T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ENERJ RETM

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 2 1. ELEKTRK SANTRALLER .............................................................................................. 2 1.1. Enerji retiminde Kullanlan Kaynaklar ...................................................................... 2 1.1.1. Termik Kaynaklar.................................................................................................. 3 1.1.2. Hidrolik Kaynaklar ................................................................................................ 6 1.1.3. Nkleer Kaynaklar................................................................................................. 7 1.1.4. Dier Kaynaklar .................................................................................................... 9 1.2. lkemizde Elektrik retiminin Tarihesi................................................................... 21 1.3. lkemizde Elektrik Tketimi Hakknda Genel Bilgi................................................. 23 1.4. Santraller ..................................................................................................................... 24 1.4.1. Termik Santraller ................................................................................................. 25 1.4.2. Hidroelektrik Santraller ....................................................................................... 41 1.4.3. lkemizdeki Belli Bal Santraller ...................................................................... 47 1.4.4. Santrallerin Elektriki Donanmlar ...................................................................... 48 1.4.5. Santral Kumanda ve Gvenlik Devresi Sistemleri .............................................. 49 1.4.6. Santraller Aras Haberleme Sistemleri............................................................... 50 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 51 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 52 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 55 2. ELEKTRK ENERJS RETM NTELER ............................................................... 55 2.1. Senkron Makineler...................................................................................................... 55 2.1.1. Tanm.................................................................................................................. 55 2.1.2. Senkron Makinelerin Yaps ................................................................................ 56 2.1.3. Senkron Makinelerin Endvi Yaplarna Gre eitleri...................................... 57 2.1.4. Senkron Makinelerin Rotor Cinsine Gre eitleri............................................. 60 2.1.5. Senkron Makinelerin alma Yntemleri .......................................................... 62 2.1.6. Alternatrlerin Uyartlmas.................................................................................. 66 2.1.7. Devir Reglatrleri .............................................................................................. 68 2.1.8. Gerilim (Voltaj) Reglatr ................................................................................ 68 2.1.9. Uyartm Makinesiz Alternatrler (Sabit Gerilim Generatrleri) ......................... 69 2.1.10. Senkron Makinelerde Frekans ve Hz................................................................ 71 2.1.11. Senkron Makinelerin E Deer Devreleri.......................................................... 73 2.1.12. Alternatrlerin Paralel Balanmas.................................................................... 74 2.1.13. Generatr Etiketinin Okunmas ......................................................................... 80 2.1.14. Alternatr Deneyleri Yapm ............................................................................. 81 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 93 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 95 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 97 3. ALT SAHASI .................................................................................................................. 97 3.1. Gerilimlere Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Standart Gerilim Deerleri................ 97 3.1.1. Alak Gerilim ebekeleri .................................................................................... 98 3.1.2. Orta Gerilim ebekeleri....................................................................................... 98 3.1.3. Yksek Gerilim ebekeleri.................................................................................. 98 3.1.4. ok Yksek Gerilim ebekeleri .......................................................................... 99 i

3.2. Datm ekillerine Gre ebeke eitleri,Tanmlar,Prensip emalar .................... 99 3.2.1. Dall ( Dalbudak) ebekeler .............................................................................. 100 3.2.2. Ring (Halka) ebekeler...................................................................................... 100 3.2.3. A (Gzl) ebekeler ........................................................................................ 101 3.2.4. Enterkonnekte ebekeler ................................................................................... 103 3.3. alt Sahas................................................................................................................. 104 3.3.1. Tanm................................................................................................................ 104 3.3.2. alt Sahasnda Bulunan Donanmlarn Tanm.................................................. 104 3.3.3. alt Sahas eitleri ........................................................................................... 115 3.4. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii....................................................................... 119 3.4.1. Elektrik letme Aygtlarnn Yerletirilmesi ve Korunmas ............................. 120 3.5. Topraklamalar Ynetmelii ...................................................................................... 124 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................ 127 LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 128 MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 130 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 131 NERLEN KAYNAKLAR................................................................................................ 133 KAYNAKA ....................................................................................................................... 134

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0124 Elektrik Elektronik Teknolojisi Enerji retim ve Datm Merkezleri Enerji retimi Enerji retim tesis ve donanmlarn seebilme, enerji retiminde kullanlan alternatrleri altrabilme,alt saha donanm ve tipini seebilme becerilerinin kazandrld renme materyalidir. 40/32 n koul yoktur Enerji retim tesis ve donanmlarn renmek ve alternatr altrabilmek. Genel Ama Gerekli ortam ve donanmlar salandnda standartlara, kuvvetli akm ynetmeliine uygun ve hatasz olarak enerji retim tesis ve donanmlarn seebilecek ve alternatr altrabileceksiniz. Amalar Elektrik retim santral eitlerini hatasz olarak seebileceksiniz. Enerji retiminde kullanlan alternatrleri hatasz olarak seebilecek ve altrabileceksiniz. alt saha donanm ve tipini hatasz olarak seebileceksiniz. Ortam Atlye ve laboratuvar ortam, enerji retim santralleri. Donanm Elektrik santral donanm dokmanlar, projeksiyon cihaz, slayt makinesi, santral tantm CDleri, alternatr (generatr), kumanda ve koruma elemanlar (kesici ve ayrc, parafudr, sigorta, akm ve gerilim transformatrleri), elektrik makinleri deney seti, bara dzenekleri, montaj ara gereleri, balant iletkenleri. Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili uygulama ve deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAM VE DONANIMI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, nsanolu eskidenberi birok ihtiyalarn gidermede eitli enerji kaynaklarndan faydalanmtr. Elektriin bulunup kullanlr duruma getirilmesinden sonra ise en ok kullanlan enerji, elektrik enerjisi olmutur. Gelime ve kalknma abalarnda elektrik enerjisi en bata gelen unsurlardan biridir. Kii bana yllk elektrik enerjisi tketimi veya bir lkede tketilen enerjiler iinde elektrik enerjisinin fazlal, o lkenin uygarlk derecesinin bir ls olarak deerlendirilmektedir. Peki nasl retilmektedir bu elektrik enerjisi? Aslnda doada hibir enerji yoktan var olmaz, var olan enerji de yok olamaz. Ancak bu enerjiler birbirlerine dntrlr. Buna Enerjinin Korunumu Kanunu diyoruz. Teknik ve teknolojik adan, "Enerjinin kirlisi yoktur, ama retim teknolojisinin kirlisi vardr". elektrii retirken kullanlan teknoloji evreye mmkn olduunca zarar vermemelidir. Enerji retimi Modln tamamladnzda bu konuyu kyaslama ansna da sahip olacaksnz. Bu modl ile eitli enerji kaynaklarn kullanarak elektrik enerjisinin nasl retildiini, retim tesisleri donanm eitlerini, senkron makineleri ve bunlarn fonksiyonlarn reneceksiniz.

Atatrk Baraj ve Hidroelektrik Santralinden bir grnt

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Bu modln 1. renme Faaliyetini tamamladnzda; her trl yerde, standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak elektrik retim santral eitlerini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu modl sresince yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Yakn evrenizdeki elektrik reten santralleri inceleyiniz. Bulunduunuz blgedeki DS Mdrln bavurunuz. Santral inaat ve ekipman yapan firmalara internet ortamnda ulaarak katalog isteyiniz. Evlerimizde kullandmz elektrik enerjisinin hangi yntemle elde edildiini aratrnz.

1. ELEKTRK SANTRALLER
1.1. Enerji retiminde Kullanlan Kaynaklar
Elektrik enerjisini elde etmek iin eitli enerji kaynaklar kullanlr. Elektrik enerjisine dntrlebilen enerjilerin belli bal kaynaklar unlardr: Termik kaynaklar Hidrolik kaynaklar Nkleer kaynaklar Dier kaynaklar (Gne, rzgr, jeotermal vb.)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Alternatif Enerji Tr Nkleer Enerji Gne Enerjisi Rzgar Enerjisi Dalga Enerjisi Doal Gaz Jeo-termal Enerji Hidrolik potansiyel Hidrojen Bio-mass, bio-dizel ve bio-gas

Kaynak veya yakt Uranyum gibi ar elementler Gne Atmosferin hareketi Okyanus ve denizler Yer alt kaynaklar Yer alt sular Nehirler Su ve hidroksitler Biyolojik artklar, yalar

Tablo 1.1: Alternatif enerji kaynaklar

1.1.1. Termik Kaynaklar

Termik kaynaklar, s enerjisi oluturan kat, sv ve gaz eklindeki yaktlardr. Gnmzde kullanlan termik kaynaklarn balcalar; kmr, petrol, doal gaz, biyogaz (hayvansal gbrenin oksijensiz ortamda fermantasonu ile elde edilen yanc gaz), asfaltit (petroln ayrmas ile oluan, kalori deeri yksek yar kat, siyah madde), bitml istler (Istlmas ile nemli lde organik ya elde edilen, basn sonucu yapraklam yapl kayalara verilen addr.) ve byk ehirlerin p atklardr.
Rezervler Takmr (milyon ton) Elbistan Dierleri Toplam Asfaltit (milyon ton) Bitml ist (milyon ton) Petrol (milyon ton) Kalan retilebilir rezerv Doal Gaz (milyar m3) Kalan retilebilir rezerv Uranyum (U3O8) 9.4 Nkleer Kaynaklar (ton) 9 129 9 129 380 000 380 000 Toryum (ThO2) (*) Hazr rezerv dahil, (**) 300 milyon ton belirlenmi potansiyel kaynakla 8 375 milyon ton. 9.4 Grnr * 428 3 357 3 982 7 339 45 555 46.3 Muhtemel 449 626 626 29 1 086 Mmkn 249 110 110 8 Toplam 1 126 3 357 4 718 ** 8 075 82 1 641 46.3

Linyit (milyon ton)

Tablo 1.2: Trkiye'nin fosil yakt rezervleri (1997 yl sonuna gre)

Kmrler Trkiye'nin enerji kaynaklar arasnda linyitin ok nemli bir yeri vardr. lkemizde elektrik enerjisi retiminde en ok linyit kmr kullanlmaktadr. Kahverengi-siyah renkte, organik fosil halinde kat yakttr. Linyit kmrn s deeri 1000-5000 kcal/kg arasndadr. Yurdumuzda; Ktahya (Tunbilek-Seyitmer), Manisa (Soma), Mula (YataanMilas-Turgutlu), Kahramanmara (Elbistan), anakkale (an), Bolu (Mengen-Salpazar) blgelerinde zengin linyit yataklar vardr.

Enerjiyi harcamak kolay, retmek zor ve pahaldr.

Petrol Petroln ilenmesi sonucu ortaya kan benzin, mazot, fuel-oil, motorin rnleri termik santrallerde elektrik retiminde kullanlmaktadr. Yurdumuzda petrol retimi Batmanda halen devam etmektedir. Trkiye'de petrol aramalar X. Blge Siirt, XI. Blge Diyarbakr, XII. Blge Gaziantep zerinde younlatrlm; ardndan I. Blge Marmara, XIII. Blge Hatay, XIV. Blge Adana, XV. Blge Konya, XVI. Blge Antalya yrelerinde srdrlmtr. II. Blge Bolu, III. Blge Ankara ve XVII. Blge zmir'de de snrl aramalar yaplmtr. Ancak on sekiz blgenin tamamnn yeterince arand sylenemez. ncelikle Gneydou Anadolu, Bat Toroslar, Bat Karadeniz, Anadolu ve denizlerde yaplacak yeni aramalarla bilinen petrol rezervinin artmas olasdr. Yllk 3,5 milyon ton petrol retimiyle 13-14 yl yetecek petrol rezervlerimizin olduu tespit edilmitir. Buna ramen yllk kullanlan petrol miktarnn %90 ithal edilmektedir. Doal Gaz Yer altndan kan, metan oran yksek yanc bir gazdr. Termik kaynaklardan olan doal gaz, kalorisinin yksek oluu (8500-10000 kcal/kg) ve evreye zarar vermemesinden dolay son yllarda lkemizde kullanlmaya balanmtr. Doal gaz geni kullanm alanna sahip olmakla beraber termik santrallerde elektrik retmekte de kullanlr. Yurdumuzun bilinen doal gaz retim alanlar Trakya ve Gneydou Anadolu blgesinde bulunmaktadr. Trakya'da Bayramah, Deirmenky (Danimen-Osmanck), Deirmenky (Soucak), Hamitabat, Hayrabolu, Kandam, Karacaolan, Karaal, Kumrular, K. Marmara, Silivri, Umurca, Gneydou Anadolu'da Derin Barbe, amurlu, G. Diner, G. Hazro, Katin balca retim sahalardr. retimin % 83'den ou Hamitabat sahasndan yaplmaktadr. 4

Biyomas Terimi oluturan biyo canl, mas (mass) ise ktle veya yn, baka bir ifade ile enerji elde edilecek tesise enerji maddesinin ylp depo edilmesi gibi anlamlara gelmektedir. Dolaysyla da bu gibi organik kkenli artklardan elde edilen enerjiye biyomas enerjisi denir. Bununla birlikte bu konuda dilimizde genellikle biyogaz (canl gaz) terimi kullanlmaktadr. Gazn, canls veya cansz olamayaca iin terim olarak ya organik gaz ya da biyomas enerji kayna eklinde ifade edilmesi uygun olacaktr. Biyomas kaynaklar odun, hayvan ve bitki artklardr. Biyomas, odun, kentsel atklar, tarmsal artklar, msr saplar ve buday samanlar, gibi kaynaklar iine alr. Bunlar elektrik retimi iin dier enerji kaynaklarnn bazlardr. Bu kaynaklar kaynatclarda kullanlan fosil yaktlarn yerine kullanlr. Odun ya da atklarn yanmasyla oluan buhar, allm buharl elektrik santrallerinde kullanlr. Hayvansal gbrenin oksijensiz yani kapal bir ortamda tepkimeye girmesi ile biyogaz retimi yaplmaktadr. Biyogaz, renksiz, kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan ve bileimininde organik maddelerin bileimine bal olarak yaklak; % 40-70 metan, % 30-60 karbondioksit, % 0-3 hidrojen slfr ile ok az miktarda azot ve hidrojen bulunan bir gaz karmdr. Bykehirlerin pleri de iyi bir termik kaynaktr. plerin depolanmas sonucu elde edilen ve LONDFLL gaz olarak adlandrlan p gaz %60 orannda metan ieren nemli bir enerji kaynadr. Avrupann birok lkesinde kurulu tesisler ile bu kaynak deerlendirilmektedir. stanbul Bykehir Belediyesi ehrin plerini kullanarak elektrik retmektedir. Bir baka termik kaynakta biyodizeldir. Biyodizel; kolza (kanola), ayiek, soya, aspir gibi yal tohum bitkilerinden elde edilen yalarn veya hayvansal yalarn bir katalizatr eliinde ksa zincirli bir alkol ile (metanol ve ya etanol ) reaksiyonu sonucunda aa kan ve yakt olarak kullanlan bir rndr. Evsel kzartma yalar ve hayvansal yalar da biyodizel hammaddesi olarak kullanlabilir.

ekil 1.1: Biyogaz enerji dngs

Asfaltit Kalori deeri yksek, klnde nadir mineraller bulunan, ilendiinde deiik yzdelerde gaz elde edilen deerli bir termik kaynaktr. Yurdumuzda rnak ve Silopi havzalarnda 82 milyon ton asfaltit rezervi tespit edilmitir. Silopi Elektrik retim A.. tarafndan, blgedeki asfaltiti kullanarak 20 yl sreyle elektrik enerjisi retmek iin, 110 megavat kurulu gte yeni bir santral kurulmaktadr. Bitml eyller (Bitml istler) Isl ilemeyle petrole benzer bir ya veren organik madde bakmndan zengin, ince taneli, kristal yapl bir tr kat yakttr. Bunlara bitml ist, petroll eyl gibi adlar verilmekte ise de bitml eyl olarak tanmlanmas daha uygundur. Bu kayalardan damtma yntemiyle sentetik petrol ve gaz elde olunabilecei gibi, kat yakt olarak termik santrallarda kullanlmalar olanakldr. Yurdumuzda Ankara-Beypazar, BalkesirBurhaniye, Bolu-Himmetolu, Mengen, Hatlda, Kocaeli-Bahecik, Seyitmer, NideUlukla, Eskiehir-Sarkaya, orum-Dodurga, Amasya-eltek yrelerinde 1,6 milyar ton rezerv tespiti yaplmtr.

1.1.2. Hidrolik Kaynaklar

Suyun potansiyel ve kinetik enerjisinin, baraj gllerinde toplanarak bir ykseklik kazandrlmas sonucu, baraj yaknlarna kurulan hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisine dntrlr. Denizler, gller ve akarsular hidrolik kaynaklar olutururlar. Hidrolik kaynaklar, tkenmeyen ve en ucuz enerji kaynaklardr. Kmr, petrol ve doal gaz gibi termik kaynaklarn tkenebilir olmasna karn, hidrolik kaynaklar tkenmez (yenilenebilir) potansitel enerji kaynaklardr. Dnya elektrik retiminin %17si hidro gcn kullanlmas ile retilmektedir. lkemizin 2004 yl ba itibariyle tesbit edilen teknik ve ekonomik hidroelektrik enerji potansiyeli 127,6 milyar kWhdir.

Resim 1.1: Suyun potansiyel enerjisinden yaralanmak iin beton setlerle biriktirilmesi

1.1.3. Nkleer Kaynaklar

Ar radyoaktif (Uranyum gibi) atomlarn bir ntronun arpmas ile daha kk atomlara blnmesi (fisyon) veya hafif radyoaktif atomlarn birleerek daha ar atomlar oluturmas (fzyon) sonucu ok byk bir miktarda enerji aa kar. Bu enerjiye nkleer enerji denir. Toryum, pltonyum ve uranyum gibi radyoaktif elementlerin atomlarnn, nkleer santrallerin reaktrlerinde kontroll bir ekilde paralanmas sonucu meydana gelen s enerjisinden, elektrik enerjisi retilmesi iin kullanlan bir kaynaktr.

ekil 1.2: Uranyum atomunun zincir reaksiyonu

Uranyum atomu kolay paralanan bir elementtir. lkemizde, Salihli-Kprba havzasnda ve Yozgat-Sorgun dolaylarnda bulunmaktadr. Toplam tabi metal uranyum rezervi 9129 ton olarak belirlenmitir. Eskiehir-Sivrihisar-Kzlcaren'de ise dnya apnda nemli olan 380 000 ton toryum rezervi bulunmaktadr. Malatya-Hekimhan-Kuluncak'ta da toryum belirtileri bulunmutur. Dnya toryum rezervinin % 54 lkemizde bulunmaktadr. Yurdumuzda henz nkleer enerji ile elektrik reten santralar kurulmamakla birlikte yakn tarihte Akkuyu gibi nkleer santrallerin faaliyeti gndeme gelecektir. TEAn Kasm 2004 tarihli Trkiye Elektrik Enerjisi retim Planlama almas (2005-2020)ye gre nkleer enerjiye verilen yer, birinci senaryoda 2012 ylnda 1500 MW, 2014 ylnda 1500 MW ve 2015 ylnda 1500 MW olmak zere 2010-2105 dneminde 4500 MW ngrlmtr. Nkleer yaktlar, fosil yaktlarn sebep olduu sera etkisi, asit yamurlar ve ozon tabakasna zarar veren atklar oluturmazlar. Bunun yannda, reaktr arzalarndan yaylan radyasyon ve nkleer atklarn ksa zamanda yok edilememesi ise potansiyel bir tehlike oluturmaktadr. Kyoto Protokol ve klim Deiiklii Anlamas yenilenebilir enerji ile dengeli nkleer enerji stratejisi istemektedir. Karbondioksit art ile global snma sorunu nkleer ve yenilenebilir (zellikle su ve rzgr) enerji paynn artmas ile zm bulacaktr. Dnya elektrik enerjisinin % 17si nkleer enerjiden salanmaktadr.

ekil 1.3: Nkleer teknolojinin kullanm alanlar

HEDEFMZ
Elektrii bol ve ucuz, Yenilenebilir enerji retimi gelitirilmi, evresi kirlilikten korunmu bir Trkiye olmaldr.

1.1.4. Dier Kaynaklar

Elektrik enerjisi retiminde kullanlan dier kaynaklar; Gne, Rzgr, Jeotermal, Med-Cezir(Gel-Git), Dalga, OIED (okyanus sl enerji dnm) enerjileri olarak sralanabilir. Srasyla inceleyelim; Gne Enerjisi Gne sonsuz enerji kaynadr. Bnyesinde hem s hem de k enerjisi barndrr. Coraf konumu nedeniyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli bakmndan lkemiz, dier birok lkeye gre nispeten ansl durumdadr. Potansiyel belirleme almalar ile lkemizin yllk ortalama nm iddeti 308 cal/cm2 gn (3,6 Kwh/m2 gn) ve yllk toplam gneleme sresinin de 2640 saat olduu 1997 yl dnya enerji konseyi Trk Milli Komitesi raporunda belirtilmitir. Gne enerjisinden elektrik enerjisi elde etme iki ayr yntemle yaplmaktadr: Gnein k enerjisinden elektrik retimi Gnein s enerjisinden elektrik retimi

Resim 1.2: Gne enerjisinden yararlanlarak sokak aydnlatmas yapm ve Antartikada elektrik retimi

Gnein Ik Enerjisinden Elektrik retimi Fotovoltaik ya da gne pilleri, gne enerjisini elektrik enerjisine direkt evirirler. Gne pilleri, yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine dntren yar iletken maddelerdir. G kn artrmak iin ok sayda gne pili birbirine paralel veya seri balanarak bir yzey zerine monte edilir. Bu yapya gne pili modl ya da fotovoltaik modl ad verilir. Gerekirse bu modller de birbirlerine seri ya da paralel balanarak fotovoltaik dizi oluturulabilir. Gne pilleri uydularn ve uzay programlarnn direk g kaynadr. Gne ndan yararlanlarak elde edilen elektrik enerjisinin uygulama alanlar aada sralanmtr. Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri Petrol boru hatlarnn katodik korumas Metal yaplarn (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar Bina ii ya da d aydnlatma Daevleri ya da yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab gibi elektrikli aygtlarn altrlmas. Tarmsal sulama ya da ev kullanm amacyla su pompaj Orman gzetleme kuleleri Deniz fenerleri lk yardm, alarm ve gvenlik sistemleri. Deprem ve hava gzlem istasyonlar la ve a soutma

Gnein Is Enerjisinden Elektrik retimi Gne nlar ayna ve merceklerle younlatrlarak paneller iinde dolaan su stlr. Daha sonra, scaklk arttrlarak, panellerdeki su buhara dntrlr ve trbinden elde edilen mekanik enerji genaratr tarafndan elektrik enerjisine dntrlr. Bu trbinlerin ar su ihtiyalar nedeniyle su kayna yaknlarna kurulmas ve gne enerjisinin yetersiz olduu zamanlarda da kesintisiz enerji retimini salamak iin doal gazl stc sistem kullanlmas gibi zorunluluklar vardr.

10

ekil 1.4: Fotovoltaik pille elektrik elde etme ve bir evin hem fotovoltaik pillerle hem de normal ebekeden beslenmesi

Resim 1.3: Solar I merkezi alc gne sl elektrik santral (spanya)

* nemli Not: Gne enerjisi aratrma ve gelitirme konularnda EE'nin yannda Tbitak Marmara Aratrma Merkezi ve niversiteler (Gazi niversitesi, Ege niversitesi Gne Enerjisi Aratrma Enstits, Mula niversitesi, ODT, Kocaeli niversitesi, Frat niversitesi) almalar yapmaktadr.
Uluslararas Gne Enerjisi Topluluu Trkiye Blm (UGET-TB)

ekil 1.5: Trkiye gne enerjisi haritas

11

Yurdumuzda corafi konumu nedeniyle gne enerjisi potansiyeli birok lkeye gre ok iyidir. Kk glerde olmasna karn gne enerjisinden elektrik retme iin almalar yaplmaktadr. Bu kapsamda EE (Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl) Didim Gne ve Rzgr Enerjisi Aratrma Merkezi'ne 4,8 kW gcnde ebeke balantl gne pili sistemi kurulmutur. EE'nin eski DM (Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl) kaytlarn kullanarak yapt hesaplara gre lkemizin yllk ortalama nm iddeti 308 cal/cm2-gn (3.6 kWh/m2-gn) ve yllk toplam gnelenme sresi 2640 saattir. Rzgr Enerjisi Rzgr enerjisinden elektrik retebilmek iin srekli rzgr alabilen yksek yerlere ihtiya vardr. Rzgr enerjisinin kuvveti ile yatay ve dey eksenli rzgr trbini dndrlerek elde edilen mekanik enerji trbine bal alternatr yardm ile elektrik enerjisine evrilir.

ekil 1.6: Rzgar enerjisi ile elektrik retimi

12

Resim 1.4: Yksek hzl rzgr trbinleri

Rzgr enerjisinin doada bedava bulunmasna karn, rzgr sistemlerinin pahal olmas retilen enerjinin maliyetini artrmaktadr. Tesis maliyetinin fazla olmasna ramen kurulduktan sonraki masraflar ok az olduu iin rettii elektriin birim maliyeti ok dktr. Rzgr enerjisi tkenmeyen, yakt gereksinimi olmayan, evresel etkileri en az olan emniyetli, gelecek nesilleri etkilemeyen bir enerji kaynadr. Pek ok avantajlar yannda kurulmas srasnda grsel ve estetik olarak kiileri ve evreyi etkilemesi, grlt oluturmas, ku lmlerine neden olmas, haberlemede parazitler meydana getirmesi gibi dezavantajlar vardr. Rzgar enerjisinin dier bir sakncal yn ise mutlaka ebekeye bal alma ve herbir trbine ykseltici trafo konma zorunluluudur. Kapasite kullanm verimi de ancak % 30 kadardr. Rzgar esmedii zaman retim duracandan rzgar enerjisi ancak termik ve hidrolik santrallere ek olarak ya da kombine ekilde gvenilir elektrik enerjisi kayna olarak grlmelidir.
Jeoterm al 3% Hidrolik 17% Gne 2%

Rzgar 4%

B iy oktle 74%

ekil 1.7: Yenilenebilir enerji kaynaklar kullanm iin 2010 yl Avrupa hedefi

Rzgar enerjisinin en stn yan rzgarn bedava ve temiz olmasdr. Bu nedenle de evreye herhangi bir olumsuz etkisi olmamaktadr.

13

Yer Kocada I anakkale Maz I Maz II Maz III ntepe Akhisar I Kocada II Bandrma Data eme Akhisar II Yalkavak Gkeada Kapda Belen

Kurulu G (MW) 50 30 39 90 40 30 30 26 15 29 12 12 8 5 35 34

Yllk retim (kWh)x106 135.5 76.1 131.2 275.9 131.2 77 92.4 80.1 40.5 84 35.3 37.6 21 15 105 120

Tablo 1.3: Yurdumuzun rzgar enerji santralleri ve kapasiteleri

lkemizde uygulamalar 1998 ylnda eme ilesi Germiyan kynde balayan rzgar santrallar kk leklidirler. u anda, toplam kurulu gc 17.4 MW olan iki santral "Yap-let-Devret" modeliyle retim yaparken, toplam kurulu gc 1.7 MW olan bir dier santral "Otoprodktr" statde retim yapmaktadr. Bu santrallerden elde edilen yllk elektrik enerjisi de yaklak 54 000 000 kWhdr ve toplam retim ierisinde ok kk bir orana kar gelmektedir. Ancak, u anda lkemizde yaklak 300 noktada rzgr elektrii retmeye ynelik lmler yaplmaktadr. Jeotermal Enerji Yer kabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn oluturduu, scakl srekli 200 den fazla olan ve evresindeki normal yer alt ve yer st sularna oranla daha fazla erimi mineral, eitli tuzlar ve gazlar ierebilen scaklk su ve buharn yeryzne karlmasyla oluan enerjidir. Tkenebilir enerji kaynaklarna alternatif, yenilebilir enerji kaynadr.Dnyann i kesimlerinden yzeye doru srekli bir s aknn meydana geldii blgelere termal blge denir. Dnyada ABD, Japonya, Yeni Zelanda, talya, Meksika, Rusya, zlanda ve Trkiye'de termal blgeler vardr. Termal blgelerde ok miktarda kaynarca ve su buharnn kt yerler vardr. Bunlardan elde edilen su buhar, buhar trbinlerini altrmas ile elektrik enerjisine dntrlr. 14

ekil 1.8: deal bir jeotermal sistemin ematik gsterimi

lkemiz, jeotermal enerji kaynaklan bakmndan ok zengindir. Hlen scakl 100C'ye kadar ulaan, 600'den fazla Jeotermal su kaynamz vardr. Yurdumuzdaki jeotermal elektrik potansiyeli 500 MW civarndadr. Ancak, elektrik retimi yok denecek kadar azdr. lkemizin ilk jeotermal elektrik santrali, 1984 ubat aynda iletmeye alan, 20,4 MW gcndeki Denizli-Kzldere santralidir. Santral 147,2 0C scaklktaki buharla almaktadr. Aydn-Germencik ve Nevehir-Acgl kaynaklar, elektrik retimine uygun sahalardr. Bunun dndaki en nemli sahalar Aydn-Salavatl, zmir-Balova, zmirSeferihisar, Ktahya-Simav, Ankara-Kzlcahamam, Van-Erci ve zmir-Dikili'dedir. Jeotermal enerjiyle alan santraller buhar trbinli santraller gibidir.

15

Resim 1.5: Jeotermal enerji kayna

Trkiye'nin kantlanm jeotermal elektrik potansiyeli 200 MW dzeyinde belirtilmekle birlikte, gerekli almalarla bunun ksa zamanda 350 MW dzeyine karlabilecei tahmin edilmektedir. Deniz Kkenli Yenilenebilir Enerjiler Deniz kkenli yenilenebilir enerjiler; deniz dalga enerjisi, deniz scaklk gradyent enerjisi, deniz akntlar enerjisi (boazlarda) ve gel-git (med-cezir) enerjisidir. Ancak, Trkiyeyi evreleyen denizler bir i deniz olduu iin gel-git enerjisi olana yoktur. Trkiye iin sz konusu enerji grubu ierisinde en nemlisi deniz dalga enerjisidir. anakkale ve stanbul Boazlarnda deniz akntlar varsa da, deniz trafii bu enerjinin kullanlma olanan snrlandrmaktadr. Gelgit (Med-Cezir) Enerjisi Ayn Dnya zerindeki ekim etkisi sonucu okyanuslarn belirli yerlerinde ve belirli zamanlarda su seviyesinin ykselmesi veya dmesi ile oluan bir enerji kaynadr. 24 saat iinde deniz suyu 20 dakika sreyle iki kez kabarr ve alalr. Kabaran deniz suyu, bir koya veya nehrin aznda yaplan bir depoya doldurulur. Bu depolarn dolup boalmas srasnda iki ynl alan santraller yardmyla elektrik retilir. Gelgit enerjisi ile alan, ABD, Belika, Fransa-Rance koyu, Kanada-Fundy krfezi, ngiltere-Severn koyu, Avusturalya, Kore, Hindistan ve Meksika gibi okyanusa kys bulunan lkelerin elektrik santralleri mevcuttur.

16

Resim 1.6: Gelgit olay (Denizin kabarmas)

Dalga Enerjisi Dnya bilim adamlarnn zerinde aratrma yapmakta olduu, temiz enerji araynn bir paras da dalga enerjisi dir. Hava hareketlerinin ve s deiimlerinin, su ktlelerinde meydana getirmi olduu dalga hareketleri, bitmez tkenmez enerji kaynadr. Dalga enerjisi, Archimedes (Arimed) prensibi ve yer ekimi arasnda oluan gcn alnmas prensibine dayanr. Dnyamzn 3/4nn sularla kapl olduunu dnrsek zerinde durduumuz enerji trnn ne byklkte olduu da ortaya kacaktr. taraf denizlerle evrili olan lkemizde, ilk yatrmndan ve bakm giderlerinden baka gideri olmayan, primer enerjiye bedel denmeyen, doaya her hangibir kirletici brakmayan, ucuz, temiz, evreci ve ok byk bir enerji kayna olan dalga enerjisi deerlendirilmelidir. Dalga enerjisinin faydalar yle zetlenebilir; 100 kW - 100 MW kadar ihtiya duyulan her gte santral kurulabilir. Santral zeri otel, restaurant, sosyal tesis, disco, olarak turizm amal kullanlabilir. Grlt kirlilii yoktur.Tam evrecidir. Dalyan grevi sayesinde tesise ek gelir salar. Deniz zerinde kurulduu iin verimli tarm alanlar yok olmaz. Tamamen yerli teknoloji ve yerli imalattr. Da bamll ve ambargoyu gerektirecek herhangi bir girdisi yoktur. Ucuz olmas sebebiyle snmada, ilk tercihtir. Bu sebeple ormanlarn kesilmesi nlenmi olur

17

ngiltere, rlanda, Norve ve Portekiz gibi lkelerde dalga enerjisinin nemi anlalm; santralar kurulmu, devlet destei ile pilot almalar balatlm, ya da enerji planlamalarnda yakn hedef olarak konu yer almtr. rnein Norve kuzey sahillerinde 350 kWlk, Endonezya- Avustralya arasnda 1.5 MWlk santrallar hizmettedir.

Resim 1.7: Deniz zerine kurulmu bir dalga enerjisi santrali

Deniz Scaklk Gradyent Enerjisi Deniz ve okyanus suyu tabakalar arasndaki scaklk farkndan yararlanlarak enerji retilebilir. Henz aratrma aamasnda olmakla beraber okyanus sl enerji dnm gibi farkl isimlerle de anlmaktadr. Amonyak gibi kaynama noktalar dk svlarn buharlatrlmas iin deniz yzeyindeki lk sular kullanan aygtlarn, hareket eden buharn bir trbini altrmasyla elektrik retmesi esasna dayanr. Buhar soutup younlatrmak ve yeniden dolama katlmasn salamak iin de daha derinliklerdeki souk sular kullanlr. Hidrojen Enerjisi Doada bileikler halinde bol miktarda bulunan hidrojen serbest olarak bulunmadndan doal bir enerji kayna deildir. En ok bilinen bileii ise sudur. Bununla birlikte hidrojen birincil enerji kaynaklar ile deiik hammaddelerden retilebilmekte ve retiminde dntrme ilemleri kullanlmaktadr. Bu nedenle elektrikten neredeyse bir asr sonra teknolojinin gelitirdii ve gelecein alternatif kayna olarak yorumlanan bir enerji taycsdr. Hidrojen iten yanmal motorlarda dorudan kullanmnn yansra katalitik yzeylerde alevsiz yanmaya da uygun bir yakttr. Ancak dnyadaki geliim hidrojeninin yakt olarak kullanld yakt pili teknolojisi dorultusundadr.

18

Yakt pilleri, temiz, evreye zarar vermeyen ve yksek verime sahip enerji dnm teknolojileridir. Bir buhar kazan veya trbin kullanlmadan, sadece kimyasal reaksiyon ile elektrik enerjisi retilir.

Tablo 1.4: Yakt pili eitleri ve zellikleri

1950'lerin sonlarnda, NASA tarafndan uzay almalarnda kullanlmaya balayan yakt pilleri, son yllarda zellikle ulatrma sektr bata olmak zere sanayi ve hizmet sektrlerinde baar ile kullanma sunulmutur. Yakt pilleri, tanabilir bilgisayarlar, cep telofonlar gibi mobil uygulamalar iin kullanlabildii gibi elektrik santrallar iin de uygun g salayclardr. Yksek verimlilikleri ve dk emisyonlar nedeniyle, ulam sektrnde de geni kullanm alan bulmulardr. Hidrojen enerji sisteminin yeni olmasna karn hidrojen retimi yeni deildir. u anda dnyada her yl 500 milyar m3 hidrojen retilmekte, depolanmakta, tanmakta ve kullanlmaktadr. En byk kullanc payna kimya sanayii, zellikle petrokimya sanayii sahiptir. Hidrojen karbon iermedii iin fosil yaktlarn neden olduu evresel sorunlar yaratmaz. Isnmadan elektrik retimine kadar eitli alanlarn ihtiyacna cevap verebilecektir. Gaz ve sv halde olaca iin uzun mesafelere tanabilecek ve iletimde kayplar olmayacaktr.

19

Resim 1.8: Hidrojen ile alan otobs ve zlanda'da alan dnyann ilk hidrojen gaz dolum istasyonu

2010 ylndan itibaren hidrojenin ticari amalar iin kullanlmas dnlmektedir. Her trl maliyet gz nne alndktan sonra ilk yllarda benzinden 1.5 5.5 aras daha pahal olmas beklenmektedir. Fakat gelecek yllarla birlikte evresel katklar da gz nne alnd zaman bu maliyetin ok daha aalara ekilmesi hesaplanmaktadr.

Resim 1.9: 250 kW'lk gaz trbinli, yakt hcreli bir kojenerasyon (birleik elektrik ve s retimi) sistemi

Daha nce de belirtildii gibi hidrojenden, yakt pili teknolojisi ile elektrik elde edilmektedir. Bugne kadar, yakt pillerini eitli ynleriyle inceleyen 200'den fazla 20

aratrma NASA tarafndan desteklenmitir. Bugn, Apollo ve Space Shuttle grevlerinde gvenli olarak elektrik (ve su) salam olmalar nedeniyle, yakt pillleri uzaydaki rollerini ispatlam, 2000'li yllarda lkelerin enerji politikalarnda nemli yer tutmaya balamtr.

1.2. lkemizde Elektrik retiminin Tarihesi

Elektrik enerjisinin retimi ve kullanm 1870li yllarn sonunda, gelimi Bat lkelerinde balamtr. lk elektrik santrali 1882de ngiltere-Londrada hizmete girmitir. Yurdumuzda ilk elektrik santrali 1902 ylnda Tarsus'ta svire ve talyan grubu tarafndan kurulmutur. Bu santral, su deirmenine balanm 2 kW gcndeki bir dinamo ile elektrik retiyordu. Daha sonra o dnemki Osmanl ehirleri olan Selanik, am ve Beyrut elektriklendirilmitir. 1910 ylnda Macar Ganz irketine verilen bir imtiyazla 1914 ylnda stanbul elektrie kavumutur. stanbul'da kurulan Silahtaraa Santral, Trkiye'nin ilk takmr santraldr. Cumhuriyet iln edildiinde Trkiye'de toplam kurulu gc 32.8 MW ve yllk retimi 44.5 GWh olan 38 santral bulunuyordu. ounluu motor gc ile alan bu santrallerin 14 tanesi kiilere, 13 tanesi ortaklklara ve 11 tanesi belediyelere aitti. Trkiye Cumhuriyetinin bugnk snrlar iinde yalnzca stanbul, Adapazar ve Tarsus elektrikli kent durumunda idi. Halkn %94nn elektriksiz kesimde yaad o dnemde, kii bana yllk elektrik tketimi yaklak 3 kWh olmutur. 1948'de atalaz Termik Santrali devreye girmitir. 1952 ylnda 154 kV'luk bir iletim hatt ile stanbul'a elektrik takviyesi yaplmtr. 1950'li yllarda, devlet ve zel sektr eliyle santraller yaplmaya ve iletmeye balanmtr. Bunlar imtiyazl irket olarak kurulan Adana ve el yresine elektrik veren EA (ukurova Elektrik A..) ile Antalya yresine elektrik veren Kepez Elektrik A.. dir. 1950 ylnn banda kurulu gcmz 407,8 MW'ye, retimimiz 789 milyon 500 bin KWh'e ulamt. Bu dnemde lkenin elektrifikasyonunda termik santrallarn yansra hidroelektrik santrallara ynelinmitir. Byk barajlarn yapm amalanarak, 1953 ylnda Devlet Su leri (DS) kurulmutur. 1970 ylnda elektriin retim, iletim, datm ve ticaretini yapacak bir tekel olmak zere, kamu iktisadi teebbs olarak, Trkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmutur. Bu tarihte de kurulu gcmz 2234.9 MW, retimimiz 8 milyar 623 milyon kWh seviyelerine ykselmitir. 1984 ylnda, enerji sektrndeki TEK'in tekeli kaldrlm, gerekli izinler alnarak kurulacak zel sektr irketlerine de enerji retimi, iletimi ve datm konusunda olanaklar salanmtr. Aynca yine bu ylda TEK'in hukuk bnyesi, organlar ve yaps dzenlenerek bir Kamu ktisad Kuruluu (KT) hviyetine kavumas salanmtr. 1988-1992 yllarnda, elektrik sektrnde kendi yasal grev blgesi iinde elektrik retimi, iletimi, datm ve ticaretini yapmak zere 10 kadar sermaye irketi 21

grevlendirilmitir. Ayn zamanda imtiyazl irketlerden olan EA ve KEPEZ A..lerine de kendi grev blgelerinde elektrik retim, iletim, datm ve ticaretini yapma grevi verilmitir. Trkiye Elektrik Kurumu, kuruluundan 23 yl sonra, 1993te karlan kanun hkmnde kararname ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile ilgisi devam etmek zere zelletirme kapsamna alnmtr. Bu dzenlemenin bir devam olarak da Bakanlar Kurulunun karar ile kurum, "Trkiye Elektrik retim, letim A.." (TEA) ve "Trkiye Elektrik Datm A.." (TEDA) ad altnda iki ayr iktisad devlet teekklne ayrlmtr. 2000 ylnda Trkiye kurulu gc 21 889 MW'ye ulamtr. Toplam kurulu gcn %54' termik, %47'si hidrolik kaynaklardan olumaktadr. Linyit yaktl santraller 1980 ylndan beri termik kapasite iinde en fazla pay oluturmaktadr. Ancak 1985 ylndan itibaren sisteme dahil edilen doal gaz yaktl santrallerin paylar hzla artm ve buna bal olarak linyit yaktl santrallerin paynda dmeler olmutur. 2000 ylnda Trkiye toplam kurulu gcnn %30'u kat yaktlar, %8'i sv yaktlar, %15'i ise doal gaz yaktl santrallerden olumutur.

Elektrik enerjisi retimi 2005 yl II. Dneminde, bir nceki yln ayn dnemine gre %6,8 artm, 2005 yl I. Dnemine gre ise % 2,7 azalmtr. Bu dnemde elektrik enerjisinin %46,72 si Elektrik retim A.. (EA) ve EA' a bal ortaklklar tarafndan, %42,56s retim irketleri tarafndan retilmitir. lkemizin elektrik enerjisi retimi 2005 ylnda, 38.125 GWh olarak gereklemitir.

22

retim Trne Gre II. Dnem Brt Elektrik Enerjisi retimi, 2004-2005 retim Tr Toplam Termik Rzgar Hidrolik 2004 II. Dnem (Nisan, Mays, Haziran) % Miktar 35.710 22.736 11,7 12.963 100,00 63,67 0,03 36,30 2005 II. Dnem (Nisan, Mays, Haziran) % Miktar 38.125 27.456 11,3 10.657 100,00 72,02 0,03 27,95 (GWh) 2005 6 Aylk Miktar % 77.313 57.033 27,5 20.253 100,00 73,77 0,03 26,20

Tablo 1.5: retim trne gre brt elektrik enerjisi retimi, 2004-2005

1.3. lkemizde Elektrik Tketimi Hakknda Genel Bilgi

Elektrik tketiminde 2005 yl iin %18,6lk kayp sz konusudur. Bu kaybn %3 iletim, %15i datm ve kaak kullanmdr. lkemizde kaak kullanmla ilgili kayplarn nne gemek iin eitli yasalar karlm ve ar cezalar getirilerek nlemler alnmaya balanmtr. 2005 yl II. Dneminde elektrik enerjisinin %43,31 'i sanayide, %25,25 'i meskenlerde tketilmitir. Elektrik tketimi 2005 yl II. Dneminde bir nceki yln ayn dnemine gre %2,74 orannda artarak 28.495 GWh olarak gereklemitir. 1980li yllardan gnmze elektrik tketim raporlar incelendiinde; %60larda olan sanayi sektr pay 2005 ylnda %49lara gerilemitir. Konut ve hizmet sektrndeki pay ise %35ten %50lere kmtr. Buradan, tketim toplumu olma yolunda hzla ilerlediimiz sonucuna varabiliriz.

MWh

TRKYE ELEKTRK TKETMNN SEKTREL DAILIMI

%18,6
60 000 000 50 000 000 40 000 000 30 000 000 20 000 000 10 000 000 0
NET TKETM KAYIP-KAAK

%81,4

MESKEN TCARET R.DARE

SANAY

DER

ekil 1.9: 2004 yl sonunda lkemizdeki elektrik tketiminin sektryel dalm ve kayplar

23

YILLAR TBARYLE TRKYE ELEKTRK ENERJS KULLANIMININ TKETC GRUPLARA DAILIMI Birim : GWh GENEL AYDIN LATMA

YIL MESKEN

TCARET

RESM DARE

SANAY

DER

TOP LAM

1995

14 492,5

21,5

4 195,2

6,2

3 011,6

4,5

38 007,4

56,4

3 105,9

4,6

4 581,2

6,8 67 393,9

1996

16 394,2

22,1

5 740,9

7,7

3 002,5

4,0

40 638,3

54,8

3 084,9

4,2

5 295,9

7,1 74 156,6

1997

18 514,4

22,6

6 852,4

8,4

3 803,4

4,6

43 491,3

53,1

3 310,2

4,0

5 913,2

7,2 81 884,9

1998

20 034,1

22,8

7 733,8

8,8

4 271,6

4,9

46 139,0

52,6

3 691,2

4,2

5 835,0

6,7 87 704,6

1999

22 584,3

24,8

8 208,0

9,0

3 775,1

4,1

46 480,3

51,0

4 185,3

4,6

5 968,9

6,5 91 201,9

2000

23 887,6

24,3

9 339,4

9,5

4 107,9

4,2

48 841,7

49,7

4 557,7

4,6

7 561,4

7,7 98 295,7

2001

23 557,3

24,3

9 907,8

10,2

4 370,0

4,5

46 989,0

48,4

4 888,2

5,0

7 357,7

7,6 97 070,0 102 947,9 111 766,1 121 141,9

2002

23 559,4

22,9

10 867,3

10,6

4 580,5

4,4

50 489,4

49,0

5 103,9

5,0

8 347,3

8,1

2003

25 194,9

22,5

12 871,9

11,5

4 554,0

4,1

55 099,2

49,3

4 974,8

4,5

9 071,2

8,1

2004

27 619,0

22,8

15 656,2

12,9

4 530,7

3,7

59 565,9

49,2

4 432,5

3,7

9 337,5

7,7

Tablo 1.6: Son 10 yln Trkiye elektrik enerjisi kullanmnn tketici gruplara dalm

1.4. Santraller
Elektrik enerjisinin retildii ve datmnn yapld yerlerdir. Elektrik santralleri kullandklar enerji eitlerine gre isim alrlar. Termik ve Hidroelektrik Santraller olarak iki blmde incelenir. Santraller alma ekillerine gre ; Temel yk santraller, Normal santraller, Puvant (puant) santraller 24

Biriktirmeli santraller, olarak ayrlrlar. Ucuz yakt kullanan ve retilen enerjinin birim maliyetinin ucuz olduu hidrolik santrallar temel yk santralleri olarak grev yaparlar. Bu tr santrallerin iletme sreleri ok uzundur. ehir, kasaba ve kyleri besleyen santrallar ise normal santraller olarak adlandrlr. ebeke yknn ok artt zamanlarda altrlan santrallere de puant santralleri ad verilir. Puant santrallerinin iletme sreleri ksa olup kurulu masraflar azdr. Dizel santralleri bunlara rnek gsterilebilir. Biriktirmeli santraller ise enerji tketiminin az olduu zamanlarda suyu depo edip, enerji tketiminin fazla olduu zamanlarda da bu suyu kullanarak elektrik enerjisi reten santrallerdir. Santrallar bir de iletmeci unsurlara gre snflandrabiliriz. Bunlar; Messese (Kurum) santralleri, zel irket santralleri (Otoprodktr irketler), eklindedir. Messese santralleri Trkiye Elektrik Datm A.. (TEDA) tarafndan iletilen santrallerdir. zel irket santralleri olarak da Otoprodktr irketlere ait olan santraller ile Ereli, Karabk ve Seka santralleri saylabilir.

1.4.1. Termik Santraller

Kat, sv, gaz hlinde bulunan termik kaynan uygun artlarda ve uygun ortamda yaklarak yaktn verdii s enerjisinden ve genlemeden faydalanlarak mekanik enerji elde edilir. Elde edilen bu mekanik enerjiden alternatrler yardm ile elektrik enerjisi reten santrallere termik santraller denir.

ekil 1.10: Termik santrallerde elektrik retimi

Termik santrallerde retilen elektrik enerjisinin birim maliyeti hidroelektrik santrallerde retilen elektrie gre ok daha pahaldr. Gnmzde kmr, doal gaz jeotermal enerji, gne enerjisi, petrol rnleri, biyogaz, nkleer yakt gibi termik 25

kaynaklar kullanan ok sayda termik santral vardr. Termik santrallerin, yaktn ve mekanik enerji reten makinenin cinsine gre eitleri unlardr: Buhar trbinli santraller Nkleer santraller Gaz trbinli santraller Dizel santraller 1.4.1.1. Buhar Trbinli Santraller Termik santrallerde buhar kazanlarnda yakt ve hava karm uygun artlarda yaklr. Bu esnada kazanda bulunan sudan, yksek scaklkta yksek basnl buhar elde edilir. Elde edilen yksek basnl buhar, buhar trbinine gnderilerek mekanik enerji elde edilir. Buhar trbinine akuple olan alternatrde bu enerjiyi elektrik enerjisine dntrr. Bu prensiple alan termik santrallere buhar trbinli santraller denir. (Buhar santrali) (Buhar santrali) (ten yanmal motorlarla alan santral) (ten yanmal motorlarla alan santral)

ekil 1.11: Buhar trbinli santral kesiti

Buhar trbinli santrallerde yakt olarak linyit kmr, fuel-oil, doal gaz ve byk ehirlerin p atklar vb. kullanlr. Termik santraller, retilen elektrik enerjisinin maliyetini daha fazla artrmamak iin kullanlan yaktn bulunduu yerin yaknna kurulur. Santralin kurulaca yere yakn, byk su kaynann da bulunmas gerekir. nk buhar elde etmek iin ok fazla suya ihtiya vardr. rnein; Afin-Elbistan Termik Santralinin saatteki su ihtiyac 5.400 ton, yakt ihtiyac ise saatte 3.000 tondur. Prensip olarak bir buhar trbinli termik santralin almasn ekil 1.11deki emaya gre anlatacak olursak; besleme suyu pompasndan baslan su kazana gnderilir. Kazanda stlan su ilk nce buharlar, sonra kzdrclardan geerek kzdrlr (nemi alnr). Elde edilen kzgn buhar, buhar trbinine gnderilir. Buhar trbininin kanatlarna arpan buhar, trbini dndrr. Buhar trbinine bal alternatr bu dnme eklindeki mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntrr. Alternatr k bir ykseltici trafo ile enerji nakil hatlarna verilir. Buhar trbininde ii biten rk buhar, kondanser denilen younlatrclara gelerek 26

tekrar su haline dntrlr ve besleme suyu pompas ile tekrar kazana girer. Bu ilem bir dng ierisinde devam ederek termik yolla elektrik enerjisi retimi gereklemi olur.

ekil 1.12: Buhar trbinli termik satralin prensip emas ve blmleri

Buhar trbinli santraller; yllk ya ortalamasnn dk olduu zamanlarda, hidroelektrik santrallere alternatif olarak, termik enerji kaynaklar kullanlarak elektrik enerjisi retimine devam ederler. Yln her mevsiminde istenilen niteliklerde ve srekli enerji retebilmesi zelliinden dolay elektrik enerjisi retiminde nemi byktr. Is deeri dk linyit kmr gibi kat yaktlarn deerlendirilmesine imkan salamakla beraber, santral bacalarndan kan atklar nedeniyle asit yamuru ve sera gaz etkisi yaratmalar da sz konusudur.

Yakt

Kazan
Buhar Kinetik Enerjisi

Trbin
Mekanik Enerji

Alternatr
Elektrik Enerjisi

Is Enerjisi

Alc

ekil 1.13: Termik santral enerji dnm emas

Buhar Trbinli Santral Blmleri ve Grevleri l.Ham kmr silosu (Bunker): Vagonlarla getirilen ilenmemi kmrn depoland yerdir. 2.Besleyici: tc makine iin, uygun miktarda kmr otomatik olarak ayarlayan makinedir. 3.tc (Deirmen): Kmr ok ince toz haline getirir. 4.Ocak (Yakc): Yaktn yakld ksmdr. 27

5.Kazan: Boru demetinde, sudan ayrlan buharn ve ekonomizerden gelen dk younluklu buharn topland ksmdr. 6.Kzdrc: Kazandan gelen, dk sl buharn scakln ve dolaysyla basncn artran ksmdr. 7.Ekonomizer: Kazan boru demetini terk eden, gaz halindeki yanma rnleri yksek scaklktadr. Bunlarn, bacadan direkt olarak atlmas fazlaca enerji (s) kaybna neden olur. Atlmak zere giden scak gazlarn, bir ksmndan faydalanmak iin ekonomizer kullanlr. Besleme suyunu bir miktar str. 8.Dom: Ekonomizer ve buharlatrc borulardan gelen suyun topland yars buhar yars su olan tanktr. 9.Toz tutucu (Elektro Filtre):Atlmak zere bacaya giden, evreye zararl tozlarn tutulduu yerdir. 10.Emme fan: Yanm gazlar, kazann s transfer yzeyinden, kzdrcdan, ekonomizer ve hava stcsndan ekerek ocak basncn atmosfer basncnn biraz altnda tutan elemandr. 11.Hava stc: Bacaya giden, yksek sdaki yanm gazlarn ssn bir miktar dren, yanma iin gerekli havay stan bununla birlikte tcdeki kmrn kurutulmas iin scaklk temin eden ksmdr. 12.Trbin: Yksek basnl buharn kinetik enerjisini, mekanik enerjiye dntren makine dzeneidir. Buhar trbinlerinde, enerji dorudan trbin miline getiinden verimleri yksektir. Trbinler yksek devirler elde etmek iin, yatay milli olarak yaplmlardr. Enerji retmede kullanlan buhar scakl 600C ile 950C arasndadr. Verimi, trbinin byklne buhar basncna ve scaklna gre deiir. 13.Kondanser (Younlatrc): Trbinden kan kullanlm buhar, kondansere gnderilir. Buharn tekrar suya dntrlmesi (younlatrlmas) ilemini yapan ksmdr. Kondanser, iinden souk sularn pompaland borulardan oluan byk bir odadr. 14.Degazr: Kondanserden gelen younlam buharn su haline gelerek topland su tank ve ayn zamanda kazan tasfiye sisteminden gelen saf suyun da depoland su tankdr. 15.Kondanser pompas: Kondanserde elde edilen younlatrlm buhar ortalama 20C-40C arasndadr.Younlaan buhar, tekrar stclara pompalayan elemandr. 16.Kazan suyu besleme pompas: Alak ve yksek basn stclarnda stlan suyu, ekonomizere gnderen elemandr.

28

17.Alak basn-Yksek basn stclar: Besleme suyunu, trbinden ald buharla stan ksmdr. 18.Yumuatc: Buhar elde etmek iin kullanlan su ierisinde bulunan, kire maddelerinin sistemde kabuk-tortu oluturmamasn temin iin kullanlan elemandr. 19.Baca: Kazan iindeki ii biten duman gaznn dar atld ksmdr. 20.Generatr (Alternatr): Trbin mekanik enerjisini, elektrik enerjisine dntren makinedir. 21.Klhan: Yaklan kmrn kllerinin topland ksmdr.

Resim 1.10: Afin-Elbistan ve atalaz termik santrallerinden bir grnt

ekil 1.14: Elektriin retimi ve tanmas

29

1.4.1.2. Nkleer Santraller Nkleer santral; uranyum 233, uranyum 235, pltonyum 239 ve toryum gibi maddelerin atomlarnn kontroll bir ekilde reaktrlerde paralanmas sonucu aa kan ok yksek derecede s enerjisinden elektrik reten bir termik santral tipidir. Bu s enerjisinden buhar kazanndaki su stlarak yksek scaklkta ve basnta buhar elde edilmektedir. Meydana gelen buhar, trbine verilerek mekanik enerjiye evrilir. Buhar trbininin miline akuple bal olan alternatr dndrlerek elektrik enerjisi elde edilir.

ekil 1.15: Doal uranyum kullanlan reaktrler iin nkleer yakt retimi

ekil 1.16: Nkleer reaktrn alma sistemi ve elektrik elde edilii

30

Fosil yaktlarn (kmr, petrol, gaz) tkenebilir olmas ve atmosferik kirlenmeye yol amalar, ayrca, her geen gn artan enerji ihtiyacn karlamak iin nkleer santrallerin kurulmas gndeme gelmitir. Radyoaktif bir szma olmamas durumunda en temiz ve kurulu maliyeti hari en ucuz elektrik enerjisi reten santrallerdir. Nkleer santrallerin yakt ihtiyac ve at dier termik santrallere gre ok azdr. rnein; 1g U235 2.500 kg kmrn verdii sya e deer s vermektedir. 1 kg uranyum ile retilen elektrik 16.6 ton takmr ya da 11.1 ton (80 varil) petrolle retilen elektrie e deerdir. Bir baka anlatmla 1 kg kmrden 3 kWh, 1 kg petrolden 4.5 kWh, 1 kg uranyumdan 50 000 kWh enerji retilir.5 g uranyum yakt lokmas, reaktrde 3 yl kalmakta ve 4.000 kW/saat elektrik retmektedir. 1.000 MW gcndeki hafif su soutmal bir reaktrden ylda 27 ton atk karken, kmr yaktl bir santralde bundan 250-300 bin kat daha fazla atk kmaktadr. Hlen dnya elektrik retiminin %17'si nkleer santrallerden salanmaktadr. (lk elektrik reten santral Pennsylvania'da-ABD 1957). 1955 ylnda yaplan 1. evre Konferans 'ndan sonra nkleer alandaki almalar hemen balatan lkelerden biri Trkiye'dir. 1956 ylnda, Babakanla bal Atom Enerjisi Komisyonu Genel Sekreterlii kurulmu, 1961 ylnda da Kk ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezinde l MW gcnde aratrma reaktr iletmeye almtr. Nkleer aratrma ve gelitirme faaliyetleri halen Trkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafndan srdrlmektedir. Nkleer santral almalar 1956 ylnda balamasna ramen ilk nkleer santralimizin 2006 ylnda hizmete girmesi plnlanmaktadr. (Gney Anadolu'da el ili Glnar ilesine bal Akkuyu yresi Akkuyu Nkleer Santrali)

Nkleer santrallerin kurulu maliyetinin yksek olmas ve baz arzalarda evreye yaylan radyoaktif sznt, bu santrallerin olumsuz taraflardr. Kaza olasl ve etkilerine kar gerekli gvenlik nlemlerinin alnmas arttr. Nkleer santraller evreyi en az kirleten elektrik santralleridir. evre dostu bir termik santral tr olduu dncesi giderek yaygnlamaktadr.

31

ekil 1.17: Nkleer reaktrn blmleri

1. Reaktr kalbi (reactor core) 2. Kontrol ubuu (control rod) 3. Reaktr basn kab (pressure vessel) 4. Basnlandrc (pressurizer) 5. Buhar reteci (steam generator) 6. 1.Soutma su pompas (primary coolant pump) 7. Reaktr korunak binas (containment) 8. Trbin (turbine) 9. Jeneratr - Elektrik reteci (generator) 10. Younlatrc (condenser) 11. Besleme suyu pompas (feedwater pump) 12. Besleme suyu stcs (feedwater heater) Nkleer santraller, hidroelektrik ve kmr yaktl santrallerin aksine, teknik olarak her yere kurulabilirler; Ancak retilen elektriin ekonomik olabilmesi iin santralin kurulduu yerin baz zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zelliklerden birkan u ekilde sralayabiliriz: Nkleer santraller kurulurken yapm maliyetini en aza indirebilmek iin,deprem riskinin en dk olduu, nkleer santral paralarnn santraln kurulaca yere kolay tanabilecei, nkleer santrallerin yksek su ihtiyacnn karlanmas amacyla deniz kenarnda kurulmas gerekliliidir. Nkleer Santrallerin Blmleri ve Grevleri

32

1.Nkleer Reaktr: Uranyum atomunun fizyona urad ve yksek snn elde edildii, nkleer santralin en nemli ksmdr. 2. B a s n Kab: Yaktlarn tmn barndran ve buhar retmek iin kullanlan, yksek basntaki soutma suyunu iinde tutan ksmdr. Kalnl 20-25 cm kadardr. 3.Koruma Kab: Basn kab, buhar reteleri gibi tm reaktr paralarn koruyan kaptr. ksm 2 cm kalnlnda elik bir zrh ve onun dnda 2 ile 5 m kalnlnda bir beton kabuktan oluur.
Resim 1.11:Reaktr kalbi

4.Kondanser: Trbinde kullandktan sonra kan buhar, younlatrarak suya dntrr. Kondanserden kan su, pompa yardmyla soutma kulesine gnderilir. 5.Atk Toplama Sistemi: Nkleer santrallerin en nemli ilev gren sistemlerinden biridir. Radyoaktif madde ieren atklar (kat, sv, gaz), ayr ayr ileme tabi tutulur. En nemlisi kat atklardr. Kat atklar ncelikle cam kaplar iine alnr ve tuz madenlerinde saklanr. 6.Moderatr: Paralanma sonucu ortaya kan hzl ntronlar yavalatan maddedir. Bu madde, grafit, hafif su veya ar sudur (H2O-D2O ve sv sodyum). Ntronlar yavalatlarak dier ekirdeklerle etkileime girmesi salanr. Moderatr ayn zamanda soutucu grevi de yapar. 7.l, Kontrol ve Koruma Sistemi: Santralin tm nitelerini izleyen ve kontrol eden sistemdir. Herhangi bir arza derhal grlebilir. 8.Buhar trbini: Buharn kinetik enerjisinin mekanik enerjiye dntrld ksmdr. 9.Generatr: Buhar trbininden elde edilerek miline aktarlan mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine dntren elektrik makinesidir. 10.alt Saha: Nkleer enerjiden yararlanlarak elde edilen elektrik enerjisinin, alclara iletilmek zere ykseltildii, ilgili koruma ve kontrol sistemlerinin bulunduu merkezdir.

33

Resim 1.12: Nkleer santraller

34

LKE

LETMEDE

TESS SAFHASINDA

1996 ELEKTRK RETM (TWh)

TOPLAM ELEKTRK RETMNDEK PAYI (%)

ARJANTN ERMENISTAN BELKA BREZLYA BULGARISTAN KANADA N EK CUM. FNLANDYA FRANSA ALMANYA MACARSTAN HNDSTAN RAN JAPONYA KAZAKSTAN GNEY KORE LTVANYA MEKSKA HOLLANDA PAKSTAN ROMANYA RUSYA G.AFRKA SLOVAK CUM. SLOVENYA SPANYA SVE SVRE NGLTERE UKRAYNA ABD TOPLAM

2 1 7 1 6 21 3 4 4 57 20 4 10 53 1 11 2 2 2 1 1 29 2 4 1 9 12 5 35 16 110 442

1 1 2 2 3 4 2 2 5 1 1 4 4 4 36

6.92 2.10 41.4 2.29 18.08 87.52 13.62 12.85 18.68 378.20 152.80 14.18 7.42 287.00 0.09 70.33 12.67 7.11 3.90 0.31 0.91 108.82 11.76 11.26 4.36 53.80 71.40 23.72 85.90 79.58 674.78 2300.09

11.43 36.72 57.18 0.74 42.24 15.97 1.27 20.00 28.13 77.36 30.29 40.76 2.21 33.37 0.15 35.77 83.44 5.08 4.79 0.56 1.75 13.10 6.33 44.53 37.87 31.97 52.38 44.45 26.04 43.76 21.92 %17

Tablo 1.7: Dnyada nkleer elektrik retimindeki durum

35

1.4.1.3. Gaz Trbinli Santraller Kk ve orta byklkteki ykler iin kullanlan ve puant santrali olarak grev yapan santrallerdir. Elektrik ebekelerinde, ykn yksek olduu (puant saatleri), zamanlarda artan enerji ihtiyacn karlamak iin devreye abuk girip kan santrallere ihtiya vardr. Bu ihtiyac gaz trbinli santraller karlamaktadr. Buhar trbinli santrallere gre daha az yer kaplarlar, daha az suya ihtiya duyarlar ve daha abuk yol verilirler. Gaz trbinli santrallerde en ok motorin, benzin ve doal gaz kullanlmaktadr.

A- Gaz trbini

B- Alternatr

ekil 1.18: Gaz trbinli termik santralin blmleri

Gaz trbininde mekanik enerji elde etmek iin u ilemler yaplr: Trbin ilk hareketine bir asenkron motor yardmyla balar. lk hareketi veren bu motora start motoru denir. Start motoru gaz trbinini dndrmeye balar. Gaz trbini artan bir hzla dnmeye balar. Trbin, sistem kendi kendini hzlandrabilecek hz seviyesine ulancaya kadar, start motoru tarafndan dndrlr. Bu hza ulaldnda start motoru devreden kartlr. Gaz trbini bu hzn biraz altnda dnerken yanma odasndaki ateleme sistemi (memeler), atelenerek doal gaz yakar ve hava ile kararak yanan doal gazn oluturduu basn ve itme kuvveti trbinin kanatklarna arparak trbinin dnmesini salar. Start motoru devre d kaldnda bu ilem devam ettii iin gaz trbini uygun hzda dnmeye devam eder. Gaz trbininin bu dnme hareketi miline akuple bal alternatr yardmyla elektrik enerjisine dntrlr.

36

ekil 1.19: Gaz trbini kesiti

Gaz Trbinli Santrallerin Blmleri ve Grevleri l.Hava kompresr: Yakt-hava kanmndaki basnl havay salayan elemandr. 2.Yanma odas (hcresi): Yaktn yaklarak s elde edildii ksmdr. 3.Ekonomizer: Trbinden kp bacaya giden kullanlm gazn ssnn bir ksmyla, kompresrden gelen havay str. Ayn zamanda, bacaya giden rk gazn ssn da drr. 4.Trbin: Yanma odasndan gelen scak gaz genletirerek, gazn kinetik enerjisini mekanik enerjiye evirir ve alternatr milini dndrr. 5.Generatr: Trbinden salanan mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine dntrr. 6.Hava stcs: Yaktla kartrlacak havann, stlmasn salar. 7.Ateleme sistemi: Yanma odasnda, gazn yanmasn salayan dzenektir. 8.Reglatr: Generatr devrinin sabit olabilmesi iin, yeterli yakt ayarlar. 9.Yolverme motoru: Kompresr harekete geirmek iin kullanlr. Eski teknoloji termik santrallerde, sistemin rettii s atlarak sadece elektrik enerjisi retilmekteydi ve sistem verimi dkt. Fakat son yllarda, retilen sdan da yararlanlarak gerekletirilen kombine evrim santralleri ile hem s hem elektrik elde edilerek sistem verimi %50lere ykseltilmitir. Bu santrallere kojenerasyon ( ayn anda s ve elektrik elde edilen) ya da kombine evrim santral diyoruz.

37

Resim 1.13:Bursa doal gaz kombine evrim santralinden grntler PROJE T. RETM KURULU G (MW) (GWh) 180 -------2,4 0,9 15 1350,9 1432 1200 --------------90 8780 10024 7800

SIRA NO 1 2 3

SANTRALN ADI Aliaa GT+K Seyyar GT Gkeada GT

YAKIT CNS Motorin " " " Doal Gaz "

BULUNDU U L zmir anakkale Van stanbul Bursa

NTE ADET VE GLER 4 x 30 + 2 x 30 3 x 0,5 + 1 x 0,9 1x0,9 1x15 6x138,8+3 x 172,7 2x704,9

Engil GT 4 5 (*) Ambarl K 6 Bursa K

7 Hamitabat K Doal Gaz Krklareli 12 x 100 (*) Santral fuel oil ile de alacak ekilde dizayn edilmitir. 7- TEDA'a bal ortaklk santrali GT Gaz trbinli K

Kombine evrim

Tablo 1.8: 1998 yl sonu itibaryla gaz trbinli ve kombine evrim santralleri (TEDA'a ait)

1.4.1.4. Dizel Santraller Dizel santraller, kk ve orta byklkteki glerin elektrik ihtiyacn karlamak zere kurulan santrallerdir. Gnmzde fabrika, iletme, Telekom, TV istasyonlar, hastaneler gibi nemli yerlerde enerji kesildiinde; ayrca haddehanelerde, dkmhanelerde, elektrikle alan potalarn ve indksiyon bobinlerinin alt iletmelerde enerji kesilmesinde, tesisin zarar grmesini nlemek iin kullanlrlar. Dizel santraller elektrik enerjisinin ulatrlamad llerde ve gemilerde de kullanlr. Dizel santraller kk yapl olduu iin az yer kaplar. stenildiinde tanabilir. Bu zelliklerinden dolay ok kullanlr. Fakat elektrik enerjisi retiminde birim maliyeti ok pahal olduu iin byk santral seviyesinde kullanlmas uygun olmaz. Bu sebeple elektrik enerjisinin kesildii zamanlarda hizmetlerin devamlln salamak iin kullanlr. 38

Uygulamalarda jeneratr olarak bildiimiz cihazlar kk apl uygulamalardr. evreye grlt haricinde fazla bir zarar da vermezler.

dizel

santral

ekil 1.20: Dizel santral blok diyagram

Dizel santrallerde yakt olarak mazot kullanr. Santralde mekanik enerjiyi oluturan ksm dizel motordur. Dizel motorun almas u ekildedir; Szge ve susturucudan geerek basn ve scakl arttrlm hava, dizel motora verilir. Motorun pistonlar tarafndan sktrlan bu havann iine basnl yakt (mazot) pskltldnde, ortamda bir patlama oluur. Bu patlama etkisi ile skan pistonlar geriye doru itilir. Bu olay zincirleme devam eder. Pistonlarn ucuna bal bir volan sayesinde hareket dzgn dairesel harekete evrilir. Buradaki mekanik enerji, dizel motorun miline bal alternatr dndrerek elektrik enerjisi elde edilir.

Resim 1.14: Byk gl dizel elektrik santrallerinden grntler

Dizel Santrallerin Blmleri ve Grevleri 1.Dizel Motoru: Motorin ile alan ve beslenecek alclarn gcne gre seilen (Beygir gc cinsinden), iten yanmal bir motordur. Motorinin, motor silindirlerinde yaklmasyla, pistonlar aa yukar alr ve pistonlara bal krank milinden, dzgn bir dnme hareketi elde edilir. Bu hareket yardmyla da, generatr mili dndrlerek elektrik enerjisi retilir.

39

2.Volan: Dizel motordan elde edilen hareketin, dzgn ve titreimsiz olmasn salar. (Titreim moment deimelerinden kaynaklanr.) 3.Generatr: Dizel motordan salanan mekanik enerjiyi (dnme hareketi), elektrik enerjisine dntrr ve alclar besler. 4.Kumanda Panosu: zerinde elektriki l aletleri bulunan, retilen elektrii aktaran, santrali devreye alan ve karan otomatik kumanda sisteminin de bulunduu ksmdr. 5.Yakt tank ve pompa: Dizel santral iin gerekli yaktn saland ksmdr. Ana ve gnlk yakt tank olmak zere iki adet tank vardr. Gnlk yakt deposuna gelen yakt ana tanktan salanr. Pompalar ise yaktn ana tanktan yardmc tanka pompalanmasn salar. 6.Yol verme dzenei: Dizel motorlarn, enerji ihtiyac olduu anda devreye girebilmeleri ve yk beslemesi yapabilmeleri iin her an almaya hazr bulundurulma zorunluluu vardr. Bunun iin ilk hareketi salayacak olan akmlatrlere ihtiya vardr. Yol verme ii, kompresrden salanan basnl havayla da yaplabilir. Ayrca, motor gvdesi almaya hazr bir scaklkta tutulmaldr. Aksi hlde, dizel santral devreye girdiinde, hemen yk beslemesi yapamaz.

Resim 1.15: Bir Trk firmas tarafndan lde kurulmu dizel elektrik santrali (Sapugaskanda)

40

Resim 1.16: Kk gl (7.5 KVA 'lk) jeneratr setleri

1.4.2. Hidroelektrik Santraller

Suyun, potansiyel ve kinetik enerjisinden yararlanlarak elektrik enerjisi retilen santrallerdir. Akmakta olan suyun kinetik enerjisi veya bir gldeki durgun suyun potansiyel enerjisi hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisine dntrlr. Bir barajda oluturulan yapay veya doal bir glden gnderilen su, elektrik reten alternatrlere bal bir trbinin arklarn dndrmekte kullanlr.

ekil 1.21: Hidroelektrik santrallerde elektrik retimi

Elektrik retmede kullanlan kaynan da baml olmamas, tkenirlik sorununun bulunmamas ve doaya atk brakmamas en byk avantajlardr. Bu nedenle hidroelektrik santraller, dnyada ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Trkiye hidroelektrik potansiyeli yksek, akarsuyu bol bir lkedir. Bunun yannda enerji retimi iin yaplan barajlar, sulama, takn kontrol, ime suyu temini, akarsu debisinin dzenlenmesi, balklk, tamaclk, su sporlar (turizm) gibi eitli yan faydalar da salar. 41

Hlen, dnya elektrik retiminin %23' hidroelektrik santrallerden temin edilmektedir. lkemizde, elektrik enerjinin nemli bir ksm (%47) hidroelektrik santrallerden salanmaktadr.

Su

Potansiyel Enerjisi

Cebri borular
Kinetik Enerji

Trbin
Mekanik Enerji

Alternatr
Elektrik Enerjisi

Alc

ekil 1.22: Hidroelektrik santral enerji dnm emas

Hidroelektrik santrallerin, baz olumsuz taraflar da yok deildir. Kurulu maliyetleri yksektir, yapm sreleri uzundur. Bunun yannda kurulduklar yerlerdeki tarm alanlarnn bir ksmnn yok olmasna neden olurlar. Su altnda kalan topraklar batakla dnr ve metan gaz retimine neden olur. Su santrallerinde en nemli ksm barajlardr. Barajlar; arlk barajlar, kemer barajlar, toprak ymal barajlar ve payandal barajlar olarak drt ekilde yaplr.

Resim 1.17: Keban Hidroelektrik Santrali (HES) ve hidroelektrik santralin blmleri

Hidroelektrik santralleri; zerine kurulduklar suyun zelliine, suyun d yksekliine, baraj yapm malzemesine, santral kapasitesine, santral yapm yerine ve retilen enerjinin karakter ve deerine gre eitlere ayrabiliriz. Hidroelektrik santrallerin zerine kurulduklar suyun zelliine gre eitleri; 42

Akarsu tipi (Barajsz) hidroelektrik santraller, Depo tipi (Barajl) hidroelektrik santraller, Med-cezir (Gel-git) hidroelektrik santraller, Depresiyon hidroelektrik santraller. 1.4.2.1. Akarsu Tipi (Barajsz) Hidroelektrik Santraller Elektrik retmek iin baraj yaplmaz. Akarsu, bir kanal veya tnele alnarak belli bir meyil kazandrlr. Trbin ise bir kpr gibi kanaln zerine kurulur. Barajsz hidroelektrik santrallerin kurulaca akarsuyun trbin milini evirebilecek potansiyele ve yllk debisinin asgari elektrik retimine yetecek kadar olmas gerekir.

ekil 1.23: Akarsu tipi santral prensibi

Akarsu tipi santrallerde, pik (en youn) saatlerdeki yk karlamak iin ykleme havuzlar yaplr. Bu havuzlara ykn az olduu saatlerde su pompalanr, daha sonra pik saatlerinde bu havuzlardaki su ek enerji retmede kullanlr. Dicle Nehri Botan kolu zerinde 1 MW gcnde santral kurulmutur.

Resim 1.18: Akarsu tipi hidroelektrik santrali

43

1.4.2.2. Depo tipi (Barajl) Hidroelektrik Santraller Akarsu zerine barajlar yaplarak, nce byke bir yapay gl meydana getirilir ve burada su biriktirilir. Bu suyun belli bir potansiyel enerjisi vardr. Dolaysyla, kurak geen yllarda bile bu tip hidroelektrik santrallerde elektrik retilebilir.

ekil 1.24: Depo tipi (Barajl) hidroelektrik santral prensibi

Barajl hidroelektrik santraller enterkonnekte sisteme uyum salarlar ve pik yklerini ok rahat karlarlar. nk her an yeterli su potansiyeline sahiptir. Santralin kurulu maliyeti pahaldr ve yapmlar uzun zaman gerektirir. Hlen, dnyada en yaygn kullanlan hidroelektrik santral eitidir. Trkiye'de bugne kadar uluslararas kriterlere gre baraj niteliinde olan 504 adet depolama tesisinin yapm gerekletirilmitir. Atatrk, Keban, Altnkaya, Karakaya Hidroelektrik Santralleri lkemizin nemli depo tipi (barajl) santrallerindendir.

44

Resim 1.19: Sr Baraj (depo tipi) hidroelektrik santrali (K.Mara)

1.4.2.3. Med-cezir (Gel-git) Hidroelektrik Santraller Okyanuslarda meydana gelen gel-git olayndan yararlanlarak elektrik enerjisi reten santrallerdir. Ykselen denizin suyu bir koya (hali) alnr. Su alma ii kapaklar yardmyla yaplr. Su ykselirken (hazneye dolarken) trbin almaya balar. Ykselme tamamlannca, su alma kapa kapanr ve tutulan su kanal yardmyla trbine verilir. Su ekilirken de trbin alr ve elektrik retir. Yani hazneye su dolarken de boalrken de trbin alr ve elektrik retir. Suyun ekilmesi tamamlannca, kapaklar tekrar alr ve su giriine hazr tutulur.

ekil 1.25: Gel-git santral prensibi

45

lkemiz, gel-git enerjisi bakmndan uygun deildir. Ancak dnyada uygulamalar vardr. rnein; Fransa'nn, Atlantik sahilinde (Resim 1.20) her biri 10 MW gcnde 24 adet santrali vardr. Elektrik retiminin srekli olmamas gel-git enerjisi santrallerinin dezavantajdr.

Resim 1.20: Fransa Rance gelgit santrali

1.4.2.4. Depresiyon Hidroelektrik Santraller Denizden alakta olan llerde veya denize kys olan ok scak blgelerde, suyun fazla buharlamasndan yararlanlarak elektrik reten santrallerdir. alma Prensibi: Scak blgedeki uygun bir koy, duvarlar vastasyla denizden ayrlr. Denizden ayrlarak oluturulan gldeki su, scakln etkisiyle hzla buharlar ve su seviyesi deniz seviyesinin altna der. Gnlk lmlerle, buharlaan su miktar tespit edilir. Daha sonra, gnlk olarak buharlaan su miktarna eit debide deniz suyu, bu koya (gle) tnel yardmyla aktlr. Tnelden gelen su, belli bir d ile trbine verilerek elektrik retilir. Oluturulan suni gln, zamanla deniz suyundan toplanacak tuzu da alabilecek kapasitede olmas gerekir. Bir dier yntem ise; llerdeki deniz seviyesinden alakta bulunan ukurlara, deniz suyunun tanmas ve ayn yntemle elektrik retilmesidir. Uygulanmas planlanan en byk proje, Kattara ukurunda bu yntemle elektrik retme projesidir. Kattara ukuru (MsrKahire) deniz seviyesinden 135 m alaktadr. Akdeniz'in suyu, 80 km uzunluundaki tnellerle bu ukura tanacak ve 60 m d ykseklii ile elektrik retilebilecektir.

46

ekil 1.26: Depresiyon santral prensibi

1.4.3. lkemizdeki Belli Bal Santraller

Modl ierisinde lkemizdeki elektrik reten santrallere ait tablolar verdik. imdi daha ncede deindiimiz bu konuyu hatrlamak amacyla yurdumuzun belli bal santrallerini tekrarlayalm: Hidroelektrik santrallerimiz;
Gvde Dolgu Tipi letmeye Aln Tarihi

Kurulu Gc MW

Ad

Akarsuyu

li

Kullanm Amac

Atatrk Karakaya Keban Altnkaya Oymapnar

(*) E: Elektrik (*) S: Sulama

1992 1987 1975 1988 1984

Frat Frat Frat Kzlrmak Manavgat

anlurfa Diyarbakr Elaz Samsun Antalya

Kaya Beton-Kemer Bet.A.-Kaya Kaya Beton-Kemer

E-S* E* E E E

2400 1800 1330 700 540

8900 7354 6000 1632 1620

Tablo 1.9: Kurulu g sralamasna gre yurdumuzun nemli hidroelektrik santralleri

47

Yllk retim GWh

Termik santrallerimiz; Santralin Ad

atalaz Afin - Elbistan ayrhan 1,2,3,4 Seyitmer Ambarl Aliaa GT+K* Bursa K* Ambarl K Denizli

Yakt Cinsi Takmr Linyit " " Fuel - Oil Motorin Doal Gaz Doal Gaz Tabii Buhar

Bulunduu l Zonguldak K.Mara Ankara Ktahya stanbul zmir Bursa stanbul Denizli

Termik Toplam
(*) GT: Gaz Trbinli (*) K: Kombine evrim

Toplam Kurulu G(Mw) 300 1360 620 600 630 180 1432 1350,9 15 8131,1

Proje retimi (Gwh) 1950 8840 3900 3900 4100 10024 8780 90 52749

Tablo 1.10: Kullanlan yakta gre yurdumuzun nemli termik santralleri

1.4.4. Santrallerin Elektriki Donanmlar

Santrallerde elektrik enerjisi retiminde kullanlan niteler unlardr: Alternatr (Generatr) ve uyartm sistemleri (Ana ve yedek), Devir ve gerilim ayar sistemleri (Reglatrler), Transformatrler ve ak arj sistemi ile kesintisiz g kaynaklar, Dizel grubu, Santral kumandas ve gvenlik devresi sistemleri, l ve kontrol elemanlar. Elektrik santrallerinde, ncelikle mekanik enerji elde edilir ve bu enerji baz dzeneklerle generatr miline aktarlr. Generatrler ise mekanik enerjiyi alternatif elektrik enerjisine dntrrler. Generatrlerin rettikleri gerilim, g trafolar yardmyla ykseltilerek alclara gnderilir. Bu ilem yaplrken birok ekipman kullanlr. Generatr ve alternatr kelimeleri ayn anlama gelmektedir.

48

ekil 1.27:Elektriin retim ve datm emas

Generatrde retilen elektrik enerjisi, nce kablolar yardmyla datm odasna aktarlr. Datm odasndan g trafosuna, g trafosundan da ykseltilerek kesiciye gelir. Kesiciden bara ayrclarna, bara ayrclarndan baralara, baralardan tekrar kesiciye, kesiciden hat k ayrcsna, oradan da enerji nakil hatlarna iletilerek alclara gnderilir. Bu sistem dnmn salayan alt sahalardr. Bir santralde enerji retiminin sreklilii ve iletme gvenlii, yardmc nitelerin kaliteli ve hzl devreye girmesi ile salanr. Enerjinin sreklilii bakmndan, bir arza srasnda yardmc nitelerin hemen devreye girebilmesi iin alnacak nlemler unlardr: Enterkonnekte ebekeden alnacak bir hatla, santralin kendi gereksinimini temin edebilecek birtransformatr balants olmaldr. Santralde yedek olarak bir dizel alternatr sistemi bulunmaldr. Ak ve ak arj sistemi bulunmaldr.

1.4.5. Santral Kumanda ve Gvenlik Devresi Sistemleri

Elektrik enerjisi retiminde kullanlan tm sistemlerle ilgili gzlem, lm, kontrol ve gerektiinde mdahale santral kumanda odalarnda yaplr. Kumanda odalarnda santrallerin btn birimlerini ayr ayr kontrol ve kumanda edebilecek sistemler vardr. Genellikle duvar ve masa tipi panolarla ve monitrlerle donatlmlardr. Enerji retiminde kullanlan tm birimlerle ilgili bilgiler, otomatik kumanda yoluyla panolarda bulunan kl veya sesli cihazlara iletilir. Ayrca, panolarda bulunan l aletlerinden de olumlu veya olumsuz tm durumlar gzlemlenip kayt edilebilir.

Resim 1.21: Atatrk Baraj hidroelektrik santrali kumanda odas

49

Santral kumanda merkezinin enerji kesilmesine kar, kontrol ve gvenlik sistemine yedek enerji salayan sistemler kurulmaldr. Bu konuda komu santral ile yaplan balantlardan ya da ak arj sistemlerinden yararlanlabilir. Kumanda masalarnda, haberlemeyi salayacak kuranportr (telefon) sistemi de bulunur. Kumanda odalarnda 24 saat boyunca ilgili teknik elemanlar hazr bulunurlar. Teknik elemanlar, her trl mdahale ve kontrol yapabilecek bilgi ve tecrbeye sahip olmaldrlar.

1.4.6. Santraller Aras Haberleme Sistemleri

Yksek gerilim ebekelerinde santraller, trafo merkezleri ve datm merkezleri aras haberleme, emniyetli ve srekli bir besleme yapabilmek iin ok nemlidir. Haberleme iin, kuranportr cihazlarnn yan sra, telefonlar ve telsizlerden de yararlanlr. Son dnemde yaplan almalarla santraller ve enerji iletim-datm ebekeleri aras haberlemeler cep telefonu zerinden gerekletilecektir. Santraller aras haberleme, kuranportr denilen cihazlarla salanr. Kuranportr bir nevi telefondur. Haberleme yksek gerilim iletkenleri zerinden yaplr. Ayrca haberleme iletkeni kullanlmaz. Kuranportr cihaz, yksek frekans sinyali zerine daha alak frekansl bir sinyalin bindirilmesini ve uzak mesafelere gnderilmesini salar. Yksek gerilimin frekans 50 Hz olmasna karn, kuranportr cihaz ile yaplan haberleme frekans 35-490 kHz.'dir. Konu ile ilgili bilgiler; Kuranportr ve A Sistemleri Modlnde ayrntl olarak verilecektir.

50

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Elektrik retim Santral eitlerini Seme

lem Basamaklar

neriler
alma ortamn hazrlaynz. nlnz giyiniz.

Enerji retiminde kaynaklar seiniz.

kullanlan

Evinizde kullandnz elektrik enerjisinin hangi kaynaklar kullanlarak retildiini reniniz. Blgenizde elektrik retiminde kullanlabilecek kaynaklar aratrmalsnz. Bulunduunuz evrede, elektrik enerjisi retiminde hangi tip santral kurularak enerji retebileceinizi deerlendiriniz. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Sabrl olunuz.

Yapl tiplerine gre santralleri seiniz.

Santral elektriki donanmlarn seiniz.

Elektrik reten santral donanmlarn gzden geirmelisiniz.

Enerji kaynaklarnn yenilenebilir, doaya zararsz ve ekonomik olmasna dikkat edelim.

51

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A- PERFORMANS TEST DEERLENDRME
Performans testi sonunda evet, hayr cevaplar ile deerlendirme yapnz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz. MODL ADI: ENERJ RETM UYGULAMA FAALYET: Elektrik retim Santral eitlerini Seme

RENCNN ADI SOYADI:. SINIF VE NO:.

AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANILAR 1. alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m? 2. Elektrik enerjisi retiminde hangi kaynaklar kullanyoruz, biliyor musunuz? 3. Enerji kaynan seerken hangi kriterler gznne alnr, deerlendirdiniz mi? 4. lkemizde ilk elektrik ne zaman ve ne ekilde retildi, aratrdnz m? 5. Elektrik reten santral eitlerinin birbirlerine stnlklerini biliyor musunuz? 6. Buhar trbinli santral nitelerini ve grevlerini rendiniz mi ? 7. Yapl ekline gre hidroelektrik santral eitlerini syleyebiliyor musunuz? 8. lkemizin byk elektrik santrallerini biliyormusunuz.? 9. Elektrik santralleri hangi donanmlara sahiptir, syleyebiliyor musunuz? 10. Santraller aras haberleme nasl yaplr,biliyor musunuz? Evet Hayr

52

B- OKTAN SEMEL SORULAR

Bu faaliyet sonunda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi kmrn yaklmas ile enerji reten elektrik santralidir? A) Hidrolik santral B) Nkleer santral C) Termik santral D) Jeotermal santral Hangisi elektrik enerjisinin stnlklerinden biri deildir? A) At olmayan temiz bir enerjidir. B) Dier enerjilere dntrlebilir. C) stenilen bykle ayarlanabilir. D) Manyetik kirlilie neden olur. Hangisi enerji retiminde kullanlan kaynaklardan biri deildir? A) Hidrolik B) Termik C) Metafizik D) Hidrojen Hangisi yenilenebilir enerji kaynadr? A) Jeotermal B) Takmr C) Petroll kayalar D) Uranyum lkemizde en ok hangi sektrde elektrik tketilmektedir? A) Mesken B) Sanayi C) Ticarethane D) Resmi daire Hangisi tabii buharla alan termik santraldir? A) Yataan B) Hopa C) Kzldere D) Afin-Elbistan Hangisi nkleer santral blmlerinden deildir? A) Basn kab B) Kondanser C) Reaktr D) Dizel motor 53

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Gel-git santralleri nerelere kurulur? A) Gllere B) Ak denizlere C) Akarsulara D) Kapal gllere Hangisi elektrik retiminde kullanlan blmlerden biri deildir? A) Alternatr B) Besleyici C) Ak grubu D) Transformatr Santraller aras haberleme hangi cihazla salanr? A) Reglatr B) Osilatr C) Transformatr D) Kuranportr

9.

10.

B- KELME OYUNU

54

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Bu modln 2. renme Faaliyetini tamamladnzda; her trl yerde, standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak enerji retiminde kullanlan alternatrleri hatasz olarak seebilecek ve altrabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu modl sresince yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Yakn evrenizdeki elektrik reten santrallerin alternatrlerini inceleyiniz. Alternatrlerin paralel balanma amalarn aratrnz. Alternatr deneylerinin yapld deney setlerini inceleyiniz.

2. ELEKTRK ENERJS RETM NTELER

2.1. Senkron Makineler
Senkron, kelime olarak eit zamanl anlamna gelmektedir. Bu kelime ilk defa, elektrik makineleri zerinde aratrmalar yapan fiziki Steinmetz tarafndan kullanlmtr. Senkron makineler grubuna, alternatrler (generatrler), senkron motorlar ve senkron konvertrler girer. Senkron motor ile alternatr arasnda yap bakmndan bir fark yoktur.

2.1.1. Tanm

ekil 2.1: Senkron motor ile alternatrn (generatrn) fark

55

Rotor devri ile stator devri eit olan makinelerdir. Senkron makineye mekanik enerji verilip, elektrik enerjisi alnrsa alternatr; elektrik enerjisi verilip mekanik enerji alnrsa senkron motor olur. Bir baka tanmlamayla senkron makine; stator sarglarnda alternatif akm, rotor sarglarnda ise doru akm bulunan ve rotor hz senkron devirle dnen veya dndrlen makinelerdir.

2.1.2. Senkron Makinelerin Yaps

Alternatif akm senkron generatrlerle retilir. Bu makinelere ksaca alternatrler de denir. O halde, milinden ald mekanik enerjiyi, gerek 1 fazl gerekse 3 fazl alternatif gerilime dntren veya alternatif gerilim reten makineleri alternatr diye tanmlayabiliriz. Genel olarak fazl olarak karlalan alternatrlerden gnmzde elde edilen maksimum g 1500 MVA ulamtr (Nkleer santraller iin turbo alternatrler). Bugnk imkanlarla 4 kutuplu 2500 MVAlk turbo generatrlerin yapm mmkn olmaktadr. Alternatrler balca iki ana blmden oluurlar; endvi (stator) ve endktr (rotor). Ayn kavramlarla D.C. generatrlerinde de (dinamolarda) karlamtk. Endvi, alternatrlerde alternatif gerilimin elde edildii ksma denir. Birer yzeyleri yaltlm silisli salarn paketlenmesinden yaplmlardr. Endvi yapsna gre duran endvili ve dnen endvili olmak zere iki ksma ayrlr. Dnen endvili alternatrn endktr sabittir. Duran endvili alternatrn endktr ise hareketlidir. Alternatr ister dnen endvili olsun isterse duran endvili olsun, endvi zerinde daima alternatif gerilimin retildii sarglar bulunur. Endktr zerinde ise daima kutup (doru akm) sarglar bulunur. Genelde, endvi, kk gl alternatrlerde dnen ksmda bulunur. Byk gl alternatrlerde ise duran ksmdadr. Kutuplar (endktr) hareketsiz, endviyi (rotoru) hareketli olarak dinamolarda grmtk. Gerekten de dinamolarda endvi mili zerindeki kollektr kaldrr, yerine bilezikleri koyarsak yapsal olarak kk gl alternatrle karlarz. Ancak her iki makinede de endvi sarm ekilleri farkl zellikler tamaktadr. Dner endvili alternatrler byk gler iin yaplamazlar. Dnen endvili makinelerde akm ve gerilimler d devreye bilezik ve fralar yardm ile alnmaktadr. Ancak kuvvetli akm ve yksek gerilimlerde bu ilem birok sorun oluturacaktr.

56

ekil 2.2: Yuvarlak (Silindirik) kutuplu senkron makinenin yaps

Endktr (kutuplar), manyetik alann meydana geldii uyartm (kutup) sarglarn tayan, byk gl makinelerde dnen ksmdr. Endktr bu yzden rotor olarakda isimlendirilir. Ayrca senkron makineler rotor cinsine gre iki tipte incelenir. Bunlar; kk kutuplu rotor ieren senkron makineler Yuvarlak kutuplu rotor ieren senkron makineler

2.1.3. Senkron Makinelerin Endvi Yaplarna Gre eitleri

2.1.3.1. Dnen Endvili Senkron Makineler Dnen endvili senkron makineler yapl bakmndan doru akm makinelerine benzerler. Bu benzeyiin nedeni her iki makinenin endvi evresine yaylm ve alternatif olarak yn deitiren kutuplar ile (bu kutuplar doru akmla uyarld gibi, ok kk makinelerde daimi mknatslardan da yaplabilmektedir) zerlerinde alternatif gerilimler indklenen endvi bobinlerinin bulunmasdr. Birbirine ok benzeyen bu iki makine arasndaki fark, endvi bobinlerinde indklenen alternatif gerilimlerin doru akm makinesinde kollektr yardm ile dorultulmu olarak darya alnrken, senkron makinede endvi bobinlerinde indklenen alternatif gerilimlerin bilezikler yardm ile darya alnmasdr. ekil 2.3te senkron generatr ile doru akm generatrn prensip emalar verilmitir.

57

a ) Senkron generatr

b) Doru akm generatr ekil 2.3: Generatrlerin genel prensip emalar

Dnen Endvili Senkron Makinelerin Yaps ekil 2.4'te grld gibi dnen endvili senkron makinelerde balca u paralar bulunur.

Stator Rotor Bilezikler Fralar Yataklar ve dier paralar

ekil 2.4: Dnen endvili senkron makine

Rotor (endktr): Kutup sarglarnn sarld ksmdr. Silisli saclarn paketlenmesi ile ve zerine sarglarn sarlmas ile meydana gelir. Bu kutuplar 58

aynen doru akm makinelerinin kutuplar gibidirler. Kutup bobinleri dardan bir doru akm g kayna ile beslenirler. Stator (endvi) : Silisli saclarn paketlenmesiyle ve zerine alternatif akm sarglarn sarlmasyla meydana gelir. Bu ksm doru akm makinelerinin (endvisi) gibidir. Bilezikler: Endvide endklenen alternatif gerilimin, alternatif gerilim olarak d devreye fralar yardmyla alnmasn salar. Ayrca d devreden rotora gerilim uygulamasna imkn verir. Fralar: Endvide endklenen alternatif gerilimi bilezikler yardmyla d devreye almaya veya d devreden rotora geriliminin uygulanmasn salar. Fralar, karbon veya karbon alamdan yaplr. Yataklar ve dier paralar: Rotorun rahata dnmesini salar. Dier paralar olarak; mil, vantilatr, klemens kutusunu gibi paralar bulunmaktadr.

Kutuplar dta olan ve yapl bakmndan doru akm makinelerine benzeyenler, kk kutuplu ve dnen endvili senkron makineler olup kk glerde kullanlr. Dolaysyla bu makinenin hareket eden ksmda bulunan endvi sargsnn yaltlmas da bir problem tekil etmez. Fakat g bydke sarg geriliminin de byk seilmesi gerekecektir. zellikle santrallerde ebekelerin beslenmesinde kullanlan yksek gerilim altnda alan senkron generatrlerin ok iyi yaltlmas gerekir. Bu bakmdan ok iyi yaltlmas gereken alternatif akm sargsnn dnen ksmda bulunmas sakncaldr.Bu nedenle, ok nceleri tamamen doru akm makinelerine benzeyen senkron makineler kullanrken sonralar orta ve byk glerde bunlardan tamamen vazgeilerek duran endvili, dnen endktrl senkron makineler kullanlmaya balanmtr.

2.1.3.2. Duran Endvili Senkron Makineler Bu senkron makinelerde statoruna gerilim indklenen sarglar yerletirilmitir. Rotoruna ise kutup sarglar sarlmtr. Bu tip senkron makineler orta ve byk gl olarak imal edilir. Rotoru kutup sargl senkron makine ekil 2.5'te gsterilmitir. Rotoru kutup sargl senkron makinedeki balca paralar unlardr;

59

Stator Rotor Bilezikler Fralar Yataklar ve dier paralar

ekil 2.5: Rotoru kutup sargl senkron makine

Stator: Silisli saclarn paketlenmesiyle oluturulmu ve iine alternatif sarglarn sarlmas iin oluklar almtr. Bu ksm asenkron motorlarn statoru gibidir. Rotor: Kutup sarglarnn (Uyartm sarglarnn) sarld ksmdr. Senkron generatrleri dndren sistemlerin devir saysna bal olarak rotor, iki tipte yaplr. Bunlar; l kk (kntl) kutuplu rotor 2 Yuvarlak (Silindirik) kutuplu rotor Bilezikler: Rotora doru gerilimin, d devreden fralar yardmyla verilmesini salar. Fralar: Rotora doru gerilimi d devreden bileziklere iletilmesini salar. Yataklar ve dier paralar: Rotorun rahata dnmesini salar. Dier paralar olarak; mil, vantilatr, klemens kutusu gibi paralar bulunmaktadr.

2.1.4. Senkron Makinelerin Rotor Cinsine Gre eitleri

2.1.4.1. kk (kntl) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler kntl kutuplu senkron makineler, su trbinleri veya dk devirli dizel makinelerinde dndrlrler. Kutup balar birer yzeyleri yaltlm sa levhalarn paketlenmesinden yaplrlar. Kutup ayaklar ise dkme demirden yaplabilir.

60

a) Yuvarlak kutup rotorlu b) kk kutup rotorlu ekil 2.6: Rotor cinsine gre senkron makine kesitleri

Rotor oluklarnda bulunan sarglar kendi aralarnda N-S-N-S kutuplar oluturacak ekilde balanrlar. kntl kutuplu alternatrler ok kutuplu olarak yaplrlar. Bunlarn rotor aplar byk, rotor uzunluklar ise kktr. Bu alternatrler yksek devirde kullanlmazlar. nk rotorun yapm eklinden kaynaklanan santrifj etki ile byk grlt ve rzgar kayplarnn nne geilemez. Rotor montaj ekilleri de eitli olabilir. Mekanik enerjisini kaplan trbnnden salayan alternatrlerde emsiye tipi dik eksenli, Francis trbn ile uyartlan dikey eksenli, Pelton trbini ile uyarlan alternatrlerde yatay eksenli montaj ekilleri uygulanmaktadr. 2.1.4.2. Yuvarlak (Silindirik) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler Yuvarlak (Silindirik) kutuplu senkron makineler, yksek devirli trbinlerde (Buhar trbinlerinde) kullanlrlar. Genel olarak silindirik endktrlerin boylar uzun, aplar kktr. Bu tr alternatrlere turbo alternatr de denir. Silindirik endktrlerde kutup sarglar, mile paralel alan oluklara yerletirilmitir. Kutup sargs ular, rotor mili zerinde bulunan bileziklere balanr. Bu tr alternatrlerde rzgr kayplar ok azdr. 2 veya 4 kutuplu olarak yaplrlar. Yatay milli olarak alrlar. Yuvarlak kutuplu senkron makinelerin rotordaki alan sarglar kntl kutuplu rotorlarda olduu gibi kutuplar zerine sarlmayp oyuklar ierisine yerletirilmitir. Ular ise rotordaki bileziklere balanmtr. Byk gl makinelerde iletkenler, kllamasna bklm bakr lamalardr. Bylece daha iyi soutma ve mekanik dayankllk salanr.

61

Resim 2.1: Srasyla; kk kutuplu ve silindirik (dz) kutuplu senkron makine rotorlar

Statorun (Endvinin) duran ksmda olmasnn balca faydalar unlardr: Gerilimin d devreye alnmas iin fra ve bilezik kullanlmamas. Hareketsiz ksmdaki sarglarn izolesinin daha kolay olmas. Sarglarda merkezka (santrifj) etki ile karlalmamas. Sarglarn soutulmasnn daha kolay olmas. Sonu olarak; Byk gl senkron generatrlerin duran endvili, dnen endktrl olarak yaplmasnn avantajlar daha oktur.

2.1.5. Senkron Makinelerin alma Yntemleri

Senkron makineler altrlmalarna gre iki durumda incelenecektir. Bunlar; Senkron makinelerin generatr olarak altrlmas Senkron makinelerin motor olarak altrlmas Her iki alma durumunda da doru akm ile beslenen rotor, stator sarglarndan geen alternatif akmn oluturduu dner magnetik alann dn hzna eit bir hz ile, baka bir deyile senkron hz ile dner veya dndrlr. Senkron generatr (alternatr) olarak altrlrken: Doru akm ile uyartlan rotor, evirici bir makine ile ve senkron hz ile dndrldnde stator sarglarnda oluan alternatif gerilim, elektriksel bir g meydana getirir.

62

Senkron motor olarak alma durumunda : Rotor ve stator magnetik alanlarnn karlkl etkilerinin sonucu olarak oluan magnetik dndrme momenti, rotorun senkron hz ile dnmesini salar. Bu dnme sonucun da mekaniksel bir g alnr.

2.1.5.1. Senkron Makinelerin Generatr Olarak altrlmas Alternatif akmn retilmesinde kullanlan elektrik makinelerine senkron generatr ( alternatr ) denir. Dier bir deyile mekanik enerjiyi alternatif akm (A.C.) elektrik enerjisine dntren makinelerdir. Elektrik enerjisinin retimi, iletilmesi ve datlmasnda alternatif akmn kullanlmas byk kolaylklar salamaktadr. Alternatif akmn retilmesinde generatrler kullanld iin senkron generatrlerin (alternatrlerin ) nemi byktr. Dnen Endvili Senkron Generatrler: Bu tip senkron generatrlerde, "Sabit kutuplar ierisinde dndrlen iletkenlerde Farady Kanununa gre bir gerilim indklenir." prensibiyle alrlar.

ekil 2.7: Sabit kutuplar arasnda dnen iletkende A.C. gerilim indklenmesi

Dinamolarda kullanm olduumuz indksiyon prensibi indklenen gerilimi kollektr ve fra yardmyla doru akm olarak alyoruz. (ekil 2.8). Senkron generatrler de ise indklenen gerilimi bilezikler ve fra yardmyla alternatif akm olarak alyoruz.(ekil 2.7).

Senkron generatrler yani alternatrler alternatif akm retir

63

ekil 2.8: Sabit kutuplar arasnda dnen iletkende D.C. gerilim indklenmesi

Duran Endvili Senkron Generatrler: Bu tip senkron generatrler; "Mekanik enerji ile dndrlen kutuplar etrafnda bulunan iletkenlerde Faraday Kanununa gre bir gerilim indklenir" prensibiyle alrlar.(ekil 2.9). Genellikle byk gl senkron generatrler bu tipte imal edilmektedir.

ekil 2.9: Rotoru (Kutuplar) dnen, Statoru (Endvi) duran alternatr prensibi

Senkron makinenin kutuplarndaki uyartm bobinleri doru akm ile beslenir. Bu doru akm bobinleri bir manyetik alan meydana getirir. Senkron generatrn senkron devir (ns) says ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (rotor) evresinde bu senkron hz ile dner. Dardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sargsnda deiik fazlarda gerilim indkleyecektir. Statorda indklenen gerilim bilezik ve fraya gerek kalmadan direkt d devreye alnmaktadr.

64

2.1.5.2. Senkron Makinelerin Motor Olarak altrlmas Senkron makineler motor olarak alrken stator sarglarna alternatif akm, rotor sarglarna da doru akm uygulandnda Lorenz Kanununa gre sabit bir hzla dner, motor milinden mekanik g alnr. Doru akm makineleri hem dinamo hem motor olarak nasl alyorlarsa ve aralarnda yap bakmndan bir fark yoksa, alternatrlerde senkron motor olarak alr. Paralel almakta olan iki alternatrden birisinin milinden uygulanan mekanik enerji kesilirse, alternatr bu sefer senkron motor olarak almasna devam eder ve kayplarn karlayacak kadar dier alternatrden g eker. Bu durum senkron motor ile alternatr arasnda bir yapsal farkllk olmadn gsterir. Senkron motorlar senkron devirle dnerler. Motor devir says (N), frekans (f) ve kutup saysna (P) baldr. Asenkron motorlarda motor milinden hibir zaman bu devir says alnamazken, senkron motorlarda hz daima dner alann hzna eittir. zerindeki sarglardan baka ayrca, rotora sincap kafesi ubuklar yerletirilir. Alternatr olarak almada k geriliminde meydana gelen dalgalanmalar nleyen bu sincap kafesi ubuklar, motor olarak almada dzgn bir dndrme momenti oluturur. Oysa senkron motorlarda iki ayr akm devresi bulunmaktadr. Stator sarglarna fazl alternatif akm , rotor sarglarna ise fra ve bilezik dzeniyle doru akm uygulanr. Bir asenkron motora gerilim uygulandnda motor hemen dnmeye balar. Senkron motorun dnebilmesi iin rotor hznn yardmc bir dzenekle senkron hz deerine ulatrlmas gerekir.

ekil 2.10: Senkron motor alma prensibi

65

Senkron motorlarda kutup sarglarna uygulanan gerilim doru gerilim olduundan, meydana gelen kutuplanma N S N S eklinde alma sresi boyunca deiim gstermeyen bir kutuplanmadr. Stator sarglarna fazl emk uygulandnda dner alan meydana gelecek ve bir an statorda N-S-N-S kutuplanmas oluacaktr. Bu anda kutup sarglarndaki zt kutuplarla dner alan kutuplar birbirini ekecek ve rotor dnmek isteyecektir. Rotor henz hareket etmeden statordaki kutuplar yer deitirerek (frekansa bal olarak) kutup sarglarndaki ayn isimli kutuplar kar karya gelecektir. Bu seferde ayn adl kutuplar birbirini iter kuralnca rotor itme ve ekme kuvvetlerinin etkisinde kalacaktr. Rotor ve stator kutuplar arasndaki karlkl itme ve ekme kuvvetlerinin sonucu bileke moment sfr olacak ve rotor dnemeyecektir. ayet rotora; yardmc bir sistemle yol verir, rotor hzn senkron hz deerine yakn bir hza ulatrrsak rotorun sabit kutuplar, dner alann kutuplar ile rahata kilitlenir. Peki, rotor senkron hzla dnmeye baladktan sonra rotordaki ksa devreli ubuklarn dnmeye bir etkisi olur mu? Bu ubuklarda herhangi bir emk indklenmeyeceinden rotordaki ksa devreli ubuklarn dnmeye bir etkisi olmaz.

Asenkron motorlar iin byk bir nem tayan kaymadan senkron motorlarda sz edilemez. Bu yzden motor ister bota ister ykte alsn, devir saysnda hibir deiiklik olmaz. Senkron motorlar bu zellikleriyle haddehane, gemilerde pervanelerin dndrlmesinde, kat ve tekstil makinelerinde, ayrca elektrik santrallarnda senkron kompansatr olarak kullanlr. Senkron motoru altrabilmek iin mutlaka yol verme dzenine sahip olmak gerekir. Bunun iin eitli yol verme sistemleri kullanlr.

2.1.6. Alternatrlerin Uyartlmas

ebekeleri besleyen alternatrlerin ykleri gnn her saatinde ayn deildir. Oysa, alternatrlerin ykl alma durumlarnda (zellikle indktif ykte) u gerilimlerinde dmeler olurken, zerindeki yk kalkan (bo alan) alternatrn u geriliminde ykselmeler olur. Ancak elektrik ebekelerinde yke gre deiken bir gerilim deil, sabit bir gerilim arzu edilir. Bu da deiik yk durumlarna gre alternatrlerin u gerilimlerini ayarlamakla salanr. Bilindii gibi alternatrlerde gerilim; Devir says Kutuplardaki manyetik ak gibi deikenlere baldr. Devir saysnn deimesi ayn zamanda (F=P.n/120) frekans da deitireceinden gerilim ayar iin kutuplardaki manyetik aknn () deitirilmesi gerekir. Bunun iin de uyartm akmn deitirmek yeterlidir. 66

Alternatrn uyartm doru akmla yaplr. Alternatrlerin uyartm akm balca ekilde salanr. Serbest uyartm zel uyartm Kendi kendine uyartm Serbest Uyartm Uyartm makinesi, ana makineden tamamen ayrdr; arada yalnz elektriki bir balant vardr. Serbest uyartmda enerji bir akmlatr bataryasndan veya doru akm dinamosundan salanr. Bu enerjiyle santralde bulunan dier makinelerde uyartlabilir.

zel Uyartm Bu sistemde senkron makinenin miline bir uyartm dinamosu yerletirilmitir. Bylece gerekli uyartm akm salanr. Uyartm akm salayan dinamonun gc, senkron makinenin gcnn en ok % 5 i kadardr. rnein 250 kVA lk bir alternatr iin 10-12,5 kW uyartm dinamosu yeterlidir. Baz alternatrlerde iyi bir gerilim ayar ve kararl alma iin ift dinamo kullanlr. Bunlardan ikincisi, uyartm dinamosunun kutuplarn uyarmak iindir.

Kendi Kendine Uyartm Son zamanlarda senkron makinelerde kendi kendine uyartm ok kullanlmaya balamtr. Bunlarda, aynen kendi kendine uyartml dinamolarda olduu gibi alternatrn artk manyetik alanndan yararlanlr. Alternatrn rettii alternatif gerilim, dorultmalar aracl ile dorultulur ve kutuplar uyartlr.

67

ekil 2.11: Alternatrn uyartm balant emas

Uyartm dinamosunun alternatr miline akuple edilmi olmasnn balca nedeni, gerekli uyarma gcnn srekli el altnda bulunmas iindir. rnein; ebekedeki bir ksa devrede alternatr k gerilimi kuvvetle der. Gerilimin normal deerine karlmas iin dinamo tarafndan alternatrn kutuplarna byk bir doru akm gcnn verilmesi gerekir. ekil 2.11deki balantda (B) reostas uyartm dinamosunun akmn ve dinamo k gerilimini ayarlarken, (A) reostas alternatrn uyartm akmn ayarlamaktadr. Sonuta her iki reosta alternatrn uyartm iin gerekli doru gerilimi ve alternatr kn ayarlar.

2.1.7. Devir Reglatrleri

Aktif yk deimeleri alternatrn devir saysnn deimesine neden olur. Ancak devir says, devir reglatrleri yardm ile kararl bir ekilde tutularak gerilimin frekansnda meydana gelebilecek deimeler nlenir. Bu reglatrler, alternatrlerin ykne gre mekanik enerjiyi azaltp oaltarak frekans sabit tutabilirler.

Elektriin kalitesi frekansnn dzgn olmasdr.

2.1.8. Gerilim (Voltaj) Reglatr
Alternatr gerilimini yk durumuna gre ayarlayan (azaltan veya oaltan) dzeneklere gerilim reglatrleri denir. Reglatrn alma prensibi alternatrn uyartmn salayan uyartm dinamosunun kutup sarglarna seri olarak bir direncin girip kmas eklindedir. ekil 2.12deki prensip emada reglatr, alternatr k gerilimine gre yardmc uyartm dinamosunun gerilimini, yardmc uyartm dinamosu ise ana uyartm dinamosunun gerilimini, ana uyartm dinamosu ise alternatr gerilimini dzenleyecektir.

68

ekil 2.12: Gerilim reglatr prensip emas

Uyartm akmnn her yk durumunda ayarlanmas, el ile istenilen abuklukta ve dorulukta yaplamaz. Bunun yerine otomatik gerilim reglatrleri kullanlr. Reglatrler yardm ile gerilim otomatik olarak abuk ve istenilen dorulukta ayarlanabilmektedir.

2.1.9. Uyartm Makinesiz Alternatrler (Sabit Gerilim Generatrleri)

Yk durumuna gre alternatr geriliminin deimesini nlemek iin alternatr uyartm akmnn ayar edilmesi gerekir. Uyarma akmn deitirme hz (gerilim deiimine mdahale hz) snrl olduu iin uyartm dinamosu kullanlmadan, alternatrlerde gerekli manyetizmay oluturma fikri domutur. Generatr gerilimini sabit tutmak iin kullanlan yntemler unlardr: Kompunt balant Tristrl reglatrler

Kompunt Balant
ekil 2.13teki generatre uygulanan gerilimi sabit tutan balantya kompunt balant ve bu balantnn uyguland generatre de sabit gerilim generatr denir. Kompunt balant uygulamas senkron makineler kadar eskidir.

69

ekil 2.13: Uyartm makinesiz senkron generatrn kompunt balants

Bu tip uyarmada alternatr kutuplarndaki artk mknatisiyet ve alternatr kndaki dorultulan gerilimden faydalanr. ekildeki L bobinlerine paralel balanan kondansatrlerin grevi, alternatrn kendi kendine uyarmasn salamak iindir. Alternatrn normal hzndaki remenans gerilimi, bobin ve kondansatrler XL=XC rezonans oluturacak biimde dzenlenmilerdir. Generatr harekete geirildikten sonra devir saysnn artmas ile rezonansa yakn hzda remenans gerilimi o kadar byr ki redresrn iletime balama deeri alr ve bylece kendi kendine uyarma balar. Sabit gerilim generatrler, reglatrsz olarak 600 MVA' e kadar kullanlmaktadr. Tristrl Reglatrler Kompunt balantsna ilave iyi bir reglatr kullanarak generatr gerilimini sabit tutmak mmkndr. Senkron generatrn gerilim reglasyonu tamamen mikrokontrolr denetiminde dijital teknolojisi ile milisaniyeler mertebesinde gerekletirilir.

Bisikletlerinizin dinamolar da bir generatrdr , DC elektrik retir. Bisikletinizin hzna gre, k parlaklnn artp azaldn fark ettiniz mi? Alternatrlerin rettii elektriin sabit olmas iin reglatrler kullanlr.

70

2.1.10. Senkron Makinelerde Frekans ve Hz

Statorda meydana gelen kutuplarn dn hzna senkron hz denir. Senkron hz, motorun kutup says ile ters orantl, frekans ile doru orantl deien bir byklktr.
Ns = 120f p

Ns : Senkron hz (Dner manyetik alann hz), d/dk f : Frekans (stator akmlarndaki),Hz p : Kutup says Senkron makineler ok byk gl olarak yaplmaktadr. Bu makinelerin glerini snrlayan iki byk faktr vardr; Isnma Rotor evresel hz Makineyi oluturan her bir gerecin, belli bir s dayanm snr ve hza bal olarak kritik frlama deeri vardr. Bu snrlar geemeyiz. Yuvarlak kutuplu alternatrlerde byk gler iin rotor ap bytlemediine gre rotor uzunluu arttrlr.

Resim 2.2: Byk gler iin rotor uzunluu arttrlm generatr trbinleri

Rotorun yapld gere, devir saysn snrlayan faktrlerin banda gelir. Bu nedenle uygulamada 1 ift (2 tek) kutup saysndan daha az kutup says elde edilemeyeceinden, silindirik kutuplu bir turbo alternatrn, ebeke frekans 50 Hz (yurdumuzda halen 50 Hz.) sabit bir gerilim iin; (1.denklem )
Ns = 120f 120x50 = = 3000d / d ile dndrlmesi gerekecektir. p 2

Senkron makine generatr olarak alrsa senkron generatrn rotoru,(ns) senkron devir says ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (stator) evresinde bu senkron hz ile 71

dner. Dardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sargsnda eitli fazlarda gerilim endkleyecektir. Bu gerilimin frekansna f diyecek olursak, makinenin kutup saysna ve dakikadaki devir says cinsinden deeri; (3.denklem)
f= pNs 120

Senkron makinenin motor olarak alma halinde ise; makinenin kutup says ve uygulanan gerilimin frekansndan bu makine sargsnn meydana getirecei dner alannn dakikadaki devir says yukardaki bantdan (1.denklem ) elde edilir. f (Hz) 50 50 50 50 50 50 50 50 50 60 600 400

P 2 4 6 8 10 12 20 40 60 2 4 4 kutup Ns 3000 1500 1000 750 600 500 300 150 100 36000 18000 12000 (d/d) Tablo 2.1: Deiik kutup saylar ve frekanslar iin senkron hzlar ( Ns )

rnek problem:
Senkron makinenin stator akmlarndaki frekans f = 50 Hz. ve makinenin kutup says p = 8 ise makinenin senkron hzn bulunuz.( ns = ? )

zm :
Ns =

f = 50 Hz.

ve

p = 8 ise.

120f 120x50 = = 1500d / d olarak bulunur. p 4

Resim 2.3: Dicle hidroelektrik santrali (HES) rotor montaj

Devir says, frekansa ve kutup saysna baldr.

72

2.1.11. Senkron Makinelerin E Deer Devreleri

Senkron makineler yuvarlak ve kk kutuplu yapldklarndan vektr diyagramlar ile e deer devreleri baz deiiklikler gsterir. Ayrca senkron makinenin alternatr ve motor olarak alma durumlar ile her iki durumda omik, endktif ve kapasitif alma durumlarnda vektr diyagramlar ayr ayr izilebilir. Senkron makineler genellikle fazl olarak imal edilirler. Fakat e deer devreleri ve hesaplamalar bir faza gre dzenlenir.

ekil 2.14: 3 fazl 4 kutuplu bir alternatrn endvi ve endktr sarglarnn alm ve bir tam turda indklenen fazl gerilim ekli

Yldz balanm fazl senkron makine sarglarda, rotorun dnmesi ile EMKler indklenir. Bunun sonucunda da alclardan eitli akmlar geer. Bu akmlar sarglarda omik ve endktif gerilim dmleri meydana getirmektedir. Endvi sarglarnda etkin diren Rede den gerilimden baka, sarglarn L endktansndan dolay da bir gerilim dm olur. L endktansn meydana getiren nedenler ikiye ayrlp yazlabilir. Bunlar, endvi reaksiyonu endktans ile sarglarn kaak ak endktanslardr. Bu endktanslarn meydana getirdikleri reaktanslar Xa ve Xl eklinde belirtilir. Bu iki reaktansn toplam ise Xs ile ifade edilir.
ekil 2.15: Senkron makinenin bir fazna ait uyartm ve faz sarglar

ekil 2.16da senkron makine edeer devresi izilmitir.

73

ekil 2.16: Senkron makine edeer devre emas

2.1.12. Alternatrlerin Paralel Balanmas

Byk ebekeleri besleyen santrallerde birden fazla alternatr bulunur. Yk durumuna gre bu alternatrler kendi aralarnda veya o ebekeyi besleyen dier santrallerdeki alternatrler ile paralel balanrlar. Normal iletmede bu paralel alma belirli bir plan dahilinde yapld halde, arza halinde baz enerji kaynaklarnn devreden kmas ile ksa bir zaman zarfnda yeni kaynaklarn devreye girmesi gerekebilir. Paralel balama: ebekede artan ykleri karlayabilmek iin veya bu ebekeyi besleyen alternatrlerin fazla ykn zerine almak amacyla alternatrlerin devreye girmesine paralel balama denir. imdi alternatrlerin paralel balanmasn gerektiren nedenleri beraber inceleyelim:

74

2.1.12.1. Alternatrlerin Paralel Balama Sebepleri Bildiiniz gibi elektrik ebekelerindeki yk, gnn belli saatlerinde artan ve belli saatlerinde azalan deiken bir yktr. Bu ykn tek bir alternatrle beslendiini dnrsek alternatrn gcnn hangi yke gre dzenlenecei sorusuna cevap veremeyiz. Alternatr gc maksimum yke gre dzenlenirse ykn azald saatlerde alternatr dk verimle alr. Btn elektrik makineleri nominal (etiket) yk deerinde en yksek verimle alrlar. Alternatr gc, minimum yke gre zaten dzenlenemez. nk yk arttnda alternatr sarglarndan geen akm, sarglar iin tehlikeli olur. Oysa, besleme birden fazla alternatr tarafndan yaplrsa yk miktar arttka devreye paralel bal alternatr sokarak artan yk miktar karlanr. Yk azaldka, devreden alternatr karlarak sistemin verimi ykseltilir. Ayrca paralel bal alternatrlerde beslenen sistemde iletme emniyeti de salanr. Arza yapan alternatr devre d braklarak dier alternatrlerle beslemede sreklilik salanr. Ameliyat srasnda elektriin kesildiini dnsenize..! Ayn ekilde alternatrlerin bakma alnmalarnda aboneler (yk) elektriksiz kalmam olur. ebekenin gelimesi, mevcut senkron generatr yk karlayamaz ise baka alternatrlerin beslemeye katlmasn salamak iin alternatrler paralel balanrlar. Grdnz gibi paralel balanty gerektiren pek ok neden vardr. Ancak birtakm koullar salanmadan paralel balant gerekletirilemez. 2.1.12.2. Alternatrlerin Paralel Balanma artlar Paralel balanacak alternatrlerin gerilimleri mutlaka birbirlerine eit olmaldr (E1=E2). Gerilim eitlii ekil 2.17deki gibi ift voltmetreler ile gzlenir. Alternatrlerin paralel balants iin gerilim eitlii (E1=E2) gerektiini ve alternatr geriliminin uyartm akm ile ayarlandn rendik. 75

Peki, ekil 2.17deki balantda 1. alternatrn E1 gerilimi, 2. alternatrn E2 geriliminden byk olursa ne olur? Gerilimi kk olan 2. alternatr sisteme akm vermedii gibi, ebekeden akm ekmeye balar ve motor olarak almasna devam eder.

ekil 2.17: Gerilim eitliinin takibi iin ift voltmetre ve paralel bal alternatrler

Paralel balant iin ikinci koul frekans eitliinin salanmasdr (F1=F2). Frekans eitlii ift frekans metreler ile gzlenir. Bu aletler de ift voltmetreler gibi zel olarak alternatrlerin paralel balanmalarnda kullanlrlar. Frekans F= p.n/120 kutup says ve devir saysna bal olduuna ve alternatr kutup says (P) deitirilemeyeceine gre, f1=f2 eitlii alternatrlerin devir saylar deitirilerek salanr. Alternatr devir says da; dizel grubu, su trbini, gaz trbini gibi kendisini eviren mekanik g kaynann yakt miktar ile ayarlanr. Paralel balant iin zel yaplm ift voltmetreler ve ift frekans metreler yardm ile (E1=E2) gerilim eitlii ve (f1=f2) frekans eitliinin gzlendiini rendik. Bu l aletleri yerine normal voltmetreler ve frekans metreler ile de ayn lmler yaplabilir. l aletlerinin ift kadran ve ift skalal olmas sadece rahat bir lm kolayl salar.( ekil 2.18)

ekil 2.18: ift frekansmetre ve balant ekli

76

Paralel balant iin dier bir koul ise faz sralarnn ayn olmas kouludur. Bu ayn zamanda ayn adl ularn kendi aralarnda (R1, R2 ile S1, S2 ile) balanmas anlamna da gelir. Bu koulun kontrol faz sras gstericisi denilen aletle yaplr. Ayn amala kk gl bir asenkron motor da kullanlr. Alet nce 1. alternatr ularna tutulur. Aletin diski belirli bir yne dner. Sonra alet ular ayn sra ile alterin dier kontaklarna bal 2. alternatrn ularna balanr. Dn yn ayn ise altere balanan karlkl ular ayn isimli fazlardr.
ekil 2.19: Faz sras gstericisinin balants

Paralel balant iin gerekli olan son derece dikkat gerektiren bir koul da senkronizm annn saptanmasdr. Senkronizm an (Senkronizasyon) paralel balanacak alternatr fazlarnn st ste akmas demektir. Senkronizm annda her iki alternatr gerilimleri ayn anda, ayn ani deerleri alrlar. Senkronizm an saptandktan sonra paralel balanm her iki alternatrn sadece bir faz iin izilen ekildeki eriler gibi dier faz erileri de st ste akmaldr.

ekil 2.20: Senkronizm annda fazlarn ebeke gerilimlerinin st ste akmas

Senkronizm an senkronoskop, sfr voltmetresi ve lamba balantlar ile ayr ayr saptanr. Senkronoskop bir eit asenkron motordur. Senkronoskop devreye balandnda ibre alternatrlerin frekans farkna bal olarak belirli bir yne dner. Frekans fark azaldka ibrenin dn yavalar. bre iaretlenen yerde durunca alternatr fazlar st ste gelmi ve gerilimler arasndaki faz fark sfr olmu demektir. 1. alternatrn frekans 2. alternatr frekansndan fazla ise senkronoskop bir yne dnecek, 2. alternatr frekans 1. alternatr frekansndan fazla ise ibre ters yne dnecektir. Senkronoskop yerine eitli lamba balantlar ile de senkronizasyon an tespit edilir. 77

Snen k balants, her iki alternatr iin E1=E2 ve f1=f2 eitlikleri salanp alterin karlkl ayaklarna ayn isimli fazlar gelecek ekilde balant yaplr. Her iki alternatrn faz gerilimleri toplam dikkate alnarak uygun sayda lamba, kendi aralarnda balanr. Lamba gruplar ekilde grld gibi ayn isimli fazlara balanr. Montajdan sonra lambalar yanp snerler. Lambalarn yanp snme hz alternatrlerin frekanslar arasndaki farka baldr. Lambalarn yanp snme hz paralel balanacak alternatrn devir says (frekans) ile yavalatlr. Lambalarn snd an senkronizm andr. Ancak lambalarn snd anda, ular arasnda azda olsa bir gerilim bulunabilir. Bu kk gerilim lambalar yakmaya yetmeyeceinden senkronizm an diye alteri kapatmak sakncal olabilir. Bu yzden lambalarla beraber bir voltmetre kullanlr. Voltmetrenin gsterecei deer 0 ile 2E deerleri arasndadr. Voltmetrenin sfr gsterdii an senkronizm andr. Ayn faza ait eriler arasndaki 180 a farknda lambalar E1+E2 gerilimi ile yanar. Bu durum senkronizm anndan ok uzaktr. Faz erileri arasndaki a fark azaldka lambalarn k miktar da azalacak ve nihayet faz erileri arasndaki faz fark sfr olduunda lambalar snecektir. Snen k balantsna karanlk balama da denir. Bunun dnda, yanan k ve dnen k gibi sakncalarndan dolay pek kullanlmayan lamba balantlar da vardr. Baz santrallerde senkronizasyon iin otomatik senkronlama rleleri kullanlr. Daha duyarl ve daha salkl paralel balant iin elektronik senkronlama rleleri vardr. 2.1.12.3. Paralel Bal Generatrler Arasnda Yk Dalm Ykl olarak alan bir senkron generatre ikinci bir senkron generatr paralel balamak iin ekil 2.21'deki devreyi balantsn yapalm. Eer paralel baladktan sonra hibir tedbir alnmazsa II. senkron generatr, I. senkron generatrn ykne ortak olmaz. II. senkron generatrn zerine yk almas iin, dinamolarda olduu gibi uyartm akmlarnn ayar ile gerilimin artrlmas gerek yk aktarmn salamaz. Bunun yerine generatrn dndrc makinesinden verilen mekanik enerji yava yava arttrlmaldr.

78

ekil2.21: Paralel bal iki senkron generatr

Devreye paralel balanan senkron generatrn zerine yk alabilmesi iin senkron

generatr dndren motorun devir says veya gc ykseltilmelidir. Bunun iin dndrc makinenin tipine gre gaz, benzin veya buhar miktar artrlr.

II. senkron generatr ykn bir ksmn zerine alnca, yk azalan I. senkron generatrn devir says, dolaysyla sistemin frekans bir miktar ykselir. Bu nedenle II. senkron generatrn dndrc gc artrlrken I.ninki biraz azaltlmal ve bylece ebeke frekansnn deimesi nlenmelidir.Senkron generatrlerin yk dalmnda karlalan dier bir olay, senkron generatr g katsaylarnn (coslerinin) deimesidir. rnein, her iki senkron generatrn wattmetrelerinin ayn gc gsterdiini kabul edelim. Fakat senkron generatr akmlar farkl olsun. Bu durumda akm yksek olan senkron generatr fazla, az olan ise eksik uyartlm demektir. Yaplacak ilem; devreye yeni giren II. senkron generatrn uyartm akm biraz artrlrken I. senkron generatrnkini azaltmak olmaldr. leme, devrede cos'ler ayn deeri gsterinceye kadar devam edilir. 79

Senkron generatrlerin g katsaylarnn (cos lerinin) eitsizliinde; Uyartm akmlar deitirilerek yk paylamnda eitlik salanr.

2.1.13. Generatr Etiketinin Okunmas

Senkron generatrler zerinde, btn elektrik makinelerinde olduu gibi zelliklerini ve alma artlarn bildiren etiketler bulunur. (Resim 2.4) Genellikle alminyumdan yaplmaktadr.

Resim 2.4: Bir gaz trbinli generatr etiketi

Etiketler IEC- 60034-1, TS3205, VDE0530 ve ISO 8528-3 standartlarnda belirtilen bilgileri iermelidir.( Standartlara gre etiketlerde baz deiiklikler olabilir. Etiket zerinde; retici kuruluun ad retici kurulua gre, makine ile ilgili fabrikasyon bilgileri ieren model numaras retici kurulua numaras gre seri retim

Generatrden elde edilebilecek nominal k gerilimi ve besleme k akm Generatr rotorunu dndren yaktn cinsi Generatr k gc retilen frekans deeri 80

Maksimum ortam alma scakl Rotor dn hz Generatr alma ekli (devaml yada sreli) ve yan tarafta grlen birtakm bilgiler yer alr.

2.1.14. Alternatr Deneyleri Yapm

Dier elektrik makinelerinde (Transformatr-Dinamolar-Asenkron motorlar) olduu gibi alternatrlerin de bo alma, ykl alma ve ksa devre deneylerinin yaplmas ve karakteristik erilerinin incelenmesi, bize alternatrlerin ykl almadaki gerilim dmleri, kayplar ve verimi, kullanlacak yardmc niteler hakknda gerekli bilgiyi verecektir. ekil 2.22de, ematik olarak alternatrn elektriksel devresi ifade edilmitir.

ekil 2.22: Alternatrn elektriksel devre emas

I, K sarg ular endktr (kutup) devresini U, V, W sarg ular ise fazl endvi devresini belirtmektedir. Alternatrlerde endktr devresinden doru akm getiini ve bu akmn endksiyon iin gerekli olan manyetizmay saladn biliyoruz. Bu akma uyartm akm denir. Peki endktr devresine seri balanan direncin grevini syler misiniz? Endvi devresinde indklenen gerilimi ayarlamak. Endvi sarglarnda indklenen gerilim eitliine gre; E=4.44.K.f.Ns. ndklenen gerilim manyetik ak ve frekansa baldr. Frekans ise f=P.n/120 ifadesine gre alternatr hzna baldr. nk eitliklerdeki dier byklkler birer deiken deildir. O halde bir alternatrn gerilimi, Devir says deitirilerek Kutuplardaki manyetik ak deitirilerek ayarlanr. Ancak alternatr devir says ayn zamanda frekans da deitireceinden, devir says ayar ile gerilimi deitirmek uygulanan bir yntem deildir. Alternatrlerde gerilim ayar, 81

uyartm akm yardm ile kutuplardaki manyetik aky deitirmekle yaplr. Bu ilem iin de uyartm sargsna seri balanan ayarl bir reosta kullanlr. Alternatrlerin Bo alma Deneyi Alternatrlerin bo alma deneyi, bo alma (mknatslanma) erilerini karmak ve eriler yardm ile gerekli mknatslanma (uyartm) akmn tespit etmek amacyla yaplr. Ayrca ksa devre ve bo alma deneyleri yardm ile alternatrn senkron empedans bulunur. ekil 2.23te, doru akm motoru alternatr ve dinamonun ortak bir mile bal olduunu gryoruz. Deneyi yaparken; alternatr uyartm direncini daima ayn ynde hareket ettirmelisin. Aksi takdirde doyma etkisi ile alnan deerler normal kmayabilir.

Deneyin Balant emas

ekil 2.23: Alternatr bo alma deneyi iin gerekli balant emas

Doru akm motoru alternatr iin gerekli mekanik enerjiyi salarken dinamo ise alternatr kutuplar iin gerekli mknatslanma akmn salamaktadr. Balant emasndaki alternatrn U-W ularna bal voltmetre alternatrn fazlar aras gerilimini, dinamo k ularna bal voltmetre alternatrn uyartm gerilimini, ampermetre ise alternatrn uyartm akmn gsterir. Alternatr miline bal olan dinamo, alternatr uyartm iin gerekli mknatisiyeti saladndan uyartm dinamosu olarak isimlendirilir. Dinamonun kutup sarglarna (C-D) bal olan t, s, q reostas dinamo k gerilimini, dinamo k gerilimi ise alternatrn uyartm akmn ve gerilimini dzenler. Bo alma deneyinde, senkron hzla dndrlen alternatrn mknatslanma (uyartm) akm ile k gerilimi arasndaki iliki incelenir.

82

Deney lem Basamaklar Deney balant emasna gre balanty yapnz. (ekil 2.23) Daha sonra doru akm motoru yardm ile alternatre gerekli mekanik enerjiyi salaynz.(Uyartm devresi ak iken) Devir deney boyunca sabit tutulur. Alternatrn endktr (kutup) sarglar devresindeki alter ak iken (uyartm akm sfrdr) endvi devresine (U-W ularna) bal voltmetre bir deer gsterir. Bu deer kutuplardaki artk mknatisiyetten kaynaklanan remenans gerilimidir. Eer alternatr ilk defa altrlyorsa veya artk mknatsiyet kaybolmusa hi gerilim vermez. Alternatre motor tarafndan gerekli mekanik enerji salandktan sonra uyartm devresi alterini kapatarak reosta yardm ile uyartm akmn yava yava arttrnz. Her kademede uyartm akmn (Im) ve alternatr k gerilimini (E) lerek izelgeye kaydediniz. Uyartm akmn artrma ilemine k geriliminde deiiklik olmayncaya kadar devam ediniz. Uyartm akm arttka manyetik aknn () artacan, buna bal olarak k geriliminin artacan biliyoruz. Kutuplar doyduktan sonra uyartm akmn kademe kademe azaltnz. Mknatslanma erisi bu sefer II nu.lu yolu izleyerek azalacaktr( ekil 2.24). Kutuplardaki artk mknatisiyetten dolay iki eri birbirinden farkldr. Bu yzden iki erinin ortalamas bo alma erisi olarak kabul edilir. Devre enerjisini kesiniz.

Deneyde Alnan Deerler Tablosu

83

Sonu Deney yaparken uyartm akmnn artrlmas ve azaltlmas ilemi (reostann hareketi) hep bir ynde yaplmaldr. Deney farkl devir saylarnda yaplrsa elde edilen mknatslanma erileri de farkl olacaktr. Alternatrlerde remenans gerilimi, u geriliminin yaklak % 5-6 deerleri arasndadr. Buna gre k gerilimi 10 kV olan bir alternatrde bu gerilim 500-600 Volt arasnda olabilmektedir. Alternatr uyartm akm sfr olsa bile, bu alternatrn alrken ularna dokunmak tehlikeli olabilir. Yandaki grafie dikkat edilirse erinin alt ksmlar doruya yakndr. Fakat uyartm arttka eimde artmaktadr. Bu durum kutuplarn doymasndan ileri gelir.
ekil 2.24: Alternatrn bo alma erisi

Alternatrlerin Ykl alma Deneyi (D Karekteristii) Alternatrn d karakteristikleri, sabit ve anma (etiket) devrinde dndrlen alternatrn uyartm akm (Iu) ve g katsays (Cos ) sabitken, yk akm (Iy) ile alternatr u gerilimi (U) arasndaki banty veren erilere D karakteristik erileri denir. Deney genellikle omik-indktif ve kapasitif ykler iin ayr ayr yaplr. Ayarl (reaktans deitirilebilen) indktif ve kapasitif ykler bulmak zor olacandan g katsays belli olan (Cos =0,8 gibi) farkl ykler kullanlr. Deneyin Balant emas Deney balant emasnda, W1/W2 Watmetreleri: Alclarn ektikleri gc. Cosmetre: Deney boyunca sabit kalacak g katsaysn. Voltmetre: Fazlar aras gerilimi. Ampermetre: Alternatrden ekilen faz akmn, gstermektedir. (S) ve (S1) alterleri kapatlp alternatrn omik yk ile kademe kademe yklendiini dnelim. Alternatrden ekilen yk akm arttka u geriliminde dme grlecektir (ekil 2.25).

84

ekil 2.25: Alternatrlerin ykl alma deneyi iin gerekli balant emas

Deney lem Basamaklar Deney balant emasna gre balanty yapnz. (ekil 2.25) Alternatr, uyartm devresi akken normal devir saysnda dndrnz. Uyartm dinamosunun gerilim vermesini salaynz. Uyartm devresi direnleri ayarlanarak alternatrn normal gerilim vermesini salaynz. Alternatr yk direnci ile normal yk akmna kadar ykleyiniz. Bu durumdayken gerilimi ve devri, makinenn normal deerlerine ayarlaynz. Uyartm akm deitirilmeden btn ykleri kaldrarak botaki gerilimi okuyunuz. Alternatr tekrar, kademe kademe ykleyerek, her yk deiiminde U ve Iy deerlerini alnz. Aldnz deerleri alnan deerler tablosuna kaydediniz. Ykleme ilemine tam ykn 1,2 katna kadar devam ediniz. Devre enerjisini keserek deneyi bitiriniz.

Alternatrlerin ykl alma deneyinde; kapasitif ykte gerilim artmakta, endktif ykte ise omik ykten daha fazla gerilim dm olmaktadr. 85

Deneyde Alnan Deerler Tablosu

Sonu Hatrlanaca gibi gerilimin dme nedenleri: Endvi etkin direnci (Re) Kaak reaktans (XL) Endvi reaksiyonudur (Xa) Endvi reaksiyonu ve kaak reaktans toplamlar yerine senkron reaktans (Xs) yazlabiliyordu.Erilerden anlalaca gibi sabit devir, uyartm akm ve g katsaylarnda en ok gerilim dm indktif yklerde meydana gelmektedir. Kapasitif yklerde ise u gerilimi anma deerinin stne kar. Yandaki grafikte, eitli yklerdeki alternatr d karakteristikleri gsterilmitir.
ekil 2.26: Alternatrn d karakteristik erileri

Alternatrlerin Ksa Devre Deneyi Alternatrlerde ksa devre karakteristii, ular ksa devre edilen bir alternatrde, uyartm akm ile ksa devre akmnn deiimine denir. Deney senkron devirde 1 fazn ntrle veya fazn kendi arasnda ampermetreler yardm ile ksa devre edilmesiyle yaplr. Biz deneyimizi faz ksa devre ederek yapalm. Deneyin Balant emas Bo alma deneyi balant emasna ilave olarak alternatr k ular ksa devre edilir (ekil 2.27).

86

ekil 2.27: Alternatr k ularnn ksa devre edilerek yaplan ksa devre deney balants

Deney lem Basamaklar Deney balant emasna gre balanty yapnz. (ekil 2.23 ve ekil 2.27) Alternatr, uyartm devresi akken normal devir saysnda dndrnz. Uyartm dinamosunun gerilim vermesini salaynz. Uyartm devresi direnci en yksek deerdeyken devre alterini kapatnz. Her kademede uyartm akmn (Im) ve ksa devre akmn (Ik yada Iy) lerek izelgeye kaydediniz. Deneye alternatr normal akmnn 1,5-2 katna kadar devam ediniz. Devre enerjisini kesiniz. Deneyde Alnan Deerler Tablosu

Sonu Ksa devre deneyi, bo alma deneyi yardm ile senkron empedansn (Z) bulunmas amac ile uyartm akmn artrarak balanr. Uyartm akmndaki her art iin yk akm (ksa devre akm) deerleri tabloya kaydedilir. Ancak deney yaplrken, uyartm (mknatslanma) akmnn ok dikkatli ayarlanmas gerekir. nk uyartm akmndaki ani bir art endvi sarglarndan ok byk ksa devre akmlarnn gemesine ve sarglarn yanmasna yol aar. Alternatrlerde ksa devre karakteristikleri doru eklindedir. Kutuplarda artk mknatisiyet varsa I Nulu eri, yoksa II Nulu eri elde edilir (ekil 2.28). 87

ekil 2.28: Alternatr ksa devre karakteristii

Bo alma ve ksa devre deney erileri ayn eksenler zerine izilerek eitli uyartm akmlarndaki senkron empedans deerleri bulunur. Senkron empedans, ayn uyartm akmndaki bo alma geriliminin (Eo), ksa devre akmna (Ik) blnmesiyle bulunur.

(Eo) ve (Ik) deerlerinin ayn uyartm akm iin olduu unutulmamaldr. Senkron empedans, manyetik nvenin doyumuna bal bir deikendir. Alternatrlerde gerilim dmn etkileyen faktrler endvi etkin direnci (Re), kaak reaktans (XL) ve endvi reaksiyonuydu (Xa). Biz btn bu etkilerin vektrel toplamn senkron empedans (Zs) olarak isimlendirmitik. Yandaki forml kullanarak Xs senkron reaktansda bulunabilr.

Alternatr ksa devre olduundan uyartm direnci devreden yava yava karlmaldr. Alternatrlerin Paralel Balama Deneyi ve Yke tirak Deneyin Amac: Alternatrleri paralel balamak ve yk aktarmn salamak. Teorik Bilgiler: Dinamolar (D.A. generatrlerini ) paralel balamak iin, bunlarn gerilim ve polaritelerinin ayn olmas gerekir. Buna karlk senkron generatrleri (Alternatrleri) 88

paralel balarken k gerilimlerinin, gerek genliinin gerekse polaritelerinin belli bir frekansta devaml deitii unutulmamaldr. Bu sebepten, alternatrler paralel balarken aadaki artlar mutlaka salanmaldr; k gerilimleri eit olmal Frekanslar eit olmal k gerilimleri ayn fazda olmaldr. Bu artlar salandnda, alternatrler senkronize edilmi demektir. fazl iki alternatr senkronize etmek iin yaplmas gereken ilemler aada srasyla anlatlmtr. Deneyin Balant emas

ekil 2.29: Senkron generatrleri senkronlama ve paralel balama deney balants

Deneyde Kullanlan Aletler Tablosu No 1 2 3 4 5 6 Alet Ad zellii Adet

89

Deney lem Basamaklar G1 alternatrnn, santralin ana baralarna belli frekans ve gerilimde enerji verdiini farzedelim. Paralel balanacak G2 alternatrnn, G1 alternatr ile senkronize edildiini kabul ediyoruz. G2 alternatrnn hzn istenen frekans elde edilinceye kadar ykseltiniz. Ayn zamanda, G2 alternatrnn gerilimini, alan reostas yardm ile G1 alternatrnn gerilimine eit olacak ekilde ayarlaynz. G2 alternatrnn faz k geriliminlerinin, G1 alternatrnn gerilimleriyle ayn fazda olmas iin; her iki alternatrn faz sras ve frekanslarnn birbirine eit olmas arttr.Bu artlarn salanp salanmadn senkronizasyon lambalar yardmyla kontrol ediniz.

ekil 2.29da fazl iki alternatr senkronize etmek iin kullanlan bir devre grlmektedir. G1 alternatr yke enerji vermekte, G2 alternatr ise buna paralel balanacaktr. alma gerilimleri, alternatrn k gerilimine uygun lambadan her biri, ekildeki gibi birer anahtara balanmtr. Alternatrler birlikte alrken, u iki durumdan biriyle karlaabilirsiniz; a) Her lamba, G1 ve G2 alternatrlerinin frekanslar arasndaki farka bal bir hz ile hep birlikte yanp snebilirler. b) Her lamba, alternatrlerin frekanslar arasndaki farka bal bir hzla, fakat birlikte yanp snmeyebilirler. Bu durumda G2 alternatr ile G1 alternatr arasndaki faz balants veya sras ayn deildir. imdi, G2 alternatrnn faz durumunu, G1 alternatrnnkine eit olacak ekilde dzeltmeniz gerekecek. O halde, G2 alternatrnn balant ularndan herhangi ikisinin yerlerini deitirmelisiniz.

Yukardaki ilem basamaklar yapldnda senkronizasyon lambalarnn birlikte snp yanacaklardr. Bu bize, alternatrler arasndaki faz balantsnn doru olduunu ifade eder. G2 alternatrn dndren makinenin hzn biraz ayarlayarak, G1 alternatr ile eit duruma getiriniz. Alternatrler arasndaki frekans fark azaldka, senkronizasyon lambalarnn belli bir hzdaki k iddeti deerinde bir azalma

90

olacaktr. Lambalarn parlaklklarnn azalp oalma hz, iki alternatr arasndaki frekans farkn gsterir. rnein, G1 alternatrnn frekans 50 saykl ve deneye yeni giren G2 alternatrnn frekans da 49 saykl ise frekanslar arasndaki fark l saykl/saniye dir. Buna gre, senkronizasyon lambalar saniyede bir defa yanp bir defa snecektir. Lambalar snd anda, G2 alternatrnn ani polaritesi, G1 alternatrnn frekans ile ayndr. Bu anda G2 alternatrnn alteri kapatldnda iki alternatr paralel balanm olur. Senkronizasyon lambalar alterin ular arasna direkt olarak balanrsa buna lambal karanlk balama ad verilir. Bir alternatrn faz srasn tayin etmek iin bu metot her zaman kullanlabilir. Alternatrn faz sras tespit edilip stator sarglaryla, alter ve santralin ana baralar arasndaki balantlar bir kere yapldktan sonra; alternatr devreye paralel olarak her balaymzda, faz srasn tespit iin yaplan ilemi tekrarlamaya gerek kalmaz.

Sonu Elektrik santralleri, ebekelerin g ihtiyacn karlamak amacyla baka santrallerle paralel balanrlar. Santrallerde artan g ihtiyacn karlamak iin gerektiinde birka alternatr paralel balanabilir. Paralel balanacak alternatrlerde, gerilimlerin eit olmas, frekanslarn eit olmas, faz; sralarnn ayn olmas ve birbirine balanacak ularda faz farknn bulunmamas gerekir. Deney Sonularnn Tartlarak Yorumlanmas Alternatr deneyleri ile ilgili yorumlarnz kendi ifadelerinizle aadaki noktal yerlere yaznz.

91

Resim 2.5: Alternatr deneylerinin yaplaca rnek deney seti ve deneyin yapl

92

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

(ALTERNATR ZELLKLERN SEME)
Aada verilen devre emasna gre, gerekli l aletlerini seerek alternatrn bo alma deney balantsn kurunuz. retmeninizin gzetiminde devreye enerji verip alternatr uyartm akmn deitirerek l aletlerinde okuduunuz deerleri izelgeye yaznz.

Malzeme listesi: Malzemenin ad Voltmetre Ampermetre Deney seti Balant kablolar Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri AC - (0-400 V) DC - (0-5 A) Alternatr-Dndrc Motor ve Uyartm devresi birleik (akuple) Deiik uzunlukta

1 2 3 4

93

lem Basamaklar Deney balant emasna gre balanty yapnz.

neriler alma ortamn hazrlaynz. nlnz giyiniz. Malzemeleri atlye laboratuvar dolabndan,

Doru akm motoru yardm ile alternatre gerekli mekanik Uygunluunu salaynz. Uyartm devresini ak olmal ! Alternatre motor tarafndan Temiz ve dzenli olunuz. Enerjiyi, retmeninizin gzetiminde veriniz. retmeninize danarak enerjiyi salaynz.

gerekli mekanik enerji salaynz Uyartm devresi alterini

kapatarak reosta yardm ile uyartm akmn yava yava arttrnz. Her kademede uyartm akmn (Im) ve alternatr k gerilimini (E) lerek izelgeye kaydediniz. Devre enerjisini kesiniz.

Planl olunuz. Sabrl olunuz. Deney bitiminde kullandnz malzemeleri yerine koyunuz.

Alternatr uyartm direncini daima ayn ynde hareket ettirmelisin.

94

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A- PERFORMANS TEST DEERLENDRME
Performans testi sonunda evet, hayr cevaplar ile deerlendirme yapnz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz. MODL ADI: ENERJ RETM UYGULAMA FAALYET: Alternatr zelliklerini Seme RENCNN ADI SOYADI:. SINIF VE NO:.

AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANILAR 1. alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m? 2. Deney iin doru l aletlerini seebildiniz mi? 3. Deney ilem basamaklarna ve nerilere gre hareket ettiniz mi ? 4. Deney sonularn kaydederek gerekli grafii kardnz m? 5. Deney sonularn arkadalarnzla tartarak yorumladnz m? 6. Alternatr zelliklerini seebiliyor musunuz? 7. Alternatrlerin niin ve nasl uyartldklarn rendiniz mi? 8. Artk bir alternatr iletmeye alabilir misiniz (altrabilir misiniz)? 9. Gerekli artlar salayarak, iki alternatr devreye paralel balayabilir misiniz? 10. Alternatrlerde gerilim ayar nasl yaplr biliyor musunuz? Evet Hayr

95

B- OKTAN SEMEL SORULAR

Bu faaliyet sonunda hangi bilgileri kazandnz, aadaki sorular cevaplayarak belirleyiniz. 1) Paralel balanacak alternatrlerde aadakilerden hangi art gerekli deildir ? A) Gerilim eitlii B) Frekans eitlii C) Faz sralarnn ayn olmas D) Glerinin eit olmas Faz srasnn kontrol hangi cihazla yaplr? A) Frekansmetre ile B) Ohmmetre ile C) Senkronoskop ile D) Voltmetre ile Alternatrler aadakilerden hangi enerjiyi retir? A) AA Elektrik enerjisi B) DA Elektrik enerjisi C) Mekanik Enerji D) Hibiri Alternatrlerin uyartm aadaki seeneklerin hangisi ile yaplmaz? A) Serbest uyartm B) Kendi kendine uyartm C) zel uyartm D) AA ile uyartm Alternatrlerin senkron empedans aadakilerden hangisi ile bulunabilir? A) Alternatrlerin paralel alma deneyi ile B) Alternatrn ksa devre deneyi ile C) Alternatrn bo alma deneyi ile D) Alternatrn hem bo alma hem ksa devre deneyi ile

2)

3)

4)

5)

96

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Bu modln 3. renme Faaliyetini tamamladnzda; her trl yerde, standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak alt saha donanm ve tipini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu modl sresince yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Yakn evrenizdeki trafo merkezleri ve alt sahalarn inceleyiniz. Bu merkezlerdeki gerilimlerin hangi deerlerde ykseltilip alaltldn aratrnz. alt sahalarnn donanmlar ile buralardaki koruma ve gvenlik tedbirlerini aratrnz.

3. ALT SAHASI
3.1. Gerilimlere Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Standart Gerilim Deerleri
Elektrik enerjisini retmeye, iletmeye, datmaya ve tketmeye yarayan ve bir yerde birbirine balanan, elektrikli iletme gerelerinin tmne elektrik tesisleri denir. ebeke: Ayn anma gerilimli, birbirine bal elektrik tesislerinin tamamna ebeke denir. letimde kullanlan ebekelere iletim ebekeleri, datmda kullanlan ebekelere de datm ebekeleri diyoruz. Bir elektrik ebekesinde u zellikler olmaldr; Elektrik iletim ve datm ebekeleri, elektrik enerjisinin retilmesinden tketilmesine kadar enerjinin kesintisiz ve gvenilir bir ekilde iletilip datlmasna uygun olmaldr. Elektrik ebekeleri ok iyi plnlanm ve kurulmu olmaldr. ebekede oluacak arzalar ve olumsuz etkiler tketicileri ve alclar etkilememelidir.

97

Datm ebekelerinde hat banda, hat ortasnda ve hat sonunda bulunan abonelerin hepsi ayn zellikte (sabit gerilim ve frekansta) elektrik enerjisini kullanabilmelidir. Elektrik ebekeleri her an deien koullara ve glere cevap verebilmelidir. imdi kullanldklar gerilimlere gre ebeke eitleri nelerdir, aklayalm: 4 grupta inceliyoruz; 1. 2. 3. 4. Alak gerilim ebekeleri ( l-1000volt aras ) Orta gerilim ebekeleri ( l kV-35 kV aras ) Yksek gerilim ebekeleri ( 35 kV-154 kV aras ) ok yksek gerilim ebekeleri ( l54 kV'dan fazla )

3.1.1. Alak Gerilim ebekeleri

Alak gerilim ebekeleri l volt ile l000 volt (1kV) aras gerilime sahip olan ebekelerdir. Bu ebekeler datm trafolarndan tketicilere (abonelere) kadar olan elektrik hatlarndan oluur. Alak gerilimler yaltm ve korunmas kolay olduu iin abonelere yakn ksmlarda kurulur. Alak gerilimle yaplan iletimlerde gerilim dm ve g kayb fazla olduu iin alak gerilimler iletimden ziyade datm ebekelerinde kullanlr. lkemizde alak gerilim, abonelerde 220 V ve 380 V olarak kullanlyor.

3.1.2. Orta Gerilim ebekeleri

Orta gerilim ebekeleri 1000 volt (l kV) ile 35 000 volt (35 kV) gerilimler arasndaki ebekelerdir. Bu ebekeler yksek ve ok yksek gerilim ebekeleri ile alak gerilim ebekelerinin birbirine balanmas ileminde kullanlr. Yksek gerilimlerin direkt olarak abonelere verilmesi izolasyon ve gvenlik andan uygun deildir. Bu sebeple yksek gerilimler uygun deerlere indirilerek orta gerilim ebekelerine balanr. Orta gerilim ebekeleri kk ehirler ve sanayi blgelerine elektrik enerjisinin tanmasnda kullanlr. Orta gerilimler ehirlerin giriindeki datm trafolarna balanr. Buradan abonelere datlr. Trkiye'de kullanlan orta gerilim ebekelerinde 10, 15 ve 33 kV'lik gerilimler kullanlmaktadr. Orta gerilim ebekelerinde kullanlan enerji nakil hatlarnn (ENH) uzunluuna gre hat gerilimi tespit edilir. Buna gre u genellemeyi yapabiliriz. 10 km'ye kadar olan uzunluklarda 3 ile 10 kV, 20 ile 30 km arasndaki uzunluktaki hatlarda 10-20 kV, 30 ile 70 km arasndaki uzaklklarda 20-35 kV'luk gerilimler kullanlmas uygun olurken 70 km'yi geen uzunluktaki hatlarda yksek gerilimler kullanlmaktadr.

3.1.3. Yksek Gerilim ebekeleri

Yksek gerilim ebekeleri 35 kV ile 154 kV arasndaki gerilimi kullanan ebekelerdir. Elektrik enerjisinin retildii santrallerden balayan ve byk ehirler ile blgelerin balangc arasnda kullanlan ebekelerdir. 98

 Yksek gerilimde datm yaplmaz. Yksek gerilimler iletime en uygun gerilimlerdir. ok uzak mesafelere enerji iletiminde alak gerilimlerde g kayb ok olurken yksek gerilimlerde g kayb az olduu iin yksek gerilimler ounlukla iletim ebekelerinde kullanlr. Trkiye'de kullanlan yksek gerilim deerleri 66 ve l54 kV'dir. Mesela, Kuzey -Bat Anadolu ebekesi 154 kV'luk gerilimle Gney Anadolu ebekesi de 66 kV'luk gerilimle beslenmektedir. Yksek gerilim ebekelerinde, 70-150 Km arasndaki uzaklklarda 60-100 kV, 150-230 km arasndaki uzaklklarda 100-154 kV ve 230 km'den uzun hatlarda ok yksek gerilimler kullanlr.

3.1.4. ok Yksek Gerilim ebekeleri

ok yksek gerilim ebekeleri 154 kV'un stndeki gerilimi kullanan ebekelerdir. Trkiye'de ok yksek gerilim olarak 380 kV kullanlmaktadr. Baz yabanc lkelerde 500 ve 750 kV'a kadar gerilimler kullanlmaktadr. ehirleraras ve santraller aras balant iin ok yksek gerilim ebekeleri tesis edilir. lkemizde Atatrk Barajndan stanbul'a hatta izmir'e kadar uzanan 380 kV gerilimli ebeke mevcuttur.

3.2. Datm ekillerine Gre ebeke eitleri,Tanmlar,Prensip emalar

Elektrik enerjisinin retildii santrallar ou zaman yerleim birimlerine uzak olur. Baz yerlerde ise hi santral yoktur. Bu sebeple retilen elektrik enerjisini iletmek yani tamak gerekir. Elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas iin tesis edilen iletim ve datm ebekeleri, iletim ve datmn yaplaca ehir, ky ve benzeri yerlerin zelliklerine gre; en uygun, gvenli ve kesintisiz enerji verebilecek nitelikte olmaldr. Yerleim birimleri ve sanayilerdeki cadde, yol, meydan ve geitler boyunca denen hat paralarnn birbirine eklenmesinden, kollar ve kollarn birbirine eklenmesinden de datm ebekeleri meydana gelir. Elektrik ebekelerinin kurulmasnda alclarn, teknik ynden uygun ekonomik ve ergonomik bir beslenmesi ana kuraldr. Bu kurallar yerine getirebilmek iin deiik ebeke sistemleri gelitirilmitir. Datm ekillerine gre en uygun olan ve kullanlan ebeke sistemleri unlardr: 4 grupta inceliyoruz; 1. 2. 3. 4. Dall ebekeler Ring ebekeler A ebekeler Enterkonnekte ebekeler

99

3.2.1. Dall ( Dalbudak) ebekeler

Yerleim merkezleri olan; sanayi merkezleri, ehir ,kasaba, ky gibi yerlerde beslemesi genellikle tek kaynaktan yaplan ve ekli aacn dallarna benzeyen ebeke trne dall ebeke denir. Dall ebekede, datm trafolar, elektrik enerjisinin datlaca yerin yk bakmndan arlk merkezlerine yerletirilir. Bu trafodaki elektrik, bir aacn dallar gibi nce kaln kollara daha sonra ince kollara ve dallara ayrlarak son aboneye kadar ular. Datm ekli bir aacn dallarna benzedii iin bu ebeke tipine dall (dalbudak) ebeke denir.

ekil 3.1: Dall ebekede ana hatlar ve branmanlar

Dall ebekede datm trafosuna yakn olan ksmlarda kullanlan ve kaln kesitli hatlara ana hat denir. Trafodan uzaklatka incelen ve son alcya kadar ulaan hatlara da (dallara) branman hatlar denir. ekil 3. l'deki A,B ve C kollarndaki kaln kesitli hatlar ana hatlar, E,F,G ve H gibi ince kesitli hatlar da branman hatlarn gstermektedir. Dall ebekeler, tesis bedellerinin ucuz, bakm ve iletmelerinin kolay olmas, oluan arzalarn kolay tespit edilmesi gibi sebeplerden dolay tercih edilir. Bu avantajlar yannda sakncal olan zellikleri de vardr. Dall ebekelerde emniyet azdr, arza olduunda ok sayda abone enerjisiz kalabilir. Hatlarda gerilim eitlii yoktur. Datm trafosundan uzaklatka alclara ulaan gerilim dmektedir.

3.2.2. Ring (Halka) ebekeler

ehir, kasaba, ky ve sanayi merkezlerinde uygulanan, beslemenin birden fazla trafo ile yapld ve btn trafolarn birbirine paralel ekilde kapal bir sistemin oluturduu ebeke tipine ring ebeke denir. 100

Ring ebekelerde besleme birden fazla trafo ile yapld iin ring ierisinde bir arza olmas hlinde; sadece arza olan ksm devre d kalarak ok az sayda abonenin enerjisiz kalmas nlenir. Ring ierisindeki elektrik hatlarnn kesitleri her yerde ayndr. Bu sebeple tesis maliyeti yksektir. Dall ebekelere gre daha gvenlidir. leride alclarn artmasyla hatlarn ekilen akm tamamas durumunda tesisin yenilenmesi ok pahalya mal olur. nk ring ebekelerde tm hatlarn deitirilmesi gereklidir. Dall ebekelerde ise akm fazla olan hattn deitirilmesi yeterli olacaktr.

ekil 3.2: Ring ebeke prensibi

3.2.3. A (Gzl) ebekeler

ehir, kasaba, ky ve sanayi merkezlerinde uygulanabilen, beslemenin birden fazla trafo ile yapld ve alclar besleyen hatlarn bir a gibi rlerek gzlerin oluturulduu ebeke tipine a ebeke denir. A ebekeler de ring ebekeler gibi beslemenin srekli yaplabildii, arzann sadece arza olan yeri etkiledii bir sistemdir. Arza olduunda arzal ksm sigortalar veya zel koruma elemanlar ile devre d braklr. Dier ksmlarn enerjisi kesilmez. Baz a ebekelerde besleme bir yerden yaplr. Bu durumda yine kesintisiz enerji verebilir. Fakat trafo arza yaptnda ebekenin tamam enerjisiz kalr.

101

ekil 3.3: Bir yerden beslenen ve birka yerden beslenen a (gzl) ebekeler

A ebekelerinin; kesintisiz enerji alnmas, gerilim dmnn ok az oluu, sisteme gl alclarn balanabilmesi gibi avantajlar vardr. Btn bunlarn yan sra a ebekelerinin kurulular, iletimleri ve bakmlar zordur. Ksa devre akm etkisinin byk olmas gibi sakncal taraflar da vardr.

ekil 3.4: Gzl bir ebekenin ift halka (ring) yksek gerilim ebekesinden beslenmesi rnei

ekil 3.4te ift ring ebekeden, a ebekenin beslenmesi grlmektedir. Bu durumda a ebeke, ring ebekelerden birinin arza yapmas halinde dier ring ebekeden enerjiyi 102

alr. ekilde (0,1,2,3,4,5,6) numaralar a gzl ebekeyi, (1,3,5) ile (2,4,6) numaralar da iki ayr ring ebekeyi, B ise santrali ifade etmektedir

3.2.4. Enterkonnekte ebekeler

Tamada, iletimde, nakilde krllk ve gvenilirliin artrlmas amacyla, zellikle nemli miktarlardaki enerji alverii iin iki ya da daha fazla sistem veya ebeke arasnda blgeler aras ya da uluslararas balant olana salayan elektriksel sistemdir. Bu tip ebekelerde, o blgedeki btn elektrik retim ve tketim aralar byk kk ayrm yaplmakszn sisteme dahil edilmektedir. Enterkonnekte ebekenin; kesintisiz elektrik salayabilme, yksek verim, ekonomik olmas gibi avantajlar vardr.Bununla birlikte ksa devre akmlarnn yksek oluu ve sistemin kararllnn salanmasnn zor oluu gibi sakncalar vardr. Enterkonnekte sistemde bir arza olduunda, sadece arza olan yerin enerjisi kesilir. Dier ksmlarda enerjinin sreklilii bozulmaz. Sistem ierisinde bir blgede arzalanan santral veya trafolar devre d brakldnda dier santral ve trafolar bu blgeleri beslemeye devam eder.Her lkenin kendi alclarn besledii bir enterkonnekte ebekesi vardr. Ayn zamanda baz komu lkelerin sistemleri birbirine balanabilir. lke ierisinde kendi bana alan kk santraller ve beslenen aboneler olabilir. Bunlar sistemi etkilemez.lkemizde de bir enterkonnekte ebeke vardr. Bu sistem iinde TEDA'a , ayrcalkl irketlere, retim irketlerine ve otoprodktrlere ait tam kapasiteyle alan 350 kadar elektrik santrali vardr. Btn bu santraller enterkonnekte ebeke kapsamnda birbirlerine paralel baldr. 40428,5 km uzunluundaki enerji nakil hatlar ile bu santraller ve yerleim birimleri arasnda bir a eklinde ebeke tesis edilmitir.Trkiye'deki enterkonnekte sistem; Bulgaristan, Rusya, Irak, Suriye ve Grcistan lkelerinin ebekelerine baldr. Bu balantlardan elektrik alverii yaplabilmektedir.

ekil 3.5: Enterkonnekte ebeke prensibi

103

3.3. alt Sahas

3.3.1. Tanm
Trafo merkezlerinde, g trafolar, baralar, bir ksm yardmc tehizat ile bu cihazlar irtibatlandrmakta kullanlan eitli balama elemanlarnn (Kesici ve ayrclar) bir arada bulunduu, enerjinin topland ve datld ak hava tipi tesislerdir. Kapal yerlerde bulunan alt tesislerine ise alt dairesi denir.

3.3.2. alt Sahasnda Bulunan Donanmlarn Tanm

alt sahas, elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasnda balanty salayan yksek gerilim nitelerinin bulunduu yerdir. Yksek gerilim nitelerinin en nemlilerinden birisi transformatrdr. alt sahasnda, kumanda binasndaki l aletlerine bal akm ve gerilim trafolar bulunur. Enterkonnekte sistemde, alt sahalarnn kumanda binalar aras haberlemesini salayan enerji nakil hatlarnn herhangi bir faznn zerine balanan kuranportr hat tkalar da alt sahasnda bulunur. Elektrik enerjisinin iletimini salayan, enterkonnekte ebekede hava hatlarn tayan pilonlar (direkler) da alt sahalarnda bulunan nitelerdir. Ayrclar, kesiciler, baralar, transformatr ve yardmc gerelerin bir arada tesis edildii yerlerdir. Elektrik enerjisini toplamaya veya datmaya yarayan nitelerden oluur. alt sahas niteleri gerilimlerin bykl sebebiyle ak sahaya yerletirilir. alt salonu niteleri ise kapal yerlere monte edilir. Ancak bazen de ak sahaya tesis edilir. imdi bu tehizatlarn tanmlarn ve grevlerini inceleyelim; 3.3.2.1. G Trafosu Alternatif akmda, g sabit kalmak art ile elektrik enerjisinin gerilim ve akm deerlerini ihtiyaca gre deitirmeye yarayan elektrik makinelerine transformatr diyoruz.. Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra abonelere ulaana kadar deiik ilemlerden geer. lk nce santral knda elektrik enerjisinin gerilimi ykseltilir. Bylece iletim yksek gerilimle yaplm olur. ehir veya kasabalarn giriinde yksek gerilim (YG) drlerek orta gerilim hline getirilir. Son olarak da orta gerilim (OG) datm trafolar yardmyla alak gerilime evrilir. te bu ilemler yerine getirilirken deiik byklkte ve zellikte trafolar kullanlr. Transformatrleri, amalar bakmndan yapl tarzlarna gre ;

104

Resim 3.1: G trafosu

G (Datm) Trafolar l (Akm ve Gerilim) Trafolar zel Maksatl Trafolar olarak snflandrabiliriz. G transformatr, ykseltici-indirici merkezler aras enerji iletiminde kullanlan YG/YG transformatrdr. G trafolar, trafo merkezlerinin en nemli ksmdr. Merkez ierisinde hava alabilen ve acil durumlarda mdahalesi kolay olabilecek uygun bir yere yerletirilir. G (Datm) Transformatrlerinin Elemanlar; Demir Nve: Manyetik ak olumasn salar. Primer Sarglar: nce ve ok sipirli olup transformatrn giri ksmdr. Sekonder Sarglar: Kaln ve az sipirli olup transformatrn k ksmdr. zolasyon Ya: Sarmlar sarglar aras ve gvde tank aras izolasyonu ve soutmay salar. Ana tank: Sarglarn, nvenin ve yan bulunduu ksmdr. Rezerve Tank: Genleme ve yedek ya tankdr. Ya Seviye Gstergesi: Rezerve ya servisini grmek iindir. Radyatr: Transformatr yann soutmasn salar. Tekerlekler: Transformatr tamaya yarar. OG AG buingi: OG ve AG fazlarnn balant terminalleridir. Ark boynuzu : Enerji nakil hatlarnda bir gerilim ykselmesinde transformatr koruyan elemanlardr. 105

Termometre: Transformatrn s derecesini gsterir. Gerilim Kademe Komtatr: OG gerilim seviyesini ayarlamaya yarar. Tama Kancalar: Transformatr montaj ve demontaj ileminde kaldrmaya yarar.

Resim 3.2: Datm trafosu

3.3.2.2. Kumanda Elemanlar (Kesici ve Ayrclar) Orta gerilim ve yksek gerilim sistemlerinde, enerji hatlarnn ama ve kapama ilemlerini yapan elemanlar vardr. Bunlar; 1. Ayrclar 2. Kesiciler Ayrclar Orta ve yksek gerilim sistemlerinde devre yksz iken ama ve kapama ilemi yapabilen ve ak konumda gzle grlr bir ayrma aral oluturan alt cihazdr.Tesis blmlerini birbirinden ayrp bakm ve kontrol ilerinin gvenli bir ekilde yaplmasn salar.

106

Resim 3.3: Bir trafo merkezindeki yksek gerilim ayrclar

Kesiciler Yksek gerilimli ve byk akml alterlerde, yk akmn ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan alt cihazlardr. faz ya da tek faz kumandal olabilir. Bu cihazlar devreyi, bota, ykte ve zellikle ksa devre halinde ap kapayabildikleri gibi otomatik kumanda yardm ile alp kapanmasna da olanak salarlar. Bylece insanlar tehlikeden korumakta, alak ve yksek gerilim cihazlarnda meydana gelebilecek hasar nleyip en aza indirgemektedirler.

Resim 3.4: Bir alt merkezindeki kesici montaj

107

Konu ile ilgili dier bilgiler; Ayrclar ve Kesiciler Modllerinde ayrntl olarak verilecektir. 3.3.2.3. Bara Dzenei Santrallerde retilen enerjiyi d devrelere ve abonelere baralar yardm ile iletilir. Baralar, elektrik tehizatnn birletii dm noktalardr. Genellikle bakrdan ve alminyumdan yaplmaktadr. Bakr boru, lama veya tel eklinde olabilir. Alminyumu ileme teknolojisinin gelimesi ile artk alminyum baralar da bakr baralar kadar kullanm alan bulmaktadr. Santrallerde, trafo merkezlerinde, alt sahalarnda, lme merkezlerinde tablolarda ve benzeri yerlerde kullanlan baralar eitli renklerle boyanrlar. R-S-T fazlarnn baland baralar sras ile; sar, yeil ve mor renklerle boyanr. Bara Sistemleri eitleri, Tanmlar, Prensip ekilleri Baralar genel olarak drt eklide dzenlenirler. Bunlar: Tek bara sistemi ift bara sistemi Yardmc bara sistemi Santral i ihtiya baralardr. eitli bara sistemleri iinde en uygun olannn seiminde u faktrlere dikkat etmek gerekir; a) b) c) d) e) f) Ykn cinsi ve miktar Kullanlaca yerin zellii Besleme kaynaklarnn says Beslemenin sreklilii Ekonomik durum Emniyet.

imdi bara sistemlerini sras ile inceleyelim.

108

Tek Bara Sistemleri Kk gl santraller ile devre amalarnn nemli olmad yerlerde tek baral sistemler kullanlr. Tek baral sistemlerde emniyet ve iletmenin sreklilii, ift baral sistemlere gre daha azdr. Tek baral sistemlerin en byk sakncas, arza srasnda sistemin akmsz kalmasdr. Generatr veya trafo kesicilerinde bir arza olmas durumunda tm fiderlerin (besleme hatlarnn) enerjisi kesilir. Bu sebeble kesintinin (intikann) nemli olmad yerlerde kullanlabilir.

ekil 3.6: Tek baral sistem

ift Bara Sistemleri Byk iletmelerle, enerji kesilmelerinin byk zararlara yol aaca yerlerde ift baral sistemler kullanlr. eitli gerilim basamaklar bulunan bir iletmede de ift baral sistemler kullanlabilir Daha nce aklanan tek baral sistemlerde baradaki bir arza, alclar enerjisiz brakabiliyordu. Ancak baz dzenlemeler ile rnein, baray blmlere ayrarak ta duruma az da olsa engel olunabilir.

109

ekil 3.7: ift baral sistem

Ara balantl ayrclar kullanlacak olursa sistemde sra gzetilmeksizin ama kapama yaplabilir. ebekelerde oluacak ksa devre akmlarnn zararl etkileri reaktans bobinleri kullanlarak azaltlabilir. ift bara sistemi birka gruptan oluursa, gruplar arasna ayrclar konarak baralar blmlere ayrlabilir. Bunun faydas arzal ksm ayrmak, ksa devre akmlarn snrlamak ve bakm yaplrken enerji kesilmelerini nlemektir. Yardmc Baral Sistemler ok sk ama ve kapamalarn yapld yerlerde, iletme emniyeti bakmndan kullanlan bara sistemleridir. nc bara olarak da adlandrlr. ekil 3.8de yardmc baral bir sistem grlmektedir.

110

ekil 3.8: Yardmc baral bir sistem

Burada l Nu.lu kesici, yedek kesici olarak bulunmaktadr. Kesicilerden birinde bir arza olursa o kesici devre d edilerek bunun yerine l Nu.lu yedek kesici zerinden beslemenin sreklilii salanabilir. Beslemenin srekliliini salamak iin daha baka bara sistemleri de vardr. Yer darl olan iletmelerde U baral sistemler kullanlabilir. Burada grld gibi baralar U eklinde dzenlenmitir. Santral htiya Baralar Santrallerde birok hizmetlerin yrtlebilmesi iin i ihtiyacn karlanmas gerekir. ihtiya iin kullanlacak enerji miktar santralin byklne, santralin eidine ve alma sistemine baldr. Santrallerin aydnlatma sistemi, stma, soutma ve havalandrma sistemleri, pompalar, rleler ve ak arj devre sistemlerini beslemek gibi i ihtiyalar vardr. Santrallerin enerji retiminin ve beslemenin sreklilii i ihtiyalarnn salkl olarak karlanmas ile mmkndr. Bu i ihtiyalarn karlanmas amacyla yksek gerilim barasndan enerji alnmasna gerek yoktur. ekil 3.9da grld gibi i ihtiya generatr gerilimindeki 3 Nu.lu baradan salanabilir. 3 Nu.lu barada arza olursa 2 nulu ayrclar yardmyla trafolar beslenerek enerji gnderimi devam ettirilir. ekilde 1 Nu.lu bara yksek gerilim, 3 Nu.lu bara ise generatr gerilimindeki baradr.

111

ekil 3.9: Santrallerin i ihtiyalarnn karlanmasnda kullanlan bara sistemi

3.3.2.4. l Trafolar Endstride birok tesiste AC elektrik enerjisi kullanlr. Bu tesislerin koruma ve kontrol devrelerinde l aletleri ve rleleri vardr. Bu durum yksek gerilim ve byk akmlarn llmesini zorunlu klmaktadr, bu ilemin direkt olarak yaplmas ok zor ve tehlikelidir. nk l aletlerinin yksek gerilime ve byk akm deerlerine dayanacak ekilde yaplmas mmkn deildir. Bu gibi devrelerde belirli standartlarda yaplm, ucuz ve kk yapl l aletleri ve kontrol cihazlarnn yksek gerilim ve byk akml hatlara balanmasn salayan transformatrler kullanlr. Bu transformatrlere l transformatrleri denir. l transformatrlerinin sekonder ularna ampermetre, voltmetre, wattmetre, saya ve koruma rleleri balanr. l transformatrleri iki ksma ayrlr: 1. Akm transformatrleri 2. Gerilim transformatrleri Akm Transformatrleri Byk deerli akmlarn llmesinde akm transformatrleri kullanlr.Akm transformatr; normal kullanma artlarnda primer akmn belli bir oran dahilinde dren ve primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark sfr derece olan bir l transformatrdr. Rlelerin ve l aletlerinin yksek gerilim sisteminden yaltmn da salar. Devreye seri olarak balanan sarglarna primer; rle ve l aletlerini besleyen sarglarna sekonder denir. Primer devre akmnn, sekonder devre akmna blnmesi akm trafosunun dntrme orann belirtir.

112

Mp R K k L l Istc

A
ekil 3.10: Akm trafosunun devreye balan ve akm lme

Gerilim Transformatrleri Yksek gerilimleri lmek veya koruma rlelerini altrmak iin gerilim trafolar kullanlr. Gerilim transformatr; yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren ve primerle sekonder gerilimleri arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir transformatrdr. Rle ve l aletlerinin dk gerilimle almasn salar. Gerilim l transformatrnn sekonder taraf ( kk gerilim taraf ) daima topraklamaldr. Topraklama tehlikeli temas gerilimine kar can ve mal emniyetinin salamas bakmndan zorunludur. Primer ve sekonder tarafa (ksa devreye kar koruma ) sigorta konulur. Toprak hattna kesinlikle sigorta konulmaz.

ekil 3.11: Gerilim trafosunun devreye balan ve gerilim lme

3.3.2.5. Koruma Elemanlar Yksek gerilim alt tesislerinde, enerji nakil hatlarnda (ENH), yksek arza akmlarnn ve gerilimlerinin meydana getirecei s ve dier olumsuz etkilere kar koruyucu grevi yapan devre elemanlardr. Koruma grevi yapan devre elemanlar unlardr; Yksek gerilim NH sigortalar Parafudurlar Kukonmazlar zolatrler 113

Paratonerler Koruma rleleri Yksek gerilim NH sigortalar Sigorta, zerinden ar akm getiinde devreyi aan bir eleman olarak tanmlanr. G trafolar, datm trafolar ve baz durumlarda da hatlar korumakta kullanlrlar. Yksek gerilim ebekelerinin herhangi bir noktasnda meydana gelen arza, arzal iletme eleman zerindeki koruma eleman tarafndan ortadan kaldrlmaldr. Sistemin dier ksmlarnn almaya devam etmesini salayan koruma elemanlarna NH sigortalar denir. Parafudurlar Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini nleyen koruma elemandr. Ayrca iletim hatlarnda oluan yryen dalgalarn tahrip etkisini nleyen cihazlardr. Parafudurlar emniyet subab gibi alrlar. Ar gerilim dalgalarn topraa aktarr. Yksek gerilim iletkeni ile toprak arasna balanr. Parafudur bir diren ile buna seri bal bir ark sndrme elemanndan oluur. Kukonmazlar Yksek gerilim enerji nakil hatlarn tayan direklerde bulunan traverslerdeki izolatrlerin balant yerinin st ksmna kularn konmas veya yuva yapmas istenmez. Bu nedenle traverslerin bu ksmna kularn konmamas iin bir kukonmaz malzemesi montaj edilir ve aras apraz ekilde galvanizli ince bir balama teli ile balanr. zoltrlerin korunmas zolatrler hava hatt iletkenlerini direklere tespit etmeye yarar. Yksek gerilim hava hatlarnda kullanlan izolatr zincirinde koruma elemanlar yoksa gerilim dalm dzgn deildir. Genel olarak yksek gerilim hattnn baland izolatr elemanna en byk gerilim, ortadaki elemana en kk gerilim ve toprakl uca bal olan elemana da biraz daha fazla gerilim der. Paratonerler Paratoner, yldrm tehlikesizce topraa ileten koruma tesisatdr. Yldrm den yerde byk zararlar oluur. Bu nedenle, yksek yaplara, elektrik santrallerine, tarihi eserlere, kprlere paratoner tesisat yaplarak buralar yldrma kar korunur. Paratoner ile parafuduru kartrmamak gerekir. Parafudur genel olarak akm tayan elemanlar, yksek gerilimden, mesela yldrmdan koruyan elemandr. Paratoner ise 114

binalar, byk iletmeleri, kpr, kule, minare, elektrik santralleri ve benzeri yaplar yldrmdan korumak amacyla kullanlr. Koruma Rleleri Santraller, alt merkezleri, trafo postalar, yk datm merkezleri ve benzeri yerlerde, ortaya kan arzalar haber veren nleyen veya zararsz duruma getiren eitli rleler ve bildirim sistemleri vardr. Santrallerde alternatrler, enerji iletimi ve datm devrelerinde kullanlan transformatrler ve dier devre elemanlar ar akm, yksek gerilim, snma, topraa kaak, salnm ve dengesiz yklenmelere kar korunmaldrlar. Bildirim sistemleri arzalar sesli veya kl sistemlerle bildirirler. Bazlar da bildirim yapmadan ayarlandklar byklklere gre devreleri aarlar. ebekelerde oluan arzalarn etkili ve ekonomik bir ekilde nlenebilmesi iin rleler ve bildirim sistemleri birlikte kullanlr. Doru akmda ve alternatif akmda alan rleler vardr. alma ekillerine gre rleler; Sekonder ar akm rlesi Diferansiyel ar akm rlesi Toprak kaa koruma rlesi Sarg kaa koruma rlesi Sarg ksadevre koruma rlesi Ters akm rlesi (vatmetrik rle) Yatak snma rlesi Bucholz (Bukoz) rlesi Temperatur (s kontrol) rlesi Rotor toprak arza korumas olarak snflandrlr. Konu ile ilgili, Parafudurlar ve Sigortalar Modlnde ayrntl bilgi verilmektedir.

3.3.3. alt Sahas eitleri

alt sahalar; g trafolar, ayrc ve kesici kumanda elemanlar, bara sistemleri, l trafolar (akm ve gerilim trafolar), parafudur ve sigortalar gibi koruma elemanlar gibi donanmlara sahip olduunu daha nce rendik. imdi, byk ak hava tipi alt sahalar ve alt salonlar nasl kurulur inceleyelim; alt sahalar cihazlarn tespit edildii konstrksiyon ekline gre : Cihaz tipi alt sahas Kiri tipi alt sahas Toprak st alt sahas biiminde tesis edilirler.

115

Cihaz Tipi alt Sahas Arazinin dz olmad yerlerde tesis edilir, l transformatrleri gibi hafif olan cihazlar elik ereveler zerine yerletirilir. Baralar A tipi demir direklere tespit edilen gergi tipi zincir izolatrler arasna gergin bir ekilde yerletirilir. Tesisin kurulu maliyeti ucuzdur.( ekil 3.12)

ekil 3.12: Cihaz tipi alt sahas

Kiri Tipi alt Sahas Bu tip alt sahalar yatay ve dikey ekilde monte edilen kafes kirilerden yaplr. Baralar gerilmi ekilde tutturulan zincir veya mesnet tipi izolatrler yardmyla kiriler arasna gergin bir ekilde monte edilir. Ayrclar ve dier hafif gereler kiriler zerine tutturulur. Kiri tipi alt sahalar, cihaz tipi alt sahalarna gre daha pahal tesis edilir. Ancak daha salam ve kk bir alana kurmak (tesis etmek) mmkndr. (ekil 3.13)

116

ekil 3.13: Kiri tipi alt sahas

Toprak st Tipi alt Sahas Bu tip alt sahalarnda niteler beton stunlar zerine yerletirilir. Baralar beton kaideler zerine monte edilen zincir izolatrler arasna gergin bir ekilde yerletirilir. Tesisin yere olan ykseklii fazla olmad iin maliyeti ucuzdur. Ancak bu tip alt sahas iin geni ve dz bir alan gereklidir. (ekil 3.14) Toprak st tipi alt sahalar gevek zemin toprak kaymas ve deprem kua olan yerler iin uygun deildir.

Her tip alt sahasnda da ok ar olan transformatrler beton zerindeki raylar zerine, yal kesiciler ise betonarme kaideler zerine yerletirilir.

117

ekil 3.14: Toprak st tipi alt sahas

Resim 3.5: Kiri tipi kurulmu, BeyehirTrafo Merkezi alt Sahas

118

3.4. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Bu ynetmelik; elektrik kuvvetli akm tesislerinin kurulmasnn, iletilmesinin ve bakmnn can (insan hayat) ve mal emniyeti bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin hkmleri kapsar. lgili Trk standartlar bu ynetmeliin tamamlayc ekidir. Ynetmelikte bulunmayan hkmler iin EN, HD, IEC, VDE gibi standartlar gz nne alnr.elimeler durumunda sralamaya gre ncelik verilir. Genel Tanmlar Elektrik kuvvetli akm tesisleri: nsanlar, dier canllar ve eyalar iin baz durumlarda (yaklama, dokunma vb.) tehlikeli olabilecek ve elektrik enerjisinin retilmesini, zelliinin deitirilmesini, biriktirilmesini, iletilmesini, datlmasn ve mekanik enerjiye, a, kimyasal enerjiye vb. enerjilere dntrlerek kullanlmasn salayan tesislerdir. Alak gerilim: Etkin deeri 1000 volt ya da 1000 voltun altnda olan fazlar aras gerilimdir. Yksek gerilim: Etkin deeri 1000 voltun stnde olan fazlar aras gerilimdir. Tehlikeli gerilim: Etkin deeri, alak gerilimde 50 voltun stnde olan, yksek gerilimde hata sresine bal olarak deien gerilimdir. letme eleman: Elektrik enerji tesislerini oluturan generatr, motor, kesici, ayrc, anahtarlama (balama) hcresi vb. cihazlardr. Santral: Elektrik enerjisinin retildii tesislerdir. A (Enterkonnekte) ebeke: Santrallerin birbiri ile balantsn salayan gzl ebekedir. letim ebekesi: Yerel koullar nedeniyle belli yerlerde retilebilen ve a ebeke ile en st dzeyde toplanan enerjiyi tketicinin yaknna ileten kablo ve/veya hava hatt ebekeleridir. Datm ebekesi: letilerek tketilecek blgeye tanm olan enerjiyi, tketiciye kadar gtren ebekedir. Ana indirici merkez: Gerek enterkonnekte ebekeden alnan enerjiyi, daha kk seviyeli iletim ebekelerine, gerekse iletilerek datm blgesine tanan

119

enerjiyi seilmi datm gerilimi seviyesine dntren transformatr merkezleridir. Ara indirici merkez: ki veya daha fazla yksek gerilim seviyesi kullanlan ebekelerde enerjiyi bir yksek gerilim seviyesinden dierine dntren transformatr merkezleridir. Datm transformatr merkezi: Yksek gerilimli elektrik enerjisini alak gerilimli elektrik enerjisine dntren transformatr merkezleridir.

Elektrik iletme aygtlar (makineler) ile ilgili, Kuvvetli Akm Tesisler Ynetmeliinde aadaki bilgiler yer alr;

3.4.1. Elektrik letme Aygtlarnn Yerletirilmesi ve Korunmas

Madde 28- Elektrik iletme aygtlarnn iletme, bakm ve onarmlar tehlikesizce yaplabilecek biimde yerletirilmelidir. letme grevlilerinin alrken zerinde durduu yerler ve geitler her zaman bo braklmaldr. Elektrik iletme aygtlar ve koruma dzenleri, aralarnda 250 volt'tan fazla gerilim bulunan blmlere ayn anda ve rastgele dokunulmasn nleyecek biimde tesis edilmelidir. Elektrik iletme aygtlarnda yangn kmas ve yaylmas uygun dzenlerle olabildiince nlenmelidir. Yaltlm yksek gerilimli iletme aygtlarnda alak gerilimli blmler Madde 29- Topraa kar yaltlm olarak kurulan yksek gerilimli makine ve aletlerle temasta bulunan alak gerilimli devreler, grdkleri i ve dzenlenmeleri bakmndan yksek gerilimli tesis blmleri gibi ilem grmelidir. Bu madde zellikle doru akml seri makinelere, dorultmalara (redresrlere), salara (kondansatrler) vb. uygulanr. Topraa kar yaltlm olarak kurulan makinelerin yaknnda alrken, zellikle tanlabilir el lambalar, bklgen kablolar, vin zincirleri vb.'nin elle kullanlmasnda dikkatli olunmaldr. Aydnlatma Tesislerin aydnlk seviyesi en az 60 lux olmaldr. Aydnlatma tesislerinin iletkenleri, olabildiince arktan tehlike grmeyecek biimde denmelidir. zerinde allmas ya da bakm yaplmas zorunlu tesis blmleri (lamba armatrleri vb.) teknie uygun olarak ve alanlar iin yksek gerilimli tesis blmlerine hibir dokunma tehlikesi bulunmayacak biimde kurulmaldr. 120

aretler, uyarma levhalar Bara sistemleri, klar, transformatrler ve teki nemli tesis blmleri kolayca okunabilecek ekilde TS 6429'da belirtilen biimde iaretlenmelidir. Bu ynetmelikte gerekli grlen uyarma levhalar, uyarma yazlar, etiketler vb. tesislerde kolayca okunabilecek biimde yerletirilmelidir. Deney yerleri ve laboratuvarlara ilikin hkmler Madde 41- Deney yerleri ve laboratuvarlar, teki blmlerden tesis olarak ayrlmal ve bu blmlere yalnzca zel izni olan kimseler girebilmelidir. Yazl levhalarla ve baka zel yntemlerle grevlilerin korunmas salanmaldr.

Montaj ve yapm yerlerinde elektrik makineleri deneyleri, ancak deneyler sresince geici olarak kullanlan tm koruyucu dzenler yeterli olursa ve dikkatsizlikle bu yerlere yaklalmas nlenmek kaydyla yaplabilir.

letkenlerin zellikleri ve kullanlmas letkenler bakr, tam alminyum, elik zl alminyum ya da salamlk ve kimyasal dayankllk bakmndan bunlara e deer olan alamlardan yaplmaldr. letkenler ilgili standartlara uygun olacaktr. ir telli (som) ya da rgl elik iletkenler, ancak kullanldklar yerde oluabilecek korozyon etkilerine kar srekli olarak dayanabilecek ekilde metal rt ile kaplandklar takdirde kullanlabilir. Kesitleri ve cinsleri ne olursa olsun hava hatlarnda kullanlan alminyum iletkenler ile kesitleri 16 mm'den (16 mm dahil) byk bakr iletkenler rgl olmaldr. Bir merkezin k ile ilk mesnet noktas olan direk arasnda ve direk stndeki kprleme ve atlamalarda bir telli iletken de kullanlabilir. Yksek gerilimli hava hatlarnda yalnz rgl iletkenler kullanlr. letkenlerin kopma kuvveti, alak gerilimli hatlarda en az 350 kg, yksek gerilimli hatlarda ise en az 550 kg olmaldr. Hava hatlarnda kullanlan plak rgl iletkenlerin kesitleri aadaki deerlerden kk olamaz. 121

Alak gerilimli kk aralkl hatlarda 10 mm2 kesitli bir telli veya rgl bakr iletkenler ya da iletkenlik bakmndan buna e deer olan baka iletkenler kullanlabilir. letme Gvenliine likin Hkmler Kuvvetli akm tesislerine meslekten olmayan kimselerin girmesine ve zel gereler olmadan bunlara dokunulmasna izin verilmez. Ayrca tesislerin giriinde iletme personeli iin gerekli i gvenlii malzemeleri her zaman hazr bulundurulacaktr. Bu tesislere herhangi bir nedenle geici olarak herkesin girmesine izin verilirse meslekten olmayanlarn tehlikeye uramasn nleyecek nlemler alnacaktr. Kuvvetli akm tesislerine girilmesi ziyaretiler iin tehlikeli olacaksa bunlarn ancak iletme tarafndan zel olarak grevlendirilmi olan ve tesisleri tanyan bir kimsenin gzetimi altnda kk topluluklar halinde girmesine izin verilir. Tm yksek gerilimli kuvvetli akm tesislerinde teknik konulardan sorumlu elektrik mhendisi olmaldr. 154 kV ve daha byk kuvvetli akm tesislerinde (uzaktan kumanda edilen TM ler hari) iletme sorumlusu olarak en az bir elektrik mhendisi bulundurulmaldr. Bu mhendisin i gvenlii ve i emniyeti asndan sorumluluu; tesiste uyulmas gereken i gvenlii yntemlerini tespit etmek, emniyetli bir iletme iin uyulmas gerekli kurallar belirlemek ve gerekli ara gereleri tespit ederek sz konusu kurallara uyulmas ynnde denetlemeler yapmaktr. Kuvvetli akm tesislerinde yapm, bakm ve iletme esnasnda ii yapan elemann kiisel hatalarndan oluacak kazalarda bu mhendise hukuki sorumluluk yklenemez. Yeterli gvenlik nlemleri alnmadan ve zel aralar kullanlmadan yksek gerilim altnda hibir ekilde alma yaplamaz. Kuvvetli akm tesislerinde yksek gerilim altnda ancak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'nca yetkilendirilmi olan kurum ve kurulular tarafndan bu amala alm olan eitim kurslarn bitirerek "Kuvvetli Akm Tesisleri'nde Yksek Gerilim Altnda alma zin Belgesi" alan elektrikle ilgili fen adamlar ya da bir mhendisin sorumluluu ve gzetimi altnda olmak zere teki grevliler alma yapabilir. Yeterli elektrik bilgisi olmayan kimseler yardmc olarak altrlacaksa bunlara nceden ilgili kurulular tarafndan hazrlanan gerekli ynergeler verilecek ve aklamalar yaplacaktr. Mterek direklerde alak gerilimli blmlerde alma yaplacanda yksek gerilimli hattn gerilimi mutlaka kesilecektir. Gerilim altnda olmayan tesis blmlerinde allacanda gerilim altnda bulunan teki blmler nedeniyle alanlarn herhangi bir tehlikeye uramamas iin gerekli nlemler alnacaktr. alanlarn gvenliini salamak iin alnacak nlemler letme sorumlular genellikle yaplacak iler iin grevlendirilen kiilere iin sresi, yeri, cinsi ve nemine ilikin yazl ynergeler vereceklerdir. 122

Aadaki durumlarda yazl ynergeler verilmeyebilir: 1) i yapmakla grevlendirilen kimselerin yeterli teknik bilgi ve grgs varsa; kendisi ve yardmclar iin gerekli gvenlik nlemlerini kendi sorumluluu altna alabilirse. 2) letme sorumlusu tm devre ama ve kapama ilerini kendisi yapar ya da gzetimi altnda yaptrr ve yaplan ileri kendi denetlerse; szl olarak ya da telefonla verilen emirler, bu emri alan kimseye tekrar ettirilecektir. lgililerin saatleri birbirine gre tam olarak ayarlanmal ve ek gvenlik nlemi olarak ie balarken gerilimin kaldrlmas ve i bittikten sonra gerilimin uygulanmas srasnda yeterli sre braklmaldr. Kuvvetli akm tesislerinde yaplacak bakm onarm almalar srasnda alanlarn hayatnn korunmas asndan mutlaka alnmas gereken nlemler aada aklanmtr: a) Gerilimin kesilmesi Bakm ve onarm yaplacak yere enerji salayan tm kesicilerin almas ve bunlara ait ayrclar ile ayrma ileminin emniyet altna alnmas gerekir. b) Tekrar gerilim verilmesinin nlenmesi Gerilimin kesilmesi iin alm olan kesici ve ayrclarn bir bakas tarafndan yanllkla kapatlmasn nlemek zere gerekli nlemlerin alnm olmas gerekir. Bu maksatla, bu aygtlarn varsa tahrik ve kumanda kilitleme dzenleri kilitlenebilmeli, aygtlarn zerine "kapamak yasaktr", "hat zerinde allyor" gibi yazlar aslmaldr.Bu nlemler; rnein, kesicilerin kapanmasn nleyici anahtarl kilitleme dzeninin anahtarnn yetkili kii tarafndan alnmas ile de daha emin ekilde salanabilir. Bir alma yeri birden fazla noktadan besleniyorsa, (a) ve (b) bentlerinde belirtilen nlemler her besleme noktas iin uygulanacaktr. allacak yerde gerilim olmadnn kontrolu Tesislerin bir blmnde alma yapmak iin gerilimin kaldrlmas gerekiyorsa devre kapama ve amalarnn belirli bir zamanda yaplacan bildirmek yeterli deildir. allacak yeri besleyen tm kesicilerin alm olmasna ramen sz konusu tesis blmnn gerilim altnda olup olmad gerekli l veya gsterge cihazlar ile denetlenmeli ve denetleyen kimse gerilim olmad kansna vardktan sonra almaya balanmaldr. zerinde allacak bir tesisin gerilim altnda olmadnn saptanmasnda, yalnz devresi kesildikten sonra l aygtlarnn gstergelerinin geri gitmesi, anahtar kapatlan lambalarn snmesi ya da transformatr grltlerinin kesilmesi gibi zelliklere gvenilmemelidir. bittiinde alanlarn tehlikeyle karlamayacaklarna kesinlikle inanldktan sonra tesisler gerilim altna alnmaldr.

123

allan blme yakn yerlerde, iletme esnasnda gerilim altnda bulunmas gerekli baka blmler varsa bu blmlerdeki gerilimli ksmlara dokunmay nleyecek nlemler alnmaldr. rnein; bir anahtarlama hcresi iinde allrken, kesici ald halde, tesisin dier blmlerinde iletmeye devam edildii iin baralarda gerilim bulunabilir. Blmelendirilmemi hcrelerde hcre iine, hcre kaps kapal iken sokulmu bulunan bir ayrma plakas ile bu koruma nlemi alnm olmaldr. Byle bir nlem alnamyorsa baralarn gerilimlerinin mutlaka kesilmesi gerekir. Bir elektrik enerji tesisinde, yukarda belirtilen nlemler alnmadan hibir bakm ve onarm almas yaplmamaldr. Bu arta ramen tesisin yaplacak iler srasnda geriliminin kesilmesi imkansz ise birisi iten sorumlu tutulan, en az iki kii grevlendirilmelidir. Grevlilere verilecek donatm ve ynergeler Kuvvetli akm tesislerinde alan grevlilere, alt kurulu ya da iletme tarafndan yapaca i ve ykmllkler konusunda bilgi verilecek ve gerekli aklamalar yaplacaktr. Geici olarak ya da gzetim altnda tehlikesiz ilerde alanlara yapacaklar ilere ilikin ynerge verilmesi gerekir. Yaptrlan i, salk ve yaam iin tehlikeli ise i yaptran, alanlar gerekli koruyucu malzemelerle donatmak zorundadr. Tesisin uygun noktalarnda, kaza durumlarnda gerekli olacak ilk yardm malzemeleri ve kurtarma aygtlar her an gvenle kullanlabilir durumda hazr bulundurulacaktr.

3.5. Topraklamalar Ynetmelii

Topraklamalar ve endirekt temasa kar dier koruma yntemleri Elektrik kuvvetli akm tesislerinin topraklanmasnda Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii hkmleri uygulanr. Endirekt temasa kar ebeke tiplerine gre uygulanabilecek dier koruma yntemleri ve ebeke tip snflamalar iin Elektrik Tesisleri Ynetmelii'nde belirtilen ilgili hkmler de gz nne alnr. Ar gerilimlerin olumasn nlemek veya ar gerilimleri zayflatmak iin alnacak nlemler Toprak temas sonucunda oluacak ar gerilimlere kar alnacak nlemler: 3 amperden kk kapasitif toprak temas akmlarnda ark, zel bir nlem alnmadan kendi kendine sner. Toprak temas akmnn daha byk deerlerinde ebekenin yldz noktas aada belirtildii gibi topraklanmaldr. Sndrme bobini zerinden topraklama: Uygun deerli bir reaktans bobini ile temas noktasndaki akmn kalc akm deerine dmesi ve arkn snmesi salanmaldr. Geni ebekelerde kalc akm, arkn snmeyecei kadar bykse ebekeyi blerek snme salanmaldr. 124

Dirensiz ya da kk bir omik ya da reaktif diren zerinden topraklama: Bu durumda ark otomatik tekrar kapama ile sndrlebilir. Bu yntem hava hatlarnda kullanlr. Kablolu ebekelerde tekrar kapama rlesi kullanlmaz ve tekrar kapama yaplmamaldr. Transformatr merkezlerinde baraya giren tm hat fiderleri topraklanabilmelidir. Ak ve kapal alan ring sistemlerde, bu topraklama dzeni bamsz alan topraklama ayrclar olmaldr. Bu topraklama ayrclar hat gerilimli iken toprak temasn nleyecek elektriksel ve/ veya mekanik kilitleme dzenlerini ihtiva etmelidir. Bu dzenler salanamad takdirde hattn gerilimsiz olduunun anlalmas salanarak topraklama ayrcs kapatlmaldr. Aygtlarn koruma topraklamasna balanmas Kuvvetli akmla alan metal gvdeli elektrik aygtlarn ve koruyucu kutularn topraklama iletkenine balamak iin bir dzen bulunmaldr. Elektrik tesisleri topraklamalar ile gaz veya petrol boru hatt tesisleri veya topraklamalar kesiiyor veya aralarndaki uzaklk 2 metreden az ise, topraklama iletkeninin her iki taraf gaz veya petrol borusu zerindeki kesime noktasndan itibaren 2'er metre olmak zere veya boru hattndaki temas gerilimi 50 volt'tan az olacak ekilde izole edilmelidir. Ksa devre etme ve topraklama Gerilimi kesilmi yksek gerilim tesislerinde allacaksa, allacak blm nceden topraklanm olan bir dzenek zerinden ksa devre edilecektir. letmelerin sorumlu kimseleri, i sresince alanlarn tehlikeyle karlaabilecei hibir devre kapama ilemi yaplmamasn salayacaktr. Ksa devre ve topraklama, ancak btn almalar bittikten ve bunlar yapanlarn hepsine haber verildii kesin olarak renildikten sonra kaldrlabilir. Balama hcresi iinde alldnda, bu hcreler kablo k veya bara topraklama ayrclar ile donatlm ise bu aygtlarn kapatlmas ile istenen art salanabilir. k hatlarnn topraklanmasnda kullanlan topraklama donatm hcre iindeki teki aygtlar topraklamyorsa, gerektiinde topraklama ve ksa 125

devre etme dzenlerini balamak iin hcrede ya da aygtlar zerinde sabit balant yapmaya uygun plak blmler braklmaldr. Hcrelere girmeden topraklama salanabilmelidir. Hcre kaps balama srasnda ak olabilir. Topraklama dzenleri, hcrelere girmeden topraklama tesislerine balanabilmelidir. Hcre kaps balama srasnda ak olabilir, ancak bu durumda kapnn alabilmesi iin mutlaka kesicinin ak olmas art gerekli kilitlemelerle salanm olmaldr. Topraklama ve ksa devre etme ii, alma yaplan yerin yaknnda ve olabilirse buras ile akm kaynaklar arasnda yaplacaktr. Topraklama ve ksa devre etme dzenleri, yaplan almalardan dolay ve alma sresince hi kaldrlmayacak biimde tesis edilecektir.

126

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

ALT SAHA TPN SEME lem Basamaklar neriler

Gerilimlere gre ebeke eitlerini seiniz.

alma ortamn hazrlaynz. nlnz giyiniz. Mahallenizdeki ya da evrenizdeki ebeke eitini reniniz. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Bulunduunuz blgeye en yakn alt sahasna giderek tipi ve donanmlar hakknda bilgi alnz. Sabrl olunuz.

Datm ekillerine eitlerini seiniz.

gre

ebeke

alt sahasnda seiniz.

kullanlan

niteleri

alt sahas tipini seiniz.

alt sahalarnda karlalan en byk problemlerden biri de otlarn uzayp yksek gerilimli cihazlara temas etmesi sonucu eitli ksa devre durumlarna yol amasdr.

127

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A- PERFORMANS TEST DEERLENDRME
Performans testi sonunda evet, hayr cevaplar ile deerlendirme yapnz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz. MODL ADI: ENERJ RETM UYGULAMA FAALYET: alt Saha Tipini Seme

RENCNN ADI SOYADI:. SINIF VE NO:.

AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANILAR 1. alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m? 2.Gerilimlere gre ebeke eitlerinin standart gerilim deerlerini biliyor musunuz? 3.Datm ekillerine gre ebeke eitlerini ve zelliklerini rendiniz mi ? 4. alt sahalar niin yaplr, aratrdnz m? 5. alt sahalar hangi donanmlara sahiptir, biliyor musunuz? 6. alt sahalarndaki koruma ve kumanda elemanlarnn grevlerini rendiniz mi ? 7. Bara yapm metallerini ve bara sistemlerini biliyor musunuz.? 8. alt sahas eitlerini biliyor musunuz.? 9. Toprak st alt sahas nerelerde tercih edilmelidir, syleyebiliyor musunuz? 10.Kuvvetli akm ve topraklamalar ynetmeliklerinin ilgili maddelerini rendiniz mi? Evet Hayr

128

B- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Bu faaliyet sonunda hangi bilgileri kazandnz, aadaki boluklar doldurarak belirleyiniz. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) Ayn anma gerilimli, birbirine bal elektrik tesislerinin tamamna ................................ denir. Orta gerilim ebekeleri ................ kV ile ....................kV gerilimler arasndaki ebekelerdir. ehirleraras ve santraller aras balant iin ............................. ebekeleri tesis edilir. Elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasnda balanty salayan yksek gerilim nitelerinin bulunduu yerlere.....denir. ...., trafo merkezlerinin en nemli ksmdr. Orta gerilim ve yksek gerilim sistemlerinde, enerji hatlarnn ama ve kapama ilemlerini yapan elemanlar vardr. Bunlar;.. ve. Byk iletmelerle, enerji kesilmelerinin byk zararlara yol aaca yerlerde ..baral sistemler kullanlr. Arazinin dz olmad yerlerde .tipi alt sahalar tesis edilir . tipi alt sahalar gevek zemin toprak kaymas ve deprem kua olan yerler iin uygun deildir. Yksek gerilim: Etkin deeri .olan fazlar aras gerilimdir.

129

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

UYGULAMALI LME ARALARI (PERFORMANS TESTLER)
Modln Ad Enerji retimi Ad: Gerekli ortam ve donanmlar Soyad: ... Ama salandnda; enerji retim tesis Snf : ... ve donanmlarn seebilmek ve No.: alternatr altrabilmek. AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birini rencide gzleyemediyseniz (0), Zayf nitelikli gzlemlediyseniz (1), Orta dzeyde gzlemlediyseniz (2), ve iyi nitelikte gzlemlediyseniz (3) rakamn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz.
GZLENECEK DAVRANILAR Elektrik reten santralleri seme A)Enerji retiminde kullanlan kaynaklar syleme. B)Enerji kaynan seme kriterlerini bilme. C)Elektrik reten santrallerin birbirlerine stnlklerini syleme D)Buhar trbinli santral nitelerini ve grevlerini bilme E)Yapl ekline gre hidroelektrik santral eitlerini syleme. F) lkemizin byk elektrik santrallerini syleme G) Elektrik santralleri donanmlarn bilme H) Santraller aras haberleme sistemlerini bilme Alternatrleri seme ve altrabilme A) Alternatr zelliklerini seebilme B) Alternatr deneyleri iin doru l aletlerini seme C) Alternatrlerin niin ve nasl uyartldklarn bilme D)Alternatr deneylerini gerekletirme E) Alternatr iletmeye alabilme alt sahalar donanmlar ve tiplerini seme A) Gerilimlere gre ebeke eitlerini syleme B) Datm ekillerine gre ebeke eitlerini syleme C) alt sahalar donanmlarn bilme D) alt sahas eitlerini bilme E) lgili kuvvetli akm ve topraklamalar ynetmeliklerini bilme Gvenlik aletlerini kullanma A)Eldiven, baret, l aletleri ve dier ekipmanlarn kullanm TOPLAM PUAN
0 (kt) 1 2 3 (zayf) (orta) (iyi)

DEERLENDRME
Performans denetim listesinde kazandnz davranlar retmeniniz tarafndan belirlenen deer leine gre deerlendirilecektir. Yukardaki lee gre kendinizi deerlendirip yetersiz bulduunuz faaliyeti tekrar ediniz. 130

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET -1 CEVAP ANAHTARLARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10C D C A B C D B B D

KELME OYUNU

131

RENME FAALYET -2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5

D C A D D

RENME FAALYET -3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ebeke 1 kV ile 35 kV ok yksek gerilim alt sahas G trafosu Kesici ve Ayrclardr. ift baral Cihaz tipi Toprak st 1000 V un stnde

132

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

nternet arama motorlar www.google.com.tr www.yahoo.com Trk Standartlar Enstits Teda Blge Mdrlkler Teia Blge Mdrlkleri Devlet Su leri (D.S..) Blge Mdrlkleri niversitelerin Elektrik Eitimi Yapan Blmleri niversite ve Halk Ktphaneleri www.biltek.tubitak.gov.tr/merak_ettikleriniz/tum_sorular.php www.taek.gov.tr/ogrenci/index.html

133

KAYNAKA KAYNAKA
OLAK lhami, Senkron Makinalar, Sekin Yaynevi, Ankara, 2003. ALACACI, Mahmut, Adem Altunsal, Elektrik Makineleri 2, skenderun, 2003. ALACACI, Mahmut, Adem Altunsal, A. Akm Elektrik Makineleri , skenderun, 2004. ALPERZ,Nusret,Elektrik Enerjisi Datm, .T.. Elk. Fak. Em. r. Grevlisi. BAYRAM,Mustafa,Elektrik Tesislerinde Topraklama,.T..Ktphanesi. ALIKAN, Kemal, Hulki Pak, Kemal Yldr, Fikret Kk, Orta Gerilim Elektrik Tesislerinde Koruma ve Kontrol, Trkiye Elektrik Kurumu Yaynlar,1990. ukurova Elektrik A.. Eitim ve Aratrma Mdrl,Kumanda ve Manevralar. ukurova Elektrik A.. Yksek Gerilim Tehizat. Devlet Planlama Tekilat, Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005), Ankara , 2001. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl eitli rapor ve yaynlar,TC Resmi Gazete,"Trkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik retimi, letimi, Datm ve Ticareti ile Grevlendirilmesi Hakknda Kanun,19 Aralk 1984 - Say : 18610. KALENDERL, zcan, .T.. Elk. Fak. Em. r. Grevlisi, Ders Notlar. KAPUDERE, Fikret Nurettin, retim Grevlisi, Ders Notlar. KARAOSMANOLU, F., Trkiye ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, niversite rencileri evre Sorunlar Kongresi, Fatih niversitesi, stanbul, 12-14 Nisan, 2003. KILIN, Eyp, Endstriyel Elektrik,K.Mara, 2003. Mesleki ve Teknik Ak retim Okulu, Enerji retimi, letimi ve Datm,Ankara,1991. PENT,M.Adnan,ElektrikSantralleri,EnerjiletimiveDatm,stanbul. 134

PENT, M. Adnan, Senkron Makineler, Ankara, 1975. PENT, M. Adnan, Hsamettin ATE, Elektrik Makinelerinin Esaslar, Ankara,1990. SARA, Hayrullah, Orta Gerilim Tehizat, Soma Elektrik Tek.Gelitirme ve Eit Mer.Yaynlar. Soma Elektrik Teknolojileri Gelitirme ve Eitim Merkezi Yaynlar, Havai Hat El Kitab T.C. Enerji veTabii Kaynaklar Bakanl, Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii,Ankara ,2001. TURAN, Mehmet Ali, retim Grevlisi, Ders Notlar. LEROLU, Kemal Yksek Gerilim Tehizatlarnda Koruma LTANIR,M.zcan , Makaleler,RESSAD Bakan Ankara niversitesi retim yesi,2005. NALAN, Emin, Elektrik Makinelerinin Sarglar veBunlarn Yaplmas, .T..Ktphanesi NALAN, Sebahattin, Alternatif Enerji Kaynaklar (Ders Notlar) STNEL, Mustafa, Mahir ALTIN, Mehmet KIZILGEDK, Endstriyel Elektrik, Ankara, 2001. STNYURT,Ali ,Datm ebekelerinde Malzeme ve Tehizat,TEK Eitim Dairesi Bakan ABB web sitesi, www.abb.com www.dalgaenerjisi.com www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/ENERJI/enerji.html www.dizin.cc/detail/2556007/ www.dsi.gov.tr/cocuk/cocuk.htm www.emo.org.tr www.kcetas.com.tr www.jeotermaldernegi.org.tr www.obitet.gazi.edu.tr/dokumanlar.htm www.schneiderelectric.com.tr TEA web sitesi,www.teias.gov.tr 135

Trk Standartlar Enstits web sitesi,www.tse.org.tr www.tusiad.org/turkish/rapor/enerji/html/sec6.html

136