uasz Azrbaycan cansz kimidir!. 14 SSR xalq deputatlar qurultaynn Qarabadak vziyyti yrnmk n yaratd deputat komissiyas nzrd tutulur. 15 Bu sz lyazmada pozulduu n oxunmad. 16 SSR Dvlt Plan Komitsinin sdri. 17 .Vzirov bu ifadni noyabrda aclq ednlr haqqnda demidi. 18 Bak hr Partiya Komitsinin birinci katibi. 19 Shbt AXC Oktyabr rayon bsinin orqan olan Meydan qzetindn gedir. Gizli xarlan bu qzetin stnd yanl olaraq yazlmd ki, o, AXC-nin orqandr. AXC-nin orqan kimi ilk qzet Azadlqdr (ilk nmrsi: 24.12.1989). 20 ndiki Qbl. 21 Eliby iqtidarnda xarici ilr naziri olmu Tofiq Qasmov. 22 ndiki rur rayonu. 23 Bu mitinq haqqnda qeydlri qohumum Feyzi Sbzliyev mnim xahiiml yazb. Yalnz tk yazlar mnimdir. 24 Bu szlri deynd Z.Bnyadov zn Cbhnin asaqqal sayrd. Bir aydan sonra o, Cbh haqqnda tam baqa ryd oldu. 25 Bizim el gcl, monolit lkmiz var ki, onu istniln axmaq (gr tyin etslr) idar ed bilr. 26 Mnim xsi fikrim gr, Z.Bnyadov SSR Ali Sovetin deputat sedirilmdiyi n Vzirovdan incimidi v bu szlrl ona tzyiq gstrirdi. 27 Ermnistanla srhdi balamal. Qaraba Azrbaycann ayrlmaz hisssi olub v olacaq. 28 mr var, i grmk olar. DRDNC BLM XALQ VAHD CBHD BRLR SND Azrbaycan KP MK il AXC dar Heyti arasnda 1989-cu il sentyabrn 13-d aparlm danqlarn PROTOKOLU 13 sentyabrda respublika rhbrliyi il AXC dar Heyti arasnda keirilmi danqlarda aadak msllr zr razlq edilmidir. Azrbaycan SSR Ali Sovetinin nvbdnknar sessiyasnda DQMV-d hazrda faliyyt gstrn Xsusi dar Komitsinin lv olunmas mslsi qoyulmas, vilaytd Azrbaycan SSR-in suverenliyi-nin brpas yollarnn mzakir olunmas v DQMV-nin razi statusunun v idarilik formasnn hr hans bir ittifaq orqan trfindn dyidirilmsinin yol verilmzliyi haqqnda lazmi snd qbul edilmsi mqsduyun hesab edilsin.

Sessiyada AXC-nin dar Heytinin nmayndlri sessiyann mzakir edcyi qanun layihlrinin hazrlanmasnda itirak edirlr v sessiyann iind itirak etmy dvt olunur. Sessiyada Azrbaycan SSR-in dvlt suverenliyi v iqtisadi mstqilliyi haqqnda qanun layihlri mzakir edilib dar Heytinin myyn etdiyi qanunlar qbul olunmas mqsduyun saylsn. 4.Sessiyada Dalq Qaraba bhran balanandan bri Azrbayca-nn suveren hquqlarn mdafi n gstrdiklri faliyyt gr msuliyyt clb olunmu vtndalarn ilri zr istintaq aparan SSR prokurorluunun xsusi istintaq qrupunun v yerli inzibati orqanlarn iini thqiq edn deputat komissiyas yaradlmas v bu komissiyann iin itimaytin1 nmayndlri clb olunmas mqsduyun hesab edilir. 5.Bakda v baqa hrlrd ttbiq olunmu xsusi rejim v komendant saat lv olunsun. 6.AXC rsmi qeydiyyatdan keirilsin v onun normal faliyyti n rait yaradlsn. 7.Sessiyada Ermnistandan v Qarabadan olan qaqnlar mslsi il mul olan deputat komissiyas yaradlsn. 8.mk kollektivlrinin v hmkarlar ittifaqnn qrar il ttil knlrinin orta mk haqq dnilsin. 9.Mitinq v ttil itiraklarnn tqib olunmasna yol verilmsin. Ttil gnlri tutulanlar sessiyayadk azad olunsunlar. 10.Sessiyann gedii televiziya il birbaa2 translyasiya edilsin. Bu protokolun mtni sentyabrn 13-d televiziya v radio il xalqa atdrlsn.3 Gstriln rtlr riayt olunduu tqdird ttillr dayand-rlr. Razladrlmdr cras taprlmdr: V.P.Polyaniko R..liyev4. 15 sentyabr 1989. 9.47. Camaat Ali Sovet binas qarsnda toplab. oxlu qadnlar v kiilr llrind plakatlar yanbayan dzlb: Xalq deputatlar! Dnizneftlayih institutunun mkdalar sizi haqqa, dalt ss vermy arr!, Azrbaycan qadnlar xalq deputatlarndan Vtn yolunda mrdlik gzlyir, Azrbaycan SSR deputatlar! Sizi xalq il birliy arrq, Yalnz respublika tsrrfat hesab!, Doloy Komitet osoboqo upravleni!5, Azrbaycann siyasi v iqtisadi suverenliyini qorumaqdan imtina edn deputata ar olsun! (drd ld bu cr plakat var), Dar gnd xalqa arxa evirn deputata ar olsun!, Xalq deputatlar! Xalqn midini doruldun!, Deputat partiyaya yox, xalqa xidmt etmlidir!, Azrbaycan Ali Sovetinin deputatlarna. Ali Sovetin nvbdnknar sessiyasnda Azrbaycan dvlt rhbrliyindn AXCnin tsdiq edilmsini tlb edin! (2 yerd bu ar; iri ild sar rngl yazlb), Deputat! Azrbaycann siyasi-iqtisadi suverenliyi bu gn sizdn asldr!!!, Xalq deputatlar! Xalqn ssin qulaq asn!, Deputat! Azrbaycann tam siyasi v iqtisadi suverenliyin nail ol!, Xalqn deputat xalqla olmaldr!, Xalqmzn dmni Volski Qarabadan rdd olsun!, Xalqn mnafeyini qorumayan rhbr iilr, rdd olun!, Deputat! Azrbaycann btn razisind respublikann suveren hquqlarnn tam brpa edilmsin nail ol!, Deputat! z xalqna yiy dur!, Tam siyasi v iqtisadi suverenlik haqqnda qanun!, Xalqn ssini eitmyn deputat xalqa lazm deyil!, Xalq deputatlar! Xalqn ssin ss verin!, Volskiy! Prekratite vselt azerbaydjanev iz NKAO!, Volskiy! Von iz NKAO! Ne prostim!6,nsanlara hrriyyt, milltlr azadlq!. Camaat te-le-vi-zor! qqrb baxmaq n televizor qoyulmasn ara-sra tlb edir. Glib dedilr ki, olacaq! AS binasnn Moskva mehmanxanasnn yanndak giriinin qarsnda dayanan camaatn qabanda hrbi forma geymi AXC zv - fqanlar, onlarn arxasnda is milislr crg il dayanmlar. AXC zvlri (qollarnda rng lent) giri-xa nzart edirlr. Onlar camaatn ikayt kazlarn toplayb iri aparrlar. Meydanann yuxar skisin, hamnn grcyi yer 4 milli bayraq v Deputatlar! Xalqn ssin ss verin! ar sanclmdr.

Akademiya iilri xalq arasnda oxdur. Bzilri deputatlara mracit yazlm kazlar boyunlarndan asblar. Xalq Cbhsi zvlri tez-tez meqafonla camaata mracit edib lazmi eylri deyirlr. Respublika rhbrliyi imzalad protokolun 1 bndini hllik pozub - protokolun mtni dnn radio v televiziya il oxunmad. Bu gn is 11- 13 dqiq ilmsin baxmayaraq sessiyann gedii camaata reproduktorlar vasitsil atdrlr, iclas zalnda n ba verdiyindn xbrimiz yoxdur; bu is mqavilnin baqa bndinin pozulmasdr. Dnn btn gn ya yab v brk soyuq db. Dzdr, bu gn arada gn xb-batr, ya da yoxdur, ancaq soyuq var. Htta lim yr, bu da xttim tsir edir. Adamn he alna glmz ki, iki gn bundan qabaqk istidn sonra bel soyuq dr. Ham kostyum geyib, htta plallar da var. Shr bura glnd (Shrab, Mhsn, Paa v mn) Shrab dedi ki, Beylqandan XC n tz bir QAZ-24 Volqa gndriblr (F 13 00 RO nmrli). (A mandr, zm grdm).7 *** Camaat toplannda hr cr shbt gedir. Akademiyann 3 iisi z aralarnda danb deyir ki, bu gn shr Azadlq radiosu SSR xalq deputat Mirz brahimovla msahibni verib. Ondan soruublar ki, Azrbaycanda n var? Deyib ki, pribaltikallar sakit oturmaa qoymurlar. Tkrar ediblr ki, biz Azrbaycandak vziyyti soruuruq. Qaydb ki, by, Azrbaycana n olub ki? Deyiblr ki, lay-lay, bala, lay-lay... Dnn axam Vremyada Volski il msahib oldu, btv xn bu gn vercklr. Rus yqin ki, bizim gzmz almaq n bunu mhz sessiyadan bir gn qabaq verib. 10.25. Meydanda hl adam azdr - 2.000 nfr olar. oxusu Akademiyann iisidir. 10.26. li plakatllar yuxar meydanaya xrlar (plakatlar grnsn dey), onlar alqlayrlar. Onlar xb z AS- trf durur (arxas camaata), arlar zala gstrirlr. XC zvlri sessiyaya gln deputatlara rotaprintdn xarlm mracit paylayrlar. El deputatlar var ki, mraciti gtrmr. 10.32. Televizora baxb gln yoldalar deyirlr ki, gndliy suverenlik haqqnda madd salnmayb. Yalnz Ayaz Mtllibovun hesabat, DQ-da vziyyt haqqnda msl olacaq. Bli, xalq aldatdlar, z d hyaszcasna! Aldatmalar silsilsi davam edir!.. Dnn blfz byl lyazmalar nstitutunda grdk. Klbcrdn, Neft dalarndan, baqa yerlrdn XC nmayndlri glmi-dilr, tzyiqdn ikayt edirdilr. By dedi ki, biz d tzyiq edirlr. Kim tzyiq dzs o, qalib glck. Sonra By Qarabaa sfrindn dand. Dedi ki, mn vertolyotla uaya dn kimi XC zvlri mni haty aldlar, dedilr ki, Volski sni hbs etmy mr verib, sgrlr d sni tutmaq istyirlr. Onlar mni bir mana oturdub aradan xarmaa aldlar, mn imtina etdim. Dedim ki, qoy grk Volski mni niy tutub Stepanakert aparmaq istyir? Bu vaxt uann birinci katibi Vaqif Cfrov gldi, qucaqlab grdk. O, sgrlri rdd etdi. Volski Polyanikoya zng vurub mnim ora gldiyimi deyib v hbs edilmmin zruriliyindn danb. Polyaniko is deyib ki, o, AXC sdri blfz deyil, sadc Akademiyann iisidir, XC zvdr. (10.48. Camaat xorla: No-fl, rdd ol!. Meydana xan Bak hr D risi Nofl Krimova etiraz edirlr). Volski tkid edib ki, yox, bu blfz el XC sdridir. Onda Polya-niko KQB il danb dqiqldirmk n vaxt istyib. O dqiqldirn kimi is mn artq manla Qaraban kndlrind idim. Gln Xalq Cbhsi nmayndlri XC-nin tezlikl tsdiqlnmsini ox vacib sayrdlar. By is cavab verdi ki, bizim n balcas respublikann suverenliyi v XK-nin lvidir. XC-nin tsdiqin can atmrq. Bu fikir drin etiraza sbb olanda By bildirdi ki, XC tsdiq olunan kimi indiki vzif banda olan bir ox yaramazlar zlrini ora drtmy alacaq, ancaq biz istyirik ki, sralarmz tmiz olsun. Hllik is yaramazlar biz qoulmaa qorxurlar. Sonra Byl birg killr kdirdik (institutun fotoqraf Seyfddin Mmmdvliyev kdi). *** Meydanda dayananlar mbahis edir. Ttilin qrarlar qbul edilndk dayandrlmasnn yanl qrar olduu haqqnda mxtlif fikirlr sylyir, dst-dst kiik l radiolarnda sessiyann gediin qulaq asrlar. Mnim qulam ar eitdiyi n radioda deyilni eitmkdn mhrumam.

...blfz by 13- gn Vzirovun yannda olmu shbtdn danarkn deyirdi ki, onunla danmaq dzlmz idi. Ona gr d uaqlarn oxu - sa, Ncf, Vaqif v b. dzmyib otaqdan xdlar. Onlar Vzirova deyirdilr ki, siz xalq satrsnz, o da cavab verirdi ki, yox, siz satrsnz. Uaqlar onunla ox kobud danmaa mcbur olurdular. Axra mniml Yusif qalmd. Biz d ox ar vziyytd idik. Yax ki, sonadk dz bildik. 11.06. sasn Akademiya iilrindn ibart olan izdiham sessiyann gediindn xbrsizdir. Hrdn eidiln te-le-vi-zor! tlbin hkumt trfindn mhl qoyan yoxdur. 11.13. ki nfr xarici mxbir camaatn arasnda msahib gtrr. Yuxardan is z mxbirlrimiz kamera il kirlr. 11.16. Sslr: s-te-fa!, is-te-fa!, t-til!, t-til!, Volski rdd olsun!. 11.22. Xalq Cbhsi zvlri kabel v l televizoru gtirib yuxar meydanada quradrmaa alrlar. Radioda is eidirik ki, Naxvann I katibi Heydr sayev danr. 11.33. Bak Sovetinin sdri Niyazi Qaraqal danr, daha dorusu, oxuyur. Azrbaycanca ox pis oxuyur. mumiyytl, Baksovet indiy-dk ana dilini yax biln sdr qismt olmayb. Dil is milli qeyrtin ilk niansidir. 11.44. Xalq Cbhsi uaqlar 2 televizor quradrb, ancaq he n eidilmir. Onlardan biri dedi ki, televiziyann hytind stnd mikrofon olan man var, iridn buraxmrlar. Camaatn bzisi izdi-hamdan qopdu ki, gedib o man gtirk. Hlliks camaat mlumatsz qalb. Televizorlarn qarsna mikrofonu tutdular ki, blk ssi eidilsin, bunun da xeyri olmad. Kims qqrd: Yoldalar, narahat olmayn, Vzirov hamam problemini hll edir!. Milislr bir-iki df Xalq Cbhsi zvlrin yaxnlab ns demk istdilr, onlar fit basdlar, ona gr milis, demk olar ki, XC-nin iin qarmr. 11.59. Mirz brahimov yuxardan aa db camaatn arasndan kedi. oxlar onu, lap yumaq desm, soyuqluqla szrd. Vzirovun piyonu! v daha kskin szlr deynlr d vard. Deyirlr ki, Cnubi Azrbaycanda Naxvanla srhdd dan stnd rb lifbasnda alovla yazblar: Biz sizinlyik!. Yen deyirlr ki, Naxvanda bir ox hkumt binalarnn stnd milli bayraqlarmz aslb. zdiham hrd byk ks-sda dourmu bir hadisni d mzakir edir - 13-nd Moskvadan I proqramla verilmi, Elinin ssenarisi sasnda kiln (Toyuun sa qalmas sri zr) filmd mharib dvrnd azrbaycanl qadnlarn fahiliyindn danlr. Mn zm o filmdn tri paralara baxdm. Elin oxlu zng vurub onu thqir ediblr. (Bel vaxtlarda camaatn sblrin hr ey tsir edir. Grnr, filmin mhz bu gnlrd gstrilmsi d tsadfi deyil). 12.10. Rhim Qazyev: Bizi addmbaaddm aldadrlar. Dnn televiziyada bndlri oxuyanda bzilrini xardlar. Dnn sz verdilr ki, bu gn mtbuatda xacaq, xmad. ndi on dqiq gzlyin, mikrofon glms mumbak ttili olacaq. Xor: T-til!, is-te-fa!. Burada eitdim ki, 1947-d SSR-nin xritsi kilib (deysn, familiyas Mkrtyan olan bir ermninin redaktorluu altnda), oraya Azrbaycan dmyib, yerind Grcstan v Ermnistandr. 12.17. clasa fasil verilib. Camaat E-ti-bar! qqrb onun glmsini tlb edir. oxlar deyir ki, zavodlar dayandrb bura gtirmk grkdir. Bu tlb meqafonla da sslndi. Xor: s-te-fa!. AS binasnn irisind pncr qarsnda oxlu deputat yb camaata tamaa edir. 12.20. Xor: T-til!, t-til!. Meqafonlu olan: Bnyad Srdarov zavodundan kim var glsin. Bir ne nfr gldi. Yqin onlara tapracaqlar ki, zavod fhllrini bura gtirsinlr. 12.24. Rhim Qazyev: Danqlardak pozunluqlar haqqnda mlumat verirm. Dnn biz dedilr ki, camaat bura toplamasn. Ttil komitsi il laqlr saxlayn, ttil tam hazr olmalyq. lk xbrdarlqla respublika ttil balamaldr. Sessiyann gndliyi tam thrif olundu. Son qlbydk ttill gedsiyik. 12.27. Bir oxlar izdihamdan ayrlb zavodlar dayandrmaq n gedir. 12.29. Sslr: Sat-qn!, sat-qn! (.Vzirovu nzrd tuturlar). 12.42. Sessiya iclas brpa olunub. Xalq Cbhsi zvlri dast parkdak telefonlarla z mssislrin zng vurub camaat bura gtirmy arrlar.

12.44. Sz sessiyada Mmmdov Kamil Seyid oluna verilir. zmlk problemindn danr. 12.52. sa Qmbrov: - Hrmtli deputatlar! Xanmlar v bylr! Mn burada Azrbaycan SSR EA-nn ba elmi iisi kimi deyil (sravi elmi iiym), AXC nmayndsi kimi x edirm. Siz deputatlara da xma etiraz etmdiyiniz n minntdaram. lkmiz ar vziyytddir. SSR xalq deputatlarnn qurultaynn gediin baxmsnz. Tssf ki, respublikamzda yenidnqurma zif gedir. Rhbrlik deputatlardan ayrlb, ryast heytind ylib; bu, zahiri chtdir. Yen rqmlrl iql glcyimizdn danlr, ancaq bu glcyi nec tmin etmyin yollar gstrilmir. Biz Xalq Cbhsi zvlrini tnqidilikd gnahlandrrlar. Respublikada vziyyt DQ problemlri il mrkkbldirilmidir. Ermnistan SSR razi iddias edir, daxili iimiz qarmaqda davam edir. Bunun qars alnmr. Ermnistan SSR-d milli mdafi hisssi hazrlanb. Bunu Ermnistan SSR-in tcavz v mharib elan etmk chdi adlandrardm. Kasblq hddindn aa olanlarn sayna gr Azrbaycan SSR-d 1-ci yeri tutur. Vtndalarmzn hquqlar pozulur. Clilabad rayonunda I katib Xalq Cbhsi zvn fiziki thqir etmidir. Tkliflr var. Bunlar lk rhbrliyinin tkliflrin tam uyundur. Bunlar hr respublikann z spesifikasna uyunladrlmaldr. Azrbaycanda Azrbaycan Xalq Cbhsi yaradlb. Bu gn sessiyada n mhm msl DQ-da Azrbaycan SSR-in suverenliyinin brpasdr. XK lv edilmlidir. Mhz bu gn, bu sessiyada byanat verilmlidir ki, DQ-n razi mnsubiyytini dyimk haqqnda ttifaq orqanlarnn hr hans qrar xarmas qadaan edilir. lkd v dnyada vziyyt bizim xeyrimiz deyildir. Azrbaycan SSR-in suverenliyi haqqnda qanun qbul edilmlidir. Qanun layihsi var, biz d itirak etmiik. Ancaq mlumatmz var ki, o bu gn mzakir edilmyck. Biz elan etmliyik ki, Azrbaycan xalq btn srvtinin tam aasdr v buradak qanunlar sas gtrlmlidir. Respublikann tam tsrrfat hesab layihsi tminatlar tapmaldr. Mlkiyyt hququ yalnz respublikaya mxsusdur. Respublika razisind yerln btn mssislr Azrbaycan SSR NS tabeliyind v srncamnda olmaldr. 13.06. Sdr: - Yolda Qmbrov, siz ne dqiq lazmdr? - Hllik 10 dqiq. 3) Camaatn kasb yaamasnn qarsn almaq n qarlql mqavillr imzalanmaldr. 4) ... Bunlar olmasa yen Azrbaycan z srvtlri zrind hakimliy malik olmayacaq. Bu gn yqin ki, Azrbaycan SSR vtndal haqqnda qanun qbul etmliyik. 13.08. Sdr: Biz hl bu msllri mzakir etmirik. sa by: Bugnk sessiyann fvqlad olduunu nzr alb btn bu msllri mzakir etmliyik. (sa by sonra rus deputatlara rusca mracit etdi). Yenidn siz mracit edirm. Bu gn tarixi sessiyadr. Ancaq onun tarix qzl hrflrl, yoxsa qara hrflrl yazlaca sizdn asl olacaq. Bizim sentyabrn 13-nd baladmz mqavily gr biz sessiya-nn iind itirak etmliyik. Balkonda durmal yox, id itirak etmliyik. Xahi edirik ki, biz xa qoulmaq, fikrimizi bildirmk n imkan versiniz. (Bayrda alqlar). 13.11. Baqa natiq sz verilir. Txminn 15-20 dqiq qabaq hmi Azadlq meydannda ildiln mikrofon v ssucaldanlar gtirib quradrblar. (sann xnn ortasnda). ndi xlar yax eidilir. 13.40. Hllik bo-bo danqlar gedir. Camaat qulaq asmr. zdiham seyrlib - 700-800 nfr olar. Ancaq uzaqdan gln dstlr grnr. A xalatl agirdlr d glir. 14.02. Artist, deputat Mlik Dadaov danr. lyn qadnlarn problemlrin toxundu. 14.12. Vzirov onun danna mdaxil etdi. Ssi gln kimi bayrdak camaat fit basd.

14.18. M.Dadaov Volskinin trtdiyi fitnkarlqlardan dand. qtisadiyyatmza vurduu ziyanlar dedi: Bir gil zm d dymirik?. - Volskinin zn msuliyyt clb etmk lazmdr. Qarabaa ancaq partiya v dvlt rhbrlik ed bilr. (Alqlar). 14.21. Ayaz Mtllibovun x trafnda mzakirlr ksildi. Ayaz z son sz demy balad. 14.31. A.Mtllibov: - Mhtrm sa Qmbrovun x il bal deyim ki, onun dediklri il sasn razyam. Respublikann tabeliyin 50% mssislr taprlb. Tofiq smaylov gzn Azrbaycan bdcsin tiksydi bu gzl mssisni yarada bilrdi? Elektrik snayesini z bdcmizl qura bilrdik? Biz glckd btn mssislri yava-yava respublika tabeliyin keirmliyik. Ancaq pill-pill. 14.48. Yaar [Trkazrin] (XC fallarndan) bayraqdarl altnda M.Hseyn ksindn bir dst gldi. Onlar alqlarla qarladlar. Bu vaxt NS sdrinin I mavini Kamran Hseynov qrar oxuyur ki, brokratln kk ksilsin, iini hdsindn gl bilmyn iilrdn azad olunsun.... Naftalin iyi gln ttkn xlardan sonra qbul olunacaq qtnam d elc ttkn idi. Qrar layihsi yekdillikl qbul edilir. Saat 16-yadk fasil elan edilir. 14.56. Xor: s-te-fa!, is-tefa!. Generallar iclas zalndan (binadan) xrlar, onlar fit baslr. Baqa deputatlar da get-ged gurlayan is-te-fa! rts qarlayr. Deputatlar telestudiya trfdn xrlar. Camaat da btnlkl o trf axr. ox hycanl vziyyt yaranr. Mikrofonla hamn yerin qaytmaa arrlar. Az qala telestudiyann qarsna kimi gedn ktl Pnah Hseynovun arna qulaq asb qaydr. O deyir ki, AXC dar Heytinin zvlri glib danacaq. 15.01. Rhim Qazyev: Be ild xalqn pulunu alb cibin qoyan deputatlar da bura dvt edirm, grk xalqa n deycklr? Biz veriln vdlr ml olunmad. Ona gr tzyiqi artrb tlblrimizin yerin yetmsin nail olmalyq. 15.04. Nemt, Etibar v Becan AS binasndan xb mikrofona yanarlar. (Alqlar. E-tibar!). 15.05. Etibar: - Hllik, grdynz kimi, ad fvqlad olsa da, 1 gnlk sessiyann yarsn NS hesabatnn mzakirsin veriblr. Mhm qrarlar qbul edilms biz v trfimizd olan deputatlar tlb edcyik ki, sessiya davam etsin. Buna da ml olunmasa mqavilni qvvdn dm hesab edcyik. 110 deputat bizim trfimizddir. (T-til!,is-te-fa!). Sentyabrn 13-nd balanm sazi sasn hr msl haqqnda AXC zvlri x edck. Ancaq shr dedilr ki, 1 nfr danacaq. Biz yen sz vermslr sazi qvvdn dr. Sizin buraya ylmanzdan baqa mqsdlr n istifad etmk istyirlr. Xahi edirik ki, axnamaya yol vermyin. Milisl xalq qarladrmaa yol vermk olmaz. Sizin bura ymanz is bizim gcmz bir min artrr. ox sa olun! *** Meydandak txminn 2.500-3.000 nfr bir azdan is-te-fa! demy balayr. 15.13. Nrimanov prospekti il gln byk bir dst alqlanr. 15.14. Kims: Yuxarda yln deputatlar! Bura yan xalqa kinay il baxb glmyin. He olmasa bu gnd xalqn dardin yann... (Volodarski adna fabrikin iilri alqlar altnda glib atr). 15.16. Zrdt lizad: Sessiya haqqnda mtbuata mlumat verilib ki, suverenlik haqqnda qrar xalq mzakirsin verilib. Biz z tlblri-mizdn bir addm da geri kilsk hquqlarmzdan mhrum olacaq. (Sonra Zrdt meqafonu AS binasna tulayb deputatlar xalqla birlmy arr. Ssi ox pis eidilir. Deputatlar II mrtbdn pncr arxasndan dinlyirlr. Zrdt is ox alovlu danr). 15.44. midt zavodunun fhllri is-te-fa! qqra-qqra glib yetiirlr.

Leyla Yunusova (AXC zv) x edib deyir ki, deputat qadnlara mracit etmiik, onlar bizimldir. Hamsna biz z qrar layihmizi vermiik. Baxrlar. (L.Yunusova Azrbaycan dilind ox pis danr). 16.04. Televiziya v Radio Verililri Komitsin gedn yolu milis crgsi gsib. Dedilr ki, Yusif Smdolu da meqafonla binann irisind deputatlara mracit edib. Bayra mikrofon, reproduktor qoyulmasna xsn Vzirovun z etiraz edibmi. 16.07. Birisi mikrofonla: Etibar xbr gndrib ki, Polyaniko AXC-nin btn zvlrin sz verilcyin boyun olub. 16.08. Radioda diktor iclasn 1 ne dqiqdn sonra balanacan dedi. (Ssucaldanlar radioya qoulub). Yerdc ltiflr yaranr. 1-inci: Camaat is-te-fa! qqranda bir deputat Vzirova yanab deyir ki, tov. Vizirov, vidite, tolpa kaka razumna; kriit - is-teh-sal!, is-teh-sal!, to est proizvodstvo. 16.12. clas alr. DQ mslsi mzakir olunur. Naim Ftliyev (AS sdrinin mavini) mruz edir. Tk-tk qeydlr: Daxili v xarici qvvlrin tsiri il DQ-da vziyyt getdikc grginldirilir. Milltlraras toqqumalar daha thlkli olur. DQ-da azrbaycanl halinin hquqlar tapdalanr. Bu hrkat genilndikc azrbaycanllar leyhin hrkata evrilmidir. Nqsanlar iirdilir, khn incikliklr yenidn yada salnr. Azrbaycan xalqna qar nifrt ideologiyas tbli olunub. Moskvada Azrbaycan leyhin i aparmaq n xalqmza qar ideoloji txribat zr ixtisaslaan hazrlql dstlr gndrilirdi. (ox yax szlr deyir, ancaq ox tssf ki, 2 il gecikmi szlrdir. Bu fikirlrin deyilmli olduu vaxtda is ssini xaran azrbaycanllarn azna da basrdlar. Basanlardan biri el bu Ftli-yev yoldan z idi). (Artq meydanda 20 min yaxn adam toplab). 73 nfr respublikamzda hlak olub. 1988-in noyabr-dekabr aylarnda 23 nfr lb. mumiyytl, indiydk DQ hadislri trafnda 60-dan ox azrbaycanl lb. Sumqayta genosid qiymti vermy alanlar bu lnlr haqqnda tssflrini bildirmmilr. 17.02. N.Ftliyev XK-nin mhkmlndirilmsi zrurtindn dananda fit ucald. 17.08. N.F.: Ttillr fonunda respublikada kriminogen vziyyt pislir. Cinaytlr artr... (Fit, t-til!, is-te-fa!). 17.11-d qurtard. Dz bir saat dand. Grnr, vaxt qazanmaq istyirlr. 17.12. Nbi Xzri: Bsdir bamzn altna yastq qoydunuz. XK lv edilmlidir. 17.13. Bxtiyar Vahabzad: - Mn bilmirm yolda Ftliyev bizi hara aparr? N qdr bizi aldatmaq olar? Yolda Mtllibov da mnim suallarma cavab vermdi. Mtllibova v Qafarovaya verdiyim suallar oxuyuram: Hrbi vziyytin lvi haqqnda. Niy XK-d respublika hkumt orqanlar itirak etmir? Mhkm-lndirk Volskini bir az da. Dnn Vremyada baxdnz. Volski dedi ki, Qaraba Azrbaycanla Ermnistan arasnda almadr. Qaraba n vaxtdan rikli olub? Niy onun siyasi iddialarna cavab verilmir? 3) SSR DN qounlarnn DQ-da aq-akar trfkeliyini n il izah edirsiniz? 4) Mssislrin baqa respublikalara verilmsin n deyirsiniz? 5) ...... 6) Niy Azrbaycana qar milltilik hrkat, Ermnistan SSR Quqark rayonunun irazl kndind 12 azrbaycanlnn ldrlb bann ksilmsi haqqnda mlumat verilmyib, ona siyasi qiymt verilmyib? Bunlar suallardr. ndi xa keirm. Mn Xalq Cbhsinin tsdiqi mnasibtil xalq tbrik edirm (?). Mn hamn Vtn namin eyni hdf vurmaa arram. Bizd yaayan rus, lzgi, yhudi, tal xalqlarna minntdaram. Ssimiz ss verdilr. Mn onu bilirm ki, xalqmz baqa xalqlar da sevdiyin gr sevirm. Azrbaycan xalqnn tbitind baqa xalqlar alaltmaq yoxdur. Ermni ziyallar AS-in nvbdnknar sessiyasn

arb Azrbaycanda-k ermnilri qorumaa arrlar. Allar zlrin getmsin. Bizim davamz milli dava deyil, torpaqlarmz mdafi edirik. (Alqlar). Mn iki teleqram glib, 2-si d ermnidn (Vzirov verib). Tlb edirlr ki, DQ-n suverenliyi urunda mbarizni davam etdirin. 70 ild he bir xalqa gzn st qan var demmiik. Bs niy Moskva onlara demdi ki, azrbaycanllarn Ermnistandan kmsin qiymt vermirsiniz? N vaxtadk biz mrkzin, mtbuatn haqszlna susacaq? Azr-baycanllar xsiyyt prsti illrind n ox irticaya, tqib mruz qalan milltdir, 30-uncu illrd 80 min azrbaycanln Cnuba krb fhl sinfimiz zrb vurdular. Yenidnqurmann 4-nc ilind 165 min azrbaycanl z torpaqlarn trk etdi. ndi onlar z torpaqlarnda sxdrrlar. Mqsd DQ- Azrbaycandan almaqdr. Respublika z torpanda z suverenliyini nec brpa ed bilr? Platformada is bu hquq mrkz verilir, bunu z deputatmz Cahangir Krimov deyir. Trk xalqlarna hcum tsadfi deyil. Pamb gtrk. Pambn 12 faizi respublikada istehsal edilir, qalan su qiymtin satlr. rabda 3 milyard manat itiririk. Biz yunumuzu istehsal edib Ermnistana vermliyik ki, pul qazansnlar? 400 min iimiz var. Bizim milli glirimiz Ermnistandan 2 df, halimiz 2 df oxdur. Bs dvlt bdcmiz? Hm Ermnistandan, hm Grcstandan azdr. Nefti biz ney satrq? 64 manata. Dnya bazarnda is tonu 140 dollardr. Szmn sonunda 1917-d Aq sz qzetind mr Faiqin yazsndan bir para gtirmk istyirm. O deyir ki, biz zmzn thlkd olduunu dnmrk. Dostun xncri il yaralanmaq v bu yaran duymamaq bizd milli cht kemidir. Bsdir, zizlrim! 17.35. Alqlar qopur. 17.36. Skin liyeva (Naxvan MSSR AS sdri): Ermni ekstremizmi Qarabaa, Naxvana da gz dikmidir. Krki kndini Naxvandan tcrid etmk, Naxvana dmir yolunu v avtomobil yolunu ksmk istyirlr. XK zn dorultmad n lv olunsun, rhbrlik Azrbaycandan olsun. DQMV-d zdniraq qurultay arlb, milli ura yaradlb, onun ryast heyti seilib. DQ-da pis vziyytd olan Azrbaycan kndlrinin mskunladrl-mas n respublika NS yardm artrsn... 17.51. Adamn I katibi Aydn Quluyev: Komitnin ii dayandrl-sn. Onlarn mllrini yrnn deputat komissiyas yaradlmaldr. Vilaytin muxtar, ya qeyri-muxtar olmasnn hmiyyti yoxdur. Qaraban btn rayonlar DQ-la birlmk istyirlr. 18.03. Kims: ... 18.08. Mirz brahimov (ad glnd bayrda fit): B.Vahabzadnin, Skin xanmn xn eidnd el bildim ki, cbhdym, n cbhd. Bu, ermni ekstremistlrinin ken srdn gln mllrinin davamdr. Biz ermnilrl dil tapa bilmrik. Onlar biziml danmaq istyirlrs z aralarndan danaklar qovmaldrlar. Ermnistandan glnlr DQ-da yerldirilmlidir. (Alqlar). Biz ox hyasz, ox qanin adamlarla laqdyik. (Deysn, bir ne saat bundan qabaq xalqn gstrdiyi mnasibt onu dyidirib). Danakizml kommunistlik bir araya smr. Azrbaycan Xalq Cmiyytind8 ox istedadl olanlar var. 18.20. 20 dqiqlik fasil. 18.23. Xor: s-te-fa!. Ham yumruqlar qaldrr, zn AS binasna trf evirir. Xor: T-til!. 18.24. Xalqn ssini mikrofona caladlar. ndi istefa ar daha zmtl eidilir. AXC zvlrindn kims zn binaya tutub meqafonla deputatlara mracit edir. Xalqn ssin ss vermy, xalqn iradsi leyhin getmmy arr. Ham yumruqlar yuxar tutub sakitc dinlyir. Qadn deputatlara mracit edib dedilr ki, siz qabaa dn, kiilri d z arxanzca aparn. (Dananlardan biri Ta Xalibyli idi).

Mracitilr tez-tez dyiir. Bellikl, 20 dqiqlik fasil bayrdan iriy psixi tsir mddti oldu. Deputatlar iclas zalnn pncrlri nnd toplab qulaq asrlar. ksriyyti qadnlardr. 18.39. Mmmd Aslanla grdk. Dedim ki, bu gnmz n bdahtn iki misra er dey bilrsnmi? Dedi: Gzlrim bax, yaz. Ham dz bilir, mn yox. Onun gzlrind drin kdr v tvi vard. 18.41. s-te-fa! sslri ucalr. 18.56. Bir yoldaa Feniks siqaretini qrdrb tapdalatdlar ki, bolqar siqaretidir. Baqa yolda is dedi ki, mn bolqar kynyimi ski yerin dm silmkd ildirm. 18.57. clas baland. Kojevnikova danr: XK-nin rhbrliyi respublikadan olsun. 19.05. Acabdinin I katibi Aydn liyev. (Dedilr ki, Etibar Mmmdov hazrlasn. Bu sz eidn kimi qraqda oturanlar da irli qad. Onun ad camaat ox ruhlandrd. Shrdn glnlr yorulmular ayaq st durmaqdan. Skilrin stnd oturmular). - Ermnistan gerbi olan attestatlar azrbaycanl uaqlara da verilir. Qoyunlarmz ermni ekstremistlri sgrlrin gz qarsnda aparblar. Volski SSR xalq deputatlqndan geri arlsn. (Srkli alqlar - zalda). DQMV lv edilsin, onun rayonlar birbaa Azrbaycana tabe edilsin. Bu gn aumyan (knd) rayonu iqtisadi chtdn zn dorultmur. O, lv edilmlidir. (Alqlar). (AXC-y nvansz olaraq ittihamlara balad. Bayrda fit, etiraz). 19.18. Etibar Mmmdov: - Hrmtli deputatlar, hrmtli sdr. Mn d sa Qmbrov kimi nzriniz atdrm ki, ADUnu yox, AXC-ni tmsil edirm. Biz diqqtl qulaq asdq. Yen bel tsvvr yaranr ki, he bir konstruktiv tklif yoxdur. Mnim xm da deputat Ftliyevin x kimi konfliktin yaranma sbblri v aradan qaldrlma yollarna hsr olunub. AXC-nin ryidir. Bilmliyik ki, mharib vziyytindyik. Buna balamazdan qabaq ermni milltilri dnyann diqqtini clb edib ictimai ry yaratdlar. Yenidnqurmann trfdarlar v leyhdarlar var. SSR-nin mxt-lif yerlrind eyni ssenari zr mnaqilr yaradlr, qan axdlr. Ermni lobbisinin myi var ry yaratmaqda. Bizim rhbrliyi d narahat edn o idi ki, Pribaltikada niy ermni-prstlr ox idi? Onlar, rusca desk, presedent qazanmaq, vilaytin respublikadan xmas timsalnda SSR-dn xmaa zl yaratmaq istyirdilr. Respublika rhbrliyi d ziflik gstrdi. Boynuna ald ki, Dalq Qarabada vziyyt iqtisadi baxmdan pisdir. Boyunlarna aldlar ki, vziyyti dzldrik. Bu, ilk shv idi. (Vzirov: V imkan verdilr ki, ermnilr daxili ilrimiz qarsn. Vzirov sonra: Bilirsiniz yolda Liqaov ermnilr n dedi?). Etibar: - Tssf ki, yolda Liqaovun ssini Azrbaycan xalq eitmdi. (glm). Siz deputatlar ken il qti kild demdiniz ki, Ermnistann tlbi rdd edilir. Yolda Vzirov da ken partiya yncanda shv yol verib Ermnistanla yana bizim d gnahmz var dedi. Konstitusiyaya lavlr haqqnda qanun da shv idi. Tatlyev Azrbaycan xalq adndan dedi ki, bunu biz bynirik. Hmin qanuna sasn 12 yanvarda XK yaradld. 14 yanvarda is bizim AS buna icaz verdi. Nvbti gzt 6 may SSR NS qrardr. 22 mayda bizim NS tsdiq etdi ki, mssislr baqa respublikalara verilir. Sonuncu shv deputatlarn qurultaynda oldu... Bu da shv idi. Demk lazm idi ki, bu i respublikann xsi iidir. Volski hesabat vermliydi. Vzirov: - Sn bilmyn eylr var. Etibar: - Akarlqdrsa siz bilni xalq da bilmlidir. (Alqlar). Deyirlr ki, bir dli quyuya da atd, yz all onu xara bilmdi. El ola bilr ki, XK-ni lv edsiniz, SSR AS onu rdd ed bilr. Grk bu gn siz byanat versiniz ki, DQMV lv edilir, onun mslsini he bir orqan hll ed bilmz.

Qanunun da qbulundan sonra Azrbaycan SSR Konstitusiyasnda da dyiikliklr edil bilr. Orada yazlmaldr ki, SSR qanunlar Azrbaycan AS trfindn tsdiq edilndn sonra qvvy minir. Bs XK-ni lv edndn sonra hans idar formas yaratmal? Azrbaycan SSR xsusi idar formas yarada bilr. Bel qanun qbul edils Azrbaycan DQ-da hrbi vziyyt elan ed bilr. 2-ci x yolu nddir? Btn srhdlr balanmal v Ermnistan-la btn iqtisadi laqlr ksilmlidir. AXC Ermnistan iqtisadi blokadaya alb. Ermnistan SSR Azrbaycandan rsmi kild zr istyib razi iddialarndan l kdiyini bildirmyinc bu blokadan davam etdircyik. (Alqlar). Siz deputatlar dediyim qanunlar qbul etsniz Azrbaycan xalqna byk xidmt gstrmi olarsnz. gr gstrmsiniz n tarix sizi balayar, n d xalq. 19.43. Qurban Xlilov danmaa balad. (Etibarn x boyu tkn bel trptmyib onu diqqtl dinlyn ktl sanki birdn yuxudan oyanb hrkt balad. Qurban Xlilovu xn dinlynlr az idi. Ham Etibarn xn mzakir edir, grdn oullar?, Etibar dadbtkd deyirdi). AXC-nin irli srdy tkliflri tkrar etmy balad. AXC-nin rsmi qeyd alnmasn xahi etdi. 19.57. Anar: - Azrbaycan xalq son srd n msul dvrn yaayr. Bgnk toplantmz xalqn taleyini hll ed biln mclis evril bilr. Bunu bu gn etmk lazmdr ki, sabah gec ola bilr. Razladrlm birg byanat xalqn tarixind rol oynaya bilr. Xalqn mnvi paralanmas onun razic paralanmasndan daha dhtlidir. Gcl respublika - gcl mrkz ifadsi ildirlr. Mn bunu gcllr ittifaq kimi grmk istrdim. Ancaq raziy qsd olunursa bundan nec danmaq olar? (Platformann mlum maddsini tnqid etdi). Suverenlik konstitusiyann maddsi kimi kaz zrindki anlay v aldan olmamaldr. Yaasn mstqil Azrbaycan respublikas ar Lenin mxsusdur, onun urunda Nrimanov alb. ...Pambq planlar Stalin siyastinin, durunluq dvrnn davamdrsa sl suverenlikdn nec danmaq olar? Xalq Tsrrfat nstitutunun lv edilib baqa respublikalarn ixtiyarna verilmsi suverenliy xlldir. (Vzirov dedi ki, institutu Azrbaycanda brpa edcyik. Bunun suverenliy dxli yoxdur. Anar: - Suverenlik o mnada ki, adamlar czalandrlmal idi, institut yox). lifbamz iki df dyidirilib. Novruz sznn z qadaan edilib, Gncnin ad ne df dyidirilib. O illrd simfoniyan qbul ed bilmyn xalq shrdn axama Bramsn simfoniyasn dinlynd d unutmurdu ki, bu gn Novruz bayramdr. Azrbaycan yegan respublikadr ki, razi iddialarn rdd etmk n ona 2 il vaxt lazm olub. n az 165 min azrbaycanlnn yer-yurdundan qovulmasna siyasi qiymt verilmlidir. Qrzli informasiya mrkzi mtbuata yol tapr, bizim etirazlarmz is he cr qbul olunmur: Qatn qara deyil, a olduunu demk vaxt atb. lk bhan olan hans diskriminasiyadan danmaq olar? ksin, azrbaycanllar itat alnb, zilib. kinci iddialar odur ki, bir xalq baqasnn itatind yaaya bilmz. Demli, baqa respublikalarda yaayan ruslar da itat altndadr? Mharibdn qabaq Ermnistanda 40 faizdn artq azrbaycanl vard, indi is 1 nfr d qalmayb. daltdn danan dnya ictimaiyyti bu faktlar niy demir? Komit yaranandan sonra Stepanakertdn 12.000 azrbaycanl xarlb. XK i balayandan sonra 6 azrbaycanl, 1 ermni lb. Budurmu sakitlik? Xocalda tikinti getmir. Baqa kndlrd vziyyt pisdir. Glckd Xocal rayonu yaradlmaldr. Krkicahan da qsb olmaldr. Bu parlaman sl xalq yncadrsa bu komit lv edilmlidir. Ssimizin eidilmmsindn ruhdan dmmliyik.

Xalq deyib: Da olsaydm rirdim, torpaq idim, dayandm. El hrkt etmliyik ki, torpan altna lyaqtl gedk. 20.21. ahsuvar Yhyayev (Qubadlnn I katibi). (Vli Nbiyev mni grb dedi ki, bu ahsuvar bronun qrarna salb ki, AXC adn kn hr ksi idn xarb hbs edin. ndi is qhrmanlqdan danr). O, Ermnistandan gln manlarn qarsn aldn dedi. Halbuki, deyiln gr, o z manlarn qabana db (Ermnistandan Qarabaa gedn) trb. Qubadl camatndan onun haqqnda xoaglmz szlri ox eitmim. ndi is qqra-qqra Qaraba vermycyimizdn danr. El bil ki, z brosunda kolxozularn stn qqrr. Dan da obansayadr. Bayrdak camaat onu fit basr. 20.29. smayl xl: -Deputat yoldalar! Yorulmuuq. (Vzirov: - Hl tz balamq). Qarmzda duran vziflr oxdur, onlardan bir-ikisi zrind dayanmaq istrdim. Birincisi respublikann iqtisadi v siyasi mstqilliyidir. Mrkzin dediklrin kor-koran qul olub 1,5 milyard ton neft, 126 milyard kubmetr qaz vermiik. Neftin tonunu da 3 manata satarlarm? Dniz nefti 3 manata satlr, Borjomi suyu is 40 manata. Daksn filizi Rustaviy gndrilir. Srvtlrimiz istismar edilnd texniki qayda-qanuna fikir verilmyib. ndi d Tovuzda, Qazaxda gllr tikdirmk istyirlr. Dneprin bana gln bizim d bamza glck. Kr el mamr basacaq ki, bu mamra atom as da tsir etmyck. Ermnistan AES-i dayandrlb. Razdan da dayanb. Moskvada qrar xarblar ki (hams ermni, iind birc Sidorenko), Mingevirin 9-uncu bloku i salnsn, Ermnistana elektrik versin. ndi Qazaxda stansiya tikirlr. Azrbaycan Demokratik Respublikas biz 114 min kv. km torpaq verib, indi 86,6 min kv. km qalb. Sdrkdn, Gdbydn, Tovuzdan, Qazaxdan alnan torpaqlar geri qaytarlsn. (Srkli alqlar). 9-uncu blok dayandrlmaldr. (Vzirov: - Btn layihlr yenidn gzdn keirilmlidir. Xalq z hr eyi hll etmlidir. He ks indiydk bu zalda leyhin danmayb). (Fit baslr). .xl: - Buna akarlq imkan yaradb. Azrbaycan zngin torpaqdr. Biz zmz tmin ed bilrik. Torpamz zmzn olmaldr. N kib n bicyimizi zmz bilmli-yik. Mslm Mmmdov dedi ki, ox eyi knardan gtiririk. Soruuram - bizi bu kk kim salb? Torpamz bizi taxlla tmin ed bilrs niy Mrkzin boynuna yk olaq v o, xaricdn qzlla taxl alsn? Niy lazm oldu-olmad zm kk? Clilabad Azrbaycann Ukraynas idi taxl baxmndan. N kcyiks yenidn dqiqldirmliyik. N.Nrimanovun indiydk ap z grmyn bir mktubundan para gtrmm: Azrbaycanda mstqil sovet respublikas yaradlsn. O respublika urunda mbariz aparmalyq. Mikoyan, Orconikidze, Mirzoyan kimilri bu mstqilliyi pozdular. Ovaxtk shvin nticsini indi grrk. Nefti sata bilsk z vziyytimizi dzldrik. (Vzirov: - Xozrao-ta9 keirik). Kabinetlr kilib xlvti layihlr kmsinlr. Yeralt v yerst srvtlri ld etmliyik. kinci msl milli msldir. Sovet ttifaqnda milli msl facili hal alb. Onlar bir-birin el oxayr ki, onlarn eyni mrkzdn trdildiyin bh etmirsn. Kimdir mqssir? Mn deyirm: Sov. KP MK Siyasi Brosu, onun ba katibi M.S.Qorbaov. Bel olmasayd trklr, taciklr, azrbaycanllar yurdundan didrgin dmz, Ermnista-nn drdi is mumdnya drdin evrilmzdi. Dalq Qaraba mslsini konstitusiya sasnda zmz hll etmliyik. N.Nrimanov yazb: Dalq Qaraba Mirzoyann gcl tzyiqi il yaradlb. Dalq Qaraba yaranana qdr Azrbaycan v Ermnistan halisi dinc yaayrd. Sov. KP MK, Siyasi Bro, Qorbaov istsydilr ilk vaxtda buna lac ed bilrdilr, etmdilr.

Tlblr: 1) Dalq Qaraba XK lv edilsin, Volski Qarabadan deputatlqdan geri arlsn. 4) Qarabada ura hkumti, Kommunist Partiyas brpa edilsin. Azrbaycan hkumtinin qrarlar ox qorxaqdr. Balaca bir rayon respublikaya meydan oxuyur (aumyan rayonu). Millti kimi tannan K sdri I katib qoyuldu. Poosyandan sonra drs olmad? Tklifim: aumyan rayonu lv edilsin, kndlr Qasm smaylov10 v Xanlar rayonlarna paylansn. (Yerdn: Ad Glstan qoyulsun). Mirz mlliml mbahislrimiz ox olub. Bizi sbr aranda sbilmmliyik. ndi is o da deyir ki, baq smy dayanb. Cinaytkar Manuarov hbsd ola-ola deputat seilir. Bu, mcz deyilmi? Glin bir olaq. Vallah, bir para rk hr yanda taplacaq. Vzify, kresloya uymayaq. Glck nsillr daha ayq olacaq. (Alqlar). 21.00. Kamran Rhimov. 21.04. xnn ssini ssucaldanda ksib meqafonla dedilr ki, dalmayn, axrda qtnammiz oxunacaq. K.Rhimov: Dalq Qaraba ya lv edilmlidir, ya da baqa rayonlar ona birldirilmlidir. XK lv edilmlidir. Ermnistanda ln azrbaycanllarn Bakda xatir abidsi almaldr. Sumqayt ciyantinin sl sbblri niy almr? Prokurorluq niy ilmir? Ermnistan yen d Azrbaycann daxili ilrin qarmaqda davam edir. Tkc bizim srd azrbaycanllar Ermnistandan 4 df qovulub. Genosid hansdr? (Vzirov: - Nelz opravdat ni gto, ni druqoe11). Sumqayt hadislrini knardan glnlr trtmilr. Qaraba komitsi il yana Naxvan komitsi d yaradblar. 21.17. 15 dqiqlik fasil. 21.22. Deputatlara meqafonla mracit baland. Ham arxaya kilib yolu (Nrimanov prospektini) tam tutdu. llr, yumruqlar yuxar qalxd. Meqafondak Elman [Trkolu]: Etibar byin xndan sonra zalda xalqn istyin uyun danmaa balamsnz. Sizdn razyq. Etibar byi tam mdafi edin. smayl xln mdafi edin. Bugnn iini sabaha qoymama tvsiy edirik. Qanun layihlri qbul olunmasa qrnn msuliyyti sizin zriniz dck. Bxtiyar byin deputat suallarna hkumt bas Ayaz Mtllibov kii kimi cavab versin. Burada dayananlar AXC zvlridir. Etibar byin xndan sonrak yaranm igzar rait n siz minntdarq. Siz msul iinizd uurlar arzulayrq. 21.30. Mdi Vaqif: Kiilik namin, hqiqt namin, torpaq namin i grk. gr qan tklms siz d eq olsun, biz d eq olsun! Var olsun birliyimiz! (Srkli, lap srkli alqlar). 21.32. Sfr Alarl: Siz gnortadan sonra falladnz. minik ki, o biri msllrd d fal olacaqsnz. Ancaq suverenlik haqqnda qanun qbul etmsniz burada dediklriniz sz olaraq qalacaq. Komendant saatnn lv olunmamas biz milli thqir saylr. Qorbaov bunu grc xalq n thqir sayd. Bs biz niy dzrk? Tqib olunan vtnprvrlr azad olunmaldr. MK il balanm sazid deyilirdi ki, onlar sessiya gnndk azad edilmlidirlr, ancaq bunu grmdik. Siyamk n olduunu hl bilmirik. Siz uurlar! Pillkanda gzlyirik. 21.49. Sessiya brpa olunur. Bayram Bayramov: Birc xalqmn incimyindn qorxuram. Bu incikliyi qbrcn apararam. Qaraqalnn xn dinlyndn sonra Bakya da yazm gldi, Qaraqalya da. Bakya baxa bilmyn uaya nec baxa bilr? (Yorulanlar artq topa-topa yerd oturub. Camaat ldn ds d getmk istmir). Komitmizin12 qzeti olacaq. Bizl qonuluq etmk istyn ermni xalqna yen z limizi uzadacaq. (Fit).

Volski bizi aldatd. ndi biz rayonlardan mktublar glir ki, kmk edin, onu geri araq. 22.18. Gennadi Qlukov (Bakraboinin redaktoru). (Vzirov, deysn, Nemt deyir ki, sn ox danmsan, otur. Demokratiyan gzlmk grkdir). (Fit). MK hadislr siyasi qiymt vermdi. Sidorov (XK zv) demidi ki, bu il Qaraba mktblrin Ermnistan SSR-in attestatlar verilck. Halbuki o, vvlc demidi ki, Azrbaycan halisinin mnafeyi nzr alnacaq. 22.22. Nemt: Sualm var. Vzirov:- Poka sest.13 22.23. Vaqif mrahov (deputat, fhl): Niy biz x verilmir? Niy sualma cavab verilmir? Mn zm AS trfdn thqir olunmu sayram. 22.24. Sdr ss qoyub xlar ksir. 22.24. Vzirov mlumat n x edir. Kims deyir: - Poemu ne xoe, tob qovoril Vizirov?14 (Bayrda brk fit, qqrq). Vzirov azrbaycanca danr: Burada dedilr ki, sessiya tarixidir. Azrbaycan AS-nin he vaxt bel sessiyas olmayb. Mirz mllim AS sdri olan vaxt 1 ay qabaqdan mruz hazr olmal idi. ndi byannam layihsi verk deputatlara, onlar tan olsunlar, 5-6 gnlk fasil edk, ona kimi baqa msllri d mzakir edrik. 22.28. Bayrda btn ktl sx birlib byk counluqla ksilmz is-te-fa qqrb yumruqlarn dynlyir. s-te-fa ssi AS binasna deyib gur uultu il ks-sda verir. s-te-fa qurtaranda qulaqbatrc fit. Ondan sonra is t-til! sdalar. Xalq ox brk qzblib. 22.32. Mikrofonla: Ayn 23-ndk fasil edirlr, mlum msldir. Biz son qrar hl qbul etmmiik. dar Heytinin15 qrarn gzlyk. (Vzirovun n danb-danmad bilinmdi. Ssucaldan da susub). 22.35. s-te-fa! yen canlanr. 22.36. Bam-b-l!. 22.36. Vzirov: Birlik lazmdr. (Bayrda fit, uultu). Yanma glnlr hams deyir ki, bax, bu, pis adamdr, bu, pis adamdr. Havaacan deycyik ki, bu haraldr? Glin oturaq, yol axtaraq. (Ss-ky). Gec-gndz xalq n ilmk lazmdr. (Ss-ky). Yol verin gnclr, qoy kitablar buraxlsn. (Bayrda: Rdd ol!, rdd ol!). Mn 10 gnn rzind 5 df Moskvada oldum. Bu 15 ay rzind ilyirik. Gec-gndz axtarrq. (Fit). Xalqlar arasnda el byk dmnilik var ki... Stalin vaxt olsayd bu cr olard? Bel dana bilrdilr burda? Glin kii kimi... (Fit, ss-ky). Milyonlarla tkrdk pestisidi pamba. dqiqd bunu (DQ mslsini) hll etmk olar? Qabaa baxmalyq. Xalq namin cann, qann vermk istynlr qabaa baxsn. llrl he bir i grmmiik. Axtaraq, n yax adamlara yol verk. (22.47. s-te-fa!. Vzirovun ssi eidilmz olur. Meqafon da bu sz tkrar edir). - Suverenlik haqqnda mnim xm oxumusunuz. O cr d olacaq. Burada Qaraba mslsin toxunanda bzi xlar xouma glmdi, emosiya il dandlar. Zeynb xanm grdm burada, xaric, FRQ-y sfrlrindn dand. (Gur fit, ss-ky). Ancaq ttilnn, ancaq o biri yolnan getsk msllri hll ed bilmrik. (T-til!). Biz indiki sndlri bir ne gn mzakir etmiik. 22.53. Byanat layihsi oxunur. 22.54. AS binasnn irisind bir dst grnr. Deysn, AXC zvlri xrlar. Byannam layihsind deyilir ki, Azrbaycan SSR AS SSR AS-dn xahi edir ki, XK-nin formasn dyimyi nzrdn keirsin. 22.57. AXC zvlri il Vzirovun iclas zalnda mbahissi balayr. Ncf: Bu sndd sizin imzanz var. Yoldalar! Bu sndi oxuyum, qulaq asn. 22.59. Vzirov: Otoydi otsda! Tovarih, otoydi otsda! Ne xuliqan!16 23.00. Ncf: Qarabada mharib gedir. zr istyirm, ancaq bu yolda17 yalan danr. 23.00. Etibar: Ham eitsin. Sabah btn Azrbaycan zr ttil elan edilir. 23.01. Vzirov: Vse, to m napisali, vpolnli...18

23.02. clas yarmq qoyan Xalq Cbhsi H zvlri Ali Sovetin binasndan bayra xb nmayiilrin yanna glirlr. 23.03. Etibar (hytdkilr mracitl): ndi 7 milyonluq Azrbay-can xalq ahid oldu ki, rhbrlik bu df d verdiyi sz yalan xd. Sabahk mitinqd ttil elan edcyik, bu rtl ki, istefa tlb edcyik. 23.05. blfz: - Bir dqiq. Xahi edirik ki, hr hans bir tlb ediriks bu cr ekstazla etmk olmaz. Siyasi mbariz bu kild olmur. Myyn mrhld ba tutmursa o dayanmr. Yaramazlarn lin kemi torpaqlarmz var, onlar qaytarmalyq. Sabah yen mitinq durur, ttil durur. Demokratik mbariznin yolu nmayilr, mitinqlr v ttillr yoldur. Sabaha qdr vaxt veririk. Biziml dansalar, dana glslr (xalq: vaxt yoxdur!, bsdir!)... Byk tarixi andr, milltin taleyi hll olunur. Bir az da gzlyk. caz verin bu msllri biz hll edk. Xalqmz da ttil yrir. Bir qdr d sbirli olun. Yen shbt gedk. Sizsiz i grmycyik. Moskvada da bel olurdu - sz vermirdilr, ancaq alrdlar.19 Xahi edirm. Milltin taleyi iki saatlq shbtl hll olunmur, aylq, illik hrkatla myyn edilir. Gedk, shbt edk, grk n olur? 23.12. Rhim Qazyev: Allaha and iirm: bu adamlar qann tkck, ancaq sizi satmayacaq. 23.13. Nemt: O gnlr deyiln szlr st xalqn olanlarn tutub trmy doldurdular. Yumruq kimi birl bilsk biz he ks bata bilmz. Hmin deputatlar idi ki, pik ala-ala XK yaradblar, indi is onu symy imkan verirlr. Btn qrarlar qbul edilib sabah xalqa atdrlmasa ttil n yax mbariz suludur. 23.16. s-te-fa!, is-te-fa! (srkli, aramsz). (Bir ne dqiq irisind qzbdn az qala aln itirmi xalq blfzin x ox sakitldirdi. blfz danan vaxt bir ne saniy rzind ryim az qala dayanmd. ox, lap ox hycanl anlar idi! Qraqdan glnlr deyir ki, izdiham olan razi - Ali Sovet rayonu on minlrc sgrin mhasirsinddir. Onu da dedilr ki, mehmanxanada v televiziya qllsind li avtomatl sgrlr durub). 23.27. Dniz trfdn fing atlmaa balad. Etibarn ttil arn televiziyadan eidn, tvi dn camaat evlrdn meydanaya axmaa balad. Finglr ar kimi qbul olundu. Mxtlif istiqamtlr gedck avtobuslar meydanada dayanb. Meqafonla dedilr ki, qadaan saat balananadk danqlar qurtarmasa ana-baclarmzn bann altna pencklrimizi qoyub sabaha kimi burada oturacaq. 00.04. Suvuran, yannsndrn man glib dvr vurub getdi. 00.12. Amerikann ssi radiosunu mumi mikrofona qomaq istynd qoymadlar ki, admz txribat qoyacaqlar. (Eitdim ki, Ncf kilib getmk istmynd Vzirov respublika prokurorunu arb deyib ki, uest gto!20. Ss-kydn bunu eitmmim). 00.24. Dedilr ki, qadaan saat bu keclik gtrlb. He ks dymycklr. 01.01. Vzirov danr (rusca): Yax shbtimiz oldu!.. sa lav edck. Gl bura, gl bura. (Vzirov nys glr. Bayrda fit. Onun arszlna glr, syrlr). - Nado vosstanovit drujbu s bratskim armnskim narodom.21 01.04. sa Qmbrov: Bel qrara aldq ki, DQ-da XK lv edilsin. Azrbaycan SSR AS XK-ni lv edir v bu haqda SSR AS qarsnda vsatt qaldrsn. Komendant saat 1-2 saat uzadlsn. Sizdn frqli olaraq bizim icazmiz yoxdur. 01.07. Ss qoyuldu. XK lv edildi. (Alqlar). 01.08. Vzirov: Qanun layihlri haqqnda paketi gzdn keirmliyik. Hquqnaslarmzn byk qruplar bu layihlr zrind ilyib. Bu gn ayn nesidir? H, bu gn ayn 16-sdr. Sabah ayn 17-sind... (Zalda ss-ky). Tofiq Qasmov v Fuad Aayev d hquqnaslar qrupunun trkibind var. 01.12. Kims: Konstitusiya qanunu layihsi. (Oxuyur). Referendum mslsi salnb. 01.13. Smdzad Ziya respublikann iqtisadi mstqilliyi il bal qanundan danr: Respublika buna tam hazrdr. Hazrlq ilrini srtlndirmliyik. Konsepsiya hazrlanb. 150-dn artq alim bu id itirak edib.

Son gnlr AXC h zvlri il grmk. Onlarn tkliflri d z ksini burada tapacaq. Mlkiyyt mslsind qti fikir budur ki, btn srvtlr respublikann mlkiyyti olmaldr. Respublikalarmz arasnda frq bzn 5-10 df tkil edir. Dnyann he bir lksind bel biabr vziyyt yoxdur. Neft, pambq v s. mhsullarda z szmz demsk uduzmal olaca-q. 01.24. Layih oxuyur. Azrbaycan SSR NS-nin hazrlad v Azrbaycan SSR AS-nin planbdc komissiyasnda tsdiqlnn konsepsiya xalq mzakirsin verilsin. 01.25. Layih ss qoyulub qbul edilir. 01.26. Vtndalq v baqa qanunlar haqqnda qrarlar 10-uncu sessiyaya qalr. 01.27. blfz: - Siz yax bilirsiniz ki, Azrbaycan xalqnn n ar gnlridir. Xalqmzn haqqn qorumaq n btn yollardan istifad etmliyik. n mhm yol demokratiyann inkiafdr. Sabir deyib ki, hrriyyt olan yerd d insanlq olur. Azrbaycan respublikasnda bir msbt meyl var ki, demokratiya inkiaf edir. Dnn siz znz deyirdiniz ki, dzmdiyiniz sz bu gn dzrsnz. Qaraba problemlri il yana baqa drdlrimiz d lac edcyik. Verilmi torpaqlarmz da geri alacaq. Siz uurlar arzulayram ki, demokratiyan daha da inkiaf etdirsiniz. Sa olun! 01.32. Vzirov: Dorudan da, biz dnn v bu gn xeyli i grmk. (Glm). Bizim sas mqsdimiz budur - xalqa quluq (qulluq demk istyir). Grk yax qanunlar qbul edk. Bizim partiya btn mqsdini xalq n... Sa olun, yoldalar! 01.35. Sessiya bal elan edilir. 01.37. Ncf (alqlar). Bayrdak camaata z tutur: ox sa olun (hycanldr). Yoldalarmdan tez mn xdm. Bir sz mn mtlq demliym. Sizin burada olmanz bizim hm msuliyytimizi, hm qtiyytimizi artrrd. Bizi biclik edib eyvanda oturtdular, ancaq oras yax oldu ki, sizi grrdk. Biz orada kondisionerli yerd oturduumuza xcalt kirdik, siz is shrdn ayaq stndsiniz. Qarnzda ba yirik. 01.40. Yusif Ssdolu: ziz yoldalar! Biz tam qlby nail olacaq. Sizsiz bizim bir gnmz olmasn. ox sa olun! (Alqlar). 01.41. Nemt: N qlby nail olmuuqsa xalqn birliyi saysind qazanmq. El szdr: El bir olsa zrbi krn sndrar. Var olsun Azrbaycan xalqnn birliyi! 01.42. Leyla Yunusova: ox sa olun. Siz burada durmasaydnz biz orada qlb almayacaqdq. 01.43. Etibar (alqlar): Szn dz, mn tinlik kirm... (Alq-lar, E-ti-bar!). Qrar sabahk mitinqd elan olunacaq. gr bu qdr adamn bizi mdafi etdiyini bilmsydik qlb qazanmazdq. Bu, tam qlb deyildir. Addmbaaddm gedirik. Biz sonrak addmlarmz da sizin kmyinizl qti atacaq. Sizin zhmtiniz gr minntdarlmz bildiririk. Sabah 6-da grcyik! Tanr biz yar olsun! 01.46. Adamlar dalmaa balayr. 02.05. 13 man sgr yanmzdan glib kedi. AS binasnn yanndan gtrb ev yola salblar. Ev meydandan 3-nc mikrorayonadk byk karus avtobusu il, oradansa piyada gldik. Saat 4- ilmi ev atdq. Evd yrndim ki, Ncf qabaa xb tribunada sazi oxumaa balayan kimi Vzirov yerindn qalxb glib v otoydi, otoydi! - dey tribunadan aralamaa alb, o is brk yapb. Polyaniko glib Ncfin qolundan tutub, dartb. Vzirov da bel tzyiq gstrnd Ncf deyib ki, siz kimsiniz? Vzirov znn deputat niann gstrib. Vzirov grb ki, Ncf tribunadan dmk istmir, kmk n qraqda dayanm AXC uaqlarnn irisindki Etibar sslyib. Etibar deyn kimi o da glib mikrofonla bildirib ki, sazi qvvdn dr, sabah mumrespublika ttilidir. Mhz bu cml - milyonlarn eitdiyi bu cml DQ-dak XK-nin lv edilmsi haqqnda qrarn qbul edilmsin tkan oldu. Dinsizin hdsindn imansz glr deyiblr. Vzirovun da hdsindn Xalq Cbhsi gldi! 16 sentyabr 1989.22 Azadlq meydan.

Mitinq saat 18.35-d baland. Mitinqd 300 mindk adam itirak edir. Mitinqi Yusif Smdolu ad. O dedi: caz verin dnn sizin iradnizi yerin yetirrk AXC-nin qazand qlb mnasibtil btn Azrbaycan xalqn tbrik edim. Yalnz daltsizlik raitind qlb o qdr tin deyil, lakin yalan v riyakarlqdak qlbmiz xsusidir. caz verin sessiyadak mbahis v ntic bard sz E.Mmmdova verk. Etibar Mmmdov: Birinci nvbd icaz verin AXC-nin adndan Azrbaycan xalqna byk minntdarlmz bildirk, nki siz biz mnvi dayaq oldunuz. kincisi, z xahiimdir - mnim v baqa adamlarn adn xorla demk lazm deyil; insanlarn zif chtlri olur, xsiyyt prsti yaranaraq demokratiyaya zrb vurula bilr. Buna, mnim zm qarantiyam yoxdur. Glckd bel etmyin. Sessiya bard. Azrbaycan xalq tam itirak edirdi, nki televizi-ya il AXC v deputatlar arasnda frq grnd. Deputatlarn 3 ay mr qalb. Ali Sovet trkibi dyimkl mul olmaldr. Sonunc mitinqd rhbrlikl AXC razlq sazii imzalad. tinlikl. Respublikann rhbrliyi xalqla mqavil balad. Bu msld rhbrlik dzgn mvqe tutsayd protokol yolunu semzdi. Tki biz istyimiz nail olaq. Biz he n mane ola bilmz. nki xalq oyanb. Rqibimiz zif deyil v mvqelrini knll vermk istmir. Rhbrlik dvlt v cza aparatna malikdir. Onu birdn sndrmaq olmaz. Onu sndrmaqdansa strukturun dyimsi daha yaxdr. ks tqdird ntic qan bahasna ml glr, diktaturaya evirilr. Biz strukturun demokratikldirilmsi yolu il gedir v xalqa arxalanrq. Sazidn sonra ks trf mane olmaa balad. Protokolun mtni televiziya v radio il verilmdi. Dedilr ki, MK-da (brosunda) tsdiq olunmayb. Shrisi bir ne cml xarlmaqla oxundu. Biz bunu baladq. Sessiyann translyasiyasna mane olmaq, sessiyada itirakm-z mhdudladrmaq (hminin xlar zaman) chdi gstrildi, lakin df olundu. Onlar zor gcn razlq verirlr. Lakin qoy zlrini naza qoymasnlar, alver mnbyin evirmsinlr. Birinci nvbd sessiyann gediind NS-nin hesabat qoyulmamal idi, Dalq Qaraba mslsi qoyulmal idi. Lakin sessiya gn yarm gn itdi. Bamz qatdlar. Byannam hazrland ki, bu da xahi v yalvar mvqeyi tuturdu. Biz qti naraz olduq. Hmin dqiq ks trf yumald. Onlarn bir fikri var, o da vzif qorxusudur. Odur ki, vzif qorxusundan hr ey raz olurlar. DQMV haqda qrar qbul olundu (lvi). Qrar qbul etmkl msl bitmir. sa Qmbrov bu bard dedi: SSR Ali Soveti bunu lv ed bilr. Biz bildirdik ki, konstitusiyada dyiiklik edilsin. Layih hazrlanb, mzakir olunub, sessiyada qbul olunacaq. Sz verilib ki, sabah mtbuatda drc olunacaq. Bizim yoldalarla bu msl hazrlanr. ks trf biz mane olmaq istyir. Xbrdarlq edirik ki, orada dyiiklik olsa tlbimizl hrkt edcyik. Vziflri-ni itirmkdn qorxmurlarsa ml etsinlr. ndi vzif bard. Dnn elan olundu ki, sazi qvvdn dr. stefa mslsi. O dqiq rtlr qbul olundu. Htta prokuror kmy arld. stefa mslsin biz istdiyimiz vaxt nail ola bilrik. ndi bu biz lazm deyil. Vaxt uduzarq. sas mqsdimiz rhbrliyi xalqn yoluna gtirmkdir. Tlblrimiz bir hfty hyata keck. Siz layihni mzakir edib tcili fikrinizi bildirmlisiniz. ks tqdird Azrbaycan xalqnn taleyi thlk qarsndadr. Yenidn grcksiniz ki, quzu deputatlar v biz n mvq tuturuq. Glck vziflrimiz bykdur. Quzu deputatlar dyiilmlidir. Bu, yeni seki qanunuluu il mmkndur. Ali Sovetin trkibinin zay olmas nticsind bel olub. Ora xalqn bacarql vladlar seilmli, xalqn tlblrini yerin yetirmlidirlr. Biz sekilrd fal itirak etmliyik. Pnah Hseynov: Bizi sessiyada iirakmza gr tbrik edirdilr. AXC-nin brokratiya lind boulmas thlksi var. Biz tannandan oxlu adam sralarmaza daxil olur. Bunlarn he d hams bizi istynlr deyil. Bizi iridn mhv etmk istyirlr. n qrib vziyyt respublika rhbrliyinin birliy ardr. Biz el gldi ki, rhbrlik btn qvvlri: kemi rhbrliyi, idn xarlm adamlar, mafiozlar da birliy arr. Bu bel olmamal-dr. Bu arlar hm d ziyallarmza aid idi. Ancaq o ziyallar irisind ellri d var ki, onlar brokratik aparat n ideya hazrlayb. Biz onlarla birl bilmrik. Biz partiyann ziyallar dstsinin salam qvvsi il birl bilrik. Bizim brokratiyaya qar mbarizmiz o demkdir ki, biz partiya v sovet orqanlarnda alan brokratlara qar mbariz aparrq. Bizim mbarizmiz hl indi balanb.

Dnn rhbrlr dedi ki, bizdn hakimiyyt tlb edirlr. Biz yen bildiririk ki, ttill, mitinql hakimiyyti l almaq istmirik. Onun ac praktikas indi zn gstrir. Respublikann rhbrliyi xalqn tlblrini yerin yetirs el bu, xalqn hakimiyytidir. Qardak sessiyada fal itirak etmliyik. Siyasi hyatda fal iirak ednlri xalqn nmayndsi semk lazmdr. gr bel olmasa tarix bizi balamaz. Yusif Smdolu: Nemt Pnahovun mhkmsi harada olacaq? Qrara gr, mhkm sentyabrn 18-d Ali Mhkmd olacaq. Ancaq biz icaz vermrik ki, o, kiik salonda olsun. N.Pnahovun mhkmsi btn xalqn, demokratiyann mhkmsidir v biz inanrq ki, bu daltl baa atacaq. Xudu Xuduyev: AXC-nin Nizamnamsi il tanq. Bu gn kimi btn rayonlarda dayaq dstlri var. Bu vaxta kimi mssislrd tin olurdu. Nzart dstsi laqlndiricidir. O, institutda dayaq dstsinin iclasn keirir, zvlri yoxlayr ki, sralar saf olsun. Sonra dayaq mntqlrini yoxlayr. Bu id Nizamnam v Proqram sas gtrlr. Dnn Yal teatrda, deyiln gr, bzi xslr konserti dayandrma AXC-nin adndan tlb ediblr. Yerli sovetlr sekilr keirilck. AXC z nmayndlrini irli srck. Xocal camaatnn mraciti (Azrb. Ali Sovetin v AXC-y). 130 nfr imza etmidir. Sdr: Ttil gnlri hbs olunanlar n vaxt azad olunacaq? Tssf ki, hl bilmirik. Bu madd sazid xsusi yer tutur. Sabahdan bu i balayacaq v bhniz olmasn ki, azad olunacaqlar. sa Qmbrov: Sessiyann gedii zaman Ali Sovetin qarsnda duranlara tkkr edirm. Dekabrdan bu gn kimi byk siyasi yol kemiik. Rhbrlikl qvv mtnasibliyi yaranmdr. Sosial-iqtisadi inkiafdan shbt ab he bir ey nail olmadlar v real platforma demdilr. Tssf ki, rhbrlikl xalq arasnda deputatlar var. Onlarda csart taplmad ki, xalqmzn szn desinlr. ksriyyti bizim trfimizd olsa da bir hisssinin mstqil ry huququnun olmamas gstrildi. Konkret bir tklif irli srlmd. AXC konkret fikir syls d he bir huququ yox idi. Sessiyada biz etikan pozmu olduq. Xalqmz bir qorxu hissi keirirdi. Btn tlblri birdn yerin yetirmk olmaz. Hr gn qlb almaq lazmdr. Rhbrliyin sizi sbr armasnn sbbi Moskva il mslhtlmk n idi. AXC sizin tlblrinizi bir-bir hyata keirck. Siz dzm, mtant arzulayram. Szmz ondan ibartdir ki, AXC-y baqa mqsdl daxil olanlara mqavimt gstrsiniz. Tofiq Qasmov - AXC dar Heytinin zv: Suverenlik haqqnda qanun layihsi bard. Bu gn komissiyann iind itirak etdik. sas mddalar: - Azrbaycan respublikas knll olaraq suverendir v baqa Sovet respublikalar ittifaqna daxildir. - Azrbaycan SSR-d tam hakimiyyt hququ xalqa mxsusdur. Azrbaycan xalq bu hququ hm birbaa, hm da hakimiyyt orqanlar il birg hyata keirir. - Azrbaycan respublikas blnmzdir. Btn xalqn torpa dyi-mzdir; referendum vasitsi il dyidiril bilr. - Azrbaycan respublikas muxtar respublikan, muxtar vilayti z yaratmaq v lv etmk hququna malikdir. - SSR qanunlar Azrbaycan SSR razisind Azrbaycan SSR qanunlarna v xalqn mnafeyin zidd olduqda Azrbaycan SSR qanunu faliyyt gstrir. - Azrbaycan SSR-in suveren hquqlarnn qorunmas Azrbaycan hkumtinin v SSR hkumtinin hququdur. Azrbaycan SSR-d torpaq, yeralt v yerst srvtlr Azrbaycan xalqnn mlkiyytidir v onlardan istifad hququ xalqa mxsusdur. - Azrbaycan SSR-in razisind Azrbaycan dili faliyytddir. - Azrbaycan SSR-in Ali Soveti qrara alr ki, DQMV-d mvcud olan xsusi idar formas lv edilsin. Sdr: Bu qanun layihsi hr bir tkilatda mzakir olunsun, tkliflr iki nsxd Ali Sovet v Azrbaycan Xalq Cbhsin gndrilsin. Nemt Pnahov: Xalq hrkat genilnir. lk df min nfr yld, sonra 200 min dekabrda grnd. Xalq hrkat inkiaf etdi. Hardasa qorxu bizim damarmza ilmidi. Xalq robota evrilmidi. Azrbaycan xalq gr etiraz etmyi bacarmrsa azad ola bilmz. Azadlq pay verilmir. O, mbariz yolu il ld edilir. Mn zavoda master glnd d hrmt edirdilr. ndi

Azrbaycanda siyasi sviyy o qdr ykslib ki, xalq haqszlqlarla, htta Mrkzi Komit il mbariz aparr. Burada el adamlar var ki, bu raitdn istifad edirlr. Mn pul ylmasnn leyhin olmuam. Xalqn irisind liyrisi d, pisi d var. Biz buna qar mbariz aparmalyq. Mn hl ken ttillrd demidim ki, bu, xalqa zrb vura bilr. Biz hadislri vaxtnda qiymtlndirmliyik. Gzlmmliyik ki, kims glib n is desin. Biz zmz aktiv olmalyq. Biz 200 illik drdlrimizi bir gnlk mbariz il saalda bilmrik. Biz 10 il, 20 il qdr vaxt lazmdr. Xobxt olmayan xalqn vladlar xobxt ola bilmz. Biz grk xalq iyrnclikdn tmizlyk. Bizim xalqn drdi Tofiq Fikrtin erind ox gzl verilib. Ham deyirdi ki (ziyal da, fhl d), biz kiik adamq, n ed bilrik? Biz hammz xalqn birliyini qorulmalyq. Spartak romannda bel bir epizod var ki, Spartak z dostu ldrmlidir. O soruur biz qalib glmliyik. Ona gr ki, azadl ham istyir, ancaq ham ona qurban getmk istmir. Ona gr d bu klliyi lv etmk n hl hazr deyilik, Ona gr d xalq azadl n lm hazr olmalyq. Mn bu yoldan kilsi deyilm. Bu mnim lmmdr. Noyabr hadislrind biz kortbii hrkt edirdik. ndi is gl deynd glirik, get deynd gedirik, ttil edirik. Bu bizim qlb yolumuzdur. O xalqn ki mstqilliyi yoxdur, o xalqn he nyi yoxdur. Mn midvaram ki, biz mstqilliy nail olacaq. Sual: DQ Xsusi dar Komitsinin lv edilmsi bard qrar var, yoxsa layih? Cavab: Bu, qrardr. blfz liyev: -ziz bac v qardalar! lbtt, biz sizin tnqidlrd d sevgi grrk. Sizin sevginiz d, synz d biz qbuldur. gr millt mni zn qurban seirs mnim canm buna minntdar olmaldr. gr qorxursunuzsa qorxmayn. Arxasnda bel xalq olanlar qorxmamaldr. Ancaq biz indi siyasi dy girmiik. Burada tmkin olmaldr. Hkumtl ancaq danq olmaldr. gr mbarizd hkumtdn n is gzt yolu il ld edilirs, bu, qlbdir. Bu, demokratik yoldur. Bizim baqa yolumuz yoxdur. Ola bilsin ki, AXC-dn sonra Azrbaycanda mxtlif partiyalar yaranacaq, bu, tbiidir. zbkistanda Birlik cmiyyti, zbkistan cmiyyti, Vahabiyyt - bu cmiyyt dini cryanldr - var. gr Azrbaycanda da oxpartiyallq yaransa bu he d o demk deyil ki, Azrbaycan xalq paralanacaq, yox, bu, demokratik yoldur. Azrbaycan xalq islam dinin byk hrmtl yanar. slam din deyil, bu, byk mdniyytdir. Grk kitablar ap edilsin. Din yeni baxla baxmalyq. Onun tarixini yrnmk lazmdr. Biz ona gr d dinin tarixini yrnmliyik. rngli bayramzda da aadak rng dinin rngidir. Biz din hrmtl yanaacaq. Demokratik yol hddn artq tin yoldur. Burada ilk df diktatura il v ya indiki kimi brokratiya il qarlarsan. Ortada is anarxist qvvlr qalr ki, brokratiya bunlardan istifad edir. Mnim admdan pis mqsdlr n istifad edirlr. Bunlar ancaq v ancaq mniml mbariz aparmaq ndr. gr ox ehtirasl xlar olursa insanlar vcd glir. Mn istyirm ki, biz sbirli olaq. Siz znz grdnz ki, biz qar ox bhtanlar atrlar, guya biz adamlar yeyirik. Demokratiya haqq yoludur, odur bizi qlby aparan. Demokratik fikirlrin yaylmasnda bizim airlrin ox byk xidmti olmudur. Msln, sfndiyar Coun. Bu meydanda o da olub sgrlr adamlar dynd. Mhmmd Hatmi kimdir? O, ox ardcl adamdr, bu id onun ox byk rolu var. O, alimdir. Azrbaycan xalqnn taleyi hll olunur. Burada ham birlmlidir: varl-kasb, byk-kiik. Mn AXC adndan hamn min edirm ki, AXC zvndn xalqa xyant grmycksiniz, nki bizim dayamz xalqdr. ndi xalqa xyant ednlr dillrini xarrlar ki, glin baraq. And iirik ki, Azrbaycan xalqnn, ana v baclarn bana gtiriln msibtlrin hayfn almaynca he kiml barmayacaq. Tlb edirik ki, Volski idn azad edilib cinayt clb olunsun. DQ-da ura yaranb, Volskini z trfin kib. Deputatlar onu geri arsnlar. Biz hkumt bina ayrandan sonra btn qvvlrimizi sfrbrliy alb i aparacaq. Btn sndlri thlil edib all nticlr xaracaq. Bizim ox tcrbmiz yoxdur. Hl kediyimiz mktb azdr. almalyq ki, siyasi biliyimiz artsn.

Seyfddin - Mesxeti trk: Saatlda bu gnlrd Sovet trklrinin forumunu keirmiik. Son hadislrdn, biz trklr xsusil DQ-da ba vern hadislrdn hycanlanrq. 23 min trk burada qbul etdiyiniz n btn Azrbaycan xalqna minntdarq. Biz trklrin bana ox msibtlr glib. 70 il rzind olmazn ziyyt kmiik. 1956-c ildn 140 nmaynd Moskvaya gedib. Amma cavab vern yoxdur. Sizin iinizd bamz qoymaa hazrq. Elan: Nsimi 20-38-86 69-85-27 95-93-77 69-37-07 AXC H qrar: - Sessiya 22-23-d z iini davam etdirmlidir. - Sessiyann sabahk gn 6-da... - Bazar 24-d saat 4-d... - Btn ttil komitlri hazr olmal, bizim xbrimizi gzlmlidir. Siyamki d tlblr siyahsna salmal. sa Qmbrov: Sizi Elm qzetin, Gnclik, Ulduz, Azrbaycan jurnalarna abun yazlmaa arram, nki onlarda Azrbaycan xalqnn tarixi haqqnda yazlar ap olunur. arlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Azrbaycana xyant ednlr Azrbaycanda yer yoxdur! AXC-nin Mrdkan dayaq mntqsi AXC-nin Mfiqabad dayaq mntqsi AXC-nin Konservatoriya dayaq mntqsi 19 -li YTM-nin dayaq mntqsi AXC-nin sralarnda birlin! Xutor qsbsinin dayaq mntqsi. Azrbaycann suverenliyi barpa olunsun! Alov Azon zavodu.

17 sentyabr 1989. Bgnk Kommunist Azrbaycan SSR Konstitusiyasnn (sas Qanununun) 70-ci maddsin dyiikliklr v lavlr edilmsi haqqnda Azrbaycan SSR qanununu (Ali Sovetin 15 sentyabrdak nvbdnknar onuncu sessiyasnda qbul ediln) drc edib. ndi hmin madd beldir: Azrbaycan SSR-in suverenliyi onun btn razisin amil edilir. Azrbaycan SSR-in razisi blnmzdir, ayrlmazdr. Azrbaycan SSR srhdlrinin dyidirilmsi Azrbaycan SSR-in mstsna hququdur v Azrbaycan SSR Ali Sovetinin qrar il respublikann btn halisi arasnda keiriln xalq ssvermsi (referendum) il hyata keiril bilr. Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasnn suverenliyi haqqnda Azrbaycan SSR-in Konstitusiya Qanununun layihsi d bu nmrd verilib. Sessiya haqqnda hesabatda sa Qmbrovun deputatlarla shbt edn zaman v camaatn AS qarsndak meydanda durduqlar vaxt kilmi fotolar da Vzirovun demokrat kimi grnmk istyindn xbr verir. Nhayt, ac xbr. 16 sentyabrda Tbilisidn Bakya gln Yevlax avtobusu partlayb (yqin ki, partladlb), lnlr var. 19 sentyabr 1989. Kommunist Azrbaycan SSR-in Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind vziyyt haqqnda Azrbaycan SSR AS-nin qrarn drc edib: Azrbaycan SSR-in DQMV-ni xsusi idar komitsi lv olunsun v bu msl zr mvafiq qrar qbul edilmsi bard SSR Ali Sovetinin Ryast Heyti qarsnda vsatt qaldrlsn. Bu nmrd sessiyadan geni hesabat var. 16 sentyabrdak partlayda 80-09 AQP nmrli karusda 5 nfr hlak olub, 27 nfr yaralanb.

22 sentyabr 1989. Sentyabrn 20-sind Sov. KP MK-nn plenumu Masir raitd partiyann milli siyasti haqqnda Sov. KP platformasnn layihsini mzakir edib. .Vzirov deyib ki, respublikalarn razi btvlyn qsd dvlt cinaytidir. S.Arutyunyan is bildirib ki, Qarabaa ttifaq tabeli muxtar razi statusu verilmlidir. (Hr iki x bugnk Kommunistd-dir). 23 sentyabr 1989. Bak. Respublika Ali Soveti binasnn qars. AS sessiyas. B gn qzm Sevil ilk df musiqi drsin gedcyin gr onu 16 -li mktb gtirdim. Bak soveti metrosu qarsndan yola salb 11.45-d AS-in qarsna gldim. 150-200 adam vard. Milislr meydann qarsnda crg il dzlmdlr. Telestudiya trf gedn yolu da balamdlar, iri kemk istynlrin sndlrini yoxlayb buraxrdlar. Saat 12-d hmi Azadlq meydannda ba tribunada dalalanan saaql 2 bayra gtirib yuxar meydanaya brkitdilr. Boyunlarndan plakatlar aslm qzlar, qadnlar yuxar qalxmaq istyirlr, milislr onlar buraxmr. 12.10-da 4 man (LAZ avtobuslar) sgr glib Dast parka girdi. 12 man is (sgr) AS binasnn arxasnda gzlyir. Mn telestudiya trfd skid oturub iri kemk istyn deputatlarla ilyn Xalq Cbhsi zvlrinin iin baxrdm. Fallar deputatlara Tarix nstitutunun rotaprintd ap olunmu Azrbaycan ekspres-blleteninin 1-inci nmrsini (in-tun XC zyi hazrlayb) v rusca mracitlri paylayrdlar. Etibar Mmmdovun szlri il desk quzu deputatlarda xalqmzn taleyini hll etmli el asaqqallarnda iki iyrnc cht mahid etdim. Moskva mehmanxanasndan xb AS binasna gln deputatlar deputatn nian olan bayra dlrindn xarmdlar ki, camaat onlar tanmasn (birdn onlarn mqdds vcudlarna ekstremistlr zrr yetir bilrlr! Yaxud onlar dil tutub xalqa zidd tbliat apara bilrlr!). Mn, vanovkann kolxoz sdri N.Nikitindn baqa, deputat niann xarmayan xalq elisi grmdim. kinci cht is ondan ibart idi ki, deputatlar XC fallarnn onlara verdiyi kazlar almaqdan imtina edir, ona qorxulu bir ey kimi baxrdlar. ox gman ki, onlar milis sddinin o biri zn ken kimi azadla xdqlar n rklrind Tanrya kr edirdilr. 12.46. Qutqaenin nmayndlri - RK sdri Smd Smdov v Sevda Alcanova da, nhayt, glib yetidilr. Onlarn da (daha dorusu, deputat qzn) yaxasnda deputat nian yoxdu. Tarix nstitutu mkdann onlara verdiyi kazlardan da imtina etdilr. Mniml aralar 10-12 addm olsa da zm onlara gstrmdim... 13.00. smayl xl gldi. Meydana toplaan ktl onu alqlarla qarlayb iri yola sald. Milislr telestudiyaya gedn yolun hr iki trfind crg il dayanblar. Deyirlr ki, Vzirov glck. Ken sessiya iclasndan indiydk ba vern lamtdar hadislr: ayn 18-ind Adamn Qiyasl kndi yannda DQ-n ermni halisin yanacaq aparmaq istyn rus sgrlri il yerli hali arasnda toqquma ba verib, daha dorusu, sgrlr toqquma trdiblr. Bu, idarsinin lvi haqqnda qrar xarm AS sessiyasna Volskinin cavab idi. Ayn 20-sind Pravda v Krasnaya zvezda bu hadisni azrbaycanllarn vhiliyi kimi lk ictimaiyytin tqdim etdi. El sabah gn respublika qzetlrin-d Azrinformun tkzibi xd v hadisnin sl sbblri aydnlad-rld. Ayn 20-21-ind Sov. KP MK-nn plenumu oldu. Balca msl milltlraras mnasibt idi. Vzirov ilk df xalqn istklrini yksk tribunadan syldi, onun xn xalq sasn yax qarlad (ilk df!). Arutyunyann bu plenumdaki x ikrah, Volskininki is qzb dourur. Liqaov is z xnda dedi ki, mn olan Qdlyan v baqala-rnn hcumlar ken ilin yaznda Zaqafqaziyann 2 respublikas arasnda srhdlrin blnmzliyin dair syldiyim birmnal fikrim-dn sonra balayb. Plenum ermnilrin yeni taktikasn z xard: (guya) biz torpaq davas etmmiik, DQn ermni xalq biziml birlmk istyib. Milltlrin z mqddratn hll etmk hququna sasn DQ ermnilrin srbstlik verilmlidir, DQ ttifaq muxtar vilayti olmaldr, bunun n konstitusiyada dyiiklik edilmlidir.

*** Bugnk sessiya kendfkinin davamdr. MK plenumuna gr txir salnmd (Ermnistanda da bel oldu). Fasil gnlrind Azrb. SSR-in suverenliyi, iqtisadi mstqilliyi haqqnda qanun layihlri mtbuatda drc etdirilib mzakir n xalqa atdrld. 13.17. AXC fallar deputat Xuraman Abbasovan dvry alb xalq szn demy arrlar. (Onlar, mumiyytl, piyada gln btn deputat-lar belc hazrlayrlar). Zeynab Xanlarova v Bayram Bayramov Volqada glib kediklri n onlar saxlamaq mmkn olmad. Zeynb gl-gl td. 13.21. Kemi I katib Kamran Barov da 00-35 AQA nmrli qara QAZ-24 Volqada kedi. Kedi ki, xalq a gn xarsn, katibliyi vaxtnda bacarmadqlarn indi hyata keirsin. MK katiblri d (T.Oru-cov, V.Polyaniko) Volqada tdlr, BK katibi Svetlana Qasmova is ar vcudu il piyada zyuxar qalxr (sbbi mn qaranlq qald, niy piyada?). Telestudiyaya gedn yolu ksmi milis iilri manlar da yoxla-yb buraxrlar. Dorudur, nfuzlu manlar uzaqdan tanyb aralanr, yol verirlr, bzilrini is qsdn saxlayb lngidirlr. Kimdirs fikir vermdim, bir QAZ-24 yiysinin dalnca danb deyirdilr ki, qoy gz-lsin, oran qbulunda o qdr ayaq st durmuuq ki!.. mumiyytl, AXC-nin sas qlblrindn biri o olub ki, milis iilri il xalq xeyli domalab. 13.29. Komsomolun I katibi Sahib lkbrov glir. Bir saqqall olan (Elman by) ona brk iliib, onu sl suverenliy ss vermy arr, konstitusiyann 75-inci maddsin tnqidi yanama tlb edir. 13.31. Qadnlar, nhayt, yuxar skiy qalxb (z plakatlar il) yan-yana dzlrlr. dliyy naziri lisahib Orucovu da camaat alqlarla qarlayr. 13.37. Bxtiyar Vahabzad qara Volqada glir. Xalq axb onun mann haty alr. Ham onu srkli alqlarla trr, sonra z yerin qaydr. 13.39. AS binasnn yuxar trfindn sgr dolu 12 man xb mehmanxanann yan il zyuxar qalxd. Keikilrimizi hara apardlar?! Yqin ki, nvbni dyimy. Onlar gedib yerin yenilri glck. 13.41. Bir yannsndrn man is AS-l telestudiya arasndak yolla iri kedi. Bli, gc gstrmkl camaat qorxutmaq istyirlr. Ancaq bs yer! 13.43. Meydana txminn 700-800 adam ylb. ksriyyti ziyallar, AXC fallardr. Yallar azdr. Qadnlar da var, uaqlar gz dymir. Tsadfi adam yoxdur. Ken dfdn frqi olaraq bu gn brk istidir - penckd adam biir. Gy buludsuzdur. Ancaq uzaqda - Qara hr trfd yen zavodlarn tsts, his-pas hrin stn bulud kimi yatb. Xalqn iradsi bu gn yerin yetirilms hmin tst yen mcburn tmizlnck! Hl sessiya balamayb. Meydana mikrofonlar, reproduktorlar da qoyulmayb, demli, buradaklarn he ndn xbri olmayacaq. 13.51. Mik-ro-fon! balayr. Mn, tssf ki, meydan trk etmliym, nki qzm yenidn musiqi mktbin gtirmliym (hkmn). 13.53. Anar glir, trafna toplarlar. trafdan qqrrlar: qoy getsin!, saxlamayn, qoy xsi mslsini hll etsin!. (Ken iclasda Vzirov dedi ki, Anar yanma gldi, camaatn drdlrini dedi, lac etdim. Sonra z xsi mslsini d xahi etdi, ona kmklik gstrdik. xsi msl is bundan ibart olub ki, Vzirov Anara Hkumt evinin arxasn-dak yeni binada mnzil verdirib). mumiyytl, indi xalqn ona gstrdiyi bu soyuqluq Anarn xsi msl mqabilind susmas kimi qiymtlndi-rilmsindn irli glir. Burada yqin ki, myyn hqiqt d var. Anarn son vaxtlar xalqn n ar gnlrind ssi eidilmyib, nhayt, sonuncudan qabaqk mitinqd mn hmi xalqla olmuam dedi. Elinin ssi yerli-dibli eidilmir. 14.02. Blk d sessiya balanb, ancaq bizim he ndn xbrimiz yoxdur. Televiziyada is birbaa translyasiya balanacan bildiriblr. Mn is hllik Feyzinin syldiyi bu hvalata qulaq asram: deputat niann qalstukunun altna vurmu bir deputatn abrn tyin bkblr. Sn dem, nainsaf klk qalstuku qaldrb, camaat nian grn kimi hrifin xalq elisiolduunu bilib. Tbii ki, he n etmyiblr, ancaq ifahi tbliatla yd-nsiht veriblr. Bu gn AXC-nin tsdiqi d gzlnilir. AXC-nin cngavrlri iriddir. (n sonda Zrdt lizad iri kedi). Ancaq onlarn glmsini mn bilmdim, Grnr, onlar mehmanxana trfdn glib keiblr. mumiyytl, bu gn ken iclas gnn nisbtn counluq azdr.

Balca sbbi 2 eyd grrm: 1) mikrofon yoxdur, camaat sessiyann gediindn xbrsizdir, ona gr d isizlik yaynlq yaradr; 2) AXC son mitinqd camaat bu gn bura arma unutdu (?), ona gr glnlr (hllik) azdr. Ken df Finlandiya v ngiltrnin mxbirlri adamlardan msahib alrdlar, bu gn gzm xarici mxbir dymyib. Adamlar topa-topa ylb shbt edirlr. air Mmmd Aslann, filoloq, AXC fal Ta Xalisbylinin (o indi B Talqdan xb - ba saqqal da artrb), kibernetik dostum dalt Paayevin v baqa ziyallarn trafna oxlu adam cmlib. ksr shbtlrin mvzusu ox yaxndr - siyasi v iqtisadi suverenliyin mahiyyti. *** 18.35. ndi zizbyov heyklinin yannda (Mfiq ksi) durub Qorxmazn glmsini gzlyirm ki, birlikd AS-in qarsna gedk. ndiydk olan fasild ev getmidim ki, Sevili musiqi mktbin gtirim, ancaq o, drsdn glib xmad, mn d artq gec olduu n onu gzlmyib hr qaytdm (Qorxmazla birg. ndi o, ayaqst bazara dyib qaydacaq). Evd sessiyann gediini az da varsa izldim. (Televiziya il birbaa trrlr, ancaq kendfkindn frqli olaraq indi radio il vermirlr). Sabir Rstmxanl ox qeyrtli dand. Dedi ki, Amerika mtxs-sislri hesablayblar ki, Azrbaycandan aparlan nefti qzla evirs respublika razisinin stn 8 sm qalnlnda qzl tbq il rtmk olar. Sonra dedi ki, balaca padahlar - raykomlar v baqalar xalqn bana msibtlr gtirirlr, he olmazsa xalqn bu gnnd onun halna yansnlar. ox odlu-odlu v mnal dand. Tssf ki, ox eyi unutdum. Ancaq bir mhakimsini he cr unutmaq olmaz. Dedi ki, son vaxtlar tez-tez referendum deyirlr. Bu n shbtdir? Azrbaycann bir qar torpan dyimk n tkc imali yox, Cnubi Azrbaycanda da referendum olmaldr, nki bu torpaq tkc bizim yox, btn Azrbaycan xalqnndr. O, Xalq Cbhsinin mtrqqi fikirlrindn v Qarabaa yardmn hmiyytindn d sz ad. Onu da dedi ki, deputatlarmzn siyasi savadllnn ox byk hmiyyti var. Tssf ki, onlarda bu keyfiyyt ox aadr. Bir il qabaq DQ-da XK yaradlmas tklifi irli srlnd d bu deputatlar hamlqla l almd, indi onun lvin d eyni adamlar l qaldrb. (Ancaq Sabir bir eyi dz demirdi. XKomitsini partiya fallarnn yncanda yaratmdlar. Deputatlar is, nec deyrlr, fakt qarsnda qalmdlar). Respublika hrbi komissar blfz Qasmov v Danil Piriyevi Quluyev dedilr ki, Azrbaycanda hrbi qvvlr yaratmaa ehtiyac yoxdur. Danil Piriyevi dedi ki, mn AXC rhbrlri il institutumuzda shbt etmy hazram (Partiya Tarixi nstitutunda). ndiydk AXC H trfindn yalnz Tofiq Qasmov danb. O, iqtisadi suverenlik zr layih haqqnda danb. Bu layihnin (elc d baqa layihlrin) hazrlanmasnda Azrb. SSR EA Fizika nstitutunun elmi iisi T.Qasmovun byk myi olub, ona gr d layihlr haqqnda danmaq n AXC sz ona verib. 19.15. Qorxmazla meydana gldik. Mikrofon quradrblar. Eitdik ki Fzulinin I katibi Cavanir Mmmdov B.Vahabzadni thqir edib, ona ermni deyib. B.Vahabzad is deyib ki, ermni snsn, ermniy d oxayrsan. znn d n il mul olduunu bilirik. Onu susdurub. (C.Mmmdov ermnilrl iimiz yoxdur, xalq paralamayn dey Vzirova yaltaqlanmaq istyib). Bxtiyar milli ordu mslsini bynib. 19.18. Vzirov dand. Dedi ki, mn ken df danmam. ndi sessiyamz baa atr. Partiyann milli siyast haqqnda platformas sabah mtbuatda drc edilck. Onda bizim bir ox tkliflrimizin nzr alndn grcksiniz. Plenumda Qorbaovun nereitelnost entra23 terminin mnasibtini grdnz. Grdnz Liqaov n dand? Grrsnz bel kristal tmiz adamn bana n i glir? (Fit). (Deyirlr, Aydn Mmmdov Vzirova Azrbaycan dilindn drs deyir. Ancaq, grnr, agird yax gtrmr, nki gah azrbaycanca, gah rusca qarq danr). Siyasi suverenlik haqqnda qanun qbul etdik. gnd 25 min adam mzakirlrd itirak edib. Lazm gls 50 saat da ilycyik xalq n. Nbi Xzriy z tutub dedi ki, yerindn durub danrdn, indi xalqa szn de d. Mn mslhtldin ki, danm? Dedim ki, yox, nki istmirdim ki, danb pis vziyyt dsn. Mnim nyim lazmdr xalqm salam olmayanda, xalqm all olmayanda suverenlik? Bu, mitinq deyil, bu, sessiyadr. Grk xalqn sl drdlrindn danaq.

Biz suveren respublikaya gndn-gn byk addmlarla gedirik. N vaxt ki sfir ilyirdim mn xaricd... 3.000 ton t, 48.000 ton taxl, 25.500 ton kartof - bu, Bakya 1 ayda lazm olan eydir. lky zrr vurmaq istynd bilmirsn ki, sn d ziyan vurarlar? Kim sement lazm deyils lini qaldrsn. Kim sement lazm deyil? (Bayrda fit, qqrq). Boazmzdan he n kemir, nki bizi qoymurlar. imiz niy qoulurlar? Sabir Rstmxanl buradadrm? Sn bilirsn mnim sn mnasibtimi. Snin xn mnim xouma glmdi. Biz hr adam lazmdr. Glin irliy baxaq, hr bir adam almaldr ki, sabahmz yax olsun. Xalq Cbhsi haqqnda da dandlar. Qoy ilsinlr. Yer d veririk. Qoy xalq n ilsin. Xalq n ilycklr - lbir olacaq, xalqa qar olacaqlar - vuruacaq. Utanmrq, yolda Bardal? Mn sizin iin qarsnda ba yirm. Bxtiyar, bundan sonra bir klm d yazmasan Azrbaycan dbiyyatn-da klassiksn. Bu cr adamlar grk vurusunlar? Fikrt mirov, Qara Qarayev, Niyazi il qarda olmuam. d bir-biri il dmn idi. Onlar indi d yaayardlar onlar bardran olsayd. Onlar hmi vurudurublar. Vasif Adgzlov dedi ki, Qaraba ikstsi alnacaq. Dedim ki, ny lazmdr qanun, sessiya? Gedk, qulaq asaq. Grk siz (Bxtiyarla Brdal) mnim yanmda barasnz. Fikrt mirov iki df Nepala glib ki, mniml vaxt keirsin. (Glm). Rid Beybutovun ii onu btn dnyaya tantd. Mn ar vziyytdym. Kim glir, bloknotunu ar, deyir ki, muayat ol ha, pis adamdr, o, pis adamdr, o, pis adamdr. Dedim ki, bura bax, bir yax adam gstr d. (Vzirovun ana dilind pis danmas bir yana, bazar sviyyli dan ox vaxt gl dourur). Sa olun, yoldalar! Ancaq birlik! Gec-gndz xalq n ilmk! *** 19.49. s-te-fa!. Sessiya qurtard. Meydana toplaan txminn 3 min adam bir ssl aramsz olaraq is-te-fa! qqrr. oxlar mehmanxana trf kilib Nrimanov prospektini doldurdu ki, AS binasndan baxan deputatlar izdiham grsnlr. 19.52. s-te-fa! aramsz t-til! evrilir. Yumruqlar yen yuxar-dadr. Deputatlar binann irisind birinci mrtby dr ( arxasndan aydn grnr), ancaq hl he ks bayra xmaq istmir. 19.54. Yz dflrc tkrar olunan is-te-fa!. Deputatlarn telestudiya trfdn xacaqlarn nzr alan byk bir dst oraya axd. Meqafonla camaata mracit edib dedilr ki, depu-tatlarn qaban ksmy gednlr bizim dmnlrimizdir. Gnclr l-l tutub sdd yaratdlar (AS binasndan mehmanxana hasarnadk) ki, deputatlar gln yola he ks xmasn. Meqafonlu olan dedi ki, Cavanir Mmmdov kimilrin sifti ald. O, asaqqalmz Bxtiyar thqir etmkl bizi d thqir edib. Onu balamaq Bxtiyar mllimin xsi iidir, ancaq sabahk mitinqd z szmz deycyik. ndi is geri qaydn. 20.00. Abbas Abdulla (AXC Asaqqallar urasnn zv) xalq sakitliy ard. 20.03. blfz skiy xd (binann qarsndak): - Axamnz xeyir, qardalar! Deputatlarn bzilrinin x xoumuza glmdi, onlarn thlilini sabahk mitinqd vercyik. Btn rtlr az-ox yerin yetirildi - 2-sindn baqa. Mhbuslar azad edilmdi, Moskvadan gln istintaq qrupunun iini yrnn komissiya yaradlmad. Suveren dvltin z ordusu olmaldr ki, z suverenliyini qoruya bilsin. Hr suveren dvltin pulu olmaldr. z xzinsi olmaldr. Bu rt hl he bir sovet respublikasnda hyata kemyib, ancaq mbariz gedir. Biz d bu yolda mbarizdn dnmycyik. Xalq Cbhsi rsmi tsdiq olunmasa da otaq ayrlb. Hesab da alacaq, ayn sonunadk tsdiq edcklr. Xalq Cbhsi artq el qvvdir ki, onu tsdiqlmmk mmkn deyil. van Dra Ukraynada deyib ki, mni erbitski tsdiq edrs biz o tsdiq lazm deyil. Biz btn qvvlri Qaraba mslsin ynltmliyik ki, bu drd hll edilsin.

Volskinin idarsi buraxlacaq, SSR AS-nin sessiyasnda qoyulacaq. Liqaovun xn oxumusunuz. Btn bunlar Ermnistandan glir. Onun (Ermnistann) li ksilndn sonra ilri qaydaya salmaq olar. Komendant saatn rayon-rayon gtrmyi fikirlirik. Grk bir rayon boalsn, ora Azrbaycan qvvlri girsin, suverenlik brpa olunsun. (Alqlar). Suverenlik layihsind Fuad Aayev itirak edib. Bu gn Tofiq Qasmov da dad. Xalqdan rylr toplamq. Onlar nzr alnacaq. Dmir yolu mslsi qtidir. (Alqlar). Ermnistana yanacaq verilmyck msllr yoluna dn qdr. Bu, AXC-nin v sizin ryinizdir. stnd mhkm durun. Azrbaycan tyyar liman da 25-indn Ermnistann zn bal olacaq. 20.14. Etibar: stklriniz sabah meydanda deyilck. Dmir yolu Ermnistana ilmyck. Naxvan dmiryolular ilmir, onlarn vziyyti maddi chtdn pisdir. AXC H onlara yardm gstrmyi qrara alb. Sizin mnvi mdafiniz olmasa biz he n ed bilmrik. Sabah saat 4-d meydanda grn qdr. Sa olun! 20.16. Camaat dalmaa balad. 20.30. 71-45 AQA qabaqda (milis), arxada: 53-05 AQS - 57-29 AQ (12 man) + PAZ avtobusu lap arxada. Hamsnn ii dolu sgr. Ev dndlr. Hr manda 30 sgr. 20.34. 10 man da indi kedi. 23 manda txminn 690 sgr. Hl milislri saymasaq txminn dinc mitinqiy bir sgr drm. Qorxmazn blfzl gr il meydan tssratmz yekunlar. Sraagn Qorxmaz mn azrbaycanca v rusca bir ne mracitnam verdi ki, bunlar id blfz by atdr. Mracitnamlr imzaszd, mtbd (jurnal riftindn tandm ki, Kommunist nriyyatnn mtbsind ap edilib) buraxlmd. Onlar bir rus kitab alverisi Nizami kinoteatrnn yanndak Bukinist maazasnda camaata paylayr-m. Rusca mracitnamd ttilin xalqa vurduu ziyandan danlr, AXC-nin bu iinin DQ- bizdn almaq istyn ermnilrin xeyrin olduu byan edilir v yenidnqurma dmnlrin (AXC-y) qar qti mbariz aparmaa dvt edilirdi. Azrbaycanca mracit d oxar mzmunlu idi, ancaq Etibar, Ncf, sa v baqa ekstremistlrin, araqard-ranla-rn adlar kilir, hrin ictimai hyatna zrb vuran, millti sakit yaamaa qoymayan bel xslrin byk qrupunun hbs edildiyi bildirilirdi. Burada da AXC-y qar clafcasna bhtan v iftiralar ks olunmudu. Dorudur, hl ken mitinqlrd AXC rhbrlri bu mracitnam-lrin mzmununu ifa etmi, onlar divarlara yapdran aumyan rayon PK tlimatsnn v hmin rayon komsomol komitsi katibinin adlarn da kmidilr, bunun AXC-y qar alaqlq mliyyat olduunu syl-midilr. Ancaq maraqls bu idi ki, sentyabrn 2-sindn bir az sonra ttilin ilk gnlrind yazlm bu mracitnamlr mzmunca (daha dorusu, tarixc) khnls d onu yenidn i salblar. Demli, yenidn ttildn qorxurlar v yaxn gnlrd onun ba vermsi thlksindn tvi dblr. Qorxmaz rusa deyib ki, bunu haradan almsan? O, cavab verib ki, mn 26-lar r-n Partiya Komitsind veriblr. Qorxmaz onun stn brk dnd tez aradan xb qab, ancaq Qorxmaz onun lindn 5-6 kaz qopara bilib. Mn 5-inci gn i ged bilmdiyim gr institutda blfz byi gr bilmdim v mracitnamlri ona atdrmadm. Bu gn AXC zvlri sessiyadan xanda Qorxmaz dedi ki, sndlri onlara indi d versn gec deyil. Qorxmaz z aada dayand, mn is yuxar skiy XC zvlri dayanan yer xdm. Byi camaat dvry almd, ona yaxn dmk mmkn deyildi, ona gr nisbtn srbst olan Rhim Qazyev sndlri verib hvalat dandm, daha dqiqlik n Qorxmaz aadan ardm. O, Rhim byl xeyli danb mslni dqiqldirdi. Aa dnd grdm ki, By gnclrl shbt edir. Qorxmaz yanab dedi ki, blfz, ax siz qar yeni iftiralar davam edir. Sonra hvalat dand. By he haln pozmadan gl-gl dedi: - Cann sa olsun. ndi demokratiyadr. Biz d szmz deyirik, onlar da. Camaat bizi d dinlyir, onlar da. Hamnn al var, uru var, kim inanrsa inansn. Bundan tr narahat olmaa dymz. oxlar, o sradan mn d, Qorxmaz da deyilnlrl razladq. Meydandan riyaziyyat Benyamin mllim, kimya Alm mllim, Qorxmaz v mn - bir binann cayllar birlikd xdq. Benyamin mllim dand ki, Yevlaxdan keib aumyan rayonuna gedn 7 man unun hamsn Yevlax camaat sgrlrin gz qarsnda dadb,

Ermnis-tandan glnlr qap-qap db paylayblar. sgrlr mandan xmaa da rk elmyiblr. AXC-nin qlbsi: Azrbaycan SSR-in suverenliyi haqqnda Konstitusi-ya qanunu qbul edildi!24 *** Sov.KP MK plenumunda mstntiqlr T.X.Qdlyan v N.V.vanov Sov.KP MK Siyasi Brosunun zv, MK katibi Y.K.Liqaovun rvtxor olduunu sylyiblr. Liqaovun rizsin sasn SSR prokurorluu bunun yalan olduunu tsdiqlyib. Y.K.Liqaov plenumda deyib: Aq deycym ki, tn ilin yaznda mn Zaqafqaziyann iki respublikasnn srhdlrini dyidirmyin leyhin olduumu birmnal kild deyn kimi, yeri glmikn, partiyann Mrkzi Komitsinin bildir fevral aynda qbul edilmi qrarn sadc xatrladan kimi bu, milltilri szn sl mnasnda hvsldn xarmd v onlarn bd mllrini ox gzlmk lazm glmdi. Btn bunlar bir mlum mnbdn tryir. (Bugnk Kommunist qzeti).

24 sentyabr 1989. Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi. Feyzi il Azadlq meydanna gldik. Adam ox azdr - bir ne yz. Mrkzi tribunann sa v solundak iki tribuna dolub, meydanda ox seyrk grnn adamlar gziir, bir d ki, bulvar trfd klglikd 200-300 adam yb. O trfdn qoca bir kiinin (hmi sa tribunada er sylyn) Oyan, oyan, Azrbaycan deyn ssi eidilir. 15.57. llrind milli bayraq (2-si hmi ba tribunaya qoyulandr) olan txminn 400500 nfrlik byk bir dst a-zad-lq! sdalar il meydana daxil olur. 16.11. blfz, Vaqif Smdolu, Xliyddin Xlilov glirlr. Camaat onlar alqlad. Bir qadn, ua il onlarn qarsna glir. blfz ua gy qaldrb pd, sonra yer qoydu. 16.19. Qoca, saqqall kii Vzirova hsr etdiyi Bambl erini oxuyur. Bizim tribunada (sadan II) n yuxar pilld durub, llrini trpd-trpd counluqla sylyir. lk eri beldir: Bambl, ay bambl, Az kdir sn pamb. Ey bambl, muqsan, Yhudiy aiqsn. (er bdii chtdn ox zifdir. ox yerd qafiylri dz glmir). Sonra o, hriyarn adna xm Ayaa dur, Azrbaycan erini sylyir. Hr bnddn sonra alqlayrlar. Banda Buxara papaq olan, dnd 3 rng AXC nian, lind dftr tutan qoca air danaklar qzbl lntlyir. Vazgenlr, Balayan-lara nifrt yadrr. Gur ssi il qqrr: - Anasn bynmynlr, ana dilini bilmynlr ar olsun! Biziml birlmynlr ar olsun! Qoca (grk onun adn yrnm) hr mitinqd itirak edir, dft-rindn znn yazd erlri (zif olsa da) oxuyur. - Ttil deyn cavanlara eq olsun! Bir erinin sonuncu misrasnda zlzly mracitl: Alt-st eyl Yerevan, Azad eyl mslman -deyir. Qoca air meydandak fasilni ox mhartl doldurur. lbtt, onu sol trfd he ks eitmir, ancaq bizim cinahda xeyli adam o zn qulaq asmaa mcbur edib. Saat 5- 25 dqiq qalsa da mitinq hl balamayb, halbuki saat 4-d almal idi. Grnr, camaatn

hmi 5-6-dan sonra glcyini nzr alb indi d ya 5-d, ya da 6-da balayacaqlar. Hlliks meydanda 150 min adam olar. Mrkzi tribunann qars dolub, bulvarda da xeyli adam var. Meydanda yen Bambl eri sslnir. Qoca air Bambln (bu adla camaat Vzirovu nzrd tutur) ifa edir, onun yhudilrl, ermni-lrl qohumluunu, Vtni satdn lsz, qafiysiz, ancaq ehtirasl misralar il qamlayr. Bu df meydan milislr qorumur. lk dfdir ki, bu boyda meydan qolu rng qolaql AXC nvbtilrin etibar edilib. Ancaq camaatn iind milislr oxdur; onlar qulluqda olan yox, sadc mitinqd deyilnlri eitmk istynlrdir. Bu gec saat 3-d yay vaxt lv edilib, saat 1 saat irli kilib. Ona gr d indi vaxt qeyd ednlr khn vaxt dey danrlar. Bu hesabla, yni khn vaxtla indi saat 18, yeni vaxtla 17-dir. Yqin ki, bir azdan mitinqi aarlar. 17.02. Milli himn - Korolu uvertras alnr. Yumruqlar qibly - mrkzi tribunaya ynlir. Himn altnda trfdn - bulvardan, sadan v soldan meydana insan dnizi axr. Meydanla bulvar ayran boluq bitiir. sas ktl Azrbaycan mehmanxanas trfdn glir. Bu anda meydanda 500.000 adam var. Himn qurtaran kimi alqlar qopur. 17.05. Abbas Abdulla: nsanlara azadlq, milltlr hrriyyt! Dnnki sessiyann gedii haqqnda mlumat vercyik. AXC-nin kimlrl z-z dayandn grdnz. Azrbaycan xalq 70 ild 70 min Cavanir Mmmdovlar grb. (Ar olsun!, lm olsun!). Etibar by sz verilir. (Srkli alqlar. Onu xalq ox istyir). 17.08. Etibar: - Birinci nvbd XC H adndan haql mbarizd bizi mdafi etdiyi n Azrbaycan xalqna minntdarlmz bildiririk. Ken df nzr almamdq vaxt dyick. ndi khn vaxtla 6-da balayrq. Bizim mbarizmizin n qdr tinliklrl hyata kediyini grd-nz. Dnnki sessiya da vvlki sessiyalarda baladmz iin nticsi idi. Btn problemlr rhbrlik trfindn hll edilmdiyi n yaran-md. Biz mitinqlr baladq. Sonrak mitinqlrd d az dyiikliklr etdik. n byk qlbmiz o oldu ki, irli srlm 5 tlb nvbdnknar sessiyada mzakir olundu. Biz hmin tlblrin yerin yetirilmsin nail olduq. halinin bir hisssi sessiyann nticsindn raz oldu, bir hisssi naraz oldu, bir hisssi is narahatdr ki, real he n ld olunmayb. Narahatla sas var - indiydk xalq ox aldadblar. Glin ld etdiyi-miz nticlri mzakir edk, grk n ld etmiik, n gzt getmiik, n ld edcyik. Birinci nvbd, tlblrimiz sessiyada mzakir edildi. Sessiyada itirakmz da xalqn ilk qlbsi idi. O deputatlar ki orada yliblr, bundan artq ntic ld etmk mmkn deyildi. (Qoyundurlar!). Mn bilmirm onlara n ad vermk olar? Onlarn sviyysi bu crdr. Xalqn byk oluna xalq dmni deyn Cavanir Mmmdova n ad vermk olar? Deputatlarn byk hisssini Cavanir Mmmdovlar tkil edir. Yax ki, hr ey btnlkl deputatlardan asl olmad. Biz rhbrlrin istefasn tlb etmkl onlar mcbur etdik ki, mandatlarn qaldrsnlar, deputatlar da onlara baxb qaldrsn. El etmliyik ki, taleyimiz 1-2 nfrdn asl olmasn; li gedck, yerin Vli glck. Ona nail olduq ki, DQ XK-nin lvi haqqnda qrar xardq. Sizin kmyinizl buna nail olduq. ndi hmin msly SSR AS-d baxlacaq, qti hll olunacaq. Azrbaycan SSR-in suverenliyi haqqnda Konstitusiya qanunu qbul etdik. Bu, SSR-d mttfiq respublikalar arasnda ilk Konstitusiya qanunudur. Bizim qlbmizdir ki, deklorasiya yox, qanun yox, Konstitusiya qanunu qbul etdik. ndi btn dnyann gz bizddir. Oradan 2 mdda xarlb: 1) Azrbaycan lazmi zrurt olduqda hrbi qvvlr, ordu yaratmaq hququnu znd saxlayr. Buna yol vermdilr. Ancaq byk bla deyil. Sonradan yeni Konstitusiyada sala bilrik. Konstitu-siya yarananda is AS-in trkibi tamam bambaqa olacaq. AS-in indiki trkibi buna imkan vermir. Msln, deputat Danil Quluyev deyir ki, SSR bizim suverenliyimizi qoruyur, buna imkanmz yoxdur. Biz ona gr istyi-rik ki, DQ-da separat qvvlr ba qaldranda ban zib yerind oturda bilk. General da, respublika prokuroru da, sdov da x etdi, dedilr ki, daxili qounumuz var. Biz 5 min milisi Qarabaa gndrib respublikan bo qoya bilmrik. Onlarn silahn da DQ-da llrindn alblar. Bizdn cmi bir nfr sz verdilr. Kendfki davadan sonra zal-da milis v DKT mkdalar oturmudular ki, bizi qabaa buraxmasn-lar.

Sessiyada qazanlan nailiyytlrdn biri d komissiyalarn yara-dlmas oldu. Qaqnlarla bal, Adamn Qiyasl kndi yaxnlnda m-naqi il, Yevlaxda avtobusun partlamas il bal komissiyalar yaradl-d. Ancaq bizim tlb etdiyimiz komissiyan rt-basdr etdilr (vtnprvrlr zr mstntiqlrin faliyytini thqiq edn komissiya). Bzi eylr nail ola bilmdik. 1) Deputatlarn mandatlarnn slahiyytini etibarsz saymaq. Biz prokurorluq dedi ki, sbutunuz varsa deyin. ndi 100 mindn ox adamn bizd rizsi var. Onlar mhkmy vercyik. Deputatlar tk-tk d geri aracaq. lk nvbd Volskinin deputat mandat alnmaldr. Ken sessiyada Azrbaycann mnafeyini qorumayan deputatlar geri aracaq. AS-in trkibi d dyiilmlidir. Bu, ancaq seki il ola bilr. Seki qanunu hazrlanr. Bizim indidn sas hazrlmz bu istiqamtd olmaldr. Bizim 1-2 xsdn asl olmamamz n, ali hakimiyytin AS- mxsus olduunu nzr alb btn hakimiyyt sovetlr verilmlidir. Bu saat sas fallq istiqamtimiz AXC dayaq dstlrinin mhkm-lndirilmsidir. Rhbrlik grr ki, bu prosesin qars alnmazdr. ndi baqa frldaa l atrlar. Eidirik ki, indi rayonlarda I katiblr XC dstlri yaradrlar. Buna yol vermk olmaz. Oktyabrda AXC-nin qurultay olmaldr. Qurultaya tam tkil olunmu kild glmliyik. Biz bu sekilrd uduzsaq glcyimiz bhli ola bilr. Biz bzi mlumatlar da atr Xalq Cbhsi adndan x ednlr pul ymaqla muldurlar. AXC-nin pul ymaqla laqsi yoxdur. Onlar saxlayb biz mlumat verin. Xaqani 33-d otururuq, telefonumuz: 98-53-54. ndiki dayaq dstlrind zvlk haqq mslsini onlarn zlri hll edir. kincisi, ham Ermnistann blokadas il narahatdr. Bu, dnya ictimaiyytini d, SSR ictimaiyytini d maraqlandrr. Qrarmz qtidir. (Alqlar). Blokada davam edck. (Alqlar). He bir yanacaq, yk getmyck. (Alqlar). Hamn bhy salan dnn Vremyada dmir yolu idarsinin risi Abdullayevin v onlarn (ermnilrin) d/y idarsi risinin x oldu. Msl burasndadr ki, Ermnistan SSR d Naxvan blokada ed bilr. Ona gr 4 vaqon gndrdik ki, 2-sini Naxvana versinlr. Qzetlri n kaz da gndrdik. Qrarmz qtidir: Ermnistan SSR Azrbaycan-dan razi iddiasn geri gtrb zr istmyinc blokada davam edck. (Alqlar). Hrbi qvv iltmyin mnaszln bilirlr, bilmslr il-drdilr. ndi is hd-qorxu glirlr ki, Azrbaycan blokadaya alb rzaq vermycyik. Ancaq bizim d tdbirimiz hazrdr. lk nvbd Sumqaytda sulfanol istehsaln dayandracaq. Bununla SSR-d 36 zavod dayanacaq. Ancaq bundan da tsirli vasitlrimiz var, ona gr d narahat olmaa dymz. Biz dnn Naxvann ttil edn dmiryolularna maddi yardm gndrdik. (Alqlar). Bu da Yusif Smdolunun adna alan hesabdandr. Astafada Grcstana yanacaq buraxmayan dmiryolulara da kmk edcyik. Grcstanda da azrbaycanllar incidirlr. Onlar da tminat vermyinc onlara he n vermycyik. Tminat verslr yanaca vercyik ki, Erm-nistana vermsinlr. ndi biz mumi ttil yox, strateji nqtlrd lokal ttillr lazmdr. Tkc sulfanol istehsalnn dayanmas Moskva trafnda 30-dan ox mssisni dayandrar. ndi biz el etmliyik ki, ttil respubli-kamza yox, baqa yerlr ziyan vursun. Bizim indiki mqsdimiz nail olduumuz nailiyytlri ldn verm-mkdir. almalyq ki, qbul olunan qrarlar (DQ-da XK-nin lvi, suverenlik) kaz zrind qalmasn. 17.50. Abbas Abdulla: Mn ziyal yox, ziyanl deyrdim, bzilri x edib deyir ki, AXC zvlri ad-san qazanmaq istyirlr. Biz sravi vtndalarq. Nemtin mhkmsi ayn 2-sin tyin olunub. Biz alrq ki, mhkm l.midt zavodunun klubunda olsun. Onun azadlqda, yoxsa hbsd olduunu bilmk n Nemti tribunaya dvt edirm. 17.52. Nemt qabaa xd, ham onu srkli alqlarla qarlad. 17.52. A.Abdulla: Qanunla tsdiq olunan suverenliyi yaadacaq. Azrbaycan o vaxt suveren olacaq ki, Baknn, hrlrimizin sinlrind dmn heykllri tmizlnck. (Alqlar). Hans rayondasa (deysn, Neftalada) camaat qrar xarb aumyan kolxozunun adn dyiib.

17.55. Pnah Hseynov: AXC ayr-ayr adamlarn hkm il yox, z Proqram il hrkt edir. Azrbaycan Xalq Cbhsi Azrbaycan SSR Konsti-tusiyasna ml edir. (Pnah mntiqli dansa da onun nitqi quru olduu n camaat o qdr d clb etmir). Bzi mlumatlar. Dnn sessiyada deyildiyi kimi, 25 min yox, 150 min nfr suverenlik qanununun mzakirsind itirak edib. Bu, xalqmzn tarixind grnmmi hadisdir. Bu qanunun hyata keirilmsini dmnin pozmamas n tam sakitliyi gzlmk, dmn bhan vermmk grkdir. Tofiq Qasmovun xndan sonra da dananlar hrbi qvv mslsin qar xdlar. Ancaq sonra biz sz vermdilr ki, buna z fikrimizi bildirk. Biz ondan x edirik ki, SSR hkumti bizim suverenliyimizi qorumur. Hkumt qorxur ki, bizim qounumuz olsa Ermnistan v Grcstanla z-z dura bilrik. Bel ayi gzir ki, AXC oyun oynayr - SSR-dn xmaa doru gedir, ancaq Pribaltikadan qorxub fikrini gizldir. Biz ona gr SSR-dn xmaq istmirik ki, hl vaxt deyil, iqtisadi mstqillik qazanmamq, indi bel tlb pis nticlr gtirib xara bilr. On-on be ildn sonra rait yetis onda buna qoula bilrik. 18.07. A.Abdulla XC-nin tsdiqi il bal soruya cavab verdi: Tsdiq ox can atmrq; xalq var, cbhsi var. Bak pot idarsi, 3538/012 (mant kassas), 012989 (hesab nmrsi) Vkilov Yusif Smd Vurun olu. Bir misal var: "Qozbeli qbir dzldr". Bzi idar rhbrlrini qbir dzldr. Lenin adna toxuculuq kombinatndan mktub glib ki, orada ttil edn fhllrin avqust maan vermirlr ("ar olsun"), onlar dvltl balanm mqavilni pozublar. Azrbaycandan knarda yaayan azrbaycanllar Azrbaycandan knar-da qorumaq lazmdr. Bzilri ikaytlnirlr ki, bizi Bakya dyimir, qeydiyyata al-mrlar. Eq olsun buna yol vermynlr! (Bolnisi, Dmanisi rayonlarnda vzifdn xb Azrbaycana qaanlar tnqid etdi). ndi bellri ayi yayrlar ki, AXC azrbaycanl-larn mnafeyini grclr satb. Azrbaycan XC Boral dayaq mntqsi yaranb. AXC Grcstandan qaanlara birc eyd kmk ed bilr - onlar manlara doldurub geri qaytarar. (Alqlar). 18.16. AXC h zv Sabir Rstmxanln ard, ancaq o, glmdiyi (gecikdiyi) n mlumatlar oxudu. Sabirabad rayonunda nys Hac Zeynalabdin Tayevin ad verilib. (Alqlar). 18.19. Rabit nazirliyinin iisi, AXC zv Oruc by irinov:25 - Xanmlar, bylr, gn aydn! Bilirsiniz ki, mnfur mri lv etdik. Bundan hiddtlnn ermni danaklar alaqlq edirlr. Bizim hrlraras rabit xttimiz Stepanakertdn keir. ua, Lan rayonlar bir ne saat rabitsiz qalb. limizd sbut yoxdur ki, glckd d bel olmayacaq. ndi qeyrtli olanlarmz ua - Lan -Klbcr xttini Stepanakertdn ayrb. ndi Naxvan zr i gedir. ki - aylq ii bir ne gnd grn olanlar var. Bakdak ba idarlrin rhbrlrini qeyrt arram. DQ-dan biz 2 il yaxndr ki, hesabat vermirlr, bizi saymrlar. Qorxmayn, rabi-tilrdn nmun gtrn. (Sonra rusca teleqram oxudu SSR rabit nazirindn bizim rabit nazirliyin gln). DQ biz hesabat vermdiyi n biz d Moskvaya hesabat vermdik - sabah yarmq hesabat n Moskva bizi tutmaz? Vermyin hesabat. Bir tklifim d var. DQ rabit bsinin risi onesyan (?) biz qan uddurub; o, cza il idn gtrlmlidir. Bizim nazirlikd 200-300 oul var ki, onlarn aya bilni onesyann ba bilmir. Mn Azrbaycann d/y iilri qarsnda ba yirm. Naxvan d/yolularna maddi yardm gstrcyik. Glin gzlmyk. 4 gn qabaq Mardakert rayonunun mart kndindn glmidilr. Dedilr ki, biz DQ-a Yardm Komitsi 1000 siqaret verib. 1 man ya v pendiri yolda satblar. (Camaat iind vurnuxma, heyrt). Ona gr znz yb aparb verin. Yolumuz Atatrk yoludur, yolumuz qalibiyyt yoludur. Biz qalib gl-cyik! 18.32. A.Abdulla: Ta Xalisbyli bura glsin. 18.33. Becan, ya da Fzail danr (uzaq olduu n yax se bilmirm, hm d onlar birbirin oxayrlar). Mikrofondan ss zif xd n v o da cazibdar danmadna gr n dediyini yax eidib baa dmdim. Ndns, indi meydandan gednlr oxalb, yalnz ba tribunann qarsnda (txminn 10 metr boluqdur) sxlqdr, ancaq sa-sol cinahlarda v arxada el seyrklik yaranb ki, htta dm grnr.

18.38. A. Abdulla: Bundan sonra bir-birini grmk istynlr Azr-baycan mehmanxanas qarsnda grnsnlr. [O, tez-tez filanks filan-ksi filan yerd gzlyir kimi elanlar oxuyurdu). Bzi filmlrin pis qiymtlndirilmsi (szsz, Elinin ssenarisi zr olan film nzrd tutulur - .T.) mslsi haqqnda dedi ki, biz birliyimizi saxlamalyq]. 18.42. Xlil Rza (alqlarla qarland): - Gzlrinin nurunu itirmi Mehdi Mmmdl Salyan, Sabirabad, Saatl, mili trklri il grb glmiik. Xalqn nec istismar olunduunu grdk. Azrbaycan torpa ah smayl Xtayi dvrnd 2 milyon 800 min kv. kilometr idi. ndi 2 milyon da yoxdur, 800 min d. ndi vur-tut 86 min kv. km var. ndi torpamz 29 df kiilib. n dhtli dmnimiz Danak-styun partiyasdr. Onlar gnahsz insanlarn krklrin qaynar samovar balamlar. ndi ermnilr el cinaytlr etmilr ki, mn onlara ninki xalq, millt dey bilmirm, onlar ibtidai insanlardr, srdr! Azrbaycan torpanda he bir danak qalmamaldr! (Alqlar). Mn velikorus ovinizmini rus xalqndan ayrram. Rus xalq bizim kiik qardamzdr. (Alqlar). Velikorus ovinizmi rus xalqnn zn d qnim ksilib. Onlar Azrbaycan paralayblar. Gyni qoparblar, Qafan, Zngzuru, Zngibasar qoparblar, atblar danaklarn azna (baqa yerlri sayd). Qazaxda, Landa, Sdrkd torpaqlarmz qoparb atblar ermnilrin azna. Lnt, min lnt velokorus ovinizmin! (Min lnt!). Milli satqnlara ar olsun! (Ar olsun!). Cmdyin lnt Qeysr Xlilovun.26 O, Sabir Yanarda, elmlr doktoru amili ezamiyytdn mhrum etdi. Azrbaycan televiziyas ldr. Onun cmdyin min lnt! Onun balar AXC oullarnn hesabna dyimlidir. Boqab dibi yalayanlara min lnt! Rvt haqqnda ox shbt gedir. Btn rvt alanlarn mbdi, paytaxt Moskvadr. Azrbaycan xalqnn can, qan olan milyonlar Moskvaya axr. Btn rvt alanlar lntlmliyik. Mni tlsdirirlr. Ancaq baxram bu saaql rng bayramza. Azrbaycann byk ziyals Ziya Bnyadovun dediyi kimi, bu bayraq milli bayraq kimi tsdiq edilmlidir. (Alqlar). O bayraq hr yerd olsun, birc Az.KP binasndan baqa. O bina maaradr, qanl maara! (Deysn, X. Rzan tlsdirirlr. Yerdn rrlar: qoy dansn!). Babk n deyib: Ekl brabr ul da vermiik. Tfu! Tprrm kor zatnza!. (Srkli alqlar). Siz el bilmyin ki, Xalq Cbhsinin mqsdi DQ- ld saxlamaqdr. Biz gedn torpaqlarmz da geri almalyq. N qdr ki Gy mahal, Dilican drsi... ekstremistlrdn, qaninlrdn tmizlnmyib, Xalq Cbhsi yaayacaq. AXC btn mlunlar, satqnlar... darmadan etmyinc z mra-mndan l kmyck! (Alqlar). Mn Sabirabaddan glirm. Orada trkazr27 var ki, traktorda gecl-yir. Ancaq akademik var ki, on ota var o otaqlar trkazr verilmlidir. Mn Azrbaycan KP MK-n ittiham edirm. Ken il Ermnistandan glnlr Qarabaa axd, ancaq onlar qoymadlar, yapdlar manlarn tkrlrindn. Ar olsun ermni nkrlrin! (Ar olsun!). Mn Sumqaytdan glirm. Bu hr Naqasakidn, Xirosimadan da qor-xuludur. Azrbaycanda 40% sonsuzluq var. Bu, sonsuzluq deyil, soysuzluqdur, dlszlkdir, soyqrmdr. Bunlar trdn minlrl Azrbaycan olunun lmn xsn qol kn gorbagor Sergey Miron olu Kirovdur. Qhrman artistimiz Mikayl Mirz var, o, er oxuyar. (Srkli alqlar). Xlil Rzann nitqi camaat hycanlandrd v mhkmlndirdi. 19.05. A.Abdulla: Landan AXC-y teleqram glib: Xalqmzn byk olu B.Vahabzad! Lan camaat siz minntdardr v sizinldir!. 19.06. Seyid Mhmmd: Bismillahirrhmanirrhim. Balayram uca Tanrnn ad il. Biz mslmanq. Biz ermnilrin trtdiyi fitn-fsad haqqnda ox eitmiik. 1880-inci ild ermnilrin danak partiyas yaranb. Onlar dnizdn-dniz ermni imperiyas yaratmaq istyirlr. Bel grnr ki, Grcstan da onlarn olacaq.

Bu ilr 2 nqteyi-nzrdn yanamaq olar: bir islam, bir d humanizm nqteyinzrindn. Allah hzrti-Cbrayla dedi ki, snin ailnin torpaqlarn ldn almaq istslr vuru, z d iddtl (O, rbc d sitatlar gtirdi). Mn zm Culfa rayonunun Yayc kndind cm mscidinin baxcsyam, zm d AXC-nin zvym. Bu gn Culfann znd d mitinq var. Biz yatmamq, hr rhbrliyi buradan, XC-dn alrq. zbamza he bir i grmrk. Biz Ermnistan blokadaya aldq. (Alqlar). Culfa mainistlri dedilr ki, biz elektrovoza oturmayacaq. Biz aclqdan qorxmuruq. Biz oruc tutma bacarrq. (Alqlar). Bizim xalq, dorudan, mbariz xalqdr. Yax mbarizlrimiz var. Ancaq onlardan ibrt ala bilmdik. Nhayt, indi aylmq. Mbarizd mhkm olaq. yn batrana uvalduz batraq. (Glm). Bilirsiniz ermnilr indi n haldadr? Bu yaxnlarda Yerevan hrind hrbilrin yanacaq anbarna hcum edib qarovulular qrblar. Ermnilrl hrbi hiss arasnda atma olub. Ermnilrdn lnin say dqiq bilinmir. Ayn 19-unda Merid hrbilr 2 sistern benzin alb aparanda naxvanllar tutub. 1-i bo olub, o birini Ordubadda boaldblar. Yerevan - Bak qatarnda 213 dairvi qumbara tutublar. (Bunun tarix-sini kii ox mz il dand). Ona 5 il i veriblr. 5 il i ndir? Culfa bsi bu cr ilyir. (Alqlayrlar). Ermnilr pul gcn 3 BTR alblar, Ramizi28 dana arblar. Ramiz bygil sas yola xan kimi sgrlr BTR- miniblr. BTR piik kimi tullanrm. Cumublar onlarn stn, Ramiz byin oferi usta olub, man burub, zn vurdurmaa qoymayb. Az yaralanb. Daldan gln Jiqulinin stn is 2-ci BTR hoppanb. Bunlar hoppanmaqla i grrlr ey. (Glm). Allaha kr ki, he n olmad. BTR yolu deyildi. Qayda-qanunu pozmudular. sayevi, DN-ni, hrbi prokuroru ardq. ndi istintaq gedir. Ramiz by sui-qsd tkil olunmudu, Allaha kr, sovudu. llrind islam bayra grb sevinirm. Hr birinizin lind bu bayraq dalalansn. 19.30. Vaqif Smdolu: -ziz hmvtnlr! Qonamzn shbti irin olsa da bir az mtlbdn knara xd. Bir msl zrind dayanmaq istyirm. Deyilib ki, Vaqif Smdolunu AXC Asaqqalar uras trkibin-dn xarb mrsiyxan qoyun, nki camaat aladr. sas qorxudan biri xalq yuxuya vermkdir. Noyabrdan bri davam edir. Biz deyirlr ki, siz deynlri daha kskin deyirik, siz ny lazmsnz? Mn bu kskinliyi kskin, aqressiv layla hesab edirm. Mn bilsm ki AXC tkc Qarabala muldur, buradan xardm. Azrbaycan xalqn rahat buraxmayacaqlar. Deyirlr: razi dyikn-liin yol verilmyck. Bunu ken ilin fevralnda da demidilr. Ken ilin iyulunda rektor Ambarsumyan XK-nin lazmln deynd azndan vuruldu, ancaq yarm il sonra XK yaradld. ndi yen DQ- mrkz vermk haqqnda tlbin azndan vuruldu. Ancaq bizd qarantiya yoxdur ki, yen yarm il sonra onun mrkz verilmsi ba vermyck. Biz Nemt Pnahovu, Siyamki v b. azad etmyi tlb etmiik. ndi fikri yayndrrlar. Rvtxorluq, ourluq st Moskvada yatan Manuarov deputat seilir, ancaq AXC H-nin qrar il Nemtin krsy xmasn qadaan etmidik. Halbuki Qaraba komitsi balar Londonda, Mnxend idilr. Bu n ayr-sekilikdir? Nemt AXC-nin zl dan qoyanlardandr. Onun mhkmsi Nemtin deyil, AXC-nin, Azrbaycann, xalqmzn,. namusumuzun mhkm-sidir. gr ona ninki i verils, htta 3 manat crim olunsa bunu zmz n n byk thqir hesab edcym. 19.43. Mikayl Mirz hl glmyib. Sz verilir Ta Xalisbyliy: Qhrman Azrbaycan xalqnn qhrman oullar! Eq olsun bu hrkata! Xatrladm ki, mn son vaxtlar Azrbaycann rayonlarnda olmuam. Baa dmm ki, bu birlik lazmdr, labddr. Sdrkd, Krkid ba vernlri z gzml grdm. Tkc Krkid 9 qadn kiilrl qalb kndi qoruyur. Onlar xalqn qhrman qzlar yox, oullardr. Biz dnn yuxarda olanda bizi thlk gzlyirdi. Hcuma kemk istynlr vard. Mn sizi birliy arram, vladlarmz da bu birliyi yaatmaldr.

gr bu olarsa biz varq, Vtn var. Xalqsz Vtn yoxdur, Vtn yoxdursa da xalq yoxdur. Qaraba mslsi qabamza ktk kimi atlb. Biz bu demokratiya raitind ox ey ed bilrdik. Birlik dirilikdir. Birlik olan yerd hyat var. Eq olsun siz! 19.50. Mikayl Mirzyev bu mbariznin tarixsindn dand: xli Qurbanov xalq haqqnda bir sz dedi. O dedi ki, bir ilx ba alb gedir; qarda is uurum var. lxn nec saxlamaq olar? Bir igid lazmdr ki, atlsn bir ayrn stn, apsn, ilxn z ardnca uurumdan knara ksin. ndi bel oullar var. Bu, Azrbaycan Xalq Cbhsidir. (Alqlar). er syldi (Xlil Rzann Yaasn Xalq Cbhsi erini): ........... Yaasn Xalq Cbhsi! (Srkli alqlar). Qaraba ryimdir, ua..... ........... Birc an l saxlasa Bak fhlsi ........... Yaasn Xalq Cbhsi! (Srkli alqlar). ........... Sn inanmayann yer girsin bhsi, Yaasn Xalq Cbhsi! (Alqlar, ya-a-sn!). ........... El yolunda lnlr yurdun zfr nmsi ........... Ziya, Yusif, Bxtiyar, Etibar ........... Sabah yz min (divarlarda ks-sda) ........... Yaasn Xalq Cbhsi! (Alqlar). ........... Trk olu trkn ssi, Yaasn Xalq Cbhsi! (Alqlar). (Xlil Rzann bu erinin bndlrinin son misrasn Meydan birg tkrar edir: Yaasn Xalq Cbhsi).29 Mikayln gur ssi camaat ovsunlamd. Ancaq sada camaatn iind ns bir vurhavur, ss-ky, dalama balayb, bu mn yax eitmy mane olur. Deysn, araqardranlar fadiyytddir. Mikayl ns maraql bir ltif danr. ...Biz tlklrin yerini bilirik. Sosialist tlklri. Xlil by dedi ki, Bakda n uca dar aac Lenindir - lini uzatm. Bax, Vladimir li, sn he iq da vermirlr. (Yalnz sa-solda 1-2 projektor yanr, heykl qaranlqdadr). Tlklri onun lindn asmaq grkdir. (hriyarn Azrbaycan erini syldi. Azrbaycan szn ktly tkrar etdirdi. Srkli alqlar). 20.04. Kims: Bismillahirrhmanirrhim. Salam olsun Azrbaycan xalqnn qeyrtli oullarna! Mataa kndinin 50 minlik camaat adndan siz bildirirm ki, lm d sizinl getmy hazrq! (Alqlar). Xalq arasnda deyirlr ki, qurban da ksnd yax qou ksrlr. ndi yax oullar xsn qabaa, biz d gedk onlarn ardnca. Aslan he vaxt tlknn qarsnda ba ymz. Bu biz yaramaz. Eq olsun xalqmzn dnyagrn! Allah bla versin o xslr ki, biz zrr vermk istyirlr! Allah lnt elsin ermnilr! nallah ki, Allah bura yan bir milyon adam eidr. 20.09. Xocal sakini, mktb mdiri: Biz, Hsnabada milis gnd-riblr. Dedik ki, bs avtomatlarnz han? Onlar gndrib, burda sizi arxayn etdilr. XK nmayndlri d onlara imkan vermdi, Stepanakert aparmaq istdilr. Bizi bir gec mhasird saxladlar. Bunlar Hsnabada qoymad-lar. Torpaqlar Xocaldan alnb aqrar-snaye birliyin verilib. Volskiy yazdq, vecin almad.

Stepanakert ermnilri glib bizim meyvni yr, hrbilrhe bir tdbir grmr. (ox teztez danr, baa dmk olmur). Vartaen prokuroru iki olan tutub ki, sn niy ermnidn silah almsan? Bir tsirli er syldi: Vtn vladna balq edir Vtn torpan dmn satan. Torpaqlarmz satanlarn adlar bilinmli, czalandrlmal-dr. 20.19. A.Abdulla: AXC Masall rayonunun dayaq dstsi yaradlb. Tbrik edirik. 20.20. blfz by: - Mn sizin icaznizl biz gndriln bir ne suala cavab verim. Mn ken df dedim ki, bzi gztlr getmiik. Onlar hans-lardr? Biz demidik ki, muxtar vilayt tamamil lv edilsin. XK lv edilsin. MK-da dedilr ki, hams birdn olmaz, birinci XK lv edilsin. Tlb vard ki, mhbuslar siyasi mhbus kimi qiymtlndirilib azad olsunlar. Dedilr ki, onlar cinayt mcllsi zr mhakim olunur. Proku-ror da sessiyada bundan qad. Ancaq bunun stnd duracaq. Xalq Cbhsinin tsdiqini biz d istyirik, xalq da. Biz yer verilmsi, hesab almas faktiki chtdn tsdiqimizi gstrir. Estoni-yada 6 aydan sonra tsdiq edildi, Ukraynada qurultay olsa da tsdiq edilmyib. Biz d gzt getdik. Ayn 26-snda tsdiq baxmaldrlar. Bizdki kimi suverenlik haqqnda Konstitusiya qanunu yalnz exo-slovakiyada olub, SSRd is byannam klind. Yalnz ilk df Azr-baycan bel bir Konstitusiya qanunu qbul etmidir. Bu, Azrbaycan demokra-tiyasnn qlbsidir. Yazrlar ki, siz islam dinin hrmt arrsnz, bs Babk nec olsun? Babk byk imperiyaya qar 22 il mbariz aparan byk vtnpr-vrdir, onu he ks vz ed bilmz. Xalq azadlq hrkat baqa eydir, din mnasibtlr baqa ey. hmdovun (Cumqayt hadislri vaxt hbs edilmi hmd hmdovdan sz gedir. Xalq Meydanda onun azad olunmasn tlb edirdi. Ermnilr mhkmnin Moskvada keirilmsin nail oldular. Bir mddt sz xd ki, ona veriln glllnm hkm lv olunub. Ancaq ermnilrin olduqca gcl tzyiqi altnda mhkm bu hkm xard v hkm icra olundu .T.) glllnmsi lv edilib. (Alqlar). Ona hbs czas ksilib. Mslni yen nzartd saxlayacaq. Soruurlar: Siz niy xahi edirsiniz, zr istyirsiniz?. Bunu kskin-liyin azalmas, tslimilik kimi qiymtlrmk olmaz. strdik ki, dekabrn 4-ndn 5-in ken gec dylnlr bura y-snlar. Bu, lbtt, yax olar. Bir ildn sonra onlarn qlb aldn gstrr. Azrbaycanda silahl qvvlr yaradlmasna razlq vermdilr. Suveren dvltin 3 sas gstricisi var: 1) onun xzinsi olsun, 2) z pul kssin, 3) ordusu olsun. Bu, gec-tez olacaq v onlar yerin yetirmk n mbariz aparacaq. Buna siyasi sasmz var. Azrbaycan Demokratik Respublikas bu bayraqlar altnda z hakimiy-ytini boleviklr tslim ednd ordusu da vard, xzinsi d. Stalin - Mikoyan kimi xalqmzn dmnlri ordunu lv etdi. Mharib dvr d diviziyalarmz vard, sonralar lv etdilr. ndi tlb edirik ki, yenidn milli diviziyalar brpa edilsin. Sovet ordusunda oullarmz d-yr, ldrr, incidirlr. Bunun qarsn almaq n azrbaycanllar Azrbaycanda hrbi qulluq etmlidirlr. Ermnistanda zlzl oldu, istifad etdilr, indi ermnilr Erm-nistanda qulluq edirlr. Grclr is oxuyanlar sgr gndrmirlr. Onlar bu cr aradan xdlar. Biz is bunu qanunla edcyik. x ednlrl30 bal. Deyirlr ki, z qvvlrimiz var, xalq mdafi ed bilrik. ki ildir han sizin qvvlriniz? Mn onlara dedim ki, burada sizin tribunalarnzdr, meydan bizim. Siz he olmazsa on df ar olsun! deycklr. (Ar olsun!).

S.Rstmxanl dz deyir: Azrbaycanda kiik padahlar yaranb. Bxtiyar Vahabzady azna glni deyn Fzulinin I katibi z rayonunda n biabrlqlara yol vermz? Yaxud Qubadlnn katibi deyir ki, Xalq Cbhsini yaratmq, sdri d mnm. Bel adamdan n demokratiya gzlmk olar? Biz onlarla vurua balayacaq. (Alqlar). Qrara glmiik ki, mitinqlr bir qdr fasil verk. Oktyabrn 8-ind saat 4-d yarq. (Camaat getmy balad - uclardan. Mrkz is sakit dayanmdr). 20.43. A.Abdulla: Pravda qzetini boykot etmy arrlar. Bu z iinizdir. Ancaq Moldaviyada qaqauzca xan Ana sz qzeti var, 60 qpikdir, ona yazln. 20.46. Etibar: - Biz niy fasil veririk? Mktub glib, Bakda yaayan ruslar adndan. Yazblar ki, xalq niy aldadrsnz? Ermnistana yen yk qatarlar gedir. Xahi edirik ki, onlar zr istslr d ora he n gndrmyin. Bu onu gstrir ki, baqa milltlr d bizimldir. ...onlara bizim torpaqda yer yoxdur. Bu fikrimiz qtidir. Ermnistana gedn yklr vzolunma qaydas il gedir. Naxvana rzaq gedir, Erm-nistana da-ksk. z dmir yollarmz tmizlyirik. DQ-n z d blokadadr. Oradan kim xb getmk istyir getsin. Bundan sonra iimiz he kimi buraxmayacaq. Biz sbut edcyik ki, onlarn boaz bizim limizddir. Mktub almq ki, Azrbaycan dmir yolunun mstqilliyini lv etmk istyirlr. Bunu Azrbaycan dmir yolunun kemi iisi Srkisyan hazrlayb, Qudok qzetind yazb ki, bu, Azrbaycan n srflidir. Biz Azrbaycann iqtisadi suverenliyi n d alrq. Azrbaycanda btn ttifaq mssislrini, dmir yolunu millil-dircyik. Bizim dmir yolunun mstqilliyini lv etmy qoymarq. Glckd baqalarndan 1 manat yolpulu alsaq onlardan 15 manat alacaq. aumyan rayonunda raykomun b mdirlrindn biri cddin pota gedib ayr-ayr adamlarn adndan Moskvaya teleqram vurub ki, biz bu suverenlik haqqnda qanunu bynmirik, XK-nin lvi haqqnda qrarla da raz deyilik. ldiyi rayonun adna layiq i grb. Biz indi hrkatn 2-ci mrhlsin keirik. Birinci mrhl ken ilin noyabr-dekabrnda oldu. Emosiya dvr idi. Xalq qzblnmidi. Onda mlub olduq, tbii idi, nki tkilat yox idi. Hmin hadislrin byk hmiyyti oldu - xalqn siyasi urunu inkiaf etdirdi. Sonra is aa dd. ndi is yksln xtl gedirik. yuldan bri emosiyann kmyi il inkiaf edirdik. Ona gr fasil veririk ki, tkilati chtdn mhkmlnk ki, emosiyann kmyin ehtiyac qalmasn. Tkilat ii aparmasaq, zvlrimizin sayn bilmsk RPK-lar z adamlarn salacaqlar. 2) Seki haqqnda qanun qbul olunmam seki komissiyalar yara-dlr. Buna yol vermmlisiniz. Deputatla namizdlrinizi gstrin. mk kollektivi uralar byk qvvy malikdirlr. Sizin hmin K-larn dyidirsniz lazm olan vaxtda ttillriniz d qanuni olacaq, mdiri idn d xara bilrsiniz. 3) Oktyabrda hmkarlar ittifaqna sekilr olacaq. Onda fal iti-rak edib btn hakimiyyti l aln. Mitinq adndan Moskvaya teleqram vurulub ki, DQ XK-ni Azrbaycan Konstitusiya qanununa sasn lv etsinlr. Bizim qlbmiz mtkkilliyimizdn asl olacaq. Sa olun! 21.05. Uvertra sslnir. Meydanda 13 milli bayran altna yan txminn 750-800 min adam vahid yumrua evrilir. Qarmda bir qadn z 3-4 yal qng qz il durub. Qz da yumruunu dyb anas kimi mtin grkm alb. Bu gn baqa mitinqlr nisbtn camaat az oldu. Sbbi mn aydn deyil. Grnr, camaat daha ilrinin yax getdiyini grb meydana toplama ox da vacib saymr. *** Bugnk Kommunistd Sov.KP-nin Masir raitd partiyann milli siyasti platformas drc edilib. 25 sentyabr 1989.

Bu gn SSR AS-nin II sessiyas balayb. Ermnilr blokada mslsini kskin qoyublar. Gndz Moskvann II proqram il translyasiya ediblr, ancaq mn baxa bilmmim. Gec Zamanda Qorbaovun xn verdilr. sasn Azrbaycan xalqn ittiham etdi blokadada. Arada bel sz iltdi ki, htta buna sas olsa da bel tdbir l atmaq olmaz. Biz alacaq ki, el tdbir grk ki, bir daha dmir yollarnda bel i ba vermsin. Sonra o dedi ki (bu zaman ermni deputatlarn gstrdilr, el xd ki, Qorbaov onlara hesabat verir), grdymz tdbirlr saysind bu gn Ermnistana Azrbaycandan xeyli qatar ilyib v yen ilmkddir. Bu haqda SSR NS sdrinin mavini Voronin danacaq. Voronin is dedi ki, 20 qatar vzin bu gn 12 qatar gedib, bu da azdr. Szsz, gr bu, blokadann yarlmasdrsa Qorbaov btn gc v nfuzundan istifad edib, nki, grnr, artq ermnilr onun boazn lap zmk hddinddirlr. Hiss olunur ki, o, ermnilrdn hdsiz drcd qorxur. Sbbi yzlrc ola bilr. gr blokada yarlbsa (buna inanmaq mn ox tindir, he inanmam glmir ki, AXC-y tzyiql nyis razladrmaq mmkn olsun. Grnr, hans rtls gzt gediblr. Hr halda, sabah dqiqini yrncyik) bu bizim mlubiyytimiz olard v sonrak btn tdbirlri hmiyytsiz edrdi. gr biz indi ermniy (demli, rusa) z rtimizi qbul etdir bilmsk, hr halda, qardak 3-4 onillikd Azrbaycann suverenliyi haqqnda szlr it ltifdn savay bir ey olmayacaq. Qorbaov dedi ki, DQ problemini 2 respublika arasnda hll etmk n 2 gn vaxt verilib, 2 gndn sonra AS mzakir edck. Yen quzu deputatlarmz z grksizliklrini gstriblr. ndiydk n z AS-imizin sessiyasnda, n SSR deputatlar qurultaynda azn ab bir klm danmayan AS RH sdri Elmira Qafarova durub deyib ki, biz Qorbaov deynl razyq. Bu ilrd hm ermnilrin, hm d azrbaycanllarn gnah var. ndi dil tapmalyq. Yazq Azrbaycan xalq! Btn SSR onun dmnidir. (n yax halda, dostu deyil). Qorbaov onu hdlyir, Vazgen onu hdlyir, Pravda hr gn onu hdlyir (poka narod terpit31 yazr), AB senat onu hdlyir, stlik Elmira Qafarova da onu hdlyir! Bel d drd olar? Bu ... deputatlar, ayda xalqn 200 manatn havay yer yeyn bu manqurdlar, marionetkalar... neylyk ki, xeyirlri chnnm, he olmazsa xalqa ziyandan l ksinlr?!. ndi gec saat 1- 25 dqiq qalr. Bilcri trfdn z gnbatana taraqqataraqla tyn qatarlarn bizim hytd eidiln gurultusuna hr bir cr qiymt verir. 26 sentyabr 1989. Bu gn Ermnistana qatarlarn ilmsinin ox adam myus etdiyini grdm - lyazmalar nstitutunda da, Dililik nstitutunda da, Kommunist nriyyatnda da. He ks mslnin mzini, qatarlarn buraxlmas sbblrini bilmir, ona gr hamda narahatlq, nigaranlq var. Elmira Qafarovann SSR AS-nin sessiyasndak x hali arasnda ox byk narazla v nifrt sbb olub - ax ny gr Qorbaovun szn sasn Azrbaycan xalq tqsirkar bilinnd Elmira xanm onunla razlab gnah bizim stmz tkmli idi? Narazlq bu cr ifad olunur. Axam eitdim ki, buraxlan qatarlarn hams zlzl yerlrin yk dayr. Yanacaq v rzaq yoxdur. ndi istr Ermnistanda, istr Grcstanda 20 litrlik bir qab benzin 50-60 manatdr. Benzindoldurma mntqlrind 2-3 kilometrlik nvb yaranb. Onu da eitdim ki, AXC H-dn 5 nfr: Yusif Smdolu, Ncf Ncfov, sa Qmbrov, Zrdt lizad, Leyla Yunusova (4- d rusca ox gzl danr, sonuncu is ana dilind tinlik kir) Moskvadadrlar v deputatlarmzla ilyirlr. Ax Qorbaov bir-iki gn vaxt verib ki, ilri qaydaya salsn hkumt. Szsz ki, AXC balar deputatlara al vermk n ora arlblar. Eitdiyim gr, Qorbaov AXC-y zng vurub Etibarla danb, partiya adndan dmir yolunun almasn xahi edib, ancaq o, rdd cavab verib, Qorbaov da dstyi yer qoyub.32 Bu gn AXC tsdiq edilmli idi. Bak hr Mllimlri Tkmil-ldirm nstitutunun binasnda (Xaqani ksi, 33)33 ona yer veriblr, hl otaqlar tmir olunur. Ermnistan v DQMV-nin blokadas bu iki xalq arasndak btn olan-qalan xo mnasibti d yox edib. Daha dorusu, ermnilr bunu da dvlt siyasti sviyysin qaldrmaa alr, yen alayr, gz ya tkr, onlarn yazq cann qddar trklrin nec incitdiyindn Pravda, zvestiya, Krasnaya zvezda, Komsomolskaya pravda v b. qzetlrin shiflrind gileylnib almi bizim stmz qaldrmaa, slind lkni d bizi blokadaya almaa alrlar.

Artq bada Qorbaov olmaqla Sov. KP MK, Sovet hkumti v btn dvlt orqanlar, btn ktlvi mlumat vasitlri aqdan-aa ermnilri mdafi edir. Onlar hr eyi blokadadan balayr, ondan qabaq is he bir hadis grmrlr. Ermnistan-dan 200 mindn artq adamn vhilikl qovulmas, DQ-da azrbaycanl haliy vhicsin mnasibt, qurultay v b. eylr, el bil ki, he olmayb. Mn bir eydn ox qorxuram. O ndir? 1905 v 1918-inci illrd rus ermni-trk vurularnda qraqdan durub baxb. Ancaq o, qabaqcadan hr ikisini silahlandrmd ki, bir-birini yax qra bilsinlr. Rus ermnilr Livan tyyar xtti v zlzl vaxt btn dnyadan gtiriln silahlar ld etmy imkan verdikdn sonra indi d, deysn, bizimkilrin silahlanmasna rait yaradr. Qabaqlar yalnz ermni mtbuat bizi syrd, indi biz d ermnilri synd qulan balayb zn eitmzliy qoyur - tki bir-birin yax tpinsinlr. Moskva qzetlrd eyni msl - DQMV haqqnda hm bizd, hm Ermnistanda qbul olunan qrarlar yan-yana verir, bizim onlara, onlarn biz sylrini qoa verir, ancaq kimin haql, kimin haqsz olduunu demir (guya obyektivlik edir). Bilir ki, bellikl milltlr daha da qz-rlar. Ancaq rus n sonda ermninin mnafeyini bizimkindn hmi stn tutub. Yqin ki, bu df d onlarn stn glcyin mindir, ona gr d bizim xlara el bir hmiyyt vermir. Mnim qorxum is ondadr ki, rus bizi yen dy srkly, z d, ermni il birg bizi qrmaa ala (tbii ki, zmz qrdrmaa qoysaq). Gstrdiyim kimi, bu hadis ermnilrl mnasibti ox kskinl-dirib. Azrbaycandan ermnilr ktlvi kild gedirlr. Bakda qalan (220 mindn) ermnilrin say 13 minl 60 min arasnda sylnilir. Ancaq he ks dqiqini bilmir. Ermnic Kommunist qzeti 1 ay yarmdr ki, xmr. Mtbd fhllr onu buraxmaqdan imtina edirlr. 27 sentyabr 1989. Bu gn txminn saat 10-dan sonra Bak Soveti binas qarsnda hr qadnlar (XC zvlri) yncaq dzltmidilr. Tlb bu idi ki, sdr Niyazi Qaraqalya qulaqburmas versinlr. Msl burasndadr ki, Bak Sovetinin sonuncu sessiyasnda mra-cit qbul edilmidi (deputatlar adndan) ki, Azrbaycandak, Bakdak bu ilr mafiyann, xuliqan nsrlrin mllrinin nticsidir, onlar xalq-lar dostluuna zrb vurur, halinin thlksizliyini qorxu altna alr, onun dincliyini pozurlar. Sessiyadan sonrak mitinqd shv etmirms Etibar (bu, yqin ki, mnim qeydlrimd var) onlarn bu hrktini kskin tnqid etmidi. Ancaq XC ona o qdr d prinsipial hmiyyt vermdiyindn camaatn da diqqtini el clb etmmidi. Ancaq A.Volski Sov.KP-nin milltlraras mnasibt dair plenumunda mracitin mhz hmin yerindn byk sitat gtirib demidi ki, bu szlr Azrbaycandak qvvlri ox dzgn sciyylndirir v oradak hrkatn mahiyytini obyektiv ar. Mhz bundan sonra qadnlar qzblnib Bak Soveti zrin yr tkil ediblr. (z aramzdr, onlar hddn artq faldrlar v Azrinform kimi ne-ne idarni din gtirmk-d z xlar il byk rol oynayblar). Mn Akademiyann Nriman Nrimanov prospektindki34 binasna tcili bir i n gedirdim, yoldan trkn izdiham grdm. Xalq Tsrrfat nstitutu (kemi Universitet) binas il Bak Soveti binasnn aras, k il Baksovet arasndak geni ski badan-baa adamla dolmudu. Binann dz qarsnda yalnz llrind plakatlar tutmu qadnlar ymd, knarlarda is kiilr dayanmd. Qadnlar ucadan xorla qqrrdlar: Qaraqal, istefa!, Qaraqal, istefa!. Baksovetin pncrlrinin lri bu ssdn cingildyirdi. Plakatlarn oxunda is bu balca fikir ks olunmudu: Rdd olsun Volski - Qaraqal sazii! - Doloy alns Volskoqo - Qaraqal!. Anas v arvad trfindn milli kkn qarqlq ddy sylniln v ana dilini d ox pis danan N.Qaraqal, tbii ki, milli duyulardan mhrum adamdr v millt deynd yalnz zn nzrd tutur. Dorudur, onu ilk adam, tbbskar ii kimi (Baksovet glmzdn qabaq) triflyirdilr, ancaq bu dediklrim v Ali Sovetimizin sonuncu sessiyasnda milli drdlrdn ox uzaq, lgn mruzsi, deputatlardan B.Bayramovun Qaraqalnn xn dinlyndn sonra adamn Bakya yaz glir szlri onun xalq irisind onsuz da olmayan nfuzuna lap zrb vurmudu. Volskinin plenumdak x is ona qar nifrt yaratd.

N is, bu gn qadnlar Qaraqal, Mslm Mmmdov, Svetlana Qasmova v b. qbul ediblr, ancaq he bir prinsipial razlq ld olunmayb. Qadnlar is belc incikliklrini rklrind geri qaytarb dalblar. Hr halda, btn hr hlinin dand bu yncaq Qaraqalya hkmn drs olmaldr. Dorudur, zl aumyan trfindn qoyulduu n Bak Sovetin li Lnbranskidn savay bir qeyrtli adamn sdr olmas biz indiydk qismt deyil; bura seiln sdrlr ziz Nesinin bldiyy risi kimi bir qdr sonra dli xr. Ancaq qadnlarn bu hrkti gstrir ki, dlilri allandrman vaxt, zamanas glib atb... Bu gn "Pravda" qzeti Adamda hrbilrl Qiyasl knd sakinlri arasndak toqqumadan danan qrzli bir yaz verib. Son vaxtlar "Erm-nistann blokadas" mvzusunda hnkrtlr qoparan bu qzet indi bizi vhi, qanin kimi qlm verir, cavan zabitlri qrdmz gstrir. Ancaq dili qurumu mxbir sgrlrin "guya" at adn yazsa da, bu atin yaralad adamlarn olduunu he dilin gtirmir. Mn bu yazn byk qzb v nifrtl oxuduqdan sonra min oldum ki, Moskvadan (onun ideologiyasnn n rsmi icras "Pravda"dr) he bir dalt gzlmy haqqmz yoxdur; onu yalnz v yalnz daltli olmaa z zorumuzla mcbur etmliyik! 28 sentyabr 1989. nstitutumuzda dmir yolunun Etibar byin dediyi mlum istiqa-mt yk damasnn n mxtlif sbblrini z aramzda gerklr, txminlr v gmanlar sasnda mzakir edirdik. Dedilr ki, saat 12-d By glck. Sevindik ki, n dqiq cavab ondan ala bilrik. Txminn 12-y qalm By gldi, ondan bir az sonra is ngilt-rnin SSR-dki sfirliyinin ikinci katibi (iqtisadi msllr zr) d-r Kerolin Braun yetidi. Sn dem, onlar 12-d grmk n qabaqcadan rtliblrmi. K.Braun gnc, yaraql, dikburun bir qzdr. ynin dri gdkc geymidi. Blli oldu ki, mhur rqnas Edvard Braunun nslinddir. Qabaqca institutumuzun srgi zalna baxmaq istdi. Vaxtil mnim iim olmu Lal Qnbrovaa ona ingilis dilind izahat vermy balad v hr iki otaqdak lyazmalarla tan etdi. Bu vaxt blfz byin yannda mn, Shrab, Mhsn v Nizami dayanb shbt baladq. Onsuz da, By Braunun lyazmalarla tanl sona atanadk gzlmli idi, biz is bu vaxtdan smrli istifad edib onunla qsa vaxtda daha ox eylr haqqnda msllr toxunduq. Dzdr, o biri uaqlar da suallar verdilr, ancaq sas shbt Byin mnim suallarma cavablar zrind quruldu. Suallar bu gn minlrc, milyonlarca adamn ryini den sorular, cavablar is yarann stn qoyulan mlhm idi. Shr eitmidik ki, akademik Ziya Bnyadov randa man qzasna db. Dedilr ki, bu gn glib, indi evind yatr. Ancaq ciddi ey olmadn deyirdilr. z d ham bu iin ermni terroru olduunu sylyirdi. By Z.Bnyadovun bana glni eitmyibmi, ona gr d, tbii ki, onun shhti haqqndak sualmza cavab ver bilmdi. Sonrak sual-cavablar is bel oldu. Sual: Ermnistana dmir yolu niy alb? Cavab: Dmir yollarmzda ylb qalan qatarlar respublikamza da yklrin glmsin mane olur, ona gr yollarmz boaldrq. Ermnistana is ykdn (taxta, sement, da v b.) baqa he n getmir. Burada 1 litr neft hsrtdirlr. rzaq da gndrmirik, gndrdiyimiz is xarab olmu rzaqdr. (2 gn qabaq Vremyada kartofun stnd gzin qurdlar gstrmidilr). Hm d bilirik ki, cevandan sonra yklri damaq n yzlrc, minlrc man grkdir, onlarda is benzin yoxluundan manlar ilmir, yklr boaldlmr. ndi el vziyyt yaranb ki, zlri deyirlr ki, biz daha yk gndrmyin. Sonras da ki, biz onlara yk gndririk ki, onlar da Naxvann blokadasn aradan gtrsnlr, daha dorusu, qatarlar ora buraxsnlar. Sual: Dalq Qaraban v respublikann glcyini nec grrsnz? Cavab: ox yax. Dekabrn 5-indk Bakdan v baqa torpaq-larmzdan (DQ-dan baqa) ekstremistlr tmizlnck. ndi onlar Bakda 50 min qalb. DQ-da is XK-nin lvindn sonra z idarmizi ttbiq edcyik. Lan v Qazax trfdn Ermnistanla srhdd yollar ksilck, o trfdn bir man bel kemyck, bu trfdn o yana is kb gednlr buraxlacaq. DQ-n Ermnistanla laqsi tam ksildikdn sonra z daxili qvvlrimiz orada qayda-qanun yaradacaq. Bunun glcyini is mn iql grrm. Azrbaycan kndlrini is hllik hr eyl tmin edirik ki, zlrini kimssiz, gcsz hiss etmsinlr!..

Sual: xlarnzda (XC nzrd tutulur) milltin baqa drdlrin toxunulmur (msln, ana dilimizin dvlt dili kimi ildilmsi v b.). Bu, dnlm idir, yoxsan tsadf? Cavab: Qarmzda iki byk problem var - DQ v qaqnlar. Btn qvvmiz onlarn hllin ynldilmlidir. Bizim, xalqn faliyytini baqa chtlr paralamaa haqqmz yoxdur. Bu iki msl hll edilndn sonra bir df dil mslsini qoyub hll edcyik, sonra yer adlarn dyicyik, baqa bir df daha mhm msly giricyik... Sual: Bunlar ed bilmk n hm XC-nin tsdiq olunmas, hm d Vzirovun xalqa qulaq asmas grkdir. O bunlara yol verckmi? Cavab: lbtt, rhbrlikl shbtimiz asan olmur. Buna gr d tsdiq mslsi hl d qalb. Bir-birimiz gzt getmli oluruq. Biz bir ne eyi gzt gedib, sonra deyirlr ki, indi siz d bir addm geri kilin. Deyirik: - Nd? Deyirlr: - Tsdiqi hl 2-3 gn saxlayn. Belbel lngiyir. Hm d buna biz ox can atmrq, nki balca msl tsdiq deyil. Vzirova glinc, o, ox bic v diplomat adamdr. Onu deyim ki, onun demokratikliyini d unutmaq olmaz. Onun yerin baqas respublikada I katib olsayd blk d indiydk qan su yerin axa bilrdi. Ancaq o, qarsndakn hmi danqla mlub edib libo yola salmaa al-r. Mn qabaqlar onunla shbt ednd aramsz danr, mnim beynimi yormaq, sonra is z dediyini qbul etdirmk istyirdi. Bir df dedim ki, yolda Vzirov, niy bu qdr ox danrsnz? Ax mn siz qulaq asm-ram - siz dananda tamam baqa eylr haqqnda dnrm, ona gr d bs yer mni yormaq istyirsiniz. Daha allanb - mn iri girn kimi n lazm olduunu soruur. Deyirm ki, ay sa olun, hmi shbti bundan balamaq lazmdr. mumiyytl, Vzirov he d xalqn onu tand kimi deyil; glck bunu gstrck. (Ndns, By hmi Vzirovu triflyib v mhz onun triflri mnd bu adama qar inamszlq v nifrt kasasnda birc damla - sonuncu damla hrmt saxlayb). Baxarsnz, o, axrda milli qhrman olacaq (lbtt, bu szd n bir zarafat vard). Sual: Grcstanda indi 20 litrlik benzin 50-60 manatadr. Orayada neft gndrilmir. Eitdiyimiz gr, Vazgenl grclrin yepiskopu lya biz qar birliblr. Onlara mnasibt indi necdir v glckd nec olacaq? Cavab: ndi Grcstanda azrbaycanllara qar qanunsuzluqlar edilir v onlar sxdrmaq istyirlr. Ona gr d biz Ermnistan kimi Grcstan da neftdn mhrum etmiik. Bu yaxnlarda Grcstan Xalq Cbhsinin bas Qamsaxurdia35 yazb ki, mslman ekspansionizmin qar grc - rus ittifaq yaratmalyq. Onlar indi ruslara yaltaqlanr-lar. Ancaq ona xbr yolladq ki, rusun z ba brk qarqdr, snin hayna qalmayacaq v ksin, istyir ki, sni dyn taplsn. Abxazlar biz xbr gndrirlr ki, glin grclri boaq (dmir yolu oradan keir). gr biz onlarla birlsk sizi mhv edrik. gr alnz banza toplamasanz sizin Rustavini xammaldan mhrum edcyik, baqa tdbirlr l atacaq. Ermnilrin sz il yox, z alnzla i grn. ndi onlar bizi dflrl dana arrlar, ancaq biz deyirik ki, danq lazmdrsa siz Bakya glin. Biz htta rtlrimizi qbul etdikdn sonra onlara neft gndrsi olsaq bel rt qoyacaq ki, ondan ermnilr bir damc da verilmyck. ndi Abbas Abdulla oradadr, grk n xbrlr gtirck. Biz Grcstandak azrbaycanllar sxdrmaa qoymayacaq. Sual: Moskvada AXC H zvlri n edirlr? Cavab: Yusif Smdolu, sa Qmbrov, Ncf Ncfov, Zrdt lizad, Leyla Yunusova Ali Sovetin ynca il bal ora gediblr. Sessiyada deputat qrupumuza mslhtlr vercklr. Qorbaovun tapr il Nianov onlar qbul edib. Umud verib ki, hr ey yax olacaq (?!). Sual: Dnn Pravdada xan yazda AXC-y bhtan atlr, guya Adam hadissind onun rolu olduu deyilir. Buna mnasibtiniz? Cavab: Qoy yazsnlar. Onlarn yazmasnda qeyri-adi he n yoxdur. Onlar el bel d yazmaldrlar. Bel shbt hm mnd, hm d yanmzdak baqa AXC zvlrind byk nikbinlik yaratd. (mumiyytl, ndndirs, Byin xlarn dinldikdn sonra hmi nikbin duyular iind oluram). Braun xanm srgi zalna baxandan sonra qonaqlar kitabnda qeyd etdi v biz dhliz birg xdq. Bygilin i-i iki ota var. Sonuncuda kncd milli bayraq qoyulub. Shrab by bu bayran yannda oturur. Arxa divarda milli bayran rng tsviri, Atatrk v eyx amilin portretlri v stanbulun mnzrsi olan trkc tqvim var. Qonaqla Byin el bu otaqda shbt

etmsi mslht grld. By ingilisc bilmdiyi, Braun xanm is rusca o qdr d asan danmadna gr Lal Qnbrova onlarn trcmisi oldu. Txminn 1-in yarsnda balanan bu tkbtk shbt saat 3-dk kdi. Biz shbtin ndn getdiyi il, lbtt, maraqlanmadq - bu, Byin xsi iidir v biz hesabat vermy borclu deyil. Ona gr d ilk otaqda oturub zmz shbt edir, Byin xb institut hli il d danacan gzlyirdik. Bu arada Xanlar rayonu XC bsinin H zv li by Nadirov (vkil) da otaa glmidi. (Mn onunla dnn Millt ayxanasnda tsadfn tan olmu, imkan olsa onu Byl grdrmyi vd etmidim. Yax ki, By gldi). By Braun xanm yola salb qaytd. Ham ondan vziyyti soruur, o da cavab verirdi. Mn d li byi tqdim edib xahi etdim ki, onu dinlsin. li by dedi ki, bizim gcmz var, ancaq n etmk lazmdrsa bilmirik. Xanlarda ermni kndi qalb - ayknd, Azad v Kamo. Onlar sgr hat edib saxlayb. oxu kb gedib, indi 3.500- qdr adam qalb. Onlarn yolunu ksmiik, he n buraxmrq. Ancaq vertolyot Ermnistan-dan ora rzaq v b. gtirir. Biz o kndlrdn xanlarn manlarn yoxlayr, rzaq, araq v b. eylrini Ermnistana aparmaa qoymuruq. By dedi ki, n rzaqlarna, n d araqlarna toxunun, qoy getsinlr. Tkc silah olsa aln. li dedi ki, onlar oxdan gedrdi, istyirlr ki, man dstsi il yola salaq, ancaq katib bunun thlksizliyin zmant ver bilmir. By liy taprd ki, get, katib mnim admdan de ki, man dstsi dzldib onlar yola salsn. Hr manda AXC-nin 2 nfrini oturdun, onlar Qazaxdan yola salb qaydn. li sz verdi ki, bir hftdn sonra o kndlri mndn thvil alacaqsan. O, xudahafizlib getdi. By dedi ki, saat 4-d iclasmzdr (AXC H-nin). Saat 4-n yars olduuna v yemk n, demk olar ki, vaxt qalmadna gr uaqlara dedik ki, he olmazsa otaqdaca ns yesin. (Yemkxanaya getmkdn imtina etdi). Gtirib ay, qoal, biskvit qoydular, qoal yedi. Bunu yazmaqda mqsdim odur ki, AXC rhbrlrinin hams ninki yemklrini, yuxularn, dincliklrini d belc alt-st ediblr. Onlarn gec-gndz, aramsz hycan iind, tvi burulannda olmalar, istr yuxardan, istr aadan - xalqdan grdklri tzyiq dzmlri, z d bunlarn hamsndan sonra dli olmamalar adam tccblrdirir. *** By Elm qzetind drc olunmal msahibsinin makina yazsna baxd. Vaxt olmadna gr Shrabgildn sorudu ki, siz baxmsnzm? (Chrab yoxlayb kiik dzlilr etmidi). H cavab alb sonda qol kdi. Mhsn bir cml artrmd ki, 9 dekabrda idn xarlanlar yoldalarnn tkidi v birliyi saysind i brpa olundular. Bu cmlni d By byndi v mtn salnmasna razlq verdi. By bizim hmkarlar ittifaqnn hesabat-seki iclasna qalmayb getdi. Mn Shrabdan onun msahibsini gtrb el iclasdaca nqt-vergl shvlrini dzltmy baladm. Sessiyada .Qmbrov v E.Mmmdovun x etdiyi gstrilirdi, ancaq fasildn sonrak sessiya iclasnda Tofiq Qasmovun x etmsi unudulmudu; mn onun adn mtn artrdm, sonra baqa bir-iki xrda dzli etdim (srf redakt sciyyli). Msahib ox gcl alnmd. Yeri glmikn, Elm qzeti ona Aydn Slimzad redaktor olandan sonra Azrbaycann n csartli, n qeyrtli, n yurd tssb kn qzeti olub. (N.Ncfovun Molodyoj Azerbaydjanadak nnsini yaadr). Tsadfi deyil ki, Ziya Bnyadovun Poemu Sumqait? mqalsi, baqa yazlar ilk df burada xandan sonra baqa nrlr (o sradan Ziyann znn redaktor olduu Xbrlr yol tapa bilib. Elm qzeti respublika mtbuatnda ilk df olaraq ken nmrd AXC H zvlri il (sa v Pnahla) msahib aparb. ndi is csartl blfz byin z il soru aparr. By msahibd doru deyir ki, inqilabi faliyyt n inqilabi rait olmaldr. Bli, inqilabi rait olan kimi inqilab oullar doulur! Hmkarlar ittifaqnn iclasnda akademik Mmmd Cfr mllim dedi ki, mn bir nfuzlu yolda zng vurub bildirdi ki, Qaraba mslsi birdflik hll olunub. O el trzd bu mlumat verdi ki, sanki camaatdan mutuluq almaq istyirdi. Ona gr d ham maraqla sorudu ki, hans mnada birdflik?. Bunu bilmirm deynd zalda gl qopdu, M.Cfr mllim z d gls d prt oldu. (clasdan xanda is dedi ki, mn zng vuran adam tbrik etdi; demli, i bizim xeyrimizdir). A, bu nvansz tbrik bizi o qdr d sevindirmdi. Ancaq el shr eitmidik ki, Ziya rana gedndn iki gn sonra randan - Culfa trfdn ermnilr Ermnistana axmaa

balayb. Bizim iclas balamaz-dan qabaq is hr gnclri, AXC zvlri Daxili lr Nazirliyinin qarsna yb Qubadlda hbs olunan AXC zvlrinin (5 nfr) bura-xlmasn tlb edirdilr. (Onlarn tlbi bu gn yerin yetirildi). Bax, bu iki hadis sevimli Mmmd Cfr mllimin sadlvh mutuluundan daha sevindiricidir. Axam televizorda bizim Moskvadak deputatlarmzn Pravda qzetin cavabn oxudular. Onlar qzetin dnnki qrzli xn kskin tnqid etdilr. Adamn he inanma glmir ki, deputatlarda bel qeyrt ola bilr. Ev glnd grdm ki, Yevlaxdak qohumumuz Firidun day, olu Suliddin biz qonaq gliblr. Yevlax XC-nin ox gcl faliyytindn dandlar. Burada I katib d, prokuror da, milis idarsinin risi d AXC-y tabedir (faktiki olaraq). Onlar Xalq Cbhsin qar xa bilmirlr. Burada - Qaraban kandarnda Qarabaa girmk istyn btn namhrmlrin yolu ksilir. Htta yzdn artq manla dst il gln hrbilri d geri qaytarblar, onlara benzin doldurmaa imkan vermyiblr. Maraql bir cht var ki, burada AXC hl rayon milyonularna dymir, ancaq onlarn pullarndan xalq mnafeyi n istifad edir. Msln, rayon ticart idarsinin mdirin taprr ki, Qaraban kndlrin 10 man rzaq gndr (tbii ki, z cibindn). Baqa milyonular da belc xalq yolunda liaqlq gstrmy mcbur edilirlr. Firidun daygilin syldiklrin gr, rayonda Xalq Cbhsinin misilsiz nfuzu vardr v xalq yalnz onlara qulaq asr. Burada Qaraba urunda dy tam hazr olanlar az deyil. Firidun daygildn Yevlax yaxnlnda partlayan avtobusun taleyi-ni sorudum. yrndim ki, src deyib ki, bir olan avtobusun yola dm vaxtn soruub, trpnn yaxn is bir qadn gtirib arxa qapnn azndak sonuncu qoa oturacan altnda diplomat qoyub, yanndaklara deyib ki, qoy qalsn burada, gedib uaqlar gtirim. Ancaq gedndn sonra glmyib. Mqsd bu olub ki, avtobus Yevlan avtobus dayanacanda partlasn, ona gr partlayc quruda saat mexanizmi qoyulub. Xobxtlik-dn, avtobus yolda 2-3 dqiq gecikib, ona gr d partlay Yevlaa atmam ba verib, z d man srtl hrkt etdiyi n zrb dalas arxaya vurub, ona gr d avtobusdaklarn hams lmyib. Yax ki, src d sayq trpnib, skan ldn vermyib. Yoxsa yolun hndr ski-sindn amas, demli, hamnn mhv olmas labd idi. ndiydk 9 nfr lb, xeyli adam yaralanb. Firidun daynn demsin gr, bu, ermnilrin bu yaxnlarda Yevlaxda ba vermi bir hadisy cavablardr. Onlar istyiblr ki, yevlaxllardan qisas alsnlar. N edk? Tanr bizi insan qan inlrl qonu ednd biz geni, bitmz-tknmz sbir d verib... Byin mnd olan byk fotosunu Suliddin verdim ki, Yevlaxda zn xarb camaatn arasnda yayn, qoy xalq z sl balarndan birini tansn. *** Bgnk Kommunistd AXC H zv Etibar Mmmdovla msahib verilib. AXC-ni mdafi edir. 29 sentyabr 1989. Gndz id olanda telefon zng ald. Frunzed trkoloji konfransda tan olduum qumuq qz, Maha-Qala Pedaqoji nstitutunun mllimsi mperial xanm idi. hrd tkc mni tandn deyib baclar il gldiyini syldi. Tez metroya minib vazala getdim. Grdk. Blli oldu ki, Qumuq Xalq Cbhsi dar Heytinin zv kimi glib. Baclar is hr bazarla xablar. Xahi etdi ki, ona bizim AXC il laq yaratmaa gmk edim. Blli oldu ki, gln ay onlar qurultay aracaqlar. Ancaq bizim d tcrbni yrnmk, proqram-nizamnammizl tan olmaq istyirlr. Qumuqlarn balca tlbi 300 minlik xalqlar n Qumuq Muxtar Sovet Sosialist Respublikas yaratmaqdr. Zarafatla dedim ki, respublika byk deyil? O da zarafatla cavab verdi ki, respublika istyirik ki, vilayt versinlr. Onlar da hl tsdiq olunmayblar. Ancaq maliyy vziyytlri yax-dr. Mtbuat orqanlar yoxdur. dar Heytlri ox bykdr - 34 nfr. Mn sz verdim ki, zm d lazm olan sndlri toplayaram, sabah AXC-dn d alarq. Bu axam Gnn ekrannda Vremyann Azrbaycan mxbiri Mais Mmmdov Etibar Mmmdovdan msahib gtrb, deyib ki, bunu Vremya n hazrlamam (ancaq Vremyada gstrmdilr). Mn zm baxa bilmmim, ancaq syldilr ki, Etibar Siz niy Ermnistana neft, rzaq buraxmrsnz; ax orada krplr, qocalar var, onlar yazqdr?

sorusuna cavab verib ki, bs ken il qda bizim uaqlar, qocalar qarl dalardan ayaqyaln ab donanda yazq deyildilr? Mn mperiala sz vermidim ki, bizim Xalq Cbhsinin sdri blfz byin Elmdki msahibsini ona mtlq atdracaam (bunu o z xahi etmidi). Buna gr d mtby gedib qzeti tinlikl d olsa tapb gtirdim (aplar xb getmidilr). Axamdan qumuq qardalar n faydal ola biln bir ox materiallar, respublika qzetlrini, DQ haqqnda kitab v mqallri, Sabir Rstxanlnn mr kitabn, XC blletenlrini v b. hazrlayb qoydum. 30 sentyabr 1989. Shr mperialla grb AXC qrargahna getdik - Axundov adna kitabxana il zbz, mahn teatr binasna yanbayan binadadr (mvqqti; daimi yeri Bak hr MT olacaq). ri girnd byk otaqda dnd AXC yazlm nian olan, milli bayran kli vurulmu 1-2 AXC faln grdk. Grnr, vziflri iri yad adam buraxmamaq idi. Kimi istdiyimizi sorudular, mn AXC H zvlrindn birini grmk istdi-yimizi dedim. Olanlardan biri yuxar xb bir azdan bizi iri apard. Cahandar smaylov (onu tanmrdm, adn sonra bildim) dedi ki, H indi irid iclasdadr, 5-10 dqiqy xar. mperial tlsdiyini dedi (baclar onu gzlyirdilr). Cahandar iri gedib bir azdan Ncf Ncfovla gldi. Onunla grb, vaxtnn ox az olduunu bildirdim. O da dedi ki, bizim hammz MK-ya getmliyik, grk kimin qalmaq imkan var? O getdi, Hikmt Haczadni gndrdi. Hikmt by ona AXC-nin mqsd-lri, perspektivlri, indiki durumu haqqnda mlumat verdi, lazm olaca tqdird nvanmza mracit etmlrini dildi, ona Nizamnam verdi. Ancaq binada Proqram taplmad, ona gr birlikd gedib onun yaxndak evindn Proqram gtrb xudahafizldik. Ayrlanda Hikmt by mperi-aln bir sualna cavab olaraq dedi ki, biz sizin gndrcyiniz material-lar drc ed bilrik. Bellikl, mperial xanm slind zrin dn vzifni tamamil yerin yetirdi v mn onu C.Cabbarlnn vazaldak heyklinin yanna qoyub ayrldm. (z artq he bir ziyyt kmyim razlq vermdi v bildirdi ki, 1-2 saatdan sonra geri - ev qaydrlar). mperial xanm Hikmtl shbtlr edn vaxt mn Cahandarn yannda durmudum. O, nvbti idi v telefona cavab verirdi. ox tez-tez olan znglrd iki balca sual olurdu: Mitinq dorudan olacaqm v n vaxt? (sabah, saat 4-d) v Ziya Bnyadova n olub, o necdir?. Yeri glmikn deyim ki, el bizim instituta da dnn aramsz zng vurub Ziyann hvaln soruurdular. Btn xalq onun hyat n tvi keirir. Ziyan ken noyabrda camaat fit basd, danmaa qoymad (hl tanmrdlar), indi is gncli-qocal onun yolunda lm hazr olanlar yzlrc, minlrcdir! Ken il o mbddn (MK-dan) glirm. Topxanada, vallah, kol-kosdan savay he n qrlmayb deyndn sonra el iind nfuzuna balta alm Vxtiyar Vahabzad d AXC Asaqqallar urasnn zv olduqdan, xalq Cbhnin trafnda birlmy ardqdan, satqn deputatlara lmcl taziyan yazdqdan, nvbdnknar sessiyada csartli xlar etdikdn sonra yenidn el asaqqalna evrildi. Bu iki xsin el iind, nzibillah, peymbr kimi mqddslmsi z ilrinin ntic-sidir. Mn oturarkn Hikmt by telefonda Mehdi Mmmdova cavab verib dedi ki, tsdiqimizin mslsini mzakir edirik. 1932-ci ilin ictimai tkilatlar haqqnda qanunu var. Ona gr rhbrliyin bizim trkibimizd dyiiklik etmy, iimiz mdaxil etmy, bizdn hesabat istmy v b. haqq, ixtiyar atr. ndi bunu mzakir edirik ki, bu rtlrl razlaaq, ya yox. (Demli, onlarn hams MK-ya bundan tr gedirmi). Gnn ekran Bak Mdrssinin aldn xbr verdi. eyxlislam A.Paazadni gstrdilr. (randan yenic glib. Tikinti snayesi naziri Arif Mansurovla birg getmidi ora. Arif by Hac Zeynalabdin Tayevin qbri stn bst qoyduran xsdir). Sonra is sinif, ba tskli tlblr v 2 mllim gstrildi. Thsil burada 5 ildir, ild 20 tlb qbul olunacaq. Bugnk qzetlrd Hac Zeynalabdin Tayevin 150 illiyi il bal material var, qbirst bstnn fotosu da verilib (n yaxs Kommunist qzetinddir). Bugnk Kommunistd fqann Moskva sessiyasndan yazd ox maraql Bs mid nydir? adl yazs xb. Didrgin ad altnda Moskvada mehmanxanada ivn salan ermnilrin hrktini tsvir edn mllif Bakda evlrini yax qiymt satb xan bu adamlarn kimins fitvas v gstrii il mehmanxanada xardqlar iyrnc komediyadan danr.

Bu gec Vremyada ermnilr dedilr ki, Azrbaycan blokadann adn dyiib, mzmununu yox - biz benzin, rzaq deyil, da-ksk gndrir. Benzin yoxluundan manlar qatarlar boaltmaa ged bilmir. Ona gr dolu vaqonlar yollar tutub. Bgnk Krasnaya zvezdada blokada mvzusuna hsr edilmi iyrnc, olduqca qrzli bir yaz var. Podpolkovnik mllifin azndan Yerevan konyaknn iyi glir. V.Kauanski el tsvvr yaratmaa alr ki, azrbaycanllar vhidirlr, nki ermni uaqlarnn yazq baxlar, qocalarn, qadnlarn ac vziyyti onlar yola gtir bilmir. Bel yazr: Bu gn zlzl zonasndak uaqlarn gzlrin baxmaa dmir sblr grkdir. Bs rdd edilmi xeyirxahlq v fqt qanunlar blokadann aradan gtrdy baqa xeyirxah ilrl birg ney baa glir?. Artq Moskvann ktlvi mlumat vasitlri ox qorxduqlar bir qvvni - Azrbaycan Xalq Cbhsini niana gtrblr. Krasnaya zvezda da bel edir, ancaq sbutsuz-faktsz, z d clafcasna, oxucular qsdn adraraq. Baxaq: Azrbaycann Ermnistanla hmsrhd rayonlarnda yollarda yerli milisdn v Xalq Cbhsinin nmayndlrindn ibart piketlri grmk mmkndr. Tlsik qurulmu laqbaum he d hamnn qarsnda almr. Burada saxlaya, geriy qaytara v bzn dy d bilrlr... Daha betri d olur - Yerasxda, msln, daxili qounlarn zabitlri olan avtomobil glly tutulub. Xobxt tsadfdn he ks zrr kmyib.... Soruan lazmdr ki, ay adn mxbir qoyan podpolkovnik .., Ermnistan razisindki Yerasxda zabitlr gll atlmasnn Azrbaycan Xalq Cbhsi il, Azrbaycanla n laqsi?! Niy Yerasx gtirib Azrbayca-na soxur, ermnilrin cinaytini bizim stmz yxrsan? Bli, el bil ki, Pravda v Krasnaya zvezda redaksiyalar (yerd qalanlar onlardan da betr) szlib eyni ruhlu, eyni mzmunlu yazlar verirlr. lann zhrli dii getdikc daha lpaq grnr. Ermni istyir ki, bu finin quyruunu tapdalayb zn biz sar tulasn ki, bizi alsn. Bu beyinsiz mxluq bu hiyly aldanb v stmz cummaqdadr. Biz el etmliyik, el ddk almalyq ki, bu ilan yenidn onu qsqrlayann stn qaydb onu kl dndrsin. Biz bu ilann zhrindn hkmn drman hazrlama bacarmalyq. Dzdr, onun zhrin qar bdnimizd hmi immunitet olub, ancaq indiki zhr dozas dzlmz ola bilr, ona gr d zmz azadlq vaksini vurmalyq ki, hr cr ilanlara v ona au vern klz (krtnkly) stn gl bilk! Bel d olacaq inallah! Vremyadan sonra televiziyada diktor Rafiq Hseynov Azrinformun rhini verdi - DQ XK-nin zv Sidorov Arqument i fakt hftliyind bir msahib verib, Azrbaycann nvanna olmazn iftiralar, bhtanlar yadrb. Azrinform (qadnlarn v AXC-nin allandrd, artq tak nazvayemy olmamaa alan Azrinform) son vaxtlarda ikinci dfdir ki, bel csartli v operativ tkziblr verir (birincisi Adam hadissi il bal Pravda qzetin ynldilmidi). gr bu idar vaxtnda bel mvqe tutsayd yqin ki, DQ hadislri d bu yer glib atmazd. Ancaq, grnr, indi Azrinform mindir ki, AXC onu Moskvadan qoruya bilr (yeri gls), ona gr bel rkli olub. Bir halda ki Vzirov da bu kmy arxalanr, bunu Azrinform niy etmsin?! 01 oktyabr 1989. Shr televiziyada cm gn getmi Dalann tkrar verildi. Nazim Hacyevdn (MK-nn msul iisi) danlarkn deyildi ki, 1960-n dekabrnda AB-dan Paykar qzeti glib Azrbaycan KP MK-ya. Yazlb ki, qardan Ermnistann 40 illik bayram glir. Xalq, dnyann be qitsin yaylm ermni millti Azrbaycan xalqna Naxvan v Dalq Qaraba onlara balad tqdird hdsiz minntdar olardlar. Bu, Azrbaycan xalq trfindn ox byk humanist i olard v btn ermnilrin minntdarlna sbb olard. Yazn I katib Vli Axundov Nazim Hacyevin stn yazb: Prou razobrat i pereqovorit.36 Nazim Hacyev is bir ay mddtind tarixilrl, baqa alimlrl birg el bir aray hazrlayb gndrib ki (dedilr ki, cavab, tssf ki, arxivdn itib), ermnilrdn bir d torpaq istmk haqqnda xahi eidilmdi. *** Lenin meydan. Nvbdnknar mitinq. 15.52. Mataa Xalq Cbhsi bayra altnda bir ne yz nfr mataal - qabaqda saqqall qocalar - a-zad-lq! qqra-qqra meydana girir, xalq onlar alqlayr. Ardnca Ba Bayraqlar gtirn izdiham glir. Onlar da alqlarla qarlayrlar.

Hllik meydanda adam azdr - 20-30 min olar. AXC H zvlri glib xmayb. Grnr, saat 5-d balayacaqlar. Mn bu yncaqda tsir edn o oldu ki, yal bir kiini (deysn, Hkumt evinin arxasnda yaayanlardandr) lil arabasnda gtirib ba tribunann qarsndak bo yerd, ilk srann qarsnda saxladlar. 15.59. AXC mit kondisionerlri zavodu dayaq dstsi byk dst il Qa-ra-ba!, azad-lq! arlar il gldi. Arxamzda dayanan olan deyir ki, hr mitinq glnlrl doludur, ham bayraqlarla bura axr. 16.03. Bir olan lind rngli fotonu - AXC emblemini camaata gstr-gstr gzdirir. 16.20. Meydanda (bizim tribunann arxasnda) milli bayran kiik, rngli ksini (dzgah sulu il hazrlanm) satrlar - 1-i 1 manata. kisini mn aldm. 16.31. Korolu uvertras sslnir. Meydana toplaan txminn 700 min insann yumruqlanm llri yuxar qalxr. 19 yerd milli bayraq dalalanr. Ba tribunada Nemt, Rhim Qazyev, XC H-nin baqa zvlri dayanb. Tribunada 3 kamera il izdiham kirlr. 16.35. Rhim Qazyev: Nzrd tutulmayan mitinq sbb ndir? 20 aydan bri edn grgin vziyyt, 5 zvmzn Moskvada deputatlarla gr-msi. Sabah mhkmlr balanr, Siyamkinki artq gedir. Bunlar haqqn-da danlacaq. Dnn deyiln szlr bu gn yalan xr. Ermnilr htta Azrbaycan daxilind kndlrimizi blokadaya alblar, bu haqda susurlar. Bizi is yksk tribunadan hdlyirlr. 16.38. Etibar Mmmdov: Bu df salam daha byk frhl atdrram. Xalq televiziyadan, he bir yerdn xbrdarlq olmadan, z taleyi n narahatlq hiss edib bura yb. Bunun n sa olun! Bundan sonra xalq ninki bir gn, htta 1 saata yma bacarmaldr. Bu gndn Azrbaycanda fvqlad hrbi vziyyt elan edilir. Vtn thl-kddir! Demokratiya oyununu bir yana atb, Vtnin thlksizliyi il mul olmalyq. Ken hft Qorbaov v onun dstsinin Azrbaycan xalqn hdlmsinin ahidi oldunuz. Naxvanda, DQ-da blokada var, Azrbaycan kndlrin rzaq getmir. Hr gn lm ba verir. Bu gn eitmiik ki, Krkicahanda 2 nfr azrbaycanl yaralanb. Ayn 25-ind Fzulid 2 azrbaycanl ldrlb. 20 ay bu vziyyt Qorbaovu narahat etmirdi, ancaq indi 2-3 ermni ac qalan kimi Qorbaovun ssi dnyan bryr. Chnnm, gora lsnlr! Bizim xalqla hd-qorxu il danmaq olmaz. Bunu Qorbaov da yadda saxlamaldr! (Alqlar). O, iki gn vaxt vermidi. Biz bir az gzt getdik, qorxaqlq kimi baa ddlr. 3 gn qabaq qrara aldq ki, Ermnistana he n getmsin. (Alqlar). Qanan adama hrmt edrlr. Bizim dmiryolulardan 2-sini Ermnistanda girov gtrmdlr. Sessiyadak hdqorxulardan sonra cavab tdbirlri fikirldik. Dmir yolunu hrbi-ldir bilrdilr. Respublika rhbrliyin bildirmiik ki, hr hans bir tdbir olsa mumi ttil l atacaq. Bu hft rzind yoldalar Moskvada olublar, yksk sviyyd grblr. Danacaqlar. Qonaq x edrkn n danrsa qulaq asaq, bu, xsi xahiimizdir. Byk tzyiq baxmayaraq dmiryolular AXC-nin icazsi olmadan yolu amrlar. Dmir yolu artq dmir yolu idarsindn yox, AXC trfindn idar olunur. Polyaniko dnn Qazaxda bir qatar keirmk istrkn onu drb deyiblr ki, burada katib i kemir, burada AXC deyn sz keir. Naxvandan is danmaa dymz. Framz buradadr, danacaq. O, qatar keib deynlr cavab verir ki, dmir yolunda qan37 yoxdursa, demli, qatar kemyib. Vzirov mnim yanmda dmir yolu idarsinin risi Abdullayev taprb ki, bir dn d sistern trpnmsin. Abdullayev Vzirovun da szn qulaq asmr. Onun qorxduu yegan adam dmir yolu naziri Konarevdir. Ancaq onun mrlri qvvdn db. Biz tzyiq gstrn 2-ci yer SSR AS-dir. Onlar deyir ki, biz DQ mslsini mzakir edn vaxt dmir yolu ilsin. Biz deyirik ki, SSR AS bunu mzakir etmli deyil. Bel sz var ki, sabah Vzirov danacaq. Dmir yolu ilms Vzirovu Qorbaov tribunadan dr bilr. Biz ona demiik ki, Moskvadan qorxma. Biz Azrbaycann hr hans bir nmayndsini mda-fi etmy hazr olmalyq. (Alqlar). Biz onu vzifd saxlamaq urunda da mbariz edcyik. (Alqlar). Biz sanksiyalar balayr. Artq bzi yerlrd biz rzaq gndrilmsi n qadaanlara balayblar. Biz bir eyi myynldir-mliyik - bizi aclqla qorxutmaq olarm? (Yox!!!). Bizi

aclqla, hd-qorxu il geri kmk mmkn deyils biz siz arxalanb hr bir tlbinizi yerin yetircyik. 17.01. Rhim Qazyev: Ziya Bnyadovu soruurlar. Culfada 200 manla yola salblar. randa avtomobil qzas olub, ancaq, xobxtlikdn, yax qurtarb. Azrbaycann srhd rayonlarnda vziyyt grgindir. Ermnistan radiosu deyib ki, ayn 2sind Azrbaycana yr olacaq. Sayq olmalyq. Mdafiimiz gyd Allah, yerd xalqdr. Bizim haqqmzda illr boyu nalayiq bhtanlar deyib bizi gzdn salrlar. hrd ayq olun, hr cr partlayc madd qoya bilrlr. Zrdt, Yusif, Ncf, sa, Leyla Moskvada olmular. Zrdt sz verilir. 17.05. Zrd lizad: SSR-d dnyada xalqmz haqqnda fkari-mumi xalqmza qardr. Bir ucu ermni tbliatnn faliyytin baldrsa, o biri ucu tkilatmzn olmamas, daha dorusu, olanlarn faliyytsizliyidir. 338 nfrlik ayrca deputat qrupu yaradblar (Saxarov, Popov, Sobak v b.). Tssf ki, burada azrbaycanl nmaynd yoxdur. 40 deputat burada SSR AS-nin zvdr. Onlar istyirlr ki, Azrbaycana qar sanksiya haqqnda qrar layihsi hazrlasnlar. Estoniyadan olan deputat biz xbrdarlq edib tcili ard. Mn v Araz lizad tcili uduq. Beynlxalq nsan Hquqlar Komitsinin nmayndsi il grdk. Onlar dedilr ki, ermnilrl razlan. Biz dedik ki, AXC zorakln leyhindir. Moskvada mehmanxanada 4 saat Yusif Smdolu v mn ermnilrl dandq. Onlar yen khn mvqed qalblar. Tklif etdik ki, hr iki trf zoraklqdan l ksin. Onlar dedilr ki, yazlsn ki, AXC-dir blokadan tkil edn. Biz dedik ki, siz d yazn Ermni mummilli Hrkat halini silahlandr-maqdan l ksin. Bizimkilr dedilr ki, vestibld qrn gedir. Afanasyev dedi ki, Azrbaycana sz versk Ermnistan da istyr. Palma sz verildi. O dedi ki, hr iki trf zoraklqdan imtina edir. Bunu eidn kimi ermnilr dedilr ki, bu yox, Azrbaycana qar sanksiya qtnamsi qbul edilsin. Qbul edilmdi. Ermnilr prezidiuma hcum etdilr. Afanasyev, Palma hcum edib thqir etdilr. Palm mcbur olub dedi ki, sizin nec mdni olduunuz mn aydnlad. Sabah gn Ncf, sa, Leyla gldi. styirdik ki, kvorum olsun. Mn dedim ki, Azrbaycanda indi hqiqtn demokratik hrkat gedir. Suverenlik haqqnda qrar qbul etmiik. ndi d qrar hazrlanr. Biz imkan verils 6-7 aydan sonra 20 deputat MDQ-nn zv olacaq. Biz demokratiya grkdir, ancaq Qaraba buna mane olur. Blokada iqtisadi sanksiya deyil. Blokada hr trfdn olur. 2-cisi d, ilk df onlar Naxvan, Krkini blokadaya alblar. Biz dedilr ki, mavi kaskalar38 glsin Azrbaycana. Sonra dedilr ki, bir para torpaq ndir ki, vermirsiniz? Dedik ki, bs niy 1941-inci ild almanlar alan torpa onlara vermdiniz? Son sz bel oldu: sabah sessiyaya gedirsiniz. Azrbaycana qar tdbirlr qbul olunsa dmir yolu texniki sbbdn tam sradan xacaq. rtica bundan istifad edib Azrbaycanda demokratiyaya zrb vuracaq. Sonra Pribaltikaya keck. clas qurtarandan sonra bir deputat dedi ki, mn Palma qoulub sizinl ermnilr arasnda danq apararam. Shr Lukyanovla telefonla danld. 5 nfr Kremld Nianovla grdk. 0 v iki deputat: Palm v elev burada itirak edirdi. Nianov dedi ki, siz 48 saat vaxt verilib, indi 24 saat qalb. Biz dedik ki, siz lk bassnz, hr eyi nzr aln. Snd imzalayb qrar qbul etdik. Kremld AXC-ni qbul edirlr. Nianov deyir ki, Vzirova deycym ki, glib Kremld sizinl grsn. (Glm). Biz bel thhd gtrdk ki, blokadan gtrmk haqqnda danq-lar aparmaa hazrq. (Sonra rusca vpiska oxudu). Ttililr ttili dayandrmaq haqqnda mracit etmy hazrq, bu rtl ki: 1) SSR AS DQ-n idarsini Azrbaycana taprsn (txminn bel); 2) XK lv edilsin. Moskvada ny nail olduq? Birinci, biz qar sanksiyann qarsn aldq. kincisi, artq Moskvada Kreml sviyysind AXC-ni tanyb bel qvvni qbul etdilr. 17.30. Rhim Qazyev (sndi azrbaycanca oxudu): DQ mslsini Azrbaycan hkumti z daxilind z hll ed bilr. SSR AS bu rtlri qbul ets danqlara balaya bilrik. Blokada o vaxt gtrl bilr ki, ilk iki rt nzr alnsn.

17.32. Deputat elev x edir (alqladlar): Salam-aleykum, Azerbaycan, salam-aleykum, Baku! (Alqlar). Mn sizi blglraras depu-tat qrupu (MDQ) adndan salamlayram. Mn v deputat Palm zrimiz ar yk gtrmk. Ar mbariz gedir. Mn bura dnn glmim. Mehmanxanada mn gzl yer verilib. Baxan kimi dedim, h, rq budur! rihrl tan oldum ki, grk xalq nec yaayr. Tzyiql he ny olmaq mmkn deyil. Faciy yalnz respublika z nzart ed bilr. lk addmlar tin atlb. Mnc, azrbaycanl yoldalar biz inanblar. Qaraba komitsi il d grmliyik. Hr iki trfd rhbrlik xalqdan qorxur (alqlar), ona gr biz xalq nmayndlri il grmliyik. Qaqnlar mslsi mhm problemlrdndir. Mn urabadda Ermnistandan, Frqandn gln qaqnlar grdm, onlarn facisini, sizin tmnnasz kmyinizi grdm. Sa olun! Bu gn ny nail olmuuq? Hl grlr qabaqdadr. Ancaq biz Qaraba komitsin deycyik - Qaraba problemi Azrbaycann problemidir. (Srkli alqlar). Azrbaycanllar is el edcklr ki, ermnilr burada z vtnlrindki kimi yaayacaqlar. Biz qaqnlar mslsini Ali Sovetd qoyacaq. Palm da bununla mul olacaq. Slh yol hmi ardr. Biz alrq ki, sizin evinizd hmi slh olsun, uaqlarnz xobxt olsun! (Srkli alqlar). 17.42. Rhim Qazyev: - AXC Masall rayon bsi Martuni rayonunun mirallar kndin 100 min manatlq yardm edib. Qarabaa Yardm Komitsi haqqnda biz mracit edirlr. ri ln, 4 uaql qadn respublika prokuroru qbul etmir. QYK-d onlara kmk gstrmlidir. Camaata yardm davam etdirin. Hesaba keiriln pullarn taleyini he ks bilmir. Qay hl bir df hesabat vermyib. Mssislr yardmla zlri mul olsunlar. Hr qpik hesabatda olmaldr. 17.45. rur rayonunun XC zv Framz Allahverdiyev: Hrmtli bylr, xanmlar! Deputatn buradak x blfz byin dediyini tsdiqlyir ki, demokratiya Azrbaycana da daxil olub. Zaporojyedn gln rus deputat hr eyi aq-aydn deyirs Mixail Sergey olu Qorbaovun hdlri, Mixail byin hrb-zorbas biz tsir etmz. Qorbaovun hdlrini qrbin nancib hrktin bnzdirm. Mixail Sergey olu Qorbaov z trafna zndn d nanciblri toplayb bizim teleqramlarmza ss vermir. O v Siyasi Bro adl mafiya da bizim ssimizi boa bilmz. 5 dekabr facisi hl yadmzdan xmayb. Bzilri deyir ki, 5 dekabrdan 1 hft qabaq dalsaydq ox ey qazanardq. Ancaq mn deyrdim ki, Nemt by camaat saxlamasayd, mafiyann gndrdiyi quldur dstsinin dynklrini bamzda hiss etmsydik, arxaynlaardq, bu gn ya bilmzdik. Biz - naxvanllar ermni danaklar gbrndk blokadan davam etdircyik. Kemi Noraen, indiki rur dmir yolu stansiyasndan Ermnistana he n gndrilmir. Kommunist qzetind v mrkzi televizi-yada 70 il rzind xalq aldadan kommunist rejiminin yalannn nticsi kimi yalandan deyirlr ki, Naxvandan Ermnistana rzaq gedir. KP-y nifrt etmy dyr. Naxvanda partiya il xalq yekdildir ifadsi yerin AXC il xalq yekdildir deyilir. Xalq bhrandan xara bilck yegan qvv Azrbaycan Xalq Cbhsidir, onun H-i, blfz by, sa by, Zrdt by, Tofiq by, Leyla xanm v baqalardr. Sizi onlarn ard il getmy arram. rurdan Ermnistana neft v rzaq getmir. 4 gndr ki, inaat materiallar da dayandrlb. Naxvan tzyiqlr dzb. Naxvan Vilayt PK-nin I katibi Heydr sayev, Azrbaycan dmir yolu idarsinin risi Elbrus Abdullayev tzyiqd bada getmilr. E.Abdullayev grd ki, tzyiq amr, dedi ki, gl, nrd oynayacaq. Dedik ki, ndn oynayrq? Dedi ki, mn udsam Ermnistana 1 sistern gedck. Mn d rtldim ki, udsam ora gedn tikinti materiallarn qoymayacaam. Ona iki mars verdim. (Glm). Artq sizin liniz qumarda da gtirmir, geri oturmaq vaxtdr. Onlar aillrini d qumara qoymaa hazrdrlar. Respublika dmir yolu prokurorluundan nmaynd ora gedib. Etiraz olaraq Naxvan dmir yolu dnndn ttil edir. gr o biqeyrtlr qaytma-salar btn Naxvan ttil qoulacaq.

Biz deyirik: ermni danaklar qana qar qan, lm qar lm grcklr. gr dmir yolunu hrbildirmk istslr onlara qar mhariby balamalyq. Naxvan VPK-nin brosunda Naxvan dmir yolunun risi Qarayevi idn azad ediblr. Onu Ermnistana yk gndrmmk stnd idn xa-rblar. 31 vaqon benzin Azrbaycan dmir yolu prokurorluunun tzyiqi il Mincivana gndrilib. Biz onlar da ttil ardq, onlar ttil qoul-dular. Sizin hamnz bu Azadlq meydannda bir daha salamlayr, ham-nzn ayandan prm! 18.06. Leyla Yunusova (azrbaycanca ox pis danr). (Sada qarqlq dr, el bilirlr ki, hkim lazmdr, ancaq mlum olur ki, mikrofon arxada ilmir). - Mnim ssim o qdr gur olmasa da hkumt atr. (Glm). ...nc qlbmiz nail olacaqm? Bu hammzdan asldr. (Mraciti rusca oxudu). AXC Ali Sovet deputatlarna mracit edir. Ermnilr DQ-n azrbaycanl kndlrind tikintini qanunsuz sayr, 4 aylq ttillrini qanuni sayrlar. Ermnistan - Azrbaycan srhdlrind vuru hallar ba verir. Bel vziyytd AXC xalqn iradsini ifad edrk z suverenliyi urunda iki aylq mbarizy balad. Qabaqca xbrdarlq ttillri oldu, sonra hftlik ttil. Sonra Azrbaycann suverenliyi haqqnda AS-nin sessiyasnda qanun qbul etdi. 18.12. Vaqif Smdolu (AXC Asaqqallar urasnn zv): Ss glir? (Bli!) kr Allaha! Bizim DQ mslsind qlbmiz bhm yoxdur. Ancaq bu, uzun kck. Yuxuya getmmliyik. DQ problemi tkc bu problem deyil, Azrbaycan problemidir, Azrbaycan problemi is Cnubi Azrbaycan problemidir. Biz mbarizmizin sas mqsdini unutmamalyq. Unutmayaq ki, Azrbaycan Almaniya deyil ki, 50 ildn sonra birlsin. 200 ildir ki, Azrbaycann dvlt quruluu yoxdur. Azrbaycan mfhumu bu gn yaraldr. Mqsdimizdn yayndrmaq n DQ mslsini atblar. min edirm ki, sonra Naxvan mslsi d atacaqlar. Moskva, Tehran, Nyu-York bizim mqsdimizi qabaqcadan bilib ona qar ks tdbir hazrlayblar. Siyamkin l-qolunu balamaqla Azrbaycanda milli hrkatn kkn ksmk istyirlr. Onlar qorxurlar ki, bu mbariz bu gn-sabah Cnuba da keck. Bundan qorxub tdbir grrlr. El azrbaycanl balalar var ki, qsa vaxtda iki df Vtn itiriblr. Biz gliblr, bizdn d qablar. Ermni tbliat nticsind Qrbd bir ox azrbaycanllar z milli mnsubiyytlrini gizltmy mcbur olublar. Ali Mhkmd Siyamk qar mhkm gedir. Orada piketlr gedir, bu piketi zifltmk olmaz. Sabah Bak hr mhkmsind Nemtin, Mhmmd Hatminin mhkmsi balayacaq. z etirazmz bildirmli-yik. El olmaldr ki, Siyamkin mhkmsi yetim qalmamaldr. Nemt mn dedi ki, mnim Bakda atam da, qohumlarm da, dostlarm da var, Siyamkin is he ksi yoxdur, camaat onu tk buraxmasn. Sizin hamnz bizim vtnprvrlrin mdafisin arram! Sa olun! 18.22. Anatoli Nikolayevi Solovyov (Pravdada xan mnfur mqaly cavab vermk istyir) - Azrbaycan Politexnik nstitutunun dosenti: Nhayt, Azrb. SSR AS-nin nvbdnknar sessiyasnda suverenlik haqqnda Konstitusiya Qanunu qbul edildi. (Bu szlri rusca dedi, sonra is qrammatika qaydalarn kobud kild pozaraq bizim dild bir ne cml deyib yen ruscaya kedi. Azrbaycann iqtisadi mstqilliyi haqqnda qanundan dand. Onun dediklri camaata mlum olduu n maraqsz qarland). Azrbaycanla Ermnistann 1920-ci ildki srhdi brpa edilmli-dir! Ermni lobbi mrkzi mtbuata tsir edir. Arqument i fakt qzetind Sidorovun mqalsi, Z.Balayann 13 sentyabr 1989-da Ermnistann Kommunist qzetindki mqalsi yalan v bhtanla doludur. Pravdadak mqal d (Drama na osse) srf emosiya il yazlb, yalan oxdur. AXC ittiham edilir. (18.32-d iq yand). Pravda bulvar mtbuatna evrilir. Mn gln il bu qzet yazlmaqdan imtina etmim. (Alqlar). Etiraz lamti olaraq mn Pravda nsxsini crram. (Alqlar altnda crd). Bunu redaktora gndrcym. Azrbaycanca: - Doru hmi qalib glir. Glck nsl doma Azrbaycan gzl kild atdracaq. Mn sizi arram DQ urunda (alqlar), sosial daltlr urunda (alqlar), azrbaycanllar yaayan yerd birlik urunda. (Alqlar).

18.37. Rhim Qazyev: Mhkmlr saat 10-da olacaq. 18.38. Pnah Hseynov: Tlblrimizdn biri AXC-nin tsdiqi idi. n son mddt sentyabrn 15-i idi. Tsdiq edilmdi. Sentyabrn 27-sind MK rhbrliyi il XC-nin tsdiqi haqqnda danqlar balanb. 30-unadk XC-ni tsdiq etmy sz vermidilr. gn danq getdi. Bu danqlar faydasz oldu. 1 saatlq ii hll etmk n gnlrl vaxt grkdir. Bu, xalqn da vziyytini gstrir. Biz siz d demiik ki, tsdiq bizim n prinsipial msl deyil, ancaq aadan ox soru glir. MK-nn b mdiri, akademik frand Dadmirov dedi ki, sizin Proqramnz oxumamam. Ancaq o hl mayda Molodost jurnalnda AXC Proqramn tnqid etmy almd. Hikmt Haczad deynd ki sizin oxumamanza inanmaq olmur, o dedi ki, znz haqqnzda ox yksk fikirdsiniz. lini yellyib kedi. Biz KP-nin iin qarmrq. Lnkran, Sabirabad, Xamaz v baqa rayonlarda XC dayaq dstlrinin tlbi il I katiblri idn qovmaq tlbi irli srlr. Aparata qar mbariz il KPy qar mbariz qardrlmasn; biz aparata qaryq. Ancaq xalqa qar olan katiblrl mbariz aparacaq. Bir qanun var, onunla tsdiq olunan cmiyyti, tkilat rhbrlik idar ed bilr. Biz raz olmuduq ki, bu qanunla da razlaaq. Etibar dedi ki, qoy he olmazsa Xalq Cbhsinin Nizamnamsi qzetlrd ap olunsun. Blli oldu ki, bu haqda da qti razlq yoxdur. ndi qti tlb qoymuuq - gln hftnin II gnndk tsdiq etmslr radikal tdbirlr grcyik. Bu ar gnd istefa tlbi irli srmrk, siz d sian-piik oyunundan l kin. 18.50. Leninqrad XC zv Leonid Sokolovski: LXC adndan sizi salamlayram! An deyim ki, mn hl he bir rsmi tdbird bu qdr ox adam grmmim. (Alqlar). Bizim rsmi mtbuat el edib ki, xalq sizin haqqnzda yalnz pis tsvvrd olsun. Bunun yaranmas da ermni milltilrinin iidir. Biz el bilirdik ki, Sumqaytda azrbaycanllar vhilik edib, DQ-da ermnilr gettolarda yaayr. Bizim XC vziyyti bilmk n mni gndrib. uada, DQ-n kndlrind oldum. Vziyyt ardr. slind vtnda mharibsi gedir. Qiyasl kndind olduq. Dzdr, 2 zabitin l-mn acyrq. Ancaq onlar ikinci trfi demirlr. Mayorun mri il 3 gnc gll il yaralanb. Mn onlardan birini z gzlriml grdm. Siz sz verirm ki, Leninqrada gedn kimi yalnz grdym hqiqtlri deycym. Tssf ki, mn siz bu dhtli konfliktin hllind kmk etmkd acizm. Ancaq ox istrdim ki, siz d, o biri trf d mumi dil tapasnz. (Tk-tk fitlr). Mn sizin XC-nin Proqramn oxumuam. O, Moskva v Leninqrad XC-lrinin proqramlarndan geri qalmr. strdim ki, burada yazlanlar tezlikl hyata keirsiniz. Siz inanram. Sa olun! 18.58. Rhim Qazyev: Xzda rayon rhbrliyi XC yaratmaq adna halinin be gnlk mk haqqn tutmaq istyib. Bu bizim Proqrama uyun deyil. Aberonlular Mehdiabad Xalq Cbhsin mracit etsinlr. Dmir-beton zavodunun btn iilri XC-nin zv olublar. 19.01. Qubadl XC-nin39 zv Oruc: 19 sentyabrda Bakdan li Quluyev (Nsimi rayonu) Qubadlya qonaq gedib. zdniraq rhbrliyin qonaqprvr-liyi bu oldu ki, lini v yerli XC zvn hbs etdirdi. Onu he yerd tuta bilmdik. Etibar byin vasitsil Polyanikoya z tutduq. O bu hrkti pisl-di. Biz sz verdilr ki, azad olunublar. Sa ol deyib getdik. Mlum oldu ki, buraxmayblar, ksin, li aclq edib. Biz acl dayandrdq. Hbsin 8-inci gn respublika DN qarsnda piket tkil olundu. Bizi nazirlikd qbul etdilr, ox yax dandlar. Dedilr ki, axamadk onlar Bakya gtirin. Onlar 10 gn yatdlar. Kolxoz sdrin onlarn x xo glmyib. Milis arb. Qubadl prokuroruna ar olsun! Sanksiya verib. Mhkmy ar olsun! O katib ar olsun ki, sessiyada azdolusu danrd. Biz qeyri-qanuni hbs olunmu vtndalar n respublika proku-rorluuna ikayt edck, yoldan dnmycyik. Biz haqq yolundayq, yolumuz Atatrk yoldur! 19.09. Bilcri dmiryolunun iisi Zeynalabdin: Mn he vaxt alamamam ki, biz tzyiq gstrirlr. He bir tzyiq bizi yoldan evir bilmz. Qorkomun I katibi Mslm Mmmdov Bilcriy glmidi. Guya camaatn drdini eitmy glmidi. saat dand, he n demdi, sonra bir saat yen dand. Mn dedim ki, xalqn

drdin qulaq as. Mnim stm cumdu. Dedim ki, l-qol atma. Biz l-qolsuz iimizi grmk. Sn istyirsn ki, biz kafirlr yemk aparaq, onu grmycksn. (Alqlar). Axam dmir yolu klubunda gr oldu, mn ora getmdim. Mn rurdan gln Framzin szn qvvt verirm. Biz qorxmu-ruq, nki xalqa qoulmuuq. Azrbaycann harasnda dmiryolulara tzyiq olsa el tdbir l atarq ki, onun tsts r xar. Naxvan dmiryol-ular hqiqtn qhrmandrlar. Eq olsun Azrbaycan dmiryolularna! 19.15. Adam XC zv Thmasib by Novruzov: 26 sentyabrda qatarlar dayanan vaxt biz dmir yolunun stnd durmuduq; yuxardan mr verildi ki, camaatn st il srn. Biz dedik ki, Ermnistandan nmaynd glsin, thlksizliyimizi tmin etsin. Volskidn o trf nesi i qard, 1-2 ermni tapmad-lar ki, glib biz desin ki, thlksizliyin tminat verilir. Biz onlara he n vermycyik. sgranda ermni adam ldrb azad gzir, ancaq bizim nazirlik Adamda soruur ki, niy az adam tutulub? Bu, Moskvann antajdr. Biz hl qvv ox lazm olacaq. Fevraln 25-ind Adamda fvqlad hrbi vziyyt elan etmiik AXC xtti il. Ancaq btn Azrbay-can hazr olsun bizim son qanl dylr! (Alqlar). 19.22. Rhim Qazyev: Pravdan boykot etmy arrq. ndiydk yazlanlar qbzlri geri qaytarsn. Bunu AXC adndan edirik. Biz R.Behbudovun yaratd mahn teatr il qonuyuq. Ora dikiln llr ksilmlidir. 19.24. Etibar Mmmdov: -Analarmzn mraciti var. Azrbaycan sgrlrinin hrbi hisslrd ldrlmsi, incidilmsi hallar ba verir. Tkc 1 hissd 27 azrbaycanl ar vziyytd qospitalda yatr. Mn xsn z admdan xalq payz arnda z vladlarn sgrliy gndrmmy arram. ndi xalqn bann stn thlk alb. Onlar indi burada lazmdr. Biz hrbi nazirliyi mcbur etmliyik ki, vladlarmz yalnz Azrbaycanda qulluq etsinlr. Azrbaycanllar yalnz stroybatda qulluq edirlr. Siyast budur ki, azrbaycanllar silah iltmyi bacarmasnlar. Kommunist qzetind xan msahibm haqqnda. hali katiblrdn narazlq edir, bizdn d narazlq edirlr. Ancaq bilin ki, hrkat-mzdan irkin mqsdlr n istifad etmk istyirlr, bunun qarsn almaq istyirik. Ancaq biz katib dyimk istmirik, biz istyirik ki, katib yalnz partiya ii il mul olsun, tsrrfata rhbrlik onun ii deyil. linin yerin Mmmdin katib olmas mqsd deyil. Bir mstbidi baqas vz dck. ndi qtnam. ki rt qoymuuq. Onlar ancaq dana balamaq ndr. 1) SSR AS-nin sessiyasnda bildirilmlidir ki, DQ mslsi onun statusuna daxil deyil, bunu yalnz Azrbaycan AS z hll ed bilr. 2) DQ XK-nin lvi haqqnda Azrbaycan AS-nin qrar tsdiq edilmlidir. Bu iki rt ml olunmasa dmir yolu almayacaq. Bu gndn Azrbaycanda fvqlad hrbi vziyyt elan olunur. Ham istniln saatda bir yer yb dy hazr olmaldr! Qorbaov da bunu bilmlidir ki, xalqmz qorxuda bilmyckdir.40 rad xanmn olu sgrlikd lb. sgrlikd ln oullar-mzn xatirsini bir dqiqlik skutla yad edk. (Skut). Allah rhmt etsin! Tki bu bizim ln sonuncu vladmz olsun! Bundan sonra qurban yox, hid olacaq. Biz alacaq ki, qan tklmsin, ancaq onu da deyk ki, qan da bizi qorxuda bilmz. Haqq yolundan dnmycyik! Mlubiyyt haqqnda dnmk ancaq frarilik olar! Nvbti mitinq ayn 8-ind olacaq. Sa olun! 19.37. Ham llrini yuxar qaldrb gzlyir. Himn yazlm maqnitofon bir qdr gec i dr. 19.39. Himn - uvertra sslnir. Mn hl bel skut grmmim. Sanki dy ar vrqsi alm kimi hr bir xs ciddi vziyytd dayanb. Ancaq mn siftlrd qtiyyn qorxaqlq yox, dekabrn 5-ind Nizami metrosunun yannda tanklarn stn yeriyn gnclrin mtantini grrm. Bu insan dnizi z boyda qan dnizi yaratmaa hazrdr, tki z azadln qorusun! 19.42. Alqlar. Camaat dalr. 02 oktyabr 1989.

Bu gn institutda Mail liyev z erini biz oxudu. Xahi edib alb krdm. lk beyti bel idi: Ermni milltinin alim Aanbeqyan var, Hm d ruslar kimi sykndiyi mhkm yan var. Ey mslman, ayl, he olmazsa trafna bax, Ehtimal eylm bu xalqda insan qan var.

***

Bu gn Nemtgilin mhkmsi olmad - ahidlr yoxdur, glmyib. Siyamkin mhkmsin Nemt d gedib, orada mitinq bnzr yncaq d-zldiblr. Bu gn Ziya Bnyadov Akademiyada (Nrimanov prospekti) zalda camaat yb shbt edib. Tssf ki, mnim xbrim olmayb. tirak-lardan eitdim ki, qzaya dmsindn danb. Deyib ki, avtomobil (yk dayan) irktinin ermni balar bu qsdi tkil edib. Gec vaxt o gedn mann stn qfildn ar yk man cumub. Src cld trpnib aradan xa bilib, ancaq man ab. Ziya mllimin aya zdlnib, xstxanaya db, z puluna malic olunub. Deyirmi ki, nc df anadan oldum. eyxlislammzla grb onunla Mhd gedibmi. (ndi oldu Mdi Ziya). Ziya yen Xalq Cbhsinin hmiyytindn danb, onu mhkmln-dirmy arb. Bu gn avtobusla ev glrkn qoca bir kii (deysn, fhl idi) brk sbilmidi - bir qadn ayaa durub rus qadnna yer vermk istmidi. Kii acqlanb deyirdi ki, el bunlar buyur-buyurla bamza mindir-miik. Nemtin mhkmsinin yen txir dmsini onu incitmk kimi qiymtlndirn qoca zn yer tapmr, bu id ruslar gnahlandrrd. O, qzbindn zn smrd. ox aq-saq sylri il bizim knd kiilrini xatrladrd. Bel sylrdn birini Sleyman Rstmin nvanna gndrib dedi ki, Azrbaycan bel zibilxanaya dndrmyin tqsiri ondadr; o demsydi ki cnnt grmk istyn Azrbaycana glsin, indi bu vziyytd olmazdq. Dzdr, bir cavan olan etiraz etdi ki, ay day, Sleyman Rstmin burda n tqsiri? Qoca onun qalstukuna baxb ona da bir yal sz dedi v sonra Stalinl Barovu triflmy balad ki, onlarn dvrnd qayda-qanun vard... Bunu yazmaqda mqsdim he d kiinin dz, ya yri danmasn aradrmaq deyil; aydn olur ki, daha istr ziyalda, istr qara camaatda gzlri il grdklri yer-gy smayan daltsizliklr ucundan hm ermnilr, hm d artq ruslara qar drin nifrt yaranb. Bu hadislr daha olan-qalan sblri d sradan xarr. Mn inanmram ki, o qoca bir il, il yarm bundan qabaq avtobusda o qdr adamn iind hmin sylri dilin gtirydi, el lnlaayd. Ancaq sl lnlamal vziyyt Vremyada v ondan sonra oldu. Ste-panakertd ermnilrin facili vziyytini, haxxlarn vay-ivnini, biz mstqillik verilsin deyn, zn tk basm, gzlrindn ilan salla-nan kiilrin qqrqlarn az qala sevincl vern televiziya hm d Ermnistanda glmi azrbaycanl qaqnlar, daha dorusu, didrginlri d, ndns, gstrdi, ancaq onlara sz vermdi. bhsiz ki, tqsir yen bi-zim stmzddir. Vremyadan sonra Qorxmazn evind Moskvann II proqram il SSR AS-nin sessiyasna baxdq. Gec saat 1-in yarsnda qurtard. Qorbaov, Voronin dandlar. Azrbaycan v Zaqafqaziya dmir yollarnda xsusi idar formas yaratmaq (XF el Azrbaycan n yarad-lbm!) v bu vaxt ttillri qadaan etmk haqqnda qrar layihsi deputatlarn mzakirsin verilib. Voronin qurtaran kimi bizim deputat Tofiq smaylov ayaa durdu, el o an da televiziya ksildi v bildirildi ki, mzakir sabaha qalr. Dmir yoluna Mdafi v Daxili lr Nazirliyi nzart etmlidir. lbtt, bu qrar qbul edils (gr onu Qorbaov mdafi edirs, bhsiz ki, qbul da olunacaq) Azrbaycanda son drcd ar vziyyt yaranacaq. Mn hadislrin qansz glcyini tsvvr etmkd tinlik kirm. Ermninin trfind aq-saq duran, ona satlm Qorbaov v SSR hkumti azrbaycanllarn mnafeyini ninki nzr almr, htta onlara tprrlr. Szsz ki, biz d Qorbaov v onun ermni sevgililrinin zn hayxrb tprcyik v bu is, tin ki, qansz baa glsin... Eitdiyim gr, randan 14 mindn arq ermni qovulub, Ermnis-tana glib, indi d glmkddir. 03 oktyabr 1989. Shr i glnd yolda eitdim ki, gec Vremyadan sonra SSR DN-nin hesabat olub, cinaytkarlqdan danlb. Ermnistanda Krunk, Qaraba tkilat balarnn, Manuarovun

deputat seildiyi, onlarn xalq grgin vziyyt srkldiyi deyilndn sonra Azrbaycan Xalq Cbhsinin, xsn blfz liyev, Etibar Mmmdov, Ncf Ncfov v Nemt Pnahovun da eyni hrktlr yol verdiyi, onlarn bu ilrd yalnz Mrkzi gnahlandrd bildirilib. Bir szl, hmiki kimi indi d trzinin gzn tarazladrblar. Ermnini tnqid ednd azrbaycanllar qraqda qoymaq olmaz prinsipin hmiki kimi ml ediblr. 4 oktyabr 1989. Bugnk Kommunistd Narahatla sas var. SSR xalq deputat v Azrbaycan Xalq Cbhsinin nmayndsi bu fikirddir adl byk yazda 1 oktyabrdak mitinqd danm deputat Vitali elev v AXC H-nin zv sa Qmbrov masir demokratik hrkat haqqnda dnclrini blrlr. elev deyir: ndi Azrbaycan Xalq Cbhsi romantika dvrn yaayr.... sa by is etiraz edir:Xeyr, Vitali Alekseyevi, bizim n romantika mrhlsi ken ilin dekabrnda qurtarmdr. Xyallar almindn dekabrn 5-d ayrlmq. ...ndi Xalq Cbhsinin mli faliyyt, konkret ilr dvrdr. . 5 oktyabr 1989. Kommunist qzeti Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasnn suverenliyi haqqnda Azrbaycan SSR-in Konstitusiya Qanununu drc edib. Bzi dolaq eylr yazlb. Qanun 25 sentyabr 1989-dan qvvy minir. Bu gn respublika Nazirlr Soveti Azrbaycan Xalq Cbhsini, axr ki, rsmn qeyd ald! SND Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti Qrar 404 5 oktyabr 1989 Bak

Azrbaycan Xalq Cbhsi haqqnda Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti qrara alr: 1. Azrb. MK v ASSR XKS-nin 26 may 1932-ci ild 675 -li qrarla tsdiqldiyi knll cmiyytlr v birliklr haqqnda sasnamy sasn Azrbaycan Xalq Cbhsinin (AXC) ictimai qurum kimi qeyd alnmas haqqnda xahii tmin edilsin. 2. AXC tsis konfransnn 16 iyul 1989-cu ild tsdiqldiyi AXC Nizamnamsinin layihsi il razlalsn, bu layihy dair Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin bildirdiyi irad v tkliflrin qurultayda onun qbulu zaman nzr alnaca nzrd tutulsun. 3. Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti il AXC-nin tsisilri arasndak razlamann mtni tsdiq edilsin. Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin sdri Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin ilr mdiri 6 oktyabr 1989. Bu gn kklrdn Sabir Rstmxanlnn redaktor olduu Azrbaycan qzetinin ilk nmrsini aldq. Qarabaa Xalq Yardm Komitsinin qzetidir. 100 min nsxdir. Hr iki dild yazlar verib. Csartli yazlar oxdur. 7 oktyabr 1989. Bak hr Soveti craiyy Komitsind A.Mtllibov M.Nzrov

Bak hrind vziyytin normal hala ddyn nzr alaraq 1989-cu il oktyabrn 9-dan respublikann paytaxtnda saat 01-dn 05-dk qvvd olan qadaan saat lv edilir. Grsn, qadaan saatn Bak S K ttbiq etmidi?!. Stepanakert - ua yolunun stndki krpn oktyabrn 6-sna ken gec ermnilr partladb.

8 oktyabr 1989.41 Azadlq meydan. AXC-nin mitinqi. Mitinq saat 16.20-d Korolunun uvertras il baland. Meydandak 300 mindn artq Bak zhmtkein v bir ne rayondan glmi adamlara AXC-nin tsdiqi mnasibti il tbriklr sylndi. sa Qmbrov mikrofona yaxnlaarkn, tribunaya mnni Yaqub Zurufu v Naxvandan yenic qaytm Etibar Mmmdov gldilr. Ona gr d .Qmbrov elan etdi ki, E.Mmmdov mitinqi davam etdirck, ona 10-15 dqiq imkan verilck. Sonra oktyabrn 14-d AXC-nin konfrans olmas haqqnda mlumat verildi. Elc d Ncf Ncfovun v 4 nfrin mlum Moskva grlri xatrland. Sessiyada respublikamzdan olan xalq deputatlarnn yax ilri qeyd edildi. Xalqn bu bard mlumat olduundan, geni danlmad. Azrbaycan dmir yolunun ilmmsi il laqdar son gnlr hd-qorxunun azalmas, hrbilmsi kimi msllr Azrbaycan respublikasnn suverenliyin toxunmaq kimi baxldn bildirdi. Bizim deputatlar bu msllrd z ciddi mvqelrind qalm, htta sessiyann iindn xb getmk qrarna glmilr. Bu hft respublika rhbrliyi il danqlar aparlmdr. DQMV-d XF-nn lv olunmas mslsi lazmi qaydada yuxarda hll edilckdir. 8 saatlq mzakirdn sonra komendant saatnn sabahdan lv edilmsi, siyasi mhbuslar zr deputat komissiyas yaradlmas razladrlb. Torpaq zr komissiya yaradlsn. Bu msllr ictimaiyytin mmkn qdr itirak il olsun. ndi Moskvadan bildirirlr ki, DQMV-nin mslsi Azrbaycann daxili iidir. Suverenlik haqqnda mtbuatda v yerli radio v televiziyada kifayt qdr qeyd edilib. DQMV haqqnda mrkzi mtbuat v televiziyann mvqeyini bilirsiniz, demy ehtiyac yoxdur. Dmir yolu ilyir, tkc neft mhsullarndan baqa hr ey Ermnistan SSR- gndrilir. Ancaq Ermnistan trfi yen sakit durmur. Btn bunlara gr yollar yen d balana bilr. DQMV-d yaranm vziyytl laqdar Azrbaycan dmir yolu bizim limizddir. Bizim dostlarmz v dmnlrimiz bilmlidir ki, vziyyt tam dzlmyinc dmir yolu ilmyckdir. Respublika rhbrliyin tam v qti tlblr qoymaq n AXC yeni formalara l atmal olacaqdr. Gln hft n etmli? sualna E.Mmmdov cavab verck. AXC dar Heytinin zv E.Mmmdov yorun olduu n 10-15 dqiq vaxt istdi. O, Naxvanda 5 gnlk ii barsind mlumat verdi. Etibar AXC-nin tsdiqi bard qrarn Naxvanda bayram olunmasn v znn bilavasit o shbtlrd itirakn dedi. Aparc: -Thlksizliyi tmin etmk n diqqti artrmaq lazmdr. sa Qmbrov - AXC-nin Heytinin zv: -Yaqub byin Lenin adna stadionda konserti tkil olunacaq. V btn ld edilmi vsait Ermnistandan didrgin dmlr kmk mqsdi il istifad olunacaqdr. Biz Ermnistandan glmi qardalarmzla mslhtldik v SSR Ali Sovetin birg mracit etmyi qrara aldq. Onun mtni il sizi tan etmk istyirm. Verxovny Sovet SSSR M, bolee 200 ts. azerbaydjanev, vot uje okolo dvux let ostavies bez krova, rabot v tjeleyem polojenii, trebuem ot entralnoqo pravitelstva obratits k naim nujdam. M trebuem ot Verxovnoqo Soveta SSR reeni voprosa naeqo vozvraheni na iskonne nai mesta projivani v Armnskoy SSR i obespeeni naey bezopasnosti42.

Yaqub Zurufu - AFR-dan glmi azrbaycanl mnni: zizlrim, mn bilmyirm ki, ndn balaym. Alaym, yoxsa glm? Glaa Mmmdov bizi birldirdi. Ayrlq krps gtrld. Mni Azrbaycan nmayn-dliyin gtirdilr. Mn Azrbaycann dlisiym. Azrbaycan xalqna hmi ba yirm. Hmi bizim bamzdan basmaq istyiblr. limizdn hr eyi alblar, birc musiqini ala bilmyiblr. Bu xalq byk xalqdr. El olsun ki, bu ayrln mr az olsun. (Ayrlq mahnsn oxuyur). Etibar Mmmdov - AXC-nin dar Heytinin zv: Sevimli mnnimiz Ayrlq mahnsn oxudu. Arzu edirik ki, o, gln df Birlik mahnsn oxusun. Moskvada mzakirlr kedi v orada bildirildi ki, Azrbaycan xalq il hd-qorxuyla danmaq olmaz. Nmayndlrimiz xalqn trfini saxlad. Ona gr d biz rhbrliyimizi mdafi etmy hazrq. Deputatlarmz qtiyytl x etdilr v nticd Azrbaycan dmir yolunda fvqlad hrbi vziyyt elan olunmad. Deputatlarmzn xlar ox kskin oldu. Artq Moskva rhbrliyi d baa dr ki, DQMV-nin mslsinin hllini uzatmaq yax nticlr vermz. Ona gr o bildirmlidir ki, DQMV problemi Azrbaycann daxili milli mslsidir v onu he bir Mrkz hll ed bilmz. Ayn 5-d Polyaniko yol. bildirdi ki, Lukyanov bizim tlblri qbul edib, lakin biz buna tminat gzlyirik. Biz dmiryolunu amaq istyirik, ancaq bel hesab edirik ki, bu, indiki vziyytd hl tezdir. SSR Dmir Yolu Nazirliyind biz bildirildi ki, imali Qafqaz dmir yolu boaldlb v oradan Ermnistana yklr danr. Biz bildirdik ki, Ermnistana 1 qram da yanacaq getmir. Mrkz bizi blokadaya salmaq istyir. Deyirlr ki, guya vaqonlar boaldlmr v ona gr d yollar almr. Onlar Ermnistana gedn yollar amaq n bel eylr l atrlar. Sessiya bilrkdn blokada mslsini ortaya atr ki, DQMV mslsin baxlmasn. Hm d oktyabrn 9-da Qdlyann mslsin baxlacaq v Ermnistan trfi bilrkdn blokada mslsini ortaya atr ki, bu msl d knarda qalsn. Biz yen d deyirik ki, tlblr yerin yetirilmyinc dmir yolu almayacaq. Moskvada deyirlr ki, indi Zaqafqaziyada dmir yoluna rhbrlik edn AXC-dir v onu bu gnlrd tsdiq ediblr. Naxvan dmiryolularna taprlb ki, qorxmasnlar v mhkm olsunlar. Bu hadislrin nticsind biz yol. Polyaniko il razla gldik ki, qatarlar ancaq gndz Ermnistan istiqamtind hrkt edckdir. V onun gstrii il hr bir qatarda obkomun katiblrindn biri, DTK-nn nmayndsi, milis orqanlarnn nmayndsi v hrbilr gedcklr. Biz bununla blokadan bir az boaltmaq istyirik ki, qonularm-zn Moskvada danmas n sas olmasn. Sirus - AXC-nin zv: Bir fhl dedi ki, AXC-nin yaranmasnn kklri ox drindir. Qaraba mslsi Ermnistan ekstremistlrinin ortaya atd bir ngldir. Bunun tkc Azrbaycan xalqna yox, btn sovet xalqlarna zrri var. Mn respublika televiziyas yarm saat vaxt vers mn bu meydana glmrm. Hl biz o sviyyy atmamq ki, yazn olduu kimi versinlr. 70 ildir ki, bizi zirlr. O qvv yoxdur ki, xalq poza bilsin. Bu gn AXC ona gr yaranmdr ki, xalq mhv olmasn. Azrbaycan xalqnn mid bsldiyi Cbhy layiq olan bina vermdilr. Ona, mn deyirdim ki, Lenin muzeyi verilmliydi. gr biz meydana ymasaydq bu mvffqiyyti qazana bilmzdik. Onun crgsini mhkmlndirmk lazmdr. gr nazirlr ilmirs onlar iltmk lazmdr, gr MK-da qeyrtli oullar varsa onlar ilmlidirlr. Arzu edirik ki, AXC MK il birlikd ilsin. Mn Azrbaycana Brazauskas kimi katib arzu edirm. Biz 70 ildir deyirik ki, partiya il xalq birdir. Bunlar yalandr. Bu gn Yaqub il shbt etmim. Bizim mqsdimiz Vahid Azrbaycan yaratmaqdr. Uaqln Tbrizdn alm bir Sirus kimi deyirm ki, guya Cnub qardalarmz biz inanmrlar. Biz bu inama qaytmalyq. Onda Cnub qardalarmz grcklr ki, imal qardalar Allah unutmamlar. Bsdir MK-nn tbliat bsi televiziya v ya radioda biz yer vermdiyi! Sabir hmdov yen d klgddir. O el liyev vaxtnda da klgdydi, indi d. gr sabah MK AXC il diplomatik shbt apararsa onda qoy AXC-nin liderlri partbiletlrini thvil versinlr. Aamal Sadiq - XC-nin dar Heytinin zv43: ndi daha ox ilmk lazmdr. AXC tsdiq olunduqdan sonra yatmaq olmaz. Biz el etmliyik ki, bizimkilr sekilrd mandat alsnlar. Bizim dayaq nqtl-rimiz rayonlarn ictimai-siyasi iind yaxndan itirak etmlidirlr. Biz sekilrdn iradmizi ifad edn Ali Sovet semliyik. Ermnistandan qovulmu azrbaycanllara yardm mqsdil guya Ermnistan Azrbaycana 160 milyon manat pul keirib. gr bu dorudursa ny gr onlar pis yaayrlar? ndi azrbaycanllara dyn ziyan

hesablanr v MK qarsnda msl qaldrlacaq. Ermnistanda deyirlr ki, qaqn olmayb, azrbaycanllara Ermnistanda pul verilib. Ancaq bizd mlumat yoxdur ki, kim verilib. Ermnilr evlrini ikiqat qiymt satb gedirlr. dn xanlara 3 aylq maa da verirlr. Kassada oturanlar grk bilsinlr ki, z gedn pul vermsinlr. Pnah Hseynov: AXC-nin tsdiqi il bizim bu mbarizmiz qurtarmayr. Bizim almzla hissiyyatmz birlmlidir. Biz ox acnacaql faktlarla qarlarq. Kartofu haliy satmaa imkan vermirlr. Mcbur edirlr ki, dvlt satlsn. N qdr ki bu qayda-qanunlar qalr, biz he ny nail ola bilmyc-yik. Proqram v Nizamnamni yrnmkl ox i gr bilrik. Biz alimlrimiz bu sndlri tbli etmk n mracit etmilr. ndi biz grrik ki, yerlrd ziyallarla fdailr arasnda myyn ziddiyyt var. Biz bu ziddiyytlri aradan gtrmliyik. Mracitlrd gstrilir ki, mssisnin mdiriyyti v hmkarlar tkilat arasnda mnasibt haqqnda bir gstri yoxdur. Biz Sabirabad rayonunda olduq v orada x etdik. Xudu Xuduyev - AXC dayaq nqtsinin zv: aumyan rayonunun ad gtrrk Ali Sovet tsdiq n verilsin. Sizdn xahi edirm ki, Ali Sovet siz d mracit edsiniz. ndiy qdr bundan tr 29 teleqram vurulub. Bu adsz rayonun iini yoxlamaq n AXC komissiya tkil edib. Qabil irinov - Neft dalarnn iisi: Bizim haqqmzda sessiyada he kim danmayb. Vziyytimiz ox pisdir. Tlblrimiz btn Bak neftilri qoulurlar. Biz ailmizdn uzaq yaayr, ilyirik. Neft dalar yaranandan bri qanunlarda he bir dyiiklik olmayb. mk haqqnn 50 faiz artrlmasn tlb edirik. Neft dalarnda ilynlrin gndlik mk haqq be manata qaldrlsn. Haqqmzda Moskva da fikirlmlidir. Neft dalarna su sahildn gtirilir. Mzuniyytin 45 gn atmasn tlb edirik. Neftilrin khn an-hrtini qaytarmaq lazmdr. Bir ay mddtind tlblrimizi yerin yetirmlidirlr. ks tqdird ttil elan edilck. Fhmin Hacyev - zizbyov dayaq nqtsinin zv: Bu gn orduda byk tqib var. Azrbaycanllar dylr, sylrlr. 41167 -li hrbi hissdn 21 nfr azrbaycanl qovulub. Onlar mlki geyimd olan ermnilr trfindn qovulub. yun aynda mumiyytl 92915 azrbaycanl dylmdr. Qospitalda bir ne azrbaycanl yatr. Fzuli rayonundan bir nfr dyldkdn sonra trxis olunmudur. Sabah o hissd olub, mslni aydnladracaam. Kiyev hrind bir nfr sgr ldrlb. gr sgrlrimizin thlksizliyi tmin olunmasa biz oullarmz hrbi xidmt gndrmycyik. Analarmz hftnin ikinci gn Azvoyenkomatn qabana piketd itirak n dvt edirik. li by Quluyev: Qubadlda vziyyt ox grgindir. Oran hr trfdn mhasiry almlar. Hrbilr olmasa qrn ola bilr. Mtbuatdan bilirsiniz ki, orada silahla dolu vertolyot tutmular. Tofiq - AXC-nin zv: Yaxn gnlrd blfz byl rayonlara sfr etmiik. Qazax, Qasm smaylov, Tovuz, Gyay rayonlarnn dayaq nqtlrind olduq. Qasm smaylov rayonunda hl d dayaq nqtsi yaradlmayb. sas vziflrimizdn d biri budur ki, Azrbaycan qadnn zlmdn azad edk. Sumqaytda anadan olan uaqlarn 70%-i ikst doulur. Onlarn btni zhrlnibdir. Pambq tarlalarnda grn Azrbaycan qadn n vziyytd ilyir? Durunluq dvrnd partiya vziflrindn qovulmu adamlar AXC-nin trkibin soxulurlar. Bu da AXC n thlk yaradr. Nemt Pnahov - AXC-nin zv: Mn Siyamkin taleyi haqda suallar verirlr. Bir hftdir ki, onun mhkmsi gedir. Siyamk cnubludur, Azrbaycann Cnubunu imal il birldirmy alr. DTK mkdalar deyirlr ki, guya Siyamk ran kiyyatsdr. Bu da hamya mlumdur ki, adam l almaq mmkn olmayanda, ona bhtan atrlar. Savokin dedi ki, biz Siyamkin ran agenti olduunu sbut etsk sn d gedirsn. Siyamk bura glnd dnrd ki, burada ideal hyatdr. Grnd ki burada da haqszlq var, o, mbarizy qouldu. Hamnz Siyamki mdafiy arram. blfaz liyev - AXC-nin Sdri: - AXC he bir xsi intiqam almaq n yox, haqq-dalt n yaradlb. Bizim yolumuz demokratiya yoldur. Amerika, Fransa v digr lklrl yana, SSR d demokratiya yoluna qdm basb. Bu qabaqlarda ngiltr sfirliyinin II katibi il Bakda grm olmudu. Onun szn gr, bu hrkat fenomen bir haldr.

Yaponiyada kompter vasitsi il dnya xalqlarnn vtnprvrlik hisslri yoxlanlmdr. Birinci yeri azrbaycanllara, ikinci yeri otlandlara vermilr. Bu hisslrdn dzgn istifad etmliyik. Suverenlik haqqnda qanunun qbul olunmasnda AXC-nin byk rolu olmudur. Pribaltikann iki il rzind kediyi yolu biz iki aya kemiik. Respublika hkumti bzi msllrin hllind bizim trfi saxlayr. Volski idn gtrlmlidir. Bu msld bizim fikrimiz rhbrlikl eynidir. Artq MK-nn mnasibti msbtdir v birlikd bu mslni hll edcyik. Maddi chtdn yax tmin olunan adamlara deyirm ki, qoy onlar millt barsind fikirlsinlr, qaqnlar haqqnda dnsnlr. Bir vaxt glck ki, xalq onlardan intiqam alacaqdr. Nvbti mitinqimiz gln bazar gn saat 16-da dvt edirik. 15 oktyabr 1989.44 Azadlq meydan. Mitinqd 350 min yaxn adam itirak edirdi. Mitinqi AXC-nin dar Heytinin zv Y.Smdolu ad. Y.Smdolu: Bir saat bundan qabaq AXC-nin dar Heyti Xudu Mmmdovun mzar stnd idi. Bugnk mitinqd Lan rayonunun nmayndlri d itirak edirlr. Bilirsiniz ki, bu gnlrd orada bir nfr dmn gllsindn hlak olmudur. Hammz narahat edn DQMV problemidir. Sessiya haqqnda z tssratn xalq deputat Anar danacaq. Anar: Mn burada olmadm vaxtda xalqmn hyatnda byk bir hadis olmudur - AXC-ni tsdiq etmilr. Bu mnasibtl sizi tbrik edirm! Sessiya grgin raitd kemidir. Ayn 18-d biz sessiyaya glnd artq dmir yolunun hrbilmsi haqqnda qrarn layihsi var idi. gr bu qrar qbul olunsayd bunun n il nticlncyini siz tsvvr edrsiniz. Hmin gn 5 nfr bizim v 5 nfr d Ermnistann nmayndsi x etdi. Onlardan Voskanyan, Balayan, Ambarsumyan v digrlri x etdilr. Bizdn is E.Qafarova x ednd onlar mane olmaq istdilr. Bel olduqda E.Qafarova lindki qeydlri bir yana atd v sindn danmaa balad. Birinci A.Mtllibovun N.Rjkova vurduu teleqram oxudu. O teleqram, hans ki, hl iyulda Ermnistanda buradan gedn vaqonlar boaltmrdlar. Bundan sonra Naxvandan olan dmiryolu deputat x etdi v Ermnistanda bizim dmiryolularn bana gtiriln hadislrdn dand. Sabahs gn gityan x etdi. Nhayt, mn x etdim v dedim ki, bir halda ki baqasnn torpana l atmaq hyaszlq adlanmr, ny gr bizim tdbirimiz blokada adlandrlr? Blokada szn ox ehtiyatla iltmk lazmdr. Burada yln rhbrlr torpaq iddiasndan l kmlidirlr. Yekun iclasndan gityan x edrk tlb edirdi ki, dmir yolunda mhz Zaqafqaziyada qayda-qanun yaratsnlar. Bununla laqdar yol. Vzirov ox gzl x etdi. O dedi ki, burada Balayan z xnda sbut etmy alrd ki, guya azrbaycanllar Ermnistandan zlzldn sonra getmilr v guya azrbaycanl qaqnlara bunun vzind 70 mln. manat verilmidir. Tnffs zaman bir nfr ermni deputatlarndan mn yaxnla-b dedi ki, biz bu raundu uduzduq. Mn cavab verdim ki, biz hammz dnya ictimaiyyti qarrsnda biabr olmuuq. Nvbti iclasda kooperasiya haqqnda qrarn mzakirsi zaman ermni deputatlar yen d DQMV problemini ortaya atdlar. Lakin Lukyanov yolda onlar saxlayaraq mlumat verdi ki, bu msly nvbti iclaslarn birind baxlacaq. Y.Smdolu: Bildiyiniz kimi, mn Amsterdamda olmuam. Orada AXC-nin nmayndsi kimi beynxalq simpoziumda x etdim. Mn onlara elementar hqiqti izah etdim. Azrbaycanda gedn bu hrkat lk daxilindki demokratiyann nticsi kimi qiymtlndirirlr. lk nvbd bu istiqamtd i aparan Azadlq radiosunun Azrbaycan blmsin minntdarlm bildirirm. Bu radio sl hqiqti z xarmaq n ox i grr. sa Qmbrov: Hamnz narahat edn bir msl - dmir yolunun almas haqqnda danmaq istyirm. Hr eydn vvl qeyd edim ki, dmir yolu AXC-nin nzarti altndadr. Artq yollarn balanmas biz qar ynlmidir. Ermnilrin syi nticsind ictimai ry bizim leyhimiz idi. DQMV mslsi bu yaxnlarda sessiyada baxla bilr v buna gr d ictimai

ryl biz hesablamalydq. Biz iqtisadi laqlri hquqi yollarla aparmalyq. Btn kollektivlr bu haqda z fikrini demlidir. Yni yrnmlidirlr ki, n qdr mal Ermnistandan alrq v n qdr veririk. xrac mslsi tdricn ksilmlidir. Buna 1991-ci il qdr vaxt verilmlidir. nki bu vaxt respublika tsrrfat hesabna kemlidir. DQ Mrkz tabedir, bu msl birdflik hll edilmlidir. Bir halda ki onlarn dmir yolu bizim razidn keir, demli, tranzit gmrk haqq qoyulmaldr. AXC-y ktlvi axn vardr v DQ mslsinin hllindn sonra bu axn daha da gcln bilr. Azrbaycann rayonlarnda tsis konfrans-larnn dayandrlmasn mslht grmk. Dekabr - may aylarnda xalq hrkatnda itirak edn azlq oxluqla z-z glmidir. Biz istrdik ki, bu qruplar vahid tkilatda birlib ilrini davam etdirsinlr. Hazrda onlarn iin nzart etmy he d imkanmz yoxdur. AXC zvlri partiya, komsomol v hmkarlar tkilatlarnda layiqli yer tutmaldrlar. Azrbaycan qadnlar oullarmzn yalnz respublikada qulluq etmlrini tlb edirlr. Biz hammz bu id hmry olmalyq. Rumel A. - RSFSR Xalq Cbhsinin zv: Pozdravl vsex s printiem Zakona o suverenitete respubliki. M s radost vosprinli gto izvestie.Vezde vidim podcem roli Narodnoqo fronta. Perekroyka qrani nedopustima. Gto mojet privesti k krovoproliti.M privetstvuem NF Azerbaydjana45. Z.lizad - AXC-nin zv: Bizim birinci mslmiz qanunvericilik urunda mbarizdir. Drdnc maddd yazlanlarla Azrbaycann suverenliyi haqqnda qanun he endirilib. Bu bizim torpamz v baqa xalqlarn torpaqlar haqqnda qrara ziddir. AXC digr demokratik hrkatlarla lbir olmaldr. Latviya xalq hrkatnn qurultaynda altma yaxn mtbuat mkda itirak edirdi. Latviya XC-nin idar heyti mtbuat konfrans keirdi. Orada sual verirdilr ki, gr siz SSR-nin trkibindn xsanz n edrsiniz? Onlar qeyd etdilr ki, biz bu hrktin ksin xrq. Orada qeyd edildi ki, Azrbaycan suverenlik haqqnda qanun qbul etmidir. Bu xbr alqlarla qarland. gr onlar byannam qbul etmidilrs biz qanun qbul etmiik. Orada blokada shbtin son qoyuldu. Bizdn vvl ermni nmayndlri x edib, Azrbaycann onlar ay mhasiry aldn bildirdilr. aydr ki, guya SSR-dn asl olmayaraq yaadqlarn bildirdilr. Qurultayda Grcstandan iki nfr, Ermnistandan is 25 nfr itirak edirdi. Biz tlb edirdik ki, press-konfrans keirk, lakin ermnilr buna imkan vermdilr. Orada mvqeyimizi ox alla izah etdik. Onlar sbut etmk istyirdilr ki, DQ ermnilrinin z mqddratn zlri hll etmk hququ vardr. Biz is qeyd etdik ki, tarixd DQ ermni xalq yoxdur, ermnilr is z mqddratn oxdan hll etmilr. Biz deyirdilr ki, ny gr ziyallarnz Sumqayt hadislrin qiymt vermyiblr? Biz dedik ki, Moskvada, Bakda v Ermnistanda bir qrup adamlar var ki, xalq bu yola dar edirlr. Bs ny gr Ermnistanda ldrln azrbaycanllara v bu hadislr qiymt verilmmidi? Riqada iki min yaxn azrbaycanl yaayr. Onlar orada Azri cmiyyti yaratmlar. Onlara kmk etmk bizim borcumuzdur. Latviya XC-nin qurultayndan sonra rayon partiya komitlri katiblri il gr keirildi. Qeyd edim ki, partiya komitlrinin nfuzu XC-nin nfzundan xeyli aadr. Onlara sual verdilr ki, siz KP znz vaxt il grdynuz ilr gr gnahkar hesab edirsiniz? Cavab verdilr ki, biz XC-nin arxasnda dayanmq. Bax, akarlq bel olar. Azrbaycanda is imkan verilmir ki, AXC radio, televiziya, mtbuat il x etsin. Adamda, Martunid hrbilr xalqa zlm edirlr, MK is Polyaniko yoldan rhbrliyi il mavir keirir, deyirlr ki, blokadan aaq. Biz onlara alt rtimizi dedik. Viktor Stanislavovi - Latviya Xalq Cbhsinin zv: NFL prilet Vam plamenny privet. M qordims tem, to est vozmojnost vstupit pered Vami. Ne blo vozmojnosti pomo Vam ne slovami, a delom. M pobvali v rayonax, qde projivat bejen iz Armenii, posetili poselok Xz. M bli krayne vozmuhen. Posle vstre m xoteli pobvat u vtoroqo sekretar K KP Az-na, odnako pervy den ne smoqli popast k nemu na priem. 12 oktbr nas prinl tov. Polniko. Sostols xoroiy dialoq i m vruili emu nau dokladnu, a kopi predstavili NFA. Azerbaydjanskiy narod ne privk sklont qolovu ni pered kem. entralna peat i televidenie, v tom isle i qazeta Pravda, opisvat polojenie odnoboko. M besedovali so mnoqimi predstavitelmi vaeqo naroda i videli, to gtot narod dostoyny. zdes uznal pravdu, poluil nujny material i eqo peredam rukovodstvu NFL. Vaa pravda doljna bt peredana vsem qrajdanam SSSR. Nam blo pritno poznakomits s pervinoy orqanizaiey NFA v Mardakane. Mne tam skazali, to na bane, kotora bla vozdviqnuta v 14 veke, podnli naional-ny flaq Azerbaydjana.

Mne ponravilos vstuplenie na scezde NFL vaeqo predstavitel. Jela, tob NFA uspeno provodil pervy scezd.46 Leyniko Kazimiris - Litva Xalq Cbhsinin (Sayudisin) zv: Polnost podderjiva Narodny front Azerbaydjana. M oba borems za suverenitet svoey respubliki. Nado krepit drujbu dvux frontov. Da zdravstvuet na sovmestny uspex!47 Y.Smdolu: Ermni estremistlri Qaraba problemini z xeyrin hll etmk n ox chd gstrirlr. Bu gn DQ-n mdafisind Lan rayonu da var. Bu bard mlumat n sz Vidadiy verilir. Vidadi: Lann DQ n n drcd hmiyytli olduunu bilirsi-niz. Bizd vziyyt ox grgindir. Artq elan olunmam mharib gedir. Qurbanlarmz getdikc artr. Onlardan biri d Miryusif Paayevdir. Oktyabrn 4-nd Lan - ua yolunda Quluyev Rza ldrlb. O, 7 bacnn bir qarda idi. Mn bunu ehtiraslar qzdrmaq n demirm. Dmn tpdn drnaa qdr silahlanb. Lann cmi 50 min halisi var. gr Lan ldn gedrs, demli, DQ ldn getmi olar. Rza hrbilr trfindn ldrlb v buna mr vern Volski olmudur. Ermnilr xarici silahla vuruurlar. Ancaq mn grdym silahlar zlri dzltmidilr. Bizim da manqayrma zavodlarmz vardr, biz d silah dzld bilrik. nqilab - Bilcri deposunun mainisti: Dnn Grcstan Ermnis-tana he n vermmidir. Mqsd onlarn verib-vermmsind deyil. Bel gets Rostova qdr yollar bal olacaq v biz d blokadada ola bilrik. Gln hfty qdr xsusi idar sulu lv edilms ttil edcyik. Y.Smdolu: Biz almalyq, sabahk mstqilliyimiz n bu gn siyasi xadimlr yetidirmliyik. Bizim oullarmz burada qulluq etmli-dirlr. Dilar xanm - sgr anas: - Bizim respublikann z problemlri var. Ona gr d uaqlarmz burada qulluq etmlidirlr. Mnim olum cmi 8 ay qulluq etmidi. Sonra onun meyiti gldi. Azrbaycan Hrbi Komissarl xalqa hqiqti sylmir. Respublikadan knara yalnz fhl balalar gedir. gr komissar balas gets o da bizi baa dr. Zamanov - AXC-nin zv: 1989-uncu ild Litvayaya hrbi xidmt getmi Elin adnda bir lnkranl olann meyitini gtirmilr. ki ay bundan vvl o yazrd ki, ermnilr onu ldrmk istyirlr. Bu yaxnlar-da el o hrbi hissd bir azrbaycanlnn qollarn balayb bdnind baqla xa kmilr. Hrbi xidmtd qulluq edn bir gncin lm il laqdar mn Tbilisiy getmidim. Tssf ki, Grcstan XC biz he bir kmk gstrmdi. Mn respublika hrbi komissarlndan aldm mlumata gr, hmin gnci bir mayor gll il ldrmdr. stintaq ii qaldrlmr v ya qaldrlsa da nticsiz qalr. Bizd qeyri milltin nmayndsi lnd basal verilir. Ancaq zmznk lnd is he hmiyyt d vermirlr. Y.Smdolu: Boris Fyodorovi Uzaq rqdn glmidir. Onun ua burada qulluq edir. Sz ona verirm. Boris Fyodorovi: Moy sn slujit zdes. Poemu azerbaydjane doljen slujit na Dalnem Vostoke? Gto je oqromny moralny i fizieskiy trud.48 Y.Smdolu: - AXC he vaxt kadr msllrin qarmayacaq da. Hakimiyyt urunda mbariz aparmrq. Miralim - AXC-nin Clilabad dayaq nqtsinin zv: 13 sentyabrda tbbsmz il mitinq armdq. Mitinqd gemi katibin shablri d itirak edirdi. Lnkrandan bir nfr XC-nin zv x edrk dedi ki, Qaraba n toplanm vsait yerlr atmr. Bu zaman katib tribunaya qalxb onun lindn mikrofonu alaraq dymy balad. gr biz v asaqqallar olmasayd, onu ldrrdilr. Bundan sonra MK-nn nmayndlri rayona gldi, bizim barmamz tklif etdi. Lakin bizim qrarmz qti idi. Polyaniko yolda bizi qbul etdi. Katib is rayonu birdflik trk etdi. AXC-nin mqsdi ictimai - siyasi demokratiyann inkiafdr. Ona gr d biz deynd ki katib kimi tklif edirsiniz, dedik ki, kimi qoyursunuz - qoyun. Lakin o dzgn ilmlidir. Biz tez-tez kndlrd oluruq. Camaatn vziyyti ox ardr. Clilabaddan bir nfr d olsun olan hrbi xidmt Azrbaycandan knara getmyck. V.Smdolu: Xalqn n drcd ziyyt kdiyinin ahidiyik. ziyytimizin bhrsi d var. AXC-nin tsdiqi buna sbutdur. Lakin bununla kifaytlnmk olmaz. AXC-nin mbarizsi bir-iki illik deyil, bdidir. Bu mbarizd qurbanlar da olacaqdr. Siymk v Nemtin mhkmsi buna sbutdur. Mhkm gedn zaman Ali Mhkmnin qarsna ylacaq. Biz bunu tlb edirik - ran azrbaycanls imali Azrbaycann vtnda ola bilr, o, istdiyi vaxt z pasportu il Moskvann icazsi olmadan bura gl bilr. Niy fransal, amerikal bura glir, iranl gl bilmir? Nemt xahi etdi siz atdrm ki, o, mhkmd byk bir x edck. Onun mhkmsi AXC-nin mhkmsidir.

Kri - AXC-nin zv: AXC-nin nzdind Ermnistandan Azrbaycana gln qaqnlarla mul olan bir komit yaranb. O, Zngzur komitsidir. Son vaxtlar sgrlik msllri il mul olduumuz n qaqnlarla i apara bilmmiik. Didrginlr ox pis vziyytd yaayrlar. Tklif edirik ki, Bakda n qdr ermni evlri varsa onlarn sat dayandrlsn v bo evlr didrginlr verilsin. Gec-tez biz z yerimiz qaytmalyq v bunu tmin etmyi Sovet hkumtindn tlb edirik. Bu bizim ulu babalarmzn torpaqlardr v biz orada muxtariyyt verilmlidir. Btn didrginlri Zngzur komitsind birlmy arram. Y.Smdolu: Biz Axundov adna AP-nin tlblri mracit etmilr. Orada XC yaranmas mslsi trafnda rektorluqla tlblr arasnda konflikt yaranmdr. Biz bir-iki gn bu mslni hll edcyik. Sabah is tlblr drs getmlidirlr. Z.Bnyadov - akademik: Mn bu yaxnlarda, ran inqilabndan sonra ilk azrbaycanl idim ki, rana xsusi dvt olunmudum. El srhdi tzc kemidik ki, mni ran parlamentinin nmayndsi mayit edirdi. Srab hri yaxnlnda gec vaxt manmz qardan gln yk man vurdu. Man bir ne df evrildi. Ayamdan yaralandm v Srabda iki gn xstxanada yatdm. Sonradan mlum oldu ki, yk man ermni irktin mnsub imi. Srcnn adn mn demdilr. Orada iki universitetd oldum. Rektorlarla shbt etdim. Tbriz universitetind d oldum, lakin tlblr qarsnda x ed bilmdim. Bizim Vtn cmiyyti kimi Ermnistanda da bir cmiyyt var. randa az bir sayda ermni yaamasna baxmayaraq, onlar daim Ermnistanla laq saxlayr v htta onlarn iki nfr nmayndsi Sovet sfirliyi il z-z bir binada yerlmidir. Binann divarnda Byk Ermnistann xritsi d aslmdr. Tus hrind 60 Bakxanovlar ailsi yaayr. ah Qacar vaxt Grcstandan krlm bir ne kndl daimi laq saxlamaq n orada Grcstan nmayndliyi d vardr. Lakin Cnubda milyonlarla azrbaycanlnn yaamasna baxmayaraq orada bizim bir dn d olsun (Tehrandak sfirliyi d nzrd tuturam) nmayndmiz yoxdur. Bs Vtn cmiyyti Avropada i aparmaqla, orada kef kmkl iini bitmi hesab edir? Bizim lifbamz mtlq dyiilmlidir. He olmazsa latn lifbas olmaldr. 1929 v 1940-nc illrd zorla lifban dyidilr v nticd tariximiz haqqnda mlumatmz yox oldu. Azrbaycan SSR Ali Sovetin 225 nmaynd seilmlidir. Onlarn he olmazsa yars AXCnin nmayndlri olmaldr. gr biz suverenlik v mstqillik istyiriks bizim mtxssislrimiz olmaldr. Bu, tin d olsa grlsi idir. Culfada olanda srhd qounlarnn rhbrliyi il grdm. Onlardan sorudum ki, ny gr srhd boyu mnbit torpaqlar icaz olunmadan tutulmudur? Bizim Daxili lr Nazirliyi AXC-nin trfin kemlidir. Mn ermnilr deyirm ki, btn azrbaycanllar oradan qovdunuz. ndi siz d getsniz hesab bir-bir olar. Bu yaxnlarda bir iimi baa atdracaam. Orada mn sbut edcym ki, 26-larn drd nfri, yni aumyan, miryan, Karqanov v Petrov he d glllnmyib, onlar 80 milyon pul gtrrk xaric qamlar. 18 oktyabr 1989. Shr tezdn i glnd grdm ki, Xalq Tsrrfat nstitutunun tlblri H.Hacyev ksi il zyuxar axrlar. Blli oldu ki, Bilcriy gedirlr. d cmlib Firuzun49 kiik man il v 2 xsi manla biz d 25-30 nfr bura gldik. Baknn demk olar ki, btn mssislrindn bura nmayndlr glck. Biz glib Bilcrinin ar mntqsin yetind xlar balanmd. 10.30. AXC fal Fhmin by 50 deyirdi ki, vlad ldrlnlr, incidilnlr biz mktubla mracit etsinlr. Sonra o, mlumat verdi ki, bu gn SSR mdafi naziri Yazov Bakya glmlidir. Ancaq bizim limizd el faktlar var ki, lap Yazovun ddsi d gls xeyri yoxdur. Btn mttfiq respublikalarda sgrlri zlrind saxlamaq urunda hrkat balayb. Biz tlb edirik ki, Azrbaycann hrbi komissar blfz Qasmov bura glib xalqa cavab versin. Sonra iki nfr xalq z uaqlarn Azrbaycandan qraa qoymamaa ard. 10.39. Xlil Rza SSR-nin hrbi rhbrliyin v btn ktllr, deysn, znn yazd alovlu mktubu oxudu. Mktubda mqdds hrbi andn ayaqlar altna atlmas, milli nifaqn grnmmi miqyas almas tnqid edilir. Gstrilir ki, orduda 24 ermni general, 500 polkovnik var. Onlar azrbaycanllar incidirlr.

Azrbaycanllar tikinti batalyonlarna gndrir, onlar n alaq ilr buyururlar. Stavropol vilaytinin Blaqorodn kndindki hrbi hissd Mahir ldrlb. Anas ora gedib alayanda bir ermni zabiti hayqrb deyib ki, alayb zn ldrm, bir azrbaycanl lmkl he n olmaz. Sonra Xlil Rza z mktubunda azrbaycanllara qar trdiln cinaytlri sadalad. ncidilnlrin hrbi hissdn qamaa aldqla-r gstrildi. Xlil Rza: Namiqlr, Azrlr, Mahirlr kimi qoruyurdu? Yazovu, Qorbaovu, SSR-ni. (Arada hkim lazm oldu. Dedilr ki, komendaturaya xbr gndrin, hkim glsin. Burada da adamlar sx durmular). (Tribunada Canbax, Fhmin v b. dayanmlar. Videokamera il kirlr. ki byk bayraq da dalalanr). TLBLR: Biz analar z syan ssimizi ucaldr v bildiririk ki, vladlarmz Azrbaycanda qraa vermycyik - cinaytlr qurtarmaynca. 1) Azrbaycan SSR sgrlri yalnz v yalnz respublikada qalsnlar. 2) Knardaklarn sa-salamat Azrbaycana qaytmas tmin olunma-ldr. 3) blfz Qasmov Azrbaycan sgrlrinin... (Ken ilin dekabrnda Bilcridn 1116 sgr yola salnb, 78-i hlak olub). 4) Danak hkimlr cinayt yol verir, xstlri, uaqlar xidmt gndrirlr. 5) Oullarmzn ldy yerlrd yerln rhbrlik Azrbaycandan zr istmli, basal vermlidir. (Gndz Xalqverdi oluna is - dekabrn 6-snda glldn ldrln - .X.Vzirov basal vermlidir). 6) Mtbuada btn xbrlr verilsin. 7) Azrbaycann hrbi bdcsi znd saxlansn. Xlil by: Gorbagor Sergey Miron olu Kirov trfindn rusladrma, ermnildirm balanb. O n qdr azrbaycanl qrdrb. Torpaqlarmz zaman-zaman satlb. MK-n, hkumti tzlmk lazmdr. Bir sac deputatdan sorudum ki, sn Kremld neylyirdin? Dedi ki, Dadamyan, Poosyan v baqalar dananda mn yaylmn ucunu dyrdm ki, itin-qurdun azn balaym. Biz bu sekilr libo getmmliyik. Mrd oullara ss vermliyik. Azrbaycann hrbi nazirliyi yaradlmaldr. Buna mane olanlarn cmdyin min lnt! (Min lnt!). Qadnlarn znn Xalq Cbhsi olmaldr, onlar ox byk qvvdir. Azrbaycan qadnlarnn 40%-i doa bilmir. Bu, tkil edilir. Azrbaycanda istisna hal kimi pestisid spilmyin nazir icaz verib. Moskva mtbuat trzinin gzn tarazlamaa alr, o trfd d, bu trfd d ekstremistlr olduu deyilir. Lan indi zif yerimizdir. Arif Paayev tulanan gll Rza Sadqova dydi. Ona 72 gll, sgr gllsi vurulub. Siz MK-ya soxulmu boqab dibi yalayanlar, qadn yatanda kiilik, kii yatanda qadnlq edn birflri ifa etmlisiniz. Btn cinaytlri xalq bilmlidir. Azrbaycan dilini dvlt dilin evirmliyik. lifbamz df dyidiriblr. Hr trk xalqna bir lifba veriblr ki, bir-birini oxuya bilmsinlr. Qrmz v qara imperializm qar birg mbariz apara bilmsinlr. Biz latn lifbasna qaytsaq 70 milyonluq trk xalq bizi baa dck. Rus lifbasnda yazlanlar yandracaq. [ df tkrar etdi: lifba urunda, lifba urunda, lifba urunda mbariz aparn! Sonra Xlil by Silahlan! erini oxudu (hazr kitabndan crlb gtrln). zdiham llrini yumruq halnda dyb qaldrd. eri o qdr ilhamla, counluqla oxuyur ki, meydanda lal sakitlik yaranb]. Mn sizi inamla silahlanmaa arram. Siz bir xbri d verim. Tam olmayan 75 ild azrbaycanllar 3 milli respublika yaradb. Azrbaycan Demokratik Respublikas, Xiyabaninin Azadistan respublikas, Pivrinin demokratik hkumti. Hr n danak-velikorus ovinizmi mhv edib. Bu dvlti yaradan xalqn general blfz Qasmovu da ram etmy gc atr! O bura glck. 11.12. D.Orucova dand: Orann general danak idi - Stavropol-da. Balam stroybata salmdlar. Balam yatm yerd ldrdlr. Bizim generala ayb olsun, onun ryind ata qlbi

olsa demzdi ki, bizimkilr boulur, xstlnib lr. Mnim olum gli idi, boks zr idman ustas idi. O niy lmli idi? [11.16-da XT-nun tlblri (bizim institutun XC-nin bayran almdlar) piyada yr baa vurub arla meydana daxil oldular.] Qoy Qasmova ar olsun! rim III qrup lildir, sorumayb ki, siz n lazmdr. Olumun klini gzdirirm dey indi haya dblr. Mahirimdn sonra mn Malikimi nec sgr gndr bilrm? 11.19. Fhmin. (Meydan ox dar, adam oxdur. Platsn qarsnda yeni tikilmkd olan mehmanxana binasnn yarmq divarnn st d tamaalarla dolub). -oxlu mktublar almq. Mataal Clilova Xanm yazr ki, olumu komandirlr dyblr, qospitaldan xandan sonra yen dyblr. z gnahlarn rt-basdr etmk n ua komisavat edib ken ilin noyabrnda geri qaytarblar. sgrlr qar cinaytlr niy z xmr? nki hrbi hisslrin rhbrliyi istmir ki, hissnin adna cinayt xsn. General deyir ki, suda boulub. Sbbi izah olunsun ki, suda niy boulub? Burada deyiln szlr xbrimiz olmadan myyn tkilatlar trfindn yazlr. Ona gr msuliyyti drk edib dqiq mlumat olan analar x etsinlr. 11.28. Taksomotor parknn iisi Muradzad: Mn Cnubdanam. Burada 600 min cnublu var. Rus ulduzuna ar olsun! Bu siyast Azrbaycan xalqna 160 il qabaq ynldilib. Ancaq biz aciz xalq deyilik. 30 milyonluq xalqq. fqanstanda vuruan sgrlrimizin sinsini orden-medallar bzyir. Onlar xarmaq grkdir - onlar mslmanlar ldrblr. General Qasmov niy xalqn qarsna xmr? Ona gr ki, z yoxdur. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi! 11.32. AXC fal Yaar [Trkazr] (sarkynk): Bu gn Krbla meydan Azrbaycandr. (xnn sonunda Xlil byin bir erini syldi). xlarn siyasi chtdn ox savadsz olmas, danqlarnda konkret faliyyt plannn olmamas itiraklarn oxunu ruhdan sald. Artq irliy yox, geriy yava-yava axn balad. 11.38. Hrbi bir qadn - Bahar xanm51 general blfz by ifadsi ildnd camaat uuldad, ona bylik yaramr dedilr. Qadn generala qiyabi mracit edib dedi ki, glin xalq iin, paqonunuzun Moskvada skl-msindn qorxmayn. xn, skn z paqonlarnz, btn zabitlrimiz, onlar torbalara doldurub Moskvaya gndrsin. Bu xalq siz generaldan da yksk rtb verr. (Alqlar). Mn and ind demim ki, sluju Covetskomu Cozu yox, sluju sovetskomu narodu.52 Mni son vaxtlar incidirlr. Dvlt Thlksizliyi Komitsi evimizd axtarlar aparr, anam xstdir. Mn thlksizlik iilrin deyirm ki, Azrbaycan mnim kimi Azrbaycan qzlarndan yox, onlar it yerin qoymayan ermni danaklarndan qorusunlar. (Sonra Bahar xanm Han balam, han balam rdifli bir er oxudu. Generala z tutub bura glmy ard). 11.45. Ge-ne-ral!, ge-ne-ral!. (Srkli). 11.46. F.Hamov: Tlb edirik ki, general glsin. Glck, banzn altna yastq qoyacaq. Bu mitinqlrin he bir hmiyyti yoxdur. Biz Ali Sovetin qarsnda toplab nvbdnknar sessiya arlmasn tlb etmliyik. Bo arlara aldanmayn. 11.49. Kims: Bizim hr yerd dayanmamzn hmiyyti var. Ali Sovetd d, MK-da da, burada da dayanmalyq. (Bu szlr el indic Ali Sovet getmk istyn ktlni sakitldirdi. mumiyytl, aydn olur ki, bu yncan tkili ox nizamsz, qeyri-mtkkildir). 11.51. Kims gldi, camaatn iind vurnuxma balad. Deysn, general idi. Camaatn iindn boylanb gr bilmirdim. 11.53. Birisi: Shrdn general-general deyirsiniz, indi glib, glin ona qulaq asaq. 11.54. General salamleykm dedi, sonra niys dayand. Sonra balad, ancaq mikrofon xtti ox pis ildiyi n szlrinin oxu ksildi, yenidn fasil oldu. Fhmin xb dedi ki, kim sz versk ona diqqtl qulaq asaq. Buyur, by. 11.58. .Qasmov: Mn dnn hrbi nazir zng vurub dedim ki, Azrbaycanda xalq niy qalxb, camaat n istyir. Dedim ki, camaat istyir ki, vladlar Azrbaycanda qalsn. styirlr

ki, vladlar sgrliy sa gedib, salamat qaytsnlar. Dedim ki, sgrlr dylr, ldrlrlr. Dedi ki, Sov.KP MK-da bu il muldurlar. Baqa respublikalarda bizdn ox lm olur: zbkistanda, Moldaviyada, Pribaltikada, Ermnistanda, Grcstanda. Dnn Grcstan KP MK-da hrbilrl mavir olub. Glin bir-birimizi qzdrmayaq, qzdrmayaq. kinci, sizin bizim uaqlarn respublikada qalmas tlbiniz qeyri-mmkndr. (Fit ucald). 12.03. Fhmin: Glin diqqtl qulaq asaq. Sonra deycym ki, general nyi dz deyir, nyi yox. Yadda saxlayn ki, Azrbaycan hrbi komissarl el slahiyyt malik deyil ki, o, Yazovun mrindn xa bilsin. O, vzifsindn, paqonundan qorxur. Ancaq bizim generallarmz onsuz da azdr. Onu xalqn mnafeyi urunda arpmaa arram. O indiydk n edibs halal olsun, bundan sonra edcklri is haram olsun! Yadda saxlayn ki, bu gn azrbaycanllarn btn milltlrdn ox zilmsinin sbbi bizim orduda az olmamzdr. Komandirlrimiz azdr. .Qasmovu el qeyrtin armq. Ymq ki, hmry olaq. Xahi edirm ki, diqqtl ona qulaq asaq. 12.08. Arxadan lind bayraq byk bir tlb dstsi gurultu il gldi. 12.09. Tribunada generalla D.Orucovann mbahissi oldu. Btn bu hay-ky verici il camaata atd. 12.10. Fhmin: - Generala sual olunur ki: 1) Televiziyada niy dz danmamsan? 2) vladlarn harada qulluq edir? Ancaq yen fasil yarand. 12.11. .Qasmov: Burada sual verilir ki, olum harada sgrlik edir... Fhmin: Bu gndk n yr-skiyi oldusa ona halal etmiik, bu gndn sonra is haram olsun! Generala diqqtl qulaq asn. General xb getmk istyir. Fit ssi ucalr. 12.14. Fhmin: General bizdn inciyib. Bir ana dedi ki, mnim vladma kmk gstrilmyib. General is deyir ki, bir nfr fakt deyil. Mn is dedim ki, molekullar atomdan yaranr. O is szdn incidi. 12.18. General: Hrbi nazirin mri var. 25% respublikada qalacaq. Sizin aranzdan olan komissiya onlar saxlayacaq. Deyirlr ki, Grcstan, Ermnistan, Pribaltika v b. yerlrdn sgr getmir. AXC-nin nmayndlri glsin. Onlara dzgn mlumat verilck. Grcstan da, Pribaltika da plan qabaqlar doldurub. Ancaq onlar demir ki, biz qulluq etmk istmirik. Glin ilyk. ndi Azrbaycanda 722 nfr azrbaycanl qulluq edir. 400 nfrini Ermnistandan gtirmiik. Respublikada olan hrbi hisslrin hrsinin z nominal var (100 nfr, 1000 nfr v b.). Hamn saxlasaq yer yoxdur. Biz 20% verilmidi, 5% d respublika halisinin tlbi il artb. Olum da zabitdir. Kalininski oblastda qulluq edir. Mn televiziyada danandan sonra bir faci d ba verib - Lnkran rayonuna Pribaltikadan meyit glib. Mn deputat sorusu vermi-m. Cavab gzlyirm. 12.25. Fhmin: Diqqtl qulaq asn, indi mn... General Qasmov biz demidi ki, Ermnistanda qulluq edn azrbaycanllar Azrbaycana glck. Bu gn is, mlumatma gr, htta hrbi xidmtini baa vuranlar da oradan buraxmrlar. (Fhmin yerdn atlan atmacalarn hamsna reaksiya verir, dann tez-tez ksir, dann demli, demk kimi szlrl balayr. Bu is onsuz d sbi olan camaat daha da sbildirir). General tminat vermlidir ki, Ermnistandan sgrlr sa-salamat gtirilck. 12.30. General: 400 nfr Azrbaycana qaydb. rizlr verin, konkret faktlar gstrin, mracit edk. Sonra bel bir mktub oxudu: Yolda general, Ermnistanda hrbi komissiyada 1 nfr d azrbaycanl yoxdur, bs sizd o biqeyrtlrdn ne nfr var?. Siz ken df deyndn sonra 8-ci bnin risi getdi, Oktyabr rayonunda53 Qriqoryan da gedib. 12.32. Fhmin: Burada generala sual var ki, niy azrbaycanllar zorla Ermnistana gndrilib? 54 Onu deyim ki, bu, generaln tbbs il yox, xsn Vzirovun gstrii il olub.

General deyir ki, Azrbaycanda hrbi hisslrd yer yoxdur. Generaln nzrin atdrram ki, 50 faizini yerldirmk olar. Azrbaycan SSR hrbi xrclr n z bdcsindn 17% ayrr. Bu xrc Azrbaycanda hrbi yataqxanalar tikmk grkdir. gr mharib elan olunsa, 12 saata SSR sfrbrlik edirs Azr-baycanda hrbi hisslr yaratmaq Mdafi Nazirliyinin lind he ndir. Mn tklif glir ki, buradak Yazov inovniklrin sz verk. Biz qona qarlama da, sarsaqlayanda cavabn vermyi d bacarrq. 12.39. Sevil Cahani: Generala sual var - siz niy lm hallarn qabaqca inkar edib, indi tsdiqlyirsiniz? Sonra, biz mktub glib. Zaqatala sakini soruur ki, Almaniyada qulluq edn bir azrbaycanl ona hcum edn ermni zabitini (zn mdafi edrkn) ldrmdr. Sual olunur: onun mhkmsind Azrbaycan hrbi komissarlndan nmaynd olacaqm? Sonra S.Cahani Voroilovqradda yaayan bir Bak ermnisinin Bakdak dostuna mktubunu oxudu: Zdorov, Qus. (Quseyn). U men tolko zarubejne qosti - uzbeki i dr. zdes kayfu. Za ay zdes qotovlt samodelnoe orujie. qor55. Daha sonra Sevil Cahani Moskvadan glmi hrbilrin d baa dmsi n rusca danb dedi ki, biz hardan bilk ki, bu mktub alnandan sonra onun sasnda istintaq balanacq? Orduda niy silah hazrlanr? 12.47. Fhmin: 1 saatdan sonra Siyamkin mhkmsi balayr. Xahi edirik ki, 100 nfr ora getsin. Politexnikin, naatn tlblri getsin. (Cavanlar axmaa balad). 12.48. Bir hrbi (polkovnik): zr istyirm ki, sizin dilinizi bilmirm. 2 gndr buradayam. Biz grk bir-birimizi dinlmyi bacaraq. Bizi mdafi naziri gndrib qrupda: Ermnistana, Grcstana v Azrbaycana. Gstri var ki, 20-25% respublikalarda qalsn. Pribaltikada, baqa respublikalarda da ar z qaydasnda gedir. Orduda da hr yerd olduu kimi qanunsuzluq hallar var. Ola bilmz ki, sgri ldrsnlr, bu i czalandrlmasn. Bel ey ola bilmz. (Var!). Gnc qadnn oxuduu mktub haqqnda. Oradak hadis DN-n aiddir. Onun Sovet ordusuna he bir dxli yoxdur. Bizim trkibimizd hrbi prokuror da var, mktubdan ona xbr verrik. Glin bu 25 faizi sliq il yola salaq. (Fit, hay-ky). 12.54. Sevil Cahani sakitliy ard (tribunadaklar da). Polkovnik rusca mracit etdi. Dedi ki, glin mnim yanma, dialoq aparaq. Hrbi dedi ki, polnomoi u vas est?56. - Est. Bizi kim sgr aparr? - Naa vlast.57 - Demli, bizi hkumtimiz sgr aparr. O hakimiyyt d qrar xarr ki, bizim sgrlr burada qalsn. Azrbaycan suveren dvltdir. Biz hl ordu lazm deyil. 67 millt var, onlar da Azrbaycanda qalmaldr. Siz Azrbaycann suveren respublika olduunu tanyrsnzm? - Sizdn ox mnd slahiyyt var. Mn baqa respublikalar kimi Azrbaycan respublikasn da suveren respublika tanyram. - Siz baqa respublika yox, Azrbaycan AS-nin qbul etdiyi Konstitusiya qanununu tanyrsnzm? (Bu sual dflrl verdi, hrbi cavabdan yaynd. Sonra o kildi). Qoy getsin, dalnca qara da. Getdi, ona gr ki, danmaa sz yoxdur. Ermnistanda zlzldn sonra sgrlr saxlanlb. Bizim vziyytimiz zlzldn d pisdir. Onlarn halisinin yars qrlb, bu evlri kim tikirlr? (Glm). Biz 200 mindn ox didrgin glib, n qdr d Mesxet trk. Konstitusiya var. Qorbaov bu gn var, sabah yox, Konstitusiya is hmilikdir. sgri xidmt mcburidir. Yarm milyondan ox qaqnmz olduuna gr kmk edk, onlara ev tikilsin. Onlarn drdlrin lac edndn sonra baxarq. (Alqlar). 13.06. Fhmin: Mn indi generaln yanndan glirm. Nadejda smaylova da (televiziyadan) orada idi. Hrbi komissar dedi ki, ayn 21-ind sgrlr yola salnacaq. Mn is dedim ki, n 21-i, n d baqa vaxt azrbaycanllar sgr getmyck. Sonra general dedi ki, sn sz verirsnmi ki, azrbaycanllar hams burada qalsa azrbaycanllar arasnda itia olmayacaq, lm olmayacaq?

Mn sz verdim, tkc z admdan yox, xalqn adndan. General dedi ki, bunu Yazova atdracaam. Gndrmiriks hr birimiz tklikd inadkar olmalyq. Bu gn hammz z szmz dey biliriks hr eyi bacararq. 21-i gn mn burada olacaam. Dmir yolunun stnd, vaqonun qabanda duracaam. Tyyar il gndrslr yapacaam onun tkrindn, qoy srsn. Gll d ola bilr, hr ey ola bilr. 21-i sl mbariz balayr. Bu hkumtdn qeyrt grmmim. Bizi gll gzlyir, srgn gzlyir. Rayonlara xbr gndrin - sgr gndrmsinlr. General sz verdi ki, he ksin qapsna milis gndrmyck. Onu xalq qeyrtin armam. gr z yox, zndn balacasna da bu ii taprsa onda da kii deyil. Siyamkin mhkmsin getmliyik. 13.16. Xlil Rza: Rdd olsun 25%! ln 93 nfrdn he biri yksk vzifli xslrin uaqlar deyil. Qaraba hadislrindn Azrbaycan Xalq Cbhsi yarand. Arzu edirm ki, sgrlik mslsindn is qadnlarmzn cbhsi yaransn. (Sonra yen qadnlarn facisindn, torpaqlarmzdan dand. Bu facilri qadn qvvsi il dzltmk yolundan sz ad. Tklif etdi ki, sabah yen hrbi komissarln qarsna toplaaq. Oradan MK-ya, AS-, televiziyaya getmliyik. Televiziyann damarlarndan kii qan axtmal-yq. Ssimizi dnyaya eitdirmliyik). Mn Moskvaya, Vzirova teleqram vurmuam ki, Azrbaycan xalqna qar txribatlar qurtarmasanz hamnn gz qarsnda partbiletimi yandracaam! 13.23. Bir olan: Sabah saat 10-da ham hrbi komissarln qarsnda olsun. (Mikrofon xarab oldu, olann dan yarmq qald. Camaat da dalmaa balad). 13.25. Dalma. Bir hiss generalla shbt etmk n ar mntqsi binasna doru getdi. Burada bir ne zabit dayanmdr. Ancaq milislr dar yolu ksib axn qabaa buraxmad. lm sgr olunun klini sinsi stn sxm xanmn bana xeyli adam yb. O deyir ki, bel oulun anas lmdn d qorxmaz. Mn bu saat Qarabaa getmy, ermnilri qrmaa hazram. Btn Azrbaycan oullar mnim balamdr. Hamsn qorumaa hazram. Baqa milltlri qoruyuruq, z vladlarmz qurban gedir. Qaydanda da ar mntqsindn dmiryol xstxanasnadk btn yol adamla dolu idi, el bil, xalq nmayi xmd. Mn bir dstnin yanna ddm. Burada qadnlar televiziyann diktoru rqiyy xanmla qzn mbahis edir, televiziyann bu hadislri iqlandrmadn, televiziya mkdalarnn seyri mvqe tutduunu tnqid edirdilr. O is cavab verdi ki, xlarma gr mn iddtli thmt veriblr. Ancaq qadnlar onunla razlamadlar. Belc dana-dana, drdl-drdl XI ordu metrosunadk piyada gldik. Yol-iriz insanla dolu idi. nstituta glnd yrndim ki, Byi Azrbaycanfilm kinostudiyasn-dan glib kirlr. Mn d AXC nzdind Mesxet trklrin yardm gstrn Ouz arxadal yaratmaq plann onunla mzakir etmk, onun razln almaq istyirdim. Ancaq By ox gec xd. Sn dem, qabaqca Parisd xan Cm axam hadislri jurnalnn mxbirin msahib verib (sraagn is Kanada mxbiri, Shrabla onun evin gedib msahib almd), sonra is Azrbaycanfilmdn glnlr onu kinolent alblar. kili qurtarandan sonra mn arxadalq yaratmaq mqsdimi, bu birliyin mqsd v vziflrini, bu qdan trklri sa-salamat xarmaq n hans vasitlrdn istifad etmk planlarm dandm, trklrin bana gtiriln facilrin sl sbblrini gstrck, onlarn ehtiyaclar haqqnda operativ mlumatlar camaata atdracaq bir mtbuat orqan yaratmaq istdiyimi dedim. By btn bu ilrin AXC adndan edilmsin ninki etiraz etmdi, ksin, alqlad v dedi ki, tcili faliyyt balayn, biz d dalnzda durarq58. lk tdbir kimi Mesxet trklrinin Qazax rayonuna glmi aillrin yardm etmk planladrld. Bu mqsdl Mhsn, Frrux, Shrab v baqa yoldalarn kmyi il baqa mssislrdn d adamlar clb edildi. Mn yuxar binada Corafiya, Tarix, dbiyyat, rqnaslq nstitutlarna dedim. Bu gn AB-n Kaliforniya tatnda ermnilrin msknind 8 bal gcnd zlzl olub. Cmi 300- yaxn adam lb, nki dant nisbtn ox azdr. Ermnistanla mqayisd adamlarn bel lyglmz drcd az tlfata uramas AB-da binalarn yksk keyfiyytl tikilmsinin nticsidir.

QEYDLR 1 Vzirov z li il AXC szn pozaraq itimaytin yazb. 2 Vzirov birbaa szn pozsa da sonra onu z li il yenidn yazmaa mcbur olub. 3 Bundan sonrak MK Brosundan sonra respublika mtbuatnda drc edilsin cmlsini .Vzirov pozub. 4 Sndin sonunda bu xslr yox, .Vzirov z qol kib. 5 Xsusi daretm Komitsi rdd olsun!. 6 Volski! Azrbaycanllar DQMV-dn xarma dayandr!, Volski! DQMV-dn rdd ol! Balamayacaq!. 7 Mann verilmsi xo niyytl olmad n Cbh ondan imtina etmidi. 8 Azrbaycan Xalq Cbhsini nzrd tutur. 9 Tsrrfat hesabna. 10 ndiki Goranboy rayonu. 11 Buna da, o birin d haqq qazandrmaq olmaz. 12 Qarabaa Xalq Yardm Komitsi nzrd tutulur. 13 Hl otur. 14 Niy Vzirovun danmasn istmirsn? 15 AXC dar Heyti nzrd tutulur. 16 kil buradan! Yolda, kil buradan! Xuliqanlq etm! 17 Vzirov. 18 Biz yazdqlarmzn hamsn yerin yetirmiik. 19 SSR xalq deputatlarnn qurultay nzrd tutulur. 20 Bunu nzr almal!. 21 Qarda ermni xalq il dostluu brpa etmk grkdir. 22 26-lar RPK mlumat-thlil urasnn hazrlad materialdr. Dili dyidirilmyib. 23 Mrkzin qtiyytsizliyi. 24 Bu, SSR-d dvlt suverenliyi haqqnda qbul edilmi ilk qanun idi. 25 Sonralar Oruc by Bakda rus sgrlrinin gllsi il hid oldu. 26 Ovaxtk respublika Radio v Televiziya Verililri Komitsinin sdri. 27 Trkazr termini il Xlil by Azrbaycan trklrini nzrd tutur. 28 Culfa cbhlrinin bas Ramiz Tayev. 29 Bu eri xalq ilk df eidirdi. 30 Ali Sovetin son sessiyasnda milli hrbi qvvlr yaradlmasna qar x ednlr nzrd tutulur. 31 Hllik xalq dzr. 32 Xalq ruhdan salmamaq n bzn bel yalanlar da uydurulurdu. 33 ndi orada Azadlq qzeti redaksiyas yerlir. 34 ndiki Hseyn Cavid prospekti. 35 Sonradan Grcstann prezidenti olmu v devrilmi Zviad Qamsaxurdia. 36 Xahi edirm aradrb mniml dann. 37 Cbhilrin qann nzrd tutur. 38 BMT qounlar. 39 lk vaxtlar Xalq Cbhsinin rayon bsi yerin rayonun Xalq Cbhsi deyimi ox yaylmd. Qubadl Xalq Cbhsi slind Xalq Cbhsinin Qubadl rayon bsi demkdir. 40 Aydndr ki, el bu qrara gr mitinqd AXC-nin liberal qanad itirak etmirdi. 41 26-lar RPK mlumat-thlil urasnn hazrlad materialdr. Dili dyidi-rilmyib. Ruscadan evirm bizimdir. 42 evirmsi: SSR Ali Sovetin. Biz, artq iki ildk ev-eiksiz v isiz qalm, n ar durumda olan 200 mindn yuxar azrbaycanl mrkzi hkumtdn bizim ehtiyaclarmza diqqt yetirmyi tlb edirik. Biz SSR Ali Sovetindn Ermnistan SSR-dki doma yaay yerlrimiz qaytmaq v thlksizliyimizi tmin etmk mslsini hll etmyi tlb edirik. 43 Aamal by AXC H zv olmayb. 44 26-lar RPK mlumat-thlil urasnn hazrlad materialdr. Dili dyidirilmyib. Ruscadan evirmlr bizimdir. 45 evirmsi: Respublikann suverenliyi haqqnda qanunun qbul edilmsi mnaibtil hamn tbrik edirm. Biz bu xbri sevincl qarladq. Hr yerd Xalq Cbhsinin rolunun

artdn grrk. Srhdlrin dyidirilmsi yolverilmzdir. Bu, qan tklmsin gtirib xarar. Biz Azrbaycan XC-ni alqlayrq. 46 evirmsi: LXC Siz atin salam gndrir. Biz fxr edirik ki, Sizin qarnzda x etmk imkanmz var. Siz szl yox, il kmk etmk imkanmz olmad. Biz Ermnistandan gln qaqnlarn yaad rayonlarda olduq, Xz qsbsin ba kdik. Hdsiz hiddtlndik. Grlrdn sonra Azrbaycan KP MK-nn II katibinin yannda olmaq istdik, ancaq birinci gn onun qbuluna d bilmdik. Yol. Polyaniko bizi 12 oktyabrda qbul etdi. Yax shbtimiz oldu v biz hesabatmz ona, surtini is AXC-y verdik. Azrbaycan xalq kimsnin qarsnda ba ymy almayb. Mrkzi mtbuat v televiziya, o sradan Pravda qzeti d vziyyti birtrfli tsvir edirlr. Biz xalqnzn oxlu nmayndlri il shbtldik v grdk ki, bu, lyaqtli xalqdr. Mn gerkliyi burada yrndim, grkli material topladm v onu Latviya XC rhbrliyin vercym. Sizin hqiqtiniz SSR-nin btn vtndalarna atdrlmaldr. AXC-nin Mrdkandak dayaq dstsi il tanlq biz ox xo oldu. Mn syldilr ki, XIV srd tikilmi qalann stnd Azrbaycann milli bayra qaldrlb.. strdik ki, bu bayraq respublikann btn rayonlarnda qaldrlsn. Latviya XC-nin qurultaynda sizin nmayndnin x ox xoumuza gldi. Arzu edirm ki, AXC znn birinci qurultayn uurla keirsin. 47 evirmsi: Azrbaycan Xalq Cbhsini btnlkl dstklyirm. ki cbhmizin dostluunu mhkmlndirmk grkdir. Yaasn birg uurumuz!. 48 evirmsi: Mnim olum burada xidmt edir. Azrbaycanl niy Uzaq rqd xidmt etmlidir? Bu ki ox byk mnvi v cismani zhmtdir. 49 lyazmalar nstitutunun srcs. 50 Sonralar Azrbaycan Respublikas Daxili lr Nazirliyi daxili qounlarnn komandan olmu, indi hbsd yatan Fhmin Hacyev. 51 Bahar Trkel sonralar bir mddt Azadlq qzetind makina ildi. 52 Sovet ttifaqna xidmt edirm yox, sovet xalqna xidmt edirm. 53 ndiki Yasamal rayonu. 54 Tyyard mhv olan azrbaycanllar nzrd tutulur. 55 Salam, Hs. (Hseyn). Mnim yanmda yalnz cnbi qonaqlar - zbklr v b. olur. Mn kef kirm. Burada ay vernd ldqayrma silah hazrlayrlar. qor. 56 Sizin slahiyytiniz var? 57 Bizim hakimiyyt. 58 Sonradan ortaya xan bir ox brokratik ngllr zndn Ouz arxadal rsmilmdi.

BENC BLM SUVERENLK ARPIMALARI. "AZADLIQ" CH-CH 19 oktyabr 1989. Shr tezdn Qazaa gedck avtobusu dqiqldirmk n Akademiyann avtobazasna yollandm. Sabir Mlikolu sz verdi ki, shr 10-un yarsnda man institutun qarsnda hazr olacaq. Oradan xb i glnd grdm ki, tlblr "Moskva" mehmanxanasnn st il M.Hseyn ksin drlr (llrind milli bayraqlar). Saat 10-12 arasnda Azrbaycan Xalq Tsrrfat nstitutunun tlblri d bir ne dst il Siyamkin mhkmsin gedirdi. Onlarn "Siyamk azadlq!" xoru bizim institutun uzun dhlizind ks-sda verirdi. Bu gn btn hr guruldayb - ham hm Siyamkin mhkmsin, hm d hrbi komissarln, sonra MK v AS-in qarsna sgrlik mslsindn tr toplab. Saat 2-d kemi i yoldam, Dililik nstitutunun mkda Kbra Quluyevann namizdlik iinin mdafisind itirak etdiyim n bu tdbirlrd ola bilmdim. Ancaq onu dqiq bilirm ki, bugnk gn Baknn son vaxtlardak n grgin gnlrindn biri olub. Adamlar hams dst-dst mitinq v piketlr gedib.

Axam televiziya xbr verdi ki, Zaqafqaziyada bir hrbi tyyar qzaya urayb, 7 nfrlik ekipaj, 50 nfr srniin hlak olub. ox qsa xbr idi. Ancaq birc ey aydndr - lnlr bizimkilrdir, nki ermni, yaxud grc olsayd lst bildirrdilr. 20 oktyabr 1989. Shr tezdn evdn xb olum Ouztorulu yeni evimiz kndn bri ilk df baaya qoydum. glnd grdm ki, Shrab by mni gzlyir. Yolda (VI mikrorayonda) rqnaslq nstitutunun elmi iisi, bir ne il Trkiyd ilmi Allahkr mlliml (bir vaxt o bu institutun partkomu, mn is "Elm" qzetinin redaktoru idik v bir-birimiz saymz vard) grb "Ouz" arxadal haqqnda shbt adm. O da mn mmnuniyytl yardm etmk fikrind olduunu bildirdi. Saat txminn 11- qalm bizim institutda mn, Shrab, Nsir v Frid, rqnaslq nstitutundan Allahkr mllim v Mhibbi hmdov (sli Adgn trklrindndir. Nmnqanda doulub, Qazaxstanda byyb, Xamazda boya-baa atb, indi is Bakda yaayr)1, Aqarlar Kimyas institutundan Abuzr mllim v baqa bir olan, "Kristal" konstruktor brosundan bir qazaxl gnc yol yolda olduq. Qabaqca Zmin Hacyevagil gedib onlardan bir kis un v 10 kq kr tozu gtrdk. Sonra "Memar cmi" metrosu yanndak 20 N:-li hr polikilinikasndan (Mhsn Nayevin tanlar idi burada) 5 kis un, xeyli paltar, onadk drdayaq v b. eylr gtrrk Azrneft dndk v yolst bizim direktor Cahangir Qhrmanovgil d dyib onlardan bir balama paltar gtrb Bakdan xdq. Bu vaxt saat 12 idi. Ya yard. Srcmz Zirddin ox cal adama bnzyirdi. Man hrd gzdirdiyimiz gr acqlanb qanmz qaraltd. Ancaq bizim hammz dedik ki, yola zglr xmaq lazmdr Zmin xanm cibindn ona 20 manat benzinpulu verndn sonra src yumald. Sonra yava-yava onu l aldq v deyib-glmy baladq. Btn yol boyu mn v Shrab by hmi institutda olduu kimi zarafatlaa-zarafatlaa getdik. Dzdr, ox vaxt hamlqla ciddi mbahisy d qoulurduq. Balca mbahis mvzular tam suveren olandan sonra Azrbaycann vziyyti, Trkiynin indiki siyasi a iqtisadi ykslii, Mesxet (Adgn) trklrinin facilrinin sbblri, Azrbay-can dilind ilnn alnma szlrin qarlnn taplmas... idi. Yevlaxda manmz ynglc xarab oldu v onu tmir etdirmk n avtobazaya gldik. Blli oldu ki, ermnilr partladan avtobus buradadr. Src man dzltdirndk hammz gedib baxdq. Qrmz rngli "karus"dan qabralardan savay, demk olar ki, he n qalmamd. Avtobazann iisi dand ki, tkrlr dolan qlplri Moskvadan glnlr ydlar, dedilr ki, xaricin (AB) istehsal olan partladcdr. Yolda rk yeyndn sonra axama Gncy atdq. Abuzr mllim bizi qarda, SSR idman ustas, dnya empionu Aydn brahimovun mqisi saq Cfrovun evin dvt etdi. Gecikdiyimiz gr getmk istmdik, axrda birc stkan ay imy razlq verdik. Tez d xb yola dzldik. Axam saat 9-da Qazaa atdq. Mehmanxanada yer alandan sonra yemy xdq. Ancaq hr yan bal idi. lacsz qalb yen avtobusa oturaraq Qazax - Astafa yolunun stndki "Qaraba" restoranna getmli olduq. Yemk yeyn vaxt "Zaman" baland. Bildirdilr ki, SSR AS Ryast Heytinin DQ haqqnda mraciti olub - bizim AS- tvsiy ediblr ki, DQ deputatlar il birg tdbirlr plan hazrlansn. Bu i slind Azrbaycann XK-ni lv etmk haqqnda qrarn knara atmaq, Azrbaycana meydan oxumaq demkdir. 21 oktyabr 1989. Shr AXC Qazax rayon bsinin fallarndan biri Yusif by Yusifovla grdk. AXC qrargah hr 4 N:-li orta mktbd yerlir (kemi Qazax mllimlr seminariyasdr). yrndik ki, Mesxet trklri Qazan bu kndlrind yerlir: ..................................ail........................ nfr Sadxl.......................80............................402 Poylu.........................88............................408 Kvlli.....................24............................133 Yuxar Salahl...........23.............................88

Kalininknd..............13............................53 Musaky....................20.............................98 Qanql.........................24............................98 Akynk....................5.............................23 ________________________________________ Cmi...........................277.......................... 1302 Frqandn..................Daknddn.............Smrqnddn 492 nfr.......................338 nfr.....................122 nfr Yerlib: qohum evind - 897, inzibati binada - 405. Bykksikd (Sadql kndi) - 103 ail. Balca ehtiyaclar: tikinti materiallar (ifer, tol, taxta, sement v s.), qalo, hkim (1), dftr, kitab - drs lvazimat, 5 km. 6 dym(lik) boru, vaqon evlr. Qossnaba (zizbyov) tzyiq etmli ki, 120 t. sement, 200 kub metr taxta ayrlb, onu tcili gndrsinlr. (Nazirlr Soveti ayrb). *** Ncf Talbovla tan olduq v onunla birg Bykksik stansiyas yaxnlndak Sadql kndin getdik. Ncf by rayon K-nin mhasibi, eyni zamanda AXC zvdr. Didrginlrl ilk gndn o, mul olub. Qazaxdan keib gln 35 min didrgini Azrbaycana o, yola salb. ox smimi v ibiln olandr. AXC qrargahnda biz demidilr ki, trk didr-ginlrini o, adbaad tanyr, kim n lazmdrsa bilir. Bura glnd deyilnin doruluuna inandq. Yolda Ncf by bildirdi ki, Sadqlda trklrin lap qonuluunda Ermnistann Noyemberyan rayonunun Lmbli kndindn avqustda gln 82 ail var. Onlarn vziyyti dzlmzdir, ona gr d mslht bilsniz yardm onlara edrsiniz. Lmblililr uzun mddt Grcstanda qalb doma kndlrin qaydacaqlar umudu il gzlmi, bunun hyata kemycyin inanandan sonra Azrbaycana kemy mcbur olmular. Onlar vaxtil el bu torpaqdan olduqlarna v indi d qohumlar yaadna gr burada qalmlar. El trklrin zlri d Sadqldak qohumlarnn dvti il bura glmilr. Biz Azrbaycanla Grcstann srhdindki Sadqlya atanadk Ncf by bu 2 ild nc Ermnistandan, sonra zbkistandan gln didr-ginlri yerldirrkn grdy facilrdn, dhtli hadislrdn dand. 2 hadis hammz kvrltdi. Deyir ki, zlzl xbrini eidn kimi 5 vertolyot gtrb zlzl rayonlarna uduq. Krp bac-qarda bir-birindn el brk yapmdlar ki, onlar he cr aralamaq, llrini qoparmaq mmkn olmad - qorxurdular ki, bir-birini itirrlr. Baqa bir df is bir kiini gtirrkn syldi ki, ermnilr 7 yanda qzm ldrblr, onu xilas ed bilmdim. Ancaq o, vertolyotdan dn kimi qz burada qarsna xd. Onun ddy hal dill tsvvr etmk mmkn deyil. (Bu hvalatlar sylynd avtobusdaklarn hamsnn gzlri yaarmd). Ncf by z d uzun mddt qhrlnib dana bilmdi. zn glnd dedi ki, bu, sl mharib idi. sir d gtrrdlr. Bzn 10 - 20 adam tuturdular. Onda biz d buradak hmin sayda ermnini aparb dyiirdik. Ncf by danrd ki, bu dvrd biz hkumt, partiya v qayda-qanunun gcn, onlarn mvcudluuna olan btn inam itirmiik, yalnz mharib qanunlar il yaamq. Sadqlda biz ortadan ken yolla blnm iki didrgin mskni grdk. Sada lmblililr, solda is trklr yerlmilr. Ermnistanl-lar grnd ryimiz ard - vur-tut 2-3 ail vaqonda, yerd qalanlarn hams torpan, paln stnd qurulmu adrlarda yaayr. Bu adrlarda n qdr uaq vard! Mn he kinolarda da bel dhtli mnzr grmmidim. gr ikic il qabaq mn desydilr ki, iki il sonra Sovet hkumtind adamlar indi grdymz raitd yaamaa mcbur olacaqlar, mn hmin adam qlbiqara, xbis v dvltimizin dmni adlandrar, bel eyin he vaxt mmkn ola bilmycyini, siyastin, proqramna rkdn inandmz kommunist partiyasnn bel ilr he vchl imkan yaratmayacan sylrdim. N qdr istrdim ki, bu gn d hmin szlri tkrar edim! Tssf, min tssf ki, bunu bacarmaq mmkn deyil. Mn dvlt v hkumtin ermnilr lind oyuncaq olduunu, on bir saat quranda yerln bir lknin paytaxtn danaklarn idar etdiyini, Qorbaovdan, Rjkovdan, Voronindn tutmu Konarevdk btn byklrin Azrbaycana dmn ksildiyini

grnd, ermnilrin qisasn (blokadaya v trsliyimiz gr) bizdn almaq n he bir frsti ldn buraxmadqlarnn ahidi olanda, hm partiyann bas, hm d lknin prezidenti Qorbaovun ahnazarovlar, Brutentslr, Baqramovlar v baqa-larnn idarsi il hrkt etdiyin, onun DQ- ermnilr vermkdn tr yz hoqqadan xmasna, iki il yaxn vaxtda lknin taleyi il oynayan, bu boyda imperiyan llri il laxladan, onun dirklrinin dibini qazyan ermnilrin nazn kmsin, alaglmz cinaytlr silsilsi trdn danaklara gldn ar sz demmsin, ksin, hr eyd Azrbaycan tqsirlndirmsin, xalqmza hdqorxular glmsin gndn-gn daha ox ahid olanda dvlt v partiyann bu ilrd gnahsz olduunu hans sadlvh inamla tsdiqlmk mmkndr?! Biz eyni sadlvhlkl Aanbeqyann Parisd danaklar qarsndak xn oxuyanda da el sanrdq ki, Qorbaov bunu biln kimi Aanbeqyan hbs etdirck, Zori Balayann Ocaq kitabn oxuyanda el gman edirdik ki, Moskvann bundan xbri yoxdur; gr Moskva, Siyasi Bro, Ali Sovet bils ki SSR-d mharib tbliatnn qadaan olunduu bir vaxtda slind mharib hazrlanr (Qaraba, Qars, Naxvan istmk baqa cr nec adlandrla bilr?), onda onlar dht glck, mqssirlri lngitmdn czalandracaqlar ki, lknin taleyi il oynamaq istyn baqalarna da grk olsun. Ancaq bu avam, sadlvh dnc vzind biz nyin ahidi olduq? Onu grdk ki, ninki Aanbeqyann gznn kln d frmdilr, ksin, Osipyan da SSR EA-ya vitse-prezident qoydular, Zori Balayann deputat seilmsin imkan yaratdlar, onun baqa srlrini Moskvada ap etdirdilr. Ambarsumyann Trkiy torpaqlarn istmsi faktna etiraz etmdilr, Qaraba Azrbaycandan aral salmaq n Sov. KP MK b mdiri, Aanbeqyann qdhda Arkadi Volskini ora gndrib Azrbaycan kndlrinin halisini d Ermnistan tmizldiklri kimi tmilmy aldlar (ancaq bunu bacarmadlar, bacarmadqlarna gr d ermni-rus qardalar hr ikisi quduzlad), Konarev kimi, ermnilrin boqabnn dibini yalayan nazirlri, Starovoytova kimi gncliyini Azrbaycan dznlrind keirmi deputatlar, Petruev kimi vicdansz jurnalist-lri lk ictimaiyytind Azrbaycan xalq haqqnda mnfi ry yaratmaa clb etdilr ki, idir, sabah bu xalq ktklysi olsa onu qnayan olmasn. Ancaq tarixi aldatmaq tin msldir. Rus mni aradan gtr bilr, ermni mni mhv ed bilr, ancaq mnim bu yazlarm - tarixin bu hqiqt gzglrini onlar mhv ed bilmzlr, sndrma bacarmazlar!.. N is, lmblililrin dhtli vziyyti bizi n qdr mtssir ets d, Ncf byin trklr yox, mhz ehtiyac daha ox olan bu sa trf l uzatmaq tklifini eitsk d bizi gndrn kollektivlrin pulu v pal-paltar, rza yalnz trklrdn tr gndrdiyini nzr alb yolun soluna kedik. Qazax XC-nin, yerli tkilatlarn yaxndan itirak il hr idar 2-3 aily thkim olunub v bu idarlr trklri ev-eikl tmin etmlidir. Dorudur, ox aillr n yeni evlr tikilib. Onlarn oxuna hytyan torpaq sahlri ayrlb, ancaq hl bir ne ail adrda yaayr, bzilri is qam divarlardan zn otaq dzldib. Onlarn iind yaayann qdan sa-salamat xmasna inanmaq ox tindir. Otaqlar odun sobas il qzdrlr, yerin taxta dnmi otaqlar grmdik - hamsnn yerin qum splnib, nql tklb. Yan aramsz yamas, yol-irizin ox qaln palq olmas, havann soyuqluu da adamlarn hval-ruhiyysin tsir edirdi - hr bir yanda bzb durmudu... Trklr, dorusu, bizim gzldiyimiz kimi olmad - onlar sar (az qala rusa bnzr), bir qdr qaradinmz, htta deyrdim ki, bir az da laqeyd grnd biz. ox gman ki, bu yanl tssrat adamlarn talelrindn ksknlyn gr qaqabaql olmasndan, yaxud havann srtliyindn irli glmidi. Bir hvalat da hammz naraz sald - qoca bir kii iri girib (gtirdiyimiz eylri v pullar trklrin asaqqalna thvil verdiyimiz vaxt) ona veriln vaqon evin yararszlndan ikaytlndi v onu gtirn idarnin z maln geri aparmasn taprd. Allahkr Qurbanov ox nzaktl qocaya baa salmaa ald ki, dzgn hrkt etmir, araya narazlq salr. Ncf by d zn ona tutub dedi ki, ax sizin aildn 5 nfr ayrca ev tikilib, myi niy itirirsiniz? (Sonra Ncf by syldi ki, qocan yandran odur ki, zn ev tikilnd 3.000 manat xrci xb; bu pulu dvltdn almaq istyir). A, bu kiinin gzgrsi insafszl bizim nmayndlrin hamsna ox pis tsir etdi v didrginlrl daha geni shbt aparmaq hvsimizi ldrd... Mn trklrin balca ehtiyaclarn yrnib dftrm qeyd etdim, sz verdim ki, onlarn dnilmsin alacaam (Ouz arxadalna umud bslyirdim). Ncf byi is min etdim ki, lmblililr kmk gndrilmsi n limdn glni sirgmycym. Biz trklrin yanndan aralanb bir ne kilometr glmidik ki, yolda stn milli bayraq sanclm, yardma gedn avtobusla qarladq - iindkilr Qazax XC fallar, qadnlar idi,

lmblililr rzaq, paltar aparrdlar. Onlar da, biz d manlar saxlayb yer ddk. Bu vaxt tsadfn Astafa XC nmayndlri d (yardm aparan) glib xdlar. mann hli arasnda smimi gr oldu. El yoldaca fikir mbadilsi etdik. Bizdn respublikadak vziyyti sorudular. sgrlri Azrbaycanda saxlamaq urunda qadnlarn hrkatndan dandq. Onlar da dedilr ki, XC Qazax v Astafadan olan 1 nfrin d Azrbaycandan qraa sgr getmsin yol vermyck. Dedik ki, sznzn stnd mhkm durun. Bizdn xahi etdilr ki, Ziya Bnyadova salam aparaq. AXC nmayndlrini hr an z rayonlarnda grmy ad olduqlarn bildirib bizi tez-tez onlara qonaq glmy ardlar. Sonra ox mehribanlqla ayrlb yola ddk. Paln, suyun, yan iind ken bu qsa gr mnd ox isti, mhrm duyular yaratd. AXC-nin xalqn birliyi, mnvi monolitliyi urunda mbarizsinin nec gzl ntic verdiyini grdkc ryim daa dnr, xalqn mbariz zminin gndn-gn artdn grnc sevinirdim. Grnr, hammz bu xo tssratn siri olmuduq dey yalnz Tovuza girnd srcmz duyuq dd ki, yol vrqsin Qazaxda mhr vurulmayb. Bir d mhur Poylu krpsndn keib dala qaytmaa dyrdimi? ksriyytin ryi bel oldu ki, yaxndak hr hans bir idary gedib onun mhrn vurduraq. Sn dem, bura Clilli kndi imi. (Burada yemk n dayanmdq). Orta mktb gldik ki, onun mhrndn istifad edk. Drs baland n mllimlr siniflrd idi. Mn mllimlr odasndak iki qadn, bir kii mllim zml gtrdym, Qarabada azrbaycanllarn bana rus sgrlrinin gtirdiyi facilrdn bhs edn Odlar yurdu qzeti nmrsinin xeyli nsxsini verdim ki, kndin baqa ziyallarna da paylasnlar. Nmayndlrimizl mllimlr arasnda smimi shbt baland. Onu deyim ki, Xalq Cbhsinin zv olduumuzu biln kimi hr yerd biz mnasibt btnlkl dyiilir, bizi ham n ziz, n doma adam kimi qarlayrd. Msln, Qazaxdan Sadqlya gednd yanacaqdoldurma stansiyasnda he bir mana benzin vermirdilr (mumiyytl, bu sfr zaman yani kild grdm ki, neft mdni Azrbaycanda nec kskin neft atmazl var!), ancaq Xalq Cbhsindn olduumuzu, trklr yardm apardmz biln kimi ilr qaydasna dd. (Sn dem, zirk srcmz bura atanadk iki yerd Xalq Cbhsinin nfuzundan yararlanb benzin doldurubmu...). Bli, mllimlrl d txminn yarm saatlq shbt-tbliat baa vurub saolladq. Hams bizi evindn gedn ziz qona kimi yola sald. Biz dnn Bakdan Qazaadk dana-gl, n hval-ruhiyy il yol getmidik, ancaq qaydanda hammz mrglyir, yuxulayrdq. Sbb bu idi ki, dnn mclisi nlndirn Shrabla mn idik - bizim bir-birimiz zarafatlar edrk hamn n saxlayrdq. Ancaq hm gec Shrab byin yuxusuz qalmas, mnim is gecdn xeyli kendk oturub qeydlr aparmam, hm d yol yorunu olmamz zn gstrirdi. Bir hadis is tkc bizim yox, hamnn yuxusunu qard. Qasm smaylov2 rayonundan kend yol qranda dzlm meyvsatanlardan heyva almaq n avtobusu saxlatdq. Demk olar ki, hrmiz bir vedr, kr mllim is bir kis heyva ald. Avtobusa qaydb yola ddk. Mn kr mllim oturan yerd ylib qardak oturacan stn qoyduum znbilin azn amaq istyirdim. Birdn alma gldi ki, ax mn kr mllimin yerind oturmuam, o is he yerin kemk istmdi. Niy? Avtobusu gzdn keirdim. O yox idi. Tez saxla dey srcy qqrdm. O is baa dmdi, saxlayanda da artq xeyli uzaqlamdq. Srcy dedik ki, man dndr, geri qaydaq. O bel etmk istynd grdk ki, kr mllim (o, Allahkr mllimdir) bir Jiqulid zn biz yetirdi. Dedi ki, qabaqca el bildim zarafat edirsiniz. Sonra grdm ki, bu, zarafata oxamad, dalnzca gldim. Bundan sonra shbt yenidn canland. Shrab by - mn by - kr by - Mhibbi by oxtrfli nsiyyt kanal i dd. Bu shbt Shrab byin Trkiy tarixini v indiki trk terminologiyasn ox inclikl bildiyini (o z ixtisasca rbnasdr) z xard. Dannda he vaxt rus szlri iltmyn, bunun n hr sz 10 quru (qpik) crimni otandak brniy (bankaya) saldran bu by z dannda sx-sx masir trk terminlrindn yararlanr, arada onlardan bzisini d z yaradr. mumiyytl, Shrab byin rus szlrin irad tutmas bu iki gnd bir avtobus camaatn blk d hyatlarnda ilk df olaraq szlri yz lb bir birk danmasna sbb olmudu. Ham bir-birinin shvini tuturdu. N is, belc dana-dana Bakya girnd artq gec saat 10 idi. Ev atanda 11- qalmd.

Nail dedi ki, Gnn ekrannda bu gn Bilcrid sgrlri Azraycanda saxlamaq urunda olan mitinqdn reportaj verilib. Xlil Rza v baqalar danb. Bli, demli, Azrbaycan televiziyas da qeyrt glmk istyir. Mn ox tssflndim ki, bu mitinqd itirak ed bilmmim. Ancaq Nailnin szlrindn blli oldu ki, bu, Bilcrid keiriln n mhtm mitinq olub. 22 oktyabr 1989. Bu gn Azrbaycan qzetinin 3-nc nmrsini (dnnki) tanlqla kkdn alb oxudum. Afrin Sabir! Bu nmr sbut edir ki, son vaxtlar onun haqqnda yaylan sz-shbtlr tam yersizdir. Mn el balancdan onu qeyrtli bir Azrbaycan olu, ziyals kimi tanmam v tanmaqdayam, bu nmr d (lbtt, irliki yaradcl kimi) bir daha ryimi tsdiqlyir. Dzdr, Sabirin d, szsz ki, qsurlar var, ancaq onlar frddn yox, mumdan - cmiyytdn, dvrdn glir; biz el bir dvrd v el cmiyytd yaayrq ki, burada tmiz adamlar axtarmaq sadlvhlk, onlar tapmaq is mczdir. Bataqlq, amurluq iind yaayan insanlarn tmiz qalmas mmkn deyil... Gec saat 5- ilyndk Ouz arxadalnn qay v nizamnam-sini yazb hazrladm. 23 oktyabr 1989. Bu gn hrd Qzlbalarn Xalq Cbhsinin3 tkil etdiyi (bas Mhmmd Tantkin Hatmidir) mitinq oldu. Biz institut binasnda olarkn kdn arlar sylndiyini eidirdik. Ancaq, tssf ki, n mitinq ged bildim, n d orada sylnn szlri eitdim. Bu vaxt biz lyazmalar nstitutunda Ouz arxadalnn tbbs qrupunun tsis yncan keirirdik. Mnim tbbsml yaradlmaa balayan bu birlik - arxadaln nizamnamsini 8 nfr (mn, Allahkr Qurbanov, Mhibbi hmdov. Mhbbt Mirzliyeva, Sfdr Nhmtov, Mahir Quluyeva, Zmin Hacyeva, Frid lkbrov) mzakir edirdik. Mzakird iki balca msl zrind ciddi mbahis getdi: 1) tkilatn maliyy vsaitinin olub-olmamas; 2) ali mclisin - konfransn zruri olub-olmamas haqqnda. Mn pul toplanlmas il bal ortaya xa bilck bir ox daval hallarn qarsn indidn almaq, arxadalq hrkatn lkly bilck ilr yol vermmk n arxadaln maliyy vsaiti olmamas fikrini mdafi edir, lazm gldikd AXC xzinsindn istifad etmyi irli srrdm. Ancaq yoldalarn bzilri Ouz arxadaln AXC trkibind maliyy baxmndan da mstqil tkilata evirmy arrdlar. Axrda bel qrarladq ki, bu mslni AXC dar Heyti il hll edim. sasn kr mllimin tklifi, baqalarnn da onun fikrin ortaq xmas nticsind qrara aldq ki, Ouz arxadal komit adlansn v onun idar heyti konfransda seilmsin, AXC dar Heyti trfindn tsdiqlnsin. Bu heyt is trk didrginlrin kmk ziyytini boyunlarna knll gtrnlrdn ibart olsun. Bellikl, komitnin yeni trkibinin seilmsin ehtiyac qalmr. Bu mslni d AXC H il razladrma qrara aldq. Axam AXC H-nin oturduu qrargaha (Xaqani ksi, 33) getdim ki, AXC H il grb shbt edim. Ancaq qapda duran olan bildirdi ki, indi burada sa Qmbrovdan baqa he ks yoxdur, onun yannda is xeyli adam var. Mn 1 nfri yox, btn heyti grmk istdiyim n daha iri girmk tbbsnd bulunmadm. AXC binasna v qonu mahn teatr binasnn divarlarna mxtlif qzetlr vurulmu, mqallrin surtlri, mrlr, elanlar aslm, yapdrlmd. Bir ne yerd Trkiy mtbuatndan semlr vard. Bir mqalnin bal bel idi: Ermnilri Sovet-Trkiy yaxnlamas qudurtdu. Vilayt Quluyevin Smenada (Leninqrad) Blokada? Druqoqo vxoda net4, Leyla Yunusovann AB-da xan Novoye russkoye slovo qzetind Azrbaycandak qeyri-formallar haqqndak mqalsi, Lan rayonunun Lan qzetind rayon halisin ermnilrin etdiyi basqnlar haqqnda yazlar (byk ba mqal Konstitusiya gn... basqn adlandrlb) yadmda qald. Pravdann ba redaktoru Afanasyevin Nemt gndrdiyi cavabn kserosurti d divardadr. Redaktor Adam hadissi il bal Pravdada gedn yazya etirazn bildirn v qzeti boykot etdiyini sylyn Nemt cavab verir ki, biz Azrbaycan xalqn thqir etmirik (?), z yazlarmzda ciddi partiyal xtt tutmuruq, boykot is sizin xsi iinizdir. Afanasyev rngli bayraa da hcm kir, Qlukovun Bakraboidki mqalsini z qzetind drc etmkdn imtina edib deyir ki, biz baqa qzetlrdki yazlar yenidn vermkl mul olmuruq. Ancaq el hmin vrqin stndc kims qlml yazb ki, bs Yeltsin haqqnda taliyann Repubblika qzetindki mqalni niy verdiniz? mumiyytl, XC

binasnn traf, bir nv, siyasi auditoriyaya evrilib. An deyim ki, mn buraya vurulan qzetjurnal materiallarnn ksriyytini grb-oxumamdm. Bu gn SSR AS-nin sessiyasnda DQ XK-nin lvi haqqnda Azrbaycan SSR AS-nin qrar tsdiq edilmli idi. Ancaq he n yrn bilmdim. 24 oktyabr 1989. Shr qzetlrdn oxudum ki, dnn MK-da mavir keirilib. Vzirovun bal il DQ-da vziyyt msllri mzakir olunub. Qsa qzet xbri he bir aydnlq yaratmr. Yoldalar (dnn gec televizora baxanlar) sylyirlr ki, sessiyada Qorbaov Tofiq smaylovun szn kobudluqla ksib. Lukyanov is deyib ki, Azrbaycann muxtar vilayt yaradb-lvetm hququ mslsini mzakir edcyik. Saat 3-dk id Ouz arxadal komitsinin (dnn onu bel adlandrma qrara aldq) nizamnamsini dnn tklif olunan dzli-lri nzr almaqla krb yenidn hazrladm. Onu AXC rhbrliyin gstrmk n Xaqani 33- getmk istynd Shrab byl rastladm v onunla birg shbt ed-ed qrargaha piyada gldik. Yolda Shrab byin (o, blfz byl teztez xsn laq saxlayr) danndan hiss etdim ki, deysn, AXC dar Heytind dartma balayb. Onu da deyim ki, dartma Zrdt lizad v Leyla Yunusova trfindn gclndirilir... AXC qrargahnda yrndim ki, burada H-dn he ks yoxdur. Buraya ym izdihamn irisind Shrab byl birg bir qdr dayanb divarlara vurulmu yazlara baxdq v xb getmk istynd ual dostum lhami Cfrsoylunu grdm. Yannda Sovet kndi qzetinin Qaraba mxbiri Vahid Sfixanov da vard, onu biziml tan etdi. Drdmz gedib vazalyan ayxanada oturub ay i-i Qarabadak vziyytdn danmaa baladq. Shrab byl mn onlarn mlumatlar ox maraql idi. Birincisi, onlar uada XC-nin fallarndan, ndgednlrindn idi, ikincisi d, kim olmaqlarndan asl olmayaraq bizim eitmdiyimiz ox eylri bilir, Qarabadak sl vziyyti duyurdular. Hr eydn qabaq, shbtimiz DQ-da XK-nin lvi xbri haqqnda oldu. Bu gn bir ne nfrdn eitdik ki, Moskva (kim?, hara? - bilinmir) Xsusi dar Komitsini lv edib, DQ-a daxili qounlar (SSR v Azrbaycann) yeritmk haqqnda qrar xarb, dnn bizim MK-da da bu msl mzakir olunub. Ancaq hl radio, televiziya v mtbuatn bu haqda bir klm sz demmsi ox aldanm bizlri eitdiklrimizin gerk-liyin inandrmr. Vahid by d, lhami by d dedilr ki, bu saat Mrkzi Komit barq xtti yeridir (bu, MKdak mavir haqqnda mlumatda da z ksini tapb). Onlar bildirdilr ki, bu xtti Azrbaycan KP MK (.Vzirov), uann partiya komitsi (I katib Vaqif Cfrov), Qarabaa Yardm Komitsi (sdr Bayram Bayramov) mdafi edirlr, ancaq Cfrov hl xalqa aq bu haqda sz demir. Txmini mlumatlara, gmanlara gr, Moskva XK-ni gtrr, bizim MK-nn II katibi Polyanikonu DQ-a I katib qoyur, orada SSR-nin v bizim sgri milislr yerldirilir v Azrbaycann hakimiyyti mhkmlndirilir, barqla sakitlik yaradlr, hr iki xalq dinc olur. Bu, Qaraba probleminin Azrbaycann xeyrin hll olunmas haqqnda xalqa verilck ilml mlumat variantdr. Ad kiln bylrin v zmn xsi mahidsinin nticsind dey bilrm ki, Moskvann nvbti frlda v Vzirova tzyiqi il Azrbaycana gtirilrk MKda xalqa srmaa hazrladqlar bu variant bizim rhbrliyin nvbti satqnlndan baqa bir ey ola bilmz. Niy? 1) Niy bar Ermnistan yox, Azrbaycan balayr? Bu bizim xalqn mnviyyatn mhv etmk, onu ayaqlar altna atmaq, bizi bdi olaraq tarixi gnahkar kimi tantmaq chdindn baqa bir ey deyil. 2) Ermnilr cavab vermli olduqlar btn msuliyytdn yaynrlar v 2 illik cinaytlrdn trtmiz xrlar. 3) Onlar yeni, daha mkrli planlar qurmaq n vaxt v imkan qazanrlar, nki slind Sovet dvlti DQ mslsinin birdflik hlli n he n etmir. Bs barq ermnilr v Moskvaya n n grkdir? Bunun kklri ox zd, eyni zamanda lap drinddir. Artq havalar dyiib, buludlar dalarn bandan kilmir. Qarabaa ermnilr vertolyotla, tyyar il gedib-gl bilmir, silah apara bilmirlr. Bu, sadc olaraq mmkn deyil. Bs Qaraba Azrbaycanam taprmal? Yox! N etmli? Barq! Onda Lan azrbaycanllar aar, frldaq bu yolla davam edr. Lann almas is ermninin ora yiylnmsi demkdir. Bli, bu bara iki qarda (ermnini v rusu) mcbur edn yalnz v yalnz bunlardr. Bu qdr uzun vaxtda (iki il yaxn) rus ermniy demir ki, azrbaycanllarn bu id he bir tqsiri yoxdur, siz torpaq iddias edirsiniz He vaxt da demyck, nki DQ-n Azrbaycann daxilind narahat paz olmas rusa ox grklidir. Bu paz olmasa Azrbaycan indiydk ox ey ed bilrdi. (Ancaq bu paz biz eyni zamanda xalq ayaa qaldrmaa da kmk etdi; bu chti

d unutmaq olmaz). Moskva he vaxt DQ problemini hll etmyib v etmyck d! ndiydk ermnilr 3-4 df bel ktlvi qalxb Qaraba istyiblr, Moskva is mslni malalamaqla iini baa vurub. Ermnilrin hrktin siyasi qiymt (razi iddias) verilmyib v bhsiz ki, verilmyck d. Moskva Dalq Qaraba problemini o vaxt hll edck ki, artq buna ehtiyac qalmayacaq - Azrbaycan xalq z bu msly son qoyacaq, Dalq Qarabadan ermnini tmizlyck. Moskva artq tam gcsz olduunu, hr eyin ldn getdiyini grnd tez qabaa qaacaq, mslnin daltli hlli n can qoyduunu sbuta yetirmy alacaq. Ancaq o btn qvvsi, mkri, hiylsi, avantras, fitnkarl il alacaq ki, buna yol vermsin, DQ hmilik Azrbaycanda bir odlu nqt kimi qalsn. Bu gn AXC rhbrliyi irisind narazlq balanbsa bu da Moskva ideoloqlarnn iidir. Buna bh etmy dymz. Bu fikrimi Vahid byl lhami byin syldiklri d tsdiq edir. Onlar dedilr ki, uada XC-ni paralamaq n ona qar Qala adl bir tkilat yaradlb. Rayonun partiya rhbrliyi zn el gstrir ki, guya he ndn xbri yoxdur. Bu gn uallar irisind ciddi-chdl yerli - glm problemi yaradlr, yerlilrl glmlr arasnda soyuqluq, dartma yaratmaa alrlar, tbbs is birbaa hr partiya komitsindn glir. Bli, rusun torpamzda 170 ildn artq bir vaxtda yrtdy ayr - buyur siyastinin nvbti rnyi, z d iyrnc, xalq mnafeyinin satlmasna dayanan rnyi budur!.. Bizi Qaraba halisinin silahlanma vziyyti, lbtt, ox narahat edir, nki ermnilr artq zenit toplar da quradrblar, tkc axma qalmd, onu da vertolyotda gtirnd bizimkilr tutdular (mtbuatda xbr verildi). Saqqalllarn gnn gnorta a liavtomatl Stepanakert klrind, Lan melrind gzdiyini d adi ey kimi danrlar. Szsz ki, bel raitd bizimkilr d liyaln olmamaldr. Bu haqda sualmza bel cavab aldq ki, camaat mal-qarasn satb silah alb. (Molla Nsrddin Allah rhmt elsin, orada da bel bir karikatura var). Camaatda silahn olduunu bzi hadislr d gstrir. Msln, bu ayn txminn 14-nd Krkicahana ermnilr basqn ediblr. Ermnilr qabaqca tfngl balayblar, krkicahanllar da tfngl cavab veriblr. Ermnilr bealana keiblr, krkicahanllar da bealana l atblar. Ermnilr avtomat ildiblr, avtomat cavab da alblar. Dalnca pulemyot ati glib, bunda qab sgrlri gtiriblr (Qiyaslda, Landa zn quzu kimi yazq aparan, atma sslrini he vaxt eitmyn, bizi glllynd kar olan, ermni hdlnnd ir kimi qzblnn rus sgrlrini). Onlar camaat trksilah etmy alsalar da camaat silah tez aradan xarb. Sylyirlr ki, zdzltm silahlar da peyda olur. Ken ilin 22 martnda Novruz bayram vaxt, Krkicahanda tonqallar yandrlanda ermnilr hcum edib. Atma vaxt rus sgrlri d ermnilr yardma glib. Sn dem, bir olan youn v qaln divarl bir borudan top dzldib. in kkrd v oxlu dmir-dmr, bolt-qayka doldurub, topunu mll yandrb. Vahid byl lhami by danr ki, nec bir partlay olubsa ermnilr d, sgrlr d ikic saniynin iind Krkicahan civarndan tmizlniblr. Knd hli sgrlrin dayand yerdn n qdr pilotka (sgr papa) yb - qaanda salblarm. Bu hvalat eidnd Gnclik jurnalnda bu yaxnda krkicahanllarn mrdliyi haqqnda verilmi yaznn gerkliyin bir daha inandm. Eyni zamanda iki fvqldvlt v bir beynlxalq fvqlmafiyaya qar tkbana duran vur-tut yeddi milyonluq bir xalqn - illr uzunu zlaltd yaamaa mcbur ediln, dilni halnda yaayan, daim bir-biri il didim ruhunda trbiy ediln, z-zn nifrt etmk ruhu alanan, birlmyinin he vaxt mmkn olmayaca psixologiyas tlqin ediln sadlvh, hr ey inanan, ryi tmiz, kindn uzaq, zorla, gcl yazqladrlm bu cngavr xalqn yen znd gc tapmasn, Kamran Barovlar, bdrrhman Vzirovlar v onlarca, yzlrc millt atalarnn z ipkl rtlm satqnlq prdlrini yrtma bacarmasn, birliy qadir olduunu AXC timsalnda tsdiq etmsini, zn qorumaq n alaglmz tin, imkansz raitd yaraq-slh ld etmsini, z satqnlarn akara xarmasn grdkc adam bir yandan bu xalqn glcyindn arxaynlar, ancaq o biri yandan btn deyilnlrin qar trfi nec tsvvrsmaz drcd qzblndirdiyini, Qorbaov - Glbekyan - Vazgen - Ambarsumyan mafiyas-nn bu xalqdan dhtli intiqam almaq planlarn pu etdiyimiz gr biz ktlvi terror tkil etmk n onlarn mara yatdn grnd sonsuz narahatlq adam sakit buraxmr. lbtt, dmnimiz yalnz lisilahl sgrlr olsayd onlarla vurumaq xeyli asan olard bilrdik ki, kii kimi dyck, ya ldrck, ya lcyik. Dmnimiz yalnz Qorbaov Vazgen olsayd i yen asan idi - onlara qar indiydk verdiyimiz cavablar ttbiq edrdik. Ancaq n qorxulusu odur ki, bizim z iimizd rus - ermni siyasti bu 70 ild el qorxulu dmn ordusu yaradb ki, onunla dymk on qat, yz qat tindir. Xalqn mnafeyini z yumaq kreslosuna (xidmti manna, yadqanl katibsin, gndlik rvtin) satmaq n

hr an hazr olan MK katibi, yaxasn didib-yrtan, millt yolund hid olduunu sbut etmy alan, ancaq Xocaldak ermnistanl didrginlr atdrmaq n ona verilmi 12 dyi bel vertolyotla Bakya - z evin gndrn nazir, azrbaycanl zabiti ldrb qaan ermnini balayaraq zmzn ermninin toyuuna ki ednlrimizi tutub damlatdran prokuror, Vzirovdan bir klm xo sz, bir ucuz xlt - mnasib vzif almaq istyn siyastbaz ziyal: air, alim, jurnalist (yax ki, say yzlrc lln bu ntfsiqarqlara qar on minlrc blfzlr, salar, Ncflr dayanb!), Sosialist myi Qhrman el asaqqallar ayr buyur siyastini hyata keirmk, xalq yenidn manqurdladrmaq n bu iyrnc v rfsiz orduda birlmilr. Onlar Moskvann tyin etdiyi amansz, hiylgr zabitlrin - Polyanikolarn, Konovalovlrn (hmi dydn sa-salamat xan v Azrbaycan cbhsindn yd qnimti evind lncn rahat-rahat yeyn bu Moskva caniinlrinin) komandanl altnda z ata v analarna, oul v uaqlarna, bac v qardalarna, qohum v dostlarna, qonu v tanlarna... qar lm-dirim dyn girmilr. Mhz bu dy daha qorxulu, dhtlidir, nki o grnmr. Sn zrbnin haradan gldiyini, sn hans silahla hcum edildiyini grmr, bilmirsn. Zrbni ancaq o vaxt duyursan ki, gllsimi, xncrimi, zhrimi snin ryin ilyib, sni dmn qarsnda diz kdrb. Aq vurudan hmi qalib xan xalqmzda bu gizlin mharibd dymk bacar ox zifdir. slind bu son iki ild ermnilrl olan bel dylrd biz uduza-uduza gldik, o vaxt ayldq ki, onlarn zrbsi artq ry ilmidi Moskva XK yaratm, DQ- Azrbaycandan ayrm, oraya htta respublikamzn rhbrlrinin bel getmsini imkansz etmi, vilayt iqtisadiyyatn RSFSR- v baqa yerlr vermk n Ayaz Mtllibova qol kdirmi, Xankndind nmayndlr qurultay arm, Vzirovun xalqn ban hamamla qatd bir vaxtda DQ-dak azrbaycanllar z kndlrindn tmizlmk mliyyatna balam, onlar tam blokadaya almd. Bli, xalq o vaxt ayld ki, slind Qaraba btnlkl ldn getmidi. Btn bunlar hmin o iimizdki gizli ordunun xidmti idi. Biz SSR Ali Sovetinin 18 iyul 1988-inci il qrarn da, XK yaradlmas haqqnda SSR AS-nin qrarn da, Azrbaycanda hrbi vziyyt v qadaan saat ttbiq edilmsi haqqnda qrar da piklrl qarlam, vzifli, liqlmli byklrimizin siyasti saysind hr ey inanm, btn bu oyunlarn nikbin sonluuna inanm, Moskva bu ii bel qoymayacaq inam il yaamq. Bu inam o gizli ordunun xalq zrind qlbsi idi. Bu ordunun n dhtli xsusiyytlrindn biri d odur ki, yalnz z hcum etmkl kifaytlnmir, xalqn zrin hcum kn Zori Balayanlara, iimizdn bizi didmy alan balara, xalqn canna daraan birinci katiblr cavab vermk istynd tez zn ortaya atb l-qolumuzu balayr. Biz zrb vurulmasna rait yaradr. Yaratsn! Onlarn da ryi bundan xr. Ancaq o ryi Vtn torpa v Xalq li yetidirir. O, haramlaanda murdar boazlara txac olacaq, funtli mdlrd auya dnck! O haram rkl byyn vladlar gec-tez xalqn qzbin glcklr. gr Xalq mlub olsa, yer zndn tmizlns uca Tanr bellrini qhr edck! Hkmn edck! Hkmn!! 25 oktyabr 1989. Bu gn qzetlr xbr verib ki, SSR DN-nin qounlar Azrbaycanda 3.600, DQ-da 5.500, Ermnistanda 1.800, Grcstanda 4.500, zbkistanda 2.300 nfrdir. Gnorta institutumuzun zirzmisindki yemkxanada rk yeynd grdm ki, Mhmmd Tantkin Hatmi d buradadr. Mn Qzlbalarn Xalq Cbhsinin sdri olan Hatmidn sorudum ki, qzlba sz il siz hrkatnzda snnilrin itirakna mane olmursunuz ki? O dedi ki, glin bir yerd oturaq v shbtimizi edk. Bellikl, biz txminn saatdan artq birlikd oturduq v onunla ox smimi shbtd bulunduq. Hmi baqalarndan eitdiyim szlr sasnda zmd ry yaratdm bu adamla zbz oturub onun hyata baxn z dilindn eitmyim imkan yaranmas mni ox sevindirdi. A, indiydk az qala ekstremist, siyasi chtdn ox da savadl olmayan, hrktlri il hrkatmza qrzli ziyan vuran, hdsiz sacll il ktllri toqqumaya, qrna srklyn, dindarlq baxmndan fanatikliy yaxnlaan bir adam saydm Hatmi grmzn sonunda mnim gzmd btnlkl yenildi. Ayrlarkn bu fikrimi, daha dorusu, onun haqqndak vvlki v indiki ryimi dedim v z, qidsi haqqnda mniml smimi shbt etdiyi n minntdarlm bildirdim. Onu da deyim ki, Hatminin z d mnim smimiliyim inandna gr v yqin ki, mnim d baqalarnn ryin tsir gstr bilcyimi nzr alb ryindkilri gizltmdi v o da shbtimizdn mmnun qald.

N is. Shbtimiz qzlbalar szndn balad. O dedi ki, bu sz gtrmkl biz (yni Hatmi, Mnsur liyev, sfndiyar Coun v b. rhbrlik etdiyi Qzlbalarn Xalq Cbhsi) he d ilri nzrd tutmur, ksin, ilik v snniliyi islam dini n dmnilik sayrq. Ancaq biz bu adla hrkatmzda birlnlrin ah smayl Xtayinin qzlba dylri kimi igid, yurdsevr, qhrman olmasn, torpaqlarmz urunda onlar kimi vurumasn istdiyimizi gstrmiik. Mn QXC-nin proqram il tan olmadm bildirib bu haqda mlumat vermsini xahi etdim. Mn Leyla Yunusovann AB-da xan Novoye russkoye slovodak mqalsindn blli idi ki, QXC imali v Cnubi Azrbaycanlarn Sovet ttifaq v rann trkibindn xb mstqil, ayrca dvlt yaratmas urunda mbariz edir. Bundan baqa he bir mlumatm yoxdu. Hatmi bu fikri bir daha tsdiq etdi. Onu da bildirdi ki, biz istmirik ki, cnubdaklar buradaklar kimi maddi chtdn dilni olsun, var-dvlti insafszcasna talan edilsin, lk dilni vziyytind qalsn, dini, iman lindn alnsn. Eyni zamanda istmirik ki, imaldaklar da Cnubda olduu kimi dillrindn, mktblrindn, ana dilindki mtbuatlarndan, milli varlqlarndan mhrum edilsinlr. Ona gr d biz Cnubu randan, imal Sovetlrdn ayrb btv Azrbaycan yaratmaq istyirik. Sual verdim: Siz bu arzunuzun he olmazsa yaxn 30 ild hyata kecyin umud bslyirsinizmi? Suala sualla cavab verdi: - Siz hmi birlmk szn eitmi v ona adi bir ey kimi baxmsnz. Bunu xalqn n byk arzusu kimi qiymtlndirmisiniz, dzdrm? - Bli. - Bs indi niy bizim proqrama inamsz yanarsnz? Ona gr ki, siz indiydk birlmk termini altnda yalnz Cnubun imala - Sovet ttifaqna birlmsini nzrd tutmusunuz v Moskva da bu fikri ninki yaymaa mane olmayb, ksin, z yayb. Ham da bu fikr alb. Ancaq biz bel birlmni istmirik. Bu fikri sylyn kimi biz qar inamszlq balanr. Niy? Mn boynuma aldm ki, bu niy? bizim oxumuzu indiydk dndrmyib. Dorudan da, bizim birlmyimiz yalnz bir istiqamtd (Cnubun biz) baa dlb. Hatmi Qzlbalarn Xalq Cbhsi (QXC) il Azrbaycan Xalq Cbhsi (AXC) arasndak balca ideya ayrln da bunda grr - AXC Azrbaycann glcyini SSR-nin trkibind tsvvr edir, Azrbaycann mstqil birlmsini dnmr, QXC is Sovet ttifaqndan xmamz (Cnubun is randan xmas) urunda mbariz aparr. El bu sbbdn d, Hatmiy gr, AXC-nin mvqeyi bir ox hallarda yumaq, bardrcdr. Mn Hatmini hl Dililik nstitutunda ildiyim vaxtdan tanyrdm. Onda mn bu adam, demk olar ki, hr gn Akademiyann IV qatnda kitabxanann rq blmsind mrhum Azrlu il birg oxuyan grrdim. lk vaxtlar saqqal yoxdu, saqqal saxlamaa sonralar balad. O vaxt alma gtirmirdim ki, o, inqilab ola bilr. Son illrd, daha dorusu, ermnilr Dalq Qaraba qazann qaynadandan sonra el 1988-in fevralndan Hatmini xalq izdihamlarnn nnd grdm. O, nlibel tkilatnn yaradcsdr. z demi, hkumti aldatmd - dbi-bdii cmiyyt yaratdn des d, qsa vaxtda bana toplad adamlarla siyast haqqnda mzakirlr aparmaa balayb v nlibeli siyasi drny evirib. Nhayt, ken ilin 16 noyabrnda Sabir banda eitdim ki, Hatmi Azrbaycan Xalq Hrkat Cbhsini yaratdn elan edib. Sabah gn nvr liyev mhur 17 Noyabr hrkatn balad v Ftulla Hseynov milislrinin tpiklrini yey-yey ktlni Lenin meydanna - bugnk Azadlq meydanna atdrd. Hmin gn dbiyyat Muzeyi il Azrbaycan Hmkarlar ttifaq urasnn binas arasndak sddi yarb kemkd Hatmi il Nemt Pnahovun da byk xidmti olub. (Bu vaxt biz siyasi maarif evinin qarsnda idik. 26-lar rayonunun I katibi Vli Mmmdov burada mikrofon qurdurmudu ki, halini burada saxlasn, Ancaq muzeyin yannda qalann yxldn bilib biz d ora cumduq v indiki Azadlq meyanna getdik). Tsadfi deyil ki, Meydan da ilk anlardan Hatmi trfdarlarnn gcl tsiri altnda olub. Meydann tarixsin toxunanda Hatminin gzlrind iql, isti, mhrm bir qrur grdm. O, 19 gn gzlrim qarsnda bdi lent kimi dolaan Meydan hadislrindn ox iftixarla bunlar dand: - nvr iki gndn sonra kilib getdi - onu, deysn, brk qorxutmudular. Mn d o adamlar grmm - 15-20 nfr iri vzifli adam oturur canavar kimi, sn hcum edir. Bunun qarsnda dayanmaq tin idir, ona gr d nvri qnamram. Mn d dedilr ki, Meydan dat, raz olmadm. Mn bata bilmdilr.

Meydan trk etmmk fikri mnimdir. (Bu fikri nvr el ilk gndn irli srmd, ancaq o, iin ardn tsvvr etmirdi - .T.). Sonra bir ne gn Meydan bizim qzlbalarn lind oldu. (O vaxt qzlbalar asanlqla seilirdi - balarna nazik qrmz lent balayrdlar. Daha sonralar bu lentin zrin Qaraba, Azrbaycan, azrtrk yazmaa baladlar. Onlardan birinin fotosu Gnclik jurnalnn builki nmrlrinin birind verilib. Ancaq orada sarn stndki azrtrk sznn trkn retula pozublar. Yax yadmdadr - Meydann Azrbaycan mehmanxanas trfdki 2-ci tribunas he vaxt boalmayb v meydann n coun yeri bura olub. Orada hatmiilr cmlirdi v onlar o qdr ehtizaza glirdilr ki, bzn sinsin dyb axseyvaxsey ednlrdn d ar vziyyt drdlr. Ona gr d meydana manlar yemk gtirn kimi camaat ilk nvbd hmin tribunaya gndrirdi. Mhz bu tribunada geclr Hatmi, Mnsur liyev camaata mracit edir, onlar dalmamaa, mhkm durmaa arrdlar. Mn ox geclr Hatmi il Mnsuru qoa gzib shrdk tbliat aparan grmm - .T.). Azrbaycan Xalq hrkat termini d biz mxsusdur - sonra onu Nemt, blfz v baqalar z adna xdlar. Yuxardan grdlr ki, biz Meydan boaltmaa qoymuruq, ona gr Nemti triflyib qaldrmaa baladlar ki, onun li il Meydan boaltsnlar. Tsadfi deyil ki, Nemt noyabrn 23-ndk gndzlr deyirdi ki, duraq, geclr deyirdi ki, gedk. Noyabrn 23- gn - sgrlr gln gec d Nemt camaat datmaq istdi, htta z 26-lar metrosuna kimi getdi. Ancaq mn Meydan dalmaa qoymadm. Nemt qaydb glmli oldu. O gec mn Nemti onlarn lindn alb onlarn bana vurdum - aln, bu da sizin Nemt! Nemt o gndn dnd, oldu Meydann sadiq sgri. Bunu mn etdim. Mnim bir ox ideyalarm irli srd. SSR-nin trkibindn xmaq ideyas da mnim idi. Nurddin Quluyevin Meydan qzetind drc olunmu DTK-ya izahatnda yazlanlarn hams dzdr - Nemti mn idar edirdim. Meydanda ilk df islam bayran v milli bayra da mn qaldrtmam. (Burada mn sorudum ki, meydanda Xomeyninin kli olubmu? Dedi ki, bir gn shr tezdn txminn yarm saat olub. Yen sorudum ki, sizin ondan xbriniz vardm? Cavabnda bildirdi ki, xeyr, mn, mumiyytl, zm aa axtarma sevmirm, bu mnada Xomeyniy d nifrt edirm). Htta i o yer atmd ki, Meydan datmaq n eyxlislam, onun mavini Hac Sabiri, baqalarn i salmdlar. Mn onlara mane oldum. Mhz mnim v trfdarlarmn saysind Meydanda xalqn 19 gnlk hrkat - xalq azadlq hrkat ba verdi. Sual verdim: Dekabrn 5-in ken gec camaatn dylmsin nec qiymt verirsiniz? Cavab aldm: 1920-ci ildn bri ilk df idi ki, xalq rus sgrinin siftini, sl simasn grd, gliind tanklarn gl-iy brdy sgrlrin mahiyytini baa dd, rusun mahiyytini bildi. Bu, az ey deyil. - Bs Siz znz niy tribunada az danrdnz? - Mni orada n qorxulu adam kimi tanyrdlar. Bilirdilr ki, ad baqasnn olsa da Meydan idar edn var. Ona gr mni dflrl arb Meydan boaltma tklif etmidilr, raz olmamdm. Axrda Rafiq Zeynalov bir d bel tklif ednd dedim ki, mikrofon verin, camaata mracit edim. Dorudur, Vzirov Zeynalova demidi ki, onunla ehtiyatl ol, sni aldadacaq, ancaq Zeynalov yen aldand. Mn mikrofonla dedim ki, he yer trpnmyin, bu bizim azadlq urunda arpmamzdr; Meydan trk etmk olmaz. Ondan sonra mn he vaxt sz verilmdi. Ancaq mn geclr sabahadk xalq iind tbliat aparrdm. Hatminin dediklrinin oxunun hqiqiliyin bh etmirm, nki gzmn qarsnda ba vern gerkliklrdir. Ancaq danndan hiss etdim ki, blfzin, Nemtin sonradan xalq irisind sonsuz hrmt, mhbbt qazanmas, deysn, onda hsd yaradb - bu adamlar haqqnda dananda soyuqluu aq-akar duyulurdu. Htta blfz byin Azrbaycanda demokratik fikrin, hrkatn inkiafnda Hatminin byk xidmti olub demsindn raz qalsa da bunu az sayr v yqin ki, grdy ilr uyun mvqe tutmamasndan narazdr. Mnc, mhz z bu gn AXC-nin sdri olmaq istyirmi, ancaq burada blfzi, Nemti, baqalarn grnd onda qsqanclq doub. lbtt, mn Hatmini mnsbprst adlandrmaq istmirm. Ancaq, grnr, hrt azarndan qurtarmaq tin msldir. slin qalanda, bu gn xalq hrkatnda yksk mvqe tutanlarn hlledici qismind bu azar grrm. Dzdr, onlarn ksriyytini bu ykskliy xalqn trqqisi urunda trdddsz mbariz aparb xarb, ancaq ellri d var ki, mhz hrt ardnca imklyrk ora drmama bacarblar. Tssf ki, bellri htta AXC H irisind d var. nanram ki, Hatmini yeni Xalq Cbhsi yaratmaa mcbur edn d

naxvanllarla xsi incikliyi yox, mhz Cbhy balq etmk istyidir. Grnr, o buna zn tam haql sayr. Shbtimizd ox maraql bir fakt syldi. Bildirdi ki, mnim haqqmda bel fikir yaratmdlar ki, guya Hatminin cibind xaric getmy vizas var, gndn sonra SSR-dn gedir. styir ki, gednd siyasi kapital olsun. (Bu fikri mn d eitdiyimi dedim). Mn istdiyim lky getmk n rait yaradacaqlarn vd etdilr, maddi kmk gstrmy boyun oldular, ancaq mn Vtnimi atb getmy raz olmadm, buna vicdanm yol vermdi. Onda mn vzif tklif etdilr - Azrbaycan Demokrat Partiyasnn baln. Raz olsaydm xsi manm, yax pulum, xaric srbst gedi-gliim, ev-eiyim, hr eyim olard. Buna da razlamadm qidmi satmadm. Bunlarla haqqmdak iftirala-r mhv etdim. Mn ondan din mnasibtini d sorudum. Cavab verdi ki, hrkat-mzda dinin yardmndan da istifad edcyik v ona yer veririk. Dinimizi bizim limizdn alblar, bununla qidmiz d balta vurublar. Biz dinimizin, mscidimizin yenidn yaadlmasna alrq. (ox maraqldr ki, Hatminin tdbirlrinin oxu mscidlrd olub. Onun ziyallarla grlri, yncaqlar sasn Tzpir mscidind keirilirdi zm getmsm d eitmim ki, o, hriyarn tziysini vernd hmi Tzpir mscidin camaat yb, xalqa inqilabi tbliat aparb. (Mtbd metranpaj ilyn hrli balas Rafiq hr df bel grlrdn sonra mtby glib iftixarla danrd ki, Hatmi il mscidd idik, hriyara tziy verirdik, yax szlr danrd. Rafiqin fikrinc, Azrbaycanda n inqilab adam Hatmi idi). Mhz bundan istifad edrk Hatmini fanatik, xomeynii kimi tantma alr, onu mtbuatda bu cr qlm vermy sy edirdilr. Txminn 3 saatlq shbtimizdn min oldum ki, o, qidsind mhkm adamdr. Dandqlarnn hamsna inanr. radlidir, dnmzdir. Tsadfi deyil ki, 5 dekabr gecsi hbs olunan Hatmi 6 aya yaxn dustaqda yatb, ancaq mstntiq 1 klm d ifad vermyib. Deyib ki, Kommunist v Pravda qzetlri mni cahil v savadsz adlandrdqlarna gr zr istmslr he n danmayacaam. V danmayb da. Sorudum ki, qarda mhkmniz gzlnir. Bs orada n edcksi-niz? Cavab aldm: Yen he n demyck, ancaq son szmd ryimdkil-rin hamsn ortaya qoyacaam. Hatmi hm d realist adamdr. Xouma gln chtlrindn biri d bu oldu. O aq deyir ki, mrammzn yaxn illrd hyata kecyin biz d min deyilik. Ancaq fqlrd onun iql glcyi grnr. Biz alrq ki, indidn el zl qoyaq ki, o vaxt birlmk n rait yarananda hr ey hazr olaq. Ona gr d indidn xalq trbiy etmk istyirik. Hatmidn bir yenilik yrndim - onu hl indiydk isiz saxlayblarm, ikic gn qabaq iin brpa ediblr (Azrbaycan dbiyyat Muzeyin). N gizldim - Hatmi il blfzi, yaxud Etibar trzinin gzlrin qoysam orada Hatmi gznn yuxar qalxacana bh etmirm, ancaq ona da minm ki, Azrbaycan azadlq hrkatnn bu gn Azrbaycan Xalq Cbhsin evrilmsind, respublikada demokratik hrkatn genilnmsind bir ideya bas kimi Tantkin Hatminin d mhm xidmti olub v glckd bugnn tarixini yazanlar onun adn unutsalar tarix qarsnda ciddi haqszlq etmi olarlar. AZADLIQ MEYDANI. MTNQ. 18.00. Uvertra - himn alnr. Yumruqlar yuxar qalxr. Mrkzi tribunann qarsnda durub (tribuna il zbz) qeydlrimi aparram. Bu df meydan grmrm, ancaq tribuna v tribunadaklar ovuc iindki kimi grnr. Burada iki bayraqdar, film kn videokameral operator, bir ne fotoqraf v Mehdi Mmmdov dayanb. 18.04. Etibar: Salam, ziz atalar, analar! Ken mitinqd zrl sbb gr itirak etmdim. ndi mn mitinqi aparmaq taprlb. AXC H adndan DQ-da v Landa ezamiyytd olmuam. DQ-dak azrbaycanl kndlri, Lan, Qubadl, Klbcr, Zngilan rayonlar mharib vziyytinddir; cbhyan zona adlandrla bilr. Hr gn atmalar gedir. ks trf grginlik yaradr v imkan olan kimi hcuma keir. Onlarn Moskvaya bsldiyi umudlar pua xr Azrbaycan xalqnn qtiyyti saysind. ndi onlar baqa hiyly l atblar. Ermnistanla DQ arasnda srhd yoxdur. ndi onlar Lan hdf gtrblr. Mslnin siyasi yolla hlli mmkn olmadqda 6 km srhd zonasnda Azrbaycan kndlrini xarb zlrinin adamlarn yerldirmk istyirlr ki, bundan sonra dnyada yeni hay-ky qaldrsnlar.

Lan, Klbcr, Qubadl camaat onlarn qarsn almaa hazrdr, hval-ruhiyy ykskdir. Andranikin qounlarn Sultan byin kiik dstsi 1918-d Zaquf krpsnd dadb. Lanllar bu qhrmanl bir d tkrar etmy hazrdrlar. sgrlrin ldrdy Rza Sadqovun dfnind olduq. Onun xatirsini Bak halisi adndan bir dqiqlik skutla yad edk. (Skut, bayraqlar enir). 28 yal, 1 olu yetim qalan Rza bel sayrd ki, Vtn urund lmk mqdds idir. Naxvan da mhasirddir. Orada da hrbi thlk gzlnilir. Biz d hazrlarq. Dvltin, Azrbaycann suverenliyinin imkanlarndan istifad etmk istyirik. ndi msllr baa atmaq zrdir. Ayn 20-sind Moskvada bu msly nec baxlb? Biz atan mlumata gr (tlb edirik ki, mlumatlar gizli qalmasn), DQ zr komissiyann mlumat dinlnilib. Deputatlarmz etiraz edib. Azrbay-cann suverenliyi haqqnda qanuna sasn buna baxlmasn tlb ediblr. Qorbaov x edib, deyib ki, bu, Azrbaycann z iidir. Bir hft vaxt verib ki, Azrbaycan rhbrliyi tkliflr hazrlasn ki, XK n il vz edilck. Bu mlumat biz atdrld. Biz narazyq. Tkliflr biziml birg hazrlanmal idi. ndi onlar dolay yollara l atblar. Eitdik ki, dnn btn rayon partiya komitlrinin katiblrin taprlb ki, ermnilrl barq haqqnda mracitnamlr qbul edilsin. Sumqaytda da barq haqqnda byannam qbul edilmy chd gstrilib. Mtni biz bildirmdilr. Dnn Vzirova dedik ki, xalqn mnasibti bar hll edck. Biz o vaxt raz olacaq ki, DQ-da Azrbaycann suverenliyi brpa olunsun. Arutyunyan deyir ki, biz razi iddiasnda deyilik, ancaq DQ halisinin z mqddratn hlletm hququna trfdarq. Biz bu hququ bel baa drk ki, DQ-n, Azrbaycann ermni halisi Azrbaycann qanunlarna tabe olmaldr, yoxsa onlara yol aqdr. AXC tsdiq olunandan sonra n tin dvr balanb. AXC-nin paralanb-dalma qorxusu var. Bunu ham bilmlidir. ndiydk gzlm mvqeyi tutanlar ktlvi kild bura girirlr. Bzi rayon PK-lri XC-lri yaradr. 5-6 aydan sonra XC komsomoldan da aa tkilata evril bilr. El nsrlr d var ki, onlar XC-dn z mqsdlri n istifad etmk istyirlr. Cinayt trdnlr biz qoulmaq istyirlr. dar mdirlri d Xalq Cbhsi tkil etmy alrlar. Nizamnamd deyilir ki, onlar XC-nin sravi zv ola bilr. Biz ikayt edirlr ki, glin, bizdn natmiz adamlar tmizlyin. Bunu xalq z etmlidir. Siz hamnz, btn xalq bu thlk il mbariz etmlidir. n byk thlklrdn biri d xalq zdr. Xalq z onu (Xalq Cbhsini) boa bilr qrargahmzda qalaq-qalaq mktublar var. n adi ikaytlri d biz edirlr. Siz z rizlriniz, ikaytlrinizl bizi boursunuz. Qoyun 1-2 ay iimizi qaydaya salaq, sonra onlara baxarq. 79 ild ylan drdi 7 gnd hll etmyi bizdn tlb etmyin. Fiziki chtdn bu ilri grmk mmkn deyil. Biz xalqmzdan mhlt istyirik. Qurultaymzadk mhlt istyirik. Bzilri ikayt verib gedir, sonra deyir ki, XC d brokratik aparata evrilib. Buradan dalanda ham dn-dn getsin. Rhim Qazyev Xanlarda v kid olub, o, mlumat versin. 18.32. Rhim Qazyev: - Rayondan zng oldu ki, kid vziyyt pisdir, glin. Mn H adndan getdim. Orada Xalq Cbhsi, demk olar ki, yoxdur. Grdy ilr ticart mntqlrini yoxlamaq, xouna glmyn adamlar idn xarmaq n piketlr tkil etmkdir. AXC ideyasn bel ldrmk biz xyantdir. Vartaend5 d bir milis iisi Xalq Cbhsin nzart edir. sas mqsd yoxlamaq, idn xarmaqdr. Mqsdimiz xalqn illrl lindn alnm hquqlarn qaytarmaq-dr. kid XC-nin guya mitinqi var. Gndlikdki msllr ndir? - QA onlarn uaqlarndan birinin kefin dyib. (Glm). Yaxud ken il ln bir gncin lm ilini qeyd etmk istyirlr. Sorudum ki, onun ailsi n n etmisiniz? zm baxrlar. kinin sel thlksi var, onun qarsn almaq n i grmk olard. Yaxud su kmk mmkndr. Sonra Xanlara getdik. blfz by d ora glib xd. Katib d onlara (cbhilr) pis mnasibt gstrib. 14 tlblri var idi. 13 tlb qbul olundu. 4 gndn sonra katib v craiyy Komitsinin rhbrliyi trfindn 13 tlb ml etmk n qol kildi, mumi ry glindi. Bakda Paris kommunas adna zavodun fhllri 400 nfr ermni iidn gll tapb ris ikayt ediblr. Baxmayb. 92-01-62 nmrli telefonla ris zng etdim. Kobudluqla dedi ki,

siz qulaq asmaq istmirm. Biz hmin kobud mdir qar fhllri mdafi edirik v onlarla hmryik! (Alqlar). XC adndan restoranlara gedib yoxlayrlar, yeyib qarlar. Bu, xalqn son umududur. Ona xyant ednlr haram olsun! Qaqnlara kmk etmk grkdir. Bakn istyirlr. Onlar rayonlara getsinlr. (Yerdn: Qarabaa). nallah, bu da olacaq. (Alqlar). AXC-y glirlr. Byk problemlr var. rindn inciyn d ora glir, ev iindn tr d. Bu gn DQ, Lan, srhd rayonlarnn problemlrini birg hll etmliyik. Yerli - glm mbahissi salmamalyq. Onlar btn varlarn itiriblr. lrind qeyrtli adamlar oxdur. Azrbaycann knd tsrr-fatnda da onlar itirak etmlidirlr. Bu qlbni ldn vermyk! Bu qardak grgin mbarizd siz birlik v yen birlik arzulayram! 18.47. Etibar: Rhim byin dediyi yegan fakt deyil. Leninneftin6 risi irinov z baasnn iisi Glar xanma thmt verib - xalqlar dostluu lvhsindn Ermnistann gerbini qopard n. irinovun gz DQ-da Azrbaycann gerbi tapdananda kor olmudu? Xalq z onun taleyini hll etmlidir. Biz respublika rhbrliyin axrnc df xbrdarlq edirik - protokolda deyilmidi ki, ttililr tqib olunmaya-caq. Ancaq yrndik ki, 2 nfr dmiryolu msuliyyt clb olunub. Onlar xalqn iradsini yerin yetirib. Xalq onlarn czalanmasna yol vermyck. El milis iilri haqqnda tdbir grcyik. Tqsir zmzddir. Rhbrliyin ipini bir az buraxmq. (Glm). Biz rhbrlikdn tlb etmiik ki, DQ-da Azrbaycan milis qvvlri yerldirilsin. Grrk ki, bunu rhbrlik qulaqardna vurur. Dnn qrara aldq ki, Stepanakertin dmir yolu tamam balansn. Btn Azrbaycan knd-lrin qoun yerldirildikdn sonra Stepanakert dmir yolunu aa bilrik. Yevlax rayon PK katibi ttillr dvrnd xalq mdafi edib. ndi ona deyirlr ki, dmir yolunu amasan partbletini ver. Biz onu mdafi edcyik. Konarev Azrbaycana yk gndrmir. Azrbaycan SSR hkumti trfindn blokadaya alnmaq thlksi altndadr. Rhbrlik bu msly aid tkliflr hazrlamaldr. Xalq Cbhsinin ryi beldir ki, bir nfr d azrbaycanl Azrbaycandan knarda qulluq etmmlidir. limd siyah var ki, 93 azrbaycanl sgrlikd ldrlb. ldrln sgrlrdn birinin anas Ncib xanm danacaq. 18.57. Ncib xanm: Olum Mmmdov Hseyn mayda sgr aparld. 7 aydan sonra 7 dekabrda Yerevanda zlzl oldu, 8-ind olumdan qara xbr gldi. Postda dayanan vaxt gll il vurulub. Qatilini tanmram. (Ana oxuyur. Yannda olunun qrmz lentli fotosunu bir olan lind tutub. Dananda mnim arxamda duran qadnlar alayrlar). Mn bizim general Qasmova dedim ki, olumun qatilini tapn. O dedi ki, gedin znz mul olun. 19.00. Fhmin: 94 nfr lb, 10 nfrin lds-qalds bilinmir. El gn olmur ki, bir ana gz ya il biz mracit etmsin ki, olumu qaytarn. Bu gn mn siz bildirirm ki, hammz bir olmal, Azrbaycan-dan qraa sgr qoymamalyq. Sabirabad, Salyan, mili rayonlarndan Bilcriy gtirilib, bzilri qaydblar. Ancaq onlar dnn bir ne nfri tlk kimi xlvt yola salblar. (Vurnuxma). 25 faiz d yalandr. Qrar he yerd yoxdur. He bir hrbi komissar-la verilmyib. .Qasmovun stolunun stnddir, rvtxorluq mnb-yidir. Biz mlumat glib ki, dnn Bin aeroportuna 93 tabut glib. Bu mlumat biz vern adn yazsn. Hrbi ar Azrbaycanda dayandrlr. SSR AS-i Azrbaycanda ar haqqnda qaydan bildir-mlidir. Mitinqlr keirilib. ki gn qabaq etiraz mitinqi televiziya studi-yasna zorla iri girmkl nticlnib. Biz bu hal pislyirik. Televiziya iilrini thqir etmyimiz dz deyil. Qarayev Vqar Aydn olu Mozdokda ermnilr trfindn dylb, qabras sndrlb. Cinayt ii qaldrlmayb. ndi, mumiyytl, orduda azrbaycanllara qar trdiln cinaytlr aradrlmr. Hftnin I gn AS-in qarsnda mumbak etiraz mitinqi olacaq (sgrlikl bal). 19.09. Xudu Xuduyev: Mnim xm mlumat xarakteri dayacaq. Adsz rayon7 XC dayaq dstsi bel qrar qbul edib ki, rayonun ad Xtayi qoyulsun. Naim Ftliyev, AS- teleqramlar vurun, nki o mrdimazarn adna gr ora rzaq verilmsi lngidilir. AXC Nizami rayon dayaq dstsi Sitalaydak osmanl trklrini hamiliy gtrb. Levon Vartapetyan Bak su kmri idarsi risinin mavinidir. O, idn xarlmaldr. (Yerdn: Siz passivlmisiniz. Deyirsiniz ki, zor iltmk olmaz). (19.14. Elm qzetini kims gtirib paylad, ortada qarqlq dd).

19.14. Etibar: AXC-nin adndan istifad edn qvvlr var. D nian buraxb 2-3 manata satrlar. Biz bunu qadaan etmiik. Bu yaxnlarda onu ktlvi kild istehsal edcyik, z d ucuz. Bu nianlar he kim he bir hquq vermir. Meydanda qzetlr satlr. Yncaqdan ya qabaq, ya da sonra satn; mitinq vaxt olmaz. Estoniyadan professor Belyazov x etmk istyir. 19.18. Professor Belyazov: Salam, dostlar! (azrbaycanca). Tssf ki, sizin dild bundan artq sz bilmirm. SSR-d ilk Xalq Cbhsinin zv kimi siz eston xalqndan salam gtirmim. nterfront xalqn vziyytini pisldirir. Stalinizm dvrnn metodlar il biz qar vuruur, ttillr tkil edirlr. Siz Latviya v Litva XC-lri adndan da uurlar arzulayrq. (Alqlar). Biz estonlar da sizin suverenlik haqqnda qlbniz sevinirik. Qzetlrimiz bu balqlarla xd: hsn siz, azrbaycanllar!. Siz qlb arzulayram! (Srkli alqlar). 19.22. Etibar:Uaqlarmzn sgrliyi il bal fal qadnlarmzdan professor Dilar xanma sz verk. 19.23. Dilar liyeva: Bu iyirmi ayda bu Meydan xalqmzn snaq yeri olmudur. Btn analar adndan AXC-y minntdarlmz bildirk! Azrbaycan qadnlar tarix boyu qhrman olub. (Sonra misallar gtirdi). Qadnlarmz bu hadislrin balancnda televiziya il x edib torpan verilmzliyini dedilr. Mn Azrbaycan Qadnlarnn Hququnu Mdafi Cmiyyti adndan danram. Grcstanda, Pribaltikada da sgrlrin getmmsi hrkat var. Litvada sessiyada qanun qbul edilib. Biz d qanun layihsi hazrlamq. (Dilar xanm oxumaa balad): - Azrbaycan SSR razisind milli ordu hisslri yaradlsn. (Alqlar). - Qaqnlarn pis vziyyti il laqdar onlara kmk edilsin. (Sonra kimlrin sgrlikdn azad edilcyini sadalad). Bir tlbimiz d 11 dekabrda Ermnistanda hlak olmularn xatirsini bdildirmkdir. Onlar haqqnda 3 dild albom buraxlacaq. Bir vzifmiz d analarn ana dilini qorumaqdr. El idarlr vardr ki, orada bir klm d ana dilind sz yoxdur. Bel rislr ar olsun! (Ar olsun!). Briyyt qadnla ykslck! 19.31. Etibar: Qabaqca Pnah danacaq, sonra ali mktblrdki vziyytdn sz alacaq. 19.32. Pnah Hseynov: Adada sdovun8 oxuduu siyah zr Xalq Cbhsi yaradlb. Ancaq sl oullar da XC yaradb v sabah onlarn konfransdr. Respublikada sosial etirazlar genilnir. Sabirabad rayonunda Fatma Hseynova (deputat) qadnlarn tlbi il idn xarlb, deputatlqdan da geri arlacaq. Prokurorluqdan ikaytlr var. Mhkm sistemi ryb. Ada rayonunda Mdt Abbasova 5 il i vermk istyiblr. Ali Mhkmd id cinayt trkibi olmad deyilib. Ancaq tam brat verilmyib; buna alacaq Qrmz oktyabr mebel fabrikinin kemi iisi Zkriyy Qasmovun iin baxlacaq. Fhllr kmk etsin. Leninneftdki hadisdn Etibar by dand. Bizim ttifaq ictimaiyytin tsirimiz rusdilli mtbuatmzla olur. Molodost jurnal ox i grr. Biz d ona abun yazlma sizdn xahi edirik, yoxsa tiraj ox azdr. 19.39. Azrbaycan Pedaqoji Rus Dili v dbiyyat nstitutunun tlbsi Mikayl Qdimov: Oktyabrn 11-ind tlblr Xalq Cbhsinin tbbs qrupunu yaradb idar heyti seckdi. Rektor Bayram Harn olu Tahirbyov hmin gn d, ayn 13-nd d bunu qadaan etdi. Mllimlr d qadaan edildi. Rektor akt zaln mllimlr d, tlblr d vermdi, halbuki drs prosesi pozulmurdu - ynca saat 13-dn 14-dk keirmk nzrd tutulmudu. Ayn 14-ndn 17-sindk tlblr drs girmdilr. 17-si saat 14-dn drslr baland v Azrbaycan KP MK qarsnda bu tlblr qoyuldu: 1) rektorun hrktlrin siyasi qiymt verilsin; 2) yeni rektor seilsin, Tahirbyovun stndn bu slahiyyt gtrl-sn; 3) tlblr sekilrd itirak etsinlr. Tlblr z rhbrliyini z semk istyirdi. Oktyabrn 25-indk vaxt qoyduq. Ancaq biz indiydk cavab verilmyib. 25-ind mitinq keirdik. Sonadk mbariz aparacaq. Bazar gn institutumuzda hmrylik mitinqi olacaq.

Btn Azrbaycan tlbl-rini bazar gn saat 3-d mitinqimiz dvt edirm. Biz orada qtnam qbul edcyik. 19.46. Etibar: Bu deyiln hal tkc Rus Dili nstitutunda deyil. Rektorlarn ksriyyti seilmyib. Bir ox rektorlar (universitet, Politexnik, Neft-Kimya, Rus Dili nstitutlarnn rektorlar bir gnd mrl idn xarlb, yerin yenilri tyin olunub) yuxarnn dirijor ubuuna baxrlar. sas tlblrimizdn biri thsil sisteminin millildirilmsi v thsil mssislrinin demokratikldirilmsidir. Btn thsil mssi-slrini bu id falla arrq. Tlblrin fallndan istifad etmliyik. 19.49. Qhrman Lan torpandan glmi Teyyub by: tinlikdn danmaq istmirm. Drd trfimiz ermnilrdir. Hr gn atma olur. Biz he bir rzaq lazm deyil. Qndin, unun yerin biz qu tfngi dnyalara vzdir. Vziyyt ardr. Lana bugndk AXC H kmk edib, ona Lan camaat adndan minntdarlm bildirirm. 19.52. Etibar: kinci thlkli yer Naxvandr. Sz Framz verilir. 19.53. Framz: Sizi Naxvandan ad xbrl salamlamaq istyirm. Naxvandan Trkiyy yol kilmsi haqqnda danqlar balayb. (Srkli alqlar. Arxada bir dst: A-tatrk!). Hmin razidn yolun kilii 1990-n I kvartal n nzrd tutulub. Bir bd xbri d siz atdrmaq istyirm. Naxvan Ermnistan 4 aydan ox blokadada saxlamd. Ermnistana gedn dmir yolu alandan sonra ekstremistlr grginliyi artrmaq istyirlr. Culfann rfs kndindn olan 2 oban ermnilr vhicsn ldrblr. Buna azri trk dz bilmzdi. Ancaq AXC-nin mdrikliyi saysind camaat sakit dayand. Dzdr, bzilri Ermnistana yolu ksmk istyirdilr, el ermnilr d bu lazm idi. Ancaq XC-nin siyasti il yol ksilmdi. rur rayon XC bsi birgnlk xbrdarlq ttili keirib (24-nd), hftnin VI gnndk vaxt verib. 4 tlb var: 1) hmin rayonda hmkarlar ittifaq konfrans keirilib, orada yen haqszlqlar olub. Hmin konfrans lv edilib yeni konfrans keirilmli-dir; 2) sentyabr ttillrin gr ttililr orta mk haqq verilmli-dir; 3) Qudok qzetind Zavtra budet pozdno9 mqalsi xb. Burada mniml v I katib Mmmd Abbasovla msahib verilib. Yalnz mnim szlrim dzgn saxlanlb. Yerd qalanlarn hams yalandr. Hmin mqaldki szlr gr ya Mmmd Abbasov, ya da Qudok qzeti mhkmy verilmlidir. (Guya komendant saatnn ttbiqin camaat sevinib); 4) sekilr haqqnda RPK tminat vermlidir. ox gman ki, bu tlblrin 4- d hyata keck. (Framz dananda Etibar onun yannda dayanb qurtarmasn gzlyirdi). 20.04. Etibar: Drdli analardan biri d danmaq istyir. Mn onu deyim ki, 93 anann hams sz istsydi onlara sz vermliydik. 20.05. Xanm bac: Olumun... Maydan qabaqk ayn ad ndir?.. Apreld olumun meyitini aldm... (Bayraqlar endirilib. Btn qadnlar hnkrrlr). Balalarnz mhkm saxlayn! Azrbaycandan qraa buraxmayn!.. 20.07. Etibar: Mitinqimiz 2 saatdr davam edir. Soyuqdur. (Yerdn: Dann!). Siyamkin ii cinayt trkibi olmadna gr tkmili istintaqa qaytarlb. (Yerdn: Sizin gcnzl). Nemt is yqin ki, azad olunacaq. Qutqaendn gln Adil byi eidk; ora gzdn uzaq qalb. 20.09. Adil Hacyev: Bu hrkat Qutqaend d ksini tapb. Qutqaendn 1 avtobus da Bakya, Bilcriy sgr glmyck. (Alqlar, var olun!). Oullarmz Qarabada da keik kib. Qonaqlar bizd d vard, glin kimi yola saldq. (Glm). 100- yaxn familiyasn dyimi ermni var, onlar da tmizlycyik. Qutqaen dnyada saalmayan qan xstliyin gr birinci yeri tutur. Ttnly dayandracaq - hr 100 qadndan 42 nfri artq narkoman saylmaldr. Hrbi obyekt haqqnda SSR AS-n mracit etmiik. Sz veriblr ki, 2 il ixtisas dyidirilck10. Ayn 2-sindki mitinqd Ramiz hmdov11 Xalq Cbhsindn 3 nfri dyb; onlardan biri mllimdir. Qutqaend 18 qonaq evi var. Katib xalqn istifadsin vermir.

Qutqaend milyonular var, bir patron da alb Qarabaa gndrmir-lr. Biz mcbur edcyik ki, xalqn pulunu xalqa xrclsinlr. Xalid limirzyev lzgilrin v bizim kkmz ermnilr balad.12 Qutqaen trk szdr, ancaq msl qaldrmq ki, rayonun ad Qbl olsun. (Alqlar). Ramiz hmdov kimilr ar olsun! (Ar olsun!). O dalarda eyx amil kimi oullar yetiib. (Alqlar). 20.18. Bir dst Ne-mt!, Ne-mt! qqrr, ona sz verilmsini istyir. 20.19. Etibar: Qonaq dananda Nemtin adn kmk Nemt hrmtsizlikdir. 200 min didrgin var. sas msllrdn biri ermnilrin bo qalan evlrini onlara vermk, bo qalan evlr krmkdir. (Alqlar). 20.21. Zngzur komitsinin rhbri Kri: Azrbaycan xalqnn z qaqn kimi yaayr. Qaqnlarn ad il milyonlar yld, he ks atmad. Mcbur olub Zngzur komitsi yaradld. Azrbaycanda oxlu bo evlr var. Bu ermni yoldalar... (Hay-ky). Yax, zr istyirm danaklar gediblr. Bu evlrl bizdki irtica qvvlr alver etmk istyir. Gnd AXC-y mracit edirlr. 8-inci mikrorayonun uastkovs deyir ki, bo evlri zm yerldircym. rifzad ksind d uastkov biz qanunla yerldirn adamlar xarr. 87-ci JEK-in risi Qhrmanov deyir ki, mn Xalq Cbhsi-zad tanmram. Bellrinin siyahsn uzatmaq olar. 70 ild n ediblr - ediblr. Ancaq onlar bilsinlr ki, xalqn qzbi byk olur. Bizim oradan qardalarmzn xarlmasna siyasi qiymt - genosid ad verilsin. Btn didrginlr Bakya axr. Bakda yer yoxdur. (Yerdn: Qaraba!,Qaraba!). Qarabaa krmk lazmdr. Mehdiabadda 25 ail pis vziyytddir. Onlara kmk etmk grkdir. Bizi tutsalar da bo evlrd qaqnlar yerldircyik. 4 nfr d istintaqdadr. Kirov rayon13 mstntiqi Adil Krimov onlar dyb, istdiyini yazdrmaa alb. 20.29. Etibar: Ermnistandan glnlrdn baqa, trklr d glib. Rabit Nazirliyinin 5 iisi onlara yardm edrkn man qzaya urayb. Teymur Arda trklr yardma rhbrlik edir (Xaqani, 33-d). AXC z d buna kmk edck. AXC-nin rsmi hesab alb. Tkc bir Bahar kooperativi 10 min pul krb. (Alqlar). Mssislrin hmin yardmndan didrginlr kmk edilck. Hesab: 161100. Dvlt Banknda hesab amamaq qrara alnd. Kooperativ nkiaf banknda adq bu hesab. Adsz rayonda snaye-tikinti banknn kod nmrsi: 501747. Bundan sonra yazlr ki, AXC fondu. Didrginlr yardm n Yaqub Zorofu mracit edib. n byk meydanmz buradr. Bazar gn burada aq konsert olacaq. Meydann mxtlif yerlrind mhrl qutular qoyulacaq, toplanan vsait didrginl-r verilck. 20.37. blfz by sz verilir. (Srkli alqlar). -Axamnz xeyir, ziz bylr v xanmlar! Msl bel grnr ki, bir sakitlik yaranb. Bizi tnqid edirlr ki, mitinqlri yax tkil etmirsiniz. Yax xlar olmur, AXC brokratik aparata evrilir. Ancaq hadislr sona atmaq zrdir. Hr ey Azrbaycan xalqnn qlbsi il baa atacaq. (Alqlar). Ancaq bu, yetimin sevinmsi kimi olmayacaq - yni yetimin papan gtrb, sonra bana qoyub sevindirir-lr. Artq Saxarovun yava dandn grn xanm Bonner-lixanya-nn ssi indi Parisdn glir. Deyir ki, Azrbaycan Qaraba blokadaya alr. XK bir-iki hfty lv edilck. Tkilat Komitsi Azrbaycan hkumtinin tklifi il yaradlacaq. Msl bununla qurtarmr. Ermnistandak silahl qvvlr narahatdrlar; ns hazrlayrlar. Lan hcumla tutmaq istyirlr. Ancaq bu, ba tutmayacaqdr. Btn Azrbaycanda hrbi vziyyt v komendant saat lv edilir. Yaxnlarda yqin ki, Adamda da gtrlck. Btn txribat qvvlrin yaad razilr yoxlanlb artq qeydiyyata dnlr xarlacaq. kinci rt: qounlar xdqca Azrbaycan idar orqanlarnn qvvlri girck. Biz alacaq ki, bu yaramaz qvvlr dantlar trtmsinlr. Btn xalq ehtiyatl olsun, xaricd yeni ss-ky qalxmaa imkan verilmsin. AXC counluq dvrndn kamillik dvrn girib.

Ancaq dmn d z iini grmkddir. AXC-nin bu dvrnd ar msl daxilimizdki yintilrdir. Kims AXC-dn z xsi mslsi n istifad etmk istyir. Xsusil rayonlarda bu meyl gcldr. Kooperativ XC, ail XC, katib XClri mvcuddur. Ancaq bu, mvqqti haldr. Proqramn yerin yetirilmsi tlb olunur. Htta institutlarda fikir yaranb ki, AXC-y daxil olsaq qbul imtahanlarn zmz aparacaq. Onlar baa dmr ki, Azrbaycan xalq btvlkd demokratiya urunda mbariz aparr, o bel eylr imkan vermyck. (Alqlar). Xalq Cbhsinin n czas var? He bir cza tdbiri yoxdur. Onun arxasnda canndan kediyi xalq var; bu xalqn qna bsdir. Burada ar olsun! deyilmsi bsdir. Elin z trbiy sulu var. Xalqmzn ruhunu zn qaytarmaq ilkin vziflrimizdndir. Atatrk deyib ki, ey millt, sn ulusan. Kemilrini yrnsn daha rfli olacaqsan. Siz o rfi arzulayram! (Alqlar). 20.52. Etibar: - Mitinqlrimizin sakitliyinin bir sbbi d odur ki, qabaqlar emosional olsa da indi daha tlbkardr. Ttil, istefa tlb edib ns nticy nail olmuuqsa indi nticlrdn daha smrli istifad etmliyik. Artq havalar soyuyur. Mitinqlr z hmiyytini baa vurmaqdadr. Mitinqlr z byk, misilsiz rolunu oynayb. Bel qrara almq ki, fvqlad vziyyt olmasa noyabrn 17-sindk istiraht edk. Noyabrn 17-sind hrkatmzn ili tamam olur. gnn dr.AXC-nin tlbi il istiraht gn elan edilir. Bundan sonra hmin gn bayram olacaq. Al v balan Nemt hval edilck. Dekabrn 5-ind is matm gndr. Noyabrn 7-sini kim bayram etmk ists z iidir. Biz zoraklq trfdar deyilik. Ancaq ora gln olsa bilcyik ki, kim bizimldir, kim yox. (Glm). Televiziya biz ayn 17-sind saat ayrb, baxa bilrsiniz. ndi is Nemtdn tr darxanlar onu dinlsin. O, qsa mracitl x edck. 21.00. Nemt: Ey azadlq aiqlri! Eq, aiqlik crbcr olur... Azadlq yolunda canmz vermliyik. Mn bu gn x etmk istmirdim. Etibar byin son sz olmasayd xdan imtina edrdim, o son sz mni danmaa mcbur etdi. Sttar xan hrkatndan bu yana Azrbaycanda mxtlif partiyalar olub. Mhmmd peymbr deyib ki, cr ibadt var: aa - qul ibadti... Kimi AXC-y glir ki, ondan z mnafeyi n istifad etsin. ncs is azad adamlardr ki, zlri glib AXC-y. Mn yqin ki, noyabrn 17-sin tyin olunan mitinqd 2-3 saat x edcym. Ken fevraldan bu yana mlubiyytlrimizin sbbini deycym. Xalq qulaq assa assn, asmasa db gedcym drviliyimin dalnca. (Sonra su ksilmsi, jdaha haqqnda fsanlr dand). Xudu Mmmdovun bayats: Elim kmyim olsun, Dilim kmyim olsun. Xalqa yk olaramsa lm kmyim olsun! Biz iimizd jdahaya evrilnlrdn zmz xilas edcyik. (Sonra Nemt Tofiq Fikrtin Millt rqisini syldi. er sylnn vaxt ham yumruqlarn qaldrb skutla dinlyirdi. Qurtaran kimi srkli alqlar). 21.10. Etibar: Nemt byin bu x da bizi dnmy mcbur edck. Noyabrn 17-sind saat 4-d grndk. 21.11. Himn alnr, yumruqlar qalxr. Tssf ki, mn meydan grmrm, ancaq arxamda byk, ox mhtm qvv hiss edirm. Tribunada da AXC zvlri, a xalatl hkim yumruqlarn qaldrb. Tkc Byin coun gzlri, srt qartal baxlar Xzr dikilib; o, yumruq dymyib. Bir d Mehdi Mmmdov yumruqsuzdur - yqin camaatn yumruq dydyn bilmir. Operatorlar xalq lent alrlar. Uvertra bitir. Alqlar. 26 oktyabr 1989. Shr respublika qzetlri Azrinformun arl Aznavuru aldatmayn adl materialn verib. Burada gstrilir ki, Fransada yaayan ermni musiqiisi arl Aznavur Azrbaycana bhtanlar atmaqla muldur. Arada hd-qorxu glib deyir ki, bizi AB da, rb eyxlri d, baqalar da

tanyr (baqa szl, gcmz bilirlr). O, SSR-y glib Qorbaov (qzetd bu yoxdur, ancaq xarici radiolar onun adn kib), akad. Saxarov, Starovoytova v Aanbeqyanla grcyini deyib. Azrinform tutarl dlillrl Aznavuru ifa edib. (Bli, qadnla-rmz Azrinformu ox gzl trbiy etdilr!). Gnorta tsadfn institutumuzun yemkxanasnda (zirzmid) blfz byl grdk. Shrab v baqalar da yannda idi. Grn kimi dedim ki, ay By, ne gndr ki, sni axtarram, yax lim ddn. O saat sorudu ki, Ouz arxadal noldu? Dedim ki, nizamnamsi hazrdr, ancaq lyazmadadr. Dedi ki, sabah saat 12-d instituta glcym, atdr mn, tcili tsdiqlyk. Ancaq tezlikl i grmk grkdir. Cavab verdim ki, By, siz onu tsdiqlyn andan mn i balamaa hazram. Sorudu ki, adamlarn varm? Bildirdim ki, ham hazr dayanb nizamnamnin tsdiqini gzlyir. Sonra biz soruduq ki, AXC-d d trklr yardm edn qvv var, bs o nec olacaq? Dedi ki, respublikada bu sahd ilyn n qdr qvv varsa znz birldirin. Sonra mn Azrbaycan qzetin trk v ermnistanl didrginlrin vziyyti il bal yaz hazrladm, camaat onlara kmy ard-m syldim. Bunda By dedi: -Ax niy hr ey xalqn stn yxlr? Xalq bdbxtd he n qalmayb. Bu ii trdn dvltdir, xrci d o vermlidir. Respublika hkumtind d he n yoxdur, respublika da dilni vziyytinddir! Moskvan mcbur etmk grkdir ki, onlara yardm gstrsin. Mn bildirdim ki, bizim komitnin nizamnamsind grcyimiz ilrin birincisi kimi mhz bu haqda madd salnb. Daha sonra Byl respublikadak vziyytl, Qarabala bal shbt edib ondan sorudum ki, Qarabada Azrbaycan hakimiyytinin brpa edilcyin minsinizmi? znmxsus ciddilikl dz gzlrimin iin baxb, hmi olduu kimi aznn kncn bir qdr yuxar dartb (bu vaxt onun siftind hm ciddilik, hm yumor, hm d glrzllk yaranr) dedi: Yni sn buna bh edirsn?. Mn d cavabnda qaytdm: By, sninl hr df shbt ednd mn o qdr nikbinlirm ki! Ancaq aradan bir mddt ken kimi, xalqn iind bir-iki gn olandan sonra eyni iddtli bdbinlik hisslri adam bryr; el bil ki, Orta Asiyann istisindn xb Uzaq rqin axtasna drsn. Bu iqlim dyiikliyin uyunlamaq bzn ox tin olur. Onda By dedi ki, hr halda, indiydk dediklrimiznn oxu dz xb. Yanmzda oturanlardan kims AXC dar Heytind dartmalar-dan narahat olduunu bildirdi v Zrdtn adn kdi. By li il nyi is sanki stolun stndn sprrm kimi bir hrkt etdi, yni onlar dar Heytindn tmizlycyik. Biz shbt edn vaxt yanmza AXC qrargahnda grdym Rauf14 adl bir olan gldi. Anas ... Nsirova sntnasdr; Bayl dalarn oxuyub. By rbc bir lyazma gtirmidi (hdiyy). Deyirdi ki, he anama da oxumaa vermdim, dedim ki, By aparacaam. A, onun bel minnt qoymas xsn mnim xouma glmdi. By rbc olan bu lyazman vrqlyib 18-inci sr aid olduunu, flsfdn dandn v onun anasnn tin baa d bilcyini syldi. Sonra onu da bildirdi ki, bu lyazman bizim instituta thvil vers 20-30 manat verrlr. (Rauf by nzrdn qarmd ki, By bu lyazmalar zr ox gzl mtxssisdir). Olan dedi ki, instituta balamaq yox, siz hdiyy etmk istyirm. yrndim ki, Rauf AXC qrargahnda oturur ( ni? - bilmirm). lbtt, onun hdiyy vermk istmsind pis he n yoxdu, ancaq Byl dananda siftindki ifad xouma glmdi. Grnr, Byin z d bu ifadni bynmmidi, ona gr d onunla bir qdr quru danrd. mumiyytl, Byi biz - institut mkdalarna, onu yaxndan tanyan adamlara sevdirn n balca xsusiyyti hddn artq sad, smimi olmasdr. O he ksl ny grs yaxnlq, dostluq etmir, mnasibtind he bir tmnnal mqsd gdmr (lbtt, siyast olmayan yerd). Bizim institutda ham onu smimiliyin gr sevir. Mndn oxlar soruur ki, o nec adamdr? Cavab verirm: tyind namaz qlmaq olar. Tandm adamlarn n tmizi v n gzlidir. Onun urunda lm getmyi zm n rf sayardm. nanram ki, bu szlri Byi tanyanlarn byk ksriyyti tkrar edr. Mni n ox sevindirn odur ki, Byin trafna Ncf, sa kimi smimi insanlar toplanb. slind btn xalq da Azrbaycan Xalq Cbhsi trafnda el onlarn bu xsusiyytlrin gr sx birlib, onlara inandna gr arxalarnca hara deslr getmy hazrdr. SND Prof. Dr. Turan YAZQAN:

blfz li Eliby bu gn Trk dnyasnda trklk v istiqlal hrkat yrdn n mmtaz liderlrdn biridir. Eliby hl qardann evind yaayan, dnya nemtlrinin hamsndan davas yolunda vaz kemi, msafirini kitablarla boulmu odada yataq stnd qarlamaa mcbur bir lkc byk insandr. Eliby indiyi qdr davasndan n kiik ld d sapmam qrarl, zmli, geni grl bir ndrdir. Eliby Azrbaycan tam bamszlna qovumadqca Azrbaycandan dar addm atmama prinsipini israrla srdrn bir xsiyytdir. Eliby yalan-dolan bilmyn, iftira atanlara bel glb ken, z xsi ehtiraslar yolunda davan trk ednlri v ya davann yolunu dyimk istynlri bel fv ed biln fziltli bir insandr. Yksk mdniyyti, drin tarix bilgisi, yetiilmsi tin siyasi thlil qabiliyyti, soyuqqanll v fndiliyi il dmnlrinin bel tqdirin sahib seviln bir bykdr. Demokratiyan hzm etmi, xalqa gvnn, xalqa mxsus olan, cbr v iddti daima rdd etmi, bri mnasibtlrind ox yumaq v bnzrsiz bir dost, siyasi mnasibtlrind kkryn bir aslandr. stiqbala dnk plan v proqramlarn bir dqiqsini bo keirmdn n tutarl, n salam v yalnz Azrbaycana deyil, btn Trk milltin n faydal olacaq kild hazrlam, hzm etmi v inkiaf etdirmi bir plandr. Elibyin davas Azrbaycanla mhdud deyildir. Tkrar-tkrar bildirmk grkir ki, 250 milyonluq btn Trk milltini qucaqlayan byk bir davadr. Hammzn davasdr. (Prof. Dr. Kamil Vli Nrimanolu. Azrbaycan trklrinin azadlq elisi blfz li Eliby kitab. stanbul, 1992, 3-4-nc shiflr). *** Bydn ayrlandan sonra Azrbaycan qzetin 82 ailni xilas etmliyik! adl yazm aparb getdim. Vaxtil respublika texniki-pe thsili komitsinin, indi respublika uaq fondunun yerldiyi binada, nc qatdak redaksiyada grdym ilk xs Cmd Nuruyev oldu. O, Azgiprozemdn xb (yarmtat qalb), Qarabaa Xalq Yardm Komitsin msul katib glib15. Qzet d kmk edir. Yazm alb dedi ki, materiallar artq mtby gdrmiik, ancaq mn alacaam ki, hkmn bu nmrd getsin. Sabir indi redaksiyada yoxdur Trkiydn brahim Bozyel glib, onunla gzir; gln kimi onun imzasn alb mtby gndrrm. Redaksiyada hmd Elbrusu16, artist Nurddin Quluyevi, mrhum yaz Frman Krimzadnin olunu v b. grdm. Cmdl saollab xanda grdm ki, brahim Bozyel, Sabir Rstmxanl, professor Yunis Mmmdov v Rstm Behrudi glirlr. Hams il grdm, ancaq Sabir yaz haqqnda he n demdim. *** Axam Gnn ekrannda ua rayon D risi (Vahid Bayramov) x etdi. O bildirdi ki, bzn ayi buraxrlar ki, Landa atma var, gedirik, he n yoxdur. O, camaata z tutub dedi ki, grk ayilr inanmayaq. Bellikl, Azrbaycan rhbrliyinin 2 il boyunca xalqmzn beynini zhrlyn bu siyasti dirltmy yenidn chd gstrildi. (Bu, son gnlrin barq konsepsiyasnn bhrsidir). Sonra o zn dorultmaq n dedi ki, gr kimd vtnprvrlik duyular varsa glsin, axamlar biziml biz deyn yerlr getsin (yni ya nvb kmy, ya ermnilr qar durmaa), onda bilk ki, bo sz demirlr. mumiyytl, artq 2-3 gndr ki, istr mtbuat, istr televiziya (mnim radiom olmadna gr ondan xbrim yoxdur) qzdrc materiallar vermir. Yalnz arada abdiy bhtanlara cavab verilir. Grnr, barq siyasti yen bizim azmz yummaa xidmt edck. 27 oktyabr 1989. Shr By Trkiydn glmi qonaqlarla birg institutumuzda oldu. Seyfddin hm trk qonaqlarla onun, hm mniml onun, hm d AXC zvlri il onun klini kdi. Trklr zlri d kdilr. Ancaq qarqlq olduu n qonaqlarn kimliyini bilmdim. Tkc onu grdm ki, Abbas Abdulla il gliblr. Dostum, esperantou, Sovet esperantousu beynlxalq qzetinin17 redaktoru aiq Mmmdov da mniml telefonla danandan sonra buraya glmidi. Mqsdi o idi ki, AXC z Proqramna rus dili il yana esperantonu da Azrbaycanda ildib inkiaf etdirmyi daxil etsin. Bu, onun fikrinc, ikitrfli fayda verrdi - AXC esperanto dilind btn dnyada tbli olunar,

esperanto is Azrbaycanda AXC-nin yardm il inkiaf edrdi. Mn Byl aiqi tan edib mramn bildirdim. Cavab verdi ki, istdiklrini yazb biz versin, bir yerd mzakir edk. Mn By Ouz arxadal komitsinin mram v nizamnamsinin makina nsxsini verdim. min etdi ki, AXC dar Heyti iki gndk onu tsdiqlyck. Byin ba ox qarq olduu n onunla shbt edib beynlxalq vziyyti yrnmy vaxt qalmad. Bu gn Elm qzetind professor Aababa Rzayevin Vazgenin faliy-ytin aid mqalsini oxudum (Elmin son nmrsind verilib). ndiydk bu hadislrin - DQ probleminin kkn hsr olunmu yazlar irisind n dyrlisidir. Mllif onu bir ne redaksiyaya aparsa da geri qaytarblar, yalnz Aydn Slimzad Elmd vermy raz olub. *** 14.10. Akademiyada partiya fallarnn ynca oldu. Mn d EA partiya komitsinin zv kimi itirak edirdim. nc SSR AS-nin zv, deputat, 26-lar rayon PK I katibi Vli Mmmdov dand: -Ali Sovet DQ problemini Ermnistann mdaxilsi olmadan hll etmy raz oldu. Ermnilr aldlar ki, blokada szndn daha ox istifad etsinlr. Sentyabrn 25-indn sonra da vziyyt grgin idi. Oktyabrn 2-3-nd ryimizi boaltdq. Sentyabrn 10-unda Moskva mehmanxanasnn 12-ci mrtbsind SSR AS-nin milltlraras komissiyasnn iclas oldu. Ermnilrdn 10-15 nfr, o sradan Qdlyan18 da zn iri salmaq istdi, Tarazevi (sdr) etiraz etdi. Onlar getdilr. Azrbaycandan iki nfr: mn v Sleyman Mmmdov, DQ-dan Poosyan v Arutyunyan itirak edirdik. 5 sas tklif irli srld: 1) DQ-da sovet v partiya orqanlar yenidn seilmlidir; 2) qaqnlar mslsi mzakir edilmlidir; 3) barqn geni proqram hazrlanmaldr (mxtlif sviyy-lrd). n ox mbahis douran msl DQ-n idarolunma formas idi. XK-ni gclndirmk ideyas vard. Onu birbaa mrkz - Moskvaya tabe etdirmk, DQ-la Azrbaycann srhdlrini kmk. Ham qurtarandan sonra txminn 20 dqiq mn dandm. Dedim ki, 4 tklif vozduxdur, danmaq olar. sas msl idar formasdr. Azrbaycan suveren respublikadr; suverenlik haqqnda qanun qbul etmiik. Bunu inkar etmyi xalqmz v deputatlar baa dmzlr. Poosyan zarya-zarya dedi ki, Karabax bl, est i budet armnskim19. Bildirdim ki, 20 ayda aparlan siyast dzgn deyil. Bu hadisnin qiymtini kim verck? Demokratiya adndan onlar sosial-ovinizm yaradblar, trklr qar nifrt oyadblar. ndi d bu nifrti biz aid edirlr. Gnah, tarazladrma siyasti yaratmdr. Dedim ki, mrkzin rolu bizim vzimiz i grmk yox, qonunu oturdub onunla shbt etmk, onu yola gtirmkdir. Bu komissiya iclasnn hmiyyti n oldu? ndiydk ermnilr, onsuz da, zlrini saxlamrdlar, ancaq biz sxl yay kim idik. Burada ilk df aldq. Sabah gn sessiyann mumi iclas oldu. ox yax fon hazr-lamdlar hcum n. Qzl meydanda bakllar (Bakdan qaan erm-nilr) nmayi etmk istdilr, Moskva mehmanxanasnn I mrtbsini iki df tutdular. Moskovskiye novosti v b. qzet-jurnallar, radio biz hcuma kedi. Qafarova Konarevin teleqramn oxudu ki, Ermnistanda dmir yolunda yklr boaldlmr. Bunun tsiri oldu. Sonra zal uuldayanda Qafarova dedi ki, axtalar ttil ednd niy qoun armrdnz? Zal susdu. Mainist Ramazan Nayev konkret faktlar gtirdi. Zala bunun da tsiri oldu. Grgin gn idi. gityan, Balayan, Arutyunyan v b. dandlar. Deputatlar Azrbaycan czalandrma, onu blokadada gnahlandr-ma tlb edirdilr. Ermnilr geni cbh il i aparmdlar. Qorbaov baa drd ki, Azrbaycan ittiham etmkl lkd vziyyt dzlmyck. Vzirov tklif etdi ki, mzakir sabaha qalsn. Saxarov yarm saatdan ox 4-nc mikrofonun qarsnda dayand. Qorbaov ox ald ki, onu grmsin, mmkn olmad. Saxarov dedi ki, btn lk n yox, Azrbaycan n cza tdbiri grlmlidir20.

Sabah gn tam baqa qrar qbul olundu. Oljas Sleymenovun sz il desk bu, Azrbaycan gn oldu. Hmin gn Tofiq smaylov yax dand. Anarn x qabaq-cadan hazrlanmd (oxudu). O dedi ki, Azrbaycan dmir yolunu da zor il iltmk olmaz. Rjkov danandan sonra gityan Rjkova v Vzirova sual verdi ki, sabahdan Ermnistana dmir yolu ilyck? Rjkov cavab vermdi. Vzirov is ox emosiya il dand. Dedi ki, blokada varsa bu, Azrbaycann informasiya blokadasdr! Ermnistanda ermiilr blokadann gtrlmsini istmirlr. Blokada dilimizi ad. Ancaq o, xalqn taleyini thlkli hdd atdrd. kr, yax qurtard. Ax ilk gnn qrar qbul olunsayd nec faci ba vercyini qabaqcadan demk mmkn olmazd. Rjkov dedi ki, dzdr, blokadan hll edcyik, ancaq DQ problemini siyasi yolla da hll etmk grkdir. Oktyabrn 18-ind SSR AS Ryast Heytinin iclas olub. Qafarova Primakova 3 nfrin imzalad sndi verdi. Bu an Pravdadak fotoda ks olunub. Nzrd tutulan tkliflr yaramr. Dalq Qaraban Azrbaycandan daha da uzaqladrlmas qbulolunmazdr. Azrbaycan SSR AS-nin nvb-dnknar sessiyasnda qbul olunmu XK-nin lvi haqqnda qrar tsdiq edilmlidir. Mzakirlrd 8-inci, ya 9-uncu adam Qafarova olub. Sndimiz ox byk diqqtl qulaq asblar. Qorbaov n, deysn, ox tz olmayb. Siyasi Broda bu haqda ns olub. Qorbaov soruanda ki respublika zrin ox ey gtrmr ki?, Qafarova deyib ki, yox. Volski d soruanda ki Azrbaycan XK-n nd kmk edib?, Qafarovadan cavab alb: Vo vsem i vseqda21. Balayan soruub ki, siz SSR-dn xmaq mexanizmini nec tsvvr edirsiniz? - Biz yazrq, dnmrk (cavab). Qorbaovun fikri: mrkz idar etmli yox, kmk etmlidir (DQ-da). Sonra dedi ki, siz grk el hrkt edsiniz ki, ermnilr arxayn olsunlar ki, onlardan qisas alnmayacaq. 100- qdr adam lb - azrbaycanl v ermni. Bunlar hams uaq oyunca idi. Biz DQ-da Azrbaycann suverenliyini almzla, dncmiz-l, byklymzl yrtmliyik. Respublika AS-n bir hft vaxt verildi ki, SSR AS-n tkliflr hazrlasn. DQ deputatlar razla glmdilr. Onlar z proqramlarn tklif etdilr. Tarazevi grd ki, ortaq razladrlm tkliflr yoxdur. 15.08. Tarixi Mahmud smaylov: Vli mllim dz dedi ki, hl grlsi ilr bundan sonradr. Z.Balayan 13 sentyabrda Ermnistann Kommunist qzetind deyib ki, SSR AS daltsiz qrar xarsa mbariz edcyik. 15.13. Mn xb dedim ki, indi Qaraba dalarnn ban duman bryb. Ermnilr Qarabaa vertolyotla, tyyar il sursat apara bilmirlr, ona gr indi Lan yolunu amaq, quru il sursat aparmaq istyirlr. Biz bir df - XK yarananda uduzduq. 2-ci df - barqla uduzmaa haqqmz yoxdur. Xalq Cbhsi il partiya tkilatlar birg faliyyt gstrmlidir. Mn ox istrdim ki, bu gn sizin yannzda AXC-nin nmayndsi d olsun. Xalq ona inanr. xsn mn AXC hans yolu tklif ets o yolla gedcym. Vli mllim cavabnda AXC-nin nvanna bzi xoaglmz szlr deyrk (xsusn son mitinqd 7 noyabr bayramn keirmmk haqqnda szlr sasland) axrda bildirdi ki, bizlri paralamaq olmaz. z d, AXC-nin vahid rhbrliyi yoxdur. Sonra V.Mmmdov ns danb (bu vaxt mn qeydlrimi edirdim). O deyib ki, bu yolda (mni gstrirmi) kimi siz d tklif edirsiniz ki, bu yolla (barqla) getmk olmaz? Sonra mndn sorudu ki, siz tklif edirsiniz ki, bu yolla getmk olmaz? Mn cavab verdim ki, mn demirm ki, olmaz, ancaq tklif edirm ki, bu sz xalqa Xalq Cbhsi il partiya birg desin. Bzi xlar ayr-ayr mtxssislrdn ibart komissiya yaratma (n etmk haqqnda) v b. eylri tklif etdilr. Vli Mmmdov tklif etdi ki, barq olmas n (o, qorxudan barq yerin bu yol, o yol szlrini ildirdi) yncaqlar keiril-sin, bu yolla nec getmk haqqnda fikirlr sylnsin. Mn dananda zalda oturanlarn bir oxu (hams kommunistlr, partiya komitsinin zvlridir) ban trpdib mniml raz olduunu bildirirdi, ancaq ksriyyt he bura Xalq Cbhsi yeridir? dey donquldanrd. Bli, partiya fallar dar gnd partiyann istniln qrar

xarmas n grk olan alt imi! Burada oturanlarla hr hans sndi qbul etmk mmkndr. Buna mn bir d o vaxt inandm ki, Pst zizbyovann krkni PK-nn hazrlad sndi oxuyanda ona etiraz edn bir yoldan ssini tez ksdilr. Axrda V.Mmmdov Azrbaycan SSR AS-nin byannamsini oxudu. Yncaqdan sonra bir ne nfr mn dedi ki, xn ryimizdn xbr verdi. Ancaq mn onlara hmiyyt vermdim, nki bel szlr ikizllkdn baqa bir ey deyil - csartin vardsa mn dananda durub mdafi edydin, he olmazsa l alb mnasibtini bildirydin; yoxsa onda qorxaqcasna susub bayrda mni tbrik etmk kiiliy yaraan i deyil. Eitdim ki, dnn Akademiya iilrinin oxu Azrbaycanfilm studiyasnda Meydan adl film baxblar. Rejissor Zaur bydir. ox tssf etdim ki, mnim xbrim olmayb, baxa bilmmim. Deyirlr ki, sas hiss Meydanda mitinqlr vaxt kilib, son gec - sgrlrin xalq dymsi is (4-ndn 5-in ken gec) Aberon mehmanxanasndan kilib. Grnlrin oxu alayb. Bir trfd Marks, Engels, Lenin v Qorbaovun portretlrini tutmu xalq, o trfd izdihamn st il uultu il uan vertolyot, bir trfd Nemt Pnahov, o trfd avtomatl sgrlr, xalqn stn yeriyn tanklar, ZTR-lr verilib. Son gec sgrin Azrbaycan bayran nec saymazyana tullamas da tsvir olunub. Demli, oullar o ar gnlrd, anlarda da ilyirmi. Halal olsun! 28 oktyabr 1989. Bu gn Azrbaycan qzeti mnim yazm verdi. Yer qnat namin yaznn baln dyiib (82 ailni xilas etmliyik yerin Kmk lazmdr), giri hisssini (tbrik v redaktora mracit), didrginlrin vziyytinin Afrika cnglliklrind bel mmkn ola bilmycyini dediyim yeri atb, qalan olduu kimi veriblr. Bir eyi d yax ediblr ki, fotoqraf dostum Rasimin kdiyi (haansa) 2 fotonu da mtn salblar. ndi ryim sakit oldu ki, Qazaxda Ncf verdiyim sz yerin yetirdim - didrginlr yardm gstrmsi haqqnda hm A.zizbyova, hm d btvlkd yurddalarmza mracit etdim. nanram ki, bunun msbt nticsi olacaq. Sabir sa olsun ki, yazn lngitmdn verdi. (Szsz ki, bu sa olun yal yeri yazn ona tcili tqdim etmi Cmd Nuruyev dr). Didrginlr yardm komitmizi AXC H tsdiq edndk ns bir faydal i gr bildiyim n sevindim. Bu gec Retroda uzun ayrlqdan sonra ikinci df olaraq trk filmi gstrdilr - ad hans szls balayrd, unutdum, ikinci sz srcikdir. Bu film bir ne il qabaq Mhbbtin vida mahns ad il kinoteatrda baxmdq. Bugnk Kommunistd Xanlar hadislri haqqnda maraql yaz xb. Sn dem, Byl grdrdym li Nadirov Bakdan gedn kimi oktyabrn 12-sindn 22-sindk raykomu blokadaya alb v ayknd, Azad, Kamo kndlrindki ermnilr haqqnda tdbir grmy katib Qrib sgndrovu mcbur edib (daha dorusu, ona protokol imzalatdrb). Kommunist Xanlara gedib xm AXC sdri Byin bu ii (zoraklq metodunu) pisldiyini yazandan sonra raykomun da byk tqsiri olduunu bildirir. Mn alacaam ki, li Nadirovun zn grm v Xanlar hadissinin incliklrini ondan yrnim. Gnn ekrannda guya Azrbaycanda dadlan, soyulan vaqonlar haqqnda SSR dmir yolu naziri Konarevin v ermnilrin trfindn uydurulan fsanni tkzib etmk n Drbnd stansiyasndan verili oldu v bildirildi ki, vaqonlar Drbnd atanacan dadlr v buna SSR dmir yolu nazirinin z cavabdehdir. 29 oktyabr 1989. Shr Dalada (tkrarnda) akademik Ziya Bnyadov x edirdi. (Dalann bu buraxl rusca idi; Rafiq Hseynovla Nadejda smaylova aparrdlar). Alimin evind kmidilr. Ziya mllim deyirdi ki, Azrbaycan rhbrliyi Azrbaycan Xalq Cbhsi il qvvlri birldirms, msln, qardan gln seki kampaniyasnda xalqn mnafeyi namin mumi dil tapmasa bu, qabaqcadan bilinmyn hadislr trd bilr. *** Saat 4-d Azadlq meydannda Yaqub Zorofunun (onun adn hm bel, hm d Yaqub Zurufu yazrlar) aq xeyriyy konserti olmal idi. Yoldam, uaqlarn n d gtrb getdim. Bir saat gec baladlar.

Meydann hr iki giriind crg il duran olanlar llrind seki qutusuna bnzr qutular tutmudular. stynlr ora pul atb meydana keirdilr, ancaq kimin n qdr verdiyin he baxmrdlar. Ken ilin fevralndan bu yana bu meydana hali ilk df idi ki, bayram, sevinc hval-ruhiyysi il ymd. Dzdr, mitinqdki qdr adam yoxdur, ancaq yen n az 250-300 min nfr vard. Ba tribunann qarsnda manlar yan-yana dzb stn xalalar dmidilr, el onlarn stnd d shn yaratmdlar. Hr iki trfd stnd gcl dinamiklr (ssucaldanlar) olan manlar dayan-md. Tribunada yen AXC-nin bayraqlar - milli bayramz dalalanrd. Burada qabaqca iki bayraqdardan baqa he ks yoxdu, ancaq konsertin gedi-ind yava-yava doldu. Yaqub Zorofu qabaqca Vtnara srhd olmaz mahnsn oxudu. Camaat zn ox qabaa verdiyin gr (mnnini grmk, ona gl vermk, avtoqraf almaq n) Nemt lacsz qalb onlardan dflrl xahi etdi ki, geri kilsinlr. Htta gl vermmyi d xahi etdilr, dedilr ki, ham axrda verr, nki qarda ox brk basabas yaranr. Nemt bildirdi ki, bura qoyulan cihazlar respublikada bir dndir, onlar basabasda sna bilr. Bu xbrdarla baxmayaraq mnniy olan sevgisini cilovlaya bilmyn yzlrc, minlrc tamaa yen zn qabaa salmaqdan saxlaya bilmirdi. Yaqub mahnlar qabaqca biriminci, ikiminci, mnc... dey nm-rlyirdi; ancaq sonra say itirdi. Korolu operasndan Korolunun ari-yasn musiqisiz oxumas mni btn nmrlrindn ox valeh etdi. Hmi Ltfiyar manovun ifasnda qulaq asdm bu ariya indi mn lzzt verdi. Mnnid n qdr gcl, irin ss varm! Csartl deyirm ki, o, Ltfiyar manovdan he d geri qalmayan sntkardr. Arada Yaqubu Azrbaycana dvt edn Glaa Mmmdov da iki mahn (Dli Kr filminin giriindki, bir d Azrbaycan) oxudu. Sonra Yaqubun qz Dniz xanm - 8 yal ocuq Cclrim mahnsn yz minlrc insann piyi, alqlar altnda oxudu. nanram ki, bu qzn qoca nn olanda bel hyatnn n unudulmaz xatirlrindn biri kimi mhz bugnk mahns, bugnk yncaq qalacaq, nki ninki o, he atas da mrnd bu qdr tamaa qarsnda konsert vermyi yuxularna bel gtirmyiblr. Yaqub by camaata tez-tez mracit edib ox smimi szlrl minntdarlq edir, ona qar olan sevgiy hdsiz minntdarln bildirirdi. Konsert txminn bir saat kdi. Saat 7-y 5 dqiq ilynd AXC-nin ncllri: blfz by, Nemt, Vaqif Smdolu x etdilr, bu iki ild ilk bayram yncan burada glckd d davam etdirckl-rini dedilr, bel tdbirlrl d xalqn birliyin aldqlarn sylyib Yaqub Zorofunun bir vaxt Araz adlayb VAHD AZRBAYCAN n bu mahnlar oxuyaca arzusunu izhar etdilr. Nemt onu da dedi ki, Bak Soveti sdrinin mavini dalt zizov sz verib ki, Yaqub byi Azrbaycann fxri vtnda etsin ki, mnni istdiyi vaxt respublikaya glib-ged bilsin. mumiyytl, onlarn hams bu hadisni Azrbaycann azadlq hrkatnda yeni bir shif adlandrd. Konsertdn n qdr pul ylacan sylmk tindir. Ancaq oras bllidir ki, Yaqub byin ondan bir qpik d tmnnas yoxdur v pulun hams Azrbaycann ehtiyacna srf olunacaq. (Mitinqd deyilmidi ki, hmin vsait didrginlr srf edilck). Bu, Yaqub Zorofunun Azrbaycan Xalq Cbhsin byk maddi yardmdr. Hr ey ox la oldu, iki eydn baqa - boynumda oturan Ouztorul mni ldn sald v Nemt ox mn, mn dedi (konsert mnim tbbsm-l oldu, konserti mn bu meydana saldm v b.). Konsert qurtaran kimi azarkelr Yaqub Zorofu duran man haty aldlar. Avtoqraf yazdrr, gl verirdilr. Biz Bak mehmanxanasnn yanndan keib meydana glnd grdk ki, Qafqaz kooperativi Yaqubun mtblrd buraxlm byk rngli portretini (1 manata) satr. (Bir dn d mn aldm). Camaat da hmin portretin stnd avtoqraf yazdrmaq istyirdi. Nemt izdihama z tutub dedi ki, insaf edin, bel olsa grk Yaqub by bir gec shrdk avtoqraf yazsn. Mracitin d kmk etmdiyini grnd onlar qama stn tutdular. Bellikl, bu drdli gnlrimizd iql anlar da yaranmaa balad. Tki qarda bel gnlrimiz bol-bol olayd! 30 oktyabr 1989.

Bu gn respublika qzetlri xmr. Shr i gln kimi Nazim, sonra is Mhcn Nayev dedilr ki, Ziya Bnyadov Dalada dnn deyib ki, Azrbaycan Xalq Cbhsi rhbrliyind intellektuallar yoxdur. Onlar, hrbi dill deyils, sgrlr v serjantlardr22. Onlarn zabitlr v generallara ehtiyac vardr. Dalnca da mn eidn szlri sylyib. Sn dem, mn onun xnn sonunu eitmim. A, bu szlr btn gn mni brk narahat etdi. gr Mrkzi Komit, yaxud Ali Sovet Xalq Cbhsin qar bir cza qrar xarsayd mn onu bu qdr ryim salmazdm, ancaq Ziya Bnyadovun - mnim v elc d btn xalqn rkdn sevdiyi bir xsin, indiydk millti AXC trafnda birlmy arm bir adamn bu szlri milyonluq auditoriya - televiziya il sylmsi Xalq Cbhsini xalqn gzndn salmaqdan, daha dorusu, xyantdn baqa bir deyil. ox tssf edirm ki, Ziya kimi byk bir xsiyyt hans xsi duyununsa tsirin drk (bunun bel olduuna rkdn inanram, nki onun hrktlrini ox vaxt emosiyalar idar edir) Mrkzi Komit iisi sviyysin enmidir. Hr halda, Ziya mllim kimin (rsmi, ya qeyri-rsmi olmasndan asl olmayaraq) tsiri il bu szlri deyibs ox byk, balanlmayacaq shv buraxb. O, oxlarnn Xalq Cbhsinin stn ayaq ad, Xalq Cbhsini xalqn gzndn salmaq, onu iridn didibdatmaq n min bir hiyly l atd bir vaxtda bu szlri il dmn dyirmanna su tkmdr. Ziya Bnyadov bu x il bir daha sbut etdi ki, o, idarolunmaz adamdr v he vaxt onun ipinin stn odun ymaq olmaz. Dorudur, bir alim kimi o bu son iki ild tkbana az qala Xalq Cbhsi qdr i grb: xalqn urunu yenildirib, ona inqilabi hval-ruhiyy alayb; ermni quduzluuna qar trk hiddti, siyasti, al qoya bilib; ermnilrin bir ox cinaytlrini vaxtnda ifa edib; Vazgen, Saxarov, Starovoytova kimilri hl beiyindc xalqa tandb, onlardan zn gzlmy arb; Volskinin, onun balq etdiyi Xsusi daretm Komitsinin frldaq olduunu ilk andaca bildirib; Poosyann byk qardann Qorbaovla aka-loka olduundan, Stavropol mafiyasnn banda duran bu xsin Qorbaovun ykslmsindki rolundan hl n qdr ncdn xalq xbrdar edib; Poemu Sumqait? mqalsi il ermnilrin v ruslarn birg trtdiyi Sumqayt avantrasnn mahiyytini dlil-sbutlarla aydnladrb; aumyann cinaytlrini qorxmadan ab-tkb, sndlrl ortaya qoyub; Mmmdmin Rsulzadnin bal il qurulan Azrbaycan Demokratik Respublikasnn ilk mstqil dvltimiz olduunu baa salb; Azrbaycann qdim tarixin dair n dyrli srlr yaradb. Baqa-baqa n qdr faydal ilr grb akademik Ziya Bnyadov! Ancaq bu gn o byk insan z byklkd xtaya yol verib. O blatl danma bacaran hr hans Xalq Cbhsi bdxahnn tsiri altna d bilr. Dzdr, onun Cbhdn bu incikliyinin kk yqin ki, lap yaxn vaxtda z xacaq, ancaq mn onun - fotosuna i otamda hr gn qrurla baxdm, varl il yndym sevimli adammn bu zdnklyn sanki xsn zm xyant kimi qarladm... N is. O qeyri-sabitlik ki Ziya Bnyadovda var, aradan ox kmz, deyr ki, Xalq Cbhsi dahilrdn, generallardan ibartdir!.. *** Bu gn AXC-nin fallar Ali Sovetin qarsnda mitinq ediblr. Etibar da orada olub. Mn tamam unutmudum, saat 2-d yemkxanada uaqlarmz bu haqda dananda yadma dd. Sonra is vacib iim olduuna gr ged bilmdim. Yen sgrlik mslsi, daha dorusu, oullarmzn sgrliyi Azrbaycanda keirmk tlbi irli srlb. Bu gn dnnki Kommunisti oxudum. Azrinform respublika hrbi komissarlnn mlumatn (dzgnn desk, hdsini) drc edib. haliy hd-qorxu glinir ki, uaqlarn sgr qoymayanlar konstitusiyan pozanlar kimi czalanacaqlar. strtl, ad kmdn Xalq Cbhsin d hcum edilir, onun tlbi qanun pozuntusu kimi qiymtlndirilir. Gndz Naxvan XC-nin bas Framz23 bizim institutda idi. Onu ilk df yaxndan grrdm. Boyda mndn d balaca olan bu bapbalaca olann o boyda Naxvan nec ayaa qaldrdna inanmaq olmur. Sonra naxvanl yoldalar dandlar ki, mhz onun saysind Naxvandan knara bir nfr d sgr yola salnmayb; burada indi milli ordu hazrlanr. Framzin nfuzu buradak katibin nfuzundan bykdr. Tssf ki, btn Azrbaycan Naxvan kimi mtkkil ola bilmir. Ona gr d Chrab by zarafatla dedim ki, grk Azrbaycan Naxvan modeli il yaama yrnsin. O da glb szlrimi tsdiq etdi. Axam Gnn ekrannda dnn Drbnddn veriln verilii tkrar gstrdilr. Grnr, rhbrliyin ox xouna glib v kims gstrmk lazm olub. Saat 9-da is . Vzirovun Beylqan rayonunda seicilrl gr verildi. 50 dqiqlik bu verilid onu eitdik ki, Dalq Qaraba indi zmz idar etmliyik; bu, zrimiz byk

msuliyyt qoyur. Barq yolu il, konstitusiya yolu il. siyasi yolla bu mslni hll etmliyik. Vzirov Azrbaycan xalqnn xilaskardr, onu Allah biz ox grmsin. Dorudur, xalqn byk hisssi Vzirovu artist, dingili, qeyri-ciddi adam sayr v I katibliy layiq bilmir, ondan zhlsi gedir. Ancaq mn ona n drin nifrt etdiyim anlarda bel bu xsi qeyri-ciddi saymamam. Onun tlxkcsin hrktlri d dnlm olur v n mqsdls edilir. Ona gr d mn ciddi rhbr n bu qdr ucuz trif aludiliyi balaya bilmirm. z d, demk olar ki, onun televiziya il veriln btn grlrind nvanna aq-akar yaltaqcasna deyiln triflri az qala ixtisarsz tqdim etmy ehtiyac varm? str-istmz bu nticy glmli olursan ki, o yalnz MK-da z tabeliyindkilrdn, bir d kndd kolxozulardan trif eidir, ona gr d bu triflri tez ekrana xarr. bhsiz ki, alimlrl grs onun piiyini aaca xararlar; o ninki xalqn byk olu olduunu unudar, htta qapn qoyub pncrdn qaar. Yqin ki, mhz buna grdir ki, onun alimlrdn, ziyallardan zhlsi gedir.24 Eitdiyim gr, ox trifsevr adam olan Vzirov tnqid qar da dzmszdr. Ancaq, allahn desk, onun dzmszly indiydk olmu I katiblrin hamsndan daha tmkinli, daha demokratikdir. Mn Ziya Bnyadovun bu fikrin qouluram ki, onunla Xalq Cbhsinin birliyi ox vacibdir. Xalqn glck taleyini slind bu birlik hll edck. Qaraba mslsi d, sonrak bir ox n mhm problemlr d Vzirovun xalqa n qdr yaxnlamasndan asl olacaq. Mn ox istrdim ki, o, rayonlara bel teatrladrlm sni shnlr yaratmaq n yox, xalqla sl nsiyytd olmaq n xayd. Yqin bir gn bel d olar! 31 oktyabr 1989. Bu gn Elm qzeti redaksiyasnda Trkiynin Trkiy qzetinin 24 eyll (sentyabr) 1989 tarixli nmrsind D politika rubrikasnda M. Necati zfaturann Kafkasyadak grginlik mqalsini oxudum. 6-c shifdki bu yazda Azrbaycan - Ermnistan mnaqisin toxunur, Azrbaycann blokadaya almasndan danr, deyir: Azrbaycan Ermnistann ana damarn neft v qida ikmal yolunu ksmidir. Bunu bir hcum faliyyti qbul edn ermnilr Moskvann 24 saat iind tdbir grmsini istmilr. Azrbaycan is Rusiyaya qar dirnmkddir. Sonra Azrbaycan AS-nin DQ-da mvqqti komitni lv etdiyini bildirir. Mqald Starovoytovann Dalq Qaraba mrkz vermk fikri gtirilir. Azrbaycanda halinin 7 milyonu ad, 86,6 min kv. km torpaq sahsi olan lkd zngin tbii srvtlrin varl deyilir, Azrbaycandak son ttilin rus iqtisadiyyatna 12 milyon dollar ziyan vurduu sylnir v yazlr: Bu arada azrilr 3 rus generaln rhin (girov - .T.) alb sonra srbst buraxdlar. Azrbaycann mcadilsi qarsnda skan ermnilr Birlmi Milltlr mracit edrk bar gc (slh qvvlri - .T.) istdilr. fqanstanda 2.008 azrinin hlak olduu sylnn yazda Ermnistana gedn dmir yolunda danan yklrin 90 faizinin Azrbaycandan kediyi, bu gn 250 qatarn yolda qald bildirilir. Grcstanda 700 min azri vardr. Bu nmrd bizim EA prezidenti Eldar Salayev bada olmaqla alimlrimizin rzurum universitetin sfri haqqnda da yaz var. Elm qzeti redaksiyasnda onu da eitdim ki, dnn AXC-nin mclisi olub, Zrdt lizad il Leyla Yunusovan trkibdn xarmaq istyiblr. Nticsi bilinmir. Byi tapa bilmirm ki, Ouz arxadalnn taleyini yrnim. Bu gn saat 11-d Tofiq Krli lyazmalar nstitutuna glib DQ-da Azrbaycann suverenliyini brpa etmk tdbirlrindn dand, Azrbaycan SSR AS-nin byannamsini oxudu. Akademiya partiya fallar-nn yncanda Vli Mmmdov da onu oxumudu. ndi guya xalq iind onu mzakir edirlr. Akademik verilmi sualdan aydn oldu ki, bu byannamnin hazrlanmasnda AXC itirak etmyib. Mn sorudum ki, Ermnistan da vziyyti sabitldircyin sz veribmi? Halbuki Azrbaycan AS z zrin byk msuliyyt gtrrk DQ-da hr eyin yax olacana sz verir. *** Qaynm Nsimi mn dedi ki, bu gn d Bilcrid sgrlik mslsi il bal mitinq olub. Hrbi ar mntqsinin qapsn bel amayblar. Meqafonla danan Fhminin v baqalarnn ssini batrmaq n radionun gurultusundan istifad ediblr. Sonra txminn 30

lidynkli sgr Fhmingilin stn db, onlar dyblr. Fhminin qollarn sndrblar. zdiham Bilcridn yen AS-in qarsna glib. Bli, general Qasmov Azrbaycann Pinoeti rolunu ox gzl oynayr... *** Bu gn rngli televizor aldm v ilk df aillikl rngli tsvirli verililr baxdq. lin aylar veriliind Qrbi Almaniyada Qaraba haqqnda film kib ermnilri qzblndirn trk jurnalisti Yamur Atsza (onun haqqnda Elin Kommunist qzetind byk yaz vermidi), Gnn ekrannda Azrinformun Zaman proqramna cavabna (Zaman proqramnn mxbiri Ermnistandan deyib ki, tikintilrin dayanmasna sbb Azrbaycan inaatlarnn getmsidir. Azrinform deyir ki, bizim inaatlar oradan qovublar), Zamana baxdq. Burada balca xbrlr: - Trkiynin 8-inci prezidenti bu gn ba nazir Turqut zal seilib. - Moskvada Pukin meydannda Demokratik ttifaqn itirak il byk dalama olub. Milis hrkat yatrb. - Ermnistann Qukasyan rayonunda 5 - 5,5 ballq zlzl ba verib. lb-itn yoxdur. Zamandan sonra Azrbaycan televiziyasnda Gnn ekranndan savay ikinci birbaa verili - rnb axam ekrana xd. Canl efird AXC H zvlri - Etibar Mmmdov, sa Qmbrov, Pnah Hseynov da itirak etdilr. Hr tarixi nc AXC-nin yaranma tarixindn sz ad. sa Yusif Smdolunun bu zarafatn xatrlatd ki, yenidnqurma nec eydirs Drbndcn glib, oradan Azrbaycana kemir. Mhz bu vziyyti aradan qaldrmaq, demokratiyan inkiaf etdirmk, elc d respublikann stn alm qara buludlar datmaq n AXC yarand. Etibar: Cbhlr lky xarici mdaxil olanda yaranr. Biz d qonu respublika tcavz edirdi. Cbh bir d o vaxt yaranr ki, demokratiya boulanda xalq z qvvlrini birldirir. Deyirlr ki, Azr-baycanda demokratik hrkat ox vaxtlar baqa yerlrdn daha srtli gedib. Pnah: Partiyalar da, bitrflri d birldirn qvv lazm idi. Bu, AXC oldu. Rasimin sual: Brokratiklmdn qorxmursunuz ki? Etibar: 70 ild aparat o qdr brokratlab ki, xalq yeni bir tkilat yaranan kimi drdi il ora z tutur. O sradan biz. Biz d mitinqlrd dedik ki, yaranmamdan sizin ikaytlrinizl mhv ola bilrik. Biz partiya tkilat funksiyasn z zrimiz gtrmycyik, yalnz ictimai nzart tkil edcyik. lddin: Hans qsurlarnz var? sa: Tkilat quruluumuzda nqsanlar var. Hrkatmza gcl axn var. Bu axnn qarsnda dayanmaq tindir. Anarxiyadan mtkil-liy kemk istyrdik. Qzet redaktorlarmz bir qdr csart glib Cbhmizin Proqramn drc edydilr ki, onun haqqnda suallara ehtiyac qalmayayd. Pnah: Sraagnk iclasmzda struktur mslsi mzakir olunub baa atd. Sual: Qurultaya hazrlq nec gedir? Etibar: Qurultaya hazrlq, iimizd ox mhm msldir. lk nvbd rayonlarda dayaq dstlrinin tsis konfranslar keirilmlidir. Sonra qurultaya nmayndlr seilck. Tsis konfranslarna xsusn Bakda yax hazrlarlar. Dvtnamlr gndrilir. sa: Adada da tsis konfranslar yksk sviyyd keib. Etibar: Proqram ap etmk grkdir. Bunu bu gn MK-da olanda da dedik. Qoy ap edilndn sonra tnqid kampaniyas balansn. Bizim n d faydal olar. Pnah: Bizim aparatn25 ideoloqlar Proqrammz trafnda dialoq aparmaa hazr deyillr. sa: Biz hmi dialoqa hazr olmuuq. Ancaq istyirik ki, mli nticsi olsun. Dialoqdan sonra ortada i olsun. Sual: Mitinqd d deyildi ki, AXC-nin irisin rvtxorlar v baqalar da soxulub. Tmizlnm nec gedir? Etibar: Bu, Xalq hrkatdr. Ona gr d onlarla xalq z mul olmaldr. Xalqn gz trzidir. n thlklisi odur ki, bzi qvvlr Xalq Cbhsi adndan istifad edib kimis idn xarb kimis i qoymaq istyirlr. Bu, xsusn knd yerlrind zn gcl gstrir. Sual: AXC mitinqd kimlrins thqir olunmasna nec baxr? sa: AXC he vaxt he ksi thqir etmyib. Buna ox pis baxrq. Biz yaranandan almq ki, demokratik olaq. Sual: Siz kimsiniz? Cavab: (Hr znn ildiyi yeri bildirdi).

Etibar: Oktyabrn 27-sind ADU-nun elmi uras qrar xarb - universitet indi Bak Dvlt Universiteti adlanacaq v Mmmdmin Rsulzadnin adn dayacaq. kinci ad xbr - ADUnun tarixi kitab halnda (rusca) buraxlb. Ancaq burada yanl olaraq ADU-nun tarixi 1920-dn balanb, yubileyi d 1990-a salblar. Bu, universitet kollektivin-dn gizlin edilib. Biz alacaq ki, yubiley hkmn bu il keirilsin. Sual: sizliy mnasibtiniz? Etibar: ndi respublikada rsmi 300 min, qeyri-rsmi 700 min isiz var. sizlik respublikann hququnun znd olmamasndan irli glir. Biz alacaq ki, respublika tam iqtisadi mstqilliy nail olsun. Yalnz bundan sonra isizliyi aradan gtrmk olar. Sual: aumyan rayonunun ad haqqnda fikriniz? sa: Rayon K qrar qbul edib. Bakxanov, Xtayi deyirlr. Mslni yksk dairlr hll etmlidir. Sual: AXC-d paralanma varm? sa: Bu gn qadnlar AXC qarsnda piket tkil etdilr. Bizc, AXC H-nin trkibindki vziyyti ox ciddildirmy ehtiyac yoxdur. Bel vziyyt hr bir cmiyytd var. Etibar sgrlikdn dand: - MK il 2-3 gndk razlq olacaq, SSR Mdafi Nazirliyi qarsnda msl qaldrlacaq, yalnz bundan sonra sgrliy gedilck. sa: He ks AXC adndan pul ymasn. Bellrinin adn yazn. (AXC-nin bankdak hesabnn nmrsi deyildi). *** Bli, son iki ild xalq tmsil edn adamlar ilk df sakitc, tvil oyan-buyanlarna boylanmadan danr, milyonlarca insan narahat edn suallara cavab verirdilr. Ziya Bnyadovuni Daladak byanatndan sonra bu gr xsusil zruri idi. Verilid o da bildirildi ki, Meydan qzetinin balnda shv gedib - o, AXC-nin yox, AXC Oktyabr rayon dayaq dstsinin orqandr. Bel qzetlrin xmasndan qorxmaq grk deyil demokratiyadr. Zlfqar hmdzad ox yax sz dedi: qzet var ki, oxucusunu gzlyir, qzet var ki, oxucusu onu gzlyir. Azrbaycan bel qzetlrdndir. AXC-nin znn d qzeti olacaq. Bu yaxnlarda onun ilk nmrsi il oxucular yqin ki, tan olacaqlar. rnb axam veriliind Yaqub Zorofunun Azadlq meydanndak konsertin aid kinolentlr d gstrildi. Verilid deyildi ki, Cngi folklor birliyind xeyriyy konserti olub. Toplanan btn vsait AXC fonduna keirilib. Bu verili gstrdi ki, AXC-nin hyata keirmy balad demokratikldirm hrkat qti addmlarla respublikann btn gulrin daxil olmaqdadr. gr televiziya kimi olduqca mhafizkar v daqlbli bir tkilata da demokratik ruh alanmaa balayrsa (szsz ki, respublika rhbrliyinin razl il) onda baqa yerlr d bu qarsalnmaz selin gircyin bh yeri qalmr. 1 noyabr 1989. Shr institutda Shrab by bzi mkdalarmz yb nb - bazar gnlri (28 - 29 oktyabr) ken AXC Mclisindn dand. (Bu haqda msddin d mn axamtrfi daha geni mlumat verdiyin gr onun szlrini bir az sonra qeyd edcym). Saat txminn 11-d Kommunist nriyyatna getdim. (Azrbaycan gnclri qzetin mqal aparmdm). Milislr mni yax tansalar da buraxmaq istmdilr, dedilr ki, buraxl vrqsi al. Bunun uzun kcyini bildiyimdn bu vaxt ora yaxnlaan Bak qzetinin b mdiri Aqil Dadaova gz vurub dedim ki, siz gedirm, qoymurlar. Aqil milislr bildirdi ki, qorxmayn, yolda Xalq Cbhsindn deyil, buraxn. Mn d belc kedim. Sn dem, dnn nriyyatn XC zvlri binann qarsnda mitinq keiriblrmi - Knd hyat jurnalnn redaktoru Davud Dmirlinin hans iinis idn qanunsuz xarmasna etiraz ediblr. Mn tn df Azrbaycan XC zvlrinin nriyyata buraxlmama-s n girckd liavtomatl sgrin keiki qoyulduunu grnd bilmidim ki, direktor Musa Nbiyev Xalq Cbhsi zvlrindn qorxur. Ancaq onun bu qdr ehtiyatll, XC rhbrlrini nyin bahasna olsa da iri buraxmamaq istyi yuxarlarn AXC-y mnasibtinin tzahrdr. Dzdr, indi xalqda xo aldanl bir ilm yaranb ki, AXC il AKP mumi dil tapb, ancaq bu, AKP-y myyn mddt

n grkdir. AXC-nin Qaraba mslsindn yava-yava qraa xdn, Rusiyaya nkrilik n sgr vermyn Azrbaycann sabah neftini, pambn da ondan kscyini, siyasi azadlqlara can atacan ox gzl biln Moskva bu hrkatn banda duran, xalqa sl byklk edn AXC-ni iridn datmaq, onu paralamaq, xalqn gznd alaltmaq n Vzirovun v Vaqif Hseynovun (DTK) btn yaradclq potensialndan istifad edck. Buna el AXC yaranan ilk vaxtlardan min idim, ona gr d bu gn Xalq Cbhsi haqqndak crbcr shbtlri tam tbii qarlayr, onlarda fvqlad bir ey grmrm. Nriyyatdan xb Akademiyann yuxar binasna ba kdim. Elm nriyyatnda bir ox yoldalarla grdm. AXC rhbrliyindki dhtli ziddiyytlrdn, dartmalardan hycanla danrdlar. Sakit-ldirdim ki, el qorxulu ey yoxdur. AXC-ni gzdn salmaq istyn qvvlrin tbliatna uymayn. Bu nriyyatda maraql bir faktla zldim - zizaa adl bir cbhi lindki siyah il yanmdak yoldaa z tutub dedi ki, 22 nfrdn 4-5-i AXC-y daxil olmaq n riz vermkdn imtina etdi. Deyirlr ki, zvlk haqq veririk, riz is yox; admz he yana dmsin (?!)... *** Mn Akademiyadan xb 8 nmrli trolleybusa minnd artq saat 4 idi. styirdim ki, AS-in qarsndak mitinq atm. zizbyovun heyklinin qabanda - Mfiq ksind dayanan avtomobil mfttilri Nrimanov prospektin girii ksib ora man buraxmrdlar. (Ali Sovetin qarsnda mitinq olanda onlar hmi buradan yolu ksirlr). Db piyada getdim. Mn atanda mitinq yenic qurtarmd, camaat sgrlikdn glmi bir olann cnazsini Astaraya yola salmaq n Azrneft meydanna getmidi. (Mitinqd yen Fhmin, Xlil Rza, qadnlar danb, analar, atalar oullarn Azrbaycandan qraa qoymamaa arblar. gr respublika bu sahd z mqsdin nail ola bils bu, AXC-nin ox byk siyasi qlbsin evrilck. V bu mbarizd Xlil Rza, Fhmin, Sevil Cahani... kimi el vladlarnn xidmti unudulmayacaq). Mn d onlara atmaq n ks yolla tez MK-nn yanna, oradan zaa Azrneft endim. Bir ne min nfrlik ktlnin meydann dairsind yd el Filarmoniyann yanndan grnrd. (Bu vaxt MK-nn qarsnda da yzdk milis dst-dst, hr ehtimala qar dayanmd). Mn meydana athaatda camaat dalmaa balad. Qarda XC fal, Feyzinin tlb yolda, naxvanl msddin Umudovu grdm. Bildirdi ki, camaat Astaraya gedsi meyiti mana qoyub yola sald. Onunla shbt ed-ed metroya (Xlil Rza demikn, lama) gldik. O, AXC Kirov rayon dayaq dstsinin laqisi kimi AXC Mclisind itirak edib. Yncaq haqda ondan az-ox mlumat aldm. Demli, 28 - 29 oktyabrda AXC dayaq dstlrinin laqilrindn v AXC H zvlrindn ibart AXC-nin I Mclisi toplab. 106 Mclis zvndn 92-si itirak edib. Sdr Rhim Qazyev olub. Mclisin vziflri, AXC-d vziyyt, AXC H zvlrinin mlumatlar, AXC I qurultayna hazrlq, Azrbaycan Ali Sovetin v yerli sovetlr sekilr hazrlq msllri gndlikd olub.26 ki gn gec saat 2-ydk mzakirlr keib. Zrdt lizad v Leyla Yunusovan H zvlyndn xarmaq istyiblr. A, mnim Zrdt inamm snq idi (limd he bir tutarqa olmasa da), Leyla xanmn da ana dilini bilmmsini ona balaya bilmirm. Ancaq bu, szsz ki, Mclisin gediin tsir etmyib. Buna baxmayaraq Mclisdki bir ox xlar mnim ryimi qvvtlndirib. msddinin demsin gr, Zrdt rayonlarda tbliat aparrm ki, blfz by vaxtil qz stnd hbs edilib, o, ikibazdr, mafiya adamdr (liyevin), AXC-ni ona etibar etmk olmaz.27 Bzi radiostansiyalara o, msahib verib ki, blfzi sdr yerin mvqqti oturtmuuq. Zrdt rayonlarda znn dayaq dstlrini yaradrm. Nemt durub deyib ki, sn Fuad Musayevin adamsan. Sonra o, bzi faktlar gtirib. Onu da deyib ki, F. Musayev tn noyabrda mn ikayt edib acqlanrd ki, mnim adamlarma danmaa imkan vermirsn; onlardan biri d sn idin. SND Nemt Pnahov: 1988-ci ilin iyun aynda B PK-nin birinci katibi Fuad Musayevin gstrii il Nrimanov RPK-nn birinci katibi [Rfail] Allahverdiyev mni tcili olaraq tapb gndrdi Araz v Zrdt lizad qardalarnn yanna...

Qribdir, sonralar Fuad Musayev mnim stm diini qcayrd ki, mn Zrdt lizadnin Xalq Cbhsi yaratmana mane oluram. Grsn, ... Fuad Musayevin nyin lazm idi Xalq Cbhsi, z d Zrdtn bal altnda?. (AXC Mclisi I sessiyasnn protokolu, Bak, 1990, 11-inci sh.) AXC Mclisinin katibi Fzail Aamalyev Zrdt deyib ki, ot kk stnd bitr. Snin atan Mbariz lizad blfzi tutduranlardan birisi olub. Zrdt cavab verib ki, atam Stalin dvrnn adamdr. Mn onun hrktlrin cavabdeh deyilm. Naxvanl Framz d Zrdt qar ittiham irli srb. Zrdt guya Naxvan mafiyasna qar mbariz edirmi, ancaq Fra-mz onun znn mafiya il laqli olduunu sbut etmy alb v verdiyi suallara ondan cavab almayb. Sonra Zrdtn qarda Araz lizadnin sosial-demokrat partiya-s yaratmaq chdini pislyiblr. Bli, Zrdt qar bunlara bnzr baqa oxlu ittihamlar irli srlb. Deyiblr ki, sn DTKnn adamsan, ora ilyirsn v s. Leyla Yunusovaya qar is bu ittiham irli srlb ki, qaynanan ermnidir. Mehdi Mmmdov deyib ki, o, Qriqoryantsla laqlidir (Qlasnost jurnalnn redaktoru), bunu mn Azadlq radiosunun mkda-larndan yrndim. Leyla xanm da deyib ki, mn byk adamamm ki, mnim stm bel dblr. N is, Zrdt lizad zal trk edib, ardnca Leyla Yunusova, onun ardnca da Lnkran d/dnin laqisi lkrm Hmmtov (onu is sa Mmmdov mafiyas il laqd tqsirlndiriblr). Mclisd Zrdtn trfdarlar ox olub. By tklif edib ki, o da, Leyla Yunusova da qurultayadk trkibd qalsnlar. Qalblar da. H zvlrindn Aacavad Salamov, Canbax midov, Tofiq Qasmov v baqa 5-6 nfr Zrdt mdafi edib. By v trfdarlar burada ssc azlqda qalblar. Byin n yaxn silahdalar Nemt, Etibar, Ncfdir. sa, Hikmt bitrf qalb. Zrdt Cbhnin sdrliyin Yusif Smdolunu tklif edib, ancaq Vaqif Smdolu bu fikr etiraz edib ki, Yusif hm bacarmaz, hm d xstdir. Onun z d raz deyil. By mnasibti d yaxdr. 11 NOYABR 1989. Aydn Slimzadnin redaktor olduu Elm qzetinin bugnk nmrsind AXC-nin Proqram drc edilib. Akademik Ziya Bnyadov alimlrimizi onun mzakirsin qoulmaa dvt edib. 12 noyabr 1989. Bugnk Kommunist Mttfiq respublikalarn bzi qanunvericilik aktlarnn SSR konstitusiyasna uyun olmamas haqqnda SSR AS RH-nin 10 noyabr tarixli qrarn drc edib. Burada deyilir: ... Azrbaycan SSR-in (suverenlik haqqnda Konstitusiya Qanunu, razi haqqnda qanun v s. nzrd tutulur - .T.), Litva SSR-in, Latviya SSR-in, Estoniya SSR-in bzi qanunvericilik aktlarnda el normalar var ki, bunlar SSR konstitusiyasna, habel SSR-nin beynlxalq mqavillrinin mddalarna uyun glmir. ...Mttfiq respublikalarn ali sovetlrinin ryast heytlrin tklif olunsun ki, respublikalarn qanunvericilik aktlarn SSR konstitu-siyasna uyunladrmaq n ... tdbirlr grsnlr. 17 noyabr 1989.28 Azadlq meydan. Yubiley mitinqi. Aparc blfz liyev kenilki mitinqlrin tkilatlarn tribunaya dvt etdi (Nemt Pnahov, Hatmi, Mnsur liyev). Mitinq yeni musiqi il ald. Bu bard Y.Smdolu x etdi. Y.Smdolu: Azrbaycan Demokratik Respublikasnn byk musiqi srlri olmudur. O cmldn o vaxtlar mar adlanan himni var idi. 1920-ci ildn bri bu himn bizim ana torpaqda sslnmyib. styirdik ki, bugnk mitinq .Hacbyovun Korolu operasnn uvertras il balan-sn. Ancaq bel qrara gldik ki, bayran 3 rnginin rmzi olan himnl balayaq (himn sslnmzdn vvl .Hacbyovun xatirsini bir dqiqlik skutla yad etdilr v bayran gtirilmsi Sakit Hsnova - ken il bayra meydana gtirn hval olundu).

blfz liyev: Bugnk mitinqd ayn 12-sind Bakya glmi trk qardalarmz da itirak edir. ndi is ken il tez-tez bu meydanda eitdiyiniz byk trk airi Tofiq Fikrtin Millt rqisi erini sylmk n sz N.Pnahova verilir. (Nemt er oxuyur). blfz liyev: Bu gn Xalq hrkatnn ildnmdr. Bu hrka-tn qurbanlarn bir dqiqlik skutla yad edk. Xalq hrkatnn tkanverici qvvsi Topxana mesi olmudur. Azrbaycan xalqnn n byk facisi onun torpann tdricn paralanma-sdr. Bu xalqn midi bu gn bu meydanadr. Bu gn bir az rahatlq hiss edirik. Lakin bir il bundan qabaq bu xalqn iradsini tankla da qra bilmdilr. Azrbaycan xalqnn qhrmanlq iradsi budur. Biz qaralar yaxlr, bhtanlar atr, aramza tfriq salmaa alrdlar. V nhayt, bhan etdilr ki, Meydan natmizdir, tmizlmk lazmdr. O zaman bizlrdn kims dedi ki, btn lk irkab iinddir v grsn, bu n vaxt tmizlnck? Meydanda 1.700 adam qalrd, buna qar 17 min ordu xarld. Sonra is hbslr, tqiblr baland. Nelri idn xarld, thqir olundu. Ancaq onlar bilmirdi ki, xalqn iradsini qrmaq mmkn deyil. Demokratik hrkat mart - aprel aylarnda dirlmy balad. nlibel, Ozan, Aq lsgr, Yurd v digr birliklr yarand. Bunlarn nticsi is Xalq Cbhsi oldu. May aynda Meydan hrkat irli xd. sfndiyar Coun, Mnsur liyev bu hrkata qouldu. Bu hrkatn n byk nmayndsi Nemt Pnahov idi. AXC-nin n byk qlbsi suverenlik haqqnda qanun oldu. Moskvann etiraz ssin baxmayaraq biz bu qanunu yerin yetircyik. Suverenlik haqqnda qanuna 4 - 5 bnd daxil olmamdr: 1. Mstqil milli ordu. 2. Milli bayraq. 3. Cnubi v imali Azrbaycan arasndak srhd bitrfli mqa-vilnin nticsi olduu n lv edilmlidir. 4. Azrbaycan dvlti btn dvltlr trfindn tannmal v znn pul vahidi olmaldr. Vtndalq akt, suverenlik qanunu, sekilrin tam qanun riv-sind keirilmsi sas vziflrimizdir. Xarici lklr d biz qar fitnlr hazrlayr. Ermni diasporu biz qar mbariz aparr. Son zamanlar bizi islam fundamentalizmind gnahlandrrlar. Bu, dzgn deyil. Azraycanda byk ruhani v dini mktblr yoxdur, ona gr d biz islam fundamental kild yrn bilmirik. Azrbaycanda olan btn dinlr srbstlik arzulayrq. AXC z trafna demokratlar, briyytin iradsin zidd olmayan btn qvvlri birldir bilr. Bildiyiniz kimi, DQ-da vziyyt grgindir. Onlarn bzi nmaynd-lri indi buradadr. Onlara minntdarlm bildirirm. Biz btn dnyaya bildirmiik ki, DQ-n taleyini yalnz Azrbaycan hll edck. Bu yolda faliyyt gstrnlr uurlar arzulayram. Orta Asiya v digr trk respublikalarndan qonaqlarmz glmi-dir. Krm tatarlarnn Xalq Cbhsinin nmayndsi Osmanov Rid by. R. Osmanov: Salam, qarda Azrbaycan millti! Mn Krmdan glmi-m. Krm tatarlar Azrbaycana salamlar gndrirlr. 18 may 1944-d tatarlar Krmdan Sibir, Ural arxasna v Qazaxstana srgn edildilr. Drglrd ken 2 ild onlarn 46%-i aclqdan, soyuqdan v aclqdan hlak oldu. Qaytmaq urunda milli hrkatmz 1956-c ildn davam edir. Bu dvrd 300-dn artq adama mxtlif mddtli i ksilib. 17 znyandrma ba verib. Donskoye kndind Sovket Maqunov etiraz lamti olaraq zn yandrb. 25 oktyabrda Saki hrind d Yaulin zn yandrd. arizm mscidlri dadrd, ancaq Vtnimizin zrind n dhtli frtna Btn lklrin poletarlar, birlin! ar altnda keib. O, mscidlri, qbiristanlqlar v milli mktblri altst edib. Yenidnqurma baland. Ancaq n olsun - kmyimiz imkan vermirlr, ruslar stmz qaldrrlar. 1989-un yaynda Milltlr Sovetind Krmn glck statusunun layihsini hazrlayan deputat komissiyas yaradld. Ancaq bilirik ki, daltli qrar xarlmayacaq. Mn 5 gndr ki, Bakdayam, konfranslarda itirak etmim v grrm ki, Azrbaycan xal hmi tatarlar mslnin daltli hllind dstklyib. Azrbaycanda milli mslnin tezlikl hll olunmasn arzulayr v inanram ki, Azrbaycan xalq daltli qrara nail olacaq. Diqqtiniz gr sa olun. mamxatnin Abbasov - Tatar ctimai Mrkzinin nmayndsi. (Quran sursini oxuyur).

-Hl ar Rusiyas dvrnd islam dini sxdrlrd. (Tatar dilind dand n szlri aydn deyil). ziz din qardalarm, sizi dini bayram, Novruz bayramn qeyd etdiyiniz n tbrik edirm. Bizim tariximizd n byk faci 70 il bundan qabaq olmudur. Biz eyni milltik v eyni mvqe tutmalyq. Fevraln 17-18-d Tatar ctimai Mrkzinin qurultay olmudur. Dinimiz pis vziyytddir. Mdrslrimiz yoxdur. blfz liyev: Bu gn SSR-d mslman xalqlarnn demokratik hrkatnn banda AXC dayanr. Btn qardalarmzn xalq hr-katna mid gstririk. Milyonlarla adam iql glck gzlyir. Bu vzifmiz mqddsdir. Daknddn Birlik cmiyytinin zv: zbk xalq da btn baqa trk xalqlar kimi lacszdr. Mshti trklri il bizim aramz vurmular. Bunun sbbi trk xalqlarna qar evrilmi provokasiyadr. Bunun nmunsi Sumqayt v Frqandir. Mqsdlri trklri btn dnyada biabr etmkdir. (er oxuyur). blfz liyev: Dakndd Birlik cmiyytinin III qurultaynda bizim nmayndmiz Asf by itirak etmidir. Asf by: Birlik cmiyyti I v III qurultaylar arasnda iki mrhl kemidir v bu cmiyyti Xalq hrkatna gtirib xarmdr. Onlarn idar heyti 24 nfrdn ibartdir. Mclisin 150 nfr nmayndsi vardr. Oradak xmda dedim ki, biz Ali Soveti suverenlik haqqnda qanunu qbul etmy mcbur etdik, 2 dqiq gurultulu alqlar oldu. Mshti trklri il zbklr arasndak mnasibtlrd gnahkar zbklri hesab etmdiyimizi d orada dedim. Bunlar hams yuxardan tkil olunmudur. Hazrda trk - tacik v zbk - tacik mnasibtlrini d kskinldirmy alrlar. AXC zbk a tacik xalqlarna mracit-nam gndrmidir. Mn axrda trk milltinin konfrans armas haq-qnda dedim v onlar bunu alqladlar. Mnsur liyev - AXC-nin zv: Bu gn xalqn milli bayramdr. Bu bayram Msavat partiyasnn bayramdr. Bizi hbsxanalar qorxutma-maldr. Biz qar ediln cinaytlr Azrbaycan KP MK trfindn edilir. Xankndind 15 min azrbaycanlnn qaps qfllanb. Bunun gnahkar Vzirovdur. Kommunist partiyasna nifrt edirm! Var olsun Azrbaycan xalqnn milli lyaqti! Mhmmd Hatmi - AXC-nin zv: Azrbaycan iki df rus imperiyas trfindn tqib olunub. Birinci 1813 - 28-ci illrd, ikincisi is 1920-ci ild. 1920-ci ild XI qzl ordu Azrbaycan Demokratik Respublikasn darmadan etmidir. ndi Azrbaycanda iki qvv faliyyt gstrir: AXC, KP. AXC-dn baqa he bir qvv xalqa xeyir gtir bilmz. Nemt Pnahov - AXC-nin zv: Burada x ednlr trk xalqlarnn milli hrkatndan dandlar. Mni zbk qardamn x kvrltdi. Azrbaycan xalqn da hmin ad altnda paralayblar. Bizd fiziki qvv azdr. Biz dmn yalnz mnvi qvv il qalib glcyik. Mni imperiya susdura bilmyib. Dmn el bilmsin ki, bu, qlbdir. Mn he vaxt ad gnm qeyd etmmim. Ken il 17 noyabrda mn Siyamkl ad gn qeyd etmk istyirdim, mmkn olmad. Bundan sonra 17 noyabr mnim ad gnm olacaqdr. Biz hbsd olanda mxtlif fitnlrl bizi xalqa qar qoymaq istyirdilr. Ken il biziml olanlarn 99%-i rus DTK-sna donos yazd. ndi d bzilri AXC- y soxulub z iini grmk istyir. Vurun yyubov - nlibelin sdri: Azrbaycan demokratik hrkatnn uzun tarixi yolu var. nlibel ilk yaranan tkilatlardan-dr. Bu yaxnlarda xarici jurnalistlrdn biri mn bel sual verdi ki, nlibelin AXC-y mnasibti necdir? Dedim ki, anann vlada mnasibti kimi. Durunluq dvrnd olan i slubu davam edir. Bel blalardan bizi yalnz demokratik hrkat qurtara bilr. blfz liyev: Aas by qaqauzlarn qurultaynda olmudur. Qaqauzlar qurultayda Azrbaycan xalqna minntdarln bildirirlr v Azrbaycan xalqnn onlarn trfind olmasna arxayndrlar. Ta Xalisbyli - AXC-nin zv: Bu gn mn hm ad olur, hm d kdrlnirm. Mn bayram etmy bir sas grmrm, nki 240 min azrbaycanl z yurdunu trk etmidir. Noyabr hadislri il laqdar dey bilrm ki, kemii unutmaq olmaz. ks tdqird glck bizi unuda bilr.

Kenilki hadislrd itirak ednlri yada salmaq istyirm. Burada 5 mindn ox adam ziyan kmidi - hl fabrik v zavodlarda ziyyt knlri demirm. May hadislri il laqdar mn MK-ya mracit edrk demidim ki, gr ilr bel gets Bak ermni hri olacaq, ona gr ki, hr yerd aumyann v digrlrinin adlar var. Yax ki, qzetd aumyann kim olduu haqda mlumat verildi. AXC il MK arasnda uurum var. gr AXC-nin zvlri arasnda nifaq salan olsa onu z llriml bomaa hazram. blfz liyev: Bu gn burada itirak edn xarici qonaqlar dedilr ki, Azrbaycanda olan bu hrkat demokratik hrkatdr. Bunu x edn qonaqlarmz da tsdiq etdilr. AXC-nin inkiaf buna gtirib xaracaq ki, Azrbaycanda bir sra partiyalar yaranacaq. Moskva Demokrat Partiyasnn sdri: Demokrat pariyasnn msllrindn biri hr bir xalqn birlmsi, mqddrat tyinetm hququdur. Sovet hakimiyytinin 70 ilind bizim grmdiyimiz ey qalmayb. Bu illr boyunca 98 milyon yurddamz hyatn itirib. Sov. KP XX qurultay rfsind Xruova DTK sdrinin Sovet hakimiyyti illrind qurban getmi sovet adamlar haqqnda mlumatlar tqdim olundu. 70 min adam hmkarlar ittifaqlarndan, 355 min ziyal, 200 min fhl, 200 min kolxozu, 200 min din xadimi qurban gedib. Boleviklrin ideologiya v siyasti beldir. Ziflri v z al olmayanlar xidmtd saxlayaraq qalanlarn mhv edirlr. nqilabdan sonra qazandmz, bax, budur. Biz azad olmaq istyirik. evik demokratiya oxpartiyallqdr. Bir df Qorbaovdan sorudular ki, ne partiya ola bilr? Baqa partiyalar yaratmaa ehtiyac varm? O, cavab verdi ki, buna lzum grmrm. Xalq bel dnr. Xalq adndan danmaq hququnu Qorbaova kim verib? Boleviklr Lev Tolstoya iftira atdlar. Xalqa azadlq, mdniyyt vermk grkdir. nsanlar ideologiyasna gr ldrmk hququnu kim verib? Milli nifaq ayr - buyur! arndan dour. Balar idar etmyi bacarmayanda millt arasna nifaq salr, sonra is deyirlr ki, xalq demokratiyan anlamayb v qalstuklar xarrlar. Biz var-yoxdan xmq, iqtisadiyyat bhranl vziyytddir. Biz Anqola v Botsvana sviyysindyik. Kh dvran qaytarmaq tin ki, mmkn olsun. Mn he vaxt meydanda bu qdr adam grmmim. Lujnikid mitinqlrd txminn 200 min adam itirak edir. Rus xalq btn hyat boyu dua edir - qabaqlar ara, indi is katiblr. He bir orqan bizi yolumuz-dan kindir bilmz v iimizi sonadk davam etdircyik. Biz glcyimi-zi birg quracaq, gr bu alnmazsa onda hr bir milltin z mqddrat-n tyin etm hququ var. blfz liyev: Biz xalqmz triflynd biz deyirlr ki, ox triflyirsiniz. ndi grdnz ki, bizi baqalar da triflyirlr. N. Pnahov: Ken il noyabrda Rsul trfindn ylan pullarn hamsn KQB almdr. Orada n qdr olduunu bilmirik. Ona gr d Rsulun siz verdiyi sndlri biz gndrmyinizi xahi edirik. Bununla n qdr pul yldn aydn edcyik. Y.Zurufunun konserti zaman ham ora qoyulan yeiklrl maraqlanrd. Guya orada 500 min manat pul ylmd. Mn deyirm ki, bu, yalandr. Pulun hara xrclndiyi haqda gln df mlumat vercyik. blfz liyev: Dnn bizi qorxutmaq v demokratik hrkata zrb vurmaq n Meydanda fitn dzltmk istmilr. Bu id yuxar vziflilrin li var. Biz xalqa arxalanan demokratik qvvyik, ona gr d bu gn yksk sviyyd baa vurmalyq. Bizim haqqmzda yazlar yazr, filmlr kib xaricd gstrirlr. Abbas Abdulla - AXC asaqqallar urasnn zv: Bu il rzind Sovetlr Birliyind yaayan azrbaycanllarn bana msibtlr glib. Ermnistandan 200 mindn yuxar azrbaycanl qovulub. zbkistandan 40 min trk didrgini glib. AXC-nin syi nticsind, Grcstanda yaayan azrbaycanllara qar hazrlanan tdbirlrin qars alnmdr. Grcstandak hadislrin sbbkar grc xalq deyil, Grcstan KP v hkumtidir. Grc xalq biziml hmi dostcasna yaamdr v yaamaq istyir. Azrbaycanllar oran trk etmmlidirlr. Boral camaatna uurlar arzulayram. Frziyy - Tatar Milli Cmiyytinin zv, Qazan hri (tatar dilind danr): Tatar xalq siz salam gndrir. Azrbaycan xalqnn bu vziyyt dmsind gnahkar yalnz Moskvadr. Bunu aq demk lazmdr. Xlil Rza - air: Azrbaycan gz ya iinddir. sgrlikd qulluq ednlrin ne-ne tabutu glmidir. Bu, velikorus ovinizminin nticsidir.

Davidyan, Mirzoyan (familiyasn dyiib Mirzoyev qoyub) MK-da ilyirlr. Mn bu siyasti rzaltin davam hesab edirm. 1905-ci ildn bri mxtlif yerlrdn 1 milyon 800 min azrbaycanl krlb. Bunun sbbkar velikorus ovinizmidir. MK-ya soxulanlar tlb edir ki, milli barq olsun. Burada bel shbt gedir. Dilican drsini, Qazan 4 min hektar torpan ermnilr verdik. Qazax, Qubadl yaylaqlarnn n qdr hisssini ermni danaklara verdilr. Onu vern nkrlr min lnt! Ken il dekabrda 300 min azrbaycanl qovuldu. Bak ayaa qalxanda adamlar Qorbaovun mri il idn xarrdlar. Bizim MK da buna trfdar xd. Xsusi idar formas yarand. Sidorov, Volski canavar drisin girib meydan sulayrlar. Moskva mtbuat Borovikin, Kaputikyann dili il yalan deyir. Mn rq xalqlarn alaqla qar syana arram. Qrmz imperiyaya qar mbarizy arram! Gnclrimizin ordu sralarna aparlmalarna qar qadnlarla birg bir ne blokada tkil etmiik. Nticd Nsimi RK tslim oldu. Tlb edirik ki, mtbuatdan v televiziyadan partiya nzarti gtrlsn. Mnim Mndn balayr Vtn kitabm, nhayt ki, sata buraxl-d. Bu kitabn birini Yaar Mmmdova, elektron hesablama manlar zavodunun iisin verirm. Biz tezlikl latn lifbasna kemliyik. 63 milyonluq Trkiyy qovumalyq. Biz deyirik: ey qrmz imperiya, k lini zbkistandan, Tacikis-tandan! Azrbaycanda bir nfr d olsa ermni qalmamaldr! Andranikin ksi onlarn milli hrkatnn emblemind var - o Andranikin ki azrbay-canllar qlncdan keirib, belin qaynar samovar balayb. Gy mahal, Qafan, Zngzur trk edilmmldir. Onlarn siyasti genosid siyastidir. EA-nn 12 min yaxn iisi var. N n onlarn irisind Ziya Bnyadov, sa Qmbrov, Mikayl Mirzyev kimilr azdr? EA frsizlr-l doludur. (vvlc trklrin Azrbaycana turizm sfrin glmsi mna-sibtil yazd, sonra is Azrbaycan Xalq Cbhsin hsr etdiyi eri oxudu). linasir - air (Lnkran r-nu): Mn fhlym, ona gr d ox da-nmayacaam. Lnkrandan bura gln qdr mni yolda 3 df yoxlayblar. Mn talam. Farslara nifrt edirm, nki onlar azrbaycanlla-r Cnubda sxdrrlar. Burada deyirlr ki, hans rayondasa I katib bel dedi, el dedi. Kimdir ki, katib? O, xalqn nkri olmaldr. Mn airm. Dzdr, ox az ap olunmuam, nki ap olunmaq n ox snd lazmdr. (Vtn torpa, Azrbaycan, Vtn llri erlrini oxuyur). (Mitinq itiraklr il birlikd Ana Vtn mahnsn oxuyur). Etibar Mmmdov - AXC-nin zv: Ken il mitinqlr balayanda mn d sizin kimi aada idim. Ona gr d sz ilk nvbd mitinqlrin ilk tkilatlarna verilmidi. Kenilki hrkatn milli hrkata evrilmsin DQ hadislri sbb oldu. Qonularn bizdn torpaq istmsi xalq ayltd, bir nv, katalizator rolunu oynad. Azrbaycan xalqn bugnk gn mnasibti il tbrik edirm. Hkumt trfindn ne qrar qbul edildi. Lakin qrarlarn he biri hyata kemir. Bunun n ttil lazmdr. Suverenlik haqqnda qanunun qbulundan 2 ay kediyin baxmayaraq hl d o, tsdiq olunmayb. Mitinq qrara alr: 1) Ayn 21-n kimi xsusi idar lv olunsun. 2) Ali Sovet sekilr haqda qanun drc olunsun. Partiya aparatnn nmayndlrinin kemsin mid yoxdur, ona gr d bu qanunu drc etmirlr. 3) Respublika razisind hrbi qulluqda qalanlarn hans prinsip zr qalmas haqda noyabrn 19-na kimi qzetlrd mlumat drc olunsun. 4) Dekabrn 10-na kimi Azrbaycan SSR Ali Sovetinin sessiyas arlsn v qanunlar mzakir olunsun . 5) 13 oktyabrda AXC il rhbrlik arasnda balanm saziin yerin yetirilmsi tmin edilsin. Bu rtlr yerin yetirilms noyabrn 22-d birgnlk xbrdarlq ttili elan olunsun. gr bundan sonra da rtlr yerin yetirilms mddtsiz ttillr olacaq. Nvbti mitinqimiz noyabrn 25-d saat 12-d olacaq. Biz tam qlb qazanana qdr bu hrkatmz davam etdircyik.

blfz liyev: Bu mitinqd mxtlif fikirli adamlar x etdi. Bunlar znz gtr-qoy ed bilrsiniz. Xeyir ilr grn! Vtn sevgisi il, bu inamla yaayn! Sa olun! 21 noyabr 1989. Kommunist qzeti Azrbaycan SSR Konstitusiyasna (sas Qanununa) dyiikliklr v lavlr haqqnda Azrbaycan SSR qanunu layihsini (XDS sistemi, seki sistemi v Ali Sovetl bal), SSR AS beynlxalq msllr zr komitsinin v SSR Xarici lr Nazirliyinin AB senatnn DQMV-l bal qtnamsin etiraz etmsin dair materiallar, elc d Jurnalist grk obyektiv olsun balql yazda Nyu-York taymsn mxbiri Bill Keller v ngiltrnin Qardian qzetinin mxbiri Stil Conatann Bakda olarkn vaxtlarnn oxunu AXC liderlri il grd keirdiyi, ancaq hmin qzetlrd Azrbaycan leyhin yazdqlar bildirilir. Mn hr iki mxbirl xsn tanam v onlar obyektiv jurnalist kimi qbul edirm. Bizimkilrin xasiyytidir - kimin hans sz xouna glms onu xalq dmni sayacaqlar. Azadlq radiosu haqqnda Kommunist bada olmaqla respublika qzetlrinin yazmad sz qalmayb. Tssf ki, xalqa onlarn dediklri, yazdqlar yox, onlarn fikrin ox vaxt thrifedici yozumlar atdrlr. 23 NOYABR 1989. Azrbaycan SSR xalq deputatlar sekilri haqqnda Azrbaycan SSR-in qanununun layihsi Kommunistd drc edilib. 24 NOYABR 1989. Bu gn dbiyyat v incsntd Salman Mmtaz haqqnda Stalin stn gln kii adl byk yazm xb. 25 noyabr 1989. AXC Elmlr Akademiyas bsinin konfrans 10.15. Allahkr Qurbanov (bundan sonra kr by) iclas (konfrans) ad. Bildirdi ki, sdrliy nfr tklif olunub, katiblik yaradlb. Ssvermsiz faliyyt balamaa ard, ancaq yerdn tlb etdilr ki, he olmazsa o yoldalar tqdim olunsun. ndiki sdr - NKP29 XC laqlndiricisi Rafiq Zeynalov katibl-ri ard. Elmar Mhrrmov (Tarix nstitutu) v iki qz yuxar qalxd-lar. 10.22. Uvertra alnr. Ham ayaa durur. Meydandak kimi burada da yumruqlar yuxar qalxr. Ortada oturanlarn - mandatllarn hamsnn yumruu qalxb, an-caq qonaqlarn dvtnamlilrin he d hams bunu vacib saymr (ms.: Hsn Abdullayev,mam Mustafayev,Nazil Canbyov, Akif lizad v b.). Uvertra qurtaran kimi alqlar. 10.27. Mandat komissiyasnn mlumats Fazil hmdov (Dililik nstitutu): - 400 mandat verilib, 394- qeyd alnb. Xbr glib ki, Dalq Qarabada itialar olduuna gr blfz by ora gedib, ona gr burada itirak ed bilmyck. 10.28. Rafiq Zeynalov sz Allahkr by verdi (hesabat n). Ancaq Mayis lizad (dbiyyat nstitutu) tklif etdi ki, Xudu Mmm-dovun xatirsi yad olunsun. Ham ayaa qalxd v yad etdi. dbiyyat Rhim liyev tklif etdi ki, konfransa fasil verilm-sin, gnn sonunadk davam etsin. Ss qoyuldu, kemdi, nki ham saat 12-d mitinqd itirak etmk arzusundadr. (slind Rhim d camaatn ora getmsin mane olmaq istyirdi). Bir by durub tklif etdi ki, AXC H-nin zvlri ryast heytind ylsin. Aacavad Salamov AXC adndan bildirdi ki, bizim H buna raz deyil. 10.37. Allahkr Qurbanov: Dvlt aparat uzun mddt haqq susdurub. ndi is vziyyt dyiib. ndi btn xalqlar oyanb, z haqlarn tlb edirlr. Bir oxlar haqldr - Pribaltika, Ukrayna, Belorusiya xalqlar, Qrm tatarlar, Mshti trklri kimi. Ancaq bzilri bundan fitnkar mqsdlr n istifad edir, msln, qonumuz kimi... (yerdn: qonularmz kimi). Bli, qonularmz kimi. (EA Xbrlrinin tarix, flsf v hquq seriyasna xalqmzn kemiini amaqda xidmtin gr tkkr etdi). Mikoyan - aumyan - Orconikidze - Kirov bloku milli varlmza dmn

ksildi. Btn SSR xalqlar ktlvi qrna urad, ancaq Azrbaycan xalq burada da seildi. Bloklarn hcumu yen davam edir. 1950 - 70-inci illrd bu hcumlar vahid sosialist mdniyyti yaratmaq bhansi altnda davam etdirilir: bayramlarmz trgidilir v s. Son illrd is Qaraba problemi bhansi altnda hcumlara mruz qalrq. AB senat leyhimiz qrar qbul edir, NATO Qaraba mzakir edir. Adam bzn o qdr qzblnir ki, tarixin zn mhkmy vermk istyir. Neftimizin hr tonunda 3 manat pul qazanrq. Bu gn cmi 200 ton balq tutulur. Pambmz, yeralt srvtlrimiz hminin. (Yerdn: Bunlar biz bilirik, hesabat verin). Azrbaycanda ken il Xalq hrkat yarand, qsa vaxtda formalad. Rsmi dvlt orqanlarnn bu hrkata verdiyi qiymt obyektiv deyil, sasszdr. Akademiya bu hrkatda nec itirak edir? Bu gn Dalq Qarabada demoqrafiya, ermnilrin sayca oxluu sas gtrlr. Beillik planlar hazrlananda elmi tkilatlarmz hara baxrd? Birinci nvbd Akademiya z mvzularn dqiqldirmlidir. nstitutlarda mvzular blrin tklifi sasnda formalar. nstitutlarda elmi uralarn qapal keirilmsin son qoymaq grkdir. Xarici laqlrd bizim Akademiya ox passivdir. Btn dnya birliy can atr, Avropa birliyi, xristianlar birliyi yaradr. Biz is he olmasa ran v Trkiy il birlik yaratmalyq. 10.57-d sdr dedi ki, vaxtnz qurtarr. kr by sl mtlb indi kedi: 37 tkilatda AXC dayaq dstsi yaranb, 36-s burada itirak edir. Tarix muzeyi biz baxmr (rayon tkilatna qoulub). 2.185 zvmz var. Bu vaxtadk 11 iclasmz keirilib. Bir ox msllri mzakir etmiik. (Saat 11-d qurtard). 11.02. Mirzhseyn Zeynalov sual verdi. Dedi ki, hesabatdan EA XC qrupunun indiydk grdy ilr aydn olmad. Konkretlik grkdir. 11.03. Sdr: Proqram ayrca mzakir olunacaq. 11.04. Kimya Akif liyev sual verdi ki, cbhilr iind ne akademikimiz, ne mxbir zvmz, ne doktorumuz, ne namizdimiz var? Sdr: Mandat komissiyas bu haqda mlumat verck. Suallar ksildi. Mzakirlr baland. 11.07. Fizika nstitutundan li Quluyev: Xalq suverenlik haqqnda Konstitusiya qanunu qbul edib. Bu, qlbmiz idi. ndi xyant davam edir. Bu xyantin nmunsi son gnlrd xalqn mzakirsin veriln Azrbaycan SSR Konstitusiyasna lavlr haqqnda layihdir. Bu biabr layihy yncamz z mnasibtini bildirmlidir. 11.09. Sdr: Bu haqda qtnam layihsi hazrlamq. Sizin tkliflri d nzr alarq. 11.10. Fizika nstitutundan Qdrt saqov: ayilr gzir ki, AXC H-d paralanma var. Mn AXC-d fikir ayrlqlarn alqlayram. KP-nin indi brokratik aparata evrilmsinin sbbi d onun alternativi-nin olmamasdr. Glckd koalisyon hkumtimiz olmaldr. Bu suverenlik yalnz illziyadr. Nfuzlu alimlrimiz respublika rhbrliyin mracit edib, respublikamz z ryimiz... 11.15. Birlik cmiyyti trfindn Mnsur liyev: Bu ynca Yeni Msavat partiyas adndan tbrik edirm. Onun liderlrindn biri mnm. 30-uncu illrd repressiyaya mruz qalanlarn, rana krlnl-rin hams Stalin repressiyas qurbanlarna daxil edilsin. 1944-d, 1948-d Ermnistandan krlmlr yerin qaytarlsn. Sov. KP z sionist tkilat kimi beynlxalq mhkmy verilsin. (Alqlar). O, 100 milyona yaxn adam qrb faistlrl eynildi. Bu gn talanlar Azrbaycan torpan satr. Bu, milli xyantdir. Mn bu xyant qar birlmy arram. 11.18. Fikrt hmdov (Elm nriyyat): Prosedura trafnda danld. 450 nfr arlb, 394 nfr itirak edir. 56 nfr harada-dr? Onlara kim mandat verib? 11.21. Pnah Hseynov (Flsf nstitutu, AXC H zv): Sual verildi ki, trkibimizd ne akademik var. Bu sual tsadfi deyildi. Alimlrimizin XC-d itirak ox vacibdir. Ziya Bnyadovun AXC-nin liderlrini tnqid etmsind d hqiqt yox deyildir, ancaq ziyallarmzn elitas, akademiklrimiz niy mssislr getmirlr? AXC-nin birliyinin byk hmiyyti var. Bu gn AXC mxtlif partiyalarn birliyidir demk azdr, nki o, konkret proqrama xidmt edir. 11.28. Mardakert rayonunun Krmli kndindki S.Vurun adna kolxozun sdri, kemi iimiz Yaar Abbasov: Marquevandak elmi bazada elmi ii ilmim. Bizim kndimiz 13 ermni kndi trfindn mhasirddir. Yolumuz ksilib. Yalnz hava yoluna umudumuz var.

Biz, rkdara v Umudluya - knd bir vertolyot istyirik, onu da vermirlr. Hftlrl iq olmur. rzaq gtirmy tinlik kirik. Salyan rayonu az-ox kmk edir. El vziyyt salblar ki, camaat getsin. Nazirliklrdn glirlr, hr bir bloknot doldurub gedir. 49 min manat kolxozun stn borc qoyublar. 200 mal veriblr, tvlmiz yoxdur. Camaata yem yoxdur, heyvan n haradan gtirk? Knd df silahl basqn ediblr. 8 mayda 800 - 1000 nfr lap iddtli silahl hcum etdi. Manla basdrdq da, silahla da cavab verdik, qadlar. Bizi xarsalar Umudlu z-zn xacaq. Bizi gzdn qoymayn. Mn vertolyotla glnd baxdm. Ermni kndlrind sngrlr d qazblar. Xarici silahlar da var. 11.37. Sual: Pasport rejimini yoxlamaa balayblar. Nec gedir? Cavab: Onlar bu gn gzlyirlrmi. Menin iind bizi at tuturlar. Biz cavab vernd komendant gtirirlr itl, hrbi manla. Deyirlr ki, pasport rejimini yoxlayrq. Silahlar ymaq istyirlr. Ancaq knd silahszdr, yblar. caz vermdik, qadnlar qoymad, qab getdilr. 11.39. Sual: Siz AXC yardm gndrmidi, atbm? Cavab: atb. 11.41. brahim Mmmdov (Corafiya nstitutu : Sizi 3 sndl tan etmk istyirm. 1) 1.034 nfr imzalayb. Siyasi Broya gndrilib. 2) Mnim Ali Sovet gndrdiyim mktub v hkumtin mn gndrdiyi cavabdr. 3) 35 nfr imzalayb. Sonuncudan balayram. Oktyabrn 14-nd gndrilib. Ermnilr bizim iimizd yaamaq istmirlr. Tklif edirm ki, onlar paytaxt Armavir olmaqla imali Qafqazda yerldirilsinlr. Kipr hadislrindn sonra Mehmet Acan30 tkil etdilr. Qorba-ov yen Vatikana gedib. Ora da IV srdn ermnilrin daya olub. 11.50. Nbi Vliyev (dbiyyat nstitutu): Birinci msl tbbs qrupunun faliyyti haqqnda mlumat ala bilmkdir. Mn onun iini qeyri-qnatbx sayram. Tklif edirm ki, xlar ksilsin. dbiyyat nstitutu dayaq dstsinin ii haqqnda mlumat vermk istyirm. mli (konstruktiv) tkliflr ilyib hazrlamq. 11.53. Sdr: xlar dayandrlsn. (Ss qoydu). oxluqla tklif qbul olundu. Ham meydana gedir. Konfransn ard sabah saat 10-da balanacaq. 26 noyabr 1989. Nurddin Uluxanov (Corafiya nstitutu) sdrlik edir. 10.16. mam Mustafayev: Akademiya XC dayaq dstsinin ayrca proqram olmal deyil. AXC proqram sas gtrlmlidir. Bu konfransda idar heyti v qurultaya nmayndlr seilsin. 10.20. Flsf nstitutu XC laqisi Yunus Ouz: Bu, ayrca proqram yox, bizim faliyyt proqrammzdr. rqnaslq nstitutunun nmayndsi Oqtay mllim dedi ki, proqram olmaldr. 10.23. Zrdt lizad (AXC H zv): mam mllim dz deyir. Adn dyiib i plan da qoymaq olar. Mbahis n sas yoxdur. 10.25. Kimya Akif liyev: AXC-d komit yoxdur. Bs niy indi EA XC-d komit sz meydana xb? Sdr: ndi bu mslni mzakir etmirik. 10.26. AXC h zvlri Etibar Mmmdov v Ncf Ncfovla birg Fzail Aamalyev d gldilr. 10.27. Allahkr: Bu, siyasi proqram yox, faliyyt proqramdr, i plandr. 10.30. Shrab Hsnov (Qeyri-zvi v Fiziki Kimya nstitutu): Bu, i plan deyil, olsayd istitutlarda mzakir olunard. 10.31. Xansuvar Qasmzad (rqnaslq nstitutu): Proqram zahirc ox savadszdr. kinci trfdn, bu proqram oxuyanda yeni bir inzibati tkilatn yaranmasn grrk. Bu, institutlarn elmi uralarnn tkliflri toplusudur. Bu kild bu proqram mzakir etmk olmaz. Bu tkilat indi respublikada gedn hadislr uyun faliyyt gstrmlidir. 10.24. Framz Maqsudov (akademik): Bu, faliyyt, yni i plandr. Yeni redaksiya heyti sek, o bu qaralaman inkiaf etdirsin. 10.27. mam: AXC Proqram tsdiq olunubmu, yox! Nizamnamsi tsdiq olunubmu, yox! Onda ndn danrq? Bu proqram da mzakir etmk olmaz.

10.37. Tanrverdi Paayev (qtisadiyyat nstitutu): Bu proqram lazmdr. EA iilri glckd d XC sralarnda getmlidir. 10.41. Aslan Aslanov (akademik): Biz burada hl qonaq kimi itirak edirik. Flsf nstitutunun rhbri kimi dey bilrm ki, mnim bu proqramdan xbrim yoxdur. Dnn Dirli partiyasnn proqram il tan oldum. Bel fikirlr Rusiyada, baqa yerlrd d var. Dnn bir yolda mn dedi ki, iclasn sviyysi aadr, mni naraz sald. (Yerdn dedilr ki, znz qraa kmisiniz, indi bynmirsiniz). He ks knarda qalmayb. 10.45. Aacavad: Bu gndlik tsdiq edilib. Ondan sonra n mzakiry qoyaq? Bir saqqall qonaq - Rauf enol ciddi-chdl sz istyir. Sdr sz vermir. 10.47. Dirli partiyasnn I katibi Azr Qasmzad. 10.48. Msavat partiyasnn nmayndsi Rauf enola, axr ki, sz verildi: Bu proqram ox thklidir. XC partiya yox, hrkatdr. Tklif edirm ki, bu proqram yenidn ilnsin. Kommunist partiyas yenidn dirls Azrbaycan xalq mhv olacaq. Bu sionist tkilat dirlmy qoymaq olmaz. Bizd Xalq hrkat ayxanalardan balayb, Ermnistanda is Akademiyadan, alimlrdn. Vay o milltin halna ki, Akademiyas bu sviyy-ddir. Xalq Cbhsi iki ildir yaranb, Akademiyada XC indi yaranr.31 10.53. Redaksiya heytinin zv Tanrverdi Paayev: Proqram Yunus liyev, Mtllim Mtllimov, Mhrrm Hsnov, Tanrverdi Paayev v baqalar (6 nfr) 2 aya hazrlayb. Komit ad rtidir. (Sdr iclas aparmaqda ziflik kir. Aznadk dolmu zal idar etmk ox tindir. N is, bu proqram v indi nd gedn Akademiya cbhilri mnd he bir rbt duyusu yaratmr. El dnrm ki, ox yumaq, zyola adamlar toplusundan rhbrliy yararl bir qurum yaratmaq istyirlr. 11.00-d Mnsur liyev bada olmaqla Msavat partiyas zvlri zal nmayikaran trk edirlr). Sual: Bu plan nec hyata keircksiniz? Bunun mexanizmi ks olunmayb. Cavab (Paayev): Struktur mzakir olunacaq. Komissiyalar nzrd tutulub. Sual: XC mumxalq hrkatnda itirak etmlidir. Tklif: Mzakirlr ksilsin. 11.07. Yunus by struktur haqqnda mlumat vermk n sz verilir: Konkret i komissiyalarda grlck. Ona suallar verildi. *** Konfrans ox sst gedir. Htta bir yal yolda yuxulayb. Bli, Akademiyada XC dstsi yaranmamdan, deysn, adi tkilatlardan birin evrilck. Yerdn narazlq qalxr ki, niy Qaraba sz xlarda indiydk bir df d olsun ilnmyib? Zal srtl boalr, nki inamszlq artr. 11.20. Bir olan: Bel gets fasildn sonra zalda adam qalmayacaq. 11.21. Fazil hmdov (mandat komissiyasnn sdri): 10.30-adk konf-ransda 300 nfrdk mandatl nmaynd vard: 2 akademik, 4 mxbir zv, 24 elmlr doktoru, 193 elmlr namizdi; 88 qadn, 362 kii. *** Konfransn iind prezident Eldar Salayev, akademik Framz Maqsudov v b. itirak edir. Etibarla Fzail gediblr. Sabir Rstmxan-l, sa Qmbrov, Abbas Abdulla v b. da buradadr. Bir yolda da qurulu msllrindn dand. Onun x trafnda mzakirlr, mbahislr. 11.39. Sdr: Bayram Bayramov (QXYK) konfransmz tbrik edir; xst olduuna gr gl bilmyib. 11.41. Ylmaz Verdiyev (Fizika nstitutu): Bizim Akademiyaya gedn yol inzibatlar. Elmin siyasilmsi getdikc artr, bhrana evrilir. Akademiya aparat ox byyb, brokratlab. Ryast Heyti ild 20 elmi mruz qoymaldr. Diskussiyalar keirilmlidir. (ox darxdrc danr, sst x il zaldaklar yorur. Tlblr eidilir ki, dan ksilsin). 11.49. Rhim (Geologiya nstitutu): Msavat partiyas il raz deyilm. Rhbrlrimizi, prezidentimizi zmz sek. Sosializm sistemi yava-yava dalr; iki sbbi var: ekologiya v ekonomika. Filizay i ds btn Balakn - ki xarab olacaq.

Daksn batb. Milli parklar yaradaq. 11.55. irindil Alanov (dbiyyat nstitutu): Bu iki gnd mn aydn olmad ki, respublika Xalq hrkatnda Akademiya Xalq Cbhsinin rolu ndn ibart olacaq. Ziyallarn cmiyytd yeri konsepsiyas yoxdur. Alimlrimizd qorxu geni var. (irindilin x mclisi canlandrd. Yerdn dedilr ki, proqramdan dan). Mn el proqramdan danram da. Mzakiry veriln snd proqram deyil. Akademik Mustafayev bizdn narazdrsa bu biz cavanlarn qruruna toxunmaldr. Bel gets gnortadan sonra burada 15 nfr qalmayacaq. (Sdr iki df onun szn ksmk istdi. Camaat is danmasn tlb etdi). SSR xalq deputatlarmzn Xalq Cbhsi sralarnda olmasna almalyq. Xalq Cbhsi elmin inkiafna kmk ed bilmz. Bu boyda cfngiyat (proqram nzrd tutulur) oxumaa vaxtm yoxdur. Onu qraa qoyub yeni proqram hazrlamaq grkdir. 12.06. Ta Xalisbyli: Bu, proqram deyil, primitiv i plandr. Knd tsrrfatmz brbaddr. Tarixilrimiz qorxaqdr. Rayon-larda ba vern hadislrdn xbrimiz yoxdur. 12.11. Xeyrulla by (Genetika v Seleksiya nstitutu): Proqramda nzrd tutulanlarn hyata keirilmsi n yollar myynldirilmyib. Respublikamz imali Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas adlandrlsn. 12.16. Hac bdl bdlov (Tvb cmiyytindn. Televiziyada dananda saqqall idi. ndi saqqaln qrxdrb): Tvb cmiyytinin Azrbaycanda 6.000-dk zv var. Baqa rayonlarda da yaradlr. Cmiyytimizd alimlr, airlr d var. Bakda 5.000-dn artq narkoman, 100 mindn artqsa yyalqla mul olan var. Andmz mqdds islama v Vtn sdaqtdir. Etnik, triqt ayrlqlar bizd qadaandr. 12.20. Hsn liyev (Corafiya nstitutu): Asaqqallar uras yaddan xr. Ekologiya v iqtisadiyyat blmlri ayrca olmaldr. Milli mdniy-yt milli mnasibt d lav olunmaldr. Kiril lifbas grk deyil; o, mzakirdn xarlb latn lif-bas saxlanlmaldr. 12.25. Dilar liyeva (dbiyyat nstitutu). (Grcstanla bal i-lrdn dand). ndi orada da vziyyt grginlib. Bizim ziyallar grmk istyirlr. He ks z tbbs il ora getmk istmir. Xsusn Bolnisid vziyyt grgindir. Bizimkilri idn xarr-lar. Camaat kmli olur. Grc mtbuatnda ki - Qax zonas abidlri tez-tez grc abidlri kimi qlm verilir. Predel kinosu kiblr. Kndlrimizin adn siyah il dyiir-lr. lya avavadzenin 175 illiyini Qaxda byk bayram etdilr. O, mrnd Qax grmyib. Ancaq Axundovun 175 illiyini Tiflisd keir bilmdik. 12.33. Sabir Rstmxanl: - ox sevinirm ki, oturanlarn oxunun lind Azrbaycan qzetini grrm. Mn zm burada qonaq saymram - burada dissertasiya mdafi etmim. Azrbaycan elmi azrbaycanca mdafi olunmaldr (dissertasiyalar). Rssamlar ttifaq Yazlar ttifaqn, Yazlar ttifaq Bstkarlar ttifaqn tanmrsa ziyallarn birliyindn nec dana bilrik? Camaat ziyaldan kmk grmynd zavodlara, fhllr z tutur. x etmzdim, dnnki mitinq mni mcbur etdi. Xalq hrkatna ziyallar balq etmlidir. Vahid siyasi platformamz olmaldr. 20-ci ild Mirz Clilin, zeyir byin bana gtirilnlr indi d gtirilir. Baqa xalqlarda 37-ci il bir df olub, bizd is hr il. Stalinlr z iimizddir. Partiyann, KQB-nin, baqa tkilatlarn hazr siyasti var - xalq ziyaldan mhrum etmk. Dnnki mitinq d bunu gstrdi. Xalq para-lamaq istyirlr. Proqram haqqnda. Xalq Cbhsi brokrat aparat olmamaldr. Partiyann n qdr gc var (milisi, KQB-si, nazirlri), ancaq lkni idar idar ed bilmir. He bir qvvsi olmayan AXC n edck? O, nzarti olmaldr. He bir blamzn elmi thlili yoxdur. Akademiya elmi thlill xalqa kmk etmlidir. 12.44. Canbax Ncfov (Zoologiya nstitutu): Bizim institutda mzakir olunmayb. (Zal yava-yava dolur. Demli, oxlar bayra xb siqaret kir, dinclir, dyrli xlar gzlyir).

Qiymtli drilri xaric satrq dollara. Biz is qpik-quru sovet manat verilir. Azrbaycanda ild 4 kq ilan zhri istehsal edilir. Tallinn istehsal edib xaric satr, milyardlar qazanr, Azrbaycana yen qpik-quru verilir. Balq da maazalara verilmir. Ekoloji tarazlq pozulur. Rhmtlik H. Z. Tayev tuay melri saldrmd, biz onlar qrb yerind pambq kdik. 12.50. Natella Adgzlova (rusca dand. Yqin ki, xanmn zahiri gzlliyini nzr alb onun rusca danmasna icaz verdilr): AB senat qtnam qbul edib. (Bzi cmllri oxudu: Qorbaovun qurultayda ermni deputatlar il mkalimsi davam etdirilsin). Biz indi ox bhranl vziyytdyik. ndi Qaraba problemi haqqnda dnmliyik. (12.56. Sdr onun szn ksmk istdi, camaat qoymad). Bu gn milli davti dini zmind aparmaa chd gstrilir. Azrbaycann suverenliyin qar zoraklq yolla hyata keirilir: 1) terror, 2) qanunvericilik, 3) tbliat. Qzetd yazlr ki, Ermnistanla aramz 5 kilometrdir. Arada he n kilmir, biilmir, o yer niy biz verilmir? Bizim razi, bizim suverenlik, bizim xalq thlkdddir. Buna qar n irli sr bilrik: 1) ttil, 2) vtnda mharibsi, 3) ideolo-ji arpma. Ttil he nyi kkl hll etmir. (Yerdn etirazlar; l a-lrlar ki, qurtarsn). Mn d ttil trfdaryam; ttil balansa mn d itirak edcym. BMT-y mracit edib ermni yox, Azrbaycan mslsinin mzakirsi-n nail olmalyq. Onlar bizim nmayndmiz olmadan mzakir olunub. Ziyallar xalqn quyruunda yox, nnd getmlidirlr. Xalq Cbhsin bu id kmk etmliyik! (lk df srkli alqlar). 13.06. Birisi xb dedi ki, xanm ox gzl dand. O, meydanda dana bilr, ancaq biz proqramdan danmalyq. (Onun szlri ox gcl etiraza sbb oldu. Htta sylr d eidildi). 13.07. Yarm saatlq fasil. 14.00. Etibar Quluyev (Dililik nstitutu) sdr seildi. Konfransda 343 nmaynd, 65 qonaq itirak edir. 14.07. Adm Quluyev (Neft-Kimya Proseslri nstitutu) (oxumaa ba-lad): Ba girlmk Akademiyada adi hala evrilib. Yuxar eelonda vziyyt daha pisdir. Maddi amil dzldilmlidir. (Srtl oxuyur, yerdn deyirlr ki, tlsm). Yalnz ermni alimlr yetidirn Cahangir Krimov kimi deputat-lar biz grk deyil. Ana uaqlar srs... (l alrlar ki, qurtar). 14.14. Zrdt lizad (onun da trfdarlar az deyilmi; piklr bunu gstrir): - Mus-mus-mus deyinc Mustafa deyk. Aq deyirik ki, uzaq mqsdimiz vahid, demokratik Azrbaycandr. EA alimlrinin nvanna daltsiz szlr deyildi. AXC H-d 8 Akademiya iisi var. Azrbaycan xalqna xsusn, trk xalqlarna mumn hcum var. ox gcl dmn qar mbariz etmliyik. Elmlr Akademiyas antidemokratik tkilatdr. (Xalqn tbliat mharibsindn dand). Bu mharib elmdir. Pribaltika respublikalarnda bu ii Akademiya grr. Sumqayt ermnilrin lind n gcl silahdr. O almr. Demi-m ki, bu, Yerevan - Moskva Bak mafiyasnn li il dzlib. Bakda da Sumqayt yaratmaq istyirdilr. Mane olduq dey bizi xain adlandrdlar. AXC qarsnda bir thlk var - xvlq emosiyasz idar etmliyik. Yerevan Akademiyas Riyaziyyat nstitutu hadislri qabaqcadan modelldirir. Bir ne gedii qabaqcadan myynldirirlr. Bizd bel ey yoxdur. MK siyasi oyunlar keirir. O, AXC-y d xidmt etmlidir. qtisadi mstqillik n alternativ layih hazrlayrq. Onu i qbul etdirmk n birliyimiz grkdir. Xalq diktatndan qurtarmaq grkdir. Deputat korpusumuz da (Moskvadak) Qaraba mslsini hll etmy qadir deyil. Yaradc tkilatlarmz birlmlidir. Yazlar ttifaq SSR Yazlar ttifaqnndan xmaldr. O, Yerevan, Ermnistan Yazlar ttifaq il bir yerd ola bilmz. SSR-dn xmaq bel-bel ola bilr. Pribaltikada bu i balayblar. Akademiya mtlq deiokratikldirilmlidir. Akademiya sekilr hazrlqda fal itirak etmlidir. Dnn meydanda iki cr tlb oldu: slind eyni idi, yalnz dmiryoluna mnasibt frqli idi.

EA iilri Hikmt Haczad v Tofiq Qasmov Moskvadan biz xbr verdilr ki, umud var ki, III gnlr biz ss versinlr. Deputatlar biz ya kimi yanarlar. Onlarla z-z vurua bilmrik. hrd bir dst anarxiya yaradr Ken il d hrbi vziyyt yaranmaq rfsind klrd manlar tyrd. 14.36. Redaksiya heytinin zv Tanrverdi Paayev sz vermk istdilr, camaat qrara ald ki, tkliflr yazl kild redaksiya heytin verilsin. Bir olan mvcud redaksiya heytinin yararsz olduunu deyib yeni heytin seilmsini v z d, yalnz mclis sviyysind seilmsini tklif etdi. 14.43. Paayev dand. Onlar tnqid ednlri tnqid etdi. Dedi ki, bu proqram qbul etmsk konfransn hquqi sas olmayacaq. 14.48. mam Mustafayev: r-barla i grmk olmaz. ndiki proqram tlsik qbul etmk i xll gtir bilr. Bu gn ura semkl kifaytln bilrik. Qaraba mslsind byk xyant yol verilib. XK-nin tkili shvdir. 12 yanvarda SSR AS, 15 yanvardv bizim AS onu tsdiq edib. Respublikamz Qarabadan knar edilib. *** Axam iclasnda 343 nfr itirak edir. Proqram ss qoyulur v sasn qbul olunur. 15.12. Etibar Mmmdov (AXC H zv): Ssvermdn vvl sz istdim, vermdilr. ndi is xdan imtina edirm. Bunu demk n xmdm. Sa olun. Mn d xa yazlmdm. ki df mracit etdim ki, mn sz verin, ancaq natiqlri ciddi seirdilr. Zrdt dirijor rolu oynayrd. Konfransn gediini o istiqamt-lndirirdi. Aydn grdm ki, mhz onun zvqn uyun bir brokratik aparat yaradlmaa chd gstrilir. Baa salmaq olmur ki, AXC idar yox, hrkatdr. Akademiyada AXC komitsi yaratmaq idar yaratmaq demkdir. Bu idarnin nec brokrat bir kontora evrilcyini indidn tsvvr edirm. Bu kontor Qubadl katibinin yaratd Xalq Cbhsin bnzyck, yaxud Xanlarda Qrib sgn-drovun meydana gtirdiyi Xalq Cbhsin evrilck. Buna he bhm yoxdur, nki iclasn gedii bunu yani gstrir. Xalqn mnvi-ideoloji mbariz formalarndan danan natiqi proqrama dair danmaa dvt edn balardan, komitnin proqramna etiraz ednlrin szn sizin alternativ proqramnz varm? dey tez-tez kobudluqla qarlayan XC brokratlarndan mn yax bir ey gzlmirm. Ona gr d proqramlarnn qbulu leyhin ss verdim (74 leyhin olandan biri mnm). *** Konfrans trk etdim. Mandatm iclas ged-ged aparb ryast heytin thvil verib zaldan xdm. N baqa ilrdn, sz-shbtdn, n d sekilrdn xbrim oldu. Mn bu yaranacaq komitnin Xalq hrkatna ns bir fayda vercyin qtiyyn inanmram. Yaayaq, grk!.. *** Bugnk Kommunistd Azrbaycan SSR yerli xalq deputatlar sovetlrin deputat sekilri haqqnda qanunun layihsi drc olunub. 29 noyabr 1989. Bu gn Sabunu vazalnda Balakn - Bak qatarndan dnd32 hava iqlamd. Shrab byl ayxanaya gedib ay idik, ancaq he n yrn bilmdik. Oradan xb piyada iimiz doru yol aldq. 28 aprel ksind Caparidzenin ev muzeyinin lvhsinin gtrlmsi, iridn is baldr bildirii aslmas Shrab byin kefini ad. Yeni Rid Behbudov (ski l.midt) ksindk keib 26-lar bana gldik. Lt komis-sarlar abidsini hasara alb heyklin stn kfn kimi a para rtm-dlr. Metronun st trfindn - zeyir Hacbyov ksindn kend li Bayramov fabrikinin divarnda ll yazlan bel bir vrq oxuduq: Kommunist nriyyat Azrbaycan qzetin yer vermdiyi n ona lm!!!. Shrab by dedi ki, bel yazlar ox yerd oxuyub. rihrdn kedik, yeni brpa ediln abidlr baxdq. Bel bir lvh ryimizi ad Buta kooperativi nzdind Xankndi hdiyylr dkan. Qardak maazada is lvh bel yazlb: Dkan. Maqazin. Arada 8-knc ulduz qoyulub. Burada rkardan bir ey d grdk rs ansambl-nn qapsnn stnd hm azrbaycanca, hm d rusca yazlan bir bndlik erin

(qabartma il yazlb) azrbaycanca mtnin iri bir da atb (dan iriliyi snq yerinin byklyndn bilinir) bzi hrflri qrblar. Bli, indiydk lkd ana dilimizi boan dmnin gz bu yazn da gtrmyib... Tverskoy ksind H.Z.Tayev ksi lvhsi grdk, ancaq bilmdik ki, bu ad rsmidir, yoxsa qeyri-rsmi. Bak soveti metrosu yanndak kkdn qzetlri alb Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind vziyyti normal hala salmaq tdbirlri haqqnda SSR AS-nin qrarn oxuduq, hr ey aydnlad - yeni xyant ba verib! *** Azadlq meydan. Mitinq. Ba tribunann sa trfindki (z dniz doru duranda) tribunaadayam. Qoca air Bamblnamsini oxuyur. Sonra Azrbaycanda hakimiyyti Bambllardan - ermni agentlrindn alb AXC-y vermyi tlb edir. D orden-medall qoca bir kii is ermnilr inanmamaa arr. Hzi Aslanovu ermnilrin ldrdyn, iti vurmu azrbaycanl srcnn olunu bir ermninin zirzmid it drisind saxladn (tx. 1963-nc ild) v b. hvalatlar danr. Ziya Bnyadov glir, onu btn Meydan alqlarla qarlayr. Xlil Rzaya da bu alqlar nsib olur. Camaat hl azdr. Byk-byk dstlrl glirlr. Ba tribunann qarsn boaldblar. lk srada duran bir olan lind mtbd nr olunmu rngli plakat tutub. Plakatda Azrbaycann xritsi, Qaraba tsvir olunub. Qarabaa uzanan lin bilyindn baqa bir l yapb v onun stnd yazlb: Torpaqdan pay olmaz!. Deyirlr ki, Ermnistanda bu hadislrl bal bir nfr d hbs olunmayb. Onu da deyirlr ki, Qarabada 20 min nfr silahlmz var. Hkim fsr glir, ba tribunaya yalnz onu buraxrlar (ciddi taprlb ki, ora hl he ks buraxlmasn). Qoca air tribunann n son skisi stn xb danr. Ona meqafon verirlr. er deyir, xalq hakimiyyti xalq dmnlrindn almaa arr. Sobesednik qzetinin 47-ci nmrsind (noyabr 1989) Kak na voyne33 mqalsindki killri camaata gstrirlr. Burada ermnilrin silahlar kilib. Deyirlr ki, qoca air Qarada rayonunda Sahil qsbsind yaayr. Barov dvrnd mxbir olub. Ba ox blalar kib. Ncf Ncfov, Yusif Smdolu, Tofiq Qasmov bir yerd glirlr. Xalq alqlayr. Bu gn mitinqlr dvrnd n hycanl, n msul, n izdihaml yncaq olacan dnrm. ox gman ki, bu gn indiyqdrki tlblrdn seiln daha ciddi tlblr irli srlck, blk d SSR-dn xmaa ar olacaq, nki Dalq Qarabada XK lv edils d ondan daha pis bir qurum yaradlb, Azrbaycann suverenliyi bir daha tapdalanb. Meydana mn grn ilk df olaraq Nriman Nrimanovun portreti gtirilir. Bu gn meydandak milli bayraqlarn say-hesab yoxdur. Hr dayaq dstsi z bayra il glir. Qoca airl tan oluram. Ad - HSEYN CLL olu QULUYEV (HAFZ). 1919 tvlld. Ermnistann Vedi rayonundak Byk Vedi kndind doulub. (Ora ah smayln qaynatas bdi byin torpadr). Dnn Gnclik metrosunda tlblrin mitinqind olub. Bir ox mitinqlrd itirak edir, hr yerd Bambln lntlyir, ona lm oxuyur. naat, Bak, Kommunist qzetlrind, Stroitelnaya qazetada H.Quluyev imzas il x edib. Qarada sement zavodunun fhlsidir. zn fhl airi adlandrr.34 16.35. Korolu uvertras sslnir. Yumruqar qalxr. Txminn 600 min adam var. (Saatm yoxdur, ona gr d vaxtlar gstrmycym). Rhim Qazyev mitinqi ar. Deyir ki, Dalq Qarabaa dair yeni bdnam qrar, ttilin nticlri v b. haqqnda danlacaq. Etibar Mmmdova sz verilir. Meydanda alqlar qalxr. - Ken mitinqd elan etdiyimiz kimi, bu hftnin I gnndn (27 no-yabrdan - .T.) btn Azrbaycanda mumi siyasi ttil balayb. Bu gstrir ki, Azrbaycan xalq z inkiafnda el sviyyy atb ki, onun qarsn almaq mmkn deyil. Ttil btn snayeni, dmiryolunu v nqliyyat hat edib. Hkumt trfindn tzyiq gstrilmsi hallar olub. Lakin respublika ttil komitsinin faliyyti ona gtirib xard ki, ttil mvffqiyytl baland v dnn axamadk uurla gedirdi. Btn tzyiq v tqiblr baxmayaraq davam edib. Hans mdirlrin tzyiq etdiyini demk istmirm, artq bu, aktual deyil.

Dnn gnorta Moskvada qrar qbul edilib35. Mtn he ks mlum olmayanda MK aparat mssislrdn tbrik teleqramlar gndrilmsini tkil etdi. Gecdn fhllri i balamaa mcbur etdilr. Ancaq urlular ttil komitsin mracit etdilr. Onlara bildirildi ki, ttili dayandrmaq olmaz - onu AXC balayb, AXC d qurtaracaq. Konare-vin mavini, nqliyyat prokuroru, nqliyyatda thlksizlik komitsi, Ab-dullayev gndriliblr ki, dmiryolunda ttili dayandrsnlar. (Qrardan dand v ondan bir hiss oxudu). Hmin qrar 24 madddir, qzetd 8-i xb. E.Qafarova byanat verib ki, ttili dayandrmaq n hrbi qvv d ildilck. Bir gizli maddd gstrilir ki, Azrbaycan hakimiyyti Dalq Qarabada ermnilrin thl-ksizliyin zmant verir. Baqa maddd is gstrilir ki, Azrbaycan SSR Dalq Qaraban daxili ilrin qarmayacaq. (s-te-fa, is-te-fa). Digr maddd deyilir ki, vilaytin yeralt v yerst srvtlri vilayt mxsusdur. (Fit). (Sonra drc olunan qrar oxuyur). Bu n demkdir? Ermnilr d, biz d tlb edirdik ki, XK lv olunsun. Ancaq onlar XK-nin lvindn sonra vilayt Sovetinin, biz is Azrbaycann suverenliyinin brpasn tlb edirdik. Siyasi meyit olan Qaraba deputatlar Moskva trfindn dirildilir ki, hmin sovet Dalq Qaraba Azrbaycandan ayrsn. nc. Azrbaycanllarla ermnilrin nmayndlri bir yerd ola bilmz. Drdnc. (DQMV-nin siyasi statusunu yksldilmsi haqqnda maddni oxudu). Qrarn bu maddsi il Azrbaycann suverenliyi aq-akar tapdalanr. Yni Azrbaycann AS-n taprlr ki, qanun qbul etsin. Muxtariyyt statusu haqqnda gizli maddd gstrilir ki, DQMV muxtar respublika sviyysin qaldrlsn. (Hycan). DQ Azrbaycandan xandan sonra komissiya lv edilck. Rus ordusu yen saxlanlr, Moskva komissiyasna tabe edilir. Hmin komissiyann daha dhtli vzifsi var - vilaytdki demoqrafik vziyyti dyimy qoymamaq. Onlar azrbaycanllarn oxuaql olmamasna, artma-masna nzart edcklr. Qaqnlarn Stepanakert geri qaytarlmas n he n deyilmir. Bu qrardan tr tbrik teleqramlar gndrmk xalq azdrmaq mqsdi gdr. Bel tdbirlr rfsind Bakda hmi tez-tlsik yncaqlar keirilirdi. Sonuncu df yanvarn 12-sind XK yaradlanda Vzirov xalq tbrik etdi ki, gznz aydn, XK yaradlr. Sonra tbrik etdi ki, gznz aydn, ermnilr Bakya qaydr. Qorbaov bada olmaqla Siyasi Bro qrar xard. Ermnilri thqir ednlri, idn xaranlar incitdilr, xalq qorxutdular. Bu qrar, bu zmant gstrir ki, ttili dayandrmaa alacaqlar. Bilirlr ki, xoluqla ed bilmycklr. Byk qardaa mracit edcklr ki, Azrbaycan xalq nzartdn xb. Ordu aracaqlar. Ken il olduu kimi indi d sekid vziyyti udmaq istyirlr. Mqsd budur. Moskvann da mara var ki, bizim deputatlar manqurd olsun. Dnn gec Bilcriy getmidik. Dmiryolu nazirinin mavini Sidorenko, Abdullayev, MK-dan Hsn Hsnov orada idilr. Hsn Hsno-va dedik ki, MK-da desin ki, rhbrlik hrkata qar xmasn, xalqla birlsin, ya da vzifdn imtina etsin. Hsn Hsnov cinaytd itirak etmmy sz verdi. Yerd qalanlar ya hrkata qoulmal, ya istefa verm-lidirlr. Onlar bu gn glib biz qoulmasalar biz lazm deyillr. (s-te-fa, is-te-fa). Vziyyt o yer glib atb ki, bu hrkat milli-azadlq hrkatna evrilib v AXC milli cbhy evrilib. Ya azad olmal, ya mhv olmalyq! (A-zad-lq!, a-zad-lq!). ndiki vziyytd n ed bilrik? ndiydk Moskvadan, rhbrlikdn n is tlb edirdik. ndi Moskvadan he n tlb etmycyik. ndi yolumuz yalnz SSR-dn ayrlmaqdr. (A-zad-lq!, a-zad-lq!). Bu, qanuni yolla olmaldr. Azrbaycan SSR AS-nin fvqlad sessiyas arlsn. SSR-dn xmaq n referendum keirilsin. (A-zad-lq!). Bu qrar xarlana qdr ttilimizi davam etdirmliyik. (T-til!, t-til!). Hllik indiki mrhld yegan x yolumuz ttildir. Azadla xanadk yolumuz budur. (A-zad-lq!, a-zad-lq!).

Rhim Qazyev: DQ-da vziyyt yen d ardr. Qubadlda Qaay lsgrov, Mehdi Mehdiyev v baqalar ermnilr trfindn avtomatla atlb, ikisi lb, ikisi yaralanb. Adam, Mardakert v b. yerlrd xalq he ks qorumur. Sumqaytda hadislr zaman Qriqoryan tutulmudu. 6 ermni ldrmd. Onun tmiz xarlmas n ermni mafiyas hr ey edir. Elin Gncliyev (ahid) ldrlb. Onu trm xstxanasna salmaq vzin trmy salblar. Bakda dylb, 24 iyunda xstxanaya gtirilib. Osipova adl hkim 4N:-li xstxanada DTK trfindn tyin olunub. Bdbxt Elinin lmndn sonra mayin vaxt Vzirov adl hkim indiydk ekspertizann nticsini biz vermir. Qriqoryann zn duran azrbaycanl uaqlar ox qorxudublar. z durmaqdan imtina ednlri indi mhafiz edcyik. Vkillr Qriqoryan mdafi edirlr. Onlara ar olsun! azdr. Htta daxili ilr nazirimizin mavini 20 gn gecikdirib bizim XC zvlrini ki, ekspertizaya baxaq. Btn mmkn vasitlrdn imkan edib siz mlumat vercyik. Yediyi rk onlarn gzndn glsin! Ziya Bnyadova sz verilir. (Srkli alqlar). - ziz dostlar, mnim n ox xodur ki, mn danmaa icaz verirsiniz. Danmaqdan vaz keib faliyyt kemk lazmdr. Bu qrar xalqa toxunur. Bu, biz thqirdir. Mnliyimiz hcumdur, mnliyimizi zmkdir, xalqmzn birliyin byk bir zrbdir. Saxta qrardr. Ermni deputatlar guya Volski il birlikd zal trk ediblr. Bu da frldaqdr. Bu qrar onlar trtib edib. alvarlarn stullara srtn deputatlarmz xalq geri armaldr, onlar biz lazm deyil. (Alqlar). Burada Etibar dedi, mn d razyam ki, AS-in nvbdnknar sessiyas arlsn. O deputatlar crgsi biz lazm deyil. Olmaz bel yaamaq. Yaay da biz haram olub. Mn hesab edirm ki, ttil dayanmamaldr. Niy hr gn min tonlarla neft gedir? Ttil dayanmamaldr. Vziflr eynidir. Burada 15 nazirlik var. Hansnn nmayndsi var? Tlb edirm ki, btn milis qvvsi Azrbaycan srhdin getsin. Daxili lr Nazirliyinin qvvlri bizi qorumal, keikd silahl durmaldr. Ermni daaklarna iri girmy imkan verilmmlidir. randa xm olub ki, yolda Qorbaov ermnilrin ovcunda oturub. Bsdir 70 il arlar dedik. Bu, ciddi msldir. Bu bizim son imkanmzdr. Bu imkan ldn buraxsaq nvlrimiz bizi lntlyck. Mnliyimizi silah kimi ld saxlamalyq. xsi mlkmz ldn getmy qoymamalyq. Vtn bizimdir. Ermnilr Birlmi Ermnistan Respublikas yarandn elan ediblr. Katiblr bilmlidir ki, xalqn leyhin ilmk haramdr. Onlar 1-2 gn sessiya armaldr. Qaraba Azrbaycann bir hisssidir. Eq olsun hammza! Ttil davam etmlidir. Bizd ordunun ixtisar gedir. Biz bu donanma ny grkdir? 20 min matros n edir? 20 srhd gmisi bsimizdir. Gmilrdn sata da bilrik. Ttil dayanmamaldr rhbrlik xalqn trfin kems. Blk deputatlar arasnda da kiilr var? Sa olun! Rhim: AP tlblrin rhbrlik tzyiq edib, onlarn ttil qoulmamana alb. Ttil siyasidir, tlblr itirak etmlidir. Sentyabrda tlblr sassz kild itirak etmdilr. Onlar glck agirdlri qarsnda baaa olmamaldr. Bu gn professor azdolusu bugnk qrar triflyir. Bu gn zmzn zmz dnn gnmzdr. Ziyalmz xalqn trfind durmursa yazqlar olsun biz! Qeyrtli qvvmizdn biri dmiryolulardr. Bilcri deposu fhlsi Zeynal by: Ken df dedim ki, btn Azrbaycan ttil arram. Yen soruuram: Bu brokrat aparat qrmaq n n lazmdr? (T-til!). Crbcr fitnlr l atdlar. Adlarn demyi tlb edirlr. Demk istmirm. Zavodlarda olmuam, hamn urlu ttil armam. Bu, xalq iidir, onlar da bu i qoulmaa arram. Deyirlr ki, guya Azrbaycan dmiryolu III gndk ttild olmaldr. Zavodlar crim etmk istyirdilr. nki d/y onlar crim edib. 2 ay vaxt ona gr istyirdilr ki, ermnilr yk aparb ehtiyat yaratsnlar. Hamnz ttil arrq. (T-til!, t-til!). Rhim: ziz ata-analarmz. Gnclrimizi sgr aparrlar. Fhmin by sz verilir.

Fhmin: Bugnk gnd tribunadan danmaq tindir. Bu qrar Azrbaycan xalqnn mhvi demkdir. Hrbi hisslrd azrbaycanl sgrlr vhicsin dylr. Bu gn bir sgr cnazsi d glib. Cbiyev ksi 26-da, mnzil 13-d yaam Gzlov Elin Tofiq oludur. sgrlrimizi geri armaa, Azrbaycan qorumaa arrq. Rhim: Qadnlarmz Ziya Bnyadova mktub yazb ki, biz Qaraba li silahl qorumaa hazrq. Onlara eq olsun! (Alqlar). Oruc by (Rabit Nazirliyindn): Biz tccb edirik ki, niy indiydk ziyallarmzn, Bxtiyar Vahabzadnin ssi Kreml gedib atmr? Bunun sadc sbbi var. Ermni mafiyasna satlm, pasportunda azrbaycanl yazlan Bahadur Mmmd olu Axundov adl xs Rabit Nazirliyin balq edib. O, btn beynlxalq qaydalar pozub. Szgc qoyubmu, he ksin ssi Moskvaya atmrm. (lm olsun ona!). Bahadur Axundov Azrbaycan xalqna qar cinayt hrkti il el zrb vurub ki, arsn hammz kirik. 22 noyabrda Rabit Nazirliyi qarsnda mitinq olub. 4 tlb irli srdk: 1) Bahadur Axundov riz il yox, MK-nn qrar il azad olunsun; 2) nazir alternativ qaydada seilsin; 3) Robert Seyidzad, Samson Lipets idn azad edilsinlr; 4) Bak telefon bksindki ermnilr azad olunsunlar. Bizim iimizdki ilr Yerevanda da, Amerikada da eidilir. Bahadur Axundov evind ermni saxlad n ermni bicliyini yrnib. Evind oturub. Sabahdan o, idn xarlb haqqnda tdbir grlms, biz rabit iilri ttil edcyik. Biz ttil xsaq onun sonu n il qurtaraca bilinmir. Rhbrlik tlblr ml etsin. Rhim: Acabdid katib naqisdir, ancaq bzi vzifprstlr bundan istifad edib, Ovar kndi il Acabdini paralayblar. Buradaklar hams bu ii pislmlidir. Bel ilr birliyimiz ziyan vurur. Adam, Lan, Klbcr, Naxvan gec-gndz xalqmz qoruyur. Thmasib by (Adam AXC H zv): Adam camaat adndan SSR AS-nin bu qrarn pislyirik, zmz thqir olunmu hesab edirik. Qrarda XK lv edilib, ancaq yeni komissiya yaradlb. Bs deyilmi? Tkc Adamda 2500-2700 nfr XC zv postda dayanr. Biz bel hkumtd yaamaq istmirik (Alqlar). Qbiristanlqlarda 3-4 post qoymuuq. Niy z torpamzda qbrimizi qoruyaq? Mn sizi mdafidn hcuma kemy arram! Adam z iini grck. Ancaq siz Lana, Klbcr kmk edin. Onlar alsalar iimiz tin dr. Brokratiyan rhbrlik z yaradr. Katib bilir ki, oradan xsa n az MK-da tlimat olacaq. Aberon boyda rayona Sadq Murtuzayev katiblik edir. O, Adamdan xandan ild bir kitab buraxr. Bu biabrlq n vaxtadk davam edck? Adamda bir oxlar postda durur. Biz silahdan ox qeyrt grkdir. blfz by Klbcr getsydi ora Acabdidn betr olacaqd. Btn Qaraba rayonlarnda rhbrliyin qara barma var. Onlar xalq paralamaq istyirlr. Hamnz ttil arram. Btn Qaraba ttil qoulub. Sizi SSR-nin trkibindn xanadk ttil arram! Rhim: nstitutlar biziml hmry olmal, orta mktblr ilm-lidir. Da atb drslri saxlamaq istyirlr. Rus fhllrin qar txribat edirlr. Bu, mumi iimiz ziyan vurur. Mlum milltdn baqa he bir millt nifrtimiz yoxdur. Orta mktblr ilmlidir. Universitet tlbsi Paa by sz verilir: Mn danmaq ox tindir. he vaxt bel yerd x etmmim. Bizd - Bak Dvlt Universitetind mitinq oldu. Byanat qbul etdik. 18-20-ci illr hadislrin toxunduq. 28 mayda milli mstqillik qazandq. Parlamentd btn partiyalar, htta danaklar da tmsil olunmudu. 1920-d aprelin 27-dn 28-n ken gec rus ordusu he bir gll atmadan Bakn ial etdi. Tlb etdik ki: 1) Azrbaycan SSR AS bu i iallq kimi qiymt versin; 2) 28 May milli bayram kimi qeyd olunsun; 3) rngli bayraq milli bayraq kimi qbul edilsin. kinci mracitimiz d vard - Konstitusiyan dyimk haqqnda .

Tlblr adndan x edirm. 70 ildn sonra Azrbaycan xalq-nn lin real imkan db ki, milli mnliyini qorusun. Azrbaycan xalq gstrmlidir ki, onun milli mnliyini thqir ednlri balamayacaq. Professor heytimiz haqqnda. Artq he ksin sz il oturub-durmaq grk deyil. Tlblrimiz bu milli istiqlal mbarizsind sizinl iyin-iyin gedck. Azad tlblr birliyi yaratmaq tbbs var. Sabah saat 11-d Bdn Trbiysi nstitutunun qarsnda mitinq olacaq. Yaasn Azrbaycan xalqnn birliyi v mstqilliyi! Rhim: Azrbaycanda 180 mindn artq qaqn var. Ancaq onlarn ad he bir rsmi qrara dmyib. Kknlrl mul olan Fzail by36 sz verilir. Fzail: 200 mindn artq azrbaycanl doma torpaqlarndan didrgin dd. Bir oxlar ilan kimi srn-srn yaamaqdadr. Ermnilr Azrbaycan xalqna qar trtdiyi cinaytlrin ilham-n vaxtil rus imperiyasndan, indi is Moskvadan alrlar. Onlarn dalnda Kreml durur. Qazax, amxor, Mirbir rayonlar rhbrlri qaqnlara ox yax kmk ediblr. Ancaq bunlar onlarn il tmin olunmasna v s. tam imkan vermir. Azrbaycan Xalq Thsili Nazirliyi d didrginlr qay gstrmlidir. Ancaq bu da azdr; Moskva Ermnistandan onlar n vsait almaldr. Zngzur cmiyyti d kifayt qdr gc malik deyil. Bu yaxnlarda bir qrup yoldamz Moskvaya getmidi ki, qaqnlar haqqnda dansn. Hrmtli deputat Anar dedi ki, aman gndr, qaqn ad kmyin, Qaraba limizdn alarlar. Lan trfd 15 min silahl ermni srhdd durub. 26-snda Nvdiy silahl hcum olub. Mrd nvdililr zlrini qoruyublar. Onlar Zngilana mracit ediblr. Ancaq Zngilan DTK-s deyib ki, biz ora ged bilmrik - bizim torpaq deyil. Orann milis idarsi d Nvdiy gndrilmyib. Buna n ad vermk olar? Dnn Zngzur komitsi xtti il iki man qvv Nvdini qorumaa gndrilib. Azrbaycan xalqn arxayn salmaq istyirlr. x yolumuz nddir? SSR z zrin gtrdy thhdlri yerin yetirmk imkannda deyil. Azrbaycan millti z z taleyini hll etmlidir. Tcili olaraq AS-in fvqlad sessiyas arlb SSR-nin trkibindn xmaq haqqnda qrar qbul edilmlidir. tin olsa da qaqnlar da hmryliy, ttil arram. Sizi birliy, mtkkilliy arram! (Alqlar). Rhim: blfz by bir aydr ki, Adam, Mardakert, Martuni v b. rayonlara, srhd gedib. O indi amxorda konfransdadr. Xzr gmiiliyind danaklar indiydk durur. Biz Ermnistan azrbaycanlsz grdymz kimi Azrbaycan da ermnisiz grmk istyirik. (Alqlar). Vaqif Smdolu: ... dnn son nqtsin, ah qalxd. Mn aydn oldu ki, Azrbaycan xalq mbarizy qalxb, bu mbarizni Moskva - Yerevan - Vainqton - Tehran oyuncaa evirmk istyir. Azrbaycan xalqnn qumar oynamaa vicdani haqq yoxdur. Bizim qumara qoymaa he nyimiz yoxdur. Yalnz xalqmz var, onu da qumara qoya bilmrik. Dnn ermnilrin zal trk etmsi d oyundur. El bilirlr ki, bunu eidib biz bayram edcyik. Bizim xalq xalqdr, nadan deyil. Moskvann qumar, qumarbazl, ortaya qoyduu oyun, tssf ki, AXC-d d zn gstrir (?!). ndi bu haqda danmram, ancaq konfransda danacaam. Dmir yolunun boykotlar, ttillr ox gcl qvvdir. O, aq mbariz idi, indi d aq mbarizdir. Bizi niy uaq yerin qoyurlar? Qrar eitdim, dndm: Aldm qoz, satdm qoz. Ordu niy komissiyaya tabe olur? Demli, hmin qozdur. O qoun oradan xarlmaldr. Azrbaycan Daxili lr Nazirliyi var, o da z torpamz qorumaldr - Azrbaycan xalqnn srsindn marallarna qdr Azrbaycan torpanda qorunmaldr! Cnubi Azrbaycanla imali Azrbaycan mslsind Ziya byl razyam. Qarabada ermnilrin yaamasn dnya bilir, Cnubda azrbaycanllarn yaamasn oxlar bilmir. Azrbaycann ad tcili dyiib imali Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas olmaldr. Qoy mndn Moskva da kssn, chnnm kimi! Blokada il bal sz demk istrdim. Nemtl bu yaxnda Naxvana getdim. Culfada, rurda blokadan grdm, Framzi grdm. Onlarn llrin baxmaa utanrdm. Relslrin zrin uzanblar. Qatarlar srrlr, 2 metr qalm saxlayrlar, ham qorxur ki, birdn tormoz tutmaz. Hamnn sbi pozulub. Ttil komitsinin d sbi pozulub, gnd minlrc zng cavab

verir. Mn - ya 50-ni tm Vaqif by onlarn qarsnda ba yirm! Onlarn kiiliyi, csurluu qarsnda ba yirm! Mn zm Moskvaya, Tehrana tutub deyirm: Azrbaycan xalq lm getmyck! Biz qumar oynamayacaq. Qlbydk ttil edcyik! (T-til!, t-til!. Gy fing buraxlr). Rhim by Sumqaytdan Yusif Sevdimalyev sz verdi: Ken ildn tn mddtd Sumqaytda hadislr getdi. XC xalqn canndan qorxunu tinlikl xard. Bu gn Sumqayt sakinlri respublikann zhmtke-lri qarsnda alnaqdr. Bizim bu yaxnda mitinqimiz oldu. Respublika AS-i qarsnda tlblr irli srdk. Sumqaytda tutulan 94 nfrin iini yrnmk n komissiya yaradlsn v orada Sumqayt XC zvlri d olsun. Sumqaytn ekologiyas ar vziyytddir. Zhrli sexlri balamaq tlbi irli srdk. Bunlar ayn 9-unda AS- verdik. 10 gn sonra general Bradl, respublika prokurorunun mavini v baqalar gldi. Komissiyann trkibin 2 nfr zvmz daxil edildi. Elin Gncliyevin v 93 nfrin dindirilmsind itirak edirik. Sexlri balamaq tlbimiz d ml olundu. Ayn 22-sindki birgnlk xbrdarlq ttilind itirak etdik. ndiki ttil qoulmuuq. Ancaq hr partiya tkilat ciddi mane olur. Dnn DTK rhbrliyini arb dedik ki, tzyiq davam ets tlblri mssislr gndrcyik. Sulfanol zavodu SSR-d 34 mssisy mhsul gstrir; o dayananda 34 mssis dayanr. Biz onlar mcbur etdik ki, paraok yerin sabun buraxsnlar. Biz tlb edirik ki, ya bizi tansnlar, ya da SSR-nin trkibindn xacaq. Mnsur liyev sz verilir: Axamnz xeyir, hrmtli yoldalar. Bismillahirrhmanirrhim ... (Bu Fatih il mracit yan-yrmd ss salanlar bel sakitldirdi). Mn siz Fatih il mracit etdim. Bizi islam fundamentalizmind gnahlandrrlar. Bu meydana yanlar hams islam dinin inanr. Lailahillllah. (Xalq tkrar edir). Bu gn Qorbaov Vatikana gedir. Bizi islam fundamentalizmind tqsirlndirn lntullah Vatikana gedir ki, dnn Kreml divarlar arasnda qbul olunan qrar haqqnda aalarna mutuluq versin. Dini mdrslrimiz almaldr. Mn mitinq mracit edirm. Mn 50 yamdan sonra partiyan atb islama keirm. Bu gndn kommu-nistlr partiya biletlrini atmaldrlar. Komsomolular komsomoldan xmaldrlar. Yaasn Azrbaycan Demokratik Gnclr Birliyi! Lntul-lah Vzirov v shablri xalq qarsnda nvbti cinayt ildilr. Hmin Vzirov 260 min azrbaycanlnn min illr boyu yaad torpa ermnilr satd. Sonra o, Zeynb Xanlarovan qdim Yhudistana gndrdi. Burada onlar n klublar ar. Vzirov cinaytlrin gr beynlxalq mhkmy verilmlidir. (s-te-fa!,is-te-fa!). 72 ildir ki, kommunist partiyas bizi dinimizdn ayrb. Xalq 18 milyon inovnikin qarnn doyurmaqla mul olub. Azrbaycanda 70 min insan mhv edildi, onlarn 20 mini ziyal idi. Bu qrn ziz kommunist partiyas etdi. Qolomaq ad il mksevr insanlar mhv edib raykom katiblri, ispolkomlar yaratd, 260 milyard manat pulu gizldn kommu-nistlr ordusunu yaratd. Tlb edirik ki, konstitusiyada 6-c madd pozulsun - Kommunist Partiyas aparc ola bilmz. oxpartiyallq yaradlmaldr. exoslavakiyada, Macarstanda, Polada, Almaniyada nlr ba verdiyini grdnz. Ttilin n olduunu grdnz. Mgr siyasi mstqillik haqqnda qanunu Kreml qbul eldi? Lnt olsun Kreml! (L-nt!). Siz kommunizmin cmdyinin ahidi olmusunuz. O hl lmyib. Yenidnqurma ad il ona yamaq vurulur. 5 ildir ki, xalqlar bir-biri il vurudurulur. Han Qorbaovun elan etdiyi uskorenie?37 Torpa kndli z lin almaldr! Mn sizi istefa tlb etmy arram! (s-te-fa!, is-te-fa!). Etibar Mmmdov: -Bugnk mitinqd ediln xlar, bir milyona yaxn adamn istefa!,azadlq rmas gstrir ki, tlblrimiz dz yoldadr. Biz bu tlblrimizd tam haqlyq. Onlardan dnmycyimiz minik, sizi d min edirik. Yegan x yolu azadlqdr. Bu da yalnz SSR-dn xmaqla ola bilr! (A-zad-lq!). Yetmi il zildiyimiz, bu raitd ordumuz, silahmz olmad n yegan silahmzdan ttildn istifad etmliyik. Onun mvffqiy-ytl baland kimi mvffqiyytl d

qurtaracana bh yoxdur. zn azrbaycanl sayan hr bir xs ttild itirak etmlidir. Biz azadl tlb etdiyimiz bir vaxtda elan edirik ki, SSR-nin trkibindn xmaq yegan yoldur v Azrbaycan mstqil iqtisadiyyata malikdir. Azrbay-candan qraa he n xmayacaq. zmz zmz tmin etmliyik. Ttilin haralarda olub-olmayacan myynldircyik. Hllik ttil mumidir, hftnin sonunadk btn sahlri hat edir. Nqliyyat saat 10-dan sonra ilmlidir (metro da bura daxildir). Mnim admdan deyirlr ki, bizim ilmyimiz icaz verilib. Bu telefonlara zng edib dqiqldir bilrsiniz: 62-90-38, 61-04-66 (ttil komitsi). hr nqliyyat (metro, avtobus) saat 10-dan ilmlidir. Taksilr tbbs qaldrb ki, ilyck, ancaq gndlik qazancn 50 faizini ttil fonduna keirck. Biz indiydk bzi sahlr, msln, neftxarmaya gzt etmiik. Bu gn neft fhllri bildirdilr ki, hftnin sonunadk AS qrar xarmasa neftxarma tamam dayanacaq. Hava nqliyyat ilmlidir. Lazm olsa onu da saxlayacaq. Tlblr d dayanmaldr. Biz tlblrdn tbliat n istifad edirik. ki gn qabaq Tibb nstitutu xahi etdi ki, tlblr ttili xstxanada keirsinlr. Biz bu tklif razyq; onlar xstxanalarda ana v baclarmzn ba stnd olsunlar. Bu gn Azrbaycann mstqilliyi urunda arpdmz, mstqil dvlt yaratma qarmza mqsd qoyduumuz n elan edirik ki, bu gndn olanlarmz sgr vermirik. Onlar zorla aparmaa imkan vermmliyik. Shrdn Bilcrid i grlmlidir. Ttilin hat etmdiyi sahlrdn biri kommunal sahdir. Shiyyni, sanitariyan qorumalyq. Su, qaz idarlri ilmlidir. Dmnlrimiz ttildn istifad etmk istyirlr. Bunun n orta mktblrd drslri pozurlar. Qtnammiz, tlbimiz birdir: Azrbaycan SSR AS-nin nvbdnknar sessiyas arlb orada SSR-dn xmaq n referendum keirilmsi haqqnda qrar qbul edilmlidir! (A-zad-lq!). Bu qrar xarlmayana qdr mumi siyasi ttil davam edck. (T-til!, t-til!). Yolumuz azadlq yoldudur. Yaasn azadlq! (A-zad-lq!,a-zad-lq!). Nvbti mitinq nb gn saat 3-ddir. 19.03. Himn-mar alnr. Ba meydanda fing yanr, meydan iq v tst bryr. Bnviyi iqda gy yksln yumruqlar imperiya mstbidliyini armxa kck, boacaq dar aaclar kimi dimdik durur. Bli, bu gndn lm-dirim mbarizsi balanr. Xalq ya sabah mhv olacaq, ya da istiqlaliyyt qazanacaq. Ham a-zad-lq! qqrr. Ziya Bnyadov tribunadan xb meydana dr. Qqrrlar: Yaasn Ziya by! Eq olsun Ziyaya!. Bir ne gnc onun yan-yrsind durub thlksizliyini qoruyur. Aada meqafonla bildirirlr ki, Azrbaycan Dirli Partiyas SSR konstitusiyas 6-c maddsinin lvi n imza toplayr, dniz qrana glin. Meydann kazlarn yrlar. Qadnlar deyirlr ki, sabah saat 2-d Sabir bana yb nglm38 mhv etmy gedirik. Btn rayanlar z XC fallarn meqafonla arb bir yer yr. Ba tribunada Srvinaz xanm btn qadnlar Bilcriy arr. lk dfdir ki, mitinq qurtarandan sonra meydanda min nfrdk adam durub getmir, tkilat-tkilat, rayon-rayon toplanb n etmk lazm olduunu mzakir edirlr. Bli, artq birlik d var, mtkillik d! *** Bs ev glnd n grdk? Axam saat 9-da balanan Gnn ekrannda xeyli yer AS-in qrarna hsr olundu. Qabaqca qrar diktor oxudu. Sonra professor irmmmd Hseynov qrar ox vacib adlandrd, xalq inandrmaa ald ki, o, ox hmiyytli, gzl qrardr. Nzart-mahid komissiyas haqqnda dedi ki, indiydk Qarabaa aid qrarn icrasna nzart olunmurdu, ona gr d indi bel nzart komissiyasnn yaradlmas zruridir. O bu haqda danma unutdu ki, bu nzart komissiyas qounlara rhbrlik edck, slind btn hakimiyyt d onda olacaq.

Hmi Moskvadan - Ali Sovetdn reportajlar vern Al Mustafa-yev d qrar qlb kimi dyrlndirdi, deputatlarn byk i grdyn dedi. Sonra Moskvada deputatlardan bir nesi il msahibni verdi. Qabaqca AS-in sdri Elmira Qafarova zrimiz byk msuliyyt gtrdymz dedi, bu qrar daltli adlandrd. Anar dedi ki, nhayt, parlamentimiz haqq nahaqdan se bildi, dalt ss verdi. Az qala yekdillikl (4 leyhin, 20 bitrf) qbul olunmas da bunu gstrir. Pstxanm zizbyova z il apard N.Nrimanov srlrinin II cildinin siqnal nsxsini gstrib dedi ki, bugnk qlbni qazanmaqda biz Nrimanov ideyalar kmk edib. Vli Mmmdov (26-larn I katibi) dedi ki, dz yoldayq. zrimiz byk msuliyyt gtrmk, glin doru yoldan sapmayaq. Deysn, dmiryolu idi, dedi ki, Elmira Qafarova xalqmz adndan (?!) hdlik gtrb ki, Azrbaycan tcili olaraq blokadan gtrck. Bu biz yaramr. Biz sz vermiik, grk Moskvada xalqmz haqqnda pis fikird olmasnlar. Elmira Qafarova yenidn sz alb bu byk qlbd bdrrhman Vzirovun byk myi olduunu qeyd etdi v fxr etdiyini bildirdi ki, Azrbaycan xalq hmi olduu kimi indi d partiyan rkdn sevir. Bli, Vzirov komandas xalqa qar gcl ideoloji hcuma, yr keib. El bu gn Bakda partiya-tsrrfat fallarnn ynca keirilib. Vzirov x edib. (Zamandan sonra gstrcklr). Bu gn bir ox mssislrd tcili yncaqlar arb qrar byniblr. Bir zavodu gstrdilr. Fhl az kpkln-kpkln qrar triflyir, bu daltli qrar n partiyaya minntdarlq edir, ona cavab olaraq neft istehsaln daha da artracana sz verirdi. gr oxumu deputatlar, xalqn sevimli yazs Anar, akademiki Pst zizbyova lbbeyk deyirlrs yazq fhlnin marionetka kimi mdirin istdiyini demsindn niy incimliyik? Ziyals qorxaq olan milltin fhlsindn ksmy haqq yoxdur. Hr bir xalq znn malik olduu millt vkillrin - deputatlara layiqdir! Onlar saxlayrqsa, demli, onlara da layiqik! *** Zamanda Qorbaov v Raisa Maksimovnann taliyaya sfri gstrildi. Raisa Maksimovnaya hsr olunmu ayrca reportajda gstrilirdi ki, o, SSR Nazirlr Sovetinin sdrinin bu yaxnlarda seilmi mavini Sitaryanla39 birg srgilri gzir, lenti ksib srgini ar. Grk Sitaryan padahn xanmna taliya ermnilrindn hans hdiyyni alb verck. *** Saat 11-d Vzirovun xn40 verdilr. Ordan-burdan verirdi-lr. Yen rusca danrd: - DQMV-d barq v slh almalyq. Ya barq yolu il getmli, ya da vtnda mharibsin balamalyq. Barn alterna-tivi yoxdur. Mrkz problemin hlli n ox i grb. Qrarn 2-ci maddsini mxtlif cr rh edirlr. Deyirlr ki, bzi maddlr xalqa atdrlmayb. DQ problemini yalnz siyasi yolla hll etmk olar. Mrkz yox, respublika z zrin msuliyyt gtrmlidir ki, vziyyti normalla-drsn. (l-l danrd. Grnr, Meydandak danqdan xbri vard v yncaq mitinqdn sonra olub. Hr halda, Etibarn xna qulaq asb. He kefi yox idi. Qabaqklar kimi gl-gl tlxklik etmirdi. Grnr, baa db ki, bu hna o hnadan deyil). Sessiya televiziyaya kilmyib. Bu sessiyada vziyyt yngl deyildi. Ermni trfi mzakirni pozmaq istdi. stmirdi ki, burada mzakir olunsun. Bizim respublikada da mzakir vaxt yollarn blokadasna baladlr. Dmir yollarnda, avtomobil yollarnda blokadan gtrmk, n qti tdbirlri grmk haqqnda zmant verdik, byanat verdik. Gzl-mirdik ki, zal bel ss verr, ancaq 348 lehin, 4 leyhin ss verdi. 20 bitrf qald. Zori Balayan hmiki kimi dand. Qrarn mahiyyti nddir? (Yarmq qoydu, yen Balayana kedi). Balayandan sonra Qabrielyan, Poosyan v baqalar dand. Ermnilrin deputatlar hams xb getdilr. Mahiyyti - SSR AS qti kild bildirir ki, respublika bunu hll etmlidir. Srhd dyiikliyin yol vermir. Seicilrin biz tapr da bel idi, biz onu yerin yetirdik. Sessiya DQ-da btn milltlrin thlksizliyini tmin etmy ard. Respublika z idar orqanlar yaradacaq.

1-inci maddd blokadann gtrlmsin toxunulur. Aydn deyil ki, kimin dyirmanna su tklr blokada il. Qurultayda n ba ver bilcyini biz dnmliyik ki, blokadan gtrmsk n ola bilr. Vilayti idar edn orqanlar yaradacaq. Vilaytd nmayndliklr mtnasib olmaldr. 189 min adam yaayb (77%), azrbaycanllar 21,5%. Kommunist ermnilr vilaytd azrbaycanllara nisbtn ox olub. Partiya, komsomol, hmkarlar orqanlar brpa olunanda bunu nzr alacaq. Bir yerd eyni yolla getmsk... Sabah bro olacaq, Ryast Heyti yacaq, qrar qbul edck. Biz mslht grdlr, zmz d dedik ki, btn msuliyyti z zrimiz gtrrk, tam zmant veririk. Ham yax bilir ki, vilayt n vziyytddir. 2 ild he bir inkiaf yoxdur. Tikinti getmir. Adamlarmzn hval-ruhiyysini, planlarn bilirm. Ham z thfsini vermk istyir. Real muxtariyyt verilmlidir. (Burada lent ksildi). qtisadi ms-tqillik olmaldr. Naxvana, Qarabaa mstqillik verilmlidir. V bnd-d XK-nin lvindn danlr. Ona byk umud bslyirdik, ancaq zn dorultmad. Biz Respublika Tkilat Komitsini yaradacaq. Nzart-mahid komissiyas yaranacaq, ilrimiz nzart edck. Btn qounlar harada asl olmasndan asl olmayaraq mrkz tabe edilib. Respublika Tki-lat Komitsi mrkz mracit ednd qoun ttbiq olunacaq. Bu gn DN v prokurorluq araqzdranlara qar ciddi m-bariz aparmaldr. Onlar milltindn asl olmayaraq bellrin qar barmaz olmaldr. Bizd qaqnlar problemi yaranb. Vilaytd hm ermnilrdn, hm d azrbaycanllardan gedn olub. Xsusi komissiya yara-dacaq, qaanlar daimi yerlrin qaydacaqlar. Milli trkibin demoqrafik dyiikliyin yol vermmk d vzif-lrdndir. Sni surtd artma yol vermk olmaz. ki xalq arasnda xeyir-xah mnasibtlri brpa etmliyik. Bu yoldan kinmyck, qvvmizi sir-gmycyik. Bzi msuliyytsiz adamlar vziyytin sabitlmsini istmirlr. Ermni deputatlar deyirlr ki, azrbaycanllara nec etibar etmk olar ki, onlarda qayda-qanun yoxdur, blokada ba verir? Ona gr hammz bir olmalyq. Ultimatum gndrnlr qar barmaz olmalyq. MK-nn, nazirliklrin qarsnda xuliqanlq edn provokatorlara qar mbariz etmliyik. Ttillr nticsind (respublikada 8 ayda yax nticlr ld et-midik. Glir 103% dnilmidi.Fhl sinfi, kndlilr sa olsun) sent-yabr-oktyabrda ox ziyan vuruldu. 250 milyon ziyan dydi; yars sentyabr-oktyabra dr. Tikintid planlar yerin yetirilmir. ox mallar, rzaq a-tmr. Kims lazm idi ki, xalq pis yaasn. Biz yol ver bilmrik ki, bir ovuc adam xalq l salsn. Buna son qoymaq vaxt atb. (Bura atanda qzd, yumruunu krsy rpd). Milli bayramlara, dilimizin inkiafna yol vermliyik. Bu yoldan dnmycyik. Xalq n narahat edir? lmy imkan verin, yaratmaa rait yara-dn. DQ blasndan istifad etmk mftxorluq deyilmi? (Bxtiyar mllim zalda idi. Baqalar l ald, o, bn tumarlayrd). Ziyalla-rn bzisi partiya il xalq ayrmaa alr. Ttili yaradanlarn oxu iqtisadi mstqillikdn danr. (Tribu-nada E.Qafarova, A.Mtllibov, Mslm Mmmdov v b. oturmular). Biz bilirik ki, qrar bzilri nec qarlayacaq. Ancaq biz onu nyin bahasna varsa yerin yetircyik. Diktor Tamilla xanm bu ox xo xdan sonra camaata irin tbssml xeyirli gec arzulad v biziml saollad. Bli! Onsuz da, ermni z byk rus qardann li il bu qrar bizim millt vkillrimiz, xalqnn dmnin evrilmi Vzirovlar-na, Elmira Qafarovalarna, Ayaz Mtllibovlarna qbul etdirckdilr. Hkmn bu mzmun saxlanacaqd. Ona gr d dmir yolu el I gndn ilmmli idi. V ilmdi d! Vzirovun - siftind, ryind, hrktlrind z xalqna nifrt-dn baqa ey duyulmayan bu cayib diplomatn, diplomatiyas yalnz z xalqn satmaa xidmt edn bu Kreml nkrinin, ermnilr qoularaq blokada qqran, klr xan xalqn xuliqanlar adlandran bu ermni-yhudi lobbisi altinin, gzlrini qzbl brldn tlxyin, indi-ydk htta mnim kimi sadlvhlrin ryind az-ox qalm hrmtini d daa rpan bu bdbxt, Allah qaram mxluqun, tarix shiflrind Azrbaycan xalqnn mnafelrini satan, ona tarixi xyant edn kommunist partiyas xadiminin bu unudulmayacaq x il ikic saat qabaq Meydanda millti, xalq Azadla sslyn manifest arasndak tam ziddiyyt gstrir ki, 1946-c ildn sonra ilk df olaraq milltimiz yeni bir inqilab, qanl vtnda mharibsi rfsinddir.

Xalqn, milltin geriy yolu yoxdur - arxada Moskvann li il qazlm ermni alas, quyusu durur, irlid is glllr, hbsxanalar, tqiblr, aclq arxasndan boylanan rngli Azadlq! Vzirov v onun zn bnzr, milli heysiyyatdan, tssbdn mhrum manqurd miyyti xalqn qanna boyanmayb tarixi msuliyytdn qurtarmaq istslr ya istefa ver-mlidirlr, ya da xalqa qoulmaldrlar. Onlarn xalqa qoulmasn tam asllqlar v qul tbitlri imkansz edir. Htta szd xalqla olduqla-rn deslr, id d guya ns etmk istdiklrini gstrmy alsalar da (ken sessiyada olduu kimi) onlar he vaxt smimi olmayacaq, xyantkar, ikizl (blk oxzl) siyastlrindn qtiyyn l kmycklr! stefa vermy is onlar Moskva da qoymayacaq (istmz ki, xalqda z qvvsin inam yaransn), zlrinin mnsbprst, xrda alveri mnviyyatlar da buna razlamaz. Ken ilin noyabrnda diktor Rafiq Hseynov bir gec mhm xbr olacaq szlrini bir ne df tkrar ednd, deyiln gr, bizim Mrkzi Komit brosu Vzirovu xarb yerin Hsn Hsnovu seibmi, ancaq bunu xalqa elan etmy imkan verilmyib. Moskva tez z aparlarn gndrib bu ii yatrdb, xalqn tlbini yerin yetirmy qoymayb v sonra bir sr Qdlyan mstntiqini respublikamza, sarqulaq ordusunu Gncy, Naxvana, kiy, Qarabaa, Bakya, Azrbaycann baqa gulrin cza dstsi kimi splyib, biabrlqlar trdib, terror edib. Hbslr, tuthatutlar, i-dnqovmalar, qorxutmalar balayb, ktlvi qorxu iqlimi yaradlmaa allb. Mnfur Moskva v onun ermni funtin bulanm iyrnc Kremli aradan dz bir il kendn sonra yen hmin siyast l atmaq istyir. Ancaq o bilmir ki, dz bir il qabaq Nemtin azndan SSR-dn ayrlacaq szlrini eidnd yars bo qalan Meydana bu gn bir milyon adam mhz bu arzu, bu istkl toplab. Bu bir ild Azrbaycan Xalq hrkatnn sadiq vlad - Azrbaycan Xalq Cbhsi xalqa siyasi drs kemi, onu Meydan mktbind siyasi arpma fnnin la hazrlamdr. Bu gn sad xalq n bu cr yaayla lm arasnda slind el bir ciddi frq yoxdur. ki il yaxn ermni thqirlrin dzmy mcbur ediln, gzlrini umudla ar babann daltin dikn xalq bu gn tam qti kild inanr ki, birdflik min olub ki, tk ermnilr yox, Moskva da onun dmnidir v artq ermnilr yox, Moskva il vuru balanacaq. Bu is lm-dirim demkdir. 2 ild sblri pozulmu xalq artq hr ey hazrdr. Bu xalqn hr eyi var - qeyrti d, dzm d, al da. kic eyi yoxdur - silah v sdaqtli dvlt balar. gr bu iki eyi qazana bils Azrbaycan xalq SSR-d n gcl, yilmz, yxlmaz azadlq mcahidin evrilck. Pribaltika, Grcstan v Ermnistanda olduu kimi bizd d xalqn sediyi balar hakimiyyt gtirils v onlar xalq iradsini yerin yetirslr silah da taparq v onda he bir dmn qarmza xa bilmz. ndiliks limiz bo, ryimiz Azadlq sevgisi il dolu, qar-mzda is ermnilrdn, ruslardan v Vzirovlardan ibart dmnlri-mizdn kilmi sipr. n qorxulusu da sonuncudur, nki z iimizd olan dmnlr - yaay, kefi, lzzti yalnz xalq satmaqdan, rvtdn yaranan dvlt aparat iilri, gnd milyonlar qazanan mafiya zvlri, n nhayt, yalan tbliata inanm, yaxud qorxudulmu orta tbq ziyallar xalqn azadl yolunda sipr olacaqlar, yaxud buna ala-caqlar. ndiydk n hndr sdlri ama bacarm Xalq Cbhsi bu sipri d sakitc ortadan gtrb hmin satqnlar dstsini xalqa qoulmaqla zrrsizldir bils vtnda mharibsindn yaynmaq mmkndr. ks tqdird Moskva v Yerevann endircyi zrblrdn daha ox Vzirovun zrblri biz tsir edck, onun vurduu yaralar daha drin ilyck. Uca tanr, Dd Qorqudun ruhu bizi - Ouz xaqann, Kltiginin, Sttar xann oullarn onlarn mkrindn qorusun! Amin! 30 noyabr 1989. Shr tezdn he bir man, nqliyyat ilmir. Qabaqk gnlrd tk-tk qaaq avtobuslar, taksilr gz dyirdis, bu gn he bir ictimai nqliyyat nv yerindn trpnmyib. Dz saat 10-da mikrorayonlarn dayanacaqlarnda avtobuslar, marrut taksilr z xd. Mn ttild olduuma gr i getmirm v hrd n ba verdiyindn d hllik xbrim yoxdur. Ancaq nqliyyatn iini z evimdn mahid etmy imkanm var. Bu gn shr tezdn bir yeniliyin d ahidi olduq - saat 9.35-dn 10.20-ydk Moskvadan televiziyann I proqram il Azrbaycan musiqisindn ibart film-konsert baxdq. Ancaq sevinmdik, nki Ermnistan dvlt rqs ansambl toy edib glin gtirir, bayram edir, Azrbaycan xalqnn musiqisi altnda adyanalq keirirdi. Rus imperializminin li il torpamzdan - rvan xanlmzdan zn vtn dzldn ermnilr - Sovet Rusiyasnn li il

Zngzuru, Gyni, Zngibasar da qamarlayan ermnilr, sarqulaq kommunist qardalarnn yardm il Qaraba da mnimsmy can atan ermnilr bu gn shr mumittifaq televiziyas il btn Sovet Sosialist Respublikalar ttifaqna SSR Ali Sovetinin qrarndan sonra nec bayram etdiklrini, toy-dynlrini gstrirlr. Bli, vaxtil at belind imperiyalar quran Atillalarn vladlar insan saymad tacir balalarnn, tfeyli varlqlarn hcumuna urayb. Sr filin qulana girib onu crnadr. Dorudur, 70 ildir ki, srnin aas bu fil tlim keib, onu istynd yatmaa, istynd durmaa, istynd mayallaq amaa yrdib, ancaq sr d, aas da unudurlar ki, filin fil tbiti dyimz qalb. Bu fil z tlimisini bir gn ayaqlar altnda zck, srni is divara yapdracaq. Axamst Qorxmaz Mmmdovun (mnim qeydlrimdki Qorxmaz) evin (qonu blokda olur, subaydr) getdim. Sahib Mmmdov da ora gldi. lkd son hadislri mzakir etdik. Hr mz Nemtin son xn-dan, daha dorusu, bu x Meydanda etmsindn naraz idik. slind xalqn ksriyyti bunu pis qarlayb. Qorxmaz dedi ki, bu gn hrd bir ne yerd kiik mitinqlr olub. Sahib dedi ki, metro stansiyasnda 2 dqiqdn bir tkrar edilir ki, XC metronun shr 8-dn ilmsin icaz verir. Filan nmry zng vura bilrsiniz. Sahib glndk Gnn ekranna baxdq (Qorxmazla). Dnnkindn frqli olaraq bu gn yarm saat yox, 10-15 dqiq hsr olundu DQ haqqnda qrara. Bu gn Kel manqayrma zavodunda olan mxbir zavodun partkomundan msahib ald. O dedi ki, qrar rkdn bynirik. daltli qrardr. Partkomun yanndak bir fhl d qrar rkdn byndiyini bildirdi. Bu vaxt hmin kadr qurtaran kimi baqa mxbir ekranda peyda oldu v dedi ki, mnim yoldam msahib gtrndn sonra zavodun fhllri bizi hat etdilr ki, bizim d szmz var, onlar eidin. Bir fhl dedi ki, bu qrar 24 madddir. Niy 8-i xalqa atdrlb? Mxbir arada sz atd ki, blk 240 madd olub, ancaq qbul olunan 8 madddir. Fhl cavab verdi ki, mn bilmirm ki, 240 madd olub, ya yox, ancaq hams yazlmayb. Sonra o, maddlri bir-bir thlil edib onlar tnqid etdi. Sorudu ki, niy Ermnistan z zrin he bir msuliyyt gtrmdiyi halda Azrbaycan dmiryolunda v respublika daxili nqliyyat yollarnda qayda yaratma z zrin gtrb? Azrbaycan rhbrliyi muxtar vilayt vertolyotla getdiyi halda orada nec qayda yaradacaq? 2 aya n ed bilck? mumiyytl, bu fhlnin xnn bir ox yerinin ksildiyi hiss olunurdu, nki sifti ekranda atlb-drd. Baqa bir fhl dedi ki, XK-nin lvi haqqnda mlumat verilir. Ancaq mlumat yarmqdr. Niy demirlr ki, komit niy lv olundu, Volski v baqalar hans czalar aldlar? O da qrarla razlamad-n bildirdi. Hmin mxbir kdki iki nfrin birindn ryini sorudu. Txminn 40-45 yalarnda olan bu kii dedi ki, mn bu qrara inanmram. XK lv olunub, yerin nzart komissiyas yaranb. Mxbir deynd ki komissiya ayr, Volski ayr, o, cavab verdi ki, ikisi d eyni eydir v saymazyana lini yellyib getdi. Bellikl, Azrbaycan televiziyas dnnki neftilrin xndan 180 drc frqli baqa rylri syldi. Bu nyin nticsidir? Televiziyada rhbrliy tzyiqinmi, yoxsa MK-da rhbrliyin yumalmas-nnm? Buna cavab vermkd tinlik kirm. Ancaq aydn olan bir ey var - 4 gndr ki, respublika ttil edir, respublika televiziyas, radiosu v mtbuat is lal, kar, kor olub he nyi demir, eitmir, grmr. Mrkzi Komitdn tam asl olan bu ktlvi mlumat vasitlri z aalarna sdaqtl qulluq edir. z televiziyamz susanda Moskvann Zamanndan ummaa dyrmi? lbtt, yox. Ona gr d bu haqda bir klm demyn o verilidn he incimdik, vzind is baqa maraql hadislr baxdq. Qorbaov taliya-dadr, onun yanndak Sitaryan - SSR NS sdrinin xarici laqlr zr mavini Qorbaovla brabr sndlr qol kir. O v SSR-nin taliyadak konsulu olan baqa ermni (familiyasn yax eitmdim) taliyada bu lknin Ermnistan zlzlsin yardm gstrn vtndalarna medallar verdilr. mumiyytl, bu sfrd ermni nmayndsi Sitaryan Qorbaovu mayit edn n nfuzlu miyytdndir. Grnr ki, o, Vatikana Vazgenin elisi kimi girck. Buna bh yoxdur. Zaman Vorkuta axtalarnn ttilindn d hr gn olduu kimi mlumat verdi. SSR konstitusiyasnn 6-c maddsini (Sovet ttifaq Kommunist Partiyasnn cmiyytd aparc mvqe tutmas) lv etmyi tlb edirlr v ttili II sovetlr qurultaynadk davam etdirmyi qrara alblar. Bu gn xaricdn d maraql xbrlr verdilr. Bu ay rzind lklri daxilind ciddi dyiikliklr aparma bacaran bir sra sosialist dvltlri ictimai-siyasi hyatda inqilabi dn

yaradblar. Mn bu hadislr toxunmamam, nki Azrbaycann drdi hr eyi unutdurub, ancaq bizdki hadislr onlarla eyni vaxtda, eyni asllq zncirinin mxtlif halqalarnda, eyni sciyyd ba verir. Balca frqimiz ondadr ki, bizim he bir dostumuz yoxdur - istr xaricd, istr irisi dmnlrdn ibart SSR-d, onlar is SSR-dn knarda v nisbtn mstqil, BMT zv olan dvltlrdir. ADR AFR-l srhdi tamam ab. Orada yeni MK, yeni Nazirlr uras yaradlb. lkd demokratik institutlar tsis edilib. ndi iki lknin birlmsindn shbt gedir. Macarstanda da btn sviyylrd rhbrlik dyidirilib, lkd SSR-dn ayrlmaq yolunda ilr grlr. exoslovakiyada partiyann rhbr rolu haqqnda madd konstitusiya-dan xarlb. Burada hminin marksizm-leninizm ideologiyasndan imti-na edilrk ideoloji metodologiya kimi humanizm, beynlmillilik v de-mokratiya gtrlb. Orada da rhbrlik dyidirilib. Pola seymi lknin adndak xalq szn atb, Pola Demokratik Respublikas elan edib. lknin, banda tac olan qartall ilk gerbini v ilk bayran yenidn qbul edib. Varavada Leninin heyklini uurmaq istyiblr, ancaq polis qvvlri mane olub, gzyaardc qaz ttbiq etmkl nmayiilri qovub, onlar is deyib ki, bir hftdn sonra qaydacaq. Hindistanda SSR-nin yaxn dostu, ba nazir Raciv Qandi sekilrd mlubiyyt urayb, istefa vermy mcbur olub. Sov.KP Siyasi Brosunun zv V.A.Medvedev Litvadadr. Orada ayrca proqram v nizamnamsi olan mstqil Litva Kommunist Partiyas yaradrlar. Bli, btn dnyada v lkd bel srtli demokratikldirm prosesi getdiyi bir vaxtda, xalqlar SSR-nin mstmlk boyunduruunu atmaa giridiyi bir zamanda Azrbaycann azadlqsevr xalqn Vzirov qaragruhu hdlmkddir. Bu gn respublika mtbuatnda DNnin drc olunmu mlumat slind xalq hdlmkdn, onu cza tdbirlri il qorxutmaqdan baqa bir ey deyildir. z xalqn xuliqan, ekstremist adlandran bu rfsiz byanat z rfsiz aalarnn - Vzirovun simasnda Yerevan v Moskvann gstrilrini yerin yetirmk ardr. Bu gn Azrbaycan gnclri qzetind srail Qarayevin Heykl v onun yeri adl ox dyrli yazs xb. Mllif kukla teatr il zbz qoyulmas planladrlan heyklin glck taleyindn sz ab yazr: Vaxtil Elmlr Akademiyasnn yeni binasnn qllli mrtblrini N.S.Xruov ixtisara salmdr. N.Nrimanovun abidsinin xtal xmasna - alaq postament stnd qoyulmasna S.M.Kirovun heykli mane olmudur. Grsn, bs xalq qhrmanla sslmy bu gn d qadir olan Korolunun z xmasna mane olanlar kimlrdir?. Mllif bu sual mn versydi deyrdim: Xalqn qzbindn, Koro-lunun Misri qlncnn parltsndan kinn yarasalar, respublikann ttil etdiyini dilin gtirmy qorxan, ancaq xalq altdan-altdan ilan kimi alb zhrlyn Kel Hmzlr!. .Qarayev tklif edir ki, Korolunun abidsi Baknn n grkmli yerind - x imrliyi trfdn Bayla girck yerdn Kirov parkna qdr olan yerd, dan n hndr yerind qoyulsun. (Burada is Kirovun heykli durur. Grnr, mllif mhz onun yerin Korolu abidsi qoyma nzrd tutur. slind son gnlr hrd bu haqda sz-shbt gedir). O, doru qeyd edir ki, Korolu abidsinin zmtin indi xalqmz baqa vaxtlarda olduundan daha ox mhtacdr. Zamandan sonra Baba Vzirolunun apard maraql mrn aylar verilii oldu. 2 eyl yadmda qald: 1) veriliin ortasnda ksib Azrbaycan KP MK-da mlumatn verdilr; bu gn MK brosunun DQ-da vziyyti normalladrmaq yolunda Azrbaycan xalqna divan tutmaq tdbir-lrindn dandlar (yqin ki, bu mlumat sabak qzetlr drc edck); 2) veriliin vvlind elan olunmasna baxmayaraq Yaqub Zorofunun mahnlar sslndirilmdi, mumiyytl, bel bir eydn danlmad. Grnr, verilid Yaqubun meydandak konsertinin videotsviri ildi-libmi, burada is XC rhbrlri d var, ona gr bu hissni yerli-dibli gtrmyi mslht biliblr. Mrkzi Komitnin byanatndan bel aydn oldu ki, gn sabahdan mssislrin, nqliyyatn, dmir yolunun ilmsin mane olanlara qar ciddi tdbirlr grlck, Daxili lr Nazirliyi bu cinaytkarlara qar amansz mbariz aparacaqdr. Ali Sovetin qrarnn humanist mahiyytini geni ktllr izah etmk n rayon yerlrin ziyal srs gndrilck (onlar da yqin ki, rayonlarda kabab vurandan sonra onu daltli, mstsna hmiyytli, suverenliyimiz byk hrmt izhar edn yegan dzgn qrar adlandracaq, avam ktlnin ban aldatmaa alacaqlar). Ancaq mn bir eyi aydn baa dmdim -

Vzirovun yoldalar qabaqca Azrbaycan xalqn sakitldirib sonra Qarabada vziyyti normalladracaqlar, yoxsa Qaraba qabaa salb sonra xalqa qulaqburmas vercklr? Ancaq cza mliyyatlarnn sabahdan balanacan dnnd bel nticy glirm ki, Qaraba ermnilri, deysn, gzlmk mcburiyytind qalacaqlar ki, grk Vzirov z xalq il haqqhesab n vaxt rdck! Ancaq, z aramzdr, Vzirova arada bir yazm da glir - bu boyda xalq susdurmaq, danlamaq n o qdr milisi o haradan tapacaq? Yqin Vazgen kirvsinin Mia bacolusu ona sgr gndrmkd kmk edr. Yen sa olsunlar, ken df d noyabrda kiini nalac qoymadlar. ndi qardan sekilr gln bir vaxtda da Qorbaovla ahnazarov raz olmazlar ata nnsi ermni olduu deyiln Vzirov mslman tapda altnda qalsn! Onlar rhbrlrimizin xahi-minnti il Bakda yenidn komendant saat ttbiq edck, araqardran ekstremistlrin, canilrin drsini sgrlrin yardm il layiqinc vercklr. Daha dorusu, vermk istycklr. Ancaq Azrbaycan xalq qulan Vzirova uzadacaqm ki, o da ksin? Bax, burada cavab olur qaranlq. Grnr ki, onun aydlamas n sabahn rini gzlmli olacaq... *** Bu gn eitdim ki, blfz byin Trkiynin Cmhuriyyt qzetind xan msahibsini Azadlq radiosu da verib. Tssf ki, n qzeti oxuya bilmim, n d radioya qulaq asmam. Qorxmaz danr ki, By Trkiynin siyastini v Turqut zal brk tnqid edib. Deyib ki, Trkiy Ermnistanda zlzl olan kimi ona yardm gstrdi, ancaq Azrbaycanda olan 200 min didrgin c dn kynk gndrmdi. Qaraba hadislri iki il davam etmsin baxmayaraq Trkiy hkumti birc df d z rsmi mnasibtini bildirmyib. Radio il msahibni rh edn bir trk mxbiri d Byl rik olub, onun tnqidini haql sayb. 1 dekabr 1989. Gndzn hadislrini yazmaa gndz imkan tapmadm. ndi Gnn ekran balayb. Q.Musabyov adna manqayrma zavodundan Fikrt Mirzyev (hquq mslhtisi): Bir ne bnd etiraz olaraq ilmirik. Komissiya suverenliyimizi pozur. Hakimiyyt Azrbaycana, qoun niy komissiyaya tabe edilir? Qrarn daha geni rhin ehtiyac var, dzli ehtiyac var. Partkom Elxan Qdirov: Qrar rh etmliyik. Bzi yoldalar bndlri dzgn baa dmr. Qrar dzgn, yerind qbul olunmu qrardr. Mxbir: Qrar Azrbaycan SSR-in DQ-da hakimiyytinin brpasdr. Yalnz bu reportajla kifaytlnn televiziya bildirdi ki, Zaman proqramndan sonra Aq sz verilii olacaq, orada irmmmd Hseynovla Ziya Bnyadov danacaqlar. Zamanda Qorbaovun Vatikana sfri, papa il gr verilirdi. Papa il gr zaman zalda SSR xarici ilr naziri evardnadze-nin yannda Sitaryan oturmudu. Papa qabaqca rusca, sonra italyanca nitq syldi (oxudu). Ermni kilssinin d adn kdi. Qorbaovla papa tklikd grb rusca shbt etdilr (papa polyak olduu n rus dilini bilir). Qorbaovun miyyti v arvad bu vaxt baqa zallarda gzldilr. Papa il gr ox az kdi. Bu Qorbaovla grmk n Maltaya glib. Q.S.Tarazevi (SSR AS komitsi sdri) AS qrarndan dand. Bir klm d Azrbaycan sz demdn sanki zn ermnilr tutub bildirdi ki, darxmayn, hr ey yax olacaq vilayti yerli hakimiyyt orqanlar idar edck, komissiya sadc nzart edck, muxtariyyt statusu genilndirilck, ona hr sahd (idar, iqtisadiyyat, mdniyyt v baqalarnda) mstqillik verilck. ki aya bu statusu artrmaq n xsusi qanun hazrlanacaq. Mxbir qrara mnasibtlrin kskin olduunu soruduqda Tarazevi boynuna ald, ancaq Azrbaycanda ttillrin adn kmdn dedi ki, bzi bndlri geni izah etmk grkdir (ki, ermnilr narahat olmasn!); mtbuatda bel yazlr xmaldr. Bli, mrkz z fikrini gizltmdn aq deyir, bizim siyasi fahi olan rhbrlrimiz v onlarn tabeliyindki ktlvi mlumat vasitlri xalqmz vicdanszcasna aldatmaqda davam edir. Bu msahibdn sonra Raisa Maksimovna Qorbaovann taliyadak x verildi. Padahn xanm Spitak, Kirovakan v Leninakanda zlzllrin dhtini unuda bilmdiyi haqqnda hesabat verdi v Ermnistana kmk edn italiyallara minntdarlq etdi. Raisa xanm zlzldn bhs edn srgiy baxd v onu bzi xslrin (ox gman ki, ermnilrin) pmsin icaz verdi. Bu xanm DQ- bir-birin vurandan sonra allanb - daha sovet v ermni xalqlarnn qardalndan danmr. Yqin bu df o, taliya ermnilrindn

Naxvann haqqn alacaq. (Almana alacaq, ancaq qorxuram ki, bunlar da ken dfki kimi muzey balamaa mcbur ola). Zamandan sonra Aq shbt verilii oldu. irmmmd Hseynov aparrd. irmmmd: Xalq imtahan verir. (Qrara kedi). Qrara mnasibt respublikada mxtlifdir. Savadl adam grk qrzsiz yanaa bilsin. Ziya Bnyadov: ox zabdan sonra qbul edilmi qrardr. Hllik son sz budur. Grk glckd inallah nec olar? Qaraba mslsi oxdan vard. Dana bilmirdilr. Demokratiyadan istifad etdilr. irmmmd: Mirz Xzr bizd moddadr. Azadlq radiosunda bu gn shr deyib ki, Azdlq meydanndak mitinq qrar rdd edib. Sonra o, qzetdn misallar gtirdi. Baltimor san yazb ki, AS mbahisli zonan Azrbaycana qaytarmaa ss verdi. Amerika qzeti yeni yaradlan qurumu kiik bir nzart-mahid komissiyas adlandrb. Bil Keller yazr ki, AS DQ- Azrbaycann nzartin qaytarb. Ziya: Ermnilr ona gr etiraz edirlr ki, DQ- Azrbaycandan ayr grmk istyirlr. Bizim adamlar el bilirlr ki, z hakimiyytimizi brpa etmk biz asan olacaq. Mxbirlr siyasti olduu n bunu duyublar. irmmmd: clasn nec getdiyini yqin ki, bizim televiziya gstrck. Nec dava olub. Primakov da imtahan verib. dn xbri olmayanlar el bilirlr ki, asan qbul olub, biz ziyandr. Ziya: Parlament ki qbul edib, biz mrdliyimizi istifad etmliyik, ermni ekstremistlrin zrr qdr frst vermmliyik. irmmmd: Xalq bizd bu qrar leyhin qaldrrlar. Yerevanda, Stepanakertd mitinqlr olub. Stepanakertd qrar qbul edilib ki, biz SSR AS-n etimad gstrmdiyimizi bildiririk. Onlarn mqsdi budur ki, qrar lv etsinlr. Bizim millt qhrmanlar da lv etdirmy alrlar. N olsun? Ziya: Onda ttifaq hakimiyyti olacaq. irmmmd: Bu qrarn qbul edilmsind AXC-nin d pay var. Ziya: Deyirlr ki, guya burada 24 bnd olub, 8-i qalb. Bel ey yoxdur. irmmmd: Mnd zapisi var. 5-6 layihdn bu seilib. Bunu o adamlar fikirlirlr ki, camaat sensasiyaya arrlar. Deyirlr ki, sbut edin ki, lav yoxdur. Bel adamlarla mbahis etmk olar? Ziya: Bu, yegan frstdir verilib. Ermnilr imkan vermmk g-rkdir. irmmmd: Mitinq siyasti il i grmk olmaz. Byk siyast grkdir. 29-unda Stepanakertd bir qrar da xb. A ev - Bua gndriblr ki, Qorbaovla grm. Bizd deyirlr ki, guya ermnilrin zaldan xmas da frldaqdr. Ziya: Biz ox facili dvrd yaayrq. BMT-nin gy beretlilr qoununu dvt etmk istynlr var. Aydn olur ki, ermnilr bu ii oxdan hazrlayrlar. Xalq onluqlara, yzlklr, minliklr ayrblar. Biz is yatmq. irmmmd: Mitinql, ttill respublikan dada bilrik. Bu qrardan mhkm yapmalyq. All i grmk grkdir. Ziya: Dmir yolu mrkkb msldir. Biz gln 400 qatar rzaq Rjkovun gstrii il baqa yerlr gndrilib. rzamz ox deyil. Blokadaya l atmaq dzgn deyil. sizlr, qaqnlar oxdur. Mnim qzetd yazm haqqnda demk istyirm ki, oxdan vermim. Onu qsd adlandrmaq istyirlr. Bu xalqn oluyuq. Parlament vziyytdn xmaa imkan verir. irmmmd: Xarici radiolara qulaq asram. Deyirlr ki, bu df Qaraba ala bilmsk sonra gcl dvlt olub (szndn bel xd ki, silahlanb) Azrbaycandan bu torpaqlar zorla alacaq. getmmk qhrmanlq tlb etmir. Gedib mriftl ilmk baqa eydir. Tlbnin drs getmmsi kim grkdir? Kimi idn xarrsansa zng edir Mirz Xzr. Ziya: Respublika rhbrliyinin istefas ny gtirib xara bilr? Alternativi yoxdur. irmmmd: Bizd xalqn taleyini fikirlmk yoxdur. Ziya: Glck sekilrd Cbhnin o nmayndlrini gstrsinlr ki, onlarn namizdlri layiqdirlr. irmmmd: Misal var ki, ayaqqabm geyrsn, yeriimi yeriy bilmzsn. El adam var ki, ailsini idar ed bilmir, ancaq respublikan idar etmk fikrinddir.

Ziya: nd hrd qorxulu vziyytdir. Dstlr yaranb, kd qayda-qanunu pozurlar. Biabrlqdr. Qaydaya dms dalnca mcburiyyt glck. irmmmd: Glck nsillr bizi lntlmsinlr. Alimlr qorxurlar ki, burada danaram, mitinqd adm hallandrarlar. Kim n deyir-desin. *** Bu verilidn sonra Dala balad. lqar lfiolu Adamn I katibi Aydn Quluyevl shbti lap qabaa kdi. Bo-bo eylr dandlar. kinci kadrda Bxtiyar Vahabzad yeni k adlarndan dand: Hr adamn adna k oymaq olmaz. z d tkc mndn asl deyil. Komissiya var. Bxtiyar mllim Salman Mmtazn adnn lyazmalar nstitutuna verilmsi zrind ayrca dayand, onun xidmtlrini sadalad. Mnim adm krk dedi ki, gzl alimimiz dalt Tahirzadnin dbiyyat v incsnt qzetindki yazsnda gstrilir ki, hbs ediln vaxt evindki lyazmalar S.Mmtazn zn datdrdlar. Bxtiyar mllim kimi xalq airinin geni ktl qarsnda mn bel yksk qiymt vermsi, tbii ki, ryimi ad, ancaq qdim arzumun - institutumuza bu byk insann adnn verilmsi mni daha ox sevindirdi. Vur-tut bir hft qabaq instituta Dd Qorqud ad verildiyini sylynd hla xanmn41 gzlrindn axan yaa hycansz baxmaq olmurdu. Dzdr, hr Ziyallar evin, bir d Myasnikov ksin S.Mmtazn adnn verildiyini hla xanmn olu Urxun Qalabyov Bxtiyar mllim zng vuraraq yrnmidi.42 Ancaq bu da hla xanm sakitldirmmidi. O istyirdi ki, he bir mssisy yox, mhz lyazmalar nstitutuna atasnn ad verilsin, nki o btn mrn, varln v var-dvltini lyazmalarmza srf etmidir. A, o axam hla xanmn gz yalarn grb ona tskinlik vermkdn, Ziyallar evi d pis deyil dey badansovdu tslli vermkdn savay limdn bir i glmdiyin gr zm qnayrdm. Ancaq yax ki, dbiyyat v incsntdki yaz43 vaxtnda xd v o, Bxtiyar mllim el tsir etdi ki, bu tsir altnda bazar gn (!) komissiyan yb instituta Salman Mmtazn adnn verilmsin nail oldu. Bu gn fxr edirm ki, arzumun hyata kemsind zmn d kiik d olsa myim var.44 N is, indi keirm bugnk vacib msllr. Bu gn d, dnn d, mumiyytl, hr gn hrd kiik mitinqlr, mssislrin qarsnda piketlr olur. Bunlara, sasn, Milli qurtulu tkilat balq edir. Onlar Mnsur liyev v Seyid Tahir Qarabainin itirak il keirilir. Bugnk qzetlrd - Azrbaycan KP MK-nn orqan olan hr iki qzetd (Kommunist v Bakraboi) bir-birindn dhtli, eyni hcmd, eyni yalan v hiyl, aldan tutumunda iki mqal xb. Kommunistd fqann nama gc verk adl mqalsi 3-nc shifd xsusi gzarpan riftlrl Parlament mxbirimizin qeydlri adl, iri hrflrl ylm (mllifin silsil yazlarnda ilk df olaraq onun imzas da byk riftlrl ylb) rubrikadak materialda Katib romannn mllifi zn didib-tkr ki, yazn da he ksin sifarii, ya gstrii il yazmamam. ryimin hkmdr bu szlr. (Bir saat qabaq irmmmdl Ziya da bel deyirdilr). Mxbir tccbl yazr ki, bzilri qrarla raz deyil, ttillr var. Niy? Ax biz bayram etmidik, lknin hr yerindn glmi xalq deputatlarnn trkibini qbul etmidik. O belc d yazr ki, SSR AS-nin bu qrarn bynmmk n az tccb dourur. Sonra o hycanla tsvir edir ki, d/y-da hrktin dayanmas xbri Azrbaycan deputatlar n dhtli bir xbr idi. Qrara yksk qiymt vern mllif yazr: Bu, millti ermni mafiyasnn dhtli mlubiyyti, xeyrin r zrind qlbsi idi. fqan bzilrinin qrarla razlamamasn bilrkdn onu shv yozmaq chdi adlandrr v deyir ki, bu da parlament sndlrinin baa dmmkdn, hquqi v siyasi kmsavadlqdan irli gln nqsandr. Muxtar Vilaytin statusunun yksldilmsini, hrtrfli mstqilliyini adi bir ey kimi izah edndn sonra nzart-mahid komissiyasn da az qala hmiyytsiz bir ey sayr: o, komit deyil, mr, direkiv vermk, icra olmaq orqan deyil, Ali Sovetin gzdr!,mvqqtidir, mr yerli hakimiyytin qurulmasna qdrdir. Ordunun Azrbaycana tabe olmasna qar mllif bel xr: Ordu Azrbaycana tabe olsa sabah hr mdafi v mhafiz tdbiri millti nsrlr trfindn Azrbaycan hkumtinin mri il ordu bizi qrr - kimi alm car kil bilr. Ali Sovetin komissiyasna is bel r atsalar da tutmaz. Demli, bu da respublikann xeyrindir. (Maallah, deputatlarmzla oturub-duran mxbirlrimizin d siyasi qabaqgrnliyi xeyli inkiaf edib!). Baqa bir sra bndlr d malalanandan sonra, ona qar bh oyatmamaa, barq etmy, btn qvvlri iki aya bu qrar yerin yetirmy (!) aran fqan by qrarn alternativi

olmad kimi, onun icrasnn da alternativinin olmadn dnr,xyalplov eqin dmmliyik dey yava-yava hdlr doru ynlir: Mitinqin d, ttilin d, meydanlara ylb bayraq yellmyin d (sedirm mnimdir - .T.) z mqam var. Hddind dayanmaq n byk mdriklikdir. V balayr qorxutmaa: Ancaq bizim hddi amamz (sedirm mnimdir - .T.) ii o yer atdra bilr ki, bu qrarn leyhin olan ermni deputatlar grdnz ki, biz haqlyq, Dalq Qaraba Azrbaycann trkibind saxlamaq olmaz - deyib mslni xalq deputatlarnn dekabrn 12-d balanacaq ikinci qurultayna xararlar. Sonra is mxbirin ninki znn dizlri sir, htta qrar leyhdarlarn da titrmy arr: Ali Sovetin qrarna biganlikdn sonra xalq deputatlar qurultay el bir qrar xara bilr ki, ...dorusu, daln demy qorxuram (sedirm mnimdir - .T.). Ax qurultayn qrar qanundur, mzakir olunmur. Onda haraymz he yer atmaz. Qalann znz fikirlin. Mllif etirazlarla xalq thqir etmmy arr: Hddi amaqla xalq bezdirib o ncib inam hissini (sedirm mnimdir - .T.) thqir etmyk. V nhayt, bizim mdrik doma Mrkzi Komitmizin iki il oxuduu mahnnn dyimz nqrat: ki il gzlmiik. N olar, glin iki ay da gzlyk. ndi tlsib (sedirm mnimdir .T.) mitinqiliy, ttillr uymaq bizi he bir xeyr calamaz. Yax ki, fqan bu yazn he bir sifaril yazmayb, yalnz ryinin hkm il qlm alb. Allah elmmi, Mrkzi Komitnin gstrii il yazas olsayd yqin tlb edrdi ki, qrarn kramtin inanmayanlar kafir kimi daqalaq edilsinlr. fqan xalq o qdr tanmr, ona gr d yazs geni ks-sda dourmad. Ancaq ikinci yaz Bakinski raboid Ziya Bnyadovun mqalsi bomba kimi partlad. Yaznn balancnda bizim mxbirimizl msahib qeyd olunsa da mxbirin ad-familiyas yoxdur. Mqalnin ruhundan, slubundan v irid DTK-n mdafi etmsindn v b. aydn olur ki, bu material Dvlt Thlksizliyi Komitsi, yaxud Mrkzi Komitnin msul bir iisi hazrlayb, Ziya Bnyadov is sadc ona imza atb. dalt namin demliyik ki, fqan xalq aldatmaqdan, ona psixoloji tzyiqdn baqa he n etmyib. Ziya Bnyadov is dhtli xyant l atb - xalqn milli hisslrini thqir edib, didrginlrl yerli halini z-z qoymaq, ziyallarla xalq ayr salmaq, Xalq Cbhsini xuliqanlardan, savadszlardan ibart olmas, onun czalandrlmas fikrini irli srb! Mnim hl bir ne ay qabaq - AXC-nin n hrtli vaxtlarnda, qlncnn dal da, qaba da ksn vaxtlarda tvi keirdiyim amil bu gn Ziya Bnyadovun yazs il gerkldi. Hr an gzlyirdim ki, yalnz Vzirovlardan ibart yerli manqurdlar srs yox, Moskva - Yerevan Emidzin - Nyu-York mafiyas, beynlxalq ermni bksi AXC-ni mhv etmk n n dhtli sullara l atacaqlar, ona gr d Ziya Bnyadovun xyantin gzlniln adi bir ey kimi baxdm. Dvlt Thlksizliyi Komitsi, Mrkzi Komit bu mqal il iki hdfi birdn mhv etmy alb - Ziyann li il Xalq Cbhsini v Xalq Cbhsinin li il d Ziyan; bellikl, iki qorxulu dmni birdn aradan gtrmyi planladrb. Tssf ki, bunu dnmyn, grnr ki, Akademiyada vitse-prezident olmaq arzusu il alb-yanan45 akademik bununla Xalq hrkatna n qdr ar zrb vurduunu tsvvr etmyib. Ancaq dorudanm o bu qdr sadlvhdr?! Mn btv bir xalqn bu yazn oxuyandan sonra a-ba qaldn, az qala aln itirdiyini, hyat, yaay lntldiyini grrm! Adamlar deyirlr ki, bu dnyada daha mqdds he n v he kim qalmayb, he kim inanmaq olmaz! Yz minlrc yurddamzn inam bir ann iind sanki kimi ilik-ilik oldu!.. Bli, el bir hadis ba verib ki, el bil, xalqn prsti etdiyi, bir sz il cihada xmaa hazr olduu n nfuzlu bir ruhani, nzibillah, peymbrlri syb! Ziyann mqalsini yalnz bu deyiln bnztmk olar. Mn minlrc gncin v qocann Ziyann yolunda lm bel hazr olduunu grnd ryim qrurdan daa dnb. Onu grnd xalq dalalanaraq ah qalxr, Zi-ya!, Zi-ya! arlar meydanlar titrdir, lrzy salrd. Millt akademik Ziya Bnyadovu znn atas, sarslmaz daya, arxas sayrd. randa qzaya uradn eidnd Azrbaycanda krpdn asaqqaladk onun taleyi il maraqlanm, rklri tvil rpnm, hr an onun drdin yanmd. Xalq onu mqddsldirmidi. Htta bu yaxnlarda Dalada olan xna da rkyana asaqqal tnbehi, alim ltaql kimi yanaaraq hmiyyt vermmidilr. Sn dem, el o vaxtdan Xalq Cbhsin, Xalq hrkatna ciddi hcumun ciddi bnvrsi qoyulubmu. Bs ny qol kib Ziya Bnyadov? Suallara hans cavablar verib? Ermnilr azrbaycanllar qovub, ancaq vziyytlri indi yax deyil - yen d rvtxorluq v b. hallar qalr. Biz d ermnilri xarrq - evlrimizin stn tikmy usta yoxdur, mtxssislr qalmayb. vzind Bakda tolpalarla qaqnlar dolar. Azrbaycanl qzlara (?!

- .T.) nec paltar geymyi yrdirlr, hrlilrl vuruur-lar (z d tkc milli lamt gr yox). Biz btn mrmz boyu Altaaca dinclmy gedirik, onlar is orada yaamaq istmirlr. Onlara mrkz ver, yax i ver. Nticd hrli azrbaycanllara qar onlarda kin yaranb, hrlilrdn is vzind yeraz ayamas46 qazanblar. Didrginlr haqqnda bel mnfi tssrat yaradlandan, onlarla hrlilri vurudurmaa47 aq-akar tbbs gstrilndn sonra msahibd didrginlrin yaratd n mhm problemlrdn biri kimi cinaytkarln artmas gstrilir. Baqa szl, didrginlr cani kimi qlm verilir v onlara qar cinaytkar mnasibt yaradlmas istyi duyulur. Sonra deyilir ki, didrginlr kmk edn Yardm cmiyyti yaranb, i grlr, ancaq ermnilri vur! arlar ksilmir. Yax, tutaq ki, biz tkmilltli respublika (grsn, buna kim alr?! - .T.), suveren dvlt olduq, ayrldq. Dals? Cavab: ayrca yaaya bilmrik. Bu tlblr cfngiyatdr. lmk istmirik, nki bu gn pekarlmz yoxdur. Bara mane olan cht kimi siyasi avantrizm, MK v DTK-nn iki ild olduu kimi indi d tez-tez ikilli yapd korrupsiyaya quranm elementlr! (Bu szlr qzetd Ziya Bnyadov imzas il xb!). Sual vern (mnim txminim gr, sasn DTK-nn mnafeyi mdafi ediln v onun slubu aq-akar duyulan bu material Moskvadan SSR DTK-s Bakya gndrib v mhz buna gr d o, tbii ki, anonimdir) deyir ki, bildirki noyabr hadislrind ylan pullardan 147.797 manat Yardm cmiyyti fonduna krlb. Ancaq mitinqlrin birind deyilib ki, bu pulu DTK alb. Demli, byanat yalandr. Siz n dey bilrsiniz? Oxucu bel cavabla qarlar: Dvlt - siyasi idar aparat hcumlarn balca hdfn evrilib... Akarln glmsi il ox msu-liyytsiz dillr ald. Sonra Ziya by bildirir ki, Meydanda ylan pullar 7 rqmli ddlrl (baqa szl, milyonlarca manatlarla) ifad olunub v tssf edir ki, xalqn tmiz rkl verdiyi pullar irkin syasi mqsdlr n istifad edilir. (Blk o, silah alnmasn nzrd tutur?!) Xalq Cbhsini lklmk, onun orular, cinaytkarlar toplants olduunu sbut etmk n48 Z.Bnyadov (daha dorusu, DTK) Sumqaytda AXC zv Vaqif hmdov adl birisinin siyasi xuliqan olduunu deyir, onun Sumqayt meydannda DN-n v DTK-ya lm! qqrdn bildirir v Moldaviya hadissini yada salr. ndiydk srbst kild verdiyim fikirlr bir abzas da artrram, ancaq onu drnaq irisind, olduu kimi vercym: V qoy Mhmmd Hatmi v Mnsur liyev mtbuatlam, televiziya ilmi, bilmirm, ancaq z xalqlarna cavab versinlr ki, ham eitsin grk onlar sakit v mdrik Azrbaycan xalqn hara aparmaq istyirlr! Qoy ttillri tkil edn Etibar Mmmdov cavab versin grk onun faliyyti d belc ekstremizm deyilmi, ancaq siyasi sahd?!. Sual vern mxbir bu cmldn sonra sadlvhcsin deyir: Ziya Musayevi! Siz Azrbaycan Xalq Cbhsi balarnn adn kdiniz.... Bunun ardnca bel cavab glir: Birbaa cavab vermk istyirm. Azrbaycan Xalq Cbhsi n idi v indi ny evrilib, bu, prinsipial kild mxtlif eylrdir. dar Heytind dartma, hakimiyyt urunda mbariz (sedirm mnimdir - .T.) balayb. Btn bunlar axr yax he n il qurtarmayacaq xrda v ucuz siyasi oyunlardan baqa bir ey deyil. Bunu bir tarixi alim kimi deyirm. Adamlar bacarmad idn yapanda, siyast diletantlar v yoltnlr drtlnd onlarn shvinin altn ilk nvbd xalq kir: zablarla, mhrumiyytl, qanla... (sedirm mnimdir - .T.). Daha sonra: AXC-d zkal adamlar atmr. Lngrlmlr, cfng tlblr, ekstremist arlar v qqrqlarla hrd yrlr d bundan irli glir (sedirm mnimdir - .T.). Sonra n olsun?.. Dz, mn dediklrimi tkrar edirm; bu haqda Dala veriliind danmam. Qeyd etmk istdiyim bir ey var ki, bu da diletantlqla avantrizmin ittifaqdr. Bu, xeyir gtirmz. Qeyri-pekarlq - bax, cmiyyti bu qhr edir. Vicdanl, thsilli adamlar yox olur, onlarn yerin haykylr, siyasi crtqozlar glir, onlar da Xalq Cbhsind hakimiyyt can atr, xalq haqqnda dnmrlr. Bunlar MK v DTK-nn AXC haqqnda xalqn beynin bu son bir ne ayda ciddi-chdl yeritmk istdiyi proqram mddalardr. Mlliflrini d oxumuz tanyrq, ancaq bu gn bu szlr Ziya Bnyadovun imzas il tqdim olunub. ndiydk Azrbaycan Cmhuriyytinin rngli bayran, gerbini rsmi kild qbul etdirmk urund mbariz aparan Z.Bnyadova bu haqda veriln suala cavab aadak cml

il balayr: Xalq hrkat deyiln eyin (sedirm mnimdir - .T.) ortaya xd mddtd ox ey dyiilib. Xalq hrkat anlaynn zn kinay edn akademik fikrini bel tamamlayr: Artq dediyim kimi, az savadl, tarixi zif biln v bugnk hadislrdn zif ba xaran adamlar skan arxasnda oturublar (sedirm mnimdir - .T.). Rus imperializmi, Azrbaycan xaqnn dmnlri, imperiya v b. haqqnda qqrqlar da buradan irli glir. Bu vaxt oradak mitinqlrd qeyd olunur ki, AXC Lenin mvqeyind durur. Bu, cfngiyat deyilmi?. Bax, burada Z.Bnyadov Moskva DTK-snn, ahnazarovun Azrbaycan xalqna yazd siyasi ittihamnamy qol kir. Tan szlrdir. Ken ilin 5 dekabrnda xalq dadandan sonra da belc siyasi hcumlar Moskvadan gln 350 nfrlik mstntiqlr briqadas tkil edib, halini ktlvi kild psixoloji terrora tutdu, ancaq onda n byk ittihamlar milltlraras davt v hakimiyyt orqanlarna itatsizlik v ktlvi itialar trtmk idi. ndi is ssenarid Moskva mslni bir balaca bydb - milli davt leninizmi inkar da lav olunub. lbtt, hr bir ideya, proqram hyata keirilmk n nzrd tutulur. V proqram da elan edn adsz mxbir, nhayt, qrara glir (daha dorusu, msahibin bu szlri balayr): Btn bunlar (tolpa psixozunun al zrind, ekstremizmin salam dnc zrind qlb almasna mane olma - .T.) indi, n qdr ki, dzldilmsi mmkn olmayan ey ba vermyib, tcili etmk zruridir. Baqa szl, hr yeni qoun hisslri arlmal, qadaan saat yeiidn brpa olunmal, AXC H-nin ekstremist, diletant, avantrist, xalq qrna aparan balarndan xalq xilas etmk n onlarn hams hbs edilmlidir, yoxsa xalq uuruma yuvarlana bilr. Z.Bnyadov birc bunu demyi unudub: Ermnilr-dn yegan qurtulu yolunu MK-mz bunda grr. Yen tkrar edirm: bu siyasi itttihamnamd, xalq paralayb-datmaq proqramnda Z.Bnyadovun li il yazlm bir cmlnin bel olduuna inanmram. Dzdr, mtnin guya onun olduunu sbut etmk n onun azndan eidiln, ona mxsus bzi sciyyvi detallar artrlb, ancaq btvlkd bu msahib badan-ayaa baqas trfindn hazrlanb v bu baqas xalqn azadlq mbarizsini mhv etmyi qarsna mqsd qoyan bir tkilatdr, orqandr. Szsz ki, bu cht Z.Bnyadovun millt qarsnda tarixi msuliyytini qtiyyn azaltmr - o, ox la bilir ki, bu snd qol kmkl ny gedir v zrin hans msuliyyti gtrr. gr qohumu .Vzirovun shbtlrindn eidibs ki, daha Xalq Cbhsinin sonudur v daha bu qvv il z-z glmycyin min olduunu dnrk bu szlr imza atbsa byk tarixi shv yol verib. Xalq da, onun Cbhsi d lmyib v lmyck! Hl bu Cbh Vzirov kimi ne-ne siyasi cmdk-lri tarixin qbiristanlna tolazlayacaq! Danak aalarnn buyuruu il z xalqnn stn cuman bunlar balarna dynk dynd allana-caqlar, onda is gec olvacaq! Bel shvlr Z.Bnyadovda yalnz indi grnmyib. O, bir df Clal Brgadn Siyrilmi qlnc romanna yazlan n sz d qol kmidi. Burada is Babkin v onun yaxn adamlarnn krd olduu deyilir. Lap bu yaxnlarda - 1988-d onun bir sra alimlrimizi pantrkist adlandran yazs xmd. Ortaya ermni - mslman davas dd, hr ey yaddan xd. (Birinci dfd is - krd hvalatnda Elmddin libyzad vaxtnda hay-ky qaldrd, Ulduz jurnalnda dyrli yaz verdi). rnlr dk deyib. nc gnah tarix balamayacaq. Ola bilsin ki, Ziya Bnyadov sabah ermnilrl mbarizd yen ns qhrmanlq edck, ancaq bugnk hrkti onun ayandan he vaxt silinmyck v ona brat qazandrlmayacaq. Milyonlarca adam ona rkdn inanr v onun istr mqalsi, istrs d televiziyada x xalq paralaya bilr. Szsz ki, onun mqsdi d mhz budur. Ax SSR-dn ayrlmaq arzusunu ifad etmi xalq datmaq n DTK-nn n uzaqvuran, n ar topu mhz odur! MK, DTK bacarmayan i Ziya Bnyadovun li il hyata ke bilr. Nec olursa-olsun, hr halda, DTK z mqsdin atd. Ziya el bu gn ikinci bir xyant l atd - ikic gn bundan qabaq Meydanda xalqn qarsnda saxta, xalqn milli heysiyyatna thqir adlandrd qrar cidd-chdl trifldi, xalq onu yerin yetirmy ard. ndiydk milltin gznd yilmzlik, yuxarlara satlmazlq rmzin evrilmi Z.Bnyadov bu x il muzd uman ikizl siyastiy evrildi. Grsn, xalq onu balayacaqm?.. *** Bugnn rk sxan hadislrindn biri d AXC dar Heytinin mlumatdr. AXC H zvlrindn Y.Smdolu, C.midov, L.Yunusova, .Qmbrov, .Hmbtov, S.Barov, Z.

lizad, P.Hseynov, T.Qasmov v H.Haczadnin imzaladqlar bu mlumatda (15 noyabr 1989) gstrilir: AXC-y qar txribat nticsiz qalmamdr. AXC sekili orqanlar v xsusn dar Heyti cmiyytin demokratikldirilmsi v milli suverenlik msllri il mul olmaq vzin bzi zvlrimiz arasnda xsi v qrup xarakterli mnasibtlri aradrmaq mcburiyytind qalaraq normal faliyyt gstr bilmir. H btvlkd z iindki nqsanlar grr v H-nin bu sndi imzalayan zvlri z shvlrini etiraf edir. H bel hesab edir ki, yuxarda gstriln hallarn qars n ciddi kild alnmazsa btvlkd tkilatn taleyi v xalq hrkatnn mnafeyi thlk altnda qala bilr. 4 zruri tdbir kimi, paralama tbbsnd olanlara (Nemt Pnahov v Etibar Mmmdova) qar cza tdbiri nzrd tutulub. 4-nc tdbir is AXC Asayi dstsi (Mdafi Komitsi) adlanan qurumun statusu v trkibin yenidn baxlmaldr bndidir. Bu mlumat institutumuza televiziyann bir iisi gtirib. Grnr, btn mssislr paylayrlar. A, onu oxuyarkn sarsldm, eyni zamanda ciddi trddd iind qaldm dorudanm Ncf Ncfov, Tofiq Qasmov, sa Qmbrov Nemt v Etibardan incikliklrini bu cr bildirmyi zlrin rva grrlr?! Ax bu aq-akar Cbhnin paralan-mas demkdir!.. Dorudur, bu xslrl Nemt v Etibar arasnda ciddi fikir ayrlqlar var (msln, onlar ttilin ilk gnndn dmir yolunun dayandrlmasn siyasi shv sayaraq Meydanda bu haqda byanat vermi v ttilin nticlri n msuliyyti z stlrindn gtrmlr), ancaq xalqa Cbhnin daldn bu cr hay-kyl tlqin etmy n hact var?!. ... N is, daha ox gecdir (gec saat 4- 18 dqiq ilyib), zm ox yorun hiss edirm, gzlrim d brk aryr. Qeydlrimin sonunda tkc onu yazm ki, bu gn Kommunist nriyyat ilmir. Elm qzetinin redaktoru Aydn Slimzad dedi ki, mtby getmk istyirdim. Oradak uaqlarla telefonla dandm. Dedilr ki, sn hrmtimiz var, ancaq qzet buraxmaq adna bura glsn (bu gn Elmin hazrlanan gndr) sni yuxardan ky atacaq. Mn d getmdim. Aydn oldu ki, he bir qzet xmayacaq. P.S. ox-ox sonralar mn yuxarda adlar kiln AXC H-nin 11 zvnn imzalad baqa bir mlumat da ld etdim. Bu badan deyim ki, hmin imzalar saxta imi v bu xslrin he ndn xbri yoxmu. bhsiz ki, bu sndlri MK-nn gstrii il hans orqansa saxta yolla trtib edrk oxaltm v AXC rhbrliyini paralamaq v onu xalqn gzndn salmaq n istifad etmidir. Aada mtnini btnlkl vercyim ikinci snd kommunist ideoloqlarn Cbhni paralamaq, eyni zamanda z nomenklaturalarna mxsus kommunist rqiblrini d lklmk n nec alaq vasitlr l atdn gstrn n yani sbutdur. Bir eyi d xatrladm - bu iki saxta sndin trtibi il Ziya Bnyadovun Cbhy qar xlar tarixc stst dr. SND (saxta) AXC dar Heytinin mlumat Son vaxtlar AXC-nin bir sra rayon blmlri, dayaq dstlri, ayr-ayr zvlri v trfdarlar dar Heytin (H) mracit edrk AXC-nin sekili orqanlarnda yaranm paralanma meyllrindn v Mclisin 1-ci sessiyasnda (28-29 oktyabr 1989-cu il) mahid olunan vziyytdn narahatlqlarn v narazlqlarn bildirmkd davam edirlr. Bununla laqar olaraq H aadak imza edn zvlri z mvqelrini bildirmyi v yaranm vziyyti tam tfrrat il xalqa atdrma zlrin borc bilirlr. ks tqdird uzun illr boyu aldadlm xalqmz sl mtlbdn knarda qalar, z xsi mqsdlrini xalqn arzularndan stn tutan xslrin i zlri prdlnmi olar. Biz aq etiraf edirik ki, dorudan da, Xalq Cbhsinin dar Heytind ciddi paralanma mvcuddur. Xalqmzn sbi grginlik keirdiyi bir vaxtda bzi milyonu sabiq vziflilrin tsiri v tzyiqin mruz qalan H zvlri xalq paralamaq, yerlibazlq, qohumbazlq,kemi mafiya trfdarlar mvqeyind dururlar. Xalq bilmlidir ki, onun ba daim qapaz altnda olmudur. liyevina mafiyas z salsini hakimiyytd saxlamaq n lindn glni etmidir. Biz bu gn yol ver bilmrik Azrbaycan xalqnn iradsini ifad edn AXC-y Fuad Musayev, sa Mmmdov, Hsn Hsnov, Sabir Hseynov kimi rvtxor, xalqn qan bahasna varlanm mafiyalar rhbrlik etsinlr, onun maliyy msllrini hll etsinlr. O bdnamlar ki xalq uzun illr apb-talayblar, onu rzil vziyytin salblar, indi d z gcl mvqelrindn mhartl istifad edib demokratiya v akarlqdan z

niyytlrini hyata keirmk n istifad etmy alrlar. sa Mmmdov v Sabir Hseynov htta respublika Ali Mhkmsinin sdrin zng vurub Nemtin sudan duru xmana rait yaratma hd-qorxu il tlb etmilr. Ax hl ken ilin dekabrnda meydanda ylan klli mbld pullarn kim trfindn mnimsnildiyi mmmal qalmdr. Onlar anlamrlar ki, biz bu mumxalq iin n qabaqcl ziyallarmz clb etmliydik. Ancaq Etibar Mmmdov v Nemt Pnahov hr vchl ziyallar nfuzdan salmaa alr, onlar Xalq Cbhsindn uzaq salmaq istyirlr. Etibar Mmmdovun ks mvqed dayanmanda onun yaxn varl qohumlar ox byk rol oynayrlar. Hmi ideallqdan dm vuran Etibar Mmmdovun bacsnn evindn 110 min manat pul ourlanmdr. Sorumaq lazmdr ki, hrmtli Etibar by, bacn evind gizltdiyin bu qdr pul snd hardandr? Cavab tin olsa da maraqldr. Bak ekskursiyalar idarsind ilyn qarda klli miqdarda pul mnimsdiyin gr onun haqqnda cinayt ii qaldrlmdr. Etibar v onun laltlar Mrdkandak yemkxanalarda (zlrin mxsus) mxfi danqlar aparr, ey-irtl, qumar oynamaqla mul olurlar. Biz mlumdur ki, H-nin bzi zvlri rayonlarda ezamiyytd olandan sonra klli miqdarda pulla qaydrlar. Fikir verin - bu gn Xalq Cbhsin arvad ermni olan, Krunk cmiyytin 300 min manat pul keirmi sa Mmmdov kimi bir biqeyrt rhbrlik edir. O, Mrkzi Komitnin partiya nzarti komissiyasnn sdri Rauf Axundovu v Bak hr Daxili lr darsinin ris mavini Ocaqovu da z cbhsin qomudur. Noyabr aynn 24-d sa Mmmdov Mrkzi Komitd Rauf Axundovun kabinetind 4 saat mxfi shbt aparmdr. Onlarn n bard dandqlarn anlamaq ox tin deyil. AXC-nin zdniraq zvlrini he d xalqmzn n byk drdi olan Qaraba mslsi maraqlandrmr. Onlar respublikada sni grginlik yaratmaq n hr ey l atrlar. Xalqmzn byk amal urunda qhrmancasna arpan, tariximizi biz tandan Ziya Bnyadov v Sabir Rstmxanl kimi xslr qar yaxmaqdan da qalmrlar. Onlar satqn adlandrmaqla xalqn gzndn salmaa alrlar. Bu gn biz xalqmz qflt yuxusundan aylmaa arrq. Oyan, ey mnim ba blalar kmi xalqm. Y.Smdolu, C.midov, L.Yunisova, .Qmbrov, .Hmmtov, S.Barov, Z.lizad, P.Hseynov, N.Ncfov, T.Qasmov, H.Haczad. (Hamsnn saxta imzas kilib). 2 dekabr 1989.49 Azadlq meydan. Mitinq 15.45-d baland. Mitinqd 150 mindn yuxar adam itirak edirdi. Mitinqi Rhim Qazyev ad: Bu gn ttillrin nticlri, respublikann rayonlarndan gln xbrlr, mssislrd olan tzyiqlr haqqnda danacaq. Sessiyann qrar qzn mbahislr sbb olmudur. Mart, iyul, fevral qrarlarn da partiya eyni canfanlqla tbli edirdi. Qrar beyin girmmi onun analizi verilir. Heyf ki, bizim midl baxdmz adamlar, ziyallarmz qrarlar haqqnda mxtlif fikirlr sylyirlr. Onlar hkumtl xalq arasnda alver edirlr. Bu gn Azrbaycan xalqnn ziyals o xsdir ki, xalqn ar gnnd ona kmk edir. Bzi ziyallarn ken mitinqlrdki xlarnn bu gn ss yazsna qulaq asb onu thlil edcyik. blfz liyev - AXC-nin sdri: - Ziyallarmz mdniyyti znd o qdr toplayrlar ki, qeyrt-lrini itirirlr. Onlarn fikrinc, kndlrimizd mdniyyt aadr, hrlrd is ykskdir. Qoy onlar knd mdniyyt aparsnlar, oradan is qeyrt gtirsinlr. Tssf ki, son vaxtlar bel sz gzir ki, AXC dalmaq zrdir. 30-40 nfrin davas AXC-nin dalmas deyil. Xalq paralamaq olmaz. O, yksk sviyyd demokratiyaya doru gedir. ksin, bizim bzi yoldalar mxtlif demokratik hrkat, htta partiyalar yaradrlar. ndi demoktik hrkatn tkilatlanmas vaxtdr. Mn bayramz haqda demk istyirm. Bayraa byk ruhla, hrmtl yanamaq lazmdr. Onu ora-bura atmaq olmaz. Bayran rngi var. Mavi trklk timsaldr - yksklik, sma, zmz, soyumuza qaytmaq rmzidir. Qrmz rng azadlq rmzidir. Bunu qdimd trklr in imperiyasnn sar rngin qar qoymular.

Yal islam rmzidir. slam 1.400 il rzind bizim mdniyytimiz, elmimiz, dbiyyatmz, dinimiz olmudur. Bizi islam fundamentalizmind tqsirlndirirlr. Azrbaycanda fundamentalizmin n olduunu 5-6 nfr bilir. Biz bhtan atanlar hrkatmz Xomeyni il, dinl balayrlar. Bizim hrkat demokratik hrkatdr v mscidimizi d, mdrsmizi d demokratik bayraq altnda inkiaf etdircyik. Bu hrkat yalnz Azrbaycan xalqna qulluq edir. gr millt birls bu hrkat milli hrkat olacaqdr. Mn yenic rayonlardan qaytmam. Rayonlarda camaat blrlr. Raykom Xalq Cbhsi, kooperativ Xalq Cbhsi v s. yaradrlar. gr XC demokratik hrkatdrsa bu, raykomda yarana bilmz. Azrbaycan xalqnn myyn hisssi qul vziyytinddir. Biz bu vziyytdn xmalyq. Bizi bu problemlrdn uzaqladrmaq n DQMV mslsini ortaya atmlar. Bzi adamlar burada bir sz deyirlr, idarlrd is baqa sz. Gurultulu xlar biz lazm deyil. ndi xalq arasnda mxtlif rylr var. Guya Meydan boalr, mitinqlr ziflyir. ndi biz hay-ky yox, urlu shbt lazmdr. Moskva bizim haqqmzda ox kobud, yaramaz bir qrar xarmdr. Biz onu bynmirik. XKnin lvi bizim d tlbimiz idi; bunu danmaq istmirik. XK-ni lv etmk v Volskini mhkmy vermk lazmdr. DQMV mslsini Azrbaycan xalq hll edck. vvlc siyasi trfdn hll olunmaldr. Tlb edirik ki, nzart komissiyas lv olunsun, daxili qoun hisslri Azrbaycann ixtiyarna verilsin. AXC-nin Proqramnda yazlmdr ki, o, yuxar orqanlarn iin nzart edir. Biz DQMV idar orqannn iin Azrbaycan xalqnn AXC vasitsi il nzartini tkil edcyik. DQMV-nin srvtlri d Azrbaycanndr. Qaqnlarn problemini bu hkumt hll ed bilmyck. Onlara indiy qdr xalq kmk etmidir v bundan sonra da etmyinizi xahi edirik. AXC-nin bayran hara gldi aparmayn. Mn raz ola bilmrm ki, kims gedib qaplar dyrk bzilrinin xb getmlrini tlb etsin. Sizdn xahi edirm ki, he vaxt AXC-y umudunuzu itirmyin. Bir-birimiz qar mehriban olaq. Yolumuz hl uzaqdr. Stepanakertd keiriln mitinqin materiallar il sizi tan etmk istyirm. Stepanakert, 29. II. 1989 q. SA. Bely dom, qosp. Buu. Uvajaemy qospodin prezident! Koqda V naxodites pered vstreey s Predsedatelem Prezidiuma Verxovnoqo Soveta SSSR, blo rinto postanovlenie protiv NKAO. M prizvaem Vas otkazats ot gtoy vstrei. Podpis: 30-tsny mitinq v Stepanakerte.50 Aparc: Bir elana qulaq asn. Bu gn saat 4-d Ermnistan radiosu il xbr verilmidir ki, Ermnistan SSR Ali Soveti DQMV il birlikd SSR-nin trkibindn xmaq haqqnda qrar qbul etmidir. Aparc: hrd mxtlif ayilr gzir. Guya Etibar tutublar. Bel ayilr uymayn. Fhmin by: Tssf ki, x bd xbrdn balayacaam. Qubadldan Piriyev ziz adl bir nfr sgrin meyitini Moskvadan yola salmlar. O, ermnilr trfindn uzun mddt dyldkdn sonra lm-dr. Bizim deputatlar is orada azna su alb susurlar. Ermni ekstremiz-mi SSR-nin mxtlif yerlrind azrbaycanllara qar fitnlr qurur. Dnn hava limannda iclasda demilr ki, bizim deputatlar Moskvada z vzlrin x etmk n bir rusdan xahi etmilr. Sessiyada E.Qafarova x edrk 24 bnddn ibart tminat vermidir v o cmldn demidir ki, Qaraban srvti yalnz zn aiddir. Bu bndlrin sasnda SSR Ali Soveti 8 bnddn ibart qrar qbul etmidir. Hrbi komissarln iilri bzi orqanlarn iilrindn istifad edrk, haql olaraq sgrliy getmk istmyn 18 yal gnclr hd-qorxu glir, onlar trm il, srgnl qorxudurlar. Hrbi komissarlq Ali Sovet mracit edrk demidir ki, milltlr arasnda mnasibtlr yaxlad n bizim gnclr burada qalmaq tlbini qoymurlar. Ermnistanla srhd rayonlarda gnclrin qalmas tlbi yerin yetirilmir. Azrbaycanllar kompakt yerldirilmirlr. 19 tyyar reysi il Sibir v Tmen vilaytin arlar gndrilib. Dnn aeroportda dayaq dstsinin iclasnda qrar qbul edilmidir ki, arlarn gndrilmsi dayandrlsn v: 1. SSR Ali Sovetinin qrarna mnfi qiymt verilsin. 2. DQMV hadislri il laqdar, arlarn gndrilmsi da-yandrlsn. 3. Qrarn surti Ali Sovet gndrilsin.

4. AXC-dn xahi edilsin ki, aeroportda hr iki girid piketlr tkil olunsun. Bu, saat 12. 00da olacaq. Dnn aeroportda 9 nfr kommunist etiraz lamti olaraq z biletlrini thvil vermidir. Rhim by: Azadlq radiosunda Leyla Yunusovann verdiyi msahib-d deyilir ki, Etibar, Rhim v Nemt milli cbh yaratmlar. Bu mlumat vern xanm deyirdi ki, keiriln mitinqlr provokasiyadr. Xalqa baxn, bu xalqn sviyysi yoxdur deyn xanm, gr bu hrkat milli hrkatdrsa z zrim gtrrm. Biz he ks qar getmmiik. Biz xalqn arzular il hrkt etmiik. Etibar Mmmdov - AXC dar Heytinin zv: MK-da keiriln yarm saatlq tcili grn nticlri il sizi tan edirm. Ayn 29-undan sonra Azrbaycann tam mstqilliyi tlb olunmudu. gndr ki, gecgndz xalq biz mracit edrk deyir ki, ziyallar-mz bizi lm aparr. Bunlar hams 70 illik siyastin nticsidir. Yetmi il rzind ziyallarmz mhv etmilr. ndi az da olsa bizim ziyallarmz var. midsizlik toxumu spmk lyaqtsizlikdir. Mn Bakinski raboi qzetin Ziya Bnyadovun verdiyi msahiby z mnasibtimi bildirirm. Onlar vvlki qrarlar da tbli edirdilr. Bunlar mvqesiz ziyallardr. Bizi hmin verilid xuliqan adlandrb-lar, txribat iini bizim stmz atb, xbrdarlq edirlr ki, komendant saat olacaq. ndi is Ziya Bnyadovun ken df meydandak xnn yazsn sslndirirm. (Yaz verilir). Ken mitinqd Z.Bnyadov dedi ki, qrar uydurmadr, onu biz qbul ed bilmrik. Bu bizim suverenliyimizin leyhindir v o, ttil elan etdi. Shrisi gn Bakinski raboid yazs xd. Dedi ki, AXC-y diletantlar v bapozuqlar balq edirlr. Heyf ki, DTK-nin tkidi il o bel hrkt edib. Bu mqal DTK trfindn hazrlanb. Axam is prof. irmmmd balayb tbliata. Z.Bnyadovun faliyyti o yer glib ki, indi uluqluqlarn sbbini onun boynuna qoymaq lazmdr. aumyann heyklini yxma kim tklif etdi? ndi 4 nfr gnahsz adam bu iin stnd yatr. Ona is he n demirlr. Demli, bu uluqluqlar DTK hazrlayr. Odur ki, bugndn hrdki asayi AXC nzart edckdir. Bu, hazrlanm plann bir hisssidir. Rhbrlik komendant saat yaratmaq, sekilr mane olmaq istyir. Biz ruhdan dmmliyik. Biz azad, mstqil dvlt olmalyq, odur ki, mvcud vziyytd qanuni yolla hrkt etmliyik. Biz nvbdnknar sessiyan iki yolla ara bilrik. ndi he biri mmkn deyil. Parlament yolu mmkndr. ndiki raitd nys biz ttil yolu il nail oluruq. Bir hft MK biz hmiyyt vermdi. Sonra arb dedilr ki, n istyirsiniz (qorxudan)? Biz suverenliyimizin ksin olan qanunlarn lvini tlb etdik. Razlq verildi. Ali Sovetin frman il Azrbaycann suverenliyin zidd olan 7 bndin icras Azrbaycanda dayandrlr - XKnin lvi bndindn baqa. Dedilr ki, bunun n ttil dayandrlmaldr. Dedik ki, siz etibar yoxdur, aldadarsnz. vvlc frman verin, sonra ttil dayandrlsn. Ttilin tlbi dyimir. Tklif olundu ki, respublikann prezi-denti E.Qafarova televiziyada frman oxuyacaq, sonra AXC-nin nmaynd-si ttilin dayandrlmas haqqnda mlumat verck. Elan yalnz v yalnz E.Qafarova oxumaldr. Nemt Pnahov: Demk olar ki, iki ildir bu Meydanda Azrbaycan xalqnn drdindn danlr. Bizim ana-baclarmz 30 manata qulluq edirlr. Xiyabani deyib ki, bir xalqn mstqilliyi yoxdursa onun he nyi yoxdur. Biz indi Vzirovun istefasn tlb etsk he ny nail ola bilmrik. Onun yerin bir baqa elsini qoyacaqlar. Onun z d qul vziyy-tinddir. Bizi 200 il rzind qul olmaa yrtmilr. Rvtxorluu burada ar olsun! demkl trbiy etmk olmaz. Azrbaycan xalq bu cr mbariz yolunu ox kemidir. Bu gn sviyysi o yer atb ki, Etibar demi, fhl tfkkr azlq edir. Mnim artq gcm atmr. Siz Ziya Bnyadov v irmmmd mllim kimilrin arxasnca gedin, mn is bugndn AXC-nin dar Heytindn xram v sravi bir sgrm. z fhlliyiml mul olacaam. Miralim - AXC Clilabad rayon blmsinin sdri: SSR hkumti bu qrarla Azrbaycan xalqna z mnasibtini gstrdi. Biz AXC-dn mlumat alan kimi hr yerd ttil elan etdik. Biz qrara qar z mnfi mnasibtimizi bildirdik. Biz Azrbaycann SSR trkibindn xmas n referendum kei-rilmsini tlb edirik.

Rayon partiya v sovet rhbrliyi il grdk v tlb etdik ki, gr siz azrbaycanlsnzsa qrara qar z mnfi mnasibtinizi bil-dirmlisiniz. Yoxsa 2-3 gn sizin istefanz tlb edcyik. Bu gn gec saat 12-d onlarn vaxt tamam olur. Clilabadda 3 gndr ki, shr saat 10-dan axam saat 10-a kimi mitinqlr keirilir. He bir tkilat ilmk istmir. Clilabaddan Bakya mitinq gln avtobuslar Pukind, Salyanda saxlayblar, glmy qoymurlar. Ancaq bizi he ks saxlaya bilmz. Biz Bak il laqni ksmycyik v axra qdr z dediyimizdn dnmycyik. Seyid - amax rayonu: Mn Azrbaycan Milli Qurtulu tkilat adndan danram. Bizim mqsdimiz xalq zlmdn qurtarmaqdr. 70 ildir ki, Azrbaycana slib yr edilir. Ermnistandan azrbaycanllar tam surtd qovulmu, qbiristanlq-lar, mscidlr dadlm, din xadimlri thqir edilmidir. Dnn grdnz ki, Qorbaov papa il grmdr. Bel xr ki, mslmanlara qar slib yr davam edir. Azrbaycan oullarnn meyitlri analarnn stn qaydr. Dvlt parlamenti is buna fikir vermir. Azrbaycanllar birlib Gyni, Zngzuru azad etmlidir. Azrbaycanllar Allahu kbr sz altnda birlib qorunmal-drlar. Bildirmk istyirm ki, heykli (aumyann Bakdak heykli nzrd tutulur - .T.) yxanlar bizim tkilatdandrlar. blfz liyev: AXC qrara almdr ki, Azadlq qzeti buraxsn. Burada mxtlif fikirli adamlar x etdilr. Bunlar haqq yolunda olan mbarizdir. Mn burada franszlarla grb shbt etmim. Meydandak nizam-intizam he yerd grmdiklrini deyirlr. Nvbti mitinqimiz ayn 4-d saat 16-da olacaq. Etibar Mmmdov: Bu df ttilin prinsipi dyiilib. ttifaq tabeliyind olan mssislr, ar snaye, neft v kimya snayesi ilmir. Ali mktblr I gndn drs balayr. Tlblrdn drsdn sonra istifad olunacaq. Nqliyyat saat 10-dan ilmy balayr, metro is 8.15-dn. Nqliyyat v mit xidmti iilrinin tklifi il ttild itirak ednlr maddi yardm gstrilck. 3 DEKABR 1989. Bu gn Kommunistd M.Qorbaovun 27 noyabrda imzalad Litva SSRin, Latviya SSR-in v Estoniya SSR-in iqtisadi mstqilliyi haqqnda SSR qanunu drc edilib. Pribaltika respublikalar birliklri saysind z iradlrini Qorbaova addm-addm qbul etdirirlr. Ayn 1-ind Ermnistan AS Ermnistan SSR v Dalq Qaraba birldirmk haqqnda qrar qbul edib. 6 dekabr 1989. Az qala btn gn arxivd ildiyim n hrdki hadislrdn xbrim olmad. Bir tan dedi ki, deysn, rhbrlik Dalq Qaraba haqqnda qbul etdiyi qrar dbblyir. Rhbrlik deyiln eyin z xalqna qar istniln sviyyd xyantlr silsilsini hyata keirn v istniln anda da keirck manqurdlar, marionetkalar olduunu bilsm d buna inanmadm ax hl dnn bu qrar tkrar-tkrar oxuyur, SSR AS qrarnn 5-incidn baqa btn maddlrinin etibarsz sayldn, hr eyin Azrbaycann z li il nizamlanacan deyirdilr! Yni rhbrliyinin yaltaql, mtiliyi, klliyi, yalanl, ikizlly, qorxaql... saysind alamal gnlr dn xalq bunca l salmaq, onun taleyi il oynamaq olarm? Olarm!.. Axam evd mtbuat vrqldim. Kommunistd (baqa qzetlrd d) AS-in Etibar oxuyan qrarna tri bir iar bel yoxdur. Bu boyda qrardan ilham alma unudan mxbir SSR AS qrarnn yalnz bir maddsindn - XK-nin faliyytinin mqsduyun saylmamasndan vcd glrk olduqca sad, aydn v dqiq deyiln bu szlri (bilmirm mxbir bu epitetlrl nyi nzrd tutur - lv edilsin vzin mqsduy-un saylmasn ibarsinimi, yoxsa hr sz be-alt mna verdiyin gr Tarazeviin ermnilr tskinlik vermsin rait yaradan baqa duman-l cmllri?) ayr-ayr maddlri ry mxtlifliyin sbb olan (sedirm mnimdir - .T.) qrarn ham trfindn drin razlq v minntdar-lq hissi il qarlanan yegan bndin aid edir v millti Birlik v qeyrt adl yazda bu bndi hyata keirmk n qeyrt gstrmy arr.

Vzirovun siyastinin millti mharib hddin yetirdiyi gz qaba-ndadr. Mn Vizirov sz verirm ki, siz sakit olsanz mn bu mslni hll edcym dey ken il mayn 13-nd yz minlrc insann qarsnda dn dyn bu ermni vassal51 vzif bana z kimilri clb etdi. Allahn deyim ki, Kommunistin redaktoru Cmil libyov ilk vaxtlar qaraballn sbut etdi. Topxana harayn ilk df o sald, ken ilin Meydan hadislrini geni iqlandrmaqla baqa mtbuat orqanlarna da yol gstrdi, Z.Bnyadovun Elm qzetindki yazlarn csartl yenidn buraxdrd. Son vaxtlaradk milltin urunu oyandracaq oxlu faydal yazlar verdi, halbuki ondan qabaqk redaktor dvrnd o, indiki Bak - Baku qzetlri kimi yalnz tsrrfat mqsdlri n ildilmy yarayrd. C.libyovun bu xidmtlrini danmamaqla yana, onun MK-ya tabe olduunu (nki qzet orann orqandr) nzr almaqla bahm, bu son gnd - bu lm-dirim annda xalqa xyant edn Vzirovun ardnca srklnm-sini ona balamaq tinlir. Dorudanm bu istedadl jurnalist d Vzirov kimi istefaya xma lm brabr tutur? Bs xalq qarsnda msuliyyt? Az vaxtdan sonra Vzirov tarix shnsindn silinck v Kommunist qzetinin redaktoru da baqas olacaq, ziyal C.libyov is xalqn yannda, onunla zbz qalacaq. O vaxt xalqa n deyck?.. Bakinski raboid is Anarn (yaz kimi, sntkar kimi yaradclna v insan kimi xsiyytin drin hrmt bsldiyim, ancaq siyast adam kimi mni qane etmyn ziyalmzn) Vrem reeniy - brem reeniy (Qrarlarn vaxt - qrarlarn yk) adl mqalsi onun SSR AS-nin sessiyasndak x sasnda hazrlanb. Z.Sultanovun Kommunistdki yazs kimi bu da, mumiyytl, btn mtnini gtrnd pis deyil; faktlar, szlri xalqn istyi ruhundadr. Ancaq siyasi ruh Z.Sultanovun mqalsind olduu kimi baqa ey deyir - SSR AS-nin qrar Dalq Qaraba problemini hll etmk n yegan vasitdir. (z d bu vaxt Azrbaycan AS RH-nin 4 dekabr tarixli qrarnn ad kilmir). Mn mllifin yazdn thrif etmmk n mtni ruscada olduu kimi verirm: predlojennoe reenie (SSR AS-nin qrar - .T.) , xot ne polnost udovletvoret nas (Z.Sultanovda: ayr-ayr maddlri ry mxtlifliyin sbb olsa da - .T.), no v danny moment predstavlets v elom primlemm 52 (sedirm mnimdir - .T.). Gnn ekrannda Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Heytind adl rsmi mlumatda SSR AS-nin qrarna sasn Dalq Qaraba zr Azrbaycan SSR Tkilat Komitsinin yaradld v onun trkibi haqqnda mlumat verildi. Eitdiyim familiyalar irisind Azrbaycan torpa urunda ninki qanndan, he bir manatndan da kemyck xslrin adlarn grnd aydnlad ki, sraagn mitinqd Etibar hmin trkibd AXC-nin d nmayndsinin olacan deynd aldanrm! Nvbti klk! Nvbti badalaq! Hmin verilid Azrbaycan SSR Daxili lr Nazirliyindn d mlumat verildi. Bel xd ki, Lan, Qubadl, Klbcr v baqa rayonlarda vziyytin kskinlmsin sbb o rayonlardan hansndasa iki ermninin (adlar kildi) ldrlmsi olub. Bli, bu xbri Ermnistann yox, Azrbaycann televiziyas deyirdi!!! Adamn qzbdn ryi partlayr! Allah sni yox etsin, Vzirov! Ax sn niy mcbur edirsn ki, liyaln xalq glsin stn, oturduun o xyant oca Mrkzi Komitd da da stn-d qoymasn, snin kimi bir bamblnn ucbatndan minlrc lyaqtli oullar al qana qrq olsun?! Ax sn niy bu xalq hkmn syan etmy, qrn trtmy mcbur edirsn?!. Hmin verilid sraagn televiziyada Etibar mllim, balayn, dmir yolu ilyck? dey qorxa-qorxa soruan Elmira Qafarovann imzas il ikinci bir tarixi snd oxundu. Respublika AS RH 5 gn kendn sonra, mitinqdki etirazlardan iki gn tm (szsz ki, AXCnin tzyiqi altnda) qrar xard ki, Ermnistan AS-nin Dalq Qaraba Ermnistana birldirmk haqqnda qrar qanunsuz saylsn. Bu gec Vzirov v Qafarovann z miyytlri irisind bu qhrmanla gr nec qrrl-ncklrini gzmn nn gtirirm. n son yenilik o oldu ki, bu gn Vzirov MK-da btn Akademiya kbarlarn yb v onlara dn-dn taprb ki, SSR AS-nin qrar yerin yetmlidir. Szsz ki, Vzirov Akademiya institutlarnn rhbrlrin, partiya tkilat katiblrin brk qulaqburmas verib ki, gedin, mssislrd sakitlik yaradn. Grsn, dnyada el bir dvlt varm ki, btn mvcudluu xain lk balarnn rhbrliyi altnda kesin? Lenindn baqa btn rhbrlrinin: Stalinin, Xruovun, Brejnevin, ernenkonun gorlar-n lntlyn bir lk blk d bu baxmdan dnyada yegandir. Bu, tsadfdr, yoxsa qanunauyunluq? Bilmirm. Tkc onu bilirm ki, bu lkd xsiyytin rhbr olmas n xsin insani keyfiyytlrin bir oxunu qurban vermsi zrurt evrilir, ona gr d rhbr olan adamda dediyi sz, vzifsin, xalqna sdaqt kimi hisslr gl douran sadlvh sentimentalizm saylr. Bu cmiyytd vzif pillkannn bana xanadk o qdr

yilib-qalxlr ki, ora atanda artq beli dz saxlamaq olmur v hkmn kimins yardmna ehtiyac duyulur. Bu yardm gstrn is pillkann bana atan xsin gerk aasna evrilir v vzify yiylnmi adam xsi duyulardan mhrum olaraq el robotlar ki, onun n n lyaqt hissi, n millt, vtn tssb, n d insana mxsus baqa xlaqi keyfiyytlr mvcud olur. Bu xsdn istniln xyanti gzlmk mmkndr - onun he vaxt xsi ideallar olmur (daha da ykslmkdn, var-dvlt ymaqdan baqa). Vaxtil Hitler mhz bellrindn ibart xslri SSR-d idar v mssislrin bas qoydurma mhm txribat vasitsi kimi geni ttbiq edirdi. slind bu tdbir ikinci mhariby brabr idi - vzif bana qoyulan lyaqtsiz, bacarqsz adamlar hm i bacarmadqlarna gr mssisni brbad edrk dvlt hdsiz ziyan vurur, hm d btn all adamlar drbdr salr, onlar mhv edir. Hitlerin bu siyastini 70 il boyunca Moskva Azrbaycanda hyata keirmy alb v buna xeyli drcd nail olub. Moskva hmi el adamlar serk Azrbaycan xalqna rhbr qoyub ki, o, vzif, mnsb, hakimiyyt xatirin xalqnn ban ksmy hazr olub, n yax halda ona qlnc vurmasa da tpiklrinin altna salb, qabralar qrlnca onu tapdalayb. Nticd is ermni kimi qanl dmn torpaqlarmz para-para qoparb. Bir katib akademik olmaq namin buna razlq verib, baqa katib z Qazaa gedib n gzl, mnbit torpaqlar el bil mn verirsiniz dey yurddalarnn lindn alaraq ermnilr balayb, torpaq tssbkelrini is damlatdrb. Bu satqnlqlar bydkc xalqn probemlri, eyni zamanda stmz ayaq aan dmnin iddialar da yeklib. Ermni daha min hektarlar deyil, btv vilayti almaa alr, rus yalnz nefti, pamb, btn yeralt, yerst srvti qamarlamaq deyil, xalqn etiraz etmk slahiyytini d z nzartin keirmk xlyas il yaayr. Btn bunlar yalnz v yalnz satqn balarn, Moskvada, Kremld olan satqnlar inkubatorunda yetidirilmi kadrlarn myinin bhrsidir. Mn ona bh etmirm ki, bu inkubatorun n sem mhsullar hmi Azrbaycana gndrilir. Onlarn irisind xsusn frqlnn bdrrhman Xlil olu Vzirov: - xalq iki il boyunca hrktlri il aldatm; - Moskvann v ermni mafiyasnn xalqmzn zrin hcum etmsin rait yaratm; - SSR AS-in Azrbaycandan tam yararsz deputatlar korpusu se-mkl millt xyant etmi, bu vaxt seki qaydalarn cinaytkarcasna pozmu; - hakimiyytini qorumaq n noyabrda Azrbaycana qounlar arm; - Ermnistandan azrbaycanllarn qovulmasna, thqir edilmsin vaxtnda he bir qay gstrmmi, btn faktlar xalqdan gizltmi, mtbuat susmaa mcbur etmi; - noyabr-dekabr hadislrindn sonra xalqn lyaqtli oullarna qar ktlvi repressiya aparm; - SSR xalq deputatlarnn I qurultaynda ermni deputatlar trfdn Azrbaycan xalqnn faist adlandrlmas mqabilind deputatlarmz susdurmu v btn ilrd Azrbaycan xalqn dnya ictimaiyytinin gznd gnahkar etmi; - Ermnistandan Azrbaycana gln 200 min yaxn qaqnn taleyini xalqn hdsin buraxm, onlar n Yerevandan v Moskvadan he n alma bacarma-m; - Ermnistandan qovulanlarn Dalq Qarabada yerldirilmsinin qarsn zoraklqla alm v zorla yerlnlri d oradan Telman Orucovun li il mcburi xartdrm; - Dalq Qaraba Xsusi daretm Komitsinin yaradlmasna razlq vermi, bununla Dalq Qaraban Azrbaycandan faktik ayrlma-sna rait yaratm; - Azrbaycan SSR AS sessiyasnda qbul edilmi suverenlik haqqnda Konstitusiya qanununun nc qbuluna hr vasit il mane olmu, AXC-nin tzyiqi il qbul edildikdn sonra is onun hyata kemmsi n Moskva-nn gstrii sasnda mmkn olan btn frldaqlara l atm; - respublikann suverenliyini lindn alan saysz-hesabsz mllr Ali Soveti, Nazirlr Sovetini mcbur etmi; - iki ild xalqn irli srdy tlblr bigan qalm; - AXC-nin yaranmasna mqavimt gstrmkl respublikadak demok-ratik hrkat bomu, sonra is AXC daxilin sni nifaq toxumu salm, bununla ermni qvvlrin qar sfrbr edilmi xalq paralam; - iki df ttillrin dayandrlmasna nail olduqdan sonra verdiyi vdlr ml etmkdn miskincsin boyun qarm, - nc silahl qvvlr, sonra ordu dzldrk Azrbaycann rayon-larna basqn edn ermnilrin qarsnda Azrbaycan xalqn trksilah etmi; - Azrbaycan torpaqlarn dmndn qorumaq n he bir ksrli tdbir grmmi;

-Moskvann btn gstri v mrlrini Azrbaycan zalqnn mnafeyi ziddin olaraq yerin yetirmidir... Bunlara yen oxlu maddlr artrmaq mmkndr. Ancaq onlarn hr birin gr Vzirovu ninki idn xarmaa, htta cinayt msuliyytin clb etmy dyr. Baqa mdni lklrd z xalqna yalan deyn ban vzifdn knarladrrlar. Ancaq Vzirovunku yalandan oxdan tb, xyantlr toplusuna evrilib. Dnn xalqn iradsi il qbul edilmi AS RH qrarn Vzirov bu gn lv etdirib yen suverenliyimiz zidd ermni qrarnn ttbiqin alrsa, sz vermsin baxmayaraq Tkilat Komitsin AXC zvlrini daxil etmirs, bunlarla xalqa tam etinaszlq gstrirs o, xalq aqdan-aa syana thrik edir. Bu syann btn msuliyyti bdrrhman Vzirovun boynunda qalacaq! O ya gn sabah bann dstsi il istefa vermli, ya da xalqnn (o bu xalq znnk sayrm?!) qanna bais olmal, bununla ermnilrin istklrinin hyata kemsin yeni bir rait yaratmaldr. Baqa yol yoxdur!!! 7 dekabr 1989. Kommunist Azrbaycan SSR-in Dalq Qaraba Muxtar Vilayti zr respublika tkilat komitsi yaradlmas haqqnda Azrbaycan SSR AS RH-nin frmann (06.12.1989) v Ermnistan SSR-i v Dalq Qaraba birl-dirmk haqqnda Ermnistan SSR Ali Sovetinin qrar barsind Azrbaycan SSR AS RH-nin qrarn (06.12.1989) drc edib. 12 dekabr 1989. Bu gn Moskvada SSR xalq deputatlarnn ikinci qurultay i balayb. 16 dekabr 1989. Artq bir ne gndr ki, AXC-nin Xaqani 33-d yerln iqamtgahnda ikinci qatda biz ayrlm otaqda Azadlq qzetini hazrlamaa balamq. Redaktor Ncf Ncfovla birg Arif liyev, Vaqif Smdolu v mn ilk nvbd material ymaqla muluq. Universitetin tlblri d biz kmk edirlr. Ncf by qzetin baln rssam Rafiq Mmmdova yazdrd. (Qzet Azadlq adn blfz by qoyub). Mn Ncf byl ilk dfdir ki, bir yerd ilyirm. Bu qsa vaxtda artq bir eyi mahid etmim - i zaman zn v iilrin yaz glmyn, zlb ldn dncydk alma sevn adamdr. yerimiz hl daimi v mnasib olmadna gr bzi mzakirlr mnim lyazmalar nstitutundak otamda keirilir. 24 dekabr 1989. Mn Elm qzetind ilynd ox ziyytli nmrlrimiz xb, gec sabahadk ildiyimiz ox olub, ancaq Azadln ilk nmrsindki zlm he vaxt grmmidim! ... Dnn shrdn Kommunist nriyyatnda yma, sonra quradrmaya balayb bu gn shr 7-nin yarsnda qurtardq! dz gtirmirdi, n qdr sbilik vard! Yuxarlar Azadln xmasn hr vasit il lngitmk istyirdilr, ona gr d azmz saldlar daadaa. Yalnz fotoymla xmaa icaz verdilr (nriyyatda). Bu n zlm imi! He ksin hl bu sahd ciddi tcrbsi yoxdu. Sonra is quradrma (montaj) sexindki i! Oradak qzlar da birinci df idi ki, bel zlml qzet hazrlayrdlar (onlar hr qzet adtn yarm saat - bir saat vaxt srf edirlr). N is, Kommunist nriyyatnda montaj qurtaran kimi mn Ncf bydn icaz alb taksi il ev yollandm, o v Arif liyev is hmdlidki mtby getdilr. Bir-iki saat quimiri edib mn d hmdliy getmk n evdn xdm. Gnclik metrosunun yannda mandan dnd grdm ki, burada qaban kabab satrlar. Yoldalarmn dnndn indiydk ac olduunu nzr alb -drd nfrlik kabab v bir araq gtrb metroya mindim. hmdli stansiyasnda xb mtby sar, qaln qarn ii il piyada getmy baladm. Brk axta idi. 4 nmrli mtbnin ikinci qatnda ap sexinin yannda bizim n ayrlm balaca otaa girnd grdm ki, z-gzn tk basm Ncf byl Arif by hrsi bir trfd brk yuxulayb.

Radikulit olan Ncf by belini sarmasna baxmayaraq da onlar hm d soyuqdan bzmd, nki mtbnin mdiri Hac smaylovun verdiyi pilt ota isid bilmirdi. ri girib sgri qaydada qalxn dey qqrdm. Zorla gzlrini ab bulanan kabab grnd zlrin gldilr, xeyli ruhland-lar. Ncf by zarafatla sorudu: Bs bunun ara?.53 Bu szd ara da ortaya qoydum. Ara el tzc qzmd ki, Hac by lind qzetin ilk ap nsxsi iri girdi. Son gnlrin dzlmz yorunluu bu snadaca yox oldu. ap sexind d bizimki gtirmdi, nki bu mtb qzet nri n nzrd tutulmayb. xeyli lngidi. N is, gnortadan kemi ilk sl nmrni Hac mllimin kabinetind oxuya bildik. Hac by bu qaranqu nsxni biz nisbtn burjuycasna - z sovqat olan konyak v okoladla qeyd etdirdi. Hr zn bir xatir nsxsi gtrd v bu nmrnin stnd onun xmasnda myi olanlarn hams qol kdi. Bu tntnli mrasimd qzeti Ncf by, Arif by v mn, mtbni is Hac mllim, onun mavini Mzahim Haqverdiyev, mhndis Frhad Mhmmdi, sex risi uriyy ahsuvarov, aplar Rhim Mhrov v Vadim smaylov tmsil edirdik... Qzetin btn tiraj 200 mindir. Onun hamsn bu gn ap etmk mmkn olmad. Hac mllimdn xahi edib 1000 nsx ox keyfiyytli a kazda buraxdrdq ki, redaksiyaya gln qonaqlara hdiyy verk.54 Bu nmrnin n mhm materiallar, lbtt, AXC-nin Proqram v Nizamnamsi, Ncf byin AXC sdri blfz bydn gtrdy byk msahibsi, M.Rsulzadnin yazsdr. Qzetin ba mqalsi v lifbada inqilab olubmu yazs mnim (Yapdmli mnm), V.S. imzal elanlar v Gnahkar nqilabdr! yazlar is Vaqif Smdolunundur. AXC-y aid rsmi sndlrd [AXC II (fvqlad) konfransnn qtnamsi, AXC dar Heytinin qrar, AXC-nin byanat v s.] bu fakt da bildirilir ki, AXC H-nin faliyyti nvbti konfransadk mvqqti dayandrlr, bu mddtd 5 nfrlik (blfz liyev - sdr, zvlr: Etibar Mmmdov, Ncf Ncfov, Rhim Qazyev, Hikmt Haczad) tkilat qrupu yaradlr. Qrupun 18 dekabr qrar il AXC-nin tkilat konfrans 6-7 yanvar 1990-da keirilck. MQAL AZAD DNC, AZAD SZ URUNDA 55 lkd aydan-aya, hftdn-hfty deyil, gndn-gn, saatdan-saata srtl dyin dibsiz ictimai-siyasi proseslr burulanna dm xalqmza qeyri-brabr qvvlrin siyasi arpmalar meydannda qurtulu yolunu gstrmk, onun tkc bugnn istklri, tlblri urunda mbariz aparmasna yox, sabahk iql gnlrin d sarslmaz zln indidn qoymasna nail olmaq Azrbaycan Xalq Cbhsinin balca amaldr. Bu ali mqsdin atmaq, SSR-nin trkibind azad, suveren respublika yaratmaq n AXC yegan vasit kimi cmiyytin, ictimai-siyasi hyatn demokratikldirilmsi, beynlxalq sndlrd tsbit olunmu hquqlarnn gerkldirilmsi yolunu semi, bundan tr xalqn btn tbqlrini z trafnda vahid yumruq kimi sx birldirmidir. Azrbaycan Xalq Cbhsinin proqramnda irli srln bu ana yolu tutub gedn Azadlq qzeti sfr zaman yaranan acl-irinli btn tssratn xalqla blck. ind sz, dnc, inam v iman azadln brqrar edn qzetimiz el ilk nmrsindn z oxucularn min edir ki, onlara yalnz hqiqti deyck, xalqn intizarnda olduu doru, shih mlumatlar csartl, kinmdn, he nyi gizltmdn geni ktllr atdracaq. Mkrli, qzbli v amansz dmnin uydurduu Qaraba probleminin dncmizd oyatd msbt, salam zl zrind xalqn siyasi savadnn daha da artrlmas, onun diskussiya mdniyytinin, yz sz irisindn bir dorusunu se bilmk bacarnn cilalanmas, elc d mtbu szdn id yararlanmaq mhartin yiylnmsi balca mrammz olacaq. Ona gr d biz yenidnqurmann balca masir tlblrin uyun kild oxuculara n mxtlif dnclr toplusunu tqdim edck, htta redaksiyann razlamad fikirlr d geni yer vercyik - qoy oxucu z hqiqti yalandan, dorunu yridn sesin. Qaraba problemi onlarca n mhm drdimizin bircciyidir - qarda dnnimiz, bugnmz, sabahmzla bal n qdr drdlr durur! Hm d airin dahiyan tbiri il desk, drd ox, hmdrd yox, dmn qvi, tale zbun. Drdli is, bildiyimiz kimi, deyingn olar. Biz alacaq ki, Azrbaycan xalqnn btn drdlrindn sz aaq, ona gr d uzun-uzad deyingnlikdn

qaacaq, yerc kiik tutumlu, ancaq mlumatla, yeni baxlarla zngin yazlara stnlk vercyik. z d Azrbaycan xalq deynd Azrbaycann isti qucanda yurdla tallar, trklri, krdlri, tatlar, lzgilri, avarlar, ruslar, yhudilri, yengiloylar, xnalqllar, qrzllar, haptllar, adlar rsmi sndlr dn v dmyn bir ox baqa millt v qvmlri d nzrd tuturuq. Azadlq xalqmzn bugnk qaylar il bal respublikann n ucqar gulrindn bel operativ sz aacaq, Azrbaycan Xalq Cbhsinin faliyytini iqlandracaq, respublikamzda, lkd v xaricd ba vern demokratik hrkatlar haqqnda mlumat verck. Azrbaycan Xalq Cbhsinin banisi xalqn z oldu, Cbhnin qzetini d xalq yaradacaq burada yalnz xalqn istk, arzu v tlblri ks olunmaqla yana, balca mllif d el xalqn z olacaq. [dalt TAHRZAD] (Azadlq qzeti, 24 dekabr 1989, N:1). 26 dekabr 1989. Dnn Sov.KP MK-nn nvbdnknar plenumu olmudur. Litva Kommunist Partiyas XX qurultaynn qrarlar (mstqil Litva KP yaratmaq haqqnda) mzakir olunmudur. Rumniyadak hadislrl bal Sovet hkumti byanat verrk bildirib ki, rumn xalq avtoritar rejimdn z dndrrk demokratik yenilm yolunda ayaq basmdr. 9 aprel Tbilisi hadislri il bal komissiyann mruzsini dinlyn SSR xalq deputatlar qurultay qrara alb: 1989-cu il aprelin 9-da Tbilisi hrind nmayi itiraklarna qar zor ildildiyi pislnil-sin. (Vssalam). 27 dekabr 1989. Sov.KP MK plenumu dnn qrar xarb ki, M.Qorbaov Litvaya getsin, plenum o qaydandan sonra davam etdirilsin. Rumniyada Nikolaye auesku v onun arvad Yelena auesku haqqnda lm hkm xarlb v tezlikl d yerin yetirilib. 28 dekabr 1989. SSR xalq deputatlar qurultay 1979-cu ilin dekabrnda Sovet qounlarn fqanstana yeritmk haqqnda qrarn mnvi v siyasi cht-dn pislnmy layiq olduunu bildirib. 29 dekabr 1989. Clilabad hadislri z zirvsin atb. Azadlq bu rayonda ba vernlri diqqtl izlyir. SND 8 dekabrda Clilabadda keiriln mitinqd Daxili lr Nazirliyi dinc nmayiilri gllbaran etdi. Hakimiyyt can atan qvvlr camaatn rayon katiblrinin yuxardan tyin edilmsin haql narazlndan istifad edrk, bir qdr vvl tyin olunmu rayon PK-nin birinci katibinin istefas tlbini qoydular. Birinci katibin istefasndan sonra rayon kommunistlrinin 32%-i fvqlad konfrans keirmyi tlb edn snd imzaladlar. Dekabrn 25-d kommunistlrin myyn hisssinin yncanda raykomun yeni trkibd plenumunu semk tlbi qoyuldu. 27 dekabrda rayona gtiriln lav milis dstlri vziyyti qaydaya salmaq mqsdiyl hbslr keirdi. Naraz ktl hcum edrk raykomun v milis bsinin binalarna zrr vurdular, I katib X[eyrulla] liyev dylb rayondan qovuldu. Dekabrn 29-da Clilabadda xalq hkumti ad altnda qurum faliyyt balad. Sovet hakimiyyti Mvqqti Mdafi Komitsi il vz olundu. Mvqqti tkilat komitsi v milli mdafi uras yaradld. Komsomol tkilat, DTKnn rayon bsi lv edildi. (O.B.Soltanov. 80-ci illrin sonu, 90-c illrin vvllrind Azrbaycanda siyasi mbariz. Bak: Maarif, 1995, 75-76-c shiflr). 30 dekabr 1989.

Bu gn Azadln ikinci nmrsi hazr oldu! MQAL YUXUSUZ QARANQUUN CH-CH (lk nmrmizin nri) Btn qzetlrin ilk nmrsi krpnin ilk addmna bnzr - hr ikisi tin irlilyir. Hmi bel olur. Biz atanda is, deysn, baltann az lap daa dydi... Razla gr, qzetimiz hmdlidki 4 N:-li mtbd xmaldr. Ayamz ar oldu - biz bura gln gndn manlar sradan xd. Mcburiyyt zndn bir ox proseslri Kommunist nriyyatnda apardq. Qaldq iki mtb arasnda. Sa olsun universitetin jurnalistika fakltsinin tlblri lisfa, Gndz, Rvn v baqalar, haraymza yetdilr. Tlb Zabil xanmsa ilk oxucumuz oldu - btn materiallarmz makinada o, ap etdi. nb gn tezdn evimizdn bu umudla xdq ki, gndz Kommunist nriyyatnda quradrman baa vurub axama yaxn hmdli mtbsind apa balayarq. Fotoymla qzet hazrlamaq ilk df bizim alnmza yazlbm! Dilimizi bilmyn rus qzlar materiallar min nvayi-msibtl elektron manlarda ydlar. Sima xanmn mdir olduu sex yqin ki, lap oxdand bel grginlikl ilmmidi. Hl beinci qatda fotoym ged-ged birinci mrtbd hazr materiallardan shiflrin quradrlmas balanmd. Biz gzlyirdik ki, saat 6-ya hr eyi baa vurarq, ancaq 7-nin yarsnda i yenic girimli olduq... Quradrma sexinin ustas Elmira Ftullayevann nvbsindki quradrclar Aybniz Bayramova v amama Qurbanova sonuncu shifdn l gtrnd artq bazar gn shr saat 7-nin yars idi! Aybniz xanm blk d tarixd n uzun - 12 saatlq qzet quradrmasnn mllifi olmudu. Yazlar krlm lentlr az qala stir-stir ksilib ard-arda dzlr, baqa szl, iyn il gor qazlrd. Tkc redaksiyann z iilri yox, 4 nmrli mtbnin rhbrliyi d (direktor Hac smaylov, onun mavini Mzahim Haqverdiyev, ba mhndis Frhad Mhmmdi) qzetin doulmasnn ahidi oldular. Gndz biziml birg qarlayanlardan biri is... Qlavlitin mkda Allahverdi by idi. Tarixd ikinci yeniliyi onda grdk ki, bu orqann iisi doma sayd qzetin ilk addmn grmk xatirin yuxusuna haram qatb gecni shrdk ayaq st keirdi. Saat 7-d hmdlid idik. apa balananadk bir-iki saatlq hazrlq ii grld. Hac by ilk nsxnin mjdsini vermy glnd... redaksiya iilrinin d oturduu yerd yuxulamd.56 ap sexin dnd ris uriyy ahsuvarov qalaq-qalaq ylm qzetlri frhl gstrdi. aplar Rhim Mhrovla Vadim smaylov da hvsl ilyirdilr. Mtbuat tariximiz qaranqu ch-chi il girn Azadln bu ilk nsxlrindn birini gtrb vrqlyirm. kinci shifd Mhmmdmin Rsulzad Nahaq qan yerd qalmaz sylyir, onunla yan-yana shifd is blfz liyev byk Sabirin dili il Hrriyyt olan yerd d insanlq olur byan edirdi... dalt TAHRZAD (Azadlq qzeti, 30 dekabr 1989, N:2). 31 dekabr 1989. Bu ilin son gnn Azrbaycan SSR AS RH-nin Kirovabad hrinin GNC hri adlandrlmas haqqnda frman il (30.12.1989) qarlayrq. *** SND AXC Naxvan Vilayt bsinin mclisind Ramiz Tayev AXC Culfa rayon bsinin srhd boyunda etiraz aksiyas keirmk tbbsndn shbt ad. Mclis zvlrinin ksriyyti bu hrkatn Naxvan MSSR-in hr yerind, yni srhd boyu - Sdrkdn Ordubadadk keirilmsi iini byndilr v qbul etdilr... Sonra srhd mllrl xacamz gnn myynldirilmsi mzakir edildi. Mn tklif etdim ki, dekabrn 12-ni myynldirk. nki hmin gn otayl qardalarmzn yaddanda S.C.Pivrinin bal altnda yaradlm milli hkumtin ildnmdr. Lakin Ramiz Tayev,

Asf Quluyev, Framz Allahverdiyev buna qti etiraz etdilr ki, yubatmaq lazm deyil. A[rif] Rhimov ortaq variant tklif etdi: hm dekabrn 4-d, hm d 12-d srhd xaq. Bellikl, dekabr aynn 4-d srhd boyu mllr yandrmaq haqqnda qrar qbul olundu. [...] Dekabrn 4-d Araz boyunda ml yandrma mliyyat yksk sviyyd kedi... [...] Dekabrn 12-d keiriln srhd aksiyasndan sonra qti qrarladrld ki, Cnubi Azrbaycanla laqlr brpa olunmasa Araz knarndak 14 min hektara yaxn torpaq sahsi halinin istifadsin verilmsi n tikanl mftillr sklsn. Bs hmin aksiya n vaxt keirilsin? [...] Sonra 31 dekabrn zrind dayandq. Bel mlahiz yrtdk ki, hmin gn ham miladi tqvimi il yeni ili qarlamaa hazrlar. Xristian dnyasnn bayramdr. Sovet rhbrliyi hmin gn qan tkmy chd gstrs zlrini Avropada v btvlkd xristian dnyasnda biabr edr. [...] ... Dekabrn 31-d is saat 12-d naxvanllar srhd dirklrini skmy baladlar. QEYDLR 1 1991-d o, Trkiyy getdi v oradan qaytmad. Bir mddt Azadlq qzetinin Trkiy mxbiri oldu (imzas: Orxan Uravelli). 2 ndiki Goranboy. 3 Sonralar bu tkilat bir siyasi qvv kimi yaaya bilmdi. 4 Blokada? Baqa ol yoxdur. 5 ndiki Ouz rayonu. 6 ndiki Balaxanneft. 7 aumyan rayonu ona Xtayinin ad verilndk adsz rayon adlandrlrd. 8 O vaxt Ada RPK-nn I katibi ilyn Mhmmd sdov. 9 Sabah gec olacaq. 10 Bu shbtdn 8 il yaxn vaxt keir, ancaq Qbl RLS-in statusunda, ixtisasnda he bir dyiiklik olmayb. 11 Sonralar mtin kommunist kimi ad xarm, Azrbaycan KP MK-da b mdiri, Kommunist qzetind redaktor, Qutqaen v Yevlax rayon partiya komitlrind birinci katib ilmi, Azrbaycan mstqil olandan sonra yenidn kommunist partiyas yaratm xs. 12 Bu fikir gkndn yanldr. Professor X.limirzyev udilr hsr etdiyi yazda bu mumqbul elmi fakt gstrmidi ki, udilrin dili Qafqaz dillrinin lzgi qrupuna aiddir. A.Hacyevin mitinqdki bu xnda olduu kimi, Qbld d Xalid mllimin fikri ciddi thrif edildi v bununla onun xalq irisindki nfuzunu sarstmaa aldlar. Yeri glmikn, professorun z buna cavab verdi (Bhtan nifaq salr. - Kommunist, 22 noyabr 1989). 13 ndiki Binqdi. 14 Rauf Nsirov AXC-nin btn mitinqlrinin texniki tchizatn tmin edn xsdir. Sonralar o, televiziyada Mstqil Mlumat Mrkzin (MMM) rhbrlik etdi. 15 Sonralar o, Azrbaycan Milli Mclisinin zv, knd tsrrfat nazirinin mavini oldu. 16 Azrbaycan qzetinin redaktor mavini idi. 17 Mn Zaqafqaziyada bu yegan esperantoca qzetin b mdiri idim. 18 Telman Xorenovi Qdlyan SSR prokurorluunda mhm vzifd ilyirdi. zbkistanda onun li il ktlvi hbslr aparld, halinin lindki srvti quldurcasna yamaland. Bu zaman o, klli miqdarda mnimsmlr yol verdi v deyiln gr, ermnilrin hrkatna bununla sanball maliyy yardm gstrdi. Sonralar Qdlyandan, nc Liqaovu, sonra is Qorbaovun zn antaj etmkd yararlandlar. Yeltsinin trafnda dolaan bu r-xata adam Rusiya ictimaiyyti demokrat kimi qbul etdi. 19 Qaraba ermnilrin olub, var v olacaq. 20 Saxarovu bu tarixi daltsizliy srklyn onun ermni arvad Yelena Bonnerlixanyan idi. 21 Hr eyd v hmi. 22 4 iyun hadislri vaxt is Z. Bnyadov onlar zatqrqlar adlandrmd. 23 Framz Allahverdiyev sonralar rayon sovetinin sdri oldu, 4 iyunaqdrki Naxvan rhbrliyinin mhkmlnmsi n bu Korolu bala lindn glni etdi. ndi hbsddir. 24 Bunun baqa sbbi d vard - Vzirovun xalq iind hrmtdn dmsind, sonra is yxlmasnda xsusn rhbrliyind regional tssbkeliyin gcl olduu Elmlr Akademiyas mhm rol oynad. 25 Azrbaycan KP Mrkzi Komitsinin aparat nzrd tutulur.

26 Bu Mclisin sndlri onun katibi Sfr Alarlnn trtibi v redaktorluu altnda 1990-da 24 shiflik bror klind nr edilib. 27 blfz Eliby haqqnda iftiralar sonralar da dvltin AXC-y qar tbliat kampaniyasnn mhm trkib hisssi oldu v fasilsiz davam etdirildi. Bu kampaniya xsusn 4 iyun evriliindn sonra hakimiyyt yiylnmi iqtidarn dvrnd n yksk zirvsin atd. 4 iyundan sonrak ilk vaxtlarda Ali Sovetin mhkm-iclaslarnda, televiziyadak siyasi ouseriallarda sylnn eidli bhtanlar, Nizami Sleymanovun Byin z v valideynlri haqqnda he bir ndazy smayan thqirlri, Moskva jurnalisti Karaulovun Azrbaycann indiki dvlt bas il televiziya msahibsindki strateji mqsdli sifarili hqartlr insann r potensialnn hdudsuzluuna v tknmzli-yin n gzl rnklrdir. 28 26-lar RPK mlumat-thlil urasnn hazrlad materialdr. Dili dyidirilmyib. Ruscadan evirmlr bizimdir. 29 Neft-Kimya Proseslri nstitutu. 30 Trkdr. Roma papasna qsdd ittiham olunub. Rus v bolqar kfiyyatlarnn qurban olub. 31 Rauf byin tnqidinin doruluunu hyat bsbtn tsdiqldi. Yeri glmikn, Rauf enol (Rauf Arifolu) indi Yeni Msavat qzetinin Dnya jurnalnn redaktorudur. 32 Balakn Shrab byl oradak Xalq Cbhsi fallar v trk didrginlri il grmk n getmidik. Rayon cbhilrinin bas Osman Qunduzov v baqalar il shbtlrimiz oldu. 33 Mharibd olduu kimi. 34 Onu son zamanlar (1996) hrd dilnn grmm. 35 Shbt Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind vziyyti normal hala salmaq tdbirlri haqqnda qrardan gedir. 36 Sonralar respublika sosial tminat nazirinin birinci mavini, indi Ana Vtn Partiyasnn sdri Fzail Aamal(yev). 37 Srtlndirm. 38 Xlil Rza Ulutrkn mvcud hakimiyytdkilr kinay il iltdiyi bu ad bir ox hallarda konkret olaraq .Vzirova aid edirdilr. 39 Bu, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytn facili iqtisadi durumunu saslandran hmin akademikdir. 40 Bakda bu gn keiriln partiya-tsrrfat fallarnn yncandak x. 41 Salman Mmtazn cfake qz hla Mmtazzad (1916-1996). 42 Sonralar bu mlumat doru xmad. 43 Stalin stn gln kii. - dbiyyat v incsnt, 24 noyabr 1989. 44 1996-c ild lyazmalar nstitutundan Salman Mmtazn ad gtrlrk ona Mhmmd Fzulinin ad verildi. 45 Ziya Bnyadov ox kmdn EA-nn vitse-prezidenti oldu. mumiyytl, hrkata balq etmk iddiasnda olan bir oxlar xalq mnafeyini z xsi mnafelrin qurban verdilr... 46 Yeraz sz yazl olaraq ilk df mhz bu msahibd ildilib. Yeraz Yerevan azrbaycanls mnas verir. Mn bu ifadni ilk df, haqqnda dandmz msahibdn txminn iki hft qabaq bir rusdan eitmim. Bu qsurlu (mntiqc eraz- Ermnistan azrbaycanls - olmal idi) termini, he bhm yoxdur ki, Kremld oturan ruslar ixtira ediblr, nki Ermnistana Azrbaycandan gedn ermnilr n d eyni vaxtda Bak ermnisi mnas vern ermnic sz yaradlb. 47 Bu vuruma Bakda yeni hrbi vziyyt elan etmk n n mnasib bhan olard. 48 Xalq Cbhsinin sdri olmaa alm baqa bir xs - Yusif Smdolu da 4 iyundan sonra eynil Z. Bnyadov kimi sbut etmy alrd ki, AXC-ni DTK yaradb (demli, onun zn DTK bura sdr qoymaq istyirmi?!) v AXC-nin bir illik hakimiyyti dvrnd alnan rvt kommunistlrin 70 ild aldqlarndan oxdur!.. 49 26-lar RPK mlumat-thlil urasnn hazrlad materialdr. Dili dyidirilmyib. 50 evirmsi: Stepanakert, 29. II. 1989. AB, A ev, cnab Bua. Hrmtlt cnab prezident! Siz SSR Ali Sovetinin sdri il gr rfsind ikn DQMV leyhin qrar qbul edilib. Biz Sizi bu grdn imtina etmy arrq. mza: Stepanakertd 30-minlik mitinq. 51 Onu vzify ahnazarovun qoydurduu sylnilir. Ancaq qarabal Vzirovun li il znn Qaraba siyastini hyata keirmk Moskvann gcl siyasi gedii oldu.

52 Tklif olunan qrar da bizi btnlkd tmin etms d indiki halda btvlkd mqbuldur. 53 Sonralar Ncf by id spirtli iki imyi v srxo halda i glmyi qti qadaan etmi, bunun stnd htta iki mxbiri idn xarmd. 54 Redaksiyada saxladmz hmin nsxlri 20 Yanvardan sonra rus sgrlri mhv etdilr. Mnd 10-15 nsx qalb. 55 Azadlq qzetinin ilk nmrsinin ba mqalsidir. 56 Burada tarixi bilrkdn saxtaladrmq - Hac by ilk nsxni gtirnd otaqda artq i gedirdi (24 dekabr tarixli qeyd baxlsn). (BRNC CLDN SONU)