Eitim ve Toplumsal Deime: Trkiyenin Deiim Srecinde Eitimin Rol, 1923-1946

Ahmet Eskicumal1
ZET
Bu makale, Trkiyenin toplumsal ve kltrel deiim srecinde eitimin roln aklamaya yneliktir. almada nce, eitim ve toplumsal deime arasndaki ilikiyi ele alan grlere yer verilmekte, eitimin toplumsal, kltrel ve ekonomik deiim srecindeki rol tartlmaktadr. Bu grlerden modernist ve yeniden yaplanmac gr eitimin politik, toplumsal ve ekonomik yaplardan bamsz ya da yar bamsz olduunu iddia ederken, eitimi toplumsal deiim srecinde en etkili bir ara olarak grmektedir. atmac grler, eitimin iinde yer ald toplumsal, ekonomik ve politik yaplardan bamsz dnlemeyeceini, eitimin toplumsal deime meydana getirebilmesi iin bu yaplarda radikal deiiklikler olmas gerektii zerinde durur. John Deweye gre de eitim tek bana toplumsal dnm salayamaz. Baka bir deyile eitim kurumlar toplumsal deime meydana getirecek potansiyel ve snrllklara sahiptir. Eitim toplumsal deime meydana getirebilir. Ancak bu deime toplumdaki dier toplumsal, ekonomik ve politik kurumlarn ayn anda, ayn ynde deiiyor olmasna baldr. Dewey tarafndan benimsenen bu gr Trkiye rneine de uygun dmektedir. Trk devriminde de grld gibi eitim kurumlarnn yap ve programlarndaki deimeler toplumdaki dier politik, toplumsal, kltrel ve ekonomik reformlara paralel olarak gereklemi ve eitim bir kalknma ve adalama arac olarak Trk toplumunda nemli toplumsal deimelere yol amtr. Anahtar szckler: Eitim, toplumsal deime, reform, modernleme, kltrel deime

Toplumsal Deime ve Eitim likisi Toplumsal deime; toplumsal yapnn ve onu oluturan toplumsal ilikiler ann ve bu ilikileri belirleyen toplumsal kurumlarn deimesi olarak tanmlanabilir (Tezcan, 1994, s.191). Her toplum daima bir deiim sreci iindedir. Toplumsal yaplar, kurumlar ve ilikiler srekli olarak deimektedir. Bu deiimin hzl ve yava olduu dnemler olduu gibi, ou zaman deiimin yn de ak deildir. Deiimin hzl olduu dnemler zellikle devrimler ve rejim deiikliklerinin olduu dnemlerdir. Politik, ekonomik ve toplumsal yapdaki nemli deiiklikler, politik gruplarn, toplumsal glerin etki ve basklarnn sonucu gerekleen reformlar bazen ileriye ve bazen de geriye doru toplumsal deimeler retebilmektedir (Eserpek,1978). Toplumsal deimeyi salayan nedenler eitlilik gsterdii gibi, bu nedenlerden bazlarnn n plana kmas toplumdan topluma farkllk gstermektedir. Eitim de toplumsal deimenin nedenlerinden biridir ve toplumsal deimede ncelik kazanmas toplumdan topluma farkldr. Eitim ile toplumsal deime arasndaki ilikileri aklamaya alan drt temel grten sz edebiliriz. Bunlardan birincisi eitimi toplumsal deimeyi salayc en nemli kurumlardan biri olarak gren yeniden oluumcu (Counts, 1932) ve modernist (Inkeles, 1969; Inkeles ve Smith, 1974; Schultz, 1963; Harbison ve Myers, 1964) grlerdir. Yeniden oluumcu ve modernist grlere
Ahmet, Eskicumal, Yrd. Do. Dr., Eitim Fakltesi, Sakarya niversitesi Hendek, Sakarya. ecumali@sakarya.edu.tr

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

16

Ahmet Eskicumal

gre eitim, zellikle gelimekte olan lkelerde ekonomik ve teknolojik gelimeyi salayan, hrriyet, adalet ve eitlik ilkelerine dayanan yeni bir toplumsal dzenin yaratcs olarak grlmektedir. Bu gr savunanlar eitim kurumlarn dier toplumsal yap ve kurumlardan bamsz ya da yar bamsz kurumlar olarak grrler. Dolaysyla eitim toplumsal deime meydana getirebilir ya da toplumsal deimeye sebep olabilir. kinci gr ise, tutucu ya da atmac gr olarak tanmlanabilir. Bu gre gre ise eitim mevcut toplumsal, ekonomik ve politik dzenin ayrlmaz bir parasdr. Eitim kurumlar mevcut toplumsal, ekonomik ve politik yap ve ilikilerden bamsz hareket edemez ve dolaysyla eitim kurumlar mevcut sistem ve ilikileri korur ve yeniden retir. Marksist yapsal fonksiyoncular olarak tanmlanan ve Avrupada balca Althusser (1971) ve Amerika Birleik Devletlerinde Bowles ve Gintis (1976) tarafndan temsil edilen bu grn savunucular eitimi, toplumdaki hakim snf ve gruplarn kendi kltr ve yaam biimlerini toplumun dier kesimlerine kabul ettirecek devletin ideolojik bir organ olarak grmektedir. Bu gre gre, eitim yeni bir toplumsal dzen meydana getiremez, aksine toplumdaki hakim snflarn karlarn koruyarak ve eitliki olmayan toplumsal ve ekonomik ilikileri yeniden reterek mevcut statkoyu devam ettirir. nc gr savunanlar, eitimi hakim snflarn kendi karlarna hizmet eden ve onlar koruyan bir vasta olarak grrler. Fakat, ikinci grten farkl olarak eitim kurumlarnn hakim kltr ve kurumlar yeniden retirken biraz da olsa toplumsal deimeye yol aacak bamszlklarndan sz ederler. Bu gr, Apple (1979), Anyon (1980), Bernstein (1977), Giroux (1983) ve Willis (1977) gibi Yeni-Marksist akademisyenler tarafndan savunulmaktadr. Drdnc gr, toplumsal deimelerin eitimi belli bir ynde deimeye zorlad gibi, eitim yoluyla toplumun istenen ya da planlanan ynde deitirilmesinin de mmkn olduunu savunmaktadr. Baka bir deyile, eitim kurumlar toplumsal deime meydana getirecek potansiyel ve snrllklara sahiptir. Eitim toplumsal deime meydana getirebilir. Ancak bu deime toplumdaki dier toplumsal, ekonomik ve politik kurumlarn ayn anda, ayn istikamette deiiyor olmasna baldr. Dewey (1937) tarafndan benimsenen bu gr Trkiye rneine ok uygun dmektedir. imdi yukarda ksaca yer verilen bu grleri detayl olarak aklayarak Trk devriminde eitimin toplumsal deimedeki roln ortaya koymaya alalm. Eitimde Yeniden Oluumcu Grler ve Toplumsal Deime Eitimde yeniden oluumcu (reconstructivist) anlay Amerikann byk bir toplumsal ve ekonomik bunalm yaad 1930lu yllarda ortaya kmtr. Yaanan toplumsal ve ekonomik bunalmlara eitimin zm retmesini isteyen Counts (1932) gibi yeni toplumsal oluumcular eitimi toplumsal deiimin en nemli bir arac olarak grmlerdir. Counts, okul yeni bir toplumsal dzen kurabilir mi? adl ok yank uyandran kitabnda Amerikan toplumunun bir toplumsal ve ekonomik kriz ierisinde olduunu ve eitim kurumlarnn bu sorunlarn zmnde aktif rol almas gerektiini vurgulamtr. Countsa (1932) gre 1930lu yllarda Amerikada yaanan ekonomik

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

Eitim ve Toplumsal Deime

17

problemlerin temelinde toplumsal ve ekonomik yapdaki dengesizlikler, ideal eksiklii, toplumsal zlme ve kltrel yapdaki deer farkllklar ve atmalar vard. Yeniden oluumcular mevcut sorunlarn zm iin okulun rolnn kanlmaz olduunu belirtmilerdir. Onlara gre eer eitim kurumlarnn yetitirecei yeni nesil toplumsal ve ekonomik problemlerine duyarl olursa, hzl endstrilemenin ve Amerikaya gn getirdii toplumsal bunalmlar ve kapitalist sistemin yaratt eitsizlikler ve problemler ortadan kaldrlabilecekti (Counts, 1932). Yeniden toplumsal oluumcular yeni bir toplumsal dzen kurulmasnda ve toplumsal ve ekonomik hastalklarn tedavisinde eitimin gcne inanmlard. Onlar eitimi toplumsal adaletin yeniden salanmasnda ve kapitalizmin getirdii hastalklarnn tedavisinde en nemli ara olarak grmlerdir. Toplumsal yeniden oluumculara gre eitimin iinde yaanlan toplumun dnmn salamas iin toplumsal refah kuramlarnn ve eitimde bir doktrine etme politikasnn benimsenmesi gerekiyordu. Yeniden toplumsal oluumcular eitimi dier politik, ekonomik ve toplumsal kurumlardan bamsz ya da yar bamsz bir kurum olarak grmler ve bu yzden de eitimin toplumsal deimeyi salayan birinci etken olduunu ifade etmilerdir (Counts, 1932). Modernist Grler ve Toplumsal Deime zellikle 1950li yllardan itibaren kalknmakta olan lkelerde byk ilgi gren modernleme kuramlar, yeniden oluumcularn grlerine paralel olarak gelimitir. Tarihsel olarak, geleneksel toplumlarda eitim sreci imdi ve gelecek ten ok gemi zerinde durur. Bu toplumlarda eitimin temel ilevi geleneksel kltrn gen kuaklara aktarlmasdr. Fakat II. Dnya sava sonrasnda endstrilemi lkelerde yaanan hzl teknolojik ve ekonomik gelimeler ve bu gelimelerde eitimin phe gtrmeyen rol geleneksel toplumlarn da eitimi bir lkenin modernlemesinde, ekonomik ve toplumsal kalknmasnda en nemli bir g olarak grmeye balamalarna neden olmutur. zellikle bamszln yeni kazanan nc Dnya lkelerinde btn politik liderler eitimi milli bir devlet kurmada (nation building), arzu edilen politik ve ekonomik gelimenin salanmasnda en nemli bir ara olarak grmlerdir. Ekonomistler eitimi insan kaynaklarna ve insan gc kalknmasna yaplan en byk yatrm olarak alglamlardr. Toplumsal bilimciler de eitimin insanlarn geleneksel bak alarn, tutum ve deerlerini deitirerek modernlemeleri zerindeki nemli rol zerinde durmutur (Harbison ve Myers, 1964; Blaug, 1973; Eisenstadt, 1968). Eitim yoluyla modernleme kuramlar 1950 ve 1960l yllarda nc Dnya lkelerinin geri kalmlnn nedenlerini aklamaya ynelmitir. Bu grlere gre geri kalmln nedeni geleneksel anlaylar, tutumlar ve deerlerdi. Endstri toplumlar geleneksel yap ve deerlerini deitirerek modern toplumlar olmular ve bu deiim srecinde de modern okullar ok nemli bir ilev grmtr. Bu yzden modern okullar yeni fikirleri, deerleri ve ideolojileri yayarak modernlemenin amalarn gerekletirebilir. Modernist kuramclar modern okullarn modern bir insan karakterize eden dnce, tutum ve deerlerin toplumun her kesimine yaylarak toplumsal ve ekonomik

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

18

Ahmet Eskicumal

dnmnn salanabileceini iddia etmilerdir. rnein, Inkeles (1969, 1974), toplumsal deiim srecini inceledii alt gelimekte olan lkede, modern insan geleneksel insandan ayran yedi zellik belirlemitir. Bunlar: 1. yenilie ak olmak, 2. aile ve din gibi geleneksel otoritelerden bamsz hareket etmek, 3. bilimsel dnmeye sahip olmak, zorluklar ve problemler karsnda aresizlie ve kadercilie kaplmamak, 4. yksek statl bir meslee ve yksek dzey bir eitime sahip olma istei, 5. planlamaya nem verme, zamana riayet etme, 6. sivil toplum rgtlerinde aktif rol alma, toplumsal sorunlarla ve blgesel politikayla ilgilenme, 7. bilgi alanndaki gelimelerini takip etmeyi spor, din ve blgesel ilere tercih. Inkeles ve Smithe (1974) gre geleneksel bir insan yukardaki niteliklere sahip modern bir insana dntrecek be nemli faktr; ehirleme, kitle iletiim aralar, modern giriimcilik, politik ilerleme ve eitimdir. Eitim insanlarn dncelerini geleneksellikten modernlie dntren en nemli aratr. Eitim ve ekonomik kalknma arasndaki yakn iliki modernist eitim planlamaclarnn zerinde ok durduu bir konudur. Bunlara gre de modern eitim ekonomik kalknmann miktarn ve hzn belirleyen en nemli etkendir. rnein, bu gre gre Amerikada 1900 ile 1956 yllar arasnda ekonomik gelirin artmasndaki en nemli neden iilerin eitim dzeylerindeki gelimelerdir (Smelser ve Lipset, 1966). Son yllarda gelimekte olan lkelerde eitimin yaygnlatrlmas neticesi diplomal isizlik oran, beklenen ekonomik kalknmay glgede brakmtr. Yine eitimin krsal kesime doru geniletilmesi, isizlik ve toplumsal sorunlarn zaten ok fazla olduu byk ehirlere doru bir g de beraberinde getirerek kentlerdeki sorunlarn artmasna neden olmakta; buna karlk krsal kesimdeki yaam tarz ve standartlarn ok fazla deitirememitir. Aka eitimin yaygnlamas ile ekonomik kalknma arasndaki ilikiler modernistlerin dndnden ok daha karmaktr. Eitim yoluyla modernleme toplumsal ve ekonomik yapdaki dier kkl deiiklikler olmadan ekonomik gelimeyi salamamtr, salayamaz. Modernist gr, eitimin ekonomik gelimedeki nemli rol yannda demokratik bir toplum iin gerekli olan eitilmi bir vatanda topluluunun salaycs olduu fikri zerinde durmaktadr. nsanlara ortak deerler, kurumlar ve dil retilmesi, etkili bir demokrasinin kurulmas ve devam ettirilmesi iin gereklidir. Cahil bir topluluk diktatrlk iin biilmi kaftandr. lkenin problemleriyle ilgili eitilmi bir vatanda topluluu doru siyasi tercihleri yapacak ve yneticilerinin icraatn deerlendirecektir. Demokrasi ve eitimsizlik her zaman eliir. Totaliter rejimlerde halk genellikle eitilmemitir. Bugn eitimin demokratik bir toplum yaratmadaki kritik rol sorgulanabilir. rnein, 20-30 yl ncesine gre bugn eitim dzeyinin olduka yksek olmasna ramen Afrika, Asya ve Latin Amerikada ok az demokrasi vardr. Uzun parlamenter sistem geleneine sahip ili ve Uruguay gibi lkelerde hala diktatrlk hakimdir. Daha ksa parlamenter sistem geleneine sahip lkelerin kaderi ise askeri darbelerden kurtulamamaktadr. Bu yzden eitimin yaygnlatrlmasnn gelimekte olan lkeleri demokratik ynetim biimlerine gtrecei ynnde bir tez ne srmek zordur. Eitim yoluyla modernlemeyi savunanlarn dier bir iddias da eitimin yaygnlatrlmasnn toplumdaki toplumsal ve ekonomik eitlii arttraca

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

Eitim ve Toplumsal Deime

19

dncesidir (Schultz,1963). Bu yarg ilerlemi kapitalist lkelerde gelir dalmnn gelimekte olan lkelerden daha eitliki olduu savndan gelmektedir. Toplumdaki gelir eitsizliklerinin nedeni eitim eksikliinden kaynaklanmaktadr. Eer eitime yaplan yatrmlar arttrlrsa kiilerin reticilikleri artacak ve bu kiiler daha st gelir dilimlerine srayacaklardr. Buradan hareketle eitimin ekonomik gelimeyi hzlandraca ve dolaysyla halkn gelir dzeyini ykselterek ekonomik gelirlerin daha adil datlmasn salayaca kanaati tanmaktadr. Fakat Jencksin (1972) yapt kapsaml aratrma kapitalist politik ve ekonomik g yapsnda temel bir deiiklik yaplmad srece, eitimin, gelir dalmndaki mevcut eitliksizlikleri daha da arttrd ortaya kmtr. Jencksin (1972) aratrmas eitliki olmayan bir sosyoekonomik dzende eitimin bir kiinin ekonomik baarsna katksnn olduka snrl olduunu gstermitir. Modernist akm savunanlar eitimi ayrca modern devletin (nation building) oluumunda eitimi en nemli bir ara olarak grmtr (Frey, 1964; Lerner, 1964; Szyliowicz, 1973). Modernistler formal eitim sistemini modern devleti yaratacak bir toplumsallatrma kurumu olarak tanmlamlardr. Bu gre gre eitim birok farkl rk, din, etnik kken ve dnceden insanlarn ortak bir milliyet ve vatandalk duygusu benimsemeleri salanacaktr. Oysa, bugn insanlarn eitim dzeyleri ykseldike kendi rk, din, etnik kken ve kltrel kimlikleri hakknda daha duyarl olmaya baladklar konusunda da yeterince kant vardr. Eitim, Toplumsal Deime ve atmac Paradigma 1960l yllarn sonlarndan itibaren Marksist bir gelenekten gelen baz eitimciler (Young, 1971; Althusser, 1971; Bowles ve Gintis, 1976; Apple, 1979) modernist eitim anlaylarnn ileri srd; eitim demokratik ilkeleri yaygnlatrr, bireylerin toplumsal ve ekonomik konumlarn iyiletirir, gelir dalmda eitlii arttrr gibi grleri sorgulamaya balamlardr. Modern eitimin bu popler sylemlerinin bir tarafa braklmasn isteyen eletirel eitimciler, mevcut eitim kurumlarnn toplumda ekonomik gc elinde tutan elit bir grubun denetiminde olduunu iddia etmilerdir. Bu eitimciler, mevcut eitim sisteminin elit sosyo-ekonomik gruplar tarafndan kontrol edilen alt tabakann ocuklarn iyi iiler olarak toplumsallatrarak statkoyu devam ettirmelerini sorgulamlardr. Onlara gre Amerikan eitim sistemi, 20. yzyln balarndan itibaren, ekonominin gerektirdii farkl talepleri karlamaya alan etkili bir ayklama makinasdr. Althusser (1971) eitimin modern kapitalist toplumlarda egemen bir kurum olduunu savunur. Okulu devletin ideolojik bir aygt olarak grr. Althussere gre bir devletin baskc ve ideolojik olmak zere iki tr kontrol aygt bulunmaktadr. Bunlardan baskc devlet aygtlar (ordu, polis, mahkeme) zor ile ilerken, okul gibi ideolojik aygtlar daha ok ikna yntemiyle alrlar. Althussere gre ortaada temel ideolojik aygt din iken, gnmzde eitimdir. nk eitim ocukluktan balayarak devam eden uzun bir toplumsallatrma ve kltrleme srecini ierir. Althusser, bu srete rencilerin geldikleri snfsal konuma uygun iler iin eitildiklerini iddia eder. rnein, st snftan gelen rencilere yaratclk, bamszlk

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

20

Ahmet Eskicumal

ve giriimcilik retilirken, alt snflardan gelen rencilere boyun eme ve emirleri yerine getirme retilmektedir. Samuel Bowles ve Herbert Gintis okullarn ekonomik rolleri zerinde durmaktadrlar. Bu yazarlar 1976 ylnda yaynladklar Kapitalist Amerikada Okullama adl kitaplarnda okullarn gerek yapsal bakmdan ve gerekse rencilere sunduklar bilgi asndan toplumdaki iblmn devam ettirdiklerini savunmulardr. Eitim kurumlar ile eit olmayan ekonomik yap arasnda dorudan bir iliki olduu, okullarn toplumda var olan toplumsal snf farkllklarn devam ettirdikleri, ii snf ocuklarnn okullarda aldklar eitimle ii snfna ait toplumsal ve ekonomik rolleri rendikleri ifade edilmitir. Toplumda ekonomik ynden gl olan snfn eitimi de kontrol ettii, okul bilgisinin seilmesinde, eitim programlar ierisinde dzenlenmesinde ve renciye sunulmasnda bu snf farkllklarnn nemli bir rol oynad belirtilmitir. Bowles ve Gintis (1976), okul ile iyeri (fabrika) arasnda ilevsel bir iliki olduunu iddia etmektedirler. Bowles ve Gintise gre iyerindeki toplumsal ilikilerin yapsal biiminin okulda renim gren genlerin toplumsal rollerinin de neler olacan belirlemektedir. Eitim genlere iyerlerine uyacak deerleri, yetenekleri ve toplumsal ilikileri retmektedir. Okulda ya da ekonomik yapda ne oluyor ise o dierini belirlemektedir. Okullar fabrikalar gibi yaplandrlm kurumlardr. Eitim programlarndaki bilginin seimi, dzenlenmesi, datm ve retmen ile renciler arasndaki iliki biimleri dorudan iyeriyle balantl olmaktadr. Okul, iyerinde gerekli olan yetenek ve tutumlar kazandrma abas ierisindedir. rnein, okullarda gelecekte ii olacak ocuklara dakiklik, talimatlar yerine getirme, amirlere sayg ve itaat retilirken, ynetici olacaklara ise esneklik, lml davranma yetenei, deiim ve yenilie ynelik elverili tutumlar retilmektedir. Yine okullar, ileride sekin konumlar igal edecek rencilere serbeste i yapabilme gcn, seenekler arasnda zekice seimler yapabilmeyi ve dsal davran kurallarna uyma yerine normlar iselletirmeyi alamaktadr. Bowles ve Gintis (1976) Amerika gibi kapitalist bir lkede, eitimin hakim sosyoekonomik sistem ve politik gler tarafndan belirlendiini ifade ederlerken, eitim kurumlarnn bu yaplardan bamsz hareket edemeyeceini, eitimin yaylmas, bymesi ve gelimesinin ancak bu yapnn gereksinimleri dorultusunda ve bu yaplardaki deimelere paralel olarak gerekleebileceini iddia ederler. Bu anlay, onlar eitim kurumlarn tamamen gsz ve aresiz saymaya gtrmtr. Kapitalist sistemde okullar, dier kurumlar gibi, hakim gruplar ve devlet (ideoloji) tarafndan kontrol edildii iin deiim yaratamaz. Aksine, onlar mecburen hakim statkoyu, mevcut kurumsal dzenlemeleri ve ilikileri yanstr ve yeniden retir. Bunu da rencilere snf ortamlarnda sunulan bilgi, anlay ve deerlerde grmek mmkndr. Onlara gre eitimi deitirmenin tek mmkn yolu mevcut toplumsal dzeni deitirerek gcn baka bir toplumsal snfta toplanmasdr. Sonra okul otomatik olarak bu deiiklikleri takip edecektir. Eitimde Yeni Marksist Grler ve Toplumsal Deime

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

Eitim ve Toplumsal Deime

21

Eitimde Yeni Marksist anlay benimseyen kuramclar (Apple, 1979; Willis, 1977; Giroux, 1983) Bowles ve Gintisin (1976) yapt gibi eitim sistemi ile sosyoekonomik ve politik sistem arasndaki ilikinin asla bire bir ilikiye (corresponding theory) indirgenemeyeceini; eitim, hakim snf ve yaplar arasnda daima dengesizlikler, uyumsuzluklar, atmalar ve direnmeler yaandn iddia etmilerdir. Bu grlere gre eitim ve toplumsal deime arasndaki iliki eitimin girdi ve ktlarna baklarak anlalmaz. Aksine, snf ortamlarnn i ve dndaki gler arasndaki karmak ve dinamik ilikilere bakmak gereklidir. Onlarn bu direkt ve dolayl ilikileri aratrmaya ynelik abalar, onlar, kapitalist sistemde eitimin mevcut sosyo-ekonomik ve politik yaplardan bir para bamsz olduu grne gtrmtr. Bu eitim kuramclar, retmen ve rencilerin tamamyla dardaki faktrler tarafndan kontrol edilmediklerini; fakat serbest hareket edecekleri alanlarn da olduunu belirtmilerdir. Okullar sadece ekonomik ve kltrel yeniden retim alanlar deil, derin izleri olan elime ve atma sahalardr. rnein, Willis (1977) Learning to Labor (ilii renme) adl kitabnda, the lads (asi genler) diye tanmlad ii snfna mensup genlerin, kendilerine sunulan hakim snflarn bilgi ve ideolojilerini her zaman kabul etmediklerini, bazen bunlara kar karak reddettiklerini ve ii snf genlerinin alternatif bir kltr (kar kltr) gelitirdiklerini, okulun da bunda nemli bir paynn olduunu vurgulamtr. Bu saptamalar Bowles ve Gintis (1976) tarafndan ileri srlen bire bir ilikilendirme yaklamlarn da rtmektedir. Okullar resmi ideolojilerin ve toplumdaki hakim snflarn her zaman kontrol mekanizmalar olmayabilir. Okulun da bamsz hareket edebilecei alanlar olabilir. Okullarda bamsz kltrel dinamiklerin de olabilecei Willisin (1977) almasnda olduka net olarak ortaya konulmaktadr. Bu oluturulan yeni kltr genlere bir takm serbestlikler tanm ve okulun skc ve tekdze yaantsyla baa kmalarna yardm etmitir. rencilerin birbirine kar olan davranlaryla, giyim kuamla, aralarndaki mizah ve espiri anlay ile, erkeklik ve sertlik duygular sergileme, alkol ve iddetle kendini gsteren bu kltr, okul otoritesine ve Willise (1977) gre okulda retilen hakim orta snf kltrne de bir bakaldrma olmutur. Willis (1977), ladlarn okul otoritesine, okulda kendilerine sunulan akademik bilgi ve st snflarn kltrel deerlerine kar karak kendi aralarnda ii snf kltrn yaatma abas ierisine girdiklerini sylemektedir. Lad lar, okul bilgisine alternatif olarak kendi kar kltrlerini yaratmlar, orta snfa ait deerleri reddederek kendilerini bakaldran, eitimsiz ve vasfsz iiler olarak yeniden retmilerdir. John Deweye Gre Eitim ve Toplumsal Deime likisi John Dewey (1937) eitim yoluyla gerekletirilecek toplumsal deimelerin daha ok toplumdaki dier politik, ekonomik ve toplumsal yap ve ilikilerde gerekleecek deiikliklere bal olduunu, birinin dierini etkilediini iddia etmektedir. Baka bir deyile eitim kurumlar toplumsal deime meydana getirecek potansiyel ve snrllklara sahiptir. Eitim toplumsal deime meydana getirebilir. Ancak bu deime

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

22

Ahmet Eskicumal

toplumdaki dier toplumsal, ekonomik ve politik kurumlarn ayn anda, ayn dorultuda deiiyor olmasna baldr. Yeniden oluumcu ve modernist grlerin aksine, Dewey (1937) eitimi toplumsal deimede ikincil bir kurum olarak grr. Eitimin kendi bana yeni bir toplumsal dzen kuramayaca gibi, politik alanda, endstri ve teknolojide nemli deiikliklerin olmas da yeni bir toplumsal dzen yaratmak iin yeterli deildir. Deweye (1937) gre politik, ekonomik ve teknolojik deimeler ancak eitim kurumlarndaki deiim abalaryla btnletirilirse toplumsal deiim meydana gelebilir. Dewey (1937) okulun toplumsal deime meydana getirebilecek potansiyele sahip birok kurumdan sadece biri olduunu iddia ederken, eitimin de bu kurumlarn en gls olmadna dikkat ekmitir. Ancak, okulun yeni bir toplumsal dzen yaratmak iin gerekli dnce ve amaca ynelik eilimleri, yenilii ve yaratcl tevik ettiini de vurgular. rencilere mevcut deerlerle ztlaan ve hatta atan yeni deerler retilmesi, yaratcln tevik edilmesi, toplumsal hareketliliin hz kazanmasna ve dolaysyla toplumsal dzenin yeni grler ve deerler ynnde deimesine yol amaktadr. Dewey (1937) tarafndan benimsenen bu gr Trkiye rneine ok uygun dmektedir. Trk devriminde grld gibi eitim kurumlarnn yap ve programlarndaki deimeler toplumdaki dier politik, toplumsal, kltrel ve ekonomik reformlara paralel olarak gereklemi ve eitim bir ekonomik kalknma ve adalama arac olarak Trk toplumunda nemli toplumsal deimelere yol amtr. Modern Trkiye Cumhuriyetinin Kurulmas ve Eitimin Rol Emperyalist glere kar verilen Kurtulu Savann baaryla kazanlmasndan sonra 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilan edilmesi Trk tarihinin nemli bir dnm noktas olmu, alt yz yl devam eden Osmanl mparatorluu yerini yeni Trkiye Cumhuriyeti devletine brakmtr. Yeni Trkiyenin lideri Atatrk, kurulan bu yeni devletin yaamasn, slami-Osmanl gemiiyle btn balarn keserek Batnn kurum ve yaam biimlerinin benimsenmesinde grmtr. Atatrk, Trkiyeyi modernletirmek ve Bat lkeleri standartlarna tamak iin politik, toplumsal ve kltrel alanda birok kkl reformlar gerekletirmitir. Bunlarn en nemlisi kukusuz laikliin kabul edilerek dinin sadece devlet ilerinin deil, toplumsal ve kltrel hayatn da dnda braklmasdr. Medeni kanunun kabul, alfabenin deitirilmesi, apka kanunu ve dier reformlar Trk toplumunu her alanda topyekn deitirmeyi amalamtr. Bu reformlarn amac, Bat standartlarna gre belirlenmi yeni kurumlar, yeni deerler ve yeni bir Trk yaratmakt. Bu reformlarn amacn Karpat (1959) yle ifade etmektedir: Atatrk devrimlerinin asl amac Trk toplumunun geleneksel, duygusal ve rflere dayanan yaam biimini rasyonel, modern fikirlerle deitirerek modernletirmektir. Cumhuriyet rejiminin yetitirmek istedii birey btn sorunlara entellektel ve objektif olarak yaklaan rasyonalist, geleneksellikten uzak ve laik bir kii olacakt (s.53). Kkl toplumsal deiim ve dnm yaayan baka toplumlarda olduu gibi Trkiyede de, ulusal devlet kurma srecinde, yeni toplumu yaratmak ve yaratlan yeni toplumun gereksinimlerine ve deerlerine uygun yeni insan yetitirmek iin, eitime

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

Eitim ve Toplumsal Deime

23

ok merkezli bir rol biilmitir. Eitimden, bir yandan yeni topluma uygun ve rejimi glendirecek insan yetitirmesi beklenirken, dier yandan da ekonominin ihtiya duyduu nitelikli insan gcn yetitirme grevi beklenmektedir (Gk, 1999, s. 5). Atatrk Cumhuriyetin kuruluunun ilk yllarnda yapm olduu bir konumada, yaplacak en byk devrimin Trk insannn mentalitesinde olacan ifade etmi ve yeni oluturulan eitim sistemine Trk insanna mentalitesini, dnce biimini, hayat tarzn ve deerler sistemini deitirmek gibi nemli bir grev yklemitir (Kazamias, 1966). Atatrke gre modernliin temeli bir insann kafasnda atlr ve bu da eitimin iidir. O halde Cumhuriyet dneminde yeniden yaplandrlan eitim kurumlarnn grevi sadece yaplan kkl deiiklikleri ve reformlar halka anlatmak, halkn onlar kabullenmelerini salamak deil; Trk insannn kafasndaki din merkezli dnceleri, geleneksel Osmanl fikrini ve yaay tarzn deitirmek, yerine Batnn laik, modern deerler sistemini ve hayat tarzn yerletirmekti. Ayrca, eitim gen kuaklara mmeti-Osmanl kimlii yerine laik erevede belirlenmi yeni bir milliyeti Trk kimlii kazandrmakla grevlendirilmitir. Bu da byk lde yeni Trk Tarih Tezi kapsamnda 1932 ylnda Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti tarafndan yazlan drt ciltlik yeni tarih ve vatandalk bilgisi kitaplaryla baarlmaya allmtr. Cumhuriyet dnemi eitiminin bir baka amac da Kemalist ideolojiyi Trkiyenin en cra kesine kadar yaymak, yeni rejimi koruyacak, kollayacak yeni bir nesil yetitirmekti. Yeni eitim sistemi, dini ve geleneksel bir hayat grn benimsemi Trk insann, kaderci-teslimiyeti bir hayat grnden kurtarp, ileriyi gren, aktif, Batnn deerlerini benimsemi, gereki dnen vatandalar yapacakt. Eitim gencin ilgisini gelecek dnyadan (ahiret inanc) bu dnyaya ve hayatn gereklerine evirecekti. Cumhuriyet dneminde eitim alannda yaplan yenilikler kukusuz politik, toplumsal ve ekonomik alanda gerekletirilen radikal reformlara ve hakim ideolojiye paralel olarak gerekletirildi. Eitim ya da okullar 1923-1946 yllar arasndaki dnemde Kemalist politika, toplumsal ve kltrel dnmn temel talar oldu. Yeni bir rejimin kurulmasnda, yeni bir toplumsal dzenin oluturulmasnda, yeni bir deerler sisteminin yerletirilmesinde, ulusal bilincin uyandrlmasnda ve gerekli ekonomik kalknmann gerekletirilmesinde Atatrk ve arkadalar en byk sorumluluu eitime vermi ve okullar en gl deiim mekanizmalar olarak grmtr. Cumhuriyetin ilanyla birlikte, yukarda belirtilen amalar gerekletirebilmek iin Trk eitim sisteminde ve programlarda kkl deiikliklere gidildi. lk olarak 3 Mart 1924 ylnda karlan Tevhid-i Tedrisat kanunu ile mektep-medrese eklindeki ikili yapya son verildi. Eitim ve retimin birletirilmesi dini ve laik eitim veren eitim kurumlar arasndaki ikilii ortadan kaldrrken, ayn zamanda mslmanlar, mslman olmayan yerli aznlklar ve yabanclar tarafndan alp iletilen okullar arasndaki oklu eitim otoritesini de ortadan kaldrarak btn okullar Maarif Vekaletine balamtr. Bu birleik, modern, laik ve milli bir eitim sisteminin oluturulmas iin atlan ok nemli bir admd. Bundan sonra yeni neslin eitimi ortak deerler ve ortak idealler zerine kurulacakt. Bu sebeple bu kanunu hazrlayanlar; 1924 ylndan itibaren yeni eitim sistemi artk bir millet yetitirecektir demilerdir (Ergn, 1982, s. 48). Bu karar blgesel, etnik, airete bal ve konuulan dil farkllklarna dayanan, kendini ncelikle

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

24

Ahmet Eskicumal

milli deil slami kimlikle tanmlayan topluluklarn olduu bir lkede milli bir devletin kurulmas asndan olduka nemliydi. Mardin (1981), daha geni bir bak asndan Tevhid-i Tedrisatn bireyi geleneksel-cemaat toplumundan zgrlne kavuturulmas srecinde atlan nemli bir adm olarak grlmesi gerektiini savunur. Mardine (1981) gre, Kemalist laiklik yaamn kurumsal ve davransal iki boyutunu iermektedir. Laiklik sadece din ilerinin devlet ilerinden ayrlmasn iermez. Laiklik daha derin bir anlamda bireyin geleneksel slami yaptrm ve uygulamalarn hakim olduu toplumsal yapda zgrlnn geniletilmesi olarak da grlr. Osmanl toplumunda din, bireyleri birletirici ve mslman toplum dzeninin zerine kurulu olduu bir zemindi. Hrstiyanln aksine slam dini inancn tesine giderek bireyin toplumsal ve kltrel yaamn da dzenliyordu. slam toplumu, slami kurallarn belirledii yzyze ilikiler andan oluuyordu. Kadn ve erkek, kar ve koca, ocuk ve oul arasndaki ilikiler byk lde slam tarafndan dzenleniyordu. Bireyler mahalle ad verilen kk bamsz toplumsal birimlerde yayordu. Mahalleler bireylere ilk eitimlerinin verildii, dnlerin ve trenlerin yapld, yallarn ve hocalarn otoritelerinin hissedildii, kadn ve erkek ilikilerine kstlamalarn getirildii ksaca bireyin toplumsallat nemli toplumsal mekanlard (s.213). Mardin (1981), Atatrkn kard Tevhid-i Tedrisat kanunun asl amacnn bireyi bu folk kltrden uzaklatrmak olduunu savunur. Mardin, yeni Kemalist okul mahalle kltr ve birey arasna bir snr ekmitir diyerek artk okul hayatnda mahalle normlarnn kabul grmediini, okuldaki bireyselliin ve resmiyetin kollektif btnle dayal mahalle normlarn glgede braktn iddia etmektedir. Modern okul ayn zamanda kz ve erkein ayn ortamda kaynamasn tevik etmi, esneklik salamtr. Okulda mahalle kontrol yerine bireyin davranlarndan sorumlu olduu bir takm kurallar ve dzenlemeler getirilmitir. Okul insan aklnn ve davrannn rasyonelliini retecekti. Bu yzden de laik eitim sistemi toplumsal hayata ynelik slami etik ve kurallar mantksz olarak nitelendirmi ve Batnn bilim ve poz(s)itivizmi zerine kurulu yeni bir dnce ve davran sistemini n plana karmtr (s.214). Medreselerin kapatlarak dini eitimin okullardan kademeli olarak kaldrlmas ile birlikte mevcut programlar ve ders kitaplar yeni rejimin ilke ve prensiplerine uygun olacak ekilde yeniden gzden geirildi. Mfredat programlarndan ve ders kitaplarndan dini bilgiler ve semboller karlarak yerine modern bilim ve pozitif dnceye arlk veren konular konuldu (Bagz ve Wilson, 1968). Dini gerekelerle daha nceki eitim programlarnda yer almayan resim, mzik gibi dersler okul programlarnda yer almaya balad. Mevcut eitim sisteminin, programlarn ve ders kitaplarnn milliletirilme abalar hzla srd. Trk devriminin en nemli karakteristiklerinden biri olan Atatrk milliyetiliinin ve slamiyet ncesi Trk tarihinin rencilere retilmesine ynelik olarak yeni Vatandalk Bilgisi ve Tarih kitaplar yazld. Atatrkn nclnde balayan Trk tarihi ile ilgili almalar 1931 ylnda Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti (TTTC)nin kurulmasyla hareketlilik kazanmtr. TTTCnin Trk tarihi ile ilgili yrtm olduu bilimsel ve kltrel almalar neticesini vermi ve

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

Eitim ve Toplumsal Deime

25

yeni Trk Tarih Tezi erevesinde 1932 ile 1934 yllar arasnda liselerde okutulmak zere drt ciltlik tarih ders kitaplar hazrlanmtr. Lise rencileri iin hazrlanan ilk resmi tarih ders kitaplar tarih ncesi dnemlerden balayarak tarihte kurulan Trk devletlerini ayr ayr ele almtr. Bu kitaplarda Trklerin byk medeniyetler kuran, insanln gelimesine byk katklar olan esiz bir millet olduu vg dolu szlerle anlatlmaktadr. Trklerin anayurdu Orta Asyadan g ederek btn dnyaya yayld ve her gittikleri yere uygarl gtrdklerinden bahsedilmektedir. Trk dilinin de dnyadaki en eski, en zengin dillerden biri olduu vurgulanmaktadr (TTTC, 1932). Trklerin ne kadar gl ve uygar bir millet olduklarn, Trk tarihinin ok eskilere dayandn, Trklerin dnya medeniyetine olan katklarnn saylamayacak kadar ok fazla olduunu kantlamaya alma ve okullarda retme abalar kukusuz yeni nesle gurur duyacaklar yeni bir tarih bilinci ve milli bir kimlik kazandrmak iindi. Trk tarihi almalar ve bunlarn okullarda retimi Atatrkn Osmanl kurum ve kltrnn terkedilmesinden sonra doan boluun yerine kklerinin Orta Asyaya dayandrld yeni laik ve uygar bir gemile doldurulmas abalaryd. Yeni Trk Tarih Tezi ve tarih ders kitaplar milli bilincin uyandrlmasnda ve glendirilmesinde ok nemli bir rol oynayacak, Trk genlerine gemiten gelen bir gurur ve dinamizm alayacakt. Trk milletinin dnyann en eski milleti ve Trk milletinin dnya medeniyetine katklar en fazla olan byk bir millet olduu retisi OsmanlMslman kimliinin, yeni, laik ve milli bir Trk kimliiyle deitirilmesi abalarnn sonucudur (Lewis, 1953). Burada yer verilmeyen fakat Trk toplumunun deiim srecinde olduka nemli yerleri olan eitim reformlar 1923-1946 yllar arasnda hzla devam etmitir. rnein, Trk eitimini yeniletirmek ve gelitirmek iin yabanc uzmanlar deiik aralklarla Trkiyeye gelmilerdir. Atatrkn nderliinde 1928 ylnda Latin alfabesinin kabul edilmesiyle birlikte alan millet mektepleri Trkiyenin her kesine yaylarak okuryazarlk orannn hzla arttrlmasna allmtr. Yine, 1937 ylnda kurulan ky enstitleri sadece ky retmeni yetitirmekle kalmam, kyn toplumsal, kltrel ve ekonomik deiim ve kalknma srecinde nemli rol oynayan aydn kitlenin yetitirilmesinde nemli bir grev stlenmilerdir. Acaba genel olarak eitim ve zel olarak da eitim kurumlar geleneksel tutum, inan ve deerleri deitirerek bunlarn yerine milli, laik ve modern deerleri yerletirmede ne derece baarl olmutur? Okullar tarafndan yrtlen bu politik ve kltrel dnmn olduka baarl olduuna dair birok aratrma vardr. rnein, 1958 ylnda yaptklar kapsaml bir aratrmada Hyman, Payaslolu ve Frey Trkiyedeki niversite rencilerinin Bat lkelerindeki renciler kadar laik deerlere sahip olduklarn bulmulardr. Bu aratrmaya gre dini deerler Trk genlerinin deer sistemlerinde artk nemli bir yer tutmuyordu. Hyman, Payaslolu ve Freyin (1958) anketinde niversite rencilerinin din ile ilgili sorulara verdikleri yantlarn ortalamas olduka dk karken, Kemalist prensipler ve modernlikle ilgili deerler olduka yksek kmtr. rencilere yneltilen muhtemelen banza gelebilecek en kt iki eyi syleyiniz sorusuna rencilerden sadece %1 dini inancm kaybetmem seeneini iaretlemitir. Yine rencilere gre mesleklerin nem dereceleri arasnda, din ile ilgili meslekler ile ilgili seenek en dk kmtr.

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

26

Ahmet Eskicumal

Hyman ve arkadalarnn aratrma sonularna gre Trk genlerinin byk lde milliyeti deerlere sahip olduklar bulunmutur. Bir baba / anne olarak ocuklara retmek istediiniz en nemli ey nedir? sorusuna rencilerin byk bir ounluu milletine yararl olmak cevabn vermitir. Yine rencilere sorulan; size hayatnzda mutluluk veren en nemli ey nedir? sorusuna rencilerin % 67si vatanma ve milletime yararl olmak cevabn verirken, rencilerin sadece % 8i kiisel tercihler yapmtr. Hyman, Payaslolu ve Frey zetle Trk genlerinin sahip olduklar deer profillerinin batl normlara ok yakn olduunu belirterek, Trk genlerinin deer sistemindeki bu batllamay eitimine balamtr (Hyman, Payaslolu ve Frey, 1958). Frey, Angell ve Sanay (1962) tarafndan lise rencileri zerinde yaplan bir baka aratrmada, Trk genlerinin dini deerlere olan balln Hyman, Payaslolu ve Freyin (1958) deerlerinden daha da dk olduu iddia edilmitir. rnein, lise rencilerinin sadece % 2si ocuklarna dini eitimi savunurken, rencilerin sadece % 7si dini meslekleri birinci derecede nemli grmtr. rencilerden sadece %1,5i balarna bir felaket geldiinde kurtarc olarak dine yneleceklerini belirtirlerken, rencilerden sadece % 2,7si hayran olduklar (yaayan ya da yaamayan) en nemli kii arasnda dini figrleri semilerdir. Bu soruya ailelerini ya da dnyadaki herhangi birini seebilecekleri halde, be renciden en az drd Atatrk diye cevap vermitir. Frey, Angell ve Sanay (1962) Trk genleri arasnda milliyeti duygularn A.B.D. ve Avrupa lkelerindeki genlerden ok yksek olduunu belirtmitir. Kazamiasn 1967 ylnda lise genlerinin deer yarglar zerine yapt bir aratrmada yukarda belirtilen aratrmalara yakn sonular bulunmutur. Kazamias lise genlerinin iddetle dini kadercilik anlayn reddettiini ve rasyonel deerleri benimsediini bulmutur. Kazamiasn bulgularna gre, Trk genlerinin byk bir ksmnn bir dini anlay olan ksmet fikrinin bir kiinin hayattaki baarsnda herhangi bir rol oynamadn, aksine eitimi bir kiinin hayattaki baarsnda en nemli faktr olarak grdklerini belirtmilerdir. Kazamias, Trk genlerinin gelecee iyimser baktklarn, lke kalknmasndaki sorumluluklarnn bilincinde olduklarn, ancak geleneksel otoriteye olan ballklarnn devam ettiini vurgulamtr (Kazamias, 1967). Trkiye ve rann modernleme srecini inceleyen David McClelland (1963) ran ve Trkiyede modernleme srecinde gelinen noktalar arasndaki farkn byk lde modern Trk eitim sistemine balanabileceini, nk, iki lkenin aile ve dier toplumsallatrma kurumlar bakmndan birbirine ok benzediini belirtmektedir. (McClelland,1963). u aklda tutulmaldr ki yukarda belirtilen aratrmalar eitim dzeyi yksek kiiler zerinde yaplmtr. Anadolu kyllerinin erkek ve kz ocuklarnn deer yarglar bu lde deimemitir. Baz aratrmalar din duygusunun Anadoluda yaayan genlerin dncelerinde ve hayatlarnda nemli bir yer tutmaya devam ettiini, okulun krsal kesimlerde geleneksel normlar ve deerleri deitirmede daha az baarl olduunu vurgulamlardr. Bu aratrmalar geleneksel dnce biimlerinin, davran kalplarnn ve deer sistemlerinin eitim araclyla ok kolay deimediini, kaderci anlayn, geleneksel otoriter dzenin ve batl inanlarn hala krsal kesimde ya da krsal kesimden byk ehirlere g edenler arasnda yaamaya devam ettiini syleyebiliriz.

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

Eitim ve Toplumsal Deime

27

Eitim ve Toplumsal Deimeye likin Birka Sonsz Buraya kadar yaplan tartmalardan u aka grlmektedir ki; eitimin iki karakteristik zellii bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, eitim bireyleri toplumun normlarna, deerlerine ve kurumlarna uyum salamas yolunda toplumsallatrr. Bu bir ok adan doaldr. nk okullar devletin kurumlar olarak hakim kltrn gen kuaklara aktarlmasn salarlar. Hi kimse normal olarak okullarn bizim toplumsal deer ve kurumlarmzn karsnda olmasn bekleyemez. Dahas, eer bir toplumda mevcut kltr ve kurumlar deimeye ve gelimeye ak ve demokratik ise kltrel yeniden retim iyi bireydir. Aslnda herhangi bir toplumun devamn salamak iin kltrel aktarm ve yeniden retim dnda baka bir yol da yoktur. kinci olarak eitim, ayn zamanda aratrma ve kabul edilmi dorular sorgulama ruhu alama kapasitesine sahiptir. Baka bir deyile, eitim ayn zamanda insan beynini dnn ve bugnn saplantlarndan zgrle karma kapasitesine sahiptir. Eitim, insanlar toplumdaki hakim deerleri ve normlar sorgulatacak potansiyele ve onlar toplumsal snrlamalara kar gelmeye, toplumsal elikilere mevcut sistemin dnda zmler retmeye zorlayacak gce de sahiptir. Snrl bir otonom ve bamszlkla da olsa modern eitim sistemi zgrlk ve gl olmaya yol aacak sorgulama sreci iin frsatlar salayabilmektedir. Bu yzden eitim sisteminin muhafazakar yaps kadar zgrlk yn de vardr. Eer toplumsal deimenin anlam toplumdaki temel yapsal deimeler ise buraya kadar sylenenlerden u sonu karlabilir: Eitim deil, sosyo-ekonomik ve politik faktrler toplumsal deime srecinde birinci derecede rol oynamaktadr. Sosyoekonomik ve politik faktrler toplumsal deimenin gerek aktrleridir. Eitim phe yok ki toplumsal deime srecinde gerekli ve olduka nemli bir ortak faktrdr. Deweynin (1937) syledii gibi eitim toplumsal deimeyi harekete geiren, hzlandran ve deien sosyo-ekonomik ve politik artlar iin gerekli bilgi, beceri ve deerleri yayarak neticelendiren nemli bir kurumdur. rnein, deimelerin hzla yaand, radikal yapsal deiimlerin yaand bir dnemde (bir devrim, bir ihtilal sonras gibi), eitim eski kltrel ve ideolojik yaplar ve dnceleri deitirerek yeni dnceleri ve yeni toplumsal dzene uygun yaplar ina eder. rnein, Trkiyede geleneksel eitim sistemi kkl sosyo-ekonomik ve politik yapsal deiikliklerden sonra yerini modern laik bir eitim sistemine brakm ve yeni kurulan eitim sistemi yeni deiiklikleri desteklemi ve pekitirmek iin aba harcamtr. Bir devrim gibi radikal deimelerin yaanmad bir dnemde dahi eitim kendisinin zgrlk roln oynayarak mevcut toplumsal dzeni inceler, analiz eder ve mevcut toplumsal dzene alternatif bir dzen nerir. Kaynaklar Althusser, L. (1971). Ideology and ideological state apparatus. In his Lenin and philosophy, and other essays. London: New Left Books. Anyon, J. (1980). Social class and hidden curriculum of work. Journal of Education, 162, 67-92.

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

28

Ahmet Eskicumal

Apple, M. W. (1979). Ideology and curriculum. London: Routledge and Kegan Paul. Bagz, ., & Wilson, H. E. (1968). Educational problems in Turkey: 1920-1940. Bloomington: Indiana University Publication, Uralic and Altaic Series, 86. Berstein, B. (1977). Class, codes and control. London: Routledge and Kegan Paul. Blaug, M. (1973). Education and the employment problem in developing countries. Geneva: ILO. Bowles, S., & Gintis, B. (1976). Schooling in capitalist America. New York: Basic Books. Counts, G. S. (1932). Dare the school build a new social order? New York: The John Day Company. Dewey, J. (1937). Education and social change. The Social Frontier, 3, 235-238. Eisenstadt, S. N. (1968). Comparative perspectives on social change. Boston: Little, Brown and Company. Ergn, M. (1982). Atatrk devri Trk eitimi. Ankara: Ankara niversitesi, Dil, Tarih ve.Corafya Fakltesi Yaynlar, 325. Eserpek, A. (1978). Eitim ve toplumsal deime. Ankara niversitesi, Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 10(1-2), 123-141. Frey, F. W., Angell, G. & Sanay, A. (1962). rencilerin meslek gruplarna baladklar deerler. Ankara: Test ve Aratrma Brosu. Frey, F. W. (1964). Education and politics in Turkey. In R. Ward and. D. A. Rustow (Eds.), Political modernization in Japan and Turkey. Princeton: Princeton University Press. Giroux, H. (1983). Theories of reproduction and resistance in the new sociology of education: A critical analysis. Harvard Educational Review, 53(3), 261-293. Gk, F. (1999). 75 Ylda insan yetitirme eitim ve devlet. 75 Ylda eitim. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Harbison, F., & Myers, C. (1964). Education, manpower and economic growth. New York: McGraw-Hill. Hyman, H., Payasliolu, A. & Frey, F. (1958). The values of Turkish college youth. The Public Opinion Quarterly, 22(Fall), 275-291. Inkeles, A. (1969). Making men modern: On the causes and consequences of individual change in six developing countries. American Journal of Sociology,75. Inkeles A., & Smith, D. (1974). Becoming modern. Cambridge: Harvard Univ. Press. Jencks, C. (1972). Inequality: A reassessment of the effects of family and schooling in America. New York: Basic Books. Karpat, K. H. (1959). Turkey's politics: The transition to a multi-party system. Princeton: Princeton Univ. Press. Kazamias, A. M. (1966). Education and the quest for modernity in Turkey. Chicago: University of Chicago Press. Kazamias, A. M. (1967). Exploring the values and attitudes of Lise youth. Comparative Education Review. 22-37. Lerner, D. (1964). The passing of traditional society: Modernizing the Middle East. Glencoe: Illinois, Free Press.

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003

Eitim ve Toplumsal Deime

29

Lewis, B. (1953). History-writing and national revival in Turkey. Middle Eastern Affairs, June-July. Mardin, . (1981). Religion and secularism in Turkey. In Ali Kazancgil and Ergun zbudun (Eds.), Atatrk:Founder of a modern state. London: C. Hurst and Comp. McClelland, D. C. (1963). National character and economic growth in Turkey and Iran. In Lucian W. Pye (Ed.), Communications and political development. Princeton: Princeton University Press. Schultz, T. (1963). The economic value of education. New York: Columbia Univ. Press. Smelser N. J., & Lipset S. M. (1966). Social structure and mobility in economic development. Chicago: Aldine. Szyliowicz, J. S. (1973). Education and modernization in the Middle East. Ithaca: Cornell Univ. Press. Tezcan, M. (1994). Toplumsal deime ve eitim. Ankara: A..E.B.F.Yaynlar, 182. Trk Tarihi Tedkik Cemiyeti (1932). Tarih I: Tarihten evvelki zamanlar ve eski zamanlar. stanbul: Devlet Matbaas. Trk Tarihi Tedkik Cemiyeti (1933). Tarih II: Orta zamanlar. stanbul: Devlet Matbaas. Trk Tarihi Tedkik Cemiyeti (1933). Tarih III: Yeni ve yakin zamanlar. stanbul: Devlet Matbaas. Trk Tarihi Tedkik Cemiyeti (1934). Tarih IV: Trkiye Cumhuriyeti. stanbul: Devlet Matbaas. Young, M. (Ed.). (1971). Knowledge and control: New directions for the sociology of education. London, England: Collier Macmillan. Willis, P. (1977). Learning to labor. Westmead: Saxon House. Farnborough, England.

Education and Social Change: The Role of Education in Turkeys Process of Change, 1923-1946
ABSTRACT
This study attempts to explain the role of education in the process of Turkeys social and cultural change. First, it reviews basic theories describing the relationship between education and social change, and the use of education in bringing about social, cultural and economic transformation. Among these theories, the modernist and social reconstructivist perspectives claim that education is autonomous, or relativeley autonomous factor, and therefore, can and does induce social change. The conflict theories argue that education is determined completely by social, economic and political power structures and therefore it can not play any role in social change. John Dewey also thinks that education alone can not accomplish social transformation. In other words, educational institutions have both the potentialities and limitations to induce social change. Education can bring social change only if social, economic and political changes take place in conjuction with one another. In accordance with Deweys perspective, Turkeys case demonstrates that the schools and the reconstructed school curriculum were shaped in parallel with revolutionary socio-economic and political structural changes and education as a means of development and modernization would lead to important social developments in Turkish society. Key words: Education, social change, reform, modernization, cultural change

Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Cilt 19(2) 2003