Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 3, No: 2, 2009 (71-80) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 3, No: 2, 2009

(71-80)

TEKNOLOJK ARATIRMALAR
www.teknolojikarastirmalar.com e-ISSN:XXX-XXX

Derleme (Review)

Tekstil Boyaclnda Kullanlan Tuzlarn zellikleri ve Kullanm Amalar

Rza ATAV*, Abbas YURDAKUL**, Arzu ARABACI *Ege niversitesi, Emel Akn Meslek Yksekokulu, zmir /TRKYE ** Ege niversitesi, Mhendislik Fak. Tekstil Mh. Blm, zmir /TRKYE riza.atav@ege.edu.tr

zet Genelde asit ve baz reaksiyonlar sonucunda oluan bileiklere tuz ad verilmektedir. Tuzlar olduka geni kullanm alanna sahiptir. Bu maddeler; suyun yumuatlmasnda, kn yollardaki buzlanmann giderilmesinde ve ayrca gda, deterjan, kat, cam, kimya, tekstil, seramik endstrilerinde kullanlmaktadr. Genel kullanm alanlarnn dnda, tuzlar pek ok tekstil terbiyesi ve boyamacl ilemlerinde nemli role sahiptir. zellikle selloz olmak zere, protein ve sentetik esasl liflerin eitli boyarmadde snflaryla boyanmasnda byk miktarda tuz tketilmektedir. Anahtar Kelimeler: Tuz, Boyama, Selloz, Protein, Sentetik, Lif

Abstract Generally compounds which are formed by the reaction between acids and alkalis are named as Salt. Salts have very large usage areas. They are used for softenening of water, in winter for roadway safety and they are also used in food, detergent, glass, chemistry, and ceramic industries. Except these general usage areas, salts have important role in many treatments of textile finishing and dyeing. Large amounts of salts are consumed in dyeing of especially cellulose, protein and synthetic fibers with different classes of dyestuffs. Keywords : Salt, Dyeing, Cellulose, Protein, Synthetic, Fiber

Properties and Usage Purposes of Salts Used in Textile Dyeing

1. GR Genelde asit ve baz reaksiyonlar sonucunda oluan bileiklere tuz denilmekte ve bunlarn znrken diassosiye olmalar ve diassosiye olan ksmlarn da elektrii iletme zellii nedeniyle bunlar elektrolit maddeler olarak da ifade edilmektedir. Bu maddeler, yiyeceklerin konservelenmesinde, suyun yumuatlmasnda, kn yollardaki buzlanmann giderilmesinde, gda, deterjan, kat, cam, kimya, tekstil, seramik, boya ve dericilik gibi ok deiik sektrlerde gerek ham madde, gerekse ara madde olarak kullanlmaktadr. Bu genel kullanm alanlar dnda tekstil terbiyesinin deiik ilemlerinde ve tekstil boyaclnda selloz, protein ve sentetik esasl liflerin deiik boyarmadde gruplaryla boyanmasnda nemli oranda tuz tketilmektedir. Tekstil boyaclnda zellikle pamuklu kumalarn reaktif boyarmaddelerle boyanmasnda flotteye ok fazla tuz ilave edilmektedir. Reaktif boyarmaddelerle ektirme yntemine
Bu makaleye atf yapmak iin Atav R., Yurdakul A.*, Arabac A., Tekstil Boyaclnda Kullanlan Tuzlarn zellikleri ve Kullanm Amalar Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 2009, 3(2) 71-80 How to cite this article Atav R.., Yurdakul A.*, Arabac A., Properties and Usage Purposes of Salts Used in Textile Dyeing Electronic Journal of Textile Technologies, 2009, 3 (2) 71-80

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

Tekstil Boyaclnda Kullanlan Tuzlarn zellikleri ve Kullanm Amalar

gre boyamalarda boyarmaddenin substantifliine, boyama koyuluuna ve flotte oranna bal olarak yaklak 10-100 g/l tuz kullanlmaktadr. Dier boyarmadde gruplarndan rnek verilecek olursa, direk boyarmaddelerle almada rengin ak ve koyuluuna gre yaklak 10-30 g/l, kp boyarmaddelerde souk ve lk boyama (IK ve IW tipi boyarmadde) yntemlerine gre 5-25 g/l, kkrt boyarmaddelerinde 5-20 g/l, yn ve PA liflerinin boyanmasnda kullanlan asit, krom, 1:1 metal kompleks boyarmaddelerinde rengin ak-koyu olmas durumuna gre yaklak 5-10 g/l civarnda tuz kullanlmaktadr. Ayrca PAC liflerinin bazik boyarmaddelerle boyanmasnda da baz boyama yntemlerinde 5-10 g/l tuz kullanm tavsiye edilmektedir. ektirme yntemiyle yaplan boyamalar dnda, emdirme yntemiyle yaplan baz boyamalarda ve basklarn ya fiksajnda da tuz kullanlmaktadr. Dolaysyla tuzun tekstil boyaclnda nemli bir ileve sahip olduu sylenebilir. 2. TEKSTL BOYACILIINDA KULLANILAN TUZLAR 2.1 Tuzlarn Genel zellikleri Deniz, gl, yer alt gibi doal kaynaklardan elde edilen tuzlardan, boyama ilemlerinde yaygn olarak kullanlanlar sodyumslfat (Na2SO4) ve sodyumklorr (NaCl) tuzlardr. Glauber tuzunun retim yntemine gre kristal (Na2SO4.10H2O) ve kalsine (Na2SO4) olmak zere iki tipi bulunmaktadr. Bunlardan kalsine sodyumslfatn mol ktlesi 142 g/mol olup, su iermediinden anhidre olarak ifade edilmektedir. Kristal sodyumslfatn mol ktlesi ise 322 g/mol olup, 10 mol su ierdiinden (180 gram) mol ktlesinin yaklak %56sn su oluturmaktadr [1]. Kristal sodyumslfat %56 su ierdii iin, pratikte anhidre sodyumslfata kyasla 2 kat daha fazla kullanlmaktadr, ancak stokiometrik olarak hesaplandnda ise 2.26 kat fazla kullanlmas gerekmektedir. Boyamaclkta kullanlan dier bir tuz tipi olan sodyumklorrn (NaCl) mol ktlesi 58.5 g/mol olup, retim ekline gre %98 veya 99luk olarak bulunmaktadr. Uygulamada kalsine sodyumslfat ile sodyumklorr ayn miktarlarda kullanlmakta, ancak stokiometrik olarak hesaplandnda (eit miktarda sodyum katyonu verecek ekilde) ise sodyumklorrn kalsine sodyumslfata gre yaklak %17 daha az kullanlmas gerekmektedir. Boyamaclkta kullanlan tuzun cinsi ve kalitesi boyarmadde verimini yakndan etkilediinden, kullanlacak miktarn tam olarak saptanabilmesi iin younluk/konsantrasyon diyagramlar, pH, su sertlii, nem ierii gibi faktrler dikkate alnmaldr. Genel olarak boyama banyosundaki baz iyonlarn aada verilen kabul edilebilir snr deerleri ierisinde olup olmad nceden kontrol edilmelidir. Aksi halde boyamada tekrarlanabilir sonularn eldesi zorlamaktadr. Sertlik < 5odH Fe++ < 0,1 ppm Mn++ < 0,02 ppm Cu++ < 0,005 ppm NO3-< 50 ppm NO2-< 5 ppm retim kaynana ve yntemine bal olarak zellikle NaCl tuzlarnda sularn sertliine yol aan bileikler biraz daha fazla bulunmaktadr. Bu durum, boyamada verim kaybna yol aabilmekte ve ayrca baz boyarmaddelerin znrln olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Bilindii gibi NaCl boyarmadde znrln Na2SO4a gre daha ok azaltmaktadr. Bu nedenle, znrl kstl olan baz boyarmaddelerde NaCl yerine Na2SO4 tercih edilmektedir. Sodyumslfatn znrl 0-32C arasnda scakla bal olarak artarken (32.4Cda znrlk maksimuma erimekte), daha sonra scaklkla ters orantl ekilde hafif bir azalma gstermektedir. Sodyumklorrn sudaki znrl ise 72

Atav R., Yurdakul A..*, Arabac A.,

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

scakla daha az baml olarak deimektedir. Tablo 1de her iki tuz cinsine ait znrlkler grlmektedir [2]. Tablo 1. NaCl ve Na2SO4 tuzlarnn znrlkleri
C NaCl (g/l) 0 356 20 358 40 363 60 371 80 380 100 391 C Na2SO4 (g/l) 0 45 10 82,4 20 161 32.4 332 35 331 40 325 50 318 100 299

2.2 Tuzlarn Atk Su Artma ve Korozyon zerine Etkileri Tekstil terbiye ilemlerinde tuz ya hammadde olarak kullanlmakta ya da ntralizasyon ilemleri veya dier reaksiyonlar sonucu yan rn olarak aa kmaktadr. Birok aratrmac tekstil boyama atk sularndaki tuzun gelecekte nemli problemlere yol aabileceine dikkat ekilerek ektirme yntemine gre yaplan pamuk boyamalarnda atk sudaki tuz konsantrasyonunun genelde 2000-3000 ppm civarnda olduu belirtilmitir [3]. Pek ok lke emisyon snr deerlerini 2000 ppm ve alt olarak belirlemitir. Tekstil materyaline aplike edilen kimyasal maddeler; boyarmadde, tekstil yardmc maddeleri ve temel kimyasallar olarak gruplandrlmakta ve bunlara ait karakteristik deerler (her ne kadar snrl sayda veriye dayal olsalar da) aada verilmektedir: boyarmaddeler: tekstil yardmc maddeleri : temel kimyasallar: 18 100 570 (g/kg tekstil materyali) (g/kg tekstil materyali) (g/kg tekstil materyali).

Temel kimyasal tketiminin ok yksek kmasnn nedeni, ektirme yntemine gre reaktif boyamalardaki, 400 g/kg civarnda olan yksek doal tuz (NaCl veya Na2SO4) kullanmndan kaynaklanmaktadr [4]. Bu deerlerden de tuzun atk su yk zerindeki etkisi aka grlmektedir. Bu nedenle, atk sudaki tuzun geri kazanlmasnn nemi giderek artmaktadr. stanbulda faaliyet gsteren tekstil terbiye firmalarnn SK tarafndan atk su toplama havzalarna (havza d) uygulanan dearj limitlerinin slfat iin 1700 mg/l olduu gznnde bulundurulmaldr ki bu durum sodyumslfat kullanmn snrlamaktadr [5]. Atk sularda yksek miktardaki slfat yksek sertlik, yksek sodyum tuzu ve yksek asidite demektir. Slfatlar ayrca kazan sularnda CaSO4 ve MgSO4 keltileri oluturduundan, bu tip sularda ok dk miktarlarda tutulmaldrlar. Evsel atk sularn uzaklatrld beton kanallarda, anareobik koullarn olumas ve bakteri faaliyetleri ile SO4-2 H2Se dnr. H2S kanaln st blmnde toplanr ve rutubetle birleerek H2SO4 oluturur. Bu olay borularda korozyonun ve paralanmann en byk sebebidir. Slfatlar imento ile birletiklerinde de byk kristallerin meydana gelmesine ve bu nedenle borunun imesine ve paralanmasna sebep olurlar [6]. Ancak tuz geri kazanlmak istendiinde, sodyumklorr yerine sodyumslfat tuzunun kullanlmas daha avantajl olmaktadr. nk kimyasal ve mekanik saflatrma ileminden geirilerek renksiz hale getirilmi boyama flottesinin ierdii tuz, membran teknii ile deriikletirilmekte ve membranlarla filtrasyon yoluyla sodyumslfatn geri kazanlmas daha kolay olmaktadr. Sodyumslfat %12-13le kadar deriikletirilebilirken, sodyumklorr yalnzca %7-8lie kadar deriikletirilebilmektedir. Bylece sodyumslfat kullanldnda hem tuz geri kazanlp tekrar kullanlabilirken, hem de su geri kazanlarak 73

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

Tekstil Boyaclnda Kullanlan Tuzlarn zellikleri ve Kullanm Amalar

iletmede ykama suyu vb. olarak deerlendirilebilmektedir. Oysa sodyumklorr kullanldnda membrandan geirilirken klorr iyonlar da suyla beraber getiklerinden elde edilen su, tuz ierii nedeniyle kullanlamamakta veya bu suyu kullanabilmek iin ek bir ilem (ters osmoz) yaplmas gerekmektedir. Bu nedenle, dnyada olduu gibi lkemizde de tuz geri kazanm yaygnlamaya baladnda yukarda sz edilen dezavantaj, sodyumslfatn geri kazanlmasnn daha kolay olmas nedeniyle (sodyumslfat iin yalnzca nanofiltrasyon yeterli olurken sodyumklorrde nanofiltrasyon sonras bir de ters osmoz uygulamas gerekmektedir) avantaj ekline dnecektir. Bilindii gibi sodyumslfatn sodyumklorre gre daha yksek olan maliyeti tuz geri kazanlp yeniden kullanld zaman nemli lde dengelenecektir. Atk sularn kirlenmesini nemli lde azaltma imkan salayan, kullanlan boyarmadde ve kimyasal maddelerin geri kazanlarak tekrar kullanlmasna olanak veren yntemlerden biri de nanofiltrasyon yntemidir. Bu yntemde atk su basn altnda membrandan geirilir ve atk su iersindeki en kk molekller membrandan geebilirken, tuz ve boyarmadde gibi byk molekller membran tarafndan tutulur. Bylece atk sularda kirlilie neden olan madddeler ve su birbirinden ayrlm olur. Filtrasyondan sonra ayrlan su (permeat aks) ykama ilemine geri dndrlr. Filtrasyon ileminde basn, scaklk, membran tipi gibi parametreler boyarmadde alkonmas, tuz alkonmas ve permeat aksnda deimelere yol amaktadr. Literatrde bu parametrelerin yannda reaktif boyarmaddelerle yaplan boyama ilemi sonrasnda atk su artmada bu teknik uygulanaca zaman flottedeki tuz cinsi ve tuz konsantrasyonunun da etkili olduu belirtilmektedir. Buna gre tuz konsantrasyonu arttka permeat aksnda nemli bir d olmakta sodyumslfat konsantrasyonundaki art sodyumklorr konsantrasyonundaki arta gre permeat aksn daha fazla drmektedir. Bu husus sodyumslfatn membranda sodyumklorre gre daha fazla alkonarak konsantrasyonu arttrmasyla ilikilidir. Zira konsantrasyon artnca ozmotik basn ykselmekte, ozmotik basn ykselince de permeat aks dmekte ve tuz alkonmas NaCl iin %27-38, Na2SO4 iin %55-57 deerleri arasnda olduu belirtilmektedir ki bu bize sodyumslfatn atk su artmada sodyumklorre gre daha yksek oranda tutulabildiini gstermektedir [7]. Korozyon zellikleri asndan bu iki tuzun karlatrlmasna ilikin ise literatrde sodyumslfatn sodyumklorre gre boyama makinalar iin daha az korozif olduu belirtilmektedir [8]. 3. TEKSTL BOYACILIINDA TUZ KULLANIMI VE AMALARI NaCl ve Na2SO4 tuzlar boyamada nemli rol oynamaktadr. Boya banyosuna tuz ilavesi bazen boya almn arttrmak, bazen de boya alm hzn ve boyamann dzgnln kontrol etmek amacyla kullanlmaktadr. Kullanlan boyarmadde gruplarna gre tuzlarn etkileri farkl ynde olmaktadr. Zt ykl iyonlardan meydana gelen reaksiyonlarda (rnein, yn boyamacl) tuz ilavesi, reaksiyon hzn azaltmaktadr. Ayn ykl iyonlardan meydana gelen reaksiyonlarda ise (rnein, selloz boyamacl) tuz ilavesi, reaksiyon hzn arttrmaktadr. Genel bir deyile, tuz ilavesi eer boya ile lif arasnda elektrostatik itme sz konusu ise (rnein, selloz liflerinin direkt, reaktif, kkrt ve kp boyarmaddeleriyle boyanmas) boya almn arttrmakta, eer boyama srasnda elektrostatik ekim sz konusu ise (rnein, asidik ortamda yn ve naylon liflerinin asit boyarmaddeleriyle boyanmas ve akrilik liflerin bazik boyarmaddelerle boyanmas) boya almn azaltmaktadr. Basit bir ifadeyle, tuzlar lif ile boya arasndaki iyonik etkileimi (gerek ekim, gerekse itme) deitirmektedir. Tuz ayn zamanda boyarmaddenin aktivitesini etkilemektedir. Ancak, etki iyonlarn zelliklerinden ziyade, pozitif ve negatif ykl iyonlarn toplam says ile belirlenmektedir [9]. 3.1 Selloz Liflerinin Boyanmasnda Tuzun Etkisi Normalde selloz lifleri non-iyonik yapda olmalarna ramen, bu lifler daha nceden grd n ilemler sonucu ok az da olsa anyonik bir karakter kazanmaktadr. Selloz liflerinin gerek n terbiye ilemleri ve gerekse boyama ilemleri alkali ortamda yapld iin lifler (-) yke sahiptir. Bu liflerin 74

Atav R., Yurdakul A..*, Arabac A.,

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

boyanmasnda kullanlan boyarmaddelerin ounluu da anyonik yapda olduundan boyarmadde de (-) ykldr. Boyama srasnda boyarmadde ve lif ayn ykte (-) olduklar iin birbirlerini itme eilimindedirler. Bu durumda boyarmaddenin lif tarafndan alnabilmesi iin bu ykn azaltlmas veya tamamen ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Bilindii gibi selloz esasl liflerin anyonik boyarmaddelerle boyanmas srasnda lif tarafndan boyarmadde iyonu deil boyarmadde molekl absorbe edilmektedir. Dolaysyla boyarmadde moleklnn diasosiyasyonu ne kadar az olursa, yani negatif deerlik azaltlrsa Lif zerindeki boyarmadde Flottedeki boyarmadde dengesi

lif tarafna kaym olur. Bu nedenle, genel olarak tuzlarn pamuk liflerinin anyonik boyarmaddelerle (direkt, kp, kkrt, reaktif vb.) boyanmasnda boyarmadde almn arttrd bilinmektedir. Bunun temel iki nedeni tuz katyonlarnn selloz lifinin negatif zeta potansiyelini drerek boyarmadde ile selloz lifi arasndaki elektrostatik itmeyi azaltmas ve boyarmaddenin agregasyonunu arttrmasdr [10]. Bilindii gibi tuz moleklleri sulu zeltilerde disosiye olmu vaziyette bulunurlar. rnein, sodyumklorr suda Na+ ve Cl- iyonlar verecek ekilde iyonlarna ayrmaktadr. Pozitif ykl sodyum iyonu, lif/su snr yzeyine giderek etkili bir ekilde negatif zeta potansiyelini drmekte ve bylece, boyarmadde/lif etkileimini engelleyen bariyeri ortadan kaldrmaktadr. Kuma, boyarmadde ve su molekllerinin birbirleriyle etkileimi ekil 1de ematik olarak gsterilmektedir.

ekil 1. Flotte ierisindeki boyarmadde moleklleri, su moleklleri ve kuman birbirleriyle etkileimi [10] Tuz lif ile boyarmadde arasndaki iyonik etkileimi drmesine ek olarak, boyama sisteminin kimyasal potansiyelini deitirerek lif ile boyarmadde arasndaki fiziksel etkileim zerinde de rol oynamaktadr. Byle bir etki; tuzun suyun yapsn deitirmesinden kaynaklanmaktadr. Tuzun lif ile boyarmadde arasndaki fiziksel etkileime etkisini ispat etmek iin deneysel sonular mevcuttur. yonik boyarmaddelerle yaplan boyamalarda rol oynayan bir konu da, Donnan membran (zar) dengesidir. Bu ekildeki iyon dengeleri, zgen ve kk iyonlar iin geirgen, fakat byk iyonlar iin geirgen olmayan bir engel (zar) varlnda olumaktadr. rnein, kk iyonlar olarak Na+ ve Cl-, byk iyon olarak boyarmadde anyonunu (BMSO3-) ele alr ve yzeyinde life difnde etmeyen boyarmadde anyonlar bulunan lifin, yukarda belirtilen yar geirgen zar roln stlendiini kabul edersek, boyarmadde anyonu liflere serbest bir ekilde difnde edemezken, kk Na+ ve Cl- iyonlar lifteki ve zeltideki kimyasal potansiyelleri eit oluncaya kadar lif tarafndan alnabilmektedir. Ancak ayn zamanda lif ve zeltinin elektriksel bakmdan ntr olmas da gerekmektedir. Lif yzeyindeki boyarmadde anyonlar nedeniyle burada (-) yk fazlal vardr ve bu ancak buradaki Na+ konsantrasyonun daha fazla olmasyla ntr durumda tutulabilmektedir. Sonu olarak, serbest hareket olanana ramen Na+ iyonlarnn zelti ve lif arasnda eit bir ekilde dalamad ve boyarmadde anyonlarnn topland blgede Na+ iyonlar 75

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

Tekstil Boyaclnda Kullanlan Tuzlarn zellikleri ve Kullanm Amalar

konsantrasyonunun da daha yksek olduu grlmektedir.

grlmektedir [11]. Bu durum ekil 2de aka

ekil 2. Na+ katyonlarnn kuma zerindeki ve flottedeki dalm [12] Tuz ilavesiyle flottede bulunan Na+ katyonu deriiminin artmasnn ortaya kard bir dier etki de pamuk boyamaclnda kullanlan anyonik boyarmaddelerin (direkt, reaktif vb.) diasosiasyon dengesini (i) sola kaydrmalardr. Le Chatelier (etki-zt tepki) prensibine gre, ortamdaki Na+ katyonu deriimi artnca, boyarmaddelerin iyonlarna ayrma dengesi sola kaymakta ve agregasyon artmaktadr, bu da pamuk boyamaclnda tuzun alnmay arttrc bir dier etkisidir [10].

Bilindii gibi selloz liflerinin boyanmasnda en ok kullanlan boyarmadde snf reaktif boyalardr. Bu boyarmaddelerin substantifliklerinin yksek olamamas nedeniyle, fazla miktarlarda (50-100 g/l) tuz kullanlmaktadr. Gerekli tuz ihtiyac kullanlan boyarmadde cinsine, boyama koyuluuna ve boyama koullarna (flotte oran, scaklk vb.) bal olarak sodyumslfat veya sodyumklorr ile karlanmaktadr. Boyamann sonucunu kullanlan tuz miktar ve tuz cinsi yakndan etkilemektedir. Optimal tuz miktarlar boya retici firmalarn tavsiyelerine gre boya kataloglarndaki tablo veya grafiklerden bulunmaktadr. ekil 3 (a) ve (b)de scaklk, flotte oran ve boyama koyuluuna gre optimal tuz kullanm miktarlar verilmektedir.

76

Atav R., Yurdakul A..*, Arabac A.,

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

ekil 3: Scaklk (a) ve flotte oranyla (b) tuz konsantrasyonu arasndaki iliki [13] Daha nce de belirtildii gibi sellozik elyafn reaktif boyarmaddelerle klasik ektirme yntemine gre boyanmasnda, boyarmadde almn arttrabilmek iin yksek miktarlarda tuza ihtiya duyulmaktadr (genellikle 50-60 g/l, fakat koyu tonlar iin 100 g/lnin zerinde). Birok boyarmadde reticisi firma, bu miktarn 2/3ne ihtiya duyulan yeni boyarmadde eitleri ve aplikasyon yntemleri gelitirmitir. rnek olarak: Cibacron LS (Ciba) Levafix OS (Dystar) Procion XL+ (Dystar) Sumifix HF (Sumitomo)

verilebilir. Bu boyarmaddelerin ounluu, polifonksiyonel boyarmaddelerdir ve yksek dzeyde fikse olabilmektedirler, bylece atk sudaki fikse olmam boyarmadde miktar drlerek de ek kazan elde edilmektedir. Lifler tarafndan almlar iin daha az miktarda tuza ihtiya duyulmas nedeniyle, dk miktarda tuz gerektiren reaktif boyarmaddeler daha iyi znrle sahip olmaktadrlar ve dk flotte oranl boyama makineleri iin gerekenden daha yksek konsantrasyondaki zeltilerde bile znm olarak kalmaktadrlar. Sellozik elyafn ektirme yntemine gre boyanmasndaki tuz tketiminin, klasik reaktif boyarmaddelerde ihtiya duyulana gre 1/3 orannda azaltlm olmas, atk su tuzluluunu ve atk su artma ilemlerini olumlu ynde etkilemektedir [5]. Gerek ksa flotte oranlarnda almaya uygun makinelerdeki gelimeler, gerekse elektrolit ihtiyac az olan boyarmaddelerdeki gelimelere ramen, reaktif boyamadaki tuz tketimi hala yksek dzeylerdedir. Ayrca dk miktarda tuz gerektiren reaktif boyarmaddelerin klasik reaktif boyarmaddelere gre daha pahal olduu da unutulmamaldr. Flotteye tuz ilavesi pamuk liflerinin anyonik boyarmaddelerle boyanmasnda boyarmadde almn arttrmakla beraber, tuz cinsine bal olarak boyama verimi ve boyarmadde alm hz farkllklar gsterebilmektedir. Hangi tuz cinsinin tercih edilecei konusunda sistematik bir veri bulunmayp, firmalar hem NaCl hem Na2SO4 kullanmaktadr. Dolaysyla tuz cinsi firmadan firmaya farkl olmakla beraber, seim kriterleri olarak; Fiyat Dzgn boyama eldesi Boya verimi ve alnma hz zerine etkisi Boyarmaddenin znrl zerine etkisi Korozyon tehlikesi (zellikle scakta boyayan boyalarda)

gibi zellikler dikkate alnmaldr. 77

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

Tekstil Boyaclnda Kullanlan Tuzlarn zellikleri ve Kullanm Amalar

3.2 Protein ve Poliamid Liflerinin Boyanmasnda Tuzun Etkisi Yn ve PA gibi protein lifleri anyonik boyarmaddelerle genellikle asidik ortamda boyanmaktadr. Asidik ortamda lifler katyonik bir yap kazanmakta ve anyonik boyarmaddelerle elektrostatik ekim kuvvetleriyle boyama gereklemektedir.

Asidik ortamda yaplan yn boyamaclnda, flotteye elektrolit ilavesi ile ortamdaki anyon miktar artmaktadr. Bylece flottede boyarmadde anyonu ve asit anyonunun yannda, bir de boyarmadde anyonu ile rekabet halinde tuz anyonu bulunmaktadr. Btn bu anyonlar yndeki (+) ykl amonyum gruplarna balanmak isteyeceklerdir. Protein liflerinin boyanmasnda ise tuzun etkisi ortam pHna bal olarak deimektedir. Kuvvetli asidik ortamda boyayan asit boyarmaddeleri ile boyama yaplrken tuzun etkisi u ekilde olmaktadr:

1) Tuz ilavesi ortamdaki Na+ miktarn arttrarak dengeyi sola kaydrmakta ve bu durumda life affinitesi olan boyarmadde miktar azalmaktadr. 2) Flottedeki slfat veya klorr iyonlar miktar artmakta ve bunlar boyarmaddeden daha kk olduklarndan life daha nce balanarak boyarmaddenin balanmasn geciktirmektedirler. 3) Tuz ilavesi boyarmaddenin agregasyonunu arttrmaktadr. lk iki etki frenleyici, nc etki ise alm arttrc etki olmakla beraber ilk iki etki daha ar bastndan kuvvetli asidik ortamda yaplan boyamalarda tuz frenleyici etki gstermektedir. Orta kuvvetli asidik ortamda boyayan boyarmaddelerde ise tuz ne yavalatc ne de hzlandrc etki gstermemektedir. Ancak boyarmaddenin hidrofilliini bir miktar drdnden mamldeki afinite farkllklarndan kaynaklanabilecek dzgnszlkleri azaltmaktadr. Zayf asidik veya ntr ortamda yaplan boyamalarda ise yn katyonik karakter gstermediinden, tuz boyarmaddenin lif tarafndan itilmesini ksmen azaltacak ve ayn zamanda boyarmaddenin agregasyonunu arttraca iin boyarmaddenin alm miktar ve hz artmaktadr [11]. NaCl ve Na2SO4 tuzlarnn yn liflerinin egaliz tipi asit boyarmaddelerle boyanmas zerine etkisi aratrlm ve NaCln boyarmadde adsorbsiyonunu Na2SO4tan daha etkin bir ekilde drd bulunmutur. Ancak bu sonular tuzlarn iyonik etkileim zerine etkileriyle aklanamamaktadr. yonik etkilere baktmzda; ift negatif yknden dolay slfat iyonlarnn boyarmadde adsorbsiyonunda klor iyonlarna kyasla daha gl bir de yol amas gerekirdi. Halbuki yaplan almalar klor iyonlarnn daha gl bir de yol atn gstermektedir. Klasik Langmuir ve Donan Modeli bu olay aklayamamaktadr. Bu bulgular klasik boyama teorileriyle tam olarak aklanamasa da, elektrolitin fiziksel etkileim zerine etkisiyle yeterli bir ekilde aklanabilmektedir. Elektrolit ilavesinden sonra adsorbsiyondaki dmenin nedeni aktr, fakat NaCln boyama adsorbsiyonunu drmede Na2SO4tan daha etkili olmasnn nedenini aklamak gerekmektedir. Geciktirme etkisine ek olarak elektrolitin boyarmadde ile lif arasndaki fiziksel etkileimi de etkilemesi buna neden olmaktadr. Elektrolitin fiziksel etkileime etkisi konusunda bir takm aklamalar mevcuttur. Tuzlarn fiziksel etkileim zerindeki farkl etkilerini tanmlamak iin liyotropik seriler kullanlmaktadr. Voet katyonlar 78

Atav R., Yurdakul A..*, Arabac A.,

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

ve anyonlar iin kantitatif liyotropik numaralar vermektedir. Voetin verilerine gre anyonlarn hidrofobik etkileim zerindeki etkisi u srayladr: SO4=>H2PO4->Cl->Br->NO3Liyotropik seride klordan nceki anyonlar kozmotrop, klordan sonraki anyonlar ise kaotrop olarak adlandrlrlar. Slfat iyonlar kozmotroptur ve bunlarn ilavesi boyarmadde ile lif arasndaki fiziksel etkileimin artmasndan dolay boyarmaddenin lif zerine ekilmesini arttrmaktadr. Slfatlar kosmotrop olduu iin suyun entropisini azaltr ve solsyon fazndaki serbest enerjiyi arttrrlar. Bu nedenle lif zerine boyarmadde almn desteklerler. Kozmotrop zellikteki tuzlar dier tuzlar gibi boyarmadde ile lif arasndaki iyonik etkileimi azaltmalarnn yannda, boyarmadde ile lif arasndaki fiziksel etkileimi de etkilerler. Ayrca sodyumslfatn su molekllerini etrafnda tutma gc (hidrotasyon) sodyumklorrden daha yksek olduu iin, sanki flottedeki su miktar azalmakta ve dolaysyla birim hacimdeki boyarmadde konsantrasyonu artmakta, sonu olarak da bu durum boyarmadde almn desteklemektedir. Bu hususlar Na2SO4n ynn kuvvetli asidik ortamda boyanmasnda iyonik geciktirme etkisini zayflatmaktadr. Klor liyotropik seride ntr bir iyondur ve dolaysyla klorun fiziksel etkileim zerine etkisi azdr. Bu nedenle boyamada sodyumklorr sodyumslfattan daha gl bir geciktiricidir. Artan tuz konsantrasyonuna bal olarak boyarmadde almndaki dme NaClde daha belirgin olmaktadr. Na2SO4 tuzu ile alld zaman belli bir konsantrasyondan sonra boyarmadde alm azalmayp aksine artmaya balamakta, yani tuz konsantrasyonuna bal boyarmadde alm erisi konkav bir ekil gstermektedir [14]. Poliamid liflerinin boyanmasnda tuzun etkisine baktmzda ise, bu lifler pH 7nin altnda katyonik karakter gsterdiinden flotteye tuz ilavesi boyarmadde almn frenleyici etki gstermekte, yani ynn kuvvetli asidik ortamda boyanmasnda sz konusu olan durum geerli olmaktadr. 3.2 Poliakrilnitril Liflerinin Boyanmasnda Tuzun Etkisi PAC lifleri genellikle bazik boyarmaddelerle boyanmaktadr. Boyama koullarnda PAC lifleri anyonik, boyarmadde de katyonik olduundan, boyama srasnda tuz kullanm, daha kk molekll olan tuz katyonlarnn boyarmadde katyonlaryla rekabeti nedeniyle alm frenleyerek retarder etkisi gstermektedir. Ancak akrilik liflerinin katyonik boyarmaddeler ile boyanmasnda, dk tuz konsantrasyonlarnda tuz konsantrasyonunun artmas ile boya sorbsiyonunun azalmasna karn, baz tuzlarn konsantrasyonunun artmas durumunda boya sorbsiyonu sonradan artabilmektedir. Bu durum tuzlarn fiziksel etkileim zerine etkileri arasndaki farkllktan ileri gelmektedir. Liyotropik seriler kullanlarak farkl tuz iyonlarnn fiziksel etkileim zerindeki etkileri aklanabilmektedir. Bu seride farkl tuz anyonlar fiziksel etkileimdeki etkinliine gre u ekilde sralanmtr: SO4=>H2PO4->Cl->Br->NO3Liyotropik seride Cl- dan nde gelenlere kosmotrop, Cl- dan sonra gelenlere kaotrop denir. Cl- iyonu ise ntrdr. Slfat ve dihidrojenfosfat gibi kosmotroplar suyun entropisini azaltmakta ve solsyon fazndaki serbest enerjiyi arttrmaktadrlar. Bu nedenle bu tuzlar boyarmadde almn destekler. Kosmotrop zellikteki tuzlar ise dier tuzlar gibi boyarmadde ile lif arasndaki iyonik etkileimi azaltmalarnn yannda, boyarmadde ile lif arasndaki fiziksel etkileimi de etkilemektedir. Dk tuz konsantrasyonlarnda bu tuzlarn iyonik etkileim zerine etkileri, fiziksel etkileim zerine etkilerinden daha baskndr. Sonu olarak artan tuz konsantrasyonu ile boyarmadde alm dmektedir. Tuz konsantrasyonu yksek olduunda tuzun boyarmadde ile lif arasndaki fiziksel etkileim zerine etkisi artmaktadr. Eer tuz sodyumslfat veya sodyumdihidrojen fosfat gibi kosmotrop zellikte ise, boyarmadde ile lif arasndaki fiziksel etkileimi arttrmakta ve boyarmadde alm yeniden artmaya balamaktadr. Tuz katyonun tipi de akriliin katyonik boyalarla boyanmasnda nemli bir unsurdur. 79

Teknolojik Aratrmalar: TTED 2009 (2) 71-80

Tekstil Boyaclnda Kullanlan Tuzlarn zellikleri ve Kullanm Amalar

Katyonun boyutu bydke boyama hz azalmaktadr. Katyonlar tarafndan oluturulan retarder etkisi u srayla verilmektedir: Li+<Na+<K+<Rb+<Cs+<(C4H9)4N+ Buna gre K+ iyonik deeri ve elektropozitif karakteri nedeniyle Na+dan daha fazla retarder etkisi gstermektedir [15]. 4. KAYNAKLAR 1. Pekin, B., 1978, Modern norganik Kimyann Prensipleri, E.. Fen Fakltesi Kitaplar Serisi No: 43, zmir, 401 2. Dystar firmasnn Remazol ve Levafix boyarmaddelerine ait katologlar 3. http://www.p2pays.org/ref/02/01099/0109901.pdf / 12.04.2004 4. Reference Document on Best Available Techniques for the Textile Industry, November 2002 5. Rearick, W.A., Farias, L.T., Nisan 1997, Water and salt reuse in the dyehouse, Textile Chemist and Colorist, 10-19 6. http://www.biotek-tr.com/sontr/tr/icme.htm / 10.04.2004 7. Ani, P., Kayar, M., Temmuz-Eyll 2003, Reaktif boyama atk sularnn nanofiltrasyonunda boyarmadde tutumunu ve ak etkileyen parametrelerin incelenmesi, Tekstil ve Konfeksiyon, 140145 8. Garrett, D.E., Sodium Sulfate, Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use 9. Yang, Y., 2000, Effect of electrolytes on physical interactions in Dyeing, Colourage-Annual, 29-34 10. Addressing Salt Issues in Textile Dyeing Using an ISQ and ARIZ http://www.triz-journal.com/archives/2000/01/d/ / 12.04.2004 11. Tarakolu, I., 1979-1980, Tekstil Boyacl I Teksiri, E.. Mhendislik Fakltesi oaltma Yaynlar, zmir 12. Shore, J., 1995, Cellulosics Dyeing, The Society of Dyers and Colourists 13. Yurdakul, A., Atav, R., 2006, Boya Bask Esaslar, Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Tekstil Mhendislii Blm, Bornova-zmir 14. Y. Yang, 1998, Effect of Salts on Physical Interactions in Wool Dyeing With Acid Dyes, Textile Research Journal, 68 (5), 615-620 15. Yang, Y., Ladsch, C.M., 1993, Hydrophobic interaction and its effect on cationic dyeing of acrylic fabric, Textile Research Journal, 283-289

80