1.

AYDINLATMA
nsan, yaam boyunca birok almasnda a gereksinim duyar. Doal k (gn ) yeterli olmad hallerde yapay kla aydnlatma zorunluluu duyulur. 19.yzyln ortalarna kadar, ra,mum,ve ya lambalar ile yaplan yapay aydnlatma, akkor telli lambalarn bulunmasyla birlikte sratle gelimeye balam ve sonraki yllarda floresan lambalarla balamak zere dearj lambalarndaki gelimelere paralel olarak bugnk dzeyine ulamtr. Halen lkemizde retilen elektrik enerjisinin yaklak % 21i aydnlatma amal olarak kullanlmaktadr. Trkiyede elektrik enerjisi tketiminin sektrlere dalm aadaki gibidir.

SANAY

%73

%10 %50 %50 %100

AYDINLATMANIN TKETMDEK PAYI %21,29

EV TCARETHANE %21 RESM DARE %3 SOKAK AYDINLATMASI %2 CER %1

2. AYDINLATMANIN YARARLARI:
Gnmzde gerek bireylerin zel isteklerine cevap vermek gerekse olaan ve olaan d hallerde oluabilecek farkl sorunlar zmek amac ile iyi bir aydnlatma ihtiyatan ok bir zorunluluk halini almtr. yi bir aydnlatma ile zetle aadaki yararlar salanr. a)EKONOMK POTANSYEL ARTAR: Endstri kurulularnda gece vardiyalarnda i veriminin gndz elde edilenle ayn olmas iin iyi bir aydnlatma gereklidir. Ayrca eitim ve retimde de gece almalarnn verimi ve teviki iin iyi bir aydnlatmann etkisi gz ard edilemeyecek derecededir. b) VERM ARTAR: yi grme koullarn salayan iyi bir aydnlatma ile, gzn gereksiz yere yorulmas ve dolaysyla grme hz ve gr keskinliinin arttrlmas ile yaplan iin hz da arttrlm olunur. Hata oran azalr ve sonu olarak da i verimi ykselir. Yaplan bir aratrmada endstriyel tesislerde aydnlk dzeyinin 200 lxden 300 lxe kartlmas halinde i veriminin %1,6 500lxe kartlmas halinde ise %3.1 orannda bir art gsterdii tespit edilmitir. c)GZN GRME YETENE ARTAR: Gzn grme yetenei denince kontrast (aydnlk-karanlk fark) duyarll, ekil duyarll(keskinlik) ve grme hz anlalr. Bunlarn arttrlabilmesi iyi bir aydnlatmaya baldr. d)GZ SALII KORUNUR: Gzn iyi aydnlatlmam bir ortam nedeni ile yorulmas ve rahatsz olmas gz salna olumsuz ynde etki yapar. Gzn yaps, ileyii , zellikleri ve fizyolojik-optik esaslar gz nne alnarak yaplacak iyi bir aydnlatma gz saln korumann yansra psikolojik olarak da olumlu ynde bir etki yapar.

e)KAZALAR AZALIR: Gerek fabrikalar ve sanayi tesislerinde gerekse trafii youn olan yollarda kazalar oluturabilecek etkenler iyi bir aydnlatma ile zamannda ve tm aklyla fark edilecei iin kazalardan saknlabilir. CIE uluslar aras aydnlatma komisyonunun ilgili yaynnda yol aydnlatmasnn trafik kazalarna etkisi aka ortaya konmutur. Bunu dnyann sayl metropollerinden New York ve Paris ehirlerinden vereceimiz iki rnekle aklarsak; New York ehrinin kuzey blmnn iki ayr ksmnda iki ayr kesimde yaplan aydnlatmadan sonra gece kazalar %36,4 orannda azalmtr; bu azalma trafiin artmasna ramen gzlenmitir. kinci rnekte ise Fransada Paris-Versailles yolu aydnlatldktan sonra yllk kazalarn says 8den 2ye dmtr. lmle sonulanan kazalar ise sona ermitir. f)GVENLK SALANIR: yi bir aydnlatmann en nemli yararlarndan biride gvenliin salanmasna olan katksdr. Meru olmayan davranlar genellikle karanlk veya iyi aydnlatlmam ortamlarda gerekleir. ehir ii sokaklarnda ve ehir d yollarndaki aydnlatma, gece saldrlarna kar etkili bir nlem oluturur. Hrszlk ve gasp amal eylemde bulunanlar aydnlktan rkerler. g)YAAM KONFORU ARTTIRILIR: Gnmzde, belirli bir yaam standardnn stnde estetik duygular cevaplandrlmas gerekli hayati ihtiyalar halindedir. Bu psikolojik ihtiyalardan baka grme konforu ile ilgili fizyolojik ihtiyalarda iyi bir aydnlatma ile karlanarak insanlara huzur ve ferahlk salanr. Yukarda saylan yararlar salayan iyi bir aydnlatma daima ekonomiktir. nk salanan her bir yarar lke ve kiilerin ekonomilerine kendi ynnden olumlu katklar yapaca gibi elektrik enerjisinden de byk tasarruf salanr. 2.1. NEDEN YOL AYDINLATMASI ? Karayollarnda herhangi bir tat kullanan bir src, nnde uzanan yolun kendi gr alan iinde kalan blmne ilikin ayrntl grsel bilgiye sahip olmak zorundadr zellikle ehirler aras yollarda (otoyollar, ekspres yollar) 120 km/he varan yksek tat hzlar iin src: a) Yolun 5-15 sn. iinde geecei blgesini rahatlkla grebilmeli; b) Yolun bu blmne gre kendi konum ve hareketlerini gzleyebilmeli; c) Kendi gr alan iine kalan dier tatlarn hareketlerini izleyebilmeli: d) nnde uzanan yol zerinde varolabilecek engelleri ve bunlarn konumlarn iyi seebilmelidir. Hareket halinde olan bir tat srcsnn gr alan iinde srekli deien bir grnt vardr. Yol zerindeki eitli iaretler, yoldaki trafik klar, dier tatlarn eitli kl iaretlerini ve srekli yer deitirmeleri src iin devaml olarak deien bir grnt oluturur. Ayn zamanda yol ayrlmalar, kavaklar ve yol dnleri de srcnn gr alan iinde kolayca alglanabilmesi gereken grsel bilgilerdir. Gece trafiinde kazalarn nlenmesi bakmndan iyi bir yol aydnlatmasnn nemi byktr. Aydnlatlmam yollarda, aksi ynden gelen tatlarn farlarnn srclerin gzlerini kamatrmas, yolun gidiinin yalnzca tat klar ile belirlenememesi ve zellikle yal havalarda yol rtsnn byk lde aynasal yanstma zellii kazanmas sonucu tat klarnn yolu aydnlatmada hemen hemen hibir yarar salamamalar kazalara neden olur. Hatta aydnlatmann iyi yaplmas halinde bile bu tr kazalar meydana gelebilir. Gnmzde zellikle yksek hz limiti olan otoyollarda meydana gelebilecek kazalarn nemi byktr. Bu konuda uluslar aras aydnlatma komisyonu (CIE) ve eitli lkeler tarafndan aratrmalar deneyler yaplm ve aydnlatma ile kaza,saldr,trafik dzeni arasndaki ilikiler incelenmitir. Aadaki sonular elde edilmitir.

2.1-a) Aydnlatma ve Kazalar: Yol aydnlatmasnn gece yaplan kazalar zerindeki etkisi ile ilgili ilk aratrmalar 1850lerde ngilterede Tamaclk ve Yol Aratrma Laboratuar tarafndan yaplmtr. Bu almalar lm ve ar yaralanmalarla sonulanan kazalarn yol aydnlatmas sayesinde %30 azaltlabileceini gstermitir. 1980 ylnda CIE tarafndan yaplan ve yaklak 50 deneye dayanan sonulara gre iyi bir yol aydnlatmas yapld zaman l ve yaralanmalarla sonulanan kazalarn saysnda; -Kark trafikli ehir yollarnda %30, -ehirleraras yollarda %45, -Otoyollarda %50, (ve daha ok) azalmann meydana geldii tespit edilmitir. Uluslar aras aydnlatma komisyonu (CIE) tarafndan daha nce aydnlatlmam 64 ayr yol zerinde yaplan bir aratrma sonucu sz konusu yollarn aydnlatlmalar halinde ; -lmle sonulanan kazalarda %50, -Ciddi hasar meydana getiren kazalarda %67, -Hafif kazalarda %84lk bir azalma meydana geldii saptanmtr. 1987-1988 yllarnda ehir ii ve ehir d 244 yol zerinde yaplan 30 deiik aratrmann sonucu CIE tarafndan rapor haline getirilmitir. Bu rapora gre yol aydnlatmalar sonunda: -Yaya kazalar %57den %45e, -lmle sonulanan kazalar %65den %48e, -Ar yaralanmalarla sonulanan kazalar %30dan %24e, -Btn kazalarn toplam says ise %53den %14e inmitir. 1973 ylnda Bayndrlk ve skan Bakanlnn yapt aratrmalar, aydnlatmann Belika ulusal yollarnn gvenliini nasl etkilediini incelemektedir. statistiklere gre gece kaza yapma riski, gndze oranla 1,6kat daha fazladr. Yaralanmalarla son bulan kazalar 5,4 sadece maddi zarar gsteren kazalar ise 2,1 kat daha fazla oranla geceleri yaplmaktadr. Btn bunlar gz nne alnrsa srclerin gr alglamalarnn arttrlmas sonucu kaza oranlarnn azaltlabilecei sylenebilir. Bunun iin teorik olarak gece gr alglamasn gn ndaki seviyeye karmak gerekmektedir ancak hibir aydnlatma sisteminin bun baarmas mmkn deildir. Bunun yerine kabul edilebilir minimum standart kalite bulunmaya allmaktadr. Buna gre en nemli kriter: -Yollarn aydnlanma seviyelerinin ykseklii, -Aydnlatclarn-aydnlanmann salanmas, -Yolda lineer aydnlanmann salanmasdr. 2.1.b) Aydnlatma Derecesi ve Kazalar: Yollarn aydnlatlmas ile kaza orannn azaltlaca ispatlanmasna ramen kaza oran ile aydnlatma derecesi arasndaki iliki fazla bilinmemektedir. ngilterede eitli aydnlatma dereceli birok yollarda yaplan bir deneye gre kaza orannn 1,2 ile 2,0cd/m2 k younluklu yollarda 0,3ile 1,2cd/m2k younluklu yollara gre %20 ile %30 arasnda daha dk olduu geici sonucu kmaktadr fakat buradan gerekli aydnlatma derecesi konusunda tam bir fikir elde edilemez. Yaplan aratrmalarn sonucuna gre Belikada Bayndrlk ve skan Bakanl, tat younluunun 600e ulat tm yollara aydnlatma sistemlerinin yerletirilmesine ve otobanlarda srekli aydnlatmann yaplmasna karar vermitir. 1981-1983 yllar arasnda benzin fiyatlarndaki artlar ve baz ekonomik sebeplerden dolay Belika hkmeti otoyollarda 00:30-05:30 aras aydnlatmann
3

kapatlmasna karar vermitir. Baz teknik sebeplerden dolay bu kararn tm yollarda uygulanamamasna ve 1984de de tamamen kaldrlmasna ramen bu sre iinde kaza oranlarnda art grlmtr. Bu oranlar aadaki gibidir. a) 00:30-05:30 Aras aydnlatmann kapatlmas hali: Kazalar : %6,3 artmtr. lmler : %38,5 artmtr. Ar yaralanmalar : %108 artmtr. b) 00:30-05:30 Aras aydnlatmann azaltlmas hali: Kazalar : %23,9 artmtr. lmler : %10 artmtr. Ar yaralanmalar : %98,6 artmtr. Bu oranlar aydnlatmann trafik kazalar zerindeki etkisi ve yollarda minimum 2cd/m2 aydnlanmann salanmasnn gereklilii konusunda daha nce yaplan aratrmalarn sonularn dorulamaktadr.

-Gece aydnlatma seviyesi ile kazalar arsndaki iliki CIE yaynnn 12.2 nolu nerisine gre kt bir aydnlatma sisteminden iyi bir aydnlatma sistemine doru gidildike kaza says %40 orannda azalmaktadr. 1981 ylnda J.VALNin yapt almalara gre kontrastlarn %95 orannda fark edilebilme olaslklar aadaki gibidir. -0,25 cd/m2 aydnlanma %2 -0,50 cd/m2 aydnlanma %30 -1,00 cd/m2 aydnlanma %51 -2,00 cd/m2 aydnlanma %62 Kontrastlar fark edebilme olaslklar zaten dk olduundan enerji kstlamas amacyla aydnlanma seviyeleri drldnde risk gzle grlr ekilde artmaktadr. Orta kalitedeki bir sistem iin aydnlanma 1/10 cd/m2lik azalma kaza saysnda %5 orannda bir arta neden olmaktadr. Enerji krizinden dolay dnyada birok lkede iki seviyeli (yar karartmal) aydnlatma sistemleri kullanlmaktadr. Ancak bu genel anlamda dnlrse ekonomik sebepler kt sonular dourmaktadr. Aada iki rnek grlmektedir. -1975,1976 ve 1977 yllarnda Hamburgda caddelerin %40nda 21:00-05:00 saatleri arasnda elektrik gc tasarrufu yaplm 17,6 milyon mark kaza artnda harcanmtr. -1973 ve 1974 yllarndan Cheshirede (ngiltere) ehir aydnlatma seviyesi %50 drlmtr. Bu ekilde iki ylda 100 bin poundluk elektrik gc tasarrufu yaplm 6 milyon pound ise kazalar iin harcanmtr. 2.1.c) Aydnlatma ve Saldr: 1981 ylnda Lyon kentinde J.C Marinier tarafndan ciddi bir alma yaplmtr. Bu alma Aydnlatma/Emniyetoranyla yakndan ilgili olan ve insanlara kar yaplan saldrlarla ilgilidir. Bu saldrlarn %90 gece meydana gelmektedir. Her su ilendiinde tarih,zaman ve adreslerle beraber olay yerinin aydnlatma seviyesi de yazlm lmler civar alanla ilgili zellikler gz nne alnarak tamamlanmtr. Ana

bilgiler (yer,zaman ,su tipi) her gn ehir caddelerinde meydana gelen saldr ve hrszlklar kaytlara geirmekle sorumlu olan belediye aratrma blmnden elde edilmitir. Aadaki grafik bu almalara dayanlarak karlmtr.

-Aydnlatma seviyesi ile emniyet oran arasndaki iliki Aydnlanmann 15lx (yaklak 1,3 cd/m2) olduu blgelerde polisin etkinliinin artmas ve saldrganlarn ekingenlii sebebiyle saldrlarn gzle grlr oranda azald grlmektedir. Saldr genellikle kaldrmlarda meydana geldiinden bu blgede yeterli aydnlanmann salanmas gerekmektedir. HPS(Yksek-G Sodyum )aydnlatclarla donatlm modern yksek verimli cadde aydnlatmalar srcler iin yolu iyi bir ekilde aydnlatmakla beraber kaldrmlarda da yayalar saldrlara kar koruyarak uygun aydnlanmay salamaktadr. Belikadaki istatistiklere gre geceleri yaya yaralanmalar dier yaralanmalarn yaklak iki kat lm riski ise %50 orannda daha fazladr. Ya ortalamalarna gre dzenlenmi istatistik sonular aada grlmektedir. -kk ocuklar 21 -ocuklar 15 -genler 8 -yetikinler 14 -65-74 ya aras 14 -75 ya ve yukars 28 Grld gibi ocuklar ve yallarn korunmas daha zor olmaktadr. Yeterli aydnlanma saland takdirde yukardaki oranlarn byk dn gsteren alma R.A.WEALE tarafndan yaplmtr ve sonular aada grlmektedir. -kk ocuklar 0,7 -ocuklar 0,9 -genler 1,1 -Yetikinler 1,1 -65-74 ya aras 0,8 -75 ya ve yukars 0,7-0,3

2.2.CIEYE GRE YOL TANIMLARI Uluslar aras aydnlatma komisyonu CIEnin Motorlu Trafik Yollarnn Aydnlatlmas in Tavsiyeler adl,1977 ylnda yaynlanan 12 numaral yaynnda yol tiplerine ilikin terminoloji aadaki gibi verilmitir.

Yol: Kamuya ait tat trafii iin kullanlan her trl yola verilen genel isimdir. Cadde: Bir veya iki yanndan ksmen veya tamamen binalar ve yaya kaldrmlar ile snrlanm yola verilen isimdir. Otoyol: Yalnzca motorlu tat trafii iin kullanlan ve yalnzca hemzemin olmayan kavaklar yardm ile girilip klabilen ,durma ve park etmenin yasakland yollardr. Bu tip yollar iki veya daha fazla, birbirinden ayr ve tek ynl, yan yana giden (gidi ve geli trafik ynleri iin)yol ihtiva ederler. ift otoyol: Gidi eritleri geli eritlerinden ayrlm bulunan otoyollardr. Ayrlma dar ve alak bir duvarck eklinde olabilecei gibi ,kamamaya kar bitkiler ekilmi genie bir erit eklinde de olabilir. Tnel: ehir d yollarnda yan trafik eritlerine bitiik bulunan ve gerektiinde zerinde ancak durulabilen kaplamasz ksmdr. Trotuar: oseye bitiik, oseye gre biraz daha yksek ve yayalarn yrmelerine zg olan ksmdr. Diplik-Fon veya Zemin: Engellerin parlt (luminans) kontrastndan dolay, zerinde veya nnde grndkleri yzeydir. Diplik genel olarak yol demesi ve banket tarafndan oluur. Arka planda bulunan dey yzeyler (bina yzleri, sk aalar,vb.) de dipliin bir ksmn oluturabilir. Boyuna Yol izgisi: Yol demesinde yol eksenine paralel herhangi bir izgidir. Boyuna Dzlem: Doru yol halinde kaynaktan ve bir boyuna yol izgisinden geen bir dzlemdir. Enine Yol izgisi: Yol demesinde yol eksenine dik herhangi bir izgidir. Enine Dzlem:
Kaynaktan ve bir enine yol izgisinden geen dzlemin addr.

Ekspresyol: Otoyola benzeyen fakat, -ki veya daha fazla tek ynl yol (yanyana ve birbirinden refj vb. ile ayrlm gidi ve geli yollar ihtiva etmeyen, -Kavaklarnn hepsi hemzemin olmayan yollardr.

ok Amal Yol: Her trl tat trafiine ak yol(yayalar,bisiklet ve motosiklet dahil). Ana Yol: lkenin i ulam sisteminde kullanlan youn trafikli yollardr. Tali Yol: lke ii ulamda kullanlan ve trafik younluu ana yola gre daha az olan yollardr. evre Yolu: ehirlerin evresini dolaan ve trafii ehir merkezinden uzaklatran yollardr. Radyal yol: Bir ehrin merkezi yerleim blgelerini,ehir d yerleim blgelerine direkt olarak balayan yollardr. Ticari Cadde: Yanlarnda binalar olan, ticari amalarla kullanlan ve ar ykl tat trafiinin fazla olduu, geceleri genellikle aydnlatlmasna gerek olmayan yollardr. Al Veri Caddesi: Yanlarnda binalar ve ounlukla dkkanlar ve byk maazalar bulunan ,geceleri genellikle aydnlatlan ve youn yaya trafii olan yollardr. 2.3. YOL AYDINLATMASI KAVRAMLARININ TANIMLARI 2.3.1. Yol le lgili Baz Tanmlar: Yol Aydnlatmas: Su yollar ve demir yollar dnda kalan sokak, ehir d yollar, kpr ve tnel gibi kamu karayollarnn duraan (sabit) olarak aydnlatmasdr. NOT: Motorlu aralarn aydnlatmas bunun dndadr. Sokak Aydnlatmas: ehir ii yollar ile meydanlarn aydnlatmasdr. NOT: Bina yzlerinin de aydnlatmaya katks vardr.
ehir D Aydnlatmas:

Konutlu blgelerin dndaki yollarn aydnlatmasdr. NOT: ehirleraras anayollar ve ehir evre yollar; bunlarda bina yzlerinin etkisi yoktur. 2.3.2. Yollarn Snflandrlmas: Sokak belediyenin il iindeki yollar ilin ve ehirleraras yollar devletin olduu kabul edilerek,bu idare rgtne uyan bir snflandrma yaplabilir. Yollarn nemine Gre: a) Anayol (veya damar),

b) Birinci, ikinci,...vb. derecede olan yollar iin, birincil ve tali (ikincil) yollar eklinde bir gruplandrma yaplabilir. A.F.E. Fransz Aydnlatma Dernei, ose genilii b ile, k kaynaklarnn ykseklii hye gre iki kategori belirtmektedir: a) Kategori A: b<h b) Kategori B: b>h Ayrca trafik younluuna gre: 1., 2.,....ve 5. snf (hizmet) yolar saptamaktadr. D.I.N. Alman normunda yollar ,saat bana bir ynde geen ara saysna veya trafiin trne gre snflandrlmtr: a) Saatte, bir ynde geen ara says yaklak olarak 1000 olan yksek trafikli yollar, b) Saatte,bir ynde geen ara says yaklak olarak 500 olan trafik yollar, c) ehirleri otoyollarna balayan yollar, d) Motorlu ara trafii yksek olmayan fakat yaya trafii yksek olan dkkanl yollar, e) Trafii orta olan yollar, f) Zayf trafikli yollar I.E.S. Amerikan standardnda, konutlu alanlar; a) ,ar semti b) Ara semt c) D veya ky semti ; olmak zere,e ayrldktan sonra yollar, yerleme (iskan) alanlarnda e ve bu alanlarnda e ve bu alanlarn dnda ikiye ayrlmtr: a) Birincil (major) yollar; yksek trafikli alanlarn dnda ikiye ayrlmtr. b) Toplayc (collector) yollar; tali yollar esas damarlara balayan yollardr. c) Yresel (mahalli) yada ikincil yollardr a1) Ekspres yollar:Yandan girilmesi tam veya ksmen yasaklanm ve kesime geitleri genel olarak korunmu (muhafaza edilmi) otoyollardr. b1) Serbest yollar (freeways): Yandan girilmesi tam olarak yasaklanm ve kesimesiz otoyollardr. C.I.E. Uluslararas Aydnlatma Komisyonu, kamu yollar aydnlatmas hakkndaki uluslar aras tavsiyelerinde, yollar aadaki snflandrmaya tabi tutulmutur: a) Youn ve hzl trafikli yollar (en nemli konu trafik gvenlii ve konforu). b) Araba ve yaya trafii nemli olan yollar. c) Konutlu (meskun) semtlerdeki yollar. Bu snflarda alt snflara ayrlmtr. A1) Byk (ar) trafikli yollar A2) nemli trafikli yollar --Zayf trafikli yollar ehir ii (konutlu alan) yollar: A1) Gei ve evre damarlar. B1) Yresel (mahalli) trafik yollar. B2) yresel ikincil (tali) trafik yollar. NOT: a)Trafiin nemini karakterize eden deerlerin ulusal komiteler tarafndan saptanmas ngrlmtr.

2.4. FOTOMETRK BYKLKLER

Ik Gc: Gzn duyarll dalga boyuyla deiir. Maksimum duyarllk 555nm. Dalga boyunda yaylan gcn 1wattbir k watt olarak tanmlanabilir. Hesaplamalara
8

gre 555nm. Dalga boyunda yaplan gcn bir watt 683 lmene eittir. Ayn ekilde 490nm. Dalga boyunda yaylan gcn 1 watt: 0,2*683=137 lmendir. Bu ekilde lmen insan gznn spektral duyarllna kar saniyede yaylan belli bir enerji miktar olarak tanmlanabilir. Ik Aks: Ik aks Q harfi ile gsterilir. Birimi lmendir(lm). Ik aks, bir k kayna tarafndan saniyede yaylan toplam k miktarn gsteren bir kavramdr. nsan gznn duyarllna kar bir k kayna tarafndan saniyede yaylan enerjidir. Aada baz k kaynaklarnn yaym olduu k aks miktarlar grlmektedir. Bisiklet far Enkandesan lamba Floresan lamba Yksek-basnl sodyum lambas Alak-basnl sodyum lambas Yksek-basnl civa lambas Metal halide lamba 3W 74W 65W 100W 180W 1.000W 2.000W 30Lm 900Lm 5.000Lm 10.000Lm 32.000Lm 58.000Lm 190.000Lm

Ik iddeti: Ik iddeti I ile gsterilir. Birimi candela dr(cd). Ik iddeti,saniyede yaylan n belli bir ynde younlamasdr. Aydnlk Dzeyi: Aydnlk dzeyi Eharfi ile gsterilir. Birimi lx tr (lx). Aydnlk dzeyi, bir yzeyin birim alanna den k veya k aks miktardr. Lx (lx)=lm/m2 Aada aydnlk dzeylerine ilikin rnekler grlmektedir. -Yaz; le saatleri; bulutsuz bir hava -Yol aydnlatmas -Ak bir gecede dolunay 100.000 lx 5-30 lx 5-25 lx

Parlt: Parlt L harfi ile gsterilir. Birimi cd/m2dir.Parlt, belirli bir ynde yzey birim alannda den bir aydnlanma iddetidir. Yzeyin kendisi k yayabilir veya baka kaynaklardan yaylan yanstabilir. Ayn aydnlk dzeyine sahip fakat deiik yanstma zellikleri olan yzeylerin deiik parltlar vardr. rnein asfaltlarn deiik yanstma zellikleri mevcuttur.

3. IIK KAYNAKLARI
yi bir aydnlatma yaplabilmesi aadaki ana artn ayn anda salanmas halinde mmkn olur. 1)Etkin ve amaca uygun k kayna; 2)Etkin ve uygun aydnlatma armatr; 3)Aydnlatma tekniinin esaslarna uygun projelendirme.

3.1. Iksal Etkinlik ve Etkinlik Faktr: ebekeden ekilen elektriksel gc akkor hale gelen flamann k yaymas veya gazlarda dearj prensibinden hareketle a dntren elemanlara k kayna denir. Ancak a dnmn oran ekonomik adan ok nemlidir. ebekeden ekilen 100 birimlik elektrik enerjisinin a dnm oranlar muhtelif k kaynaklar iin aadaki gibidir. ENERJ GLS(Akkor flamanl) HPL(Cva buharl) TL(Floresan) HPI(Yksek basnl cva) SON(Yksek basnl sodyum) SOX(Alak basnl sodyum) GRLEBLR IINLANMA %10 %14,7 %22 %24,3 %29,5 %35,5

ebekelerden ekilen elektrik enerjisinin a dnm oran o k kaynann etkinliinin bir lsdr ve bundan hareketle a dnm oran bir k kaynandan elde edilen etkinlik faktr olarak tanmlanr. Birimi lm/W dr. Yol aydnlatmasnda son yllarda akkor telli floresan lambalar yerine daha ok etkinlik faktr ve mr uzun olan kzgn elektrotlu dearj lambalar kullanlmaktadr. Bu lambalar alak ve yksek basnl sodyum buharl lambalarla,yksek basnl civa buharl lambalardr. Son yllarda bu lambalar zerinde yaplan aratrma ve gelitirmeler sonucu alak basnl sodyum buharl lambalarn etkinlik faktrlerinde %250, yksek basnl sodyum buharl lambalarn etkinlik faktrlerinde %50 ve yksek basnl civa buharl lambalarn etkinlik faktrlerinde %150 orannda bir art salanmtr. 3.2.Dearj Lambalar: Gaz dearjl lamba taklan direkli ehir cadde aydnlatmas ilk olarak 1935te ortaya kt. Yol aydnlatmaclarnn Avrupa lkelerindeki geliimi 2.Dnya Savandan sonra balar. O zamanlarda elde bulunan k kaynaklar civa buhar lambalar ile floresan tplerdi. ehir cadde aydnlatmalarndaki deiik amalar iin bu kaynaklarn kullanld deiik tipte yol aydnlatclar yaratlmt. Baz lkeler floresan k kaynaklarn bazlarysa civa buhar lambalar kullanyordu.

10

Gnmzde yol aydnlatma tesislerinde k kayna olarak genellikle yksek basnl civa buharl ampuller ile yksek ve alak basnl sodyum buharl ampuller ksmende floresan ampuller kullanlmaktadr. lkemizde bugn enok kullanlan k kayna yksek basnl cva buharl ampullerdir. Bununla beraber son yllarda yksek basnl sodyum buharl ampuller lkemiz yollarnda kullanlmaktadr. 3.3.Dearj Lambalarnn alma Prensibi: lke olarak dearj lambalar ile k retimi eskiden beri bilinen Geissler Tpne dayanr. Geissler tp basnc birka mm Hg stunu mertebesine indirilmi ve iinde iki elektrot bulunan bir cam tpten ibarettir. Elektrotlara doru gerilim uygulannca tp iinde bulunan serbest elektronlar hzlanrlar ve arpma suretiyle iyonizasyonla oalarak tp tututururlar. Tpn tutuma gerilimi tpn boyutlarna tp iindeki gazn cinsine ve basncna baldr. Tpn tutumasndan nce tpe uygulanmas gereken gerilim deeri byk akm deeri ise kktr. Tp tututuktan sonra tpten geen akm byr. letkenlik de bydnden tpn ular arasndaki gerilim klr. Genel olarak dearj tpnn U=f(I) karakteristii aada grld gibi negatif bir karakteristiktir.

Bir dearj lambasnn d karakteristii Akm snrlayabilmek iin devreye seri bir n diren balamak arttr. Ayrca n direnteki gerilim dmn karlayabilmek iin U0 gerilimini Uk geriliminden n direnteki gerilim dm kadar byk semek gerekir. imdi de dearj tpne doru gerilim yerine alternatif gerilim uygulandn ve akm snrlayc olarak gene bir R direnci balandn kabul edelim Aadaki grafikten de grlmektedir ki lamba akm sadece T ile S arasndaki aralkla devreden gemektedir ve akmn balang noktas arasnda bir faz fark vardr Buna cosQ yerine distorsiyon faktr demek daha doru olur.

11

Alternatif akmla alma Son olarak dearj tpne alternatif gerilimde akm snrlayc olarak bir R n direnci yerine bir B balast balandn kabul edelim.

Alternatif gerilimde ve devreye balast balanmas durumunda dearj lambasnn akm gerilim erileri Akm ve gerilim erilerinin balang noktalar arasndaki faz fark ok klmtr. Distorsiyon faktr halen mevcuttur. Ayrca balast ebeke gerilimi ile ebeke akm arasnda nemli bir faz farkna ve gerek bir cosQye neden olur. Bundan dolay ebekeye paralel olarak bir C kondansatr balanr. 3.4. Alak Basnl Sodyum Buharl Lambalar: Bunlar kzgn elektrotlu alak basnl ve alak gerilimli dearj lambalardr. Tp iinde oda scaklnda kat halde bulunan sodyum madeni vardr. Tpn scakl 250 ile 300 dereceye ktnda sodyum madeni buharlar ve tpn basnc birka mmHg aamasna iner. Dearj nce yardmc bir gaz iinde rnein neon veya argon gaz iinde meydana gelir. Bu bakmdan tp az miktarda asal gaz ierir. Kzgn elektrotlar baryum oksit kapl tungstendir. Kural olarak sodyum buharl lamba alternatif akm ebekelerinde kullanldndan tpn her iki ucunda ayn tip elektrot bulunur.220 voltluk ebeke gerilimi atelemeye yetmez Onun iin tp iine elektrotlar birbirine yaklatrmaya yarayan madeni bir ateleme teli konmutur. Bu sayede gerilim uygulandktan sonra ana dolgu gaznda (neon veya argon) kk kl dearj yollar oluur ve n dearj balar. yonizasyon yardmyla n dearj ana dearj balatr. Dolaysyla tp snr sodyum madeni buharlar ve kl plazma dolgu gazndan sodyum buharna intikal eder. Dearj tp U eklinde bklm ve havas boaltlm i cidar iridyum oksitle kaplanm bird tpn iine yerletirilmitir. ridyum oksit kzl tesi nlar yanstarak vakum ise s kaybn azaltarak lambann veriminin yksek olmasn salarlar. Tpn nominal gerilimi 20volt olup p 220volt iletme geriliminde alabilecek ekildedir. Buna karn kararl alma gerilimi 50-60 volt mertebesindedir. Kararl almada gerilim fark balast tarafndan karlanr lk tutuma geriliminin salanmas
12

iin balast iine konmu veya ayr bir ateleyici (ignitron) vardr. En ok kullanlan alak basnl sodyum buharl lambalarn karakteristik deerleri aada tabloda gsterilmitir. Lamba Gc (W) 35 90 135 180 Balast Kayb (W) 21 23 40 40 Ik Aks (lm) 4650 12500 21500 32000 Etkinlik Faktr (lm/W) Balastl Balastsz 82 110 123 143 137 150 166 183 Ortalama Parlt (cd/cm2) 10 10 10 10 Boyutlar (mm) ap Boy 52 66 66 66 310 528 775 1120

Balast ebekeye endktif bir yk etkisi yaptndan ebekeye paralel bir kondansatr balamak suretiyle cosQ kompanze edilebilir. Bazen dearj lambalar radyo parazitlerine sebep olabilir. Bunun giderilmesi iin balastn iki yarm sarg eklinde yaplmas ve araya yaklak olarak 0,1mF deerinde bir kondansatr balanmas uygun olur. Alak basnl sodyum buharl lambalarn etkinlik faktr ok yksek olmasna ramen renginin olumsuzluu nedeniyle (sar k verdiklerinden) i aydnlatmada pek kullanlmazlar. Buna mukabil bir d aydnlatma tesisinde mesela yo aydnlatmasnda veya rengin nemli olmad ykleme boaltma iyerlerinde, demiryolu gzergahlarnda kazan tesislerinde ve benzeri yerlerde bu lambalar ok kullanlrlar ve byk enerji tasarrufu salamaktadrlar. Bunun yannda T.E.K. Genel Mdrl D.A.P.T. Dairesi Bakanlnn Trkiye Yollar Aydnlatmas in Tip Projeleri nin hazrlanmasnda alak basnl sodyum buharl lambalar tercih edilmemitir. Bunun nedeni: - Ik rengi monokromatik sar olduu iin bilhassa ehir ii trafiinde ara renklerinin tam olarak alglanamamas, - Optik bakmdan hassas kontrol yaplamayan byk gvdeli armatrlere ihtiya gstermesi, - Halkn bu lambalarn k rengini benimsememesidir. Alak basnl sodyum buhar lambalar 50 yldan uzun bir sredir kullanlmaktadr. Bu k kaynaklarnn kullanm Avrupa lkelerinde olduka farkldr. ngiltere gibi baz lkeler bu aydnlatclar alveri merkezlerinde kullanmaktadr. Fransada ise bu aydnlatclardan hemen hemen hi yoktur. u anda Hollanda ve Belika bata olmak zere baz lkeler bu aydnlatclar zayf renk balansnn nemli olmad trafik younluu ok olan otomobillerle snrl yollarda kullanmaktadr. Bu uygulamalarda kullanlan kaynaklar daha yksek gte lambalardr. (135 ve 185 W gibi) 3.5. Yksek Basnl Sodyum Buharl Lambalar: Yksek basnl sodyum buharl lambalar sodyum ve atelemeyi salamak iin civa ve asal ierirler dearj arkndan dearj tp cidarna olacak kondksiyonunu snrlamak iin de xenon gaz kullanlmtr. alma scakl 700 derecedir; dearj tp bu scaklktaki sodyum buharnn kimyasal aktivitesine dayanabilmesi iin sinterlenmi alminyum oksitten imal edilmitir. Dearj tp havas boaltlm tp veya armut eklindeki bir sert cam balon iine konulmutur. Bu lambalar renk seimi bakmndan alak basnl sodyum buharl lambalardan stndr. Buna karlk etkinlik faktrleri balast kayb hari 90-12lm/W mertebesindedir. Bu lambalarda da balast ve ateleyici (ignitron) kullanlr. D balonu armut olanlarnda balonun i cidar datc toz ile kaplanmtr. Tp eklinde olanlarda ise d

13

tp saydamdr. Bu tip lambalar cva buharl lambalara gre %15 az enerji tketirken yaklak %25 daha fazla k aks retirler . en ok kullanlan yksek basnl sodyum buharl lambalarn karakteristik deerleri aadaki tabloda verilmitir. IIK ETKNLK MN.BESLEME MAX. MAX AKISI FAKTR GERLM UZUNLUK AP (lm) (lm/W) (V) (mm) (mm) 13500 25000 47000 14000 27000 47500 17000 34500 90 100 117 93 108 118 85 97 200 200 210 200 200 210 200 200 227 227 292 211 257 283 227 292 92 92 122 47 57 47 92 122

TP . SON SON SON SON-T SON-T SON-T SON-H SON-H 150W 250W 400W 150W 250W 400W 210W 350W

BALIK E40/45 E40/45 E40/45 E40/45 E40/45 E40/45 E40 E40

Yksek basnl sodyum buhar lambalar 1960larn ortalarna doru ortaya kmtr. 400 wattlk ilk lambalardan sonra 250watt olanlar da retilmitir. Yksek verimlilikleri ve uygun renklerinden (altn beyaz) dolay bu k kaynaklar ani bir baar elde etmi ve btn Avrupada byk ehir merkezlerinin aydnlatlmas iin kullanlmaya balanmtr. Bylece k kayna reticileri yksek basnl sodyum buharl lamba retimlerini daha dk g aralklarna yneltmilerdir. 3.6. Yksek Basnl Cva Buharl Lambalar: Yksek basnl cva buharl lambalarda cva buhar ykseldike uzun dalga boylu termik yollu k yaymaya balar. Dolaysyla lambann parlts ve etkinlik faktr byr. Bugn kullanlan cva buharl lambalarn ortalama basnlar 1atdir. Lambann genel yaps temel olarak sodyum lambasnda olduu gibidir. Burada da elektron bakmndan zengin Wehmelt elektrotlar kullanlr yalnz cva buharl lambalar da elektrotlar ek olarak stmak gerekmemektedir. Byk bir R direnci zerinden bal bulunan yardmc h elektrotu dearj balatr;bylece ilk elektrikli paracklar oluturur ve elektrotlarn n snmasn ve civann buharlamasn salar Burada da scakln daha iyi korunmas iin dearj tp havas boaltlm ikinci bir cam balon ierisine konur. Bu cam balon kre silindir veya armut eklinde olabilir. Civann buharlama scakl sodyumunkinden daha kk olduu iin buharlamas da daha abuk olur ve lamba bu yzden daha abuk karal alma durumuna geer. Yalnz yksek basnl lambada tekrar tutuma daha zor olur nk yksek buhar basncnda devre almsa ebeke gerilimi dearj tekrar balatmaya yetmez. Ancak tpn soumasn ve basncn dmesini beklemek gerekir bu sre birka dakikay bulabilir. Eer lamba tutumu ve gerekli buhar basnc olumusa kararl alma gerilimi 110-140volta der. Akm deeri ise lamba byklne gre 1-8A arasnda olur. Aadaki tabloda yol aydnlatmasnda en ok kullanlan cva buharl lambalarn karakteristik deerler verilmitir. IIK IIKSAL ETKLK GC AKISI FAKTR(*) MR (saat) IIK RENG

KAYNAI

14

Yksek basnl cva buharl ampul (HPL) zel yksek basnl Sodyum buharl ampul (***) (SON-H) Yksek basnl sodyum buharl ampul (SON-SON/T) Alak basnl sodyum buharl ampul (SOX)

(W) 125 250 400 210 450 150 250 400 35 90 135 180

(lm) 5100 11500 20000 18000 34000 14000 27000 47500 4800 13500 22500 33000

(lm/W) 40 48 50 85 97 93 108 118 137 150 166 183

(**) 8000 8000 12000 12000 mavimsi beyaz beyazms sar beyazms sar sar

(*)Balast kayb hari (**)Ekonomik mr tanmna gre (***)zel balast ve ateleyici gerektirmeden yksek basnl civa buharl ampul balast ile kullanlr. Yksek basnl cva buharl lambalarn verdii k mavimsi beyaz renktedir. Bu kta kontrastlar ok iyi olmamakla beraber renkler olduka iyi seilebilir. Halojen katkl cva buharl lambalarn k rengi olduka iyidir. indeki katk maddeleri sayesinde gn na yakn renkte k yayabilirler. Yksek basnl HPL cva buharl lambalarn karakteristik deerleri aadaki gibidir. Lamba gc (W) 50 80 125 250 400 700 1000 2000 Balast kayb (W) 9 9 12 16 25 35 45 70 Ik aks (lm) 2000 3800 5100 11500 20000 40000 55000 130000 Etkinlik faktr (lm/W) Balastl Balastsz 34 43 37 43 47 54 52 63 40 48 40 46 50 57 55 65 Ortalama Boyutlar parlt (mm) (cd/m2) ap Boy 4 5 7 10 11 13 15 25 55 70 75 90 120 150 165 185 130 156 170 226 290 343 380 420

3.7.Yol Aydnlatmasnda Kullanlan Ik Kaynaklar: Etkinlik faktrlerinin ykseklii dearj ampullerinin enerji tasarrufu bakmndan balca tercih nedeni olmakla beraber kullanld yerlere gre k renginin de byk nemi olduu inkar edilemez. zellikle yol aydnlatmasnda enerji tasarrufunun yansra k renginin de nemli olduu ehir ierisindeki yollarda buna dikkat edilmesi gerekir.

15

Yol trne gre tavsiye edilen k kaynaklar aadaki tabloda verilmitir. AYDINLATILACAK . YER OTOYOLLAR . EKSPRES YOLLAR EVRE YOLLARI EHR YOLLARI KONUTLU ALANLAR 1 KONUTLU ALANLAR 2 NEM VERLMES GEREKEN EKONOM EKONOM EKONOM+RENK EKONOM+RENK RENK+EKONOM RENK+EKONOM TAVSYE EDLEN IIK KAYNAI SOX SOX SOX-SON/H SON/H-SOX SON-H SON/H-HPL

3.8.Ik Kaynaklarnda mr: Dearj ampullerinde mr tanm gnmzde birbirinden ok farkl ekillerde verilmekte ampul retici firmalarda mr deneylerini farkl standartlar erevesinde gerekletirmektedirler. Bunun doal bir sonucu olarak da deiik retici firmalarn ampul kataloglarnda ayn tip ampuller iin birbirinden ok farkl mr sreleri verilmektedir. Baka bir deyile farkl koullarda yaplan lmelerle bulunan yksek mr sreleri aslnda dierlerine gre herhangi bir farkll bulunmayan deiik markal ayn tip ampullerin bazlarnn dierlerine gre stnl olarak yanl yorumlanmamaldr. Cadde aydnlatmalarnda aadaki kriter salanacak ekilde aydnlatc seimi yaplr. -Uzun mr -Ik aksndaki yava d -yi verim NOT: Cadde aydnlatma sistemlerinde aydnlatclarn kullanm zaman yaklak olarak 4400 saattir. Yksek basnl cva buhar aydnlatclarn (HPMV) ve yksek basnl sodyum aydnlatclarn mrleriyse 8000 saattir.

3.9.Yol Aydnlatma Aygtlar (Armatrler): Bilindii gibi aydnlatma armatrleri ilerindeki k kaynandan kan amaca en uygun biimde ve muhtelif dzenlerle datan, ynlendiren ve ayn zamanda k kaynan d etkilerden koruyan k kayna iin gerekli yardmc elektriksel

16

elemanlar (duy, balast, ateleyici, kondansatr vb.) koruyan eitli montaj ekillerine sahip bir elemandr. Yol aydnlatmasnda kullanlan armatrler ilerindeki k kaynann rettii yola uygun ekilde datacak kamama meydana getirmeyecek ve dzenli baklmak kouluyla zelliklerini uzun sre koruyacak ekilde imal edilmelidir. Btn bu zellikleri bir arada tayan armatre uygun armatr veya etkin aydnlatma armatr denilir fakat unutulmamaldr ki her etkin veya etkinlii ok yksek olan aydnlatma armatr uygun armatr olmayabilir bunun terside dorudur. Bu yzden armatrleri kullanm yeri ve amacna uygun olarak semek ve buna uygun fotometrik zellikleri tayan armatrleri kullanmak enerji tasarrufu bakmndan olduka nemlidir. Aadaki tabloda kullanlan k kaynaklaryla birlikte aydnlatclarn verimi karlatrlmaktadr. Lamba tipi . H.P.M.V. Kaplamal H.P.M.V. Kaplamal Floresan H.P.S. Kaplamal H.P.S. effaf L.P.S. L.P.S. Lamba aydnlanma etkinlii 45-46 38-55 15 55-100 56-110 77-144 109-170 Armatr verimi Lamba+Armatr (%) (*) aydnlanma etkinlii 25-30 20 10 25-30 45 25 25 11-13 14-17 8-11 1,5 14-25 17-30 29-50 19-36 27-43

(* Genilik/ykseklik=1 oran iin yol yzeyindeki verim) 3.10. Fotometrik Deerler: Yol aydnlatma en nemli ksmlarn yanstc ve datc elemanlar olutururlar. Yol aydnlatma armatrlerinde de btn aydnlatma armatrlerinde olduu gibi yanstmak ve uygun bir ekilde datmak iin kullanlan elemanlarn yapldklar malzemelerin armatrn iindeki k kayna tarafndan retilen armatrden darya en verimli ekilde yayabilecek zellikte olmalar gerekir. (Armatr verimi: Bir aydnlatma armatrnden kan k aksnn armatrn iindeki k kaynann rettii k aksna oran olarak tanmlanr.)

17

Yukardaki eride bir yol aydnlatma armatrnn k dalm yzeyinin armatrden geen ve maksimum k iddeti vektrnn bulunduu dey dzlem ile arakesiti olan Ik Dalm Erisi grlmektedir. Bu ekilde bir dalm yol aydnlatmas iin genellikle en uygun dalmdr. ekilde grlen yanlara alm kesik izgili dar dalmlar armatrn iindeki k kaynann iki yannda bulunan yanstclar sayesinde elde edilir. Dey dorultuda ve dierlerine gre daha geni olan dairesel k dalm ise byk bir ksm k kaynandan direkt olarak gelen k nlarndan olumakla beraber ksmen de kaynan arkasndaki yani armatrn tavanndaki yanstc ile elde edilirler. Bu farkl iki k dalmnn bilekesi yukarda srekli izgi ile gsterilen Ik Dalm Erisi dir. Bu ve buna benzer k dalm erileri armatr iindeki yanstc veya armatr kapandaki krc elemanlar yardmyla bazen de her ikisi birden kullanlarak elde edilir. Aadaki ekilde farkl armatrlerde farkl k dalm erilerinin elde edilmesi grlmektedir.

3.10.1. Armatrde Kamama ve Parlt: Yol aydnlatma armatrlerinin optik zellikleri bakmndan snflandrlmas ok nemli bir konu olan kamama snrlamasna gre yaplr. Oluturduklar kamama dereceleri bakmndan yol aydnlatma armatrleri armatrden geen ve yol eksenine paralel dey dzlemdeki k dalm erilerinin biimine gre ekranl (cut-off) yar ekranl (semi cut-off) ve ekransz (non cut-off) olarak ana gruba ayrlrlar. Bu ekildeki bir snflandrma yalnzca armatrlerin kamama snrlamasn esas alarak yaplm olup bu armatr tipleri kullanlarak yaplan yol aydnlatmalarnn kaliteleri hakknda tam doru bir fikir vermeyebilir. rnein en az kamama yaratan ekranl bir armatr yardmyla yaplan bir yol aydnlatmas belirli bir yol yzeyi iin aydnlatma dzgnl bakmndan yar kesimli bir armatre gre ok daha kt sonular verebilir. Buna karlk kesimli bir armatrde kullanlan k kaynann k kaynann k iddetine ve yol yzeyi parltsna bal olan aydnlatma kamama derecesi bakmndan baz yollarda yar kesimli bir armatrden daha iyi sonular verebilir. Kullanlan k kaynann boyutlar ve parlts armatrn boyutlar ve optik sistemin dzeni ve onlarn biimleri zerinde nemli bir rol oynar. Mesela k yayc
18

yzeyi kk olan bir k kayna (*SON-T VE **NPI-T ampulleri )iin oluturulan bir aynasal yanstc sistem hassas bir k dalm elde edilmek kouluyla yaplabilir. Buda bizi daha kk boyutlu armatre gtrr ki bununda parlts daha byk olacandan kamamann nlenebilmesi iin k dalmnn uygun biimde tutulmas zorunluluu vardr. Kk k kaynaklar ile kullanlacak yanstc reflektrlerde olabilecek en ufak bir dzgnszlk k dalmnda nemli bozukluklara ve bunun sonucu olarak da yol dzeyindeki baz blgelerde istenenden farkl aydnlk dzeyleri olumasna neden olabilir. Yol aydnlatmasnda kullanlacak armatrlerin seimi kamama snrlamas yoldaki parlt dzeyi aydnlatma dzgnl ve ekonomiklik gz nne alnarak yaplmal ve parlt yntemine gre bilgisayarda yaplacak hesaplar sonucu belirlenmelidir. *SON-T: Tp eklinde yksek basnl ampul **NPI-T: Tp eklinde yksek basnl cva buharl ampul Aadaki tabloda yalnzca kamama snrlamasna gre farkl yol trleri iin tavsiye edilen aygt tipleri verilmitir. YOL TR ok youn trafikli otoyollar Kompleks kavaklar Ekspres yollar anayollar Tali yollar ok amal tali yollar evre yollar radyal yollar Ana caddeler bulvar vb. EHR Tali caddeler semt yollar YOLLARI Kavaklar meydanlar vb. 0: Kullanlmas uygun olmaz. 1: Kullanlabilir. 2: Tatmin edici sonu verir. 3: Kullanlmas en uygundur. *: Yksek direklerde aydnlatma iin. 3.10.2. Isl Karakteristikler: a)Isya Dayankllk: Armatr gvdesinin ve armatrn iindeki elemanlarn imal edildikleri malzemelerin k kayna tarafndan retilen sya dayankl olmalar gerekir. b)alma Scakl: Armatr iindeki ortam scakl k kaynann kararl almas iin gerekli olan dzeyde olmaldr. Buna etki eden nemli faktrler armatrn hacmi ve armatr gvdesinin imal edildii malzemenin trdr. 3* 2 3 2 0 3 1 ARMATR TP Kesimli Yar kesimli Kesimsiz (cut-off) (semi cut-off) 3 2 3 2 2 3 2 3 0 0 0 0

EHRLERARASI YOLLAR .

19

3.10.3.Mekanik ve Aerodinamik Karakteristikler: a)Montaj Gvenilirlii: Aydnlatma armatr ve iindeki tespit paralar uygun biimde dayankl ve kolay kullanlabilir olmal armatrn diree veya istenen bir yere gvenilir bir ekilde tespitini salamaldr. Armatrn tespit sistemindeki zayflk nedeniyle armatr tespit konumunda zamanla meydana gelebilecek ufak deiikliklerin dahi yol zerindeki aydnlk dzeyi dalmna olumsuz etkileri dnldnde bunun nemi daha iyi anlalr. 3.10.4.Titreim ve Darbelere Dayankllk: Armatrn iindeki k kayna ve yardmc elektriksel elemanlarla (duy,balant kablolar,balast vb.) yanstclarnda armatrn tespit edildii yerdeki rzgar ,trafik vb. gibi eitli kaynakl titreimler nedeniyle zamanla konumlarn deitirmeyecek ekilde skca tespit edilmi olmalar gerekir. Ayrca nispeten az bir ykseklie monte edilen armatrlerin kt niyetli kiilerce maruz braklabilecekleri darbelere de belirli bir oranda dayankl olmalar istenir. 3.10.5.Arlk Boyut ve Biim: Gerek tespit edildii elemann (direk,konsol,ask teli vb.)mekanik dayankll bakmndan gerekse kullanm kolayl bakmndan aydnlatma armatrlerinin olabildiince hafif olmas istenir. Armatr arl arttka tespit edildii elemann mekanik mukavemeti de artacandan bu husus tesis maliyetini arttrc ynde etki yapar. Ayrca fazla ar olan armatrlerin titreimi esnasnda tespit noktalarna daha fazla yk uygulamas da sz konusu olur. 3.10.6.Elektriksel Karakteristikler: Armatrn iinde k kaynann alabilmesi iin gerekli balast, ateleyici vb. elemanlarn birbirlerine ve armatr gvdesine balantlarnn gvenilir biimde yaplabilmesi iin gerekli dzenee sahip olmal ksa devre elektriksel kaak ve benzeri durumlarn olumamas iin uygun malzeme kullanlmal ve topraklama,sfrlama gibi koruma tedbirleri alnmaldr. Balant kablolar ve klemensler armatrn iinde k kaynandan dolay ve elektriksel elemanlar blmnde de balasttan dolay meydana gelebilecek scakla dayankl malzemelerden yaplmaldr. 3.10.7.Kir ve Toza Dayankllk: Armatrlerin kullanldklar yerlerde bulunabilecek korozyona sebep olucu gazlar zellikle rutubetli bir ortamda andrc ve ypratc etkisi ok fazla olan kimyasal bileikler olutururlar. Byle artlar altnda armatrn yapld malzeme byk nem kazanr hatta baz hallerde armatrn malzemesine gre rutubetten dahi etkilenip paslanabilmesi mmkndr. 3.10.8.Estsetik Karakteristikler: Armatrlerin gece koullarnda grn ve biimlerinin nemi az olmasna ramen zellikle gndz artlarnda biim,renk,direk zerinde duruu ile estetik hislere de hitap ettii unutulmamaldr. Gndz kullanlma sresinin gece kullanmndan daha uzun olmas da olayn boyutunu daha iyi ortaya koymaktadr.

20

3.11.Aydnlatma Direkleri: 3.11.1.Direk Gvdesi Hesab: A) Kesit Atalet Momentleri ve Tarafsz Eksenden En Byk Uzaklklar: t: Sa kalnl (cm) D:Kalnlk ortasndan llen paralel yzler arasndaki mesafe

B) En Byk Bas ve eki Gerilmesi: Poligon direk hesaplarnda bulunacak bas veya eki gerilmeleri akma gerilmesinin (1/1,5) katn gemeyecektir. C) En Byk Kayma Gerilmesi: Poligon direk hesaplarnda bulunacak kayma gerilmeleri akma gerilmesinin 0,58 katn gemeyecektir. D) Burulma Moment Limiti: Direk gvdesi kesit hesabnda konsollarn yarataca burulma momentinin gvenle uygulanaca deer gz nne alnacaktr. 3.11.2. Yapm Kurallar: Poligon direk imalats firma TS-ISO 9000 Kalite Gvence Belgesine sahip olmaldr. 3.11.2-a Malzeme: a-1) Ana Unsurlar: . Poligon direklerinin imalinde kullanlacak salar TS 2162 ye uygun olmaldr. Asit banyosunda temizlenmeyecek kadar paslanm malzeme imalatta kullanlmamaldr. malathanede farkl kalitelerde malzeme bulunmas halinde malzemelerin kartrlmamas iin gerekli tedbirler nceden alnmaldr. Her yeni gelen elik iin her kalnlk deeri iin rnekler alnarak ekme deneyleri yaplr ve uygun olanlar imalatta kullanlr deney raporlar gerektiinde kontrol mhendisine gsterilmek zere saklanmaldr. 3.11.2-b malat: b-1)Gvde: Direk gvdesi btn boylar iin tek veya iki para halinde imal edilecektir. ki paral imalat iin gvde yapsnda ekleme alt blmn st blm ierisine geirilmesi eklinde olur. Geme boyu dii parann alt apnn 1,5 katndan kk olmayacaktr. Gemeler normal yk altnda oynamayacak bir baskyla gerekletirilecek ve kaynak uygulanmayacaktr. b-2)Taban ve Takviye Plakalar: Taban takviye plakalarnn yapmnda kullanlacak sa krma deneyinde deformasyona uramayacak kadar salam olmaldr. Taban plakas ekli dairesel veya kare kesitli
21

olabilir. Takviye plakas en az drt adet olmak zere eit aralklarla konulacak taban plakas zerinde simetrik olarak en az drt cvata delii bulunacaktr. Bu deliin boyu kullanlacak cvatann kat geniliiyse cvata apnn 1,1 kat olacaktr. Delik uzunluu taban plakas yan yzyle 45 derecelik a yapacak ekilde oluturulacaktr. Taban plakasnn ortasna en az 80x80mm dikdrtgen veya 90mm apnda dairesel kesitli kablo geit delii alacaktr. b-3)Ankraj Cvatalar ve Somunlar: Her direkte en az drt adet kullanlacak cvatalarn ap hesaba gre belirlenecek ve beton temel iinde kalacak ksm galvanizlenmeyecektir. Taban plakas delik llerine gre hazrlanm ablon her cvata iin somun ve bir rondela imalat firma tarafndan salanacaktr. b-4) Sigorta Penceresi ve Kapa: Sigorta penceresinin alt ksm taban plakasndan 500mm yukarda olacaktr. Pencerenin genilii 80mm ykseklii ise 160mmyi gememeli sigorta balantsn yapmaya uygun olmaldr. Pencerenin kar tarafnda otomatik sigortann taklaca standart DIN ray direin i tarafna tespit edilecektir. Sigorta kapa bu pencereyi tam kapatacak ekilde imal edilip kilit sistemiyle donatlacaktr. b-5) Konsollar: Konsollar direk gvdesinin u ksmnn uygun bir ekilde (keskin kvrmlar olmakszn) bklmesiyle veya gvdenin ucuna cvatayla balanacak uygun aptaki boruyla imal edilebilecektir. Konsolun eimi armatrn baland ucun yatayla yapt a 15 derece olacak ekilde ayarlanacaktr. Boru konsollarn gvdeye balant noktas gerilme dalmn tehlikeye sokmayacak ekilde dzenlenecektir. b-6) sim ve Numaralar: Direklerin zeminden 1,5m yukarsna imalatnn ad veya amblemi imalat yl direk tipi ve direk numaras silinmeyecek ekilde yazlmaldr. b-7) Toleranslar: malatta aadaki toleranslara uyulacaktr.

3.12. Malzemenin Pastan Korunmas: Poligon direklerin btn aksam ve yzeyleri (cvatann temel iinde kalan ksm hari) aadaki ilem srasna gre inko ile kaplanacaktr. Kaplama dzgn ve parlak olacak yzeyde kaplanmam blgeler ve kaplama apaklar bulunmayacaktr. Galvanizlenecek yzeylere aadaki temizleme ilemleri uygulanr; -Kaynak tufalar ekile temizlenecektir. -Yzeydeki ya gres vb. tabakas biyolojik ya alma prosesi ile temizlenecektir. -Yzeydeki pas tabakas Activated Pickling Prosesi ile 25-30derecede dk younlukta asit banyosuna tabii tutulacaktr daha sonra Light Pickling banyosu ile yzeyde kalan demir klorr tamamen temizlenmelidir.

22

Devam eden sayfalarda piyasada kullanlan muhtelif elektrik direklerine rnek karakteristik ve ekiller verilmitir. Poligon Sa Aydnlatma Direi Temel lleri H (m) 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0 13,0 14,0 15,0 L (m) 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 Ankraj Cvatas 4xM 10 10 12 12 12 16 16 16 16 20 20 20 20 20 20 20 Temel d (m) 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 lleri b1 (m) 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,7 0,8 1,0 1,1 1,2 b (m) 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,6 0,7 0,7 0,8 0,9 1,1 1,2 1,3 c (m) 0,21 0,21 0,21 0,21 0,21 0,23 0,23 0,23 0,26 0,29 0,31 0,34 0,38 0,43 0,45 0,49 tp (mm) 10 10 10 12 12 12 12 12 14 14 14 18 18 20 20 20

H: Direk boyu L: Konsol boyu 4xM: 4 Adet metrik d: Derinlik b1: Temel taban ls b: Temel st (yamurluk betonu ) ls c: Taban plakas ls tp: Taban plakas kalnl NOT: Temel lleri 2kg/cm2 zemin emniyet gerilmesine gre toprak altnda blok temel olarak hesaplanmtr. L konsol boyu bu deerlerden farkl olabilir.

Kod C-1001 C-1002 C-1003 C-1004 C-1005 C-1006 C-1007

H LS d D HS (m) (m) (mm) (mm) (m) 3 3,5 4 5 5 6 6 1 1 1 1 1,5 1 1,5 60 60 60 60 60 60 60 106 111 116 126 130 136 140 0,27 0,27 0,27 0,27 0,4 0,27 0,4

L P (m) (kg) 4,57 5,07 5,57 6,57 6,95 7,57 7,95 28 32 36,2 45,1 48,7 54,8 58,7

Mmax Hu Kapak (kgm) (m) 256 287 321 368 396 445 476 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 A A A B B B B

23

C-1008 C-1009 C-1010 C-1011 C-1012 C-1013 C-1014 C-1015 C-1016 C-1017 C-1018 C-1019 C-1020 C-1021 C-1022 C-1023 C-1024

7 7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 15 15 15 20 20

1 60 1,5 60 1,5 60 2 60 1,5 60 2 60 2 60 2,5 60 2,5 60 3 60 2,5 60 3 60 2,5 60 3 60 3 60 3 140 3,5 140

146 150 160 163 170 173 183 187 197 201 211 215 241 245 245 303 427

0,27 0,4 0,4 0,54 0,4 0,54 0,54 0,67 0,67 0,8 0,67 0,8 0,67 0,8 0,8 0,8 0,94

8,57 8,95 9,95 10,33 10,95 11,33 12,33 12,72 13,72 14,11 15,12 15,51 18,12 18,51 18,51 24,31 24,68

65,2 80,9 94,3 113,8 124 130,4 185 213,3 239,3 272,6 303,4 315,7 504,8 522,3 522,3 1254,5 1477,4

488 601 706 848 929 981 1256 1466 1648 1874 2117 2215 3342 3479 3479 9554 11582

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 2 2

C C C C C C D D D D D D E E E G H

Kod C-2001 C-2002 C-2003 C-2004 C-2005 C-2006 C-2007

H (m) 3 3,5 4 5 5 6 6

LS (m) 1 1 1 1 1,5 1 1,5

d (mm) 60 60 60 60 60 60 60

D HS (mm) (m) 106 111 116 126 130 136 140 0,27 0,27 0,27 0,27 0,4 0,27 0,4

L (m) 4,57 5,07 5,57 6,57 6,95 7,57 7,95

P Mmax Hu Pl,Cv (kg) (kgm) (m) Kapak 33 37 41,2 50,2 56,5 59,8 66,5 256 287 321 368 396 445 476 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 -.-.A -.-.A -.-.A -.-.B -.-.B -.-.B -.-.B

24

C-2008 C-2009 C-2010 C-2011 C-2012 C-2013 C-2014 C-2015 C-2016 C-2017 C-2018 C-2019 C-2020 C-2021 C-2022 C-2023 C-2024

7 7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 15 15 15 20 20

1 1,5 1,5 2 1,5 2 2 2,5 2,5 3 2,5 3 2,5 3 3 3 3,5

60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 100 100 220 220

146 150 160 163 170 173 183 187 197 201 211 215 241 285 285 463 467

0,27 0,4 0,4 0,54 0,4 0,54 0,54 0,67 0,67 0,8 0,67 0,8 0,67 0,8 0,8 0,8 0,94

8,57 8,95 9,95 10,33 10,95 11,33 12,33 12,72 13,72 14,11 15,12 15,51 18,12 18,51 18,51 24,31 24,68

82 90 118,1 144,2 151,1 162,8 223,2 260,6 313,1 333 359 379,7 575,7 725,8 725,8 1783,2 1842,7

563 601 800 945 1037 1095 1370 1565 1919 2016 2278 2384 3543 4744 4744 14149 14425

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 2 2

-.-.C -.-.C -.-.C -.-.C -.-.C -.-.C -.-.D -.-.D -.-.D -.-.D -.-.D -.-.D -.-.E -.-.F -.-.F -.-.H -.-.H

Kod C-1001 C-1002 C-1003 C-1004 C-1005 C-1006 C-1007 C-1008

H Ls R d D (m) (m) (m) (mm) (mm) 3 1 3,5 1 4 1 5 1 5 1,5 6 1 6 1,5 7 1 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 60 60 60 60 60 60 60 60 97 102 107 117 120 127 130 137

Hs (m) 0,65 0,65 0,65 0,65 0,79 0,65 0,79 0,65

L (m) 3,65 4,15 4,65 5,65 6,03 6,65 7,03 7,65

P Mmax Pl,Cv (kg) (kgm) Kapak 21,1 24,8 28,6 36,9 40,2 45,9 49,5 64,9 203 231 261 326 329 374 402 521 A.A.A A.A.A A.A.A A.A.A A.A.B A.A.B A.A.B A.A.B
25

C-1009 C-1010 C-1011 C-1012 C-1013 C-1014 C-1015 C-1016 C-1017 C-1018 C-1019 C-1020 C-1021 C-1022 C-1023 C-1024

7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 15 15 15 20 20

1,5 1,5 2 1,5 2 2 2,5 2,5 3 2,5 3 2,5 3 3 3 3,5

0,5 0,5 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 2 2 2

60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 80 100 120 260 260

140 150 153 159 163 173 177 187 189 197 199 247 271 289 479 482

0,79 0,79 1,3 1,17 1,3 1,3 1,44 1,44 2,34 1,44 2,34 1,44 1,57 2,34 2,34 2,47

8,03 9,03 9,31 9,93 10,31 11,31 11,69 12,69 12,85 13,69 13,85 16,69 17,08 19,85 21,85 22,24

69,4 557 A.A.B 105,4 768 A.A.C 122,3 886 A.A.C 134,3 979 B.B.C 141,8 1038 B.B.C 178,8 1312 B.B.C 204,9 1497 B.B.C 270,5 1790 B.B.D 315 2059 B.B.D 346,9 2302 B.B.D 353,2 2349 B.B.D 538,2 3757 B.B.E 624,8 4424 C.C.F 679,1 5185 C.C.F 1592 15316 G.E.H 1629 15620 G.E.H

Kod C-2001 C-2002 C-2003 C-2004 C-2005 C-2006 C-2007 C-2008

H (m) 3 3,5 4 5 5 6 6 7

Ls R d D Hs (m) (m) (mm) (mm) (m) 1 1 1 1 1,5 1 1,5 1 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 60 60 60 60 60 60 60 60 105 110 115 125 128 135 13 15 0,65 0,65 0,65 0,65 0,79 0,95 0,79 0,65

L (m) 4,45 4,95 5,45 6,45 6,83 7,45 7,83 8,45

P (kg) 33,5 37,4 41,6 50,4 56,9 60 77,9 82,1

Mmax Hu (kgm) (m) Kapak 249 280 313 359 387 435 538 552 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 A A A B B B B C
26

C-2009 C-2010 C-2011 C-2012 C-2013 C-2014 C-2015 C-2016 C-2017 C-2018 C-2019 C-2020 C-2021 C-2022 C-2023 C-2024

7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 15 15 15 20 20

1,5 1,5 2 1,5 2 2 2,5 2,5 3 2,5 3 2,5 3 3 3 3,5

0,5 0,5 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 2 2 2

60 60 60 60 60 60 60 60 80 80 100 100 120 140 280 340

48 158 161 167 171 181 185 195 217 229 251 27 303 321 519 582

0,79 0,79 1,3 1,17 1,3 1,3 1,44 1,44 2,34 1,44 2,34 1,44 1,57 2,34 2,34 2,47

8,83 9,83 10,11 10,73 11,11 12,11 12,49 13,49 13,65 14,89 15,05 17,89 18,28 18,05 28,85 24,24

103,1 667 133 875 161,3 1007 168,6 1106 200 1275 244,2 1586 304,9 1742 337,7 1992 482,7 2921 512,8 3104 620,4 3895 740,2 4765 862,1 5846 953,2 6720 2128,3 18570 2544,9 22093

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 2 2

C C C C C C D D D E E F F F H I

Kod

H d D L (m) (mm)(mm) (m) 60 60 60 60 60 60 60 60 60 101 101 101 101 101 101 156 156 156 3 3,5 4 5 6 7 8 9 10

P (kg) 9,6 11,2 12,8 16 19,2 26,1 69,9 78,7 99,9

Mmax (kgm) 235 235 235 235 235 271 689 689 780

Pl,Cv Kapak A.A.A A.A.A A.A.A. A.A.A A.A.A A.A.A A.A.C A.A.C A.A.C

O-0001 3 O-0002 3,5 O-0003 4 O-0004 5 O-0006 6 O-0008 7 O-0010 8 O-0012 9 O-0014 10

27

O-0016 O-0018 O-0020 O-0023 O-0025 O-0026 O-0027

11 12 15 20 24 30 36

60 60 60 60 96 96 96

191 191 250 295 360 410 475

11 12 15 20 24 30 36

149,9 1166 184 1302 370,7 2584 855,8 4990 1483,3 9427 2940,5 15750 4968,8 26149

B.B.D B.B.D B.B.E C.C.F D.C.G E.D.H F.E.H

Kod O-1001 O-1002 O-1003 O-1004 O-1005 O-1006 O-1007 O-1008 O-1009

H (m) 3 3,5 4 5 5 6 6 7 7

LS d D Hs (m) (mm) (mm) (m) 1 1 1 1 1,5 1 1,5 1 1,5 60 60 60 60 60 60 60 60 60 98 103 108 118 122 128 132 138 142 0,27 0,27 0,27 0,27 0,4 0,27 0,4 0,27 0,4

L (m) 3,77 4,27 4,77 5,77 6,15 6,77 7,15 7,7 8,15

P (kg) 11,1 14,2 17,8 26 34,4 41,7 46,5 55 60,5

Mmax Pl,Cv (kgm) Kapak 216 245 277 321 401 455 489 548 586 A.A.A A.A.A A.A.A A.A.B A.A.B A.A.B A.A.B A.A.B A.A.B
28

O-1010 O-1011 O-1012 O-1013 O-1014 O-1015 O-1016 O-1017 O-1018 O-1019 O-1020 O-1021 O-1022 O-1023 O-1024

8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 15 15 15 20 20

1,5 2 1,5 2 2 2,5 2,5 3 2,5 3 2,5 3 3 30 3,5

60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60

152 155 162 165 175 179 189 193 199 203 229 233 233 283 287

0,4 0,54 0,4 0,54 0,54 0,67 0,67 0,8 0,67 0,8 0,67 0,8 0,8 0,8 0,94

9,15 9,53 10,15 10,53 11,53 11,92 12,92 13,31 13,92 14,31 16,92 17,31 17,31 22,31 22,68

87,1 118,1 134 144,2 172,9 221,8 282,2 322,6 352,8 372,9 595,8 662,5 662,5 1359,5 1404,9

725 A.A.C 946 A.A.C 1044 B.B.C 1106 B.B.C 1278 B.B.C 1592 B.B.C 1781 B.B.D 2004 B.B.D 2168 B.B.D 2277 B.B.D 3208 B.B.E 3536 B.B.E 3536 B.B.E 6519 C.C.F 6736 C.C.F

Kod O-1001 O-1002 O-1003 O-1004 O-1005 O-1006 O-1007 O-1008 O-1009

H Ls (m) (m) 3 3,5 4 5 5 6 6 7 7 1 1 1 1 1,5 1 1,5 1 1,5

R d D Hs (m) (mm) (mm) (m) 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 60 60 60 60 60 60 60 60 60 101 101 101 101 156 156 156 156 156 0,65 0,65 0,65 0,65 0,79 0,65 0,79 0,65 0,79

L (m) 3,65 4,15 4,65 5,65 6,03 6,65 7,03 7,65 8,03

P (kg) 31,1 13,3 14,9 21,1 52,7 58,1 61,4 66,9 70,2

Mmax Pl,Cv (kgm) Kapak 543 235 235 271 689 689 689 689 689 A.A.A A.A.A A.A.A A.A.A A.A.C A.A.C A.A.C A.A.C A.A.C

29

O-1010 O-1011 O-1012 O-1013 O-1014 O-1015 O-1016 O-1017 O-1018 O-1019 O-1020 O-1021 O-1022 O-1023 O-1024

8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 15 15 15 20 20

1,5 2 1,5 2 2 2,5 2,5 3 2,5 3 2,5 3 3 3 3,5

0,5 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 2 2 2

60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 96 96 96 96

191 191 191 228 228 250 250 295 295 295 295 360 360 410 432

0,79 1,3 1,17 1,3 1,3 1,44 1,44 2,34 1,44 2,34 1,44 1,57 2,34 2,34 2,47

9,03 9,31 9,93 10,31 11,31 11,69 12,69 12,85 13,69 13,85 16,69 17,08 16,85 21,85 22,24

123,1 1166 142,8 1302 152,3 1302 202,8 1862 222,4 1862 288,9 2584 313,6 2584 432 3979 460,3 3979 508 4319 612,2 4319 762,4 6947 752,1 6947 1427,8 10801 1555,1 12296

B.B.D B.B.D B.B.D B.B.E B.B.E B.B.E B.B.E C.C.F C.C.F C.C.F C.C.F D.C.G D.C.G E.D.H E.D.H

H: ablon Boyu ; Hu: Temel Boyu ; Ls: Konsol Boyu ; d: Armatr Ykseklii ; D: Direk Taban ap ; P: Tepe Kuvveti ; Mmax: Maksimum Devrilme Momenti . GALVANZL POLGON SAC AYDINLATMA DRE BETON TEMEL YAPIMI LE LGL BRM FYAT ANALZ RNE

30

GENEL CMAL Sra No 1 2 3 4

in Cinsi El ile her derinlikte yumuak ve sert ksklk zeminde dar derin kaz yaplmas Moloz nakli Sert PVC plastik boru (4 Atm.) Demirsiz (B225) betonu (Gronulometrik Kum ve krmata ile) Kum-krmata nakli (10000mden fazla) imentonun nakli (10000mden fazla) Dz yzeyli, rendeli ve lamba zvanal beton ve betonarme kalb TOPLAM:

TUTARI 70070 TL. 126.486 TL. 188.000 TL. 537.167 TL.

5 6 7

191.706 TL. 28.716 TL. 187.383 TL. 1.329.528 TL.

4.YOL AYDINLATMASININ ESASLARI VE KALTE PARAMETRELER

4.1.Yol Aydnlatmasnn Esaslar: Bir srcnn normal gr alann nem srasna gre aadakiler oluturmaktadr. -Yolun kendisi -Yol iaretiyle birlikte yol kenarlar -Aydnlatma spotlaryla birlikte gkyz Grlmesi gereken engellerin bu gr alanna girmesi gerekmektedir. Gr ayrt etmesi ve ayrt etmenin hz gr alannn aydnlanmas ve kontrast katsaylar ile ilgili olduundan aydnlanma mekanizmasna daha byk nem verilmesini gerektirmektedir. Btn k kaynaklar yanstma yoluyla aydnlk retir ve bunu yol yzeyine datr. Aydnln zellikleri aadaki kriterlere baldr. -Yol yzeyi (aydnlk veya karanlk) -Yzeyin durumu (dz yada engebeli kuru yada slak) -In yzeyde yaratt aydnlanma iddeti -Kaynan asld yerin ykseklii ve izleyiciye gre uzakl
31

-Ik kaynann tipi ve fluxu -Her trl doal durum (kuru yapraklar,kum,kar vs.) Aydnlatlm bir yol ve yakn evresi karanln balad andan itibaren gze gndze gre bambaka bir grnm arz eder. Gndz src yatay dzleme gre st ve alt yar gr alanlarna sahiptir. st yar gr alan genellikle gkyzdr ve alt gr alanna gre daha aydnlktr. Gece aydnlatlm bir yolda ise durum farkldr. st yar gr alan yani gkyz zerindeki tatlar yola gre daha az aydnlk grnrler. Gndz cisimler genellikle belirgin bir ekilde grlebilmesine ramen gece bunun tam tersi olur. Yol zerindeki dier tatlar ve engeller gndze gre daha zayf bir kontrast ile grlrler. Aydnlk dzeyleri ve parltlar daha kk deerlere inerler aydnlk dzeyleri ve parltlar daha kk deerlere inerler. Aydnlk ve renk farklarnn ekil hareket ve uzakln fark edilmesi zorlar. Gece trafiinde kazalarn nlenmesi bakmndan iyi bir yol aydnlatmasnn nemi byktr. Aydnlatlmam yollarda aksi ynden gelen tatlarn farlarnn srclerin gzlerini kamatrmas yolun gidiinin yalnzca tat klaryla belirlenememesi ve zellikle yal havalarda yol rtsnn nemli lde aynasal yanstma zellii kazanmas sonucu tat klarnn yolu aydnlatmada hemen hemen hibir yarar salamamalar kazalara neden olmaktadr. Hatta iyi aydnlatlm yollarda bile bu tip kazalar olabilmektedir. Yol aydnlatmasnda srclerin grsel rahatlklarnn ve trafik gvenliinin salanmas en nemli hususlar olduundan yol zerindeki tatlarn ve olabilecek engellerin kolayca grlmeleri gerekir. Bu nedenle yol aydnlatmasnda kullanlacak k kaynann rengi de nemlidir. Kullanlacak n rengi yol zerindeki kontrastlar olabildiince arttracak ve doal gr engellemelerinde (sis,tipi vb.) iyi sonu verebilecek bir renk olmaldr. Srclerin grsel rahatlklarnn tam olarak salanabilmesi iin aydnlatlm bir yolda yolun enine ve boyuna dorultusunda aydnln blgeden blgeye ok fazla deimemesi gerekir. Yol zerinde art arda aydnlk ve karanlk blgelerin meydana gelmesi gz yormasnn yannda trafiin gvenliini de tehlikeye atar. Kullanlan aydnlatma armatrleri uygun ykseklik ve uygun aklkta tesis edilerek bu durum ortadan kaldrlabilir. yi bir yol aydnlatmas srclerin grsel rahatln ve trafik gvenliini salamasnn yannda ekonomik de olmaldr. Yol aydnlatmasnda genellikle fazla deildir. rnein bir otoyolun 1km. sinin yapm maliyeti ayn yolun 1km. sinin aydnlatma tesisatnn ilk tesis maliyetinin yaklak 100 katdr. Bunun yannda her zaman iin aydnlatma tesisatnn iletme masraflarnn da dk tutulmas gerekir. Bu nedenle yol aydnlatma tesislerinde mmkn olduu kadar az g harcanmasna karlk fazla k aks veren yani ksal etkinlik faktr yksek k kaynaklar kullanlmaldr. Sonu olarak iyi bir yol aydnlatmas hem ilk tesis ve iletme masraflar asndan ekonomik olmal hem de srcler iin gerekli grsel rahatl ve trafik gvenliini salamaldr. 4.2. Grsel Klavuzlama: Src yolun gidiini yol ayrlmalarn ve kavaklar nceden kolaylkla fark edebilmelidir. Gidi-geli trafik ynleri birbirinden ayrlm yollarda (genellikle otoyollar ve ehir ii ana caddeleri) yol ortasndaki refjden veya yol kenarlarndan ekspres yol ve dier yol tiplerinde yol kenarlarndan normal boydaki (6-16) direklerle yaplan klasik aydnlatma grsel klavuzlama bakmndan direkler uygun yerletirildii takdirde olduka iyi sonular verir.

32

Oto-korkuluklar (guard-rail) zerine tat klar dtnde parlayan kenar iaretleri ve aydnlatlm yol levhalar yardm ile grsel klavuzlama salanabilir. Aada iyi bir grsel klavuzlama iin gerekli artlar maddeler halinde verilmitir. a)Etraf ak geli ve gidii ayr olan yollarda lambalar orta eride (refje) yerletirilmelidir b)Virajlarda direkler virajn d tarafna yerletirilmelidir. c) Kavaklara gelen farkl karakterdeki yollarda farkl k kaynaklar kullanlrsa grsel klavuzlama ayn zamanda trafii kolaylatrc etki yapar. d)ehirler aras ana yollar rnein sodyum buharl lambalarla ve k yollar da cva buharl lambalarla aydnlatlrsa iyi bir grsel klavuzlama yaplm olur. e)Refjde boyuna ask dzeniyle (Katener sistem) iyi bir klavuzlama elde edilir.

4.3. Gr Esaslar: -Yol trafiindeki allm grme artlarnda grme gc 2cd/m2 ye kadar byyen yol k younluuyla dik olarak ykselir. (U=0,4ortalama k dzgnl deeri ve TI=%10 kamama snrnn kabul edilmesi artyla ) -Grme gc 2cd/m2 nin stnde, byyen yol k younluuyla ancak nemsiz derecede ykselir. -Grme gc hem U toplam k dzgnl hem de TI kamama snrnn indirilmesiyle son derece ktleir. -U1 uzunluuna k dzgnl yalnz k konforunu (holuunu) deil ayn zamanda srcnn tepki (refleks) zamann da etkiler. Buna gre srcnn grme gc ile kaza okluu arasnda bir iliki olduu kabul edildiinde trafik emniyetini ykseltmek iin onun tm amacn yol aydnlatmas yerine getirecekse aydnlatma kalitesinin yeter bir derecede olmas ok byk nem arz eder. Srcnn kendini ayarlayp hemen tepki gsterecek ekilde engelleri ok nceden tanyabilmesi iin genel grme artlar trafiin ekli, hz ve younluu, yolun yaps ve durumuna bal olarak yol k younluklar 0,5-2cd/m2 olarak ngrlmektedir. k noktas olarak grme emniyeti ve trafik emniyeti bakmndan yol aydnlatmasnda yeter

33

li olmas gereken zorunluluklarn beklenen trafiin younluuna hzna ve oluumuna ayrca yolun tipine bal olduu dncesidir. Bu faktrleri yol kategorileri belirler. Aadaki tabloda CIE ynetmeliklerinde verilen haliyle be yol snf verilmitir.

Yol snf A B C

Trafik younluu ve tr *ok youn ve Yksek hzl *Motorlu tat trafii *Youn ve orta hzl motorlu tat trafii **Youn ve orta hzl kark trafik (yaya trafii var) **Orta younlukta ve byk bir ksmn yava giden motorlu ara ve yayalarn oluturduu kark trafik **Dk hzl az youn kark trafik (yaya trafii hakim)

Yol trleri Otoyol ve Ekspresyollar Anayollar evre yollar Radyal yollar Ticari caddeler Al-veri caddeleri ehir ii yollar

* yalnz motorlu ara trafii **kark trafik Burada A,B,C,D,E ile gsterilen yol snflar iin yol evresinin aydnlk veya karanlk olmasna gre yol aydnlatmasna ilikin kalite byklklerinin CIEye gre tavsiye edilen deerleri aadaki tabloda gsterilmitir. Tablodaki eerler tavsiye edilen minimum deerler olup kullanlan k kaynann eskime faktr ve aygtlarn kirlenme (bakm) faktrleri gz nne alnarak hesaplanma ldr. Az youn ve dk hzl motorlu tat trafii olan ve kaza olma olasl dk yollar iin tabloda U iin verilen deerler biraz drlebilir. Bununla beraber L0 veU0 deerlerinin drlmemesi nerilir. Yol snf A B C D E evre Herhangi Aydnlk Karanlk Aydnlk Karanlk Aydnlk Aydnlk Karanlk L0(cd/m2) 2 2 1 2 1 2 1 0,5 U0 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 U1 0,7 0,7 0,5 0,5 0,5

34

Yol evresinde yeter derece aydnlanmay garanti etmek iin CIE ynetmeliklerinde hareket eridinin her iki tarafndaki 5m. geniliindeki bir eridin hareket eridi zerinde 5m. ile snrlanan eritte mevcut olan aydnlatma iddetinin en az %50si ile aydn latlmas istenir. 4.4. Kalite Parametreleri: Gece gr artlarnda srclerin yol zerindeki dier tatlar ve varolabilecek engeller hakknda gvenilir ve zahmetsiz bir alglamann iyi bir aydnlatma ile olabilecei daha ncede belirtilmiti. yi bir yol aydnlatmas aadaki be artn salanmas ile gerekleir. 1-Yeterli bir parlt dzeyi 2-Parlt dzgnl 3-Snrlanm kamama 4-Grsel klavuzlama 5-Ik rengi Bunlardan ilk tanesi yol aydnlatmasndaki fotometrik byklklerin fonksiyonu-dur. Bu byklklerin gerekli ve yeter olan deerleri yaplan uzun aratrmalar ve deneyler sonucu saptanmtr. Grsel duyum insan gzndeki retina tarafndan alglanan gzn gr alanndaki parlt dalmna baldr. Aydnlatma iin kalite parametreleri bu nedenle parltnn fonksiyonu olarak belirlenir. Parlt ise hemen hemen tm aydnlatma tesislerinde ok eitli olabilen yol yzeylerinin yanstma zelliklerine baldr. 4.4.1. Kontrast (Aydnlk Karanlk fark): Etrafmzdaki cisimleri ancak gz yardmyla ve gzn grme yetenei sayesinde grebiliriz. Gzn grme yetenei denince aydnlk-karanlk fark duyarll (kontrast duyarll), ekil duyarll ve grme hz anlalr. Bir cisim ancak kendisinin parlts ile fonunun parlts arsnda belirli bir parlt fark (kontrast) varsa alglanabilir. Bir cismin alglanabilir olmas iin gerekli kontrast ihtiyac cismin grld aya ve gzlemcinin gr alanndaki parlt dalmna baldr. Cismin gzlendii daha byk bir a ve daha byk bir fon parlts iin gzn kontrast duyarll artar. Bir cisimle fonu arasndaki mutlak parlt fark veya kontrast; L= Lf-Lc olarak tanmlanr. Burada Lf fon parltsn Lc ise cisim parltsn gstermektedir. 4.4.2. Ortalama Yol Yzeyi Parlts: Yol aydnlatmasnda cisimlerin (yol zerindeki tatlar, ve varolabilecek engeller ) fonu, srcnn gr alann oluturan yol yzeyidir. Bu nedenle daha yksek bir ortalama yol yzeyi parlts daha yksek bir fon parlts salar bylece daha yksek bir fon parlts elde edilir. Gece aydnlatlm bir yolda normal trafik koullarnda (tatlarn farlar yank olarak ) yol zerindeki cisimler src tarafndan cismin fonuna gre daha karanlk (siluet olarak) grlrler. Bu nedenle ortalama yol yzeyi parltsnn tek bana artmas yoldaki cisimlerin fon parltlarnn artmas sadece srcnn gz duyarlln arttrmann yansra yol zerindeki cisimlerin kontrastlarn da arttrr. Bu nedenle alglama iin ilk nemli parametre Ortalama Yol Yzeyi Parlts Lo dr.

35

4.4.3. Bileke Dzgnlk (Uo): En zayf kontrastlar daima yol zerinde parlts dk olan karanlk blgelerde oluur. Aydnlatma tesisatlar iyi bir ortalama yol yzeyi parlts salasalar bile yo zerinde kontrastn zayf olduu ve kk engellerin alglanamayaca dk parltl blgeler olabilecektir. Yol zerindeki tm noktalarda yeterli bir aydnlk elde etmek iin gr alan iindeki minimum ve ortalama yol yzeyi parltlar arasndaki farkn belirli bir deerin zerinde olmas beklenir. Bu zorunluluk bizi ikinci nemli parametre olan Bileke Dzgnlke (U0) gtrr. Bileke dzgnlk, U0= Lmin L0 dr.

4.4.4. Kamama: Alglamann gvenilirliini etkileyen nemli bir faktrde Kamama dr. Kamama salam bir gzn d etkilerle geici olarak etrafndaki cisimleri gremez hale gelme sine denir. Eer gzn grme alanndaki parlt ok byk deerler alrsa gz kamar ve buna Direkt Kamama denir. Kamatrc kaynak gzn grme alan dnda ise bu tip kamamaya da Endirekt Kamama denir. Yol aydnlatmasnda iki trl kamama sz konusudur. 1-Psikolojik Kamama: psikolojik kamama, grme yeteneinde herhangi bir azalma olmakszn srcde ho olmayan bir duygu uyandrr ve seyahat konforunu olumsuz olarak etkiler. Psikolojik kamama, kamama snrlama saylaryla tanmlanr. Yaplan deneyler gstermitir ki yapay k ile aydnlatlm bir yolun psikolojik kamamasnda aadaki byklkler etkilidir. 1-a) Ik kaynaklarnn parltlar 1-b) Yol kaplamasnn ve yolun yakn evresinin parlts bu arada yolun 60km. ile 160km.lik blmnn ortalama parlts 1-c) Ik kaynaklar ile srcnn gzlem dorultusu arasndaki alar 1-d) Gzlemciye gre aydnlatma aygtnn k yayan yzeyinin grnd uzay a 1-e) Ik rengi 1-f) k kaynaklarnn grnen yzeylerindeki parltnn dzgnl G kamama snrlama saysdr. G=1 ise tahamml edilemeyecek derecede fazla kamama G=3 ise rahatsz edici kamama G=5 ise izin verilebilen kamama G=7 ise tatmin edici derecede az kamama G=9 ise fark edilmeyecek kadar az kamama sz konusudur. 2-Fizyolojik Kamama: Fizyolojik kamama gzn grme yeteneini azaltr, bununla ilgili almalar Holladay tarafndan yaplmtr. Holladaya gre kamama edeer rt parltsndan dolay oluur. Perdeleme parlts:

Ampirik forml ile verilir. Burada ,

36

Qi: Bak dorultusu ile i. kamama kaynann gze gelen k dorultusu arasndaki ay; Egi: i. Kamama kaynann srcnn gznde bak dorultusunda dik dzlemde meydana getirdii aydnlk dzeyini (lx) olarak; K: Srcnn yana bal bir katsayy (ortalama olarak 10 alnr.); n: Srcnn gr alanndaki kamama kayna saysn gsterir. Kamama olmad zaman ancak grlebilen eik kontrastnda bir cisim kamama olduu zaman mevcut kontrastlar ykselmedike grlmezler. Ek noktas gereksinmesinin deeri; CIE tarafndan belirlenen ve 8 derecelik a altnda grlen bir cisim iin gerekli Bal Eik Kontrast Art, Eik Art olarak bilinir(EA). Bylece kamamann alglama zerindeki etkisi eik art ile belirlenmi olacaktr. Eik art EA, perdeleme parltsnn belirlenmesi iin Landolt diskleri ve ortalama yol yzeyi parlts ile birlikte kontrast duyarll erisi yardmyla belirlenebilir. Bu yolla 0,0,5-5 cd/m2 arasndaki yol yzeyi parltlar %EA= 6,5.Lperde (L0)0,8 forml yardm ile hesaplanabilir. ampirik

4.4.5.Boyuna, Enine Dzgnlk Faktr(Ul): Grsel rahatlk asndan srcnn nnde uzanan yol parasndaki artarda aydnlk ve karanlk blgeler olduka rahatsz edici olabilir. Yol zerinde artarda aydnlk ve karanlk blgelerin bulunmas Zebra Etkisi olarak anlr ve yoldaki aydnlk-karanlk noktalar arasndaki parlt farknn snrlanmasyla baka bir deyile yol yzeyindeki minimum ve maksimum parltlar arasndaki farkn belirli bir deerin altnda kalmasyla azaltlabilir ve yok edilebilir. Bunun iin Dzgnlk Faktrdenen yeni bir parametre tanmlanr. Bu parametre enine dzgnlk faktr ve enine dzgnlk faktr olarak ayr ayr tanmlanabilir fakat esas nemli olan yolun boyuna dorultudaki parlt dzgn lk faktr Boyuna Dzgnlktr. U1= Lmin Lmax Bantda Lmin ve Lmax srcnn gr alan iinde yolun nde bulunduu kabul edilen bir gzlem noktasndan yolun boyuna eksenine paralel olarak geen dorultu zerindeki minimum ve maksimum parltlardr. 4.4.6.Ik Rengi: Kavaklarda ve zellikle ana yol ile birok tali yolun birletii kesimlerde uzaktan bakld zaman meydana gelebilecek bir karkl nlemek amac ile ana yol ve tali yollar iin ayr ayr k renkleri seilebilir. Gnmzde yol aydnlatmasnda en ok kullanlan k kaynaklar yksek ve alak basnl sodyum buharl, yksek basnl cva buharl ve metal halojenz katkl yksek basnl cva buharl ampuller ile ksmen floresan ampullerdir. Yksek basnl sodyum buharl ampuller beyazms sar k rengine sahiptirler. Bu kta renkler iyi seilebilir ve kontrastlar artar. Alak basnl sodyum buharl ampullerin k rengi tek renkli (monokromatik) sardr. Kontrastlar ok iyi olmakla beraber dezavantaj olarak bu kta renkler pek iyi seilmezler. Yksek basnl cva buharl ampullerin verdii k mavimsi-beyaz renktedir. Bu kta kontrastlar ok iyi olmamakla beraber renkler olduka iyi seilirler. Metal halojenr katkl yksek basnl cva buharl ampullerin k rengi, iine konan zel katk

37

maddeleri sayesinde olduka iyiletirilmi olup gn na yakn bir k rengi verebilirler. 4.5. Kalite Parametrelerinin Yol Aydnlatmasna Etkisi: Fotometrik parametrelerin alglayabilirlie etkisini gsterebilmek iin ok sayda cisim zerinde farkl koullarda farkl yollarda ve yol zerindeki en tehlikeli blge olan karanlk ksmlarda parlt dzeyi, dzgnlk ve kamama ile ilgili birok deney ve hesaplama yaplmtr. Cisimlerin yol zerinde belirli koullarda grlebilme olasl, aydnlatma tesisatnn Belirleme Gc, BeC olarak tanmlanr. Bu tanmla ilgili olarak yaplan baz deney ve hesaplamalarda elde edilen sonular aada tablo halinde verilmitir. 1.duruma gre deiiklik yaplan Parametre Ortalama parlt L0 Bileke dzgnlk U0 Kamama Ea L0 (cd/m2) 2 1 2 2 U0 _ 0,4 0,4 0,2 0,4 EA % 7 7 7 30 BeC % 85 70 55 70

Durum 1 2 3 4

NOT: Bu deneylerde fotometrik parametrelerin alglayabilirlie olan etkisini gstermek iin gerekli koullar ortalama yol yzeyi parltsn (L0) ve bileke dzgnln (U0) ve eik artnn (EA) eitli ekillerde deitirilmesiyle elde edilir. Alglamann gvenilirlii fizyolojik bir kavram olduu halde, grsel rahatlk derecesi ok sayda gzlemciye eitli aydnlatma koullar altnda dnceleri sorulmak suretiyle belirlenmitir. eitli yol aydnlatma tesislerinde yaplan aratrmalar sonucu gzlemcilerin yoldaki fotometrik parametrelerin deiimlerine gre aydnlatmann kalitesi hakkndaki dnceleri aadaki tabloda verilmitir.

Deerlendirme 1 3 5 7 9

Parlt dzeyi, Dzgnlk Kt Yetersiz Fena deil yi ok iyi

Kamama Tahamml edilemeyen Rahatsz edici zin verilebilir Tatmin edici Fark edilemeyen

38

5.AYDINLATMA DZENLER
5.1.Yol Tipleri ve Aydnlatma Dzeni: Aydnlatma dzenlerinin seimi, byk lde aydnlatlacak yolun ekline baldr. Yolda refj olup olmamas ,yolun geni yada dar olmas otoyol veya ekspres yol olmas halleri kullanlacak aydnlatma dzeninin seiminde etkili olur. Aydnlatmas yaplacak yolda aydnlatma aygtlar yolun enine ve boyuna dorultularda olmak zere iki ayr ekilde yerletirilebilir.

a) b) c) d) e) f) g)

Tek tarafl dzen, ki tarafl kaydrlm dzen, ki tarafl karlkl dzen, Enine ask dzeni, Refjde konsollu dzen, Karma dzen, Refjde boyuna ask dzeni.

Yolun enine dorultuda yerletirmede, aygtn boyuna ekseni yolun boyuna eksenine dik olur ve aygtlarn k dalmlar, maksimum k iddetleri yol boyunca dalacak ekildedir. Bu yerletirme ekli iin yukardaki aydnlatma dzenlerinden biri seilebilir. Aydnlatlacak yola uygun aydnlatma dzeninin seilmesinde etkili olan der faktrler de; a) Ekonomik, b) Bakm kolayl, c) Grsel klavuzlamann salanmasdr. 5.2.Kavaklar, Meydanlar ve Aydnlatma Dzenleri: 5.2.1.Kavak Tipleri: Meydan ve kavaklar iin T.E.K. genel tip belirlemi bu tiplere gre aydnlatma tipleri tespit edilmitir.

39

5.2.2.Aydnlatma Dzenleri: Kavaklarda ve zellikle ana yol ile birok tali yolun birletii kesimlerde uzaktan bakld zaman meydana gelebilecek bir karkl nlemek amacyla ana yol ve tali yollar iin ayr ayr k renkleri seilebilir. Eer k rengi deitirilmezse bu takdirde aygt tipi veya direk boyu deitirilebilir. Son yllarda olduka geni bir uygulama alan bulan yksek direklerle (18-30m.) yaplan aydnlatma ekonomik bakmdan byk yararlar salamakla birlikte yollarda grsel klavuzlama bakmndan yetersiz kalmaktadr. Ancak kavaklarda, uzaktan bakldnda srcler iin karkla neden olabilecek ok sayda normal boydaki direklerle yaplan aydnlatma yerine az sayda yksek direkle yaplan aydnlatma daha iyi sonu vermektedir. Aadaki ekilde baz kavaklar ve direklerin yerletirili biimleri grlmektedir.

40

Kompleks kavaklarda ve otoyol girilerindeki para gieleri blgesinde, normal boydaki direkler zerine yerletirilen aydnlatma aygtlarnn (aydnlatlacak alann genilii ve ok sayda yol ayrlmalarnn olmas nedeniyle) ok fazla sayda olmas gerekeceinden, uzaktan bakldnda srcler iin kark bir grnt meydana getirir ve grsel klavuzlama tam olarak salanamaz. Byle yerlerde yksek direklerle (20m. veya daha yksek direkler ve herbir direk zerinde ok sayda aygt ) aydnlatma yapmak aadaki stnlklerinden dolay tercih edilir. a) yi bir parlt dzgnl salanr. b) Kompleks kavaklarda daha iyi bir grsel klavuzlama salanr. c) Uygun olmayan hava koullarnda (sis, tipi, vb.) aydnlatlan blge uzaktan daha kolay belirlenebilir. d) ehir iindeki kavaklarda, kaynak civarnda yaya yollarnn da bulunmas halinde, evrenin aydnlatmas da salanabilir. Yukarda aklanan stnlklerine ramen yksek direklerle aydnlatma dzeninden iyi bir sonu alnabilmesi iin tesisatn, bakmnn kolaylkla yaplabilecek bir ekilde dnlmesi gerekir. Ampul deitirme, onarm ve bakm almalar iin, aygtlarn direk zerinde bulunduu ykseklie kmann zorluu gz nne alnarak aygtlarn bulunduu platformun direk boyunca inip kabilecek bir tertiple donatlmas genellikle uygun olur. 5.3. Virajlar: 300 metreden byk yarapl virajlar dz yol gibi aydnlatlr daha kk yarapl virajlarda lambalar aras aklk, dz yollardakinden daha kk tutulur. Yol genilii lamba yksekliinin 1,5 katndan daha kkse, o zaman lambalar bir tarafl olarak virajn d tarafna yerletirilir. Bylece yolun parlts yeterli olur ve iyi bir grsel klavuzlama elde edilir. Daha geni yollarda iki tarafl karlkl dzen tercih edilir. ki tarafl kaydrlm dzen asla kullanlamaz. Virajlarda lambalar aras aklk, viraj yarapna baldr. Genel olarak virajlarda lambalar aras aklk, dz yollardakinin 0,5 ile 0,75 kat alnr.

41

NOT: Virajlarn eriliinde k kaynaklar dar yerletirilir.

6.IIK KAYNAKLARI VE AYDINLATMA DZENLERNN EKONOMK AIDAN KARILATIRILMASI

Gnmzde yol aydnlatma tesislerinde k kayna olarak genellikle yksek basnl cva buharl ampuller ile yksek ve alak basnl sodyum buharl ampuller ksmen de floresan ampuller kullanlmaktadr. lkemizde bugn iin en ok kullanlan k kayna yksek basnl cva buharl ampullerdir. Bununla beraber son yllarda baz byk ehirlerimizin ehir ii yollar yksek basnl sodyum buharl ampullerle aydnlatlmtr. Yukarda bahsedilen k kaynaklar eitli aydnlatma armatrleri ve aydnlatma dzenleri ile birlikte kullanlarak yol aydnlatma tesisleri oluturulur. Byle tesislerde ilk tesis ve iletme maliyetlerinin yannda kullanlan aydnlatma dzenlerinin armatrlerinin ve k kaynaklarnn amaca uygunluu, mr, verimi ve enerji tasarrufuna olan katklar lke ekonomisi bakmndan byk nem kazanmaktadr. Bu nedenle, yol aydnlatmasnda kullanlan k kaynaklar, eitli yol tipleri ve aydnlatma dzenlerinde kullanlarak elde edilen sonular birbirleriyle karlatrlmtr. Bu karlatrmada 1km lik ve R3 snfl yol kaplamasna sahip bir yol blm iin aydnlatmann kalite byklkleri de hesaplanmtr. 6.1.eitli Aydnlatma Dzenlerinin Karlatrlmas: Bu blmde otoyol ve ekspres yollarda kullanlan ayr aydnlatma dzeni ele alnm 1-Refjde konsollu dzen 2-ki tarafl karlkl dzen 3-Refjde boyuna ask dzeni; ele alnm ayn yol tipi iin iki ayr k kayna kullanlarak birbiri ile karlatrlmtr.

42

Yukarda srasyla refjde konsollu dzen, iki tarafl karlkl dzen, refjde boyuna ask dzeni, iki tarafl karlkl dzen (tek yol) grlmektedir. TABLO 1 ekil1 ekil2 ekil3 Alak basn Armatr ykseklii 15m. 15m. 10m. Armatrler aras aklk 53m. 47m. 20m. Ortalama aydnlk dzeyi 35lx. 37lx. 51lx. Kullanlan armatr adedi (1km. iin) 2x19 Ad. 2x21 Ad. 50 Ad. Gerekli g 15200 W 16800 W 20000 W Yol kaplamas snf R3 R3 R3 Aydnlatmann kalite byklkleri Ortalama parlt 2,3 cd/m2 2,3 cd/m2 2,1 cd/m2 Bileke dzgnlk 0,44 0,65 0,70 Boyuna dzgnlk 0,71 0,71 0,72 (Ampul tr ve gc: SON-T 400W) Yukardaki tablo1 den grlecei gibi 400Wlk sodyum buharl ampul kullanlmas halinde gerek ilk tesis masrafn etkileyen armatr ve dolaysyla direk says, gerekse iletme maliyeti ve enerji tasarrufu bakmndan nemli olan gerekli g refjde konsollu aydnlatma dzeni kullanlmas halinde en dk olmaktadr.

43

-ehir ii tali yollarda ve semt yollarnda tek tarafl dzen TABLO 2 Armatr ykseklii Armatrler aras aklk Ortalama aydnlk dzeyi Kullanlan armatr adedi (1km. iin) 2x26 Ad. 2x33 Ad. 55 Ad. Gerekli g 9360 W. 11880 W. 9900 W. Yol kaplamas snf R3 R3 R3 Aydnlatma kalite byklkleri Ortalama parlt 1,8 cd/m2 1,8 cd/m2 1,8 cd/m2 Bileke dzgnlk 0,37 0,56 0,65 Boyuna dzgnlk 0,73 0,85 0,87 (Ampul tr ve gc: SOX 180 W.) Tablo 2de tablo 1e gre daha farkl bir sonu ortaya km ve 400 wattlk yksek basnl sodyum buharl ampul yerine 180 wattlk alak basnl sodyum buharl ampul kullanlmas halinde refjde konsollu aydnlatma dzeni yine en ekonomik dzen olmakla beraber bir nceki karlatrmada sonuncu olan refjde boyuna ask dzeni bu ampul trnde, iki tarafl karlkl dzene gre daha ekonomik hale gelmitir. Yukarda karlatrlan her iki ampul tr ile yaplan karlatrmada da en ekonomik aydnlatma dzeninin refjde konsollu dzen olduu tespit edilmitir. Bu dzenin ayrca, elektrik tesisatndaki masraflar ynnden de ekonomik olaca gz nnde tutulmaldr. NOT: Tablo 1 Yksek basnl sodyum buharl ampul kullanldnda aydnlatma dzenlerinin karlatrlmas; Tablo 2 Alak basnl sodyum buharl ampuller kullanldnda aydnlatma dzenlerinin karlatrlmas; 6.2.Ik Kaynaklarnn Karlatrlmas: Bu blmde daha nce bahsedilen ve karakteristik deerleri verilen eitli k kaynaklarnn ayn tip aydnlatma dzeni iin birbirleri ile karlatrmas yaplmtr. -Tablo 1 Refjde konsollu aydnlatma dzeninde alak ve yksek basnl sodyum buharl ampullerin karlatrlmas (ekil 1) Armatr ykseklii 12 m. 12 m. Armatrler aras aklk 53 m. 37 m. Ortalama aydnlk dzeyi 35lx. 30lx. Ampul tr ve gc SON-T 400W SOX 180W Kullanlan armatr adedi (1km. iin) 2x19 Ad. 2x27 Ad. Gerekli g 15200 W 9720 W Yol kaplamas snf R3 R3 Aydnlatmann kalite byklkleri Ortalama parlt 2,3 cd/m2 2,3 cd/m2 ekil1 12m. 38m. 30lx. ekil2 12m. 30m. 30lx. ekil3 10m. 30m. 30lx.

44

Bileke dzgnlk Boyuna dzgnlk

0,44 0,71

0,39 0,84

Tablo 1 de refjde konsollu aydnlatma dzeninde yaklak olarak ayn kalite byklkleri salanacak ekilde alak ve yksek basnl sodyum buharl ampuller karlatrlmtr. Kullanlacak armatr (dolaysyla direk ve ampul) ile gerekli g bakmlarndan alak basnl sodyum buharl ampuln ok daha ekonomik ve enerji tasarrufuna ynelik olduu grlmektedir. Yukarda daha ok ehirler aras otoyol ve ekspres yollara uygun yol tipleri iin yaplan ekonomik karlatrmalar, daha dar ve genellikle ehir ii yollar ile tali yollarda uygulanan bir yol tipi iinde yaplrsa aadaki sonular elde edilir. Ancak bu defa karlatrlan k kaynaklar bu tr yollarda genellikle kullanlan ampul trleri arasndan seilmitir. -Tablo 2 ki tarafl karlkl aydnlatma dzeninde yksek basnl cva buharl, alak basnl sodyum buharl ve zel yksek basnl sodyum buharl ampul kullanmnn karlatrlmas (ekil 2): Armatr ykseklii 12 m. 12 m. 12 m. Armatrler aras aklk 40 m. 44 m. 38 m. Ortalama aydnlk dzeyi 32lx. 27lx. 30lx. Ampul tr ve gc HPL 400W SOX 180W SON-H Kullanlan armatr adedi 210W (1km. iin) 2x25 Ad. 2x23 Ad. 2X26 Ad. Gerekli g 20000 W 8280 W 10920 W Yol kaplamas snf R3 R3 R3 Aydnlatmann kalite byklkleri Ortalama parlt 2cd/m2 2cd/m2 2cd/m2 Bileke dzgnlk 0,72 0,73 0,70 Boyuna dzgnlk 0,70 0,86 0,71 15 m. 57 m. 32lx. SON-H 350W 2x17 Ad. 11900 W R3 2cd/m2 0,75 0,71

Tablo 2de iki tarafl karlkl aydnlatma dzeni kullanlarak ayr tr k kayna iin yaplan karlatrma verilmitir. Tablodan grlecei gibi her drt hal iinde aydnlatmann kalite byklkleri yaklak olarak birbirinin ayndr ve yine alak basnl sodyum buharl ampuln en ekonomik k kayna olduu ortaya kmaktadr. Bu arada lkemizde bu tip yollarda bugn iin en ok kullanlan yksek basnl cva buharl ampuln dierlerine gre ok daha fazla g harcad ve ilk tesis masraflar bakmndan da yksek maliyetler yarataca kolayca grlmektedir. zel yksek basnl sodyum buharl ampul kullanlmas halinde ise cva buharlya gre byk bir enerji tasarrufu salanmaktadr. zel balast ve ateleyici gerektirmeyen bu ampul eer mevcut tesislerdeki cva buharl ampullerle deitirilirse, ekonomik adan getirecei fayda gz ard edilemeyecek dzeydedir. -Tablo 3 ehir ii tali yollarda ve semt yollarnda tek tarafl aydnlatma dzeninde alak basnl sodyum ve yksek basnl cva buharl ampullerin karlatrlmas (ekil5)

45

Armatr ykseklii 10 m. 10 m. 12 m. Armatrler aras aklk 34 m. 30 m. 50 m. Ortalama aydnlk dzeyi 12lx. 12lx. 13lx. Ampul tr ve gc SOX 90W HPL 250W HPL 400W Kullanlan armatr adedi 29 Ad. 33 Ad. 20 Ad. (1km. iin) Gerekli g 2610 W 8250 W 8000 W Yol kaplamas snf R3 R3 R3 Aydnlatmann kalite byklkleri Ortalama parlt 0,7cd/m2 0,7cd/m2 0,7cd/m2 Bileke dzgnlk 0,43 0,44 0,5 Boyuna dzgnlk 0,73 0,76 0,54

-Tablo 4 Semt yollarnda tek tarafl aydnlatma dzeninde alak basnl sodyum ve yksek basnl cva buharl ampullerin karlatrlmas (ekil6) Armatr ykseklii 6 m. 8 m. Armatrler aras aklk 22 m. 30 m. Ortalama aydnlk dzeyi 10lx. 9,6lx. Ampul tr ve gc SOX 35W HPL 125W Kullanlan armatr adedi (1km. iin) 45 Ad. 33 Ad. Gerekli g 1575 W 4125 W Yol kaplamas snf R3 R3 Aydnlatmann kalite byklkleri Ortalama parlt 0,6cd/m2 0,6cd/m2 Bileke dzgnlk 0,45 0,54 Boyuna dzgnlk 0,75 0,64 Tablo 3 ve tablo 4de genellikle ehir ii tali yollarda ve semt yollarnda uygulanan yol tipleri iin tek tarafl aydnlatma dzeninde, uygun glerdeki alak basnl sodyum ve yksek basnl cva buharl ampuller karlatrlmtr. ki ayr genilikteki yol tipi iin yaplan karlatrmalarda elde edilen sonularda yine alak basnl sodyum buharl ampullerin en ekonomik k kayna olduunu ortaya koymaktadr. Sonuta yukardakilere benzer karlatrmalar sonucunda bulunacak en uygun k kayna ve aydnlatma dzeninin kullanlmasnn yansra, bilinli ve aydnlatma tekniinin esaslarna uygun olarak imal edilmi aydnlatma armatrleri ile ada aydnlatma kavram ve hesaplarna dayanarak projelendirilmi bir yol aydnlatma tesisi her zaman iin en ekonomik tesis olacaktr.

7.YOL AYDINLATMA HESAPLARI

Yol aydnlatmasnda en nemli byklkler yoldaki aydnlk dzeyi ve yol yzeyi parltsdr. Bir yol aydnlatmasnn kalitesi gerek olarak, ancak yol yzeyi parltsna

46

bal olarak deitirilebilir nk yol yzeyini oluturan yol kaplamasnn tr dolaysyla rengi ve yanstma zellikleri yoldaki aydnlk dzeyini etkilemez. Oysa grme iin esas olan yol yzeyine gelen k aksnn, yol yzeyinin yanstma zelliklerine gre yansyarak gze gelen ksmnn, gzde meydana getirdii aydnlk dzeyidir. Yani grme alann L parltsna baldr. Bununla beraber nemli olmayan yollarda ve baz ehir ii yollarda, ou zaman yoldaki aydnlk dzeyinin bilinmesi de aydnlatmann kalitesi hakknda bir karar verebilmek iin yeterlidir. 7.1.Aydnlk Dzeyi Yntemi le Yol Aydnlatmas Hesab: 7.1.1.Yol Yzeyindeki Bir Noktann Aydnlk Dzeyinin Hesaplanmas: -Parlt faktr qnun belirlenmesi ve yol zerindeki P noktasnn parltsnn hesaplanmas iin gerekli alar

Aydnlatlm bir yol zerindeki bir P noktasnn aydnlk dzeyi, aydnlatma tesisatndaki tm aygtlarn bu noktada oluturduklar ksmi aydnlk dzeylerinin toplamdr; (7.1)

Bu formlde Ii( ,C), i. Aygtn Ci ve i alar ile belirlenen P noktas dorultusundaki k iddeti ve hde aygt yksekliidir. Aydnlk dzeyi hesaplanan noktadan itibaren noktann her iki tarafna, yol boyunca 3er aygttan sonraki aygtlarn, bu noktann aydnlk dzeyine ola etkileri

47

ihmal edilebilir. Yukardaki forml yardm ile yol zerindeki birok noktann aydnlk dzeyi hesaplanabilir. Eer bulunan deerler yol plan zerinde iaretlenir ve E Aydnlk Dzeyi Diyagram elde edilir. Bu diyagramlar her aygt tipi iin hazrlanan fotometrik veri katlarnda, her ykseklik iin ve maksimum aydnlk dzeyinin yzdesi olarak verilirler ve Bal E Aydnlk Dzeyi Diyagram olarak adlandrlrlar. -Bal e aydnlk dzeyi diyagram

i. aygtn P noktasnda oluturduu aydnlk dzeyini bulmak iin, saydam bir kada izilmi olan Bal E Aydnlk Dzeyi diyagramnn merkezi, bu diyagram ile ayn h leinde izilmi olan yol plan zerinde i. Aygtn izdm olan Ai noktas ile aktrlr. Bu srada diyagram ekseni yol eksenine paralel olmaldr. Diyagramda okunan deer; Emax=a L (7.2)

ile arplr. Burada L kullanlan k kaynann k aks, h aygt yksekliidir. a aygt tipine bal bir katsay olup diyagramn altnda verilir. P noktasndaki aydnlk dzeyine

48

ihmal edilemeyen katklar bulunan dier aygtlar iinde ayn ilem tekrarlanarak P noktasndaki aydnlk dzeyi bulunur. 7.1.2.Ortalama Aydnlk Dzeyinin Hesaplanmas: 7.1.2.a) Nmerik Olarak Hesaplama: Yol zerindeki ortalama aydnlk dzeyi E0 yol zerinde seilen n noktasnn aydnlk dzeyleri yardm ile

formlyle hesaplanr. Yol zerinde ne kadar fazla sayda noktann aydnlk dzeyi hesaplanrsa, bulunan ortalama aydnlk dzeyi deeri de geree o derecede yakn olur. 7.1.2.b) Verim Erileri Yardmyla Hesaplama: Dz bir yolun gz nne alnan bir blmndeki noktasal aydnlk dzeylerinin bilinmesi gerekmiyorsa, ortalama aydnlk dzeyinin hesaplanmas iin en hzl ve en kolay yol, aygtlar iin hazrlanm Fotometrik Veri katlarnda verilen yararlanma faktr (verim) erileriyle beraber; E0= L a.b (7.4)

forml kullanmak olacaktr. Burada: a: Aygtlar aras aklk b: Yol genilii : Kullanlan k kaynann k aks : Yararlanma faktr (verim) dr. D aydnlatmada yararlanma faktr; aygttan kan k aksnn yola den blmnn, kullanlan k kaynann (lambann) k aksna oran olarak tanmlanr. = yararlanlan L (7.5)

49

Fotometrik Veri katlarnda, her aygt iin yararlanma faktr erileri; iki ekilde verilir. 1- Yolun enine eksenindeki yol snrlarn as deerlerine bal olarak, 2- Yolun enine eksenindeki yol snrlarn h birim olarak alnmak zere tan =y/h deerlerine bal olarak, kinci tip diyagram verilen bir yol kesiti iin deerlerinin daha kolay bulunmasn salar. Birinci tip diyagram aydnlatma aygtnn yatayla bir a yapacak ekilde yerletirilmesi halinde yeni yararlanma faktrnn belirlenmesini salar. Ik kaynaklarnn eskime faktrleri de dikkate alnrsa (7.4) forml E0= a.b eklini alr. Burada d<1 olup kullanlan k kaynann k aksnn zamanla azalmasna karlk olan eskime faktrdr. 7.2. Parlt Yntemi le Yol Aydnlatma Hesab: Gnmzde yol aydnlatmas hemen hemen tm dnya ilkelerinde, yol yzeyi parltsn esas alan ve buna gre aydnlatmann kalitesini belirleyici baz tanmlar ieren Parlt Yntemi ne gre yaplmaktadr. Yol yzeyi parltsnn hesaplanabilmesi iin; aydnlatlan yola ait yol yzeyinin (yol kaplamasnn) yanstma zelliklerinin bilinmesi gerekir nk yol zerindeki bir noktann parlts ile o noktadaki yatay aydnlk dzeyi arasnda L=q.E (7.7) d (7.6)

bants vardr. Bir yol yzeyinin yanstma zelliini belirleyen q katsaysna Parlt Faktr denir. Parlt faktr belirli bir yol yzeyi iin, yol yzeyindeki parlts hesaplanacak noktann aygtlara ve gzlemciye gre konumuna baldr. q=q( , , ) (7.8)

Yol zerinde, gz nne alnan bir aygtn, bir P noktasnda oluturduu yatay aydnlk dzeyi; I .cos h olduuna gre, bu noktann parlts; Ep= (7.9)

50

I .q.cos (7.10) h eklinde ifade edilebilir. Burada I ,gz nne alnan aygtn P noktas dorultusundaki k iddeti, bu k iddeti vektrnn deyle yapt a ve h de aygt yksekliidir. I(cd), h(m) cinsinden alnrsa L(cd/m2) olarak bulunur. Eer birden fazla aygtn P noktasnda meydana getirdikleri toplam parlt bulunak istenirse, bu durumda (7.10) bants

Lp=

(7.11) eklini alr.

Bir tat srcsnn yoldaki gr alan, kendisinden itibaren 60m. ile160m. arasndaki yol parasn kapsar ve gzlemcinin yolun gidi ynne gre sa kenarndan, yol geniliinin1/4 kadar ieride bulunduu kabul edilir. Sayfa 51de ekilden de grld gibi yaklak olarak 1,5m. ykseklikten nnde uzanan yola bakt kabul edilen srcnn yukarda belirtilen gr alan iin gzlemleme as 0,5< <1,5 dir. asnn bu deerler arasndaki deiiminin q ya etkisi ihmal edilebilir. Bylece yol aydnlatmas hesaplar iin parlt faktr qnun yalnzca ve alarna bal olduu kabul edilebilir. (7.10) bantsnda; q( , ).cos = r( , ) (7.12) konur ve I (C, ) olduu gz nne alnrsa; Lp=r( , ). I (C, ) h (7.13) olur.

51

Yukardaki (7.13) bantsndan grld gibi yol yzeyi parlts kullanlan aygtlarn C ve alar ile belirlenen k dalm biimlerine yol yzeyinin ve dorultularna bal yanstma zelliklerine ve aydnlatma tesisatnda kullanlan aygtlarn yksekliine baldr. 7.2.1. Yol Yzeylerinin Yanstma zellikleri: zerine k den ve geirici olmayan malzemeden yaplm bir yzey, zerine den n bir ksmn yanstr ve bir ksmn da yutar. Yzeye gelen k aks g ve yansyan k aks yans ile gsterilirse yanstma faktr; p= Yzeyde yutulan k aks P= eklinde tanmlanr.
yans

(7.14)

olur.

g yut ile gsterilirse, yutma faktr de;

yut

(7.15)

-ekil -1 Bir yzeye gelen n yansmas, aadaki ekilde olur: 1- Aynasal yansma: Yzeye gelen n tm, dalmadan ve yansma kurallarna uygun olarak yansr. (ekil-1.a) 2- Yaynk yansma: Yzeye gelen n tm dzgn dalarak yansr. (ekil-1.b) 3- Karma yansma: Yzeye gelen k hem yaynk hem de aynasal karakterde yansr. (ekil-1.c). Bu durumda aadaki iki hal sz konusu olabilir. a-Aynasal karakteri de olan yaynk yansma, b-Yaynk karakteri de olan aynasal yansma. Eer yanstc yzey optik bakmdan przl ise veya yzeyde optik younluklar farkl paracklar varsa, byle yzeylerde yansma genellikle yaynk olur

52

zerine k den herhangi bir yzeyin parlts L ve ayn koullarda ideal yayc bir yzeyin parlts Lideal ise Uluslar aras Aydnlatma Komisyonu CIE ye gre Parlt Faktr q = L Lideal (7.16)

eklinde tanmlanr. deal yayc bir yzeyin, yanstma faktr Pideal=1 olduundan parlts; Lideal (cd/m2)= .E (lx)= E (7.17)

eklindedir. (7.16) ve (7.17) bantlarndan; L= q.E (7.18)

elde edilir. Banty basitletirmek amacyla q= q = L E (7.19)

olarak tanmlanr. qya yol aydnlatmasndaki Parlt Faktr ad verilir. Yol yzeyleri, bileimlerindeki maddelerin fiziksel zelliklerine (renk, boyut, biim vb.) slak ve kuru olularna ve yolun kullanm sresine (yana) bal olarak, deiik yanstma zellikleri gsterirler. Bu durumda L=q.E Bants tam doru sonu vermez. Yol yzeyi ince yapl malzeme ieriyorsa, kuru halde yayc yanstma zellii gsterdii halde, yzeydeki kk przler slanp su ile dolduu zaman aynasal yanstma zellii gsterir. Buna karlk yol yzeyi kaba yapl malzeme ieriyorsa, kuru halde yayc yanstma zellii gsteriyorsa slak halde de yzeyin kaba olan przleri, sland zaman su ile tamamen dolmayaca iin, yzey hala yayc yanstma zellii gsterebilir. Yol yzeylerinin ierdikleri malzemelerin renkleri de yol aydnlatmasnda verimlilik bakmndan olduka nemlidir. Ak renkli malzeme ieren yol yzeyleri kullanlarak, ayn aydnlk dzeyi iin, ayn aydnlk dzeyi iin, koyu renkli malzeme ieren yol yzeylerine gre daha yksek parltlar elde edilebilir. 7.2.2. Yol Yzeylerinin Snflandrlmas: Yol yzeyindeki parlt dalmn hesaplayabilmek iin, yol yzeyinin indirgenmi parlt faktr iin verilmi edeer konular diyagram (EP diyagram), sabit konumlar diyagram (CP diyagram)veya ve nn eitli deerleri iin r(tan , ) deerlerini veren yanstma tablosu gereklidir. Parlt ynteminin uygulamadaki esas zorluu, bir yol yzeyine ilikin yanstma tablosunu oluturmaktr. Nmerik hesaplar (zellikle bilgisayar yardmyla yaplan hesaplamalar) iin bir yol yzeyine ait r deerleri standart tablolar halinde verilirler (r tablolar). Yol yzeylerinin yanstma zelliklerini belirleyebilmek ve yol yzeylerini snflandrabilmek iin eitli yntemler gelitirilmitir. CIE tarafndan tavsiye edilen ve hala kullanlan baz yntemler aada sralanmtr.

53

1- DE BOER, WESTERMANN, VERMEULEN, 2- RANGE gre belirlenen yntem, 3- ROCK/SMIATEKE gre belirleme yntemi, 4- MASSART a gre belirleme yntemi, 5- ERBAY a gre belirleme yntemi, Bu belirleme yntemlerine gre yol yzeyleri standart snflara ayrlabilir. 7.2.3. Yol Yzeyi Parltsnn Grafik Yntem le Hesaplanmas:

7.2.3.1. Kullanlan Diyagramlar: Grafik yntem ile yo zerindeki bir noktann parltsnn hesaplanmasnda kullanlan eitli diyagramlar unlardr: 1- E Ik iddeti Diyagram: Bir yol aydnlatma aygtnn yol zerindeki k dalm hakknda tam bilgi sahibi olmak iin bu aygta ait diyagramn bilinmesi gerekir. Bu diyagram, yatay bir dzlemden h yksekliindeki aygt iin, dzlem zerinde aygttan e iddette k alan noktalarn birletirilmesi ile elde edilir. 2- E Aydnlk Dzeyi Diyagram: (Blm 7.1.1.) 3- EP ve CP Diyagram: Btn dorultularda k iddeti sabit olan h yksekliindeki bir aygtn, yol yzeyindeki bir P noktasna ayn parlty oluturan konumlar birletirilirse r deeri iin Edeer Konumlar Diyagram, EP diyagram elde edilir. Eer tm dorultularda k iddeti sabit olan h yksekliindeki bir aygt, yol yzeyindeki P noktasnn zerinde olursa ve yol yzeyindeki e parltl noktalar birletirilirse, bu durumda Sabit Konumlar Diyagram, CP diyagram elde edilir. CP diyagram ile EP diyagram gerekte birbirinden farkl deildirler, sadece bak yn deiiktir. 4-E Parlt Diyagram: Yol zerindeki bir P noktasnn parlts (7.11) forml ile hesaplanabilir. Bu forml yardmyla yol zerindeki birok noktann parlts hesaplanr ve belirli bir h leinde izilmi olan yol plan zerinde e parltl noktalar birletirilirse E Parlt Diyagram elde edilir. Aygtlarn k dalmna ve yol yzeylerinin yanstma zelliklerine bal olan bu diyagramlar ait olduklar aygta ilikin fotometrik veri katlarnda standart yol yzeyleri iin ayr ayr ve diyagramdaki e parlt erileri, maksimum parltnn yzdeleri olarak verilirler.

7.2.3.2. E Aydnlk Dzeyi Diyagram ve EP Diyagram Yardmyla Parlt Hesab: 1- EP diyagram ile ayn h leinde bir yol plan izilir ve yoldaki aydnlatma dzenine gre aygtlarn izleri bu yol plan zerinde iaretlenir. 2- EP diyagram saydam bir kada (aydnger kad gibi) izilir ve yol plan zerine merkezi parlts hesaplanacak P noktas ile akacak ekilde konur ve ekseni gzlemciden geecek ekilde dndrlr. 3- Aygtlarn izleri olan noktalardaki q deerleri EP diyagramndan okunur. 4- E aydnlk diyagram ile ayn h leinde dier bir yol plan izilir ve yine aygtlarn izleri bu yol plan zerinde iaretlenir. Eer EP diyagram ile E Aydnlk Dzeyi Diyagramnn lekleri ayn ise bir tek yol plan yeterli olur. 5- E Aydnlk Dzeyi diyagram da saydam bir kada izilir ve kendisi ile ayn h leinde izilmi olan yol plan zerine, merkezi P noktasna en yakn aygtn izi ile akacak ve ekseni de yolun boyuna eksenine paralel olacak ekilde konur.
54

6- P noktasnda bu aygtn oluturduu aydnlk dzeyi deeri okunur. Bundan sonra E Aydnlk Dzeyi Diyagramnn merkezi, yol zerindeki dier aygtlarn izleri ile de benzer ekilde aktrlacak her bir aygtn P noktasnda oluturduu ksmi aydnlk dzeyi deeri okunur. Ancak bu ilem fazla zaman alr ve pratik deildir. Bunun yerine P noktasndan itibaren P noktasnn her iki tarafnda ve P noktasndan geen, yolun boyuna eksenine paralel dorultu zerinde, iki aygt aras aklk a olmak zere; a, 2a, 3a.... uzaklkta p, p, p,.... yardmc noktalar iaretlenir. Bu ekilde E Aydnlk Dzeyi Diyagramnn merkezinin P noktasna en yakn aygtn izi ile yukarda akland gibi bir defa aktrlmas ile dier aygtlarnda P noktasnda oluturduklar ksmi aydnlk dzeyi deerleri okunabilir. 7- Her bir aygt iin bulunan q ve E deerleri arplarak Li= qi.E Bants uyarnca, aygtlarn P noktasnda oluturduklar ksmi parlt deerleri ve P noktasndaki parlt deeri Lp= olarak bulunur. 7.2.4.Bilgisayar Yardmyla Yol Aydnlatma Hesab: Srcnn gr alanndaki ortalama yol yzeyi parltsnn, parlt dalmnn, dzgnlk deerlerinin ve kamamann hesaplanmas gnmzde bilgisayar yardmyla kolaylkla yaplabilmektedir. Byle bir hesaplamann bilgisayara yaptrlabilmesi iin genel olarak aadaki bilgilerin bilinmesine ve bilgisayara verilmesi yeterlidir. 1- Aydnlatma Dzenine likin Bilgiler: Aygtlarn yerletirme dzeni Aygtlar aras aklk Aygt ykseklii Aygtlarn izlerinin yol kenarna uzakl 2- Aygtlara likin Bilgiler: Kullanlan k kaynann k aks ve eskime faktr Aygtn k dalm tablosu Aygt eim as 3- Yola likin bilgiler: Yol genilii Yoldaki erit says Bir eridin genilii Refj olup olmad, varsa refj genilii Yol dn olmas halinde yolun erilik yarap Yol yzeyinin yanstma tablosu 4- Gzlemciye likin Bilgiler: Gzlemci konumu qi.Ei

8.YOL AYDINLATMALARINDA BAKIM VE LETM SORUNLARI

55

Kilometrelerce uzunluktaki otoyollarn aydnlatlmasnda elektrik tesislerinin projelendirilmesi iletmede kan sorunlar asndan byk nem tamaktadr. letme ve bakm hizmetlerinde, bakmclar en ok uratran elektrik ebekesidir. Zira aydnlatma sisteminin bakm, mr dolan ampullerin deitirilmesi arzalanan balast, kondansatr ve ignitr gibi devre elemanlarnn deitirilmesi, armatr ve armatr camlarnn temizliinin salanmasdr. zellikle yer alt kablo sistemine sahip aydnlatma sistemleri iin beslenme eklinin tayini nemlidir. Yol boyunca, yksek kesitli bir kablo ekilerek her direk iin kablo ek mufu kullanlarak enerji alnmas ekonomik bir yntem olmasna ramen iletim srasnda her mufun bir arza kayna olabilecei dnldnde bakm masraflarn ykseltmesinden dolay o kadarda ekonomik olmad grlr. Bundan dolay olabildiince ek muflarndan kanarak bunun yerine daha kk kesitli kablolar kullanlarak direklerde sigorta tablosunun bulunduu ksmlarda yaplacak girdi-kt balantlaryla sistemin beslenmesi daha uygun olacaktr. Bu ekilde muf arzalar ortadan kalkt gibi olabilecek kablo arzalarnn saptanmas da ok basite indirgenerek, iletme de igc ve malzeme asndan istenen ekonomiklik salanm olur. Btn bunlarn yannda aydnlatma armatrlerinin seiminde de dikkatli olmak gereklidir. zellikle yksek basnl sodyum ve cva buharl ampuller iin kullanlacak balast seimine zen gstermek ve seilecek olan balastn ulusal standartlara uygunluk art aranmaldr. yi olmayan bir balast kullanlmas halinde ampullerden alnacak k aksn azaltmasnn yannda ampuln mrne de etki edecek ve ayn sre iinde daha fazla ampul tketimine neden olacaktr. Tanm olarak, 100 ampulden 50 tanesi sndnde geen zaman bize ampuln mrn verir. Baz retici firmalara gre gnde 10 saatlik bir alma zaman gz nne alndnda bu mr 24000 saat olmaktadr buda yaklak olarak 6 yl eder yani bu sre ierisinde ampullerin yars sner. Ancak bu sre iinde ampullerin verecei k aks miktar da yine retici firmalarn vermi olduu bilgiler dorultusunda % 70 e der. Ampullerin k aklar %50 nin altna dtnde ampullerin deitirilmesi ngrlmektedir. Ancak unutulmamaldr ki burada verilen deerler firmalarn kendi balastlaryla yaptklar lmler sonucu bulunmu deerlerdir. Bu nedenle ampul seimi yaplrken kullanlan sistemdeki balastlarla kullanlacak ampullerin balastlarnn karlatrlmas faydal olur. NDEKLER

AYDINLATMA AYDINLATMANIN YARARLARI 1.1. NEDEN YOL AYDINLATMASI ? 2.1.a. Aydnlatma ve kazalar 2.1.b. Aydnlatma derecesi ve kazalar 2.1.c. Aydnlatma ve saldr 1.2. CIEYE GRE YOL TANIMLARI 1.3. YOL AYDINLATMASI KAVRAMLARININ TANIMLARI 2.3.1. Yol ile ilgili baz tanmlar 2.3.2. Yollarn snflandrlmas 2.4. FOTOMETRK BYKLKLER

1 1 2 3 3 5 6 7 7 8 9

56

2.4.1. Ik gc 2.4.2. Ik aks 2.4.3. Ik iddeti 2.4.4. Aydnlk dzeyi9 2.4.5. Parlt 3. IIK KAYNAKLARI 3.1. IIKSAL ETKNLK FAKTR 3.2. DEARJ LAMBALARI 3.3. DEARJ LAMBALARININ ALIMA PRENSB 3.4. ALAK BASINLI SODYUM BUHARLI LAMBALAR 3.5. YKSEK BASINLI SODYUM BUHARLI LAMBALAR 3.6. YKSEK BASINLI SODYUM BUHARLI LAMBALAR 3.7. YOL AYDINLATMASINDA KULLANLILAN IIK KAYNAKLARI 3.8. IIK KAYNAKLARINDA MR 3.9. YOL AYDINLATMA AYGITLARI (ARMATRLER) 3.10. FOTOMETRK DEERLER 17 3.10.1. Armatrde kamama ve parlt 3.10.2. Isl karakteristikler a- Isya dayankllk b- alma scakl 3.10.3. Mekanik ve aerodinamik karakteristikler 3.10.4. Titreim ve darbelere dayankllk 3.10.5. Arlk boyut ve biim 3.10.6. Elektriksel karakteristikler 3.10.7. Kir ve toza dayankllk 3.10.8. Estetik karakteristikler 3.11.AYDINLATMA DREKLER 3.11.1. Direk gvdesi hesab 3.11.2. Yapm kurallar 3.11.2.a) Malzeme 3.11.2.b) malat 3.12.MALZEMENN PASTAN KORUNMASI 4. YOL AYDINLATMASININ ESASLARI VE KALTE PARAMETRELER 4.1.YOL AYDINLATMASININ ESASLARI 4.2. GRSEL KILAVUZLAMA 4.3. GR ESASLARI 4.4. KALTE PARAMETRELER 4.4.1. Kontrast(Aydnlk-Karanlk fark) 4.4.2. Ortalama yol yzeyi parlts 4.4.3. Bileke dzgnlk 4.4.4. Kamama 4.4.5. Boyuna enine dzgnlk faktr 4.4.6. Ik rengi

9 9 9 9 10 10 11 11 12 13 14 16 16 17 18 20 20 20 20 20 20 20 20 21 21 21 21 21 22 23 32 32 33 34 35 35 35 36 36 36 37 38

57

4.5. KALTE PARAMETRELERNN YOL AYDINLATMASINA ETKS 38 5. AYDINLATMA DZENLER 5.1. YOL TPLER VE AYDINLATMA DZEN 5.2. KAVAKLAR MEYDANLARVE AYDINLATMA DZENLER 5.2.1. Kavak tipleri 5.2.2. Aydnlatma dzenleri 5.3. VRAJLAR IIK KAYNAKLARI VE AYDINLATMA DZENLERNN 42 42 44 44 39 39 40 40 41 41

EKONOMK AIDAN KARILATIRILMASI 6.1. ETL AYDINLATMA DZENLERNN KARILATIRILMASI 6.2. IIK KAYNAKLARININ KARILATIRILMASI YOL AYDINLATMA HESAPLARI AYDINLIK DZEY YNTEMYLE YOL AYDINLATMASI HESABI 7.1.1. Yol yzeyindeki bir noktann aydnlk dzeyi hesab 7.1.2. Ortalama aydnlk dzeyinin hesaplanmas 7.1.2.a) Nmerik olarak hesaplama 7.1.2.b) Verim erileri yardmyla hesaplama 7.2. PARILTI YNTEM LE YOL AYDINLATMA HESABI 7.2.1. Yol yzeyinin yanstma zellikleri 7.2.2. Yol yzeylerinin snflandrlmas 7.2.3. Yol yzeyi parltsnn grafik yntem ile hesab 7.2.3.1. Kullanlan diyagramlar 7.2.3.2. E aydnlk dzeyi diyagram ve EP diyagram yardmyla parlt hesab 7.2.4. Bilgisayar yardmyla yol aydnlatma hesab YOL AYDINLATMA AYGITLARINDA BAKIM VE LETM SORUNLARI YARARLANILAN KAYNAKLAR [1] Muzaffer ZKAYA, Yol Aydnlatmas, .T.. Elektrik-Elektronik Fakltesi, (1990) [2] Muzaffer ZKAYA, Aydnlatma Teknii, .T.. Elektrik-Elektronik Fakltesi, (1985 5.Bask) [3] Haldun DEMRDE, Yol Aydnlatmasnn Esaslar ve Hesap Yntemleri .T.. Elektrik Fakltesi, (1979) [4] PHILIPS, Mamul Bilgileri

47 47 47 49 49 49 50 52 54 54 54 55 55 55

56

58

[5] Konik ve Oktogonal Aydnlatma Direkleri Katalou, GNGR Hidrolik Mekanik Makine Sanayi ve Ticaret A.. [6] KAYNAK ELEKTRK Dergisi, say:15 Yol Aydnlatmasnn Yararlar ve Amalar (Prof. Moiz ESKENAZ), Yol Aydnlatmasnn Esaslar (Dr. Haldun DEMRDE) [7] KAYNAK ELEKTRK Dergisi, say:27 Akkor Telli Lambalar, Floresan Lambalar, Cva Buharl Lambalar,Sodyum Buharl Lambalar, (Prof. Moiz ESKENAZ) [8] KAYNAK ELEKTRK Dergisi, say:28 Aydnlatmada Enerji Tasarrufu, (Dr. Haldun DEMRDE) [9] KAYNAK ELEKTRK Dergisi, say:51 Aydnlatma Malzemelerinin Seiminde nemli Hususlar, (Dr. Haldun DEMRDE) [10] KAYNAK ELEKTRK Dergisi, say:59 Aydnlatma le lgili Temel Kavramlar, (Prof. Dr. Muzaffer ZKAYA) [11] KAYNAK ELEKTRK Dergisi, say:81 Aydnlatma Armatrleri (Do. Dr. Sermin ONAYGL) [12] KAYNAK ELEKTRK Dergisi, say:117 Yol Aydnlatma Projelerinde Yol Snfnn Belirlenmesinin nemi (Do. Dr. Sermin ONAYGL) [13] ELEKTRK,ELEKTRONK,BLGSAYAR MHENDSL 7.ULUSAL KONGRES Seminer Notlar, Yol Aydnlatmas Projelerinde Yol Snfnn Belirlenmesinin nemi (Do. Dr. Sermin ONAYGL) [14] CIE Publication No:12 International Recommendations for the Lighting of Public Throughfares, Paris (1965). CIE Publication No:12 Recommendations for the Lighting of Roads for Motorized Traffic, Paris (1977)

59