Pagbabagong Morpepenemiko

1.Asimilasyon --sakop ng uring ito ang mga pagbabagong nagaganap sa /ng/ sa pusisyong pinal dahil sa impluwensya ng ponemang kasunod nito,. Tulad ng naipaliwanag na, isa sa tatlong ponemang pailong, /m, n, ng/, ang ginagamit batay sa kung ano ang punto ng artikulasyon ng kasunod na ponema upang maging magaan at madulas ang pagbigkas sa salita. Mga halimbawa: PANG a, e, I, o, u k, g, h, m, n, ng, w, y Pang-altar Pangeharsisyo Pang-isis Pang-orasan Pang-upuan Pangkamay Panghukay Panggatong Pangnayon Pang wakas pangyero PAM b, p PAN d, l, r, s, t

[pang-] + paaralan = pampaaralan [pang-] + bayan = pambayan Pang + baon = pangbaon - pambaon

Pang + lunas = panglunas - panlunas [pang-] + dikdik = pandikdik [pang-] + taksi = pantaksi b.GANAP na asimilasyon --bukod sa pagbabagong nagaganap sa ponemang /ng/ ayon sap unto artikulasyon ng kasunod na tunog, nawawala pa rin ang unang ponema ng nilalapiang salita dahil sa ito ay inaasimila o napapaloob na sa sinusundang ponema. Halimbawa; [pang-] + palo = pampalo = pamalo [pang-] + tali = pantali = panali

pambansa pampanitikan pambayan pambalarila pambaranggay pambutas pampalengke pampasko=pamasko pamista

pandulaan panlaro panrahuyo panrangya pansulat=panulat pansukat=panukat pantali=panali pantapal=panapal

*Uri ng asimilasyon a.PARSYAL o di-ganap na asimilasyon. --ay yaong karaniwang pagbabagong nagaganap sa pailong na /ng/ sa pusisyong pinal ng isang morpema dahil sa impluwensya ng kasunod na tunog. Ang /ng/ ay nagiging /n/ o /m/ o nananatiling /ng/ dahil sa kasunod na tunog. Bukod ditto ay wla nang ibang pagbabagong nagaganap. -- nangyayaring sa panlaping Pang na nagging Pam kapag inuunlapi sa mga salitang nagsisimula sa Pat B at nagiging Pan kapag inuunlapi naman ang mga salitang nagsisimula sa D,L,R,S, at T. Halimbawa:

at iba pa: Ipambili-ipamili Ipambayad-ipamayad Ipampasyal-ipamasyal pampalit-pamalit pamputol-pamutol pampasok-pamasok pansaksak-panaksak pansulsi-panulsi pansapin-panapin pantabing-panabing pantahi-panahi pantakip-panakip pantulak-panulak --subalit hindi nangyayari ang asimilasyong ganap sa lahat. May mga salitang nananatili ang dating anyo ng salitang-ugat. Hindi naasimila ang tunog ng p, b, s, t. Halimbawa: [pang-] + bansa =pambansa (Xpamansa) [pang-] + luto =panluto (Xpanuto) at iba pa: pambukas = hindi pamukas pambabae = hindi pamabae pambarilarila = hindi pamalarila pampaaralan = hindi pamaaralan pampaligo = hndi pamaligo

--may mga salitang maaring gamitan ng alinman sa dalawang uri ng asimilasyon, ngunit may mga salitang nakamihasnan nang gamitan lamang ng asimilasyong parsyal. Sa ibang salita, hindi na nagaganap ang pagkawala ng unang ponema ng ikalawang morpemang isinasama sa pagbubuo ng salita. Halimbawa; --yaong maaring gamitan ng dalawang uri ng asimilasyon [pang-] + kuha = pangkuha*panguha [pang-] + tabas = pantabas*panabas

--bagamat opsyunal ang pagpapalit, higit na gamitin ang anyong may /r/ sapagkat higit na naayon ito sa likas na hilig ng tao nag awing lalong madali para sa kanya ang pagbigkas. Samantala sa Halimbawang: ma- + dunong = madunong marunong *mapapansin g maaring magkapalitan ang /d/ at /r/. *pansinin na ang pagpapalitan ng /d/ at /r/ ay nagaganap kapag itoy nakapagitan sa dalawang patinig.

Sa lumang balarila, may tuntuning binabanggit na ang /d/ ay nagiging /r/ kapag napapagitna ito sa dalawang 2. Pagpapalit ng ponema --may mga ponemang nababago o napapalitan sa pagbubuo ng mga salita. Kung minsan, ang ganitong pagbabago ay nasasabayan ng pagpapalit ng diin. /d/-- /r/ --ang ponemang /d/ sa pusisyong inisyal ng salitang nilalapian ay karaniwang napapalitan ng ponemang /r/ kapag patinig ang huling ponema ng unlapi. Halimbawa; ma- + dapat marapat ma- + dunongmarunong --mapapansing sa unang halimbawa, ang pagpapalit ay sapilitan at hindi opsyunal. Hindi sinasabi ang *madapat. --may mga halimbawa naming ang /d/ ay nasa pusisyong pinal ng salitang nilalapian. Kung ito ay hinuhulapian ng [-an] o [-in], ang /d/ ay karaniwang nagiging /r/. Halimbawa: Lapad + -an = lapadan laparan Tawid + -in = tawidin tawirin Lakad + -in = lakadin lakarin Bakod + -an = bakodan bakuran ka + dagat + an = kadagatan karagatan ka + dapat + an = kadapatan karapatan patinig. Sa lumang balarila man o sa makabagong pananaw sa wika ay may taliwas. Gaya sa sumusunod na salita. madula at hindi nagiging marula madulas at hindi nagiging marulas madamo at hindi nagiging maramo

/h/ -- /n/ --sa ilang halimbawa , ang /h/ ng panlaping /-han/ ay nagiging /n/. Halimbawa: tawa + -han = tawahan tawanan /o/ -- /u/ --nagiging /u/ ang /o/ sa dulong pantig ng salitang ugat kapag nahuhulapian. Halimbawa: Larolaruan Turoturuan Sinopsinupin Putolputulin Buo--buuin Birobiruin Lagoklagukin Haponhapunin Palopaluin --nagiging /u/ ang /o/ sa dulong pantig ng saliatngugat kapag inuulit ang salita.

Halimbawa: bagobagung-bago likoliku-liko bakobaku-bako sinosinu-sino anoanu-ano gulogulong-gulo

3.Matatesis --sa lumang balarila, ang pagbabagong ito ay tinatawag na maylipat. Sa pagbabagong morpoponemikong matatesis nagkapalitan ng posisyon ang ponema. Kung minsan, bukod sa paglilipatan ng posisyon ng ponema ay may nakakaltas pang ponema. --kapag ang salitang ugat na nagsisimula sa /l/ o /y/ ay ginitlapian ng [-in], ang /l/ o /y/ ng salitang ugat at ang /n/ ng gitlapi ay nagkakapalit ng pusisyon.

takip + -an = takipan takpan sara + -an = sarahan sarhan kuha + -in = kuhanin kunin tupad + -in = tupadin tupdin sunod + in = sunodin sundin dala + han = dalahan dalhan dakip + in = dakipin dakpin asin + an = asinanasnan sara +han = sarahan sarhan buhos + -an = buhusan busan mag- + tagay = magtagay -- managay 5.Paglilipat diin --may mga saliatng nagbabago ng diin kapag nilalapian. Maaring malipat ng isa o dalawang pantig ang diin patungong huling pantig o maaring malipat ng isang pantig patungong unahan ng salita. --itoy isang pagbabagong morpoponemiko na nagbabago ang diin ng salita kapag nilalagyan ng panlapi Halimbawa: Luto + -an = lutuan Ka- + lakad + -an = kalakaran basa + -hin =basahin ka- + sama + -han = kasamahan laro + -an = laruan (lugar)

Halimbawa: atip + -an = atipan aptan tanim + -an = taniman tamnan walis + -in = winalis niwalis luto + -in = linuto niluto ni- + laba + -han = nilabahan nilabhan yaya + -in = yayain niyaya lipad + in = linipad --nilipad

*pansinin na hindi natin alging ginagawa ang paglilipat ng posisyon ng gitlapi at ng salitang-ugat. *halimbawa, hindi natin itinuturing na tama ang salitang nikuha, nikain, nitukso, nisulat atbp. Ngunit itinuturing nating tama ang niwalis, niluto, niyaya, nilabhan, atbp.

4.Pagkakaltas ng ponema --sa lumang balarila ang maykaltas ay itinuturing na isa sa mga pandiwang di-karaniwan. Sa pagbabagong ito, may nawawalang ponema sa loon g salita. --nagaganap ang pagbabagong ito kung ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawala sa paghuhulapi ditto. Halimbawa: