You are on page 1of 519

Ahmet Akgndz - Bilinmeyen Osmanl

Ahmet Akgndz _ Bilinmeyen Osmanl Prof. Dr. Ahmed Akgndz Do. Dr. Said ztrk 700. YILINDA BLNMEYEN OSMANLI STANBUL - 1999 OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI Zeynep Sultan Camii Sok. No: 29 34410 - Eminn/stanbul Tel: (0212) 513 40 33 (Pbx) & Faks: 511 34 78 E-mail: osavKaihlas.net.tr n Kapak Sultan II. Ahmed'in Turas Ahmed bin brahim Hn el-muzaffer dima n Kapan stndeki Logo: Sada Osmanl Armas ve solda Osmanl Bayra. Arka Kapak Osmanl Armas Tura: El-Gz Abdlhamid bin Abdlmecid Hn el-muzaffer dima; Tura Alt Yazs: El-Mstenid bi tevfkat'ir-Rabbniyye Melik'd-Devlet'il-Osmniyye; Sadaki Krmz Bayrak: Osmanl Bayra; Soldaki Yeil Hilalli Bayrak: Hilfet Sanca; Terazideki Kitaplar: stte Kur'an- Kerim; altta Kanunnmeler. 1999, Osmanl Aratrmalar Vakf Btn haklar mahfuzdur. AUSTOS 1999 - STANBUL ISBN 975-7268-28-3 NEDEN "BLNMEYEN OSMANLI"? Bilindii gibi, 1999 yl, 600 ksur sene Mslman Trk Devleti olarak ktada hkimiyetini srdren Osmanl Devleti'nin 700. kurulu yldnmdr. Osmanl Devleti'nin kurulu yldnm mnasebetiyle, u anda 35 ksur devletin eski miras olan Osmanl Devleti ile alakal lehte ve aleyhte eitli etkinliklerin dzenlenmesi kanlmazdr. Amerika Birleik Devletlerinde misafir Profesr olarak bulunduum 1997-1998 ders ylnda, bata Princeton niversitesi olmak zere, Amerikan bilim kurulularnn da bu kutlamalara etkin olarak katlmay dndklerini mahede ettim. Paris'teki mehur maazalarn Osmanl Kat dediklerini ise basndan reniyoruz. Bu arada 700. yldnm mnasebetiyle, lkemizin i ve d dmanlarnn da, bata Ermeniler olmak zere, bu vesileyle tarih iftiralarn tekrarlamak zere eitli platformlar oluturaca da, kulamza gelen duyumlar arasndadr. Bir eit Osmanl ile Cumhuriyetin bulumas yani milli buluma olmas gereken bu yldnmnde, vatann, milletini, devletini ve milli tarihini seven herkesin, bu kutlamalarn milli buluma haline gelmesi iin elinden gelen gayreti gstermesi gerektii kanaatindeyiz. Sa ile solu ile her kesim kabul etmektedir ki, millet olarak bizim byk dmanmz vardr: cehalet, ihtilaf ve fakirlik. te Osmanl ile Cumhuriyet'in bulumasn engelleyen en byk maniin milli dmanmz olan cehalet yani doru tarihi bilmemek olduu kanaatindeyiz. Her gittiimiz toplant ve uradmz mecliste, bakkalndan da ilim adamndan da bize yneltilen sorulardan ve bizim de verdiimiz cevaplar faslndan sonra, mutlaka ortaya kan bir rica ve istek var: Acaba Osmanl Devleti ile alakal oka sorulan ve Trk vatandaym diyen herkesin mutlaka bilmesi gereken sorularn cevaplarn ihtiva eden bir el kitab hazrlayamaz msnz? Maalesef toplumumuz az okuyan bir toplum. Mevcut eserler, ya toplumun ou kesimlerinin anlayamayaca kadar bilimsel ve ar ya da sorulara cevap veremeyecek kadar dorulardan mahrum. Bu, milli bir grevdir. te bu arzuyu dile getirenlerden biri de, haseneleri ve seyyieleri ile ahirete intikal eden rahmetli Adnan Kahvecidir. Maliye Bakan olduu ilk gnlerde beni Ankara'ya arm ve u tesbitleri bir istirham mahiyetinde yapmt: "Muhterem Hocam! Eitim hayatmda Osmanl Devleti ile ilgili doru bilgileri renememi ve aleyhte rendiim bilgilerin yanlln ve tarihimizi toptan inkrn zararlarn ancak Ameri-ka'daki tahsil hayatmda anlamtm. Bizim Osmanl'y batran kurum diye grdmz 'iltizam' usuln Amerika'nn vergi

toplamada kullanmak istedii modern bir iktisat teorisi olarak mastr derslerimde grnce ardm ve tekrar Osmanl'y incelemeye baladm. lk iim sizin Osmanl Kanunnmeleri adl eserin 1. Cildini okumak oldu. Ancak bu tr eserleri herkesin okumas mmkn deil. Keke Osmanl devleti ile ilgili nemli sorular, bu eserlerinizin zeti olmak zere 500 sayfa halinde zetleseniz ve adn da "BLNMEYEN OSMANLI" koysanz, ben de en az 500.000 adet bastrp btn merakl insanlara datsam.". SORULAR NASIL TESBT EDLD? Byle bir eserin telif edilmesine vesile olan sorular, 1983 ylndan beri yrttwe mz ilm aratrmalar ve Anadolu'nun muhtelif blgelerinde verdiimiz yzlerce konfekor ranslar neticesinde ortaya kt. Soru bankamzda yaklak, okuyuculardan ve dinleyiciesraml lerden yazl olarak bize tevcih edilen 5000 soru birikti. Bunlar tasnife tabi tuttuk. Me-sela 503 soruyla harem konusu sorulan konularn banda geliyordu. Bata Yldrm Bayezid olmak zere, Osmanl Padiahlarnn iki iip imemeleri, 276 soruyla ikinci sradayd. Bunlar, karde katli, Osmanl Oevleti'nde hak ve hrriyetler, Padiahlarn hac meselesi, Sultn Vahidddin'in vatan hini olup olmad gibi sorular takip ediyordu. Tabii ki, bu alanda yaplm benzeri aratrmalar da bizim iin ilham kayna oldu. Sonradan karlatmz insanlar da bu istei tekrarlaynca, 700. YIL MNASEBETYLE 700 SORUDA BLNMEYEN OSMANLI kitabn hazrlamann ve ok sayda basarak btn muhta ellere ulatrmann milli bir grev olduunu dndk. Ancak dostlarn ikazyla bunun da fazla kabark olaca, ayrca bu da yaynlansa dahi, bunlardan 300 sorunun hassasiyetle seilerek "Bilinmeyen Osmanl" el kitabnn mutlaka neredilmesi gerektii kanaatine vardk. Yllar nce byle bir eseri telife Ahmed Akgndz olarak baladm. Ancak bu projenin ok ynl olduunu grnce, deerli meslektam ktisat Tarihisi Do. Dr. Said ztrk'n de, birikimiyle birlikte, zellikle Drdnc Blmdeki Osmanl ktisad konularn kaleme alarak bu projeye katlmasn arzu ettim. Meslektamn Osmanl iktisad tarihi ile ilgili katklar; eserin 3.1,0 daha mkemmel olmas iin kaynaklara mracaat etme ve yazlanlar gzden geirme gibi yardmlar, byle bir eserin iki imza tarafndan yaynlanmas imknn dourdu. .:.. it uciM* ESERDE TAKIP EDLEN GENEL PRENSPLER nemle ifade edelim ki, bu eser kronolojik anlamda bir tarih eseri deildir. Mutlak manada bir tarih felsefesi kitab da deildir. Dorudan doruya bir fikir tarihi eseri de deildir. Hukuk deerlendirmeler her satrnda bulunsa bile, bu kitap bir Osmanl Hukuk Tarihi de deildir. Bu eser, tarih, hukuk, kltr, medeniyet ve iktisat tarihi gibi eitli alanlarda, Osmanl Tarihi ve Devleti ile alakal olarak sorulan veya baz kesimler tarafndan kasden ortaya atlan sorularn cevaplar olan bir el kitabdr. Bu eser; bir Osmanl tarihisinin mstani kalamayaca kadar ele ald baz konular derinlemesine irdelemekten geri kalmamtr; bir slm Hukukusunun merak edebilecei kadar hukukun baz uygulamalarna ayrntl olarak girmitir; bir esnafn ilgi duyaca kadar ilgin sorulara cevaplar aramtr; bir rencinin okuyaca kadar anlalabilecek bir dille kaleme alnmtr; bir tarih hocasnn el kitab olarak kullanabilecei kadar rencilerinin merak ettii ve kendisine sorduu konulan tartmaktadr; ksaca, her Mslman Osmanl torununun okumaktan uzak kalamayaca kadar doru tarihi anlatmaya almtr ve nihayet Osmanl tarihine ilgi duyan yerli ve yabanclar celb edecek kadar bakir mevzular konu edinmitir. Eserde, bazlarnn belki de fazlalk kabul edebilecei Osmanl Padiahlarnn hayat hikyelerine de girdik; ancak bu, hem dier sorularn anlalabilmesi iin zaruri idi ve hem de anlat tarz konuyu bilenleri dahi cezb dBLNMEYEN OSMANLI

edecek kadar farkl oldu. Niyetimiz, tarihin tashih edilmesidir. Bu tashihi toplumun kahir ekseriyeti arzulamaktadr. te bu eser, mezkr arzunun meyvesi olmutur. Her eserin yazar, kaleme ald kitapta vazgeemeyecei baz prensipleri ortaya kor; slubunu ve muhtevay o prensiplere gre tanzim eder. Elbette ki, bizim de bu eseri kaleme alrken devaml mracaat ettiimiz vaz geilmez dsturlarmz ve prensiplerimiz vardr. Okuyucular hazrlamak asndan, bu prensiplerden bazlarn zikretmek istiyoruz: 1) Gnmzde, Osmanl Devleti'ne cephe alan belli mihraklar ve karanlk gler, kol halinde, en uzun mrl slm Devleti olan Osmanl Devleti'ne hcum etmektedirler: Birinci kol, slm'a dmanlklarn aktan ortaya koyamayan ve bunu Osmanl dmanl ad altnda yrten din ve tarih dmanlardr. Bunlar, kusurlaryla birlikte, slm' hayatn btn safhalarnda yaayan ve yaatmaya alan Osmanl Devleti'ni tenkid etmekle, aktan yapamadklar slm dmanln bylece yapm oluyorlar. kinci kol ise, alt yz sene, slm' neretme hizmetindeki Osmanl Devleti'ne ayak ba olmu, slm' kendi safiyetinden karmaya alm bir devletin fikir propagandalarna kanan ve tarihimizi tam bilmeyen baz saf Mslmanlardr. nc kol ise, Osmanl Devleti'nin btn Mslmanlar kucaklayan mmet ve Osmanl Milleti anlayna kar kan ve yanl olarak Osmanl Devleti'ni Trk dman gibi gstermeye alan belli bir ekiptir. zellikle Ftih'in kapkulu sistemini ve Sokullu gibi baka rklara mensup Osmanl devlet adamlarn acmaszca tenkit edenler bu grup iinde yer almaktadrlar. Her kolun da ellerinde koz olarak kullandklar en nemli mevzulardan biri, Osmanl padiahlarnn ve Osmanl Devleti'nin, slm dininin, iki yasa ile alkal hkmlerini hie saymalar ve ar bir iki mbtels olmalar eklindeki iddiadr. Harem mevzuu da bu tr iddialarla bezenerek ve sslenerek vatandan nne karlmak istenmektedir. te bu Kitapta, zikredilen ekiplerin kasden ortaya attklar iddialar teker teker aydnla kavuturulacaktr. 2) Osmanl Devleti, byk bir devlettir. Osmanl Tarihi konusunda kalem oynatmak da byk bir itir. Byk ilerde sadece kusurlar gren cerbeze ile hareket edenler, hem aldanr ve hem de aldatrlar. Cerbezenin an, bir ktl smbllendirerek btn gzelliklere galip getirmektir. Bir adamdan bir sene iinde meydana gelen pis kokular bir anda meydana gelmi gibi hayal ederek o adama bakarsanz, o adam nazarnzda ok irkin hale der. te eer cerbeze ile 600 yllk zamanda 20 milyon km2'lik meknda Osmanl Tarihi iinde dank halde meydana gelen btn ktlkleri toplar ve o siyah perde ile Osmanlya bakarsanz, o zaman kapkaranlk bir tarihle karlarsnz. Cerbeze, btn eitleriyle garip eylerin makinasdr. Gerekten de cerbezeli bir kn nazarnda btn kinat sevgiyle oynamakta ve glmektedir; ama ocuunun vefatyla matem tutan bir anann nazarnda umum kinat hzn iinde alamaktadr. Halbuki ikisi de doru deildir. Tarih, bir olaylar ve insanlar bahesidir. Sizden biriniz, bir saatliine gezinmek iin bir baheye girseniz, noksanlardan beri olmak ancak cennet bahelerinin zelliklerinden olduundan ve her kemale bir noksan kartrmak da bu dnyann gereklerinden bulunduundan, o bahenin baz kelerinde pis ve murdar eylere de rastlayabilirsiniz. Tabi'at bozuk olanlarn, sadece o bahedeki rm ve kokumu eylere gz taklr. Sanki o bahede baka bir ey yok gibi, hayal ve vehminin de tahrikiyle baheyi kendi gznde mezbeleye evirir; midesi bulan ve kusar. Halbuki akl byle bir bak tasvip BLNMEYEN OSMANLI edebilir mi? Gzel gren gzel dnr; gzel dnen gzel grr; gzel gren hayatndan lezzet alr. te biz, girdiimiz Osmanl tarih bahesinde sadece kirli ve murdar eylere deil; am ieklere ve kokan gllere de bakacaz. Makam iin fetva veren Turucu-zdelerin yannda Kanuni'ye kar ekinmeden 'Padiah emriyle n-mer' olan nesne meru' olmaz' diyerek haykran Ebssuud'dan; Torlak Kemal ve Mithat Paalarn yannda Molla Fenari'den ve Ahmed Cevdet Paa'dan; devleti perian eden Tal'at-Enver-Cemal lsnn yannda Pr Mehmed Paa ve Kprl Mehmed Paa'dan; kr krne ilm gelimelere kar gelen Kdzde'lerin yannda Lagari Hasan elebi ve smail Gelenbev'den de bahsedeceiz. Biz tokadmz Antranik

ile beraber Enver Paa'ya ve Venizeios ile beraber Said Hlim Paa'ya vurmayacaz. Nazarmzda vuran da sefildir diyeceiz. Ksaca tarihimizde grlen menfilikleri bir testi pis su olarak gryoruz. Bir testi pis su bir denize dklrse, denizi kirletmeyeceine ve hatta kendisinin de temizleneceine inanyoruz. 3) Tarihe bak amz, 600 yllk Osmanl tarihinin iyiliklerini de ktlklerini de grebilecek bir gzlkle olacaktr. Yoksa ktlk bulunmayan hi bir tarih devri mevcut deildir. yilik taraf bulunmayan tarih devri de yoktur. Tarihe byle bakanlar, kendileri yanldklar gibi, bakalarn da yanltrlar. Allah etmesin, byle bak as olanlardan biri bin sene yaayacak olsa, hayalindekine uymadndan Hz. mer'in idaresini bile tenkit edecektir. Bu hayalin neticesi olarak, yapc deil, ykc bir nazarla tarihe bakacaktr. Unutmayacaz ki, tarih boyunca, iyilikleri ktlklerine ve sevaplar hatalarna ar basanlar, her zaman mafiret ve affa mstahaktrlar. Allah'n hairdeki adaleti de byle hkmedecektir. Osmanl Devletini tekil eden fertler ma'sm ve gnahsz deillerdir. lerinde I. Murad, II. Murad, Ftih, Yavuz ve II. Abdlhamid gibi "veliyyullah" mertebesinde fertler bulunduu gibi, iki ve benzeri gnahlar irtikb eden ahslar da bulunabilir. Osmanl Tarihi boyunca nazar plnda slm'n btn dsturlarnn kabul edilerek tatbik edildii bir vk'adr. Ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet edenlerin bulunduu da bir vk'adr. Her ikisini de inkr etmek mmkn deildir. Her eyde olduu gibi, Osmanl Devleti'nin iyilikleri de vardr, hatalar da vardr. Ancak 600 sene boyunca hasenatnn seyyitna ar bast iindir ki, kader-i lhi bu uzun sre iinde slm'n bayraktarl unvann onlara ihsan etmitir. Seyyit hasenatna ar basnca da, bu erefli unvan yine kaderin hkmiyle ellerinden alnmtr. En kt zamanlarnda bile, deil iki gibi slm'n ak bir hkmne muhalefet, itihad meselelerde dahi er' hkmlere ri'yet etmek iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri isbat etmektedir. Nitekim bir hatt- hmynda Osmanl sultan er'-i erife balln yle aklyor: "cmlemizin ba eri'at- mutahharaya balu oldndan kffe-i eral ve harektmz ana tatbik etmee sa'y eder isek, ol vakit ruhaniyt- peygamberi dahi honud ve raz olarak Cenab- Hayr'un-nsrn Devlet-i Aliyyemiz'de fevz nusret tevfikt- samedaniyesine mazhar edeceine kafa phe yokdur". 4) Elbette ki tarihe tenkit gzyle de bakacaz. Ancak insan tenkide sevk eden sebep ya tenkit ettii eye duyduu nefret hissinin tatminidir; dmann aybn grerek tenkit etmek gibi. Yahut da tenkit ettii kiiye kar besledii efkatin tatminidir; dostun aybn grp tenkit etmek gibi. te zellikle tarih alannda, doru veya yanl olmas muhtemel olan aleyhteki bir konuda (Yldrm'm intihar etmesi ve iki imesi iddiBLNMEYEN OSMANLI alan gibi), iddiay kabule meyletmek nefretten ve reddetmek ise efkattendir; ancak lehte olan bir konuda (Yldrm'n intihar ettiini ve iki itiini reddetmek gibi) kabule meyletmek efkatten ve reddetmek ise nefrettendir. nemle ifade edelim ki, tenkide insan sevk eden ey, sadece ve sadece hakka taraftarlk ve gerei ortaya karmak arzusu olmaldr. Asrmzda zellikle de Osmanl Tarihi konusunda, en byk hastalmz, cerbeze ve gurura dayanan tenkittir. Gerekten de tenkidi, insaf dsturu iletirse, gerei ortaya karr, berraklatrr; ama gurur ve cerbeze kullanrsa, tarihi tahrip eder ve paralar. Mesela son zamanlarda piyasaya kan Osmanl Tarihi ile ilgili baz eserler, bu manada tarihi tahrip vazifesini yapmaktadr. Biz ise, tarihi tahrip etmeyi deil, tashih ve tamir etmeyi amalyoruz. Biz, ecdadmza dostuz; onun iin nefret duygusuyla deil; efkat duygusuyla, ama hakkn ortaya kmas iin tenkit edeceiz. 5) Son 100 yldr Trkiye'deki yayn organlarnn ounluu, her devirde farkl kelimeler reterek, Avrupa'nn gzelliklerini bizim ktlklerimizle ve asrlarn birikimi olan medeniyetin gzel meyvelerini tarihimizdeki baz ahslarn kt halleriyle mukayese ederek, cerbeze ile tarihimizi irkin gstermektedir. Hristiyanln mal olmayan medeniyeti tamamen ona mal ederek ve slmiyetin dman olan geri kalmay slm'a dost gstererek felei ters

evirmeye almaktadr. te biz bu eserle, bu yanl kyaslar dzeltmeye alacaz. Halbuki tarihle gnmz mukayese ederken, birbirine benzeyen eyleri kyaslayp kyaslamadmza dikkat edeceiz. nk ancak birbirine benzeyenler mukayeseye girerler. Mesela Osmanl'daki saltanat, ancak Ortaa Avru-pa'sndaki Krallk ile mukayese edebilirsiniz; Osmanl hukuk sistemini, ancak siyahlara ayr ve beyazlara ayr kanunlar tatbik eden Avrupa kanunlar ile kyaslayabilirsiniz; Osmanl Haremini ancak beraber olduu yzlerce kadnlarn heykellerini saraylarnn duvarlarna diktiren Avusturya krallarnn hayatyla kyaslarsanz, o zaman doru sonulara varabilirsiniz. Eer Avrupa'ya ok iddetli bir ballk ve kendi milletinin tarihine ise derin bir nefret duygusuyla, Avrupa'nn n-meru veledi gibi davranrsanz, o zaman, tahrip fikri ve aldatc cerbeze ile, gemiine isyan eden bir hicivci; ecdadna iftira eden bir mfteri ve kendi milletinin haysiyetini yerle bir eden hayrsz bir evlat olursunuz. Artk byle davranan kalemlerde, gurur ve benliin de etkisiyle, milletine kar dinen ve aklen mkellef olduu efkat hissi yerine tahkir duygusu; sevgi yerine nefret; benimsemek yerine hafife almak; sayg yerine gemiini cahil gstermek; merhamet yerine bbrlenmek ve nihayet hamiyet yerine aslszlk ve soysuzluk almetleri grlmeye balar. Maalesef her gn misllerini basnda grmek mmkn olan bu tip kalemler, Paris'te gayr- meru elence aleminde plak bir kadnn giydii elbiseyi verler; tarihe altn sayfalar yazdrm olan muhterem bir hocann veya kd'nin elbisesini yererler. nemle ifade edelim ki, tarihine ve dinine taraftarlk iinde olanlara mutaassp tabiriyle hcum eden bu eit Avrupa kselisleri, kendi mesleklerinde, en az tenkit ettikleri dindar ve vatanperver kalemlerin yz kat kadar mutaassptrlar. Bunlarn Shakespeare'i verken yaptklar arlklar, tarihini ve dinini seven insanlar Abdlkadir-i Geylani veya Ftih Sultn Mehmed hakknda yapsalar, herhalde bu eit kalemler tarafndan tekfir bile edilirler. te bu kitab kaleme alrken, son zamanlarda ar derecede artan bu tarih yobazln da nazara alacaz ve onlar gibi davranmamaya alacaz. 8 BLNMEYEN OSMANLI Kitabmz Drt Blmden teekkl edecektir. Birinci Blmde, Osmanl Devleti'nin Siyasi Tarihi ile ilgili nemli sorulara ve cevaplarna yer vereceiz. Ancak her Padiah ile ilgili, oka sorulan sorular, hukuk veya iktisad ilgilendirse dahi, bu ksmda cevaplandracaz. Mesela, Ftih'i anlatrken Kanunnmesinde yer alan karde katlini ve Yavuz'u anlatrken ona isnad edilen Krt Katliam iddiasn cevaplandrmadan gemeyeceiz. kinci Blmde, Osmanl Devleti'nde Sosyal Hayat ve Haremle ilgili sorular cevaplandracaz. nc Blmde, Osmanl Hukuk Sistemi ve Devlet Tekilt ile alakal meseleleri inceleyeceiz. Son ve Drdnc Blmde ise, Osmanl ktisad ve Mali Hukuku ile ilgili baz sorularn cevaplarn zikr edeceiz. Maalesef, bu drt alanda da, bize ulaan sorulara, yerimizin darl sebebiyle, istediimiz gibi yer veremedik. Ancak bir ey tamamen elde edilemezse, tamamen de terk edilmemeli dedik ve bu kadarla yetinmek mecburiyetinde kaldk. Allah mr verirse, btn sorulan kapsayacak bir eseri, 700 Soruda Bilinmeyen Osmanl ad altnda ve iki cilt halinde resimler ve belgelerle birlikte yaynlamak istiyoruz. Yeniden gzden geirdiimiz bu yeni baskda, birinci basknn baz maddi hatalarn ve iml hatalarn tesbit ettik ve tashih eyledik. Btn titizliimize ramen, hatalardan kurtulamadmz grdk. Ancak okuyuculardan gelen yapc tenkitler de, bizim iin evk ve ak kayna oldu. Bunlardan zellikle u tenkitleri zikretmekte yarar vardr: 1) Padiahlarn kendi cariyeleriyle evlilikleri, nikh akdinin sonularn dourmadndan, drt kadnla evlenme snrna da mani tekil etmeyeceine dair olan tavzh tenkit bizim iin birinci derecede nem arz etmektedir. Ancak hr kadn zerine cariye evlenilmesini. Maliki hukukular caiz grmektedirler. 2) Yavuz'un kpesinin ii mezhebindeki insanlarla lfet olsun diye taklm olmas gr biraz zorlamal bir yorum gibi geliyor bizlere. 3) Maalesef Gazi Osman Paa'y esir yerine ehid diye zikretmemiz mutlaka tashih edilmesi gereken bir maddi hata. Binba erkez Hasan ile alakal hata da buna benzemektedir. 4) II. Sleyman'n babas olarak I. brahim yerine I. Ahmed'in zikredilmesi de nemli bir maddi hatadr. Bunun dndaki hatalar, iml hatalar olmaktan teye

gitmiyorlar. Bunlar da mmkn mertebe tashih eyledik. Bylesine konu younluu bulunan 528 sayfalk bir eserde, bu tr hatalar ister istemez oluyor. Okuyuculardan gelecek yeni tenkitleri nazara alarak bu tr hatalar tashih etmeye hazr olduumuzu hemen ilan edelim. Eserin sacsyla solcusuyla, dindar ile dindar olmayan ile, siyasetisi ile memuru ile, rencisi ile retim yesi ile, Cumhuriyet ile Osmanl'nn ayn milletin eserleri olmalar noktasnda bir kpr vazifesi grd yolunda, herkesim tarafndan tasvip edilmesi, bu gayeyi birinci hedef kabul eden mellifleri memnun etmitir. Ayrca Osmanl Devletinde insanlar yakld m? Osmanl sadrazamlar hep ldrld m? gibi gncel konularn da mutlaka bu eserde yer almas gerektii konusunda ittifak hasl olmutur. nallah gelecek basklarda bunu da yapacaz. Bu eseri okuyuculara sunarken, eserin bu hale gelmesine vesile olan insanlara teekkr etmeyi vazife addediyoruz. Bunlarn banda eseri okuyarak kymetli fikirlerini beyan eden Eim Saime Belks Akgndz Hanmefendiye; olum Emrullah Akgndz'e; deerli bym Vahdet Ylmaz Aabeye; deerli kardeim Mustafa Karaman Bey'e; teknik meselelerde bize yardm eden Osmanl Aratrmalar Vakf Mdr Mehmed Emin ahin Bey'e; maddi desteklerini esirgemeyen herkese ve Vakfmzn Mtevelli Heyetine teekkr ediyor; muvaffakiyet Allah'dan olduuna gnlden inanyoruz. 15.08.1999 Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ NEDEN" SORULARI ESERDE Tl NDEK I I- OSMAN B-SULTAN M NDEKLER NEDEN "BLNMEYEN OSMANLI"?................................................................3 SORULAR NASIL TESBT EDLD?.................................................................4 ESERDE TAKP EDLEN GENEL PRENSPLER..................................................4 NDEKLER..................................................................... ...........................9 BRNC BLM OSMANLI DEVLET'NN SYAS TARH I- OSMANLI DEVLET'NN KURULUU VE OSMAN BEY DEVR......................23 1. Osmanl Devleti, Bizans'n bir kopyas mdr? Bizans devlet messeselerinin Osmanl devlet messeselerine etkisi var mdr?.......................................................................... .............23 2. Osmanl Devleti'nde sava esas mdr? Bu devlet harp ile mi gelimitir? Byle bir anlay slm'n manasna uygun mudur? Osmanl fetih politikasnn hukuk esaslar nelerdir?.............26 3. 1999 yl neden Osmanl Devleti'nin 700. Yldnmdr? Osmanl Devleti'nin 1299 ylnda kurulduu kesin midir?.......................................................................... ..........................28 4. Osmanllarn eceresi (soy aac) ile ilgili ksaca bilgi verebilir misiniz? Osmanl'larn Trk olmadklar sylentileri ve Erturul Gz'nin babasnn Sleyman ah m yoksa Gndz Alp mi olduuna dair gr ayrlklar konusunda neler biliyoruz?....................................................29 5. Osmanllar, 400 atl diye ifade edilen kk bir airet olmalarna ramen, Koca Bizans'a kar, Karamanoullar ve Germiyanoullan gibi byk Anadolu beylikleri varken nasl kar koyup cihan devleti haline geldiler? Airetten cihan devletinin kmasn ne ile izah edebiliriz?............31

6. Osmanllarn kurulu ve gelimesinde, zellikle VVittek'in zerinde durduu maneviyt erenlerinin yani Gziyn- Rum, hiyn- Rum, Bcyn- Rum ve Abdaln- Rum'un etkilen hakknda neler biliyoruz?...................................................................... ...........................34 7. Osman Bey hakknda zet bilgi verir misiniz? Ka hanm, ka ocuu vard ve zamannda mevcut olan byk limler kimlerdi? Osmanl topraklan onun zamannda ne kadar byd?.....36 8. Osmanl Devleti'nde ilk karde katli olaynn Osman Bey'in amcas Dndar' ldrmesiyle balad sylenmektedir. zellikle bu olay aklar msnz?..................................................37 9. Osmanl Devleti'nin manev kurucularndan olan ve kzn Osman Bey ile evlendiren eyh Edebal kimdir?......................................................................... .................................................38 II-ORHAN BEY ZAMANI.......................................................................... ....39 ;. 10. Sultn Orhan' ksaca anlatr msnz? ocuklar, hanmlar ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin genileme boyutlar, hem toprak ve hem de devlet tekilt asndan durumu .. hakknda ksa bilgiler verir misiniz?........................................................................ ...........39 11. Sultn Orhan, neden Osmanl Devleti'nin gerek kurucusu olarak kabul edilmektedir? Bata ilk Osmanl akesinin bastrlmas olmak zere, imza att ilklerden bazlar nelerdir?..................41 III- SULTN MURD HDVENDGR DEVR..............................................42 ''' 12. Sultn I. Murd', ocuklarn, hanmlarn ve zamannda Osmanl Devleti'nin genileme alanlarn ksaca aklar msnz?........................................................................ ................42 "'" 13. Devirme sistemi nedir? Hristiyan ailelerin ocuklar zorla ve zulmle mi alnmtr?................44 10 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 14. Penik Olanlar ne demektir? Osmanl Devleti, Acemi Ocaklarnda kimleri ne hakla toplamtr? Kanunla m yoksa keyf mi yapmtr?..............................................................44 15. Devirme Usl nereden ve neden kmtr? ocuklar zorla m annelerinden alnmtr?...........45 16. Devirme usul nasld? Acemi Olanlar nasl yetitiriliyordu ve bu dzen nasl bozuldu?..........46 17. Yenierileri, bunlarn Aalarn Ve Merkezdeki Asker Tekilt yani Kap Kulu Ocaklarn ksaca zetler misiniz? slm Hukuku asndan bunlarn izahn nasl yaparsnz?..............................48 18. Hac Bekta- Veli kimdir ve Bektailik nedir?......................................................................50 19. Yenieri tekiltna neden Tife-i Bektaiye ve aalarna da neden Aayn- Bektaiyn denilmitir? Osmanl yenieri tekilt Bektai midir?...........................................................51 20. Osmanl Devleti'nin Yavuz'a kadarki kurulu yllarnda Bektai ve Alev geleneine bal olduu, Abdaln- Rum'un Bektai Babalar ve Alev Dedelerinden ibaret bulunduu iddia edilmektedir. Bu iddiann asl var

mdr?.......................................................................... ......................53 IV-YILDIRIM BYEZD DEVR....................................................................55 21. Osmanl Padiahlar arasnda hakknda en ok dedikodu bulunan Yldrm Byezid'in ahsiyeti, ocuklar, dneminde Osmanl Devleti'nin durumu ile ilgili ksa bilgiler verir misiniz?................55 22. Osmanl Padiahlarndan ikiye mbtel olanlar bulunduu ve hatta Saray'da gayr-i meru elence sofralar dzenledikleri sylenmektedir. Bunlar hakknda ne dersiniz?........................57 23. Yldrm Byezid'in iki itii ve bu yzden Molla Fenari tarafndan ahitliinin reddedildii sylenmektedir. Btn bu iddialar doru mudur?................................................................59 24. Yldrm Byezid'in intihar ettii sylenmektedir. Halbuki intihar dinimizde haram deil midir? ...60 V-FETRET DEVR........................................................................... .............62 25. Fetret Devri ne demektir?....................................................................... ..........................62 26. Sleyman elebi kimdir (Emir Sleyman = I. Sleyman)?....................................................62 27. Sultn Musa elebi kimdir?......................................................................... ......................63 28. I. Mehmed elebi kimdir ve neden Osmanl Devleti'nin ikinci kurucusu kabul edilmektedir?.......63 29. eyh Bedreddin kimdir? Bir alev eyhi mi yoksa ilk komnist midir? slm'a aykr grleri bulunan Varidat adl eserin mellifi olduu doru mudur?....................................................65 VI- SULTN II. MURD DEVR....................................................................68 30. Ftih'in babas Sultn II. Murd kimdir? ocuklar ve mehur devlet adamlar kimlerdir?..........68 31. Sultn Murd'n kendisi sa iken iki defa olunu tahta geirmesinin sebebi nedir? Bir ksm evrelerin iddia ettii gibi Manisa'ya elenceye mi ekilmitir? Hac Bayram- Veli'yi sorgulamak iin huzuruna ard ve sorgulad iddias doru mudur?................................69 32. II. Murd'n Trke'ye ve Trk kltrne de byk hizmetleri olduu sylenmektedir. Bu doru mudur?.......................................................................... ................................................70 VII- OSMANLI DEVLET'NN YKSEL VE FTH SULTN MEHMED DEVR71 33. Osmanl Devleti'nin ykseli sebeplen nelerdir?...................................................................71 34. Ftih Sultn Mehmed'i bize ksaca tantr msnz? ocuklarn ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar zetler misiniz?........................................................................ .75 35. Ftih Kanunnmesi'nin sahte olduu ve dmanlar tarafndan ona isnad edildii sylenmektedir. Bu iddia doru mudur?.......................................................................... ...76 36. Osmanl Devleti'nde karde katli, baz tarihiler tarafndan vahet ve saltanat uruna insan katliam olarak anlatlmaktadr. Karde Katli meselesinin Kanunnmedeki dayana olan madde nasldr?....................................................................... .......................................80 37. Karde katli meselesinin erl dayana var mdr?...............................................................80

38. Bir ksm tarihiler, bu uygulamalarn devlet siyseti asndan hakl ynleri bulunduunu iddia etmektedirler. Bu ne demektir?....................................................................... .................84 39. Karde katli ile ilgili kanun hkm er'-i erife uygun olsa bile tatbikat, nazariyata uygun ;,-, yrm mdr?.......................................................................... ..................................85 40. Ftih Sultn Mehmed'in kardei Ahmed'i katlettii 41. Sultn Ftih'in kendi kan kaldrd ve slm'a aykr 42. Ftih Sultn Mehmed'in H iddialar doru mudur?..,. 43. Ftih Sultn Mehmed'in a yazarlarca sylenmektedir, 44. Ftih Sultn Mehmed zehir, Bu doru mu?................... 45. Ftih bata olmak zere resimlerini yaptrdklar, astrdn duyuyoru ilgili ser hkmlerle 46. Ftih Sultn Mert Trk asll bir aile 47. Ulubatl Hasan olay | 48. stanbul'un fethi ! var. Bu iddialar ti 49. Ftih'in iki itii vJ neler sylenebilir?..., 50. olan kavram kul edilmektedir. Hattsj srlmektedir. Baz I meselenin asl ve e 51. O zaman, Osmanl C 52. Ftih Sultn Mehrr zere, Hristiyanlara j stanbul'u yakp ykl 53. Ftih Sultn Mehmed* 54. Baz yazarlarn i Kanunnmelerde vj tabirleri nasl a 55. Osmanl Padlj! mudur?................i 56. Hr kadnlar yaamalarnn Jtrt 1 57. stifr Hakk veylj 58. Ftih dneminde Cariyelerle ali ( Osmanl Sarayn) 59. Ftih devrinden I aristokrat t aleyhinde temizledii 60. Ftih : babasnn bu 61. Dnyann i sylenmek! yrtlmujtur?" vni- n. 62. Sultn II. I Devleti* u 63. II. I iddiann ti BLNMEYEN OSMANLI 11 40. Ftih Sultn Mehmed'in kendi Kanunnmesinin ilgili maddesini uygulayarak kk yataki kardei Ahmed'i katlettii sylenmektedir. Bunu nasl izah ediyorsunuz?................................88 41. Sultn Ftih'in kendi kanunnamelerini hazrlatarak, zellikle slm ceza hukuku hkmlerini kaldrd ve slm'a aykr kanunlar yapt sylenmektedir. Bu doru mudur?.......................89 42. Ftih Sultn Mehmed'in Hristiyanla meylettii ve Papa ile mektuplat sylenmektedir. Bu iddialar doru mudur?.......................................................................... ...........................90 43. Ftih Sultn Mehmed'in annesi kimdir? Hristiyan mdr? Ftih'e de Hristiyanl alad baz yazarlarca sylenmektedir. Meselenin esas nedir?..............................................................93 44. Ftih Sultn Mehmed zehirlendi mi? Onu zehirleyen Yakub Paa'nn Yahudi olduu syleniyor. Bu doru mu?............................................................................. ....................................94 45. Ftih bata olmak zere baz Osmanl Padiahlarnn yurt dndan ressamlar getirterek resimlerini yaptrdklarn ve hatta II. Mahmd'un kendi resimlerini devlet dairelerine .; astrdn duyuyoruz. Bunlar doru mudur? Eer doru ise, slm Hukukunda resim yasa ile

ilgili er' hkmlerle nasl badatrrsnz?............................................................... .........95 46. Ftih Sultn Mehmed'in andarl Halil Paa'y idam ettirmesi doru mudur ve sebebi nedir? Trk asll bir aileden gelmesi katlinde bir sebep olabilir mi?.................................................97 47. Ulubatl Hasan olay bir efsane midir?.......................................................................... .......98 48. stanbul'un fethi srasnda gemilerin karadan yrtldnn doru olmadn syleyenler var. Bu iddialar hakknda kaynaklar ne sylemektedir?........................................................99 49. Ftih'in iki itii ve bunu tevik eder mahiyette iirler yazd iddia edilmektedir. Bu konuda neler sylenebilir?................................................................... ......................................100 50. olan kavram kullanlarak baz Osmanl Padiahlarnn cins sapk ve olanc olduklar iddia edilmektedir. Hatta Ftih Sultn Mehmed'in bile bu konuda namuslu davranmad ileri srlmektedir. Baz Rum tarihilerinin de bu manada bir ksm isnadlar bulunmaktadr. Bu meselenin asl ve esas nedir?.......................................................................... ...............101 51. O zaman, Osmanl Devlet tekilatndaki i olan messesesini ksaca anlatr msnz?.............104 52. Ftih Sultn Mehmed'in stanbul'u kl gcyle ald, bata Ayasofya'y camiye evirme olmak zere, Hristiyanlara ait mabedleri yok ettii, ehirde katliam yapt ve en nemlisi de stanbul'u yakp ykt sylenmektedir. Bunlar doru mudur?............................................106 53. Ftih Sultn Mehmed'in Hurfleri koruduuna dair iddialar var. Bu iddialarn asl nedir?.........108 54. Baz yazarlarn iddia ettikleri gibi, Osmanl Padiahlar gerekten Trk'e svmler midir? Kanunnmelerde veya baz tarih kitaplarnda yer alan "Etrk- b idrk = draksiz Trkler" tabirleri nasl aklanabilir?.................................................................. ...........................109 55. Osmanl Padiahlar, Ftih'den itibaren hep cariyelerle mi evlenmilerdir? stisnalar yok mudur?.......................................................................... ..............................................111 56. Hr kadnlar varken cariyelerle evlenmek dinen caiz midir? Ayrca Cariyelerle nikhsz yaamalarnn er' dayana nedir?.......................................................................... .......112 57. stifr Hakk veya teserr denilen criye ile yaamann hukuk stats ve snrlar nelerdir?.... 114 58. Ftih dneminden itibaren Osmanl Padiahlar hr kadnlarla evlenmeyi neden terk etmi ve Cariyelerle aile hayat yaamay neden tercih etmilerdir? Bylece Trk olmayan unsurlar Osmanl Sarayna girme frsat elde ederek Trkler dlanmam mdr?................................115 59. Ftih devrinden itibaren Osmanl devlet tekiltnda "devirme ve mhtediler partisi" ile "Trk aristokrat partisi" arasnda tam bir mcadele yaandn; Ftih'in daima Trk aristokrasisinin aleyhinde yetkilerini kullandn ve dnme asll paalarn devletteki Trk unsurlar temizlediini ileri sren yazarlar var. Bu iddialar doru mudur?..........................................116 60. Ftih Sultn Mehmed'in baz vakflar iptal ettii ve ancak olu II. Byezid Sultn olunca babasnn bu tasarruflarn iptal yoluna gittii sylenmektedir. Bunun asl nedir?...................117 61. Dnyann ilk tapu kanununun Osmanl Devleti tarafndan Ftih zamannda hazrland sylenmektedir. Bu iddia doru mudur? Osmanl Devleti'nde tapu-kadastro ilemleri nasl

yrtlmtr?.................................................................. ...........................................119 VIII- II. BYEZD DEVR..........................................................................1 20 62. Sultn II. Byezid kimdir? ocuklarn, mehur devlet adamlarn ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar ksaca zetler misiniz?.............................................................120 63. II. Byezid'in, olu Yavuz tarafndan zehirlenerek ldrld iddia edilmektedir. Byle bir iddiann asl var mdr?.......................................................................... .........................122 12 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN 0 64. Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II. Byezid'in genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kulland ve iki itii doru mudur?.....................................123 65. II. Byezid'in hlim ve selim bir adam olduu ve devleti idare edemedii sylenmektedir. Gerekten yle midir?.......................................................................... ..........................125 66. II. Byezid dneminde dnyann ilk Standartlar Kanunu, ilk Belediye Kanunlar, ilk Tketiciyi Koruma Kanunlar ve ilk Gda Nizmnmeleri hazrland sylenmektedir. Bu kanunlardan baz rnek maddeler zikrederek anlatabilir misiniz?..................................................................125 67. Sultn Cem olaynn esas nedir?.......................................................................... ...........127 68. 1492'de yklan Endls Emevi Devleti'ne Osmanl Devleti neden sahip kmamtr? kmsa neler yapmtr?...................................................................... ......................................128 69. II. Byezid dneminde, spanya ve Portekiz'deki Katolik devletler tarafndan katliama ve srgne maruz braklan Yahudilerin Osmanl topraklarna yerlemeleri nasl olmutur?.........129 70. Erdebil eyhleri'nin torunu bulunan eyh Cneyd, olu eyh Haydar ve bunlarn halifelerinden olan ah Kulu isyanlarn nasl aklarsnz? Bunlarn evld- Resul olduklar da iddia edilmektedir. Halbuki ilk Alev isyann kartan ve Anadolu'yu iiletirmeye alanlarn bunlar olduklar sylenmektedir. ah smail fitnesi nasl balamtr?.............................................130 ; 71. Molla Ltfi kimdir? Osmanl limlerinin akla nem verdii iin bu limi zndklkla sulayarak idama mahkm ettirdikleri doru mudur?.........................................................................1 32 IX- YAVUZ SULTN SELM DEVR..............................................................133 72. Yavuz Sultn Selim'i ksaca bize tantabilir misiniz? Ailesi, en nemli devlet adamlar ve Osmanl Devleti'nin onun zamannda ulat snrlar hakknda ksa bilgiler verebilir misiniz?... 133 73. Yavuz Sultn Selim'in Alev katliam yapt sylenmektedir. Bu doru mudur?......................135 ; 74. Yavuz'un mceddid olduu sylenmektedir. Mceddid ne demektir ve bu iddia doru mudur?. 137 75. Yavuz'un Krtleri katliama tabi tuttuu ve hatta onlar hakknda aza alnmayacak ifadelerle dolu olan bir drtl olduu doru mudur?.....................................................................138

76. Yavuz Sultn Selim'in Douda bamsz baz kk Krt Devletlerine msaade ettii ve asrlarca bu devletlerin varln srdrd iddia edilmektedir. Osmanl Devleti'nin Douda kurduu idare tarz nasld ve bu iddialar doru muydu?.....................................................141 77. Osmanl Padiahlar, Yavuz'un Msr' fethetmesinden itibaren halife unvann kazanmlar mdr? Dinen bu mmkn mdr? ayet mmknse, Osmanl Padiahlar halife unvann kullanmlar mdr?.......................................................................... ..............................142 78. Osmanl Devleti'nin Araplar zorla hkimiyeti altna ald ve onlar smrd iddia edilmektedir. Bu iddialarn asl ve esas var mdr?............................................................144 79. Yavuz'un am ve Msr' fethedeceine dair baz kitabelerden ve hatta Muhyiddin-i Arab'ye ait bir Risaleden bahsedilmektedir. Bunlar doru mudur?........................................................146 80. Yavuz Sultn Selim'in sol kulanda kpe bulunan bir resmi mevcuttur. Bu doru mudur?......147 81. Yavuz'un pala byklarnn Hz. Peygamber'in snnetine uymad sylenmektedir? Dorusu nedir?.......................................................................... ................................................148 X- KANUN SULTN SLEYMAN DEVR.....................................................148 82. Kanuni Sultn Sleyman ve devrini ksaca anlatr msnz?..................................................148 83. Kanun Sultn Sleyman'a Kanun denmesinin sebebi nedir? Baz kimseler, er'-i erifi terk ederek Avrupa'dan kanunlar almasndan dolay bu isimle yd edildiini sylemektedirler. Bu iddiann asl nedir?.......................................................................... ..............................152 84. Kanuni zamannda ve dier dnemlerde Osmanl Devleti'nin resm-i hamr adyla araptan vergi aldn ve hatta bazan meyhane resminin de alndn gryoruz. Acaba iki caiz mi grlmektedir ki, bu eit resimler alnmaktadr? Baz kimselerin Kanuni'ye isnad ettii iki 1 itii iddias doru mudur?.......................................................................... ...................153 85. Kanuni dneminde dzenlenen ingene Sanca Kanunnmesinde "gayr-i meru i yapan ingene kadnlarndan kesim ad altnda vergi alnd" ifade edilmektedir. Bu doru mudur ve slama gre nasl izah olunabilir?..................................................................... ...............154 86. Kanuni Sultn Sleyman'n, olu ehzade Mustafa'y, Hrrem Sultn'n tahrikiyle haksz olarak ldrd ve bunun Osmanl Devleti'nin tarihinde kt bir dnm noktas olduu sylenmektedir. Bu meseleyi zetler misiniz?...................................................................155 SULTANI 90.SMS ma i92. El v 93. S l 94. i, * mi 95 II! I ( 96. S XIII- SUtfi tsnf o. XN-5

xv- san BLNMEYEN OSMANLI 13 87. Piri Reis Neden Katledildi?..................................................................... .........................157 88. Mimar Sinan'n Ermeni olduu sylenmektedir. Mimar Sinan kimdir?....................................159 89. Dnyann ilk evre Nizmnmesinin Kanuni zamannda hazrland doru mudur?................160 XI- SULTN II. SELM DEVR (DURAKLAMA ARETLER BALIYOR).......161 90. Sar Selim diye de bilinen II. Selim'le alakal ksaca bilgi verir misiniz? Hanmlar ve ocuklar kimlerdir? Zamanndaki devlet bykleri ve devletin ulat snrlar hakknda ksaca aklama yapar msnz?........................................................................ ......................................161 91. Sar Selim'in hayatnn dier Osmanl Padiahlar gibi istikametli olmad ve bu yzden de Osmanl Devleti'nin duraklama yllarnn bunun zamannda balad iddia edilmektedir. Bu doru mudur?.......................................................................... ....................................163 XII- SULTN III. MURD DEVR...............................................................164 92. III. Murd, ahsiyeti, devrindeki olaylar ve nemli devlet ve ilim adamlar hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ........................................164 93. Sultn III. Murd'n aile hayat aleyhinde ok eyler duyuyor ve zamannda devleti kadnlarn " :idare ettiini baz eserlerden okuyoruz. Bunlarda hakikat pay var mdr?.............................167 94. III. Murd'n ve olu III. Mehmed'in ma'sum kardelerini ldrmeleri, slm Hukuku asndan izah edilebilir mi?............................................................................. .............................169 . 95. III. Murad zamannda Astronom Takyyuddin tarafndan yaplan stanbul Rasad-hnesi'nin Osmanl eyhlislm Kd-zde emseddin Ahmed Efendi tarafndan yktrldg doru mudur?169 96. Sokullu Mehmed Paa kimdir? Devirme olduu ve Trk dmanl yapt doru mudur?......171 XIII- SULTN III. MEHMED DEVR............................................................172 97. Sultn III. Mehmed, aile hayat ve zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar hakknda ksaca bilgi verebilir misiniz?........................................................................ ..................172 98. Celli isyanlar hakknda zetle bilgi verebilir misiniz? Sizce bunlarn sebepleri nelerdir?.........174 99. III. Mehmed devrindeki belli bal Celli isyanlarn anlatr msnz?......................................175 100. Kuyucu Murd Paa kimdir? Neden Osmanl tarihinde zulmn kt misli olarak gsterilmektedir?............................................................... ...........................................176 101. Caalolu (Cigala-zde) Sinan Paa'nn dnme ve hin olduu ve Celli isyanlarna onun sebep olduu eklinde iddialar var. Bunlar doru mudur?...................................................177 XIV- SULTN I. AHMED DEVR..................................................................178 102. I. Ahmed, ailesi ve zamanndaki nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir misiniz?...........178

XV- SULTN I. MUSTAFA DEVR................................................................180 103. Sultn I. Mustafa'nn zamann ksaca zetler misiniz? Tamamen akl hastas olduu doru mudur?.......................................................................... ..............................................180 XVI- SULTN II. OSMAN (GEN OSMAN) DEVR.......................................181 104. Hile-i Osmaniye ad verilen Gen Osman olayn ksaca zetler misiniz?.............................181 ' 105. Osmanl Padiahlar neden hacca gitmemilerdir? Gen Osman'n ldrlmesinde hacca gitmek istemesinin rol var mdr?.......................................................................... ........182 XVII- SULTN IV. MURAD DEVR..............................................................184 c 106. Sultn IV. Murd kimdir? Hakknda ok dedikodu yaplan bu Padiahla ilgili biraz ayrntl bilgi verebilir misiniz?........................................................................ ...................................184 14 BLNMEYEN OSMANLI 8UNI 107. IV. Murad'n ahsiyeti hakknda farkl dedikodular yaylmaktadr. Konuyu zetler misiniz?.....187 108. IV. Murad'n cins sapk olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz?..................................189 109. IV. Murad'n sefh ve ikici olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz?..............................190 110. IV. Murad devri eyhlislmlarna da dil uzatlmaktadr. Acaba ileri srlen iddialar doru . mudur?.......................................................................... ..............................................191 111. IV. Murad'n kendi dneminde uma denemeleri yapan Hezarfen Ahmed elebi'yi idam ettirdii sylenmektedir. Acaba doru mudur?..................................................................192 112. Fzenin kifi kabul edilen Lagar veya Lagr Hasan elebi'nin de idam edildii veya eyhlislm Yahya Efendi tarafndan engellendii sylenmektedir. Bu da doru mudur?........192 XVIII- SULTN I. BRAHM DEVR............................................................193 113. Sultn I. brahim, ahsiyeti ve zamanndaki nemli olaylar zetler misiniz?........................193 114. I. brahim'e Deli brahim denmektedir. Gerekten deli midir?............................................195 115. Sultn brahim devrinin tam zevk safa devri olduu ve bunda da Telli Haseki bata olmak zere Saray Kadnlarnn rol olduu sylenmektedir. Bunlar doru mudur?.........................196 XIX- OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMAYA BALAMASI VE SULTN IV. MEHMED DEVR........................................................................... .......197 116. IV. Mehmed, ahsiyeti, ailesi ve dnemindeki mhim olaylar hakknda bilgi verir misiniz?.....197 117. IV. Mehmed'in 7 yanda halife unvan ile bulunan padiahla getirilmesi slm Hukukuna gre caiz midir?.......................................................................... ..................................200

' 118. II. Osman'dan itibaren Osmanl idaresinde kadnlar saltanatnn balad ve bunun ban da Ksem Sultn'n ektii sylenmektedir. Bu iddialarn asl nedir?.........................................201 119. IV. Mehmed'in annesi Turhan Sultn'n devleti tek bana idare ettii sylenmektedir. Bu da doru mudur?.......................................................................... ....................................202 120. 1683 Eyllnde meydana gelen Viyana Bozgununun sebepleri neler olabilir? Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn kabahati var mdr?.......................................................................... .....203 XX- SULTN II. SLEYMAN DEVR............................................................204 121. II. Sleyman'n ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin siyasi ve coraf durumu hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ..........204 XXI- SULTN II. AHMED DEVR................................................................205 122. II. Ahmed, ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin maruz kald nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ..........205 XXII- SULTN II. MUSTAFA DEVR...........................................................206 123. Sultn II. Mustafa, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin durumu hakknda zet bilgi verir misiniz?........................................................................ ...............................................206 XXIII- SULTN III. AHMED DEVR (LALE DEVR).....................................208 124. III. Ahmed, ahsiyeti, aile hayat ve zamanndaki nemli olaylar hakknda ksa bilgiler verebilir misiniz?........................................................................ ...................................208 s 125. Baltac Mehmed Paa'nn Rus arnn kars Katerina ile gayr-i meru hayat yaayarak Osmanl ordusunu satt ve bylece Prut Zaferi'nin Osmanl Devleti'nin aleyhine gelitii sylenmektedir. Bu olayn asl nedir?.......................................................................... .....210 126. Matbaa neden Osmanl Devleti'ne 1727 ylnda yani Avrupa'dan 272 yl sonra gelebilmitir? Bu durum, Osmanl Devleti'nin teknolojiye kar gelmesi demek deil midir?........................212 127. Lale Devrinde yaplan elenceler nelerdir ve gayr-i meru elenceler var mdr?..................214 !28l*i XXIV- StT/ 1 1,1 inak XXV- SULTA 131.1 XXIX-SIS Ki I m-1 TN tDJ^ OSMANU 15 128. Lale devrinde sadece keyif ve elence mi yaplmtr? Fikir ve kltr hayatna ynelik bir ey yaplmam mdr?.......................................................................... ...............................216

129. Patrona Halil isyannn mahiyeti nedir ve neden kmtr? Lale devri ile ilgisi var mdr?........217 XXIV- SULTN I. MAHMUD DEVR.............................................................218 130. I. Mahmd, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ...............................................218 XXV- SULTN III. OSMAN DEVR..............................................................220 131. III. Sultn Osman kimdir? Ailesi ve devrindeki nemli olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ...............................................220 XXVIOSMANLI DEVLETNN GERLEMEYE BALAMASI; SULTN III. MUSTAFA DEVR........................................................................... ......220 132. III. Mustafa, ailesi ve dneminde meydana gelen nemli olaylar hakknda ksaca bilgi verebilir misiniz?........................................................................ ...................................220 XXVII- SULTN I. ABDLHAMD DEVR....................................................222 133. I. Abdlhamid Hn, ailesi ve devrindeki olaylar ksaca zetler misiniz?...............................222 134. Kaynarca Mu'hedesi, neden Osmanl Devleti asndan bu kadar aleyhte yorumlanmaktadr?224 XXVIII- SULTN III. SELM DEVR...........................................................224 135. III. Selim, ailesi ve zamannda meydana gelen olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? ....224 136. III. Selim'le Balayan yenilik hareketlerinin esas nedir?...................................................227 137. Osmanl Devleti'nde III. Ahmed devrinden II. Mahmd dneminde imzalanan Sened-i ttifak'a kadar (1703-1808) yaklak yz yl derebeyler ve a'ynlarn hkim olduu ve halka zulm ettikleri sylenmektedir. Bu doru mudur?.......................................................................227 138. Nizm- Cedid ne demektir? III. Selim bu yeni dzenle neyi gaye edinmitir?......................229 139. Kabak syan, bir irtica hareketi midir? III. Selim'in hal' edildii kinci Edirne Vak'asnn asl sebebi nedir?.......................................................................... ......................................231 140. Osmanl Devleti'nde ortaya kan ve hl devam eden Vehhb hareketinin asl ve esas nedir? Nasl siyas bir harekete dnmtr?..................................................................23 4 XXIX- SULTN IV. MUSTAFA DEVR..........................................................236 141. IV. Mustafa, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli olaylar hakknda zet bilgi verir misiniz?236 XXX- SULTN II. MAHMUD DEVR (YENLEME=TECEDDD VE AVRUPAYI TAKLT DEVR).......................................................................... .........237 142. II. Mahmd'un ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz?........................................................................ ...............................................237 143. II. Mahmd zamannda a'yn ile devlet erkn arasnda imzalanan Sened-i ttifak ne demektir? Anayasa hukuku asndan deeri nedir?...........................................................240

144. II. Mahmd devrinde yaplan kkl deiiklikler (1808-1839) nelerdir? Bakanlar Kurulu sistemi bu dnemde Avrupa'dan nasl adapte edilmitir?....................................................241 145. Fener Patrii Grigorios'un idam edilmesi ve cesedinin Patrikhanenin Orta Kapsna aslmas olaynn asl nedir?.......................................................................... ..............................243 146. Yenieri ocann lavedilmesi olayna neden Vak'a-i Hayriye denmitir?.............................244 16 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI XXXI- TANZMT-I HAYRYE VE SULTN I. ABDLMECD DEVR..............245 147. I. Abdlmecid'in ahsiyeti, aile efrad ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ........................................245 148. Tanzimat devri ne demektir? Tanzimat'tan sonra yaplan idar deiiklikler (1839-1920) nelerdir?....................................................................... ...............................................248 149. Tanzimat sonras tara tekilatndaki deiiklikler ksaca nasl gelimitir?...........................249 150. 1839 tarihli Tanzimat Fermannn mahiyeti nedir? Osmanl Devleti'nde hak ve hrriyetler hareketi ilk defa bu fermanla m balamtr?.................................................................... 250 151. 1856 (1272) tarihli Islhat Fermannn getirdii yenilikler nelerdir? Neden hem Mslmanlar ve hem de gayr-i mslimler bu fermandan memnun olmamlardr?....................................253 152. Mustafa Reid Paa kimdir? Sadece Tanzimat m yoksa mason bir din dman mdr?........256 XXXII- SULTN I. ABDLAZZ DEVR.......................................................257 153. Sultn Abdlaziz'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ........................................257 154. Sultn Abdlaziz intihar m etmitir yoksa ehid mi edilmitir?...........................................259 155. Mithat Paa hakknda eitli dedikodular bulunmaktadr? Mason olduu ve ngilizlerin adam olarak alt bu iddialar arasndadr. Bunlarn asl esas var mdr?....................................261 XXXIII- SULTN V. MURAD DEVR............................................................262 156. V. Murad, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki olaylar hakknda ksaca bilgi verebilir misiniz?......262 157. Gen Osmanllar Osmanl Cemiyeti'ni kimler ve hangi gayelerle kurmulardr? Namk Kemal ve Ziya Paa bu dernee neden girmilerdir?................................................................... .263 XXXIVKANUN-I ESAS, I. MERTYETN LANI VE SULTN II. ABDLHAMD DEVR..........................................................................2 65 158. Sultn Abdlhamid'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ ........................................265 159. Sultn Abdlhamid'e neden Kzl Sultn denmektedir? Bu irkin lakab Abdlhamid iin kullanan

kimdir?......................................................................... ..................................269 160. 1293/1876 Tarihli Kanun- Ess'yi Hazrlayan Sebepler nelerdir? slm Hukukuna gre byle bir Anayasay ilan etmek meru mudur?.......................................................................... 270 161. 93 Harbi nedir ve sebep olanlar kimlerdir? Berlin Muahedesi bu sebeple mi imzalanmtr?.... 273 162. 1877 Martnda alabilen Meclis-i Meb'sn neden ubat 1878'de kapatld? II. Abdlhamid demokrasi dman myd?.......................................................................... ...................274 ' 163. II. Abdlhamid devrinin "Devr-i stibdd" olduu sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve gerekten II. Abdlhamid'in ahs idare devrinin temel zellikleri nelerdir? zellikle ittihd- slm siysetinin bu idarede rol var mdr?.....................................................................275 164. II. Abdlhamid'in muhalifleri tarafndan kullanlan Yldz Mahkemesi olaynn asl ve kararlar hakknda hukuku olarak neler diyebilirsiniz?................................................................. ...277 5 165. kinci Abdlhamid neden Hamidiye Alaylarn kurmutur?..................................................278 166. Ermenilerin Sultn Abdlhamid'i ldrmek zere planladklar Bomba Olaynn asl ve esas nedir?.......................................................................... ................................................278 167. II. Abdlhamid, Filistin'de bir Yahudi Devleti'nin kurulmamas iin ne gibi tedbirler almtr? srail Devleti'ni kendi zamannda engelledii doru mudur?................................................279 168. ttihd ve Terakki ad verilen siys cemiyet nasl teekkl etti ve nasl iktidara geldi? Bunlarn fikr yaplar nedir?.......................................................................... ..............................281 169. ttihd ve Terakki mensuplarnn hepsini, bu anlattnz erevede kabul etmek doru olur mu?............................................................................. ...............................................284 170. Bir asra yakndr irtica olay denilerek hep dindar insanlarn zerine yklan 31 Mart Hadisesi'nin i yz nedir? Ne deildir?....................................................................... .....285 171. Bedizzaman Sald hatta hal' fetvasn Abdlhamid'in hal' fet XXXVOSMANLI MERTYETN (TTHD VE TER 172. Sultn V. Mehmed Ki neler syleyebilirsiniz?, 173. Osmanl Devleti'ni 1.1 midirler?..................... 174. 1915 tarihli Ermeni Ti Ermenilerin ve Batl baz 175. Her ikisi de M*:------sebep olan olayla 176. erif Hseyin I' neden dillere dest 177. Suriyelilerin Franszlara liye Divan- Harbi XXXVI- SULTN VI. MEH 178. Sultn Vahdddin'nj 179. Sultn Vahidddln I Samsun'a kmtr?, XXXVII- OSMANLI | DEVR., 180. Halife Abdulmeddj bilgiler verir mis 181. Osmanl Hl u 182. Osmanl Kapitlasyonlara 183. Osmanl Devi 184. Osmanl 1 sebeple de dj ( kimler ma GSMA/Uf

I-OSMANLI W 185. Klelik W fl 186. Klelik Ufl koy 187. I 186. nelen(W, BLNMEYEN OSMANLI 17 171. Bedizzaman Said Nursi gibi slm limlerinin de Sultn Abdlhamid'e muhalif olduu ve hatta hal' fetvasn hazrladklar iddia edilmektedir. Bu konuda neler syleyebilirsiniz? Abdlhamid'in hal' fetvasn kim vermitir?...................................................................... .287 XXXVOSMANLI DEVLET'NN YIKILMAYA BALAMASI, II. MERTYET'N LANI VE SULTN V. MEHMED RED DEVR (TTHAD VE TERAKK KTDARLARI)................................................289 172. Sultn V. Mehmed Red Hn'n ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda neler syleyebilirsiniz?.............................................................. .....................................289 173. Osmanl Devleti'ni I. Cihan Harbine sokan Enver-Tal'at ve Cemal Paa ls vatan hini midirler?....................................................................... ...............................................292 174. 1915 tarihli Ermeni Tehcir'ini Ermeni soykrm olarak grmek mmkn mdr? Bu konuda Ermenilerin ve Batl baz yazarlarn iddialarna nasl cevap verebiliriz?.................................294 175. Her ikisi de Mslman olan Araplarla Trkler arasnda karlkl nefret tohumlarnn atlmasna sebep olan olaylar nelerdir?....................................................................... .....................296 176. erif Hseyin Paa'nn kard Arab htilli nedir? Fahreddin Paa'nn Medine Mdafaas neden dillere destan olmutur?....................................................................... ................296 177. Suriyelilerin Franszlar tarafndan kandrlmasn ve Cemal Paa'nn hatal karar ile kurulan liye Divan- Harb Meselesinin Araplarla Trklerin arasn amasn ksaca izah eder misiniz? .297 XXXVI- SULTN VI. MEHMED VAHDDDN DEVR...................................299 178. Sultn Vahdddin'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar zetler misiniz?...........299 179. Sultn Vahidddin vatan hini midir? Mustafa Kemal kendi bana m 19 Mays 1919'da Samsun'a kmtr?...................................................................... ................................300 XXXVII- OSMANLI DEVLET'NN YIKILMASI VE SULTN II. ABDLMECD DEVR........................................................................... ......................303 180. Halife Abdlmecid Efendi'nin ahsiyeti, ocuklar ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz? Osmanoullarnn Trkiye dna ihrac nasl olmutur?.........................303 181. Osmanl Hanedan, daha sonra ne zaman anayurtlarna dnme imknlarn elde etmilerdir ve u anda yaayan Osmanl ehzadeleri var mdr?..............................................................304 182. Osmanl Devleti'nin ykan sebeplerden birinin de kapitlasyonlar olduu sylenmektedir. Kapitlasyonlar ne demektir ve slama uygun mudur?.......................................................305 183. Osmanl Devleti'nin duraklama, gerileme ve ykl sebeplerini ksaca zetler misiniz?...........306

184. Osmanl Devleti'nin ykln hazrlayan ttihada kadronun ounlukla mason olduklar ve bu sebeple de d glerin kuklas haline geldikleri sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve kimler masondur?....................................................................... ..................................310 KNC BLM OSMANLI DEVLFITNDE SOSYAL HAYAT VE HAREM I- OSMANLI HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK....................................312 185. Klelik ve cariyelik kavramlarn aklar msnz?..............................................................312 186. Klelik ve cariyelii ilk defa slm Hukuku mu vaz' etmi ve daha nce yokken yeni mi ortaya koymutur?...................................................................... ............................................313 187. slmiyet neden klelii birden bire ortadan kaldrmad?...................................................314 ,, 188. slmiyet Klelikle ilgili yeni olarak ne getirmitir? Dier sistemlerden farkl olan ynleri nelerdir?....................................................................... ...............................................314 B&&5 18 LNMEYEN OSMANLI 189. slm Hukukunda cariyelerin hukuk statleri nelerdir? Efendiler cariyeleri ile kar koca hayat yaayabilirler mi? Bunun kayna nedir?.......................................................................... 315 :i 190. Hizmeti Statsndeki Cariyeler ne demektir? Bunlarla kar-koca ilikisi mmkn deil midir?316 191. Hizmeti statsndeki cariyeler, kiminle kar-koca hayat ya'rlar?...................................317 II-OSMANLI'DA HAREM........................................................................... 319 192. Harem ne demektir?....................................................................... .............................319 : 193. Batl bir ksm yazarlarn Harem'le ilgili kitaplar hakknda neler sylenebilir? Bunlar gerekleri ".'-'. yanstyor mu?............................................................................. .................................320 194. Harem'e aitmi gibi gsterilen plak resimlerin Osmanl kadnlarna ait olduu doru mudur? Yoksa bunlar da Batl ressamlarn hayal rnleri midir?....................................................321 195. Saray'daki criyeler'in hepsi Padiahlarn hanmlar myd? Yoksa grevleri nelerdi?..............322 196. Harem'deki cariyeler evlenebilirler miydi?.......................................................................323 197. Osmanl Padiahlarnn eleri saylan cariyelerden kadnefendiler kimlerdir?.........................324 198. Osmanl Padiahlarnn kar-koca hayat yaadklar cariyelerden ikballer kimlerdir?..............325 199. Gzdeler, peykler ve has odalklar ne demektir?..............................................................326 200. Harem'deki kadnlardan Padiahlara veya Devlet Adamlarna; Padiah ve devlet adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya sultnlara ak mektuplar yazld syleniyor. Doru mu?. 327

201. Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda cariyeleri rlplak soyduu ve bunlara st banyosu yaptrarak bununla elendii iddia edilmektedir? Bunun hakknda ne C dersiniz?....................................................................... ...............................................329 202. Efendilerin cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz olduunu iddia edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar. Durumu fkh kitaplar asndan izah eder misiniz?........329 203. Harem'de ve Topkap Saray 'nn sofralarnda altn ve gm kaplarn kullanldn duyuyoruz. Halbuki altn ve gm kap-kacak kullanmak dinen yasaktr. Bunu nasl izah ediyorsunuz?.................................................................... ............................................331 204. Hadmlk dinen caiz midir? Osmanl Padiahlar zorla insanlar hadm ettirmi midir? Hadmlar, Osmanl haremindeki kadnlarla ili dl mydlar?.............................................................331 205. Osmanl Haremindeki erkek personeli ksaca anlatr msnz ve grevlerini aklar msnz? .... 334 III. OSMANLI'DA MZK VE ELENCE.......................................................335 -.:. 206. Osmanl Devleti'nde musiki ziyafetlerinin yapldn biliyoruz. Halbuki slm'da musikinin hkm buna mani deil midir?.......................................................................... ..............335 207. Hnkr Sofas denilen Harem'in salonunda gayr-i meru elencelerin yapld sylenmekte ve irkin iftiralar yaplmaktadr? Bunlar doru mudur?.......................................................336 208. Osmanl Devleti'nde eitli oyunlara ve elencelere msaade edilmi midir?........................338 209. Harem'de tam bir elence ve oyun havasnn hkim olduu ve her eit elencenin meru'-gayr-i meru denmeden yapld iddia edilmektedir. Bu doru mudur?................................338 210. Harem'de hayat nasl yryordu? Osmanl Padiahlarnn aileleri ile dzenledikleri halvet denilen elenceleri nasl aklayabilirsiniz?............................................................. ...........339 211. Osmanl dneminde baz geziler dzenlendii ve Kathane safalarnn yaand bilinmektedir. Bunlar hakknda neler diyebilirsiniz?............................................................340 212. "Osmanlnn Muzrlan" diyebileceimiz baz kitaplar olduu iddia edilmektedir. Gerekten Endernlu Fzl'n eserleri, yani Defter-i Ak', Hbnnme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler diyeceksiniz?................................................................... .....................................341 IV- OSMANLI DEVLETNDE RE'Y VE SOSYAL SINIFLAR.........................343 213. Osmanl Devleti'nde Batl anlamda sosyal tabakalamadan ve sosyal snflardan sz edilebilir mi?............................................................................. ................................................343 214. Osmanl ynetim anlaynda soy asaleti'nin bir nemi var myd? Kiinin ehliyeti ne derece nem arz ediyordu?....................................................................... ...............................346 215. Osmanl Devleti'nde vatandalara sr nazaryla bakld iin mi re'y tabiri kullanlmtr?.348 BLNMEYEN OSMAN 216. Osmanl 1 bll9i verir r 217. Ov Ahi 218. Osmanl r>

W OSMAltHfif? I- OSMANLI HK. 219 . Osm-220 . Batl 221 . Osm islim < 222 . 0 zar meyve 223 , Osma' sistem; 224 . Bu kt: 225 . slim mdr? 226 . Devlet. 227 . Osnuni hic M ! 22 229 BLNMEYEN OSMANLI 19 216. Osmanl Devleti'nde ehir hayatn dzenleyen Belediye (ihtisb) Tekilt hakknda ksaca bilgi verir misiniz?........................................................................ .................................348 217. Osmanl Devleti'nin kurulu yllarnda toplumu ve zellikle esnaf harekete getiren ftvvet ve Ahi Tekilat ne demektir?....................................................................... .......................350 218. Osmanl Devleti'nde Esnafn kmeletii tekiltlar var myd? Esnaf hakkn nasl aryordu?..352 NC BLM OSMANLI HUKUK SSTEM VE DEVLET TEKLTI I- OSMANLI HUKUK SSTEM; ER' VE RF HUKUK TARTIMALARI.......354 219. Osmanl hukuk sistemi ok hukuklu bir hukuk sistemi midir yoksa hukuk birlii mi hkimdir? 354 220. Batllarn Pax Ottoman dedii Osmanl Bar ve hogrs ne anlama geliyor?...................357 221. Osmanl Devleti laik bir devlet midir? Osmanl Hukuk sistemi deyince ne akla gelmelidir? slm Hukukundan ayr bir hukuk sistemi var mdr? Din ve devlet mnsebeti nedir?...........361 222. O zaman Kanunnmelerin tanzim ettii hukuk dallar nelerdir? Kanunnmeler, laik hukukun meyveleri deil midir?.......................................................................... .........................364 223. Osmanl dnemindeki mahkeme kararlar demek olan er'iye Sicillerine gre Osmanl Hukuk sistemi nedir?.......................................................................... .....................................365 224. Bu izahlar neticesinde Osmanl Hukuk Mevzuat deyince ne anlamamz gerekmektedir?........367 225. slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl Hukukunda Devletin snrl yasama yetkileri var mdr?.......................................................................... ................................................368 226. Devlet, mevcut erl hkmleri kanun haline getirebilir mi? Bunun tarihte mislleri var mdr?368 227. Osmanl Devleti'nde resm mezhebin Hanefi mezhebi olduu ve dier mezhep mensuplarna hi hak tannmad iddia edilmektedir. Bu iddialar doru mudur?.......................................369

228. Devletin yasama organ, itihd mevzularda ictihdlardan birini tercih ederek nasl kanunlatrabilir? Bu konuda eyhlislmlarn yetkileri nelerdir?.........................................370 229. Osmanl Devleti'nde eyhlislmlar'n Divan- Hmyn yesi olmad ve kendilerine etkili bir grev verilmedii iddia edilmektedir. Bu iddialar doru mudur ve eyhlislm'n Osmanl Devleti'ndeki stats nedir?.......................................................................... .................371 230. Osmanl Hukukunda dorudan Devlete yani ll-emr'e tannan yasama yetkileri yok muydu?373 231. Devletin yasama yetkilerinden olan "Caiz olan konularda Nizm- lem iin kural koyabilir" ne demektir?....................................................................... .............................................374 232. Osmanl Hukukunda Devletin yasama yetkilerinden olan "Devlete kar ilenen sularla ta'zir sularnn cezalarn tesbit eder" kuraln aklar msnz? Ftih'in baz ceza kanunlar yapmas bu esasa m dayanmaktadr?.................................................................. ........................374 233. Osmanl Devleti, kamu hizmetlerinin ifas iin her eit adl, idar, mal ve asker dzenlemeleri yapabilir' mi? Kanunnmeler bu kuraln sonular mdr?................................375 234. Osmanl Devleti'nin "ll-emr, Mr Araz ve Tmar sistemi ile lgili kurallar kor" eklindeki yetkisini aklar msnz? O zaman tmar sistemi ile alakal btn kanunlar, bu erl yetkiye dayanlarak m hazrlanmtr diyeceiz?...................................................................... ....375 IIOSMANLI KANUNNAMELER VE YASAMA ORGANI LE LGL TARTIMALAR..................................................................... ...............376 235. Osmanl Kanunnmelerini ksaca nasl anlatabilirsiniz?......................................................376 236. Osmanl Hukukunda Kanunnmeler nasl ve kimler tarafndan hazrlanrd?.........................378 237. Osmanl Kanunnmeleri er'at ve Fetva szgecinden geirilmi midir?...............................379 238. Baz aratrmaclar, Osmanl Devleti'nin Rumeli'deki bir ksm kanunlar hazrlarken eski gayr-i mslim devletlerin kanunlarndan iktibsda bulunduklarn ve dolaysyla eriata aykr kanunlar yrrle soktuklarn iddia etmektedirler?.........................................................381 239. Osmanl Padiahlarnn Hak ve Yetkileri nelerdir? Snrsz yasama, yrtme ve yarg yetkileri var mdr?.......................................................................... ..........................................382 20 MyM.9..y.y 240. Osmanl Padiahlar herhangi bir makama kar sorumlu mudurlar? Yoksa bazlarnn dedikleri gibi astklar astk ve kestikleri kestik midir?.....................................................................383 III- OSMANLI DEVLET TEKLTI VE SALTANAT USUL...........................384 241. Osmanl Devlet sisteminin temel zelliklerini zetleyebilir misiniz?.....................................384 242. Osmanl devlet eklini Batdaki anlamyla mutlakyet olarak vasflandrmak mmkn mdr? ayet doru deilse, slm'n tavsiye ettii ra esasna ri'yet edilmi midir?......................385 243. Bu izahlar karsnda Osmanl Devleti'nin Despotik olduu iddialar konusunda neler syleyebilirsiniz?.............................................................. .............................................387

244. Osmanl Hukukuna gre devletin unsurlar nelerdir?.........................................................392 245. Osmanl Devleti'nde ull-emr veya ra meclisinin yerini alan ve gnmzdeki Bakanlar Kurulu grevini de ifa eden Divan- Hmynu ksaca anlatr msnz?..................................393 246. Osmanl hukukunda snrl yasama yetkisini Divan- Hmyundan baka kimler kullanmtr? Divan- Hmyn nemini kaybedince, 1876 ylna kadar ve zellikle de Tanzimat'tan sonra yasama faaliyeti nasl devam etmitir?....................................................................... .....395 247. Yrtmenin ba olan Padiahlarn tayin usulleri ve saltanatn verasetle intikali meselesi slama gre izah edilebilir mi?............................................................................. ...........397 248. Osmanl Devleti'nde babakan demek olan Vezir'-i A'zam (Sadrazam)n hak ve yetkileri nelerdir?....................................................................... ...............................................399 249. Osmanl Devleti'ndeki tara tekilt yani eylet ve sancak sistemi nasl alyordu?............400 IV- OSMANLI DEVLET'NDE TEMEL HAK VE HRRYETLER........................401 250. Osmanl Hukukunda vatandalarn temel hak ve hrriyetleri kabul edilmi midir? Yoksa 1839 tarihli Tanzimat Fermanyla m kabul edilmeye balanmtr?..............................................401 251. Osmanl Devleti'nde insan insan yapan ahs Hak ve Hrriyetlerin korunmas ve Gvenlik lkesi ile ilgili neler syleyebilirsiniz?.............................................................. ..................404 V- OSMANLI DEVLETNDE ETM VE YARGI............................................405 252. Osmanl Medreselerini ve ilmiye snfn ksaca anlatr msnz?...........................................405 253. Osmanl Devleti'nde Tanzimat'tan nce yarg grevini yerine getiren mahkemeler yani er'iye Mahkemeleri nasld?........................................................................ .............................406 254. Osmanl Devleti'nde hkimlerin dereceleri ve tayin usulleri nasldr? Gnmzdeki gibi hkimlerin snflandrlmalar mevcut mudur?....................................................................408 255. Osmanl Devleti'nde temyiz makamlar var mdr? er'iye Mahkemeleri dnda yarg organlar bulunmakta mdr?.......................................................................... ..............................409 256. Tanzimat sonras er'iye Mahkemeleri kaldrlm mdr veya Bunlarn Yetkilerinin Snrlandrlmas sz konusu mudur?.......................................................................... ......410 257. Nizamiye Mahkemeleri Avrupa kanunlarn m uygulamtr? Tekilatlanmas ve temyiz usulleri nasldr?....................................................................... ................................................412 258. Devletin gelir-giderlerini kontrol eden Saytay, 1862'de kurulan Divan- Muhasebat ile mi balamaktadr? Yoksa daha evvel de byle bir messese var mdr?....................................414 259. Osmanl Devleti'nde idar yarg, 1868 ylnda kurulan ve Dantay'a benzeyen ry- Devlet ile mi balamtr? Yoksa daha evvel buna benzer yarg organlar var mdr?.........................415 VI- OSMANLI ALE, MRAS, CEZA, EYA VE BORLAR HUKUKUYLA LGL NEML SORULAR......................................................................... .....416

260. Ta'addd-i zevct yani birden fazla kadnla evlenme meselesinin Osmanl Devleti'ndeki uygulan nasld?........................................................................ .................................416 261. Osmanl Devleti'nde evlenme akdi nasl bir szlemedir? mam Nikh ne demektir?............419 262. Osmanl Hukukunda Kadnn boama hakk var mdr?......................................................421 263. Osmanl Devleti'nin 1876 tarihinden itibaren Medeni Kanunu olan Mecelle hakknda ne diyorsunuz? Mecelle ile slm Hukuku terk edilerek yeni bir Avrupa kanun mu yaplmtr?....422 RIH' el ka|| VIl-OSMMUS OSMAfUS I-OSMANL 272 ( 273 0*mt*8 274 275. K 276.0 277. ( II-05 278. S 282. t BLNMEYEN OSMANLI 264. Osmanl Miras Hukukunda er'i ve di intikal diye bir dalizmin yer aldn biliyoruz. Bu durum, Osmanl Devleti'nin miras hukuku konusunda erl hkmleri terk ettiini gstermekte midir?.......................................................................... ................................................425 265. Osmanl Hukukunda gayr-i menkul mlkiyeti var mdr? Araz Hukukunun erl dayana nedir? Btn Osmanl topraklar sadece mir! arazi midir?...................................................426 266. Mr arazi ne demektir? Osmanl lkesinde btn arazinin mlikinin Padiah olduu iddias doru mudur?.......................................................................... ......................................427 267. Osmanl Devleti, zina suunun cezas olan recm, hrszlk suunun cezas olan kat'- yed yani el kesme gibi had cezalarn uygulam mdr?...................................................................429 VII- OSMANLI DEVLET'NDE AZINLIKLARA TANINAN HAKLAR.................430 268. Osmanl Devleti'nde aznlklara tannan haklar ksaca zetler misiniz? Neden aznlklara baz elbiselerin giyilmesi ve evlerinin yksek binas msaadesi verilmiyordu?..............................430 269. Osmanl Devleti'nde aznlklarn grev ve ykmllkleri nelerdi?.......................................433 270. Ftih'in aznlk hak ve hrriyetleri ile ilgili fermann ksaca anlatr msnz?..........................433 271. Tanzimat'tan sonra aznlk haklar ile ilgili ne gibi gelimeler olmutur?...............................434 DRDNC BOLUM OSMANLI DEVLEINDE MAL HUKUK, KTSAD VE TCAR HAYAT I- OSMANLI VERG SSTEM VE ER' DAYANAKLARI...............................436 272. Osmanl Hukukunda vergi ne demektir? eitleri nelerdir? er'atn dnda vergi var mdr?..436 273. Osmanl Devleti'ndeki r vergisinin manas nedir? Osmanl Devleti'nin r diyerek zulmen altda bir yedide bir vergi ald sylenmektedir. Bu doru mudur?......................................437 274. Hara vergisi ne demektir? Kimlerden alnmtr?.............................................................439 275. Kanunnmelerde oka geen ift Akesi ne demektir? erl bir vergi midir?.......................440

276. Osmanl Hukukunda Cizye ne demektir? Gayr-i mslimlere ilave bir yk deil midir?............441 277. Osmanl Devleti'ndeki rf vergilerin erl dayana (Teklif-i rfiyye) nedir? Bunlar ksaca anlatr msnz?........................................................................ .....................................442 II- OSMANLI BTELER VE KAYNAKLARI................................................443 278. er' Bte ne demektir? Osmanl Devleti bu btenin esaslarna uymu mudur?.................443 279. Osmanl Bte Hukukunun temeli saylan kamu hizmetlerinin finansman ekilleri nelerdir?....444 280. Osmanl Btelerinin tarih geliimi nasldr? Bte Tarhuncu Lyihas ile mi balamtr?......445 281. Msadere ne demektir? Osmanl Devleti'nde mlkiyet hakkna sayg yok mudur?.................447 282. Tanzmt sonras Osmanl Mali Hukukunda meydana gelen temel deiiklikleri zetler misiniz?447 III- OSMANLI DEVLET'NDE KTSAD VE TCAR HAYAT.........................448 283. Kendine has bir Osmanl retim tarzndan sz edilebilir mi?...............................................448 284. Osmanllar ticrete nem vermiyorlar myd? Bir dier ifadeyle Osmanllar ticretten anlamyorlar myd?.......................................................................... .............................452 285. Osmanl yneticileri ticret yollarnn deiiminin ne derece farkndayd? Osmanl Devleti'nin Hind Deniz Yollarna ilikin politikas ne di?.....................................................................457 286. 16. Yzylda Avrupa'da fiyat devrimi olarak nitelenen gelimenin Osmanl Devleti'nde ne tr etkileri grld aklar msnz?........................................................................ ...............461 287. Osmanl Devleti'nde sanayiden sz edilebilir mi? Sanayiin geliimi hakknda bilgi verir misiniz?........................................................................ ...............................................464 22 ?M^lEf.M ^My. 288. Osmanl Devleti neden son yzylda snai gelimelere ayak uyduramad? Osmanl yneticileri bu konuda hi gayret gstermedi mi?............................................................................. .467 289. Cumhuriyet'in Osmanldan devrald snai mirasdan sz edilebilir mi?................................470 290. Osmanl Devleti'nde tketicinin korunmasna ilikin dzenlemeler nelerdir?.........................471 291. Osmanl Devleti'nde d ticret politikasnn esaslar nelerdir?............................................473 292. Osmanl muhasebe kltrnden sz edilebilir mi?............................................................476 ; 293. Osmanl Devleti'nde servet birikiminden sz edilebir mi?...................................................479 294. Osmanl para ve finansman sisteminin esaslar Nedir?......................................................483 * 295. ltizam sistemi nedir?.......................................................................... .........................486 296. 1838'de ngiltere ile Balta Liman'nda imzalanan Ticret Anlamas hangi artlarda yapld, vsonular ne oldu, msbet katksndan Sz edilebilir mi?....................................................489

297. Osmanl Devleti'ni d borlanmaya iten sebepler nelerdir? D borlanmann sonular nelerdir?....................................................................... ...............................................492 298. Dyun- Umumiye daresi niin kuruldu? Osmanl Devleti'nin yklnda nasl bir etki yapt? ..493 299. Osmanl demiryollarn finanse eden Batl lkeler ile Osmanl Devleti'nin beklentileri nelerdi? -; Sonular ne oldu?........................................................................... .............................495 ; 300. Osmanl Devleti'nde para vakflaryla slm'n faiz yasann delindii sylenmektedir. Buna ne dersiniz?....................................................................... ...........................................497 IV- OSMANLI TIMAR SSTEM VE FEOADALITE.........................................498 301. Feodalitenin siyas ve sosyal mahiyeti nasldr?................................................................498 302. Tmr Nizm ne demektir?....................................................................... ....................501 303. Feodalite sistemi ile tmr sistemi arasndaki farklar nelerdir?............................................502 BBLYOGRAFYA................................................................... ....................505 KAVRAM FHRST........................................................................ ............517 OSMAJYLJI I-OSMAN! m? 1. Osmanl j leriainC 8u gibi tdnr trmacltfo pa!:; bui. ilgili daha a > setle!:-, f'nn Blar Ahr. kilta hik . sinin, Kaas< lere. iddki.. .ve * tek: man BRNC BOLUM OSMANLI DEVLETNN SYAS TARH I- OSMANLI DEVLET'NN KURULUU VE OSMAN BEY DEVR 1. Osmanl Devleti, Bizans'n bir kopyas mdr? Bizans devlet messeselerinin Osmanl devlet messeselerine etkisi var mdr? Bu iddia, tamamen, Batl olan Busbecq gibi seyyahlarn, Rambaud ve Gibbons gibi tarihilerin, tpk slm Hukukunun Roma Hukukunun aynen devam olduuna dair iddialarda bulunan Msterikler gibi, ileri srdkleri, delilden mahrum bir iddiadr. Maalesef, btn Osmanl hukuk sistemi ve devlet tekilt ile ilgili ariv belgeleri, bu iddialarn tamamen hayal ve esassz olduklarn ispat ettikleri ve Fuad Kprl gibi aratrmaclar da, ileri srlen btn iddialar, satr satr delillerle rttkleri halde, Avrupal baz tarihilerin iddialarn srdren baz tarihilerimiz ve bilim adamlarmz hl bulunmaktadr. Bu sebeple, ksa da olsa, meseleyi zetlemekte yarar vardr. Konu ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmek isteyenleri, Osmanl messeselerinin, Bizans messeselerinin bir taklidi olmayp, kendi gelenei iinde gelitiini gsteren ve pein hkmlerle deil, salam bir tarih metoduyla ve ilm delillerle bunu ispat eden Fuad Kpr-l'nn Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Te'siri adl eserine; III. Ahmed'in fermanyla kaleme alnan, sadece bu soruya cevap veren ve Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizin 11.

Cildinde neredilecek olan Kanun- Terifat ve Tekilt adl Kanunnmeye havale ediyoruz. Byle bir iddiay ileri atanlarn en byk delilleri, Ftih'in Kanunnmesindeki baz hkmlerin Bizans Hukukundan adapte edilmi olmas; Anadolu-Rumeli Beylikleri ikilisinin, Kazaskerliin, Defterdarln ve hatta Padiahlarn her hafta stanbul'daki camilerden birine gitmesinin bile Bizans'tan taklid edildii eklindeki hayali szlerdir. Bu iddialara kar zetle unlar sylemek icab etmektedir: A) Osmanl Devleti, Mslman bir devlettir. Dolaysyla bu devletin hukuk, idare ve ksaca btn messeselerinde slm'n esaslar etkili olmutur. Osmanl Devleti'nin tekiltnda iki nemli etki sz konusudur. Birincisi, slm Dininin esaslar ve Mslman devletlerin tesiri. Buna misl olarak Abbas Devletini zikredebiliriz. kincisi, eski 24 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI Trk Devlet tekilt. slm'n esaslarna aykr olmayan hususlar, Trk Devletlerinde aynen korunmutur. Osmanl Devleti'nin rnek ald devlet, eitli milletlerin elinde geliip byyen slm Devletidir. Bilindii zere, her eyde olduu gibi siyas, hukuk ve asker bir tekilt olan devletin gelimesinde de tedrcilik esastr. Her ey gibi slm devleti de basitten daha mkemmele doru gelimitir. Hz. Peygamber kendi devrinde yasama, yrtme ve yargnn badr. lk yazl anayasay kendisi hazrlad gibi, ihtiyalara gre devlet tekiltn da kurabilmitir. Kur'n' ve nemli belgeleri kaleme alan vahiy ktiplerinin tesbiti, kendisine danmanlk yapan kimselerin tayin edilmesi, vergi tahsili iin millerin (vergi memurlarnn) evreye gnderilmesi, belli merkezlere kad tayini yaplmas ve benzeri hususlar, Asr- Sa'dette de nemli bir devlet tekiltnn bulunduunu gstermektedir. Hz. mer zamannda devletin mal ve asker meselelerinin yrtlmesi iin, Sasn devletinde bulunan divan sisteminin benimsenmesi, slm devlet tekiltnda nemli bir gelime olmutur. Eski Trk kurultay ananesinin de tesiriyle, btn Mslman Trk Devletlerinde devlet merkezinde bulunan ve devletin ilerini birinci derecede grmeye yetkili klnan bir divan, daima bulunmutur. dar tekiltn oturmas Abbaslerde mmkn olmutur. Abbas Devletinin idar tekilt, kendisinden sonraki btn slm devletlerini ve zellikle de Osmanl Devleti'ni ciddi manada etkilemitir. Baz ifade deiiklikleri dnda, Divan- Hmyn'un da, Kazaskerlik messesesinin de, eylet sisteminin de, bata Abbas Devleti olmak zere Mslman devletlerden alnd kesindir. B) slm Hukuku, Kur'n ve Snnet'in esaslarna aykr olmamak artyla, dier devletlerin idar tekiltlarnn ve asker-mal kanunlarnn Mslman devletler tarafndan alnmasnda beis grmemitir. Selmn- Frisi'nin tavsiyesi zerine Divan sisteminin Sasanlerden alnmas ve Hz. mer'in ran'daki baz vergilerin, mahiyetleri erl hkmlere aykr olmamak artyla aynen braklmasn emretmesi bunun en mahhas mislidir. Nitekim slm Hukukunun kaynaklarndan biri de, er'iu Men Kablen yani eski hukuk sistemleridir. Bu manada, Osmanl Devleti'nin Bizans'a ait muhbert sisteminden yararlanm olmas; sorgular, solaklar ve peykler gibi baz giyim ve protokol kurallarnn Bizans'tan ilham alnarak dzenlenmi bulunmas; Srbistan' fethettiklerinde, "mir arazi zerindeki madenlerin iletme esaslar l'l-emr tarafndan tanzim olunur" er' hkmne uyularak, eski Srp Kanunlarnn tadil edilerek kabul edilmesi, hep bu esaslarn bir meyvesidir. Bu uygulamalar, Osmanl Devleti'nin hukuk ve devlet tekiltn Bizans'tan aynen ald manasna da gelmemektedir. zellikle baz rf vergilerin Bizans yahut bir baka devletten alnmas ise, slm'n esaslarna uymak artyla, slm Hukuku tarafndan caiz grlmektedir. Kald ki, bu iktibas iddialar da doru deildir. Hele hele r vergisinin Bizans'tan alndn iddia etmek, slm Hukukundan haberdar olmamak demektir. C) Tamamen faraziyeler halinde kalan ve ama ispat edilmi mesele olarak takdim edilen bu grlerin aksine, Osmanl Devleti'nin messeseleri, Bizans'tan deil, eski slm Devletlerinden, slm'a aykr olmamak artyla eski Trk

Devletlerinden ve zellikle de Anadolu Seluklu Devleti ila Anadolu Beylikleri'nin siyas ve idar tekiltndan ve ayrca Mool asll Mslman devletlerin, mesela lhanl Devleti'nin messeselerinden ciddi manada etkilenmitir. A grd yeni bir messeseyi I Mlk'n Siysetnmesi ile 112 mukayese ederseniz, bu syle lirsiniz. Mesela, Osmanl myn, Abbasler'den I rinde bulunan Dlvan'larn devan tefviz makamnn sadece olduu hemen anlalacakt beylerbeyillk usuln I ti'nde de olduunu A''sna havale ediyoruz.f Nihayet hukuk l manii Devleti, slm huki farkl bir yol izlememitir,] kitaplarndaki Hanefi muhalif bir gr may bile ok ciddi ekil j ye (l'l-emre) ii bo) takip ederek rfi hukuk < kullarnn maslahatlarn i lklar "er'-l erif ve I Mltek'al-Ebhur 1648 ve j kodu olarak kabul edilir Ksaca, Osmanl I tertip ve tanzim ed Bizans'tan etkilenerek I na-gelen kanun hfik Osmanl Devleti'nin I mtr. Yaplan incelemek!"} ini gstermektedir., Bizans'tan gelmesi se, ( ve zaten daha lmlam hail diyet ' Babakanl Osm** nln Osmanl ^ Nebevlyye, MI, I Sultnlyye, Kah I mer Ltf, XV, V 1943, sh. IX d.; 1 stanbul, 1337, II sh. 1 mi.; t Giri, stanbul, t* BLNMEYEN OSMANLI 25 ciddi manada etkilenmitir. Ancak kendini yeniledii, Bizans veya baka bir devlette grd yeni bir messeseyi tadil ederek kabul ettii de bir gerektir. Eer Nizm'l-Mlk'n Siysetnmesi ile Uzunarl'nn Osmanl Devlet Tekilt ile alakal eserlerini mukayese ederseniz, bu sylenenlerin ne derece doru olduunu daha rahat anlayabilirsiniz. Mesela, Osmanl Devleti'nin asrlarca en mhim devlet organ olan Divan- Hmyn, Abbasler'den itibaren Anadolu Seluklularna kadar btn Mslman devletlerinde bulunan Divan'larn devamdr; eer slm hukuku eserleri incelenirse, vezret-i tefvz makamnn sadece isim deiikliiyle Osmanl Devleti'ndeki sadrazamlk makam olduu hemen anlalacaktr. En ok itiraz edilen ve Bizans'tan alnd iddia edilen iki beylerbeyilik usuln ise, Anadolu Seluklularnda, Memlkller'de ve Altnordu Devle-ti'nde de olduunu sylemek yeterlidir. Merak edenleri, Kalkaand'nin Subh'l-A''sna havale ediyoruz. Nihayet hukuk sistemi ile ilgili olarak da unlar sylemek yerinde olacaktr: Osmanl Devleti, slm hukukunu tatbik hususunda dier Mslman Trk Devletlerinden farkl bir yol izlememitir. slm Hukukunun aka hkm vaz' ettii alanlarda fkh kitaplarndaki Hanefi grleri esas alnarak uygulamaya gidilmitir. slm Hukukuna muhalif bir gr uygulamak yle dursun, Hanefi mezhebine aykr grleri uygulamay bile ok ciddi ekil artlarna balamtr. Ancak slm Hukukunun yksek otoriteye (l'l-emre) ii bo yasama yetkisi tand sahalarda, belli bir yasama formalitesini takip ederek rf hukuk diye bilinen kanunnmeleri de tanzim etmilerdir. "Allah'n kullarnn maslahatlarn er' ve kanun zere" grmler, btn hukuk anlamazlklar "er'-i erif ve kanun zere ahkm- erife" vererek halletmilerdir. Zaten Mltek'al-Ebhur 1648 ve 1687 tarihli fermanlarla Osmanl Devleti'nin resm hukuk kodu olarak kabul edilmitir. Ksaca, Osmanl Devleti messeselerinin, stanbul'un fethinden sonra yeni batan tertip ve tanzim edildiini sylemek, tarih vakalara terstir. Ftih Kanunnmesi de, Bizans'tan etkilenerek hazrlanm bir Kanunnme deil; belki o zamana kadar uygula-na-gelen kanun hkmlerinin resmi bir ekilde tedvn edilmi bir halidir. Ftih devrinde Osmanl Devleti'nin hukuk sistemi veya messeseleri kkl bir deiiklie tabi olmamtr. Yaplan incelemeler, Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine etki etmediini gstermektedir. Alay ve efendi gibi baz tabirlerin yahut baz giyim tarzlarnn Bizans'tan gelmesi ise, daha nce aktardmz slm Hukuku kuralna dayanmaktadr ve zaten daha nceki dnemlerde gemitir. yleyse, Osmanl Devleti'ni Bizans'n s-lmlam hali diye takdim etmek, tarihi bilmemek demektir1.

1 Babakanl Osmanl Arivi, (bundan sonra BA), YEE, nr. 14-1540 sn. 14; Kprl, Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1986, sh. 3-199; El-Kettni, Et Tertib'l-driyye Nizm-u Hkmetln-Nebeviyye, MI, Rabat, 1346/1296, 1/225 vd.; EI-Ferr, Eb Ya'l Muhammed bin El-Hseyin, El-Ahkm's-Sultniyye, Kahire 1938, 220 vd.; Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi MTM, c I, sh. 498-500; Kr. Barkan, mer Ltf, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, stanbul, 1943, sh. IX vd.; lmiye Salnamesi, stanbul, 1334, sh. 316 vd.; Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umr-i Belediye, stanbul, 1337, 1/273 vd.; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara, 1984, sh. 1 vd.; Kafesolu, brahim, Trk Mill Kltr, stanbul, 1983, 346 vd.; Togan, Zeki Velidi, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, 338 vd. 26 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANL 2. Osmanl Devleti'nde sava esas mdr? Bu devlet harp ile mi gelimitir? Byle bir anlay slm'n manasna uygun mudur? Osmanl fetih politikasnn hukuk esaslar nelerdir? Bu sorunun cevabn verebilmek iin, Osmanl Hukukunda harbin yani cihadn tarifini ve sebeplerini zetlemek gerekir. Hukuk ynn ortaya koyduktan sonra, tarih olaylarla meseleyi izah etmek daha kolay olacaktr. Osmanl Hukukunda gaza, cihad ve ktal gibi kelimelerle ifade edilen harb, deiik ekillerde tarif edilmitir. Allah yolunda can, mal, dil ve dier vastalarla savamak ve bu uurda elinden geleni yapmak eklindeki tarif cihadn umum tarifidir. Harbin karl olan cihd ise, slm'a davet ve bu daveti kabul etmeyenlerle sava diye tanmlanmtr. Bu manada harp, normal zamanlarda Mslman toplumun din grevidir (farz- kifye); dman slm lkesine hcum ettii zamanlarda ise savaa ehil her Mslmann zaruri grevi haline (farz- ayn) gelir. Bu gibi durumlarda nefr-i mm (umum seferberlik) din ve zarur bir grevdir. Harbin gayesi ile ilgili olarak unlar sylenebilir: Bilindii gibi Osmanl devleti (umum manda), vatan ve rk gibi madd deerler zerine deil, manev deerler ve btn insanln iki dnya mutluluunu temin etme mefkuresi zerine kurulmu bir devlettir. Bu manda Osmanl Devleti'nin cihaddan gayesi, btn insanlar zorla Mslman etmek deildir. Ama, isteyenlerin slm'a girmelerini, istemeyenlerin ise slm'n hkimiyeti altnda huzur ve refah iinde yaamalarn temindir. Bu yce gayeye ulamak iin, son bavurulacak are cihaddr. Hz. Peygamber'in u hadisi bunu gayet gzel aklamaktadr: "Ey insanlar! Dmanla karlap savamay arzu etmeyin. Allah'tan afiyet ve huzur dileyin. Dmanla karlanca da, sabr ve sebat gsterin ve bilin ki, cennet, kllarn glgesi altndadr". Ksaca cihadn gayesi, netice itibariyle sulhdur ve tevhid inancnn dsturlar ile insanl daimi bir bara davettir. Osmanl Hukukunda meru addedilen harplerin gerekelerini u haller tekil eder: 1) 'ly- kelimetullh veya f sebilillh cihd dedikleri, Allah'n kelmn ve dinini yceltmek iin Allah yolunda yaplan savatr. Bunun iine, aada belirtilen usule riayet etmek artyla, slm'n btn insanlara anlatlmas ve davetin dnyadaki herkese yaplmas gayesi girdii gibi, bn-i Kemal'in yerinde ifadesiyle, saf slm inancnn sapk inanlardan ve mezheplerden korunmas da girmektedir. Nitekim Yavuz'un ran'a kar ilan ettii sava, son sebebe dayanmaktadr. zellikle ykselme dneminde baz harplerin, slm'n davetini yaymak iin yapldn ifade etmek gerekmektedir. nsanlar zorla Mslman yapmak iin sava yaplmad ortadadr. l u yetlerdir: "Fitne ortadan kalkp din yalnz Allah'n oluncaya kadar onlarla savan. Eer vazgeerler ise, bilin ki, dmanlk ancak zlimlere kardr"; "Dinde ikrah ve icbar yoktur". Osmanl Padiahlarnn fethettikleri topraklar, cizye ve hara vermek artyla tekrar eski Hristiyan idarecilere teslim etmesi, bu dediklerimizin en byk delilidir. Bu konuda Halil nalck Hocamzn Balkanlardaki fetih politikas ile ilgili makalelerine baklabilir. 2) Dmann slm topran istila etmesi veya tahamml edilemez bir ekilde hareket etmesi halinde, mdafaa harbi yapmak gerekir. Mdafaa, can, aile, din veya vatan iin olabilir. Bunu ksaca nefsi mdafaa diye zetlemek mmkndr.

Zaten cihada msaade eden Kur'n yeti de buna dikkat ekmektedir: "Artk saldrya urayan m'mlnlere zulmedlldljj! I tamamen sulha tarafta Segedin'e gndermi id mez, Papa'nn tahrikiyle den hal ordular; Kosova Meydan M nemli bir ksm, Moha seferlerin olarak iptal yol 3) Gayr-I meleri de meru I yet altna almak destek olmak Rodos'un fethi on ahaliye bile zuln adada esir tutmu bir hayata mecb Macar Valilerinin i iler dahi, den yardm ist 4) Mnafkla leri, isyanclar' rekeleridir. asker hareketleri I ler, mesela Karan devleti malup rarlanarak, Bursa i aktr. Mesela Karamanolunun I lu'ya gemek r Osmanl Hut mslimlerle ya lere mrted veya neleri izale edif Vazgemezler^ Mevcut bir nizJr Osmanl hanedan | lan) bu gruba j lara kar' ceini Kur'n i Bizi baz hkmleri v slm I kanunu ne i BLNMEYEN OSMANLI 27 m'miniere zulmediidii iin cihada izin verildi". Buna en gzel misl u olaydr: II. Murad, tamamen sulha taraftar olarak, murahhaslarn bar antlamasn imzalamak zere Segedin'e gndermi idi. Kendisi olu Mehmed'i tahta oturtarak Manisa'ya ekilir ekilmez, Papa'nn tahrikiyle II. Murad'dan kendileri bar isteyen Macarlar ve Srplar yeniden hal ordular tekil ederek Osmanl Devleti'ne hcum etmilerdir. Bunu bilinen II. Kosova Meydan Muharebesi takip etmitir. Ksaca Osmanl Devleti'nin yapt harplerin nemli bir ksm, mdafaa harbi niteliindedir. Kanuni zamannda yaplan Belgrad ve Moha seferlerinin sebepleri ise, dmann yaplan andlamann artlarn tek tarafl olarak iptal yoluna gitmeleridir. 3) Gayr-i mslim bir lkede aznlk halinde bulunan Mslmanlarn yardm istemeleri de meru bir harbin gerekesini tekil eder. Buna biz, slm'n davetini emniyet altna almak ve bu davete icabet etmek isteyen gsz ve zayf kimselere destek olmak da diyebiliriz. Ksaca insan sebepler de demek mmkndr. Mesela Rodos'un fethi orada bulunan 5-6 bin kadar Mslmana zulm yaplmas ve hatta yerli ahaliye bile zulmedilmesidir. Gerekten buradaki Mslmanlar, Hristiyan idareciler, adada esir tutmular; gndz boyunlar bukada ve gece ise ayaklar zincirde ikenceli bir hayata mecbur etmilerdir. bn-i Kemal, Moha Seferinin sebeplerinden biri olarak Macar Valilerinin ahaliye yaptklar zulm gstermektedir. Nitekim gayr-i mslim tarihiler dahi, Bizans'n zulmnden dolay ok sayda Hristiyan re'ynn Osmanl askerinden yardm istediini aka ifade etmektedirler. 4) Mnafklar, dinden dnenleri, slm'n kesin emirlerini (zekt gibi) inkr edenleri, isyanclar ve andlamay bozanlar cezalandrma gayesi de meru' bir harbin gerekeleridir. Osmanl Devleti'nin Anadolu Beylikleri ve Cell isyanlar ile ilgili btn asker hareketleri bu manada harbe girmektedir. Gerekten Osmanl tarihini inceleyenler, mesela Karamanoullarnn, Osmanl ordular Bizans' veya bir baka gayr-i mslim devleti malup edecei ok kritik zamanlarda, ordunun Avrupa'da bulunmasndan yararlanarak, Bursa gibi Mslman bir ehri defalarca yakp yktklarn ok iyi hatrlayacaktr. Mesela Yldrm Byezid, tam stanbul'u muhasara altna almken, Karamanoglunun Osmanl topraklarna girmesi zerine muhasaray terk ederek Anadolu'ya gemek mecburiyetinde kalmtr. Osmanl Hukukular dman ahslara gre harbi drde ayrmlardr: A) Gayr i mslimlerle yaplan sava. B) Mrtedlerle yaplan sava. slm Dinini terk edenlere mrted veya ehl-i ridde denilir. Bunlara kar silaha mracaat etmeden nce, pheleri izale edilerek slm'a dnmeleri iin gayret gsterilir. Bu ileme istitbe denir. Vazgemezlerse sava iln edilir. C) Bilere

(isyanclara) kar yaplan sava. Mevcut bir nizma isyan eden siler, sulh yolu ile itaat etmezlerse, sava iln edilir. Osmanl hanedan arasndaki savalar ile isyanclar bastrma hareketleri (Cell isyanlar) bu gruba girmektedir. D) Muhariplere yani milletleraras haydut ve korsanlara kar yaplan harpler. Yol kesme sularn ileyenlere kar sava iln edilebileceini Kur'n aklamaktadr. Bizi burada asl ilgilendiren birinci harp eididir. Dierlerinin kendilerine mahsus baz hkmleri vardr. Husus hkmlerin dnda genel harp hkmleri tatbik edilir. slm hukukunun ortaya kt dnemlerde, insan esaslarla badaan bir harp kanunu ne Ssanilerde, ne Romallarda ve ne de baka bir millette mevcuttu. nsan 28 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANU esaslar temel kabul eden slm ordular ve zellikle de Osmanl ordular, meru olan harp kanunlarn ok ciddi bir ekilde uygulaya gelmilerdir. Bakasnn malna mdahale etmeme yasan ineyen baz Srp asll askerleri hemen idam ettiren I. Murad Hdvendigr'n bu hali, yzlerce misllerden biridir. Cihadn iln, slm hukukunun emrettii muamelelerin ifas demektir. Bu muameleler unlardr: Savaa balamadan nce gayr-i mslimler mutlaka slm'a davet edilmeli, aksi takdirde sava yaplaca ihtar edilmelidir. Ayrca dman gayr-i mslimler, eer zimm olabilecek grupdan iseler, slm' kabul etmemeleri halinde cizye vererek, slm devletinin hkimiyeti altna girmeleri teklif edilir. Bu iki teklife msbet cevap alnamad takdirde fiilen harp balar. Nitekim Petervaradin'in fethinden evvel, Kur'n ve Snnetin emrine uyularak sulh iinde itaatleri istenmi ve bn-i Kemal'in kaydna gre isyan ve zulmde inad edince cihad ilan edilmitir. Osmanl tarihleri, her Sava ncesi, "Ktl en gzel bir ekilde bertaraf ediniz" hadisi ve "Rabb'inin yoluna hikmet ve gzel tle davet et" yetinin emirlerine uyulduunu aka beyan etmektedirler. Bu dediimiz hususu, Batl tarihiler de kabul etmektedirler. Mesela Alman Tarihi Lies aynen unu sylemektedir: "Rum ve Acem lkeleri feth edilince, Mslman ordular bu lkelerin insanlarn, slm ile kl arasnda deil, slm ile cizye arasnda serbest brakmlardr. Bu husus methe layktr". Ksaca Osmanl Devleti'nin kuvvetle deil davetle yayldn ve dier milletlerle o-lan savalarnn, yukarda zikredilen sebeplerle meydana geldiini gryoruz. Osmanl Devleti'nin 400 atl ile birden bire cihan devleti oluunun izah da sorumuzun cevabn tekil etmektedir2. 3. 1999 yl neden Osmanl Devleti'nin 700. Yldnmdr? Osmanl Devleti'nin 1299 ylnda kurulduu kesin midir? Osmanl tarih kaynaklarnn bu konuda iki ayr nakilleri bulunmaktadr: 1) Hicr 699 yln esas alan grtr. Ancak 699 ylnn hangi aydr? Elimizdeki baz kaynaklar, 4 Cemzyell 699 tarihini vermektedirler ki, Miladi karl 27 Ocak 1300 etmektedir ve Sultn Abdlhamid Hn'n tesbit ettirdii tarih de budur. Osmanl Marif Nezreti, stikll-i Osmnnin tam gnn tesbit etmek zere, konuyu 28 Knun- Sni 1329 tarihli tezkire ile Tarih-i Osman Encmeni Bakanlna havale eylemitir. Encmenin grevlendirdii tarihi Efdalddin konuyu btn kaynaklardan aratrm ve baz sonulara ulatktan sonra bu tarih yani 4 Cemziyell 699/27 Ocak 1300 tarihi istikll kazanlan gn olarak kutlanmaya balanmtr. 2 Kur'n, Bakara, 190, 256; Giye, 21-22; Hac, 39-40; Mslim, 1-Cihd, 6; Molla Hsrev, Drer ve Gurer, stanbul, 1317, 1/282; Damad, Mecma l-Enhr erhu Mltek'al-Ebhur I-II, stanbul 1331, 1/642, 688, 707; Mevkufat, Muhammed, Mltek Tercmesi, ti. brahim'in sadrazam Mustafa Paa'nn talimatyla bu tercme yaplmtr), stanbul 1302,1/340 vd.; bn-i Kemal, Tevrh-i l-i Osman, Sleymaniye Ktp. Ayasofya Blm, nr. 3318, vrk. 8/b, 9/b, 10/a, l/b, 12/a, 14/b, 21/b-24/b; Kemal Paa-zde (bn-i Kemal), Tevrh-i l-i Osman X. Defter, (ner. efaettin Severcan), Ankara 1996, sh. LV vd.; Turnagil, Ahmed Reit, slmiyet ve Milletler Hukuku, stanbul 1972, sh. 153 vd.; Heyet, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, c. I, sh. 425-438; nalck, Halil, "Rumeli", A, c. IX; nalck, "Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica,

1954, II, 103-129; etin, Osman, Anadolu'da slmiyetin Yayl, stanbul 1990; Beldiceanu, Nicara, "Osmanl mparatorluunda eneltme, Trkletirme ve slmlatrma", Tarih ve Toplum, Ekim 1992, say 106; Erolu, Nazmi, "Trklerde Cihad ve Ftuhat Anlay", Kpr, Sonbahar 1994, say 48, sh. 66-75. Her ne kadar( nce meyda; tarihilerin tabi, alem ve III. Al'addin Devleti fiilen iv,,, ;Gz'yi saltanat! imanl De Bu gn imi belge, ald btn belirten vesika I 1300 tarihi ( 2000 yldr, Bu izahlara ( dikleri 1299 yl, { Safer ve flebi veya bel ayrntda 2) Hicri 700 mi I hatta Tanmanasna c ifade etme*/ mkeitiMlt 4. OnuaMra OimittlltfU no nlkltn aratr bulunr. Birinci ko ti'ni kuran Osr vi; BLNMEYEN OSMANLI 29 Her ne kadar Osmanl Beyliinin bamszlna almet olacak baz olaylar daha nce meydana gelmise de -688/1288-1289'de tabi ve alemin gelmesi gibi-, ancak tarihilerin ounluu 699 yl zerinde ittifak halindedirler. Bu yl iinde Osman Bey'e tabi, alem ve tu gibi saltanat alametlerini gnderen Anadolu Seluklu Sultn Sultn III. Al'addin Keykubad'n Gazan Han tarafndan azl ve hapsedilmesi zerine, Seluklu Devleti fiilen sona ermi ve u gazileri (Serhad mers) de bir araya gelerek Osman Gz'yi saltanat tahtna oturtmulardr. El plerek b'atn yapld bu merasimin gn, Osmanl Devleti'nin istikll gn olarak kabul edilmelidir. Ancak bu gn hangi gndr? Bu gnn Cemziyell 699/27 Ocak 1300 olduuna dair elimizde bulunan tek resmi belge, sadece 1263/1847 tarihli Slnme'dir. Salnamenin bu bilgiyi nereden ald btn aratrmalara ramen elde edilememitir. Bu resmi kaynaktan baka gn belirten vesika bulunmadna gre, doru olann 4 Cemziyell 699/27 Ocak 1300 tarihi olduudur ve netice olarak Osmanl Devleti'nin 700. Yl, 1999 deil 2000 yldr. Bu izahlara gre, Cumhuriyet dnemi tarihilerinin bu zamana kadar nakl ede geldikleri 1299 yl, sadece merasim gnnn 699 ylnn ilk aynda yani Muharrem, Safer ve Rebilevvel aylarnda olmas halinde doru olabilecektir. Buna dair bir kaynak veya belge yoktur. Ancak kutlamalar, sembolik eyler olmas hasebiyle, bu ince ayrntda boulmaya gerek yoktur, 2) Hicr 700 yani 1300 yln esas kabul eden grtr. Burada ay yoktur ve hatta Tarihi li, bu tarihin, her yzylda bir mceddid geleceini ifade eden hadisin manasna Osman Gzi'nin msadak olmas iin byle bir yola bavurulduunu aka ifade etmektedir. Gerekten Ltfi Paa'ya gre, Osman Bey, 8. Hicr yzyln mceddididir3. 4. Osmanllarn eceresi (soy aac) ile ilgili ksaca bilgi verebilir misiniz? Osmanl'larn Trk olmadklar sylentileri ve Erturul Gz'nin babasnn Sleyman ah m yoksa Gndz Alp mi olduuna dair gr ayrlklar konusunda neler biliyoruz? Her iki konu da baz batl tarihiler tarafndan tartlm ise de, son yaplan ilm aratrmalar ve de ortaya kan baz Osmanl sikkeleri, problemi hemen hemen zm bulunmaktadr. yle ki: Birinci konuda, bata Gibbons olmak zere baz batl yazarlar, Osmanl Devleti'ni kuran Osmanl Hanedannn aslen Trk olmadklarn, belki Mool neslinden olabile3 Neri, Mehmed, Kitb- Cihn-nm I-II, (ner. Mehmed A. Kymen- Faik Reit Unat), Ankara 1987, c. I, 104 vd.; bn-i Kemal, Tevrih-1 l-i Osman, I. Defter, (ner. erafettin Turan), Ankara 1991, sh. 111-113; kpaa-zde, Tevrih-i li Osman, stanbul 1932, sh. 7 vd.; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1341, sh. 17-27; Gelibolulu Mustafa l Efendi, Kitbu't-Trh-i Knh'l-Ahbr, (ner. Ahmed Uur vd.), Kayseri 1997, sh. 41; Fermanlar nereden temin ettii pheli olmakla beraber, Feridun Bey, Mne't- Saltin, stanbul 1265, c. I, sh. 48, 56, 61, 64; Kantemir, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, stanbul 1998 I-II, stanbul 1998, c. I, sh. 67; Efdaleddin,

"stikll-i Osman Tarih ve Gn Hakknda Tedkikt", TOEM, nr. 25, sh. 36-48; Mehmed Ali evki, "Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu Bahsi", TTEM, Yeni Seri, nr. 5, sh. 3051; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1994, c. I, sh. 106-108; Aksun, Ziya Nur, Osmanl Tarihi, c. I, stanbul, 1994, sh. 16-21; ztuna, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1983, c. I, sh. 250 vd. 30 BLNMEYEN OSMANLI eklerini ileri srmler ve hatta baz tarihiler, Mslmanlklarnn dahi Anadolu'ya geldikten sonra gerekletiini syleyecek kadar ileri gitmilerdir. Ancak bu manada sylenenler, sadece menkbe kabilinden baz olaylarn, ok zorlamalarla yorumundan ibaret olduunu, yerli ve yabanc bilim adamlar ortaya koymulardr. uras aktr ki, Ouz boyunun Gn, Ay ve Yldz Hanlarndan meydana gelen kollarna Bozoklar denmektedir; Gn Han'n Kay, Bayat, Elkaevli ve Karaevli ismiyle drt boyu bulunmaktadr. Salam ve kudret sahibi demek olan Kay Boyunun sembol (ongun) ahindir ve Osmanllar da Kay Boyundandrlar. Osmanl Devleti'ni kuran ve ona adn veren Osman Bey'in ve babas Erturul Gz'nin, ne kadar kk olursa olsun, Kaylara mensup bir airetin banda bulunduklarn rahatlkla syleyebiliriz. Bunun dnda, Kaylarn Hz. Adem'e kadar giden ecereleri ile ilgili izahlar, sadece menkbev kymete haizdirler. Tarihen sabit olmad gibi, btn ecerelerin de birbirini tutmad aka grlr. Hatta baz kaynaklarda, Osmanllarn soyu, Hz. Peygamber'e bile isnd olunmaktadr. Bunlarn ilm deerleri yoktur. Eskiden beri Ouzlarn bir ubesi olan Kaylar, dier Ouz boylarnn g hareketlerine benzer ekilde, Seluklular zamannda doudan batya ve nihayet Anadolu'ya g etmeye balamlardr. Bu dediklerimizi, Yazcolu'nun Seluknmesi, dris-i Bitlis'nin Het Behit'i ve krullah'n Behcet'tTevrh'i gibi ilk dnem kaynaklar da ifade etmektedir. Dolaysyla Osmanllar Trk'trler; ancak byk devlet olmalarn, sadece kendi kavimlerinden verasetle aldklar kuvvet ve kudrete deil, ayn zamanda slm'dan aldklar ve Osmanl ad altnda ayn pota altnda eritmeye muvaffak olduklar din ve dnya grne borludurlar. Bu sebeple, Fuad Kprl'nn Gibbons'a ait grn tenkidine yzde yz katlrken, ayn yazarn Osmanl Devleti'nin kuruluunda sz ettii slm Milleti veya tarih ifadesiyle Osmanl Milleti izahn yabana atmak da mmkn deildir. Szn zn Ahmed Cevdet Paa sylemitir: "Devlet-i Aliyye, balangta, her ne kadar bir kk hkmet eklinde idi; lakin Trkle mahsus olan stn sfatlar ile slm ec'at ve dindarl kendisinde toplam bir kabile olduundan, kendisinde slm milletinin birliine vesile olmak gibi bir kabiliyet vard. Bu Devlet-i Aliyye, dier devletler gibi, imtiyazl bir toplum iinden ortaya kp da hazr millet ve memleket bulmu bir devlet deildi; belki yeni topraklar feth ederek, kendine yer edinmi ve tekil ettii Osmanl Milleti dahi, dilleri farkl, tavr ve ahlaklar ayr ayr eitli milletlerin en gzel edeb ve tavrlarndan seilmi stn ve gzel bir topluluktur. Bunlarn dedeleri de, ok eski zamanlardan beri Trkistan'da dahi han ve sultan olarak el-hakk asl ve soylu bir Trk hanedandr". kinci konuya yani Erturul Gz'nin babas meselesine gelince, Osman Bey'in babasnn Erturul Gz olduu, ortaya kan Osman Bey'e ait bir sikkeyle ve kaynaklarn ittifak ile kesinlik kazanmtr. Ancak Erturul Gz'nin babas konusunda farkl grler bulunmaktadr. Mehur olan birinci rivayet, ilk dnem tarih kaynaklarnn ounun ve hatta elimizdeki ecerelerin ifadesine gre Sleyman ah'dr. Ahmed Cevdet Paa ve benzeri bir ok son dnem tarihileri de bunu ifade etmilerdir. Ancak doru olan, Erturul'un babasnn Gndz Alp olduu eklindeki ikinci grtr. Zira Enver'nin Dstr-nme'si ve Tevkil Mehmed Paa'nn Tarihi gibi nemli Osmanl kaynaklar bunu ifade ettii gibi, ilim adamlar tarafndan son zamanlarda bulunan "Osman bin Erturul bin Gndz Alp" eklindeki bir sikke de aka bu gr teyit etmektedir. Bilindii gibi Sleyman ah, Anadolu Ftihi ve Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu ve ilk sultn olmas hasebiyle, onun isminden kalan bir hatra olarak zikredilmesi kuvvetle muhtemeldir. Erturul Gz'nin annesinin ise, u anda Domani'de medfn bulu-

BLNMEYEN OSMANLI 31 nan Hayme Ana olduu ifade edilmektedir. II. Abdlhamid'in emriyle trbe yaplmtr. Klasik nakillere gre, daha evvel ran'da Manan denilen yerde Sleyman ah idaresinde yaayan Kaylar, Mool istilasnn etkisiyle Anadolu'ya ve Ahlat'a gelmiler; oradan da Mardin'e 250 km kadar gney-batda yer alan Caber Kalesi yaknnda Frat nehrini gemeye alrken, Sleyman ah'n boulmas zerine kollara ayrlarak Anadolu'ya yaylmlardr. Caber Kalesi yanndaki bu menkbev mezar, hl Trk Mezar diye bilinmektedir ve topra Trkiye Cumhuriyetine aittir. Gndz Alp'in kabrinin Ankara yaknlarnda olduu ve gerekten Sleyman ah'n olu Seluklu Sultn I. Klarslan'n da tarih Trk Mezarna yakn bir yerde Dicle'nin Habur koluna derek vefat ettii nakilleri nazara alndnda, bu nemli hatralarn tesiriyle Sleyman ah adnn Seiukouiiarmdan Osmanoullarna geiin bir sembol olduu dnlebilir4. 5. Osmanllar, 400 atl diye ifade edilen kk bir airet olmalarna ramen, Koca Bizans'a kar, Karamanoullar ve Germiyanoullar gibi byk Anadolu beylikleri varken nasl kar koyup cihan devleti haline geldiler? Airetten cihan devletinin kmasn ne ile izah edebiliriz? Osmanl Devleti'nin kuruluu zerinde, zellikle 20. Yzyln banda yerli ve yabanc aratrmaclar oka durmular ve 400 atldan cihan devletine geiin srlarn aratrmlardr. Fuad Kprl'nn ve H. A. Gibbons'un ayn ad tayan Osmanl Devleti'nin Kuruluu adl eserleri, bunlara misl olarak zikredilebilir. Bu grleri bir iki cmle ile zetledikten sonra kendi kanaatimizi zikredeceiz. A) Bu konuda Gibbons'un ban ektii bir nazariyeye gre, Osmanllar, ancak Balkanlardaki fetihlerden sonra Anadolu'daki topraklarn geniletebilmilerdir. Balkanlardaki fetihleri, tahrip ve yama maksadyla yaplm bir akn deildir, belki planl bir yerlemedir. Buraya kadar dorulara tercman olan Gibbons, daha sonra Osmanl airetinin kk bir airet olduunu; hatta Moollarn elinden katktan sonra Anadolu'ya gelilerinde Mslman olmu olabileceklerini; yeni Mslman olmann heyecanyla gayr-i mslimleri de zorla slmlatrdklarn; aslnda kendi nfuslarnn az olduunu, ancak dine dayanan yeni bir Osmanl rk meydana getirerek yerli Rumlar da yanlarna aldklarn; harb esirlerinin slm' kabul etmesinin onlar iin imtiyaz olduunu ve ksaca Osmanl Devleti'nin kuruluunu yeni bir dinle yeni bir rk ortaya karmaya borlu bulunduunu aklamaktadr. Bu gr daha sonra gelen tarihiler tarafndan, zellikle Fuad Kprl tarafndan iddetle tenkit edilmitir. B) P. VVittek, Osmanl Devleti'nin tam bir gazi devlet zelliini tadn, tekil ettii uc kltr ile Osmanllarn fethedilen yerler halkna tam bir msamaha iinde yaklatklarn ve bunun da kaynamay kolaylatrdn ifade etmektedir. 4 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, sn. 201-204; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sn. 17-27; l, Knh'l-Ahbr, Ahmed Uur neri, sh. 2941, Kprl, Fuad, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, Ankara 1994, sn. 3-5, 68-73; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 93-103; Gibbons, H. A., The Foundation of the Ottoman Empire, chapter I; Tevkil Mehmed Paa Tarihi, TOEM, nr. 79, sh. 87 vd.; Kantemlr, c. I, sh. 57-58; Kprl, M. Fuad, "Osmanl mparatorluu'nun Etnik Menei Mes'elesi", Belleten, c. VII, say 28(1943), sh. 219-313; Kprl, M. Fuad, "Kav Kabilesi Hakknda Yeni Notlar", Belleten, c. VIII, say 31(1944), sh. 421-452. -'. / = -..-. -., .. ,32 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI C) F. Giese ise, Gibbons'u iddetle tenkit ettikten sonra, Osmanlnn kuruluunun maneviyat erenlerinin gayretiyle mmkn olduunu ve ahilerin rolnn asla inkr edilemeyeceini aklamaktadr. D) Balkan tarihileri, bata Iorga olmak zere, Osmanl Devleti'nin vahdeti ve muhafazakr tavr sebebiyle, Bizans'n anari ve terr havasndan bkm kyl ve askerlerinin (akritoi), kltr, din ve medeniyet konusundaki devamll da

mahede edince, dnmeden ve kitleler halinde Osmanl'ya teslim olduklarn aka beyan etmilerdir. E) Btn bu grleri yazd nemli eseriyle tahkik ve tenkit eden Fuad Kprl, Gibbons'un Osmanl Airetinin nemsiz bir airet olduu gr ile yeni ihtida iddiasn hakl sebeplerle reddederken, Osmanl Devleti'nin tamamen din sebeplerle olan ykseli tarzna, bazen arya varan tarzda itiraz etmektedir. Fuad Kprl, btn meseleyi, Ahlat'tan Domani'e gelen Erturul Bey ve neslinin insan yapsna balamaya almaktadr. Bu arada Ahilerin Giese tarafndan ifade edilen kurulutaki rollerini mbalaal bulmaktadr. Kprl, kuruluda, Moollarn basks sonucu Anadolu'ya g eden Trkmenlerin gaza ruhu ile Bizans topraklarn Dr'l-slm yapmak zere gayretlerinin; Seluklu Devletinin zaafa dmesi ve Anadolu Beyliklerinin kurulmas gibi bu dnemde meydana gelen byk siyasi olaylarn; Trklerin sahip olduu etnik zelliklerin; Osmanl kabilesinin asil oluunun; Anadolu'da oluan Gziyn- Rum, hiyn- Rum, Bciyn- Rum ve Abdaln- Rum gibi asker, sosyal ve iktisad gruplarn; nihayet Osmanl Beyliinin bulunduu yerin jeopolitik durumunun; dier beyliklerin Osmanl Beyliine kar hasmne tutum iine girmemelerinin ve benzeri sebeplerin, Osmanl Devleti'nin kuruluunda ve inkifnda nemli rolleri olduunu uzun uzadya aklamaktadr. Fuad Kprl'nn gaza ruhunun ve i'ly- kelimetullah gayesinin bu konudaki roln kmsedii kanaatindeyiz. F) Bu arada son zamanlardaki grleri de zetleyen Halil nalck, Balkanlarda Osmanl'nn yaylnn tamamyla muhafazakr bir karakter tadn, n bir fetih ve yerleme mevzubahis olamayacan, eski Rum, Srp ve Arnavut asil snflar ve asker zmrelerinin (voynuklar ve lagatorlar gibi) yerlerinde braklarak mhim bir ksmnn Hristiyan tmar erleri olarak Osmanl tmar kadrosuna sokulduunu, delilleriyle anlatmaktadr. Osmanl Devleti'nin hibir zaman slmlatrma politikas gtmedii eklindeki grn ise, ksmen yanl anlald kanaatindeyiz. Btn bu grleri deerlendirdiimizde, problemin slm'n fetih ve harble ilgili hkmlerinin incelemeden meseleye yaklamak olduunu rahatlkla ifade edebiliriz. Zikredilen sebeplerin elbette ki Osmanl Devleti'nin kuruluunda byk etkileri olduunu, ancak asl mesele Osmanllarn devlet kurma ve idare etmedeki ilahi kabiliyetlerinin yannda, doru slmiyet'i ve slmiyet'e layk doruluu yaamalar ve ilk fetih yllarnda slm'a olan ballklarnn tam olarak devam etmesidir. nk u Mslman Trk Devletinin bir zamanlar, btn Avrupa'nn byk devletlerine kar hayatn ve varln devam ettiren, devletin ordusundaki Kur'n'dan alnan u fikirdir: "Ben lsem ehidim, ldrsem gaziyim" Gerekten Kosova muharebesine kan Murad Hdavendigar, "Yrab! beni din yolunda ehid, ah ir ette said et" demi ve istedii olmutur. Bu ruh ile ahlanan anl ecdadmz, evk ile ve ak ile lmn yzne glerek bakm; daima Avrupa'y titretmitir. Merak edenlere sormak istiyorum; u dnyada basit fikirli ve saf kalpli olan gen askerlerin ruhunda yle manevi ve yksek fedakarla sebebiyet verecek ham, edilebilir? Bu iman ve ide kt'aya hkmetmitir n ise, 107l'de M-1 ; Alparslan'dan dinleye1 -dersem vurulduum yre gibi din ve devlet in dovu Osman Bey de olum mesleimiz Allah \ Tarih bize g balanm isek sizdir ve dnv zaman ak savata yf. bizi iimizden h-mcehhez o/urs, bataryalar bo olduu mw Hamaset g? sedip de ifade c sonra baz hususi, a) Osmanlla bulunduklar "'-.mhlmrofe, b; Su arada t iktisad acfa zulmetmesi, i pa'dan deste-destekleyeni.c) Anca? etkileyen hai1 ekild! olsa gr Osman: din hrriyeti : edilen zimrtv mmkn dec (mesela vali, Osmanllarn Mihaller ve b> lar, zorla s! ; yayma gayes yok etme girdikleri olm - Bilindm fi BLNMEYEN OSMANLI 33 le I e

verecek hangi ey gsterilebilir? Hangi duygu bu manev deerlerin yerlerine ikame edilebilir? Bu iman ve idealin istikametinde yryen "devlet-i ebed-mddet" asrlarca drt kt'aya hkmetmitir ve medeniyet gtrmtr. Bu anl tarihin temelinin nasl atldn ise, 1071'de Malazgirt'te konuan ve sesi tarihin derinliklerinden bize akseden Alparslan'dan dinleyelim: "Din ve devlet yolunda srf Allah rzas iin savaacaz. Eer ehid dersem vurulduum yere gmnz, bir adm geriye bile deil... hkmdar olarak deil, bir er gibi din ve devlet iin dveceim". Bu sesi duyan ve bu ruhla Osmanl Devletini kuran Osman Bey de lm deinde ayn ruhu olu Orhan'a da alamaktadr. "Olum, mesleimiz Allah yoludur. Kuru kavga deildir". Tarih bize gsteriyor ki, biz Mslman Trkler, ne derece mnevi deerlerimize balanm isek ilerlemiiz. Ne vakit manev deerlerimizden uzak kalmsak, gerilemi-izdir ve dmanlar bizi can damarmzdan vurmulardr. Bilesiniz ki, dman bizi hibir zaman ak savata yenememitir. Daima tehlikeyi, kurtulu reetesi olarak gstererek bizi iimizden hanerlemitir. Bir milletin madd bataryalar ne kadar modern silahlarla mcehhez olursa olsun ve o millet isterse imparatorluk seviyesine ykselsin, manev bataryalar bo olduu mddete yklmaya mahkumdur. Hamaset gibi grlen bu cmleler, aslnda Gibbons'un, VVittek'in ve Giese'nin hissedip de ifade edemedikleri duygular olduu kanaatini tayoruz. Bu genel giriten sonra baz hususlar ifade edeceiz. a) Osmanllarn hem Allah'n kendilerine ihsan ettii etnik zellikleri ve hem de bulunduklar mevkiin her adan fetih ruhuna uygun olmas, kurulu ve gelimelerinde mhim rol oynamtr. b) Bu arada kendilerine dman olan Bizans'n yklma noktasna gelmesi, kendini iktisad adan devam ettirebilmesi iin vergi ve idare asndan kendi vatandalarna zulmetmesi, Bizansllar, Srplar ve Bulgarlarn Ortodoks olmalar hasebiyle, bazen Avrupa'dan destek yerine kstekle karlamalar, elbette ki yukarda zikredilen sebepleri destekleyen etkenler olmutur. c) Ancak yerli ve yabanc tarihilerin Osmanl Devleti'nin kurulu ve gelimesini etkileyen haller olarak akladklar sebeplerin, aslnda Osmanl Devleti'nin doru bir ekilde slm Hukukunun hkmlerini uygulamalardr eklinde zetlemek daha doru olsa gerektir kanaatindeyiz. -Osmanl Devleti'nin din hrriyeti konusundaki msamahas, slm Hukukundaki din hrriyeti prensibinin aynyla uygulanmasdr. Bir slm lkesinde vatandala kabul edilen zimmlerin, dinlerine mdahale edilmesi ve hele slm'a girmeye zorlanmas mmkn deildir. Ancak Mslman olmas ile, Mslmanlara ait baz imtiyazl haklar (mesela vali, sancak beyi ve hatta sadrazam olabilme haklar) elde etmesi, elbette ki, Osmanllarn bu tutumunu gren gayr-i mslimlerde olumlu etkiler yapmtr. Gz Mihaller ve benzeri Hristiyan asll kahramanlar bunun neticesidir. Dolaysyla Osmanllar, zorla slmlatrmamlardr; ancak i'ly- kelimetullah diye ifade edilen slm' yayma gayesinden asla taviz vermemilerdir. Yerli halk, bu msamahay ve Hristiyanl yok etme gibi planlarnn olmadn grnce, Osmanlya ve slm'a kitleler halinde girdikleri olmutur. - Bilindii gibi, slmiyet, gayr-i mslimlere sadrazamlk, valilik, sancakbeylik, belli 34 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN' yerlerde kadlk ve devlet bakanl gibi grevlerin dnda (vezret-i tefvz manasn tayan grevler), dier vazifelerin verilmesinde (vezret-i tenfz manasn tayan grevler, tmar eri, suba, gayr-i mslimlere kadlk) saknca grmemitir. Osmanllar kurulu dneminde bu prensibi eksiksiz uygulamlardr. Bu sebeple Srplar, Bulgarlar ve dier Balkan milletleri, voynuk, lagator ve martoloslar ad altnda asker ve idar grevlerde istihdam edildikleri gibi, kendilerine tmar ve ze'met de verilmesi ihmal edilmemitir. - Osmanl Devleti, slm'a aykr olmayan ve ama insanla yararl olan messeselerin ve kanunlarn, baka dinlere ve milletlere ait olsa da, iktibas edilmesinde veya vatanda olan gayr-i mslim tebaann kendi inan ve detleriyle

babaa braklmasnda hibir mahzur grmemitir. Bu sebeple, baz tarihilerin ifade ettii uc kltr, zaten Mslman Trk kltrnn bir parasdr. Sonradan buna riayet edilmediyse, bu, sonrakilerin hatasdr. - Btn bunlara maneviyt erenlerinin gayretleri de ilave edilince, yedi dvele kar cihad yrten Osmanl Devleti'ni durdurmak mmkn olmamtr. Meseleye byle bakmak gerekir kanaatindeyiz5. 6. Osmanllarn kurulu ve gelimesinde, zellikle Wittek'in zerinde durduu maneviyt erenlerinin yani Gziyn- Rum, hiyn- Rum, Bcyn- Rum ve Abdaln- Rum'un etkileri hakknda neler biliyoruz? Osmanl Devleti'nin ulu nar, medrese, cami ve tekke lsnden ald iman suyu ile bym ve 600 sene hayatiyetini devam ettirmitir. Bu l, liyakatli mirler ve ilmiyle amel eden lim ve meyhlarn da desteiyle, tasavvuf vastasyla, slm leminin iinde kuds bir rabta olan kardeliin inkifna ve gelimesine en nemli sebep olmulardr. Gerekten kfr leminin ve Hristiyan dnyasnn sins siysetleri ile slmiyet'in gneini sndrmek iin vki olan mthi hcumlarn, mhim ve sarslmaz kale olan medrese, cami ve tekke ls koruyabilmitir. Bu sebepledir ki, Osmanl ulu nar kendi zamannda Osman Bey'in koskoca Bizans mparatorluu karsndaki fetih ve zaferlerinin arkasnda, Alp Gndz, Gazi Rahman, Aka Koca ve Kse Mihal gibi byk gaziler kadar, slm leminin deiik blgelerinden ve zellikle Horasan'dan gelen erenlerin yani Sadreddin Konev'ler, Mevln Celleddin Rmler, Dursun Fakih'ler, eyh Edebali'ler, Ahi Evran'lar ve eyh Baba lyas'larn bulunduunu bata Osman Bey olmak zere btn Osmanl Padiahlar grm ve hissetmitir. Sultn Orhan Gz'nin Bursa'y fethedip Rumeli'ye yneliinde, elbette ki Lala ahin ve Hayreddin Paa'lar kadar Molla Davud- Kayser'lerin, andarl Kara Halil'lerin, Karaca Ahmed'lerin ve Geyikli Baba'larn da paylar vardr. Sultn Murd Hdvendigr Kosova'da ehmet destanlar yazarken, yannda cihd eden Gz Evrenos'lara, Kutlu Belere, Kara Timurta ve Hac l Begi'ne dayand kadar, Molla Muhammed Cemlddin Aksaray'lere, Molla Fenar'lere, Koca Efendi'lere ve eyh Hac 5 Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu; Gibbons, H. A., The Foundation of the Ottoman Empire, chapter I; -nalck, Halil, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, Phoenix 1994, sh. 5-8; "Stefan Duan'dan Osmanl mparatorluuna, Osmanl mparatorluu", Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993, 67-108; Ahmed Tevhid, "Ankara'da Ahiler Hkmeti", TOEM, nr. 19, sh. 1200-1204; Okyay, Rfat, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, stanbul, sh. 20-44. Bekta Velilere dt Hristiyan :< Ali Paalar,,..... denen eyh Tapduk Emf Molla emse: te r mstakil tet A) 6izl> diye bilinen c unvanyla anl. devam rn ve ; re's'l-fityJn, B)* rafno; ,,- , baziisyae lirgin ' Iriii ku bunlarn ne.1 reis tayir ftik kurmu ve; esnaf . olup, gayret mtr", yeletopla kank_ nizmlanra Ksa; tutun nma sat Ftu tek, C)Mc, hanmlar ks fil iLj L' larii.,

BLNMEYEN OSMANLI 35 Bekta Velilere de dayanm ve onlardan manev imdd taleb eylemitir. Ve nihayet Hristiyan leminin korkulu ryas Sultn Yldrm Byezid Nibolu Zaferini kazanrken, Ali Paalar ve Timurta Paalar kadar, eyh Hmid bin Musa Kayser'ler, Emir Sultn denen eyh emseddin Muhammed Buhr'ler, eyh Abdurrahman- Erzincn'ler, Tapduk Emre'ler, Yunus Emre'ler, eyh Kutbuddin znik'ler, Hac Bayram Veli'ler ve Molla emseddin Fenar'lerden manevi yardmlar almtr. te kpaa-zde, bu maneviyt erenlerinden Anadolu'da bulunan byk ve mstakil tekiltlar tarznda bahsetmektedir ki, bunlar srasyla unlardr: A) Gziyn- Rum = Gzler ve Alpler: Daha evvel Trk toplumlarnda Alpler diye bilinen bu mana ve madde kahramanlar, Trkler Mslman oldukdan sonra Gazi unvanyla anlr olmulardr. Anadolu Seluklularnn yer yer Alp unvann kullanmaya devam ettikleri anlalmaktadr. Bunlarla kastedilen, vatan, millet ve din uruna canlarn ve mallarn feda eden erler, ordu ve ehirlerdeki belli snf kahramanlardr. Bunlara re's'l-fityn, ayyrlarn ba veya siphslr- gziyn da denmektedir. B) hiyn- Rum: Anadolu Ahileri: Ah tekilt, ftvvet tekiltnn Trkler tarafndan gelitirilen ve zellikle Anadolu'da yaylm bulunan bir eklidir. Mool istilas ve baz i isyanlar sebebiyle Mslman Trklerin birlii bozulmu ve halk nemli lde tedirgin olmutu. te byle bir buhran dneminde halk birbirine sevdiren ve yeniden birlii kuran manev liderler ortaya kmtr. Mevlna, Yunus Emre ve Ah Evran da bunlarn ileri gelenleridir. Ahi Evran esnafn birlik ve beraberliini, zaviye ve tekkeleri birer meslek kurulular haline getirerek bu grevi ifa etmitir. Mslman Trkler, genellikle bekr genlerden san'at ve meslek sahibi olanlarn bir araya gelerek kendilerine reis tayin ettikleri ahsa ahi adn vermiler ve bu cemiyete de eskiden olduu gibi ftvvet demilerdir. u anda Krehir'de medfn olan Ahi Evran (1306 ylna kadar hayatta olduu sanlmaktadr), ahlakla san'atn ahenkli bir birleimi olan ahi tekiltn kurmu ve o denli itibarl bir hale getirmitir ki, bu durum yz yllar sresince btn esnaf ve san'atkrlara yn vermitir. Osman Gz, klcn ahi usulne gre kuanm ve Orhan Gz ise ahiliin nemli bir savunucusu olmutur. Ksaca "ahilik mill bir birlik olup, gayretleri neticesinde Osmanl Devleti gibi byk bir devlet ortaya kmtr". Ftvetnmelerden rendiimize gre, bunlarn da toplant yerleri tekke ve zaviyelerdir. 740 maddeyi bulan ftvvet nizmnmeleri vardr. Zaviyeler bir merkezde toplanmtr. Her meslek erbabnn bir ahi baba denen reisi mevcuttur. Bu reisin bakanlnda btn yeler, alma esaslarn, giyimlerini ve hareket tarzlarn tekiltn nizmlarna uydurmak mecburiyetindedirler. Reislerine eyh veya ihtiyar da derler. Ksaca Asya'dan gelen san'atkr ve tccar Trkler'in, n Asya'daki yerliler karsnda tutunabilmeleri ve beraber yaayabilmeleri, ancak aralarnda bir tekilt kurarak dayanma salamalaryla mmknd. te bu zaruret, din ahlk kaideleri Ftvvetnmelerde zaten mevcut olan bir esnaf ve san'atkrlar kaynama ve kontrol tekiltnn yani ahiliin kurulmas sonucunu dourdu. C) Bcyn- Rum: Bu tabir ile uc beyliklerindeki Trkmen kabilelerinin cengver hanmlar kasdedilebilecei gibi, hanmlara ait tekke mensuplar da kasdedilmi olabilir. D) Abdaln- Rum: Bunlara biz Horasan Erenleri de diyoruz. Osmanl kaynaklarnda zikredilen abdal ve baba lakabn tayan ve ilk Osmanl sultanlaryla beraber 36 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI harblere katlan tahta kll ve cezbeli derviler bu gruba girdii gibi, cevabn banda zikredilen maneviyt erenleri de bu gruba girmektedir. Bu tabiri, Bektai Babalar veya Alev Dedeleri diye aklamak, Osmanl tarihini bilmemek olur. Zira, mesela akk'da, Osmanl Devleti'nin kurulu safhasnda, kimlerin etkili olduklar, bunlarn slmi eserleri ve ahsiyetleri hakknda ayrntl bilgiler bulunmaktadr.

Ksaca bu drt tekilt Osmanl Devleti'nin ksa zamanda kurulmasnda ve maddimanev alardan fethedilen topraklarn ihya olunmasnda ok etkili rol oynamlardr6. 7. Osman Bey hakknda zet bilgi verir misiniz? Ka hanm, ka ocuu vard ve zamannda mevcut olan byk limler kimlerdi? Osmanl topraklar onun zamannda ne kadar byd? Osman Bey, Osmanl Devleti'ni ve Osmanoullarn kuran ve adn devletine ve soyuna vermi bulunan ilk Osmanl Sultndr. Kendisine Kara Osman, Fahruddin ve Mu'nddin de denmitir. Osman Gz, hayatnn sonuna kadar emr yani bey olarak anlmtr; vefatndan sonra Hn ve Sultn denmitir. nk hayatnn sonlarna doru uc beyi olmutur. Osman Bey, 1258 tarihinde Sd'de veya Osmanck'da dnyaya geldi. Babas Erturul Gz ve annesi Halme Htun'dur. 24 yandayken babasnn yerine geti. Osman Gz, nce Kastamonu'daki obanoullarna, sonra da Ktahya'daki Germiyanoullarna bal idi. Onlar da Seluklu Sultnna balydlar. lk evlilii, 1280 civarnda, Sultn Orhan'n annesi ve Seluklu vezirlerinden mer Abdlaziz Beyin kz olan Ml Htn iledir. 1289 ylna doru eyh Edebali'nin kz Rab'a Bl Htn ile evlenince, nfuzu ve kudreti artt. Bu hanmndan da ehzade Al'addin dnyaya geldi. 1281 ylnda babasnn yerine airet beyi olan Osman Bey, bir gre gre, Seluklu Sultn II. Gyseddin Mes'd'un 1284'de Sd ve evresinin kendisine tahsis edildiine dair olan ferman ve yannda hediye ettii ak sancak, tu ve mehterhane ile uc beyi olmutur. 1288 veya 1291 tarihinde Karacahisr' fethetmesi ve Dursun Fakih'e kendi adna hutbe okutmas, Osman Bey'in yar istikllini kazanmas demektir. Osman Gzi'nin Bizans snr ehirlerini birer birer fethetmesi zerine tela den Bizansllar onu ortadan kaldrmak iin bir dn vesilesiyle bir baskn hazrlarlar. Baskna basknla cevap veren Osman Bey, 1299 ylnda Yarhisr ve Bilecik'i fethetti ve beylik merkezini Bilecik'e nakletti ve fitneye sebep olan Yarhisr Tekfurunun kz Nilfer'i (Holofura'y) olu Orhan ile evlendirdi. Bu tarih, daha nce aklanan sebeplerle Osmanl Devleti'nin kurulu yl kabul edildi. 27 Ocak 1300'de Seluklu Sultn III. A-l'addin Keykubad'n saltanat almeti olan tabi, alem ve tuu Osman Beye bir ferman 6 Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, sh. 83-102; kpaa-zde, Tarih, sh. 204-206; Mehmed Ali evki, "Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu Bahsi", sh. 3051; Ergin, Mecelle-I Umr-i Belediye, 1/537-551; Ahmed Tevhid, "Ankara'da Ahiler Hkmeti", sh. 1200-1204; aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974, sh. 56-90; Wittek, Paul, The Rise of the Ottoman Empire, London 1938; Bayram, Mikail, "Anadolu Seluklular Devrinde Anadolu Baclar (Baciyan- Rum) rgtnn Kurucusu Fatma Bac Kimdir? ", Belleten c. XLV-2, say 180(1981), sh. 457-472; Taeschner, Franz, "slmda Ftvvet Tekiltnn Douu Meselesi ve Tarih Ana izgileri", ev. Semahat Yksel, Belleten, c. XXVII, say 142(1972), sh. 203-236; aatay, Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda ahiliin etkileri)", Belleten, c. LII, say 203(1988), sh. 485-500. Bu dnemdeki maneviyt erenleri iin bkz. Sleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 2362, vrk.86/b-91/b. ,.. ile gndermesi ile artk yakn bir yerde Yeniehi bu fetihlerde kendisine ' hir'i; olu Orhan Bey'e ve Turgut Alp'e negl' ylnda lhanl Hkmda Osmanl Devleti tamamen Bey'in Mslman olmas/ ylndan itibaren evrede / Bey'e devretti. 1324 yl eden Osman Bey, vasiyeti 2.5 yl sonra 1326 ylnda Babasndan 4800 km Bey'in Orhan ve Al'addin c Bey, Hamd Bey, Pazarl Be]

zamannda Osmanoullarn Akyaz ve Hendek, Ktahy ilelerini kapsyordu, Osman Bey zamannda^ yarar vardr: limlerden en I bin Eb Kasm Karahis'-'Paa, eyh Ulvn elet 8. Osmanl Devleti1 Dndar' ldrme klar msnz? Evvela bu olayn, bul edilmeyen bir gri geldiinde, Amca Dn. Ayrca Dimitri Kanter vefat ettiini belirtme Kemal gibi olay nakle rviler eder ki...' # ayet ok zayf i halinde, t; Osman Bey ( tesirler gster dan ve nihayet bft-ll ' bn-l Kemal, Tev l, Knh'l-Ahbr, d 24; Mehmed Zeki,' Tarihi, c. 1, sh. 1 "Osman I", A; E "4 BLNMEYEN OSMANLI 37 ile gndermesi ile artk Osman Bey mstakil bir uc beyi olmutu. 1301 ylnda Bursa'ya yakn bir yerde Yeniehir'i kurdu ve saltanat merkezini buraya nakletti. Bu arada btn bu fetihlerde kendisine yardm edenleri de unutmad ve kardei Gndz Bey'e Eskiehir'i; olu Orhan Bey'e Sultnn'n; Hasan Alp'a Yarhisr'; eyh Edebal'ya Bilecik'i ve Turgut Alp'e negl' verdi ve Edebal'nn torunu Al'addin'i yannda gtrd. 1308 ylnda lhanl Hkmdar Ahmed Gazan tarafndan Seluklu Devletine son verilince Osmanl Devleti tamamen mstakil hale geldi. 1313'de Harmankaya Hkimi Kse Mihal Bey'in Mslman olmasyla Mekece, Akhisar ve Glpazar Osmanlnn eline geti. 1320 ylndan itibaren evrede fazla grnmeyen Osman Bey, 1324 ylnda beylii olu Orhan Bey'e devretti. 1324 yl ubat aynda Bursa'nn fethini grmeden 67 yanda vefat eden Osman Bey, vasiyeti zerine, geici olarak gml bulunduu Sd'den alnarak 2.5 yl sonra 1326 ylnda Bursa'daki Gm Knbed'e defn olunmutur. Babasndan 4800 km2 olarak ald topraklar 16.000 km2'ye karan Osman Bey'in Orhan ve Al'addin dndaki ocuklar unlardr: Fatma Htn, Savc Bey, Melik Bey, Hamd Bey, Pazarl Bey ve oban Bey. Bugnk mlk taksimata gre, Osman Bey zamannda Osmanoullarnn lkesi, Bilecik, Eskiehir merkez, Sakarya'ya bal Geyve, Akyaz ve Hendek, Ktahya-Domani ve Bursa ilinin Mudanya, Yeniehir ve negl ilelerini kapsyordu. Osman Bey zamanndaki byk limler ve eyhlerden bazlarn da hatrlatmakta yarar vardr: limlerden en nemlileri Mevln eyh Edebal, Dursun Fakh ve Hattb bin Eb Kasm Karahisr'dir. Maneviyt reislerinden ise, eyh Muhlis Baba, eyh k Paa, eyh Ulvn elebi, eyh Hasan elebi ve Baba lyas mutlaka zikredilmelidir7. 8. Osmanl Devleti'nde ilk karde katli olaynn Osman Bey'in amcas Dndar' ldrmesiyle balad sylenmektedir. zellikle bu olay a-klar msnz? Evvela bu olayn, Osmanl tarihileri tarafndan meydana geldii dahi ittifakla kabul, edilmeyen bir gr olduunu ifade etmek istiyoruz. Zira idam hadisesi meydana geldiinde, Amca Dndar Bey, 100 yana yaklamak zereydi diyen tarihiler vardr. Ayrca Dimitri Kantemir gibi baz tarihiler, Amca Dndar Bey'in Sd'e gelmeden vefat ettiini belirtmektedirler. Demek ki, byle bir olayn vukuu dahi phelidir. bn-i Kemal gibi olay nakleden tarihiler, bu olaya olmu gibi bakmamlar ve sadece 'baz rviler eder ki...' diyerek bir dedikoduya dikkat ekmilerdir. ayet ok zayf bir ihtimal ile de olsa, bu olayn meydana geldiini kabul etmemiz halinde, tarihilerin nakline gre bu zayf rivayet yledir: Osman Bey devrinde, amcas Dndar Bey, aralarndaki saltanat kavgasnn menf tesirler gstermesinden, Dndar Bey'in Osman Bey aleyhinde faaliyetlerde bulunmasndan ve nihayet bn-i Kemal'in zayf bir rivayeti naklederken verdii bilgilere gre, Bile7 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, sh. 70 vd.; 196-201; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 17 vd.; l, Knh'l-Ahbr, Ahmed Uur neri, sh. 4167; Mecd Mehmed Efendi, Hadik'u-akk, stanbul 1989, sh. 20-24; Mehmed Zeki, "Kse Mlhal ve Mihal Gz ayn adam mdr", TTEM, nr. 11(88), sh. 327-335; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 1, sh. 102-116; ztuna, Devletler ve Hanedanlar

I-V, Ankara 1996, c. II, 101-102; Gkbilgin, M. Tayyib, "Osman I", A; Elizabeth A. Zachariadou, Osmanl Beylii, 1300-1389, stanbul 1997. 38 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI cik tekfurunun yakalanmasna fiilen engel olduundan dolay, bi add edilerek idam edilmitir. Burada had suu sz konusudur. Zira devlete isyan mevzubahistir. 1289 veya 1302 ylnda meydana geldii baz tarihiler tarafndan zayf bir rivayet olarak nakledilen bu olayda, Dndar Bey'in Bilecik ve Yarhisar Tekfurlarnn, Osman Beyi ldrmek zere tertip ettikleri plandan ve hileden haberdar olduu ve Osman Bey'in kar planla olay bastrdkdan sonra amcasn ldrd nakl olunmaktadr. Dzmece Mustafa olay sebebiyle bir Yunan tarihisinin kaleme ald u satrlar, Osmanl Hnednndaki erkek evltlarn ne kadar merhametsiz bir ekilde, Bizans ve benzeri dmanlar tarafndan Osmanl Devleti'ne kar kullanldklarn aka gstermektedir: "Akll Romallarn, giritikleri bu ileri daha evvel Timur'un Byezid'le harb ettii, onu yakalad ve ordusunu imha ederek onu malup ettii zaman yapmalar zarureti vard. imdi deil; zira Trkler toparlandlar. Orada o kadar akll ve cesur Roma mparatorlar gelip getiler ki, ne diyeyim?". Yani Yunanl tarihi, neden Roma mparatorlarnn Dzmece Mustafa olay gibi dier Osmanl ocuklarn da Osmanl Devleti'nin aleyhine kullanamadlar diyerek, gemi mparatorlar adna bir nevi hayflanmaktadr. Konunun asl ayrntl izahn ise, Ftih devri sorular iinde bulunan Karde Katli ile alakal sorularn cevabnda yapacaz. Netice olarak, Dndar Bey olaynn meydana gelmedii kanaatindeyiz. ayet gelmi olsa dahi, eer anlatlan olaylar doru ise, zaten had cezas olarak idam cezasnn verildiini sylemek mmkndr8. 9. Osmanl Devleti'nin manev kurucularndan olan ve kzn Osman Bey ile evlendiren eyh Edebal kimdir? Kaynaklarda Ede eyh diye de geen bu maneviyt eri, Karaman'da dnyaya gelmitir. Asl adnn mdddin Mustafa bin brahim bin nac el-Krehr olduu baz kaynaklarda yer almaktadr. Hanefi hukukusu Necmeddin Ez-Zhid'den fkh ilmini renen Edebal, sonradan am'a giderek oradaki limlerden slm ilimler dersini tamamlad. am'dan dndkten sonra kendisini tasavvufa veren eyh Edebal, Bilecik'te bir zaviye kurdu ve halk irada balad. te bu srada limleri ve maneviyt erlerini ok seven Osman Bey ile tant ve o-na din ve idar konularda danmanlk yapt. Bir seferinde Osman Bey, eyh Edebal'nn zaviyesinde misafir kaldnda, herkesin dilden dile naklettii ve baz tarihilerin de Erturul Gz'ye isnad ettii mehur ryasn grmtr. Bu ryaya gre, eyhin koynundan kan bir ay Osman Gz'nin koynuna girer; ayn anda gbeinde bir aa biter ve glgesi btn dnyaya yaylr; aacn altndan dalar ykselir ve dalardan da rmaklar akmaya balar. Bu ryasn eyh Edebal'ya anlatan Osman Gz'ye eyh'in cevab aynen yledir: "Hak Te'l sana ve nesline padiahlk verecek. Mbarek olsun. Kzm da senin hellin olacak". Daha nce belirttiimiz gibi, baz kaynaklara gre, eyh Edebal'nn Osman Gz ile evlendirdii kznn a rendiimize gre, ey Sultn Orhan'n annesi, kz Bl Htun'un olu is eyh Edebal, Vefa) reislerindendir. Vefilik is ile hi bir ilgisi yoktur. B (tr. Osmanl Devleti'nin Fakih, eyh'in taleb<- J:-de bu zatn talebEdebal'nn Bektailif eyh Edebal. diimize gre, son i Edebal'ya Kozaa buray vakfetmitir^ Gz'nin hanm ile I byklerinden MollJ yaknlar defn olunmff 10. Sultn Orh zamannda hem de misiniz? Orhan Bey,: imiz gibi, annesi I Abdlaziz Bey'in c'uddin gibi E 36 veya 43 yafl olan Orhan Bey, 1 Hac Kemlddln gelen Molla Tceddfnf Bilecik sonra da I meveret etme Devleti, Orhan i Orhan Bey, gibi kahramanlar! 8 Neri, Kitb- Cihnnm, c. I, sh. 95, bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, sh. 130-131; Hayrullah E-fendi, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Efendi, stanbul 1864, c. II, sh. 33 vd.; Akman, Mehmed, Osmanl Devleti'nde Karde

Katli, stanbul 1998, sh. 43-46. ....... ...... .... : * BA, MMmmtt kpaa-zMe, T Defter, (ner. ! Tevrih-i l-l Osm, 4 sh 107108. BLNMEYEN OSMANLI 39 ile evlendirdii kznn ad, Mal Htun'dur. Ancak Sultn Orhan'a ait bir vakfiyeden rendiimize gre, eyh Edebal'nn kznn ad Rab'a Bl Htun'dur. Dolaysyla Sultn Orhan'n annesi, bir Seluklu veziri olan mer Bey'in kzdr. eyh Edebal'nn kz Bl Htun'un olu ise ehzade Al'addin'dir. eyh Edebal, Vefiyye tarikatna mensuptur ve ayn zamanda Anadolu Ahilerinin reislerindendir. Vefilik ise, zel Tarikatnn bir koludur. Bektai veya Haydar tarikat ile hi bir ilgisi yoktur. Bektai menkbelerine dayanarak byle bir irtibat kurmak yanltr. Osmanl Devleti'nin ilk kad ve mftsdr demek daha dorudur. Zira Dursun Fakih, eyh'in talebesidir ve Osmanl Devleti'nin ikinci kadsdr. andarl Kara Halil'in de bu zatn talebeleri arasnda bulunduu sylenmektedir. Netice olarak, eyh Edebal'nn Bektailik veya Alevlikle ilgisi yoktur. eyh Edebal 1326 veya 1327 ylnda Bilecik'te vefat etmitir. Belgelerden rendiimize gre, son zamanlarnda kz ve torunu Al'addin Bey ile Bilecik'te oturan eyh Edebal'ya Kozaa Kynn vergi gelirleri tahsis edilmi ve kz Rab'a Bl Htn da buray vakfetmitir. Bilecik'te eyh Edebal Zaviyesinde trbesi olup burada Osman Gz'nin hanm ile birlikte Edebal'nn hanm, eyh Edebal, Dursun Fakih, zamannn byklerinden Molla Hattab- Karahisar, eyh Muhlis Baba ve eyh Edebal'nn baz yaknlar defn olunmulardr9. II-ORHAN BEY ZAMANI 10. Sultn Orhan' ksaca anlatr msnz? ocuklar, hanmlar ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin genileme boyutlar, hem toprak ve hem de devlet tekilt asndan durumu hakknda ksa bilgiler verir misiniz? Orhan Bey, 1281 (veya 1288) de St'te dnyaya geldi. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, annesi Mal Htn Osman Bey'in ilk hanm ve Seluklu Vezirlerinden mer Abdlaziz Bey'in kzdr. Osmanl padiahlarndan Sultn, Hn, Seyfddin ve c'uddin gibi unvanlar ilk olarak hakkyla elde eden ve kullanan zattr. 1324 ylnda 36 veya 43 yanda babasnn yerine Osmanl Beyliinin uc beyi oldu. Asker bir deha olan Orhan Bey, ksa zamanda hretini dnyaya duyurmasn, ilmiyeden gelen vezir Hac Kemlddin olu Al'addin Paa, kardei ve veziri Al'addin Paa, yine ilmiyeden gelen Molla Tceddin Krd ve Vezir Hayreddin Paa, vezir Lala ahin Paa ve de nce Bilecik sonra da Bursa Kadlna getirilen andarl Kara Halil gibi devlet adamlar ile meveret etmesine ve onlarn tecrbelerinden yararlanmasna borludur. Osmanl Devleti, Orhan Bey zamannda kurulmutur. Orhan Bey, Kse Mihal, Turgut Alp, eyh Mahmd, Gz Mihal Bey ve Ahi Hasan gibi kahramanlarn gayretiyle, senelerdir evreden kuatt Bursa'y 6 Nisan 1326 9 BA, Mhimme Defteri, nr. XXXI, sh. 217; TK, Defter-i Evkaf- Hdvendlgr, nr. 585, vrk. 282/b-283/a; kpaa-zde, Tarih, sh. 6, 18, 20, 42, 99; Takprzde, E-ekk, sh. 4-5; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, (ner. erafettin Turan), sh. 68-75, 92-95; Hseyin Hsmeddin, Amasya Tarihi, II, 428; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 20-21, ahin, Kmil, "Edebal", TDVA, c. X, sh. 393-394; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh 107-108. * 40 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI tarihinde fethetmi ve Bey Sanca adyla olu Murad'a vermitir. Artk Osmanlnn merkezi Yeniehir deil Bursa'dr. Bu hadiseden sonra, 1327 senesinde Bursa Kads Cendereli (andarl) Kara Halil ve vezir Al'addin'in tavsiyeleri ile saltanatn en nemli almeti olan ilk Osmanl akesini (son zamanlarda Osman

Bey'e ait bir sikke de bulunduundan bu gr nakz olunmutur) yani sikkesini bastrmtr. lk darbhane de Bursa'da kurulmutur. Osmanl snrlarnn Karadeniz ve stanbul Boazna doru ilerlediini gren Bizansllar, Darca ile Eskihisar arasnda bir yer olan Pelekanon'da Osmanl ordularyla karlamlar ve Osmanllar mparatoru yaraladklar gibi, 1329 veya nih olarak 1331'de znik'i fethetmilerdir. znik, Bizans asndan kuds bir deere haizdi ve bunun farknda olan Orhan Bey, buradaki Ayasofya isimli Kiliseyi camiye evirdi ve burada Osmanl Devleti'nin ilk niversitesini kurarak bana da byk lim Kayserili Molla Davud'u tayin etti. znik'i kurtarmak iin hcuma geen Bizans mparatorunu, kamaya mahkum eden Orhan Bey, bylece 1335'e doru btn slm leminde ve Avrupa'da Sultn unvanyla anlmaya baland; sonra da sulh yolunu tercih etti. Bu arada Bizans mparatorunun kz Prenses Theodora ile evlendi. Bizans ile sulh yapan Sultn Orhan, bu sefer Anadolu fetihlerine yneldi ve 1345'e doru ilk olarak bir Anadolu Beyliini yani Balkesir merkezli Karesi Beyliini Osmanl Devleti'ne ilhak etti ve Anadolu'da 1354 ylnda Ankara'ya kadar ilerledi ve oray fethetti. Gneyde andarl Krfezine dayanan Osmanllar, Marmara Denizinin gneyindeki son topraklar da Bizans'n elinden ald; skdar Osmanl Devleti'nin eline geti. Candaroullarma bal Ulu Beyoullar Beylii de Osmanl Devleti'ne katld. Kaynpederi olan Bizans mparatoru'nun kendisine saldran Slavlar ve Bulgarlara kar Orhan Bey'den yardm istemesi zerine Osmanl ordusu, evvela 3 ubat 1347 ylnda stanbul'a girdi. Sonra dnd. Paa'nn yardm ordusunun ncs Gz Umur Bey'dir. 1347'de Sleyman Paa, mroz'a kartma yapmak istedi, ancak pskrtld. 1349 ylnda yardm iin Rumeli'ye geti, Selanik'e kadar geldi ve ehri Slavlardan kurtararak geri dnd. 1353 tarihinde, bu yardma minnettar olan mparator, Gelibolu yarm adasnda, anakkale Boaznn Avrupa kys zerinde kk impe kalesini Avrupa'ya geerken kolaylk olsun diye Sleyman Paa'ya hediye etti. Daha nceki geilerden farkl olarak, artk Osmanl Beylii, Rumeli'nde hukuken ve fiilen var olmulard. Trk tarihinin nemli olaylarndan olan Rumeli'ye geiin kahraman Sleyman Paa, Lleburgaz ve orlu'yu da fethettikten sonra, 1357 ylnda atnn ayann srmesi sonucunda derek vefat etti. Rumeli fetihlerini onun yerine ehzade Murd devam ettirdiyse de, bu acya dayanamayan 81 yandaki Sultn Orhan, 1362 ylnda Nisan aynn sonlarna doru vefat etti. Orhan Bey, kaynaklardan rendiimize gre hayat boyunca 4 hanmla evlendi. Bunlarn ayn zamanda hanmlar olduu dnlmemelidir. Bu hanmlar ve bunlardan doan ocuklar srasyla unlardr: 1) Nilfer Htn (Holofira): Yarhisar Tekfu'runun kzdr; Mslman olup Nilfer adn almtr. Sleyman Paa, I. Murad ve ehzade Kasm'n annesidir. 2) Aspora Htn: Bizans mparatoru'nun kzdr; ehzade brahim ve Fatma Sultn'n annesidir. Mslman olmutur. 3) Theodora Htn: Mslman olmad ve evliliin ksa srd anlalyor. ehzade Halil'in annesidir. 4) Eftandise Htn: Mahmd Alp'in kzdr. Sultn Orhan zama nik'deki ilk yksek tahs halefi olan ve yaya ile Hoca, Osmanl Devleti'n Kayseri ve maneviyt re Ahi Evran ve Musa Abdal 11. Sultn Orhan, m bul edilmektedir; re, imza att ilk Sultn Orhan'n Devleti'nin bir > dan dolaydr. Sult 1) Orhan Bey, lerinden olan ake)* Kara Halil'in tavsly halifenin ad; tarafndan bastrld} sikkenin bulunmas,! 2) Osmanl I Bey'in zamannda 1 Al'addin Paa leyman Paa da Alp, Kara Mrsel, \ 3) Sultn Ort dna yaya adn \ da msellem ad tayinine giriti' Kara Halil'i tay 4) Osmanl t se de, Osmanl I Bey tesis etmlj ve itaatsizlik < tekili, andarl J eden Trkmenler* ndan, ra'iyyetlljl J tayinatlan ve t '" Neri, KtH(] mal, Tevrlh-II-lfl sh. 40-65; / Uzunarl, C Tarihi, sh. 3 Tarih ve tik S III. AndronikosA BLNMEYEN OSMANLI 41

Sultn Orhan zamanndaki byk ilim adamlar ve maneviyt reisleri arasnda, znik'deki ilk yksek tahsil messesesinin mderrisi Davud- Kayser, sonradan onun halefi olan ve yaya ile msellemin tekilinde fikir veren Al'addin Esved veya Kara Hoca, Osmanl Devleti'nin ilk Bursa Kads ve Kazaskeri andarl Kara Halil, Hasan- Kayser ve maneviyt reislerinden ise, Seyyid Ahmed-i Kebr-i Ruf', Karaca Ahmed, Ahi Evran ve Musa Abdal bata gelen simalardandr10. 11. Sultn Orhan, neden Osmanl Devleti'nin gerek kurucusu olarak kabul edilmektedir? Bata ilk Osmanl akesinin bastrlmas olmak zere, imza att ilklerden bazlar nelerdir? Sultn Orhan'n Osmanl Devleti'nin gerek kurucusu kabul edilmesi, Osmanl Devleti'nin bir devlet olarak btn messeseleriyle onun zamannda ortaya kmasndan dolaydr. Sultn Orhan'n imza att ilkleri ylece zetlememiz mmkndr: 1) Orhan Bey, Bursa ve znik'i fethettikten sonra bamszln en nemli almetlerinden olan akeyi yani gm sikkeyi, 1327 ylnda Bursa'da Bursa Kads andarl Kara Halil'in tavsiyeleriyle bastrd. Bu sikkenin bir tarafnda kelime-i ahadet ve drt halifenin ad; dier tarafnda ise 727 hicr tarihi ve Kay Boyu iareti ile Bursa'da kimin tarafndan bastrldna dair bilgi bulunmaktadr. Son zamanlarda Osman Bey'e ait bir sikkenin bulunmas, bu ilki ortadan kaldrmaktadr. 2) Osmanl Devleti'nin en yksek idar, adl ve siyas makam olan Divan da Orhan Bey'in zamannda temellendirilmeye balanmtr. lk vezr olarak Hac Kemlddin olu Al'addin Paa tayin edilmitir. Ayrca Sultn Orhan'n oullar Al'addin Paa ile Sleyman Paa da vezirler arasnda yer almaktadr. nemli beyler arasnda ise, Konur Alp, Kara Mrsel, Hac l Bey, Evrenos Gz ve Aka Koca bulunmaktadr. 3) Sultn Orhan ilk defa bin kadar Trk gencinden daim bir ordu tekil ederek a-dna yaya adn verdii gibi, bin kadar da svari yani atl asker tertip ederek adlarna da msellem adn verdi. Bu arada Al'addin Esved adl lime danarak bir ordu kads tayinine giriti ve Osmanl Devleti'nin ilk kazaskeri olarak da Bursa Kads andarl Kara Halil'i tayin etti. 4) Osmanl tarihilerinin beyanna gre, Hammer gibi baz batl tarihiler itiraz etse de, Osmanl Devleti'ndeki ilk muvazzaf asker olan yenieri tekiltn da Orhan Bey tesis etmitir. Zira kaynaklara gre, yaya ve msellemlerin suiistimale balamalar ve itaatsizlik gstermeleri zerine, Hristiyan esirlerden devirilmi muvazzaf bir ordu tekili, andarl Kara Halil tarafndan tavsiye edildi. Neticede, "...nki Rumeiierinde akmcik eden Trkmenler ve daha nce ihdas olunan yaya ve msellemlerle l-i Osman'n ayakta durmas zorlatndan, ra'iyyetlii kabul eden Hristiyanlarn din ve genlerinden birka ylda bir bin nefer kadar alnp tayinatian ve ulufeleri verilmesi kararlatrld". Daha sonra da I. Murad devrinde esas tekilt10 Neri, Kitb- Cihnnm, c. I, 147-191; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, sh. 195-196; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter, (ner. erafettin Turan), Ankara 1991, sh. 198-208; l, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 4065; Ahmed Uur neri, sh. 67-108; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 27-31; Kantemir, c. I, sh. 73-86; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 117-162; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 103-105; Aksun, Osmanl Tarihi, sh. 36-50; Gkbilgin, M. Tayyib, "Orhan", A; Uzunarl, smail Hakk, "Gz Orhan Bey'in Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", Belleten, c. IX, say 34(1945), sh. 207-211; Mrmrolu, VL., "Orhan Bey ile Bizans mparatoru III. Andronikos Arasndaki Pelekano Muharebesi", Belleten, c. XIII, say 50(1949), sh. 309-321. , . . 42 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI landrlmasna ve hatta baz tarihilere gre, yenieri adyla adlandrlmas yoluna gidildi. Bylece asker tarih asndan dnyada ilk muvazzaf orduyu kuran, 1326 ylnda yenieri tekiltn tesis eden Osmanl Devleti olmutur. Dnya asker tarihinde bunu, 120 sene sonra 1447 tarihinde VII. arl'n FrankArr adyla adlandrd muvazzaf asker takip etmektedir.

5) Osmanl eitim tarihinde ilk yksek eitim messesesi de, Orhan Bey zamannda znik'te almtr. ki byk Hristiyan Konsl'nn topland znik fethedilince, Ayasofya Kilisesi Camiye evrilmi, bir Manastr da medreseye evrilerek mderrisliine de Fakh Davud- Kayseri tayin olunmutur. ; 6) Baz kaynaklara gre, Trke'nin ilk resm dil olarak kabul de Orhan Bey zamannda olmutur. Zira Orhan Bey zamanndan itibaren ilk defa, bir devletin yrtmeye ve yargya ait yazl belgeleri Trke yazlmaya balanmtr. Dolaysyla bu gr doru kabul edildii takdirde, (ki tarih belgeler bunu dorulamaktadr, elimizde Sultn Orhan devrine ait Trke i'lm, hccet, vakfiye, tapu kaytlar ve benzeri Trke yazl belgeler az da olsa mevcuttur) Karamanolu Mehmed Bey'in ilk resm olarak Trke'yi kullandna dair izah tarz, Osmanl asndan farkl bir yne ekilmektedir".. III- SULTN MURD HDVENDGR DEVR 12. Sultn I. Murd', ocuklarn, hanmlarn ve zamannda Osmanl Devleti'nin genileme alanlarn ksaca aklar msnz? Osmanl tarihinde I. Murd, Murd Hdvendigr ve Gazi Murd Hdvendigr adlaryla anlan Sultn Murd, 1326 (726 H) ylnda dnyaya geldi ve 1362 Mart aynda 35-36 yalarnda iken Osmanl Padiah olarak tahta geti. Hdvendigr, hkmdar demektir ve sonradan o zaman Osmanl Devleti'nin baehri olan ve kendisinin de valilik yapt Bursa'ya da Hdvendigr Sanca ad verildi. Seferlerine Ankara'nn yeniden fethiyle balayan Sultn Murd, 1362 Temmuz'unda Edirne'yi zabtetti ve kendisine yeni baehir yapt. Bunu Balkanlarn nemli bir merkezi olan Filibe'nin fethi takip etti (1363). Osmanl Devleti'nin Avrupa topraklarnda bu ilerleyii Hristiyanlar korkuttu ve Papa V. Urbanus'un tahrikiyle Osmanl Devleti ilk hal seferine maruz kald. Ancak 60.000 kiilik hal ordusu 10.000 kiilik Hac lbe komutasndaki Osmanl ordusunun yapt bir baskn sonucunda snd ve tarihe Srpsnd zaferi olarak geti (1363). Bunu Srbistan'n bir ksm ile Bulgaristan'n Osmanl'ya ilhak takip etti ve 1365 ylnda da Dubrovnik (Raguza) ile ilk milletleraras andlama imzaland. 1375'de Hamidoullar sembolik bir bedelle topraklarnn yarsn Osmanlya terk etti ve bylece Germiyanolu ile Karamanolu arasna Osmanl girmi oldu. 1383'de Candaroullar Hamidoullarnn arkasndan Osmanl'y metb' tanynca, Karaman oullar rahatsz olmaya balad ve 1386'da Osmanl Karamanoullar ihtilaf balad. 11 l, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 40-44; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 27-31; Ahmed Cevd, Tarih-i Asker-i Osman, stanbul 1297, Kitab- Evvel, sh. 7-8; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 124-128; Uzunarl, smail Hakk, "Gz Orhan Bey'in Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", sh. 207-211; Uzunarl, smail Hakk, "Gz Orhan Bey vakfiyesi. 724 Reblevvel-1324 Mart.", Belleten, c. V, say 17-18 (1941), sh. 277-288; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 36-50. ..... .. ... ... ... .....,,....... -.,.., Her ne kadar,! oullarn datp) Osmanl'nn bozguna uratt Bulgari le Ulah Kosova'da 20 H ordusu, 1.1 kadar srecek < Milo Oblll adl) larak ehid edildi j haz/resine gm Osmanl'nn eline i bede bizzat bulu 500.000 km!'lfk t Batl tarih er din mensu hasebiyle dost < zirvedeydi. Her asl yenieri ve i ilk kuatan Os Murd H ehliyetli devleti tn Murd zarr zikretmek gen Maliye te; Acemiolanlan 1 Vezir o!du ve i arasnda ise, t tnda bykf hur SaruaJ zikn Asrndakf kadlarnd

s unvan ZE Marya' kz. 4-1 Yldrm f Bey; 7"IMIft [i; t llfcnuO |l73-188;tl iffetti BLNMEYEN OSMANLI 43 Her ne kadar, Sultn Murad'n olu ehzade Byezid kahramanca savaarak Karaman oullarn datp Yldrm unvann aldysa da, bunu frsat bilen Srp Kral Balkanlarda Osmanl'nn zerine yrd ve hatta Timurta Paa komutasndaki Osmanl ordusunu bozguna uratt (Plonik Olay, 1387). Bundan cesaret alan hal ordular, Srp ile Bulgari ile Ulah ile, hep birlikte Osmanl Devleti'nin aleyhinde ittifak ettiler ve Kosova'da 20 Haziran 1389 gn Osmanl ordusu ile kar karya geldiler. Osmanl ordusu, I. Kosova Zaferi diye tarihe geen zaferle hal ordularn yendi ve 500 yl kadar srecek olan Balkan Hakimiyetini balatm oldu. Ancak bu gzellikler arasnda, Milo Obili adl yaral bir Srp askeri tarafndan Murd Hdvendigr hanerle vurularak ehid edildi (20.6.1389) ve Bursa'ya nakledilerek kendi adna yaptrlan Cami haziresine gmld. Osmanl Devleti Balkanlara hkim olmu, Bulgaristan tamamen Osmanl'nn eline geerken Srbistan'n da nemli bir ksm feth edilmiti. 37 muharebede bizzat bulunan Sultn Murd, 27 yl iinde babasndan ald miras 5 kat artrarak 500.000 km2'lik bir byk devleti Osmanl milletine miras brakyordu. Batl tarihilerin de itirafyla, fethettii topraklarda Ortodokslara, Katoliklere ve dier din mensuplarna kendi dindalarndan daha iyi davrand. Verdii szde durmas hasebiyle dost dman herkes tarafndan sevilir hale geldi. Devlet tekiltlnda da zirvedeydi. Her ne kadar yenieri tekilt babas zamannda kurulmaya balansa da, asl yenieri ve acemi olanlar tekiltlarn kuran ve gelitiren kendisi oldu. stanbul'u ilk kuatan Osmanl Padiah da kendisiydi. Murd Hdvendigr' muvaffak eden sebeplerin banda onunla birlikte alan ehliyetli devlet adamlarn zikretmek gerekiyor. Bunlarn banda, bir gre gre Sultn Murd zamannda ihdas edilen kazaskerlie ilk defa getirilen andarl Halil Efendi'yi zikretmek gerekiyor. Bu vazifeye gelir gelmez, Karamanl Kara Rstem'in de yardmyla Maliye tekilt tanzim edildi ve Sultn Orhan zamannda balatlan Yenieri ve Acemiolanlar Tekilatn btn ayrntlaryla kurmaya muvaffak oldu. 1372 ylnda da Vezir oldu ve artk Halil Hayreddin Paa diye anlmaya baland. Dier devlet adamlar arasnda ise, Halil Hayreddin Paa'nn olu Ali Paa'y, yenieri ve acemi olan tekiltnda byk pay bulunan Timurta Paa ve Lala ahin Paa'y, kahramanlklar ile mehur Saruca Paa, Evrenos Be, ne Be, Paa Yiit, Mstecap Suba ve Hac lbe'i zikretmek gerekmektedir. Asrndaki limlerden ise Aksaray'l Cemlddin Muhammed bin Muhammed, Bursa kadlarndan ve Kdzade-i Rum'nin babas Mahmd Bedreddin ve de Azerbaycan Kads unvanyla mehur Mevln Burhnddin'i zikretmek gerekmektedir. ZEVCELER: 1- Gliek Htn; Yldrm Byezid'in ve Yahi Bey'in Annesi. 2Marya Thamara Htn; Bulgar Kralnn kz. 3- Paa Melek Htn; Kzl Murad bey'in kz. 4- Candar Oullarndan bir beyin kz. 5- Bulgar Beyinin kz. OCUKLARI: 1-Yldrm Byezid. 2-Ya'kub elebi. 3- Savc Bey. 4- brahim Bey. 5Yahi Bey. 6- Halil Bey; 7- zer Htn; 8- Sultn Htn. 9- Nefise Melek Sultn Htn'2. 12 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 31 vd.; Al, Knh'l-Ahbr, V, sh. 6577; Al, Ahmed Uur neri, sh. 108-131; Kantemlr, c. I, sh.87-93, Aksun, Osmanl Tarih!, c. I, 51-70; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 162-186; Uzunarl, "Osmanl tarihinin lk Devirlerine Ait Baz Yanllklarn Tashihi", Belleten, c. XXI, say 81-84 (1957), sh. 173-188; Uluay, aatay,

Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 3. Bask, Ankara 1992, sh. 6-7; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 107-108; Byk Trkiye Tarihi, c. I, 284-305. 44 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEY?:, 13. Devirme sistemi nedir? Hristiyan ailelerin ocuklar zorla ve zulmle mi alnmtr? Bugn Avrupallar kadar memleketimizde de en ok merak edilen ve meselenin esas bilinmeden deiik yorumlar yaplan ve arptlan konulardan biri de kapu kullar ve bunun kaynan tekil eden devirme usuldr. Bu sebeple zellikle devirme usulnn hukuk ve tarih gerekelerini bilmek icab eder. Kap kullar tabirini bahane ederek, btn devlet memurlarnn Padiahn kleleri olduklarn ileri srenler ise, bu meselenin izahn zaruri hale getirmektedirler. nemle ifade edelim ki, Osmanl Devletinde penik olan, acemi olan veya devirme olan ifadeleriyle anlatlan ve halk ile Batllar arasnda Hristiyan ailelerin ocuklarnn zorla alnarak nce kle yaplmas, sonra da Osmanl ordusunda grev verilmesi ve ocuklarn eliyle ana ve babalarnn ldrlmesi eklinde takdim edilen asker messese, Yenieri Tekiltdr. Bu tr anlayn nasl hatal olduu, biraz sonraki izahlardan daha iyi anlalacaktr. Herkesin bildii gibi, Kap Kulu Ocaklar ve bunlarn banda gelen Yenieri Tekilt, Osmanl Devleti'nin merkez ordusundaki vurucu gtr. Bu sebeple de Kapkulu Ocaklar denilen asker tekiltn ekirdek ksmdr. Yenierilerin sahip olduklar iktisad, sosyal ve idar imtiyazlardan dolay, devletin ykselme devirlerinde, Osmanl Devletinin Yenieri Tekiltnda grev almak, Mslman ve gayr-i mslim herkes iin bir ereftir. Zira devletin asker ve mlk erknnn ou da bu ocaktan yetimedir. Osmanl Devleti'nde Yenieri Ocaklarna asker temin eden iki nemli kaynak vardr: A) Penik Olanlar ve Acemi Ocaklar. B) Devirme Usl ve Acemi Olanlar. imdi bunlar aadaki sorularn cevaplarndan daha iyi renelim. 14. Penik Olanlar ne demektir? Osmanl Devleti, Acemi Ocaklarnda kimleri ne hakla toplamtr? Kanunla m yoksa keyf mi yapmtr? I. Murad'dan Ftih Sultn Mehmed zamanna kadar Yenieri Tekiltnn ihtiyc olan genleri temine yarayan penik olanlardr. Penik olanlar ne demektir ve nasl devirilir? Bunu biraz izah etmeliyiz. Bilindii gibi, slm'a gre sava esirleri ganimetlerden saylmaktadr. Ganimetin bete biri ise, Kur'n'n emriyle devlete aittir. Devlet, bu bete birlik hakknda, kamu yararna uygun olarak istedii gibi tasarrufda bulunur. te genel olarak Osmanl hukukunda devletin bu bete birlik Kur'n'la sabit olan hakkna Farsa olarak pen-yek (1/5) ve halk dilindeki ifadesiyle penik ad verilmitir. slm Hukukuna gre, savalarda elde edilen esirler hakknda yaplacak muamele hususunda Mslman devlet idaresi, en azndan u seimlik haklara sahiptir: 1) Sava hukukunun gerei ve slmiyeti yaymak gayesiyle gerekiyorsa devlet reisi onlar ldrtebilir. 2) Mslmanlara hizmet etmeleri iin onlar kle olarak kullandrabilir. 3) Onlarla zimmlik anlamas yapabilir. 4) Hanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel (fidye) karl onlar salverebilir. te I. Murad Hdvendigr, byk hukuku Karamanl Rstem'in teklifi ve andari r erkeklerdi kanun hai mistir. De. alnanlara: Toyca memur tarr yordu. Pen., statsne .. bolu'da ve: lman ve T,. da Acemi 0' syla yan v n t?-"'' onlara bir n. mala1 alaka:.. ,. gerileme <fc okuy bir on, Ki serimizde t. 15, Devi1 D muvak' arttr. dnya . sper almak :, ) cizye PNLI uuBLNMEYEN OSMANLI

andarl Kara Halil Efendi'nin meruiyetini izah etmesi zerine, harpte esir alnan erkeklerden bete birini devlet hesabna ve asker ihtiyacn karlamak zere almay kanun haline getirmi ve bu tarihten sonra, bu usule yanl telffuzla penik ad verilmitir. Devlet, askerlie elverili olmayanlardan da penik resmi alm, asker olarak alnanlara penik olan denmitir. Toyca denilen aknc subaylarnn ve aknclarn ald esirler, peniki denilen bir memur tarafndan toplanyordu. Acemi ocann temelini bu penik olanlar tekil ediyordu. Penik olanlar adyla toplanan bu sava esiri genler, bir nevi devletin kleleri statsne sahip oluyor; ancak kendilerine kle muamelesi yaplmyordu. Evvela Gelibolu'da ve sonra da stanbul'da tekil olunan Acemi Ocaklarna verilmeden evvel Mslman ve Trk ailelerin yanna veriliyordu. Mslman olup Trk terbiyesi aldktan sonra da Acemi Ocaklarnda asker eitim gryorlard. Burada asker eitim gren ve dolaysyla yar hrriyetine de kavuan bu genler, asrlarca Osmanl Devletinin vurucu gcn tekil eden Yenieri Ocann ekirdeini oluturmulardr. Osmanl Devleti, esirleri kle yapmak veya Avrupallar gibi satmak yerine, hem onlara bir nevi yar hrriyetlerini kazandrm, hem de kendi rzalaryla Mslman olmalarn salamtr. Bu ekilde devirilen penik olanlarnn, zulmle veya hakszlkla alakas yoktur. Bunun Kanunnmesini neretmi bulunuyoruz. Ancak duraklama ve gerileme dnemlerinde, ok byk zulmler yapldn Osmanl Siysetnmeleri'nden okuyoruz. Maalesef, penikiler, ailelerden zulmen olan aldklar oka meydana gelen bir olay olmutur. Kanunla dzenlenen bu mevzuyu merak edenler, Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde nerettiimiz Devirme ve Penik Kanunnmelerini tetkik edebilirler13. S. Devirme Usl nereden ve neden kmtr? ocuklar zorla m annelerinden alnmtr? Devirmenin balama sebeplerini ylece zetlemek mmkndr: 1) Yldrm Byezid'in Ankara malbiyetinden sonra fetihlerin duraklamas, hatt muvakkaten gerilemesi sebebiyle yeniden esir elde edilememesi Acemi olan ihtiyacn arttrmtr. 2) Ayrca bugn Amerikan ordusunda asker olmak iin can atan ok sayda nc dnya lkesi vatanda insanlarn mevcut olduu inkr edilemedii gibi, o gnn tek sper gc olan Osmanl Devletinin en nemli ordusu olan Yenieri Tekiltnda grev almak iin Mslman ve Hristiyan her evreden talepler gelmeye balamtr. 3) Bir dier nemli sebeb de gayr-i mslimlerin askerlik edemeyileri ve buna kar cizye vergisi demeleri sz konusu olduundan, gayr-i mslimler ve zellikle Osmanl hayran Bulgar, Arnavut, Bosnal ve Ermenilerin Osmanl Ordusunda grev alma arzular gittike art gstermitir. te btn bu sebeblere dayanan Osmanl Devleti, belli bir kanun ve kaide ere13 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 34; li, Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa Ktphanesi, nr. 311, vrk. 92/a-93/a; Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri I-IX, stanbul 1990-1996, c. II, Devirme Kanunnmesi, sh. 123-127; Penik Kanunnmesi, 128-134. 46 BLNMEYEN OSMANLI BLlNMflII vesinde, sadece gayr-i mslim Bulgar, Arnavut, Bosna yerlileri ve Ermenilerden, hem rzlar dahilinde olmak ve hem de belli bir kaide dhilinde yaplmak artyla, her krk haneden bir tane 14 ila 18 ya arasnda genci, Osmanl Ordusunun temelini tekil eden Yenieri Tekiltna girmek veya Saray'da nemli vazifeler yapmak zere devirmeye balamtr. Bu usule devirme adnn verildiini ve bunun Kanunnmesinin hazrlandn gryoruz. Usl hakknda bilgi vermeden evvel u bir ka hususun bilinmesinin zaruret olduu kanaatindeyiz: A) Yenieri tekiltna girmek veya Saraya girmek nemli bir eref olmasndan ve hatta bu yolla Yenieri olan yahut Saray'a girenler, belli bir mddet sonra nemli mlk ve asker makamlara geldiklerinden dolay, gayr-i mslim genler ve ailelerin bunu arzuladklarn aka gryoruz. Diyrbekir Beylerbeyi ve sonradan da Msr Beylerbeyi olan Hsrev Paa bu ykselenlere verilecek en bariz misldir. Mimar Sinan devirme yoluyla Mimarballa kadar ykselmitir. Hatta

Mslman Bonaklar, Mslman olduklarndan dolay kendi ocuklar devirilmeye tbi tutulmadndan, srarla bu kanun gerei ocuklarnn toplanmasn kendileri arzu etmilerdir. Israrl arzular zerine, Mslmanlardan sadece Bonaklar devirme kanununa tabi olmulardr. Bunlara Poturoullar denmektedir. B) Bu devirmeden kast, rzs dairesinde kalmak artyla nce Mslman Trk a-ilelerin yanna verilerek Mslmanlatrmak ve Trkletirmektir. Ancak bunun zorla ve cebirle yapldna dair bir ikyet sz konusu deildir. Belki devirmeye tbi olmayan Yahudi, Rus ve Rumlardan neden bizden de almyorsunuz? eklinde sitemli arzular vardr. Bu sylediklerimiz, ykselme dnemi iindir; gerileme dneminde devirmecile-rin trl trl zulmler yaptklar, maalesef dorudur. C) Biraz sonra zikr edeceimiz gibi, Avrupallarn anlatt tarzda, kk ocuklar ana ve babalarndan zorla alnyor deildir. Belki 14-18 yalar arasndaki delikanllar alnmaktadr. D) En nemlisi de devirme yoluyla Acemi Ocana ocuunu veren gayr-i mslimler belli vergilerden mu'f tutulduklarndan, kendi elleriyle ve hile yaparak ve hatta devirme memuruna rvet vererek ocuunu Acemi Olan yapmaya almlardr. E) Btn bunlarn yannda insan unsurunun girdii hi bir ite suiistimal olmamas mmkn grlmediinden, bu konuda da baz suiistimaller olmu olabilir14. m-;' yar:: tayden: Aatest dan ve e. 16. Devirme usul nasld? Acemi Olanlar nasl yetitiriliyordu ve bu dzen nasl bozuldu? htiyaca gre be senede bir ve bazen daha uzun faslalarla Hristiyanlardan (Yahudilerden alnmazd) 14-18 ya arasndaki ocuklarn grbz ve salam olanlar alnrd. Evvel, Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan'dan, daha sonralar Srbistan ve Bosna-Hersek'ten ve Macaristan'dan XV. Yzyln sonlarndan itibaren yava yava Anadolu'daki Hristiyan tebaadan, XVII. Yzylda ise umumi olarak btn Osmanl 4 Ayverdi, Smiha, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1999, sh. 134-136. SOK da T: BLNMEYEN OSMANLI V7 memleketlerindeki Hristiyan tebaadan devirme alnd. Devirmeye lzum hsl olunca Yenieri Aas Divana ba vurarak ihtiya miktarn bildirir ve devirmeye gidecek olan Ocak Aalarn seerdi. Bunun zerine devirilecek mntkalara emirler gnderilerek Sancakbeyi, Kadlar ve Toprakl svarilerin yardm temin olunur, ayrca Ocaktan bir Devirme emini ile bir Devirme memuru tyin edilirdi. Devirmenin kadlarn kontrolnde yapld kesindir. Devirme Aas da denilen Devirme memurunun eline ferman ile birlikte ayn eyleri bildiren bir Yenieri Aas mektubu verilirdi. Fermanda, her mntkadan alnacak olan adedi kazalara gre tesbit edilmiti. Devirme memuru bu mntkalar bizzat gezerek evsaf haiz ocuklardan krk evden bir olan hesabyla devirirdi. 14-18 ya arasnda olanlar tercih olunur ve evliler alnmazd. Devirilen olann ky, kazas, sanca, baba ve anasnn ve sipahinin isimleri, ya, btn ekli ve Src denilen sevk memurunun ad bir deftere yazlr, bu defter iki nsha olur, biri Devirme memurunda, biri Src denilen grevlide bulunurdu. Kanun mucibince ocuklarn en asilleri, papaz ocuklar, iki ocuu olann biri, birka ocuu olann en gzeli ve shhatlisi seilirdi. Ailenin tek ocuu alnmazd. Alnacak olanlarn orta boylu olmasna dikkat edilirdi. Uzun boylulardan ise vcudu mtenasip olanlar saray iin devirilirdi. Yahudiler hi alnmazd. Rus, ingene ve Acemlerden olan devirmek katiyen yasak idi. Devirilen ocuklar, hkmet merkezine sevk olunurdu. ocuklarn devirildii yerden sevk masraf ve Kzl aba ile Sivri klah'dan ibaret elbise paralar iin

beher olan bana Hil'at-baha veya Kul akesi adyla bir miktar para alnrd. Bu para ilk zamanlar yz ake kadarken XVII. Yzylda 600 akeye kadar kmt. Tek oul, Yahudi ve evlilerden baka ky kethdas olu, oban ve srtma, kse, kel, doutan snnetli, Trke bilen, sanat sahibi, stanbul'a gelip gitmi, ok uzun veya ok ksa boylu olanlar da devirilmezdi. Yalnz Bosnal olan ve Poturoullar denilen Mslman ocuklarnn saray ve Bostanc Oca iin devirilmelerine msaade edilmiti. Trabzon Hristiyanlarndan da olan devirilmezdi. Yavuz Selim devirme usuln kaldrmsa da, XVI. Yzyln sonlarnda gene konmutu. Istabl- mireye ait ayrlar bitikleri, muhafaza ettikleri, atlara bakp daha baz hizmetler grdkleri iin stanbul civarnda Kartal ve Kadky Hristiyanlar da devirme vermekten muaf tutulmulard. Devirilen olanlar devlet merkezine gelince iki gn istirahat eder, olanlara ahadet getirtilip Mslman edilirdi. Sonra Yenieri Aas tarafndan tefti olunur, ilerinde snnetli bulunup bulunmadna baklr, uygun kanlar ekl defterine kaydolu-nup Acemi Oca cerrah tarafndan snnet edilirlerdi. Bunu mteakip becerikli ve seviyeli olanlar saray iin, grbzceleri Bostanc Oca iin ayrlr, brleri Anadolu ve Rumeli aalar vastasyla Trk kyllerine datlrd. Buna Trk'e vermek denirdi. Orada muayyen bir mddet hizmet ettikten ve hem slm' ve hem de Trke'yi rendikten sonra ekali yoklanp Acemi Olan yazlrlard. Bu yazlmaya Torba yazs, yazlanlara da Torba olan denirdi. Acemi Ocanda asker ve meslek eitim grenler, kabiliyetlerine gre Yenieri Tekiltna, Enderun Mektebine veya baka yerlere alnrd. Bunlardan sadrazam, paa, Sancakbeyi ve benzeri mlk ve asker makamlara ykselenler ounluktayd. Osmanl Devleti'nin duraklama ve gerileme dnemlerinde, devirme kanunlarnn uygulamasnda da ciddi manada aksaklklar ve hatta zulmler yaandn maalesef 48 BLNMEYEN OSMANLI Siysetnmelerden okuyoruz. Olan devirmeye memur olan zaarc veya sekbanlarn kendi keyifleriyle iler yaptklarn; kanunen bir olu olan zimmden devirme yaplamamasna ramen, rvet alarak ve zulmen bu yola bavurduklarn; itiraz eden erkekleri ayaklarndan ve kadnlar da salarndan astklarn ve buna benzer ciddi hatalar yapldn Tarihi li anlatmaktadr. te Yenieri Tekiltnn iki nemli kayna bunlard. Bu iki kaynak suiistimal ile bozulunca Yenieri Tekilt ve Devlet Tekilt da bozulmutu15. 17. Yenierileri, bunlarn aalarn ve merkezdeki asker tekilt yani Kap Kulu Ocaklarn ksaca zetler misiniz? slm Hukuku asndan bunlarn izahn nasl yaparsnz? Trk milleti asker bir millettir. Osmanl Devleti de selefi olan dier Trk Devletleri gibi asker bir devlet olmutur. Bu sebeple mal hukukunu, toprak rejimini ve devlet tekiltn asker gayelere uygun olarak tanzim etmitir. Osmanl Devleti'nin ikinci padiah olan Orhan Gz, Yaya ve Msellem denilen piyade ve svari tekiltn kurmutu. Yayalar, sefer zamanlarnda gnde iki ake yevmiye ile hizmet eden, seferden sonra ise ziraat iine dnen ve vergiden muaf olan daim ve cretli bir piyade ordusuydu. Msellem ise, benzeri zelliklere sahip muvazzaf svarilere denmekteydi. I. Murad, babasnn bu eit askerlerini aynen korumakla birlikte, Osmanl ordusunu yeniden tanzim etmiti. Osmanl Devleti'ni zaferden zafere koturan ve ancak bir buuk asrda tekilt tamamlanabilen bu yeni dzenlemeye gre Osmanl ordusu iki ksmd. A) Kap Kulu Askerleri ve Yenieri Aas: Bizzat devlet reisi demek olan padiaha bal olmak zere daim ve maal (ulfeli) bir yaya ve atl ordusu demek olan kap kulu askerleridir. Bunlara kap kulu denmesinin sebebi udur: slm hukukuna gre savalarda elde edilen esirler hakknda yaplacak muamele hususunda devlet bakan u seimlik haklara sahiptir: a) Sava hukukunun gerei ve slmiyeti yaymak amacyla gerekiyorsa devlet reisi onlar ldrtebilir. b) Mslmanlara yararl olmas iin onlar kle olarak kullandrabilir. c) Onlarla zimmlik andlamas yapabilir, d) Hanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel karl onlar salverebilir. Bata Gelibolu ve stanbul Acemi Oca olmak zere Acemi Ocaklarnda yetitirildikten sonra, andarl Kara Halil'in gayretleriyle Yenieri adyla

padiahn daim hassa ordusu haline getirilmilerdir. Zamanla devletin en nemli vurucu gc haline gelen bu asker grubun ilk ekirdei "esirlerin Mslmanlar yararna kul (kle) olarak istihdam" eklindeki er' hkmden kaynakland iin kapkulu askerleri adn almsa da, daha sonraki dnemlerde bunlara kle muamelesi yaplmad gibi, ayn zamanda fethedilen lkelerin Mslmanlatrlmas ve Trkletirilmesine hizmet eden devirme usulyle, esir olan ve olmayan Hristiyan ocuklar da Yenieri Oca'nn nemli kayna haline gelmilerdir. Ulfeli askerler de denen kap kulu askerleri yayalar ve svariler " li, Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa Ktphanesi, nr. 311, vrk. 92/a-93/a; Ercan, Yavuz, "Devirme Sorunu, Devirmenin Anadolu ve Balkanlardaki Trkleme ve slmlamaya Etkisi", Belleten c. L, say 198(1986), sh. 679-725; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IX, sh. 127-415 (Yenieri Kanunnmesi); Sertolu, Mithat, Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986, Devirme ve Bonak Maddeleri, sh. 54-55, 84-85; Ayverdi, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, sh. 134-136. ler ayrten. (*S nn< hV ze.., -... Ent nuMJ BLNMEYEN OSMANLI diye ikiye ayrlmtr. a) Yayalar: Bunlarn en nemlileri; Acemi Olanlar: Rumeli ve Anadolu eyletlerinden devirilen yarar olanlar, devlet erknnn hizmetine ve acemi ocaklarna tevzi edilirdi. Belli bir hizmet mddetinden sonra acemi olan olur ve yenierilie gemeye hak kazanrlard. Yenieriler: Bunlar Osmanl ordusunun temelini tekil ediyordu. Kendi aralarnda cemaat ortalar (ser piydegn), aa blkleri ve sekbanlar diye e ayrlmlard. Cebeciler: Orduya harp malzemelerini temin eden bir asker snft. b) Svariler: Bunlar da Sipah (krmz bayrak bl), Silhtar (sar bayrak bl), Azep (hafif piyade) ve Aknclar gibi ksmlara ayrlmlard. Yaya, yrk ve msellem gibi gruplar artk nc plndayd. Kapkulu askerlerinin temelini tekil eden Yenierilerin miri Yenieri Aasdr. (Aay- Yenieriyn- Dergh- Ali). Yenieri aas, Yenieri oca ve Acemi ocaklarndan sorumlu tek yetkilidir. Vezirlik rtbesine sahip olan Yenieri Aalar, Divan- Hmyn'un yesidirler. Ayrca divanda grevli olan ve Rikb- Hmyn veya zengi Aalar denen aalarn reisidir. En nemli yetki ve vazifeleri unlardr: stanbul'da ve evresinde er'e ve kanuna aykr grd eyleri yasaklar; sulular, eer bal bulunduu bir daire varsa yetkililere teslim eder, yoksa bizzat er' cezalarn verir. ehrin asayiini temin iin daima kol dolap gezer. Tutuklad sulular Yenieri ocandan deilse ve cezalar idam ise sadrazama gnderir. Ocaktan ise sadrazamdan izin almak artyla lm cezasn da kendisi verir. Bu adan Yenieri aasnn asker yarg yetkisinin de olduu grlmektedir. Yenieri aas, ocan btn idar ilerini yrtmeye ve tayinleri yapmaya da yetkilidir. Bu hususlarda padiahn vekilidir. Ancak nemli meseleleri sadrazama arz etmekle memurdur. Bunun iin her aramba sadrazama gelir. Yenieri aas, ocan ilerine, yenierilerin maa ve terfilerine, ocak gvenliine ve yenieriler arasndaki davalara bakan ve ikyetleri dinleyen Aa Divannn da reisidir. Divann yeleri arasnda Sekbanba, Kul Kethdas ve stanbul Aas gibi zabitler bulunmaktadr. Divan Aa Kapusu denen yerde toplanr ve dava, er' bir meseleye taalluk ediyorsa kadya havale olunurdu. Bu bir eit asker mahkemeydi. Osmanl Devleti'nin nce genilemesine ve sonra da gerilemesine vesile olan Yenieri Oca, 464 yllk uzun bir mrden sonra,1241/1826 ylnda ilga edilmitir. Ocan ilga ediliine vak'a-i hayriye ad verilmitir. zetlemek gerekirse, Osmanl ordusunun ilk ksmn tekil eden ulfeli yani mill ve profesyonel askerler ksmd; Birincisi, Kapkulu askerleriydi, ikincisi, saray halk ve i halk da denen saray askerleriydi. ncs de, kaptan- deryann emrindeki tersane halkyd.

B) Eylet Askerleri: Bunlarn banda tmarl veya toprakl svariler de denilen sipahiler gelmektedir. Hafif piyade demek olan Azepler, Aknclar, Yayalar, Yrkler ve Msellemler de bu gruba dahildir16. 16 Molla Hsrev, Drer ve Gurer, 1/285-286; Tevki Kanunnmesi, MTM, 1/524-527; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatnda Kapukulu Ocaklar, I-II, Ankara, 1984, sh. 1 vd.; 1/177 vd.; 1/379 vd.; 1/548 vd.; Hezarfen, Hseyin Efendi. Telhls'l Beyan F Kavanin-i Al-i Osman, Paris Bibllotique National nshas, vrk. 79/A vd.; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 34; Kantemir, c. I, sh. 88; Ayverdi, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, sh. 134-136. 50 BLNMEYEN OSMANLI 18. Hac Bekta- Veli kimdir ve Bektailik nedir? Bu konu Osmanl tarihinde ve slm dnce tarihinde hl tartlan ve ideolojik sebeplerle istismar edilen bir konudur. Osmanl tarihini ve baz messeseleri de yakndan ilgilendirdii iin, ksaca mevcut grleri zetlemekte yarar vardr. Evvela; Hac Bekta- Veli ile ilgili, ahsiyetine ve hretine uygun salam kaynaklara sahip deiliz. Elimizde kendisine ait olduu sylenen ve ancak kendi dneminde yazl nshalar bulunmayan Makamt, Nasyih ve Fatiha Tefsiri gibi eserleri bulunmaktadr (Bu eserlerin Hac Bekta'tan 200 yl sonra yazlm nshalar vardr). Ayrca Hac Bekta- Veli'ye ait menkbeleri anlatan Hac Bekta Vilyetnmesinin mensur, manzum ve kark nshalar elimizde mevcuttur. Bu arada kpaa-zde'nin Tevrih-i l-i Osman'nda ve daha sonraki kaynaklardan ise, li'nin Knh'l-Ahbr'nda, Sicill-i Osmn'de ve de Osmanl'nn son zamanlarnda Bektai Babalarndan biri tarafndan kaleme alnan Bektailik ve Bektailer adl eserde ve benzeri kaynaklarda baz ipular bulmak mmkndr. kinci olarak, Hac Bekta isimli zat, Osmanl kaynaklarnn kabul ve naklettiklerine gre, Hac Bekta- Veli diye mehur olan byk velilerden biridir. Aslen i'lerin 12 mam kabul ettikleri ahsiyetlerden bulunan mam Musa Kzm yoluyla Peygamber'in nesline dayanmaktadr. Horasan'daki Nisabur ehrinde dnyaya gelmitir. Babasnn ad Seyyid Muhammed bin Seyyid brahim esSn veya Seyyid Musa olarak gemektedir. Annesi de Nisabur limlerinden eyh Ahmed'in kz Htem veya Hatme Htun'dur. Bu bilgiler kesin deildir. ou kaynaklar doum tarihini zikretmez-ken, Bektai Babalarndan eyh Baba M. Sreyya, 645/1247 tarihini zikretmektedir. Horasan'da Hoca Ahmed Yesev'nin halifesi olduu sylenen eyh Lokman'dan zahir ve batn ilimleri tahsil eden ve halifelik makamna kadar gelen Hac Bekta- Veli, hicr VIII. Asrn balarnda (veya bir kayda gre 680/1281'de yani Osmanl Devleti'nin ilk nvelerinin atld gnlerde) Anadolu'ya gelmi ve Kayseri'ye yerlemitir. Rum erenlerinin namdan olan ve Sivrihisar'da oturan Karaca Ahmed Sultn ile karlam ve onun iltifatna mazhar olmutur. Anadolu'ya gelmeden hacca gittii ve hac unvann ald sylenmektedir. Daha sonra Krehri Kazasnn Hacm veya Suluca Karahyk (Hacbekta) yresine gelerek kendi adna bir dergah bina etmi ve mridlerini irada balamtr. Buradaki irad faaliyetlerine devam eden Hac Bekta- Veli, Sicill-i Osmn'nin de katld bir gre gre, 738/1337 tarihinde ve baz aratrmaclarn tesbitine gre ise 669/1271 tarihinde vefat eylemitir. Hac Bekta- Veli'nin evlenip evlenmedii de tartmaldr. Ancak baz kaynaklar, Kutlu Ana ve Kadnck Ana diye mehur olan Fatma Nuriye Hanmla evlendiini ve ocuklarnn dahi olduunu kaydetmektedirler. Bu bilgilerden anlalmaktadr ki, Hac Bekta- Veli Hazretlerinin Ahmed Yesev ile bulutuu ve hatta Sultn Murd ile yenieri mevereti iin bir araya geldii eklindeki rivayetler tamamen yanltr ve aslsz iddialardr. Hatta kpaa-zde, konuyu daha farkl bir ekilde anlatmakta ve Hac Bekta Veli ile Osmanl Devleti arasnda ba kurmann yanlln vurgulamaktadr. Osmanl Devleti'nin ilk dnem olaylarn bizzat yaayan ve en nemlisi de Ebl-Vef'nn Halifesi Baba lyas'n torunu olan kpaaBNMEYENOSMANI!

zde'nin sylec nc o Bekta- Vell'n; 1) zellik: 'erilen bir inan ta'ta her sene Hac Bekta, B ilk eyreinden muyla mehur Veli'yi gerek r meyenleri de vj 2) Bir oru: tarikatn : Yesevilik sonradan Babal isyanm Anadolu'n tur. XVI, !.., iyle Hacbekta Bektai D' tekiltla'1 zamanla var old, 3)G ekliyle bu,u.,. tadr. Eserleri, o: tekiltn Kur'n ve mislerdir. gelmeyeci mek en yv "Zamar olmayan t>;< nan itibar1, 19. Ye; 'M VI. !s AMilkft 1986, sn. I! M SDRM'I BLNMEYEN OSMANLI SI zde'nin syledikleri, phesiz Bektai Menkbelerinden daha dorudur. nc olarak, ksaca doruya en yakn bilgileri vermeye altmz Hac Bekta- Veli'nin meslek ve merebi hakkndaki farkl grleri de aktaralm. yle ki: 1) zellikle Alev ve i' gruplar, Hac Bekta- Veli'nin tamamen Bektailik ad verilen bir inan ekolnn kurucusu olduunu ifade etmektedirler. u anda Hacbekta'ta her sene kutland ve maalesef amelsiz bir slmiyet anlayn yanstan ekliyle Hac Bekta, Bektailik adl bir tarikatn piri kabul edilmekte ve bu anlay XIV. Yzyln ilk eyreinden sonra Hac Bekta- Veli Tekkesinin eyhi olan Abdal Musa'nn yorumuyla mehur olmaya balam bulunmaktadr. nemle ifade edelim ki, Hac Bekta Veli'yi gerek manada tanyan Bektailerin namaz ve oru gibi dinin emirlerini reddet-meyenleri de vardr. 2) Bir grup aratrmacya gre (Ahmed Yaar Ocak gibi), Hac Bekta, herhangi bir tarikatn piri ve kurucusu deildir. Bektailik diye bir tarikat kurmamtr. Sadece Yesevilik ile Kalenderiliin karmndan oluan Haydarlik tarikatnn bir mensubudur; sonradan Baba lyas- Horasan? evresine girerek Vefilik tarikatna intisap etmitir. Baba' isyann benimsememi ve onun lmnden sonra da yerine gemitir. Ancak Anadolu'da Suluca Karahyk merkezli mitolojik bir Hac Bekta- Veli klt olumutur. XVI. Yzyln bana (907/1501) gelindiinde, Balm Sultn II. Byezid'in de desteiyle Hacbekta'taki meihat postuna oturmu ve II. Mahmd tarafndan 1826 ylnda Bektai Dergahlar lavedilinceye kadar bu anane devam ettirilmitir. Balm Sultn'n tekiltlandrd Bektailik anlayna aykr ve tamamen amelden uzak bir anlayn da zamanla var olduunu burada belirtmemiz gerekmektedir. 3) zetle, bu tarih zat, Hac Bekta- Veli'nin ksa hayat hikayesinde anlattmz ekliyle byk bir velidir. Anlatlan ou menkbeler, salam kaynaklara dayanmamaktadr. Eserleri, onun ehl-i snnete aykr olmadn gstermektedir. Bu ynyle yenieri tekiltnn manevi ilham kayna olmu olabilir. Ancak mntesipleri zamanla, onu Kur'n ve Snnetten uzak ve tamamen amelden mahrum bir tarikat eyhi haline getirmilerdir. Onun iin de bu mridlerini nazara alan halk, Bektai ismine akla ve hayale gelmeyecek manalar yklemeye balamtr. Bu konuda son sz tarihi li'ye syletmek en iyisidir: "Zamanmzda Bektai dervileri, batan baa namazdan ve orudan uzak, mezhepleri ne olduu belli olmayan bir blk ortada gezenlerdir. Hac Bekta- Veli'ye intisaplar sadece szleriyledir; fiil, amel ve inan itibariyle onunla alakalar yoktur. O velinin evlad denilen azizler de onun gibi olamamlardr"".

19. Yenieri tekiltna neden Tife-i Bektaiye ve aalarna da neden Aayn- Bektaiyn denilmitir? Osmanl yenieri tekilt Bektai midir? nce unu belirtelim ki, bu konuda dillerde dolaan, Sultn Orhan veya Sultn 17 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 52-62; kpaa-zde, Tarih, sh. 204-205; emseddin Sami, Kamus'l-A'lm I-VI, stanbul 1308, c. II, sh. 1332; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman I-IV, stanbul 1308-1315, c. II, sh. 22; Sezgin, Abdlkadir, Hac Bekta- Veli ve Bektailik, stanbul 1990; Hac Bekta- Veli, Maklt, (nr. Esad Coan) stanbul 1986, sh. 17-61; Menakb- Hac Bekta- Veli, Vilyet-nme (Haz. Abdlbaki Glpnarl), stanbul 1958: eyh Baba M. Sreyya, Bektailik ve Bektailer, stanbul 1332; ztrk, Mrsel, "Hac Bekta- Veli", Belleten, c. L, say 198(1986), sh. 885-894. . 52 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN; Murad'n Hac Bekta- Veli ile bir araya geldii, Hristiyan asll genlerden yeni tekil olunan askere onun eliyle brk giydirildii, hayr dua edildii ve hatta yenieri adnn da Hac Bekta tarafndan verildii tarzndaki aklamalar tamamen aslszdr. Elimizde Hac Bekta- Veli ile yenieri tekiltnn mnasebetlerini aydnlatan gayet ak kaynaklar yani Yenieri Kanunnmesi vardr. Zaten bata kpaa-zde olmak zere, ilk dnem Osmanl kaynaklan da, Kanunnmedeki bilgileri dorular mahiyettedir. Kanunnmedeki hkmlerden anladmza gre, Hristiyan genlerinin gen ve din olanlarndan yeni ve muvazzaf bir ordu tekili fikri, Bolayr Ftihi Sleyman Paa'nn fermanyla balam ve Bilecik Kads olan Kara Halil ile meveret neticesi buna karar verilmitir. Daha sonra Kara Halil (andarl Halil Hayreddin Paa)'in ilgili devlet erkn ile grp yenieri tekiltn dzene soktuu bilinmektedir. Bu erkan arasnda Hac Bekta Paa isimli bir devlet adam da vardr. Bunun isim benzerlii dnda Hac Bekta ile alakas yoktur. Yenierilerin elbisesi ise, o zamanda keif ve kerametleri bilinen Hac Bekta- Veli evladndan Timurta Dede ve Mevlana evladndan Emir ah Efendi'ye danlarak dualar ile giydirilmitir. Mevlana'nn torunlarndan olan zat Mevlana elbisesini giydirmeyince, kepenek denilen Hac Bekta- Veli elbisesi giydirildi. O halde yenierilerin giydii kisveyi Hac Bekta- Veli giymi olabilir; ancak Hac Bekta- Veli yenieri kurulmadan vefat ettiinden o giydirmemitir. Bu muvazzaf yeni ordu, kul olduundan dolay yenieri ad verilmitir; yoksa Hac Bekta- Veli'nin isimlendirmesi deildir. Nitekim kpaa-zde meseleyi yle aklamaktadr: "Bu Bektailer ederler kim, 'Yenierilerin bandaki tac Hac Bekta'ndr' derler. Cevab: Yalandr ve bu brk hod Bilecik'de Orhan zamannda zahir oldu; yukaru bbda beyn edb dururun ve illa Bektailer giymee sebep, Abdal Musa Orhan zamannda gazaya geldi ve bu yenierinin arasnda bile yrd ve bir yenieriden bir eski brk diledi. Yenieri ana verdi. Yenieri skfini kard; bunun bana giydirdi. Abdal Musa Vilyetine geldi, ol brk bile banda, sordular kim, 'Bu bandaki nedir?' Ol etdi: 'Buna elf derler' dedi. Vallahi bunlarn talarnn hakikati budur". Sonu olarak, mesele yukarda zetlendii gibidir. Hac Bekta- Veli, Osmanl Devleti'nin kuruluunda emei geen maneviyat erlerinden ve Horasan erenlerinden biridir. Kisve olarak da onun elbisesi tercih olunmu bulunabilir. Bu tercihte onun evladndan birinin duas bulununca ve yenieriler de ocaklarn onun manevi himayesinde grnce, yenierilere tife-i Bektaiyn ve aalarna da Aayn- Bektaiyn denmitir. Sonradan bu Horasan erenlerinden olmas halini ktye kullananlar ve meseleyi saptrlan Bektailik mecrasna evirmek isteyenler elbette olmutur. Zaman zaman aldatlan yenieri blkleri de ortaya kmtr. Cell isyanlarnda bu anlayn byk etkisi vardr. Hatta sonradan Yenierilerin ahlaken bozulmalarnda da bu anlayn etkisi vardr. Bu olumsuz etkilerin izlerini Yenieri Kanunnmesinde grmek mmkndr. te bu olumsuz yansmalarndan dolay, 1826 ylnda II. Mahmd Yenieri Tekilat ile beraber, Bektai Dergahlarn da kapatmtr. Hedef bu suiistimalleri nlemektir. Osmanl yenieri tekilt, hele hele halkn anlad olumsuz anlamda amelsiz bir

Bektai grubu asla olmamtr. Gerek manada Hac Bekta'n eserleri ve asl tuttuu yol ise, slm'dan baka bir ey deildir18. 20. Osmanl 1 lev gelen lev asl var Bu iddia, Alevliin ne ; Medresesinden I memekten kay a) Osmanl I (elerini gsleyt| bn-i Kemal'e kaleme alan ve 81 i tenler aleyhinde I den znik Mdenrii lir); ilk Osmanl ( j Kdizde-i Rumi,! rinden i . Hadis'de : Fusleyn f alan II. Murad < \ Ftih elimizdeki jZenbilllAIII j net dairi Alev olan 1 I ni gstermek jj b) Bilin Iflarn hrmeti i babas eyh t zellikle I I sevgisi, bil (dr: f'a-il Ibiyle Yezkh I Daha sonra d Peyganibaz fikin lg Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, Kavnn-1 Yenieriyn, c. IX, sh. 169-170, md. 191-197; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, c. I, 147-150; kpaa-zde, Tarih, sh. 205-206; Ahmed Cevad, Tarih-i Asker-i Osman, sh. 8-9. BLNMEYEN OSMANLI 53 20. Osmanl Devleti'nin Yavuz'a kadarki kurulu yllarnda Bektai ve A-lev geleneine bal olduu, Abdaln- Rum'un Bektai Babalar ve A-lev Dedelerinden ibaret bulunduu iddia edilmektedir. Bu iddiann asl var mdr? Bu iddia, Osmanl Devleti'ne ilham kayna olan maneviyt erlerini tanmamak; Alevliin ne zaman tarih sahnesine ktn; Osmanl hukuk kaynaklarn; ilk znik Medresesinden beri Osmanl medreselerinde okutulan itikd ve amel kaynaklar bilmemekten kaynaklanmaktadr. yle ki: a) Osmanl Devleti'nin Osman Gz'den Yavuz zamanna kadar din ve ilm meselelerini gsleyen kadrosu, ilk fetva makamna gelen eyh Edebal'dan ta eyhlislm bn-i Kemal'e kadar, tamamen ehl-i snnet dairesinde yaayan; eserlerini bu ruhla kaleme alan ve en nemlisi de Bektailik ad altnda Hac Bekta- Veli'nin ruhunu incitenler aleyhinde fetvalar veren limlerden meydana gelmektedir. Sultn Orhan devrinden znik Mderrisi Davud- Kayseri ve kaleme ald eserler (Kara Davud incelenebilir); ilk Osmanl Kazaskeri andarl Kara Halil; I. Murad devrinin resmi otoritesi olan Kdizde-i Rumi, Seyyid erif Crcani ve Mevln Kdi Mahmd; Yldrm Byezid devrinden ilk eyhlislm Molla Fenri ve elimizde bulunan fkha ve itikada dair eserleri; Hadis'de zirveye ykselen bn-i Melek ve eserleri; hatta eyh Bedreddin'in Cmi'ul-Fusleyn ve benzeri eserleri; elebi Mehmed zamannda Osmanl Devleti'ne girmeye alan dallet frkalarn temizleyen Mevln Fahreddin Acemi ve Burhneddin Herev; II. Murad devrinin ilim gnelerinden Hdr Be ve Al'addin Ts ve bunlarn eserleri; Ftih devrinin fkh ve hadis yldzlar olan Molla Hsrev, Akemseddin, Molla Grani ve elimizdeki eserleri ve nihayet 'a ve Bektailerle alakal aleyhte fetvalar bulunan Zenbilli Ali Efendi ve eserleri, Osmanl Devleti'nin kurulu devrinin tamamen ehl-i snnet dairesinde getiinin delilleridir. Aksi grleri ileri srenler, Bektai veya Alev olan bir limin, kurulu dneminde din veya kazi bir greve getirildiini gstermek mecburiyetindedirler. b) Bilindii gibi, ehl-i snnet de, en az Bektai ve Alevler kadar, Hz. Ali'yi ve onlarn hrmet ettikleri 12 mam severler ve hrmet gsterirler. Hatta ah smail'in babas eyh Haydar ve onun babas eyh Cneyd, eyhlie ahl

kartrana kadar, zellikle tasavvuf ehlinin manevi reisleri l-i Beyt'ten kt iindir ki, On ki mam sevgisi, btn ehl-i iman arasnda yaygndr. Hatta 'a'y baz limler ikiye ayrmaktadr: 'a-i Velayet ve 'a-i Siyset. 'a-i Velayet, sadece l-i Beyte muhabbet sebebiyle Yezid ve taraftarlarna kar ktklar iin 'a diye bilinen baz tasavvuf ehlidir. Daha sonra da aklayacamz zere, bu manada Erdebil'de toplanan tasavvuf ehli, Hz. Peygamber'in torunlar olan kutublarn evresinde bir daire tekil etmilerdir. Bunlarn baz fikirlerinin, Kur'n ve Snnete aykr olmamak zere, Bektailerin veya Alevlerin kanaatleriyle ayn olmas, bunlarn da Bektai veya Alev olduunu gstermez. Tpk 12 mam medheden Yunus Emre'nin asla Alev ve Bektai olmamas gibi. eyh Safiyyddin'in torununun torunu ve kendinden sonra 5. eyh olan ah smail'in dedesi eyh Cneyd (1447-1460), i' mezhebine geerek bu mbarek neslin itibarn siysete alet etmeye balamtr. 1448 ylnda Erdebil'de isyan eden eyh Cneyd, Anadolu'ya srld. Sultn II. Murad'a kadar geldi ve ondan baz siyasi 54 BLNMEYEN OSMANLI taleplerde bulundu. Vezir Halil Paa'nn "Bir tahtta iki padiah smaz" cevab zerine kendisine ve dervilerine hediyeler verildikten sonra, yine siyasi mitlerle Karaman'a snd. Btn bunlar, bizzat olaylara ahit olan kpaazde anlatmaktadr. Burada eyh Abdllatif ile sahabelerle ilgili tartma yapmlar, eyh Cneyd'in sapk fikirleri ortaya kp mridlerinin de namaz ve oru bilmez tavrlar anlalnca, oradan da kaar gibi ayrlmtr. Yani eyh Cneyd, baz bozuk fikirleriyle Osmanl Devleti'ne hulul etmek istemise de, Padiah'n evresindeki limler bu manadaki dallet frkalarna geit vermemilerdir. c) Abdaln- Rum'un Bektai babalar ve Alev dedeleri olduu; Osman Bey zamannda yaayan ve hatta onunla ve olu Orhan Bey ile birlikte gazalara katlan Baba lyas, Muhlis Baba, eyh Edebal, Geyikli Baba, Ahi Evran, Abdal Musa ve Abdal Murad'n bunlarn banda geldii; bu zikredilenlerin Osmanl Devleti'ne Bektai ve Alev geleneini alad ve en azndan Osmanl Snn anlaynn daha sonrakinden daha msamahal olduu iddiasna gelince, btn bu iddialar, Alevlik ve Bektailiin asl mahiyetinin bilinmemesinden kaynaklanan iddialardr. Bugn Alevlik diye bilinen itikad mezhep, aslnda XV. yzyla kadar 'a'nn ta kendisidir. Ancak Alevlik ve Kzlbalk tabirleri, eyh Cneyd ve eyh Haydar ile ortaya kan tabirlerdir. Ayn ey Bektailik iin de geerlidir; zira Hac Bekta bir gre gre 1271 ve dier bir gre gre de 1337'de vefat etmitir. Bu tabirler ortaya kmadan evvel, ehl-i snnet ile 'a'nn arasndaki ihtilflar zaten bilinmektedir. Ehl-i tasavvufun bir ksm ise, bir nevi 'a-i Velayet durumundadr. Abdaln- Rum denilen yukardaki ahsiyetlerin, l-i Beyt muhabbetiyle yanp tutuan ve 'a'nn ma'sum kabul ettii 12 mam medheden davranlar ve iirleri de olabilir. Srf bu yzden, zaten Ehl-i Beyti seven Osmanl Hanedannn bunlarla olan mnasebetlerini ve hatta bu Horasan Erenlerinin Osmanl Devleti'nin kuruluuna olan katklarn baka trl deerlendirmek yanl olur. d) kpaa-zde gibi baz tarihiler, Hac Bekta- Veli ile Osmanl Hanedannn ciddi bir alakasnn dahi olmadn iddia etmektedirler. "Bu Hac Bekta, -i Osman neslinden hi kimse ile mushabet etmedi ve andan tr anmadm. Yenierilerin bandaki Hac Bekta'ndr derler; yalandr. Brk Orhan zamannda zahir oldu. Abdal Musa Orhan zamannda gazaya geldi ve bu yenierinin arasnda bile yrd". Alakas olsa bile, Hac Bekta'n kendisi ile Bektai diye bilinen baz kimselerin onunla ne derece ilgili olduklarn biraz evvel anlatmaya altk. e) Hac Bekta Zaviyesinden olduu ifade edilen Geyikli Baba'nm Sultn Orhan ile ksa bir mddet iin de olsa bir araya geldii dorudur. Osmanl kaynaklarnda bu konuda yeteri kadar bilgi bulunmamaktadr. Zaten Osman Bey ve Orhan Bey zamannn maneviyt erleri olarak zikrettiimiz eyhlerden ou hakknda, gerek ismi gibi ok ak konularda dahi yeterli bilgiye sahip

deiliz. Dolaysyla, sonradan uydurulan Bektai menkbelerinden birini yanstan bir kaynan, Orhan Bey'in Geyikli Baba'ya rak ve arap gnderdii yolundaki bir ifadeyi kaynak kabul ederek, ilk Osmanl Padiahlarnn sonrakiler gibi kat Snn olmadklarn ve rak hediye gnderecek kadar msamahal olduklarn sylemek, uydurma Bektai menkbelerini ariv vesikalar gibi kabul etmek demektir. Netice olarak, Osmanl Devleti ve onun Hanedan, kurulu gnnden beri, l-i Beyt BLNMEYEN OSMANL kdrlar; ancak t IV-1 21. Osmanl Pd dirim By durumu ile 1 Osmanl Pa Byezid olduu birliini kurup devietf| tekrar baa dn kaynpeder olmas Vll Byezid'i tanyalm, 1387 tarihin* dirim lakabyla anMf babasnn tahta | ve 791/1389 ' mtr. Padiah i gibi tecri Osmanl Karaman gren Yldrm, hemen bu WSI{ Devleti'ne klasn kurdu, i blgesine geti j etmiti. Ege/ yen Yldrm'm i olan stanbul I olmad. Rumeli'n* j Karamanol-1392'de BurhneddlJ mandasr kendisi I Osmanlya t Btn! 88-95; MwJ8 AMgl&HMf yat'nda IStM BLNMEYEN OSMANLI kdrlar; ancak Alev veya Bektai deildirler". IV- YILDIRIM BYEZD DEVR 21. Osmanl Padiahlar arasnda hakknda en ok dedikodu bulunan Yldrm Byezid'in ahsiyeti, ocuklar, dneminde Osmanl Devleti'nin durumu ile ilgili ksa bilgiler verir misiniz? Osmanl Padiahlar arasnda hakknda en ok konuulan Padiahn Yldrm Byezid olduu dorudur. Bunun iki sebebi vardr: Birincisi; Ksa zamanda Anadolu birliini kurup devleti geniletmesine ramen, 1402'de Ankara'da Timur'a yenilerek tekrar baa dnlmesine sebep olmasdr. kincisi de, hem Emir Sultn Buhar'ye kaynpeder olmas ve hem de iki itiine dair iddialarn bulunmasdr. nce Yldrm Byezid'i tanyalm. 1387 tarihinde katld Karaman Seferinde gsterdii kahramanlklardan beri Yldrm lakabyla anlan I. Byezid, Sultn Murad'n byk olu ve veliahddr. Bursa'da babasnn tahta kt sene yani 761/1360 ylnda Gliek Hatun'dan dnyaya gelmi ve 791/1389 ylnn Ramazan aynn beinde de babasnn ahadeti zerine tahta kmtr. Padiah olmadan evvel srasyla Ktahya, Hamid li ve ilk Amasya Sancak Beylii gibi tecrbeleri bulunmaktadr. Osmanl Devleti'nin Kosova'da hal ordularyla megul olmasn frsat bilen Karamanoullar, Osmanl Devleti'ne ait sancak ve kazalara hcum balatt. Bunu gren Yldrm, 1390 ylnn ilk gnlerinde Anadolu birliini tehlikeye sokmamak iin hemen bu blgeye intikal etti. Germiyan, Aydn, Mentee ve Saruhan Beylikleri Osmanl Devleti'ne ballklarn bildirince, hemen 1390-91 knda Ankara'ya gelerek orada klasn kurdu. Sonradan yanna Bizans mparatoru II. Manuel'i de alarak Karaman blgesine geti ve onlar ikaz etti. Zaten Karamanolu Damad Al'addin Bey de firar etmiti. Ege Adalarn vurarak Venedik Cumhuriyet'ine gzda vermeyi de ihmal etmeyen Yldrm'n btn hayali stanbul'u fethetmek idi. Bu sebeple 1391'de 7 ay srecek olan stanbul kuatmasna balad. Bizans'n sulh ile itaat edeceini umuyordu; ama olmad. Rumeli'nde gayr-i mslimlerle uraan Osmanlnn aleyhine, durumu frsat bilen Karamanolu-Candarolu ve Sivas'daki Kad Burhneddin'in ittifak yapt duyuldu. 1392'de Candarolu halledildi; sfendiyaroullar da Osmanl'ya itaat etti. Kad Burhneddin ile olan sava daha dehetli idi. Yldrm'n olu ehzade Erturul'un kumandasndaki Osmanl ordusu, orum yaknlarnda yenik dt. Bu arada Yldrm'n kendisi Rumeli seferine devam ediyor ve 1392'de filozoflar diyar olarak bilinen Atina Osmanlya teslim oluyordu. Btn bu gelimelerden rahatsz olan Macar Kral Sigismund, nc bir hal " kpaa-zde, Tarih, sh. 204-206; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter, (ner. erafettin Turan), sh. 88-95; Mecd Efendi, Hadk, c. I, sh. 22380; Ocak, Ahmed Ya'r, "Osmanl Beylii Topraklarnda Suf evreler ve

Abdaln- Rum Sorunu", Osman Gz ve Dnemi Sempozyumu, Bursa 1996, sh. 53-72; Kprl, Fuad, Trk Edebl-yat'nda lk Mutasavvflar, Ankara 1981, sh. 291 vd.; li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 204/a vd. : : . . ,?Vj56 BLNMEYEN OSMANLI seferi hazrlnda idi. Gerekten her eit dman milletin yer ald 70.000 kiilik orduyla Tuna'y geerek Nibolu'yu kuatt ve dman kuvvetler 130.000'e ulat. Ancak 25 Eyll 1396 tarihinde Avrupallarn asrlarca unutamayacaklar Nibolu Zaferi kazanld ve Yldrm, artk Halife I. Mtevekkil tarafndan Sultn- klim-i Rum ve Sultn diye anlmaya baland. nc hal seferini frsat bilerek yine Osmanl topraklarna saldran Karamanoullar ise, nih dersi hak etmilerdi ve gerekten 1397'de Konya'ya giren Yldrm enitesi olan Karamanolu Beyini idam ettirdi ve Konya'y Osmanl Devleti'nin Karaman Eyleti olarak ilan etti. Artk Anadolu birlii salanm ve btn Anadolu neredeyse Osmanl Devleti'nin olmutu. Rumeli'de Balkanlar Osmanlnn hkimiyetine girmiti. te byle bir dnemde Doudan byk bir tehlike geliyordu. Dou Trkistan Hakan Aksak Timur veya Timurlenk, frtna gibi eserek Dou Anadolu'yu tehdit ediyor ve memleketleri ellerinden alnan ve Osmanldan memnun olmayan Anadolu beyleri Timur'u tahrik ettikleri gibi, Timur'un dmanlar olan baz beyler de Yldrm'a snm bulunuyorlard. Timur nazik saylabilecek bir slupla Yldrm'dan bu beyleri salvermesini ve kendisine tabi olmasn, artlarnn kabul halinde, gayr-i mslimlerle olan cihadn takdir ettii Osmanl ordusuna yardm edeceini ifade eden bir mektup gnderdi (Mektup, "Rum Meliki Yldrm Bayezid' diye balamaktadr). Buna kar Yldrm'n cevab ok sert ve hatta hakaret-miz oldu (Mektup, %Ey Timur denen paralayc kpek ve Tekfurlardan daha kfir olan adam' diye balamaktadr). Neticede kaderin cilvesiyle Yldrm'n strateji asndan stn grld uursuz Ankara Meydan Muharebesi meydana geldi ve 28 Temmuz 1402 tarihinde Osmanl ordusu yenik dt ve Padiah esir alnd. Bu hadiseyle Osmanl Devleti, cihan devleti olmaktan km ve yeniden baa dnmt. Zira bu sava takip eden yllarda, 8 yl kadar Anadolu'da kalan Timur buralarda terr estirdi ve eski beylere beyliklerini tamamen iade etti. 3 Mart 1403'de, baz tarihilerin ileri srd gibi intihar ederek deil, skntdan doan bir ka eit hastala dayanamayan Yldrm vefat etti ve Osmanl Devleti iin Fetret Devri denen ara dnem balad. Yldrm Byezd devrinin ileri gelen devlet adamlar arasnda, iyi bir devlet adam olmakla beraber takva cihetinden zayf olduu ittifakla aklanan andarl Ali Paa, Timurta Paa, Sleyman Paa, shak Bey ve Mihal olu Muhammed Bey zikredilebilir. Onun devrindeki limlerden ise, emseddin Fenari, olu Muhammed ah Fenari, Hfzuddin Muhammed Krd, eyh Kutbuddin znik ve ihbddin Sivas unutulmamaldr. Devrinin Horasan erenlerinin banda, Emir Sultn denen Byezid'in damad emseddin Muhammed Hseyn, Hac Bayram ve eyh Abdurrahman- Erzincan! gelmektedir. Mevlid yazar Sleyman elebi de onun zamanndaki en byk airlerdendir. ZEVCELER: 1- Germiyanolu Devlet ah Htn; sa, Mustafa ve Musa'nn annesi. 2Devlet Htn; Yine Germiyanolu olduu sylenen ve Sultn Mehmed elebi'nin annesi ve ilk Valide Sultn. 3- Hafsa Htn; Aydnolu sa Bey'in kz. 4Sultn Htn; Dulkadirolu Sleyman ah kz. 5- Marya (Olivera Despina) Htn; Sirbistan Kral Lazar'n kz. OCUKLARI: 1- Etturul elebi. 2- sa elebi. 3Mustafa elebi (Tartmaldr). 4- Byk Musa elebi. 5- brahim elebi. 6Kasm elebi. 7- Yusuf elebi. 8- Hasan elebi. 9- Erhondu Htn. 10- Fatma Htn. 11- Paa Melek Htn. 12- Oruz .BNMEVENO Htn. 22. Osmani Saray'd] Bunlai \ Burada uj AJOs

[ I. Murad, II. I i bulunduu \ [plnda tslff (tatbikatta I nkr etmek! [ vardr, I [iindir ki, I f etmitir, ellerinden i | ne muhalefeti I gayreti gft B) Jtl'nde ikin I stenmekteki i banda s iler, iki ve I |- mns, I | ma ve I (halde, bu 1 ' fikirlilik | deliller vars "Siki" i i slerinde i mevlidde s [lir. SK* nmzde I kulland 131 155 1 ANLI BLNMEYEN OSMANLI 57 Htn. 13- Hund Htn. 14- ehzade Mehmed21 22. Osmanl Padiahlarndan ikiye mbtel olanlar bulunduu ve hatta Saray'da gayr-i meru elence sofralar dzenledikleri sylenmektedir. Bunlar hakknda ne dersiniz? Burada u gereklerin bilinmesinde fayda mlahaza ediyoruz: A) Osmanl Devletini tekil eden fertler ma'sm ve gnahsz deillerdir. lerinde I. Murad, II. Murad, Ftih, Yavuz ve II. Abdlhamid gibi "veliyyullah" denilen fertler bulunduu gibi, iki ve benzeri gnahlar irtikb eden ahslar da bulunabilir. Nazar plnda slm'n btn dsturlarnn kabul edilerek tatbik edildii bir vk'adr. Ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet edenlerin bulunduu da bir vk'adr. Her ikisini de inkr etmek mmkn deildir. Her eyde olduu gibi, Osmanl Devleti'nin iyilikleri de vardr, hatalar da vardr. Ancak 600 sene boyunca hasenatnn seyyitna ar bast iindir ki, kader-i lhi bu uzun sre iinde slm'n bayraktarl unvann onlara ihsan etmitir. Seyyit hasenatna ar basnca da, bu erefli unvan yine kaderin hkmyle ellerinden alnmtr. En kt zamanlarnda bile, deil iki gibi slm'n ak bir hkmne muhalefet, itihad meselelerde dahi er' hkmlere ri'yet etmek iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri isbat etmektedir. B) Maalesef, Osmanl tarihi ve edebiyatnda geen baz tabirler, Osmanl Devleti'nde ikinin tamamen serbest olduu m'nsna gelecek ekilde te'vil ve izah edilmek istenmektedir. Bu tbirlerden bazlarna dikkat ekmek istiyoruz. " iret", bunlarn banda gelmekte ve tarihlerdeki "padiah, ireti severdi " tarznda geen ifadeler, iki ve sefhet hayat yaard eklinde yorumlanmaktadr. Halbuki bu ifadenin asl mns, =yaama, iret=keyifli hayat ve elence demektir. Yaamann tadn karma ve keyifli hayat, meru dairede olduu gibi, gayr-i meru dairede de olabilir. O halde, bu tbirleri, baka karne olmadan gayr-i meru hayat diye izah etmek, pein fikirlilik olur. Ancak Yldrm Byezid gibi baz devlet adamlarnn iki itiine dair ak deliller varsa, bunu baka trl yorumlamak da doru olmaz. "Sk" kelimesi de manas arptlan kelimelerdendir. Kelime manas, keyif meclislerinde kadehle iilecek eyleri takdim eden ahs manasn ifade eder. Ancak mevlidde erbet datana sk dendii gibi, meyhanede arap datana da ayn ad verilir. Sk kelimesini, her yerde, iki kadehini datan diye aklamak, elbette ki kastl bir pein fikirliliktir. Osmanl Saraynda skler elbette vardr. Ancak bunlarn, iki kadehlerini datan ve dolduran kiiler olduklarn, serbeste iki dattklarn ve bunun ak bir ekilde yapldn sylemek insafszlk olur. "arap" kelimesi de yledir. Aslnda her eit iecek demek olan bu kelime, gnmzde haram olan ve Arapa'da "hamr" kelimesiyle ifade edilen iki karlnda kullanlmaktadr. Halbuki Osmanl dneminde, erbet ve su da dahil olmak zere btn 20 Ner, Kitb- Cihn-nm, c. I, sh. 311-355; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 78-116; Ahmed Uur neri, sh. 131- 195; Tarih-i Solakzde, stanbul 1297, sh. 51-91; kpaa-zde, Tarih, sh. 65 vd; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 44 vd.; Kantemir, c. I, sh. 95-105; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 71-90; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, 260-323; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 7-10; ztuna, Trkiye Tarihi, c. II, sh. 306-352; Devletler ve

Hanedanlar, c. II, sh. 110-112; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat I-IV, stanbul 1332/1923, c. I, sh. 22-25. 58 iilecek eylere yani bugnk karlyla merubata "arap" dendii bir vk'adr. slm hukukunun yasaklad sarholuk verici ikileri ienlere, haddi irb denilen er1? cezay uygulayan devlet adamlarnn kendilerinin, aka bu fiili ilemeleri mmkn deildir; ancak kanunlarla tatbikat arasnda fark bulunabilir. Byle bir fiili ileseler bile, bunun aktan ilenen bir gnah olmad kesindir. Nitekim Dimitri Kantemir'in II. Se-lim'le ilgili beynlar da bunu teyid etmektedir. Bu arada, mezkr kelimelerin tasavvufdaki manalar ile bir ksm metinlerde kullanldn da unutmamak icab etmektedir. C) Trkler Mslman olduktan hemen sonra, slm'a muhalif olan btn detlerini de kideten ve nazar olarak tamamen terk etmilerdir. slm'n te'siri altnda ve ilk Mslman Trk Devleti olan Karahanllar devrinde (X. asr) kaleme alnan Kutadgu Bilig'deki u cmleler, bunun en bariz mislidir: "Bey iki imemeli ve fesatlk yapmamaldr; bu iki hareket yznden, sonunda ikbl elden gider. Dnya beyleri arabn tadna ularlarsa, memleketin ve halkn bundan ekecei zahmet ok ac olur. Bey iki ier ve oyunla vakit geirirse, memleket iini dnmee ne zaman frsat kalr?". Daha sonraki Mslman Trk Devletlerinin iki hakkndaki tutumlarn ise, kendilerine resm kod olarak kabul ettikleri fkh kitaplarnda ifadesini bulan er' hkmler ortaya koymaktadr. Osmanl hukukular, iki hakkndaki hkmlerde slm hukukularnn kabul ettikleri esaslar aynen benimsemilerdir. Btn slm hukukular ise, bata arap (hamr) olmak zere, sarholuk verici ikilerin aznn ve ounun haram, yani kesin olarak dinen yasak olduunu kabul etmilerdir. Ancak slm'n tesbit ettii ve had denilen cezay gerektirecek iki ime suunun tarifinde farkl grler ortaya kmtr. mam- A'zam Ebu Hanife'ye gre, az veya ok arap (hamr) imek yahut sarho edecek kadar dier ikileri kullanmak, had cezasn gerektiren bir sutur. Dier slm hukukular ise, her eit ikiyi, az veya ok imenin had cezasn gerektiren bir su olacan aklamlardr. Ebu Hanife arap demek olan hamr ile dier ikileri ayrt ederken, dier slm Hukukular hepsini ayn hkme tbi klmaktadrlar. Osmanl Devlet'inde tercih edilen birinci gre gre had cezasn gerektiren iki ime suunun (ki buna irb denmektedir) iki unsuru vardr: Birincisi, az da olsa arap imek veya dier ikileri ierek sarho olmaktr. Yani btn ikilerin haram olduunda ittifak etmekle beraber, had cezasn gerektirecek suun teekklnde kk bir gr ayrl vardr. kincisi, ceza kasd ve irdedir. Zorla iirilen ikiler, had cezasn gerektirmez. Bu unsurlardan biri eksik olduunda, had cezas tatbik edilmez; ancak devletin tesbit ettii ta'zir cezalar uygulanr. Had cezas ise, eksik ve fazla olmadan iki iene sopa ile seksen krba vurmaktr. Osmanl Devleti'nin son on ylna kadar, btn Mslman Trk Devletlerinde, slm'n iki iin tesbit ettii ceza aynen tatbik edilmitir. Bunu er'ye sicillerinde grmek mmkn olduu gibi Osmanl Kanunnmelerinde de grmek mmkndr. Osmanl Devleti'nde konuyla ilgili er' hkmler, Avrupal bir hukukunun diliyle "1810 tarihine gelinceye kadar, mer' olmutur. Geri bu hkmler, tatbikatta tam icra olunmad da sylenebilirse de, nazariyatta kuvvetine riyet olunmutur". Aratrmalar, Osmanl Devleti'nin son on ylna kadar bu tatbikatn devam ettiini gstermektedir. Ancak Osmanl Devleti'nin son yllarnda kabul edilen Men'-i Mskirat Kanunu, iki ienlere verilen cezalar, alternatifli olarak dzenlemi ve bunlardan birini de hadd-i er' olarak zikretmitir. Bu kanun, devletin OSMANLI BLNMFVfM t iinde ve dnda o-Osmanl padi lm'n getirdii iki birleri almlardr. B II. Bayezid'e seleyi btn y. "1. Derghma jrj benzeri yerlerde, ani . irtikb edildii ' fiillerinden, btn:...... 3. Emrim size ulaji' zat bu in zerinde dur; yasak edesiniz, 4. Bundan sonra h'.. gibi ri'yet edeler,

5. Sen ki, s;:1 kndan gelip, er Osmanl Padia men, aka er'i h. maktadr ki, Osman? gibi ithamlar, t. unu da < ve IV. Murad'n aklanmaktad termek deildir 23. Yldrm Bi< ahitliinin dur? Bursa'da Ulu aykr ilere mani Byezid'in, bir iki Sultn'n, iki itljjf deildir. Belki Moll; terk etmesinden nn yanna ce Acaba iki manii Padi"1"'" glerdir, i mkfatn da mu. BLNMEYEN OSMANLI 59 iinde ve dnda ok byk tartmalara yol amtr. Osmanl padiahlar, ok az istisnalar dnda, hem fiilen ve hem de kavlen slm'n getirdii iki yasana uymular ve bu yasaa uyulmas iin gerekli hukuk tedbirleri almlardr. Btn Osmanl Padiahlar bu konuda hassastrlar; ancak bunlardan II. Bayezid'e ait olan bir fermann, sadeletirilmi metnini, sizlere takdim ederek, meseleyi btn ynleriyle vuzuha kavuturmak istiyoruz: "1. Derghma arz olundu ki, sancanza bal ehir, kasaba ve kylerde, dnlerde, toplantlarda ve benzeri yerlerde, aka arap iildii, eitli sarho edici ikiler kullanld, her trl rezalet ve sefhetin irtikb edildii grlmtr. Ayrca slm'n e'irine ri'yet edilmeyerek fsklarn bu gibi gayr-i meru fiillerinden, btn Mslmanlarn ve zellikle de limler ve slihlerin rahatsz olduu bildirilmitir. 3. Emrim size ulanca, bu konuda tam ihtimam gsteresiniz. Sen ki, sancak beisin, kadlarsnz. Bizzat bu iin zerinde durub kazanzdaki halka, ehirlerde, kylerde ve kasabalarda tekrar te'yd ve tehdit ile yasak edesiniz. 4. Bundan sonra hi bir yerde, fsklar toplanp aka gnh ilemeyeler ve slm'n e'irine gerei gibi ri'yet edeler. 5. Sen ki, sancak beisin, bu hususu grp gzetip emrime aykr hareket edenleri kd kararyla hakkndan gelip, er' hkmleri ve emirlerimi icra edesin. yle bilesiniz ve almet-i erife itimat edesiniz". Osmanl Padiahlarnn bu yasaklarna ve er'ate kar bu hassasiyetlerine ramen, aka er' hkmleri inemeleri nasl dnlebilir? Bu mislden de anlalmaktadr ki, Osmanl Padiahlar hakknda sylenen "sarho" ve "aile hayat berbat" gibi ithamlar, tamamen iftiradr ve belli bir vesikaya dayanmamaktadr. unu da nemle belirtelim ki, btn bu izahlarn yannda I. Byezid Han, II. Selim ve IV. Murad'n genliklerinde bazen iki kullandklar, bir ksm Osmanl kaynaklarnda aklanmaktadr. Zaten bizim meselemiz de btn Osmanl Padiahlarn ma'sum gstermek deildir21. 23. Yldrm Byezid'in iki itii ve bu yzden Molla Fenari tarafndan ahitliinin reddedildii sylenmektedir. Btn bu iddialar doru mudur? Bursa'da Ulu Cami'yi yapan, Emir Sultn Buhari'nin kaynpederi olan ve slm'a aykr ilere mani olmadklarndan dolay baz kadlar cezalandrmaya kalkan Yldrm Byezid'in, bir iki mbtels olduu asla iddia edilemez. Ayrca Molla Fenari veya Emir Sultn'n, iki itii iin Yldrm Byezid'in ahitliini kabul etmedii iddias da doru deildir. Belki Molla Fenari, bir konuda ahitlii arzu edilen Yldrm'n cemaatle namaz terk etmesinden dolay ahitliini kabul etmedii dorudur. O da bunun zerine saraynn yanna cemaatle namaz terk etmemek iin yeni bir cami ina ettirmitir. Acaba iki iddias nereden kmtr? Bir nceki soruda da ifade ettiimiz gibi, Osmanl Padiahlar, Peygamberlerin masum olduu gibi, tamamen masum insanlar deillerdir. Onlarn da gnahlar bulunabilir. Her musibet, bir cinayetin neticesi ve bir mkfatn da mukaddimesidir. Dolaysyla Ankara malubiyeti elbette ki bir musibettir. 21 Fermann Orijinali, Bursa er'iyye Sicilleri, nr. A 33/21, vrk. 338/B; Cin, Halil- Akgndz, Ahmed, Trk Hukuk Tarihi I-II, stanbul 1997, c. I, sh. 267268; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 53-54; Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, Nereden: Reit Rahmeti Arat, Ankara 1959, sh. 157-158; Kur'n, Mide, 90; Molla Hsrev, Drer ve Gurer, c. II, 69-70; Akgndz, Ahmed, slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem, 1. Bask, stanbul 1995, sh. 34-38. . . . . ---.-... L

60 BLNMEYEN OSMANLI Bunda kader-i ilahiye fetva verdirten hatalar mutlaka vardr. Ancak esir alnan Emir Sultn ve Molla Fenari, Timur'un Semerkand'a gidelim teklifine, manevi alemde, Osmanl Devleti'nin 30-40 sene sonra yeniden ahlanacan mahede ettiklerinden, teklifi kabul etmediklerini Osmanl kaynaklar nemle kaydetmektedirler. Asl meseleye gelince, Osmanl tarihleri ittifaka yakn bir ekilde, Osmanl sultanlarnn Osman Bey'den ta Sultn Murad zamanna kadar, kendileri iki imedikleri gibi, kendi zamanlarnda iki iilmesine de iddetle kar ktklarn ve bu din yasa takip ettiklerini yazmaktadrlar. Hatta zamann limleri, bu konularda geveklik grdkleri zaman, Sultn'n kapsna gelerek, 'Eer ma'rfu emr ve mnkerden nehy etmezsen, memleketinde durmayz' derlerdi. Ancak Yldrm Byezid devrinde bu iin biraz gevediini kaynaklar yazmlardr. Bu, Yldrm'n iki itiini gstermez. Hatta baz kaynaklar, Yldrm Byezid'in Srbistan Kral Lazar'n kz Marya (Despina) Hanm ile evlendikten sonra, bu kadnn Mslman olmamas veya baka sebeplerle, az bir sre iin de olsa, iki kullandn, veziri andarl Ali Paa'nn bu konudaki ikaz grevini yapamadn ifade etmektedirler. Ksaca, Srp Kral, kz Marya'y Byezid'e gndererek Osmanl Padiahn evvela manen ykmay ve sonra da cephede malup etmeyi planlamtr. Maalesef geici bir sre de olsa, bu plannda muvaffak olduunu kaydeden tarihiler de bulunmaktadr. 1391'de bu kadnla evlenmitir; ne zaman iki imeye balad belli deildir; ancak hemen tevbe ederek Bursa Ulucami'yi inaya balad ise, yine Osmanl kaynaklar tarafndan aklanmaktadr. ayet geici bir sre iki imi olsa bile, bu gnah aktan yaptn ve ikili sofralar dzenlendiini sylemek mmkn deildir. Bu yzden er'an itiinin isbt da hemen hemen mmkn deildir. Btn bunlar, bir deerli tarihinin de ifade ettii gibi, ubuk Ovasndaki Ankara malubiyeti sebebiyle ileri srlen tenkidler kabilinden de olabilir. Malubiyetin bir hatadan doduu noktasndan hareket edilerek, bu sebep de din, siyas veya mal konulardaki gevekliidir eklinde de izah edilmi olunabilir22. knvlslen, meydana ;. etmektedir Yldrm gibi dit sinin tamw isimlerinden &A] dikten sonra, gre bu konu "Her ne i syleseler ( vefat mak niyetini Semerkand'a ( mitsizlie etmektedir! kpaa-i etdi. Tlmu r'ml kuft! di" eklt nakleden ft SUSC64 zar belli O ve i na tuW 24. Yldrm Byezid'in intihar ettii sylenmektedir. Halbuki intihar dinimizde haram deil midir? muel Yldrm Byezid'in vefat ile ilgili rivayet bulunmaktadr: Birincisi; Hammer ve Gibbons gibi Garb Tarihilerinin tamamna yakn, krullah, Enver, Karaman Mehmed Paa, Acem Hamid, Konyal Mehmed bin Hac Halil ve dris-i Bitlis gibi ilk dnem Osmanl tarihilerinin kahir ekseriyeti; 10 sene kadar Bursa ve Edirne'de oturup elebi Sultn Mehmed'in ocuklarna hocalk eden, Padiah ve dier Osmanl devlet erkn ile yakn temas halinde bulunan ve memleketine dndkten sonra Timur Tarihini yazan bn-i Arabah bata olmak zere Timur devrinin btn Van Neri, Kitb- Cihn-nm, c. I, sh. 332-333; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 45; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 99-100, 103-105, 109; Solakzde, sh. 51-91; smail Bel-i Bursev, Tarih-i Bursa (Gldeste-i Beli), stanbul 1286, sh. 25; Hseyin Hsameddin, "Molla Fenan", TTEM, nr. 18(95), sh. 368-384; nr. 19(96), sh. 148-158; VVttek, Paul, "Ankara Bozgunundan stanbul'un Zaptna (1402-1455)", ev. nalck, Halil, Belleten, c. VII, say 27 (1943), sh. 565;

Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 89-90; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, 260323; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 7-10; ztuna, Trkiye Tarihi, c. II, sh. 306-352; Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 110-112; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, sh. 22-25. , bata < BLNMEYEN OSMANLI 61 knvisleri, Yldrm Byezid'in iddetli stma, nefes darl ve keder dolu hayattan meydana gelen eitli hastalklarn bir araya gelmesinden vefat ettiini aka ifade etmektedirler. Kanaatimize gre doru olan da budur. Kald ki, tarihilerin ou, Yldrm gibi dindar bir Padiaha, haram olan byle bir gnahn isnad edilmesinin tamamen iftira olduunu aka beyan eylemilerdir. Osmanl tarihinin dev isimlerinden li ve Hoca Sa'deddin Efendi gibi tarihiler, mevcut rivayetleri deerlendirdikten sonra, aksi iddialarn iftira ve yalan olduunu aklamaktadrlar. Kanaatimize gre bu konuda son sz li sylemektedir: "Her ne kadar baz tarihiler Timur'un hekimlerinin zehir iirdiini veya kendi kendisine zehir itiini syleseler de, tamamen hata zerinedirler. Doru olan Yldrm'n yukarda zikredilen hastalklar sebebiyle vefat ettiidir. Zira Yldrm'a Timur her trl iltifat yapt gibi, ayrlrken de muhabbetle ayrlmlardr". kincisi; Osmanl tarihi ile ilgili baz kaynaklar, Timur'un Byezid'i serbest brakmak niyetinde iken, onunla yapt bir mlakat neticesinde, bundan vaz geip, onu Semerkand'a gtrdkten sonra oradan geri gndereceini sylediini, bu sz zerine mitsizlie den Osmanl Padiahnn yzk kandaki zehirle intihar ettiini iddia etmektedirler. Bu iddiay naklettii sylenen ilk dnem tarihilerinden, Ltfi Paa, kpaa-zde, Anonim Tevrih-i l-i Osman gibi mellifler ittifakla "Byezid Hn iitti kim, Semerkand'a gidecein, neman maslahatn grd" veya "bu cevb iitti, gayet mell oldu ve hem gayret etdi. Timur'un iline varmasna hemandem kend kaydn grb Allah Te'l rahmetine vsl oldu" ifadelerini kullanmlardr ki, bu ifadeleri intihar etti diye aklamak da doru deildir. Kuvvetli kaynaklarn izahlar karsnda bu ifadeler, "hiret hazrln grd, lmn istedi" eklinde de yorumlanabilir. Yznn kanda bulunan zehirle intihar ettiini nakleden ilk dneme ait tek kaynak, sadece Hadd Vekyinmesi'dir. Bir de kendi hususi ktphanesinde bulunduunu iddia ettii Fuad Kprl'ye ait bir anonim yani yazar belli olmayan bir Tevrih-i l-i Osman nshasdr. Ner, Byezid Hn'n "tez canlu ve gayretl kii" olmasndan dolay Timur'un mu'meleleri karsnda stma hastalna tutulduunu ve gnden gne zayfladn belirttikten iki sayfa sonra, "bazlar eder ki..." kaydn derek, "dman elinde zebn olub memleketi eller elinde grmeden lem yedr" deyb kend nefsini helak eyledi demektedir. Ayn gibi baz mellifler de, zehirletildiini sylemektedirler. Bunlardan aka kendini zehirleyerek intihar ettiini anlamak mmkn olmad gibi, bu tr iddialarn bir rivayetten teye gitmedii de malumdur. Btn bu rivayetler, li ve Hoca Sa'deddin gibi kaynaklar tarafndan iddetle tenkit edilmitir. ncs; Timur'un zehirlettii eklindeki bir iddiadr ki, bunun tarihiler tarafndan kale bile alnmadn ifade etmekle yetiniyoruz. Bunun tam aksine Mneccimba bata olmak zere ou mellifler, hastalnn tedavisi iin Timur'un saray tabiplerinden Celaleddin Arab ve zzeddin Mes'd e-iraz'yi tayin ettiini belirtmektedirler. Netice olarak, Yldrm'n intihar iddias, muteber yerli veya yabanc kaynaklarda yer almamaktadr. Sadece Fuad Kprl'nn baz zayf rivayetleri zorlama yorumlara tabi tutarak Cumhuriyet'in ilk yllarnda bu iddiay gndeme getirmesinden sonra mesele tekrar alevlenmitir. Mkrimin Halil Yinan ve Uzunarl gibi tarihiler, bu iddiann tamamen yanl olduunu delilleriyle ortaya koymulardr23. 23 Ner, Kitb- Cihn-nm, c. I, sh. 358-363; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 101-103; Ahmed Uur neri, sh. 172-173; Hoca Sa'deddin Efendi, Tc't-Tevrih III, stanbul 1279-80, c. I, sh. 217; Solakzde, sh. 87-89; Ltfi 62

BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN_ V- FETRET DEVR 25. Fetret Devri ne demektir? Osmanl Devleti'nin 1402'deki Ankara malubiyetinden sonra dalmas ile balayan, Yldrm'n ocuklar arasndaki saltanat mcadelesi ile devam eden ve 1413 ylnda I. Mehmed elebi'nin tartmasz tek sultan olarak kabul edilmesiyle sona eren verimsiz ve uursuz ara dneme denmektedir. 11 yl srmtr. Yldrm Bayezid'in vefatndan sonra hayatta olan ocuklar ya srasyla unlardr: Sleyman ah (1375-1410), sa elebi (1378-1405), Mustafa elebi (Dzmece Mustafa diye bilinir, 1380-1422), I. Mehmed elebi (1382-1421), Musa elebi (1388-1413) ve ehzade Kasm (1397-1417). Saltanat mcadeleleri nasl yrd? Yani Emir Sleyman ve Ms elebi'nin sultanl var mdr?24 26. Sleyman elebi kimdir (Emir Sleyman = I. Sleyman)? 1402 malubiyetinden sonra Vezir andarl Ali Paa ile kaarak cann kurtaran ehzade Sleyman, arkasndan hemen Bursa'ya geldi, ok nemli grd eyalarn aldktan sonra hemen Edirne'ye cann att ve orada padiahln ilan etti. Hatta frsat ganimet bilerek Osmanlya harp ilan eden Macarlar dahi yendi. Ancak Osmanlnn en byk topraklar Amasya'da bulunan Mehmed elebi'nin elindeydi. Dier tarafdan sa elebi bir ara Bursa'y kuatm, ele geirmi, ancak Mehmed elebi tarafndan tasfiye olunmutu. Sultn Sleyman'n Edirne'yi taht ehri ilan etmesi, Bursa'nn bu zelliini ortadan kaldrd ve 51 yl devam edecek olan Edirne devri balad. Musa elebi mtereddit idi ve hatta aabeyinin padiahln tanyordu. Sultn Sleyman, Anadolu'ya geti ve Bizans mparatoru ile kurduu dostluklarn da yardmyla, Bursa, zmir ve Ankara'y ald. Bu arada Anadolu beylikleri Sleyman'a kar Mehmed elebi'yi desteklemeye balaynca Musa elebi de ona itaat etti ve Sleyman' takip iin Rumeli'ye geti. Baz komutanlar ve fitne iin hazr bekleyen Romanya Prensi'nin de desteiyle, Musa elebi, Mehmed elebi adna Rumeli'ye gemesine ramen, kendi sultanln ilana hazrlanyordu ve Sultn Sleyman' Edirne'de kstrarak hayatna son verdi (1410). Sultn Sleyman'n 8 yl kadar sren saltanat 35 yandayken sona erdi. Maalesef, takva cihetiyle pek kuvvetli olmayan Vezir Ali Paa'nn da etkisiyle, kendisinin dier Osmanl Sultnlarna kyasla, manev ynnn o kadar mkemmel olmad baz Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 59-60; Mneccimba, Sahifu'l-Ahbar I-III, stanbul 1285, c. 3, sh. 313; Nianc Tarihi, stanbul 1279, sh. 132; Hadid, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1991 (Necdet ztrk neri), sh. 131; Anonim, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1992, (F. Giese nerinden Nihad Azamat), sh. 49; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 86-90; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 260-323; smail Bel-i Bursev, Tarih-i Bursa, sh. 28-29; Kprl, M. Fuad, "Yldrm Bayezid'in Esareti ve ntihan Hakknda. I. Demir Kafes Rivayeti. II. ntihar Meselesi", Belleten, c. I, say 2 (1937), sh. 591-603; Kprl, M. Fuad, "Yldrm Bayezid'in ntihar Meselesi", Belleten, c. VII, say 27(1943), sh. 591-599; Yinan, Mkrimin Halil, "Byezid II", A. 24 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 117-144; Solakzde, sh. 91-124; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 91-98; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 325-345; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 113-116; Kantemir, c. I, sh. 109-120. ... .. ._,... , ...-..< kaynaklarda ifade < Sultn Sleyman meyen ve malub Melek diye meM Necmddin Hanef'yi; I skendernme rtt Mevln Hamza'y i lan olduu, Sultn.' 27. Sultn Mun< 1410 ylnda! bir diplomat deildi. I zerine gelen Men Mehmed elebi I utunca bunu frsat! Srbistan PrensI'nM geldi ve Sultn I sren saltanat da! (1413). Fetreti Sultn Mus Melikah, Mlhll| zaskeri olan i man'n! olmasna k i 28.1. Mehmed (, su kabul

781/1380 yl yava< fndan 0 Babasnn gitti ve | Ankara'ya i matt. Mu | saltanatn 1 vlriH/Hfl |45;lM* 345; OfflM BLNMEYEN OSMANLI 63 kaynaklarda ifade edilmektedir. ' Sultn Sleyman devrinin en nemli devlet adam, tarihiler tarafndan beenilmeyen ve malubiyetine sebep gsterilen andarl Ali Paa; limler arasnda bn-i Melek diye mehur olan zzddin Abdllatif, olu Muhammed, mftilik yapan Necmddin Hanef'yi; maneviyt erenleri arasnda ise Yunus Emre'yi; irler arasnda, skendernme mellifi Ahmed ile tarihilerin mazbut bir air olarak anmadklar Mevln Hamza'y zikr edebiliriz. nsanlar galip veya malup edenlerin mesa arkadalar olduu, Sultn Sleyman'n halinden de anlalabilir25. Il-13) 27. Sultn Musa elebi kimdir? 1410 ylnda Edirne'de padiahln ilan eden Musa elebi, sert bir asker ama iyi bir diplomat deildi. stanbul'u 5. defa muhasara altna alarak Bizans' karsna ald. zerine gelen Mehmed elebi'yi malup etti ve bu olaydan sonra iyi bir diplomat olan Mehmed elebi mparator'a snd. Musa elebi, Rumeli beylerini de kendisinden soutunca bunu frsat bilen Mehmed elebi, ikinci defa, hem Rumeli beylerinin ve hem de Srbistan Prensi'nin desteini alarak kardei Musa ile amurlu Derbend'de kar karya geldi ve Sultn Musa aabeyine yenilerek ldrld. Bylece 25 yanda 3 yl kadar sren saltanat da sona erdi ve Osmanl taht sadece Mehmed elebi'ye kalm oldu (1413). Fetret Devri de byle sona erdi. Sultn Musa zamannda ona destek olan devlet adamlar arasnda veziri Kr Melikah, Mihal olu Muhammed Be, bunun kardei Bahsi Be'i; limler arasnda Kazaskeri olan eyh Bedreddin-i Simv'yi zikretmemiz gerekmektedir. Sultn Sleyman'n ehzade Orhan, ehzade Mehmed ah ve Paa Melek Htn adnda ocuu olmasna karlk, Sultn Musa'nn evlad yok idi26. 28. I. Mehmed elebi kimdir ve neden Osmanl Devleti'nin ikinci kurucusu kabul edilmektedir? 1413-1421 tarihleri arasnda Osmanl tahtna oturan Sultn Mehmed elebi, 781/1380 ylnda Germiyanoullarndan Sleyman ah'n kz Devlet Htun'dan dnyaya gelmitir. Asil ve dindar bir devlet adam olan Mehmed elebi, baz tarihiler tarafndan Osmanl Devleti'nin ikinci kurucusu ve 9. asrn mceddidi kabul edilmektedir. Babasnn esareti srasnda vezir Byezid Paa'nn tavsiyelerine uyarak Amasya'ya gitti ve padiahln ilan etti. Kardei sa elebi'yi tasfiye etti. Ancak Sleyman Bey'in Ankara'ya kadar gelmesi zerine, Amasya-Tokat-Sivas blgesiyle yetindi. yi bir diplomatt. Musa elebi nce Mehmed elebi'ye itaat etti. Ancak 1410 ylnda Rumeli'de saltanatn ilan edince durum deiti. 1413 ylnda kardei Musa elebi'nin ldrlme25 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 117-144; Ahmed Uur neri, sh. 198; Solakzde, sh. 91-124; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 61-68; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 91-98; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 325-345; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 113-116; Kantemir, c. I, sh.109-114. 26 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 117-144; Ahmed Uur neri, sh. 204-241; Solakzde, sh. 91-124; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 61-68; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 91-98; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 325-345; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 113-116; Kantemir, c. I, sh.115-120. 64 BLNMEYEN OSMA sinden sonra, Osmanl tahtnn tek vrisi olarak kald. Osmanl tarihileri tarafndan ye| asrn yani Hicr 9, asrn siyset alannda mceddidi olarak kabul edilmektedir. elebi Mehmed Rumeli'ndeki olaylarla urarken, Karamanolu yine hareke! geti. Germiyanolu Yakub Bey'in Mehmed elebi'ye itaatini bildirmesi zerine Bursa'j kuatt. Hac vaz Paa'nn kahramanca mdafaas zerine Yldrm Byezid'in sur

df da kalan kabrine hakaret bile etti. te bu kargaa iinde Sultanlk koltuuna oturaf Mehmed elebi, Aydn'daki Candaroullarmn da tabiiyetini kabul ettikten sonj Karamanolu'nun zerine yrd ve halasnn olu olan Karamanolu II. Mehmed esir ald. Sonra affetti. Bu arada Venedik donanmasna kar 1416 ylnda al Bey ko) mutasndaki Osmanl donanmas hcuma geti, ancak malup oldu. Buna karlk Mac Kral Sigismund'un hal seferi teebbs, Mehmed elebi'nin bir paas olan Gz sha| Bey tarafndan pskrtlnce Osmanl prestij kazand. shak Bey'in 1415 muharebesin den sonra Trklerin Bosna Saray dedikleri Sarajevo Osmanl'nn eline geti. shakl Bey'in Rumeli'deki bu fetihleri Romanya ve dier Balkan blgelerinde de devam etti.j Sultn Mehmed de bo durmuyor ve Sinop'daki Candar Beliinin bir ksm topraklarn} Osmanl Devleti'ne ilhak ediyordu. Osmanl Devleti, yeniden eski ihtiamna kavumak zere iken, i ve d dmanlar, iki byk gaileyi Osmanl Devleti'nin bana amakta gecikmediler. Ancak Sultnf Mehmed'in fevkalade basiretli idaresi ve Allah'n yardmyla bu iki byk bela da ald. Bunlardan birincisi, eyh Bedreddin isyan idi. Musa elebi'nin Kazaskeri ve birj nevi eyhlislm olan bu ilim adam, belli evrelerce kullanld. Musa elebi'nin tasfiyesinden sonra Sultn Mehmed tarafndan yksek bir maa verilerek znik'te mecburi 1 ikamete zorlanan eyh Bedreddin, Aydn ve zmir taraflarnda fesada balayan Brkl-ce Mustafa ve Manisa civarnda ortaya kan ve aslnda bir Yahudi dnmesi olan Torlak Kemal ile olan eski ilikilerinden korkarak, Kastamonu-Sinop-Kefe genini takipten sonra Eflak Voyvodasna snd. Daha nce eyh Bedreddin'in kazaskerlii srasnda onun kethdaln yapan Brklce Mustafa, zmir'de, Urla yarmadasnn kuzey tarafndaki Karaburun'da, Yahudi dnmesi Torlak Kemal ise, Manisa'nn Kzlbalarla meskn blgelerinde Osmanl Devleti'nin aleyhinde bir isyan hareketine hazrlk yapyorlard. eyh Bedreddin'in de Rumeli'de bu tr hareketlere girime teebbsleri barda taran son damla oldu. Bizans bunlar iddetle destekliyordu. Ordularnn says 5.000 ve 10.000'lerle ifade edilen ve Dede Sultn diye de anlan Brklce Mustafa'nn isyan, Timurta Paa-zade Ali Bey'in de malup olmasyla ciddileti. Mehmed elebi'nin olu ehzade Murd, Byezid Paa'nn da yardmyla Brklce Mustafa ve asi kuvvetlerin zerine yrd ve ele geirilen Dede Sultn idam edildi. Bunu Torlak Kemal'in tepelenmesi izledi ve bylece Osmanl Devleti'nde ilk ciddi alevi isyan bastrlm oldu. Bunun zerine Rumeli'deki Deliorman'da yerleen eyh Bedreddin isyan geniletme abalarn srdrd. Selanik taraflarnda Dzmece Mustafa ile megul olan Sultn Mehmed, olay duyunca hemen Serez'e geldi ve Byezid Paa'nn gayretiyle eyh Bedreddin ele geirildi ve Serez arsnda idam edildi. damna fetva veren ise, Sa'deddin Teftezni'nin talebelerinden olan Herat'l Mevln Haydar'dr. 1420 ylnda bu olay da kapatlmtr. Sultn Mehmed'in ikinci belas ise, Timur tarafndan esir alnarak 16 yl ortadan kaybolan ve ancak Bizans ve benzeri d dmanlarn tahriki ile saltanat iddiasyla orta29. MANLI BLNMEYEN OSMANLI 65 yeni prn Torya kan Yldrm'n gerekten olu Dzmece Mustafa'dr. Normalde Sultn Mehmed'in aabeyidir. Nibolu Sancakbeyi Aydnolu Cneyd'in de desteini alarak kyam eden Dzmece Mustafa, Sultn Mehmed'e yenildi ve Bizans mparatoruna snd. Sultn Mehmed hayatta olduu mddete salverilmemek ve buna karlk mparatora ylda 300.000 ake denmek artyla anlama yapld ve hatta bu anlamann da etkisiyle Sultn Mehmed, 1420'de stanbul'da mparator II. Manuel'i ziyaret bile etti. Sultn Mehmed elebi 39 yanda vefat etti ve Bursa'daki Yeil Trbeye defn olundu. Vefatnda Osmanl devleti eski geniliine ve kuvvetine ulamt. 24

kere savaa giren Mehmed elebi 40 yerinden yara almt. Samimi, drst, dindar ve diplomat bir devlet adamyd. ZEVCELER: 1- eh-zde Kumru Htn; Amasyal bir Paa'nn torunu. 2- Emine Htn; Dulkadr olu Mehmed Bey'in kz ve II. Murad'n annesi. OCUKLARI: 1eh-zde Kk Mustafa. 2- ehzade II. Murd. 3- ehzade Mahmd. 4- ehzade Yusuf. 5-ehzde Ahmed. Sultn Mehmed elebi zamanndaki ileri gelen devlet adamlar arasnda, batan beri onun sadk bir veziri olan Byezid Paa'y, ilmiyeden gelen brahim Paa'y ve Bursa kahraman Hac vaz Paa'y; asrndaki byk limler arasnda Sa'deddin Teftezn'nin talebelerinden Mevln Burhnddin Haydar', Mevln Sar Ya'kub'u, Kara Ya'kub lakabyla mehur olan Ya'kub bin dris'i, Kfiyeci lakabyla mehur Mevln Muhyiddin'i ve Byezid-i Sof'yi; zamanndaki maneviyt erenlerinden zellikle eyh Abdllatif'i, Amasyal Pir lyas' ve eyh Muslihuddin Halife'yi; irlerden ise sadece Hsrev irin mellifi eyhi ile Molla Ezher ve air Zihni'yi sayabiliriz27. 29. eyh Bedreddin kimdir? Bir alev eyhi mi yoksa ilk komnist midir? slm'a aykr grleri bulunan Varidat adl eserin mellifi olduu doru mudur? eyh Bedreddin meselesi, Osmanl tarihi asndan tam bir bilmecedir. zerinde ok sz sylenmitir. Bir ksm pein hkml tarihiler eyh Bedreddin'i, Osmanl dneminin Cumhuriyetisi ve ihtilalcisi diye balarna tac etmilerdir. Komnizm'in revata olduu gnlerde, "kadn hari her ey ortaktr" dediini iddia ederek, tarihin ilk Trk komnisti diye Nazm Hikmet'e manzum medhiye bile yazdrmlardr. Alev grup ise, Osmanl Devleti'ne isyan eden Brklce Mustafa ve Torlak Kemal'in haline bakarak onu bir Alev Dedesi olarak grmlerdir; hatta kendilerine rehber edinenleri bile kmtr. Bunun yannda, Osmanl tarihilerinin mhim bir ksm, balangta eyh Bedreddin'in byk bir slm limi ve hukukusu olduunu, ancak sonradan eyh'likden ahla heveslendiini ve devlete isyan ettii iin idam edildiini ifade etmilerdir. Baz samimi aratrmaclar ise, eyh Bedreddin'in bandan beri Btn fikirlere sahip bir ehl-i dallet olduunu hkme balamlardr. Acaba hangisi dorudur? 27 kpaa-zde, Tarih, sh. 85-94; Ner, Kitb- Cihnnm, c. II, sh. 517555; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 144-194; Ahmed Uur neri, sh. 244-326; Ltfl Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 68-76; Solakzde, sh. 124-138; Ahmed Tevhld, "Bursa'da elebi Sultn Mehmed Han- Evvel Hazretlerinin Kerimelerinden Hafsa Sultn Namna bir Kitabe", TOEM, nr. 39, sh. 187-189; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 99-106; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 347-375; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, II, 17-120; Kantemir, c. I, sh.115-127. m BLNMEYEN OSMANLI UlLlNMfcYEN Kanaatimize gre ifrat da tefrit de doru deildir. Meseleyi olduu gibi yanstmaya almak en gzelidir. Bu sebeple eyh Bedreddin'i yakndan tanmak en dorusudur. Hayat hakknda en geni bilgiyi torunu Halil tarafndan Menkb- eyh Bedreddin adyla kaleme alnan eserden reniyoruz. eyh Bedreddin hakknda unlar biliyoruz: Asl ad Mahmd olan bu zatn babas srail, bir Osmanl emiri, bir gazi ve de 1361'de Edirne fethedildikten sonra ele geirilen Dimetoka'ya bal Simavna veya Samavna denilen beldenin de ilk kadsdr. Burada kadlk yaparken olu Mahmd dnyaya gelmi ve adna bn-i Kd Simavna veya Simavna Kads olu denmitir. Bunun Ktahya Simav ile ilgisi yoktur. Tahsilini Kadi-zde-i Rum ile birlikte onun babasnn yannda yapan ve sonra da Kahire'ye giderek bata Seyyid erif Crcn olmak zere byk limlerden ders okuyan Mahmd, Kahire'de inzivada olan Hseyin-i Ahlt'den tasavvuf dersi alm ve Timur'un huzurunda yaplan ilm tartmada slm ilimlere olan vukufunu ispatlamtr. Bu arada Tebriz ve ilim merkezi Kazvin'e urayan eyh, orada baz nakillere gre Btnlik fikirlerinin etkisinde az da olsa kalmtr. 1397 ylnda eyhi Hseyin Ahlt'nin vefat zerine onun yerine geen eyh Bedreddin, daha sonra Anadolu'ya gelmi ve nihayet zellikle slm Hukuku konusundaki uzmanlndan dolay Sultn Musa'nn Kazaskerliine tayin edilmitir.

Sultn Musa tasfiye edilince eyh Bedreddin oluk ocuuyla birlikte, 1000 ake maala znik'e getirilmi ve gereken sayg gsterilmekle beraber, gz hapsinde tutulmutur. Daha evvel anlattmz gibi, Brklce Mustafa denilen ve Dede Sultn diye de bilinen alevi dedesinin isyan, bunu Torlak Kemal denilen bir Yahudi dnmesinin takip etmesi ve eyh Bedreddin'in de bunlarla olan irtibat, eyh'in gizli bir ekilde Rumeli'ye gemesine, Eflak Beyine snmasna ve neticede ortaya kan bu Alev isyannn reisi gibi grnmesine yol amtr. nemle ifade edelim ki, eyh Bedreddin aslnda alevi falan deildir. Bunun en byk delili, hem neslinin ortada oluu ve hem de telif ettii eserleridir. Bunun tek istisnas Varidat adl eseridir ki, bunun gerekten onun tarafndan yazlp yazlmad da tartmaldr. Gerek olan eyh'in ahla heveslenmesi, fesad grubunun iinde yer almas ve de Sultn Mehmed'e isyan edenlerin manevi reisi durumuna dmesidir. eyh Bedreddin'in eserlerine baktmzda, slm Hukukuna dair Letif l-rt bata gelir. znik'te gz hapsinde iken kaleme ald bu eser, Hanefi mezhebi ile alakal mkemmel bir mukayeseli hukuk kitabdr. Bunu Cmi'ul-Fusleyn adl stren ve md isimli byk Hanefi hukukularnn kaleme ald Fusl isimli hukuk eserlerini birletirerek ve asrn meselelerini de ilave ederek telif ettii mkemmel bir hukuk kitab takip eder. Bu zikredilenler ve edilmeyenler, tamamen Snn ve Hanef esaslarna gre kaleme alnm eserlerdir. Bunlarda Btnlik, Alevlik veya materyalist bir vahdet'l-mevcudculukla alakal tek bir cmle yoktur. Geriye Varidat adl ona isnad edilen tasavvufa dair bir eser kalmaktadr. Bu kitabn ona ait olmad ve hatta onu isyan iin kullanan baz bozuk fikirli insanlar tarafndan uydurulduu, ileri srlen iddialar arasndadr. Ancak bu kitaba baktmzda, eyh Bedreddin'in teki eserlerinin tam tersine, slm'n temel esaslarna ters den ve insan tamamen dinden karabilecek hususlar bulunmaktadr. Bu eserin baz yerlerinde Allah'dan ve O'nun peygamberlerinden bahsederken, baz yerlerde vahdet'l-vcud'dan ziyde vahdet'l-mevcud nazariyesiyle tam bir materyalist gibi hareket Cer...... esasian t* slatat.:.,... mezhebin!1 kik zort." 'esc de' Oi ricvni snnet w ke dev islm Hfc-e" de: be-""1)' h BLNMEYEN OSMANLI 67 aya Seyh pnI2i ve reya md itlr. onun ttn m tiye inin ettii grlmektedir. Alemin ezeli ve ebedi olduu ileri srlen ayn eserde, kyamet inkr edilmekte ve buna bal olarak har-i cismn denilen hair redd olunmaktadr. Cennet ve cehennemin de inkr edildii eserde, melek, cin ve

eytanla alakal slm'n esaslar da tamamen saptrlmaktadr. Eer bu eser, eyh Bedreddin'e ait ise, slmiyetin telkin ettii ekliyle Allah, Peygamber ve ahiret inanc olmayan, eskilerin tabiriyle kadnlar dnda her eyin insanlar arasnda ortak olduuna inanan bhiyye mezhebinin mensubu bulunan bir zndk ve mlhid karmzda demektir. Acaba eyh Bedreddin bu mudur? Bu soruya hemen evet diye cevap vermek ok zordur. Zira hapisteyken yani idamndan bir ka sene nce kaleme ald slm Hukuku eserinde tam bir ehl-i snnet gibi slm'n esaslarn anlatan bir limin bir iki sene iinde bu hale gelmi olmas akla zor gelmektedir. Nitekim Sa'deddin Teftezn'nin talebesi olan Mevln Haydar Herev, ilim meclisinde eyh Bedreddin ile tartm, Kur'n, snnet ve dier kaynaklara dayanarak eyh'i ilzam etmi ve bizzat eyh Bedreddin'in kendi suunun cezasn ikrar ettikten sonra slh- lem ve hfz- nizm- Beni -dem iin idamna fetva vermitir. ou Osmanl tarihilerinin kanaati de bu yndedir. O halde karmzda bir ka tane eyh Bedreddin vardr: Birincisi, Snn-Hanefi slm Hukukusu ve eserleri limlerce asrlarca ders kitab olarak okutulan ve Musa elebi'nin Kazaskeri olan eyh Bedreddin'dir. kincisi, slm'n temel esaslarn reddeden, Simavler diye bilinen mritleri namaz ve oru gibi slm'n hkmlerinden habersiz bulunan ve en nemlisi de vahdet'l-mevcudcu yani neredeyse panteist ve inkarc bir eyh Bedreddin'dir. ncs, kerametleri olan veli ve mutasavvf bir eyh Bedreddin'dir. Drdncs ise, toplumda karklk karanlarn rehberi olan, bu vesileyle aslnda Alev olmad halde Anadolu'da isyan eden Alev gruplarn mercii haline gelen ve eyhlii ahla deitirmek isteyen ihtillci eyh Bedreddin'dir. Osmanl kaynaklarndan ve Ebssuud'un fetvasndan anladmz, eyh Bedreddin'e ait gibi grnen bu ahsiyetlerden birincisi ve drdncsnn birletirilerek kabul edilmesi eklindedir. Yani eyh Bedreddin, byk bir slm limidir; alev deildir; Kazvin'de Btnlikden etkilenmi olmas kuvvetle muhtemeldir; Osmanlnn kargaa dneminde tahriklere aldanm ve isyanc Alevlerin ve hatta Alevlerin de kabul edemeyecei vahdet'l-mevcudcu bir dalalet grubunun dairesine girmi ve neticede kamu dzeni gerei isyan sebebiyle idama mahkum edilmitir; Vridt'n byle bir limin eseri olmasn akl kabul etmemektedir. Ebssuud'un sorulan bir soruya verdii cevapta "Ann mridlerinden olan kfirlerdir' demek lzmdr; ir kefere gibi adn anmayub la'net etmeyb kendi halinde olan Mslman kfir olmaz" demesi ok manidardr. Herev'nin idam fetvasnda, srarla "insanlar bilerek dallete sevk edenlerden olduunu isbat etmesi" de nemlidir. Fakat, li ve benzeri tarihiler, Bedreddin'in byk bir lim olduunu, devlete isyannn evresinin planlarna ve yaplan isnadlara dayandn aka ifade etmekte ve eyh Bedreddin'i vmektedirler28. 28 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 142-144; Ltfl Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 73-74; Solakzde, sh. 134-136; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 99-106; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 360-367; Bozkurt, Mahmd Esat, Inklb Tarihi, stanbul 1997, sh. 104-106; Mecd Efendi, Hadk, c. I, sh. 71-73; Ayrntl bilgi iin bkz. Ocak, Ahmed Ya'r, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15. -17. Yzyllar), stanbul 1998, sh. 136-202; Ktip elebi, Kef'z-Zunn, (ner. Yaltkaya, erafettin- Bilge, Kilisli Rfat), stanbul 1971, c. I, 566, c. II, 1551; Ylmaz, mer Faruk, Belgelerle Osmanl Tarihi MI, stanbul 1998, c. I, sh. 185-188; Uyank, Mevlt, "Osmanl Dnce Tarihinde Toplumsal Bir Muhalefet Olarak eyh Bedreddin ve Haraketinin Tahlili", Belleten, c. LV, say 212-214(1991), sh. 341-349. 68 BLNMEYEN OSMANLI BLN'VI- SULTN II. MURD DEVR 30. Ftih'in babas Sultn II. Murd kimdir? ocuklar ve mehur devlet adamlar kimlerdir? Baz tarihilerin Osman Bey'den sonra ikinci kurucu dedikleri Sultn II. Murd, 1404 ylnda Dulkadirolu Emine Htun'dan Amasya'da dnyaya geldi. 1421 ylnda babasnn vefatndan 41 gn sonra gelip Edirne'de tahta oturur oturmaz, Limni'de

gz hapsinde bulunan amcas Dzmece Mustafa, Bizans mparatoru tarafndan serbest braklnca byk bir skntyla kar karya geldi. Mustafa elebi, Edirne'ye gelerek padiahln ilan etti ve bununla da kalmayarak ordusuyla Bursa'daki II. Murad'n zerine yrd. 1422'de Sultn Murad'a malup olan amca Mustafa, dzmece olduu iddiasyla idam edildi. Aslnda dzmece olmadn daha evvel ifade etmitik. Bizans'n ihanetini gren Sultn Murad, hemen 30.000 askerle stanbul'u kuatt. Maddi sebepler asndan teslim almay mit ederken, 13 yandaki Kk Mustafa'nn znik'de Bizansn tahrikiyle saltanat ilan ettiini duydu ve hemen ona yneldi. Bu arada frsat ganimet bilerek Osmanlya problem karan Anadolu beyliklerinin de zerine gitti ve srasyla Aydn, Teke, Mentee ve Germiyan Oullar beyliklerini tarihten silerek tamamen Osmanl Devleti'ne ilhak etti. Sultn Murad'n Anadolu'daki skntlar devam ederken Macarlar ve Srplar Osmanl Devleti'ni rahatsz ediyorlard. 1425'de Venedik ile sulh yapan Sultn Murad, 1426'da Macar ordusunu bozdu ve fetihlere devam etti. Bu zaferler devam ederken, en nemlisi zladi mevkiindeki 1443 ylndaki yenilgi olmak zere, Osmanl ordusu Hristiyan kuvvetler karsnda bir ka defa malup duruma dt. Bunun zerine Sultn Murd, Macaristan'la Segedin Andlamasn imzalamak durumunda kald (1444). Ayn yl, Msr'daki slm limlerinin de manevi destei alnarak Karamanolu II. brahim Bey ile de sulh andlamas imzaland. 40 yana gelen ve gerekten de ypranan II. Murad, 1444 Austos'unda olu Mehmed'i tahta geirerek, kendisi ibadet ve taatle megul olmak zere Manisa'ya ekildi ve Ftih Sultn Mehmed birinci defa Osmanl Sultn oldu. Hem Osmanl ordusunun yenilgisinden ve hem de Ftih'in 14 yanda bir gen Padiah olmasndan heveslenen Papa, yeni bir hal seferi iin kollan svad ve hal ordular Osmanl Devleti aleyhinde Ak valye diye bilinen Erdel Voyvodas Hunyadi Yano kumandanlnda bir araya geldiler. Tuna'y geerek Varna'y kuattlar. Tahtta oturan II. Mehmed, yaplan meveretler ve zellikle Vezir-i Azam andarl-zade Halil Paa'nn srarlaryla, II. Murad' yani babasn tahta davet etti. 1444 ylnda ikinci defa sultan olan II. Murd, hemen Edirne'ye geldi ve 40.000 askeriyle Varna nlerine ilerledi ve sadece 150 ehidle hal ordusunu darmadan etti. Btn slm leminde ve zellikle Kahire'de dualarla yd edilen bu zafer, Osmanl Devleti'nin Balkanlarn sahibi olduunu tescil etmiti. Edirne'ye dnen II. Murad yeniden yani ikinci defa olunu tahta kard (1445). Devlet adamlar ve yenieri bu duruma raz olmad ve Sultn Murad'n yeniden tahta geim-kt SOP: Ftr. da <! Koso, bylece Av tam;-Olu y'nda vefa: ZEVCE! bey'in kz. annesinin s-OrtRf Hatn. . Ortodoks oi a Bror 3-i..... Orhan, !') Sultn. 11-Sultn ar nos; lle 1f'. mut'.;mez. Zira yurt: ta* i BLNMEYEN OSMANLI 69 tahta gemesini srarla arzu ettiler. Bu srar karsnda nc defa II. Murad tahta kt ve olu da bylece iki defa tahta kp inmi oldu (1446). Varna zaferinden sonra Arnavutluk'da skender denilen bir mrtedle ba belaya giren II. Murad, olu Ftih'i de alarak Arnavutluk seferine kt. Bu durumu frsat bilen Ak valye, Papann da desteini alarak bir dier hal seferi daha dzenledi ve Osmanl snrlarn geerek Kosova Ovasna kadar geldi. 17 Ekim 1448 tarihinde II. Kosova Zaferini kazand ve bylece Avrupallarn Trkleri Balkanlardan atmak iin giritikleri son seferi de zaferle tamamlam oldu. Buradan Edirne'ye dnen II. Murad 1449 ylnda olunu evlendirdi. Olunu Manisa

Sancakbeyliine gnderen II. Murd, 3 ubat 1451 sabah Edirne Sara-y'nda vefat eyledi. ZEVCELER: 1- Dulkadirolu Alme Htn. 2- Yeni Htn; Amasyal Mahmd bey'in kz. 3- Hma Htn: Abdullah isimli bir ahsn kz ve Ftih'in annesi. Ftih'in annesinin devirme olduu nakledilmektedir. Ancak Mslman olduu kesindir ve hele Ortodoks olan Mara Htn ile Ftih'in vey annelik dnda alakas yoktur. 4-Tcnnis Hatice Halme Htn; Candarolu sfendiyar Bey'in kz. 5-Mara Htn; ocuksuz ve Ortodoks olarak len ve Ftih'in vey annesi olan bu kadn, Srbistan Despotu George Bronkovi'in kz. OCUKLARI: 1- Ftih Sultn Mehmed. 2- Ulu ehzade Alaaddin Bey. 3- ehzade Byk Ahmed. 4- ehzade sfendiyar. 5- ehzade Hseyin. 6- ehzade Orhan. 7-ehzde Hasan. 8- ehzade Kk Ahmed. 9- Yusuf dil ah. 10- Hatice Sultn. 11- Hafsa Sultn. 12- Fatma Sultn. 13- Erhondu Sultn. 14- ehzade Seluk Sultn. Asrndaki byk devlet adamlar arasnda, Timur Paa'nn olu Gazi Umur Paa, andarl-zde Halil Paa, devirmelerden ihbddin Paa, Damad Karaca Paa, Zaanos Paa ve Kasm Paa'y; asrnn mehur limlerinden Molla Fenari'den sonra mftlk makamna gelen Molla Yegn lakabyla mehur Mevln Muhammed, Molla emseddin Grn, Seyyid Al'addin Semerkand, Hzr Be ve Al'addin Ts'yi; maneviyt erenlerinden Hac Bayram'n halifelerinden Ak Byk, Muhammediyye mellifi Yazczde, Envr'l-kn adl eserin mellifi Ahmed-i Bcan ve eyh Muslhuddin'i; irlerden Hac vaz Paa'nn olu Aty ve iirlerinden dolay idam edilen Nesm'yi mutlaka zikretmeliyiz29. 31. Sultn Murd'm kendisi sa iken iki defa olunu tahta geirmesinin sebebi nedir? Bir ksm evrelerin iddia ettii gibi Manisa'ya elenceye mi ekilmitir? Hac Bayram- Veli'yi sorgulamak iin huzuruna ard ve sorgulad iddias doru mudur? Sultn Murd'm hayatn az da olsa bilen bir insan, bu soruya olumlu cevap veremez. Zira 30 yl boyunca saltanatn byk bir ciddiyetle, istikametle ve drstlkle yrtmtr. Bunda dost dman ittifak halindedir. Olu Mehmed'i, andarl-zde Halil 29 kpaa-zde, Tarih, sh. 95-139; Neri, Kitb- Cihnnm, c. II, sh. 555681; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 194-246; Ahmed Uur neri, sh. 326-417; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 148-150; Solakzde, sh. 138-188; Kantemir, c. I, sh. 129-147; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 107-126; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 366-451; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 195-268; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 13-18; Saman, Ali Rza, "Ftih'in Anas", Resimli Tarih Mecmuas IV, stanbul 1953, sh. 2312; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 121-124. .,.-.. ^ -. i. 70 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN!' Paa gibi bir vezir-i a'zam, ihbddin Paa ve Saruca Paa gibi komutanlar ve Molla Hsrev gibi bir Kazaskerle birlikte tahta geirmi ve kendisi de Hamza Be ve shak Paa gibi dostlaryla birlikte Manisa'ya ekilmilerdir. ekilmesinin sebebi, baz aratrmaclarn, bir ksm tarihilerin kulland n tabirlerini iki ve elence diye yorumladklar gibi asla nefs arzular ve elenceler deildir. Belki ekilmesinin sebeplerinden biri maddidir; harp meydanlarnda ar yorulmutur. Bir dier nemli sebep de manevidir; kesine ekilip ibdet ve ta'at ile megul olma arzusudur ki, tarihiler bunu aka ifade etmilerdir. Bize gre bir dier nemli ve manev sebep de, stanbul'un fethi olaydr. Zira Sultn Murd, Orhan Gz, I. Murd, Yldrm Byezid ve elebi Mehmed devirlerine yetien ve kurduu Bayrmlik tarikatyla Anadolu'nun manev yapsna damgasn vuran Hac Bayram- Veli'nin mridlerinin Anadolu'da alabildiine oalmas zerine, hem vki ikyetleri tahkik ve hem de devletin emniyeti asndan yeni bir eyh Bedreddin olaynn yaanmamas iin tedbir olarak, Hac Bayram- Veli Hazretlerini Edirne'ye davet etmitir. Edirne'ye giderken Muhammediyye mellifi Yazczde'nin de kendisine intisab ettii Hac Bayram, II. Murd ile bir araya gelince, II. Murd, onun nasl byk bir veli olduunu anlam, hatta daha sonraki kaytlardan anlaldna gre, Bayramiyye

tarikat mensuplarna vergi muafiyeti getirmi ve hakkndaki iddialarn iftira olduunu anlayarak fazlasyla hrmet etmitir. Bu ziyaret srasnda (baz aratrmaclar bu ziyaretin saltanatn ilk yllarnda yani 1421-1424 tarihleri arasnda gerekletiini zikretmektedirler) veya daha sonra yaplan, II. Murad'n vefatndan ksa bir sre ncesine rastlayan ikinci ziyaretinde, II. Murad'n stanbul'un fethi ile alakal iddetli arzularn grnce, Hac Bayram Veli'nin, bu erefin Ak emseddin ile olu Mehmed'e nasip olacan mjdeledii, kaynaklarn naklettii olaylardandr. te Hac Bayram gibi maneviyt erenlerinden byle bir manev iareti alan II. Murad'n, bu mutlu haberin gerekletiini grmek midiyle, olu Mehmed'e saltanat terketmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Kaynaklar bu menkbeyi ayrntlaryla anlatmaktadrlar30. 32. II. Murad'n Trke'ye ve Trk kltrne de byk hizmetleri olduu sylenmektedir. Bu doru mudur? Btn Osmanl Padiahlar gibi, zellikle II. Murad da, Trkenin gelimesi iin gayret sarfetmi bir devlet adamdr. Mercmek Ahmed'in Kabusnme tercmesi, II. Murad'n "Bir kii Trkeye tercme etmi, ancak ak deil. Bir kii olsa da bu kitab ak tercme etse" sz zerine yaplmtr ve dili bugnk Trkeden daha ardr. Bu arada Yazczde Ali Efendi'nin Tevrih-i l-i Seluk adl tarihi, Yazczde Mehmed Efendi'nin Muhammediyye'si ve Ahmed-i Bcan'n Envr'l-kn adl eserleri II. Murad'n tevikleriyle ortaya km eserlerdendir. Kur'n'n ilk Trke tercmeleri de bu dnem30 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 211-212, 215-216, 217; Ahmed Uur neri, sh. 360-362; Solakzde, sh. 174; Hseyin Ens, Menkb- Akemseddin, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmd Blm, nr. 4666, vrk. 3/b-5/b; Risle-i Belr elebi, Topkap Saray Mzesi Ktp. Hazine, nr. 1783, vrk. 16/a-b; Sar Abdullah Efendi, Semert'l-Fud, stanbul 1288, sh. 143-144; Kantemir, c. I, sh.140, 141, 143; Hacbayramolu, Fuat, Hac Bayram- Veli, Soyu-Yaam-Vakf MI; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 252-256. r, ,v ;, de ciddi olarak ba "Osmanl Devleti zamann eklinde bir cmle inektedir31. VII- OSMAf 33. Osmanl Devleti Osmanl Devle ekilde cihan devletfj Devleti'nin fetih pollt bepler, ayn zaman ayr olarak ele aln zetlemek mmkfl 1) En nemli < kelimetllah ruhu* nisbetindedir, Kimin I himmeti milleti olal tn milletin hayatn! kuvvetli balar, r sunu tehiz etme; srdremez. Bu / Devleti'nin bir 2 devam ettiren, u C dim, ldrsem Hdavendigar "Yi olmutur. Bu ruh lif j rek bakm; dalma \ saf kalpli olan ey gsterilebilir? H ahiret nancndan 1 rebilir? Tarih bize j balanm sek j sizdir. 0 zam bizi hi bir 2 gstererek I 31 Aksun, ras Miin Tercmesi, H Ahmed, II. I lANLI Ifi Molla lishak tr-lije yoBLNMEYEN OSMANLI 71 de ciddi olarak balamtr. Osmanl Devleti'nin 700. Ylnda baz devlet adamlarmzn "Osmanl Devleti zamannda Kur'n Trkeye tercme edilmedii gibi, Kur'n'n datlmas da yasakt" eklinde bir cmle sarfetmesi, bu eserin kaleme alnmasnn lzumunu da teyid etmektedir31. ' VII- OSMANLI DEVLET'NN YKSEL VE FTH SULTN MEHMED DEVR 33. Osmanl Devleti'nin ykseli sebepleri nelerdir? pa 33Osmanl Devleti'nin ykseli sebeplerini ayn zamanda fetih politikas ve hzl bir ekilde cihan devleti olmasnn sebeplerinde aramak gerektir. Bu sebeple, Osmanl Devleti'nin fetih politikas ve kk bir beylii ksa zamanda cihan devleti yapan sebepler, ayn zamanda ykseli sebepleri olarak zikredilebilir. Ancak yine de konuyu, ayr olarak ele almakta yarar vardr. Osmanl Devleti'nin ykseli sebeplerini ylece zetlemek mmkndr:

1) En nemli sebep, manev deerlerine ve slama olan ballklardr. Bunu i'ly- kelimetllah ruhu diye de ifade edebilirsiniz. Bir adamn kymeti himmeti nisbetindedir. Kimin himmeti milleti ise, o kimse tek bana bir millettir. Bir ferdin himmeti milleti olabilmesi iin, o ferdi milletine balayan kuvvetli balar ve ahs hayatn milletin hayatna tercih ettiren nemli sebepler bulunmaldr. Bu nemli sebepler ve kuvvetli balar, manevi deerlerden bakas olamaz. O halde manev deerleri ile ordusunu tehiz etmeyen bir millet, gelecekte her an tehlikelere maruz kalr ve varln srdremez. Bu mny trihe bakarak, daha da mahhas hale getirebiliriz. Osmanl Devleti'nin bir zamanlar, btn Avrupa'nn byk devletlerine kar hayatn ve varln devam ettiren, u devletin ordusundaki Kur'ndan alnan u fikirdir: "Ben lsem ehidim, ldrsem gaziyim" Gerekten Kosova meydan muharebesine kan Murad Hdavendigar "Yarab beni din yolunda ehid, ahirette said et" demi ve istedii olmutur. Bu ruh ile ahlanan anl ecdadmz, evk ile ve ak ile lmn yzne glerek bakm; daima Avrupa'y titretmitir. Size de soruyorum; u dnyada basit fikirli ve saf kalpli olan gen askerlerin ruhunda yle ulvi fedakarla sebebiyet verecek hangi ey gsterilebilir? Hangi duygu bu manev deerlerin yerlerine ikame edilebilir? Allah ve ahiret inancndan baka hangi ey, hayatn ve btn dnyasn severek ona feda ettirebilir? Tarih bize gsteriyor ki, biz Mslman Trkler, ne derece mnevi deerlerimize balanm isek ilerlemiiz. Ne vakit manev deerlerimizden uzak kalmsak, gerilemi-izdir. O zaman dmanlar bizi can damarmzdan vurmulardr. Bilesiniz ki, dman bizi hi bir zaman ak savata yenememitir. Daima tehlikeyi, kurtulu reetesi olarak gstererek bizi iimizden hanerlemidir. Bir milletin madd bataryalar ne kadar mo31 Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 125-26; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, 262-263; Babakan'n Din ras Mnasebetiyle Yapt Konuma, Diyanet Dergisi, Ocak 1999. Mesela bkz. Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'iye Blm, nr. 1287/1; Emir Keykavus, Kbsnme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle), ner. Orhan Saik Gkyay, Ankara 1974. .. 72 BLNMEYEN OSMANLI dem silahlarla mcehhez olursa olsun ve o millet isterse imparatorluk seviyesine ykselsin, manev bataryalar bo olduu mddete yklmaya mahkumdur. Vatana ihanet suuyla 1821 ylnda Patrikhanenin orta kaps nnde aslm bulunan stanbul'daki Fener Patnki Gregorios tarafndan Rus ar Aleksandr'a yazlan mektupta aynen u ifadeler yer almaktadr: "Trkleri maddeten ezmek ve ykmak mmkn deildir. nk Trkler, sabrl, mukavemetli, marur ve izzet-i nefisli insanlardr. Bu hasletleri, dinlerine ballklarndan ve kadere rza gstermelerinden, annelerinin kuvvetinden ve mirlerine itaat duygusundan ileri gelmektedir. Bu sebeple, Trklerde evvela itaat duygusunu krmak ve manev balar koparmak, din metanetlerini zaafa uratmak gerekir. Maneviyatlar sarsld gn, Trkleri zaferlere gtren asl kudretlerinden syracak ve onlar maddi kuvvetlerle yenmek mmkn olacaktr. Osmanl Devletin'i tasfiye iin mcerret olarak harp meydanlarndaki zaferler kfi deildir. Yaplacak olan, Trkler'e bir ey hissettirmeden bu tahribi tamamlamaktr." Sultn Aziz devrinde, stanbul Rus Elisi olan General gnatyef, bu mektubu zikrettikten sonra unu ilave eder: "Ben vazifedeyken bu tehisler isabetle tecelli etti". Evet maalesef bu oyunlara gelen Tanzimat genlii, Rus elisinin dedii gibi, "mill ananelerin dman ve atalarnn papular olamayacak bir hale gelmilerdi'. bn-i Kemal de, Osmanl Devleti'nin Gazneliler, Seluklular ve Harzemler gibi, Mslman devletlerle mcadele ederek ve kendi mevllarna isyan ederek ykselmediini, belki tamamen yukarda anlatlan gaza ruhuyla ve yksek bir himmetle ykseldiini misller vererek aklamaktadr. Osmanl Tarihlerinin mukaddimelerinde zikrettikleri baz menkbeler de, bu ruhu aklamak iin zikredilmilerdir. 2) Osmanl Devleti'ni ykselten sebeplerin ikincisi, Osmanl Devleti'nin zellikle ykselme dnemlerinde tam bir hukuk devleti olmas yani er'-i erif ve kanun- mnifin esas kabul edilmesidir. Gerekten de, iinde 763 Kanunnmeyi

nerettiimiz Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizi inceleyenler greceklerdir ki, Osmanl Devleti'nin ykseli, duraklama, gerileme ve ykln, kanunnamelere bakarak grafikle gstermek mmkndr. Osmanl Kanunnmeleri, Ftih'den itibaren zirvededir. Kanuni devrine kadar, kanun yapma ve kanunu uygulama grevleri ehil ellerdedir. II. Selim'den itibaren durgunluk balamtr. III. Murad zamannda durmutur. Daha sonra ise, nce gerilemi; sonra da Adletnmeler'le rtlemeyecek kadar gedikler almtr. 1700-1800 yllar aras Osmanl Devleti'nin hukuk devleti olmaktan kma tehlikeleri yaad dnemdir. Osmanl vatanda, ykselme dneminde Mslman olsun gayr-i mslim olsun, tam bir hukuk devleti olduuna ve ayrm yaplmakszn adaletin icra edildiine inanmaktadr. te vatanda byle bir inanca sahip devletin ykselmesi mukadderdir. Padiah fermanyla kira bedellerinin olduu gibi braklmas olmaz. Zira Padiahn emriyle n-mer' olan ey meru' olmaz; haram olan nesne hell olmak yokdur. Bu hususlarda emr-i er'-i erif budur. Bir trl dahi deildir. er'i hkmlere vkf iken onlar ketmetmek, Kur'n'daki bir yetin tehdidine maruz kalmaktr" diyen EbSSUud'lar; "Ve kiliseleri ellerinde ola, okuyalar yinlerince. Amma an ve nkus almayalar. Ve kiliselerin alub mescid etmeyem" diyen Ftihler ve nihayet "Madem ki, onlar ra'iyyetlii kabul etmiler. Dinimiz gerei, onlarn can, mal ve rzlarn kendi can, mal ve rzlarmz gibi korumakla mkellefiz. Bu yolda onlara cebretmek, dnimize muhiifdir" diyerek, hem gayr- mslimlerin ahs hak ve hrriyetlerine gsterdiimiz hrmeti ve hem de meru1 snrlar iinde kalmak artyla din ve vicdan hrriyetine gsterdiimiz saygy anlatan Zenbilli Ali Efendiler, bu izaha altmz hukuk ve adalet devletinin sacayaklar olmulardr. sistemi t aeMa, I De*W i mevSfl- ( krtdao yakn Ftih" ; -. vemfi-r-1-ir,!/ :-'t nete' t* BLNMEYEN OSMANLI 73 lEvet lle 3) Devletin devam ve bekasna sebep olan para ve askerin mkemmel oluudur. Osmanl Devleti'nin ykselmesine sebep olan para, halktan zorla toplanan para deil, memleketin mamur olmasndan ortaya kan paradr. Bu dnemde, Osmanl parasnn kaynaklar tamamen erT vergiler ve meru gelir kaynaklardr; teklf-i rfiyye neredeyse yok gibidir. Yldrm Byezid, kadlarn davac ve davallardan aldklar harlar rvet sayarak buna vesile olan kadlar idam etmeye kalkacak kadar hassastr. Asker ise, ehliyetli ve vasfldr. nk tam bir gaza akyla eitimli askerler yetimektedir. Kanuni devrine kadar, yenierinin adedi en fazla 10-12 bin kadardr. Ama her yerden zafer haberleri gelmektedir. Viyana bozgununda bu say 50 binlere ulamtr. Ancak mal toplamaktan baka kaygular yoktur. Bu dediklerimize Yenieri Kanunnmesi en canl ahittir. En nemlisi de, ykselme dneminde asker siysetin ve idarenin iinde deildir. 4) Gnmzde baz aratrmaclarn tenkit ettii glmn sistemi yani kapkulu sistemi de, devletin ykseli sebeplerinin banda gelmektedir. Zira tarihde ou byk devletler, kendilerine tabi olan aristokrat beylerin isyanlaryla yklmlardr. Abbas Devleti kendi elleriyle byttkleri aristokrat aileler eliyle; Byk Seluklu Devleti mevl- olan Harzemiler eliyle yklmlardr. Gnmzde de devletin hanedanlarla skntda olduu ortadadr. te Osmanl Devleti, bu skntlardan kurtulmak iin, ailesi ve yakn evresi bulunmayan devirme ve kle asll insanlar Enderun denilen zel mektepte bir devlet adam gibi yetitirerek onlar devletin ykselmesinde istihdam etmi ve balangta muvaffak da olmutur. 5) Osmanl Devleti'nin ykselme dnemlerinde tam manasyla hr bir ilmin de nemli etkisi olduunu ifade etmekte yarar vardr. Memleket ve vatan bir vcuda benzer; akl ve ruhu ilim ve ma'rifettir; cesedi ve bedeni de siyset ve idaredir. Bu iki unsur arasnda muvzenenin te'min edildii dnemlerde, dima medeniyet, terakki ve refah grlmtr. Abbas Devleti'nin ilk halifeleri, Endls Emevilerinin balangtaki idarecileri ve ilk Osmanl Padiahlar, bu muvzeneyi temin eden en mahhas misllerdir. Ftih Sultn Mehmed'in vezirlik

ve kazaskerlik teklifini reddeden, dier taraftan Ftih'i tekyesine de kabul etmeyen Molla Gran; Ftih saraynda ve kendisi de tekye ve medresesinde kald mddete, bu dengenin korunabileceinin ok iyi idrki iindedir. Bir Osmanl Kanunnmesinde bu nemli muvazene dsturu u ekilde ifade edilmektedir: "Kadlar, er' hkmleri icra edeceklerdir. Ancak memleketin nizm, korunmas ve vatandan idaresi ile alkal hususlar hkkm- seyf ve siyset olan vkel-y devlete havale edeceklerdir". Bu sebebledir ki, eskiler, devlet adamlarna erbb- seyf, ilim adamlarna ise erbb- kalem demilerdir. Zikredilen bu muvzeneyi salamada en nemli vazife, ilim adamlarna dmektedir. lim adamlar bilmelidirler ki, dnyada en yksek rtbe ve eref, ilmin rtbesi ve erefidir. Hakk'a ve hakikata k bir ilim adam, hakk'dan bakasna tbi olmaz. Zira hakk' tanyan, hakk'n hatrn hibir hatra feda etmez. Hakk'n hatr lidir; hibir hatra feda edilmemek icabeder. Ebssuud'un biraz nce zikrettiimiz U cmleleri bunu aksettirmektedir: "El-Cevab; Olmaz. Padiah'n emri ile nmeru1 olan ey meru' olmaz. Haram olan nesne hell olmak yoktur'*! 6) Osmanl Devleti'ni ykselten sebeplerden birisi de vazifelerin, ister ilmiyede, ister seyfiyede ve isterse de kalemiyede olsun, ehil olanlara verilmesidir. Medeniyetlerin kurulmasnda ve yklmasnda maharet ile salhatn nemi inkr edilemez. Tarihe bakldnda grlecektir ki, bu iki vasf kendinde birletiren milletler nice medeniyetler 74 BLNMEYEN OSMANLI BIUNMEYf K C kurmular ve daima payidar olmulardr. Yklan btn medeniyet ve devletlerin altnda ise, aranrsa mutlaka bu iki vasftan birinin veya ikisinin yokluunun yatt esefle mahede olunur. Maharet, kiinin kendi mesleinde ehil, uzman ve kabiliyetli olmasdr. Salhat ise, kiinin din ve ahlka yksek bir seviyeye ulamasdr. unu nemle belirtelim ki, salhat ve maharet birbirinden ayrdr. Hamiyet, vatanperverlik, sadkat ve adalet gibi ulv duygular, salhatn meyvesidir ve o bahede yetiir. , san'at, kabiliyet ve benzeri hususlar ise, maharet bahesinden derlenebilen meyvelerdir. Kalb ve vicdan manev duygularla bezenmeyen bir insandan hakik mnda hamiyet, sadakat ve adalet beklenilemez. Ancak, i, san'at ve kabiliyet baka eyler olduu iin, slih olmayan bir adam gzel obanlk yapabilir; ayya bir adam ayk olduu zamanlarda iyi saat tamir edebilir. Yani bu noktada salhat ayrdr, maharet ayr... Elbette ki, vazifelere yaplan tayinlerde, hem slih, hem de mahir olanlar, yn hamiyetle fazileti birletiren, kalbi ve fikri mnevver olanlar tercih edilecektir. Bu vasflar beraberce bulunduran insanlar yeterli sayda deilse, bu takdirde ya maharet ya da salhat esas alnacaktr. slm'a gre ikisini birletiren bir eleman yoksa, san'at'ta ve ide maharet tercih sebebidir. Bir ksm slm hukukular ve tefsirciler tarafndan, zellikle idar yetkiye sahip devlet ricaline hitaben nazil olduu sylenen Kur'n'n u yeti, bu konuda ok manidardr: "Haberiniz olsun ki, Allah sizlere muhakkak unlar emrediyor: Biri emnetleri ehline vermeniz, biri de insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hareket etmenizdir. Allah size ne gzel t veriyor. (Her halde bu emirleri tutmalsnz). Zira phesiz ki, Allah verdiiniz kararlar iitir ve emnetler hakknda yaptklarnz grr". Hz. Raslullah'in (S.A.V.) "Emaneti ehline ver ve sana hainlik edene hyanetle mukabele etme" hadisi de, bu mny teyid etmektedir. Osmanl Devleti'nin ykselme devrini tetkik edenler, neden ksa bir zamanda dnya devleti haline geldiini ve salhat ile maharete ne derece riyet ettiklerini ok iyi bilirler. Rumeli'deki Srp, Macar ve muhtelif kavimlerin kendi arzular ile neden Osmanl hkimiyetini tercih ettiklerinin sebebini, hakperest ve cesur padiah Yavuz kadar Zenbilli Ali Efendi'de ve Muhteem Sleyman kadar Osmanl hukuk bidesi Ebssuud'da da aramak icab eder. Devleti haric mnsebetlerde temsil eden nianclarn, diplomatik ve diplomasi ilminin mtehassslar ve kazaskerlerden titizlikle seildiini mahede edince; Kanuni'nin sadrazamnn dilinden bir sadrazamn nasl olmas gerektiini yine onun kaleme ald "Asfnme"den ibretle okuyunca ve bakanlar kurulu demek olan

Divan- Hmyun'un "hcegn- divan" olmadan toplanmadn kanunnmelerden renince, Osmanl Padiahlarnn neden ve nasl zaferden zafere at koturduunu daha iyi anlyoruz. Osmanl Devleti'nin duraklamasnda ve gerilemesinde, ehil olmayan insanlarn greve getiriliinin yattn ok iyi idrk eden Osmanl Padiah, vezir-i a'zamna bu hakikati, bir tayin ferman mnsebetiyle yle ifade ediyor: "Benim Vezirim, Tezkireciiik grevi iin, ehliyetli bir ka aday dnerek seip, bana arzet. nce kendi devlet adamlarmz terbiye etmeyip, her birinde trl trl uygunsuz tavrlar varken, bakalarn terbiye etmeye yzmz kalmyor. Ben senin kimseye iltimas yapmayacan biliyorum. Gerek bu eit fiillere ve gerek tamah ve rvete cesaret edenleri, niin tarafma ifade etmezsin? Hep "benden olmasn" diye diye devletimiz bu hale geldi. Bundan sonra vkf olduun kt hareket her kimden zuhur ederse, tarafma bildiresin. te sana tenbih ediyorum." 7) Btn bu sebeplerin etkisiyle, ykseli dnemindeki Osmanl idaresinde rvet, suiistimal, lklerin c 34. Ftih) BU I Ftih! dnyaya s gr saltd baehri olarak! buy1 1452'de I ina gemek kendlslnt) 1 harp aletleri I Plan! iin Ayasofya'dS m Notam, 1 Bizansllar; Edirne'den J balad. 53 J yazd, i karadan) gambertH sesleriyle! ierce im uyguland t Ft Bu ii I eyledi, sfendiy Trabzon! Kornul TevkSS BLNMEYEN OSMANLI 75 suiistimal, sefhet, israf ve gayr-i meru masraflar, vatandaa zulm ve benzeri ktlklerin olmay, Osmanl Devleti'ni ksa zamanda ykseltmitir32. 34. Ftih Sultn Mehmed'i bize ksaca tantr msnz? ocuklarn ve o-nun zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlan zetler misiniz? r, yan sahip i-M Ftih Sultn Mehmed, 30 Mart 1432 tarihinde Edirne Saraynda Hma Htun'dan dnyaya geldi. Annesi onun gerek saltanatn grmeden 1449 ylnda vefat eyledi. Bir gre gre 19 ve bir dierine gre 21 yanda babasnn vefat zerine nc defa saltanat koltuuna oturdu ve snrlar Tuna'dan Kzlrmak'a kadar genileyen Devletinin baehri olarak stanbul'u almak ve Hz. Peygamber'in vgsne mazhar olmak en byk ideali idi. stanbul'u almak iin Boaz'a hkim olmann art olduunu bilen Sultn Mehmed, 1452'de Boazkesen Hisar dedii Rumelihisrn ina ettirdi. Karsnda Yldrm'n ina ettirdii Anadoluhisr ykseliyordu ve artk Osmanlnn izni olmadan boaz gemek mmkn deildi. 1 Eyll 1452'de Edirne'ye dnen Sultn Mehmed, hemen kendisinin planlarn izdii toplarn dkmne balad. Deneyler yapld ve dnyann harp aletleri alannda harikalar vcuda getirildi. Plan sezen mparator zor durumdayd; zira Bizans ikiye ayrlmt. Avrupa, yardm iin Katolik olmalarn istiyor ve Ortodokslar ise hayr diyordu. 12 Aralk 1452'de Ayasofya'da Katolik ayini yaplmas, Sultn'n ilerini kolaylatryor ve Bizans Babakan Notaras, "Bizans'ta Latin apkas grmektense, Trk sar grmeyi tercih ederim" diyordu. Bizansllar parlayan atelerine ve Hz. Meryem'e gveniyorlard. Ancak 1453 ubatnda Edirne'den yola

kan toplar 5 Nisanda stanbul nlerine geldi. 6 Nisan'da muhasara balad. 53 gn sren muhasara srasnda Ftih'in ordusu, tarihe geen kahramanlklar yazd. Bizans'n Galata ile Saraybumu arasna gerdii zincirler, Osmanl donanmasnn karadan yrtlerek Halic'e girmesiyle paralanmt. Muhasarann 53. Gn Hz. Peygamber'in mjdeledii fetih 29 Mays 1453 gn gerekleti ve Osmanl ordusu tekbir sesleriyle Topkap ve Erikap ynlerinden stanbul'a girdi. Ayasofya'ya snan on binlerce insann burnu bile kanamad ve slm Hukukunun bu konudaki hkmleri aynen uyguland ve herkese temel hak ve hrriyetleri tannd. Ftih'in fetihten sonra yapt ilk i, stanbul'un maddi ve manevi imar edilmesidir. Bu ii tamamladktan sonra Belgrad hari btn Balkanlar Osmanl Devleti'ne ilhak eyledi. Baty emniyete aldktan sonra, kendisine prz karan Karamanoullar ve sfendiyaroullar Beyliklerini tamamen ortadan kaldrd. Bu arada Bizans'n art olan Trabzon'daki Pontus mparatorluu da 1461 ylnda tamamen tasfiye edilmi oldu. Komutanlarndan Gedik Ahmed Paa, Krm' ald. Btn bu fetihler, bata Abbas Halifesi olmak zere herkes tarafndan takdir edi32 Kur'n, Nisa, yet: 58; Kurtubi, El-Cml' Li Ahkm-il-Kur'n, V/255 vd.; BA, Hatt- Hmyn, nr. 23581; Tevki Kanunnmesi, MTM, c. II, sh. 541; Sleymaniye Ktp. Reid Efendi, nr.1036, vrk. 48/a-49/a; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, (ner. Turan, erfettln), Ankara 1991, sh. LI vd.; Akgndz, Ahmed, Belgeler Gerekleri Konuuyor I-V, zmir 1989-92, c. III, sh. 180-183; Kutay, Cemal, Tarih Konuuyor Dergisi, c. I, say I, sh. 69-70; Canan, brahim, Ahirzaman Fitnesi ve Anari, stanbul 1982, sh. 104-105; Gzler, H. Fethi, deal Trk Genlii, Milli Kltr, Mays 1985, sh. 27 vd.; Bedizzaman Sald Nursi, Mnzarat, stanbul , sh. 10. . > 76 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI lirken, Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Ftih'e kafa tutuyordu. Bunun zerine Erzincan civarndaki Otlukbeli denilen yerde 1473 tarihinde bu sknt da bertaraf edildi ve artk Osmanl devleti Toroslara kadar geniledi. Ftih Sultn Mehmed, yeni bir harbin hazrlnda iken, 1481 ylnda 51 yanda Gebze'de vefat etti. 28 yllk padiahl sresince 2 mparatorluk, 14 devlet ve 200 ehir fethederek Ftih unvann Hz. Peygam-ber'den alan Sultn Mehmed, devletin snrlarn 2.214.000 krm2'ye geniletmiti ki, bu 3 Trkiye Cumhuriyeti eder demektir. Balistikteki keifleri, Matematik ilmindeki dehas, din ilimlerde byk bir lim olmas, Arapa, Farsa, Yunanca, Srpa, talyanca ve benzeri nemli dnya dillerinden dokuzuna vkf olmas, onu Osmanl tarihinin en byk askeri, devlet adam ve limi olduunu, dmana ve dosta syletmitir. Ona bu byk fetihte yardmc olan devlet adamlar arasnda, andarl Halil Paa, Mahmd Paa, Rum Mehmed Paa, shak Paa, Gedik Ahmed Paa, Zaanos Mehmed Paa, Balaban Bey, Bali Bey ve benzeri ok sayda devlet adam ve komutanlar saymak mmkn olduu gibi, manevi komutanlar arasnda ise, asrnn byk limlerinden ve maneviyt erenlerinden, Molla Hsrev, Molla Grn, Molla Zeyrek, Akemseddin, Hzr Bey, Hocazde Efendi, Molla Vildn ve Molla eyh Vefa ve benzeri zatlar zikretmek icabeder. ZEVCELER: 1- Glbahar Htn; II. Byezid ile Gevher Sultn'n annesi. 2-Glah Htn; Karaman Oullarndan brahim Be'in kzdr. 3- Sitti Mkrime Htn; Dlkadirolu Sleyman Bey'in kzdr. 4- iek Htn; Trkmen Beyi kzdr. 5Helene Htn; Mora Despotu Demetrus'un kzdr. 6- Anna Htn; Trabzon mparatorunun kzdr; evlilikleri ksa srmtr. 7- Alexias Htn; Bizans Prenseslerindendir. OCUKLARI: 1- ehzade Sultn Mustafa Hn. 2- Gevher Sultn. 3- ehzade Cem Hn. 4- ehzade Byezid Hn. 5- smi bilinmeyen iki kz. Ftih'i iki sayfada deil, ancak 2000 sayfada anlatmak mmkn olduundan, onu anlatmaktan ziyade onunla alakal iddialar cevaplamay tercih ediyoruz33. 35. Ftih Kanunnmesi'nin sahte olduu ve dmanlar tarafndan ona isnad edildii sylenmektedir. Bu iddia doru mudur? Osmanl Devleti'nde karde katli meselesi ve bu meseleyi gndeme getiren Ftih'e ait bir kanunnmenin shhat durumu, Osmanl Devleti ve Osmanl Kanunnmelerinden bahis alan her mecliste, akla gelen ve dermeyan edilen en byk meseledir. Bunun

33 kpaa-zde, Tarih, sh. 140-219; Ner, Kltb- Cihnnm, II, 683-843; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, sh. 539 vd.; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 246-280, Sleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 1/b-163/a; Ahmed Uur neri, sh. 417 vd.; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 170-190; Solakzde, sh. 189-269; Kantemir, c. I, sh. 149-166; Babinger, Franz, "Ftih Sultn Mehmed ve talya", ev. Bekir Stk Baykal, Belleten, c. XVII, say 65 (1953), sh. 41-82; Iorga, N.; "stanbul'un Zabt Hakknda hmal Edilmi Bir Kaynak", ev. Adnan Sadk Erzi- Fazl Ikzl, Belleten, c. XIII, say 49(1949), sh. 107-147; Batav, erif, "XIV. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihine Gre stanbul'un Muhasaras ve Zabt", Belleten, c. XVIII, say 69(1954), sh. 51-82; Baykal, Bekir Stk, "Uzun Hasan'n Osmanllara Kar Kafi Mcadeleye Hazrlklar ve Osmanl- Akkoyunlu Harbinin Balamas", Belleten, c. XXI, say 82(1957), sh. 261-284; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 127-173; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, 452-493, II, 1-157; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 269-378; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 18-21; Harem'den Mektuplar, stanbul 1956, sh. 18-20; "Byezid H'nin Ailesi", Tarih Dergisi, X, say 14, stanbul 1959, sh. 105; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 125-135; Ycel, Yaar, "Reformcu Bir Hkmdar Ftih Sultn Mehmed" , Belleten, c. LV, say 212-214(1991), sh. 79-86. .. . . . . .. en nemli sebebi, me tutulmas ve slm Burada nemle u hu adl kitabmzn 1.1 nuyoruz. Bu 75 kanuni bir tartma sz konusuj rinin shhatinde phe I hi bir mstenedta daj olan kanunnme, sade dir. Kanunnmenin bir ok ilim adamlar, bu kanun hkmn i mulardr ve ou da I yana Kraliyet Ktph olsa da, ayn Ktph hkmn tatbik edil bilgiler yer almas, mann daha makul \ istiyoruz. Yani slm Hukukuna da I inkr etmekle me Sz konusu I tn tanzim etmek i nusundaki fikirl Birincisi, de bir ekilde, kardei mdafaa edilen, i sahipleri gayet iyi kuna aykr olc yoluna gitmekti tek nsha olan l helerdir. Bunlara j uydurulmutur, / gelen bir ak I slubunu nazara a Bu iddia, Fil nsha olan nshas daha J yersizdir, ZlriJ sadece imiz kanun zans'tan al dnda Kan Kanunnrr SHANLI BLNMEYEN OSMANLI 77 Cem en nemli sebebi, meselenin hususan Cumhuriyet dneminde hep keyf yorumlara tabi tutulmas ve slm hukukunun hkmlerine gre meselenin deerlendirilemeyiidir. Burada nemle u hususu belirtmekte yarar gryoruz: "Osmanl Kanunnmeleri" adl kitabmzn I. Cildinde, Ftih devrinde hazrlanm 75 kanunnmeyi neretmi bulunuyoruz. Bu 75 kanunnameden 74'nn Ftih'e ait olduunda, ne bir phe ve ne de bir tartma sz konusu deildir. Baz muhterem insanlarn, btn Ftih Kanunnmelerinin shhatinde phe bulunduu eklindeki izah ve beyanlar, ne ilm ve ne de mantk hi bir mstenedta dayanmamaktadr. Hakknda farkl fikirler ileri srlen ve tartmal olan kanunnme, sadece I. Ciltte 1 numara olarak nerettiimiz tekilt kanunnmesi-dir. Kanunnmenin sahte olduunu ileri sren bata Ali Himmet Berki olmak zere, bir ok ilim adamlar, Ftih Sultn Mehmed'e byle bir zulm yaktramadklarndan ve bu kanun hkmn slm Hukukuna gre yorumlayamadklarndan byle bir yolu tutmulardr ve ou da iyi niyetli insanlardr. Ancak bu maddenin bulunduu nsha, Viyana Kraliyet Ktphanesinde bulunsa ve bu nshay ilk nereden yabanc bir tarihi olsa da, ayn Ktphanede ikinci bir nshann daha bulunmas ve en nemlisi de bu hkmn tatbik edildiine dair Osmanl Tarihilerinin muteber kaynaklarnda aka bilgiler yer almas, byle bir kanun hkmn inkr etmek yerine, hukuk tahlilini yapmann daha makul ve ilm olacan ortaya koymaktadr. Biz de bu yolu tercih etmek istiyoruz. Yani kanun hkm slm Hukukuna aykr olmayabilir; ancak uygulamada slm Hukukuna da kanun hkmne de aykr olaylar bulunabilir demek istiyoruz. Yoksa inkr etmekle mesele zlm olmamaktadr.

Sz konusu ihtilafl maddenin bulunduu ve Ftih tarafndan Osmanl idar tekiltn tanzim etmek zere hazrlanan bu kanunnmenin shhati tartmaldr. Shhati konusundaki fikirleri, gruba ayrmak mmkndr: Birincisi, deerli hukuku Ali Himmet Berki tarafndan ortaya atlan ve hamiyetli bir ekilde, karde katli meselesini ktye yorumlayanlara kesin cevap verebilmek iin mdafaa edilen, bu kanunnamenin tamamnn uydurma olduu grdr. Bu iddia sahipleri gayet iyi niyet sahibidirler ve karde katli maddesinin tamamen slm hukukuna aykr olduu varsaymndan hareket ederek, Kanunnmenin tamamnn inkr yoluna gitmektedirler. Bunlarn en byk delili, kendi zamanlarnda kanunnmeye ait tek nsha olan Viyana Ktphne-i Kralsi No 554 A.F.deki nshada grlen phelerdir. Bunlara gre, bu nsha uydurmadr ve Osmanl dman batllar tarafndan uydurulmutur. Ali Himmet Berki hoca, imanndan ve Osmanlya olan muhabbetinden gelen bir ak ile, hem sadece bir nshasnn bulunmasn ve hem de kanunnmenin slubunu nazara alarak, Kanunnmenin tamamn reddetmektedir. Bu iddia, Ftih'i ve Osmanl Devleti'ni mdafaada yeterli olamayacaktr. Zira, tek nsha olan kanunnmenin nc grn izahnda grlecei zere, sonradan nshas daha bulunmutur. slbuna ve Trkesine yaplan itirazlar ise, tamamen yersizdir. Zira bu nshalarn hepsi de, Kanunnmenin asl ve orijinali deil, sadece ve sadece suretidir. Yani istinsah edilmi eklidir. Ktibin hatalarn, orijinalini gremediimiz kanunnmeye hamletmek doru deildir. Bu arada muhtevasnn tamamen Bizans'tan alnd eklindeki itiraz da, hi bir ilm deere hiz deildir. Zira, karde katli dnda Kanunnmenin dier btn hkmleri, daha sonraki btn Osmanl Tekilat Kanunnmelerinde tekrar edilegelmitir. Ayrca bu Kanunnmedeki tekilt hkmleri78 BLNMEYEN OSMANLI nin esaslar, tamamen Seluklu ve Abbas devletleri vastasyla, slm hukukundaki ' Siyset-i er'iye kitaplarndan alnmtr. Her messesenin, hangi er' hkme dayandn, mezkr eserin I. cildinin idare hukuku ile alakal hkmlerinin er'i tahlilinde izah edilmitir. Btn bunlar biraz sonra tafsilatyla izah edeceiz. Ancak unu ifade edelim ki, Kanunnmenin elimizde orijinal ve Hizne-i mire'de muhafaza edilen asl bulunmadndan, hkmlerin izahnda ve kelimelerin tanziminde, her zaman kesin konumak da doru deildir. Burada unu da ifade edelim ki, kanunnmenin nshalar arasnda 242 nsha farknn bulunmas, shhatine engel tekil etmez. Zira Allah'n Kitabndan baka her kitabn, birden fazla nshas bulunduu takdirde, aralarnda yzlerce ve belki binlerce, ancak kelime yahut harf seviyesinde nsha farklar bulunacan, tenkidli basm iini bilenler ok iyi takdir edeceklerdir. Kur'n'dan sonra en sahih kitap olan Buhari'de dahi nsha farklar bulunmas, haa, onun shhatine en kk bir phe irad etmez. Kanaatimize gre, bu grn esasn, karde katli meselesinin er' izahn yapamama tekil etmektedir. Fakat metni inkr ederek bir yere varlaca da phelidir. kincisi, Msterik Konrad Dilger'e ait bulunan ve Kanunnmenin bir ksmnn sonradan yazlp Ftih'e izafe edildii eklinde zetlenebilecek olan grtr. Hem baz slb ve ifadelerin Ftih devrine izafe edilemeyecek ekilde olmas ve hem de baz messeselerin, henz Ftih devrinde bulunmay iddias, bu grn en nirengi noktasn tekil etmektedir. Konuyla alkal aratrma yapan Abdlkadir zcan, Aydn Taneri ve Ahmed Mumcu gibi ilim adamlar, bir ksm iddialarna hak vererek ve bir ksm iddialarn da reddederek bu gr cevaplandrdklarndan ve bu ilim adam Kanunnmenin asln inkr etmediinden, meselenin zerinde ayrntl olarak durmuyoruz. Zaten Konrad'n inkr ettii maddeler arasnda, karde katli ile alkal madde de yoktur. ncs ise, Ftih'e isnad edilen Kanunme'nin shhatini kabul eden ve metnin inkr yerine maddedeki meselelerin er'i tahlilinin yaplmasna taraf olan grtr. ou aratrmaclar bu kanaattedirler ve bazlarnn ileri srd hilf- hakikat beyanlarn aksine, konuyla alkal ok cidd bir aratrma yapan deerli tarihi Abdlkadir zcan da bunlarn iindedir. Bu durum hem konuyla

alkal ilm makalesinden ve hem de bir gnlk gazetede aksi iddialar yalanlayan beyanlarndan anlalmaktadr. Bu grn gerekeleri unlardr: A) Kanunnmeyi inkr etmekle mesele halledilmemektedir. Mhim olan meselenin er' izahn yapmaktr. Kanunnmedeki metin, ileride yaplacak er' tahlillerden anlalaca zere, baz Osmanl dmanlarnn iddia ettii gibi, er' hkmlere ve hukukun yce dsturlarna aykr deildir. Tatbikatla madde metnini kartrmamak icabeder. B) Kanunnmeyi inkr eden Ali Himmet Berki zamannda Kanunnmenin tek nshas biliniyordu. imdi ise nshas elimizde mevcuttur: Birincisi, Viyana Ktphanesi, No: 554 A.F.'de bulunan ve hem Mehmed Arif Bey tarafndan neir ve istinsah edilen nshadr. Bu nshann istinsah tarihi, 1029/1620'dir. kincisi ise, Osmanl Reislkttblarndan Bosnal Koca Mverrih Hseyin Efendi tarafndan Bedyi'l-Vakyi' adl tarih kitabnda dere edilen nshadr. Mellif bu nshay, 1022 yani birinci nshadan 5 sene nce, Padiaha has divandaki zel ve asl nshaki bozuk i BLNMEYEN OSMANLI 79 sn-tet-ikdirlere licZI z dan kararak istinsah ettiini bizzat ifade etmektedir. Bizim, Osmanl Kanunnmeleri I. Cildde esas aldmz nsha da budur. ncs ise, Hezarfen Hseyin Efendi'nin bazlarnn iddia ettii gibi tarih kitabna deil, Osmanl Kanunlarn derledii Telhs'l Beyn F Kavanin-i Al-i Osman adl eserine dere ettii nshadr. 1083/1672 tarihli nshann dierlerinden fark, karde katli meselesinin burada bulunmaydr. tiraz edenler sadece karde katli meselesine deil, btn kanunnmeye itiraz ettiklerine gre, bu nshann da ayn zamanda ve ayn ekillerde, kimin tarafndan ve nasl ayn yazlarla uydurulduunu isbat etmeleri gerekmez mi? Eer isbat ederlerse, bizim de memnun ve mtehassis olacamz imdiden ifade ediyoruz. Nshalar arasndaki farklarn okluunu, sahtelie delil gstermek ise, ok mehur kitaplarn dahi inkr edilmesi sonucunu dourur ve tenkidli basmn ne demek olduunu bilmemenin alameti olarak kabul edilir. Ayrca yukarda da belirttiimiz gibi, bu nsha, kanunnmenin asl deillerdir, istinsah edilmi suretleridirler. Elbette ki bozuk ifadeler ve nsha farkllklar bulunacaktr. c) Kanunnme, tamamen olmasa da, ksmen, hlasa olarak yahut tamamna yakn ekilde, dier Osmanl tarihlerinde ve ktphanelerimizdeki kitaplarda da mevcuttur. Bunlardan bazlarn zikretmek faydal olacaktr: -Yavuz devrinin byk tarihisi dris-i Bitlis, Het Bihit adl tarih kitabnda kanunnmeyi, neredeyse tam olarak geni bir zetlemeyle vermi ve Ftih'e isnad etmitir. Ayrca, yine ayn mellifin Kanun- ehinah adl eseri de, Ftih Kanunnmesinin bir nevi tekrar ve geniletilmi eklidir. -Gelibolulu Ali Mustafa Efendi'nin, Ebl-Feth Kanunu adyla Kanunnmeyi Knh'lAhbr adl eserinde aynen nakletmesi de bu meselenin mhim delillerindendir. Ayrca karde katli ile alakal her yerde Kanun- Osmn zere diyerek meseleyi izah ve teyid etmektedir. Btn bu zikredilenler gsteriyor ki, kaynaklar grmeden veya grenlerin aratrmalarn incelemeden, bizim ktphanelerimizdeki kaynaklarda, bu kanunnmeden bahsedilmiyor demek, ilm olmaktan da te glntr. Netice olarak, eldeki belgeler, Ftih'e ait bu kanunnmenin shhati lehindeki grleri teyid etmektedir. O halde, kanunnmenin varln inkr etmek yerine, onun dayand er' esas ve hkmleri izah etmek, bizlere den en byk vazife olacaktr. Burada muhtevas ile alkal dlen byk bir hatay da belirttikten sonra, karde katli meselesi zerinde durmak istiyoruz. Ftih Kanunnmesinin muhtevasn, Bizans messeselerinin gerek bir restorasyonu olarak deerlendirmek byk bir hatadr. Biz, kanunnmedeki her messesenin, ya Siyset-i er'iye kitaplarndaki er' hkmlere dayanan Abbas Devleti bata

olmak zere Mslman devletlerden veyahut slm'a muhalif olmamak artyla eski Trk Devlet geleneklerinden etkilendiini, baka yerde uzun uzadya izah ettik. Bu sebeple ayrntya tekrar girmiyoruz. Ancak u sorular sormak istiyoruz: Abbaslerdeki Divan's-Saltanat ve Divan- Mezlim'in daha da gelitirilmi ekli olan Divan- Hmyn mu Bizans'tan alnmtr? Yoksa tamamen slm bir gelenek olan elkb blm veya kadlarn dereceleri mi Bizans'tan alnmtr? Btn bunlar, kuru iddialardr. Osmanl devlet tekiltnn temelinde, Abbas Devleti gibi sadece Mslman ve Seluklu Devleti gibi hem Trk ve hem de Mslman olan devletlerin devlet anlay ve siyset-i er'iye 80 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSHKk; kitaplarnn izi vardr34. 36. Osmanl Devleti'nde karde katli, baz tarihiler tarafndan vahet ve saltanat uruna insan katliam olarak anlatlmaktadr. Karde katli meselesinin Kanunnmedeki dayana olan madde nasldr? Kanunnmenin ihtilfa yol aan ve farkl fikirlerin domasna sebep olan asl maddesi, karde katli meselesi ile alkal u maddedir: "ve her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizm- lem iiin katletmek mnsibdir. Ekseri ulem dahi tecviz etmitir. Annla mil olalar". Acaba bu maddenin mn ve mefhumunun slm hukukundaki izah nasldr? ayet bu madde sahih ve slm Hukukuna uygun ise, Osmanl tatbikatndaki rnekler, bu kanuna ne derece uygundur? er' hkmlere ters den, Osmanl tatbikat mdr yoksa bu kanun maddesi midir? Btn bu ve benzeri suallerin doru cevab nedir? Btn bu konular, nemine binen, ayr ayr sorularm cevaplarnda tartalm. 37. Karde katli meselesinin er' dayana var mdr? Bu sorunun cevab, ilgili maddenin de izah demektir. nce slm hukukundaki su ve cezalar grelim: Bilindii gibi slm Hukukunda, eit su ve ceza vardr: a) Had su ve cezalardr. Hrszlk (hadd-i sirkat), iki imek (hadd-i irb), yol kesmek (kat'- tarik), zina (hadd-i zina), dinden dnmek (irtidd) ve devlete isyan (bay) sularndan ibaret olan bu sularn, unsurlar teekkl ettii takdirde, tatbik edilecek cezalar Allah ve Resul tarafndan tesbit edilmitir. Bunlarda mhim olan, unsurlarn teekkldr. Unsurlardan birisi eksik olursa had cezas tatbik edilmez; ancak l'l-emr tarafndan tesbit edilecek ta'zr cezalar uygulanr. Mesel, drt ahidle zina yapt isbat edilemeyen suluya, zina haddi tatbik edilmeyecektir. Ancak ahitle zina yapt isbat edilen sulu, btn btn cezasz da braklmayacaktr. te unsurlar teekkl etmeyen bu sulara tatbik edilecek cezalara ta'zr cezalar denir. b) ahsa kar ilenen cinayet sulardr ki, cezalar ksas veya diyettir. Bunlarn da ou cezalar, Allah ve Resul tarafndan tesbit edilmitir. c) Tazir su ve cezalardr ki, biraz nce zikredilen had veya cinayet gruplarna girmeyen (esrar imek gibi) yahut girdii halde o cezalarn tatbiki iin gerekli unsurlara sahip olmayan ( ahitle isbat edilen zina suu gibi) su ve cezalardr. te bu blmde l'l-emrin tesbit ettii veya kad tarafndan takdir edilen cezalar tatbik edilecektir. Bu ksa mukaddimeden sonra, karde katli ve bunu emreden kanun maddesinin tahlilini, yapabiliriz: Her hukuk sisteminde, Osmanl Hukukunda nizm- lem yani 34 Berki, A. Himmet, stanbul'un 500. Yldnm Mnasebetiyle Byk Trk Hkmdar stanbul Ftihi Sultn Mehmed ve Adalet Hayat, stanbul 1953, sh. 142-148; Alderson, A.D., The Structure of the Ottoman Dynasty, Connecticut 1982, 2. Bask, sh. 30-31; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 328, Md. 37, 1/114-117, 287, 311 vd.; c. II, sh. 10 vd.; Konrad, Dllger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremniells im 15. und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967, sh. 5 vd., 34 vd.; zcan, Abdlkadir, "Ftih'in Tekilat Kanunnmesi ve Nlzm- Alem in Karde Katli Meselesi", EFTD, say 33(1980-81), sh. 12-13. lemin nizm, gun idam cezalan vardr. I 163. maddeleri ar sular tanzim datmaya ve Mlr Dnyadaki btn < lerle nlenmeye ( imdi bu tr r tih'in kanunnrr

A) Bay (Devlet* I Meselesi: Karde devlete isyan su-' kunda, had su ve c tahakkuk ettii' devlete (imama, t amalamak: (n [cezalan, unsurlanmnj Ilsyan grubu tekili maldr. Prop. trlrlar, Devlete S) I bunlar Mslman) ! maz. Bunlara \ lemi korunaktr. te C i umumi karma I , da bi ( inu, deime : ittifak ed \ suu I sindeki kart yat bu olu ' tatbikat, herj den idamlar* yahut buna j durumu d Osmanl S olan bay mak i ar lir BLNMEYEN OSMANLI lemin nizm, gnmzdeki ifadesiyle kamu dzeni ve kamu yarar iin vaz'edilen idam cezalar vardr. Biraz sonra aklayacamz vehile, Trk Ceza kanunun 125 ile 163. maddeleri arasndaki btn hkmleri, devlete yani lemin nizmna kar ilenen sular tanzim etmekte ve daha birinci maddesinde devletin topra ve bamszln datmaya ve blmeye ma'tuf btn hareketleri, idam cezas ile cezalandrmaktadr. Dnyadaki btn ceza hukuku sistemlerinde de, devlete isyan sular, benzeri hkmlerle nlenmeye allmtr. imdi bu tr hkmlerin, slm hukukunda nasl yer aldn ve bu hkmlerin Ftih'in kanunnmesindeki hkmle nasl badatrlabildiini aklamaya alalm. A) Bay (Devlete syan) Suunun Tatbiki Sonucu Kardelerin Katledilme Meselesi: Karde katli meselesinin birinci er' dayana, her hukuk nizmnda bulunan devlete isyan suudur. Biraz nce akladmz gibi, devlete isyan suu, slm hukukunda, had su ve cezalar arasnda yer alan bay ad altnda dzenlenmi ve unsurlar tahakkuk ettii takdirde idam cezas ile cezalandrlmtr. Bay suunun unsurlar, devlete (imama, sultana) kar ayaklanmak, kuvvet kullanarak iktidar ele geirmeyi amalamak (mulebe) ve ak bir isyan kasd iinde bulunmaktr. Bay suunun cezalar, unsurlarnn tahakkukuna gre deiir: Sultndan farkl dnd halde bir isyan grubu tekil etmeyen ve bir yerde toplanarak ba kaldrmayanlara dokunulma-maldr. Propaganda yaparlarsa ikaz edilirler, ileri giderlerse ta'zr cezalar ile cezalandrlrlar. Devlete isyan ettikleri an, savala yola getirilirler ve cezalar idamdr. Yalnz bunlar Mslman olduklar iin, oluk-ocuklar esir edilmez ve mallar ganimet saylmaz. Bunlara verilen lm cezas bir had cezasdr ve hikmeti de devleti yani nizm- lemi korumaktr. te Osmanl hukukular, padiahn meru emirlerine yaplan her eit itaatsizlii, umumi rahat ve nizm- lemi ihlal edecek olan her trl isyan ve memlekette anari karma hareketlerini (fesd bis-sa'y), bay suu kabul etmi ve buna sebep olanlar da bi olarak vasflandrmlardr. Bu isyan suunun cezasnn da idam cezas olduunu, fetvalarnda aklamlardr. syan eden Padiahn kardei de olsa, er' hkm deimeyecektir. Mesel Yavuz Sultn Selim'in, birisi i'lerle ve bir dieri de ekiya ile ittifak ederek Devlete isyan eden ve bay suunda aranan artlara uygun bir ekilde bu suu ileyen kardelerine kar olan tutumu, tamamen er'dir. Ftih'in kanun maddesindeki karde katlinin birinci grubunu, bu tip hdiseler tekil etmektedir. Ancak nazariyat bu olmakla beraber ve sz konusu madde bu ekilde tefsir edilebilmekle birlikte, tatbikat, her zaman nazariyat takip etmemi, kanuna ramen, artlar teekkl etmeden idamlar verilmitir. Beikteki bir bebein ldrlmesini, elbette ki mdafaa etmek yahut buna uyuyor demek de mmkn deildir. Ancak Ftih, kanunnmesinde byle bir durumu da emretmemektedir. Osmanl tarihindeki karde katilleri ve idamlarn yarya yaknnn, bir had cezas olan bay suuna sokulduunu verilen fetvalardan anlyoruz. Ancak unu da hatrlatmak istiyoruz ki, bazen bay denilen had suunun artlar teekkl etmedii halde, araya giren jurnalcilerin ve yalanc ahitlerin beyanyla, eyhlislmlardan bay suu imi gibi fetva alnd da grlmtr. Kanun'nin

olu ehzade Mustafa hakkndaki fetvalar buna misl tekil etmektedir. Bu konuda Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan u belgenin izahlar enteresandr: 82 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANL "Buat yani siler ise, Mlteka ve benzen fkh kitaplarna gre, mevcut hkmete ve Padiaha kar Mslmanlardan bir veya bir ka kii isyan etmeleri ve hkmetin emirlerine itaat etmemelerinden ibarettir. Mslmanlar, bay ve isyanda srar ederlerse, idam olunurlar. Ancak fitneyi teskin iin idamdan hafif cezalar yeterli ise, bunlar tatbik olunmaldr. uras dikkat ekicidir ki, Mlteka'y erheden limler, bailerin cinayetleri hakknda, ok geni mnlar vermilerdir. Mesel Padiah'n meru emirlerine kar her nevi itaatsizlii ve umumi rahat (nizm- lemi) ihlal edecek her eit kyam, hareket, fitne, fesad, insanlar kati, mallar gasp ve devlet ilerini engelleme gibi halleri, bay saymlardr". Netice olarak bay suunu ileyen Padiahn kardei de olsa, eer suun unsurlar tahakkuk etmise, gereken cezay vermek, elbette ki er'dir. Ancak slm hukukunun hkmlerine aykr olarak, unun-bunun tahrikiyle unsurlar tam teekkl etmeden insanlar dnyev saltanat uruna idam etmek, elbette ki er' deildir. Aksini kim iddia edebilir ki? Osmanl Devletinde devlete isyan suunun cezas olarak ortaya kan ldrme vak'alarndan bazlar unlardr: Osman Bey'in Amcas Dndar Bey (Hdise kesin deildir); I. Murad'n olu Savc Bey; I. Murad'n kardeleri Halil Ve brahim; II. Murad'n kardei Mustafa; II. Murad'n amcas Dzme Mustafa; Yavuz Sultn Selim'in kardeleri Korkut ve Ahmed; Kanun Sultn Sleyman'n olu Byezid ve bunun be olu. B) Siyseten Katl=Ta'zr Bil-Katl: Bu konunun giriinde akladmz gibi, bay suunun unsurlar tahakkuk etmedii takdirde, saltanat aleyhinde olanlar, bi olarak kabul edip idam ettirmek mmkn deildir. Yani had cezas olarak idam cezas tatbik edilmez. Ancak unsurlar tam teekkl etmese de, kamu dzenini (maslahat- mme ve nizm- lem) bozan baz hareket ve fiiller, ull-emr tarafndan ta'zr yoluyla ve idam cezasyla cezalandrlamaz m? Hanefi ve Hanbel hukukularnn ounluu, maslahat- mme ve nizm- lem gerektirdii takdirde, ta'zr yoluyla idam cezasnn verilebileceini kabul etmilerdir ki, buna siyseten kati denmektedir. Mesel, livta suu, Hanefi hukukulara gre, had cezasn gerektiren bir zina suu deildir. Ancak bu, hi su deildir anlamna alnmamaldr. Bu suun cezas, ull-emr tarafndan tesbit edilir. Bylesine bir irkef ii det haline getiren insann, genel ahlk, db ve kamu dzeni icab ta'zir yoluyla idam edilebileceini slm hukukular kabul etmilerdir. Ayn ekilde fiilen isyan etmese bile isyana hazrland her halinden belli olan bir insann, mme maslahat ve lemin nizm dnlerek, ta'zr yoluyla idam edilebileceini, Hanefi hukukularn ounluu kabul etmektedir. te Ftih Sultn Mehmed'in "ekseri ulema tecviz etmilerdir" diyerek ifade ettii durum budur. Ancak bunun iin de, fesadn tahakkuku hususunda kesin delillerin bulunmas icabeder. Eer bir fsk, fkh kitaplarnda aranan fesadn kuvvetle muhtemel olmas yani nizm- lem artna uymadan, srf keyf ve menfaati iin byle bir yola ba vuruyorsa, bu, kanunun ve fkhlarn vaz'ettii siyseten kati prensibinin hatas deil, belki er'i bir hkmn suiistimalidir ve ilenen bir gnahdr. Osmanl Hukukunda nizm- lem, fesada sa'y edenleri men' ve maslahat-i mme tabirleriyle ifade edilen durum, bugn devletin birlik ve beraberlii olarak ifade olunmakta ve bunun aleyhinde harekette bulunanlar, idam cezas ile mahkm edilmektedir (TCK., md. 125 vd.). imdi bu hkm, Trk Ceza kanununda bulununca adalet oluyor da, Osmanl Kanunnmelerinde bulununca, Padiahn keyf adam ldrmesi mi oluyor? Byle bir iddia ifte standartllk olur. Ancak bugn ayn madde suiistimal edilerek bazen masumlarn canlar yakld gibi, Osmanl tarihi boyunca da, fkh kitaplarnda aranan artlar gereklemeden infaz edilen idam kararlar maalesef olmutur. Bu suiistirr Kanunnmesindeki h, zlerek ifade edeyim Siysetname'sindr

olduu ve onun da U, ifade edecei eklindeki< meselede sadece fut derinlemesine tahkik ruz. nce Hanefi fk' izahlarn zetleyerek bir zetleme yapyor "Ta'zir, kati i> nefi hukukularn: imm yani l'l-c! verme esasn, H; siyseten kati fesad karanlar, ; bulunanlar iin de aynnn. Delilsiz ve..... karar ve yarg;... de Osmanl kanunntr bn-i Abldif' maktadr: "Soruldu: Fewt{ fitne uyandran, hlasa eliyle ve dMjA| ile vazgemeyen bir* Cevap: tasdik ediyorsa, k te bu vt| teker teker yledir: "Nizm- n lemedikleri vaki hakknn tatbMlj da art o [emdir Bir i lem in, OD "NIzriH kati ve l yola girm*.| lmlarnnft BLNMEYEN OSMANLI 63 talar Srlan unun isen ia lc olmutur. Bu suiistimal, elbette ki ktdr ve yapanlar da manen mes'uldrler. Ftih'in Kanunnmesindeki hkm ise, fkh kitaplarndaki ifadelere uygundur. zlerek ifade edeyim ki, konuyla alakal fkh malumat, Dede Efendi'nin Siysetname'snden naklettiimizden, baz safdillerin, bu grn Dede Efendi'ye ait olduu ve onun da byle bir fetvaya yetkili olmad, olsa bile onun fetvasnn ne deer ifade edecei eklindeki yorumlarna ahit olduk ve zldk. Halbuki Dede Efendi, o meselede sadece fukahann grlerini nakletmektedir. Bu sebeple konuyu biraz daha derinlemesine tahkik etmek ve uygulama rneklerinden bazlarn takdim etmek istiyoruz. nce Hanefi fkhlarnn son zamandaki en mehurlarndan olan bn-i Abidin'in izahlarn zetleyerek zikredelim. "Ta'zir Yoluyla Kati" bal altnda baknz ne gzel bir zetleme yapyor: "Ta'zir, kati ile de olabilir. bn-i Teymiyye'nin Es-Srim'l-Mesll adl eserinde grdm ki, diyor: Hanefi hukukularna gre, livta, let-i criha dnda adam ldrme ve benzeri sular tekerrr ettiinde, imm yani l'l-emr suluyu katledebilir. mme maslahat gerektirdii takdirde, ta'zir yoluyla idam cezas verme esasn, Hz. Peygamber ve ashabnn tatbikatna hamleden Hanef hukukular, bu uygulamaya siyseten kati demektedirler... Soyguncular, yol kesenler, dkkn soyanlar, cemiyetin nizmn bozarak fesad karanlar, zlimler ve fesad karanlara yardmc olanlar, ksaca idam edilmesinde mme maslahat bulunanlar iin de ayn hkmler geerlidir". Delilsiz ve mesnedsiz baz iddialarn aksine, btn bu cezalar, ancak mahkeme karar ve yarglamadan sonra mmkn olduunu da, hem btn fkh kitaplar ve hem de Osmanl kanunnameleri kaydetmektedirler. ., s bn-i Abidin'in u fetvas da bu meseleyi gayet ak bir ekilde vuzuha kavuturmaktadr: "Soruldu: Fesad karan, jurnalcilik yapan, yeryznde fesad iin kouturan, insanlar arasnda er ve fitne uyandran, btl yollarla insanlarn mallarn zabtetmeye gayret eden insanlarn canlarna kyan ve hlasa eliyle ve diliyle Mslmanlar her zaman rahatsz edip de bu huyundan da idam dnda hi bir ceza ile vazgemeyen bir adamn hkm nedir? Cevap: Byle olduu kesin ise ve yalan sylemeleri mmkn olmayacak kadar ok Mslman da bunu tasdik ediyorsa, katledilir ve errini Allah'n kullarndan def ettii iin vesile olana sevap ve mkfat verilir". te bu ve benzeri fkh kitaplarndaki er' hkmleri nakleden ve kaynaklarn da teker teker gsteren Dede Efendi'nin Siysetnme tercmesinden baz paralar yledir: "Nizm- memleketin bozulmasna sebep olan, fitne ve fesada tevik edenler, bu en' fiilleri bizzat ilemedikleri vakitlerde dahi, kati edilebileceklerine fetva verilmitir. Ayrca l'l-emre tannan bu siyset hakknn tatbiki iin bil-fiil fesadn tahakkuku ve sebeb-i d olan ahsn fil-hakika err ve mttehem olmas da art deildir. Zira vukuundan evvel def'-i fesd, vukuundan

sonra ref'inden daha kolay olduu msellemdir. Bir bld'atnn bid'atnn yaylacandan korkan dindar Padiahn kullar ondan korumak ve nizm- lem iin, o mbtedi'i kati ve idam etmesi caizdir". "Nizm- lem iin er ve fesadn defetmek zere, ehl-i fesad darb, te'db, nefy, tarb, hapis ve hatta kati ve idam tarznda ta'zir yoluyla cezalandrmak meru ise de, tek kiinin veya yalanclarn jurnali ile bu yola girmek caiz deildir. Fesada gayret ettii ve sebep olduu er'an sabit olmaldr. Osmanl eyhlislmlarnn fetvalarndan anlalan da budur". Dede Efendi'nin ok zayf fetvalar da esas alarak, karde katlinin snrlarn genilettiinin biz de farkndayz. Zaten baz karde katli olaylarnn artlar gereklemeden yapldn biz de kabul ediyoruz. Ancak meselenin hukuk ynn ortaya koymak iin bunlar da nakletmek durumundayz. imdi de ayn mes'eleyi fkh kitaplarndaki artlara gre tanzim eden, Osmanl eyhlislmlarna ait fetvalardan sadece birini kaydededlim: "Bu mes'ele beynnda Eimme-i Hanefiyeden cevb ne vehiledir ki; 84 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYE!; Zeyd'in det-i mstemirresi s' bil-fesd olduu er'an sabit olub ve ibadullaha mazarrat icabeder mevdd- mnkertn dahi kendden sudun tevtren isbt olundukda, Zeyd-i mfsid-i merkumun vech-i arzdan izlesiyn katli meru' mudur? Beyn buyurula. El-Cevb: Mer'dur; emr-i veliyyl-emr munzam ise. Harrereh'ul-Fakr Hac Muhammed El-Mfti Bi Harpud-Ufiye Anhu. Kaynak tekil eden ibarelerin tercmesi: "Kim bunu det haline getirirse, idam edilir. Zira o yeryznde fesad iin sa'y etmektedir. Kati ile erri def edilir. Drer ve Gurer". "Gayr-i meru lerin kati ve idam cezas ile define, imam (sultan) ve hulefs daha evldr. Zira onlar siyseti daha iyi bilirler. Vechddin'in Merk'ulEnvr erhinden". Bunlara benzer arivlerimizde ok sayda fetva vardr. Btn bunlardan anlalmaktadr ki, siyaseten katlin de belli artlar ve er' hkmleri mevcuttur. Btn yazlanlara ve nakledilenlere ramen, Osmanl tatbikatnn hep er' hkmlere uygun cereyan ettiini sylemek safdillik olur. Ne acdr ki, bir ok idam hadiselerinde bu esaslara ri'yet edilmemi ve jurnalcilerin tahriki ile nice zulmlere sebep olunmutur. Ancak ister Padiahlarn kardelerini, isterse de sadrazamlarn katletmede, keyfe mye hareket edemediklerini; Osmanl Devleti'nde mahkemeden ilm ve eyhlislmdan fetva alnmadan idam cezasnn uygulanmadn arivlerden reniyoruz35. 38. Bir ksm tarihiler, bu uygulamalarn devlet siyseti asndan hakl ynleri bulunduunu iddia etmektedirler. Bu ne demektir? Konuyu tarih ilmi ve devlet siyseti asndan deerlendiren bir aratrmacnn grlerini zetleyerek bitirelim: Osmanl Devleti'ni tehdid eden en byk tehlike, yabanclara snan ehzade veya dier hanedan mensuplarnn, tahtn mirass olduklarn iddia etmeleri ve bata Bizans ve ran olmak zere, dman lkelerin de bu frsattan yararlanmak arzusudur. Osmanl sultanlar ve bilhassa Hz. Peygamber'in senasna mazhar olan Ftih, lkenin paralanp, bunun kimlere yarayacann ve i'ly- kelimetullh hizmetinin nasl sekteye urayacann ok iyi farknda idiler. te onlar, byle bir duruma frsat vermemek iin, eyhlislmdan aldklar fetvalarla, kardelerini bile feda etmilerdir. Bazan er' esasn tatbikinde, araya giren jurnalcilerin te'siriyle hata etmi olabilirler. Ancak kendilerini, slm dinini dnyann her tarafna yaymay gaye edinen, ily- kelimetullhn en byk temsilcisi kabul etmilerdir. Ftih'in Anadolu birliini salamak gayesiyle Uzun Hasan zerine giderken, "validem" diye hitb ettii bu Akkoyunlu hkmdarnn anas Sara Htun'a verdii cevap ok manidardr. Trabzon zerine giderken yollarda her trl zahmete gs geren ve bazan atndan inip yaya yrmek zorunda kalan Ftih'e Sara Htun'un "Oul, ufack Trabzon iin tatl canna bu kadar eziyet deer mi?" eklindeki szn, stanbul Ftih'i: "valide, seyf-i islm bizim elimizde, cihd sevabna nail olub, Allah'n rzsn tahsilden baka gayemiz yoktur; bizim davamz kuru kavga deildir" eklinde cevablandirmitir. "Bu hanedann maksad- a'ls, ily-

kelimetullh'dr" ifdesi de Ftih'e aittir. Netice olarak, karde katli meselesini, keyf iradeyi hkim klmak eklinde deil, nizm- lemi devam ettirmek iin er' hkmlerin tatbiki tarznda idamla cezaland Netice otodan srf saltan ( yanlar, bu manay j in siyaseten I tehlikeye rinden dolay larda uygulan gre yarglanl veliyy'lemrilei cezalarn infaz; nemli bir I pa'nn 20. as "Mcrim oKlti madan, sancaktujl j adamlar mcrim H veya mfetti t rf te'addidir para cezas 1 Fkh! muhterem I verilmemitir" ( Eer bundan, I nunnamelerdtl "ehven-larl mny ve Osmanl it hukuk niz aratrmac/ fetvas, fetvasn v yen Hoca! veyahut > kimselere 39.1 35 Konuyla ilgili baz fetvalar; Nuruosmanlye ktp. nr. 3209, vrk. 358/a vd.; Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 1888; Damad, Mecma'l-Enhr, 1/707- 709; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 50-51; bn-i bldin; Reddu'l-Muhtr Ale'd-Drri'l-Muhtr I-VI, Msr 1967, c. IV, sh. 62-65; eyh Mehmed Arif, Tere. Siysetname, sh. 6, 25-35 ; Bedizzaman Said Nursi, Lem'alar, stanbul 1995, Szler Yaynevi, sh. 337-338 BLNMEYEN OSMANLI 85 erri I slar tatbiki tarznda deerlendirmek icabeder. Vatana ihanet suunun her hukuk nizmnda idamla cezalandrldn da unutmamak gerekir. Netice olarak, "siyseten kati"i, mahkeme karar olmadan ve yarglama yaplmadan srf saltanat ve dnyevi menfaat uruna Padiahn adam ldrmesi olarak anlayanlar, bu manay nerden kardklarn isbat etmek zorundadrlar. Zira nizm- lem in siyseten katlin, uygulamada suiistimal yaplsa bile, vatann ve devletin birliini tehlikeye sokacak ve emniyet ve asayii altst edecek kimselerin fesada sa'y etmelerinden dolay verilecek bir idam cezas olduu; hem fkh kitaplarnda ve hem de fetvalarda uygulanmas iin "er'an sabit" olmas yani slm muhakeme usul kaidelerine gre yarglanp suun sabit grlmesi artnn tahakkuku aranmaktadr. Ayrca "emr-i veliyy'lemr ile katl"den kast, sadece mahkeme kararnn yeterli grlmemesi ve bu tip cezalarn infaznda veliyy'lemrin yani Sultnn tasdikinin de art koulmasdr. Bu da nemli bir husustur. Kanunnmelerde yer alan u ifade, yarglama konusunda Avrupa'nn 20. asrda ulat seviyeyi gstermektedir: "Mcrim olan kimesne tefti olunmadan veyahud zerine zahir olan enyi1 er'le ve rfle yerine varmadan, sancakbei ve suba ve adamlar nesne alub salvermek memn'dur. Kendler mahall-i thmet ve adamlar mcrim ve mstahakk- ikb olur. Ve her mcrim-i mttehemin cerimesi kd-i vilyet katnda veya mfetti huzurunda sabit ve zahir olub ehl-i rfe teslim etmedin dutub siyset eylemek hlf- er1 ve rf te'adddir = Sulu yarglanmadan veya kendisine isnd edilen sular hukuken sabit olmadan, yetkililer para cezas alarak salveremezler; ceza uygulayamazlar". Fkh kitaplarnda yaplan bu ak izahlara ve er' hkmlere ramen, bir ksm muhterem insanlarn "1400 yllk tarihimizde yazlan fkh kitaplarnn hi birinde byle fetva verilmemitir" diyebilmeleri, neyin verdii cesarettir; dorusu biz de tesbit edemedik. Eer bundan, Padiahn keyf adam asmas kasdediliyorsa, byle bir eyden ne kanunnamelerde ve ne de fkh kitaplarnda bahsedilmemitir. Yaplan suiistimaller dahi, "ehven-i er ihtiyar olunur" kaidesine uyularak yaplmtr. Hem kasdedilen bu menfi mny ve hem de suiistimalleri tasvip etmek mmkn deildir. unu unutmayalm ki, Osmanl devleti, onun kadlar ve eyhlislmlar, en az bizim kadar slm'a ve onun hukuk nizmnn kaynaklar olan fkh kitaplarna hrmet duyan insanlardr. Deerli aratrmac Abdlkadir zcan'n yerinde tesbitleri gibi, eyhlislm veya dier kadlarn fetvas, kadlarn karar ve Padiahn tasdikiyle icra edilen siyseten kati cezalarnn fetvasn veren, kararn yazan yahut en azndan "nizm- lem in ldrld" diyen Hoca Sa'deddin Efendiler, Bostan-

Zde Yahya Efendiler, bu szlerini eyhlislmlk veyahut kazaskerlik gibi fetva ve kaza makamnn en yksek makamlarnda bulunmu kimseler olarak sylemektedirler. 39. Karde katli ile ilgili kanun hkm er'-i erife uygun olsa bile tatbikat, nazariyata uygun yrm mdr? Bu soruya cevap verebilmek iin baz nemli tatbikat rneklerini incelemek icab etmektedir. Ancak tatbikatta suiistimallerin yapldn, siyseten ok idamlarn icra edildiini ve bu fiillerin ehliyetsiz bir ksm fakih ve kadlar tarafndan meruiyet kalbna sokulduunu, tarih bize gstermektedir. sterseniz Bedizzaman'n tesbitlerini tekrar ettikten sonra bazlarna beraberce bir gz atalm: "Hkimiyetin en esasl hssas istiklldir, infirddr. Hatta hkimiyetin zayf bir glgesi, ciz insanlarda dahi istiklliyetini muhafaza etmek iin, gayrn mdhelesini iddetle reddeder ve 86 BLNMEYEN OSMANLI Bl NMFYEN Cf kendi vazifesine bakasnn karmasna msaade etmez. ok Padiahlar, bu redd-i mdhele haysiyetiyle ma'sum evltlarn ve sevdii kardelerini merhametsizce kesmiler. Demek, hakiki hkimiyetin en esasl hssas ve infikk kabul etmez bir lzm ve daim bir muktezs, istiklldir, infirddr, gayrn mdhelesini reddir". ehzade isyanlarnn ve ehzadeler arasndaki saltanat mcadelelerinin Osmanl tarihinde nemli bir yer igal ettiini bilmeyen yoktur. Her eyden nce unu tebellr ettirmekte yarar vardr. Bir ehzadenin, sultanln iln etmi bir dier ehzadeye kar gelmesi ve saltanat iddia etmesi, tamamen bir bay suu mahiyetindedir. Ve cezas idamdr. Ancak saltanat iddiasna kalkmadan evvel idam edilmise, ya siyseten kati yani fesadn kuvvetle muhtemel olmasndan dolay nizm- lem in yahut zulmen idam edilmitir. imdi bu gzlkle hdiselere bakalm: a) Orhan Bey zamannda idam hdisesi yaanmtr. Bunlarn her de had cezas mahiyetinde yani bay devlete isyan suunun cezas olarak tatbik edilmilerdir. Zira Orhan Bey'in kardeleri Halil ve brahim'in Padiaha isyan ettikleri ve saltanat mcadelesine giritikleri bir vk'adr. syan sonucunda katledilmilerdir ve siyseten kati ile hi bir mnasebeti yoktur. Orhan Bey, ayrca kendi olu Savc Beyi de, bizzat kendisine isyan ettii ve ordu toplayarak babas ile savamaya bile cesaret ettii iin idam ettirmitir. Hatta Bizans veliahd Andronikos ile dahi babas aleyhine ittifak kurduunu tarih kitaplar kaydetmektedir. Bunun cezas, Orhan Bey istemese dahi, slm hukukunda idam cezasdr. b) Yldrm Byezid devrinde ilk defa siyseten kati veya ayet siyseten katlin artlar gereklememise ki bunu tam olarak bilmiyoruz- o takdirde bir nevi zulm yaanmtr. Zira Yldrm Byezid, evresinin tahriki ile, henz herhangi bir isyana yahut saltanat kavgasna girimeyen kardei Ya'kub'u, ileride saltanat iddiasna kalkmasn diye kati ettirmitir. Osmanl tarihilerinin saltanat uruna ldrlen ilk insan olarak tesbitleri dorudur. Baz aratrmaclar, hukuk cihetini bilmediklerinden bunu tenkid etmilerdir. Zira daha nceki idamlar had cezasdr ve bay suunun cezas olarak tatbik edilmitir. Bu ise, ilerde fesada sebep olur korkusuyla siyseten kati yoluyla idam ettirilmitir. Osmanl tarihilerinin tesbiti dorudur. c) Osmanl Devleti'nin en kark devresi olan Fetret Devrinde, Mehmed elebi, kardeleri sa elebi ile Musa elebi'yi kendisine isyan ettikleri ve hatta saltanat iin ordular kar karya geldii iin bay suunun had cezas olan idam cezas ile cezalandrmtr. Ayn ey, sonradan ortaya kan kardei Mustafa elebi iin de geerlidir. Bunlarn idamlarnda siyseten kati sz konusu deildir. d) Ftih'in babas II. Murad'n amcas Mustafa elebi (II. Dzmece Mustafa), uzun sren saltanat mcadelesine girimi ve hatta Osmanl lkesinin Bizans ile paylalmasn da gze alarak imparator Manuel ile gizli ittifak dahi kurmutur. Uzun mcadelelerden sonra yakalanarak bi muamelesi grm ve idam edilmitir. Bu bir had cezasdr. II. Murad'n kk kardei Mustafa elebi

de, Karamanoullar ve Germiyanoullarnn tahrikiyle Bursa'ya yrm ve had cezas olarak idam edilmitir. Yani bu dnemde de, siyseten kati cezas mevcut deildir. e) Yavuz Sultn Selim, iki kardeini, kendisine isyan ettikleri ve b olduklar iin, had cezas olan idam cezasyla cezalandrmtr. Gerekten Sultn Korkut, toplad ordu ile Padiah'a isyan etmi ve sonunda yakalanarak cezas olan idama er'an mahkum edilmitir. Dier kardei Ahmed ise, sadece saltanat mcadelesine kalkmam, ayrca bu w:-tur. Netoiv p olmamtr, Ancak I dardr. Kar mettii ve P.-de Mustafa cezas olara? karar veren yanldklar \ Dier trtr olu olani saltanat hu ordu l iltica eden I nun had ctui yukarda z III. szca ya h)I. amd- kabul edlln ailenin karde I azaltmtr,^ I j lere siyseten 1 istemese i ksm uy ri ulemj yulmak k Kanu tadr,! BLNMEYEN OSMANLI 87 pilim n Km fena tayrca bu mevzuda Osmanl'nn can dman olan Safev devleti ile de ittifak kurmutur. Neticede yakalanarak, had cezas olan idam cezasna arptrlmtr. f) Kanun Sultn Sleyman, rakipsiz sultan olduu iin, karde katli mevzu bahis olmamtr. Ancak Kanun, kendi ocuklarnn idamna karar veren bahtsz Padiahlardandr. Kars Hrrem Sultn ve evresinin tahriki ile, kendisini tahttan indirmeye azmettii ve Padiah olmak istei ile isyan ettii ayiasna inanarak, b vasfyla ehzade Mustafa'y idama mahkm eylemitir. Bu idam karar, grnrde bay suunun cezas olarak had cezasdr. Ancak bu meselede hem fetvay veren mftnn, hem karar veren kadnn ve hem de bunlar tasdik edip icras iin emir veren Kanun'nin, yanldklar veya yanltldklar bir vk'adr. Dier bir hazin tablo da ehzade Bayezid'in idamnda yaanmtr. Kanun'nin iki olu olan Selim ve Byezid, 1558 ylna kadar iyi geindikleri halde, bu tarihten sonra saltanat hrsyla aralar bozulmutur. Aradaki jurnalcilerin tahriki ile ehzade Byezid, ordu toplayarak kardei Selim'in zerine yrd. Bu hareketi isyan kabul edildi. ran'a iltica eden Byezid, kardei Selim'e teslim edilince, Ebssuud'un fetvasyla bay suunun had cezas olan idam cezasna mahkm edildi. Bu hdiseyle alakal rnek fetvalar yukarda zikretmitik. III. Mehmed ve III. Murad devrindeki olaylar yerinde inceleyeceiz. Zira asl hakszca yaplanlar bunlardr. h) I. Ahmed devrinde saltanat uslnde cidd bir deiiklik mevzubahistir. Artk amd- neseb yani Osmanl slalesinden en byk olannn padiah yaplmas usul kabul edilmitir. Gerekten I. Ahmed vefat edince, ehzadeleri bulunmasna ramen, ailenin en byk ferdi olan amcalar ehzade Mustafa tahta geirilmitir. Bu kaide, karde katli hadisesini tamamen ortadan kaldramamsa da, gevetmi ve son derece azaltmtr. te grld gibi tatbikattaki durum farkldr. Bir ksm, tamamen er' hkmlere uygun olarak bay suunun had cezasn tatbik etmekten ibarettir ve bunlara siyaseten kati demek hataldr ve meseleyi bilmemekten ileri gelmektedir. Zira Padiah istemese de bu ceza mukadderdir. Devlete isyan edenin

cezas elbette ki idamdr. Bir ksm uygulama ise, siyaseten kati messesesine yani Ftih'in Kanunnmesinde "ekseri ulem tecviz etmidr" dedii usule uygundur ve fkh kitaplarnda artlarna u-yulmak kaydyla aklanmtr. Bir dier grup ise, ne er' hkmlere ve ne de Ftih'in Kanunnmesinde ifade ettii, fkh kitaplarnda da tecvz edilen siyaseten katle uymaktadr. Elbette ki bu uygulamalar, gayr- mer'dur. Ftih'in Kanunnmesi de bunu emretmemektedir36. 36 Berki, A. Himmet, stanbul'un 500. Yldnm Mnasebetiyle Byk Trk Hkmdar stanbul Ftihi Sultn Mehmed ve Adalet Hayat, stanbul 1953, sn. 142-148; Alderson, A.D., The Structure of the Ottoman Dynasty, Connecticut 1982, 2. Bask, sh. 30-31; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh.328, Md. 37, 1/114-117, 287, 311 vd.; c. II, sh. 10 vd.; Konrad, Dilger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremniells im 15. und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967, sh. 5 vd., 34 vd.; zcan, Abdlkadir, "Ftih'in Tekilat Kanunnmesi ve Nizm- Alem in Karde Katli Meselesi", EFTD, say 33 (1980-81), sh. 12-13; Taneri, Aydn, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Hkmranlk Kurumunun Gelimesi ve Saray Hayat-Tekilat, Ankara 1978, sh. 184 vd. 36 bn-i Kemal, Tevrih-i Al-i Osman, I. Defter, sh. 129; Aktan, Ali, "Osmanl Hanedan inde Saltanat Mcadelesi ve Karde Katli", Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 10 (Ekim 1987), sh. 8; Akman, Mehmed, Osmanl Devleti'nde Karde Katli. Bu son eser, bu zamana kadar yaplan en kapsaml almadr. 88 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 40. Ftih Sultn Mehmed'in kendi Kanunnmesinin ilgili maddesini uygulayarak kk yataki kardei Ahmed'i katlettii sylenmektedir. Bunu nasl izah ediyorsunuz? Burada meseleye deiik ynlerden bakmak gerekir: Evvela; Bu hadisenin meydana geldii phelidir. Zira Kantemir gibi yabanc tarihiler dahi, II. Murad vefat ettiinde ehzade Mehmed dndaki btn evldnn vefat ettiini ve bu arada ehzade Ahmed'in de Amasya'da vali bulunduu srada ldn yazmaktadr ki, bu ihtimalin doru olmas halinde, henz bebek iken ldrlme iddialar da ortadan kalkar. Namk Kemal de, ehzade Ahmed'in kati edildii iddiasn sadece bir iftiradan ibaret grmektedir. Byle bir zulme, Ftih Sultn Mehmed'in raz olamayacan srarla savunmaktadr. Baz kaynaklar da, olay dorulamakla beraber, ehzade Ahmed'i haksz olarak katleden Evrenos-zde Ali Bey olduunu ve bu sebeple Ftih tarafndan idam ettirildiini kaydetmektedirler. ayet vki ise, yukarda anlatlan hkmler, Ftih iin de geerlidir. Ancak hangi gruba girmektedir? Bunun tesbit edilmesi gerekir. kinci olarak, Osmanl kaynaklarnn bir ksmnda Sultn Murd'n sfendiyar Bey torunu Hatice Hlime Hatun'dan doma Ahmed isimli bir ehzadesi olduu ve ya kk olan bu ehzadenin II. Mehmed'in tahta kmasndan ksa bir zaman sonra kati olunduu kaydedilmektedir. Ancak dier ehzade katilleri gibi, ayrntl bilgiler, kaynaklarda mevcut deildir. Ayrca Babinger'in alt ya da sekiz aylk olduu konusundaki beyan dnda, yann ne kadar olduu da kesin deildir. nc olarak, II. Mehmed, babas II. Murd'n vefatndan sonra, ok byk skntlar iinde tahta gemitir. Bizans'n ehzadeleri kullanarak Osmanl Devleti'ni ykma planlar herkese bilinmektedir ve fetret devri de canl ahitlerle doludur. Nitekim Ftih'in Padiah olmas zerine, Bizans mparatorunun elinde tutsak olarak tuttuu Sleyman elebi'nin olu olmas kuvvetle muhtemel bulunan ehzade Orhan'a aynen yle syledii kaynaklarca ifade edilmektedir: "Haydi greyim seni, bu taht benimdr dey dava eyle. Ben l-i Osman nesliyim, ben var i-ken bu taht sana neden mstehakdr dey dava edince, cmle beler ve paalar sana dnb ve taht sana teslim ederler. Tahta ktnda, kulan bende olsun. Ben sana ne talimat verirsem, yle hareket eyle. Greyim seni, nice padiah olursun.". te bylesine bir dnemde, yann ne kadar olduu belli olmayan ve ama kk yata bulunduu kesin olan ehzade Ahmed'i, devlete isyan suuna teebbs etmeden, nizm- lem iin diyerek katletmi olabilir. Bu tamamen nc guruba girmektedir. Eer bir kusur ilenmi ise, bunu savunmann manas yoktur. Ancak

bu ayrntlar tam bilinmeyen olaydan dolay, Ftih gibi Hz. Peygamber'in medhine layk olmu bir padiah hunharlkla sulamak ve hele bu konuda Bizans mparatorlar ile birlikte hareket eden Bizans tarihilerini onaylamak mmkn deildir. Hammer ve benzeri tarihiler, sanki ehzadelerin Osmanl Devleti'nin yklmas iin kullanldn bilmiyormu gibi, bunu vesile ederek Ftih Sultn Mehmed'e hcum etmilerdir. zetleyecek olursak, Ftih Sultn Mehmed, kendi koyduu kanunun nizm- lem iin fesada sa'y ihtimalinin bulunmas sebebiyle siyseten kati messesesini ilk defa kendisi tatbik etmi ve kk kardei Ahmed'i kati ettirmiti. Bu, isyan tahakkuk etmediinden, bir had cezas deildir. Belki nizm- lem iin siyseten kati messesesine girmektedir. Burada aran,-ni bilmiyoruz. Anw> : Padiah'n, artlar ruz. nemle ifade <-inanmak istemiyoruz.^ olmadan byle bire 41. Sultn Ffitilll ceza hukuku I sylenmektedir. I Bizim Osmanl! nunnme neredilm^J ve itiraz edilen nunnmeden nak Kanunnmelerin de: Bizans Ceza Kanun ve Berkes gibi, i eklini, yeterince fasl, tpk dier un cezalarn tanzim ksas cezalarn uy edilecek ta'zr cezi olarak grelim ve I Kanunnmenin! cezalarn tanzim bilakis bu cezalan rak uygulanacak | mal denmektedir)) Kanunnmesinin', deerlendirme, I adam ldrse, \ ifdeler de kan, ikincisi hadd-isirl "1. Madde: EJtf| ursa ki, bin akeye d akeye mlik ola, C aaa hall olursa, 37 Pala, Namk K c. I, sh. 407; t Tarih, 140; lbn-1 K II, sh. 5 vd.; HammerJ Murd Han b, Mel c. I, sh. 147. '" Osmanl zalarnn altemtlffld Pil?" BLNMEYEN OSMANLI 89 girmektedir. Burada aranan fesadn er' ile tahakkuku artnn, ne derece gerekletiini bilmiyoruz. Ancak tekrar ediyoruz ki, Hz. Peygamber'in senasna mazhar olmu bir Padiah'n, artlan tahakkuk etmeyen bir cezay tatbik edeceine de ihtimal vermiyoruz. nemle ifade edelim ki, 11 aylk bir bebenin ldrlmesini Ftih'in idam ettirdiine inanmak istemiyoruz. Zaten Evrenos-zde Ali Bey isimli bir zatn Padiah'n haberi olmadan byle bir cinayeti ilediini baz kaynaklar haber vermektedirler37. I 41. Sultn Ftih'in kendi kanunnamelerini hazrlatarak, zellikle slm ceza hukuku hkmlerini kaldrd ve slm'a aykr kanunlar yapt sylenmektedir. Bu doru mudur? Bizim Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde, Ftih Sultn Mehmed'e ait 75 Kanunnme neredilmi bulunmaktadr. Bunlardan ilk ikisi umumi kanun mahiyetindedir ve itiraz edilen hkmler de burada yer almaktadr. Ftih'e ait 2 numaral kanunnmeden nakledilen, ayn zamanda II. Byezid, Yavuz ve Kanun'ye ait Umum Kanunnmelerin de 1. maddesini tekil eden ilk maddeyi, slm hukukuna aykr ve Bizans Ceza Kanununun restorasyonu olarak takdim etmek ise, tpk Barkan, Kprl ve Berkes gibi, slm ceza hukukunu ve bu ilah nizmn Osmanl Devleti'ndeki tatbikat eklini, yeterince deerlendirememek demektir. Ftih'e ait 2 nolu Kanunnmenin ilk fasl, tpk dier umum kanunnameler gibi, ceza hukukuna aittir ve daha ziyade ta'zr cezalarn tanzim etmektedir. slm Hukukunda grup ceza bulunduunu, had ve ksas cezalarn uygulamak iin gerekli unsurlar bulunmad zaman, l'l-emrce tanzim edilecek ta'zr cezalarnn devreye gireceini hemen hatrlatalm. Konuyu daha ayrntl olarak grelim ve 1. Maddeyi okuyalm: Kanunnmenin ilk fasl (md.1-27), ceza hukukuna aittir ve daha ziyde ta'zir cezalarn tanzim etmektedir. Bu faslda had ve ksas cezalarnn kaldrlmadn, bilakis bu cezalarn tatbiki iin gereken unsurlar bulunmad takdirde ta'zir cezas olarak uygulanacak para cezalarnn yani crm cinayet cezalarnn (ki buna ta'zir bil-mal denmektedir) tesbit edildiini madde hkmlerinden anlyoruz. Bu sebeple Ftih Kanunnmesi'nin slm hukukundaki had ve ksas cezalarn deitirdii eklindeki deerlendirme, ilm olmaktan da te

glntr. Zaten Kanunnmede bulunan "eer adam ldrse, yerine ksas etmeseler..." "eer at uurlarsa; elin keseler.:." gibi ifdeler de kanaatimizi teyd etmektedir. nk birincisi ksas cezasn tanzim ederken, ikincisi hadd-i sirkatin cezas olan el kesme cezasn dzenlemektedir. "1. Madde: Eer bir kii zina klsa, er'at huzurunda sabit olsa, ol zina klan evl olsa ve dahi bay o-lursa ki, bin akeye dahi ziydeye gc yeterse, crm yz ake alna. Evsat'l-hl olursa kim, alt yz akeye mlik ola, crm iki yz ake alna. Andan aaa gc yeterse, crm yz ake alna. Andan dahi aaa hall olursa, elli ake; andan dahi aaa ki, gayette fakr'l-hal olursa, krk ake crm alna38". 37 Pala, Namk Kemal'in Tarih Biyografileri, sh. 105-106; Solakzde, sh. 187; Hoca Sa'deddin, Tc't-Tevrh, c. I, sh. 407; nalck, Halil, Ftih Devri zerinde Tedkikler ve Vesikalar I, Ankara 1954, sh. 110; kpaa-zde, Tarih, 140; bn-I Kemal, VII. Defter, sh. 8-9; Akman, Karde Katli, sh. 64-69; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 5 vd.; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, Mmin evik neri, I-X, stanbul 1998, c. II, sh. 258; Gazavt- Sultn Murd Han b. Mehemmed Hn, Haz. nalck, Halil-Ouz, Mevld, Ankara 1978, sh. 37-38; Aktan, 14-15; Kantemir, c. I, sh. 147. 38 Osmanl kanunnmelerindeki ceza hkmleriyle alkal genel esaslara bu maddede de uyulmutur. Tazir cezalarnn alternatifli olmas ve hkime takdir hakk tannmas eklindeki esaslar aynen tatbik edilmitir. nsanlar 90 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANU Bu fasldaki kanun maddeleri de, had ve ksas cezalarn kaldrmamaktadr; belki bu cezalarn tatbiki iin gereken unsurlar bulunmad takdirde, uygulanacak ta'zr cezalarn tesbit etmektedir. Mesel Kanunnmenin 1. maddesinde zina suunun ta'zr cezalar yani fkh kitaplarnda ta'zir bil-mal denilen crm cinayet yani para cezalar tayin olunmaktadr. Zina suunun unsurlar tam olmad ve had cezalar tatbik edilemedii takdirde bu cezalarn gndeme gelecei, ayn maddeyi tekrarlayan dier kanunname maddelerinde, "eer had urulmazsa" denilerek akland gibi, Ftih devrindeki er'iye sicillerinde grlen ve Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizin 1. Cildinin mukaddimesine koyduumuz zina suu ile alakal er'iye sicil rneinden de bunu anlyoruz. Zaten Ftih'in kendi kanunnamesinde de benzeri ifadeler vardr. 16. maddede "Eer at uurlasa, elin keseler; kesmezlerse 200 ake crm alna" denilmektedir. Yani hrszlk suunun unsurlar tam olursa, elin keseler yani had cezasn uygulayalar. Eer kesmezlerse yani uygulanmazsa, bu durumda ta'zr cezas olarak 200 ake para cezas alalar. 13. maddede de "Eer adam ldrse, yerine ksas etmeseler, kan crmi... ilh." denilmektedir. Diyelim ki, A, adam ldrd, cezas da ksasdr. Ancak maktuln velileri afv ettiklerinden ksas etmediler. Bu durumda miras diyetini alacak ve sulu sal m verilecektir? Hayr. Devletin de kamu davas aarak yarglayp ta'zr cezas verme hakk vardr. Eer ksas yaplsayd, bu hak ortadan kalkacakt. te Kanunnme, ta'zr cezas olarak 400 ila 50 ake arasnda para cezasna arptrlmasn emretmektedir. nemle ifade edelim ki, Osmanl Kanunnmeleri adl eser, Osmanl Devleti'nin bir slm devleti olduunu; yukarda isimleri saylan baz ilim adamlarnn iddialarnn tersine slm Hukukunu hayatn her safhasnda uyguladklarn ve aksi grlerin belgelere dayanmadn isbat iin kaleme alnmtr. Bu ve benzeri konularda itirazlarn devam ettirenleri, Ftih'in Kazaskerliini yapm olan Molla Hsrev'in Drer ve Gurer adl iki ciltlik hukuk eserine ve de bu hkmlerin uygulama rnekleri demek olan Bursa'daki Ftih dnemine ait binlerce mahkeme kararlarna havale ediyoruz39. 42. Ftih Sultn Mehmed'in Hristiyanla meylettii ve Papa ile mektuplat sylenmektedir. Bu iddialar doru mudur? Byle bir iddiann gln olduu ortadadr. Ancak baz tarihden ve bilimden habersiz kimseler, kasden bu iddialar ellerindeki medya imknlar ile kamuoyuna yaydklar iin, mutlaka cevaplandrlmas gerekir. Hz. Peygamber'in vgsne mazhar olan, her zaman slm'n hkmlerini uygulamak iin emirler veren ve en nemlisi de Uzun Hasan'n annesi Sara Htun'a syledii

gibi i'ly- kelimetullah yani L ilahe illallah davasn yaymak iin didinen bir devlet drt guruba ayrlmtr: 1) Bay veya Gan: Mslman ve gayr- mslime gre, ayrca iktisad artlar asndan farkl tarifler verilmitir. Zengin demektir. 2) Orta Halli veya Evsatiil-Hl. 3) Yoksul. 4) Fakir'til-Hl veya Gayet Fakir. Maddede zina suuna ait ta'zir cezas olan crm yani crm cinayet de denen para cezas tesbit olunmaktadr ki, buna cerime de denir. Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 279-281). 39 Kantar, Baha, Ceza Hukuku, Ankara 1937, sh. 69; Kr. Kanunnme, md. 13, 16, 18; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, Giri, sh. 122 vd.; Ftih Devri Kanunnmeleri, c. I, sh. 346 vd.; Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. III, sh. 73vd. . .:-.-.,.....-:. -. -,--.;. .,;,,*, .:>. . adamna, bu tarz bir I mahrum bir kuru I ksaca unlardr: 1) Ftihin! tiyanla meyle olduunu, ayr bir i 2) kinci I larak yazd bir j zeller ve kasideler) ak iirleri, gen ^sevgileri gn iirlerde ahane I Vardr. Ftih'in j Divan iiri t Bu manada ku [denilir, Kfir, ] edici ve vc i Veren havasylaj ebebiyle M i Bunlar ku yapmak, olsa ( sinde, Ftih bir Balamaz t Servi animi BirFIrenjlf Lebleri d BirFIrutjU Belnb Sevgiliyi I |zeten Ftih, j Galata'pf Oselvlb Orada tg Dudakl Avnl, MflbH Belindik! K 3) BU* nen slim M em del gsterdii i gerektin Patrikli) bul paganda i tih'e y derilmemifH zaman,' BLNMEYEN OSMANLI (kla'zr ta'zr cezainin | madamna, bu tarz bir isnadda bulunmak gerekten zcdr ve tamamen delilden mahrum bir kuru iddiadr. Bu esassz iddialarn dayand rk deliller ve cevaplar ksaca unlardr: 1) Ftih'in annesinin Mara Despina olduunu ileri srerek, annesi tarafndan Hristiyanla meylettirilmi olabileceine dair iddiadr. Bunun ne kadar esassz ve yalan olduunu, ayr bir sorunun cevabnda akladk. 2) kinci iddia, Ftih Sultn Mehmed'in tamamen divan iirinin kurallar iinde kalarak yazd bir iirdir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Ftih, Avn mahlasyla gazeller ve kasideler yazan ve hatta bir divan bulunan byk bir divan iridir. Ftih'in ak iirleri, gen ve gzel bir padiahn her emrine mde kolay sevgiler iin deil, sevgileri gnllerde scak rperiler uyandran manev gzeller iin sylenmitir. Bu iirlerde ahane bir tevazu', ak ve sevgiliyi her saltanatn stnde tutan bir incelik vardr. Ftih'in iirlerinde tasavvuf? aklar da yer almaktadr. Divan iirinde bazan kfir, kna yapt zulmlerden dolay sevgiliye de denilir. Bu manada kullanld iirlerde, sevgilinin sana znnar ve zlfne de elipa yani ha denilir. Kfir, sev veya benzeri kelimeler, sevgili iin kullanldnda, kelimenin takdir edici ve vc anlam ile tevriye sanat yaplr. Divan airleri, sevgilinin dudan can veren havasyla sa'ya benzetirler ve sevgiliden gelen sab yeline de diriltici zellii sebebiyle sa ad verirler. Btn bunlar, divan iirinde yerlemi olan mazmunlardr. Bunlar kullanan ve sevgili hayaliyle say ven bir divan airine Hristiyan sulamasn yapmak, olsa olsa divan iirini bilmeyen cahillere mahsustur. te bu kurallar erevesinde, Ftih bir iirini yle kaleme almtr: Balamaz Firdevs'e gnlni Galata'y gren Servi anmaz anda ol serv-i dil-ry gren. Bir Firengi ivel sa'y grdm anda kim

Lebleri dirisidr der idi tsa'y gren Bir Firengi kfir olduun bilrdi Avniy Beln boynunda znnar elipay gren. Sevgiliyi kna yapt eziyetlerden dolay divan iirindeki ifadeleriyle kfire benzeten Ftih, yle demektedir: Galata'y gren gnln Firdevs denilen cennete bile balamaz. O selvi boylu sevgiliyi gren artk baka bir selvinin adn anmaz. Orada sa gibi insana hayat veren, ama Fireng iveli olan bir sevgili grdm. Dudaklarnn insana verdii canllk ve dirilik sa'nnkine benzemektedir. Avni, senin kna zulmeden bir sevgili (Kfir) olduunu bilirdi. Belindeki salarn ve boynundaki zlfn gren bunu red edemezdi. 3) Bu iddiay isbat iin getirilen bir rk delil de, Ftih Sultn Mehmed'in tamamen slm Hukukunun kurallarna uyarak, hem stanbul'da yeni tayin ettii Patrik'e ve hem de btn Hristiyan ve Yahudiler gibi aznlklara tand hak ve hrriyetlerdir, gsterdii anlay ve msamahadr. slm Hukukunun emirleri, byle davranmasn gerektirmektedir. Maalesef, baz Bizans tarihileri ve bu arada Hammer, tayin edilen Patrik'in bu konuda propaganda yapm olabileceini ifade etmektedirler. Halbuki propaganda ayrdr, kabul etmek tamamen ayrdr. Hatta Roma'daki Katolik Papa'nn Ftih'e yazd mektuptan da bahsedilmektedir. Bu mektup yazlm olabilir; ancak gnderilmemitir. Gnderilse bile, byle bir etki sz konusu deildir. Bizans cephesi, her zaman, Cem olaynda olduu gibi, Osmanl Hanedan yelerini her adan kendilerine 92 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANL ekmek ve kandrmak istemilerdir. Ancak hi bir ferdini ve hatta kendilerinden Hanedana gelin gelen kzlarn dahi aldatamamlardr. nemle ifade edelim ki, Trabzon Rum mparatorluunun da Ftih eliyle ykldn gren ve silahla kar duramayan Avrupa ve onun ruhani reisi olan Papa II. Pierre ne yapacan arm ve belki Hristiyanla meylettiririm midiyle Ftih'e bir mektup yazmtr. Mektubunda "Hristiyan olmakla btn Avrupa senin olacak; Seni Yunanllarn ve Dou'nun mparatoru yapacaz" eklinde teklif ve tahriklerde de bulunmutur. Batl kaynaklar bile (Bata Clot olmak zere), o tarihlerde Trklere yazlan mektuplarn bir moda haline geldiini; Papa'nn mektubunun da edeb bir alma veya Hristiyanl tehdit eden bir felketi uzaklatrma dnda bir gaye tamadn aka ifade etmektedirler. Hatta Osmanllarn azndan ve tabii ki, Ftih'in azndan cevaplar bile yazlm olabileceini ilve etmektedirler. Papa'nn mektubunun Ftih'e ulatnn ve hatta gnderildiinin dahi pheli olduunu, ancak ajanlar vastasyla Ftih'in bu tr mektuplardan haberdar olmu olabileceini delilleriyle anlatmaktadrlar. Mesela Jaspart'n "Byk Trk tarafndan Aziz Peder Papa'ya gnderilen mektuplar" adl kitabnn bu eit hayali eserlere rnek olarak verilebileceini kaydetmektedirler. Bylesine byk bir devlet adamna, Papa'nn byle bir teklifde bulunmas normaldir; ancak Ftih'e bu mektubun gelip gelmedii belli olmad gibi, Ftih'in slmiyetle alakal yaptklar ve kendisinin byk bir slm limi olduu ise gn gibi ortadadr. Byle bir hadiseye dayanarak, Ftih'e Hristiyanlk ithamn yapmak, tarihi bilmemek olur. Ftih hak ve hrriyetler verdii fermanda dahi, bu iddialar ileri srenleri tokatlar-casna, aynen yle demektedir: "Ben Ulu Pdih ve ulu ehinh Sultn Muhammed Hn bin Sultn Murd'm. Yemin ederim ki, yeri g yaradan Perverdiar hakk in ve Hazret-i Resuln -Aleyh'is Salt Ve's-Selm-pk, mnevver, mutahhar ruhu in ve yedi Mushaf hakk in ve yz yirmi drtbin peygamberler hakk in, dedem ruhn ve babam ruhn, benim bam in ve olanlarn ban, kl hakkn, imdiki hlde Galata'nn halk ve merdm-zdeleri atebe-i ulyma dostluk in Papalar Pravizin ve Markizoh Frenku ve tercmanlar Nikoroz Baluu ile Kal-i mezrenin mifthn gnderb bana kul olmaa itaat ve inkyd gstermiler. Ben dahi; Kabul eyledim ki, kendlerin yinleri ve erknlar ne vehile cri ola-gelirse, yine ol slb zere detlerin ve erknlarn yerine getreler. Ben dahi zerlerine varub karalarn ykub harb etmeyem".

4) Baz ilimden mahrum insanlarn, andarl Halil Paa'y, ar Hristiyanlk dman olduundan idam ettirdiine dair iddialar ise, tamamen glntr; zira tam tersi sebeplerle Halil Paa'nn Hristiyan lemini kstrmemeye gayret gsterdii iin idam ettirdii baz kaynaklarda aklanmaktadr. 5) Ftih Sultn Mehmed, kendisi byk bir slm limi olmas ve hem de Ortodoks mezhebi ile Katolik Mezhebi arasndaki dengeyi siyset asndan istemesi sebebiyle, stanbul'un fethinden sonra, Hristiyanlk konusunda uzman olan limlerden istifade etmesini bilmitir. Bunun iin yeni tayin ettii ve Ortodokslar temsil eden Patrik Gennadios'dan yazl bilgi istemi; Patrik de "Hristiyanla Dair" isimli bir Risale ile dini hakknda bilgiler ihtiva eden bir eser kaleme alm ve bu eser Karaferye Kads Molla Ahmed tarafndan Trke'ye tercme edilmitir. Latin Kilisesinin aleyhinde olan Patrikden, Patrik Maksimos ile Patrik Manuel'in Hristiyanlk ile ilgili ilm tartma yapmalarn da istedii, baz batl kaynaklarda kaydedilmektedir. Ayrca Hristiyanln ikinci merkezi saylan stanbul'u fetheden bir devlet adamnn Hristiyanla dair nadide eyleri toplamas ve hatta bu konuda bir koleksiyon oluturmas ok normal bir eydir. Hele bu devlet adam Ftih gibi lim ve Hz. sa ile Hz. Meryem'e inanan bir Mslman ise, byle eyleri farkl r Ftih'in niyetli ke mtisl-i 'Chld filltk'l Din-I slmn mcerredi Fazl- Hakk u hlm Ehl-I kfri ser-te-Mr| Enbiy v evliyay t Ltf-i Hak'dandurh Nefs malllen'oll Hamd li'llah varg Ey Muhammed i Umarm glib ola t'S 43. Ftih Sultn I Hristiyanl a s nedir? nce unu I yani Hristiyan' babasnn hail, I d ir. Ebu Cehlimi su deildir, Me A) Ftih'in ( bazlarnca da annesidir ve Srp I kadar Ortodoks] etmeyip Srl annesine heri edeb gerei 1487 ylnda 1 nik'teki Manastrl una delil gsteri bep olarak z-kretrn Ftih'in z J rn farkl yon yaplan aratr',] Htuniye Trl lunduu mal tarihiler, olduunu ifade < evlenir. Bu evi 40 Clot, t Edebiyat Tarihi,j Znnar, dlpl Ankara 1946,1 Hammer, B BLNMEYEN OSMANLI 93 ise, byle eyleri farkl noktalara ekmek, Ftih'i ve slamiyeti bilmemek demek olur Ftih'in niyetini kendi dilinden renmek daha doru olsa gerektir: mtisl-i 'Chid fillah' olubdur niyyetm Din-i slmn mcerred gayretidr gayretlim Fazl- Hakk u himmet-i cnd-i Riclullah ile Ehl-i kfri ser-te-ser kahr eylemekdr niyyetm Enbiy v evliyaya istinadm var benm Ltf-i Hak'dandur hemn mmid-i feth nusretm Nefs mal ile n'ola klsam cihanda ictihd Hamd li'llah var gazaya sad-hezrn rabetlim Ey Muhammed mu'cizt- Ahmed-i Muhtar ile Umarm glib ola a'dy- dine devletlim40. 43. Ftih Sultn Mehmed'in annesi kimdir? Hristiyan mdr? Ftih'e de Hristiyanl alad baz yazarlarca sylenmektedir. Meselenin esas nedir? nce unu belirtmek gerekir ki, bir Mslmann annesi aslen ehl-i kitabtan olabilir; yani Hristiyan veya Yahudi asll olabilir; hatta dininde devam da edebilir. Anne veya babasnn hali, kendisinin iyi bir Mslman ve hatta veli bir insan olmasna mani deildir. Ebu Cehil'in olu krime gibi. Ancak Ftih'in durumunda byle bir ey de sz konusu deildir. Mesele tamamen arptlmaktadr. yle ki; A) Ftih'in vey annesi Mara ile z annesi Hiima Htn bazlarnca yanllkla ve bazlarnca da kasden birbirine kartrlmaktadr. Bunlardan birincisi, Ftih'in vey annesidir ve Srp Kral George Bronkovi'in kzdr. ocuksuzdur ve mrnn sonuna kadar Ortodoks olarak yaamtr. II. Murad vefat edince, bakasyla evlenmeyi kabul etmeyip Srbistan'a dnmtr. Sonra 1457'de stanbul'a kam ve Ftih de vey annesine her trl yardm yapmtr. Nitekim temliknmeleri vardr ve bu belgelerde edeb gerei validem de demi olabilir. Sonra da Serez'deki bir Manastr'a ekilmi ve 1487 ylnda II. Byezid devrinde vefat edince Kornea Manastrna gmlmtr. Selanik'teki Manastr'n vey annesine tahsisini ifade eden ferman, Ftih'in Hristiyan olduuna delil

gstermek (bazlar da fetihden sonra gayr-i mslimlere tand haklar sebep olarak zikretmektedir), tarihi arptmaktan baka bir ey deildir. Ftih'in z annesi olan Hma Htn ise, Babinger gibi baz yabanc aratrmaclarn farkl yorumlarna ramen, asl nereden gelirse gelsin, Mslman bir kadndr ve son yaplan aratrmalar, belgelerin nda trbesinin Muradiye Camisinin dousunda Htuniye Trbesi diye adyla anlan yerde olduunu ortaya koymaktadr. Trbenin bulunduu mahalle de, bugne kadar Hma Htn Mahallesi diye bilinmektedir. Baz tarihiler, Hma Htun'un sfendiyarolu brahim Bey'in kz Hatice Hlime Htn Olduunu ifade etmilerdir. Hatta Kantemir, "832/1428'de II. Murad sfendiyar Bey'in kzyla evlenir. Bu evlilikten 6 yl sonra, Bizans Tarihi ve Hristiyanln belas kesilen Byk Mehmed dnyaya 40 Clot, Andre, Ftih Sultn Mehmed, stanbul 1994, sh. 126-130, 154-156; Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, I, 442-447; Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul 1998, Kfir, Znnar, elipa ve sa maddeleri; Saffet Sdk, Ftih Divan, stanbul 1944; nsel, Kemal Edip, Ftih'in iirleri, Ankara 1946, sh. 81; Altan, etin, Ftih'in Hristiyanl ven Gazeli, Hrriyet Gazetesi, 8 Mart 1996, sh. 4; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, c. II, sh. 178-179; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 151152. 94 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI gelir" demektedir. Ftih tarafndan shak Paa ile evlendirilen bu hanmn Ftih'in z annesi deil, vey annesi olmas daha dorudur. Zira Ftih'in turasn tayan ve kazaskerlerinin kaleme ald vakfiye, Bursa er'iye Sicillerindeki kaytlar ve ariv kaynaklar, Ftih'in annesinin Abdullah isminde birinin kz olduunu ifade etmektedir. Peev'nin ifade ettii gibi, bu hanm, Fransz asll bir mhtedi de olabilir. Yani devirmeden birinin kz olmas da muhtemeldir. Mhim olan annesinin Mara deil, Mslman olmu olan Hma Htn olmasdr. Netice olarak, Ftih'in annesinin Hristiyan olduu iddias doru deildir ve vey annesine validem demesi de onun annesi olduunu gstermez41. 44. Ftih Sultn Mehmed zehirlendi mi? Onu zehirleyen Yakub Paa'nn Yahudi olduu syleniyor. Bu doru mu? Venedik'e satlm bir; byle bir sonuca ulaman -: mizde de kesin bir I beytini aktararak bu I Yahudi'nin a ve rekabetten de sylenmi Tabibler erbeti kim, v Cierin dorad erbet 0 Dedi nin bana kyd t li'nin u tesb\tt\, "Karaman! Mehmet/Plft mansz bir derde tutuldu O da tedaviye balad, i Mehmed vefat evte*. V Ftih Sultn Mehmed'in vefat ile alakal iki rivayet vardr: Birincisi; Ftih Sultn Mehmed, 27 Nisan 1481 tarihinde Kapkulu askerleriyle sefere gitmek zere skdar'a kt. Ancak sefere ktnda hasta idi. Bir ka gn skdar kararghnda oturdu. Gebze yaknlarndaki Tekirayr veya Hnkrayr denilen yere geldiinde, hastal iddetlendi. Ayandan rahatszl vard. Bazlar nkris illeti demektedirler. Hekimler konsltasyon yaptlar. lacn dozunu arttrdlar. Ac artnca arb- fari (acy gideren erbet) verdiler ve Ftih Sultn Mehmed bunun zerine rahmete gitti. Ner, Ltfi Paa, li, Solakzde, kpaa-zde gibi Osmanl tarihileri, Ftih'in zehirlendiine dair herhangi bir kayt dmezler. kincisi ise, Ftih'in zehirlendiine dair rivayetdir. Baz tarihiler, Hekim Yakub Paa'nn Ftih'i tedaviye devam ederken, onun vezir olmasndan rahatsz olan Karaman Mehmed Paa'nn kastl olarak Hekim Lar Acem'yi devreye soktuunu, verilen ilalar neticesinde fenalap kurtulma ihtimali olmaynca Hekim Yakub Paa'nn da mdahale etmediini ve Karaman Mehmed Paa ile Hekim Lari Acem'nin kasden Ftih'in vefatna sebep olduklarn ifade etmektedirler. Bunlara gre Hekim Yakub Paa'nn ldrme kasd mevcut deildir. Tam aksine dier ikilinin tam bir plan vardr. Hekim Yakub Paa, balangta Sultnn hekimi olarak greve balaynca, Yahudidir ve bir sre Mslman olmamtr. Ancak sonradan Mslman olmu ve vezirlikle taltif olunmutur.

Buna karlk, baz tarihiler de, Hekim Yakub Paa'nn bir Yahudi dnmesi olduunu ve Ftih'in talya'ya kadar uzanmasndan ve talyanlarn veya Venediklilerin ajan olmasndan dolay, Avrupa'nn byle bir plan hazrladn ifade etmektedirler. Bu iki ihtimalde de Ftih, zehirlenmi olmaktadr. Hekim Yakub Paa'nn II. Byezid'in zamannda da ayn grevi devam ettirmesi, hakkndaki ithamlarn doruluunu pheye drmektedir. Babinger, Hekim Ya'kub'un 41 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 8361, 6254, 8380; Bursa er'iye Sicilleri, nr. 201, vrk. 34, 64, nr. 155, vrk. 378, nr. 427, vrk. 31; ; Peevi, Tarih, c. 1, 345-346; nalck, Halil, Ftih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar I, sh. 811, 28; Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi I-V, stanbul 1971-1972, c. I, 202; Saman, Ali Rza, "Ftih'in Anas", Resimli Tarih Mecmuas, sh. 2312; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 13-16; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 122-123; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 271-272; Kantemir, I, sh. 136; Baz iftiralar iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, Ankara 1997, 194 vd.; Meram, Ali Kemal, Padiah Analar ve 600 Yl Bizi Yneten Devirmeler, stanbul 1997, sh. 134'de byle bir iftira yer almaktadr. 45. Ftih bata olmak ressamlar gt; Mahmd'un kendi i Bunlar doru ile ilgili er'i I Konuyu deiik a Evvela, islm I yelim. Konu ile ilgili hayat vermesini I iinde resim, I hadisler bulun Bu hadis yen mtehld r da ittifak hato mbhdr., ait olan canllarn! de kullanlmalar e dr ki, bu da C2 kukularnn W#| lar yani klacak btn i zere, bir ksnB| ban ektii I artyla mek n Neri, K Es'ad Solakzde, I Tarihi, c Ftih, sh. 3 MANLI BLNMEYEN OSMANLI 95 ivin z kafclv kaymedir. levir-JKiman I:vey Venedik'e satlm bir casus olduunu iddia ediyorsa da, kaynaklardan hareket ederek byle bir sonuca ulamak zor grnyor. Gayb kesin olarak Allah bileceinden ve elimizde de kesin bir belge olmadndan, sadece kpaazde'nin u tesbitlerini ve iki beytini aktararak bu bahsi kapatyoruz: 'Hekim Ya'kub kim, vezir oldu, ne kadar Yahudi'nin a ve devletsizi varsa, Padiahn iine kartlar". Bu sz, ahs bir rekabetten de sylenmi olabilir. Tabibler erbeti kim, verdi Han'a -- O Hn idi arb kana kana. Cierin dorad erbet o Hn'n Hemn dem zr etdi yana yana. Dedi nin bana kyd tabibler Boyadlar cieri can kana. li'nin u tesbitleri, bizi belli bir sonuca gtrecek mahiyettedir: "Karamam Mehmed Paa vezir-i a'zam olunca Ya'kub ona hased eyledi. Tam bu srada Padiah dermansz bir derde tutuldu ve Hekim Ya'kub tedavisini yaparken, Mehmed Paa Hekm Lr'yi tavsiye eyledi. O da tedaviye balad. phesiz iki ila birbirine kar menfi etki yapt. ok zaman gemeden Sultn Mehmed vefat eyledi. Hekim Ya'kub asrnn Sokrat ve Bokrat' idi."42. periyle ns-nde45. Ftih bata olmak zere baz Osmanl Padiahlarnn yurt dndan ressamlar getirterek resimlerini yaptrdklarn ve hatta II. Mahmd'un kendi resimlerini devlet dairelerine astrdn duyuyoruz. Bunlar doru mudur? Eer doru ise, slm Hukukunda resim yasa ile ilgili er' hkmlerle nasl badatrrsnz? K olan ive-La Uji'ran Kim sre Konuyu deiik alardan ele almakta yarar vardr: Evvela, slm Hukukunda resim (glgeli glgesiz) yapmann hkmlerini zetleyelim. Konu ile ilgili "Allah kyamette resim yapanlardan, ceza olarak,

yapt eye hayat vermesini isteyecektir; fakat o buna asla muvaffak olamayacaktr"; "Melekler, iinde resim, kpek ve cnp insan bulunan evlere girmezler" ve benzeri manalarda hadisler bulunmaktadr. Bu hadisleri deerlendiren ve slm Hukukunun resmi neden yasakladn inceleyen mtehid hukukular, neticede u karar vermilerdir: Btn mctehidler u noktada ittifak halindedirler: Aa, da, ta, manzara ve benzeri eylerin resimleri kesinlikle mbhdr. Ayrca vesikalk fotoraflar gibi, hilkati tam olmayarak bedenin bir ksmna ait olan canllarn (hayvan olsun, insan olsun) resimlerinin de hem yaplmalar ve hem de kullanlmalar caizdir. Bir dier konu da, suretin grlemeyecek kadar kk olmasdr ki, bu da caiz grlmektedir. Baz mhrler ve paralardaki resimler gibi. slm hukukularnn fikir ayrlna dtkleri konu ise udur: Canl varlklarn hilkati tam olanlar yani bedeni tam yanstan resimler (fkh kitaplarndaki ifadesiyle hayat mmkn klacak btn azalar ihtiva eden resimler), afii hukukularn ounluu bata olmak zere, bir ksm slm Hukukular tarafndan caiz grlmemitir; Hanefi hukukularn ban ektii baz slm hukukular ise, hrmet ve ta'zim manasn ifade etmemek artyla mekruh grmekle beraber caizdir demilerdir. Ancak bu hususun, namaz klna42 Neri, Kltb- Cihnnm, c. II, sh. 840-843; kpaa-zde, Tarih, sh. 191192, 219; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 155/b; Ahmed Uur neri, sh. 752; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 190; Solakzde, sh. 266; Kantemir, c. I, sh. 165, 425; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 169-170; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, 143-144; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 340; Mecdi Efendi, Hadk, c. I, 236-239; Clot, Ftih, sh. 301-302; Uzunarl, smail Hakk, "Ftih Sultn Mehmed'in lm", Belleten, c. XXXIV, say 134(1970), sh. 231-234; c. XXXIX, say 155 (1975), sh. 473-482. .,-.... 96 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANU4 cak yerlerle alakal yasak ile kartrlmamas gerekmektedir. Bu esas fikirlere dayanan Ebssuud Efendi u fetvasn kaleme almtr: "Baz z ruh ekli filoride tasvir olunduu gibi, baz Efrenc saatlerde tasvir olunmu olsa, zikr olunan saat musallada olmakla Saltna kerahet terettb eder mi? El-Cevb: Suret byk olmaycak olmaz". Osmanl Devleti'nin son zamanlarndaki u fetva ise, daha ayrntl olarak konuyu izah etmektedir: "Edebi ve ilm makalelerden istifade maksadyla Resimli Kitap gibi resimli mecmualar evlerimizde bulunduruyoruz. Kitap iinde kapal bulunan bu gibi canl resimlerin evlerde bulunmasnn dine kar bir zarar var mdr? Cevb: Caiz olmayan, namaz klnacak yerde sureti ak olarak bir tarafa asmaktr. Ama kapal olarak evlerde bulunmas, ayakla baslan yerde nak olarak yer almas caizdir. Bir de gayet kk olup uzaktan bakldnda azalar belli olmazsa yahut azalan tam olarak tasvir edilmi deilse, o zaman alel-tlak mekruh kabul edilmez. Hrmet ve tazim maksadyla suret bulunan odaya ise, rahmet melekleri girmez". Burada unu nazara vermek gerekir ki, zaman iyi bir mfessirdir; kaydn izhr etse itiraz edilmez. Fkha ait baz hkmlerde zamann tesiri nemlidir. slamn ilk yllarnda irke sebep olabileceinden dolay kabir ziyaretini yasak etmesi ve sonra serbest klmas buna misal olabilir. Aslnda son naklettiimiz fetva, meseleyi btn ynleriyle halletmi bulunmaktadr. slm Hukukunun resim yasann altnda yatan en nemli sebep, putperestlii andracak ekilde sayg iin resim yaplmas ve almasdr. Yasan tek sebebi, resimlere, suretlere ve heykellere tapmak yahut tapar derecede sayg gstermek endiesidir. Asrmzdaki baz Msr limleri ise, eski fetvalar aacak ekilde u grleri beyn etmilerdir: Yasak olan sadece glgeli resimlerdir; yani heykellerdir; kalemle izilen veya makinayla ekilen fotoraflar gibi glgesiz resimler, caizdir. kinci olarak, II. Mahmd'dan itibaren yaplan baz icraatlar dnda, btn Osmanl tarihi boyunca, biraz evvel zikrettiimiz slm Hukukunun kaideleri aktan ihlal edilmeyecek ekilde, resim ve ressamlara kar muamele yrtlmtr. Ftih Sultn Mehmed'den itibaren Osmanl Saray'na nakka denen

ressmiar vazifeli olarak girmilerdir. Ftih'in Sinan Bey isminde bir nakka, talya'dan getirttii Matteo Pasti ve Konstanio ve 1479 ylnda talep zerine Venedik'ten gelen Jantil Bellini; Yavuz'un ran Seferinden dnerken getirdii ah Mehmed, Abdlgani ve Dervi Bey; Selim-nme'deki minyatrleriyle bilinen Nakka kr; emil-i Osmaniye'yi kaleme alan Nakka Osman ve Surnme'deki minyatrleri izen Nakka Levn, Osmanl tarihi boyunca resim ve minyatrle megul olan ok saydaki san'atkrlardan bazlardr. Btn bu saydmz san'atkrlarn eserleri, eer resim eklinde ise, btn azalan gsterecek ekilde yaplmam ve bylece erT snrlar iinde kalnmaya allmtr. Minyatr ise, zannediyoruz ki, resimle ayn tutulmam ve slm hukukularnn caizdir dedii azalar tam belli olmayan gruba sokulmak istenmitir. En azndan, kapal kalmak ve aslmamak artyla, bu manada canl resimlerin, azalar tam olsa da yaplmas caizdir diyen limlerin fetvalar esas alnmtr. Zira yukardaki fetvada bunu anlatan cmleler, konumuz asndan nemlidir. Mhim olan tablolarn tam resim olmamasdr. Bildiimiz kadaryla, tablo eklinde tam resim bulunmamaktadr. Kitapta kalmak artyla, zaten fetva verilmitir. nc olarak, Sultn II. Mahmd'un devrinde Avrupallamak ad altnda, halkn tabiriyle alafrangaya ait hereyi almak eklindeki arlk neticesinde, Padiah'n hazrlanan portrelerinin resm dairelere aslmas olaydr. Her ne kadar, devleti tecdid eden bir insann nam ve ann gelecek nesillere anlatmak iin sadece eski eserlerin korunmas hikmeti esas alnarak, ta'abbd manasn tayacak sayg ve tazim kasd bulunmayarak ver yapld sylense ( hkmlerin yorum mtr. Bunun en acf bu ekilde tablo di'nin, hem iddetle tenkit < bulunan eve ola, bu surette glrtr^ II. Mahmd'un i nezdindeki itibarm.! etmesinin byk Ftih Sultn Mel si hikmetine da1 ce stn sva leli herkese indirilerek gizle haline gelmi ise( dndan fazla s Kanaatimize t lerdir. Son zarr gibi, putperf medeniyeti se, J ki glgeli glgeslzf cesed elbisesini ( deki fotoraflar J der43. 46. Ftih I mudur vt bep olablf s andarl hizmetinde W mstakim kim phe yok ise dul " Elmall H Stk Glle, c. V,| Efendi, Feild ' (27 Muh nver, A Bedizzsman I VVensInk, "Sur Avrupa f Sultn S: Cemin k OSMANLI ir olunan S konuyu I hale buta zarar jlm kapal I olup lel-ak BLNMEYEN OSMANLI 97 bulunmayarak ve maalesef zamann eyhlislm ve baz limlerinden de fetva alnarak yapld sylense de, verilen fetvadaki ve yaplan resm yorumlardaki izahlar, slm hkmlerin yorum snrlarn am ve zaten dindar halk tarafndan da irkin karlanmtr. Bunun en ac misli, Sultn Abdlaziz devrinde, sayg amal olmamak kaydyla bu ekilde tablolara fetva veren eyhlislm Turucu-zde Ahmed Muhtar Efen-di'nin, hem Anadolu'daki ve hem de Arap alemindeki slm hukukular tarafndan iddetle tenkit edilmesidir. Turucu-zde bu fetvasn u hadise dayandrmtr: "Resim bulunan eve melekler girmez. Meer ki, resim ve suret elbise, kuma gibi bir eye nakedilmi ola, bu surette girer". II. Mahmd'un Avrupallama uruna, yapt btn gzel hizmetlere ramen, halk nezdindeki itibarnn gn getike azalmasnda da, bu ve benzeri zayf fetvalarla amel etmesinin byk etkisi bulunmaktadr. Tarihi Ahmed Ltfi, meseleyi yumuatmak iin, Ftih Sultn Mehmed'in de, eski san'at eserlerinin korunmas ve hatralarn yd edilmesi hikmetine dayanarak, Ayasofya iindeki melek suretlerini muhafaza ettiini ve sadece stn sva ile kapladn sylese de, Ftih'in yaptnn slama gre yasak olmad herkese bilinmektedir. Nitekim Sultn II. Mahmd vefat ettiinde, aslan resimleri indirilerek gizlenmitir. Daha sonralar ise, resim yaptrmak ve fotoraf ekmek

moda haline gelmi ise de, II. Mahmd zamannda olduu gibi, dua ve resmi trenle almadndan fazla sknt meydana getirmemitir. Kanaatimize gre, Osmanl limleri, sert snrlar geen resimleri kabul etmemilerdir. Son zamanlardaki sapmalar istisnalardr. Zira Kur'n, putperestlii yasaklad gibi, putperestliin bir nevi taklidi olan sretperestlii de yasaklamaktadr. Avrupa medeniyeti ise, resimleri kendi gzelliklerinden sayp Kur'n'a kar kmaktadr. Halbuki glgeli glgesiz suretler, ya ta haline gelmi bir zulm (Lenin'in heykelleri gibi), ya cesed elbisesini giymi riya veyahut tecessm etmi bir hevesdir (mstehcen dergilerdeki fotoraflar gibi) ki, beeri, zulme, riyaya ve hevya, hevesi kamlayp tevik e-der43. 46. Ftih Sultn Mehmed'in andark Halil Paa'y idam ettirmesi doru mudur ve sebebi nedir? Trk asll bir aileden gelmesi katlinde bir sebep olabilir mi? andarl ailesi, ilk andarl olan Halil Hayreddin Paa'dan beri Osmanl Devleti'nin hizmetinde bulunan erefli bir ailedir. andarl Ali Paa dnda, hepsinin de mazbut ve mstakim kimseler olduunda tarihiler mttefiktirler. Ali Paa'nn devlet adamlnda phe yok ise de, istikameti konusunda baz dedikodular mevcuttur. andarl ailesinden 43 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Alfabetik slm Hukuku ve Fkh Istlahlar Kmsu I-V, stanbul 1997, Haz. Stk Glle, c. V, sh. 252-262; Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, I-VIII, stanbul 1290-1328, c. V, sn. 50-52; Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye ktp. ehid Ali Paa 1028, vrk. 274/b; Srt- Mstakim, stanbul 1327, c. I, say: 26 (27 Muharrem 1327), sh. 416; Ayntb Mnb Efendi, Siyer-i Kebir Tercmesi, c. II, stanbul 1241, sh. 93-95; nver, A. Sheyl, Ressam Nak, Hayat ve Eserleri, stanbul 1949; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 616-621; Bedizzaman Said Nursi, Szler, Szler Yaynevi, sh. 398-399; Atasoy, Nurhan, "Tasvir", A, sh. 32-38; A. J. VVensink, "Suret", A, sh. 48-51, Glck, Heinrich, "16-18. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla Osmanllarn Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Belleten, e XXXII, say 127(1968), sh. 355380; Eyice, Semavi, "Kanun Sultn Sleyman'n Yeni Bir Portresi", Belleten, c. XXXV, say 138(1971), sh. 213-215; Eyice, Semavi, "Sultn Cem'in Portreleri Hakknda", Belleten, c. XXXVII, say 145(1973), sh. 1-49. -.,.-.-., .,.-,... BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANU biri de Ftih zamannda Vezir-i A'zam olan torun Halil Paa'dr. 1453'de stanbul feth edildikten sonra nce zindana konulmu ve 40 gn kadar sonra da idam edilmitir. Sebeplerini ylece sralamak mmkndr: 1) Bilindii gibi, II. Murad'n iki defa saltanattan ekilip olu II. Mehmed'i tahta geirmesinden sonra tekrar Padiah olmasnda rol oynayan devlet adamlarnn banda andarl Halil Paa gelmektedir. II. Murad, Halil Paa'nn tevikiyle II. defa Edirne'ye gelerek tekrar tahta gemitir. Bu yzden Ftih Sultn Mehmed'in hakl olarak ona gcenmi olmas kuvvetle muhtemeldir. 2) stanbul'un fethi meveretinde Akemseddin, Molla Gran ve vezir Zaanos Paa srarla feth-i mbinin nasib olaca midiyle stanbul'un muhasara ve fethini tevik ederken, Halil Paa, gemiteki hal seferini bilen bir devlet adam olarak srarla fethe kar km ve muhasarann kaldrlmamas halinde btn Avrupa'nn asrlar boyunca Osmanl dman olacan iddia etmitir. Hatta bizim bir trl inana-madmz, ama yerli ve yabanc tarihilerden bazsnn ifade ettikleri gibi, muhasarann kalkmas yolunda Bizans devlet adamlaryla ibirliine dahi gitmitir ve hatta kpaa-zde gibi baz tarihilere gre rvet bile almtr. te btn bu sebepler bir araya gelince, stanbul'un fethinden sonra, Halil Paa'nn Rumlara taraftar olduu ve rvet ald eklindeki iddialar da, sevmeyenleri tarafndan abartlm ve Ftih Sultn tarafndan 1453'de idam edilmesine yol amtr. nemle ifade edelim ki, Halil Paa'nn Trk bir aileden gelmesinin veya benzeri iftiralarn idamnda rol yoktur. Ancak Zaanos Paa gibi Halil Paa'nn muhalifi olan devlet adamlarnn devirme olmas ve Ftih devrinden sonra devirme devlet adamlarnn Osmanl Devleti'ne hkim olmas byle bir dedikodunun ortaya kmasna sebep olmutur. Byle olsayd, idamndan sonra,

Sleyman elebi adndaki olu Kazaskerlie ve bir dier olu brahim elebi de Ftih zamannda Edirne kadlna ve II. Byezid zamannda da Vezir-i A'zamla kadar ykselemezlerdi. andarl ailesinin hem ilmiyeden gelmeleri ve hem de z be z Trk olmalar, gerekten de kendilerinden sonra gelenlerin ulaamayaca nemli zelliklerdi. Baz tarihiler, bu idam Ftih'in bir hatas olarak kabul ederler44. 47. Ulubatl Hasan olay bir efsane midir? Hayr deildir. Bunun efsane olduunu syleyenler, bizzat Bizans ve bat tarihileri Dukas, Franis ve Got'un beyanlarn da inkr edememektedirler. Akemseddin ve Molla Grani gibi maneviyat erlerinin fethi mjdelemeleri ve Ftih'i tevik etmeleri zerine, Osmanl ordusu 29 Mays Sal gn sabaha kar Edirnekap ile Topkap arasnda umumi bir hcum balatmlardr. Savunmann temel direi olan Venedikli General 44 kpaa-zde, Tarih, sh. 141-142, Tarihinin yakn tand Halil Paa'ya zel bir husumeti olduunu dnmek mmkndr; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, sh. 90; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 156/a; Solakzde, sh. 193; Clot, Ftih, 58-60; Uzunarl, smail Hakk, andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988, Cemil, Mehmed, andarl Halil Paa Niin ldrld?, stanbul 1333; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 145; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 558-560, II, 9-11; Wittek, Paul, "Ankara Bozgunundan stanbul'un Zaptna (1402-1455)", sh. 568; Uzunarl, smail Hakk, "andarl (Cendereli) Kara Halil Hayreddin Paa. Mene'i- Tahsili-Kadl- Kazaskerlii Vezirlii ve Kumandanl", Belleten, c. XXIII, say 91(1959), sh. 457-477; Baz iftiralar iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 58-59 ve dier yerler. ,.-,,. ,,...,,.,, , .,,-,.. ...,,. Giustiniani'nin yaralanp ( Ftih'den drdnc saf C syla birlikte Ulubatl maiyyetindeki 30 askerle| Buarada nemli olan,! ve bu konuda dost dit konuda ayrntl bilgi meleri veya yanl ve Nitekim beraberindeki; nakiller arasndadr45, 48. stanbul'un fetil | olmadn inektedir? stanbul'un fethi s yerli ve yabanc kayn yin Osmanl kontrol etmiler ve j kar yaplan blrr lerde ormanlk < farkl grler bulu stanbul'un I grld. Zira Hal lumasna mani tefi I Buras Tophane gney batya dnpJ Perapalas yanndttj Tophane'den drt y a'ya kadar da i maktadr. Hazrlk 21-22 Nisan i vata hazr olan i drlar46. n Kemalpasad* Clot, Ftih, 63-65; * Ducas, M., I: Conqueror, P 46 Kem Kritovulos, 1 Fetihname, Ahbr, c, V,: c. I, sh. 47! Fetih, Mitler! uzatmamak 0tf HANLI BLNMEYEN OSMANLI 99 tu! feth mistir. f tahta nda me'ye ona laaGiustiniani'nin yaralanp cepheyi terketmesi, Mslman askerleri heyecana getirmesi ve Fatih'den drdnc saf Osmanl askerinin de Topkap surlarna trmanmas emrini almasyla birlikte Ulubatl Hasan isimli kk rtbeli ve gen bir asker veya subay, maiyyetindeki 30 askerle beraber, Osmanl bayran surlara dikmilerdir. Buarada nemli olan, olayn yani bir Mslman askerin sanca surlara dikmesidir ve bu konuda dost dman btn tarihiler ittifak halindedirler. Tarihi Franes bu konuda ayrntl bilgi verdii gibi, Dukas da olay dorulamaktadr. smini tam vermemeleri veya yanl vermeleri nemli deildir. nemli olan byle bir olayn yaanmasdr. Nitekim beraberindeki 30 kiiden, atlan ok ve atelerle, 18'inin ehid olduu gelen nakiller arasndadr45. 48. stanbul'un fethi srasnda gemilerin karadan yrtldnn doru olmadn syleyenler var. Bu iddialar hakknda kaynaklar ne sylemektedir? IPastanbul'un fethi srasnda gemilerin karadan yrtlmesi hadisesi, hemen hemen yerli ve yabanc kaynaklarn ittifak ile sabit bir olaydr. Hatta Bizans

askerleri, sabahleyin Osmanl gemilerini Hali'te grnce, herhalde zincirleri krp getiler diye zincirleri kontrol etmiler ve grdkleri manzara karsnda hayrete dmlerdir. Ancak sabaha kar yaplan bir harp plan olmas hasebiyle ve de gemilerin geirildii blgenin o gnlerde ormanlk olmas sebebiyle, gzergh ve karadan yrtlen gemilerin saylarnda farkl grler bulunmaktadr. stanbul'un fethedilmesi iin baz gemilerin Halic'e indirilmesinin zaruret olduu grld. Zira Halic'e gerilen zincir Hasky ile Ayvansaray'da bulunan iki ordunun bulumasna mani tekil ediyordu. nce gemilerin karadan ekilecei yer tesbit edildi. Buras Tophane nndeki sahilden balayarak Boazkesen'den geiyor ve buradan gney batya dnp srtlar aarak Lbon Pastahanesi tarafna kyor ve tepeyi aarak Perapalas yanndan Kasmpaa'ya yani Hali sahiline ekiliyordu. Yaplan lmlerde, Tophane'den drt yol azna 980 adm ve buradan Tepeba'na kadar 240 ve Kasmpaa'ya kadar da 906 adm ki, toplam 2156 admdr ve bu da yaklak 3 mil kadar tutmaktadr. Hazrlklar tamamland. Tophane'den ayrlan 50 ila 70 adet arasndaki gemi, 21-22 Nisan gecesinde Kasmpaa'ya kadar indirildi. Bu olayn doruluunu, hem savata hazr olan Bizans tarihileri ve hem de Osmanl tarihileri ittifakla aklamaktadrlar46. 45 Kemalpaazde, Tarih-i Feth-i Kostantnyye, Sleymaniye Ktp. ehit Ali Paa, nr. 2720/14, vrk. 217/a; Clot, Ftih, 63-65; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 141-142; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 487-488, II, 9-11; Ducas, M., storia Turca-bizantina (Trk-Bizans Tarihi), Bucarest, 1958; Kritobulos d'Imbros, History of Mehmed the Conqueror, Princeton 1964; Kar gr iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, sh. 86 vd. 46 Kemalpaazde, Tarih VII, Sleymaniye Ktp. Ftih, nr. 4205, vrk. 64/a; erafettin Turan neri, sh. 52-55; Kritovulos, Tarlh-i Sultn Mehmed Hn- Sn, stanbul 1328, sh. 66; Tczde Ca'fer elebi, Mahrse-i stanbul Fetihnamesi, TOEM lavesi, 1331, sh. 15; Dukas, Trk-Bizans Tarihi, sh. 271; Clot, Ftih, sh. 52 vd.; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 253-254; Solakzde, sh. 196; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 138-139; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 479482; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, 299-303; Kar gr iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 6. Blm'dekl basit ddialar. Hemen hemen btn kaynaklar burada zikredilebilir. Ancak uzatmamak iin bu kadarla yetiniyoruz. .-* > 100 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 49. Ftih'in iki itii ve bunu tevik eder mahiyette iirler yazd iddia edilmektedir. Bu konuda neler sylenebilir? Bu konudaki ayrntl bilgiyi, Yldrm Byezid ile ilgili iddialara cevap verirken -zetledik. Ftih'le alakal iddialarn ise, hi bir gvenilir kaynakta yeri yoktur ve Hz. Peygamber'in vd bir devlet adamna, bu manada iftira ve isndlar hi bir delile dayanmadan yapmak ise, belli evrelerin kastl yaynlar olarak deerlendirilmelidir. Bu yaynlara kar sylenmesi gerekenler unlardr: 1) Elimizde mevcut olan Osmanl tarihlerinin hi birinde ve buna ilaveten Bizans tarihilerinin hi bir eserinde, Ftih'in iki itiine dair yazl belge saylabilecek bir bilgi bulunmamaktadr. Sadece ve sadece, biraz sonra deerli bir divan edebiyatmzn deerlendirmelerinden iktibasda bulunacamz satrlarda grlecei gibi, Ftih'in iirlerinde geen baz tabirleri, stanbul'un fethinden dolay gururlar incinen baz Batl tarihilerin, kendilerine gre yorumlan vardr. 2) Elimizdeki Ftih dnemine dair slm Hukuku kaynaklar, zellikle Ftih'in Kazaskeri olan Molla Hsrev'in Drer ve Gurer adl Osmanl Devleti'nin yar resm kanun kitab, bunlarn uygulama rnekleri olan er'iye sicilleri ve en nemlisi de Ftih'in tasdikinden geerek yrrle giren Ftih Kanunnmesindeki hkmler, aka ikiyi yasaklamakta ve bu suu ileyene uygulanacak cezalar dzenlemektedir. Mesela, hadd cezas uygulanmas iin gerekli-artlar olumad zamanlarda, iki ienlere uygulanacak ta'zr cezalarn dzenleyen Ftih'e ait bir kanun hkm aynen yledir: "s. Eer bireg hamr ise, Trk veya ehirl olsa, kad ta'zir ura. ki aaca bir ake crm alna". Yani, bir

kii iki ise, Mslman (Trk Mslman manasna kullanlmaktadr) ve ehirl olsa, hadd-i irb olarak vurulacak olan 80 sopann yannda para cezas alnmas emr olunmaktadr veya sopa cezas uygulanmad takdirde para cezas uygulanacaktr. Ksaca elimizdeki btn ariv vesikalar, Ftih'in iki itiini deil, iki ienleri cezalandrdn anlatmaktadr. 3) Ftih'in iirlerindeki baz ifadelere gelince, bu konuyu, ylece zetlemek mmkndr: Fetih kutlamalarna rastlayan gnlerde, Ftih'in iirlerinden yola karak, onu ayya gsterme gayretinde olanlar vardr. Ancak Ftih'in Avn mahlasyla iirler yazd dorudur ve o iirlerde kadndan ve araptan da bahsetmitir. Ancak bu tabirler, divan edebiyatmzdaki mecaz ve istiare gibi kurallar erevesinde sylenmitir ve bunlarn zel manalar mevcuttur. Divan edebiyatn bilenlerin hibiri, 500 yl boyunca, bu iirlere bakarak Ftih'e byle bir iftirada bulunmamtr. Divan iirinin manzumeleri iinde zellikle gazel tarznn konulan daima bellidir: tab'at, ak, arab, kadn ve benzeri tabirler. Bir eyhlislm mesela eyhlislm Yahya Efendi de gazel yazacaksa, gazelinde bu tabirleri kullanacaktr. Ancak bunlarn divan edebiyatnda kendine mahsus manalar vardr. Bir divan airinin, iirinde arabdan bahsetmesi san'atn ve zarafetin gereidir ve manas da bizim bildiimiz iki deildir. te gazel yazacak kadar divan iirine vkf olan Ftih, elbette ki iirini bu mazmunlar zerinde kuracaktr. Ak ve sevgiliden kast, Allah, Peygamberi ve onun dostlardr. Mesela, Sky mey sun ki, bir gn lle-zr elden gider erer fasl- hazn b u bahar elden gider. #i diyecektir. Ftih yazd gaz< mecaz mana ve ma/' zrl insanlarn bu * edemezdi. Onun arafc sinde demlenmekted> 50. t olan kavram! ve olanc ol bile bu konuda tarihilerinin meselenin al WI Batl bir ksm I Padiahlarnn gayr- leri tarafndan uzun olan, Topkap ray'da alan it bakanl personelin* kullanlr. Merak inceleyebilirler. olan ki arptmalara Bir ksm meru mn; durduklarn ve dahi rttrdkl n utanmadan Meme: samadr. imdi iddia al lim'in kz Fatma ledilen cimrin da bun. ddia sampie-ahlarn v> olan erkek zihinleri iyice M iddiasna ce.;r - Ziyar ' lOSMANLI h iddia ren o-ve Hz. ir delile r. Bu Szans |: bilgi mzn |Siirle-itarihm KaItaun ana^ Eer Isa Hm BLNMEYEN OSMANLI 101 diyecektir. Ftih yazd gazellerde kulland arab ve benzeri kelimelere, ince remizler ve mecaz mana ve mazmunlar yklerken, bir gn gelip de bir takm aratrma ve ilim zrl insanlarn bu kelimelere gayr-i meru manalar ykleyeceklerini tahmin dahi edemezdi. Onun arab Mevln'nn, Hac Bekta Veli'nin ve Hac Bayram Veli'nin ksesinde demlenmektedir ve ilah akn mest eden arbdr47. 50. olan kavram kullanlarak baz Osmanl Padiahlarnn cins sapk ve olanc olduklar iddia edilmektedir. Hatta Ftih Sultn Mehmed'in bile bu konuda namuslu davranmad ileri srlmektedir. Baz Rum tarihilerinin de bu manada bir ksm isnadlar bulunmaktadr. Bu meselenin asl ve esas nedir?

Batl bir ksm tarihiler ve gnmzdeki baz kitap yazarlar, bir ksm Osmanl Padiahlarnn gayr- meru' ilikiler iine girdiklerini iddia etmiler ve Osmanl Tarihileri tarafndan uzun uzadya incelenen i olan meselesini dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan Enderun'da yani Saray'da alan devirme grevlilere, endern personeline veya dier bir ifadeyle Devlet bakanl personeline denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, smail Hakk Uzunarl'nn Kapu Kulu Ocaklar Kitabn inceleyebilirler. olan kelimesini rezil hallere yorumlayanlara, burada ksaca cevap vermek ve arptmalara rnek olarak okuyucularn da nazarlarna takdim etmek icabedecektir. Bir ksm yazarlar, Padiahlarn Enderun denilen Saray'da kendileriyle gayr-i meru mnsebette bulunduklar i olanlar denilen gen ve gzel delikanllar bulundurduklarn ve hatta bunlar bakalarndan kskandklarndan dolay bazlarnn yzlerini dahi rttrdklerini; baz Osmanl Padiahlarnn ise tamamen erkek dkn olduklarn utanmadan kaleme almaktadrlar. Ayrca Kbsnme ile ilgili iddialar da bunun gibi samadr. imdi iddia sahiplerinin delil olmak zere Kbusnme'den ve Yavuz Sultn Selim'in kz Fatma Sultn'a ait kocas Mustafa Paa'd an yaknd bir mektuptan nakledilen cmleleri ve bunlar nasl arpttklarn gzler nne sererek, dier arptmalarn da bunlar gibi olduunu okuyucuya anlatmak istiyoruz: - ddia sahiplerine gre, Osmanl Hareminde btn arpk ilikilerin yannda Padiahlarn ve Endern halknn erkeklerle ve hem de i olan denilen Saray Hizmetlisi olan erkeklerle arpk ilikileri vard. IV. Murad bunlardan biriydi. "Btl tasvir, safi zihinleri iyice tadll edeceinden yani saptacandan", biz tasvir yerine bunlarn iddiasna cevap vermek istiyoruz. ddialarn isbat iin getirdikleri nemli bir delil u: Ziyar Oullarndan Emr Keykavus tarafndan 475/1082 tarihinde olu iin Nasi47 Namk Kemal, Evrk- Perian (Namk Kemal'in Tarihi Biyografileri), nereden: skender Pala, Ankara 1989, sh. 99-114; Cinsel, Kemal Edip, Ftih'in iirleri, Ankara 1946: Saffet Sdk, Ftih Divan, stanbul 1944; sen, Mustafa, "Osmanl Hanedannn airlii ve Ftih", Tarih ve Medeniyet Dergisi, say 40 (1997), sh. 8-10. Bu konudaki arptmalar iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 193 vd. 102 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANU hat-nme tarznda telif edilen Kbs-nme adl bir kitabdan alnan bir iftiradr. ddiaya gre, Osmanl Padiahlar tarafndan da benimsenen bu Kitap'taki tlerden kadnlarla cins mnsebetle ilgili olanlarndan birisi udur: "ve yaz olunca avretlere meylet, kn olanlara ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk olan teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir. Ve avret teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur". ddiaclara gre, bata IV. Murad olmak zere, baz Osmanl Padiahlarnn yazlar kadnlarla ve klar da erkeklerle beraber olduklar nakledilmektedir. Kbsnme'nin XIV. yzyl yani Ftih'in babas II. Murad zamannda Mercimek Ahmed tarafndan yaplan tercme olduunu ve o zamanki ifadeler kullanldn kendileri de kabul etmektedirler. Daha da ileri giderek, bu iin Osmanl damadlarna kadar uzandn ve hatta Yavuz'un kz Fatma Sultn'n bu yzden ilk kocas Antalya Sancak Bei Mustafa Paa'dan ikyet ettiini iddia etmektedirler. Fatma Sultn'n bir mektubundan aldklar u cmleyle iddialarn isbt etmeye kalkrlar. Cmle udur: "Benim Devietl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir". ddiaclara gre, bu Cmleler, Osmanl beylerinin erkekler ile iliki kurduklarn isbat etmektedir. Ancak bu mektubun XV. yzyla ait olduunu kendileri de kabul etmektedirler. O asrda olan kelimenin manasnn gen kz ve erkek demek olduunu ise, lgatlerden anlyoruz. Bu arada unu da ifade edelim ki, konuyla ilgili arptmalarn bana bir yazarn "nk siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz" mealindeki ayeti koymas ve dipnotta da 80-84. yetleri vermesi ok manidardr.

imdi gelelim meselenin izahna: nce bir konunun izah gerekiyor: Kur'n'dan nakledilen yet, Hz. Lut'un livta gnahn ileyen kendi milletine syledii bir szn parasdr. Tamam yledir: "siz, sizden evvelki insanlarn ilemedii bir fuhu ve byk gnah m iliyeceksiniz? nk siz, kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz. Gerekten de siz arlklar ve gnahlar iine giren bir milletsiniz". Kur'n, Hz. Lut'un bu szlerinden sonra kavminin kendisini memleketten karmak zere harekete getiklerini ve ancak Yce Allah'n bylesine arla giderek livta suunu ileyen Lut Kavmini iddetli bir azapla azaplandrdn beyn buyurmaktadr. Nakledilen yet meali ile konunun hi bir mnsebet ve alakas olmad aka grlmektedir. Gelelim ikinci hususa; Bilindii gibi, her zamann bir lehesi ve konuma az vardr. Yani kelimeler farkl zamanlarda farkl manalarda kullanlmaktadr. Erzurumlular, "Misafiri yola vurmak" tabirini kullanrlar; herhalde bundan, misafiri kaldrp yola arpmak deil, uurlamak manas anlalmaldr. Azeriler, "Kulluun edeyim" demektedirler; bunun manas da senin klen olaym deil; sana nasl yardmc olabilirim manasna olduu aktr. te hem Kbusname'de ve hem de Fatma Sultn'n Mektubunda geen olan kelimesinin de manas arptlmaktadr. Zira XIV. ve XV. asr Trke metinlerde olan kelimesinin manas, bugn kullanlan manadan nemli derecede farkldr. Temel kaynaklardan anladmza gre, bu asrlarda "olan" kelimesinin iki temel manas vardr: "olan" kelimesinin birinci manas, cins ayrt etmeksizin "ocuk", ikinci manas ise, yine erkek olsun kz olsun "gen" demektir. Bu kelimenin srf erkek cinsini karlamaya balamas, bundan sonraki devirlerde sz konusudur. Buna delil ok ise de, en| Kbsnme'nin Trk sindeki u ifadedir: "I avretler ile kim, erden kamu t okluu le fahrlanurun kamayan hanmlar Tesbitlerimizi tey Yz Hadis Tercmesini) bas II. Murad zar zere, filolojik I tarihi ve slmiyet! I de bulunmamaktadr, dedikodulara nemi yatnn Yz adll dir. Ayrca u cmle <St 1 sdn emzireler; ejjeri ve XV. asrlarda iin kullanlmaktadr^ karl bulunan < gen demektir. Do. Bu giriten s anlalmaktadr: Kbus-nme, t Her konuda yet ve* rek evladna Kbsnme'nin i Kts) hakkn birden fazla I yaz olcak avn yazn iki s kurudur. V Yani I da gen kadn scaktr, yazlij teni souktur,! rak, erkeklerle i olmamak t Fatma i ini yaz beni biri dan alur; bile koyrc olduunu l OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 103 r.Iddia-ta katet, kn ssal-3 gre, ! klar FloMyupzann fc.vta > "Siz, Sil, taklar ini Buna delil ok ise de, en gzel delil, Erzurum'lu Mustafa Darir'in XIV. yzylda yani Kbusnme'nin Trke'ye tercme edildii asrda kaleme alnan Yz Hadis Tercme-sindeki u ifadedir: "Bu kez Resul Hazreti cevb verdi, buyurd kim, "Evienn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola, olan dourgan ola, mmetim ok ola kim, ben mmetimin okluu ile fahrlanurum yarn kyamet gnnde". Yani "ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla evlenin". Tesbitlerimizi teyid eden bir husus da, Kbus-nme'yi tercme eden mtercim ile Yz Hadis Tercmesini yapan mtercimin ayn asrda yani Ftih Sultn Mehmed'in babas II. Murad zamannda yaam olmalardr. Zaten Tarama Szl bata olmak zere, filolojik kaynaklar da bu dediklerimizi dorulamaktadr. Ancak kelime oyunlaryla tarihi ve slmiyeti ktlemek istiyenlere, elbette ki

diyebileceimiz fazla bir ey yine de bulunmamaktadr. Bizi asl zen husus ise, Uluay gibi bir aratrmacnn da ayn dedikodulara nem vermesidir ve hatta Harem II Kitabnda yalanladn Harem Hayatnn Yz adl eserde dorulama veya sadece nakilde bulunma yoluna girmesidir. Ayrca u cmle de bu konuda aktr: "Eer olan kzsa, kz dourmu avrat sdn emzireler; eer er ise er olan dourmu avrat sdn emzireler". O halde XIV. ve XV. asrlarda olan tabiri gen kz ve erkekler iin ve avrat tabiri ise yal kadnlar iin kullanlmaktadr. Nitekim Kbusnme'nin asl dili olan Farsa'daki olan kelimesinin karl bulunan gulam kelimesinin de manas byle zikredilmitir: "Gulm; ocuk ve gen demektir. Doutan genlik dnemine kadarki safha". Bu giriten sonra Kbsnme'deki ve Fatma Sultn mektubundaki ifadeler daha iyi anlalmaktadr: Kbus-nme, biraz evvel de belirttiimiz gibi, bir Nasihat-nme mahiyetindedir. Her konuda yet ve hadislerle veya eski devlet byklerinin ahlak esaslaryla ssleyerek evladna nasihatta bulunan bir devlet adamnn nasihatlar durumundadr. te Kbusnme'nin 15. Kitab, ahlak bir konu olan Kar-Koca Mnsebeti (Cim'n yisi ve Kts) hakkndaki tavsiyeleri ihtiva eylemektedir. Buradaki tavsiyelerden biri de, birden fazla hanm bulunan ve cariyeleri de var olan oluna yapt u tavsiyedir: "ve yaz olcak avretlere meylet ve kn olanlara; ta ki, ten-drst olasn. Zira ki, olan teni ssdur, yazn iki ss bir yere gelse teni azdur ve avret teni sovuktur, kn iki sovuk bir yere gelse teni kurudur. Vesselam". Yani birden fazla kadnlarn olmas halinde, yazn ksmen yal kadnlarla ve kn da gen kadnlarla beraber ol ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk gen kadnn teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir. Ve gen olmayan kadnn teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur. imdi bu manay arptarak, erkeklerle beraber olmay tavsiye manasn karmak, ilimden ve dilden haberdar olmamak demektir. Fatma Sultn da, kocasnn, gen cariyelerle beraber olup kendisine iltifat etmediini yazmaktadr. "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir". Bu cmlelerle kendisini bir kpek yerine bile koymadn, anasndan babasndan zorla criye diye ald gen kadnlarla beraber olduunu babas olan Osmanl Padiahna ikyet etmektedir. Gen cariyeler ile beraber 104 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI olmak demek olan "ii gc olanlar derdinde olmak" manas nerede? Erkeklerle beraber olmak manas nerede?. Bu iddialar ileri sren yazarlar da biliyor ki, braknz bir Osmanl damadnn arpk iliki kurmasn, Sultnlar ile evli iken baka kadnlar ile evlenmeleri dahi fiilen yasaklanmtr. Konuyu Sultnlarn evlenmeleri bahsinde ele alacaz. Ancak sz konusu mektubun manasn anlamyanlar, bir ksm ifadeleri kendilerine gre yorumlamaya kalkmlardr48. 51. O zaman, Osmanl Devlet tekilatndaki i olan messesesini ksaca anlatr msnz? Evvel, i olan kelimesini tarif etmek gerekmektedir. olan, Enderun denilen Saray'da alan zenle ve dikkatle seilmi saray grevlilerine denmektedir. Osmanl tarihinde, Topkap, Galata, brahim Paa ve Edirne Saraylarnda yetitirilen ve zamanla muhtelif devlet hizmetlerine kan devirmeler olarak tarif edilmektedir. Bunlara Saray Acemi Olanlar veya Celeb de denmektedir. Bir de Yenieri Ocann acemileri vardr; aslnda bunlara i olan dense de, bunlar Saraydakilerden ayrmak iin Sadi ad verilmektedir. O halde i olan, bir terimdir. Olan kelimesi, illa da kt niyetle seilmi gen ocuk manasna gelmez. Belki Enderun denilen Saray'da istihdam edilmek zere seilen devirmelere de denmektedir. olan denmesi, Saray'da istihdam edilmelerinden kaynaklanmaktadr. Ayrca burada istihdam edilecek devirmeler, Enderun Mektebinde yetimektedirler. Yani Enderun ayn zamanda

devlet adam yetitiren bir faklte durumundadr. Nitekim buradan yetien devlet adamlar arasndan pek ok beylerbeyiler ve sancakbeleri kmtr. kinci olarak, baz yabanc seyyahlarn ve bir ksm slm dman tarihilerin anlattklar gibi, Enderun yani Saray'da almak zere yetitirilen Olanlarnn yakkl olmas, Padiahlarn gayr-i meru arzularn tatmin iin deildir. Belki Saray yani Osmanl Devleti'nin en geni snrlara ulat dnemlerde toprak alan 24 milyon km2yi bulan bu muhteem devletin Devlet Bakanl saray demek olan bu mahalde alacak personel dikkatle seilmeliydi. Bugn bile babakanlk ile cumhurbakanl Kknde alan personel ile normal bir devlet dairesinde alan personelin ayn zelliklere sahip olmadn, aslnda bu iftiralar kitaplarna alanlar da bilirler. Gerekten Saray'da alacak personel, sr tutmal, eli aya dzgn olmal, yalanc ve hin insanlar olmamalyd. te btn bu zelliklere sahip devirmeleri i olan adyla tesbit edebilmek iin bugn Kriminoloji veya benzeri ilimlerin yerine Osmanl dneminde de lm-i Sm veya lm-i Kyafet denilen bir ilim dal vard. Elinin, ayann, gznn ve kulann zelliklerine gre, bir insann ahlaki yaps az ok tesbit edilmekteydi. te Enderun 48 Kur'n, A'rf, yet, 80-84; Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'iye Blm, nr. 1287/1, vrk. 24/B-25/A; Tarama Bzl I-VIII, Trk Dil Kurumu Yay., c. V, sn. 2923-2926; Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Mzesi ktp. III. Ahmed, nr. 557, vrk. 10/B; Tarama Szl, c. V, sh. 2923-2926; Aga Seyyld Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737; Emir Keykavus, Kbs-nme, sh. 112-113; l, Mevld'n-Nefls F Kav'id'il-Meclis, (ner. Mehmed eker), Ankara 1997, sh. 167 vd., 336 vd., 345, 365. Olan kelimesi le ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, say XX. denilen Saray'd| seilmekteydi. kadn personel ayrntl olarak an nc Ola bebiyle, Padiah e saknmak iin ok < lir. Ancak bu Padl} ser bir hkmn I vardr: "Genbirli zira nefis nsan I Bu tr genler* Osmanl Padiah! ile rtmelerini < bu hassasiyet mamen Drdnc hizmetleri grnr Has Oda, Padlf mekn deildir. I memek mmkn ( 4 Gerek Has| personel me tarafndan genlf ka- Sa'detvet de Hrka- Sa'ft larla donatr grmek yani i zellikle I Erico'nun meinden dolay i dir ve hi biri Btn bu t larn durumunu I Mustafa / lerle ilgili ve bunun ve hatta! yazar, toplumdaki toplumu1 rn Padi lere ayn unu, kz le] BLNMEYEN OSMANLI tis trle beran arpk syasak- konusu ulamaya H ksaca i denilen I Osmanl Ismanla n Saray Kvardr; pd ve15 gen t zere n o bir k ok denilen Saray'da alacak i olan denilen personel, bu konuda uzman olan kiilerce seilmekteydi. Glmn veya olan denilmesinin bir sebebi de, burada bugnk gibi kadn personel altrlmamasndandr. Bunu, Osmanl'da Harem isimli eserimizde ayrntl olarak anlattk. nc Olarak, Saray'da alan i olanlar yakkl genlerden olumas sebebiyle, Padiah asndan deil, kendi aralarnda muhtemel bir gayr-i meru durumdan saknmak iin ok dikkat ekenlerin yzlerine pee rtmesinin emredilmesi doru olabilir. Ancak bu Padiahn onlar bakalarndan kskanmalarndan dolay deil, bu konudaki er' bir hkmn tatbikinden ileri gelmektedir. Gerekten slm hukukunda bir hkm vardr: "Gen bir hoca veya terbiyeci, gen ve by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz kalmasn; zira nefis

insan ktlklere sevkedebilir. Hatta bu tr genler, yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr genlere bb- emred denilir". Fevkalade bir edeb kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl Padiahlar uymular ve bir ksm saray grevlisi i olanlarna yzlerini pee ile rtmelerini emretmilerdir. imdi soruyoruz, Kur'n'n emrine uymak iin gsterilen bu hassasiyet nerede? Bunu Hammer gibi bir Hristiyan tarihinin iftirasna uyarak tamamen edeb d yorumlara gitmek nerede? Drdnc olarak bir hususa daha dikkat ekmek istiyoruz: i olanlar, deiik hizmetleri grmektedirler. Bu hizmetlerden biri de Has Oda'nn hizmetlerini grmektir. Has Oda, Padiahn i olanlar ile beraber olduu ve gayr-i meru hayat yaad bir mekn deildir. Biraz sonra Has Oda'nn mahiyetini renince byle bir iddiadan titrememek mmkn deildir. Gerek Has Oda, Enderun odalarnn birincisi ve en itibarls olup Ftih tarafndan personel mevcudu otuz kii olmak zere kurulmutur. Daha sonra dier Padiahlar tarafndan geniletilmitir. Harem'de deil Enderun'da yer almaktadr. Has Oda'da Hr-ka- Sa'det ve dier mukaddes emnetler bulunmaktadr. Has Odallarn asl vazifeleri de Hrka- Sa'det Diresini sprmek, tozunu almak, mbarek gecelerde gzel kokularla donatmak ve gl suyu serpmek, Kur'n- Kerim okumak, Padiaha ait hizmetleri grmek yani Saray iinde Padiahn husus personeli olmaktr. zellikle Ftih Sultn Mehmed ile alakal olarak Notaras'n ve Franzes'in olu ve Erico'nun kz ile ilgili isnatlar ise, Bizans tarihilerinden bazlarnn, stanbul'u fethetmesinden dolay duyduklar kzgnln yalanc bir sonucu olmaktan teye gitmemektedir ve hi bir delile dayanmamaktadr. Btn bu bilimsel aklamalara ramen, hl slamc Gay'ler diye haber yapanlarn durumunu ilimden anlayanlar daha iyi takdir edebileceklerdir. Bunlar, Gelibolulu Mustafa l'nin tpk Kbusnme'de olduu gibi, erkek ve kadn hizmetkrlar ve cariyelerle ilgili verdii bilgileri ve zellikle de gen kz ve erkek manasnda kullanlan gulm ve bunun oulu olan glmn kelimesini dillerine dolayarak, Osmanl devlet adamlarn ve hatta eyhlislm ve kazaskerlerini bile, gay'likle itham etmektedirler. Halbuki ayn yazar, tpk Kabusnmenin yapt gibi, hizmetkrlar hakknda bilgi verdikten sonra, toplumdaki ahlakszlar hakknda da baz aklamalarda bulunmaktadr. Zaten, Osmanl toplumunda tmyle bu ahlakszlklar yok idi denilemez. Kar klan, bu ahlakszlklarn Padiahlara ve limlere de isnad edilmesidir. Byk Osmanl Tarihisi l, bu rezillere ayrd ksa bahiste, gay tabir edilen cins sapklarn dinimize gre sulular olduunu, haram helal demeden kadnlarla beraber olanlarn ise, nefislerine malup olan 106 BLNMEYEN OSMANLI BtWF-'" 'i* reziller grubunu tekil ettiini; lezbiyenlerin ve homoseksellerin de bunlar gibi reziller grubunda yer aldn, toplumdaki gruplar sayarken gayet ak beyan eylemektedir. Ayn eserde, meyhanelere ayrlan bir blm de vardr. Acaba byle bir blmde gayr-i mslimlerin meyhaneleri anlatld ortada olduu halde, bu bal okudukdan sonra, Osmanl Devleti'nde herkes meyhaneye giderdi mi diyeceiz?49. mevt;1 52. Ftih Sultn Mehmed'in stanbul'u k gcyle ald, bata Ayasofya'y camiye evirme olmak zere, Hristiyanlara ait mabedleri yok ettii, ehirde katliam yapt ve en nemlisi de stanbul'u yakp ykt sylenmektedir. Bunlar doru mudur? Hemen unu ifade edelim ki, bu tr iddialar, bizzat fethe katlan Bizans tarihileri bile sylemeye cesaret edememitir. Zira Ftih Sultn Mehmed, stanbul'un fethini de ve dier fetihlerini de, tamamen slm Hukukunun hkmleri erevesinde yapmtr. slm Hukukuna gre, bil-fiil harp halinde bile, slm ordularna dmann ahs ve mallarna kar baz fiillerin icras, yasaklanmtr. Ecdadmz zaferden zafere koturan en nemli sebeplerden biri, bu esaslara harfiyyen uymalardr. Zaten zaferler, bu esaslara uymalar ile doru orantldr.

Yasak fiilleri ksaca sayalm: Zulm ve ikence ile ldrmek; muharip snfna girmeyen kadnlar, kkleri, sahiplerine hizmet iin gelmi kleleri, sakat ve mzminleri, yallar, hastalar, akl hastalarn ve dnyadan el etek ekmi din adamlarn ldrmek yasaktr. Ancak bunlardan biri bedeni, fikri ve mal ile savaa katlrsa, ld-rlebilirler. nsan ve hayvanlarn uzuvlarnn kesilmesi (msle) de yasaktr. Verilen sze veya muahedeye aykr hareket yasaktr. Sava zarureti bulunmadan zira mahsuller, orman ve aalar yaklmaz. Zina ve gayr-i meru mnasebetler yasaktr. Rehineler ldrlemez; llerin ba ve uzuvlar kesilemez ve katliam yaplamaz. Bata baba olmak zere yakn akraba, savala ilgisi olmayan esnaf ve tccarlar ldrlmez. Daha baka yasaklar da bulunmakla beraber, biz bu kadaryla iktifa ediyoruz. Bu hkmleri, Ftih'in Kazaskeri olan Molla Hsrev'in kitabndan naklediyoruz. Bu hkmleri resmi kanun hkmleri olarak kabul ve tatbik eden bir devlet adamna, stanbul'u ve iindekileri yakt ykt gibi isndlarda bulunmak, sadece delilsiz konumann kt rneklerini tekil eder. Gelelim stanbul'un fethinin hangi yolla olduuna ve Ayasofya meselesine; 49 Kur'n, A'rf, yet, 80-84; Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'iye Blm, nr. 1287/1, vrk. 24/B-25/A; Tarama Bzl I-VIII, Trk Dil Kurumu Yay., c. V, sh. 2923-2926; Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Mzesi ktp. III. Ahmed, nr. 557, vrk. 10/B; Tarama Szl, c. V, sh. 2923-2926; Aga Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737; Emir Keykavus, Kbs-nme, tere. Mercimek Ahmed (II. Murad'n emriyle), Nere hazrlayan: Orhan Saik Gkyay, Ankara 1974, sh. 112-113; l, Mevld'n-Nefis Fi Kav'id'il-Meclis, (ner. Mehmed eker), Ankara 1997, sh. 167 vd., 336 vd., 345, 365. Olan kelimesi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, say XX; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, c. I-II; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 31; Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, stanbul 1959, sh. 49 vd; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 159; bn-i bidin; Reddu'l-Muhtr, Kerhiyye ve stihsn Bahsi, c. VI, sh. 382; Altndal, Meral, Osmanlda Harem, stanbul 1993, sh. 163-165. Kr. 37-40. Bu konudaki arptmalarn en irkin olanlar in bkz. Ali Kemal Meram, Padiah Analar, muhtelif yerler; Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 128-129; Aktel, ubat 1999, slamc Gay'ler balkl haber. sonra, r rakip BLNMEYEN OSMANLI 107 slm devletler hukukunun hkmlerine gre, sulh yolu ile fethedilen lkelerde mevcut olan ehl-i kitaba ait ma'bedlere asla dokunulmaz; ancak yenilerinin inasna da msaade edilmez. Eskiden beri var olanlar tamir edilebilir. Sava yoluyla fethedilen topraklarda ise, durum tam tersinedir. Yani slm hkmdar, isterse, baka dinlere ait btn ma'bedleri yok eder ve gayr-i mslimleri de srgn edebilir. te stanbul, tamamen sava yoluyla feth olunmutur. Ayasofya'nn ve benzeri baz kiliselerin camiye evriliinin meruiyet sebebi zikredilen hkmdr. Bu hkm, stanbul apnda tatbik edilseydi, stanbul'daki btn kilise ve havralarn yklmas gerekirdi. stanbul'u Allah'n yardm ve klcnn kuvvetiyle fetheden Ftih Sultn Mehmed, Ayasofya'y cami haline getirdikten sonra, papaz ve hahamlardan oluan bir heyeti huzurunda kabul eder. Papaz ve hahamlar heyeti, stanbul'u savala fethettiini, dilerse stanbul'da hibir kilise ve havra brakmayacan bu durumun devletler hukukundan doan bir hakk olduunu Ftih'e ifade ederler; ancak kendisine, kendilerine ve ma'bedlerine kar stanbul'un sulh yolu ile fethetmi gibi kabul etmesini ve ge de olsa toplu halde huzuruna gelilerini bu mnya vesile saymasn srarla talep etmilerdir. evresindeki din limlerine danan Ftih Sultn Mehmed, bu isteklerini geri evirmemi ve camiye evrilenlerin dnda kalan kilise ve havralara, hakk olduu halde mdahale etmemitir. Gnmze kadar yaayan kilise ve havralarn gerek srrnn, Ftih'in din ve vicdan hrriyeti anlay oluunu, Osmanl Devleti'nin anl eyhlislm Ebssuud Efendi, verdii bir fetvada vuzuha kavuturmaktadr. Bu fetvann asl aynen yledir:

"Merhum Sultn Muhammed Hn hazretleri, Mahmiye-i stanbul'u ve etrafndaki karyeleri unveten feth eylemi midir? El-Cevab: Ma'ruf olan unveten (cebr ile) fetihdir. Amma kenais-i kadime (eski kiliseler) sulhen fethe dellet eder. 945 tarihinde bu husus tefti olunmutur. 130 yanda bir kimesne ve 110 yanda bir kimesne bulunup Yehud ve Nasara taifesi el altndan Sultn Muhammed Hn ile ittifak edb Tekfur'a nusret etmeyecek olub Sultn Muhammed dahi anlar seby etmeyb (esir almayub) halleri zere mukarrer edecek olub bu vehile feth olundu deyu ahadet edb bu ahadet ile kenis-i kadme hali zere kalmtr. Ketebehu Ebssuud". Bu anlattklarmz, tarihilerin verdii bilgi de dorulamaktadr. Ftih Sultn Mehmed, 23 Mays'da sfendiyar olu Damad Kasm Bey'i eli olarak Bizans'a gndermi ve kendisine u haberleri yollamtr: lk umumi hcumda ehir decektir. Bu gerei tam bir asker olan mparator da kabul etmelidir. Eer sulh yolu ile teslim olurlarsa, slm Hukukunun kurallar gerei, can ve mala asla zarar verilmeyeceini; cebr ile fethedilirse, hem kan dkleceini ve hem de sorumluluk kabul etmeyeceini bilmelidir. Maalesef bu habere ramen sulhu kabul etmeyince cebr ile feth olunmu ve buna ramen yine de anlattmz gibi muamele yaplmtr. Ayasofya'daki mozaikleri tamamen tahrip etmemesi ve stanbul surlarn ykmamas, Ftih'in bu konudaki tavrn ortaya koymaktadr. Grlyor ki, Ftih Sultn Mehmed'in Srbistan'da tatbik edeceini va'd ettii "Her caminin yannda birer kilise inasna msaade" durumu, stanbul'da da tatbik olunmutur. Fener'de Abdi Suba Mahallesindeki Caminin bitiiinde Rum Patrikhanesi ile kilisenin mevcudiyeti, Osmanl Devleti'nin gerek mnda din ve vicdan hrriyetini gstermiyor mu? Edirnekap Caddesinin son ksmnda yer alan Mihrimah Sultn Camii'-nin hemen karsnda bir Rum kilisesinin inasna msaade etmek, bu hrriyetin madd delillerinden deil midir? stanbul'un harap edilmesi iddias da doru deildir. Buna ayrntl cevap vermek 108 BLNMEYEN OSMANLI yerine, stanbul'un fethini geen bin yln en nemli yz olay arasnda zikreden CNN, Time ve benzeri kurulularn yaptklar tesbitden bir cmle nakledelim: stanbul, Ftih tarafndan fethedilmeden evvel, tam bir harabe ve l ehir idi. Fetihden sonra, hem Avrupa'nn ve hem de Mslman memleketlerin ticret merkezi ve mamur bir dnya ehri haline geldi. Nitekim Rus tarihi Ouspensky bile "Trkler 1453'te, Hallarn 1204'te yaptklarndan ok daha insanca ve hogryle davrandlar" diyebilmektedir50. 53. Ftih Sultn Mehmed'in Hurfleri koruduuna dair iddialar var. Bu iddialarn asl nedir? Huruflik, 1394'de idam edilen Fazlullah Esterbd tarafndan kurulan ve Btnliin kolu olan bir btl mezhepdir. 14. yzyln ikinci yarsnda ortaya km, 15. ve 16. asrlarda Anadolu ve Rumeli'de ciddi etkiler yapm ve hatta Ftih zamannda Saray'a kadar girmeye almtr. Bunlarn en nemli btl inanlar, harflere baz manalar yklemenin yannda, hulul inanc ve buna bal olarak mehdlik anlaydr. Bunlara gre, Fazlullah Allah'n mazhardr; yani h Allah Fazlullah'n bedeninde grntlenmektedir ve kyamet gnne yakn, Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudileri kurtaracak Mehdi olduuna inanlmaktadr. Maalesef, bu grleriyle, Anadolu ve Rumelideki Bayrm Melmlerini, Kalenderleri, Bektaleri ve Kzlbal derinden etkilemitir. Hurufliin Anadolu'da yaylmasna sebep Azer iri mdddin Nesm (. 1408)'dir. Nesm, Anadolu'da ok sayda halife yetitirdii gibi, kendisi de Hac Bayram Veli ile dahi grmeye almtr. Fazlullah- Esterbd'nin halifelerinden biri, Edirne'de iken gen Sultn Ftih'i etkilemek iin Saraya yerleecek kadar ileri gitmitir. Bundan rahatsz olan ve Ftih'in bunlar tanmamasndan korkan Veziriazam Mahmd Paa, hemen byk lim Mft Molla Fahreddin-i Acem'yi devreye sokmu ve bu byk lim de bunlarn hulul inancna sahip olduklarn bildiinden dolay, Padiah huzurunda bu meseleyi tartmak zere bir zemin hazrlamtr. Hurflerin gerekten hulul inancna sahip olduklar anlalnca, hemen tutuklanmlar ve haklarnda verilen idam edilerek yaklmalar fetvas hemen tatbik edilmitir. Bundan sonra 16. yzyl boyunca Anadolu ve Rumeli'de Hurflerin takibat devam etmitir.

Netice itibariyle tamamen kt niyetlerle gen Padiah'a sokulmak isteyen bu fitne ve dallet grubu, Allah'n da yardmyla, en kk bir zarar vermeden Saray'dan ve Osmanl akde dairesinden silinmitir. Ftih'in onlar korumas diye bir eyin olmad yaplan izahlarla ortaya km bulunmaktadr. Hatta fetvay veren Molla Fahreddin-i Acem'nin Ali Ts'ye olan u vasiyyeti her zaman iin bir ibret dersi olarak kalmtr: "Avamn srtndan er'at asasn eksik etme". unu da ifade edelim ki, Trkiye'de belli evreler, srarla ve kastl olarak, btl bir mezhep olan Huruflik ile ilm-i cifiri birbirine kartrmaktadrlar. Halbuki ikincisi bir ilimdir ve bn-i Kemal ok ak bir ekilde bir 50 Molla Hsrev, Drer ve Gurer, 1/282 vd.; Mevkufati, Mlteka Tercmesi, 1/343; Damad, Mecma'ul-Enhr erhu Mlteka'l-Ebhur, 1/643 vd.; Ebssuud, Ma'ruzat, st. nlv. Ktp. Ty. nr. 1798, vrk. 130/a-b; bn-i Kemal, Tevrih-i H Osman, VII. Defter, sh. 62 vd.; Batav, erif, "XIV. Asrda yazlm Greke Anonim Osmanl tarihine gre stanbul'un muhasaras ve zabt", sh. 51-82; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c.l, sh. 448 vd.; li, Knh'l-Ahbr, c. V, 251-260; Solakzde, 191-201; kpaa-zde, sh. 141-143; Clot, Ftih, 60 vd.; Kar gr iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 66-67, 94-95, 127-128. BLNMEYEN OSMANLI Risalesinde bu fark ak Btn ilim tarihild sinden bahsettikleri' fndan suiistimal edlln levhas; camia ise ka olmu yahut olacak bazl| ya karma ilmine clfir I yoktur. nk tmam-( da kullanlmtr. Hz. asrda bu ilmi hakkylaj Tayyibetn ifadesiyle | 1971 hdiselerine ian baka cahilliktir. bnI I rinde yle belirtmek "Byk evliyalarn ke Kur'n yetlerinden, hatt I ve mkil hakikatlar st 54. Baz Trk'e svmtt yer alan ' bilir? nemle ifade < anlaml olarak kullann tih'den veya Osmanl I maktadrlar. Zamanla! olarak kullanlmaya)! "Hangi dindensin?*! Pakistandaki sflzll meleriyle aklanmak! Bu ksa izahdan i geebiliriz. Evvela, ( Trk tabiri, tarr Ftih'in Ceza Kanu ura. iki aaca t nasna kullanlmak yannda para cezas| de para cezas u "l, Knh'l-tt:* Vakayl', Moskova 19K,! Zunn, c. 1, sh S' Akgndz, Belgele' Terimleri Szl I-Ji j(ANLI BLNMEYEN OSMANLI 109 FStih I tem toya t Bu E. ve SaRislesinde bu fark aklamaktadr. Btn ilim tarihilerinin -zellikle Mslman limlerin- ilimlerin tasnifinde kendisinden bahsettikleri "cifir ve camia ilmi" diye bir ilim vardr. Bu ilim, baz chiller tarafndan suiistimal edilmi olsa bile, tamamen inkr da mmkn deildir. Cifir, kaza levhas; camia ise kader levhas demektir. Ksaca Allah'n kader ve kaza levhlerinde olmu yahut olacak baz eyleri, yine Allah'n koyduu iaret ve gsterdii yollarla ortaya karma ilmine cifir ilmi denir. Bu ilmin Huruflik, nshaclk ve frklkle ilgisi yoktur. nk mam- Gazl ve bn-i Keml gibi bu ilmi hakkyla bilen zatlar tarafndan da kullanlmtr. Hz. Ali'nin, bu ilmi Reslullah'dan rendii nakledilmektedir. Son asrda bu ilmi hakkyla kullananlardan biri de, Bedizzaman'dr. Kur'n, "Beldetn Tayyibetn" ifadesiyle stanbul'un fethine iaret ettii gibi, Mu'avvizeteyn sresiyle de 1971 hdiselerine iaret etmitir. Birinciyi ilim, ikinciyi ilmin dnda kabul etmek, bir baka cahilliktir. bn-i Keml bu ilmin ehemmiyetini "Er-Rislet'lMnre" adl eserinde yle belirtmektedir: "Byk evliyalarn kerametleri de byledir. Mkil ve zor meselelerin istihrac gibi. Yani evliyalar, Kur'n yetlerinden, hatta her kelimesinden ve harfinden

ve hatta Reslullah'n hadislerinden baz mhim ve mkil hakikatlar istihra etmilerdir. Bu onlara ilham nuruyla myesser olur (sh.8)"51. 54. Baz yazarlarn iddia ettikleri gibi, Osmanl Padiahlar gerekten Trk'e svmler midir? Kanunnmelerde veya baz tarih kitaplarnda yer alan "Etrk- b idrk = draksiz Trkler" tabirleri nasl aklanabilir? nemle ifade edelim ki, yabanc tarihiler Trk kelimesini Mslman tabiri ile e anlaml olarak kullanmlardr. Osmanllardan bahsederken Trkler dedikleri gibi, F-tih'den veya Osmanl Padiahlarndan bahsederken de Byk Trk tabirini kullanmaktadrlar. Zamanla Trk ve Mslman kelimeleri Mslman dnyada da e anlaml olarak kullanlmaya balanmtr. Nitekim u anda Arnavutluk gibi Balkan Mslmanlar, "Hangi dindensin?" sorusuna, "Elhamdlillah Trk'm" cevabn vermektedirler. Pakistandaki szlklerde de, Trk kelimesi aklanrken, "mahbb ve mslim" kelimeleriyle aklanmaktadr. Bu ksa izahdan sonra Osmanl kaynaklarndaki ve Kanunnmelerindeki izahlara geebiliriz. Evvela, zellikle hakknda en ok dedikodu edilen Ftih devri Kanunnmelerinde, Trk tabiri, tamamen Mslman kelimesine e anlaml olarak kullanlmaktadr. Mesela, Ftih'in Ceza Kanunnmesinde, "15. Eer bireg hamr ise, Trk veya ehirl olsa, kad ta'zir ura. iki aaca bir ake crm alna". Yani, bir kii iki ise, Mslman (Trk Mslman manasna kullanlmaktadr) ve ehirl olsa, hadd-i irb olarak vurulacak olan 80 sopann yannda para cezas alnmas emr olunmaktadr veya sopa cezas uygulanmad takdirde para cezas uygulanacaktr. Bir dier misl, Yenieri Kanunnmesinde bulunmakta51 l, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 182-183; Mecd Efendi, Hadk, c. I, sh. 82; Koca Mverrih Hseyin, Bedyi'ul-Vakayi', Moskova 1961, I, vrk. 153/b-154/a; Ocak, Zndklar ve Mlhidler, sh. 131-135; Ktip elebi, Kef-z-Zunn, c. 1, sh. 591-592; Bedizzaman Said Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gayb, stanbul 1960, muhtelif yerler; Akgndz, Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. II, sh. 40-53; Pakaln, Mehmed Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I-III, stanbul 1983, c. I, sh. 856-858. 110 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN (KMAK; dr: 37. Maddede Trk evldnn acemi olanlar arasna ve dolaysyla yenieri tekiltna alnmasna kar klrken, buradaki Trk'den kasdn Mslman olduunu biliyoruz. Zira balangta, Mslman genler bu tekilta alnmamaktadrlar. Nitekim 38. Maddede "...kfir evldn cem' eylemekte fide odur kim..." diye izah getirilmektedir. Burada unu da belirtmekte fayda vardr ki, kap kulu ocaklarna Mslmanlarn a-lnmas batan beri yasaktr. Gerekten bu kural inenmeye balannca, sistem bozulmu ve bazan paalarn ocuklar dahi torpille kap kulu ocaklarna alnr olmutur. te bu konuyu dile getiren Koi Bey, Trk' Mslman anlamnda kullanarak ve hr insanlarn bu tekilta alnmalarn tenkit ederek yle demektedir: "80. Knun ve zabt ve edeb ahvllerinden evvel i olanlar kadm'l-eyymdan devirme veyhd sahh kul cinsi pke ola-gelmidir. imdiki hl ise ekseri stanbul'un ehir olanlar ve Trk ve dahi Krd ve Ermeni ve Arab ve ingne ve Yehd olanlar olub on olandan bir sahhce devirme veyhd kul cinsi yokdur. Bu takdirce ol makle olanlar taraya kub Kul t'ifesine zabit olub aa oldukda veyhd bir memlekete vl olduklarnda ahvlleri ma'lm ve ehl-i basret katnda haf deildir. Numuneleri dahi grlm ve grlr. mdi eer bu makle ehs- muhtelife Saray'a kullanmak c'iz olsa idi, selefde olan shib-i ukal-i devlet devirme ve kul cinsini knun etmezlerdi. Hemn stanbul'dan ve s'ir kasabalardan bulduklar ehas alub pke dey Saray'a koyarlard." Koibey'in, Kapkulu ocaklarndaki sistemi bozan sebepleri anlatrken Kapkuluna yasak olduu halde son zamanlarda alnan gruplarn arasnda yer alan Trk, Krd, Arab, Yahudi ve ingene'yi yan yana zikretmesi, Trk' ingene ve Yahudi ile e tutmas manasna alnamaz. Bylesi bir yorum, kapkulu sistemini bilmemek demektir. Yukardaki ifadeler ok ak bir ekilde bunu anlattndan dolay, meselenin zerinde durmak istemiyoruz.

kinci olarak, Osmanl Devleti, yenieri olmak zere toplanan genlerin acemi ocanda eitilmesinden evvel, Mslmanlatrmak ve Trke retmek zere, Trk zerine verilmesini kanun haline getirmitir. Trk zerine verilmee Trk'e vermek de denir. Acemilerin ocaa alnmalarndan evvel Anadolu'da Trk iftisinin yanna verilerek zir'at ilerinde kullanlmalar ve bu arada Trke'yi ve slm ahlakn renip benimsemeleri gayesiyle Trk ailelere muvakkaten verilmelerine Trk'e vermek denirdi. Bu kanun, Trk dman diye ifade edilen Ftih zamannda kanun hkm haline getirilmitir. Kanun maddesi yledir: "24. Ve acemi olannn cem' olunub bir uurdan ikier ake ile yenieri olmak Sultn Murd Hn zamannda ref olunub birer ake ulufe ile acemi olan eyledikleri gibi birer ake ile bir uurdan acemi olan olmak dahi ref olunub Trk zerine verilmek dahi Ftih-i slmbol Sultn Muhammed Hn zamannda olmudur". u madde daha da enteresandr ve aslndan okumak zaruridir: "25. Ve olmaa b'is oldur kim, ol zaman kim, sa'detle slmbol'u feth eyledikleri zamanda Eri Kapu" kurbnde Tekfur- makhrun sarayna konub Ayasofya Cmi"inin anlarn ykub minarelerin bina edb cum'a namazna azmet buyurub geri saraylarna dndklerinde yenieri oca yoldalar Padiah- cihn-penh Hazretlerini selma durduklarnda Padiah- lem-penh Hazretleri sana ve soluna selm vericek ilerinden birisi "Aleykm's-selm Muhammed Bee53" dedi. Pdih dahi Saray'a gelicek ol zamanda Dstur-i a'zamlar olan Mahmd Paa'y da'vet edb "Lala! Bu olan benim selmm aleykm selm Muhammed Bee dey almakdan murd nedir? Ve bu nasl selm almakdr?" deyicek, Mahmd Paa bunlarn kfirden mselmn olub mm olduklarn ve bunlarn yannda "Bee" demekden azm ta'zm olmaduun bir bir beyn edicek Padiah Hazretleri dahi etti: "Lala, dediin gerekdir. Amma kaan bu denl Trke bilmemek ne lemi vardr? Bunlar bari cem' eyledikden sonra Trk zerine verb Trke'yi rense ve !*gj| dahi sefer-l zater-MM nc siz Trkler ifa avamdan ola kullanlmtrj nemli olan, I ba bulunan] lerinden anfe tarihileri, ii gruplan I b akl u din,] birleri kullarn ntn bulunaca dr. Bu sfat I Burada ! Trke ey ailelere ve ayrca kanunu 55. 52 Eri Kap: Edirne Kap yaknlarnda bir sur kapsdr. 53 Bee: Paa kelimesinin muhaffef eklidir ve daha ziyde yenieriler arasnda kullanlr. Ierdlr? I Ftih ( ile evle denilen < zamanna I tih'den evlenmeleri! 1-FJl ile evlen 2-C kh akdi) 3- * kavutun evlenmesi, 4-C nikh ak "TM* s mesl, m), t Akgiind 0 J997, s. #| muhtelif teVM 5HANLI BLNMEYEN OSMANLI 111 ir npna e'yi rense ve belya mu'td olub ba'deh ulufeye yazdrub ve ba'deh kapuya karsalar, dahi sefer-i zafer-sra gnderseler olmaz m? idi"54. nc olarak, baz tarih ve fkh kitaplarnda geen Etrk-i b idrk yani idraksiz Trkler ifadesine gelince, bu tabir daha ziyade gebe halinde yaayan ve genellikle avamdan olan baz Trkmenler ile Anadolu'da i'ann tahrikiyle isyan eden Celaliler iin kullanlmtr. Nitekim benzeri bir tabir de Ekrd- b idrk eklindedir. Bizce asl -nemli olan, bu tabirin, Anadoluda Cell isyanlarn kartan ve Osmanl Devleti'nin ayak ba bulunan ii Trkmenler iin kullanldn gayet ak bir ekilde kanunname metinlerinden anlayabilmemizdir. bn-i Kemal bata olmak zere, btn muteber Osmanl

tarihileri, Osmanl Devleti'nin ykmna sebep olan isyanc gruplar iin ve zellikle de i' gruplar kasdederek, Kzlba- Evba, Etrk-i N-pk, Etrk-i b idrk, Ekrd- b akl u din, cem'at- kalla, eytan kulu, mfsid-i fsidi'tikd ve benzeri tabirleri kullanmaktadrlar. Bununla Trklerin veya Krtlerin idrkli veya idraksiz olanlarnn bulunacan ve isyan eden gruplara bu sfatn verildiini hemen anlamak mmkndr. Bu sfat btn bir millet iin kullandklarn sylemek mmkn deildir. Burada unu ifade edelim ki, Trk milletine dman olan bir devlet, resm dilini Trke eylemez; toplad Hristiyan genleri, ahlakn ve lisann renmek zere Trk ailelere vermez; Sultnu Seltn'il-Arab ve'l-Acem ve't-Trk unvann sahiplenmez; ayrca kanunnamelerinde Trk kelimesini Mslman ile e anlaml olarak kullanmaz55. 55. Osmanl Padiahlar, Ftih'den itibaren hep cariyelerle mi evlenmilerdir? stisnalar yok mudur? Ftih devrinden itibaren Osmanl Padiahlar, nikh ile ve zellikle de hr kadnlar ile evlenmeyi terketmiler; bunun yerine Kadn Efendi, kbal, Gzde veya Peyk denilen cariyeler ile yaamay tercih etmilerdir. Bu teamln Osmanl Devletinin ykl zamanna kadar devam ettiini ve pek az istisnalarnn bulunduunu gryoruz. Ftih'den itibaren hr kadnlar ile veya cariyeler ile nikh akdi icra ederek Padiahlarn evlenmeleri tamamen istisnai bir durum haline gelmitir. Bu istisnalar unlardr: 1- Ftih'in henz tahta gemeden Dulkadirolu Sleyman Be'in kz Sitti Htn ile evlenmesi, saltanattan nce olmas hasebiyle pek istisna da saylmayabilir. 2- Olu II. Byezid'in Karaman Olu Nasuh Bey'in kz Hsnah Htn ile ve nikh akdi yaptrarak evlenmesi ilk istisnadr denilebilir. 3- Kanun'nin criye olan Hrrem Sultn, bir gre gre zd edip hrriyetine kavuturdukdan sonra ve bir gre gre de criye kalmakla beraber nikh akdiyle evlenmesi, sz konusu kaidenin ilk cariyeden olan istisnasdr. 4- Gen Osman'n eyhl-slm Esad Efendi'nin kz kile Hanm' hr bir kadn nikh akdiyle almas eklinde deerlendirirsek, nemli bir olaydr. 54 Trk zerine vermenin ne demek olduunu, bu madde en gzel ekilde anlatmaktadr. 55 Ftih Ceza Kanunnmesi, md. 15. Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 349; Yenieri Kanunnmesi, md. 24-30, 37, 38. Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IX, sh. 135 vd.; Siysetnme, md. 99. Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IV, sh. 163; Dalkran, Sayn, bn-i Kemal ve Dnce Tarihimiz, stanbul 1997, sh. 57; Baz farkl yorumlar iin bkz. Ylmaz, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, Ankara 1988, muhtelif yerler; Meram, Padiah Analar, Muhtelif yerler. 112 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 5- Sultn brahim'in Telli Haseki de denen Hmaah' debdebeli bir dn ile ve nikh akdi ile eliine kabul etmesi de nemli bir istisnadr. Ancak criye olan bu kadn, zd ederek hr olarak m evlendii yoksa yukarda izah ettiimiz gibi criye olarak m onunla nikh kyd tam belli deildir. 6- Sultn Abdlmecid, Msrl Bezmir Hanm' nikh akdiyle zevceleri arasna sokmutur ve muhtemelen hr olarak nikh akdini icra eylemitir. Sultn Abdlaziz'in Mehmed Ali Paa ailesinden gelen Tevhde Hanm ile evlenme arzusunu ise Keeci-zde Fuad Paa engellemitir. 56. Hr kadnlar varken cariyelerle evlenmek dinen caiz midir? Ayrca Cariyelerle nikhsz yaamalarnn er' dayana nedir? Kur'n- Kerim, hr erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini, Mslman hr kadnlarla ile evlenebilme gc ve imkn bulunmama artna balamaktadr. Bu art gereklemesi halinde de, ayrca cariyelerin Mslman veya ehl-i kitap olmalar art aranmaktadr. Hanefi hukukular, hr bir erkein criye ile evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de mekruh grldn beyn etmektedirler. Bir ksm hukukular, bu durumun hr erkein birinci Hanm'nn hr bir kadn olmas halinde sz konusu olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn varken criye ile evlenmesinin sahih ve caiz olduunu ifade

etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir. Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen yledir: "Hr bir erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya Mslman olan bir criye ile evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir kadnla evli olan hr erkein bir criye ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber, "Hr bir kadn zerine criye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda mm Mlik, hr kadnn rzasyla byle bir evliliin caiz olacan ifade ederken, mm fi' de kocann kle olmas halinde byle bir evliliin caiz olduunu sylemektedir". Ftih Sultn Mehmed'den sonra, nasl devlet ve kapkulu kadrolar, devirme erkeklere braklmsa, Harem'deki kadnlar saltanat da devirmeler ve dardan satn alnan deiik milletlere mensup cariyelere terk edilmitir. Ftih devrinden Osmanl Devletinin yklna kadar, kahir ekseriyetle Osmanl Padiahlar, nikh akdiyle ve hr kadnlarla evlenmeyi terk etmiler ve bunun yerini cariyelerle ve nikh akdi yapmadan kar-koca hayat yaama usul almtr. slm Hukukuna gre, cariyelerle nikh akdi ile evlenmek caiz ise de, nikh akdi yapmadan istifr hakkn kullanarak yine kar-koca hayat yaamak mmkndr. slm Hukukunun criye kabul ettii kadn klelerin bir stats de, e statsndeki veya istifr hakk bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de anlalaca zere, kle veya hr baka erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki ekilde Padiahlar ile kar-koca hayat yaayabilirler: Birincisi; Padiahn eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki ekilde olur; a) Padi.r bu durumda >> kadnla evli olmasp, d&ti meine mn! evlendii dier aratrmaclara gre, t takdim edilen ve Ftih zam.' bozmutur. AncaK zd edip som b) Criylenir. Bu dur kadnla evli ise, I hkm gerei r n ifade etrr Mslman olu evlilik akdi I an ocuklar i kurtulamad! lklncii)t yesi ile he olan bu hakka Kur'n, "Onlr lar. nk i yanan akl ifadesiyle delere balat istifr hakkm| cariyenin baz cz'i f ma poligam leme srt me konu etkileme nemJj'J yapt tak ile kan-k istifra; hal tedir. ( hakk I ya MANLI BLNMEYEN OSMANLI 113 (i ile ve h ka10laI, Ostlerle Mya) Padiah evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur ve bu durumda hr bir kadnla evlenmi olur. Byle bir evlilik halinde, daha evvel hr bir kadnla evli olmas, drt snrn amam olmak artyla, cariyesini zd ederek evlenmesine mni tekil etmez. Bu durumda, zd ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier hanmlar arasnda hibir hkm ve stat fark mevcut deildir. Bir ksm aratrmaclara gre, Kanun Sultn Sleyman, bir akn srasnda esir edilerek Padiah'a takdim edilen Hrrem Sultan' nce zd etmi ve sonra da nikh akdi ile eliine alm ve Ftih zamanndan beri devam eden cariyelerin nikhsz istifra edilmesi kaidesini bozmutur. Ancak

ou tarihiler, bu kaidenin Sultn brahim'in Telli Haseki'yi nce zd edip sonra da nikh akdi ile onunla evlenmesi ile bozulduunu ifade etmektedirler. b) Cariyesi criye statsnde kalmakla beraber, Padiah nikh akdiyle onunla evlenir. Bu durumda nikh ihtiyat bir nikh olacaktr. Ayrca efendi daha evvel hr bir kadnla evli ise, baz hukukular criye ile olan nikh akdinin, Nisa Sresindeki yetin hkm gerei mekruh olacan ve bir ksm hukukular ise bu akdin sahih olmayacan ifade etmilerdir. Eer Padiah hr bir kadnla evli deilse, o zaman ehl-i kitap veya Mslman olmalar artyla criyesiyle nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik akdi ihtiyat bir akittir ve hukuk sonularn tam dourmaz. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak doar. Hrrem Sultn'nkinin bu gruba girdii ve cariyelikten kurtulamad daha evvel ifade olunmutu. kincisi; slm hukukuna gre, Padiah, baka bir erkek ile evli olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendi iin sabit olan bu hakka istifra hakk denmektedir. Asl criye hukuku burada sz konusudur. Kur'n, "Onlar namuslarn korurlar; sadece eleri ve cariyeleri ile iliki kurarlar. nk bunu yapanlar ayplanmazlar" buyurarak, istifra hakknn er' dayanan aklamaktadr. Ancak nemle belirtelim ki, bu istifra hakk da, Kur'-an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve gizli metres hayatna dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr. Hatta ylesine kaideler konulmutur ki, hr ve evli bir kadn ile istifra hakkna dayanlarak kar-koca hayat yaanan criye arasndaki en nemli fark, cariyenin efendisinin mirasndan istifde edememesidir. Miras mnsebetinin dnda baz cz'i farklar da vardr. Mesela istifra hakk ile bir criye ile kar-koca hayat yaama poligami = birden fazla kadnla evlilik snrna tbi olmama, iddet ve boamada bekleme srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme konusunda hr kadnlar gibi olmamas gibi farklar, aile ierisindeki staty fazla etkilemeyen hallerdir. nemle ifade edelim ki, Padiah, kendi cariyesi dnda bir criye ile nikh akdi yapt takdirde birden fazla evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak istifra hakk ile kar-koca hayat yaamas halinde, byle bir snr mevzubahis deildir. Efendi'nin istifra hakkna dayanarak cariyesi ile kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir. Osmanl Padiahlar bir ksm cariyeleri ile nikh akdi yapmasna karlk, istifra hakk bulunan bir ksm cariyeleri ile de teserr yani nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr. Bu sebeple birden fazla evlenme konusundaki snra riyet edilmeye ihtiya kalmamtr. Osmanl Padiahlarnn aile hayatlarnda ri'yet ettikleri hukuk stat ounlukla budur. Bu sebeple zellikle Kadn Efendiler, Padiahlarn zevceleri yani eleri olarak takdim edilmitir ve doru olan da budur. 114 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 57. tstifr Hakk veya teserr denilen criye ile yaamann hukuk stats ve snrlar nelerdir? stifra hakknn ve buna dayanlarak teserr yani criye ile kar-koca hayat yaamann hukuk stats ve snrlar u ekilde zetlenebilir: Padiah ile kar-koca hayat yaayan criye, Padiahn kars gibi olur. Efendisi dnda kimse ile kar-koca hayat yaayamaz. Hanefi hukukulara gre, efendi, Mslman veya ehl-i kitap olan criye ile istifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaayabilir. Byle bir cariyenin Padiah ile yaad kar-koca hayatnn akbetini de ikili bir ayrma giderek izah edelim: a) stifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaad cariyesinden efendi ocuk sahibi olunca, criye de mm-i veled statsne geer. Bu durumda, Efendi'nin cariyeden doan ocuu hr olarak dnyaya gelir. Ayrca Efendi'nin lmne bal olarak annesini de hrriyetine kavuturur. Ksaca ifade etmek gerekirse, slm hukuku, criye statsn bile kle kadnlarn hrriyetlerine kavumalar iin vesile klmtr. Bu kaideye uygun olarak Osmanl tarihinde Padiah'dan hmile kalan bir criye, daha nceden olmasa bile, hemen Kadn statsne geer, Padiahlarn zevceleri gibi saylrd. Padiahn zevceleri gibi dememizin sebebi, tam zevce olarak kabul edilmemeleridir. Zira tam zevce kabul

edilince, drt kadn snr sz konusudur. Halbuki bu statde olunca, Kadn Efendilerin says yediye kadar kmtr. b) Padiah, kar-koca hayat yaad cariyesinden ocuk sahibi olmayabilir. Bunun yolu azldir. ocuk sahibi olmadan kar-koca ilikisini devam ettirebilir. Ancak bunun da baz kaideleri vardr. Padiah, iki kz kardei criye olarak eli altnda ve bu statde bulundaramaz. Byle bir cariyenin baka biriyle kar-koca mnasebetine girimesi zina saylr. En nemlisi de, byle bir cariyeyi baka bir efendiye satabilmesi ve Efendi'nin istifr hakkn elde edebilmesi iin, ayrln zerinden iki hayz mddetinin gemesi gerekir. ayet criye hamile ise, birinci kta belirttiimiz mm-i veled hkmleri devreye girer. Hamile deilse, bekleme sresi bitince yeni efendi ile kar-koca hayat yaamaya balayabilir. Padiahlarn kendileriyle cinsi mnsebette bulunduklar ikballer ve son zamanlarda ortaya kan gzdeler ve peykler bu statdedirler. O halde Osmanl Padiahlarnn Ftihden itibaren beraber olduklar kadnlar, drt gruba ayrmak mmkndr: Birinci Grup: Nikh akdi yaparak e kabul ettikleri kadnlardr ki, bunlarn says mahduttur. Nikh akdi yaparak evlendikleri hemen kadn efendi unvann alrlar. kinci Grup: Nikh akdi yapmadan beraber olduklar ve ancak mm-i veled statsndeki yani ocuk sahibi olduklar Kadn Efendilerdir. Bunlarn saylar, en fazla sekize kmtr. Aye Osmanolu'na gre bunlarn ou nikh ile alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn criye de olsa, ayn anda drt kadndan fazla olan haram haline getirir. Ancak birisinden boandktan sonra dierini nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla criye ile Kadn Efendiler olarak hayat yaayan Padiahlar vardr. Bu duruma gre, byle bir iddia btn kadn efendiler iin doru deildir. Kadn Efendi demek, mutlaka nikh ile evlendii criye demek deildir. Ancak drt kadn snrn zorlamadka kadn efendiler ile nikh akdi yapt da dorudur. nc Grup: Beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk saf hibi olmadklar cariyelerdir ki. balamtr. kballer o< bazan da nikh akdi ile / Drdnc Grup: i ikbal adaylar demek olan ^ drttr. Yani Padiahlarn | cariyelerin saylan siniri Osmanl Padiahlarnn! ok azdr. Her birinin ayn I dediimiz daha yi anlal) 58. Ftih dneminden i meyi neden terk < cih etmilerdir? girme frsat eldd i Bu soru, farkl < 1- Bugn Trkiye'de hadise devleti ynetenleri! nn elerinin adlan, olmasa bile, yaknlarnt(| dr. Bugn byle oldujjuj nan Hrrem Sultn'uij mektedir. Ayn ey.' konusudur. Osmanl! ve amcalardan I tinin ykl sebeple mektedir. Baz O lardr. 2- Osmanl l geni bir lkeyi we Bunun iin de Pa da yolu Harem'd mektir. 3- Birden I devletin kanma sel dnlerde hedlptl 56 Kur'n, M vd.; OsmanoJM aatay, Harem j) Akgndz, Osman S (ANLI RltBLNMEYEN OSMANLI 115 hibi olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir ve II. Mustafa'dan itibaren balamtr. kballer ocuk dourduklar zaman ounlukla Kadn Efendi olmular ve bazan da nikh akdi ile zevce haline getirilmilerdir. Drdnc Grup: Her Padiahn olmamakla birlikte, son zamanlarda grlen ve ikbal adaylar demek olan gzdeler, peykler ve has odalklardr. Bunlarn azami snr da drttr. Yani Padiahlarn Kadn Efendi ve kballer dnda kar-koca hayat yaadklar cariyelerin saylar snrldr. Osmanl Padiahlarnn ayn anda drt be kadn ile beraber olanlar ve yaayanlar ok azdr. Her birinin ayr ayr hanmlarn ve ocuklarn liste halinde inceleyince, bu dediimiz daha iyi anlalacaktr56. 58. Ftih dneminden itibaren Osmanl Padiahlar hr kadnlarla evlenmeyi neden terk etmi ve Cariyelerle aile hayat yaamay neden tercih etmilerdir? Bylece Trk olmayan unsurlar Osmanl Sarayna girme frsat elde ederek Trkler dlanmam mdr?

Bu soru, farkl ekillerde cevaplandrlmtr. Bizce baz sebepleri unlardr: 1- Bugn Trkiye'de ve baka dnya devletlerinde, devletin ban en ok artan hadise devleti ynetenlerin ailesi ve hanedan sylentileridir. Dnyada baz babakanlarn elerinin adlar, Mafya liderlerinin isimleriyle birlikte telaffuz edilmektedir. Byle olmasa bile, yaknlarnn ie kart ve devlet pastasndan pay talep ettikleri bir vakadr. Bugn byle olduu gibi, Osmanl tarihinde de byle olmutur. Nikh akdiyle alnan Hrrem Sultn'n devletin bana alan ilk ve en byk gaile olduu ok iyi bilinmektedir. Ayn ey Sultn brahim'in nikh akdi ile ald Hmaah Hanm iin de sz konusudur. Osmanl Padiahlar, devleti, kaynbiraderlerden, yeenlerden, daylardan ve amcalardan korumak iin byle bir riske girmemeyi tercih etmitir. Osmanl Devletinin ykl sebeplerinin banda, Padiah kzlar ile evlenen damadlarn suiistimali gelmektedir. Baz Osmanl Padiahlar, bu tr hanedan grntlerinden aka yaknm-lardr. 2- Osmanl Devleti'nin snrlar bir zamanlar 24 milyon km2yi bulmutur. Bylesine geni bir lkeyi idare etmek devlet srlarnn darya szmamasn gerektirmektedir. Bunun iin de Padiah'n ailesinin tara ile alakasnn olmamas gerekmektedir. Bunun da yolu Harem'den baka varaca yer olmayan cariyelerle aile hayatn devam ettirmektir. 3- Birden fazla evli olan Osmanl Padiahlarnn nikh ve dn yapmamalar, devletin btesini sarsacak dn ve nikh masraflarndan ve yaplacak israflardan kanma sebebini de ihtiva etmektedir. Dn trenlerine yaplacak masraflar ve bu dnlerde hediye ad altnda dnecek dolaplar da bir hesaba katarsanz, neden dev56 Kur'n, Nisa, 25; M'minn, 5-6; Buhari, Itk, 49; Damad, Mecma'l-Enhr, c. I, sh. 328 vd.; 364 vd.; 542 vd.; Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamid, stanbul 1994; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; Uluay, aatay, Harem II, Ankara 1992, sh. 38-42; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 34-35; Harem II, sh. 40-41; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Pakaln, Tarih Deyimleri, c. II, 126-127. 116 BLNMEYEN OSMANLI BLNE irme yani criye usulne dnldnn sebebini kolay anlarsnz. Bunun en ac misli, I. brahim'in Telli Haseki ile yapt evliliktir ve maalesef devlet para darl iinde olmasna ramen, en az bir sefer masraf kadar dn iin masraf yaplmtr. Lale devrinde yaplan dnlerin ou bu dediklerimizi teyit edecek mahiyettedir. 4- Bu arada, evrede beylik ve fethedilecek memleketin kalmamas, yakn devlet olarak ran ve benzeri Osmanllarn sevmedii slalelerin bulunmas da, eski bey ve kral kzlar ile evlenme detini ortadan kaldran sebepler arasnda saylabilir Dolaysyla Osmanl Padiahlarnn zellikle criye asll hanmlarla evlenmesinin sebebi, Trk unsurunun Saray'dan uzaklatrlmas deildir. Ancak byle bir siyset, tenkit edilebilir. Zira byle davranmalar Allah'n ve dinin emri deil, devlet siysetinin gereidir57. 59. Ftih devrinden itibaren Osmanl devlet tekiltnda "devirme ve mhtediler partisi" ile "Trk aristokrat partisi" arasnda tam bir mcadele yaandn; Ftih'in daima Trk aristokrasisinin aleyhinde yetkilerini kullandn ve dnme asll paalarn devletteki Trk unsurlar temizlediini ileri sren yazarlar var. Bu iddialar doru mudur? Saltanatn, devlet idare etmenin ve zetle menfaat ve yetkinin paylalmasnn bulunduu her yerde, baz mcadelelerin bulunmas reddedilemez bir gerektir. Ancak sadece Osmanl Devleti'ni tenkit uruna, Ftih'den itibaren Osmanl Devleti'nin bir kanun ve anane haline getirdii devirme sisteminin (glmn sistemi ve kapkulu sistemi de denmektedir) veyahut bir dier ifadeyle haremden ve kapkulundan kanlarn devlet idaresinde Trk ve ehirl olanlara tercih edilmesinin yanl ynlere ekilmesini doru bulmuyoruz. bn-i Kemal konuyu aklarken, kapkulu sisteminin devletin istikrar ve devamn salayan bir messese olduunu; tarihde bir ok devletlerin kendilerine tabi olan aristokrat beylerin isyanlaryla ykldklarn verdii misllerle

anlatmaktadr. bn-i Kemal'e gre, Abbasler, bu manadaki aristokratlarn isyanyla; Sman-oullar Devleti bir asilzade olan Mahmd Sebktekin'in isyanyla ve Byk Seluklu Devleti de Harizm-ah'larn isyanlaryla yklmlardr. bn-i Kemal'e gre, Kul sistemiyle aristokrat bir snf kabul etmeyen Osmanl Devlet sisteminde, kapkulu sistemi ile, her erefi devlette bulmu olan kle asll kiilerin devlete isyan edemedikleri ilave olunmaktadr. Koibey de, i olanlarnn ve Enderun'a alnan insanlarn eskiden beri devirme veyahut gerekten kle asll olanlardan seildiini; kendi zamannda, daha evvel kapkulu arasna alnmas caiz olmayan Trkler, Krdler ve Araplar gibi Mslman unsurlar yannda, gayr-i mslimlerden de alnmalar yasak olan Yahudi ve ingenelerin alnmaya balandn; bunlardan birisinin vali veya benzeri memuriyete geldiklerinde nasl isyan ettiklerinin gayet iyi bilindiini aka beyan etmektedir. Koi Bey'e gre, eer bu gruplar kapkulu snfna dahil etmek caiz olsayd, selefdeki devlet adamlar zikredilen kanunu koymazlard. biri be!! etrayn ba. bir,, Zad tayrrc in1 I-2-m. 57 Akgndz, Ahmed, slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem, 4. Bask, stanbul 1997, sh. 315 vd.; BA, bnl-Emin Saray, nr. 939; Uluay, Padiahn Kadnlar ve Kzlar, sh. 61-62; Harem II, 40-41; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, Sh. 16-17, 37-39, 131, 141. MANLI BLNMEYEN OSMANLI 117 itelet ley ve e ve ItnO halde bu sistem, Trk dmanlndan deil, devletin devam ve bekasnn byle bir sistemde grlmesinden kaynaklanmaktadr. Bu adan bakldnda, Veziriazam Karaman Mehmed Paa ile shak Paa veya Cem Sultn ile II. Byezid arasndaki mcadeleyi, Trk aristokrasi partisi ile devirmeler arasndaki mcadele gibi gstermek doru deildir. Devlet adamlar arasnda her zaman gr ayrl bulunabilir. Karaman? Mehmed Paa'nn yenieriler tarafndan katledilmesini, sz konusu partilerin mcadelesi gibi gstermek de mmkn deildir. Muteber tarihilerin ittifakla beyanna gre, Karaman Mehmed Paa, baz irsd vakflar neshederek tmara evirmesi ve yeni vergiler koyarak hazineyi glendirmeye almas sebebiyle, halk ve asker tarafndan sevilmemektedir. Bu sevilmeyii, Sultn Cem'i tahta karma ve hatta Ftih'i zehirletme isnadlarnn yaplmasna sebep olmutur. Bu isnadlar sonucunda Yenierilerin ellerinden kurtulamamtr. kpaa-zde, Karaman Mehmed Paa'y sevmediini her ifadesiyle belli etmesine ramen, onun son derece namuslu olduunu ve rvet yemediini kabul etmektedir. Osmanl yle dnmtr: devletin belkemiini tekil eden Mslmanlar ayr ayr milletlerden ve kabilelerden olabilirler. Ancak aralarnda binbirler adedince birlik balar vardr. Yaratanlar bir, Rezzklar bir, peygamberleri bir, kbleleri bir, kitaplar bir, vatanlar bir... Bu kadar bir birler, kardelii, muhabbeti ve birlii iktiza etmektedir. Zaten Kur'n da ayn hakikati beliine yle ifade etmektedir: "Sizi, taife taife, millet millet, kabile kabile yarattk. Ta birbirinizi tanmalsnz. Ve birbirinizdeki sosyal hayata ait mnasebetlerinizi bilesiniz ve birbirinize yardm edesiniz. Yoksa, sizi, kabile kabile yaptm ki, yek dierinize kar inkr ile yaban bakasnz, husumet edesiniz diye deildir" Mslmanlar indinde ve yannda din ve milliyet, bizzat mttehiddir; bunlar birbirinden ayrmak mmkn deildir. Aralarnda itibar ve arz bir ayrlk var. Belki din, milliyetin hayat ve ruhudur. arkllar, garpllar gibi deildir. lerinde ve kalblerinde hkim olan din duygusudur. Kaderin ou peygamberleri arkta gndermesi iaret ediyor ki, ark uyandracak ve terakki

ettirecek sadece ve sadece din duygusudur. Asr- saadet ve Osmanl dnemi bunun en bariz mislidir. Bu hakikati bir asr nce gren byk lim Bedizzaman, meseleyi ok ak bir ekilde takdim etmektedir: "Sultn Selim'e b'at etmiim, onun ittihd- slm'daki fikrini kabul ettim. Zira o, ark vilyetlerini ikaz etti, onlar da ona b'at ettiler. imdiki arkllar, o zamandaki arkllardr"58. 60. Ftih Sultn Mehmed'in baz vakflar iptal ettii ve ancak olu II. Byezid Sultn olunca babasnn bu tasarruflarn iptal yoluna gittii sylenmektedir. Bunun asl nedir? Tek nshas Bursa er'iye Sicilleri, A 3/3, sh. 303/b'de bulunan ve 885/1480 tarihinde yazlan Ftih'e ait bir ferman, sz konusu sorunun gndeme gelmesine sebep olmutur. 58 Kur'n, Hucurt Suresi, yet 13; tbn-i Kemal, Tevrh-i l-i Osman, I. Defter, vrk. 5/b; erfettin Turan neri, sh. 27-29; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. X, Koi Bey Risalesi, md. 80; Mrsel, Safa, Bedizzaman Said Nursi ve Devlet Felsefesi, stanbul 1985, sh. 285; Ycel, Ya'r, "Reformcu Bir Hkmdar Ftih Sultn Mehmed", sh. 79-86. Baz farkl yorumlar iin bkz. Ylmaz, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, Muhtelif yerler; Meram, Padiah Analar, Muhtelif yerler. 118 BLNMEYEN OSMANLI BU: Maalesef bu fermann hukuk tahlili, balangta hatal yapld iin btn efkr- mmede de ayn yanl kanat devam etmekte ve "Ftuhat iin ok askere ihtiyc olan Ftih'in bir ok vakflar "mensh" sayarak tmara evirdii ve bunlarn, olu Byezid Veli devrinde tekrar vakfa verildii" srarla belirtilmektedir. Hdiseler dorudur, ancak te'vil ve fermandaki ak izaha ramen vakf kelimesinin btn vakflara teml edilmesi yanltr. Konunun ayrntl izahn, Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizin 1. cildinde "Osmanl Kanunnmelerinde er'lii Tartmal Olan Mes'eleler" bal altnda yaptk. Burada sadece zetleyeceiz. Bilindii gibi, slm hukukunda vakfn bir art da, vakfedilen maln mlk olmasdr. Devlete ait bir mal veya menfaatin vakfedilmesi sahih deildir. Ancak Eyyub Devleti zamannda, sorulan bir sul zerine bn-i Eb Asrn isimli bir lim, dier mezheplerin grlerini esas alarak, devlete ait vergi gelirlerinin, beytlmaldan istihkak bulunan hayr cihetlerine vakf adyla tahsis edilebileceine fetva vermitir. slm hukukular da, gayr- sahih vakf, irsad vakf veya tahsisat kabilinden vakf dedikleri bu eit vakfn, gerek anlamda bir vakf olmadn ve bir kamu tahsisinin ad olarak devamnda da saknca bulunmadn kabul etmilerdir. Ancak bu eit vakflarn da en nemli art, tahsis edilen cihetin beytlmaldan istihkak bulunan bir hayr ciheti olmasdr. Bu arta riyet edilmedii takdirde, yaplan tahsisin gayr- sahih tahsis olaca ve bunun iptal edilmesi gerektii ifde edilmitir. Nitekim 1382 ylnda Sultn Berkuk'un huzurunda toplanan slm hukukular da, bu tr tahsisatn iptal edilebileceini kabul etmilerse de, iptaline cesaret edememilerdir. te Ftih Sultn Mehmed'in de iptal etmek istedii ve ettii, sahih vakflar deil, belki gayr- sahih yani tahsisat kabilinden vakflarn da sahih olmayan tahsis ksmdr. Osmanl Kanunnmeleri adl eserde nerettiimiz Kanun metni de bunu isbat etmektedir. Zira I. maddede ba, bahe, deirmen ve ksaca msakkaft yani atl mal trnden vakflara mdhale edilemeyeceini hkme balamaktadr ki, bunlar asl mlk mal olduundan sahih vakflardr. 2. maddede ise, ky ve yer yani arazi ve akar (burada arsa kasdedilmektedir) nev'inden olan tahsisat kabilinden vakflarn mensh saylmasn emretmektedir. Bilindii gibi Anadolu Arazsi tamamen mr arazidir. Vakf ky ve yerlerin vakfndan kast, buralardan elde edilen vergi gelirlerinin vakf yani gayr- sahih yahut tahsisat kabilinden vakfdr. Zaten mlk bir arazinin deil, ancak mr arazinin tmara evrilebilecei de unutulmamaldr. Bu dediklerimizi teyid eden bir kayt da, kpaa-zde'nin tesbitleridir. Karamam Nianc Mehmed Paa'y anlatrken, Osman Gz zamanndan beri tahsis edilen yerlerin bunun yapt dzenlemeler ile geri alndn, tekrar mir

arazi olduundan tapu ile isteyene verildiini, ancak bu uygulamann yanl olduunu ifade etmektedir. Zaten baz slm hukukularnn, vakf adyla yaplan tahsislerin asla bozulmamas gerektiine ynelik fetvalar da kpaa-zde'yi desteklemektedir. Fakat nemli olan, Ftih'in nesh yani iptal ettii vakflarn, sahih vakflar deil, irsd vakflar olmasdr. teki mesele zaten tartmaldr59. 61. D&yuual mannd I Devleti'sAi Tapu ve I kontrol, ksaca S olduunu t tapu-kadastro \ olduunu da! Mslmanlm ti da ilk tapu t lemi ok iyi 6 karya gelra&J slm d t. tikleri mttnltMftj (Jevletin zaruri { Imek olanDIvMi kadastrosunu y iyererin aljnln t i-yerleri; ift %"J I vergide is * Hz. (Wll i etmi ve bi!ust| ; defterlerde testti nemli yani Kk tapu kanunu, t kanunudu' 22 tapu islerr-CT nunnimt-i II liriz, Fethe: I yesi ile resnij defterlere l resmi 59 slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, stanbul 1997, sh. 525-561; Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 251-255; 583-585; nalck, Halil, "Bursa er'iyye Sicillerinde Ftih Sultn Mehmed'in Fermanlar", Belleten, XI/44, sh. 702-703; Dede Halife, brahim bin Bahsi, Risale F Emvl-I Beytilmal ve Aksmih ve Ahkmih, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 3560; kpaa-zde, Tarih, sh. 192; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 146. zeri kart OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 119 61. Dnyann ilk tapu kanununun Osmanl Devleti tarafndan Ftih zamannda hazrland sylenmektedir. Bu iddia doru mudur? Osmanl Devleti'nde tapukadastro ilemleri nasl yrtlmtr? olaca Mn rtileardeTapu ve kadastro ilemlerinin, bir milletin devlet idaresi, gelir ve giderlerinin kontrol, ksaca hukuk ve iktist sistemi asndan ne kadar byk bir ehemmiyete haiz olduunu belirtmekte fayda vardr kanaatindeyiz. Ayrca 60 senedir, gzel yurdumuzun tapu-kadastro ilemlerini bitiremediimizi ve bu yzden ok kimselerin haklarnn zayi olduunu da belirtmeden geemeyeceiz. Her gzel eyde olduu gibi, bu mevzuda da, Mslmanlarn ve bilhassa da Mslman Trklerin rehberlik etmi olduklarn ve dnyada ilk tapu kanununun Ftih Sultn Mehmed tarafndan hazrlandn, dnya ilim lemi ok iyi bilmektedir. Meseleyi biraz daha aarsak, bizi artacak hakikatlarla kar karya geleceiz. yle ki; slm devletini bir dnya devleti hline getiren Hz. mer, Mslmanlarn feth ettikleri memleketin gelir ve giderini, nfusunu ve dier corafi durumunu bilmenin, devletin zaruri grevi olduunu anlam, ilk gelir-gider defterleri ve tapu kaytlar demek olan Divan usuln gelitirmitir. Hatta Osman bin Hanif'i Irak arazisinin tapu kadastrosunu yapmak iin grevlendirdiinde u talimat vermitir: "en ve ma'mr olan yerlerin alanlarn lnz; zirat edilen veya edilebilecek olan araziyi tesbit ediniz. Verimsiz ve orak yerleri; ift srlmesi kabil olmayan ykleri, tepeleri; ormanlar, bataklklar ve sazlklar ve benzeri araziyi vergide esas alnacak arazi arasna katmaynz". Hz. mer'in bu tatbikat ve talimat, dier btn Mslman devletlere rnek tekil etmi ve bilhassa Osmanl Devleti yeni fethedilen arazilerin taputahririni yazma ve defterlerde tesbit etme hususunda zirveye ykselmilerdir. Bu mevzuda ilk ve en -nemli yazl hukuk dzenleme, Ftih zamannda hazrlanmtr. Topkap Saray Revan Kk kitaplar arasnda 1935 ve 1936 nolu kanun mecmualarnda yer alan bu tapu kanunu, sadece Osmanl Devleti'nin deil, btn dnya hukuk tarihinin ilk tapu kanunudur. 22 madde halinde yayna hazrladmz bu kanun, Osmanl Devleti'ndeki tapu ilemlerinin temel

esaslarn ihtiva etmektedir. Kanunnmenin orijinal ad "Ka-nunnme-i Kitbet-i Vilyet" eklindedir. Ksaca umm esaslaryla yle zetleyebiliriz. Fethedilen btn arazilerin nfusu, arazinin durumu ve benzeri hususlar, tescil gayesi ile resm grevliler tarafndan muntazam bir ekilde resm muhafaza altna alnan defterlere kaydedilir. Araznin bu ekilde yazm ilemine tahrir denilir. Tahrir ilerini iki resmi grevli yrtr: Defter Emini ve Vilyet Ktibi. Defter eminine muharrir-i memlik, muharrir veya il yazc da denir. Bunlar grevli olduklar blgelere giderler, Tahrir neticelerini iki ayr defterde toplarlar: Birincisi, Mufassal defterlerdir. lgili bulunduu blgenin kyleri, mezralar, meralar, ormanlar, klaklar ve dier araziler ile bunlarn kime ait olduu, arazisi tahrir edilen yerlerin re'ys, gelir eitleri ve deyecekleri vergiler kaydedilen defterlere mufassal defter ad verilir. kincisi, icmal defterleridir ki, bunlarda sadece arazilerin has, tmar ve ze'met olduu ve bunlarn sahipleri kaydedilir. zellikle mufassal defterlerde ahalinin fertlerine ait btn vasflar da zikredilir. Toprakl topraksz, evli ve bekar, ihtiyar, sakat, san'at sahibi vesaire benzeri kaytlar deftere geirilir. 120 BLNMEYEN OSMANLI BlL.'NMEYENfi Osmanl lkesinin tamam bu usule gre tahrir edilmi ve bin ksur defterde Osmanl topraklarnn tapusu karlmtr. Hazrlanan defterler, nianc denilen yksek mir tarafndan kontrol edildikten sonra Padiah'a arz edilir. Padiahn tasdikinden geerse Hazine-i mire denen devlet arivinde korumaya alnr. u anda bunlardan 1100 tanesi Babakanlk Osmanl arivinde, 650 tanesi ise Tapu-Kadastro Genel Mdrl arivindedir. Araya baka defterler kart iin saylar, 1750'yi bulmutur. Bu bin ksur defter, u anda zerinde 30 ksur devletin bulunduu eski Osmanl topraklarnn tapusu hkmndedir. Tapu Kanunnmesini Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk Tahlilleri adl eserimizin I. Cildinde neretmi bulunuyoruz. Btn bu aratrmalar, Mslman Trkler'in dinlerine ve rf detlerine bal kaldklar zamanda her sahada ileri gittiini gstermektedir. Tapu mevzusu da bunlardan sadece birisidir. Bylesine teferruatl tapu muamelelerinin nasl yrdne bir misl ile bakalm. 1516 tarihinde fethedilen ve 1518 ylnda tahririne balanan dou ve gneydou blgesinin tapu kadastro ilemleri, drt sene sonra yani 1522 ylnda tamamlanmtr. Gnmzn teknik imknlarna ramen byle bir ie kalklrsa en az krk-elli sene sreceini gnmzdeki rneklerinden anlyoruz60. MemluMtt! ls'de de ed. kalmacuztft,] erdi. 149! sil salt! kar t manlk I syla 1499f Venedik I Osmanl 1 na'da y VIII- II. BAYEZID DEVR 62. Sultn II. Byezid kimdir? ocuklarn, mehur devlet adamlarn ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar ksaca zetler misiniz? ciddi t S Sultn II. Byezid, Glbahar Htun'dan 1450 ylnda Dimetoka Saray'nda dnyaya geldi. Babas Sultn Ftih'in na 17 gn sakland ve Amasya'da Sancak Beyi olan ehzade Byezid stanbul'a getirilerek tahta karld. Baz tarihilerin, Osmanl kaynaklarnda geen " nu severdi" eklindeki ifadelerini, onun genliinde elence ve ikiyi severdi eklinde yorumlamalar asla doru deildir. Tam aksine veli lakabn alan nadir Padiahlardan biridir. Asrndaki maneviyt erleri ve limlere gsterdii hrmet de bunun ahididir. Mstakil bir sorunun cevabnda da zetleyeceimiz gibi, Ftih'in vefatyla Hristiyan alemi istediine kavumu ve Roma bir slm merkezi olmaktan kl pay kurtulmutu. te ehzade Cem olay da bunun tuzu biberi oldu. Sultn Byezid, tal-ya'daki Gedik Ahmed Paa komutasndaki orduyu hemen geri ard ve maalesef 1495 ylna kadar, birinci derecede Cem Sultn ve Memlkllerle megul oldu. Sultn Byezid'in asl saltanat 1495 ylndan balatlabilir.

Btn bu skntlara ramen, Sultn Byezid, 1483'de 1. Seferini Morava'ya ve 1484 ylnda ikinci seferini de Bodan'a yapt. Maalesef dmanlar, 1485 ylndan itibaren, dnyann 1. ve 2. gl devletleri olan Memlkllerle Osmanllarn arasn amaya muvaffak oldular. Osmanl haclarnn gvenliini salamayan Memlkllere kar, Mays 1485'de ukurova'ya asker gnderilerek resmen harp balatlm oldu. 60 Ebssuud, Risale-i Araz!, Reit Efendi, nr. 1036, vrk. 41 vd.; Topkap Saray Mzesi ktp. nr. R. 1935 vrk. 81/b-85/a; Hezarfen, Hseyin Efendi, Telhis'l, vrk. 75/b; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, 367 vd. 120 BLNMEYEN OSMANLI Osmanl lkesinin tamam bu usule gre tahrir edilmi ve bin ksur defterde Osmanl topraklarnn tapusu karlmtr. Hazrlanan defterler, nianc denilen yksek mir tarafndan kontrol edildikten sonra Padiah'a arz edilir. Padiahn tasdikinden geerse Hazine-i mire denen devlet arivinde korumaya alnr. u anda bunlardan 1100 tanesi Babakanlk Osmanl arivinde, 650 tanesi ise Tapu-Kadastro Genel Mdrl arivindedir. Araya baka defterler kart iin saylar, 1750'yi bulmutur. Bu bin ksur defter, u anda zerinde 30 ksur devletin bulunduu eski Osmanl topraklarnn tapusu hkmndedir. Tapu Kanunnmesini Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk Tahlilleri adl eserimizin I. Cildinde neretmi bulunuyoruz. Btn bu aratrmalar, Mslman Trkler'in dinlerine ve rf detlerine bal kaldklar zamanda her sahada ileri gittiini gstermektedir. Tapu mevzusu da bunlardan sadece birisidir. Bylesine teferruatl tapu muamelelerinin nasl yrdne bir misl ile bakalm. 1516 tarihinde fethedilen ve 1518 ylnda tahririne balanan dou ve gneydou blgesinin tapu kadastro ilemleri, drt sene sonra yani 1522 ylnda tamamlanmtr. Gnmzn teknik imknlarna ramen byle bir ie kalklrsa en az krk-elli sene sreceini gnmzdeki rneklerinden anlyoruz60. VIII- II. BYEZD DEVR 62. Sultn II. Byezid kimdir? ocuklarn, mehur devlet adamlarn ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar ksaca zetler misiniz? MemlkHI i ls'de ) de eiy kalmak i erdi. 1 ) sil sa't syla v,ere Osmanl I na'da) M eyht nndeut 1460'dJ S gtrd, i il'ln c ciddi W S Ana istemesi* deri v manltJ Sultn II. Byezid, Glbahar Htun'dan 1450 ylnda Dimetoka Saray'nda dnyaya geldi. Babas Sultn Ftih'in na 17 gn sakland ve Amasya'da Sancak Beyi olan ehzade Byezid stanbul'a getirilerek tahta karld. Baz tarihilerin, Osmanl kaynaklarnda geen " nu severdi" eklindeki ifadelerini, onun genliinde elence ve ikiyi severdi eklinde yorumlamalar asla doru deildir. Tam aksine veli lakabn alan nadir Padiahlardan biridir. Asrndaki maneviyt erleri ve limlere gsterdii hrmet de bunun ahididir. Mstakil bir sorunun cevabnda da zetleyeceimiz gibi, Ftih'in vefatyla Hristiyan alemi istediine kavumu ve Roma bir slm merkezi olmaktan kl pay kurtulmutu. te ehzade Cem olay da bunun tuzu biberi oldu. Sultn Byezid, tal-ya'daki Gedik Ahmed Paa komutasndaki orduyu hemen geri ard ve maalesef 1495 ylna kadar, birinci derecede Cem Sultn ve Memlkllerle megul oldu. Sultn Byezid'in asl saltanat 1495 ylndan balatlabilir. Btn bu skntlara ramen, Sultn Byezid, 1483'de 1. Seferini Morava'ya ve 1484 ylnda ikinci seferini de Bodan'a yapt. Maalesef dmanlar, 1485 ylndan itibaren, dnyann 1. ve 2. gl devletleri olan Memlkllerle Osmanllarn arasn amaya muvaffak oldular. Osmanl haclarnn gvenliini salamayan Memlkllere kar, Mays 1485'de ukurova'ya asker gnderilerek resmen harp balatlm oldu.

60 Ebssuud, Risale-i Araz, Reit Efendi, nr. 1036, vrk. 41 vd.; Topkap Saray Mzesi ktp. nr. R. 1935 vrk. 81/b-85/a; Hezarfen, Hseyin Efendi, Telhis'l, vrk. 75/b; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, 367 vd. I eOsj) yksek inden ulardan s kal-tlardan fe.Gfae: ve itler BLNMEYEN OSMANLI 121 Memlkl Sultn Kaytbay dmanln devamn istemiyordu; nk bundan Endls'de Mslmanlara zulmeden spanya ve Portekiz ve ayrca tm Hristiyan blok istifade ediyordu. Neticede Ramazan Oullar Memlkllerde ve Zlkadir Olu Osmanl'da kalmak zere, yllar sren ve genellikle Memlkl lehine sonulanan sava yllar sona erdi. 1495'de Cem Sultn'n vefat ve de Memlkl ile yaplan sulhden sonra yeniden asl saltanat yllarna balayan II. Byezid, evvela Bodan'a musallat olan Polonya'ya kar haretekete giriti. Bununla da kalmad; Venedik, Macaristan ve zaten arada dmanlk bulunan spanya ile fiilen sava hali balad. II. Byezid 4. Ve 5. seferini, srasyla 1499 ve 1500 yllarnda Venedik zerine yapt. 4 yl sren savalar neticesinde, Venedik Balkanlardaki btn mstemlekelerini, bata Mora ve Yunanistan olmak zere, Osmanl Devleti'ne teslim mecburiyetinde kald. Osmanl ordular, Macaristan ve Bosna'da yaptklar savalarda da nemli fetihler elde ettiler. Maalesef, bu baarlarn ardndan, Erdebil'deki Safev tarikatnn eyhlerinden eyh Cneyd, onun olu eyh Haydar ve nihayet asrlarca Osmanl Devleti'ni fetihlerinden uzak tutan ah smail ve onun i'i devleti olan Safevler meselesi ortaya kt. 1460'da eyh Cneyd katledildi, ama yerine geen eyh Haydar, ii daha da ileriye gtrd. Asl problem, Uzun Hasan'n da torunu olan ah smail ile balad. ah smail'in desteiyle Anadolu'dan toplanan Trkmen genleri, Erdebil'e gtrlyor ve orada ciddi bir 'a eitimi verildikten sonra, birer i' mollas olarak Osmanl Sofular adyla Anadolu'ya gnderiliyordu. 1507'de ah smail'in Zlkadir Olu Alddevle Beyin kzn istemesi ve onun da bir i'ye kzn vermek istememesi zerine, II. Byezid'in kaynpederi ve Yavuz'un da dedesi olan Zlkadir Olu beliine saldrd ve zulme balad. Osmanl Devleti'nden ve Memlkllerden tepki grmeyince iyice mard. Tepki, 1487 ylndan beri sancakbeliinde bulunduu Trabzon'dan yani Yavuz'dan geldi ve ehzade Yavuz hemen Grcistan Seferine kt. Bu sefer sonucunda, Yavuz komutasndaki Osmanl ordular, ah smail'in olu brahim Mirza'nn komuta ettii Safev ordusunu Erzincan yaknlarnda perian etti. Halk, Yavuz adna "Yr Sultn Selim, devrn senindir" trklerini sylyor ve babasnn pasifliini bir nevi protesto ediyordu. Zor olan nokta ah smail'in ahl ve eyhlii beraber gtrmesiydi. Bu sebeple Antalyal bir Trkmen olan ve Erdebil'e giderek tam bir i'i mollas haline gelen ah Kulu isimli halifesi, evresine toplad baz gebelerle devletin bana yeniden gaile amaya hazrlanyordu. Veziriazam Ali Paa, zerine yrd ve Sivas yaknlarndaki Gkay mevkiinde 1511 ylnda katledildi. Bu arada nce Krm'a geen ve ardndan da Edirne'ye gelerek babasyla grmek isteyen Selim'e, ehzade Ahmed ve Korkut taraftarlar engel olmak istiyorlard. Nitekim orlu'da babasnn ordusuyla ehzade Se-lim'in ordusunu kar karya getirdiler. Babaya kl ekilmez diyerek, Karabulut isimli atyla kat (1511). Ayn yl ehzade Ahmed bu kargaadan yararlanarak Konya'da sultanln ilan etti. Meru veliahdlktan dt ve ehzade Korkut veliahd oldu. Yenieri ve baz devlet erknnn srarla ehzade Selim'i istediini bilen Sultn Byezid, baka are olmadn anlamt. ehzade Ahmed'in, ah smail'in yakn adam Nur- Ali isimli halifesinin Amasya ve Tokat'da kargaa karmasna ramen, kar gelemeyerek Konya'ya gelmesi, Selim'in iini kolaylatryordu. Bu hadiseler zerine, 24 Nisan 1512 tarihinde ehzade Selim lehine tahttan feragat

eden II. Byezid, 11 gn Eski Saray'da ikamet ettikten sonra, Dimetoka'ya gitmek zere yola kt. Kendisine 122 BLNMEYEN OSNMU tahsis edilen ikametgha ulamadan orlu yaknlarnda yolda vefat etti. ZEVCELER: 1- Nigr Htn; ehzade Korkut ile Fatma Sultn'n annesi ve Abdullah Vehbi'nin kz. 2- irin Htn; Abdullah kz ve ehzade Abdullah'n annesi. 3Glruh Htn; Abdlhayy'n kz ve Alemah ile Kamer Sultn'n annesi. 4- Blbl Htn; Abdullah kz ve ehzade Ahmed ile Hundi Sultn'n annesi. 5- Hsnah Htn; Karamanolu Nasuh Bey'in kz. 6- Glbahar Htn; Abdssamed'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi. 7- Ferhd Htn; Kefe sancak Bei Mehmed'in annesi. 8-Aye Htn; Zlkadiroiu Alaad-devle Bozkurd Bey'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi. OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Abdullah Hn. 2- Gevher Mlk Sultn. 3-ehzade Sultn Korkut Hn. 4-ehzde Sultn Ahmed Hn. 5- Yavuz Sultn Selim Hn. 6-ehzde Sultn ehinh Hn. 7-ehzde Sultn Mahmd Hn. 8ehzde Sultn Mehmed Hn. 9-ehzde Sultn Alem ah Hn. 10- Seluk Sultn. 11Hatice Sultn, 12- lald Sultn. 13- Aye Sultn. 14- Hundi Sultn. 15- Ayn-i ah Sultn. 16- Fatma Sultn. 17-ah Sultn. 18- Hma Sultn. 19- Kamer Sultn. II. Byezid devrinin nemli devlet adamlar arasnda, Vezir-i A'zamlardan shak Paa, Hersek-zde Ahmed Paa, andarl brahim Paa ve Koca Mustafa Paa; eyhlislmlardan Molla Abdlkerim Efendi ve Zenbilli Ali Efendi; ilim ve maneviyt erbabndan ise, Molla Ltfi Efendi, Sar Grz, Muslihuddin bin Sinan Efendi, dris-i Bitlis, kendilerine uzaktan taltiflerde bulunduu Molla Cami ve Ubeydullah Ahrar Hazretleri ve airlerden ise, Niyz-i Msr, Vasf ve znikli Celil misl olarak zikredilebilir. Gz, lim, ir, hattat, veli ve mzehhib gibi ok sfatlar bulunan II. Byezid, babas Ftih'in fetihlerini ok iyi hazmetmesine ramen, kendi zamannda sadece 160.000 km2/lik genileme temin edebilmitir. Fetret devrinden sonra Osmanl Devleti'nin en skntl dnemlerinden olmas, bunun balca sebeplerindendir61. 63. II. Byezid'in, olu Yavuz tarafndan zehirlenerek ldrld iddia edilmektedir. Byle bir iddiann asl var mdr? Yavuz'un tahta gemesinin, Osmanl Devleti'nin ite ve dta ok skntl gnler yaad ve hatta tedbir alnmazsa ikinci bir fetret devrinin Anadolu'nun ilemesiyle gerekleme ihtimalinin kuvvetli olduu bir dneme rastladn ok iyi biliyoruz. 1512 ylnn 24 Nisannda sultn olan Yavuz, istirahata ekilmek zere Dimetoka'ya gidecek olan babasn bizzat uurlam, elini pm ve atnn yannda yaya yryerek gereken saygy gstermitir. Hatta Krm Han'nn ehzade Ahmed'e kar kendisine destek va'd etmesi karsnda, Yavuz'un u szleri syledii kaynaklarda ifade edilmektedir: "Biz saltanat sevdas iin stanbul'a varmadk. Belki babamz yal ve hasta olduundan, ileri vezirlere havale etti; dmanlarmz bunu frsat bilerek halk isyana tevik ettiler ve ihtilller kardlar. Kardelerim 61 kpaa-zde, Tarih, sh. 220-269; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VIII. Defter, (ner. Ahmed Uur), Ankara 1997, sh. 1; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 183/a-213/b; Ahmed Uur neri, sh. 955 vd.; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 191-203; Solakzde, sh. 269-349; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 174-203; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 161-248; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 379-421; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 21-29; "Byezid Il'nin Ailesi", Tarih Dergisi, c. X, say 14, stanbul 1959, sh. 105-107; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 136-148; Kantemir, c. I, sh.167-188; Uzunarl, smail Hakk, "Ftih Sultn Mehmed'in Vefat zerine Vezir shak Paa'nn kinci Bayezid'l Saltanata Daveti Arizas", Belleten, c. XXV, say 97(1961), sh. 75-77; Tansel, Selhattin, "Yeni Vesikalar Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar", Belleten, c. XXVII, say 106(1963), sh. 185-236. ,.,... 122 BLNMEYEN OSMANLI tahsis edilen ikametgha ulamadan orlu yaknlarnda yolda vefat etti.

ZEVCELER: 1- Nigr Htn; ehzade Korkut ile Fatma Sultn'n annesi ve Abdullah Vehbi'nin kz. 2- irin Htn; Abdullah kz ve ehzade Abdullah'n annesi. 3Glruh Htn; Abdlhayy'n kz ve Alemah ile Kamer Sultn'n annesi. 4- Blbl H tun; Abdullah kz ve ehzade Ahmed ile Hundi Sultn'n annesi. 5- Hsnah Htn; Karamanolu Nasuh Bey'in kz. 6- Glbahar Htn; Abdssamed'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi. 7- Ferhd Htn; Kefe sancak Bei Mehmed'in annesi. 8-Aye Htn; Zlkadirolu Alaad-devle Bozkurd Bey'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi. OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Abdullah Hn. 2- Gevher Mlk Sultn. 3-ehzde Sultn Korkut Hn. 4-ehzde Sultn Ahmed Hn. 5- Yavuz Sultn Selim Hn. 6-ehzde Sultn ehinh Hn. 7-ehzde Sultn Mahmd Hn. 8ehzde Sultn Mehmed Hn. 9-ehzde Sultn Alem ah Hn. 10- Seluk Sultn. 11Hatice Sultn. 12- lald Sultn. 13- Aye Sultn. 14- Hundi Sultn. 15- Ayn-i ah Sultn. 16- Fatma Sultn. 17-ah Sultn. 18- Hma Sultn. 19- Kamer Sultn. II. Byezid devrinin nemli devlet adamlar arasnda, Vezir-i A'zamlardan shak Paa, Hersek-zde Ahmed Paa, andarl brahim Paa ve Koca Mustafa Paa; eyhlislmlardan Molla Abdlkerim Efendi ve Zenbilli Ali Efendi; ilim ve maneviyt erbabndan ise, Molla Ltfi Efendi, Sar Grz, Muslihuddin bin Sinan Efendi, dris-i Bitlis, kendilerine uzaktan taltiflerde bulunduu Molla Cami ve Ubeydullah Ahrar Hazretleri ve airlerden ise, Niyz-i Msr, Vasf ve znikli Celil misl olarak zikredilebilir. Gz, lim, ir, hattat, veli ve mzehhib gibi ok sfatlar bulunan II. Byezid, babas Ftih'in fetihlerini ok iyi hazmetmesine ramen, kendi zamannda sadece 160.000 km2'lik genileme temin edebilmitir. Fetret devrinden sonra Osmanl Devleti'nin en skntl dnemlerinden olmas, bunun balca sebeplerindendir61. 63. II. Byezid'in, olu Yavuz tarafndan zehirlenerek ldrld iddia edilmektedir. Byle bir iddiann asl var mdr? Yavuz'un tahta gemesinin, Osmanl Devleti'nin ite ve dta ok skntl gnler yaad ve hatta tedbir alnmazsa ikinci bir fetret devrinin Anadolu'nun ilemesiyle gerekleme ihtimalinin kuvvetli olduu bir dneme rastladn ok iyi biliyoruz. 1512 ylnn 24 Nisannda sultn olan Yavuz, istirahata ekilmek zere Dimetoka'ya gidecek olan babasn bizzat uurlam, elini pm ve atnn yannda yaya yryerek gereken saygy gstermitir. Hatta Krm Han'nn ehzade Ahmed'e kar kendisine destek va'd etmesi karsnda, Yavuz'un u szleri syledii kaynaklarda ifade edilmektedir: "Biz saltanat sevdas iin stanbul'a varmadk. Belki babamz yal ve hasta olduundan, ileri vezirlere havale etti; dmanlarmz bunu frsat bilerek halk isyana tevik ettiler ve ihtilller kardlar. Kardelerim I 61 kpaa-zde, Tarih, sh. 220-269; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VIII. Defter, (ner. Ahmed Uur), Ankara 1997, sh. 1; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 183/a-213/b; Ahmed Uur neri, sh. 955 vd.; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 191-203; Solakzde, sh. 269-349; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 174-203; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 161-248; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 379-421; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 21-29; "Byezid H'nin Ailesi", Tarih Dergisi, c. X, say 14, stanbul 1959, sh. 105-107; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 136-148; Kantemir, c. I, sh.167-188; Uzunarl, smail Hakk, "Ftih Sultn Mehmed'in Vefat zerine Vezir shak Paa'nn kinci Bayezid'l Saltanata Daveti Arizas", Belleten, c. XXV, say 97(1961), sh. 75-77; Tansel, Selhattin, "Yeni Vesikalar Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar", Belleten, c. XXVII, say 106(1963), sh. 185-236. : . tr. A' fimi!' ZOfl. *) I lan* nal manevi a ettiini bf D)F tahta e Y,

Bir rak vefa1 64. f afyon OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 123 Ifve Abis. 3-I H-lun; Fjre tsi, 8-Huz'un n. 3-nHn. kSultn (Sultn. Fatma p en de hev ve heveslerinde olup, dman def etmeye muktedir deillerdir. Gayemiz devleti ve dini korumaktr. Ancak baz devlet adamlar babamla aramza fitne soktular. Ne yapalm. Kader byleymi. Yoksa askerimizi alp babamz zerine yrmek bize yakmaz". Bu szleri syleyen bir devlet adamnn babasn zehirlettii iddiasna inanmak ok zordur. Ancak bu konudaki fikirler nelerdir? A) Baz Osmanl kaynaklarnda, II. Byezid'in Dimetoka'ya giderken yolda hastalanarak vefat ettii, baz kaynaklarda ise, yallk, yaad kederler ve bu arada saltanatla ilgili dedikodu ve fitneler yznden alabildiine zayf dt ve zaten 67'ye ulaan yayla bunlara tahamml edemeyerek vefat ettii kayd edilmektedir. B) Hezarfen Hseyin Efendi ve Ktip elebi gibi baz Osmanl tarihileri, sadece ahadet erbetini itiini ifade ederek, bu ahadetin sebebini aklamazlar. Bu ahadet, manev ahadet olarak da dnlebilir. C) Mneccimba gibi baz tarihiler ise, sadece zehirlendiini ve bu yzden vefat ettiini belirtirler; ancak Yavuz'un zehirlediine dair bir kayt dmezler. D) Peev ve em'dn-zde gibi ok az kaynaklarda ise, Yavuz'un tekrar dnp de tahta geme ihtimalinden korkarak, babasn zehirlettii rivayeti kaydedilmektedir. Yunan ve Bizans tarihileri, bu zayf rivayete hemen sahip kmlar ve Yavuz hakknda akla gelmedik isnadlarda bulunmulardr. Bizim kanaatimize gre, en doru kaynak, Yavuz'un rakibi olan aabeyi ehzade Ahmed'in Memlkl Sultnna sunduu ve u anda da Topkap Saraynda bulunan arzasdr ki, bu dilekesinde, stanbul'dan karlan babasnn Karldere'de hastalanarak vefat ettiini, ancak halk arasnda, vefatna kardei Selim'in sebep olduunun yayldn aka ifade etmektedir. Elbette ki byle siyasi bir ortamda bu tr dedikodular olacaktr ve baz tarih kaynaklar da bu dedikodular kaynak alarak meseleyi farkl ynlere ekebileceklerdir. Uzunarl ve Pakaln'n da iinde yer ald muasr tarihilerin ou, Yavuz'un babasn zehirlettii iddiasnn doru olmadn beyan etmilerdir62. 64. Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II. Byezid'in genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kulland ve iki itii doru mudur? nce unu ifade etmeliyiz ki, slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl Hukukunda, afyon, kokain ve esrar gibi uyuturucu maddeler, haram kabul edilmi ve byle uyuturucular kullananlara ta'zir cezalarnn en iddetlileri verilmitir. Bu tr uyuturucular Hz. Peygamber'in devrinden sonra ortaya ktndan, uyuturucu maddelerin haram olduu, dier ikilere kyasla ve itihd yoluyla sabit olmutur. Ancak Hz. Peygamber'in konuyla ilgili yasaklayc bir hadisi de bulunmaktadr. Hemen unu da ilave etmeliyiz ki, bu tr maddelerin, gnmzde modern usullerle tp dnyasnda kullanlmas o zamanlar iin sz konusu olmadndan, hastalarn ila olarak kullanmalar ile keyif ehlinin 62 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 3062; li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 213/b; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 203; Solakzde, sh. 348-349; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245; Hezarfen Hseyin Efendi, Tenkhu Tevrh-i Mlk, Sleymaniye ktp. H. Ali Paa, nr. 732, vrk. 140/b; Akman, Karde Katli, sh. 72-76; Peev brahim Efendi, Tarih, I-II, stanbul 1281-83, c. I, sh. 430; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, c. IV, sh. 86; em'dni-zde Sleyman Efendi, Mr't-Tevrh, stanbul 1338, sh. 507. ANLI BLNMEYEN OSMANLI

123 reAb-.3lil HI Hatun; Ijre ,8-jz'un .3im Hn. Sultn IMtn. Fatma en de hev ve heveslerinde olup, dman def etmeye muktedir deillerdir. Gayemiz devleti ve dini korumaktr. Ancak baz devlet adamlar babamla aramza fitne soktular. Ne yapalm. Kader byleymi. Yoksa askerimizi alp babamz zerine yrmek bize yakmaz". Bu szleri syleyen bir devlet adamnn babasn zehirlettii iddiasna inanmak ok zordur. Ancak bu konudaki fikirler nelerdir? A) Baz Osmanl kaynaklarnda, II. Byezid'in Dimetoka'ya giderken yolda hastalanarak vefat ettii, baz kaynaklarda ise, yallk, yaad kederler ve bu arada saltanatla ilgili dedikodu ve fitneler yznden alabildiine zayf dt ve zaten 67'ye ulaan yayla bunlara tahamml edemeyerek vefat ettii kayd edilmektedir. B) Hezarfen Hseyin Efendi ve Ktip elebi gibi baz Osmanl tarihileri, sadece ahadet erbetini itiini ifade ederek, bu ahadetin sebebini aklamazlar. Bu ahadet, manev ahadet olarak da dnlebilir. C) Mneccimba gibi baz tarihiler ise, sadece zehirlendiini ve bu yzden vefat ettiini belirtirler; ancak Yavuz'un zehirlediine dair bir kayt dmezler. D) Peev ve em'dn-zde gibi ok az kaynaklarda ise, Yavuz'un tekrar dnp de tahta geme ihtimalinden korkarak, babasn zehirlettii rivayeti kaydedilmektedir. Yunan ve Bizans tarihileri, bu zayf rivayete hemen sahip kmlar ve Yavuz hakknda akla gelmedik isnadlarda bulunmulardr. Bizim kanaatimize gre, en doru kaynak, Yavuz'un rakibi olan aabeyi ehzade Ahmed'in Memlkl Sultnna sunduu ve u anda da Topkap Saraynda bulunan arzasdr ki, bu dilekesinde, stanbul'dan karlan babasnn Karldere'de hastalanarak vefat ettiini, ancak halk arasnda, vefatna kardei Selim'in sebep olduunun yayldn aka ifade etmektedir. Elbette ki byle siyasi bir ortamda bu tr dedikodular olacaktr ve baz tarih kaynaklar da bu dedikodular kaynak alarak meseleyi farkl ynlere ekebileceklerdir. Uzunarl ve Pakaln'n da iinde yer ald muasr tarihilerin ou, Yavuz'un babasn zehirlettii iddiasnn doru olmadn beyan etmilerdir62. 64. Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II. Byezid'in genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kulland ve iki itii doru mudur? ir], Anliotfi idi Padince unu ifade etmeliyiz ki, slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl Hukukunda, afyon, kokain ve esrar gibi uyuturucu maddeler, haram kabul edilmi ve byle uyuturucular kullananlara ta'zir cezalarnn en iddetlileri verilmitir. Bu tr uyuturucular Hz. Peygamber'in devrinden sonra ortaya ktndan, uyuturucu maddelerin haram olduu, dier ikilere kyasla ve itihd yoluyla sabit olmutur. Ancak Hz. Peygamber'in konuyla ilgili yasaklayc bir hadisi de bulunmaktadr. Hemen unu da ilave etmeliyiz ki, bu tr maddelerin, gnmzde modern usullerle tp dnyasnda kullanlmas o zamanlar iin sz konusu olmadndan, hastalarn ila olarak kullanmalar ile keyif ehlinin 62 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 3062; li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 213/b; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 203; Solakzde, sh. 348-349; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245; Hezarfen Hseyin Efendi, Tenkhu Tevrh-i Mlk, Sleymaniye ktp. H. Ali Paa, nr. 732, vrk. 140/b; Akman, Karde Katli, sh. 72-76; Peev brahim Efendi, Tarih, MI, stanbul 1281-83, c. I, sh. 430; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, c. IV, sh. 86; em'dni-zde Sleyman Efendi, Mr't-Tevrh, stanbul 1338, sh. 507.

124 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN 0SM/W, sadece keyif iin kullanmalar arasndaki snr her zaman korumak kolay olmamtr. Ebiissuud Efendi ve benzeri Osmanl eyhlislmlar, ok sayda fetvalaryla, bene (haha), ber (afyonlu urup), afyon, ma'cn ve esrar adyla bilinen btn uyuturucu maddelerin, aka haram olduuna dair fetvalar vermilerdir. "Ber ve afyon ve ma'cun ki, esrar iinde ola, mertebe-i sekre varmaycak haram olur mu? El-Cevap: Fsklar ve hev ehli yeyii zerine (hastalarn ila olarak kullanmalar dnda) hi bir ekilde hell deildir". te bu erl hkm bilen Osmanl Padiahlar, her eit uyuturucu maddeyi yasakladklar gibi, d ve i dmanlar tarafndan saltanat, ahlk zaaflar ve kadn gibi hilelerle, her zaman oyuna getirilmek istenen Osmanl Hanedan mensuplarn da, byle ahlakszlarn elinden kurtarmak iin ellerinden geleni yapmlardr. Bu ksa giriten sonra unu ifade edelim ki, II. Byezid'in padiahl dneminde deil, ancak genlik dneminde ve sancak bei iken, M'eyyed Olu Abdurrahman ve Hasekisi Hac Mahmd Bey isimli iki arkada tarafndan, esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kullanmak zere tevik edildii baz Osmanl kaynaklarnda rivayet edilmektedir. Ancak bu iddiann doruluunda da phe bulunmaktadr. ki itiine dair ak bir ifade yoktur. Nitekim li, Osmanl padiahlar ile alakal yapt genel bir deerlendirmede, sadece Yldrm Byezid ve II. Selim hakkndaki baz isnadlar nakletmektedir. Hakknda kullanlan, "genliinde nu severdi, yaplan ikazlar ve zellikle de Ebssuud'un babas eyh Muhyiddin Yevs'nin irad zerine kendisini tamamen takva ve ibadete verdi" eklindeki deerlendirmeyi, tamamen iki ve gayr-i meru elence diye yorumlamann hatal olacan daha evvel aklamtk. Padiahlar arasnda, Ftih'ten sonra en byk limlerden biri olarak bilinen II. Byezid'in, takva ve ibadetiyle ada olan Byezid-i Bistm Hazretleri gibi byk bir veliyyullah olduu da kaynaklarda ittifakla kaydedilmektedir. Bylesine bir ehzadenin, bir rivayete gre, M'eyyed Olu Abdurrahman ve Hasekisi Hac Mahmd Bey isimli arkadalar tarafndan uyuturucu kullanmaya zorlandn ve gayr-i meru hayata girme tehlikesinin bulunduunu haber alan Ftih Sultn Mehmed, 1479 ylnda Kastamonu'da sancak Beyi olan olunun Lalas Fenr-zde Ahmed Bey'e hemen ferman gndermitir. Fermanda olunun zikredilen iki kt insann tevikiyle esrar ve benzeri uyuturucu madde kulland ve bylece selim ftratnn bozulduuna dair baz dedikodularn kulana geldiini, byle bir ey doruysa, hemen Lalas olarak duruma mdahale etmesi gerektiini ve o iki hinin de, bu kt detlerinden dolay topluma zarar vereceklerinden hemen cezalandrlmalarn, Byezid'in byle bir rahatszl varsa tedavi yoluna gidilmesini, btn iddetiyle emretmektedir. Sadece bu ferman grp de hkm vermek doru deildir. Ayrca byle bir ferman padiahlarn ocuklar hakknda ne kadar hassas olduklarn gstermektedir. Ahmed Bey'in cevab daha nemlidir. Nitekim Ahmed Bey, cevabnda, ad zikredilen bedbahtlar hakkndaki ihbarn doru olduunu; ancak ehzadenin onlarla Padiah'a arz edildii kadar beraberlikleri bulunmadn ve ehzadenin hikmetle terbiye olunmas gerektiini aka ifade etmektedir. Aslnda zellikle M'eyyed-zde Abdurrahman Efendi'nin ve arkadann byle bir irkinlii iledikleri de phelidir. Zira Takpr-zde, byk bir lim olan M'eyyed-zde'nin, tamamen bir iftiraya kurban gittiini, ehzade Byezid'in durumu bildiinden dolay, idam ferman gelmeden onun Kastamonu'dan ayrlmasna yardmc olduunu anlatmaktadr. Gerekten de Zemaher'nin Mufassal adl eserini Arap leminde ders okutacak kadar i ne kadar ykselen bir mektedir. Netice dair olan sylentiler, < maktadr63. 65. II. Byezid'in 1 dii sylenmek II. Byezid'i j eklindeki iddialar^ rihileri, "Devitti lerdir" diyerek, L I ve yay imalats t tr. Bat dilleri I olan Byezid, ( tirdii gibi, lkesi II. Byezid l manii tarihinin ( nunlar, onun; Osmanl ehrinin I donanmasn bir katli tesis

etmitir. I creti takdim eden I mektedir. Kendisi, 8j| olan bir diplomatt.^ sebebiyle, kem yllarna ait bire unutulmamalda. 66. II. Byezldd Kanunlar, tti ri hazrlanl zikrederek I Evet ( Bursa, 1 mkemmel w < Mne't- S 2162, vrk. 18i M N, K sn. Tansel, S EN OSMANLI (olmamtr, lyla, bene uyuturucu vema'cun Ifiehev ehli I maddeyi yap kadn gibi m da, byle Jfaminde hman |t benzeri keyif i rivayet | iki itiine I genel bir lan nak-lt zellikle s takva ve nce diye I Ftih'ten jMyle ada darda ittian ve piiB Ftih Fenr-t: <c:j |ra: , {.. kocu BLNMEYEN OSMANLI 125 okutacak kadar ilim adam olan ve sonra da stanbul kadlna ve Rumeli Kazaskerliine kadar ykselen bir zatn, fermanda bahsi geen rezaleti ilemesi akla uzak grnmektedir. Netice olarak, II. Byezid'in uyuturucu kulland ve iki itiine dair olan sylentiler, olaylar tahkik edildiinde, delilsiz isndlar eklinde kalmaktadr63. 65. II. Byezid'in hlim ve selim bir adam olduu ve devleti idare edemedii sylenmektedir. Gerekten yle midir? II. Byezid'i gzden drmek iin sylenen bu szler, yani devleti idare edemedi eklindeki iddialar doru deildir. Ancak hlim ve selim olduu dorudur. Osmanl tarihileri, "Devlet adamlarnn en hayrls, vatandalarnn kalblerinde sevilenlerdir" diyerek, II. Byezid'i tavsif etmilerdir. lim, ir, bestekr, hattat, mzehhib ve yay imalats olan Byezid, ok byk lim ve komutanlardan hususi dersler almtr. Bat dilleri kadar, dou dillerine ve mesela Arapa, Farsa ve Uygurca'ya da vakf olan Byezid, douda ve batdaki menfi artlara ramen, babasnn fetihlerini hazmettirdii gibi, lkesinin snrlarn az da olsa geniletmitir. II. Byezid zamannda 85 adet Kanunnme ner olunmu ve zellikle sadece Osmanl tarihinin deil, dnya hukuk tarihinin ilk belediye kanunlar ve ilk standart kanunlar, onun zamannda tanzim olunmutur. stanbul, Edirne ve Bursa gibi byk Osmanl ehrinin belediye kanunlar, onun zamannda hazrlanmtr. Osmanl ordu ve donanmasn bir kat daha glendiren Sultn Byezid, ilk tfekli piyadeyi de kendisi tesis etmitir. Kendisine takdim olunan btn eserleri okuyan ve kymetine gre telif creti takdim eden Sofi Byezid, devrinin yabanc tarihileri tarafndan da medh edilmektedir. Kendisi, o zamann gl devletleri olan talya ve Venedik'te nfuz sahibi olan bir diplomatt. mrnn sonuna doru, yallk ve hadiselerin verdii yorgunluk sebebiyle, kendinden bekleneni veremediine dair Yavuz'un tesbitleri, tamamen son yllarna ait bir olaydr. Osmanl tahtnda 31 yl oturduu ve asla toprak kayb olmad unutulmamaldr64. 66. II. Byezid dneminde dnyann ilk Standartlar Kanunu, ilk Belediye Kanunlar, ilk Tketiciyi Koruma Kanunlar ve ilk Gda Nizmnmeleri hazrland sylenmektedir. Bu kanunlardan baz rnek maddeler zikrederek anlatabilir misiniz? Evet dorudur. II. Byezid devrine ait en mhim kanunlardan birisi phesiz ki, Bursa, stanbul ve Edirne htisb Kanunnmeleridir. Bu kanunnme, dnyann en mkemmel ve en geni belediye kanunu olmakla kalmamakta, ayn zamanda dnyada 63 Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye ktp. smihan Sultn, nr. 223, vrk. 260/a-261/b; Feridun Bey, Mne't- Saltin, c. I, sh. 263-264; li, Knh'l-

Ahbr, c. V, sh. sn. 124-125; Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 183/a-b; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245-246, 662-664; Mecdi, Hadk, c. I, sh. 308-311. 64 li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 183/a-b; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245-248; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II (Byezid Devri Kanunnmeleri); Kantemir, c. I, sh.187; Tansel, Selhattin, "Yeni Vesikalar Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar, sh. 236. . ' 126 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN ilk tketici haklarn koruyan kanun, ilk gda maddeleri nizmnmesi, ilk standartlar kanunu, ilk evre nizmnmesi ve ksaca asrna gre ok hrika bir hukuk kodudur. Bu kanun, hem Osmanl rf detlerini ve hem de slm hukukunu ok iyi bilen Mevln Yaraluca Muhyiddin tarafndan hazrlanmtr. Hazrlan tarihi 1502 ila 1507 tarihleri arasndadr. Biz, her biri 100 ksur maddeyi bulan bu kanunnameden sadece baz maddelerini, tketici haklan asndan arz ediyoruz (Maddenin bandaki rakamlar Kanun maddelerine ve harflerden B, Bursa, E Edirne ve stanbul Kanununa iaret etmektedir): "-45. Ve mahkeme kararyla yiyecek ve iecek ve giyecek ve hububat ki; arda ve pazarda vardr, gzedilb her meslek sahibi tefti oluna. Eer terzda ve kilede ve arunda eksk bulunursa, muhtesib (belediye bakan) haklarndan gele. -21. Etmekiler, standart olarak alnan ekmei narh zere pk ileyeler, eksik ve i olmaya. Etmek iinde kara bulunursa ve i olursa, tabanna let uralar; eksk olursa tahta klah uralar veyahud para cezas alalar. Ve her etmekinin elinde iki aylk, en az bir aylk un buluna. T ki, aniden bazara un gelmeyb Mslmanlara darlk gstermeyeler. Eer muhalefet edecek olurlarsa, cezalandrla. -4. Eyle olcak ekmek gayet ey ve ar olmak gerekdir E-7. Alar birdkleri a pk bireler ve anaklarn pk su ile yuyalar ve tezghlarnda kfir olmaya. Ve i yaiyle nesne birmeyeler. Ve bir akelik eti her ne narh zerine alurlar ise be pare olur. Bir akelik a alann ana bir pare koyalar. ki pulluk dahi etmek vereler. Bir akelikden artuk alsalar ya eksk alsalar, bu hisb zerine vereler. Cem? Edirne'nin alar ittifakiyle tefti olund. -38. Ve kile ve arun ve dirhem gzlemle; eksi bulunann hakkndan geleler. -5. Un kapannda olan kapan talarn, mahkeme kararyla muhtesib (belediye bakan) dim grb gzede. T ki, hile ve telbs olub un alan ve satan kimesnelere zarar ve ziyan olmaya. B-74. Ve hamallar na'lsuz at istihdam etmeyb ve da yknn iki yknden ziyde gtrmeye. E-58. Ve aya yaramaz brgiri iletmeyeler. Ve at ve katr ve eek ayan gzedeler ve semerin g-reler. Ve ar yk urmayalar; zira dilsz canavardr. Her kangsnda eksk bulunursa, sahibine tamam etdre. Eslemeyeni gerei gibi hakkndan gele. Ve hammllar ar yk urmayalar, ma'kul zerine ola -40. Ve sirke ve yourda su koymayalar. Su katlm olub bulunursa, tehir edeler veyahud tahta klah uralar, gezdireler. -29. Kuyumcular, sde ii dirhemine bir ake; minekri ide dirhemine iki ake ve altun sde ise miskline ake; mebbek ide miskline be ake ve gm dmeler iriyi ve hurday gayet ey hlis ileyeler, bakr koyub ilemeyeler. leyenin muhtesib (belediye bakan) gerei gibi haklarndan gele. -33. Ve boyaclar dahi gzedeler, kalb boyamayalar; boyarlarsa gerei gibi hakkndan geleler. -42. Ve iplikilerin iplii tire ipliine beraber ola. Ve astar ki, ehirde ilene, sekiz arun ola, eksk olmaya. Olursa hakkndan geleler. -46. Hammmclar, hmmmlar gzedeler, yunmu ola, ss ve sovuk su ile rste ve dellkleri cest ve lk ola. Usturas keskin ola. yle ki, usturas altnda kimesne zahmet ekmeye ve nazr olan fotalar pk duta; Mslmana verdi fotay kfire vermeye.

-66. Ve dahi hekimlere ve attrlara ve cerrahlara, muhtesib (belediye bakanjin hkmi vardr; grse ve gzetse gerekdir. -24. Bakkallar ve attrlar ve bezzazlar ve takyeciler, onun on bire satalar, ziydeye satmaya-lar. Ziydeye satarlarsa, muhtesib (belediye bakan) dutub te'db ede. Amma bu bbda ve gayride mahkeme karar bile ola. E-194. Berber gzlene; kfir ban tra etdkleri ustura ile Mslman ban tra etmeyeler. Kfir yzin sildikleri fota ile Mslman yzin silmeyeler. Usturalar keskn ola. E-195. Tabibler dahi gzlene; bmrhne (hastahane) tabiblerine gstereler, imtihan edeler, kabul etmedikleri kimesneleri men' edeler. Cerrahlar dahi gzlene; san'atlarnda kmil oialar. E-196. Deirmenciler gzlene; deirmende tavuk beslemeyeler ki, halkn ununa ve budayna zarar etmeye. Ve detlerinden artuk almayalar ve iri tmeyeler ve kesmkl buday deitirmeyeler ve ill muhkem ve mnteh hakkndan geleler. E-198. Ve camilerde dilenci taifesin yrtmeyeler. 65 Hayvan haklarnn 20. yzyln banda savunulmaya baland dnlrse, bu maddenin ok ileri bir hukuk anlaynn mahsul olduu daha iyi anlalr. .,.....,.. ............. ..,-... ,. ,-,,-.-,. -70. Ve her an'at lunan narhdan eksk sata, (I -73. Fll-ciimlebUZkf (belediye bakan) grb J yle blleler, herkimi 67. Sultn Cem < Ftih Sultn Meh delere yazlacak elk Mehmed Paann an gelen Cem Sultn'a Byezid'in Aya adna para kestirip I Seluk Sultn ba ikiye blnmesini, teklif eyledi. Bunu eyledi ve Cem de < snd. Kahire'de I gitti ve 1482 ylnda | rini reddeden Sit sr'a dnmek i znde durmad \ leti'nin ban i II. Byezki pazarlk yaptlar! pa'ya teslim edil*! aleyhine kullan Roma'ya ayakbas& land Roma'da 1* hem Papa VIII. 1 papa da kendisine il "Deil Osmanl itirmem". 1495) yapt ve zehirlemesi i vefat zerine J mak istediler ( olundu (M ir bir m "Ak 6? il 10,12,1 Ylma:, B pOSMANLI |t standartlar iodudur. Bu t Mevln |7 tarihleri maddele-IrKanun madBLNMEYEN OSMANLI 127 -70. Ve her san'at aydan aya kad ile tefti ede ve dahi gre ve gzede. Her kangs kim ta'yin o-lunan narhdan eksk sata, muhtesib (belediye bakan) hakkndan gelb tehr ede. -73. Fil-cmle bu zikr olunanlardan gayr her ne kim Allah Te'l yaratmdr, hepsini de muhtesib (belediye bakan) grb gzetse gerekdir, hkmi vardr. yle bileler, her kim muhalefet ve ind ederse, itaba ve ikba mstahak olur 67. Sultn Cem olaynn esas nedir? ve pazarda mursa, . Etmek jM.S'ud para bizara un ifrolma-|)ittoiur Bir jeksk :s: ise Heyi hlis lli, eksk Bin cest t fotalar .irdir;

Ftih Sultn Mehmed hayatta iken tanzim edilen mehur Kanunnmesinde, ehzadelere yazlacak elkbla ilgili blmde Sultn Cem'in ismi zikredilmi ve Karaman Mehmed Paa'nn arzusu da hep bu olmutur. Bu paann vefatndan sonra, Bursa'ya gelen Cem Sultn'a burann halk byk alaka gstermiti. Hatta aabeyi Sultn Byezid'in Aya Paa komutasnda gnderdii kuvvetleri yendi ve 1481'de Bursa'da adna para kestirip hutbe okuttu ve saltanatn ilan etti. Daha da ileri giderek, halas Seluk Sultn bakanlnda aabeyine gnderdii heyetin diliyle Osmanl Devleti'nin ikiye blnmesini, Anadolu'da kendisinin ve Rumeli'de ise Byezid'in sultn olmasn teklif eyledi. Bunu duyan Sultn Byezid, kuvvetli ordusuyla Cem'i Yeniehir'de malp eyledi ve Cem de evvela Konya'ya ve sonra da Memlkl Sultn Sultn Kaytbay'a snd. Kahire'de byk ilgi gren Sultn Cem, buradan bir ilke imza basarak hacca gitti ve 1482 ylnda yeniden Adana yoluyla Anadolu'ya dnd. Byezid'in sulh tekliflerini reddeden Sultn Cem'i Anadolu'da Karamanolu Kasm Bey karlad. Yeniden Msr'a dnmek istediyse de, anlat std- A'zam Fransz Pierre d'Aubusson sznde durmad ve Cem'i Nice'ye gtrerek valyelere teslim etti. Hedef Osmanl Devleti'nin ban artmakt ve Sultn Cem de bunu biliyordu. II. Byezid ve Sultn Kaytbay, ad geen std- azamla Cem'i teslim etmesi iin pazarlk yaptlarsa da, muvaffak olamadlar ve maalesef Sultn Cem 1488 ylnda Pa-pa'ya teslim edildi. Artk Sultn Cem, Hristiyan dnyasnn elinde, Osmanl Devleti'nin aleyhine kullanlacak bir kozdu ve kendisi de asla bunu arzu etmiyordu. 1489 ylnda Roma'ya ayak bast ve ikinci srgn hayat balam oldu. Byk bir merasimle karland Roma'da 1495 ylna kadar 6 yl kald. Kendisine San Angelo Saray tahsis edildi, hem Papa VIII. Innocentius ve hem de VI. Alessandro Borgia ile grt. Her iki papa da kendisine dinini deitirmesi iin basklar yaptlar. Buna verdii cevap u oldu: "Deil Osmanl saltanat, btn dnyann sultanln da verseniz, dinimi deitirmem". 1495 ylnda Fransa Kral VIII. Charles, Cem'i kendilerine teslimi iin Papa'ya bask yapt ve Sultn Cem maalesef Krala teslim edilmek zere yola karld. Ancak Papa'nn zehirlemesi sebebiyle Napoli'ye giderken yolda vefat etti (25.2.1495). Osmanl Sultn vefat zerine gn yas ilan etti. Tabutunu bile Osmanl Devleti'nin aleyhine kullanmak istediler ve ancak 4 yl bekletildikten sonra Napoli'den Bursa'ya getirilerek defn olundu (1499). Sultn Cem, Trke ve Farsa Divan telif edecek kadar lim, edb ve ir bir insand67. 66 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 188-230, 286-304, 387-402. -..-.<: = ... 67 kpaa-zde, Tarih, sh. 220-221; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VIII. Defter, Ahmed Uur neri, sh. 10, 12, 17, 26-27, 37-39, 143; Solakzde, sh. 364384; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 184/a vd.; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 382-386; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 163-177; Kantemir, c. I, s-'J 128 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI I 68. 1492'de yklan Endls Emevi Devleti'ne Osmanl Devleti neden sahip kmamtr? kmsa neler yapmtr? Sultn Cem olayndan sonra bu soruyu cevaplandrmak daha kolaydr. Zira Osmanl Devleti'ne Cem olay ile problem karlmasnn da Memlkl Devleti ile Osmanl Devleti'nin arasnn almasnn da tek sebebi, Endls'teki Mslmanlarn oralardan kovulmasdr. Osmanl devleti, Endls Mslmanlarna sahip kmtr; ancak gc ve siyasi durumu, sadece onlar katliamdan kurtarmaya yetmitir. yle ki: Maalesef, 1492 ylnda Endls'teki son Mslman devletine son verilmeden evvel, bunlar korumas muhtemel olan Mslman devletler saf d edilmitir. 1485-1491 yllar arasnda, yani tam Mslmanlar yok edilmeye alld gnlerde, Osmanl-Memlkl harbi devam etmektedir. Bu tarihlerde, Endls'te tek Mslman devlet kalmtr: Nasrler veya Ben Ahmer. Grnata baehirleriydi ve gittike de snrlar dara-lyordu. spanyollar, Avrupa'daki dier Hristiyanlarn da yardmyla bata Cebel-i Trik Boaz olmak zere, bunlarn Akdeniz ile ve

Mslman devletlerle olan balarn kestiler. 711 yldr devam eden slm hkimiyetini sona erdirmek iin frsat beklediler. Avrupa'y Rnesans'a tayan Endls'teki Mslman devleti, sonra ermek zereydi. Bunlara en yaknlar olan Fas Sultanl, Tunus Hafs Sultanl ve Mernler yardm edebilirlerdi. Memlkller ve Osmanllar ise, hem uzak idiler ve hem de birbirine drlmlerdi. 1469 ylnda spanya'daki iki Katolik devlet olan Kastilya ve Argon Krallklar resmen birletiler. 1487'de 776 yllk Mslman bir ehir olan Malaa dt. Grnata'ya hcumda tek ekindikleri Osmanl Devleti ve Memlkller idi. Hatta Grnata Meliki XI. Ebu Abdillah Muhammed, resmen her ikisinden de yardm istedi. Sultn Kaytbay, Grnata'ya hcum etmeleri halinde, Kuds'teki Hristiyanlar srgn edeceini syledi ise de, Mslmanlarn kendileri gibi katliam yapmayacaklarn bildiklerinden aldrmadlar. II. Byezid, Divan- Hmyn'u toplayarak durumu mzkere etti ve Bat Akdeniz'e donanma gnderilmesi kararlatrld. Kemal Reis'in komutasndaki Osmanl Donanmas 1487'de spanya seferine kt. Bylece Osmanl Devleti, Kastilya, Aragon, Napoli ve Sicilya Krallklarna kar harp ilan etmi oluyordu. Kemal Reis Gney talya'y vurarak spanya sularna kadar geldi ve Malaga'y tekrar ald. Ne acdr ki, Osmanl Donanmas Franszlara kolaylk gsteren Tunus Hafs Sultanl ile de urayordu. Bu hcumlar, Memlkllerle de uraan Osmanl Devleti'nin iki ate arasnda kalmasndan dolay, netice vermedi ve 1492 ylnda Grnata teslim oldu ve Endls'teki slm Hkimiyeti sona erdi. Osmanl donanmas, yollara den 300.000 kadar Mslman Fs ve Cezayir'e nakletti. Endls'n bu dn Namk Kemal u cmlelerle zetliyordu: "spanyollar Grnata'y aldklar zaman, halk dinlerini deitirmeleri iin atele yaktlar. Biz stanbul'u aldmz vakit, her din sahibine dinini yaayabilmesi iin tam bir din hrriyeti tandk". Ayn yl Amerika'ya da Colombus ile kan spanyollar, Endls'teki baarlarnda mararak, 1.000.000 Mslman katlettiler. Saylar 300.000'i bulan Musevilere ise sn. 170-175; Uzunarl, smail Hakk, "Cem Sultn'a Dair Be Orijinal Vesika", Belleten, c. XXIV, say 95(1960), sh. 457-483; Tansel, Selhattin, "Yeni Vesikalar Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar", sh. 185236; Turan, erafettin, "Barak Reis'in ehzade Cem Mes'elesiyle lgili Olarak Savoie'ya Gnderilmesi", Belleten, c. XXVI, say 103(1962), sh. 539-551. ...,-... ,,,;.,.,.,., .--.-? - _ ....:-. .- .-> ...-.,...-,. ;;w---> Katolik olmakla lmek ara Devleti'nin bunlara da I larna ramen, 1510 yln Reis Komutasndaki dona cak, hem yerli Mslrt Memlkllerle olan sava s 69. II. Byezid dn rafndan katliam' topraklarna yerli Ecdadmzn "er'-l < ve slm Devleti'nin hle Renk, dil ve rk fark g, yle muamele yaplr. Bilindii gibi, XV. bunlarn neticesi olarak Avrupallar, kendi arala lere kar da tam bir s Katoliklere hayat hakk I hakk tanmayacaklarIdU slm tarihilerinin I Endls Emevilerinin ( emn altnda ya zimm saylyor ve si Endls'te bulunan MS zihniyetine hkim I mensuplar byk biri larn aldlar ve hatta > lumlar iinde itlin men bulamyorlard i dnemde mazlum i leti kucak at. Buran Kemal Reis I Mslmanlar, gemiMsI manii lkesine getiri ve hem de Yahudiler,! Osmanl Devleti, i tr? Bu sorunun < bulabiliriz. Zimmeti Mkpaa-z8de,Trt,|| fendi, nr. 2162, vrt. 1 201-210; Ylmaz, Bel}*| Rza Seyfl, Kemal ve Ba*)l S OSMANLI leden sat, Zira Osli Osmanl (oralardan i gc ve to evvel, 5-1491 k Osmanhtkal-n cfara-:TAnk t kesti-er, Av-di. kyardm |?(d-Kral-| dt. ISrnata i Sultn taini ferinden

BLNMEYEN OSMANLI 129 11 si. IS5-b,c. Katolik olmakla lmek arasnda tercihde bulunmalar iin emirler kardlar. Osmanl Devleti'nin bunlara da kucak atklarn ok iyi biliyoruz. Osmanl Devleti, btn skntlarna ramen, 1510 ylndaki son seferlerine kadar, Endls hadisesi sebebiyle, Kemal Reis Komutasndaki donanmasyla spanyollara kar 23 defa saldr dzenlediler. Ancak, hem yerli Mslman devletlerin destek yerine kstek olmalar ve hem de Memlkllerle olan sava sebebiyle tam netice alamadlar68. 69. II. Byezid dneminde, spanya ve Portekiz'deki Katolik devletler tarafndan katliama ve srgne maruz braklan Yahudilerin Osmanl topraklarna yerlemeleri nasl olmutur? Ecdadmzn "er'-i erif dedii slm hukukuna gre, Mslmanlarla sulh yapan ve slm Devleti'nin hkimiyetini kabul eden gayr-i mslimlere "zimmr ad verilir. Renk, dil ve rk fark gzetilmeksizin hepsine ayn ekilde ve "er'-i erif" ne diyorsa yle muamele yaplr. Yahudiler de bu hkmlere tabi idi. Bilindii gibi, XV. asrda Avrupa'da klelik, insanlar arasnda ayrm ve nihayet bunlarn neticesi olarak engizisyon mahkemelerinin zlim kararlar knla gidiyordu. Avrupallar, kendi aralarnda kanl atmalara girdikleri gibi, Hristiyan olmayan milletlere kar da tam bir sava ilan etmilerdi. Katoliklerin Protestanlara ve Protestanlarn Katoliklere hayat hakk tanmad Hristiyan Avrupa'da elbette ki Yahudilere de hayat hakk tanmayacaklar idi. Nitekim tanmadlar da. slm tarihilerinin Endls ve Avrupallarn da spanya dedikleri yarm adada Endls Emevilerinin kurduklar slm Medeniyeti sayesinde tam bir hrriyet iinde ve emn altnda yaayan dier din mensuplar arasnda Yahudiler de vard. Yahudiler de zimm saylyor ve slm lkesi olan Endls'te huzur iinde yayorlard. Ne zaman ki, Endls'te bulunan Mslman devlet 1492 tarihinde ykld ve yerine tamamen Roma zihniyetine hkim Hristiyan kuvvetler hkim oldu; o zaman Hristiyanlk dndaki din mensuplar byk bir zulme maruz kalmaya baladlar. Yahudiler de bu zulmden paylarn aldlar ve hatta vatanlar olan spanya'dan srlmeye balandlar. Maalesef toplumlar iinde itibarlar zayf olan Yahudiler, kendilerine yeni bir yurt aramalarna ramen bulamyorlard. Herkes bunlara srtlarn dnyordu. Yahudi olsalar da aslnda o dnemde mazlum durumuna den Yahudilere bir Mslman devlet olan Osmanl Devleti kucak at. Bunu yapan da II. Byezid idi. Kemal Reis komutasndaki Osmanl donanmas, katliama maruz kalan Yahudi ve Mslmanlar, gemilerle tayarak daha emin blgelere ve zellikle de Yahudileri Osmanl lkesine getiriyorlard. nk Grnata 1492 ylnda dnce, hem Mslmanlar ve hem de Yahudiler, byk zulmlere maruz kalmlard. Osmanl Devleti, Yahudilere neden ve hangi er' hkme dayanarak kucak amtr? Bu sorunun cevabn, slm hukukundaki zimmet andlamas ile ilgili hkmlerde bulabiliriz. Zimmet akdi, slm halifesi veya naibi, ehl-i kitb kabul edilen Yahudi veya 68 kpaa-zde, Tarih, sh. 250-251; Solakzde, sh. 364-384; li, Knh'lAhbr, Sleymaniye ktp. Es'ad E-fendi, nr. 2162, vrk. 199/a vd.; Kantemir, c. I, sh. 178-179; Efdaleddin, "Bir Veslka- Mellim", TOEM , nr. 4, sh. 201-210; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 390-392; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 197-206; Ali Rza Seyfi, Kemal ve Baba Oru, stanbul 1325. >.- 130 BLNMEYEN OSMANLI BIUNM Hristiyanlar!, slm lkesi vatanda olmalarn, belli artlar ve mkellefiyetler karlnda kabul edebilmesi demektir. Bunun ayrntlarna girmiyoruz. te bu er' hkme dayanan Osmanl Padiahlarndan II. Byezid, 1492 senesi ilk baharnda spanya'dan tardedilen Yahudileri, zimmet akdinin hkmlerine uymak artyla Osmanl lkesinin belirli yerlerine ve zellikle de u anda

Yunanistan'da bulunan Selanik, Edirne, Ariboz'a bal Livdiye ve Trhala evresine yerletirmiti. 925/1519 tarihinde ve Yavuz Sultn Selim'in emirleriyle tahrir olunan Edirne Tapu Tahrir Defteri bunu aka gstermektedir. Bu defterin 40. sayfasnda "CenuTat-i spanya" bal altnda spanya'dan srgn edildikten sonra Edirne'ye yerletirilen Yahudi aile reislerinin adlar yazlmaktadr. Bu belgede yer alan aile reisi Yahudilerin says 40 ksurdur. Yani 40 ksur aile bu blgeye yerletirilmitir. Bilindii gibi, Cumhuriyet Dneminde ve zellikle resm mahfillerde, Osmanl Dev-leti'nin insan haklarna ri'yet etmedii ve insanlarn canlarnn Padiahn iki duda arasnda olduu anlatla ve yazla gelmitir. Halbuki 18 Mays 1993 tarihinde Dileri Bakanlmzn ald bir karar yetmi seksen yldr anlatlanlar yalanlar mahiyettedir. Hepimiz biliyoruz ki, Trkiye Avrupa Konseyi yesidir. Avrupa Konseyi 1993'de yeni bir nsan Haklan Binas ina ettirmitir. Her lkeden insan haklar konusunda bide vesika saylacak dokmanlar istenmitir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti de, en ok tenkit ettii Osmanl Dnemine ait ve XV. yzylda spanya'dan atlan Yahudilerin Osmanl topraklarna zimm olarak kabulne dair belgeyi, ite bu insan haklar binasnda tehir edilmek zere hazrlatp gndermitir. Yavuz Dneminde ve 927/1520 tarihinde u anda Yunanistan snrlar ierisinde bulunan Ariboz Sancana bal Livdiye Kazasnn Kanunnmesi hazrlanmtr. Bu Kanunnmede yer alan u hkm, Yahudilerin zimmet akdiyle nasl Osmanl lkesine alndklarn aka ortaya koymaktadr: "Madde 57- Ve Marib'den gelen Yahudiler, harc ve yirmi beer ake ispene verrler." Marib'den kast Endls yani spanya'dr. Bilindii gibi, Yahudiler de dier gayr-i mslimler gibi, gelirlerine gre oran tesbit edilen harc- mukseme ve maktu' olarak verilen harc- muvazzaf yani maddedeki tabiriyle ispene vermekle mkellef tutulmulardr69. 70. Erdebil eyhleri'nin torunu bulunan eyh Cneyd, olu eyh Haydar ve bunlarn halifelerinden olan ah Kulu isyanlarn nasl aklarsnz? Bunlarn evld Resul olduklar da iddia edilmektedir. Halbuki ilk A-lev isyann kartan ve Anadolu'yu iiletirmeye alanlarn bunlar olduklar sylenmektedir. ah smail fitnesi nasl balamtr? Erdebil, eskiden Azerbaycan beldelerinden olan Tiflis, Baku ve iraz arasnda mhim bir ticret merkezi olduu gibi, bir zamanlar btn ran'a hkim olan P Safev sllesinin de taht merkezidir. Safiyyddin'in yerine olu eyh Sadreddin Musa Erdebl; onun yerine de olu Hce Al'addin Ali Erdebl (833/1429); onun yerine 69 Kantemir, c. I, sh. 178-179; Efdaleddin, "Bir vesika- mellim", sh. 201-210; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. III, sh. 393; c. VI. sh. 637 vd.; Tabular Yklyor I-II, stanbul 1996-97, c. II, sh. 118- 133; Zeydan, Abdulkerim, Ahkm'z- Zimmiyyn Ve'l-Mste'menin, Badat 1963, sh. 22 vd. ........ . , ,. unvanlar* ve Tur S OSMANLI ikarlIsmesi ilk rak ar-tataan ItoprakIjflmek re BLNMEYEN OSMANLI 131 de eyh ah diye bilinen olu brahim Erdebl (851/1447) mridlik makamna gemitir. fa'nn siys leti olana kadar, bu aile, Erdebil'de ehl-i ma'rifetin mercii ve melcei olmutur. te eyh Safiyyddin'in torununun torunu ve 5. eyhi olan eyh Cneyd (14471460), ii mezhebine geerek bu mbarek neslin itibarn siysete alet etmeye balamtr. 1448 ylnda Erdebil'de isyan eden eyh Cneyd, Anadolu'ya srld. Sultn II. Murad'a kadar geldii ve ondan baz siyasi taleplerde bulunduunu, Vezir Halil Paa'nn "Bir tahtta iki padiah smaz" cevab zerine kendisine ve

dervilerine hediyeler verildikten sonra, yine siyasi mitlerle Karaman'a sndn, olaylara ahit olan kpaa-zde anlatmaktadr. Burada eyh Abdllatif ile sahabelerle ilgili tartma yapmlar, eyh Cneyd'in sapk fikirleri ortaya kp mridlerinin de namaz ve oru bilmez tavrlar anlalnca, oradan da kaar gibi ayrld. Tamamen Snn olan Uzun Hasan'n kz kardei Hatice Beim ile evlenmiti. Bu hanmdan olu eyh Haydar dnyaya geldi. 1460 ylnda katledildiinde, olu Haydar onun yerine eyhlik makamna geti. Days Uzun Hasan, ii olduunu bile bile, srf ii olan Karakoyunlulara kar siyasi rekabet yznden ona destek veriyordu. Erdebil'e uramadan vekletle hem tarikat yrtyor ve hem de siysetten bir trl uzak durmuyordu. 1477 ylnda Uzun Hasan'n kz Hlime Alemah Beim ile evlendi ve olu smail dnyaya geldi. 1488 ylnda kard kargaalar sebebiyle, o da ldrlnce, olu smail hem eyh ve hem de ah olma sevdasna dt. eyhlik ad altnda ve neslinin itibarn kullanarak, Anadolu Trkmenlerini evresinde topluyor, bir ksmn Erdebil'e gndererek iiletiriyor ve sonra da bunlar siyasi emellerine hizmet ettirmeye alyordu. Akkoyunlular bu yzden onlar takibe balad. Akkoyunlulara isyan eden eyh smail, 1502 tarihinde onlar Tebriz'den kovarak ah oldu. Annesi Hlime Beim Snnlikte diretince annesini katlettirdii nakledilmektedir. Artk ran Safev Devleti diye anlan ii bir devlet haline gelmiti. Trkistan Hkn aybak Hn' da malp edince, asker ve siyasi adan Osmanl Devleti'nden sonra ikinci g haline geldi. Hedefi Osmanl devleti idi. II. Byezid'in za'fndan da istifade etti. Hedefini iyi tesbit etmiti. nce Anadolu'dan toplad ve Erdebil'e gndererek ii-letirdii Trkmen genlerini, Erdebil Sofileri ve halifeler ad altnda Anadolu'ya fikr propaganda iin gnderdi. Bunlardan Antalyal bir Trkmen olan ve Osmanl ordusunda sipahi olarak grev ifa eden ah Kulu isimli ahs, ah smail'in daveti zerine Erdebil'e arld ve yksek seviyede bir ii Molla yani halife olarak yetitirildi. Gizlice Anadolu'ya gelen ah Kulu, evresine ok sayda gebe Trkmenleri toplayarak fesada balad. Vezir-i A'zam Ali Paa, Kayseri ve Sivas arasnda yer alan Gkay mevkiinde zerine yrd ve Temmuz 1511'de ah Kulu ve mritlerini imha etti. Ancak kendisi de ehid oldu. Bu ahsa, Osmanl kaynaklarnda eytan Kulu veya Kzlba Reisi gibi unvanlar verilmektedir. Kzlba denmesinin sebebi, ah smail'in mritleri olan Yrk ve Trkmenlerin balarna krmz serpu takmalarndandr. Osmanl Trkleri ise, batan beri beyaz renkli balk giymekteydiler. Maalesef olan bitenlere kar beklenen tepkiyi gsteremeyen Sultn Byezid, Anadolu'nun iilemesi tehlikesini bir trl durduramyordu. darecilerin yaptklar hatalarn 132 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI cezasn, hem i' Trkmenler ve hem de Snn Trkler gryordu. te Yavuz Sultn Selim bu tehlikeyi grd ve saltanata bir an nce gelerek bu meseleyi hal etmeyi birinci hedef olarak seti. te ah smail fitnesinin balang ekli, Erdebil'deki eyh Safiyyddin neslinin eyhlik'den ahla geii ve de Anadolu'da Alev veya Kzlba adyla yeni bir ii Kolunun ortaya knn hikyesi ksaca budur70. 71. Molla Ltfi kimdir? Osmanl limlerinin akla nem verdii iin bu -limi zndklkla sulayarak idama mahkm ettirdikleri doru mudur? Molla Ltfi, Deli Ltfi ve Sar Ltfi diye de bilinen, Tokat'tan stanbul'a gelerek, Molla Hsrev ve Sinan Paa (Sinnddin Yusuf, Hoca Paa diye bilinir) gibi mehur Osmanl limlerinden ders alan bir limdir. Ancak Osmanl tarihinde mlhidlik ve zndklk ile sulanarak idam edilen ilk lim olarak da tarihe gemitir. Ftih Sultn Mehmed'in zel ktphanesinde hfz- ktb olarak grev yapan Molla Ltfi, burada bulunan nadir eserleri inceleme frsatn yakalamtr. Hoca Paa ile birlikte Seferihisar'a giden Molla Ltfi'nin dnnde ilmiye mertebelerinin en ykseklerinden olan sahn mderrisliine kadar ykseldiini gryoruz. Kabiliyeti ve dnemin ilimlerine vkf oluu noktasnda ittifak vardr; ancak Ftih Sultn Mehmed'e "Sahn medreselerinde her ilmi okutabilirim" diyecek kadar da meslektalarn kmseyen ve gururlu olan bir yapya sahiptir. Herkesin

ortasnda yapt kaba akalardan dolay, "hocalar arasnda Deli Ltfi demekle ma'rf" bir laubali olarak kt bir hrete kavumutu. Molla Ltfi'nin tacizleri neticesinde, Sahn Mderrislerinden Molla Arap ve Molla zr diye bilinen Ksm- Germiyn ile Hatip-zde Molla Muhyiddin Mehmed aleyhine getiler. Bunlara fevkalade tarafsz ve insafl limler olarak bilinen Molla Ahaveyn ve eyhlislm Efdal-zde de katld. Molla Ltfi'nin lsz hareketleri, ulemdan bir grubun II. Byezid'e kadar karak, "katlini gerektiren sz ve fiilleri mahede ettiklerini" ikyet edecek kadar ileri gitmelerine sebep oldu. Molla Ltfi gibi bir limden bunlar beklemeyen Padiah, meseleyi Divan- Hmyn'a sevk etti. Bahsedilen sulamalarla mezkr limlerin huzurunda yarglanan Molla Ltfi, hidyet yolundan kt hususundaki btn iddialar reddetmesine ramen, ahitlerin aleyhteki beynlar zerine idama mahkm edildi. En byk iddi-a, Molla Ltfi'nin namaz iin "bir kuru kyam ve eilmedir; andan fayda yoktur" tarznda bir ifade kullanm olmasyd. Molla Ahaveyn ve Efdal-zde balangta verilen bu hkm kabul etmemelerine ramen, sonradan ikna edilmiler ve idam konusunda ulemann icma' meydana gelince, II. Byezid de karar tasdik etmitir. Kesinleen hkm, 25 Reb'lhir 899/2 ubat 1494 Pazar gn At Meydannda infaz olunmutur. Verilen bu idam karar, ksmen de olsa, kamu oyunda tepkiler dourmutur. Halkn bir kesimi, bu byk limin zulme maruz kaldna inanmtr. Ancak bu karar, Osmanl ulemsnn akla kar Ltfi'yi idam etmek k Paa'nn kardei Atn da, ahlk zaaflar bs yapan bir ahs olar.: devrinin limleri ve' sulamalarn rutt ki, drst bir lim c. konuyla alakal eser. Peygamberlii inkr edK^fe evvel de darb ve haplsflp*-zoflarn szlerine ttNMfJ lete gtrd" anla Ksaca, Molla Ltflj nu bu cezaya mahkmj dman olarak adan da zayf birisi 0 70 kpaa-zde, Tarih, sh. 264-269; Solakzde, sh. 315-342; li, Knh'lAhbr, Sleymaniye ktp. Es'ad E-fendi, nr. 2162, vrk. 204/a vd.; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 408 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 225-231; Ayn, Hac Bayram- Veli, 63-64; smail Hakk, Silsile-i Tarki Celvet, vrk. 51/a-54/b; Hseyin Vassf, Sefine-i Evliya, c. II, sh. 253-254. 72. Yavuz Sultn! devlet nrlar hakku) Karakterinin! nen Sultn! bu tahtta otu Alddevle'nln I parlak olduunu| Anadolu'm manda dedesi ( Sancakbeyi olan! yapt mu kezin ika; davranan i sona ermemljft deAhmedilM Yavuz'a I ehzade / "Ocak, 2 siye olunur); H Saray Muml* Osmanl T Bir Not, TD, K ANLI BLNMEYEN OSMANLI 133 i Sultn (I birinci | eslinin iKoluulemsnn akla kar kmas ve ak bir zulm olarak deerlendirmek de, en az Molla Ltfi'yi idam etmek kadar yanl bir harekettir. Zira Molla Ltfi, bizzat Hocas olan Sinan Paa'nn kardei Ahmed Paa tarafndan II. Byezid'e gnderilen ikyet mektuplarnda, ahlk zaaflar bulunan ve Ftih'in Ktphanesinde hfz- ktb iken yolsuzluklar yapan bir ahs olarak tavsif edilmektedir. Laubali ve kibirli olduu da kesindir. Hem devrinin limleri ve hem de asrmzdaki aratrmalar, isnd edilen zndklk ve mlhidlik sulamalarn rtecek bilgileri ortaya koymulardr. Bununla birlikte unutulmamaldr ki, drst bir lim olan ve Molla Ahaveyn diye bilinen Molla Muhyiddin bin Mehmed'in konuyla alakal eserinde, Molla Ltfi'nin fazilet ve maharetleri kabul edilmekle beraber, Peygamberlii inkr edici sz ve fiillerinden bahsedilmekte; yapt yolsuzluklarla daha evvel de darb ve hapis cezasna arptrld gndeme getirilmekte ve neticede "filozoflarn szlerine itibar ederek hem dalalete gittii ve hem de insanlar dalalete gtrd" anlatlmaktadr. Ksaca, Molla Ltfi gibi bir limi idama mahkm etmek ne kadar doru deilse, onu bu cezaya mahkm eden Efdal-zde ve Molla Ahaveyn gibi limleri de akl ve

ilim dman olarak grmek de o kadar doru deildir. Molla Ltfi'nin sra d ve ahlak adan da zayf birisi olduu ou kaynaklarca kabul edilmektedir71. IX- YAVUZ SULTN SELM DEVR 72. Yavuz Sultn Selim'i ksaca bize tantabilir misiniz? Ailesi, en nemli devlet adamlar ve Osmanl Devleti'nin onun zamannda ulat snrlar hakknda ksa bilgiler verebilir misiniz? Karakterinin sertliinden dolay "Yavuz" ve ehzadeliinden beri "Selim ah" denen Sultn Selim, 7 Safer 918/Nisan 1512'de Osmanl padiah olmu ve 8 sene, 9 ay bu tahtta oturduktan sonra 8 evval 926/ 21 Eyll 1520'de vefat etmitir: Zulkadirolu Alddevle'nin kz Aye Htun'un olu olan Yavuz, ehzadeliinden beri, istikbalinin parlak olduunu gsteren bir hayat izgisi takip etmiti. Anadolu'nun Safev devletinin igali tehlikesine kar, babasnn ihmali ve ayn zamanda dedesi olan Alddevle'nin aczi karsnda ahlanan ve o dnemde Trabzon Sancakbeyi olan Yavuz, ia'ya kar Anadolu'yu mdfaa hareketine giriti. Grclerle yapt muharebeler sonucunda halkn nazarnda manevi destek kazanan Yavuz, merkezin ikazlarna ramen 'a ile olan mcadelesine devam etti ve bu mevzuda ihmalkr davranan babas II. Bayezid'i tahttan indirerek yerine kendisi oturdu. Ancak mcdele sona ermemiti. ran meselesini halletmek iin Amasya Sancakbeyi ve aabeyi ehzade Ahmed ile Manisa Sancakbeyi olan ehzade Korkut ile anlamas icab ediyordu. Yavuz'a kar ah smail'den yardm isteyen ve kuvvetli bir ordu ile isyana kalkan ehzade Ahmed, 1513'de Bursa Yeniehir'de maslub edildi ve bay= devlete isyan 71 Ocak, Zndklar ve Mlhldler, sh. 205-227 (Bu konuda doyurucu bilgi verilmektedir; merakllara iddetle tavsiye olunur); Molla Ahaveyn, Risale, Sleymaniye Ktphanesi, brahim Efendi Bl. nr. 859, vrk. 20/a-25/a; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 6345; E. 8101; E. 10160/80; Takprl-zde, akayk, sh. 296-298; Advar, A. Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970, sh. 53; Ernsal, smail, Ftih Devri Ktphaneleri ve Molla Ltfi Hakknda Bir Not, TD, 33 (1982), sh. 57-78. : 134 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM*', suunun had cezas olarak idam olundu. Bu hadiseden 38 gn nce de, nceleri Yavuz'la anlat ve kendisine Teke=Antalya, Hamd = sparta ve Midilli sancaklar verildii halde sonradan isyan eden dier aabeyi Korkut da ayn akbete uramt. Mevcut manileri bertaraf eden Yavuz, ittihd- slm'n mhim mani'i olan Safev Devleti'ni ve onun sins reisi ah smail'i halletmek zere madd ve manev hazrlklara balad. bn-i Kemal gibi allmelerden bu fitnenin defi iin fetva alan Yavuz, 920/1514'de aldran zaferini kazand ve arkn kaplarn Osmanl Devleti'ne at. Kemah, Bayburt, Erzincan ve Ki Osmanl Devleti'ne 921/1515'de ilhak edildi. Bunu, ayn yl aldran zaferinden dnerken zerine gidilen Zulkadiroullarnn Osmanl Devleti'ne ilhak ta'kip etti. Btn bu gayretlere ramen, dou ve gneydou blgeleri i'a tehlikesinden kurtulamamt. te bu ii, byk lim dris-i Bitlisi ve Bykl Mehmed Paa stlendi. Bunlarn samimi gayretleri sonucu, 1516 ve ta'kip eden yllarda, bata 26 airet olmak zere, mhim Krt ve Trkmen beylikleri, istimlet ile yani kendi arzu ve istekleri ile Osmanl Devleti'ne iltihk eylediler. Bylece Dou Anadolu top yekn Osmanl Devleti'nin snrlar iinde kald. Herhangi bir harb olmadan Dou Anadolu'nun Osmanl Devleti'ne iltihk ve ah smail'in malbiyeti Memlklleri ve Sultnlar Kansu Gavri'yi rahatsz etmiti. Bu durumu hisseden ve Memlkllere slm birliini bozdurmak istemeyen Yavuz, Memlkllerin zerine yrd ve 922/1516 ylnda Mercidabk'da Kansu Gavri karsnda byk bir zafer kazand. Bu zafer, Malatya, Divrii, Darende, Besni, Gerger, Khta, Birecik ve Anteb'in de yeniden ve salam bir ekilde fethine yol at. Ayn yl (922), Haleb ileri gelenleri, erkn- devleti ve ulems ile Yavuz'a itaat ve teslimiyet mektubu gnderdiler. Bylece Haleb, Antakya, Hama ve Humus kaleleri de Osmanl Devleti'ne ilhak olundu ve eylet haline getirildikten sonra Haleb Beylerbeyliine Karaca Ahmed Paa getirildi.

Daha sonra ise, Dr-s-Selm am'a girildi ve birok Arab eyhi kendi arzular ile Osmanl Devleti'ne iltihk eyledi. 922/1516'da Kansu'nun yerine geen Tomanbay'a bir nme gnderen ve Msr'a yryeceini belirten Yavuz Sultn Selim, Safed, Nablus, Kuds, Acln, Gazze ve ksaca Suriye ve Filistin'i de yol zerinde feth eyledi. 923'de Kahire ve Msr', Ridniye harbini zaferle kazanarak Osmanl topraklarna ilhak eden Yavuz, bylece arkta tam bir ittihd- slm kahraman oldu. Bylece Anadolu, Karaman, Rm ve Rumeli eyletlerine ilveten Osmanl Devleti'ne Diyarbekir, Haleb, Msr, am ve Zlkadriye Eyletini de ilve etmi oldu. Son Abbas halifesi III. Mtevekkil Alellh'dan Ayasofya'da yaplan bir din merasimle halifelik unvann da kazanan Yavuz, Mekke erifi Ebul-Berekt'n olu erif Ebu Nmey vastasyla Mekke'nin anahtarlarn kendisine gndermesiyle de hdim'l-Haremeyn vasfn elde etmiti. Douda ittihd- slm tahakkuk ettiren Sultn Selim, Batdaki slm dmanlarna da dersini vermek zere 2 a'ban 926/1520'de sefere kt; ancak 8 evval 926'da yakaland bir hastalkla manevi ehid oldu. Netice olarak eylet says drt olan Osmanl Devleti'ni, 8 sene gibi ksa bir zamanda iki katna kard. Son zamanlarna doru te'sis edilen Cezayir Eyleti de hesaba katlrsa, Osmanl Devleti'ne, bu dnemde be eylet daha ilave edilmi oldu. Safevilerden de Erbil, Kerkk ve Musul alnm ve Badat Eyleti'nin temelleri atlmtr. m Merkez te-Mara, Malatya . kerlii nvamy. kazaskerlie me-sidir. Suriye ve' ker de divan- i" ah Efendi ge1 muamelt Ana Yavuz dne-sek-zde Ahmed I damlar arasnda M'eyyed-zdeJ ZEVCELER: 1 nesi. 2- Aye OCUKLARI: I Korkut, Gevher h 73. Yavu* I ru mudur? Osmanl f kukunu tatbike Ham yani so1 lar, kadnlar, ( btn korr maneviyt ] diyen bir g renmek Daha I ahlk I ne geen 'alatrt d ldri lu'ya ( miyeti "ltJ ter, sh, 94J Ahmed U Uzur Tarih, S 434,29i; S 34; H "Yavuz S OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 135 fi Yanaklar rSafev ifara fi Yavuz, Kejftau, ^l, Devin i'a klykl ylarMerkez tekilatndaki en nemli deiiklik, Yavuz Sultn Selim'in ark Anadolu ile Mara, Malatya ve havalisini fethetmesi zerine, 922/1516'da Arap ve Acem Kazaskerlii unvanyla Divan'a dhil olmayan bir kazaskerliin ihdas edilip Diyarbakr'n bu kazaskerlie merkez olmas ve bu hizmete de mehur tarihi dris-i Bitlis'nin getirilmesidir. Suriye ve Msr da Osmanl Devleti'ne tamamen ilhak edilince, bu nc kazasker de divan- hmyn hey'etine dhil edilmi ve bu hizmete Fenar-zde Mehmed ah Efendi getirilmitir. Daha sonra Pr Paa zamannda bu makam kaldrlm ve muamelt Anadolu Kazaskerlii'ne devredilmitir. Yavuz dnemindeki devlet adamlar arasnda Sadrazam Koca Mustafa Paa, Her-sekzde Ahmed Paa, Pr Mehmed Paa ve nianc Tc-zde Ca'fer elebi; ilim adamlar arasnda eyhlislm Zenbilli Ali Efendi, eyhlislm Kemal Paa-zde, M'eyyed-zde Abdurrahman Efendi ve Kara Muhyiddin Efendi zikredilebilir. ZEVCELER: 1- Aye Htn; Mengli Giray I'in kz ve Beyhan ile ah Sultn'n annesi. 2- Aye Hafsa Htn; Kanun, Hatice, Fatma ve Hafsa Sultnlarn annesi. OCUKLARI: Kanun Sultn Sleyman Hn, ehzade Orhan, ehzade Musa, ehzade Korkut, Gevher Hn, Hatice, Beyhan, Hafsa, Fatma ve Devlet-ah Sultn72. 73. Yavuz Sultn Selim'in Alev katliam yapt sylenmektedir. Bu doru mudur? Osmanl Padiahlar Mslmandrlar ve kendi idare ettikleri devlette de slm Hukukunu tatbik etmilerdir. slm Hukukunda ise, kfirlerle yaplan savalarda

dahi katliam yani soykrm yapmak haramdr. Zira Hz. Peygamber, sava halinde dahi, ocuklar, kadnlar, din adamlar ve yallar gibi yedi grup insan katletmenin caiz olmadn btn komutanlarna talimat olarak vermitir. M'ey yed min indillah denecek kadar maneviyt yksek olan Yavuz'un dinin yasaklad katliam ve hem de Mslmanm diyen bir gruba kar yapm olmas mmkn deildir. Ancak tarih olaylar doru olarak renmek arttr. yle ki; Daha nce de akladmz gibi, Erdebil eyhlerinden eyh Cneyd eyhliine ahlk katmak istemi ve ancak muvaffak olamayarak 1460 ylnda kati edilmitir. Yerine geen olu eyh Haydar da ayn gayeyi devam ettirmi ve Anadolu'yu 'alatrmak metodunu kullanarak ahln pekitirmek istemitir. Kucaklarnda byd Akkoyunlu Devletine de hyanet edince, Yakub Bey tarafndan 1488 ylnda o da ldrlmtr. Yerine geen ah smail ise, Erdebil Sofular veya Halifelerini Anadolu'ya gndererek, hem Anadolu'yu 'alatrmay ve hem de bylece Anadolu'yu hkimiyeti altna almay hayatnn gayesi edinmitir. Nitekim temkinli davranmayan 72 Ltfi Paa, Tevrh-i l-I Osman, sh. 204 vd.; Kemal Paa-zde (bn-i Kemal), Tevrlh-i l-i Osman, X. Defter, sh. 9-13; Solakzde, 350-431; li, Knh'lAhbr, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 232/a-293/a; Ahmed Uur neri, sh. 1049 vd., Kantemir, c. I, sh. 189-211; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 1-86; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 244-306; Osmanl Devletl'nin Merkez ve Bahriye Tekilt, sh. 229; Anonim Tarih, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2362, vrk,115/b-119/a; Altunda, inasi, "Selim I", A, c. X, sh. 423-434, 295; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 7351, 2629, 3079; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 29-34; Harem'den Mektuplar, sh. 44-47, 97-99; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 149-154; Karal, Enver Ziya, "Yavuz Sultn Selim'in olu ehzade Sleyman'a Manisa Sancan dare Etmesi in Gnderdii Siysetnme", Belleten, c. VI, say 21-22(1942), sh. 37-44. . -..',-.. . .. . . 136 BLNMEYEN OSMANLI Rll NMFYFt, Akkoyunlu Devleti, torunlar olan ah smail tarafndan ortadan kaldrlmtr. Akkoyunlu Devletini ortadan kaldran ve hem eyhlii ve hem de ahlyla Anadolu zerine yryen ah smail, halifeleri vastasyla Anadolu'yu tam bir anariye srklemekte maalesef muvaffak olmutur. 1507 ylnda zerine yrd Alddevle Bey'in malubiyeti zerine Elbistan, Harput ve Diyarbekir'i yakm ve ykmtr. Bu arada Erdebil Sofular da Anadolu'da anari karmaya balamlardr. ah smail'in taraftarlar olan askerler, krmz uhadan talar giydiklerinden dolay onun taraftar olan herkese Srhser yani Kzlba denmitir. ah smail'in halifelerinden olan Rumiyeli Nur Ali Halife bakanlndaki Erdebil sofu ve mritleri, Tokat'a saldrmlar ve yzlerce insan kltan geirmilerdir. Maalesef ehzade Ahmed zerlerine ordu gndermise de muvaffak olamamtr. Bu arada Antalyal Hasan Halife ve olu ahkulu veya Osmanl tarihilerinin ifadesiyle eytan Kulu (ahkulu Baba Tekeli veya Karabykolu da denmektedir) eliyle Anadolu'daki Alevileri Osmanl Devleti aleyhinde tekiltlandrmaya balamtr. Antalya'dan Manisa'ya dnen ehzade Korkut'un hazinesini vuran ahkulu, bununla da yetinmeyerek Antalya'y basm, ba kd ile birlikte ok sayda insan katletmitir. Bundan sonra srasyla Kzlcakaya, stanos, Elmal, Burdur ve Keiborlu kasabalarn yakp ykan ahkulu Ktahya'ya kadar gelmitir. Anadolu beylerbeyisi Karagz Ahmed Paa da ldrlenler arasndadr. Amasya'da bir araya gelen 20 bin Erdebil Sofular evreye dehet samaya balamlardr. Bunlarn yapt katliamla Erzurum ve Erzincan 20-30 yl harabe olarak kalmtr. ubukova'da 1511 ylnda ahkulu'nun bir okla ldrlmesinden sonra da i'lerin Anadolu'daki tahribatlar devam etmitir. Bunlarn Mslmanlar nasl krp geirdiklerini, Diyarbekir ve evresindeki Krt beylerinin mektuplarndan da anlyoruz. u cmleler bunlardan sadece biridir: "Bu muhlis ve size itaat eden bendelere yardm edesiniz. Bizim beldelerimiz Kzlba diyarna yakndr, komudur ve hatta karktr. Nice yllar bu mlhidler, bizim evlerimizi ykmlar ve bizimle savamlardr. Sadece slm Sultn'na muhabbet zere olduumuz iin, bu inanc saf insanlar o zlimlerin

zulmlerinden kurtarmay merhametinizden bekliyoruz. Sizin inayetleriniz olmazsa, biz kendi bamza mstakil olarak bunlara kar kamayz" te 918/1512 ylnda Anadolu'yu i'a tehlikesinden kurtarmak zere Padiah olan Yavuz, ah smail'in zerine gitmeden evvel, yukardan beri vesikalar nda anlattmz olaylar biliyordu ve Anadolu'daki ii Trkmenlerin binlerce insan katlettiklerinin de farkndayd. Bu yaraya parmak basmak iin, meseleyi mzkere etmek gayesiyle bir Divan toplants yapm ve bata bn-i Kemal olmak zere byk limlerin de katld bu toplantda Kzlbalarla ilgili neler yaplmasn kararlatrmtr. bn-i Kemal gibi bir limden de gerekli fetvay aldktan sonra, Anadolu'yu kasp kavuran ve Kzlba ad altnda her yerde Osmanl Devleti'ne kar kyam eden bu insanlarn tefti ve tahkik olunarak, uslanmayanlarnn kati edilmelerini ve uslanmas muhtemel olanlarnn ise haps edilmelerini emr etmitir. Bunlarn saylar baz tarihilere gre yaklak 40.000 kiidir ve bunlardan ne kadarnn ldrld de kesin belli deildir. Ancak bu isyanc gruplarn bastrlmamas halinde, ah smail'in zerine gitmenin tamamen yararsz olduu da gn gibi ortadadr. Olay inceleyen Uzunarl, Kzlbalarn ne kadar insan ldrdne dair binleri bulan rakamlar verdikten sonra, Yavuz'un baka aresi yoktu demektedir. unu da belirtmeliyiz ki, Osmanl Devleti, herkesi zorla Snn yapmak iin zorla-mamtr. Ancak din inanlar kullanlarak devletin arkadan vurulmas tehlikesi karsnda t. ve zt 74. Yivi bul Blll dinini tecdidi met e siyset sadrazam mceddidlerfj Hicri t) ln band d Ahmed l Melik^J Devle1*! bandk! I Osun yari Allah k birincisi, I iyi devleti IANLI BLNMEYEN OSMANLI 137 da tedbirler almtr. Hem iiler ve hem de Snnler iin, idarecilerinin yaptklar hata ve zulmleri tamim etmek ok yanltr73. polis74. Yavuz'un mceddid olduu sylenmektedir. Mceddid ne demektir ve bu iddia doru mudur? Bilindii gibi, Hz. Peygamber, "phesiz ki, Allah, her yz yln banda kendi dinini tecdid edecek birisini gnderir" buyurmaktadr. slm limleri, slama hizmet edecek olan bu mceddidlerin maneviyt alannda ve ilim sahasnda olduu kadar, siyset alannda da olabileceini ifade etmektedirler. safnme mellifi ve Kanuni'nin sadrazam olan Ltfi Paa'nn naklettiine gre, slm limleri siyset alanndaki mceddidleri yle sralamaktadrlar: Hicr tarih esas alnmak zere, II. Yzyln banda mer bin Abdlaziz; III. Yzyln banda Abbas Halifesi Mu'tasm; IV. Yzyln banda Abbas Halifesi Kadir billah Ahmed bin Emir shak; V. yzyln banda Seluklu Sultn Sultn Muhammed bin Melikah; VI. Yzyln banda lhanl Sultn Gazan Hn; VII. Yzyln banda Osmanl Devleti'ni kuran Osman Gazi; VIII. Yzyln banda elebi Mehmed ve IX. Yzyln bandaki mceddid ise Yavuz Sultn Selimdir. Osmanl tarihileri, Osmanl padiahlarndan iki kiinin m'eyyed min indillah yani Allah katndan teyid edilmi Padiahlar olduklarn ifade etmektedirler. Bunlardan birincisi, stanbul'u fethederek Hz. Peygamber'in vgsne mazhar olan Ftih'tir. kincisi ise, Yavuz Sultn Selim'dir. Baz mana adamlar, Yavuz'un Hz. Ali tarafndan mj-delendiini dahi ifade etmektedirler. Hz. Ali'ye ait bir kasidede "Mutlaka - Osman'dan Selim isimli birisi, Rum, Acem ve Arab memleketlerine hkim olacaktr" ifadesinin getii nakl olunmaktadr. Hatta bni Kemal dahi, Msr'n Yavuz tarafndan fethedileceini, baz yetlere dayanarak karmtr ve bu konuda hususi bir Risalesi vardr.

Yavuz'a mceddidlik vasfn kazandran, onun mslmanlara yapt iki hizmettir: Birincisi, babalar Byezid-i Veli'nin yaratlndaki tevazudan yararlanarak Anadolu'yu hkimiyeti altna almak isteyen ah smail liderliindeki i'a seline kar, ciddi bir ehl-i snnet bendini tekil etmesidir. aldran zaferi bu fitneyi nlemitir. kincisi, ah smail'in hem mridlik ve hem de ahlk unvanlar ile tahrik ettii Anadolu'daki isyanlar bastrarak Anadolu birliini ve Memlklleri ortadan kaldrarak slm birliini temin etmesidir. Memlkller zerine giderken de, ah smail zerine giderken de, bn-i Kemal ve Zenbilli Ali Efendi gibi byk slm hukukularndan fetva alarak hareket etmitir. "htilf u tefrika endiesi, Ke-i kabrimde dahi b-karar eyler beni; ttihdken savlet-i a'dy defa aremiz, ttihd etmezse millet, dadr eyler beni..." uuruyla hareket eden Yavuz, slm tarihinde ittihd- slama nem veren nadir devlet adamlarndan biridir. Tarihi li ve Ltf Paa, Yavuz'un mceddid olduunu I 73 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 6522, 6636, 5321, 5035, 3062, 5812; Solakzde, 359 vd; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 233/a vd.; Hoca Sa'deddin Efendi, Tc't-Tevrh, c. II, sh. 245 vd.; Koca Mverrih, Bedyi', c. II, vrk. 452/a-b; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 225-231, 253-270. 138 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN* yapt hizmetleri ve ilgili hadisi zikrederek kaydetmektedir74. 75. Yavuz'un Krtleri katliama tabi tuttuu ve hatta onlar hakknda aza alnmayacak ifadelerle dolu olan bir drtl olduu doru mudur? Bu iddiann tam tersi dorudur. Yani Yavuz olmasayd, bugn Dou Anadolu'daki ehl-i snnet olan Krtler, 'a'nn tasallutu altnda olurlard. Osmanl Devleti'nin Dou Anadolu ile alakas, XV. yzyla kadar uzanr. Ancak blgenin Osmanl Devleti'ne ilhak veya daha doru bir tabirle iltihak, 1514'de kazanlan aldran Zaferi'nden sonradr. Bilindii gibi, ah smail, ran'da ksa bir zamanda Safev Devletini kurmu ve Douda hem Osmanl Devleti iin ve hem de lem-i slm'n birlik ve beraberlii iin, hem siyas ve hem de din adan tehlike arz eder hale gelmitir. ehzade Selim, bu iki ynl tehlikeyi henz Trabzon Sancakbeyi iken fark etmi ve babasn stanbul'da ikaz dahi eylemiti. Fakat, II. Byezid, tedbir alamamann yannda, iilerin tahrikiyle karlan ah Kul isyann da nleyememiti. Anadolu'yu iletirme hedefini gden ve her geen gn bu hedefine daha da yaklaan ah smail, bir trl durdurulamyordu. Nihayet Yavuz Sultn Selim Padiah olunca, uurlu lim bn-i Kemal'in de yerinde ikazlaryla, hem slm birliini bozan ve hem de Doudaki Snn Krt ve Trkmen airetlerini rahatsz eden Safev tehlikesini bertaraf etmeye azmetti. Allah'n yardmyla 1514 tarihinde kazanlan aldran Zaferi ile, ah smail'in Anadolu zerindeki siyas ve din emellerine son verildi. Bu mhim zaferin kazanlmasnda tamamen Snn olan ve gazada Yavuz Selim'in yannda yer alan Snn Krt ve Trkmen airet beylerinin de byk rol vard. Anadolu'nun ve hatta Musul ve Kerkk civarnn da Osmanl Devleti'ne katlmas gerekiyordu. Bu i nasl yaplmalyd? Klla ve sava yoluyla bu mmkn deildi. Zira bunlar da hem Mslman ve hem de ehl-i snnet vel-cemaat idiler. Bununla beraber, bu blgenin kendi bana kalmas, hem mahall halkn gvenlii asndan tehlikeli ve hem de Osmanl Devleti'nin de Mslman bir lke olmas; slm'n kahramanca mdafaasn yapan byle bir devlete itaat etmenin siyas ve hukuk adan bir farkllk meydana getirmeyecei ve hem de slm birliinin teekkl gibi gayelerle mnferiden hareket edilemeyecei ortadadr. te bu hakikati idrk eden Krt ve Trkmen Beyleri, istimlet ile yani kendi meyil ve arzular ile, Osmanl Devleti'ne itaat etmenin zaruretini anlamlardr. Byk lim dris-i Bitlisi tarafndan Padiah'a yaplan telkinler neticesinde, Dou ve Gneydou blgesinin tamam, bir iki ay iinde Osmanl Devleti'ne iltihk etmiti.

Osmanl Devleti'nin deimeyen siysetinin kayna ve dayand hukuk temeli, slmiyetin getirdii hkmlerdi. Osmanl Devleti, Kur'n, snnet, icm' ve kyas yoluyla vaz' edilen hukuk hkmler yannda, slm hukukunun msaade ettii lde her mahallin rf ve detlerine de hrmet gsteriyordu. Bu sebeple, Osmanl Devleti'ne tbi' olan bir Mslman beylik, dhilde ve hrite, farkl bir sistemle karlamyordu. Mesela, Doudaki Krt ve Trkmen Airetleri, Osmanl Devleti'ne iltihak etmekle bir ey 74 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 7-16; l!, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 232/b-233/a; 234/a (Mceddidlik meselesi burada lenmektedir), 259/a-260/a; 263/a-b; Matbu nsha, c. V, sh. 25; Solakzde, sh. 350-431; Akgndz, Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. II, sh. 4053; Mnv, Muhammed Abdrraf, Feyz'l-Kadr arh'ul-Cmi'-is-Sar, Msr 1938, c. II, sh. 281-282. kaybetmemilerdi; Daha nce de m t rka ve madd smr|je bulunan her yer <rfr8&|s, tanda kabul edillyort buydu. Osmanl farkllklar, baz I Osmanl ahalisi, olduklar iin, arata Mslman Trklerle I nda, aralarnda dlnt,'| sebeple de, Dou paralamak messir olmas okj aldran Zaf< nadolu'nun fethe Gneydou blgel hemmiyetli bir erefddin Bey, I mdiye Hkimi! Osmanl Devletl'n saras iin lerle hezimete uj) altna almalar i dm talep etmek 1 etmek gayesiyle j "Can u gonuMmJ balarn r slm Sultn' gsterdik ve ti Bu muhlis v komudur ve l Sadece tslm S kurtarmay r bunlara kar ( Allah' bir bilip D uymamz mmW*| Bu mel Bltlis'nin Diyarb olan I reislerine! "Alty yarlanan l ma'rlfetln kuvveti; t Bu azmim hayat din: s, MANLI BLNMEYEN OSMANLI 139 % ilhak erinde sai-yla ii ve re I Bilal'n dan kaybetmemilerdi; belki kazanmlard. te Osmanlya balln srr burada yatyordu. Daha nce de izah ettiimiz gibi, Osmanl Devleti sahip olduu topraklar zerinde, rka ve madd smrye dayanan bir ayrma gitmiyordu. Zira topraklarnn dahilinde bulunan her yer dr'l-slm saylyor ve btn Mslman ahali de bu lkenin asl vatanda kabul ediliyordu. Zaten Osmanly Avrupa'dan ayran en nemli hususiyet de buydu. Osmanl topraklarnda yaayan insanlarn arasnda dnlebilecek en nemli farkllklar, baz rf detlere mnhasrd. Rengi ve ekli farkl olsa da, btn Mslman Osmanl ahalisi, yemede, imede ve hatta giymede dahi ayn dinin esaslarna tabi' olduklar iin, aralarnda ihtilafa vesile olacak cidd bir ey mevcut deildi. Mesela, Mslman Trklerle Krtler arasnda mevcut olan baz ufak ve nemsiz farkllklar dnda, aralarnda din, ahlak, kltrel ve coraf ok byk azam mterekler vard. Bu sebeple de, Dou Anadolu'nun siyas, din, kltrel ve idar btnln bozmak ve paralamak maksadyla ierde ve darda yaplan faaliyetlerin, blge halk arasnda messir olmas ok zordu.

aldran Zaferini takip eden 1516 ylnda, Yavuz Sultn Selim, kendisine Dou Anadolu'nun fethedilmesini tavsiye eden mehur lim ve tarihi dris-i Bitlis'ye, Dou ve Gneydou blgelerinin Osmanl Devleti'ne ilhak iin vazife veriyordu. Bylesine e-hemmiyetli bir zamanda slm birliinin zaruretine inanan bata Bitlis Hkimi erefddin Bey, Hizan Meliki Emir Davud, Hsn- Keyf Emiri Eyyublerden II. Halil, mdiye Hkimi Sultn Hseyin olmak zere 25-30 tane Krt beyi (mery- ekrd), Osmanl Devleti'ne itaat arzularn padiaha iletmilerdi. ah smail'in Diyarbakr muhasaras iin gnderdii orduyu on bin kiilik dris-i Bitlis kumandasndaki gnll birliklerle hezimete uratan ayn beyler, bu hdiseden nce iflerin Diyarbekir'i muhasara altna almalar zerine, Yavuz Sultn Selim'e tarihe msellem olan tarih arzay, yardm talep etmek ve Osmanl Devleti'ne itaat etmeden huzur bulamayacaklarn ifade etmek gayesiyle gndermilerdir. "Can gnlden slm Sultn'na b'at eyledik, lhdlar zahir olan Kzlbalar'dan teberri eyledik. Kzl-balarn nerettii dalalet ve bid'atleri kaldrdk ve ehl-i snnet mezhebi ve afii mezhebini icra eyledik. slm Sultn'nn nam ile eref bulduk ve hutbelerde drt halifenin ismini yda baladk. Cihada gayret gsterdik ve slm Padiah'nn yollarn bekledik. Bu muhlis ve size itaat eden bendelere yardm edesiniz. Bizim beldelerimiz Kzlba diyarna yakndr, komudur ve hatta karktr. Nice yllar bu mlhidler, bizim evlerimizi ykmlar ve bizimle savamlardr. Sadece slm Sultn'na muhabbet zere olduumuz iin, bu inanc saf insanlar o zlimlerin zulmlerinden kurtarmay merhametinizden bekliyoruz. Sizin inayetleriniz olmazsa, biz kendi bamza mstakil olarak bunlara kar kamayz. Zira Krtler, ayr ayr kabile ve airet tarznda yaamaktadrlar. Sadece Allah' bir bilip Muhammed mmeti olduumuzda ittifak halindeyiz. Dier hususlarda birbirimize uymamz mmkn deildir. Snnetullah bizde byle cri olmudur". Bu mektb zerine Konya Beylerbeyisi Hsrev Paa kumandasnda ve dris-i Bitlis'nin manev yardmlaryla toplanan on bin kiilik gnlller ordusu, ah smail'in Diyarbekir'i muhasara altna alan ordularn tarumar eylemitir. XX. asrn dris-i Bitlis'si olan Bediuzzaman 1910'larda Osmanl Devleti'ne kar isyan etmek isteyen Krt airet reislerine hitaben diyor: "Alt yz seneden beri tevhid bayran umum leme kar ycelten ve mill detlerini terk ederek ihtiyarlanan bizim anl Trk pederlerimize, kuvvet ve cesaretimizi hediye edelim. Ona bedel, onlarn akl ve ma'rifetinden istifade edeceiz ve asaletimizi de gstereceiz. Elhsl, Trkler bizim aklmz, biz onlarn kuvveti; hep beraber bir iyi insan oluruz. Dik ballk etmeyeceiz ve kendi bana hareket yapmayacaz. Bu azmimizle baka milletlere ibret dersi vereceiz. yi evld byle olur... ttifakta kuvvet var, ittihdda hayat var, uhuvvette saadet var, hkmete itaatte selmet var. ttihadn salam ipine ve muhabbet eridine sarlmak zaruridir." 140 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMM Diyarbekir'in Safev Devleti'nden alnmasndan sonra Krt Beyleri arasndaki gayretlerini srdren byk lim dris-i Bitlis, bu faaliyetlerinin neticesinde ksa zamanda Dou ve Gneydoudaki Krt ve Trkmen Beylerinin Osmanl Devleti'ne itaatlerini temin eylemitir. dris-i Bitlis vastasyla Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinin ksa bir zaman i-inde ve hem de yerli beierin istek ve arzularyla Osmanl Devleti'ne ilhak edildiinin haberini alan Yavuz Sultn Selim, bu byk limi taltif etmek zere kendisine bir ferman gnderir. Mektubunun banda Diyarbekir Vilyeti'nin sulh ile ve istimlet yolu ile fethine vesile olduu iin dris-i Bitlis'ye teekkr eder. Sonra da manevi takdirleri yannda ona gnderdii baz madd hediyeleri zikreder. Osmanl Devleti'ne kendi arzularyla tbi olan beylerin ve bunlara bal olan sancaklarn mikdarlarn ve tahrr bilgileri hazrlamasn emreder. Diyarbekir Beylerbeyi Bykl Mehmed Paa'ya beyaz hkm-i erifler gnderdiini ve Osmanl Devleti'ne bundan sonra da tbi olacak olan bey olursa, gnderilen tural beyaz ktlar kullanlarak onlara bertlarnn yazlmasn emreder. Yani bugnn vilyetleri ve hatta devletleri, kendi arzu ve istekleriyle ve hem de birer mektup ile Osmanl Devleti'ne balanmaktadr.

Devlete balanan beyler arasnda ihtilaf ve ihtilal vuku bulmamas iin gereken tedbirlerin alnmasn ve in'm ve ihsanlarn da ona gre yaplmasn ister. Mektubun sonuna doru, Anadolu'yu nietirmek isteyen ah smail'in kendisine eliler gnderdiini, bin bir trl yaclklar yapp sulh istediini, ancak onun szlerine ve slah olduuna inanlmamas icab ettiini belirterek gerekli tedbirlerin ihmal edilmemesini emretmektedir. Bu gayretlerin neticesinde, yllar srecek harplerle elde edilemeyecek zaferlere u-lald. ark diye adlandrabileceimiz ve bugn Dou Anadolu, Gneydou Anadolu, Musul ve Kerkk'den itibaren Kuzey Irak ve Haleb'i de iine alan Kuzey Suriye blgelerinde yaayan ok sayda Arap, Trkmen ve Krt airetleri Osmanl Devleti'ne iltihk eylemitir. Bu iltihklardan bazlarn beraber grelim: 1) Krt ve Trkmen beylerinden istimlet ile kendi meyil ve arzular ile itaat eden 25'den fazla airetten ve reislerinden bazlar unlardr: Bitlis Hkimi Emir erefddin; Hizan Meliki Emir Davud; Hsn- Keyf Emri Melik Halid; madiye Hkimi Sultn Hseyin; Cezire Hkimi ah Ali Bey; emigezek Hkimi Melik Halil; Pertek Hkimi Kasm Bey.... Ayrca uran, Urmiye, Atak, Cizre, Eil, Garzan, Palu, Siirt, Meyyafarakin, Sason, Sincar, ermik, Malatya, Urfa, Besni, Harput, Mardin ve benzeri yerlerdeki airetler de arka arkaya Osmanl Devleti'ne iltihk etmilerdir. 2) Krt ve Trkmen airetleri gibi, gneyde yer alan Arap airetleri de yine kendi iradeleriyle Osmanl Devleti'ne iltihk etmilerdir. Aralarnda bn-i Harku, bn-i Said, Ben brahim, Ben Syim, Ben At airetleri, Safed ve Gazze eyhleri ile Haleb ileri gelenlerinin bulunduu sekin bir temsilciler heyetinin Yavuz'a takdim ettikleri ve asl Topkap Saray'nda bulunan u it'at mektubu ok manidardr: "Bizler, canlarmz, mallarmz, iylimiz ve dinimizin emniyeti iin size itaati arzuluyoruz. slm tatbik ve adaleti te'sis iin sizin hkimiyetinizi zaruri gryoruz75". 76. Yavuz; mtudtl edilme, ve bu I Bu iddia, yanl yon snn ter nn Ait ve idaresi a na tabi t ler sz I Diyarbekir Ij btn Dojijj devrinde J Doj guruba! Biri dier t merkezden t tmar sis airet \ Amid, I Van Ey tekil i kindi beylere t edilmitir. I denmekte*. I genellikle i darlara ti rineo 75 Koca Mverrih, Bedyi', c. II, vrk. 452/a-b; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 249/a-251/a; Solakzde, sh. 378-383; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 11634/26; E. 1019; Anonim Tarih, Sleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 2362, vrk. 112/a-113/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 273 vd; Bedizzaman Said Nursi, Nutuk (Osm.), sh. 20; Kodaman, Bayram, Sultn II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987, sh. 8 memlekr sancaklar l Ey," nsnd i BLNMEYEN OSMANLI 141 Ijnm 76. Yavuz Sultn Selim'in Douda bamsz baz kk Krt Devletlerine msaade ettii ve asrlarca bu devletlerin varln srdrd iddia edilmektedir. Osmanl Devleti'nin Douda kurduu idare tarz nasld ve bu iddialar doru muydu? Bu iddia, Osmanl Devlet tekiltn bilmemekten ve konu ile ilgili baz belgeleri yanl yorumlamaktan kaynaklanmaktadr. Bilindii gibi, Osmanl Devleti'nin idar yapsnn temelini kaza, sancak ve eyletler tekil ediyordu. Ancak Osmanl Devleti, bugnn Amerika's gibi, mutlak bir merkeziyetilikten tamamyla uzak bir anlaya sahipti ve idaresi altna ald blge ve cemiyetleri, eitli zelliklerine gre farkl idare tarzlarna tabi tutuyordu. Yani eyalet ve sancaklarn stanbul'a olan balarnda ayr ayr statler sz konusuydu. te Osmanl Devleti, aldran Zaferi'nden sonra Dou Anadolu'da Diyarbekir merkez kabul edilerek Musul, Bitlis, Mardin ve Harput da dahil olmak

zere btn Dou Anadolu'da gayet geni bir eylet meydana getirmiti. Kanun Sleyman devrinde yeni bir dzenleme yaplarak Van'da ayr bir eylet daha tekil olundu. Dou Anadolu'daki sancaklar, idare tarz asndan, her iki eylette de, ana guruba ayrmak mmknd. Bunlar ksaca zetlemekte yarar gryoruz. Birinci gurup, klasik Osmanl Sancaklar eklindeydi. Yani Osmanl Devleti'nin dier blgelerinde tatbik edilen idare usul burada da cari idi. Sancakbeyleri dorudan merkezden tayin olunurlard ve herhangi bir imtiyaza sahip deillerdi. Bu sancaklar tmar sistemine dahildi. Diyarbekir ve Van eyaletlerindeki bu tr sancaklar, umumiyetle airet yaps kuvvetli olmayan yerlerde tekil edilmitir. Diyarbekir Eyleti'nde merkez Amid, Harput, Hasankeyf, Akakale, Sincar, Zaho, Ergani ve emikezek sancaklar ile Van Eyaleti'ndeki Erci ve Adilcevaz sancaklar, bu tr sancaklarn balca rneklerini tekil ederdi. kinci gurup, Yurtluk ve Ocaklk tarzndaki sancaklardr. Fetih esnasnda baz beylere hizmet ve itaatleri karlnda, devaml olarak sancak ve has eklinde tevcih edilmitir. Bunlara Ekrd Sancaklar da denir. Hatta Krdistan Eyleti sancaklar da denmektedir. Bunlar klasik Osmanl sancaklarndan farkldrlar. Zira sancaklarn idaresi genellikle blgeye eskiden beri hkim ola-gelen nfuzlu, eski mahall beyler ve hanedanlara terk edilmitir. Hayat boyu sancakbeyi olan bu idareciler vefat ettiinde, yerlerine oullan veya dier yaknlarndan biri gemektedir. Devlete ihanet ettikleri takdirde deitirilebilmektedirler. Seferde Beylerbeyi'nin hizmetine girmekle mkelleftirler ve bu memleketlere merkezden kad tayin edilir. Arazleri tmar nizmna tabidir. mtiyazl sancaklar da diyebileceimiz bu sancaklardan Diyarbekir Eyaleti'ne bal 13 ve Van Eyaletine bal olarak da 9 adet mevcut idi. ermik, Pertek, Kulp, Mihrani, Siirt ve Atak Diyarbekir'e bal bu tr sancaklardandrlar. Mks ve Bargiri de Van'a bal bu tr sancaklardandrlar. nc gurup ise, Hkmet ad verilen sancaklardr. Bunlarn idaresi, fetih esnasnda gsterdikleri hizmetlerden dolay tamamen yerli beylere terkedilmitir. SanI vd: Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm Yollan, stanbul 1996, sh. 30 vd; Osmanl Kanunnmeleri, c. III (Diyarbekir Eyleti Kanunnmeleri), sh. 197-213. 142 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANU{ cakbeylerinin tayinine merkez idare asla karmaz ve ellerine verilen ahidnmeler gereince, bunlar azl ve nasb edilemezler. Arazsinde tmar nizm cari deildir. Dahilde tamamen mstakil olan bu blgeler, harite yani askeri ve siyasi alanda blgedeki Osmanl beylerbeyine tabidirler. Diyarbekir eyletinde Hazzo, Cizre, Eil, Tercil, Palu ve Gen sancaklar; Van Eyaletinde ise, Bitlis, Hizan, Hakkari ve Mahmdi sancaklar bu mahiyette Osmanl Sancaklardr. Yani bunlar, bamsz birer devlet tarznda deil, sadece icrann ba olan beyin tayini ile arazinin statsnn tesbitinde mstakil yetkilerle donatlmlardr. Zaten toprak itibariyle de, Diyarbekir veya Van Eyletinin iine serpitirilmilerdir. Ksaca zetlediimiz bu sistem, daha ziyade Dou Anadolu'da uygulana gelmitir. Sebebi bu blgede daha nce mstakil veya ran'a bal beylerin fetih esnasnda Osmanl Devleti'ne sadakat gstermeleri ve en nemlisi de, hem itikad adan ve hem de amel adan, Osmanl Devleti ile aralarnda herhangi bir farkn bulunmamasdr. Balangta hizmet ve sadakat karl verilen bu sancaklarn durumu, daha sonra ailelerin tasarrufuna braklm ve Tanzmt dnemine yani 1840'lara kadar bu hal aynen devam etmitir76. 77. Osmanl Padiahlar, Yavuz'un Msr' fethetmesinden itibaren halife unvann kazanmlar mdr? Dinen bu mmkn mdr? ayet mmknse, Osmanl Padiahlar halife unvann kullanmlar mdr? slm hukukunda icrann ba olan ahs iin unvan zikredilmektedir; Halife, emr'l-m'minin ve imam. Hilfet, aslnda bir kimseye halef olmak, onu temsil etmek demektir. Mslmanlarn lideri olan ahs da erl hkmlerin icrasnda Hz. Pey-gamber'e halef olduu iin kendisine halife denmitir. Bu unvan tayan

mme messesesi yani hilfet ise, deiik ekillerde tarif edilmitir. Bunlardan ikisini zikredelim: "Hz. Peygamberin halefi olarak din ve dnyev meselelerde btn Mslmanlar temsil etmek"; "Mslmanlar zerinde umum tasarruf hakkna sahip olmak yetkisi". Yani ksaca Mslmanlarn devlet reislii demektir. Hilfete imamet de denir ve namazdaki imamlk grevinden ayrmak iin buna "immet-i kbr" ad verilir. mamet, aslnda ne gemek ve lider olmak demektir. Halifeye "imam" veya "imam'l-mslimin" denmesi de bundan kaynaklanmaktadr. Emir'l-m'minin unvann ise ilk kullanan Hz. mer olmu ve daha sonraki devlet reisleri bu unvan "m'minlerin emiri" manasnda halifenin e anlamls olarak kullanmlardr. Halife olmann baz artlar vardr. Osmanl tatbikatnda kendisine uyulmayan ve en ok tartmal olan bir art da, halifenin Kurey kabilesinden olmas artdr. Bir ksm slm hukukular halifenin Kurey'den olmasnn art olmadn ve hilfet gibi mmeye ait bir meselede nesebin tesiri olamayacan ileri srerken, ounluun bu art kabul etmesi uygulamada zorluk karmtr. ounluk "imamlar Kurey'tendir" f kukusu Buharalt rarak Osmanl P ortadan kalkan sebepledr ki < son Abbasi I rettirdii ! unu ( ve onu t yonunu her | ksma i kikiy)'dlrl im ve I hilfet-l gerekil \ suretiyle ( dr. Hz, I inklab halife I Abbasi l olarak I baren Hz. \: Padiah! yetkileri I nasnda l Os Mslimi o da hilfet" btn CsmiII Haleb'in h Semend.'sS da 1519 ti nvanlanl ald I mem, I Kavinin* Haremeyn^ SultSnS I yacak fa 76 Koca Mverrih, Bedyi', c. II, vrk. 452/a-b; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 249/a-251/a; Solakzde, sh. 378-383; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 11634/26; E. 1019; Anonim Tarih, Sleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 2362, vrk. 112/a-113/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.II, sh. 273 vd; Bedizzaman Said Nursi, Nutuk (Osm.), sh. 20; Kodaman, Sultn II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, sh. 12 vd: Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm Yollar, sh. 40 vd; Osmanl Kanunnmeleri, c. III (Diyarbekir Eyleti Kanunnmeleri), sh. 213 vd. BLNMEYEN OSMANLI 143 Kurey'tendir" hadisine dayanmaktadrlar. Trkistan'n yetitirdii byk Hanefi hukukusu Buhara'l Sadr'-er'a (l. 747/1346), bu meseleyi ylece vuzuha kavuturarak Osmanl Padiahlarna hilfet yolunu amtr: "Zikredilen artlardan zaruret gerei ortadan kalkan artlar aranmayacaktr. Zamanmzda Kureyilik art da ortadan kalkmtr". Bu sebepledir ki 923/1517 tarihinde Yavuz Sultn Selim, Msr'dan beraberinde getirdii son Abbas Halifesi Mtevekkil Alellah'a Ayasofya Camiinde hilfeti kendisine devrettirdii zaman, mevcut limler bunu caiz grmt. unu da bilmekte fayda vardr: Her konuda Hz. Peygamber'in izinden yryecek ve onu temsil edecek makam demek olan hilfet makam, maalesef bu mana ve fonksiyonunu her zaman devam ettirememitir. Bu sebeple baz aratrmaclar hilfeti iki ksma ayrmaktadrlar: Birincisi; gerek hilfet (hilfet-i kmile veya hilfet-i ha-kikiye)'dir ki, yukarda zikredilen artlara haiz ve Mslmanlarn rzas ile yaplan seim ve b'at sonucu elde edilen hilfettir. Byk Trk Hukukusu Sadreria, buna hilfet-i nbvvet de demektedir. kincisi; ekl hilfet (hilfet-i sriye)'dir ki, gerekli artlar hiz olmayan veya milletin seim ve b'atyla deil de, cebir ve istil suretiyle elde edilen imamettir. Bunda saltanat ve hkmdarlk manas ar basmaktadr. Hz. Peygamber'in "Benden sonra hilfet otuz senedir; ondan sonra saltanata inklab eder" hadisinin iareti ve btn slm hukukularnn ittifakyla gerek manada halife hlef-i ridin'dir. Halife mer bin Abdlaziz bir tarafa braklrsa, Emevi ve Abbas halifeleri hep ikinci grupta kalmlar, bir baka ifadeyle

eklen ve hkm halifeler olarak kabul edilmilerdir. Hz. Peygamber'in bahsettii 30 sene, Hz. Ebubekir'den itibaren Hz. Hasan'n alt aydan ibaret bulunan hilfet sresiyle sona ermektedir. Osmanl Padiahlarnn en az ikinci manada halife olduklarnda phe yoktur. Ayrca, hak ve yetkileri bulunmayan ekl halifelik deil, btn hak ve yetkilere hiz olan halifelik manasnda halifedirler. Osmanl Padiahlar, Yavuz Sultn Selim'den itibaren, halife ve mm'l-Mslimn unvanlarn son halife Abdlmecid Efendi'ye kadar kullanmlardr. 1924 ylnda hilfetin kaldrlmasyla ilgili kanun bunun en son delilidir. Ayrca Yavuz'dan itibaren btn Osmanl Padiahlar, halife unvann kullanmlardr. Mesela, Yavuz Sultn Selim, Haleb'in fethinden itibaren halife unvann kullandna delil, 1516 ylnda tahrir edilen Semendire Sanca Kanunnmesinin banda yer alan Halifetllah tabiridir. Daha sonra da 1519 tarihli Trablusam Kanunnmesinin banda ise, en az on defa halife ve hilafet unvanlar kullanlmtr. Olu Kanuni ise, Ebssuud gibi bir slm Hukukusunun kaleme ald Budin Kanunnmesinin banda, "Halfe-i Resl-i Rabb'il-lemn, mmehhid kav'id'i-er'il-mbn ve Zllulh'iz-zalli al kffet'il-mem, Hiz'l-mmet'il-Uzm ve's-Sultn'lBhir, Vris'l-Hilfet'il-Kbr kbiren an kabir, Nir'l-Kavnn'isSultniye, ir'l-Havkn'il-Osmaniyye, Sultn'l-Arabi ve'l-Acem ve'r-Rm, Hami hme'l-Haremeyn'il-Muhteremeyni ve'l-makmeyn'il-mu'azzameyn'il-mufahhameyn es-Sultn ibn's-Sultn Es-Sultn Sleyman Hn ibn's-Sultn Selim Hn" unvanlarn kullanmaktadr ki, bu konuda fazla bir ey sylemeye ihtiya brakmayacak kadar aktr. Zaten Yavuz'un Kahire ve Mekke'de bulunan Mukaddes Emnetleri stanbul'daki Topkap Saray'na tamas ve bunlar iin Hrka-i erif Dairesinin yaplmas ve nihayet Kuds, Medine ve Mekke'nin Osmanl Devleti'nin eline geerek padiahlarn Hdim'l-Haremeyn olarak ilan edilmesi ile halife sfat perinlenmitir. Kanuni Sultn Sleyman'n Sadrazam olan Ltfi Paa, Osmanl Padiahlarnn halifelii konusunda phesi 144 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSP*N'.I bulunanlara, Rislet Hals'il-mme F Ma'rifet'il-E'imme adl eseriyle mukni cevaplar vermeye almtr. Bilindii gibi, Ltfi Paa, ilk dnem Osmanl tarihini yazan muteber ve Yavuz'a muasr bir tarihi ve devlet adamdr. Bu kaynaklardan sonra, muasr kaynaklardan hi birinde hilfetle ilgili kayt olmadn sylemek ciddi bir hatadr. Kald ki, Yavuz'un muasr olan Msr'l tarihi bn-i Iyz da, hilfetin Yavuz'a devrini, o gnlerde kaleme ald eserinde aklamaktadr. Bu konuda nemli bir izah da Eyp Sabri Paa'ya aittir. Ona gre eit hkmet vardr: Birincisi, hilfet veya imamet hkmetidir ki, Hz. Peygamber'in vekili olarak er'-i erifi uygulayan her hkmet bu gruba girer. kincisi, kendi yaptklar kanunlar ile idareyi yrten siyset hkmetidir. ncs ise, akl ve er'i nazara almadan cebirle ve zulmle idareyi yrtenlerin hkmetidir ki, buna da tabiT hkmet denmektedir. Bu taksime gre Osmanl idaresi, birinci gruba girmektedir . 78. Osmanl Devleti'nin Araplar zorla hkimiyeti altna ald ve onlar smrd iddia edilmektedir. Bu iddialarn asl ve esas var mdr? Maalesef bu tr iddialar, ilm olmaktan ziyade siyasdir. Osmanl Devleti'nin idaresi altnda asrlarca yaayan topraklar zerinde iktidar elinde bulunduran siyas gler kendi suiistimallerini rtmek iin byle bir propagandaya ba vurmaktadrlar. Osmanl Devleti, zorla ve zulmle hkimiyetini mazlum milletlere kabul ettiren bir imparatorluk deildir. Belki, Mslmanlarn ve gayrimslimlerin, eski tbirle istimlet ile yani kendi meyil ve arzularyla, adaletinden ve huzurundan istifade etmek gayesiyle hkimiyeti altna girmeyi arzuladklar ve vardklar her yere i'ly- kelimetullah gayesiyle ayak basan bir slm devletidir. Alt yz sene yaayan bir devletin elbette haseneleri de seyyieleri de olacaktr. Ancak kader-i ilhinin bu kadar uzun seneler yaamasn takdir ettii bu devletin, hasenat herhalde seyyitna glibdir. Balkanlardaki baz Hristiyan gruplara, kiliselerde yaptklar yinlerde papazlar tarafndan

yle du ettirildiini, A-merika'da aratrma yapan bir arkadam, kilise kayt defterinin orijinalinden bir mzede bizzat okumu ve bize nakletmiti. "Ya Rab! Bize de Osmanl hkimiyetinin altna girmeyi nasib et ki, dinimizi huzur iinde yaayalm". O halde Osmanl Devleti, klca dayal ve smrgeci bir imparatorluk deil, eine tarihte ender rastlanacak olan bir slm devletidir. Burada Muhammed Abduh'un u szlerini zikr etmeden geemeyeceiz (Padiah Abdulhamid'e yazd bir layihada diyor): 77 BA, Tapu-Tahrir Defteri, nr. 449, sh. 2; nr. 1007, sh. 1-2; El-Ferr, Ebu Ya'l, Muhammed, Ahkm's-Sultniyye, Msr, 1357, sh. 4, 14-15, 20-24; EIMverd, Abu'l-Hasan Ali b. Muhammed, El-Ahkmu's-Sultnlyye ve'l-Velytu'dDiniyye, Kahire, 1298, sh. 11; bn-i Iyz, Bedyi'uz-Zuhr, IH, 19 vd.; Seyyid Bey, Hilfet ve Hki-miyet-i Milliye, sh. 6 vd.; bn-i Haldun, Mukaddime, 212213; Prof. Dr. Mehmed Hatibolu Hilfetin kureylilii le ilgili olarak yazd uzun bir monografisinde konuyu ayrntl olarak incelemitir. Bkz. Hatipolu, Mehmed Said, "Hilfetin Kureylilii", A lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXIII (Ankara 1978) ; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 208-228; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. III, sh. 451, 502-503; c. IV, sh. 78-85, Ayrca ayn ciltteki Dede Efendi'nin Risale'sinde de halife tabiri Osmanl Padiahlar iin oka kullanlmtr. Konu ile lgili olarak bkz. Eyp Sabri Paa, Mir't'lHaremeyn, stanbul 1301, c. I, sh. 497-498; 1167-1175; c. III, stanbul 1306, sh. 98-99; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir I-IV, (ner. Cavid Baysun), Ankara 1986), c. I, sh. 148-149; Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Ahmed Cevdet (Vekyi'-i Devlet-i Aliyye) I-XII, stanbul 1271-1301, c. I, sh. 19; Ahmed Rsim, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi I-IV, stanbul 1328-30, c. I, sh. 278-279; bn-i Ece, Muhammed bin Mahmd, El-Irk Beyn'el-Memlki ve'l-Osmniyyn'il-Etrk, am 1986, sh. 299; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, 61-66; nalck, Osmanl mparatorluunda slm, (Tarih Risaleleri, Der. Mustafa zel), stanbul 1995, sh. 24 vd. "tlkad edi. Peygambere ir sa, Alem-! slim pe'ijMfl Mesela Kuzey* na maruz kalm Oru Reis ve Htarl Bahadr kardeler, k gayret gsten inanlarn bunlar brijjet Selim'e mmkndr; "BZ 0117111* knse Hzr Rtfld Kuzey/ nun'ye nlden si aratrmalar, ( maktadr: Evet1 misler ve cesinden slm' t u'dakl I nin zulm Abdu'ud 1 Osmanl muhalif I fethetmesini l dan farkl ( Kansu Sultn! BuradaH Yavuz Sulta! Muhamr Saraydlar, c tartn halka \ dikle, ler. Sul geldiniz d nunla day dermesi ffl hukukutal BLNMEYEN OSMANLI 45 hk ildi t \ "tikad ediyorum ki, bu zamanda imann artlarnn birincisi Allah'a imandr. kincisi Peygamber'e imandr. ncs de, Osmanl Devleti'nin bekasna imandr. Zira bu devlet yklrsa, Alem-i slm perian olacak ve sahipsiz kalacaktr.". Mesela Kuzey Afrika'da, XVI. asrn ilk eyreinde Marib lkeleri Hristiyan istilasna maruz kalm ve kendi devletleri zayf dmtr. Bir tmarl sipahinin ocuklar olan Oru Reis ve Hzr Reis de, bu blgeye Ftih zamannda gelmiler ve yerlemilerdir. Bahadr kardeler, ksa zamanda Hristiyanlar durdurma ve i ihtilaflar nlemek zere gayret gstermiler ve bunda da muvaffak olmulardr. Avrupallar'n Marib Msl-manlarn canavar gibi paralamay beklediini ok iyi bilen Cezayirli Mslmanlar ve bunlar birlie davet eden Oru ve Hzr kardeler areyi Osmanl Sultn Yavuz Sultn Selim'e mektup yazmakta bulmulardr. Mektubun gayesini tek cmleyle zetlemek mmkndr; "Biz Osmanl Devleti'ne tbi olmay ve o devletin bir vilayeti olarak kalmay istiyoruz. Mmknse Hzr Reis'i de bize Beylerbeyi (vali) olarak tayin ediniz". Kuzey Afrika veya bir dier adyla Marib yani Bat Arap Aleminin Yavuz'a ve Kanun'ye mektuplar gndererek, Osmanl Devleti'nin emsiyesi altna girmeyi can gnlden istedikleri gibi, Muhammed Harb ve Abdlcelil Et-Temm'nin konuyla

ilgili aratrmalar, Ortadou'daki Araplar asndan da durumun ayn olduunu ortaya koymaktadr: Evet! Doudaki Araplar da tpk Marib'dekiler gibi, Osmanl Devleti'ni davet etmiler ve onlara merhaba demilerdir. Bu durum, Msr fethinden ksa zaman ncesinden deil, belki ok daha evvel balamtr. zellikle Msr'daki Mslman ahali, slm' tatbik eden kuvvetli bir devlete tabi' olmay bandan beri istemektedir. Ortadou'daki Araplar, tpk Maribliler gibi, Osmanl Devleti'ni, kendilerini Memlkl devletinin zulmnden kurtaran bir kurtarc olarak grmlerdir. Abdullah bin Rdvan "Tarih-i Msr" adl eserinde, Msr limlerinin, Msr'a gelen Osmanl sefiriyle gizliden gizliye grtklerini ve ona Sultn Gavri'nin erv-i erife muhalif hareket ettiini ikyet ettiklerini ve kendilerinin Osmanl sultannn Msr' fethetmesini beklediklerini ifde eylediklerini kaydetmektedir. Suriye blgesi de Msr'dan farkl deildir. Msr'dan yola karak am'a gelen ve oradan da Haleb'e varan Kansu Gavri'nin Haleb giriinde, ocuklarn "Yce Allah sana yardm eylesin ey Sultn Selim" sesleriyle akna dndn tarihiler kaydetmektedir. Burada Halep limleri, kadlar ve halkn ileri gelenleri tarafndan kaleme alnan ve Yavuz Sultn Selim'e takdim edilen bir arza yani dilekeyi de deerlendirmek istiyoruz. Muhammed Harb tarafndan zeti Arapa'ya tercme edilen bu belgenin asl, Topkap Saray'nda bulunmaktadr. Gerekten Yavuz'un seferi ncesinde, Halep'te limler, kadlar, a'ynlar, eraf ve ileri gelenler bir araya gelmiler ve kendi durumlarn aralarnda tartmlardr. Neticede drt mezhebin kadsnn ve ehrin ileri gelenlerinin, btn halka vekleten bir arza yazmalarn ve arzada Osmanl Sultn Selim'e hitaben istediklerini dile getirmelerini kararlatrmlardr. Alnan kararlara gre, Suriye halk Memlklu zulmnden bkmtr. Memlklu idarecileri erv-i erife muhalefet etmektedirler. Sultn Selim, Memlklu saltanatna son vermek isterse, Suriye halk kendisine ho geldiniz demeye hazrdr. Kendisini karlamak zere Anteb'e kadar geleceklerdir. Bununla da yetinilmeyerek Yavuz'dan gvenilir bir vezirini kendilerine idareci olarak gndermesi istenecektir. Nitekim ah smail'e aka destek verdiinden dolay, Osmanl hukukular, Memlkllere harp alabileceine dair fetvalar neretmilerdir. Bu fetva146 BLNMEYEN OSMANLI lan Ali'nin Tarihinde grmek mmkndr. Mazide slm'n iki bahadr kahraman Araplar ve Trkler, elele vererek, Kur'n'n sadsn aktr- lemde en yksek gr sadalanyla herkese duyurmaya almlardr. "nallah yine, Araplar, mitsizlii brakp, slmiyetin kahraman ordusu olan Trklerle hakiki bir tesnd ve ittifak ile elele verip, Kur'n'n bayran dnyann her tarafnda ilan edeceklerdir"78. 79. Yavuz'un am ve Msr' fethedeceine dair baz kitabelerden ve hatta Muhyiddin-i Arabi'ye ait bir Risaleden bahsedilmektedir. Bunlar doru mudur? Yavuz'un mceddid olduu hususunda bilgi verirken, mceddid olmasa bile m'eyyed min indillah olduu konusunda ciddi bilgiler bulunduunu, muteber kaynaklardan nakillerde bulunarak anlatmtk. Bu durumu nazara alrsak, meseleyi yle zetleyebiliriz: 1) Topkap Saraynda Hz. Davud'a ait klcn sergilendii yerde sergilenen bir kitabe bulunmaktadr. Bu kitabenin Msr'dan mukaddes emnetlerle birlikte getirildii ifade olunmaktadr. Yavuz'dan 40 ksur sene nce hazrlanan 880/1475 tarihli bu kitabede Yavuz'un Msr'a gelecei haber verilmektedir. Bu kitabenin bulunduu bir gerektir. Ancak tartlmas gereken bu Kitabenin sahih olup olmaddr. Aratrmaclarn bir ou kitabeyi okumu ve deerlendirmilerdir. 2) 638 Hicr ylnda yani Yavuz'dan yaklak 250 sene nce vefat eden Muhyiddin-i Arab'ye ait E-eceret'n-Nu'mniyye f'd-Devlet'il-Osmniyye isimli bir Risale, stanbul'daki yazma ktphanelerde bulunmaktadr. Bu Risalede Yavuz'un Msr' fethedecei ve hatta am'a gelerek kendi kabrini kefedecei yetlere ve manev iaretlere dayanlarak anlatlmaktadr. Halk arasnda bu mesele, "Sin, n'a girdiinde kabrim ortaya kacaktr" eklinde yaylmtr. Bu Risalenin gerekten Muhyiddin-i Arab'ye ait olup olmadn bilmiyoruz. Ancak bn-i Kemal'in ve hatta am'da bir maneviyt erinin de ayn iaretleri

Kur'n yetlerinden istihra eylediklerini kaynaklardan reniyoruz. Bu tr meselelerde hemen inkr etmek de doru deildir; bu tr eserlerin shhatini hemen kabul etmek de doru deildir. unu da ilave etmekte yarar bulunmaktadr ki, Hicr 671 tarihinde vefat eden ve Muhyiddin-i Arabi'nin talebesi olan Sadreddin Konev de, bu eseri erh etmi ve Risalede yer alan iaretleri daha ayrntl olarak anlatmaya almtr. Nitekim Eyp Sabri Paa, bu eserden bir sayfay Mir't'l-Haremeyn adl eserine almtr. Netice olarak, Yavuz'un m'eyyed min indillah olduunu reddetmek mmkn deildir. Burada "her eyi maddede arayanlarn akllar gzlerindedir; gz ise maBLNMEYEN OSMANLI neviytta krdr 80. Yavuz Sult; tur. Bu do: Konuyu birkaa 1) islm Hul mas, kadnlar in ( lar, erkek ocuklarn i zamannda yapldjj erkeklerin kulakl bazlarna gre se 0 te bu erif timal dahi vermiy selerini grnce, biliyor ve onun j ruz. Yavuz, ss \ pala byklar va 2) u anda 1 ebadnda bulunan l peli resme < bunun gib= kpeli 0 da resmi nakkajarj tamamen hayati v Ilnmaktadr. 1 uydurma boynunda I fetleri le t Zaten 1926 ] zaman I resim ah! zerinde I mektedir, 3) t ahlaksz I edilmesi l n mesel almeti c 78 li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 258/a-b; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 6456; E-11634; Abdullah bin Rdvan, Tarih-i Msr, Byezid Ktp. Yazma nr. 4971, vrk. 97/a-100/a; Muhammed Harb, El-Osmniyyn, Beyrut 1989, sh. 168-171; Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, 93-94 (Hutbe-i miye'den); Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.II, sh. 364 vd.; BA, YEE, nr. 38-93553/510; Akgndz Belgeler Gerekleri Konuuyor I-V, 5. Bask, stanbul 1997, c. I, sh.162 vd.; c. II, 30-39; c. IV, sh. 81-87. etmektadlf; M 7482, vrfc* OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI 147 Kurn'n prlardr. l hakiki Itaklerbhatta bile ierkayKtr. i bir tap neviytta krdr" hakikatini unutmamak gerekir79. 80. Yavuz Sultn Selim'in sol kulanda kpe bulunan bir resmi mevcuttur. Bu doru mudur? Konuyu bir ka adan ele almakta yarar vardr: 1) slm Hukukuna gre kulaklarn kpe taklmak zere delinmesi ve kpe taklmas, kadnlar iin caiz grlm; ama erkekler iin caiz grlmemitir. Baz hukukular, erkek ocuklarn da kulaklarnn delinebileceini ve bu tr bir olayn Hz. Peygamber zamannda yapld halde yasaklanmadn ileri srmektedirler. Her hal krda ergen erkeklerin kulaklarn deldirmeleri ve kpe takmalar, ou hukukulara gre haram ve bazlarna gre ise mekrhdur; yani ksaca caiz deildir. te bu erl hkm bilen Yavuz Sultn Selim'in kulan deldirip kpe taktna ihtimal dahi vermiyoruz. Zira Yavuz, Msr Seferi dnnde olu Sleyman'n ssl elbiselerini grnce, 'Bre Sleyman, sen byle giyinirsen, anan ne giysin?' dediini biliyor ve onun ahs hayatnda sade ve ssten uzak olduunu kaynaklardan reniyoruz. Yavuz, ss ve ihtiamdan holanmayan bir Padiahtr. Doru olan resimlerinde, pala byklar vardr; ancak kpe yoktur. 2) u anda Topkap Saray'nn Portreler Blmnde 17/66 numara ile 70 x 65 cm ebadnda bulunan kpeli Yavuz Portresi ile Macar bir ressama ait olduu sylenen

kpeli resme gelince; Evvela, Yavuz'un minyatrlerde ve elimizde bulunan resimlerinde, bunun gibi kpeli olan nc bir resmi bulunmamaktadr. Kald ki, bu resimler arasnda resm nakkalar tarafndan yaplanlar vardr. kincisi, Yavuz'a isnad olunan, ama tamamen hayal ve uydurma olan Avrupal ve ranl ressamlara ait resimler oka bulunmaktadr. Tarih kaynaklar bu noktann altn izmektedirler. Bu kpeli resmin de, uydurma resimlerden biri olmas kuvvetle muhtemeldir. Zira Sultnn kulanda kpe, boynunda incili madalyon, sarnda tac bulunmaktadr. Osmanl Padiahlarnn kyafetleri ile badamayan bu ssler, tablonun yakn tarihlerde yapldn gstermektedir. Zaten 1926 ylnda Dolmabahe Sarayndan getirilmitir. Dolma Bahe Sarayna ne zaman konulduu da bilinmemektedir. ncs, baz aratrmaclara gre, bu kpeli resim ah smail'e aittir. Zira banda ii Mezhebinin almeti olan kzl brk ve bunun zerinde ran ahlarna mahsus ta vardr. Ayrca kpe de i'a mezhebinde caiz grlmektedir. 3) Kpeli resmin Yavuz'a ait olmad ortadadr. Ait olsa bile, son zamanlarn baz ahlaksz insanlarnn bunu, gay'lie yorumlamalar, en az bu resmin Yavuz'a isnad edilmesi kadar yanltr. Doru olsa bile byle yorumlanmasnn mantkszln, i olan meselesinde uzun uzadya aklam bulunuyoruz. Kald ki, baz klelerin, klelik almeti olarak kulaklarna kpe taktklar bilinmektedir. Tek kulanda olduu hi mevVl 79 li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 262/a-264/a; Bu eserde, li, meseleyi btn ynleriyle tahlil etmektedir; Muhylddin-i Arab, E-eceret'nNu'mnlyye f'd-Devlet'il-Osmniyye, Topkap Saray Mzesi ktp. nr. 7482, vrk. 80/b-140/b; Byezid ktp. Veliyyddin Efendi, nr. 2294/7; 2292/1, vrk. 1-39; Topkap Saray Mzesi ktp. Envanter nr. 21/578; Kantemir, c. I, sh. 202-203; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 295; Eyp Sabri Paa, Mir't'l-Haremeyn, stanbul 1301, c. I, sh. 1167-1175. Bu son eserde, Sadreddin Konev'nln mezkr erhinden bir sayfa alnmtr. . . . ,.......- ...... 148 BLNMEYEN OSMANLI BLNME1*'. I zubahis dahi edilmemitir. Baz yazarlar, Yavuz'un bu kpesini Allah'a kul olma zellii olarak taktn ve bununla Cihan hkimi olmasna ramen ciz bir kul olduunu gstermek istediini anlatmaya almlardr. Bize gre bu yorumlar ksmen zayf yorumlardr. Zira kpeli resim hadisesi doru grnmemektedir. Fakat klelerin kpe taktklar dorudur. Bu arada, kpenin bir Trk tresi olduunu ifade eden yazarlar olduu gibi, Yavuz'un ah smail'in askerlerine irin gzkmek iin taktn iddia edenler de bulunmaktadr80. 81. Yavuz'un pala byklarnn Uz. Peygamber'in snnetine uymad sylenmektedir? Dorusu nedir? slm Hukukunda, Hz. Peygamber'in "Byklar ksaltnz, sakallar da braknz" manasn ifade eden hadisi sebebiyle, byklarn ksaltlmas snnettir. Ancak bunun tek istisnas, dmana heybetli grnmek iin, gazilerin byklarn uzatmasnn caiz grlmesidir. Nitekim Ebssuud Efendi de bir fetvasnda bu hakikati dile getirmitir: "Sfiler byklar dibinden krkmak snnetdir dey i'tikad eyleseler, er'an mezbrlara nesne lzm olur m? El-Cevb: ftiradan ictinb etmek lzmdr. Mesnn olan ka mikdr kalnca almaktr. Ol dahi gazilerden gayryadr. Gzler uzatmak mendbdur; advve (dmana) heybetli grnmek in". te gerek bir Gazi olan Yavuz'un pala byklarnn hikmeti ve er' dayana budur61. X- KANUN SULTN SLEYMAN DEVR 82. Kanuni Sultn Sleyman ve devrini ksaca anlatr msnz? Kanun Sultn Sleyman devrine arkiyat Ortalon'un syledii u szlerle balamak stiyoruz: "Sultn Sleyman'n eserleri bir sraya konulsa, en alt katta muharebeleri, onun stnde brakt bideler ve en stte ise, kurmu olduu ilm ve hukuk messeseler gelir". < Yukarda zikredilen zelliinden dolay Osmanl tarihinde Kanun; sadece Osmanl Padiahlarnn deil, dnyada grlen hkmdarlarn en muhteemlerinden biri

olmas haysiyetiyle Bat leminde Le Manifigue (Muhteem) ve Grand (Byk); airlik mahlas olarak Muhibbi; 13 tane byk gazaya fiilen itirak etmi olmas hasebiyle Gz ve dier Osmanl Padiahlarna dendii gibi bazan da Sleyman ah denen Kanun Sultn Sleyman, bir rivayete gre, 900/1494 ylnda Hafsa Sultn'dan Trabzon'da dnyaya gelmitir. 926/1520 ylnda ve 26 yanda Osmanl tahtna geen Kanun, 974/1566 tarihine kadar yani 46 sene Padiahlk yapmtr. Kanuni Sultn Sleyman, evvela bana gaile karmak isteyen, babas zamannda am Beylerbeyisi olan ve iktidar deiikliinden istifde ederek Melik Eref 80 bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI, sh. 420; Heyet, Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul 1958, c. II, sh. 717, 719, 725, 731, 739, 788; Gnen, Halil, Gnmz Meselelerine Fetvalar, stanbul 1983, c. II, sh. 164; Dirier, Ayten, "Yavuz Selim Kpeli miydi?", Zafer Dergisi, Haziran 1995, say 222, sh. 28-29; Kuolu, M. Zeki, Tlsmdan Takya, stanbul 1998, sh. 52 vd.; Bardak, lhan, Tarihten Bugne 1982, stanbul 1983, sh. 121-122. 81 Ebssuud, Fetv, Sleymaniye ktp. ehid Ali Paa 1028, vrk. 276/b; bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI, sh. 407; Heyet, Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi, c. II, sh. 717, 719, 725, 731, 739, 788; Gnen, Halil, Gnmz Meselelerine Fetvalar, c. II, sh. 176-177. nvdi, bertar.r Belgrat sinde, nihyr-tur. B; dan i: hutbe 2. lar zerine du. kaleler.1 ' Hristi) bir hayret ve dolu'rl. getir). ordu ile 929/ ylta' vezir . ylnda zerine ( 3,! nir. i tindeki k rndaki 932/15261 Segedin, takip e Avkoslovak,! F'V Sefer SI, Air 5, S zerine t Siklos(i kaleleri S kaan J BLNMEYEN OSMANLI 49 gzellii u gs-ijmktaktku enler de ite olur Kinde r-3-sunvanyla hkmdarln ilan eden Canberdi Gazli'yi 1521'de idam ettirdi. Bu gaileyi bertaraf eden Kanun, daha sonra mehur seferlerinden 1. Sefer-i Hmyn'unu Belgrd zerine yapt. 1. Macar seferi veya Engrs seferi de denen bu sefer neticesinde, srasyla Brdelen (aba), Zemun ve Salankamin kaleleri fethedilmi ve nihayet daha sonralar Dr'l-Cihd adn alan Belgrd, 927/1521'de feth olunmutur. Bu arada Yemen'de fitnelere yol aan skender adl ahs, kendi adamlar tarafndan ldrlerek, 927/1521 tarihinden itibaren bu beldelerde de Osmanl Sultn adna hutbe okunmaya balanmtr. 2. Sefer-i hmynunu asrlarca hal ordularna karakolluk yapan Rodos ve adalar zerine dzenlemi ve 929/1522 ylnn sonlarna doru Bodrum, Tahtal ve Aydos kaleleriyle birlikte stanky, Smbeki ve Rodos adalar Osmanl lkesine katlmtr. Hristiyanln slm lemine kar bir kalesi saylan Rodos'un zabt, Avrupa'da byk bir hayret ve teessr uyandrmtr. Osmanl ordular adalar fetihle megul iken Anadolu'da problemler karan ve Yavuz tarafndan Zlkadriye Eyleti beylerbeyliine getirilen ehsuvarolu Ali Bey fitnesi de, Ferhad Paa kumandasnda gnderilen ordu ile 929/1522'de bertaraf olunmutur. Bu arada Msr'da kan czi isyanlar da ayn yl bastrlm; vefat eden Hayr

Bey'in yerine evvela Mustafa Paa ve sonra da ikinci vezir Ahmed Paa getirilmi ve memlekette huzur ve syi salanmtr. 930/1523 ylnda ah smail'in Sultn tebrik iin eli gnderdiini ve ayn yl kendisinin vefat zerine olu Tahmasb'n yerine ah olduunu da kaydetmek isteriz. 3. Sefer-i hmyn, 2. Engrs (Macaristan) veya Moha seferi olarak da bilinir. Belgrat'n alnmasndan sonra Mslman Trk aknlarna ma'rz kalan Macaristan, Hrvatistan, Transilvanya ve Dalmaya, bu seferle nemli lde Osmanl topraklarna katlmtr. 932/1526 tarihinde Tuna nehri zerinde bulunan Petro Varadin (Petervardin) kalesini fetheden Osmanl ordular, daha sonra da srasyla Sirem muhi-tindeki kaleleri, yluk ve beraberindeki on ksur kaleyi ve nihayet Drava nehri kenarndaki sek (Eszek) kalesini zaptetmilerdir. Kazanlan Moha zaferinden sonra, 932/1526 ylnn Eyll'nde Macaristan'n baehri olan Budin fethedilmi ve bunu Segedin, Budin'in tam karsnda yer alan Pete ve benzeri evre ehirlerin fetihleri takip eylemitir. stanbul'a Macaristan ftihi unvanyla dnen Kanuni, bu seferiyle Orta Avrupa'da dengeyi deitirmi ve artk Osmanl Devleti'nin snrlar Avusturya ve ekoslovakya'ya dayanmtr. Ferdinand'n tekrar Almanlardan destek alarak Budin'e yrmesi zerine, 4. Sefer-i Hmyn'unu da Macaristan'a dzenleyen Kanuni, 936/1529 tarihinde Budin'i yeniden Osmanl hkimiyetine ald ve yol zerindeki Estergon'u ele geirdikten sonra Ferdinand'n gizlendii Viyana'ya doru yrd. Netice alnamayan I. Viyana Muhasaras, Alman ve Macarlar tekrar mitlendirdi. 5. Sefer-i hmynunu yeniden mitlenen Alman arlken ve Macar Ferdinand zerine yapmay planlayan Kanun, 938/1532 tarihinde balad bu seferinde, evvela Siklos (iklo), Kanije ve nihayet Viyana yolunu Osmanl ordularna aan Gns kaleleri bata olmak zere on beten fazla kaleyi fethetmeyi baarmtr. Meydandan kaan arlken ve kardei Ferdinand'a ar nmeier gnderen Kanun, Budin'i geri ald gibi, Papoe, opron, eski bakentlerden Gradca, Pojega, Zacisne, Neme ve Podgrad kalelerini aldktan sonra, 939/1532 senesi Kasmnda Almanlarla sulh yaparak stanbul'a dnmtr. 150 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM*1. i 6. Sefer-i hmyn, Irakeyn seferi veya ran seferi diye de mehurdur. arlken'den sonra Kanun'nin ikinci byk rakibi olan ah Tahmasb, Bitlis hkimini kendisine tbi olmas iin zorluyor ve Osmanl Devleti'nin bana douda gaileler ayordu. Osmanl Devleti'ni Olama Hn ve Safevi devletini ise, Bitlis Hkimi eref Hn tutuyordu. 940/1533 ylnda sefer, Vezir-i A'zam brahim Paa komutasnda balad ve yol esnasnda Adilcevaz, Erci, Van ve Ahlat alndktan sonra 941/1534 ylnda Tebriz'e girildi. Daha sonra ayn yln Eyll'nde Padiah da sefere katld ve Karahan Derbendi geildikten sonra Hemedan ve Kasr- irin yoluyla Badat'a ulald. 941/1534 Aralk aynda Badad direnmeden teslim oldu. Kerkk ve Hille gibi Irak beldeleri Osmanl lkesine katld gibi, Gney Irak, Kuveyt, Lahs, Katf, Necd, Katar ve Bahreyn blgeleri de Osmanl Devleti'ne itaat edince btn bunlar, Basra Eyleti ad altnda Osmanl'ya baland (24.7.1538). Bu arada Barbaros Hayreddin Paa, ayn yl Tunus'u fethederek Osmanl Devleti'ne balamt. 7. Sefer-i hmynda Venediklilerin zerine gidilmi, Korfu ve Otranto hcuma ma'rz kalmsa da, Venediklilerin sulh talebi ve Fransa Kralnn da arzusu zerine 1537 ylnda stanbul'a dnld. Bu arada Dou Hrvatistan'da Osiyek yaknlarndaki Vertizo'ya sokulan dman askerleri yok edildi. 8. Sefer-i hmyn Kara Bodan yani Moldavya zerine yapld. 1538 ylnda Kanuni Moldavya zerine yrrken, denizlerde Hadm Sleyman Paa, Svey'ten hareket ederek Yemen ve Aden'i alm ve Hindistan'daki Diu Kalesini kuatmt. Yine ayn yl, Osmanl Devleti'ne Bat Cezayir'i kazandran Barbaros Hayreddin Paa, Batl donanmalara kar kazand Preveze deniz zaferi ile Akdeniz'i bir Osmanl Gl haline getirmiti. Kara Bodan seferi de, her ne kadar sulh ile neticelendi ise de, hem Moldavya blgesinde ve hem Tuna boyunda Osmanl snrlar durmadan geniliyordu.

9. Sefer-i hmyn, 1541'de yaplan Budin Seferi'dir. Macaristan'da Osmanllarn himayesindeki Kral Yano Zapolya'nn lmyle (1540), Avusturyal Ferdinand'n buralar igal etmek istemesi ve hatta Budin ve Pete'yi kuatmas, Kanun'yi tekrar bu blgelere getirdi. 1541 tarihli bu seferle artk Macaristan' Budin Eyleti'nin bir paras haline getirdi. Ksa bir sre sonra Ferdinand, Almanlarn destei ile yine Budin ve Pete'yi kuat-tysa da, Kanun Sultn Sleyman 10. sefer-i hmynu ile hem Ferdinand' ve hem de kendisini destekleyen Almanlar, 1543 tarihinde geri ekilmeye ve Osmanl Devle-ti'nden sulh andlamas istemeye mecbur etti. Bu sefer neticesinde Macaristan'n din merkezi olan Estergon, stolni-Belgrad ile beraber iki mhim sancak merkezi olarak Budin'e baland. Pe ve iklo, geri alnd. Yaplan andlamay btn Avrupa devletleri kabul etmek durumunda kalrken, Kanun, tartmasz "Cihan Padiah" unvann bu gaza ile kazand. mparator sfat, sadece Muhteem Sleyman iin kullanlabilecekti. Muhteem Sleyman, 11. sefer-i hmynunu, Osmanl Devleti'ni arkadan vurmay det haline getiren ran'a yapt. Buna 2. ran Seferi de denir. 1548-1549 yllarnda gerekletirilen bu sefer ile, Tebriz geri alnd. 1553-1555 yllar arasnda da 3. ran seferini ve genelde ise, 12. Sefer-i hmynunu yapt. Buna Nahcivan Seferi de denmektedir. 1554 Temmuz'unda Revan'a gelen Padiah, oradan Nahcivan'a giderek buray feth eyledi. Kuzey Azerbaycan zerinden Gney Azerbaycan'a geince, ah sulh istedi ve ort imzalanan andlama ehzade I son byk! yanda iken ( Yavuz dner devrinin sonunda i Devleti'nin snrlan | tan, Erdel (Ro dana, Hrvatistan Arabistan, Bat I olarak, Yemen, I Eritre, Cibuti,! Sahra'nn baz \ httada hutbely Netice olarak K yani siysi ve c sndan, Osmanl Kanun!! de eine enderi nan tekilt ka Osmanl Devleti! s, Kanun < dnemde zirve)| Kanuni ( Mehmed Paa, I Ali Efendi, Kema| adamlar ar: Bey ve Ca'feri reislerinden I Molla AbdllatlfB bunlardan ibareti ZEVCELR! bir Ortodoks imm criyedir. \ ve ehzade) annesi. 4-tn MahmdHkl Mehmed I II. 8-ehzde S Sultn Cihangir. U 82 UM fa 201; Solak*, fl Kantemlr, c, I, .ES BLNMEYEN OSMANLI 151 7ur. sini i? Hn sulh istedi ve ortalarda grnmeyince de Amasya'ya ekildi. 1555 ylnda Amasya'da imzalanan andlama ile Grcistan paylald ve Irak'da eski snrlar muhafaza edildi. ehzade Mustafa ve ehzade Byezid meseleleriyle ypranan hametli Padiah, son byk seferini, 1566 ylnda Zigetvar'a dzenledi ve burada kuatma srasnda 72 yanda iken adrnda vefat etti. Yavuz dneminde 6.5 milyon km^ olan Osmanl Devleti'nin topraklar, Kanun devrinin sonunda en yksek seviyesine olmasa da, 15 milyon km2ye ykseldi. Osmanl Devleti'nin snrlar iine, Avrupa'da -bugnk siyasi snrlarla- Eszak hari Macaristan, Erdel (Romanya'da), Banat (Romanya ve Yugoslavya'da), Belgrad ve Voyvodana, Hrvatistan ve Slovenya ve daha nice yerler; Asya'da Rodos ve on iki ada, Arabistan, Bat Grcistan, Dou Anadolu'nun geriye kalan ksm, himaye blgeleri olarak, Yemen, Kuveyt, Bahreyn, Hadramut, Katar ve daha nice yerler; Afrika'dan Eritre, Cibuti, Somali, Habeistan'n nemli blgeleri, Libya, Tunus, ad ve Byk Sahra'nn baz ksmlar dhil olmutu. Ksaca "Bir sultn- azm'-an idi ki, her httada hutbesi yrr ve bin bir kal'ada nevbeti vurulurdu.". Netice olarak Kanun Sultn Sleyman devri, hem devletin snrlarnn genilemesi yani siysi ve corafi adan ve hem de ilim, kltr, hukuk ve maliye gibi konular asndan, Osmanl Devleti'nin zirvelere ykseldii bir dnemin ksa addr.

Kanun Sultn Sleyman, hem byk bir asker, hem kudretli bir idareci ve hem de eine ender rastlanr bir devlet tekilts idi. Bu dehsn, Ftih zamannda hazrlanan tekilt kanunlarn gelitirerek ve ksmen de deitirerek gsterdi. Denilebilir ki, Osmanl Devleti'nin siys, kltrel, sosyal, iktisad, adl ve ksaca her eit yaplanmas, Kanun devrinde zirvesine ykseldii gibi, devletin merkez ve tara tekilt da bu dnemde zirveye ykselmitir. Bunu, hazrlatt kanunnmelerde grmek mmkndr. Kanuni devrinin zirveye ykselmesinde katks bulunan Sadrazamlar arasnda Pr Mehmed Paa, Ltfi Paa ve Sokullu Mehmed Paa'y; eyhlislmlar arasnda Zenbilli Ali Efendi, Kemal Paa-zde, ivi-zde ve zellikle de Ebssuud Efendi'yi; dier devlet adamlar arasnda Barbaros Hayreddin Paa, Koca Nianc Cell-zde Mustafa, eydi Bey ve Ca'fer Aa'y; ilim ve maneviyt erbab arasnda ise, Nakibendi Tarikatnn reislerinden Hce Mahmd Bedah, eyh Bli Efendi, Hce Dervi Mehmed Efendi, Molla Abdllatif Efendi ve Kadi-zde Acem Efendi'yi zikredebiliriz. Ancak byk zatlar bunlardan ibaret deildir. ZEVCELER: 1- Hrrem Haseki Sultn; Kanun'nin nikhna ald ve aslen Ukran bir Ortodoks rahibin kz yahut Fransz veya talyan olduu hususunda iddialar bulunan criyedir. ehzade Mehmed ve Selim H'nin annesi. 2- Mahidevran Kadn; Abdullah kz ve ehzade Mustafa'nn annesi. 3- Glfem Htn; Cariyelerden ve ehzade Murad'n annesi. 4- Abdullah kz ve ehzade Mahmd'un annesi. OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Mahmd Hn. 2-ehzde Sultn Mustafa Hn. 3-ehzde Murad. 4-ehzde Sultn Mehmed Hn. 5-ehzde Abdullah. 6- Mihrimah Sultn. 7ehzde Sultn Selim Hn II. 8-ehzde Sultn Byezid Hn. 9- Fatma Sultn. 10Rziye Sultn. 11-ehzde Sultn Cihangir. 12-ehzde Orhan82. I 82 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 293- 456; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, X. Defter, sh. 9-36, 197-201; Solakzde, 431-575; li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 293/a-455/b; Kantemir, c. I, sh. 211-252; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 87-178; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, 152 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN n 83. Kanun Sultn Sleyman'a Kanun denmesinin sebebi nedir? Baz kimseler, er'-i erifi terk ederek Avrupa'dan kanunlar almasndan dolay bu isimle yd edildiini sylemektedirler. Bu iddiann asl nedir? Hem ilim adamlarmzdan ve hem de dier okuyucularmzdan aldmz bir nemli soru, ciltte toplam 200'e yakn kendi devrinde hazrlanan Kanunnme nerettiimiz Sultn Sleyman'n "Kanun" unvanyla alakaldr. Bir ksm okuyucular, dorudan bu unvann veriliinin sebebini sorarken, bir ksm da, "islm hukuku yani er' hukukun hkmlerini bir tarafa brakp kendi iradesiyle kanun yaptndan dolay m bu unvan almtr?" diye soruyorlar. Hatta bir ksm okuyucularmz, byk slm limlerinin bu meseleden dolay, Kanun'ye dier Padiahlar gibi scak bakmadklarn ifade ederek Osmanl Kanunnmelerinin I. Cildinde naklettiimiz ve uzun uzadya izahn yaptmz. Zenbilli Ali Efendi'ye ait u hakikatli fkray dile getirmektedirler: "Sultn Sleyman Kanun, kesretli Krkeme sularn stanbul'a getirdii vakit, eyhlislm Zenbilli Ali Efendi ona demi: Hilf- erat kanunlar Avrupa'dan getirdiin cihetle, stanbul'a yle bir pisledin ki, o getirdiin sularn cmlesi zerinden akp gese, yz senede temizleyemez". Bu suallere ksa da olsa cevap vermek, yerinde olsa gerektir. Evvel, unu belirtelim ki; Sultn Sleyman'a "Kanun" unvannn verilmesinin asl ve birinci sebebi, Ftih, II. Byezid ve Yavuz zamannda, slm Hukukunun l'l-emre tand snrl yasama yetkisi kullanlarak hazrlanan ve daha evvel nerettiimiz Kanunnmeler tedvn edilmi olsa da, slm ve dolaysyla Osmanl Hukuk tarihinde, snrl yasama yetkisini kullanarak en ok ve en muntazam kanunlarn, Sultn Sleyman zamannda tedvn olunmasdr. Gerekten de, en ok ve en derli toplu kanunlar, gelmi gemi Padiahlar iinde, Sultn Sleyman zamannda hazrlanmtr. Nitekim onun devrinde hazrlanan kanunnmelerin, 12 ciltlik Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizin cildini tekil etmesi ve

200'den fazla muntazam Kanunnmenin bulunmas da, bu dediklerimizi te'yd eylemektedir. Saniyen, bir ksm byk slm limlerinin fevkalde bir latife slbu iinde de olsa, Avrupa'dan baz kanunlar getirdii iin Sultn Sleyman' tenkit etmeleri, onun bu unvannn, er' kanunlara aykr ve kendi iradesiyle baz Avrp kanun vazr etmesinden kaynakland kanaatini, baz ehl-i imnda dourmu bulunmaktadr. Hemen unu ifade edelim ki, Zenbilli'nin biraz evvel naklettiimiz sz, bir ltifedir; ancak bir hakikati da tazammun etmektedir. O hakikat da u olsa gerektir: Kanun Sultn Sleyman, aktan erata aykr kanunlar hazrlatmamtr; ancak er'lii tartmal olan baz meselelerde, Ebssuud gibi, byk slm hukukularnn fetvalarna dayanarak ve slm Hukukunun kendisine tand snrl yasama yetkisini kullanarak, kanun hkmleri ortaya koydurtmutur. slm Hukukunda rcih kavil vardr; merch kavil vardr. Sultn Sulev Ebssuud n;L ;i olan bir go* asrmzda bir k-faiz vard" demi nin ve icreteyn, . nn erata ak) mmkn olan gedil bozan sulan i mesi ve IrtM \ bunlarda, tan muhalif bir hkm) zaruret veya vastasyla sulh muhtemel ve unu mal etmek mn Btn bunUnj n; manev r larn kendisiyle! rindeki kanunimi m da burada h unu da I sisteminin', %90', fkh l de durum I nc e zetilmekszn I Kanunnrr "Clnay den ve n olunan ceza ilee 84. Kanuni | hamt t de resi sh. 306-527; Nianc Tarihi, Es'ad Efendi, nr. 2362, vrk.l20/b-143/a Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 5290; E. 3362; D. 2497; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, 34-40; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 158-163; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, sn. 50, 89-90; Penzer, N. M., The Harem, London 1936, sh. 174-175; Gubolu, Mihail, "Kanuni Sultn Sleyman'n Bodan Seferi ve Zaferi (1538M.-945H.)", Belleten, c. L, say 198(1986), sh. 727-805; Gkbilgin, M. Tayyib, "Kanun! Sultn Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve Kasabalar", Belleten, c. XX, say 78(1956), sh. 247-294. _ . H iV. . ,..,, Mes ule PLI I Baz 1 nemiz i bu MiBLNMEYEN OSMANLI 153 ri Ali Idr. Sultn Sleyman, baz konularda, asrn maslahatlarn da gz nne alarak, Ebssuud gibi limlerin kanaatiyle, merch yani zayf olan gr, rcih yani kuvvetli olan bir gre tercih yolunu ihtiyar eylemitir. erllii tartlan bu meseleler arasnda, asrmzda bir ksm insanlarmzn, meselenin asln bilmeden "Osmanl Devleti'nde de faiz vard" demelerine sebep tekil eden "mTmele-i er'yye" mevzuu; mr arazinin ve icreteynli vakflarn snrsz sreli kira akdiyle iletmeye verilmesi; baz esaslarnn erata aka aykr olmayacak ekilde Avrupa esnaf kaidelerinden alnm olmas mmkn olan gedik messesesi; kalpazanlar, cins sapklar ve benzeri cemiyet hayatn bozan sular ilemeye devam edenlerin ta'zir bil-katl yetkisine dayanlarak idam edilmesi ve irsd vakflar da denilen tahsisat kabilinden vakflar bulunmaktadr. Btn bunlarda, tamamen mftlerin fetvalarna dayanan Sultn Sleyman'n aka erata muhalif bir hkm kanun haline getirttii sylenemez. Ancak zayf grlerin kabul; zaruret veya mme maslahat gibi esslar bazan bilmeyerek veya ilim adamlarnn vastasyla suiistimal ettii ve dolaysyla zmnen er' hkmlere aykr davrand da muhtemel ve mmkndr; zira Kanun ma'sm deildir.

unu da hatrlatalm ki, tatbikattaki gayr- meru1 tasarruflar, Osmanl Hukukuna mal etmek mmkn olamaz. Btn bunlar yaparken de, erata kar muhalefet olmamas iin titiz davrandn; manev mes'liyetten kurtulmak gayesiyle, vefat annda Ebssuud'dan ald fetvalarn kendisiyle beraber defnedilmesini vasiyet eylediini ve en nemlisi de kendi devrindeki kanunlar kendisi deil, zamanndaki Ebssuud gibi slm limlerinin hazrladn da burada hatrlatmak istiyoruz. unu da hatrlatalm ki, bu saylar 200' geen Kanunnmeler, Osmanl Hukuk sisteminin tamam deildir. Belki %10'u bile deildir. Zira Osmanl Hukuk sisteminin %90', fkh kitaplarnda ifadesini bulan erv hkmler yani erfattr. Kanuni dneminde de durum byledir. nc olarak, Kanuni unvannn verilmesine sebep, kanunlarn hi bir fark gzetilmeksizin herkese dil bir ekilde onun zamannda tatbik edilmesindendir. Nitekim Kanunnmesinde yer alan u madde bu konuda iyi bir delil tekil eder: "Cinayetler karlnda vaz' olunan cezalar konusunda kaide sabit oldu ki, sipahi, ra'iyyet, erif, vaz', den ve mcrim arasnda mterektir ki, her kim ki bu sulardan birisi ile mcrim ola, mukabelesinde ta'yin olunan ceza ile cezalandrlr"83. I 84. Kanuni zamannda ve dier dnemlerde Osmanl Devleti'nin resm-i hamr adyla araptan vergi aldn ve hatta bazan meyhane resminin de alndn gryoruz. Acaba iki caiz mi grlmektedir ki, bu eit resimler alnmaktadr? Baz kimselerin Kanuni'ye isnad ettii iki itii iddias doru mudur? Kanuni, iki imeyen ve bilakis takva ile hayatn devam ettiren bir devlet adam83 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IV (1-780), c. V (1-774), c. VI (1-812) ve c. VII (1-214 aras); Ayrca bkz. Osmanl Kanunnmeleri, c. I, 238 vd.; c. V, sh. 5 vd.; Bedlzzaman Said Nursi, Sikke-i Tasdk- Gayb, sh. 130. Mesela mr arazi iin bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 672-673; Zenbilli Ali Efendi'nin bir fetvas iin bkz. Sleymaniye ktp. smihan Sultn, nr. 223, vrk. 16 vd.; Kantemir, c. I, sh.248-249. ; " = -. ,,,...154 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANl dr. Bu konu, slm hukukundaki hkmler bilinmeden istismar edilen bir konudur. Meselenin esas da udur: A) slm Hukukuna gre sarholuk veren btn ikiler haramdr ve Osmanl Devleti de bu yasa iddetle uygulamtr. Ancak gayr-i mslim vatandalarn belli kayt ve artlar altnda kullanmalarna msaade edilmitir. Bu sebeple, slm Hukukunun getirdii artlar dahilinde Osmanl lkesinde de hamr ve benzeri ikiler satlabilecek ve gayr-i mslimler tarafndan kullanlabilecektir. Hatta devletin snrlar iinde, gayr-i mslimlerin elenebilecekleri ve iki iebilecekleri meyhaneler de alabilecektir. Btn bunlarn tek art, Mslmanlara zarar verir hale gelmemesidir. Mesela ancak nfusunun kahir ekseriyeti gayr-i mslim olan mahallelerde satlabilmekte ve meyhane alabilmektedir. Osmanl Devleti'nde Mslmanlarn ve gayr-i mslimlerin mahallelerinin ayr ayr olmasnn bir srr da budur. B) Mslmanlar iin caiz olmasa da, gayr-i mslimler iin belli artlarla serbest braklan iki ve domuz gibi mallardan (gayr-i mslimlere gre maldr; Mslmanlara gre mal kabul edilmemektedir), slm devleti vergi alabilecektir. zellikle Hanefi hukukularn itihad bu ekildedir. te Osmanl Devleti de zellikle mam Zfer'in itihadn esas alarak, gayr- mslimlerin rettikleri araplk ireden ve hamr ve benzeri ikilerden ire resmi veya hamr resmi denilen bir vergi almtr. 1591 ylndan itibaren ikiden alnan vergiye zecriye resmi denmitir. Nitekim Osmanl Devleti domuzlardan da resm-i hnzr veya canavar adyla vergi almtr. C) kiden alnan bu vergiler Hamr Emneti Mukata'at denilen bir maliye dairesi tarafndan tahsil edilmitir. Hatta Kanuni Sultn Sleyman, gayr-i mslimlerce alan meyhanelere Mslmanlarn da gitmesinden ve de baz

Mslmanlarn yasak olarak iki kullanmaya balamasndan dolay, Hamr Emneti Mukata'asn kaldrm, Osmanl snrlarna sokulan ikilere ve bunlarn retimine ciddi yasaklar getirmitir. Bu arada iki iildii ve gayr-i meru fiiller yapld gerekesiyle btn meyhaneler ve kahvehaneler kapatlmtr. Ancak daha sonra bu yasaklar II. Selim zamannda kaldrlm ve gayr-i mslimlere msaade edilmitir. III. Selim zamannda yeniden tanzim olunan zecriye resminin tahsili de yeni esaslara balanmtr. D) O halde Osmanl Devleti'nde hamr ve benzeri ikilerden vergi alnmas veya bu vergilerin tahsili iin maliye daireleri tekil olunmas yahut da gayr-i mslimlere meyhane amaya ve iki ticreti yapmaya msaade edilmesi, Mslmanlarn ve hele hele ikiyi gayr-i mslimlere bile yasaklayan Kanuni gibi bir devlet adamnn iki imesi manasna gelmez ve byle bir iddia kesinlikle doru deildir84. 85. Kanuni dneminde dzenlenen ingene Sanca Kanunnmesinde "gayr-i meru i yapan ingene kadnlarndan kesim ad altnda vergi alnd" ifade edilmektedir. Bu doru mudur ve slama gre nasl izah olunabilir? Bilindii gibi Osmanl Devleti, XVI. yzyldan itibaren, Rumeli'deki ingeneleri, as84 Ksn, Bedyi'us-Sanyl', II, sh. 38; Heyet, El-Fetva'l-Hindiyye I- VI, Beyrut 1400/1980, c. I, sh. 183; Zeydan Ahkm'z-Zimmiyyn, sh. 187-188; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 361/b-363/a; Abdurrahman Vefik Bey, Teklif Kav'idi, stanbul 1328, c. I, sh. 34; II, sh. 403-405; Solak-zde, sh. 584-585. ker maksatlarla bir t Hisr- Zara, Hayraimu, Pnarhisr, Prevedl, ihtiva eden birCingr ingene Sanca kptiyn denirdi, mslimler ise 25'er al idiler. ingenelerden olunmutu. Hibiri teslim olunurdu. Mslman ingeneler' ingenelerden bir ks Kanun di zenleme, tahminen ?; yet-i Rumeli" yani"! Kanunnmede bu esasa gre tanzim da gayr- mslimlenlM Asl bizi ilgili ve Filibe ve Sofya' ayda yzer ake slm H artlar ve hkm zahirde" gayr- meru' gayr- meru futaijj lek haline getirdikle! edilecek ta'zir ileyen ki olarak tesblt 86. Kanuni I tn'nl ti'nin I men "Kader Midesi bura'" ' olayn tas., de Musi zade Bay 85 AkgraJti SANLI nudur. BLNMEYEN OSMANLI 155 rbest zeri i dkeri maksatlarla bir tekiltlandrmaya tevik etmitir. Merkezi Krk Kilise olan ve Eski Hisr- Zara, Hayrabolu, Malkara, Denci Eli, ncgz, Gmlcine, Yanbolu, Pnarhisr, Prevedi, Dimetoka, Ferecik, psala, Kean ve orlu mntkalarn zellikle ihtiva eden bir Cingne Sanca ihdas edilmitir. ingene Sanca Beine ingene Bei, ingene Sanca Bei veya mr-i kptiyn denirdi. ingenelerin Mslmanlar her hne bana 22 ake ve gayr-i mslimler ise 25'er ake harc- muvazzaf verirlerdi. rf rsmde dier re'y gibi idiler. ingenelerden gebe olanlarn hangi kazalar iinde g edebilecekleri tesbit olunmutu. Hibiri cem'atini terk edip gidemezdi. Terk ederse yakalanr ve kabilesine teslim olunurdu. ingene kabilelerine katuna ve reislerine de katuna ba denirdi. Mslman ingeneler ile gayr-i mslim ingeneler arasnda kz alp verme yasakt. ingenelerden bir ksm msellem idi ve baz rf rsumdan mu'flard. Kanun devrinde Cingne Livasn ve btn ingeneleri ilgilendiren ilk hukuk dzenleme, tahmnen 937/1531 tarihinde yaplmtr. "Kanunnme-i Kbtyn- Vil-yet-i Rumeli" yani "Rumeli Eyleti ingeneleri Kanunnmesi" adn tamaktadr.

Kanunnmede ingeneler Mslman ve kfir diye ikiye ayrlm ve baz hkmler bu esasa gre tanzim olunmutur. Gayr- meru i yani oyun elence ile megul olanlar da gayr- mslimlerdir. Asl bizi ilgilendiren de bu Kanunnmenin bir maddesidir: "2. Ve stanbul ve Edirne ve Filibe ve Sofya'da olan cingnelerin n meru' fPle mbaeret eden avretlerinden her ayda yzer ake kesim dey resm verirler". slm Hukukunda slm lkesinde yaayan gayr- mslimler de zina fiilini ileseler, artlar ve unsurlar tamam olduu takdirde, hadd-i zina tatbik edilir. Ancak buradaki hkm zahirde buna muhalif gibi grnmektedir. Aslnda muhalif deildir. Zira buradaki gayr- meru1 fiillerden kast, zina dndaki fal bakma, dans, oyun ve elence tarzndaki gayr- meru fiillerdir. zellikle gayr-i mslim ingenelerin bu gayr-i meru fiilleri meslek haline getirdikleri herkesin malumudur. Bunlarn cezas, l'l-emr tarafndan tesbit edilecek ta'zir ve daha dorusu ta'zir bil-mal olduundan, bu tr gayr- meru' fiilleri ileyen kadnlardan her ay belli bir para cezas kesim ad altnda yz ake alnmas ceza olarak tesbit ve ta'yn olunmutur85. 86. Kanuni Sultn Sleyman'n, olu ehzade Mustafa'y, Hrrem Sul-tn'n tahrikiyle haksz olarak ldrd ve bunun Osmanl Devle-ti'nin tarihinde kt bir dnm noktas olduu sylenmektedir. Bu meseleyi zetler misiniz? "Kader hkmn icra edince, insanlarn basar ve basireti balanyor" kaidesi burada da geerlidir. Meseleyi hemen hkme balamak doru deildir. Ancak bu olayn tasvip edilecek bir yn de yoktur. Osmanl tarihilerinin beyanna gre, ehzade Mustafa hayatta iken onunla beraber hayatta olan ehzade daha vardr: ehzade Byezid, ehzade Cihangir ve ehzade Selim. Sadrazam Rstem Paa ve 85 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 384 vd; c. VI, sh. 511-514; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 75; Zeydan, Ahkm'z- Zimmiyyn, sh. 307 vd. , ,-...,. .....-.., 156 BLNMEYEN OSMANLI BIUNMF' Hrrem Sultnn ve hatta baz tarihilere gre Kanuni'nin meyli ehzade Byezid'e; Padiah, askerler, limler ve meyhn meyli ehzade Mustafa'ya; harem halknn meyli ise babasyla Saray'da beraber oturan ve sancaa kmayan ehzade Cihangir'e idi. ehzade Selim hi kimsenin aklndan bile gemiyordu. Zira kendi sancanda, evresine toplanan musahiplerle elenceli bir hayat yayordu. Taht ileri gndeme gelince de, "Bakalm Mevl neyler?" diye lakayt kalyordu. Ancak Kanuni'nin hanm Hrrem Haseki'nin ehzade Byezid, ehzade Selim ve ehzade Cihangir'in annesi olmas; ehzade Mustafa'nn ise Mah-i Devrn Haseki'nin olu olmas fitneyi atelemeye yeterli bir sebepti. Hrrem Haseki'nin ve Kanuni'nin biricik kz Mihrimah Sultn ile evlenen ve 1544 ylnda Sadrazamlk makamna gelen Rstem Paa, fitne ateini krklemeye balad. Asl arzusu ehzade Byezid'in tahta kmasyd. Bunun iin ehzade Mustafa'nn tasfiyesi gerekiyordu. Bu gayeye ulamak zere Damad, Kaynvalide ve kz bir plan hazrladlar. Osmanl Devleti'ni en ok rkten politik bir mevzu olan Anadolu'nun 'alamasn vesile ettiler. Kanuni Sadrazam Rstem Paa'nn komutasnda ran Seferine kmak zere bir ordu karmt. Bu olaydan sonrasn Solak-zde'den zetleyelim: "alacak itir ki, askerin dilinde hi ho olmayan szler dolayordu. Baz gayr- makul szler ile adrlar dolup gizli ve aikr syleniyordu ki, 'Padiah gayet kocald, yallk vcudunu ypratt. Bu gnden sonra sefere kamaz. Onun iin yerine Rstem Paa'y Anadolu'ya serdar tayin etti. nsaf o ki. ehzade Mustafa yerlerine tahta gemek istiyormu; ancak Rstem Paa engel imi'. Bu tr dedikodular tevatr derecesine geldi. 'Sz yalan olmaz; yanl olur' dedikleri gibi, aslnda ehzade Mustafa ya krk gemi, ilim ve kahramanlk itibariyle ehzadeler arasndan biricik idi. Ayrca asker ve halk onu seviyor ve istiyordu. Maalesef baz ahmaklar iyi niyetle ve bazlar ise kt niyetle ehzade Mustafa'ya bu szleri ulatrdlar ve onu isyan edecek merhaleye getirmeye altlar". te bu dedikodular zerine, fesad ebekeleri, ehzade Mustafa'nn ran ah' Tahmasb ile gizlice ittifak yaptna ve onun damad olup babasn devireceine

Kanu-ni'yi ikna ettiler. Her ne kadar Kanuni, kendisine ilk olarak bu mevzu aldnda, "H Mustafa Hnm bu kstahla cr'et ede. Baz mfsidler kendi arzularn mlk ve saltanat ona kaimasun dey iftira ederler" diye sert cevap vermesine ramen, sahte mektuplar ve benzeri desiselerle onun isyan edeceine ve hyanet ettiine inand. Hatta 3. ran Seferi iin yapt hazrla, ehzade Mustafa'nn Konya Erelisi yaknlarnda 30.000 kiilik bir orduyla katlmasn, ona isyan iin geliyor zannetti. Rstem Paa'nn tahrikleri kt amacna ulam ve maalesef eyhlislm Ebssuud Efendi'den de devlete isyan ettiinden dolay idam fetvas kamufleli bir ekilde alnmt. Bu fetva bile usulne uygun alnmamtr. Bylece araya giren mfsidlerin tahriki ile, Osmanl tarihinin en ac ve haksz bir idam gerekletirilmi ve 960/1553 ylnn evval aynda Sultn Mustafa babas ile grmek zere geldii adrda bodurulmutur. Katli, devlete isyan suundan dolaydr; ancak deliller yanl ve ahitler yalancdr. ehzade Mustafa'nn idam edilmesi, her ne kadar kanununa uydurulmu ve sahte delillerle insanlar kandrlm dahi olsa, memleket iinde byk skntlar meydana getirmitir. Hadiseye zlen ehzade Cihangir, ayn yl zntsnden vefat etmitir. Asker ok ciddi manada rahatsz olmu ve srarla Sadrazam Rstem Paa'nn azli istenmi ve mecburen azledilmitir. En acs da ran Seferinden vazgeilmitir; zira askerin -nemli bir ksm kar tarafa meyletmeye balamtr. Halk arasnda ehzade Mustafa destanlam ve adna ok nemli mersiyeler yazlmtr. Hatta Dzmece Mustafa adyla ortaya kan birisi, binlerce insan evresine onun adyla toplayabilmitir. Bu arasn amay rn sokmaya ehzade ehzade emriyle Kazvin'e olunu babas idam edil fetvada bir isyan s ehzade nin knhn ehzad 87. Piri I durulurken I iin kimisi del muhasarac. giderere< s; MeV hizmetine gmlj deni/ nndd gna getotajir.lj "Kon, Ghii' Uzu:. At 600, II Sent 1, isen, M SMANLI halknn >angir'e sa, evri gelince I -e m ve seki'nin tai'nin fs gelen Kf tahta (ulamak :< irkilten kitre bir h makul (dunu i serdar i! ah' Kanui, "H il ona kSeferi ; .-an [''>'BLNMEYEN OSMANLI 157 Bu sefer de Lala Mustafa Paa, baz ahs menfaatleri yznden iki z kardein arasn amaya balam ve ehzade Byezid ile ehzade Selim'in aralarna buz dalarn sokmaya almtr. 1558 ylnda ehzade Byezid Ktahya'dan Amasya'ya ve ehzade Selim ise Manisa'dan Konya'ya sancakbeyi olarak tayin edilmilerdir. Maalesef ehzade Byezid, baz tahriklere aldanarak gelen bu ferman dinlememitir. Padiah'n emriyle zerine gelen orduya Konya'da malup den Byezid, ran'n baehri Kazvin'e snm ve si hale gelmitir. Sonunda ah, baz dedikodularn da etkisiyle si olunu babas Kanuni'ye teslim edince, 4 olu ile birlikte ehzade Byezid 1562 ylnda idam edilmilerdir. dam fetvasn veren ise, eyhlislm Ebssuud Efendi'dir ve bu fetvada bir aykrlk

bulunmamaktadr. Yani ehzade Byezid'in katli tamamen devlete isyan suundan dolaydr ve bay suunun cezasdr. ehzade Byezid ile babasnn karlkl olarak birbirine yazdklar u iir, meselenin knhn anlatmas asndan ok manidardr. Sadece birer drtlklerini alyoruz: ehzade Byezid (h): Ey serser leme Sultn Sleyman'm baba Tende canm canmn iinde canm baba ; Byezid'ine kyar msn benim canm baba B gnahm Hak bilir devletl Sultnm baba. Kanuni (Muhibb): Ey demdem mazhar- tuyn- isyanm oul Takmayaym boynuna herkiz tavk- fermanm oul Ben kyar mydm sana ey Byezid Hnm oul B gnahm deme br tevbe kl canm oul86. 87. Piri Reis Neden Katledildi? Byk Trk denizcisi ve corafyacs Piri Reis'i idama gtren sebepler zerinde durulurken farkl yorumlar yaplmakta, kimisi onun Hrmz'de muhasaray kaldrmak iin Portekizlilerden rvet aldn, kimisi devleti adna hara ve hediye aldn ve kimisi de bu para iinin imkansz olacan belirterek stratejik sebeplere bal olarak muhasaradan vazgetiini belirtiyorlar. Byk Trk denizcisi zerindeki speklasyonlar gidererek salkl dnmek gerekiyor. Mehur Osmanl denizcilerinden olan Piri Reis, II. Byezid devrinde (1494) devlet hizmetine giren Kemal Reis'in yeenidir. Piri Reis amcas Kemal Reis ile birlikte bir ok deniz seferlerinde bulunmu, en son grev olarak 1547 ylnda Kzldeniz ve Hint sularnda faaliyette bulunacak donanmann amirallii anlamna gelen Svey/Hint kaptanlna getirilmitir. Bu tayinin sebebi Aden'in Portekizlilerin eline gemesi idi. Piri Reis'in grevde bulunduu dnem Portekizlilerin Hint sularnda cirit att bir 86 Solakzde, 521-533; 545-566; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 363/a vd.; Ahmed Refik, "Konya Muharebesinden Sonra ehzade Sultn Byezid'in ran'a Firar", TOEM, nr.36, sh. 705-727; Busbecq, Ogier Ghiselin De, Trkiyeyi Byle Grdm, Haz. Aysel Kurutluolu, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul ts, sh.37-40; Uzunarl, smail Hakk, "Babasndan Sonra Saltanat Elde Etmek in Kardei Selim'le atan ehzade Byezid'in Amasya'dan Babas Kanun Sultn Sleyman'a Gndermi Olduu Ariza", Belleten, c. XXIV, say 96(1960), sh. 597600; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 142-146; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 401-408; TEM, Sene 1, say 2, 30 Nisan 1334, sh. 19-21; Akman, Karde Katli, sh. 84-98; Peev, Tarih, sh. 300-305; 341-342; sen, Mustafa, Acy Bal Eylemek, Trk Edebiyatnda Mersiye, Ankara 1993, sh. 125-165. 158 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN!' dneme rastlar. 1543 ylnda Svey tersanesini igal ile Trk donanmasn yakmak isteyen Portekizlilerin teebbsleri akim kalacaktr. Bu hareket esnasnda Portekizliler Aden'i ksa bir sre zabtettilerse de Svey kaptan Piri Reis'in bizzat donanmas ile tazyiki neticesinde Aden kale ve liman 1548'de Portekizlilerden geri alnmtr. Piri Reis 1551'de otuz kadar gemiden oluan Svey donanmas ile Hint denizine karak Cidde'de gn kalr. Sonra Umman sahilini geerek Arabistan yarmadasnn gney dousundaki Maskat' zaptedip Portekizlilerin yetmi kadrgasyla sava ederek galebe aldktan sonra Hrmz adasndaki Hrmz kalesine kaan dman orada muhasaraya balad; ancak bu muhasaray geri ekti. nk Hint sularnda bulunan btn Portekiz filolarnn birleerek zerine geldii haberini almt. Peevi'ye gre kalenin fethi yakn iken Piri Reis Portekizliler ile muhasarann kaldrlmas zerinde anlama yaparak onlardan devlet adna hediye ve hara almtr. Hammer, ald hediyelere meftun olarak muhasaray kaldrdn, Katip elebi ise Hrmz'e Portekiz yardm kuvvetinin gelmekte olduu sylentisi zerine Piri Paa'nn muhasaray kaldrmak mecburiyetinde olduunu syler. Hammer, muhasaray kaldrdktan sonra Basra'ya geldiinde Portekiz donanmasnn Acem krfezini kapatmak iin kendisine doru

ilerlediini haber aldn ve bunun zerine sadece hazineleri ykl kadrgay yanna alarak ayrldn belirtir. Muhasaray kaldrmak iin rvet ald yolundaki rivayete gelince dmanlar, mesela Kubad Paa ve dierleri tarafndan yaplan aslsz bir itham olarak deerlendirilmektedir. Piri Reis bu sralarda 80 yana gelmi bir ihtiyar ve hayli zengin bir kimse idi. Bu bakmdan onun rvet ald iddias sz konusu olamaz. Ama onun, Osmanl devleti adna hara ald muhtemeldir. Muhasaray niin kaldrd sorusuna daha gereki cevap Piri Paa'nn askeri strateji gerei kaldrd sylenebilir. Zira, Piri Reis burada bulunduu srada Portekizlilerin Basra krfezini kapamak istediklerini duyunca ierde mahsur kalmak istemeyerek donanma gemilerinin hepsini armaa imkan olmadndan acele olarak kendisine tabi kadrga ile dman gemileri gelmeden nce denize almtr. Gerek asker gerekse dier gemiler Basra'dan kmamlard. Bu ekilde yola kan Piri Reis bir gemisini de yolda Bahreyn adalar yaknnda kaybettikten sonra 960/1553 ylnda Svey'e ve oradan da Msr'a geldi. Piri Reis'in Basra'da bulunan donanmas amiralsiz kalm idi. Bu durum Piri Reis'in muhaliflerinin eline frsat verdi. lkenin menfaatlerini ayaklar altna almak ve Osmanl donanmasn kaderine brakp kamakla suland. Halbuki Piri Reis seviyesinde tecrbeli bir kaptann yeterli sebebler olmadan Osmanl filosunu baka bir limanda brakmas mmkn deildir. Piri Reis kendisine emanet edilen filonun hesabn padiaha vermek zorunda olduunun idraki iindeydi. Kuvvetli ihtimale gre Piri Reis kadrgalarn Portekizlilerin elinde brakmad. Bu gemiler sefer esnasnda toplad ganimet mallaryla azlarna kadar doluydu ve Portekiz donanmasnn ani hcumuna maruz kalp malup olduu takdirde bu servetin ellerine gemesini istemiyordu. Ancak Piri Reis'in muhalifleri seferin baarszlkla getii konusunda Padiah ikna edeceklerdir. Piri Reis'in muhalifi olan Basra valisi Kubad Paa Msr valisine bir mektup yazarak kaptan gammazlayacaktr. Kaptan ile vali arasndaki husmetin ncesi vardr. Zira Piri Reis Hrmz kuatmasn kaldrdktan sonra buradan Basra'ya geerek vali Kubad Paa'dan yardm istediyse de vali Mslmanlara zulmettii ve mallarn yamalatt iddiasyla Piri Reis'e yardm etmedii gibi mallarn da almak istemitir. Piri Reis Frenklere yardm ettiklerinden dolay Hrmz ehrini yamalatm idi. Msr valisi Piri I bir ariza le sadarete I sarasn kaldrmas ve ( diyetsizlik ve donanman^ lerek 1554 ylnda MsrJ Hatay kabul gibi dnya apnda blr| u var ki Kubad Paa'rt rol oynadn da belirt 88. Mimar Sinan'a Mimar Sinan vey| 1490 ylnda Kayseri'nl gre, brahim Paa'n ksa hayat hikyesi; Abdlmennnc Kanuni zamannda) ne katlmtr. 1538 edince Padiah'n I bu vazifede kalan! saysz eserler meyi sur Mescid; 57 Me kemeri; 8 Kpr; 35 i az farklarla nakle Mimar Sinan'ml meni olduu idi irme Kanunu nnda devsin manii dneminde) Baz Yahudi asll | Yahudi olduunu II Babinger ise, i elinde bir I ailesinden 87 Ahme Asrjr, M Knh'l-Ahtr, vrU sh. 311; Ham, 1 Cihannuma, sh, 11; 8 Ylmaz, Belgelerle 0 (ner. Fevzi Kun 561-565; Uzun Reis", Belleten,* ten, c. I, sjh 2 134(1970),*." BLNMEYEN OSMANLI 159 Msr valisi Piri Reis'i orada alkoyarak veya hapsederek seferin olumsuz neticesini bir ariza ile sadarete bildirdi. Kanuni'nin cevab Piri Reis'in idam oldu. Hrmz muhasarasn kaldrmas ve dier gemiler ile askeri Basra'da brakarak gelmesi vazifede ciddiyetsizlik ve donanmann felaketine sebep olduu eklinde yorumland ve sulu grlerek 1554 ylnda Msr divannda ba kesildi ve mallan msadere edildi. Hatay kabul etmeyen bir ynetim anlayna sahip Osmanl Devleti'nde Piri Reis gibi dnya apnda bir denizci de olsa affedilmiyor, gereken ceza uygulanyordu. Ancak u var ki Kubad Paa'nn Piri Reis'e ahsi dmanlnn bu kararn verilmesinde nemli rol oynadn da belirtmek gerekir87. 88. Mimar Sinan'n Ermeni olduu sylenmektedir. Mimar Sinan kimdir?

Mimar Sinan veya Koca Sinan, muteber kaynaklarn anlattna gre, 895/1489-1490 ylnda Kayseri'nin Arnas kynde dnyaya gelmitir. brahim Hakk Konyal'ya gre, brahim Paa'nn zdl klesidir. Ancak bu gr kabul grmemitir. Doru olan ksa hayat hikyesi yledir: Abdlmennn olu Sinan, Yavuz zamannda devirme olarak stanbul'a gelmitir. Kanuni zamannda yenieri olan Sinan, 1521'deki Belgrad ve 1522'deki Rodos seferlerine katlmtr. 1538 Kara Bodan seferinde Prut Nehri zerinde 13 gnde bir kpr in edince Padiah'n takdirini kazanm ve 1539 ylnda da mimarba seilmitir. 35 yl bu vazifede kalan Sinan, Osmanl Devleti'nin her blgesinde, alacak bir sr'at ile saysz eserler meydana getirmitir. Kaynaklar, Mimar Sinan'n 80 ksur Cami; 80 ksur Mescid; 57 Medrese; 22 Trbe; 7 Dr'l-Kurr; 17 maret; 3 Dr'-if; 7 Su yolu kemeri; 8 Kpr; 35 Saray; 20 Kervansaray; 6 Mahzen ve 48 hamam in ettiini, ok az farklarla nakletmektedirler. Mimar Sinan'n Kayseri'ye bal Arnas Ky'nden olmas hasebiyle de aslen Ermeni olduu iddia edilmitir; ancak bu iddia tamamen yanltr. Zira Ermeniler, Devirme Kanunu gerei, XVI. Asra kadar Yenieri Ocana alnmaktadrlar; Yavuz zamannda devirmeden istisna edilmilerdir. Son zamanlarda baz Ermeni yazarlarn, Osmanl dneminde yaam mehur simalar Ermeni diye vasflandrmalar ideolojiktir. Baz Yahudi asll yazarlar, Mimar Sinan'n Yusuf Sinan olduunu iddia ederek aslen Yahudi olduunu ileri srmlerse de, bunu teyit edecek bir delil ve belge de yoktur. Babinger ise, Sinan'n Hristo isminde bir Rum genci olduunu iddia etmektedir; yine elinde bir belgesi bulunmamaktadr. Bir dier gr ise, Sinan'n Hristiyan bir Trk ailesinden geldii ynndedir. Bu gre gre, babasnn ad Abdlmennn ve dedesi87 Ahmed Asrar, Kanuni Devrinde Osmanllarn Din Siyseti ve slm lemi, stanbul 1972, sh. 296-338; li, Knh'l-Ahbr, vrk. 295b; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri I-III, (ner. smail zen), stanbul 1975, c. 3, sh. 311; Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, trc. Mehmed Ata, stanbul 1330, c. 5, s 119; Katip elebi, Kltab- Cihannuma, sh. 11; Katip elebi, Tuhfet'l- Kibar, st 1329, sh. 61; Mehmed Sreyya Sicill-i Osmani, c. 2. sh. 44; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 163-164; Peevi, Tarihi, c.l, sh. 350-352; Piri Reis, Kitab- Bahriye, (ner. Fevzi Kurdolu-Haydar Alpagot), stanbul 1943, mukaddime, sh.I- XVI; Fuad Ezg, "Piri Rels",A, c. IX, sh. 561-565; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 397-398; nan, Afet, "Bir Trk Amirali, XVI. Asrn Byk Geograf Piri Reis", Belleten, c. I, say 2(1937), 317-356; Selen, H. Sadi, "Piri Reis'in imal Amerika Haritas. Telif 1528", Belleten, c. I, say 2(1937), sh. 515-523; Orhonlu, "Cengiz, Hint Kaptanl ve Piri Reis", Belleten, c. XXIV, say 134(1970), sh. 235-254. , > ... ..--. .- -...,'.-,. 160 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN nin ad da Doan Yusuf'tur. Bize gre doru olan, Sinan'n, bir devirme olduu ve aslen Hristiyan bir aileden gelse bile, sonradan hem Trkleip ve hem de samimi bir Mslman haline geldiidir. Er-Rislet'l-Mi'mriyye'de Sinan- Kayser diye anlmaktadr. 1585 tarihli Sinan'a ait bir vakfiyede ise, kardelerinden birini Kayseri'den getirdii ve Mslman yapt kayd olunmutur. II. Selim'in Karaman ve Kayseri'deki gayr-i mslimleri Kbrs'a nefyetmesi ile alakal bir ferman zerine, Arnas Ky mensuplarnn bu karardan istisna edilmeleri iin Mimar Sinan Padiah'a mracaat etmi ve bu dilekesi kabul edilmitir. Sinan'n nesli nereden gelirse gelsin, o kabiliyete sahip karak onu Koca Sinan yapan Osmanl Devleti'nin ilme ve teknolojiye sayg duyan zihniyetidir88. 89. Dnyann ilk evre Nizmnmesinin Kanuni zamannda hazrland doru mudur? * evre temizlii ve korumasnn hukuk mevzuata konu tekil edecek kadar nemli olduunun farkna varlmas, tesbitlerimize gre 20. asrdan teye gitmemektedir. Yani fertlerin ve devletlerin bu mes'ele zerinde nemle durmalarnn tarihi yenidir. evre ile ilgili hukuk dzenlemenin Trkiye'deki

tarihi, henz iki veya senedir dersek, mesele daha iyi anlalr. evre temizlii ile alkal tedbirlerin tarihini de, bir asrdan ncesine gtremezsiniz. Bu konuda tarihimizin nelere sahip olduunun bilinmedii de bir hakikattir. "Temizlik dinin yarsdr" dstrunu haytlarnn en nemli esas olarak kabul eden ecdadmz, slmiyet'e tam ma'nsyla sarldklar ve kudretli olduklar devirlerde, her konuda olduu gibi, evre temizlii ve korumas hususunda da, dier milletlere rnek olmulardr. Biraz sonra zikredeceimiz Nizm-nme bunun mahhas bir delilidir. Osmanl Devletinde, ehir, kaza ve kylerde, ehrin emniyet ve asayiini temin, madd ve manev temizliini muhafaza grevlerini stlenen husus memurlar vardr. Bunlara suba denmektedir. Ky ve kasabalardakine il subalar, dier byk merkezdekilerine ise ehir subalar denirdi. Bu memurlar, gnmzdeki zabta, emniyet grevlileri ve ksmen de belediyecilerin vazifelerini ifa ederler ve kadlarn emri altnda alrlard. Osman Bey'in ilk tayin ettii iki memurdan birinin suba olduunu kaydedersek, Osmanllarn yerleim merkezlerinin emniyet, syi, madd ve manev temizlik ve huzuruna ne kadar nem verdiklerini daha iyi anlarz. Bizi asl artan husus ise, Osmanl Devleti'nin sadece yerleim merkezlerinin evre temizlii ve korumasyla ilgilenmek zere husus bir memur tayin etmekle yetin-memesi, grevli memurun eline de, evre temizliini te'min iin uygulamas gereken hukuk esaslar belirleyen bir Nizmnmeyi vermi olmasdr. Bu zel evre temizlii grevlisinin ad, plk subasdr ve evre temizlii ile alkal Nizmnme'nin ilki 88 Meri, Rfk Melul, Mimar Sinan, Hayat, Eseri, I. Mimar Sinan'n Hayatna, Eserlerine Dair Metinler, TTK, Ankara 1965 (Bu eserde Er-Rislet'l-Mimriyye ile Sl Mustafa elebi'nin Tezkirat'l-Ebniye adl eseri de yer almaktadr); Aslanapa, Oktay, "Sinan" maddesi, A, X, sh. 655-661; Babinger, Franz, "Sinan" Article, El, IV (Leiden, 1927), sh. 428-432; Kuran, Aptullah, Sinan, The Grand Old Master of Ottoman Architecture, Washington 1987, sh. 23-37; Konyal, brahim Hakk, Mimar Koca Sinan, stanbul 1948, sh. 78; Gyn, Nejat, Mimar Sinan'n Asl Hakknda, Tarih ve Toplum, nr. 19, 1985, sh. 38-40; Menage, V. L, "Dewshirme", El, II, sh. 211. ise, bundan evre Ta Biran aktara konusuyla I man farkld bilecek t nn e mes! (Md.2j (Md.3-4);< ve ehir d de oto! zel parky yrrlkte t imdi i zere hazrt ceiz. 'Edl kini XI- SU 90 sonra i 'NLI BLNMEYEN OSMANLI 161 ! Sinan And C nemli r, Yani Pevre ile -eele ircesine r byk i-ni- emri ise, bundan yaklak 460 sene nce yani 1539 ylnda hazrlanmtr. Elimizdeki iki evre Temizlii Nizmnmesinden sadece birisini bu yazmzda iktibas edeceiz. Biraz sonra metnini zikredeceimiz ve slbunun sade olmas sebebiyle aynen aktaracamz Nizmnme'nin hkmlerini, elbette ki gnmzdeki evre temizlii konusuyla alkal hukuk dzenlemelerle kyaslamak doru deildir. Zira zemin ve zaman farkldr. Yine de 450 sene nceki bu Nizmnme'de gnmzde dahi tatbik edilebilecek hkmlerin bulunmas, gerekten dikkat ekicidir. Mesel, evlerin

ve dkkanlarn evrelerinin temiz tutulmas (Md.l); grlen pisliklerin o evre halkna temizlettiril-mesi (Md.2); hamam ve hanlar gibi umuma ait yerlerin temizliine dikkat edilmesi (Md.3-4); evreyi kirleten esnafn artk maddeleri ve pis sularn, tamamen bo yerlere ve ehir dna tamalar mecburiyeti (Md.6-7); en nemlisi de, arabaclarn yani bugn de oto sahiplerinin arabalarn ev ve dkkanlarn nne park etmemeleri ve mutlaka zel park yerlerinde durdurma mecburiyetleri (Md.10); bugn de muhta olduumuz ve yrrlkte bulunan esaslardr. imdi de Kanun Sultn Sleyman devrinde Edirne plk subasna verilmek zere hazrlanan evre Temizlii Yasaknmesinin metninden baz hkmler nakledeceiz. 'Edirne'nin Mahalleleri Ve Sokaklar Ve arlarnn Temiz Etmesi n Nian- Hmayun 1. ardub ve yasak ede; min ba'd hi ehad evi yrelerin ve dkknlarn n-pk tutmayub mezbele ve ann emsalinden nesne vki olmaya, olursa gidereler. 2. Mezkr suba, bu bbda keml-i ihtimam zere olub arularda ve mahallelerde dklen mezbeleleri, kimin evine ve havlusuna yakn olursa ann dkt ma'lm olcak pk etdre. "Biz etmedk" derler ise, edeni bul-vereler, anun yasa ana ola. 4. Ve hamamlarn irgb yollar mezbeleler ile tutulmu ola, kimin evine ve havlusuna ve haremine yakn olursa, ayrtlatduralar. "Biz etmedk" derlerse, edeni bulvereler, ana pk etdre. 6. Ve cme-ylarn ve kan alclarn kanlarn ve irgblarn tark-i amma dkmekden men' edb hli ve halvet yerlere iletdre. 7. Ve boyaclarn ve alarn ve balarn ve semercilerin otlarn ve gbrelerin yol stnde dkmekden tamam men' ve yasak edb hli ve halvet yerlere iletdre. 8. Ve yasak ede ki; arabaclar srlarn na'l-band dkkannda aleflemeyb evvelden kanda alefler ise, ger anda alet ede. Eer zaruret olursa, na'l-band dkknlarnda aleflemel olursa, anlara pk etdre. Ve mezbeleden ve srlar tersinden ne olursa, hricden ve hli yerlere iletdre. F Safer sene 946 (1539)" I XI- SULTAN II. SELM DEVR (DURAKLAMA ARETLER BALIYOR) 90. Sar Selim diye de bilinen II. Selim'le alakal ksaca bilgi verir misiniz? Hanmlar ve ocuklar kimlerdir? Zamanndaki devlet bykleri ve devletin ulat snrlar hakknda ksaca aklama yapar msnz? Sar Sultn Selim diye de bilinen II. Selim 1566'da babasnn vefatndan 23 gn sonra stanbul'a gelerek Osmanl tahtna oturmutur. Daha sonra da bizzat Belgrad'a 89 Byezid ktp. Veliyyddin Ef., nr. 1970, vrk. 101/a-102/b, 125/b-127/a; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. VI, sn. 540-543; Pakaln, Tarih Deyimleri, c. III, sh. 259-2261; Cin- Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sn. 234. 162 BLNMEYEN OSMANLI BLNE gelerek ordunun huzurunda da clus merasimini tekrarlamtr. Yenieri tekilt clus bahiinden dolay ilk defa bu Padiah'a ba kaldrma belirtileri gstermitir. II. Selim, dier Osmanl Sultnlarna benzemeyen ve hem dirayette ve hem ilim irfanda onlarn seviyesine kamayan bir ahsiyete sahiptir. Ordunun banda hi bir sefere kmamtr. Daha evvel Karaman Eyletinin Paa Sanca olan Konya'da, Manisa'da ve Ktahya'da sancakbeylii yapm ve 42 yandayken Padiah olmutu. Sokullu Mehmed Paa da olmasayd, devleti bu sekiz sene ierisinde belki ayn huzurla idare edemezdi. Ancak Kanuni Sultn Sleyman'n dirayetli Vezir-i A'zam Sokullu Mehmed Paa, II. Selim yerine devleti idare ediyordu. II. Selim devrinde patlak veren hadiselerden birincisi Yemen Meselesi idi. Kanun devrinde iki beylerbeyilik haline getirilen Yemen'de zayflayan Osmanl idaresine kar, Zeyd bin Ali neslinden gelen Topal Mutahhar isyan etti ve San'a ile Te'az taraflarna hkim olan Murd Paa'y malb ederek kati eyledi. Bunun

zerine Yemen Eyleti tek eylet haline getirilerek 975 Zilhicce/1568 Haziran tarihinde Haleb Beylerbeyi zdemirolu Osman Paa Beylerbeyilie getirildi ve buradaki isyan bastrd. Sokullu tarafndan Yemen Serdr olarak gnderilen Sinan Paa'nn gayretleri de eklenince, Yemen, uzun sre Osmanl hkimiyeti altna girdi. Ayn yl Kurdolu Hzr Reis de Endenozya'ya sefer dzenlemiti. Bu arada 1569 ylnda Astrhan'a ve Ruslara kar sefer dzenlendiyse de, Kale Ruslardan alnamad. Bu arada 978/1570 tarihinde Kbrs Adas Venediklilerin elinden alnd ve bir Hristiyan Kralla da son verilmi oldu. Kbrs Mslman Trklerin eline geti. II. Selim devrinde Osmanl ordusu ilk defa nebaht'da Hristiyan deniz donanmas karsnda malbiyete urad. 7.10.1571 tarihinde meydana gelen nebaht bozgunu, maalesef Avrupallarn gznde yenilmez ordu diye bilinen Osmanl Ordusunun bu vasfn bozdu. Ancak nebaht'da kaybedilen Osmanl Donanmas ksa bir zaman ierisinde yeniden in olundu. Bu arada Osmanl ordularnn desteini alan Krm Hn Giray Hn'n 24.5.1571 tarihinde Moskova'y alacak kadar Ruslar perian ettiklerini burada kaydetmemiz gerekmektedir. II. Selim devrinin parlak fetihlerinden biri de 1574 tarihinde Tunus'un kesin olarak Osmanl topraklarna katlmasdr. Bunun dnda II. Selim devri, fetihler ve zaferler devresi olmaktan ziyde sulh ve mu'hedeler devresi olmutur. II. Selim, sekiz senelik saltanatndan sonra 50 ksur yanda Saray'da 18 aban 982/1574 tarihinde vefat etmitir. unu nemli ifde edelim ki, Osmanl Devleti'nin duraklama devresi, Kanu-n'nin olu ehzade Mustafa'y bir ksm mzevvirlerin iftirasyla idama mahkm ettirmesiyle balar ve II. Selim devrini aslnda bir duraklama devri saymak mmkndr. Zira bizzat ordusunun banda mchid f seblillah bir Padiah yerine, Sarayndan darya kmayan ve sadece tenezzh iin Edirne ve benzeri yerlere giden bir Padiah anlay hkim olmaya balamtr. Nitekim ok sevdii Edirne'de Selimiye Camiini in ettirmitir. Onun zamannda hizmet ifa eden Sadrazamlar arasnda, devleti asl yrten insan diye bilinen Sokullu Mehmed Paa, Lala Mustafa Paa ve zdemirolu Osman Paa'y; dier devlet adamlar meynnda Piyale Paa, Koca Nianc Celal-zde Mustafa elebi ve Feridun Ahmed Bey'i ve ilim adamlar arasnda ise eyhlislm Ebssuud Efendi, Dede Cngi ZEVCV OCUKU Ali. 5-eh; lah.9-ehzdeC 91. Sar Selim'lal madg ve t nunztn II. Seltm'm oturan en tamamnn A) ehzade S ve evresinin yaayamamtr.' rnn kbna ula ancak arada srada I len ilk pa ir ve rts mzisyenler ve f deler ile > teebbs Padiah /:. mannda: gayr-i mu nemle b-man genle bir yasaaj )" girdii c cehalet gW| nuni devlet istibdada i Koi Bey v dr ki, ( lere devri rj razam I 575-597;* lerte C Arivi, nr. I KadnlanV SANLI | clus BLNMEYEN OSMANLI 163 Dede Cng Efendi, Knal-zde Ali Efendi ve mam Muhammed Birgiv'yi zikredebiliriz. ZEVCELER: 1- Nurbn Sultn; III. Murad'n annesi ve talyan asll bir criyedir. OCUKLARI: 1- Sultn Murad III. 2- smihn Sultn. 3-ehzde Mehmed. 4-ehzde Ali. 5-ehzde Sleyman. 6-ehzde Mustafa. 7-ehzde Cihangir. 8ehzde Abdullah. 9-ehzde Osman. 10- Gevherhn Sultn. 11-ah Sultn. 12Fatma Sultn90. 91. Sar Selim'in hayatnn dier Osmanl Padiahlar gibi istikametli olmad ve bu yzden de Osmanl Devleti'nin duraklama yllarnn bunun zamannda balad iddia edilmektedir. Bu doru mudur?

ince, 61569 mas ferler I ettiril. Selim'in, kendisine kadar gelen Osmanl Padiahlar arasnda, Osmanl tahtna oturan en ehliyetsiz insan olduunda phe yoktur. Ancak bu, hakknda sylenenlerin tamamnn da doru olduu manasna alnmamaldr. Meselenin zeti udur: A) ehzade Selim, Manisa'da sancakbeyi olarak grev yapt gnlerde, genliin ve evresinin tesiriyle, maalesef dier Osmanl Padiahlar gibi mstakim bir hayat yaayamamtr. Yaratl itibariyle hlim ve selimdi, mtevekkil bir yaps vard. Atalarnn kbna ulaamayan ilk Osmanl padiahdr. Dahiler halkas onunla kesilmi ve ancak arada srada filizler verme dnemi balamtr. stanbul'da doan ve stanbul'da len ilk padiahtr. Maalesef, evresine toplad Sm, Sar Rm, Ksm ve Nigr gibi ir ve ressamlar; Cell Bey gibi mushibler; Nih, Glabi Bey ve Durak elebi gibi mzisyenler ve Mrek elebi ve Adanal Tanbur ehzade Mustafa elebiler gibi hanendeler ile elenceli ve en akrak bir hayat tercih etmitir. Baz gayr- meru fiillere teebbs ettii mu'teber tarihiler tarafndan ifade olunmaktadr. Ancak hi bir Osmanl Padiah zina fiilini ilememitir. Bu konudaki iddialar yanl ve iftiradr. Babasnn zamannda getirilen ve gayr-i mslimlerce kullanlan hamr ithalat yasan kaldrm ve gayr-i mslimler iin de olsa meyhanelerin almasna tekrar ruhsat vermitir. Tekrar nemle beyan ediyoruz ki, btn bunlar gayr-i mslimler iindir. Ancak babas Mslman genlerin de kaamak olarak bu yerlere gittiini bildiinden ve duyduundan byle bir yasaa gerek duymutur. B) te onun bu zellikleri sebebiyle, Osmanl Devleti'nin bir duraklama devrine girdii dorudur. Zira btn devletleri ykan istibdat (bask idaresi), rvet, sefahet ve cehalet gibi ana sebepler, II. Selim devrinde kendini gstermeye balam; ancak Kanuni devrinin ilim adamlar cehalet dmanna; Sokullu Mehmed Paa gibi dirayetli devlet adamlar rvet dmanna; Ebssuud gibi kazay elinde tutan byk hukukular istibdada ksmen sed tekil ettiklerinden, bunlarn ac neticeleri fazlaca grlmemitir. Koi Bey ve benzeri limler, duraklamay Kanuni devrinin sonlarna doru balatmlardr ki, elhak dorudur. Devletteki kadro ylmalar ve baz makamlarn ehliyetsiz kiilere devri ve benzeri ho olmayan haller, Kanuni devrinin sonlarna doru balar. Sadrazam Rstem Paa'nn bunlarn ban ektii, ehzadeler kavgasndaki rollerinden nsan 90 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, X. Defter, sh. 163-167; Peev, Tarih, c. I, sh. 438-504; Solakzde, sh. 575-597; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 455/b-504/a.; Kantemir, c. I, sh. 250-263; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 179-206; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 142; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 1993; D. 7859; D. 34; E. 6877; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, sh. 95; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 40-42; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 165-168. 164 BLNMEYEN OSMANLI gayet gzel anlalmaktadr. Nitekim Koi Bey yle demektedir: "Ma'lm- hmynlar olduu zere, silsile-i liye-i l-i Osman Pdihlarndan evvel vs'at-i memleket ve kesret-i hazne ve evket cihetinden keml bulan merhum ve mafur Sultn Sleyman Hn olub ve yine ihtilli leme b'is olan ahvl dahi anlarn zamannda zuhur edb, devlet keml-i kuvvette olmala eseri ol zamanda duyulamayub, bir ka senedir ki, zahir oldu". Btn bunlara ramen, eski gayretlerin devam olarak, onun zamannda Kbrs fethedilmi, Moskova teslim alnm ve Yemen Osmanl lkesine ilhak edilmitir. Zatenj devrinde dzenlenen Kanunnmeler de, ykselme hznn btn btn durmadn i gstermektedir. Osmanl Devleti'nin dman ve devlet adam bir tarihi olan Dimitri] Kantemir, hakknda en ok dedikodu bulunan II. Selim ile ilgili unlar sylemektedir:

"limlerle konuup ho vakit geirmeyi ok sevdii gibi, soytarlarla da elenmesini bilirdi. Fakat btn bunlara karn, be vakit namazn da muntazaman yerine getirirdi. Yeni bir ey sylemi olmak iin okurlarna yaranmak isteyen baz tarihiler, Selim'in sofuluk bahanesiyle, srf arap imek ve baka dnya zevklerinden yararlanmak iin, Saray'n gizli dairelerine ekildiini sylerler. Gerek olan udur ki, Selim grnte son derece dindar gzkrd"91. BLNMEYEN OSMANLI............................... hadiseler unlardr: Fas Sultanlnn O: ksmlar Osmanl hkimiye devlet halinde bulunuyord XII- SULTAN III. M URA D DEVR 92. III. Murd, ahsiyeti, devrindeki olaylar ve nemli devlet ve ilim a-damlar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? Selim II ile Hasekisi Nur-Bn Sultnn oullar olub, babasnn Saruhan Sancak Belii srasnda 5 Cemziyel-evvel 953/4 Temmuz 1546 tarihinde Manisa'nn Bozda Yaylanda dnyaya gelmitir. 966/1558 tarihinde ehzade Murad Akehir Sancak Beliine getirilmi ve babasyla amcasnn taht mcadelesinde Konya Muhafzl grevini yrtmtr. 1562 tarihinde Manisa Sancak Beliine tayin edilmi ve padiah oluncaya kadar bu vazifede kalmtr. III. Murad zayf iradeli ve muhtelif tesirler altnda kalabilen bir ahsiyete sahipti. Bu yzden Sokullu Mehmed Paa'nn sadrazaml sresince iler iyi gitmise de, onun vefatndan sonra devlet idaresi Valide Sultnlarn ve baz menfaatperestlerin tesiriyle daima ktye gitmi ve Osmanl Devleti'nin duraklamas tam manasyla III. Murad devri ile balamtr. 21 sene kapal bir hayat yaayan III. Murad, saraynda mnzev bir hayat yaam, son zamanlarna doru Cuma namazlarn dahi Saray Camiinde ed etmeye balamtr. Meru dairede kalmakla birlikte kadna dkn bir tab'at vardr. Osmanl tarihinde en fazla kadnla meru dairede yaayan padiah unvann alabilir. Hemen belirtelim ki, bu kadna dknl gayr-i meru hayat yayor manasna alnmamaldr. Zira ayn zamanda air olan III. Murad bir cihetten de mutasavvftr ve Ftht- Sym ve Esrrnme adl iki tane tasavvufa dair eserleri de vardr. Babas II. Selim'in lm haberi zerine, Manisa Sancakbeyi bulunan olu Murad, stanbul'a gelerek 28 yanda 1574 ylnda tahta geti. Murad devrinde vuku' bulan 91 Peev, Tarih, c. I, sh. 5,-15, 438-439; Rstem Paa'nn aldklarnn rvet deil, ihsan olduu eklindeki i-zahlar enteresandr; Solakzde, sh. 585; li, Knh'l-Ahbr, Matbu Nsha, c. V, sh. 125-126; Yazma Nsha, Sleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 455/b-456/a; Kantemir, c. I, sh. 263-264; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 205; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 40-41; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. VII, sh. 215-896; c. X, Koi Bey Risalesi, md. 134. ',-....-;- -- '.-. -.. -PLI BLNMEYEN OSMANLI 165 luvk-l li ve l,w lar. lan l Sili* hadiseler unlardr: Fas Sultanlnn Osmanl Hkimiyetine Girmesi: Afrika ktasnn btn kuzey ksmlar Osmanl hkimiyetinde bulunmasna ramen sadece Fas Sultanl mstakil bir devlet halinde bulunuyordu. Ancak son yllarda Fas'ta ta ve taht kavgalar ba gstermiti. Fas Sultn Mevly Muhammed, Portekizlilerle ibirliine balam bulunuyordu. Buna karlk Fas tahtn ele geiremeyen Abdlmelik, Osmanllara snp, kendisinin Fas Sultanlna getirilmesini istemiti. stei kabul edilerek Cezayir Beylerbeyi Ramazan Paa'ya emir verildi. Fas ordusu malp edilerek Abdlmelik, Fas Sultanlna getirildi

(1576). Bu tarihten sonra Fas'ta Osmanl hkimiyeti balad. Bu srada saltanat iddiasndan vazgemeyen Mevly Muhammed Portekizlilerden yardm istedi. Portekiz Kral Sebastian 80 bin kiilik byk bir kuvvetle Fas'a geldi. Ramazan Paa idaresinde Osmanl ve Fas kuvvetleri 1578 yaznda Portekizlileri Vadi's-sebil Sava'nda fena halde bozguna urattlar. Kral Sebastian, muharebe meydannda ld. Lehistan'daki Osmanl Hkimiyeti (1575): Lehistan Kral Sigismund Ogst -lnce, memleket taht kavgasna dmt. Avusturya ve Rusya kendilerinin gsterdikleri namzetlerin Leh Kral olmas iin faaliyet gsteriyorlard. Hatt bu maksatla, Rusya kuvvet bile sokmaya kalktysa da, Osmanl kuvvetlerini karsnda bulunca geri ekilmeye mecbur kald. Osmanl Devleti iin Lehistan ok ehemmiyetliydi. Bu yzden dier devletlerden daha atik davranp, nfuzunu kullanarak kendisine tbi Erdel Beyi Bathory'yi Leh Krallna setirdi (1575). Lehistan bundan sonra vergiye baland ve 1578 ylna kadar Osmanl himayesinde bir devlet olarak kald. Sokullu Mehmed Paa'nn lm (1579): III. Murad'n clusundan sonra hkmet idaresinin banda yine Sokullu Mehmed Paa vard. Ancak son zamanlarda saraydaki baz ahslarn tesiriyle Sokullu'ya olan itimad ve muhabbet azald ve hatta Sokullu'nun zevcesi smihan Sultn ve Valide Nurbn Sultn olmasayd belki de grevden azledilecekti. padiah devrinde aralksz sadrazamlk yapan Sokullu Mehmed Paa, Osmanl tarihinde ehemmiyetli yeri olan bir devlet adamdr. Aslen Bosna'nn Sokkulovii kynden alnm bir devirmedir. Zek ve kabiliyetiyle ykselmi, kaptan- deryalk dhil, devletin eitli hizmetlerinde bulunmutur. Bir sava adam olmaktan ziyde, onun siyasi tarafnn daha byk olduu grlr. Sultn III. Murad devrinde, Sokullu'nun eski nfuzunun kalmad anlalyor. ran Harpleri ( 1578 = 1590): III. Murad, padiah olduu zaman, ran Hkmdar ah Tahmasb, Tokmak Han idaresinde bir elilik heyeti yollayarak tebriklerini ve hediyelerini sunmutu. Elilik heyeti stanbul'da gayet iyi karlanmt. Fakat bir mddet sonra ah Tahmasb'n lmesiyle ran'da taht kavgalar balad. Bir ara Tahmasb'n olu smail, ahl elde etti. Bunun zamannda Osmanl-ran dostluu bozuldu. Osmanl Devleti Avrupa ile sulhlar yaparak ran ile megul olmaya balad. nk ah, Osmanllarla sren bar terk ederek, Doudaki Krtleri aleyhimize kkrtyordu. II. ah smail de lnce ran'da taht kavgalarnn srp gitmesinden Osmanllar istifade etmek istediler. Doudaki valilerin de durumunu msait grp, ran'a saldrmann vaktidir yollu haberler zerine, Sultn III. Murad 1578 ylnda ran'a harb at. O zaman Sokullu Mehmed Pasa daha sad ve ran savana engel olmak istedi. Sokullu Mehmed Paa, ran'n geni bir lke olduunu, galip gelinse bile it olan halknn itaat altna alnamayacan sylyordu ki, bunda ne kadar hakl olduu sonradan anlald: Padiah, kendisi sefere gidecek karakterde bulunmadndan, ordunun bana Lala Mus166 BLNMEYEN OSMANLI tafa Paa'y serdar tayin etti. Lala Mustafa Paa'nn asl hedefi, Grcistan' istil etmek olacakt. Toplad kuvvetlerle Grcistan'a girip, fetihlere balayan Lala Mustafa Paa, Tokmak Han idaresinde bir ran ordusunun zerine geldiini duyunca buna kar maiyetindeki kumandanlardan zdemirolu Osman Paa'y yollad. Osman Paa, ran kuvvetleriyle ldr'da karlat ve Tokmak Han' malp etti (1578). Lala Mustafa Paa, Grcistan iinde ilerleyerek Tiflis'i ele geirdi ve irvan'a doru ilerledi. irvan'n bir ksmn zapteden Lala Mustafa Paa, zdemirolu Osman Paa'y serdar tayin ederek kendisi Erzurum'a dnd. ran kuvvetleri Osman Paa zerine taarruza getiierse de malp olup ekildiler. Fakat ranllarn tecavz bitmiyordu. Kuvvetleri ok azalan Osman Pasa, geri ekilmek zorunda kald. Muharebelerin ran lehine dnmeye balamas zerine Lala Mustafa Paa, azledilerek, yerine Koca Sinan Paa serdar tayin edildiyse de kayda deer hi bir muvaffakiyet elde edilemedi. zdemirolu byk bir gayretle ran savalarna devam ediyordu. Nitekim 1583 ylnda Me'ale Sava denen savata bir kere daha ranllar yendi. Me'ale Sava'ndan sonra ranllar, irvan blgesini boaltmak zorunda kaldlar. Yeni serdar Ferhad Paa, byk kuvvetlerle ran

snrna gelip, bz muharebeler yapt: Daha sonra sadrazam ve serdar tayin edilen zdemirolu Osman Paa ile beraber Tebriz'i almay baardlar. Osman Paa'nn vefatndan sonra Ferhad Paa, ikinci defa olarak serdarla getirildi. Ferhad Paa'nn bu ikinci serdarlnda Osmanl ordular baz muvaffakiyetler daha kazandlar. Ayrca Douda Trkistan Hkmdar zbek Han, ran'a saldrnca ah Abbas, Osmanllardan bar istedi. 1590 ylnda yaplan Ferhad Paa Antlamasna gre: Tebriz, irvan, Grcistan, Dastan blgeleri Osmanllara verilecekti. Byk kayplar karlnda alnan bu yerler, Osmanllarn elinde fazla kalmayacak, tekrar ranllara geecektir. Yenieri ve Sipahi syanlar: ran'la anlama yapldktan sonra stanbul'da Yenieri ve Sipahi isyanlar vuku' buldu. Bu isyanlar her ne kadar ulufe (Yenierilere ayda bir verilen maa) yznden kmsa da, asl sebebini devlet tekiltnn bozulmaya yz tutmasnda aramak daha doru olacaktr. lk defa III. Murad devrinde Yenieri Ocana rast gele kimseler alnarak kanun bozuldu. Yine ilk defa rvetle i grlmeye baland. Askere ayar dk akeler verilmek istenince Yenieriler, isyan ederek saraya yrdler. siler defterdarn ban istediler. stekleri yerine getirilince bsbtn mardlar. 1589 ylnda meydana gelen bu olaya Beylerbeyi Vak'as denmektedir. III. Murad devrinde 1593 ylnda da sipahilerin isyann gryoruz. Ulufelerinin geri braklmasna kzan Sipahiler, saraya yryp defterdarn kafasn istediler. Kendilerine nasihat etmek iin gelenleri kovdular. stanbul halk da seyretmek iin saraya dolmutu. Halk dar karlrken "Urun hl..." diye bir ses duyuldu. Saray muhafzlar bunu Padiahn emri sanarak silerin zerine saldrdlar ve drt yze yakn siyi ldrdler. Dierleri kaarak kurtuldu. Yeni Bir Hal ttifak Ve Neme (Avusturya) Harbleri (1593-1606): Bosna Beylerbeyi Telli Hasan Paa, Avusturya topraklarna 1593 ylnda byk bir akn harektna girimiti. Avusturya valilerinin Osmanl snrlarna tecvzlerine karlk yaplan bu harekt, malbiyetle neticelenmi, komutanla birlikte ok ehid verilmitir. Bu hadise Osmanl-Neme harblerinin balamasna sebep olmutur. Neme savana Sadrazam Dara" Knm nal BLNMEYEN OSMANLI 167 Sinan Paa gnderilmiti. Budin Beylerbeyi imdada giderek Neme ordusuyla harbe girdi ve malub oldu. Nemeliler ok sayda Macaristan kalesini ele geirdiler. 1594 yl baharnda da Estergon Kalesini muhasara altna aldlar; ancak muvaffak olamadlar. Krm kuvvetlerinin yardma gelmesine ramen tam bu srada Osmanl Devleti'nin bana bir gaile daha kt: Osmanl Devleti'ne tbi olan Erdel, Eflak ve Bodan Beyleri Papa'nn tevikiyle isyan edip Avusturya tarafna getiler. Tam bu srada yani 1595 ylnda Padiah III. Murad vefat eyledi. III. Murad'n saltanatnn sonuna doru Osmanl topraklan yaklak 19.902.191 km2 idi. Buna Avrupa'da Polonya, Afrika'da Fas dhildir. III. Murad zamanndaki sadrazamlar arasnda, yllarn sadrazam Sokullu Mehmed Paa, Koca Sinan Paa, zdemirolu Osman Paa ve Mesh Paa'y; dier komutan ve devlet adamlarndan Kaptanderya Kl Ali Paa, Damad brahim Paa, Oku-zde Mehmed Paa ve Muallim-zde Nian Mahmd elebi'yi; eyhlislmlar arasnda Hmid Efendi, Ma'll-zde Mehmed Efendi, Meyyed-zde Abdlkadir Efendi, Bostan-zde Mehmed Efendi ve Bayram-zde Hac Zekeriya Efendi'yi zikredebiliriz92. 93. Sultn III. Murad'n aile hayat aleyhinde ok eyler duyuyor ve zamannda devleti kadnlarn idare ettiini baz eserlerden okuyoruz. Bunlarda hakikat pay var mdr? Osmanl Padiahlar iinde en ok cariyelerle mnasebette bulunan (teserr hakkn kullanan) ve en fazla ocuu olan Padiah'dr. Biraz sonra sayacamz tahmnen drt kadn dnda 40'a yakn haseki denilen gzdesi bulunduu sylenmektedir. ocuklarnn says 100' gemektedir. Ancak bunlar bebekken veya kk yalarda ldklerinden dolay, lmnde hayatta 19'u erkek ve 30'u kz olmak zere 49 ocuunun bulunduu iddia edilmektedir. Maalesef 19 ehzadesi, Mehmed III Padiah olunca zayf fetvalarla fitnenin defi iin ldrld ve ehid sayldklarndan cenaze namazlarn eyhlislm Bostan-zde Efendi kldrd. nemle ifade edelim ki, III. Murad'n 40'a yakn criye ile yaamas, meru bir hakkn suiistimali veya ifrat saylabilir. Ancak meru

dairede kald ve bakasnn namusuna deil, has odalk olarak ald cariyelerle beraber olduu kesindir. Bunlardan ayn anda devaml olarak hayat yaad 4 kadnn olduu ifade edilmektedir. III. Murad'n bu hayat yaamasnda devlet ilerine karan Safiye Sultn ile Valide Sultn Nurbn'nun mhim rol vardr. Kim, ne derse desin, Osmanl Padiahlar arasnda her konuda en ok suiistimal yapan Padiah III. Murad ve olu III. Mehmed olmutur. Buna ramen, Farsa ve Arapa bir divan yazacak kadar lim ve air olan III. Murad, meru daire dna kmamtr. Bu hayat yaamasnda, cins hayatnn da nceleri problemli olmasnn tesiri bulunduu ve neticede gen yata, bu dzensiz hayatn etkisiyle vefat ettii tarihiler tarafndan aklanmaktadr. III. Murad'n bu dzensiz hayatndan istifade eden Valide Sultnlar ve hatta Kal92 Peev, Tarih, c. II, sh. 2-163; Solakzde, sh. 597-620; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 492/a-596/a; Kantemir, c. I, sh. 265-273; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 207-240; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, I, sh. 42-71, 114-115; Bekir Ktkolu, "Murad III", A, sh. 615 vd.; BA, Kepeci, nr. 262, sh. 1 vd; Maliyeden Mdevver, nr. 563; Kunt, Metin, Sancaktan Eylete, 1550-1650 Arasnda Osmanl mers ve l daresi, stanbul 1978, sh. 133 vd. - - - :.'!-. -;,,;;.,, ,, ^^Hfti^^^^^^^ 168 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMA falar bile, devlet idaresine karr hale gelmilerdir. yle ki: Maalesef Osmanl Devleti'nin duraklamasnda ve hatta gerilemesinde en byk rol oynayan sebeplerden biri de, bir yzyla yakn, Kadn Efendilerin devlet ilerine karmalar olmutur. zellikle Kanuni'nin kars Hrrem Sultn, Mahidevran' Manisa'ya srdrp ba kadnl ele geirdikten sonra, bir zamanlarn Valide Sultnlar gibi, haremin reisi haline gelmi ve daha da ileri giderek devletin ilerine karmtr. ehzade Mustafa'nn ldrlmesinde mhim rol oynamtr denilirse, mesele daha iyi anlalacaktr. Kanun Sultn Sleyman'n vefatndan sonra Padiahlarn ordularnn bana geerek sefere gitmeyilerinde ve Saraya kapanp kalmalarnda maalesef bu ekildeki Kadn Efendilerin mhim rol olmutur. III. Murad'n ba kadn Safiye Sultan'n ve bunu takip eden Ksem Sultan'n hem ba Kadn Efendi ve hem de Valide Sultn sfatlaryla nasl devleti idare etmeye kalktklar, maalesef tarihin ac sayfalarnda kt rnekler olarak doludur. IV. Mehmed'i idare eden Turhan Sultn'dan sonra bu iin ortadan kalktn syleyebiliriz. III. Murad'n annesi Nurbn Sultn ile Safiye Sultn arasndaki ekimeden istifde eden Canfed Kalfa'nn bile, Nurbn Sultan'n yannda yer alarak III. Murad'a tesir ettii ve hatta kardei brahim'i liykati olmad halde Diyarbekir Beylerbeyliine tayin ettirdii nakledilmektedir. Kanun Sultn Sleyman zamanndan beri Harem'in dileriyle megul olan ve Yahudi asll olduu sylenen Esther Kira isimli Kalfa'nn da Sipahilerin isyanna sebep olduu ve neticede kard fitne sebebiyle Sultn Ahmed Meydannda idam edildii nakledilen ac olaylar arasnda yer almaktadr. ZEVCELER: 1- Safiye Valide Sultn (Venedikli Baffo); III. Mehmed ile Aye Sultan'n annesi ve criye. Osmanl hareminde devlet ilerine en ok mdahale eden Kadn Efendi. 2- ems-i Ruhsr Haseki; Rukyye Sultan'n annesi. Medine'de vakf var. 3- h-i Hbn Haseki. 4-IMz-perver Haseki. (Meru dairede beraber olduu cariyelerin 4O' ve ocuklarnn 100' at sylenmektedir. Biz sadece bazlarn kaydetmekle yetindik.). OCUKLARI: 1-ehzde Osman. 2-ehzde Sleyman. 3-ehzde Cihangir. 4-ehzde Mahmd. 5- Sultn Mehmed III. 6-ehzde Byezid. 7-ehzde Mustafa. 8-ehzde Abdullah. 9- Aye Sultn. 10- Fahri Sultn. 11- Fatma Sultn. 12- Mihriban Sultn. 13- Rukyye Sultn. 14-ehzde Abdurrahman. III. Murad'n babasndan fark, iki ynde kendini gstermektedir: Birincisi, babas kendi hayatn yaarken, devlet ilerini tamamen Sokullu Mehmed Paa gibi liyakatli devlet adamlarna brakmt. III. Murad ise, hem Saray'da kendi

hayatn yayor ve hem de devlet ilerini vasfl devlet adamlarna brakamyordu. te bu boluktan istifade eden Valide Sultn Nurbanu, Kadn efendi Safiye Sultn ve kalfa Canfed devlet ilerine de karmaya balamlard. kincisi, babas II. Selim'in en azndan genliinde de olsa gayr-i meru denebilecek baz fiilleri iledii sylenmektedir. Ancak III. Murad, babasndan farkl olarak hem Arapa ve Farsa iir yazacak kadar lim ve hem de hayatnda gayr-i meru hi bir i yapmayacak kadar da takva sahibi idi. Onun en byk kusuru, meru daire iinde de kalsa, kadnlar konusundaki suiistimalidir93. 93 Peev, Tarih, c. II, sh. 2-10; Solakzde, sh. 597-600; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 492/a-500/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 40-44; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 43-46; Harem II, sh. 47-50, 145-147; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, sh. 99-134; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 170-173; Meselenin arptlarak anlatlmasna misl iin bkz. Altnda), Osmanl'da Harem, 13-16. ; , ; 94. III. Mur slm Hul Hayr edilen yandrarak be I mahiyetinde de dii de phelidi yanmaktadr. III. Mehmed, bilir. Zira < makla ben tane erkekl gnahsz biri Zira herhangi! safhasnda de Bu ksa izi bir eye da Bunlardan] "Nizm- lemedikleri vakitli Ayrca l'H ahsn fil-haklka f sonra refinden ( Padiahn kullana Dede Efeni (ettiinin biz de f yapldn biz j diyoruz. istemly 95. III.) Buc Ma'rf v dnyaya t am'dan .< Msr'a dra d ve 979/l| larnahzv 94 Sol* Efendi, SiyS PASLI BLNMEYEN OSMANLI T69 irine 94. III. Murd'n ve olu III. Mehmed'in ma'sum kardelerini ldrmeleri, slm Hukuku asndan izah edilebilir mi? ibi, SefeHayr edilemez. III. Murad, evresinin de etkisiyle ve siyseten kati esasna dayandrarak be kardeini idama mahkm ettirmitir. Bu idam hadiseleri, had cezas mahiyetinde deillerdir. Fkh kitaplarnda tasvir edilen siyseten kati kategorisine girdii de phelidir. Girse de, mevhum mazarrat nazara alan ok zayf bir gre dayanmaktadr. III. Mehmed, bu konuda en pervasz ve er' hkmlere aykr davranandr denilebilir. Zira elimizde kuvvetle muhtemel bir zararn olduuna dair kesin bilgi bulunmamakla beraber, siyseten kati messesesinin suiistimal edildii de bir vk'adr. Zira 19 tane erkek kardeini ve basit jurnaller yznden kendi olunu (ehzade Mahmd), gnahsz bir ekilde idam ettirmitir. Bunun er' bir izahn yapmak mmkn deildir. Zira herhangi bir isyan sz konusu olmad gibi, fitne ve fesadn vukuu da tahakkuk safhasnda deildir. Bu ksa izahtan sonra, u soruyu cevaplandrmak gerekmektedir: Acaba bunlar hi bir eye dayanmadan m bu fiili ilemilerdir? Hayr. Dayandklar baz esaslar vardr. Bunlardan birisi, zayf da olsa, baz slm Hukukularnn u fetvalardr: "Nizm- memleketin bozulmasna sebep olan, fitne ve fesada tevik edenler, bu en' fiilleri bizzat ilemedikleri vakitlerde dahi, kati edilebileceklerine fetva verilmitir. Ayrca l'l-emre tannan bu siyset hakknn tatbiki iin bil-fiil fesadn tahakkuku ve sebeb-i d olan ahsn fil-hakika erir ve mttehem olmas da art deildir. Zira vukuundan evvel def'-i fesd, vukuundan sonra ref'inden daha kolay olduu msellemdir. Bir bid'atnn bid'atnn yaylacandan korkan

dindar Padiahn kullan ondan korumak ve nizm- lem iin, o mbtedi'i kati ve idam etmesi caizdir". Dede Efendi'nin ok zayf fetvalar da esas alarak, karde katlinin snrlarn genilettiinin biz de farkndayz. Zaten baz karde katli olaylarnn artlar gereklemeden yapldn biz de kabul ediyoruz. Ksaca bu hareketi tasvip etmek mmkn deildir diyoruz. Bu meseleyi btn ynleriyle daha evvel izah ettiimizden tekrara girmek istemiyoruz. Ancak o sorunun cevabn mutlaka okumanz tavsiye ediyoruz94. 95. III. Murad zamannda Astronom Takyyuddin tarafndan yaplan stanbul Rasadhnesi'nin Osmanl eyhlislm Kd-zde emseddin Ahmed Efendi tarafndan yktrld doru mudur? Bu olay ayrntlaryla anlatmakta yarar vardr. Asl ad Takyyuddin Mehmed bin Ma'rf ve unvan da er-Rsd yani astronom olan Takyyuddin, 1521 ylnda am'da dnyaya gelmitir. Babas da Msr'n ileri gelen limlerinden olan Takyyuddin, Msr ve am'dan sonra stanbul'a gelerek mehur hocalarn yannda ilmini tamamlad. Tekrar Msr'a dnd ve astronomi dersleri de ald. II. Selim zamannda tekrar stanbul'a dnd ve 979/1571 ylnda Mneccimbala ykseltilerek stanbul'da astronomi almalarna hz verdi. Takyyuddin, astronomik hesaplarda esas alnan eski Ulu Bey Zc'inin 94 Solak-zde, sh. 621; Peev, c. I, sh. 439, 504; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 14 vd.; Dede Efendi, Siysetnme, Tercme, sh. 6, 2528; Akman, Karde Katli, sh. 98-105. 170 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN1, i tamamen eskidiini ve mutlaka yenilenmesi gerektiini devlet ricaline anlatmaya alt. eyhlislm Hoca Sa'deddin'in ciddi tavsiyeleri ile III. Murad'n dikkatini ekti ve stanbul'da Tophane Bayr zerinde yani u anda Fransz Sefarethanesinin bulunduu yerin yaknlarnda stanbul Rasadhnesini kurdu. III. Murad'n talimatyla bu Rasadhnenin btn masraflar devlet hazinesinden karland ve bunun iin 10.000 altn harcand. Kendisine de 3.000 altnlk bir ze'met verildi. Buras kuruluncaya kadar, Galata Kulesinde almalarna devam etti. Kurulu tarihi 987/1579'dr. Mneccimba Takyyuddin Efendi bu konuda bir ilke imza basyordu. Zira Avrupa'da Danimarka Kral II. Frederick'in tevikleriyle Tycho-Brahe'nin kurduu rasadhne ancak 1585 tarihinde tamamlanmt. Osmanl Devleti 10 yla yakn bir zaman nde gidiyordu. Takyyuddin, bu sahada 20'ye yakn eser verdi ve almalar engellenmek istese de, 1585 ylnda vefat edinceye kadar aratrmalarn aralksz srdrd. 1577-1580 yllar arasnda Hoca Sa'deddin'den sonra eyhlislmlk makamna oturan Kd-zde Ahmed emseddin Efendi, doru ve tok szl bir insand. Padiahn bir ok fermanlarn er'-i erife aykrdr diyerek reddetti. Yarg mensuplarn protokolde Beylerbeyilerin nne geirmek iin elinden geleni yapt. Ancak baz meselelerde, ahs anlamazlklarn da etkisiyle, "astronomi ilminin srlarna vkf olarak istikbali renmeye almann devlete uursuzluk getirecei" gerekesiyle, III. Murad'a, Takyyddin'in ina ettirdii Rasadhnenin yklmas iin ilamda bulundu. eyhlislmn ilamna uyan Padiah, Kaptan- Derya Kl Ali Paa'ya, Rasadhnenin yklmas iin kati talimat verdi ve stanbul Rasadhnesi maalesef ykld. Byle bir karar tasvip etmek mmkn deildir. Ancak eyhlislmn kar kt husus, mneccimlik yaparak gelecee ait haberler vermektir. Bu konuyu Osmanl Dev-leti'nin aleyhine kullanmaya alan yazarlar, baka meselelerde, mneccimlie iddetle kar karlarken, burada farkl bir yaklam sergilemektedirler. ifte standartl davranmamak gerektir. Ayrca bu mesele, eyhlislm ile dier makamlar arasnda bir ekememezlik konusu da olabilir. Sonradan Kd-zdelerin, ar fikir ve tutumlar sebebiyle, Osmanl tarihinde souk bir taassup rzgarnn esmesine yol atklarn biliyoruz. eyhlislm Kd-zde'yi ayn kefeye koymak mmkn olmasa dahi, Kd-zdeler ve benzeri souk taassup sahipleri iin Ktip elebi son noktay koymaktadr ve biz de sonuna kadar bu grn yanndayz:

"Mslmanlarn sultn bu makule souk taassup sahiplerini, kim olursa olsun, tedip etmesi din grevleri arasndadr. nk seiefde bu eit muta'aassplar yznden ok fesadlar meydana gelmitir. Gerek Halvet ve gerek Kd-zdeli baz ahmaklarn grnrdeki salhlarna baklmayp bunlara frsat verilmeye. Nizm- lem ancak ve ancak halk haddinden tecvz etmemekle mmkndr". Mahall ve belli ahslarn zihniyetine ait olan hatalar tamim edilmemelidir. Bu olayn Osmanl'da ilmi geri brakt dorudur; ancak bunun Osmanl Devleti'nde genel bir zihniyet olduu doru deildir. nk ta Ftih devrinden beri konu ile ilgili almalar tarihiler tarafndan ok iyi bilinmektedir95. 95 Takyyuddin, Cedvil-i Rasadiye, stanbul Rasathanesi ktp. nr. 378; lt'rRasadiyye li Zc-i ehinhiyye, . Ty. nr. 1993; Nevl-zde At, Hadk, akik Zeyli, c.II, sh. 286-287; Ktip elebi, Mizan'-l-Hakk, stanbul 1286, sh. 122-123; Den, aban, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi I-II, stanbul 1992, c. II, sh. 633-643; nver, Sheyl, stanbul Rasadhnesi, Ankara 1969; Meselenin arptlmas rnei iin bkz. Ylmaz, Osmanl'nn Arka Bahesi, sh. 82-90. 96. Sokullu Mek yapt ( Bosna'nn] devirmedir. Oullarndan j devirilerek Edlr hizmetiyle En rikbdrlk, daha sonra < beylii; ran s II. Selimin kzl Paa'nn \ yl II. Selimi mtr. Kanuni i tam bir basiret J kamndadr. Paa ve I III. Murad'n i kullanamaz l ve yaknlar, l Murad btn-S Sokullu, I nak tarafl Peevf, i kt gm olmadm i sahibi olan j dii nakl doru olu Tl ynleri nacaktr, II vermesi} hissesi 1 sonra 9 Sadretti Mekke'de takva l idare e OSMANLI "al ekti duMi.yd bu 10.000 Bit kadar, | Zira Avru-^tasadhne nde gellenmek mna o-LPadia- proto-erde, kistik-#, III. i, ey1i kt i DevBLNMEYEN OSMANLI 171 |'.!iz de t. Gerek 96. Sokullu Mehmed Paa kimdir? Devirme olduu ve Trk dmanl yapt doru mudur? Bosna'nn Viegard Kazasna bal Rudo Nahiyesinin Sokkulovii kynden bir devirmedir. Srp olmas kuvvetle muhtemeldir. Sokullu Be neslinden yani ahin Oullarndan gelmektedir. 1512 ylnda dnyaya gelen Sokullu, Yeilce Bey tarafndan devirilerek Edirne Saray'na getirilmitir. Oradan stanbul'a nakledilmi ve Kk Oda hizmetiyle Enderun'a alnmtr. Srasyla Hazine Odas ve Hasoda'ya alnan ve de rikbdrlk, uhadarlk ve silhdarlk gibi Saray ii grevlere getirilen Sokullu Mehmed, daha sonra dar karak anigirbalk, Kapclar Kethdal, 1550'de Rumeli Beylerbeylii; ran seferindeki baars sebebiyle vezirlik makamna ykselmitir. 1561 ylnda II. Selim'in kz smihan Sultn ile evlenen Sokullu, 1564 ylnda II. Vezir ve Semiz Ali Paa'nn vefatndan sonra da vezir-i azam olmutur. ki sene Kanuni devrinde, sekiz yl II. Selim zamannda ve 6 yl da III. Murad zamannda bu grevi srdrmtr. Kanuni Sultn Sleyman'n vefat srasnda 40 gn kadar lm haberini gizleyerek tam bir basiret rnei haline gelen Sokullu, II. Selim zamannda manen Padiah ma-kamndadr. Sultn Murad'n hocas Hoca Sa'deddin Efendi, musahibi emsi Ahmed Paa ve kethdas Canfed Kadn ve benzeri kiilerin aleyhteki gayretleri neticesinde,

III. Murad'n nazarndan dmtr. Her ne kadar azledilmese de, fiilen yetkilerini kullanamaz hale gelmitir. Nianc Feridun Bey bata olmak zere en yakn arkadalar ve yaknlar, kendisine sorulmadan grevden uzaklatrlmtr. dil bir Padiah olan III. Murad btn tahriklere ramen, Sokullu'ya zarar vermemekte direnmitir. Ancak Sokullu, Kabasakal tarafndaki Saraynda kindi Divan halindeyken, meczup bir Bonak tarafndan hanerle yaralanm ve 1579 ylnda vefat etmitir. Peev, bizzat Tiryaki Hasan Paa'dan dinlediini syleyerek, III. Murad'n tahta kt gnden beri Sokullu'yu sevmediini ifade etmekteyse de, onun lmnde dahli olmadn da ilave etmektedir. Her gece teheccd namazn karmayacak kadar takva sahibi olan Sokullu Mehmed Paa'nn, vefatndan ksa bir zaman evvel, ahadetini istedii nakledilmektedir. III. Murad'n bu katil olaynda dahli bulunduu eklindeki iddialar doru olmasa gerektir. Bu gr destekleyecek ciddi bir kaynak mevcut deildir. Tavl yani Uzun Mehmed Paa diye de bilinen Sokullu'nun elbette ki iyi ve kt ynleri olacak ve 14 yllk sadrazaml dneminde tenkit edilebilecek tasarruflar bulunacaktr. Nitekim yaknlarn ve dostlarn fazlaca tutmas ve makamlar ncelikle onlara vermesi eklindeki tenkit bunlardan biridir. Ayrca nebaht felketinde nemli derecede hissesi bulunmaktadr. Onun babasnn bir papaz olmas ise, Mslman olduktan sonra ifa ettii hizmetler karsnda slmiyet asndan hi bir nem arz etmemektedir. Sadreti zamannda himaye ettii slm limleri, in ettirdii cami ve medreseler ve Mekke'de tesis ettii hayr vakflar ve en nemlisi de mrnn sonuna kadar tam bir takva hayat yaamas, bu tr iddialarn kastl olduunu ortaya koymaktadr. Sokullu'nun msbet ynleri arasnda II. Selim ve III. Murad gibi atalarna asla benzemeyen iki zayf Padiah zamannda, devleti dirayetle ve byk bir tecrbe ile idare etmesi bata gelmektedir. Ayrca Don ve Volga nehirlerinin birletirilmesi ile so172 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN i nusuz kalan Svey Kanal projesi de Sokullu'ya ait nemli ve ileriyi grdnn delili olan fikirlerindendir. Bu zellikleri sebebiyle Hammer ve onu takip eden baz tarihiler, Osmanl Devleti'nin duraklama ve hatta gerileme devrini, Sokullu'nun vefat ile balat-salar da, bunu aynyla kabul etmek ok zordur. Sokullu'nun tenkit edilebilecek olan ynlerinin banda, 14 yllk sadrazaml dneminde asla serdr olarak ordunun banda sefere gitmemesi ve Padiahlar da bu noktada tevik etmemesidir. Bu yzden statkocu, hatta mstebid ve makamn korumakta hrsl bir devlet adam olarak vasflandranlar olmutur. II. Selim'in tahta knda yenierilerin isyanna sebep olan tavrlar ve III. Murad'n tahta knda gsterdii temellk yani yapmack tavrlar, onun deerini ksmen drm olsa bile, baz aratrmaclarn onun hakknda syledikleri eyler kanaatimize gre doru deildir96. XIII- SULTN III. MEHMED DEVR 97. Sultn III. Mehmed, aile hayat ve zamannda Osmanl Devleti'nin tkt snrlar hakknda ksaca bilgi verebilir misiniz? III. Mehmed, II. Murad'n Safiye Sultn'dan 1566'da dnyaya gelen oludur. Babasnn vefat zerine sancak beyliinden Osmanl Padiahl tahtna oturan son ehzade olarak 1595'de Manisa'dan gelerek stanbul'da clus etti. Her padiah dneminde olduu gibi, son zamanlarda det haline gelen yenierilerin ba kaldrmalar ve bahi talebi kavgalar bunda da meydana geldi. Ferhad Paa'nn gayretleriyle zorbalar bastrld. Ancak Avusturya seferi uzayp gidiyordu. Sadrazam Sinan Paa, Eflak zerine yrd; Bkre'i ald; ancak Yerg'nde dehetli bir malbiyet tatt. Padiah Hocas Hoca Sa'deddin Efendi, Sinan Paa'nn fikrine katlarak Padiahn bizzat sefere katlmasn arzu ediyordu. Bu arada vefat eden Sinan Paa'nn yerine Damad brahim Paa veziriazam olmutu. Nihayet Yenierilerin de tevikiyle 21 Haziran 1596/24 evval 1004'de Padiah sefere kmak zere hareket etti. Eri Kalesi kuatlp feth olundu ve bu sebeple III. Mehmed Eri Ftihi olarak anld. Daha sonra Macarlarn Kerete dedikleri Haova'da zor da olsa

byk bir zafer kazanld. Bunda Hoca Sa'deddin'in byk bir rol vard. Harpten dnen Padiah, Hoca Sa'deddin ve evresindeki insanlarn tesiriyle Calazde'yi sadrazamla getirdi. Ancak hem Krm Han' Gz Giray' azledip Krm'da fitne karmasyla ve hem de muharebe gnnn ertesi gn askeri yoklatarak dhilde ihtilflarn ve isyanlarn ba gstermesine vesile olmasyla fayda yerine zarar getirdi. Gerekten Caalolu Sinan Paa'nn bu hareketleri neticesinde Anadolu'da Cell denilen ekya isyanlar memleketi kasp kavurmaya balad. 1008/1599 ylnda Damad brahim Paa yeniden Sadrazamla getirildi. 96 Peev, c. I, sh. 24-28; Solakzde, sh. 572 vd; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 552; c. III, Ksm I, sh. 49-54; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, 388389; Abdurrahman eref, "Sokullu Mehmed Paa'nn Evil-i Ahvali ve Ailesi Hakknda Baz Malumat", TOEM, nr. 29, sh. 257-265; nalck, Halil, "Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569)", Belleten, c. XII, say 46(1948), sh. 349-402; Ahmed Refik, "Bahr- Hazar- Karadeniz Kanal ve Ejderhan Seferi", TOEM, nr. 43, sh. 1-14; Ylmaz, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, 53-75; Bu eserde Sokullu'nun Trk olmamas esas alnarak, tarihilerin verdii bilgilerin krntlar deerlenidlrlerek ve de abartlarak Sokullu, Trk ve Osmanl dman bir ajan gibi gsterilmitir ki, bu Cumhuriyet dneminde ortaya kan farkl bir bak tarznn rneidir. Neme Harbi I pa'da mhim] Btn t harb lan ettM klklar ve I Mahmd'un I baarl s III. Ftraten zayf j kalyordu. I padiahlar arada, Mahmd'udaK hatta gerilen tin merkez t de grlen j lerdir. Tara \ merkeze I memurlarna yanlarn teyll emrin I Osmanl [ Osmanl 0 nunnameiervel da mazimlmj Adalet Kkd nlemek III. ancak I sac be-Ha-zade ^ zikri ZEV( zaasilt Selim a dugus BLNMEYEN OSMANLI iler, jco-v bu L'is ve Neme Harbi srp giderken Tiryaki Hasan Paa ve Kuyucu Murad Paa, Avrupa'da mhim zaferlere imza basyorlard. Uyvar zerine gidilmesi de bu tarihlerde oldu. Btn bu zorluklar iinde bir de ran ah andlamay bozdu ve Osmanl Devleti'ne harb ilan etti. Anadolu'yu Cell isyanlar kasp kavuruyordu. Osmanl Devleti bu karklklar ve ihtilller iinde iken III. Mehmed 1603'de dnyaya gzlerini yumdu. Olu Mahmd'un katli, Cell isyanlar ve bunlar tahrik eden Safeviler karsnda ordunun baarl sonular alamamas, III. Mehmed'in lmne sebep olan en nemli olaylard. III. Mehmed, sancaa kan ve oradan padiahla gelen son Osmanoludur. Ftraten zayf iradeli ve saf idi. Vehhmd. Anas Safiye Sultn'm mthi tesiri altnda kalyordu. Babas gibi III. Mehmed de, karde katli meselesini en ok suiistimal eden padiahlardan biriydi. 19 kardeini, ald zayf fetvalara dayanarak idam ettirdi. Bu arada, bakalaryla ittifak ettii ve yazmalarda bulunduu jurnallenen olu ehzade Mahmd'u da idam ettirdi; sonra da jurnalleyen insanlarn hayatna son verdi. III. Murad devrinde de babasnn zamannda olduu gibi, devaml bir duraklama ve hatta gerileme almetleri kendini gstermektedir. Dzenli kanunnameler yerine, devletin merkez tekiltnda ve zellikle l'l-emrin temelini tekil eden

Padiah ve vezirlerde grlen erv-i erife muhalif halleri siysetnmeler ile limler ikaz ve ird eylemilerdir. Tara tekiltnda meydana gelen zulmleri ve hakszlklar ise, ya yerli limler merkeze bildirmiler veya halkn tazallm ve ikyeti zerine merkez tekilt tara memurlarna adalete rPyet etmeleri iin emirnameler gndermilerdir. te Cell isyanlarnn ortaya k sebebi de budur. Adletnme, devlet otoritesini temsil eden grevlilerin, re%ayaya kar bu otoriteyi ktye kullanmalar ve kanun, hak ve adalete aykr davranmalar halinde, l'l-emrin hakk ve kanunu hatrlatc mhiyette dzenledii hukuk dzenlemelerine denir. Osmanl Devleti'nde padiahn hkm tarznda kendisini gstermitir. Osmanl Devleti'nde, mezlim divannn yerini Divan- Hmyn ald gibi, kanunnameler ve tezkire'lerin yerini de adletnmeler almtr. Yani Divan- Hmynda mazlumlarn ikyeti bizzat dinlendii gibi, Divan grmelerini Kasr Adalet veya Adalet Kk denilen yerde dinleyen Padiah tarafndan, mahall idarecilere ikyetleri nlemek zere adletnmeler de gnderilmitir. III. Mehmed, Adl mahlasyla iirler yazan, nazik ruhlu ve zayf iradeli bir padiah; ancak Osmanl padiahlar arasnda en ok takva sahibi olanlardandr. Zamanndaki sadrazamlar arasnda Koca Sinan Paa, Ferhad Paa, Hadm Hseyin Paa, hi kimsenin beenmedii Cala-zde (Caalolu) Sinan Paa ve brahim Paa'y; limler arasnda Hasan an'n olu Hoca Sa'deddin, eyhlislm Bostanzde Mehmed Efendi, Hoca-zde Mehmed Efendi ve eyhlerden eyh Muhyiddin Efendi ile eyh emseddin Sivs'yi zikretmeliyiz. ZEVCELER: 1- Hndan Valide Sultn; I. Ahmed'in annesi. 2- Valide Sultn; Abaza asll ve I. Mustafa validesi. 3- Haseki; ehzade Mahmd annesi. 4- Haseki; ehzade Selim annesi. OCUKLARI: (simleri bilinmeyen be alt tane daha ocuunun bulunduu sylenmektedir). 1-ehzde Sultn Selim Hn. 2-ehzde Sultn Cihangir Hn. 3-ehzde Mahmd Hn. 4-ehzde Ahmed. 5-ehzde Mustafa. 6- Hatice Sultn. 7174 BLNMEYEN OSMANLI Aye Sultn97. 98. Cell isyanlar hakknda zetle bilgi verebilir misiniz? Sizce bunlarn sebepleri nelerdir? 9Cell, Cell'e mensup demektir. Yavuz Sultn Selim zamannda Bozok'da 1519 ylnda isyan eden Kzlba eyh Cellin isyan zerine, daha sonra meydana gelen isyanlara hep Cell isyanlar ve silere de Celller denmitir. O halde, cellii, geni anlamda, devlete isyan yani bay veya hurc ales-sultn diye de isimlendirebiliriz. Cell isyanlarn iki ayr safhada incelemek mmkndr: Birinci safhada, Safevi Devleti'nin himayesinde, bir mezhep mcadelesi tarznda balayan ve daha ziyade ran'n tahrikleri sonucu Osmanl Devleti'ne frsat bulduka isyan eden i' Trkmenlerin hareketleridir. Bunlara Alev veya Kzlba isyanlar da denmektedir. Bu manada en nemli isyan II. Byezid devrinde Antalya taraflarnda balayan ahkulu isyan idi. aldran Zaferi bu tip isyanlar ortadan kaldrmaya yetmedi ve 1519'da Yavuz tarafndan bastrlan eyh Cell isyan ile, artk memnun olmayan kitlelerin hareketine adn veren olay meydana gelmi oldu. Kanuni'nin zamannda da ehzade Mustafa'nn idamyla frsat bulan Celller, Dzmece Mustafa diye birinin etrafnda toplanarak devlete isyan ettiler. ehzade Byezid'in durumu ise, ran ahnn da tahrikiyle tam bir isyana dnt. Alevlik davasyla isyan eden Celliler arasnda Sln, Baba Znnun, Domuzolan, Karaisal Cematinden Veli Halife ve nihayet Hac Bekta- Veli'nin neslinden olduunu iddia eden si Kalender bulunmaktadr. kinci safha ise, Osmanl Devleti'nin hukuk, sosyal ve iktisad hayatnn bozulmas ve bunun neticesinde devlet tekiltnda kayrmalarn, basklarn, zulmlerin ve rvetin artmas zerine, bu sebeplerden biriyle devlete krgn olanlarla daha evvel Cell isyanlarnn temelini tekil eden mezhep mcadelesinin birlemesi safhasdr. Bu ikisi balaynca, Osmanl devleti kontrol ok ciddi manada kaybetmitir. Bu kontroln kayb, hem hukuk alanda ve hem de mal alanda yanllklarn ve zulmlerin yaanmasna sebep olmutur.

Biraz evvel grdmz gibi, artk dzenli bir hukuk sisteminin devam olmak zere yeni karlan kanunlar ve bunlara gre verilen tezkireler deil, meydana gelen hakszlklar nlemek ve kanunlarn tatbik edilmeziiklerini ortadan kaldrmak iin karlan adletnmeler gndemdedir. te bu noktada devletin idaresinden holanmayan gruplar, bu fkelerini ortaya koymak zere bir k yolu aramlar ve devlete ba kaldran her reisin maalesef arkasnda yer almaya balamlardr. Bunlara Safevi devletinin tahriklerini ve de seferlerde alnan kt neticeleri de ekleyince, Osmanl Devleti'nin en az 200 ylna damgasn vuran Cell isyanlar ortaya kmtr. Bu sebeplerden bazlarn ylece zetlemek mmkndr: 1) Osmanl Devleti'ni ycelten hukuk ve adalet sistemindeki bozulma bu isyanlarn 97 Peev, c. II, sh. 163-280; Solak-zde, 620-682; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 73-115; Gkbilgin, M. Tayyib, "Mehmed III", A; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 254-255; nalck, Halil, Adletnmeler, Belgeler, c. 1-2, sh. 49 vd.; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 1830; E. 2768; Kantemir, c. I, sh. 275-277; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 47; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 176-177. lara 99. Sil BLNMEYEN OSMANLI 175 birinci sebebidir. Zira devlet grevlileri, adaleti arka plana itince ve re'yya ar vergiler salmaya balaynca, vatanda devletinden her geen gn soumutur. Bir taraftan idarecilerin zulmne ve dier taraftan Cellilerin basksna dayanamayan halk, cely- vatan ederek yani evini yurdunu terk ederek ounlukla bir baka Celli grubuna karyordu. 2) Osmanl iktisad hayatndaki bozulma nemli bir isyan sebebiydi. Bir tarafdan refah ve lks ve dier tarafdan da buna ulamak iin bavurulan rvet yolu, bunlarn yannda vatandan vergi ve fakirlik kskalar arasnda kalmas, insanlar isyana tevik ediyordu. III. Murad devri Osmanl Devleti'nde enflasyonun yaand ilk dnemdir. Bu yzden yenieri isyanlar da balamtr. 3) Osmanl Devleti'nin savalarda zafer yerine malubiyetler almas da isyanlarn nemli sebepleri arasndadr. Mesela uzun sren Osmanl Avusturya savalar, halk bktrm ve psikolojik adan insanlar devletten soutmutur. Bu arada bir ateli silah olarak tfein Anadolu'da bol miktarda bulunmas da, tarihiler tarafndan, savalar kadar isyanlara sebep olarak gsterilmektedir. 4) lmiye snfnn bozulmas ve devlet ilerinde ehliyet yerine yaknlara ve dostlara grev verilmesi, devlete isyan edenlerin maalesef kalitesini ykseltmitir. Yani Celller, eskisine nazaran daha gl reisler evresinde toplanmaya balamlardr. Devlet hayatnda yanl uygulamalardan rahatsz olan baz vasfl devlet adamlar da, maalesef patlamaya hazr bomba gibi duran isyanc gruplarn balarna geebiliyorlard. Karayazc, Deli Hasan, Tavil Ahmed ve Canboladolu isyanlar bunlara misl olarak verilebilir. 99. III. Mehmed devrindeki belli bal Celli isyanlarn anlatr msnz? III. Mehmed devrinde Osmanl Devleti'ni perian eden baz Cellileri ksaca anlatalm: ' '.:,:. -.;' = Karayazc syan: III. Mehmed devrinde devam eden Osmanl-Avusturya savalar srasnda ilk byk Cell? isyann balatan Karayazc Abdlhlim, aslnda Osmanl Devleti'nde sekbanbalk ve subalk gibi grevlerde bulunan ve ekyay sindirmek zere Malatya tarafnda il erlerine yiitba olarak tayin edilen bir ahstr. syan ettikten sonra evresine toplad levent ve sekbanlarla, Urfa civarn yamalam (1596); Cala-zde Sinan Paa'nn yanl siysetinden rahatsz olan 30.000 kapkulu da kendisine katlnca iyice aztmtr. Urfa'y zapteden Karayazc, Hlim ah adyla fermanlar bile gndermitir. Sokullu-zde Hasan Paa'nn takipleri sonucunda Samsun taraflarna ekilen Karayazc vefat ettikten sonra, tekiltn bana olu Deli Hasan gemitir. Sadrazam Yemii Hasan Paa'nn kendisini Bosna Beylerbeyisi ve evresindeki ileri gelenleri de belli grevlere getirip Avusturya Seferine gndermesiyle bu byk gaile ortadan kalkabilmitir (1603). Avusturya ve ran

seferleri yznden devlet Cellilere kar tam bir varlk gsteremiyor ve vatandan bu asilere kar koru-yamyordu. 1608 ylna kadar Anadolu'da byk kagunluk denilen bkknlk dnemi yaand ve halk perian oldu, Tavl Ahmed syan: Sekbanlktan yetime olan Tavl Ahmed de, 1605 ylnda evresine toplad ekya ile Gezdehan Ali Paa ve Nasuh Paa komutasndaki Osmanl 176 BLNMEYEN OSMANLI ordusunu malup edecek kadar glenmitir. Buna ok zlen I. Ahmed, baa kamad Tavil Ahmed'i ehrizor Beylerbeyliine tayin ederek bu skntdan kurtulmutur. Ancak olu Mustafa, babasnn isyann devam ettirerek Badad' teslim almtr (1607). Daha sonra Kuyucu Murad Paa bunu sindirmekte muvaffak olmutur. Canboladolu Ali Paa syan: Maalesef Celllerin en gls bu idi. Dedesi Canbolad Bey, Yavuz zamannda kendisine yurtluk verilen Krt Beylerindendi. Cala-zde Sinan Paa'nn kardei (baz kaynaklarda yeeni) Hseyin Paa'y idam etmesiyle birlikte, Kilis ve evresinde isyan bayran ekti. Bamszln ilan etti ve ordu tertip ettirdi. Adna hutbe okutup para bastrd. ok tehlikeli hale gelen bu isyan da 1607 ylnda yine Kuyucu Murad Paa tarafndan bastrld. Ksaca Cell isyanlar, bataklkta reyen sivrisineklerdi ve maalesef zikredilen sebeplerle, Osmanl Devleti'nin beyni olan Anadolu, idar, sosyal, hukuk ve iktisad sebeplerden dolay Cell reten bir bataklk haline gelmiti98. 100. Kuyucu Murd Paa kimdir? Neden Osmanl tarihinde zulmn kt misli olarak gsterilmektedir? Peev, bu byk devlet adamn, "Bu ol vezir-i azamdr ki, Memlik-i l-i Osman' ekyadan temizlemidir ve 500 yl nce eyh-i Ekber Hazretleri (Muhyiddin-i Arab) Kuyucu Koca diye ona iaret ile kitabna yazmtr" eklinde ksaca anlatmakta ve daha fazla izahn gerekli olmadn ilave etmektedir. Aslen Hrvat olan bu devlet adam, srasyla kethda, sancak bei ve ardndan Diyarbekir, Anadolu ve Rumeli Beylerbeyilii ve nihayet 1015/1606 ylnda veziri azam olmutur. Anadolu'daki ekyay katletmi ve katlettii ekyay kuyuya attrd iin de Kuyucu lakabn almtr. 90 yana kadar istikametli bir hayat yaam ve Padiah'n Baba iltifatna mazhar olmulardr. O halde neden bu devlet adamnn aleyhinde fazlaca konuulmaktadr? Bilindii gibi, III. Murad devrinde Anadolu'da balayan Cell isyanlar, III. Mehmed devrinde artarak devam etmi ve zellikle mezhep mcadelesini esas alan Kalenderolu'nun isyan ile, Anadolu yaklp kavrulmaya balamtr. te Anadolu'nun isyanlarla kvrand ve bu sebeple de Osmanl Devleti'nin tarihinde bir ilke imza atarak 1606 ylnda Zitvatorok Andlamasn imzalamaya mecbur kalmas zerine, Kuyucu Murad Paa, Osmanl padiahnn fermanyla aadaki baarlara imza atmtr. 1) Murad Paa'nn ilk zerine yrd Cell, Konya'daki Saraolu Ahmed'dir ve evresine 30.000 kii toplayacan syleyen bu ekya hemen idam edilmitir. Bunu Silifke ve Adana'y igal eden Cemid ve Mush avu ekyalarn temizlemek takip etmitir. 2) kinci nemli ii, bir trl durdurulamayan Canbolad Olu ve de Lbnan ile Suriye taraflarnda ba kaldran Drzi ekyalardr. Canbolad Olu ile 1607 ylnda 93 Peev, c. II, sh. 204-205, 252, 335: Nim Mustafa Efendi, Ravzatu'l-Hseyn fi Hulsat Ahbr'l-Hfikeyn (Tarih-i Naima) I-VI, stanbul 1280, c. I, sh. 223-225, 236-238, 281-284, c. II, sh. 1-22, 26-39, 303-316, c. III, 213-220, c. V, sh. 83-87; Ahvl-i Celliyn, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2236; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 99-113; lgrel, Mcteb, "Cell syanlar", TDVA, c. VIII, sh. 252-257. MANLI BLNMEYEN OSMANLI 177

ptomalutur. p(1607). t Dedesi ijala;siyle l tertip |i 1607 ta seli seHl I tab) skenderun yaknlarnda yapt muharebeyi kazanan Murad Paa, Canbolad Olu'nun stanbul'a teslim olmaya ve Drzi liderlerini de kamaya mecbur etmitir. 3) Asl problem olan Kalenderolu Pr veya Mehmed'e gelince, aslnda eski bir avu, kethda ve hatta mtesellim olarak grev yapan bu ahs, 1604'de isyan etmi ve Anadolu Beylerbeyini malup ederek Manisa ve evresini hkimiyeti altna almt. zerine yryen Murad Paa'dan ekinen Kalenderolu nce Ankara sancak beyliini kabul etmi, ancak halk kabul etmeyince yeniden isyan ederek ve de Canboladolu kuvvetlerinden kaanlar da evresine toplayarak 30.000 kiilik bir kuvvetle Bursa ve evresini yakp ykmtr (1607). Bu olay stanbul'da duyulunca byk heyecan uyandrmtr. stanbul'a gelmesinden korkulan Kalenderolu'nun zerine gnderilen Osmanl kuvvetleri bozguna uram ve komutanlar ldrlmtr. Bu bozgun Ege'deki bir ok ehrin de yaklp yklmasna sebep olmutur. Kovalamacalar sonunda Murad Paa, 1608 ylnda Gksn taraflarnda Kalenderolu ile kar karya gelmi ve kuvvetlerini datnca Kalenderolu destek ald ran'a snmtr. Nitekim ona destek veren Tavil'in kardei Meymun ve benzeri ekyalar da neticede ran ah'na iltica etmilerdir. 4) Murad Paa'nn grevi bununla da bitmemektedir. Bayburt'ta Murad Haniler ve Beyehir'de ise Emr h denilen ekyay tamamen ortadan kaldrmtr. Ksaca bir asra yakn Osmanl Devleti'ni alt st eden Cell isyanlarn Murad Paa sona erdirmitir. Tarihlerin kaydettiine gre, Kuyucu Murad Paa'nn sene sren bu ekya temizleme hareketi srasnda, 50.000 ksur ekya ldrlmtr. Elbette ki bunlar arasnda masum olanlar da vardr ve bulunabilir. Ancak aleyhteki ithamlar tamamen, mezhep taassubundan kaynaklanan ve tek tarafl olan abartmalardr". 101. Caaloh (Cigala-zde) Sinan Paa'nn dnme ve hin olduu ve Cell isyanlarna onun sebep olduu eklinde iddialar var. Bunlar doru mudur? Cigala, talyan asll byk bir komutan olan Visconte di Cicala'dr. Olu Scipione Cicala 1560 ylndaki Cerbe zaferi srasnda slm gazileri tarafndan esir edilmi ve Kanuni'nin dneminde Enderun'a verilmitir. Daha sonra Yenieri aal, beylerbeyilik ve kaptan- deryalk gibi grevlere gelen ve ad da Mslman olmas hasebiyle Cigala-zde Sinan Paa olan bu zat, Lala Mustafa Paa zamannda vezirlik makamna getirilmi ve zellikle ran ile yaplan savalarda byk bahadrlklar gstermitir. III. Murad zamannda 1596 ylnda kazanlan Haova Zaferinde gsterdii kahramanlklar sebebiyle, Hoca Sa'deddin Efendi ve Kzlaraas Gazanfer Aa'nn etkisi ile vezir-i azam olur. Ancak 45 gn sren bu grev, tekrar brahim Paa'ya iade edilir. Tarihilerin kaydettiklerine gre, Cigala-zde Sinan Paa'nn tenkit edilen -nemli kusuru bulunmaktadr: Birincisi, Haova zaferinden ksa bir sre nce ordu bozgunla kar karya gelme ihtimali zerine nemli sayda askerler kamt. Zaferden sonra kaanlar tesbit etmek zere yoklama yaptrmas ve 30.000 askerin dirliini kesmesi ve hatta bir ksmn l^ C n; sh. 354, 330-343; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I,? 178 BLNMEYEN OSMANLI BLN'' drmesi, asker iinde byk kargaalara sebep oldu.

kincisi, Haova Savana gelmediini ileri srerek Krm Han Gz Giray' azlederek yerine acemi olan kardei Fetih Giray' getirmesi ve bunun da Krm'da byk kargaalara vesile olmasdr. ncs ve bizce en nemlisi, sert mizal ve fazla tenkiti birisi olmas ve makamna uygun dmeyecek ekilde, "Yakn geldin, uzak durdun" gibi sudan sebeplerle insanlar oka tenkit etmesidir. zellikle Osmanl Devleti'ni Trk dman dnmelerin istila ettiini iddia eden ve Osmanl Devleti'nin mmet anlayn tenkit eden baz aratrmaclar, Cigalazde'nin, Trk dman Papa VII. Clement'in ajan olduunu, bu konuda Rinieri adl bir mellifin 1898 ylnda VIII. Clement ve Caalolu Sinan Paa adl eser yazarak bunu belgelerle ispatladn ileri srmektedirler. Osmanl tarih kaynaklarnda, onun ahlak ile alakal gzel eyler sylenmese de, ajanl ve Hristiyanl ile ilgili tek kelime zikredilmemektedir. Bu tr iddialarn ve hatta ad geen kitabn, Papa'nn Ftih'e gnderdii mektuplar gibi olmas da mmkndr. Yani Papa, byle bir Osmanl devlet adamn kullanmak istemi olabilir. Ancak kullandna ve bu zatn da Hristiyanlkta devam ettiine dair Osmanl kaynaklarnda bilgi bulunmamaktadr. Ancak 1593'de kardei Carlo'nun stanbul'a gelmesi ve ertesi yl da kendisinin doum yeri olan Messina'ya gitmesi bu eit dedikodularn kmasna sebep olmutur100. XIV- SULTN I. AHMED DEVR 102. I. Ahmed, ailesi ve zamanndaki nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir misiniz? mt rai (i yani gibi o-di. Suitni bette ki i U devlet vfl) Sadra i Me zer 14 yanda hkmdar olub 14 sene Padiahlk etmi bulunan I. Ahmed, 1026/1617 ylnda 28 yanda vefat eylemitir. III. Mehmed'in, Hndan Sultn'dan Manisa'da 18 Nisan 1590/22 Cemziyelhir 998 tarihinde dnyaya gelen oludur. 22 Knun- sn 1603/18 Receb 1012 tarihinde babas yerine tahta kt. Padiah olduunda on drt yanda idi. Tahta kt zaman memleketin i dzensizliklerinden baka Avusturya ve ran harbleri devam ediyordu. Krm Hn svarilerinin Bodan ve Eflak' tahrip ve Erdel memleketini de sktrmalar zerine, bu be Avusturya tarafn brakp tekrar Trklerle birlik olunca, imparator sulha yanamak zorunda kald. Tuna zerindeki Zitvatorok denen yerde Osmanllarla andlama yapld (1606). Bylelikle 15 yldr srp giden Avusturya (Neme) harbleri sona ermi oldu. Bu andlama Osmanl Devletinin Avrupa'daki ilerleyiinin durduunun bir vesikas olarak kabul edilir. ran savalarna gelince, ran ah Byk lakabyla anlan ah Abbas ile yaplan muharebelerde hi de iyi neticeler alnmad. Nihayet 1612'de ranllarla da sulh yapld. Fakat sene sonra iki devlet arasnda sava yeniden balad (1615). Bir aralk anla100 Peev, c. II, sh. 111-112, 204-206, 261-266, 284; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 235, 354, 357; . Rinieri, elemente VIII Sinan Bassa Cicala, Roma 1898; kirolu, "Mahmd H., Cigala-zde Sinan Paa", TOVtA, VII, sh. 525-526; Baz ithamlar iin bkz. Ylmaz, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, sh. 94-101; Danimend, Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. III, sh. 178-179. lislmSs Ha--E'. OSHANLI / azleIras ve rseve '"in, ir, 22 ve taBLNMEYEN OSMANLI 179 ma yaplr gibi olduysa da sava gene devam etti. Cell denilen ekya yer yer Anadolu'yu kaplamt. Kuyucu Murd Paa, yllarca uraarak ve yakalad

zorbalar kuyulara doldurarak Anadolu'yu temizledi ve halka geni bir nefes aldrd. I. Ahmed zamannda Murd Reis ve Halil Paa gibi deniz kahramanlar Trk donanmasna zaferler kazandrmlardr. Padiah, savalardan ve gailelerden ancak ban kurtarmt ki, mr vefa etmedi; gen yanda ld. stanbul'da At meydannda yaptrd ismi ile anlan (Sultanahmet CmiM) yanndaki trbesine defnedildi (1616). Bata Muallim-i Sultan Mustafa Efendi olmak zere, muhitinin tesirine kaplan I. Ahmed, itimat ettii deerli kimseleri devlet hizmetinde kullanmtr. Genliine ramen, icraatnda azimli idi. Saraydaki kadn nfuzunu nlemi, kadnlara let olmamtr. zellikle Venedikli Baffo veya Safiye Sultn diye bilinen siys kadn Eski Saray'a gndermekle kadnlarn devlet ilerine fazla karmalarn nlemitir. Ayrca Yldrm Bayezid'den beri srp gelen nizm- lem iin karde katli meselesini dt suiistimal ukurundan karmas ve bu usul yerine, saltanatn slaleden en bye gemesi yani ekberiyyet ve erediyyet nizmn koymas ve kardei Mustafa'y ldrmemesi gibi nemli icraatlar vardr. iire merakl idi. Yazd iirlerde Baht mahlasn kullanrd. Sultn Ahmed Cmi'ini o yaptrmtr. Bir dier nemli hizmeti de, o zamana kadar icra olunan Osmanl Kanunlarn yeniden tertip ve tedvn yoluna gitmi olmasdr. Elbette ki bunu, devrinde yaayan kanun-ins limlere borludur. I. Ahmed devri denilince akla gelen isimlerin banda, Cell syanlarn durduran, devlet ve kanun nizmnn tesisi iin yazl ve fiil tedbirler alan Vezir ve sonradan da Sadrazam olan Kuyucu Murd Paa gelmektedir. Ayn Ali'nin her iki Kanunnme Mecmuasn da Kuyucu Murd Paa'ya takdim etmi olmas, onun hukuk dzenlemeler zerindeki fonksiyonunu da ortaya koymaktadr. I. Ahmed devrinin sadrazamlar arasnda Kasm Paa, Sokullu ailesinden Mehmed Paa, Dervi Paa ve Nasuh Paa'y; dier devlet adamlarndan Cigala-zde Mahmd Paa, Etmeki-zde Ahmed Paa ve Sark Mustafa Paa'y; mehur limlerden eyhlislm Sun'ullah Efendi, Hoca-zde Mehmed Efendi, Mu'allim-i Sultn Mustafa Efendi ve Ahi-zde Hseyin Efendi'yi ve maneviyat erenleri arasnda Aziz Mahmd Hdy Hazretleri, eyh Abdlmecid Sivs ve Cerrah Paa eyhi diye bilinen eyh brahim Efendi'yi zikredebiliriz. ZEVCELER: 1- Hatice Mahfirze Sultn; Gen Osman'n annesi. 2- Ksem Sultn (Mahpeyker Sultn). IV. Murad'n annesi ve Osmanl Hareminin en namdr kadn. 3- Fatma Haseki; Cariyelerdendir. OCUKLARI: 1-ehzde Osman II. 2-ehzde Sultn Mehmed Hn. 3-ehzde Murad IV. 4-ehzde Cihangir Hn. 5-ehzde Hasan. 6-ehzde Byezid. 7-ehzde Kasm. 8-ehzde Sleyman. 9- Sultn brahim. 10Aye Sultn. 11- Fatma Sultn. 12- Hn-zde Sultn. 13- Burnaz Atike Sultn. 14ehzde Orhan. 15-ehzde Hseyin101. 101 Peev, c. II, sh. 290-346; Nim, c. I, sh. 373-461; Kantemir, c. I, sh. 279-283; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 116-126; Baysun, M. Cavld, "Ahmed I", A, I, 161-164; lgrel, Mcteba, "Ahmed I", TDVA, II, 30-33; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 3831; E. 8365; E. 8661; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 47-53; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 178-183; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 37. 180 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN C XV- SULTN I. MUSTAFA DEVR 103. Sultn I. Mustafa'nn zamann ksaca zetler misiniz? Tamamen a-kl hastas olduu doru mudur? cut de-dr Ut XVISultn Mustafa, iki defa Osmanl tahtna oturmutur: Birincisi: Kasm 1617-ubat 1618 tarihleri arasndaki 3 aylk saltanattr. I. Ahmed vefat ettii zaman, koyduu ekberiyyet ve erediyyet kaidesine gre, kendi ehzadeleri henz kk idiler. Bunun zerine II. Osman'n ahsiyetinden ekinen ve Ksem Sultn diye de bilinen Mhpeyker Haseki'nin de etkisiyle, kardei Sultn Mustafa tahta oturtuldu. Kendisi saltanattan uzak kalmak istiyordu ve Osmanl kaynaklarnn ifadesine gre, aklnda hafiflik, re'yinde ve ilerinde isabetsizlik bulunmas hasebiyle, devlet ve ilim adamlar i huzuruyla bi'at

yapamadlar. I. Ahmed devrinde devleti tek bana yrten Drssa'de Aas Mustafa Aa, eyhlislm Es'ad Efendi, Kim-makam Sofi Mehmed Paa ve dier yetkilileri ikna ederek hal'i iin fetva aldlar ve I. Ahmed'in olu II. Osman' tahta kardlar. kincisi; Mays 1622-Eyll 1623 yani 1.5 yllk saltanattr. II. Osman'n byk bir zulmle Mays 1622'de yani 4 yl sonra tahttan indirilmesinden sonra, Veziriazam Davud Paa kullanlarak Sultn Mustafa yeniden tahta karlmtr. Ancak II. Osman'n lmne sebep olan yenierilerden ve Davud Paa'dan halk rahatszdr. Bu arada Saray'da bulunan ehzadelerin de ldrlecei haberi alnnca, halk ayaklanmaya balam ve eyhlislm Yahya Efendi'nin tavsiyesiyle Kara Davud Paa azledilerek yerine Mere Hseyin Paa getirilmitir. Karklk devam edince srasyla Lefkeli Mustafa Paa ve Grc Mehmed Paa sadrazamla tayin olundu. karklktan istifade etmek isteyen i ve d mihraklar Osmanl Devleti'ni sarsyordu. Trablusam Beylerbeyi Yusuf Paa ve Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmed Paa, yenierilere kin kusarak isyan etmiler ve ok sayda yenieriyi de katletmilerdi. stanbul'a gelmek zere hazrlk yapyordu. Sipahiler, II. Osman'n katillerinin bulunmas iin ba kaldrdlar ve bunun zerine Kasm 1622'de toplanan divan Davud Paa'nn idamna karar verdi. Austos 1623 ylnda Sadrazamla getirilen Kemanke Ali Paa, basiretiyle devlet adamlarn toplad ve Sultn Mustafa'nn saltanat koltuunda kalmamas gerektiine karar verildi. Tahttan sevinle Eyll 1623 tarihinde ayrlan Sultn Mustafa, Ocak 1639 tarihinde vefat etti. Sultn Mustafa'nn dnyev saltanat istemeyen bir hali olduu kesindi. Aklnn hafif, tedbirinin zayf ve saltanat koltuunda dahi ocuka hareketlerde bulunan biri olduu da doruydu. Osmanl kaynaklar aka akl hastas demek olan mecnun tabirini kullanmamaktadrlar. Konuyu Solak-zde'nin ifadeleriyle noktalamakta yarar gryoruz: "26 yanda idiler. Yalnz bir mikdar akl hafif olup buna hapiste uzun sre kalmas sebep olmutur; giderek akl bana gelir dey doktorlarn tedaviye devam etmeleri kaydyla eyhlislm Es'ad Efendi kavliyle amel olunmutur". III. Mehmed'in olu olan Sultn Mustafa'nn tesbit edilen kadn ve ocuklar mev104.1 c musibeti Sultn'danl gizliye n m etmeye s Efendi <8 Mitimi Ihed BLNMEYEN OSMANLI S cut deildir. kballeri vardr. Kadn efendileri bilinmemektedir102. XVI- SULTN II. OSMAN (GEN OSMAN) DEVR 104. Hile-i Osmaniye ad verilen Gen Osman olayn ksaca zetler misiniz? Hile-i Osmaniye, yenierilerin kazan kaldrarak II. Osman'n canna kydklar a-c musibet demektir. Bilindii gibi, II. Osman, I. Ahmed'in olu olup Hatice Mahfirze Sultn'dan Kasm 1604 ylnda dnyaya gelmiti. 14 yanda yani ubat 1618'de tahta geen ve Gen Osman diye de bilinen II. Osman, Arapa, Farsa, Latince, Yunanca ve talyanca bilecek kadar lim ve Fris yahut Fris mahlaslaryla iir yazacak kadar da edibdi. zerinde messir olan ahsiyetten birisi Hocas mer Efendi ve dieri de Kzlar Aas Mustafa Aa ile Sleyman Aa idi. Sadrazam Halil Paa'y yerinde brakan Padiah, Kaimmakam Sofi Mehmed Pa-a'nn yerine Kara Mehmed Paa'y getirdi. lk ii 1612 Nasuh Paa anlamas ile sona ermi gibi grnen ve ancak devam eden ran'la olan ihtilaf sona erdirmek oldu ve Eyll 1618'de anlama imzaland. Sra 1617 ylndan beri devam eden Lehistan problemine gelmiti. Vezir-i azam stankyl Ali Paa harp almasna taraftard, dier erkn- devlet ise istemiyorlard. Seferden nce Rumeli Kazaskeri Takprl-zde Kemlddin Efendi'den fetva alarak kardei ehzade Mehmed'i kati ettirdi ve ahm ald.

Eyll 1620 tarihinde balayan Lehistan seferi, Ekim 1621 tarihinde bar antlamas ile sona erdi. Budin Beylerbeyi Karaka Mehmed Paa ehid olmu ve ordu moralsiz kaldndan istenen zafer elde edilememiti. II. Osman askerlere ve asker de kara hadmlarn szlerine inand iin II. Osman'a krlmlard. II. Osman baz slhatlar yapmak niyetindeydi ve bu slahata tamamen bozulmaya balayan kap kulu ocaklarndan balamak niyetindeydi. Hatta Halep, am ve Msr beylerbeylerine emirler gndererek Padiah'a sadk yeni bir ordu tekili iin gizliden gizliye hazrlklara balamt. Kzlar aas Sleyman Aa ile Hocas mer Efendi padiah hacca gitmesi iin ikna etmeye baladlar. Hacca gitmesine, askerler, Kaynpederi ve eyhlislm Es'ad Efendi ile Aziz Mahmd Hdy Hazretleri iddetle kar kyordu. Devreye kapkulu askerleri girdi ve Padiah' hacca gndermek isteyen mer Efendi, Sleyman Aa ve Veziriazam Dilver Paa'nn ban isteyerek bata Rumeli Kazaskeri Yahya Efendi olmak zere ulemay araya soktular. Fayda vermedi ve sonunda askerler isyan ederek Bb- Hmyun'dan ieri girdiler. Sultn Mustafa'ya zorla b'at gerekletikten sonra, II. Osman Orta Camiye getirildi. Burada yeni Sadrazam olan Kara Davud Paa'nn talimatyla kemend ile boulmak istendi. Muvaffak olunamaynca, Yedikule'ye gtrld ve maalesef Davud Paa'nn nezretinde orada ehid edildi. (Mays 1622). Ne yazk ki, bu 102 Peev, c. II, sh. 360-362, 388-398; Solak-zde, sh. 698-699, 720-736; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 127, 142-148, Kantemir, c. I, sh. 285-287. 182 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN fitnenin banda Sultn Mustafa'nn Valide Sultn' bulunmaktayd. II. Osman'n ldrlmesi, Osmanl tarihinin en ac olaylarndan biridir ve maalesef Kanuni'nin olu ehzade Mustafa olay gibi tarihin akn deitirmitir. II. Osman, bir zamanlar Osmanl Devieti'nin ykselmesine sebep olan yenieri tekiltnn artk rdnn farkna varmt ve bu gerileme sebebini ortadan kaldramadan vefat etti. Devrinin sadrazamlar arasnda Halil Paa, Kara Mehmed Paa ve Dilver Paa'y; eyhlislm ve kayn pederi Es'ad Efendi'yi, Nianc Oku-zde Mehmed Efendiyi ve ilim erbabndan ise, Hoca mer Efendi ve Mezzin-zde Mahmd Efendi'yi zellikle zikretmeliyiz. ZEVCELER: 1- kile (Rukyye) Hnm; eyhlislm Es'ad Efendi'nin kzdr ve hr kadnlardan nikh ile evlenen ndir kadnlardandr. 2- Aye Hanm; Pertev Paa'nn torunu. OCUKLARI: 1-ehzde mer. 2-ehzde Mustafa. 3- Zeynep Sultn103. 105. Osmanl Padiahlar neden hacca gitmemilerdir? Gen Osman'n ldrlmesinde hacca gitmek istemesinin rol var mdr? hacca tercih < iken hacca s rilen idare etme l;l{j mann ce Ayn; II. Osman'a fkhtaki bu f; mek evldr, < kutbu Aziz t eylemitir, \ hedef olan ve 1 tamamen fktmj istemezdik. I kadaradr,", Bu soru oka sorulmaktadr. Ancak bu sorunun cevaplandrlaca en gzel yer, II. Osman meselesidir. Zira II. Osman'n katli olaynda bu sorunun cevab da verilmitir. Evvela haccn farz olmasnn artlarn zetleyelim: Mslman olmak; akll olmak; ergen olmak; hac yolu iin hem gda ve hem de yol masraflarn karlayabilecek kadar zengin olmak; haccn farz olduunu bilmek; yol emniyeti bulunmak. Bu ksa izahlardan sonra, Osmanl Padiahlarnn neden hacca gitmediklerinin cevabn arayalm: 1) slm Hukukuna gre, cihd, Mslmanlar iin farz- kifyedir. Bu sebeple fert olarak bir Mslman, ak bir dman tehlikesi bulunmad mddete, farz- ayn olan hacc farz- kifye olan cihda tercih edebilecektir. Cihd, fert olarak Mslmanlarn hac ibadetine engel olmayacaktr. Bunun tek istisnas, dmann bertaraf edilebilmesi iin hacca gidecek Mslmanlara da ihtiya olmasdr. te bu noktada halife ve sultnlarn hkm, Mslman fertlerden farkldr ve onlar iin cihd yani dmanlarn hcumunu bertaraf ederek Mslmanlarn emniyetini salamak ve bunun iin gerekirse savamak, farz-

ayndr. Hz. Peygamber'e hangi amelin daha faziletli olduu sorulduunda, srasyla, Allah'a ve Peygamberine iman, Allah yolunda cihad ve hacc- mebrr cevabn vermitir. Sebebi bellidir; Mslmanlarn cann, maln ve namusunu korumak hukukullah da denilen kamu haklarndandr; yani cemiyete ait bir ibadettir. Bazan kamu haklarndan olan bir mesele, ahs farzlardan daha ehemmiyetli hale gelmektedir. te burada da durum budur. Osmanl Padiahlarnn II. Selim'e kadar gelenlerinin tamam, mrlerinin yarsn Allah yolunda cihd iin seferlerde geirmilerdir. zerlerine farz- ayn olan ve hukukullah mahiyetinde bulunan cihd ve nizm- lemin devamn, ahs farz olan seleyi "Nl manlarnn 2)B tutuklu olm edasn mahbu y lndan I gideme limed ve JirTj hacca g.-tm lerinin yan varmadkta jj sefere gideni ah bir tutMBj duyduu t Karamita g farz olm ! kendi Abdlai bunu d v^ c. n# Sh. 362-388; Solak-zde, sh. 699-720; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 127-148; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 53-54; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 185; Kantemir, c. I, sh. 285-287; Sertolu, Mithat, "Tu Tarihi=bretnm. kinci Sultn Osman'n ehadeti Vak'asndan Bahseder", Belleten, c. XI, say 43(1947), sh. 489-514. MatmS,,! BedlaaMJj 1991, *, E i BLNMEYEN OSMANLI 183 (se! hr hacca tercih etmeleri iin, eyhlislmlar fetva vermilerdir. II. Byezid Amasya'da vali iken hacca gitmeye niyetlenirken, sadrazam ve dier devlet erknnn imzas ile gnderilen mektupta, hemen gelip tahta gemesi gerektiini, hacca gitmeyi halka ve devleti idare etme ii olmayanlara brakmas icab ettiini tavsiye etmiler; aksi takdirde dmann cesaretlenerek Mslmanlara saldrmasna sebep olacan ikaz eylemilerdir. Ayn ekilde srarla hacca gitmek isteyen ve bu niyetinin bedelini canyla deyen II. Osman'a, Kaynpederi ve eyhlislm olan Es'ad Efendi aynen u fetvay vermi ve fkhtaki bu hkm zetlemitir: "Padiahlara hac lzm deildir; oturup adi eylemek evldr. Caiz ki, bir fitne zuhur eyleye". Verilen bu fetvay tasdik eden asrnn kutbu Aziz Mahmd HUdy Hazretleri de, II. Osman' fetvaya uymas iin ciddi ikaz eylemitir. Hatta bu meseleden dolay Padiah'n askeri tahrik ettiniz tarznda tahkirine hedef olan ve sonradan eyhlislmlk makamna gelen Yahya Efendi'nin ifadeleri de tamamen fkhn llerine uygundur: "Padiahm! H ki, ulema duaclarnz ekyay tahrik ede. Ancak iten gelerek bu niyetinizi istemezdik. Sebebi budur ki, ecdadnz etmemiler, bu tarike gitmemiler, gnahmz varsa ol kadarcadr.". Nitekim halk ve asker arasnda yaylan dedikoduyu zetleyen u cmleler de meseleyi aklamaktadr: "Nizm- lem in padiahlar hacc terk ede-gelmitir. Dmann ortaya kmas ve dmanlarn memleketi kartrma ihtimali var iken, Memlik-i Mahrse'yi koyup gitmek hatadr.". 2) Baz slm hukukular, bedeni shhatli olma artn aarak, shhatli olsa bile tutuklu olma veya kendisini hacdan alkoyan zlim idareciden korkmann da haccn edasn engelleyeceini ifade ederken, sultn ve o manadaki devlet yetkililerinin de mahbus yani tutuklu gibi kabul edileceini; sadece beytlmal dnda kendine ait malndan haccn farz olacan ve bu zr devam ettii mddete lnceye kadar hacca gidemeyebileceini hkme balamlardr. Gnmzdeki gibi ulam imknlarnn gelimedii ve bir hac grevinin en az ay srecei bir asrda, Osmanl Padiahlarnn hacca gitmeleri gerektiini dnmek, slm Hukukunu bilmemek olur. Kald ki, mrlerinin yarsn cephede geiren Padiahlarn, neden Msr'a kadar cihda gidip de hacca varmadklar da ileri srlemez; zira ordunun banda mcahid bir komutan olarak sefere giden

padiahla, kendi ahs ibadeti iin ay memleketini yalnz brakan padiah bir tutulamaz. Bunun en mahhas misli II. Osman'a kar askerin ve hatta halkn duyduu tepkidir. slm limleri, haccn artlarndan olan yol emniyetini ihlal eden Karamita grubunun isyan sebebiyle, 326/937 tarihinden itibaren 20 yl kadar haccn farz olmadn, nk yollarda anari yaanabileceini ifade etmilerdir. zetle Osmanl Padiahlarna dinen bizzat hacca gitmeleri farz olmamtr. Ancak kendi yerlerine bedel olarak bakalarn mutlaka gndermilerdir. Ayrca Sultn Abdlaziz'in gizlice tebdil-i kyafet ederek hacca gittii sylenmektedir. Ancak elimizde bunu dorulayacak bir vesika bulunmamaktadr104. 104 bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. II, sh. 453-465; IV, sh. 119 vd.; Hac Risalesi, Sleymaniye ktp. Hac Mahmd, nr. 1093, vrk. 2/a-b; Nim, Tarih, c. II, sh. 212-213; Peev, c. II, sh. 383 vd.; Kantemir, I, sh. 167; Bedizzaman Said Nursi, Lem'alar, Szler Yaynevi, stanbul 1995, sh. 55; Tarihe-i Hayat, Szler Yaynevi, stanbul 1991, sh. 127; Sertolu, Mithat, "T Tarihi", sh. 493-514; Kantemir, c. I, sh. 167-169. 184 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN XVII- SULTAN IV. MURAD DEVR 106. Sultn IV. Murd kimdir? Hakknda ok dedikodu yaplan bu Padiahla ilgili biraz ayrntl bilgi verebilir misiniz? I. Ahmed'in Mah-peyker (Ksem) Sultn adl hanmndan 28 Cemaziylevvel 1021 (27 Temmuz 1612) tarihinde stanbul'da dnyaya gelmi oludur. 1032/1623 tarihinde Veliahd ehzade Murad, Drdnc Murad unvanyla 11 yan 1 ay 15 gn gee tahta kmtr. Bunun en nemli sebebi, Sultn Mustafa'nn uurdan mahrum bulunmas ve Devletin de Erzurum Valisi Abaza Mehmed Paa'nn isyan ve benzeri olaylar sebebiyle mthi bir zaafa maruz kalm olmasyd. Tecrbeli devlet adam Sadrazam Kemanke Ali Paa, eyhlislm Yahya Efendi ve Kazaskerlerle de meveret ederek, ocuk yata olmasna ramen Sultn Ahmed'in en byk ve ered ehzadesi Murad'n Padiah olmasn zaruri grmlerdi. Mecnnun yani akl hastasnn imameti yani Halife olmas caiz grlmediinden Padiah'n hal'i gerektiini ve oluna dokunul-mayp Saray'daki odasnda gz hapsine alnacan Validesine ilettiler ve 9 Eyll 1623 sabah Sultn Murad' halife ve hkmdar ilan ettiler. Sultn Murad, Eb Eyyub'l-Ensr trbesinde, asrn maneviyat reislerinden Aziz Mahmd Hdy'nin eliyle kl kuanmtr. IV. Murad'n saltanat devresini iki ana blme ayrmak icab etmektedir: "' Birinci Safha: IV. Murad'n ismen Padiah olduu, ancak devleti annesi Ksem Sultn ile Sadrazamlarnn ve eyhlislm ve benzeri devlet adamlarnn ynettii devredir (1032/1623-1041/1632). Bu devre, 8 ksur sene devam etti. Sultn Murad ibana geldiinde, Yenieriler ok fazla marmlard. Padiahn huzuruna kadar giren yenieri aalar ve ocak orbaclar, Padiahn adamlarn katletmeye kadar ii vardrmlard. Memlekette rvet ve yolsuzluk ar derecelere ulamt. D ve i hazineler bombo olduundan ocaklara clus bahii bile verilememekteydi. Hatta Enderun'daki altn ve gm eya Darphneye gnderilerek clus bahii verilmeye allmt. Devletin itibar ve siyasi durumu da iyi deildi. Erzurum Valisi Abaza Mehmed Paa isyan etmi ve eline geirdii yenierileri katletmeye balamt. Sultn Osman'n kann isterim diyerek Gen Osman olayn bahane edip Devlete kan kusturmaktayd. Dier tarafdan frsat ganimet bilen ran da Badad'da isyan kartm ve hatta Badad' ele geirmiti. Ksaca ieride cell denilen zorbalar ve darda da ranllar Osmanl Devleti'ni sarsmaktayd. Byle bir durumda IV. Murad'n tahta gemesine vesile olan Sadrazam Kemanke Ali Paa da gururlanm ve suiistimallere balamtr. Bunu fark eden ve hakk sylemekten ekinmeyen eyhlislm Yahya Efendi, 1032/1623 Ramazan Bayramnda vki olan ziyaretinde Sadrazamn rvet ve zorbalklara gz yumduunu Padi-ah'a i'r edince, durumu renen Sadrazam hemen onun da aleyhine gemi ve drst eyhlislm' bir ksm yalan ve iftiralarla grevinden aldrarak yerine biraz da sakin tab'atl olan Es'ad Efendi'yi tayin ettirmitir. Bu da devlet iin byk bir problemdir.

Bylesine sk devlet ricali lere ad kari' yerek saklarr verilen Sadra; Paa getirildi. yolda vefat e' Sultn'n byk i Abaza MehmedJ Suba'nn ( zam olarak hart da azledildi, Iran S kerterle onla1 mek stendi., Yerine ( isyann basMMj ylnda gorevdal Dmd Hsrevf vard. Byk biti askerleri Mis t man'n kan m seledeha.'iel1* emniyet ve ismi bizzat Badan bu grevder;:" Hafz i," birlikisi o;*: kar ok' IV. Murs isyana ! Sultn'n Ga padiahla t Hafz / ba Receb fS Su Hsrev I Paa'nn 5 olan YalifJ Ahi-zdtl Sultn H rilmesinll zerine IS bilinen iift BLNMEYEN OSMANLI 185 I: Bylesine skntlarla Padiah olan IV. Murad, bizzat hkmedemiyordu. Hkim devlet ricali ve annesi idi. eyhlislm Yahya Efendi'yi grevden aldran ve suiistimallere ad karan Kemanke Ali Paa'nn Padiah'tan Badad'n dmesini yalan syleyerek saklamas, barda taran son damla oldu. Verilen idam kararyla hayatna son verilen Sadrazamn yerine tecrbeli devlet adam ve Kubbealt veziri erke Mehmed Paa getirildi. Abaza Mehmed Paa'y takip iin Dou Anadolu'ya kadar gelmiti; ancak yolda vefat etti ve yerine Diyarbekir Beylerbeyisi Hafz Ahmed Paa tayin edildi. Ksem Sultn'n byk kz Aye Sultn ile evlenip Damad sfatn da alan Hafz Ahmed Paa, Abaza Mehmed Paa'nn affedilip Erzurum Valiliinde ibkas zerine, Badad'da Bekir Suba'nn kard isyan bastrmak zere Badad tarafna serdar- ekrem ve sadrazam olarak hareket etti. yi bir komutan olmadndan muvaffak olamad ve 1626 ylnda azledildi. ran ah ah Abbas Badad isyann krklyor ve hatta gnderdii askerlerle onlar destekliyordu. Badad Valilii Bekir Suba'ya verilerek mesele halledilmek istendi. Yerine Damad Halil Paa ikinci defa sadrazam oldu ve yeniden patlak veren Abaza isyann bastrmak zere Erzurum'a gnderildi. Ancak bu da baarl olamad ve 1628 ylnda grevden alnd. Bunun yerine muhteris, otoriter ve becerikli bir komutan olan Dmd Hsrev Paa Sadrazamla getirdi. nnde Abaza isyann bastrmak meselesi vard. Byk bir maharetle bu problemi, 1628 ylnn 9. aynda zd ve Abaza'nn askerleri terhis olundu ve kendisi de stanbul'a getirildi. Sultn Murad, aabeyi Osman'n kan iin mcadele eden bu komutan Bosna Beylerbeyi yaparak taltif etti. Mesele de halledilmi oldu. Ancak bu srada ran ah Badad'da ikinci isyan karm ve Badad zerine yryerek buray igal etmiti. Bu ran'la sava yaplacak demekti. Yenieriye dayanan ve emniyet ve asayii temin ediyorum diyerek epeyce zulmler icra eden Hsrev Paa, bizzat Badad zerine yrd. Ancak Badad' alamad ve 1631 ylnn onuncu aynda bu grevden azledildi. Yerine de yine Dmd Hafz Ahmed Paa getirildi. Hafz Ahmed Paa'nn ii zordu. Zira hem Tokat'taki ma'zul sadrazam ve onun ibirlikisi olan Damad Receb Paa ile uramak zorundayd ve hem de ran Devletine kar olan sava ynetecekti. Gerekten ikincisine sra gelmeden hayat sona erdi. Zira IV. Murad'n zorba ba dedii Damad Receb Paa yenieriyi ve kapkulu sipahilerini isyana tevik etti. Maalesef btn bu isyan tahriklerinde Nibe-i Saltanat Ksem Sultn'n da mdahalesi vard ve isyanclar destekliyordu. Btn arzular kukla bir padiahla devleti idare etmekti. 19 Receb isyan diye bilinen bu isyan neticesinde Hafz Ahmed Paa, Padiah'n gz nnde isyanclar tarafndan ldrld ve Zorbac ba Receb Paa 1632 ylnn bu zorlu gnlerinde Sadrazamla getirildi. Sultn Murad, zorbac ba Receb Paa'nn entrikalarnn ardnda mzul Sadrazam Hsrev Paa'nn bulunduunu biliyordu. Ayrca isyan eden zorbalar, sadece Ahmed Paa'nn ldrlmesiyle yetinmiyorlard. Es'ad Efendi'den sonra yeniden eyhlislm olan Yahya Efendi'nin de bu grevden alnmasn istiyorlard. Nitekim alnd ve yerine Ahi-zde Hseyin Efendi eyhlislmla getirildi. steklerinin sonu gelmiyordu. Sultn Murad evvela, Murtaza Paa'y tavzif ederek Tokat'taki Hsrev Paa'nn ele geirilmesini istedi; teslim olmad ve sonra da

ldrlp halka cesedi tehir edildi. Bunun zerine Receb Paa yeniden kapkulu askerlerini tahrik ederek 20 aban ihtilali diye bilinen ikinci isyan kartt. Veliahd ehzade Byezid Padiah yaplmak istendi; ancak 186 BLNMEYEN OSMANLI BIUNtmuvaffak olunamad. IV. Sultn Murad, ipleri ele almaya balamt ve hemen devleti tehlikeye sokan Recep Paa'y 18 Mays 1632 tarihinde idam ettirdi. Bunun zerine Sultnahmed Meydanna toplanan isyanc askerler yeniden anari karmak istediler. Ancak Sultn Murad zeki davrand ve ak bir divan yaparak limler, devlet ricali ve askerlerin huzurunda, halkn da duyabilecei ekilde tarih bir nutkunu rd eyledi. Anarinin devletin temellerine girdiini, ordunun savaamaz hale geldiini, askerin siyset ile uramaktan iini yapamadn, devleti bir avu zorba ve hrsza yedirmeye-ceini, er'ata, kendisine ve kanuna itaat etmeyen kim olursa olsun hakkndan geleceini bildirdi. Padiah, "Allah'a, O'nun Peygamberine ve sizden olan l'l-emre itaat ediniz" mealindeki yeti okudu ve tefsir etti. Arkasndan "Habeli bir kle dahi olsa banzdaki mirlere itaat ediniz" manasn tayan hadisi zikredip erh etti. Ve sununla balad: "Sizin sadakatiniz u vakit dorudur ki, aranzda tefrikaya mahal vermeyesiniz. Aranzdaki mfsidleri barndrmayasnz. Allah'n emrine ve Reslllah'n hadisine aykr hareket edenleri des-teklemeyesiniz. Ben ki, halifeyim, bana itaat etmeyip celliler ve haricler mesabesindeki ekyalar desteklerseniz, memleketin hali ne olur?". Bu fevkalade ikna edici konumay dinleyen halk ve devlet ricali, Padiah lehine ok byk tezahrat yaptlar ve IV. Murad'n asl saltanat yllar balam oldu. kinci Safha: IV. Murad'n ikinci ve asl saltanat safhasdr ki, Receb Paa'nn katledilip zorbalarn tasfiye edildii 1041/1632 ylndan balar ve vefatna yani 1640 ylna kadar devam eder. Son sekiz yl Sultn Murad'n asl saltanat yllardr. IV. Murad 21 yana gelmi ve ocukluk devresini bitirerek devleti idare edecek tecrbeye sahip olmutu. Devletin idaresini ele alr almaz, Taban Yass Mehmed Paa'y sadrazamla getirdi. Evvela devlet topraklar zerindeki emniyet ve asayii temin etmeye balad; sonra da Devleti tehdit eden bata ran olmak zere d tehlikelere yneldi. imdi bunlar da ok ksa olarak zetleyelim: 1) IV. Murad'n ilk yapt icraat, Aabeyi Gen Osman'n lmne yol aan ve memlekette huzuru bozan zorbaclarn elebalarn teker teker temizlemek oldu. Gerekten Saka Mehmed, Grc Rdvan, Cad Osman ve benzeri ekya reisleri hemen idam edildi. Bunlardan Beyehri, Seydiehri ve evresini kasp kavuran Deli lh, stanbul'a getirilerek kati olundu. Balkesir evresinde Solakolu diye bilinen lyas Paa, Kk Ahmed Paa'nn gayretleriyle ele geirildi ve ortadan kaldrld. Yine Lbnan ve Suriye taraflarnda zulm rzgarlar estiren Drzi lider Maanolu Fahreddin ve olu Mes'ud da stanbul'a celb olunduktan sonra 1635 ylnda idam edildiler. 2) stanbul'da 1043/1633 ylnda kan ve stanbul'un yaklak bete birini yakp ykan byk yangn zerine, bunu da bahane eden IV. Murad, zamann eyhlislm Ahi-zde Hseyin Efendi'den de fetva alarak, ttn ekmeyi ve ttn imeyi yasaklamtr. Ancak eyhlislmdan ald fetvayla bununla kalmam ve karlan yasaa uymayanlar, devlete isyan etmi kabul edip kati etmeye balamtr. Solak-zde, ttn yznden katle er' cevaz veren eyhlislm sonradan idam edilince, kendisi hakknda "Cezy- sezasn buldu" ifadesini kullanmtr. IV. Murad, ttn yasa ile yetinmemi ve o devirde zorbalarn, isizlerin ve de ekyann toplant yerleri haline gelen kahvehaneleri de hem kapatm ve hem de yasaa ramen iki iip sarho olanlar gerekli cezalarla cezalandrmtr. Her iki hadiseyi de, memlekette kaybolan huzuru yeniden tesis etmek gayesiyle ve de ekyann gzn korkutmak iin yapt ifade edilen 19 de, rvrtl durumu beddu ecdadnn r>

lmP ihbar idame Murad'aii 4)C niden6 yaplan l lemistir I sefer n srmtr, Revan' y Uzun s katlm! sonra H netice Bu i ti'nde ta m| den S atnf slam:'1 10? Ji bir ini BLNMEYEN OSMANLI 187 kVe ki-\Sultn Murad, baz tarihilere gre, btn Osmanl arazilerinde yaklak 20.000 ekyay ortadan kaldrmtr. Elbette ki btn tasfiyeler srasnda baz mazlumlar da zulme maruz kalm olabilir. 3) Sultn Murad'n eski Osmanl Padiahlarndan farkl olarak yapt bir icraat da, o zamana kadar "Grevden azl olunur ve nefy olunabilir; ancak kati olunmaz" diye bilinen kural ineyerek, ulem snfndan baz insanlar da idam ettirmesidir. 1043/1633 ylnda zmit, znik ve Bursa taraflarna doru dzenledii tefti seyahatinde, rvet iddialar ve yolsuzluk ithamlar yznden znik Kadsn idam ettirmitir. Bu durumu, teessfle Valide Sultn'a bir tezkire ile duyuran ve tezkiresinde "Kendlerini bedduadan saknrz. Umulur ki, siz kendilere nasihat buyurub limler zmresinin hayr duasn aldrasnz; ecdadnn hrmet gsterdii bu zmreye Padiah da hrmet gstere" ifadelerini kullanan eyhlislm Ahi-zde Hseyin Efendi, Valide Sulan tarafndan hemen menfi ithamlarla Padiah'a ihbar edilmitir. Maalesef Sultn Murad, eyhlislm Padiaha isyan hazrl suundan idam ettirmitir. Bu eyhlislm, karde katline de kar kan ve bunu bizzat Sultn Murad'a hatrlatan cesur bir ilim adamdr. 4) Osmanl Devleti'nin i ahvlindeki bu karklktan istifade eden ran ah', yeniden Badad'a saldrm ve Badad' ele geirmitir. Padiah, sadrazamlar tarafndan yaplan harektlar netice vermeyince, bizzat kendisi ran zerine iki ayr sefer dzenlemitir. Birinci ran Seferi, Revan Seferi diye mehurdur. 1635 ylnda yaplan bu sefer neticesinde, Revan (Erivan) alnarak Tebriz taraflarna da akn yaplmtr. On ay srmtr. kinci ran seferi ise, Badad Seferi diye bilinmektedir. ranllarn Revan' yeniden ele geirmeleri zerine 1638 ylnda Padiah Badad'a yrmtr. Uzun sren bir muhasaradan sonra 1639 ylnda Badad yeniden Osmanl lkesine katlmtr. Bu savata Osmanl Sadrazam Tayyar Mehmed Paa ehid olmutur. Daha sonra Kemanke Kara Mustafa Paa'nn bakanlnda yrtlen sulh mzkereleri neticesinde ranllarla Kasr- irin Andlamas yaplm ve savalara son verilmitir. Bu antlama ile Erivan ve Azerbaycan ran'da; Badad ve havalisi ise Osmanl Devleti'nde kalmtr. Artk, IV. Murad, Ftih-i Badad unvann kazanmtr. Sultn Murad, byk bir karlama ile stanbul'a dnd. Ancak nikris hastalna mptel idi. Nihayet tedaviler netice vermeyince, Ramazan Bayramnn 2. gn yataa den Sultn, 8.2.1640 tarihinde vefat eyledi. Cenaze merasiminde gazalarda bindii atnn eerleri ters taklarak cenazenin nnde yrtlmesi, slmiyet'te yok ise de, slama kesin aykr bir det de deildir105. 107. IV. Murad'n ahsiyeti hakknda farkl dedikodular yaylmaktadr. Konuyu zetler misiniz? I in l'ia Badad Ftihi, Gz, Shib-krn ve benzeri unvanlarla anlan ve ancak 28 yllk bir mr sren IV. Murad, 16 yl, 4 ay ve 28 gn Osmanl tahtnda kald. Bunun 9 yln ^ c u( sn, 398-487; Solak-zde, 737-766; IV. Murad'n dnemini incelerken temel kaynaklarmzn banda Naima'nn Tarihi gelmektedir. Zira 6 ciltlik bu tarihin iki cilde yakn bir ksm IV. Murad'a ayrlmtr (II. ve III. ciltler); Naima, c. II, sh. 263-451; c. III, sh. 1-452; Kantemir, c. I, sh. 289-299; Uzunarl,

Osmanl Tarihi, III, I. Ksm, sh. 148-206; Baysun, M. Cavid, "Murad IV", A, c. VIII, sh. 630 vd.; Aksun, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 127 vd.; Ttn Yasa iin bkz. BA, Mhimme Defteri, nr. 85, sh. 134, 185. 188 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYdu validesinin niyabeti ile yrtt ve Osmanl Devleti iin anari yllar oldu. Geriye kalan 8 yln ise, bizzat srdrd. Naima'nn tesbiti ile 1.000 hicr ylndan sonra gelen Padiahlarn en by idi. 1041/1632 ylna kadar selefleri gibi, nerdeyse hi bir ie karmad. Ancak 1632 ylndan 1640 ylna kadar mdebbir bir devlet adam gibi devleti idare etti. Siyset klcyla serkeleri korkuttu. Devletin yularn eline ald ve yedi sene kadar istedii gibi devleti idare etti. ou meselelerde ecdadnn koyduu kanunlara fazla itibar etmedi; bir ok konuda yeni kanun ve usuller ihdas eyledi. En gzel taraf, zulmedenleri, fesd ebekelerini ve zorbalar ortadan kaldrmas; yaygnlaan zulm ve suiistimalleri nlemi olmasyd. Ancak her konuda er'atn emirlerine uygun hareket ettii ve kanun hkmlerini aynen tatbik eyledii de sylenemezdi. Ekyay bertaraf edeceim derken, bazlarnn da zulmen kanna girmi olmas ihtimali, mrnn ksalna sebep oldu denilmektedir. Ayrca ahsiyetaftitibariyle dedesi Yavuz Sultn Selim'e benzetilmektedir. Ancak Yavuz'dan ayrld iki nemli noktas mevcut idi: Birincisi, ki byk sefere kan Sultn Murad, saltanat devraldnda, ordu disiplinini kaybetmiti; syi bozuktu; maliye perian ve hazine bombotu. Yavuz gibi 42 yanda deil, ok ar artlarda ocuk yanda tahta geti. Baz zulmlerine ramen, Osmanl Devleti ierisinde huzur ve asayii salad; darya kar korkutucu evkette bir devlet, cihann en byk vurucu kuvveti halinde dzenledii ordu; slh edilmi bir maliye brakt. Avrupa'daki haber alma tekiltn dzenleyerek Kanun devrindeki duruma ykseltti. Vefat ettii zaman hazinede 15 milyon altn ve bir o kadar da dier servet vastalar bulunuyordu. kincisi, Yavuz'u Yavuz yapan yakn devlet ve ilim adamlar onun iin vard denilemez. Zira sadrazamlar liyakatsizdi. Hilelerin peinde koan Ali Paa ile Yavuz'un veziri Pr Mehmed Paa'y kyaslamak mmkn deildi. En nemlisi de "ocukluunda rnek bir hkn hayat yaayan IV. Murad, genliinin ilk yllarndan itibaren hev ve heveslerini tahrik eden kt arkadalarnn yardmyla (Silahdar ve Emir Gne olu gibi), rtbesine lyk olmayan baz ilere teebbs eyledi. Sohbetlerinde Yavuz gibi, hep ehl-i kemal olsayd, selefleri olan Padiahlar unuttururdu ve bu zamana kadar onun gibi bir Padiah grlmezdi". Zaten IV. Murad'in en ok tenkid edilen bu kusuru olmasayd, en byk Padiahlardan biri olurdu denilen taraf, etrafna bir takm sefil insanlar yaklatrmasyd. Maalesef Musa elebi, Emir gne Olu Yusuf, Silahdar Mustafa Paa ve Bekri Mustafa gibilerin, bazan ona er'ata uymayan ileri yaptrdklar da nakledilmektedir. Yavuz gibi cihangir olamad. Ancak hem askerlik ve hem de devlet idaresi sahasnda byk baar kazand. Ona byk kumandan, byk devlet adam ve byk diplomat demek mmkndr. Bazan zulme varacak kadar sertti. Fakat hakl sze gcenmez ve ilim adamlarnn hakl mtalaalarndan memnun olurdu. Bu hususta ok misller gsterilebilir. Mesela ehl-i tarikatn ksmen aleyhinde olan Kd-zde Mehmed Efen-di'nin tesiri altnda kalmasna ramen, rakipleri durumunda bulunan Sultn Ahmed Camii Vaizi Sivs Abdlmecid Efendi ve Galata Mevlevhnesi postniini smail Dede'yi hrmetle dinlerdi. Hatta 1043/1633 tarihinde Sultn Ahmed'teki mevlidde karlkl tartmalar vki olmu ve Padiah her ikisine de hrmeti devam ettirmitir. IV. Murad'in dehs, derin zeks, korku hissine tamamen yabanc olmas, her trl meakkate tahamml etmesi, orduyu bylemitir, Uzun boylu, kaln kemikli, imanca vefl sinden uzaa i Naima, onun d ancak bazan om grzleri h renmi' '."Vj "kurun ve I elinin gz! olarak mH binasndan 1 etmitir, r lmli kyla kabul} yarm asr t balayacakt.] sertliinden \ larnda Av ps'd rphiffl

Ki): ve I adyla yad e Hamm IV. Mu yalanlardan! 108, K mi lebi ten saraynn meo daha l BLNMEYEN OSMANLI 189 imanca ve fakat evikti. Tarihilerin naklettiine gre, yayn ektii ok, tfek mermisinden uzaa derdi ve Hammer'in ifadesiyle att ciridin delmeyecei madde yoktu. Naima, onun kuvvetini fade edebilmek iin "200 okkalk (yani yaklak 600 kiloluk arlk eder, ancak bazan okka bir kilo karlnda da kullanlmaktadr ki, o zaman 200 kilo olur ve makul hale gelir) grzleri kaldrabilirdi" demektedir ki, bu bir tebihtir. Devrinin byk okularndan okuluk renmiti. Timur neslinden h- Cihan'n elisi Zarif Bey'in Hindistan Padiahndan "kurun ve kl kr eylemez" diye hediye getirdii gergedan derisi kapl kalkan, elinin gz nnde, nce mzrak ve sonra da ok atarak, iki yerden deldi, kalkan hatra olarak mzelik eya arasna koyuldu. Eski Saray denilen stanbul niversitesi merkez binasndan att cirit, Bayezid Camiinin minarelerinden birinin altndaki hedefe isabet etmitir. Hastalk derecesinde ata dknd. lmnn Bat devletlerinde memnuniyetle karland, btn kaynaklarn ittifakyla kabul edilmektedir. Zira Hammer'in ifadesiyle, devletin hayatn ve bykln yarm asr uzatmtr; o gelmeseydi devlet 1683'de deil, yarm asr nce yklmaya balayacakt. Daha 17 yandayken kendisini gren Venedik Bykelisi, zeksndan ve sertliinden korkarak durumu Cumhuriyet Senatosuna bildirmiti. Bilhassa son zamanlarnda Avrupa'ya ynelik aknlar yaparak, buradan gelecek tehlikeleri nledi ve Avrupa'da mhim bir sava yapmad halde, tesiri byk oldu. Eserleri ve hayrat ile de Anadolu hl hatralar ile doludur. Rumeli ve Anadolu Kavan, camileri ve dier mtemilt ile birlikte Kazak taarruzlarna kar yapmt. Ok Meydan namazgahna minberi o koymutu. Sel sular ile harabe olan Kavbeyi o tamir ettirmiti. Bu ii, Ankarav Mehmed Efendi eliyle yapmt. Badad ve Revan Kklerini o yaptrmt. Gneydou ve Dou Anadolu'yu hanlar, kervansaraylar, yollar ve byk kprlerle ihya etmiti. Frat'n byk kollarndan biri hl bu sebeble onun adyla yad edilmektedir. Ayn zamanda air, ta'lik yazs stad ve byk bestekr idi. Hammer'in ifadesiyle "paslanm slm Klnana kan ile su veren bir halife idi". IV. Murad'n salarn at kuyruu gibi yapt ve benzen iddialar, asl astar olmayan yalanlardan ibarettir106. 108. IV. Murad'n cins sapk olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz? Kaynaklar yorumlamakta kastl davranan baz tarihiler, IV. Murad'n Ms elebi ile byle bir ilikisi olduunu iddia edecek kadar ileri gitmilerdir. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan Enderun'da yani Saray'da alan devirme grevlilere, Enderun personeline veya dier bir ifadeyle Devlet bakanl personeline denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, smail Hakk Uzunarl'nn Kap Kulu Ocaklar Kitabn inceleyebilirler. Konuyu daha nce btn ayrntlaryla akladmzdan burada tekrar etmeyeceiz107. 106 Naima, c. III, sn. 164, 338; Peev, c. II, 399 vd.; Evliya elebi, Seyahatname I-X, stanbul 1314-1938, c. I, 248 vd.; Baysun, M. Cavid, "Murad IV", A, c. VIII, sh. 642 vd.; ztuna, c. I, sh. 346-350; Aksun, II, sh. 159162; Kantemir, c. I, sh.297-299. 107 Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, c. I-II; Akgndz, Osmanl'da Harem. Ayrntl bilgi Ftih dnemi sorular a-rasnda verilmitir. ; . , -...-." . ., 190 BLNMEYEN OSMANLI

BLNMEYEN OSM/' 109. IV. Murad'n sefh ve ikici olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz? Yldrm Byezid ile ilgili sorularda uzun uzadya konuyu incelediimizden dolay, ancak bu ksm okunduktan sonra, IV. Murad'n alkolik ve sefih olduuna dair iddialar daha yakndan inceleyebiliriz. Konuyu iki adan incelemek yerinde olacaktr: Birincisi, IV. Murad'n sefh olduu iddiasdr. Bilindii gibi, sefhet, er'an yasak olan eylere, zevk ve elenceye dalma manasna gelmektedir. Bugn ifade ettii manayla, zellikle gayr-i meru kadnlarla dp kalkmaya ve ikili alemlere katlmaya denir. Bu zikredilen manada IV. Murad'n sefhet iinde olduunu sylemek tamamen yanltr ve hi bir temel tarih kitabnda, byle bir ey kayd edilmemitir. Maalesef Cumhuriyet dneminde yazlan tarih kitaplarnn, "akaya, nkteye, elenceye ve maalesef sefhete dknd" demeleri, "MelMb ve melhye" yani oyun ve elencelere dkn olduunu ifade eden Osmanl tarihilerinin bu beynlar, hep gayr-i meru oyun, elence ve sefhet olarak anlatlmtr ki, tamamen yanltr. IV. Murad'n ve btn Osmanl Padiahlarnn gayr- meru kadnlarla beraber olmalarna ihtiya yoktur. Zira teserr dediimiz cariyelerle, meru dairede hayat yaamalar her zaman mmkndr. Nitekim IV. Murad'n Aye Sultn isimli bir hanm ve kar-koca hayat yaad yedi sekiz de cariyesi olduu nakledilmektedir. 11 olu ve 4 kz olduu nakledilmektedir. Bunlardan Kaya Sultn, Safiye Sultn ve Rukyye Sultn dndakiler, kk yata vefat etmilerdir. Meru dairede istedii ve bakasyla evli olmayan her criye ile beraber olmas mmkn olan bir insann, gayr-i meru yollarla bir kadnla beraber olmas mmkn deildir. kincisi, IV. Murad'n ikici ve sarho olduuna dair iddialardr. Sefih olmas hususundaki yanl izahlar, onun ikici birisi olduu konusundaki izahlar gibidir. Osmanl Padiahlarndan I. Byezid ve IV. Murad, Osmanl tarihileri tarafndan iki kullandklarna dair nakiller bulunan iki Padiahtrlar. Ancak bunlarn aktan iki kullandklarna dair olan rivayetler de kesin doru deildir. Bu konuda en doru ifade Naima'nn u tesbitleridir: "ocukluunda rnek bir hkn hayat yaayan IV. Murad, genliinin ilk yllarndan itibaren hev ve heveslerini tahrik eden kt arkadalarnn tevikiyle (Silahdar ve Emir Gne olu gibi), rtbesine lyk olmayan baz ilere teebbs eyledi. Sohbetlerinde, hep ehl-i kemal bulunsayd, selefleri olan Padiahlar unuttururdu ve bu zamana kadar onun gibi bir Padiah grlmezdi". Gizlice ve buhran dnemlerinde iki kullansa bile, aktan iki itii ve bir sarho olduu sylenemez. vBile' diyoruz: nk IV. Murad'n iki itiini kesin bir ekilde bilmiyoruz. Zira; "(Bir seferden) stanbul'a dhil olduklarnda, hamre yasa olub cmle meyhaneleri ykdrub bu bbda mbalaa olundu. Ve bizzat kendleri gece ve gndzlerde gezb bulduklar sarhou kati ederlerdi. Hatta birini bizzat ok ile vurub deryaya ddkde helak oldu dey gediler. Ba'deh ol biare kub hals buld". Bylesine iki dman olan bir Padiahn, ikici ve sarho biri olduunu sylemek ok zordur. Fakat yine de genliinde byle bir gnaha girdiini de ihtimal dahilinde gryoruz. Gizlice ise dahi, bundan pimanlk duyduunu anlyoruz. Bir ksm yazarlarn IV. Murad ile alakal baz kelimeleri ve tesbitleri yanl yorumladklar da bir gerektir. Bunlara bir rnek verip konuyu kapatalm: "Murad IV, 15 lerini seyredil!, Mty giderek, istirahat I fazlaca iki iti; i gnden-gnefi Deeri! t Onun iin akta saptrldn d "Ramazan t kne inip (okuluk 01 shib-krSngOlj Silahdar Paa tertip olundu. 8u I gnln amak k mak ve arzu'an h orada Fad-ahlara ft iddetli hastalktan^ imdi ki fazlaca iki I, melerden anta alemi yapp e gizliye iki i etmek ile, I fark olsa g 110. lamrafe IV. M makamm|

Bunlard hlislmYahyfe lislm Zekenyls-olmas i anlalnca! hlislm'a e zamanda Wf kincisi,* zellikle <{rj| virleri neten im-j zatrr N OSMANLI ne der dolay, |tt iddialar ifan yasak i mal katlmaya tamamen 'sef ve e-ppgayr-i sraber ol-yat yaananm ve u ve 4 Sultn srla evli fu yollarla BlhUSUlarna Hm u |nve i layk Mit Hatta BLNMEYEN OSMANLI 191 "Murad IV, 1 evvalde bayram tebriklerini kabulden ve Sinan Paa kknde aalarnn trl hnerlerini seyredip, biraz at koturduktan sonra Atmeydan'nda Silhtar Mustafa Paa'ya tahsis edilen saraya giderek, istirahat etti ve akam yemekte yaknlarnn (Silhtar ve Emirgne-olu) teklifi ile, tvbeyi bozarak fazlaca iki iti; bu sefahat gecesinin ertesi gn hastaland; btn tedavilere ve kan alnmasna ramen, gnden-gne fenalat". Deerli tarihi hocamz Cavit Baysun'un bu bilgileri Naima'dan aktard ok ak. Onun iin aktarma yapt yeri, biz de sadeletirerek nakledeceiz ve meselenin nasl saptrldn daha rahat anlayacaz: "Ramazan Bayramnda erkn ve a'yn el pp gittiler. Kendileri mu'td zere deryada Sinan Paa Kkne inip (okuluk ve atclkta) hnerli olan ahslarn eitli (harp) oyunlarn ve elencelerini seyrettiler. Ol shib-krn gl gibi alp handan oldular ve bir mikdar at koturdular. Daha sonra At Meydan'na nazr Silahdar Paa Sarayna varub meydana ve etrf- leme nazr Kk'de oturup hava aldlar. Byk ziyafet tertip olundu. Bu srada Silahdar Paa ve baz zel sohbet arkadalar, evkini ve neesini arttrmak ve gnln amak kasdyla, gl renkli kseye bakmalarn rica ve niyaz ettiler. Nefsin kuvvelerini ferahlandrmak ve arzulan harekete getirmek iddiasyla hafif-merep arkada sohbetlerine onu tevik ettiler. O gn orada Padiahlara yakr ekilde zevk ve sohbet edp Saray'a geldiler. Ertesi gn durumlar deiti ve iddetli hastalktan vcutlar etkilenip zayflad.". imdi ikisini mukayese edelim ve kendi kendimize soralm: Acaba tvbeyi bozup fazlaca iki itiini hangi ifadeden karabilirsiniz? Sefhet gecesi manasn hangi kelimelerden anlayabilirsiniz? Hele hele Ramazan Bayramnda bir Osmanl Padiahnn iki alemi yapp elendiini, bu satrlardan sonra nasl iddia edebilirsiniz? O halde gizliden gizliye iki itiini ve ancak bu halinden pimanlk duyarak tevbeyi arzuladn ifade etmek ile, iki meclisleri dzenleyip sefhet alemlerinde yaadn sylemek arasnda fark olsa gerektir108. 110. IV. Murad devri eyhlislmlarna da dil uzatlmaktadr. Acaba ileri srlen iddialar doru mudur? IV. Murad devrinde yani 17 sene ierisinde nemli ilim adam eyhlislmlk makamn ihraz etmilerdir. Bunlardan birincisi, IV. Murad'n zamannda defa ayn makama getirilen eyhlislm Yahya Efendi'dir. Yahya Efendi, daha evvel de eyhlislmlk yapan eyhlislm Zekeriya Efendi'nin oludur. Rvet ve suiistimallere kar drst bir ilim erbab olmas hasebiyle baz mfsidlerin telkini ile iki defa bu grevden alnm ve drstl anlalnca yeniden ayn greve iade olunmutur. Elimizde Fetvs da bulunan bu ey-hlislm'a edepsizlik itham edenlerin tarihten bi haber olduklar ortadadr. Bu zat, ayn zamanda byk bir Divan Edebiyatsdr.

kincisi, Ahi-zde Hseyin Efendi'dir. Kad ve mftlerin idamna kar kt ve zellikle karde katli meselesinde asla fetvaya yaklamad iin baz mfsidlerin tezvirleri neticesinde idam edilmitir. ncs de Es'ad Efendi'dir. Hoca Sa'deddin Efendi'nin oludur. air ve edib bir zattr. Btn bu eyhlislm olan ahsiyetlerin eserleri ve ne yaptklar ortada iken, 108 Naima, c. III, 164 vd., 213, 338, 420-421, 429-430, 449; BA, bnl-EminSaray, nr. 914, 939; ztuna, Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi, stanbul 1986, c. I, sh. 346-350; Uluay, aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 54-56; Peev, c. II, sh. 399 vd.; Evliya elebi, Seyahatname, c. I, sh. 248 vd.; Baysun, M. Cavid, "Murad IV", A, c. VIII, sh. 642 vd.; Aksun, c. II, sh. 159162; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, c. I-II, Kantemir, c. I, sh. 297. 192 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAJj hayali olarak bunlara hilf- hakikat eyler isnd etmek, tarihi tahrif olur109. 111. IV. Murad'n kendi dneminde uma denemeleri yapan Hezarfen Ahmed elebi'yi idam ettirdii sylenmektedir. Acaba doru mudur? dam iddias doru deildir; ancak srgn edildii dorudur. yle ki, IV. Murad'n hkmdarlk yapt yllarda Hezarfen Ahmed elebi adnda bir Trk bilgini uma teebbslerine giriti. lk nce Ok Meydanndan ksa mesafeli dokuz deneme yapt. Hepsinde de baarl oldu. Mild takvim 1636 yln gsteriyordu. Hezarfen Ahmed elebi byk uuunu yapmaya hazrlanmaya balad. Galata Kulesi'nin stne kt. Kendini rzgara brakp skdar'a uacakt. O gn stanbul halk deniz kysn doldurmutu. Ksa bir zamanda maher bir kalabalk topland. IV. Murad, sadrazam ve vezirleriyle birlikte Sarayburnu'ndaki Sinan Paa Kknden olup bitenleri seyrediyordu. Herkesi alabildiine bir heyecan kaplam, btn gzler Galata Kulesinin tepesine dikilmi, kendini bolua atacak kahraman bekliyorlard. Nihayet beklenen an geldi. Hezarfen Ahmed elebi, "Bismillah" deyip kendini bolua brakt. Vcuduna takt kanatlaryla Boaza doru szld. Herkes hayretteydi. Hezarfen Ahmed elebi Lodos rzgarnn da yardmyla bir ku gibi uup stanbul Boazn gemi, skdar'daki Doanclar'a inmiti. Onun bu baarsndan holanan Sultn IV. Murad, kendisine bir kese altn verdi. Maalesef bu ihsanna ramen "Byle kimselerin bekas caiz deil" diye Cezir'e srgn ettii ve orada vefat ettii Evliya elebi'nin kaytlar arasndadr. dam edildii ve deryaya atld iddias asla doru deildir. Hezarfen Ahmed elebi uma tasarsn ilk gerekletiren bir bilgin olarak havaclk tarihinde yerini alrken, planrcln de ncln yapm oluyordu. nk, o uuunda bir planrc gibi rzgarn esiini dikkate alm, ona gre umasn gerekletirmiti. Onun bu baarsn gren halk ona "bin fenli" mnsnda "Hezarfen" lkabn takt. Hezarfen Ahmed elebi bu uma denemelerinde Trkistan'n Frb ehrinde olan smail Cevheri'yi rnek almt110. 112. Fzenin kifi kabul edilen Lagar veya Lagr Hasan elebi'nin de i-dam edildii veya eyhlislm Yahya Efendi tarafndan engellendii sylenmektedir. Bu da doru mudur? Lagari Hasan elebi, fzeciliin atas saylmaktadr. Fze ile uan ilk Trk'tr. 1633 ylnda IV. Murad'n kz Kaya Sultn'n doduu gece yaplan enlikler srasnda fzeyle uma hnerini gsterdi. Evliya elebi'nin Seyahatnamesinde anlattna gre, Hasan elebi 50 okkalk barut macunuyla dolu 7 kollu, kendi cad olan bir fiee binerek yardmclar l nce hazrlam c gsteri zerine I Daha sonra I lmtr. Evliya ( "Murad i elli okka baruU ve klrtlerlf maa; Fiengi nnde c syledi" d Bu Hezarfen'ln j diklerine c ne dair izahl dolay ola iddia ettii g ve teknolo tarihimize y Netice ( doru taril Ancak I tbi' Norveli i kabul e 109 Naima, c. III, sh. 430; Nev'-zde At, Hadlk'ul-Hakak, sh. 691-692, 755-757; eyh Mehmed Efendi, Vakyi'l-Fuzal, c. I, sh. 110-114;

110 Evliya elebi, Seyahatname, c. I, 670; Den, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi, c. I, sh. 337-338; c. II, sh. 548-549; Ersoylu, Halil, "Trklerin lk Uan Adamlar", Tarih ve Edebiyat Mecmuas, Nisan 1981, sh. 44-46. ;y 113. Sultil, misi Sulta:: cuu ( tek Osmaojg Maalesef t ms rr b: gc 338; Gazev BLNMEYEN OSMANLI 193 rek yardmclarnn atelemesiyle umay baarmtr. Fzenin barutu bitince de daha nce hazrlam olduu kanatlar am, Sinan Paa Saray nnde denize inmitir. Bu gsteri zerine IV. Murad tarafndan mkfatlandrlm, sipahi snfna yazdrlmtr. Daha sonra Lagar Hasan elebi Krm'a gitmi, orada Selmet Giray Hann yannda lmtr. Evliya elebi, Seyahatnamesinde Roketle uma olayn u ekilde anlatmaktadr: "Murad Hn'n Kaya Sultn isimli kz dnyaya geldii gece akika kurban enlii oldu. Bu Lagar Hasan elli okka barut macunundan yedi kollu bir fiek cad eyledi. Sarayburnu'nda Hnkr huzurunda fienge bindi ve akirtleri (yardmclar) fitili atelediler. Lagar, "Padiahm seni Huda'ya smarladm. sa Nebi ile konumaa gidiyorum" diyerek semaya frlad. Yannda olan dier fiekleri ateleyip ry-u deryay raan eyledi. Fiengi kebirinin barutu kalmaynca zemine doru inerken kartal kanatlarn aarak Sinan Paa Kk nnde deryaya indi ve padiahn huzuruna geldi. Zemini bs ederek, "Padiahm, s Neb sana selam syledi" diyerek akaya balad. Bir kese ake hsan olunup 70 ake ile sipahi yazld.". Bu konudaki en nemli kaynamz olan Evliya elebi'nin Seyahatnamesinde ne Hezarfen'in ve ne de Lagar Hasan elebi'nin, bu ilm bulularndan dolay idam edildiklerine dair bir kayda rastlanmamaktadr. Hatta tam tersine, bunlarn taltif edildiklerine dair izahlar vardr. O halde, ayet bunlardan biri idam edilmise, baka bir sebepten dolay olabilir. Ancak o sebebi de kesin belirlemek zordur. Ayrca bir takm mfterilerin iddia ettii gibi, ilim k eyhlislm Yahya Efendi'nin byle bir hadise ile alakal ilmin ve teknolojinin aleyhinde bir fetvas da mevcut deildir. Bu tr iddialar, ecdada ve tarihimize yaplan iftiralardan ibarettir. Netice olarak unu ifade edelim ki, "Kii bilmediinin dmandr" kaidesince, doru tarihimizi bilmeyenler, tarihimize ve medeniyetimize dman kesilmektedirler. Ancak Bedizzaman'n yerinde tesbiti ile "herkes kendi yinesinin mhedtna tbi'dir". nemle ifade edelim ki, VVeekly Word News Dergisinin nerettiine gre, Norveli lim Roffavik, ilk uzay roketinin Trkler tarafndan icad olunduunu batya kabul ettiren bir aratrma yapmtr111. XVIII- SULTAN I. BRAHM DEVR 113. Sultn I. brahim, ahsiyeti ve zamanndaki nemli olaylar zetler misiniz? Sultn I. Ahmed'in Mahpeyker Ksem Sultn'dan 1615 ylnda dnyaya gelen ocuu olan I. brahim, 24 yanda 1640 ylnda aabeyi IV. Murad'n vefatndan sonra tek Osmanolu olarak tahta oturdu. Kendisinden baka Osmanolu mevcud deil idi. Maalesef, kendisi dier Osmanl Padiahlar derecesinde tahsil ve terbiyesini tamamlamamt. Zira hayatn zindan gibi olan kendi dairesinde geirmi; drt aabeyinin idamn bizzat yaad gibi, II. Osman ve IV. Murad zamanlarnda olan ac olaylar da bizzat yaamt. Btn bunlar, vcudunda baz arzalara ve hatta tarihilerin nakline gre iddetli bir migrene yol amt. Kendisini tahta davet eden ulem, devlet ricali ve Valide Sultn'a mtereddit bir sima ile bakan ve saltanatta asla niyeti olmadn ifade 111 Evliya elebi, Seyahatname, c. I, sh. 670-671; Den, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi, c. I, sh. 337-338; c. II, sh. 548-549; Ersoylu, Halil, "Trklerin lk Uan Adamlar", sh. 44-46; Bkz. 14 Aralk 1998 tarihli Hrriyet Gazetesi. ..- ;: -'> '..-.,: ..-...":-.-:. . . . . .. 194

BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMA', ' eden Sultn brahim, tahta oturduktan sonra da, "Elhamdlillah, Ey Rabbm! Benim gibi zayf bir kulunu bu makama layk grdn. Saltanat gnlerimde milletimi ho hal eyle ve birbirimizden hond eyle" diye dua etmitir. Sultn brahim, lehinde ve aleyhinde olmak zere iki durumla kar karyayd. Lehinde olan durum, drst ve ciddi bir devlet adam olan Kemanke Kara Mustafa Paa'nn veziriazam olmasyd. eyhlislm Yahya Efendi'nin de yardmlaryla, aleyhle-rindeki btn tahriklere ramen, I. brahim'in ilk yllarnda devlet idaresini epeyce rayna koymutur. Hazinenin gelir-gider muvzenesini muhafazaya alm; sikke yani parann deer ayarlamasn dzene sokmu ve devlete ciddiyet getirmeye almtr. Maalesef, bata Valide Sultn olmak zere, bir ksm ehliyetsiz devlet adamlarnn tahriklerine kaplan Sultn, Kemanke Kara Mustafa Paa'y 1644 ylnda idam ettirmitir. Bir ay sonra eyhlislm Yahya Efendi'nin de lm, devletin kadnlarn, aalarn ve ehliyetsiz kiilerin eline gemesine sebep olmutur. Bunun en ac misllerinden birisi, zaten yetimemi olan Padiah'a kanunlar ineyerek bedava makamlar elde eden Safranbolu'lu Hseyin Efendi'nin Hace-i Sultan olarak tayin edilmesidir. Cinci Hoca da denmektedir. 1644 ylnda Anadolu Kazaskerliine kadar ykselmitir. Buna rikbdarlktan II. Vezirlie ykselen Yusuf Aa ve sonradan Paa'y da ekleyebilirsiniz. Yusuf Paa'nn rvet ve hediye dkn bir devlet adam olduu ynnde ithamlar vardr. Aleyhinde olan durum, annesi ve Valide Sultn olan Ksem Sultn'n varldr. Biraz nce saydmz olumsuzluklarn banda da, maalesef bu kadn bulunmaktadr. nceleri, annesinin ihtirasn bildii iin, Topkap'dan Eski Saray'a gndererek bu dertten kurtulmak istemitir. Ancak muvaffak olduunu sylemek mmkn deildir. Maalesef, Kara Mustafa Paa'dan sonra vezir-i azam olan Semin Mehmed Paa da, bu aleyhteki durumu daha da ktletiriyordu. Btn bunlara ramen, Katoliklerin zulmnden bkan yerli Ortodoks Rumlarn Venediklilerden rahatszlndan da istifade edilerek, 1645'de Malta zerine sefere karar verildi. Serdrlk Kaptan- Derya Yusuf Paa'ya verildi. 1645 Austosunda 45 gn sren Hanya muhasaras zaferle sonuland. Ancak acele davranld ve Osmanl ordusu Girit'ten ekildi. 1646 ylnda Deli Hseyin Paa serdrlnda 2. Sefer yapld, ancak Kandiye fethedilemedi. Ada ikiye blnmt (1648). Sultn brahim zamannda, Valide Sultn ksmen devre d braklm ise de, devlet ilerine kadnlarn mdahalesi nlenememitir. Padiahn aile hayatna dknl, onu kadnlarn avucuna ister istemez itmitir. Hakkndaki sefihlik iddialar doru deildir. Zira IV. Murad gibi otoriter; I. Mustafa gibi biare ve III. Murad gibi fazla kadna dkn deildir. Genliinde buhranl bir hayat yaamas, dier sultnlar gibi kendini fazla yetitirememesi, Osmanl neslinin devam iin devaml kadnlar tarafndan zel hayata tevik edilmesi, eker-pare denilen mushibeler gibi onu elenceye tevik eden cariyelerinin fazla oluu, kadnlarn bu yaknlklarn devletin imknlarn arur etmekte kullanmalar, I. brahim'in cidden eksik olan ynleridir. Hele Telli Haseki bata olmak zere, kendi hanmlarna aile fertlerinden daha fazla nem verir hale gelmesi, ii rndan karmtr. Bunlarn tahriki ile Sultn brahim'de balayan lzumsuz samur merak, bu olumsuzluklardan sadece biridir. nemle ifade edelim ki, btn bu anlatlanlardan Sultn brahim'in gayr-i meru bir hayat yai tamamen farkl j Btn bu olayl da gelirlerin az< Paa'nn isyandr! Padiah bunlarn I Austosunda asilerini sonra asilerce i getirildi. htillin hlislm Abdur tarihinde hal' e Mehmed'e, hem; lislmn, "ki haille j eklindeki edildi. Zamann Paa ve He. fendi ve Abam Hseyin Paa,| riz. ZEVCELi ve uzun yllar1^ Valide Sulta ce Muazzez Sui Sultn (Telli \ alnd. 5Ayfe 1 Sultn; 6, veya 7.| II. 3-ehzdeJ; 7-ehzdej 11- Aye! Atka Sultn18!" 114.1. bra? I. Ibralft*" gururdan uzak, fe"j mttefiktirtolM kullanld ki Hasekisi j Ksm I, s' <** Saray Ml:o( Devletler .e -IV, sh. W. BLNMEYEN OSMANLI

195 Mm gibi irtbirbirij yan nitir. n fahitir, atn ve I, (seden bici hta bir hayat yaad anlalmamaldr. Zira zel hayata dknlk ile, gayr-i meru hayat tamamen farkl eylerdir. Btn bu olaylar, devlet idaresinde skntlara yol am; israf ve bunun karlnda gelirlerin azalmas devleti sarsmaya balad. Bunlardan biri de, Sivas Valisi Varvar Paa'nn isyandr (1647). Ocak aalar yeniden cuntalap devleti soymaya balaynca, Padiah bunlarn haklarndan gelmek istedi ise de, olay duyuldu ve ihtilal kt. 1648 Austosunda asilerin istei zerine Sadrazam Hezar-pre Ahmed Paa azl edildi ve sonra asilerce ldrld. Aalarn adam olan Sofu Koca Mehmed Paa, sadrazamla getirildi. htillin arkasnda nibe-i saltanat olmak isteyen Ksem Sultn vardr. eyhlislm Abdurrahim Efendi'yi de yanna alan sadrazam tarafndan, Austos 1648 tarihinde hal' edildi ve bir odaya haps olundu. 7 Austos 1648'de henz 7 yandaki IV. Mehmed'e, hem er'-i erife ve hem de kanuna aykr olarak b'at edildi. Sonra eyhlislmn, "ki halife bulunduu zaman, fitneyi nlemek iin birini katlediniz" eklindeki fetvasna dayanlarak I. brahim hal'inden 11 gn sonra boularak ehid edildi. Zamanndaki sadrazamlar arasnda Kemanke Kara Mustafa Paa, Semin Mehmed Paa ve Hezr-pre Ahmed Paa'y; eyhlislmlar arasnda Zekeriya-zde Yahya E-fendi ve Abdurrahim Efendi'yi ve dier devlet adamlar arasnda Kaptan- Derya Deli Hseyin Paa, Kaptan- Derya Damad Fzl Paa ve Nianc Ahmed Paa'y zikr edebiliriz. ZEVCELER: 1- Hatice Turhan (Tarhn) Valide Sultn; Rus asll bir criyedir ve uzun yllar nibe-i saltanatlk yapmtr. IV. Mehmed'in annesi. 2- Sliha Dilab Valide Sultn; II. Sleyman'n annesi ve criye. III. Haseki olduu sanlyor. 3- Hatice Muazzez Sultn; II. Haseki'dir ve II. Ahmed'in annesidir. 4- Hma ah Haseki Sultn (Telli Haseki); Sultn brahim'in en ok sevdii Haseki'si. Nikh ile kadnla alnd. 5- Aye Sultn; 4. Haseki. 6- Mh-i Enver Sultn; 5. Haseki. 7-ivekr Sultn; 6. veya 7. Haseki. OCUKLARI: 1-ehzde Mehmed IV. 2-ehzde Sleyman II. 3-ehzde Murad. 4-ehzde Selim Hn. 5ehzde Osman. 6-ehzde Ahmed II. 7-ehzde Sleyman. 8-ehzde Byezid. 9Fatma Sultn. 10- mm Glsm Sultn. 11- Aye Sultn. 12- Gevher Hn Sultn. 13- Kaya Sultn. 14- Beyhan Sultn. 15-Atka Sultn112. 114. I. brahim'e Deli brahim denmektedir. Gerekten deli midir? I. brahim'in buhranl bir hayat bulunduu, kendisinin mtevaz, sade-dil, hrs, gururdan uzak, elmas gibi yrei olan ve hassas yapda bir insan olduunda tarihiler mttefiktirler. I. Mustafa ile ilgili sylenen hafif aklllk gibi tabirler dahi, bu sultn iin kullanlmamtr. Her zaman hatalarn kabul eden bir ahstr. Ancak bata Telli Haseki Hasekisi ve baz mushibeleri olmak zere, evresindeki baz insanlar, onun bu 112 Nalm, c. III, sh. 452-460; c. IV, sh. 3-333; Solak-zde, sh. 766-773; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 206-239; Kantemir, c. I, sh. 301-303; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 327-344; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 2457, 5948; E. 7001-7002; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 56-65; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 192-197; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 13-18, 35-37, 131-140; c. IV, sh. 124, 235-245; 257-258; Penzer, The Harem, sh. 189. 196 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN.; zayf ahsiyetinden istifade etmiler ve tabir yerindeyse kanna girmilerdir. Padiah olmadan evvelki stresli hayatn da tesiriyle, onda samur meraknn arl ve bu yzden samur vergisini koymas, mcevherli kayklar yaptrmas ve doruluu pheli olmakla birlikte sakalnn tellerine inciler dizdirmesi gibi garip davranlar bulunduu sylenmektedir. Kaynaklar onun kindar, mal dkn ve kskan olduunu kabul etmektedirler. Burada iki durumu vuzuha kavuturmak gerekmektedir:

Birincisi, mu'teber Osmanl kaynaklarnda onun iin Deli lakab kullanlmamaktadr. Sadece son zamanlarda kaleme alnan baz kaynaklar, srarla bu lakabn n plana karmaktadrlar. Bu lakab ilk kullanan ve evreye yayan katlini arzulad Kara ele-bi-zde Abdlaziz Efendi ile Anadolu'nun huzuru iin idam ettirdii i' isyanclardan Kesikba Emirgneolu'dur. Halbuki onun devletin asker?, mal, adi? ve idar slahat iin yaptklar ve yaplanlara olan tevikleri, isnad edilen bu sfatn doru olmadna yeterli bir delildir. kincisi, Btn bunlara ramen, I. brahim'in tahta kt zaman hasta olduu kesindir. Kaynaklar, onun zaman zaman hafakanlar iinde kaldn ve yreinin skldn ifade etmektedirler. Sadrazama yazd hatt- hmynlar da bunu gstermektedir. Devrinin artlar gz nne alndnda, Sultn brahim'in muhakemesinde ve idrk melekelerinde bir bozukluk olmadn, uzmanlar belirtmektedirler. Acl gemii, iyi bir eitim grmemi olmas, ahsiyetinin oturmay ve bunlarla birlikte sorumluluk duygusunun fazlal, onu bu hale sokan sebeplerdir. Uzmanlarn tesbitine gre, onun rahatszl, anksite bozukluu denilen nevroz trnde bir hastalktr. Psikotik ve deli deildir. Zaten hekimler de elem-i asab tehisini koymulardr ki, bu da yaygn anksieteden bakas deildir. Bu hastalk, akl bozan cinnet trnde bir hastalk saylmamaktadr. O zaman Deli brahim isnad yanltr113. 115. Sultn brahim devrinin tam zevk safa devri olduu ve bunda da Telli Haseki bata olmak zere Saray Kadnlarnn rol olduu sylenmektedir. Bunlar doru mudur? Maalesef ksmen de olsa dorudur. Bilindii gibi, III. Murad zamannda ehzadeler idam olunmu ve Osmanl taht, mecburen gerekten skntl bir hayat bulunan I. brahim'e kalmtr. Zira kendisinden baka Osmanl Hanedanna mensup erkek ocuk mevcut deildir. Halk, asker ve zellikle de saray, I. brahim'in erkek ocuu olmasn iddetle arzu etmektedirler. Bu sebeple, Valide Sultn bata olmak zere, evresi, zaten hayat skntl olan Sultn brahim'in, meru dairede de olsa, ok sayda criye ile beraber olmasn tevik etmilerdir. ahsiyeti tam teekkl etmeyen ve dier Osmanl Padiahlar gibi eitimi de mkemmel olmayan Sultn brahim, byle bir hayatn neticesi olarak, kadnlarn dmen suyuna ister istemez girmitir. Bata Telli Haseki olmak zere, Hasekileri ve Saray'daki mushibeleri, ona istediklerini yaptrr hale gelmiler ve bu da devlet iinde karmaaya, suiistimale, rvet alp vermeye ve hatta 113 Naim, c. IV, sh. 243-244, 298-334; Saygl, Sefa, "Sultn brahim Deli miydi?", Eitim-Bilim Dergisi, ubat 1999, sh. 26-27; Uluay, M. aatay, "Sultn brahim Deli, Hasta myd?", Tarih Dnyas, 15 Temmuz-1 Austos, 15 Austos-1 Eyll 1950, 1 ubat ve 15 Nisan 1951 tarihli saylar. bazan da zulme serEyletler ve sana yediye varan Hasekllf bilen hinler de i: hale gelmi; devlet gor iltimas ortaya km; ( tlmasna kadar varm; g den alnan bazan grevy Buna I. brahim'in santff Btn bu israflar, lksler o sini batrma noktasna} da vatanda bezdirmiti alnca, devlet de sallar Buna ac bir mislin! rak Msr Hazinesi \ enmesini zikredebilip hem de kendisinin 0* mak iin arttr. Bu zevk salay, s1 lamak doru deildir.%| batl yazarlarn frsat: deildir114. XIX- OSMANJ3 116. IV. Meh knda bilgi Osmanl tali i IV. Mehmed, I. i 7 yana basmadan^ devlet ilerinden it yandaki ta Gz ve Kanuni'*" 3 tahtta kalmtr./ yllarn drt saujiiif Birinci safln| i saltanat yani ti Ahmed Refs Ksm I, sh. ;\ ::iah tayz-l:.:ne! : ,-duu |.;:.i etI plana bele-h-dan bat Una pju r;ildl|-Kte-l'atp BLNMEYEN OSMANLI

197 bazan da zulme sebep olmutur. Eyletler ve sancaklar, Hasekilere pamaklk olarak verilmeye balannca, alt yediye varan Hasekilerinin mal varlklar senelik 100.000 kuruu am ve bunu frsat bilen hinler de devletin hazinesini alt st etmilerdir. Artk askerin maa verilemez hale gelmi; devlet grevlerine gelmenin yolu olarak ehliyet yerine harem kadnlarnn iltimas ortaya km; ehliyetsizlerin i bana gelmesi vazifelerin ak arttrmayla satlmasna kadar varm; grevliler sk sk deitirildiinden dolay tayin edilen ile grevden alnan bazan grev yerlerine ulamadan bir baka durumla karlar olmulardr. Buna I. brahim'in samur ak da katlnca, artk bu devre Samur Devri bile denmitir. Btn bu israflar, lksler ve bunu takip eden hakszlk ve suiistimaller, Osmanl Hazinesini batrma noktasna getirince, vatandaa yeni yeni vergiler konmaya balanmtr. Bu da vatanda bezdirmitir. Devleti ayakta tutan hazine, asker ve vatanda ls yara alnca, devlet de sallanmaya ve cephelerde malubiyete almaya mecbur kalmtr. Buna ac bir misl olmak zere, Telli Haseki'yi nikahlayan I. brahim'in mehir olarak Msr Hazinesi vermesini, onun istei zerine dairesinin krkler ve samurlarla denmesini zikr edebiliriz. Nitekim bu hal, hem ulemann ve ocak aalarnn isyanna ve hem de kendisinin ehid edilmesine sebep olmutur. Bunlar bilmek, tarihten ibret almak iin arttr. Bu zevk safay, kesinlikle bugnk anlamda gayr-i meru elenceler olarak anlamak doru deildir. Meru dairedeki keyfin suiistimali sz konusudur. Bu sebeple baz batl yazarlarn frsat ganimet bilerek anlattklar gayr-i meru elence tarzlar doru deildir114. XIX- OSMANLI DEVLET'NN DURAKLAMAYA BALAMASI VE SULTN IV. MEHMED DEVR 116. IV. Mehmed, ahsiyeti, ailesi ve dnemindeki mhim olaylar hakknda bilgi verir misiniz? Osmanl tahtna, slm hukukunun arad artlarn ounluu bulunmadan gelen IV. Mehmed, I. brahim'in Turhan Hatice Sultn'dan 1642 ylnda dnyaya gelmi ve 7 yana basmadan Austos 1648'de Padiah olmu mstesna bir ahsiyettir. Kendisini devlet ilerinden uzaklatrd iin olunun idamna dahi gz yuman Ksem Sultn, 7 yandaki torununu tahta geirmekle, istediine kavumutur. Erturul Gz, Osman Gz ve Kanuni'den sonra en uzun sre tahtta kalan Osmanl Padiahdr ve 39 yl tahtta kalmtr. Ava merak sebebiyle Avc Mehmed de denen IV. Mehmed'in saltanat yllarn drt safhaya ayrmak icab etmektedir: Birinci safha. Austos 1648-Eyll 1651 yllar arasnda, Ksem Sultn'n nibe-i saltanat yani bir nevi padiah yerine padiahlk yapt dnemdir ki, Osmanl Devle114 Na'im, c. IV, sh. 243-244; Kantemir, c. I, sh.303-304; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 56-62; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 16 vd.; Samur Devri, stanbul 1927; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 227-228, 231-234. 198 BLNMEYEN OSMANLI BtLNMEYFNi ti'nin en ac gnlerinden bir paradr denilebilir. Zira bu dneme Aalar Saltanat da denmitir. nk Nibe-i Saltanat olan Ksem Sultn, ilerini aalar eliyle yrtmtr. Sofu Mehmed Paa da, kukla bir sadrazam durumundadr. Balarn Kara Murad A-a'nn ektii aalarn hedefi, servetlerini arttrmak ve maalesef sefih saylabilecek derecede hayatlarn yaamakt. Bunlar kullanan Ksem Sultn ise, kendisini Eski Saray'a sren ve hatta idamla tehdit eden I. brahim'i tasfiye etmekle, devleti tek bana idare etme emeline ulam grnyordu. Sofu Mehmed Paa ise, Atabekler ve Veliahdler gibi devleti idare etmek istedi ise de bu saltanat, Sipahiler ile Yenierilerin Sultnahmed Meydannda kar karya gelecek kadar isyan etmeleri ile sarsld ve 1649 ylnda azledilerek kati olundu. Bunun zerine, tamamen usullere aykr olarak Yenieri Aas Kara Murad Paa sadrazamla getirildi. Ancak arkasnda asl Valide Sultn Turhan Sultan'n bulunduu ve bir nevi halk isyanna dnen kargaa bast-rlamyor ve Osmanl Devleti kan kaybediyordu. Daha sonra, srasyla Melek Ahmed Paa ve Abaza Siyavu Paa'nn sadrazam olmas da ii

deitiremedi. Aalar isyan devam ediyordu. Ksem Sultan'n IV. Mehmed'i ldrp yerine ehzade Sleyman' getirmek istemesi, sonunu getirdi ve 1651 ylnn bir Eyll gecesi Ksem Sultn ldrld. eride bu ihtilllerin yaanmas, Girit'te devam eden savaa yardm da engelliyordu. Bylece birinci dnem atlatld. IV. Mehmed sadece olan bitenleri seyrediyordu. kinci safha, Eyll 1651-Eyll 1656 tarihleri arasndaki IV. Mehmed'in annesi olan Turhan Hatice Sultan'n Nibe-i Saltanat olduu dnemdir. Devletin hazinesini soyan aalar saltanatna son verildi ve 39 aa yakalanarak idam edildi. Tamamen iflas noktasna gelen devlet hazinesine bir ayar verilmek zere, mal konularda tam yetkili olmak artyla, 1652 ylnn Haziran aynda Tarhuncu Ahmed Paa sadarete getirildi. Tarhuncu Lyihas diye mehur olan btesini hazrlad. Dertlere are olamaynca, 1656 ylna kadar 10'a yakn sadrazam deitirildi. Devleti, Ba Mimar Kasm Aa, Koi Bey, Solak-zde, m-zde Mehmed Efendi ve lalas brahim Aa mavirliinde Turhan Sultn idare ediyordu. Ancak devlet, irazeden kmt ve d basklar da artyordu. Tecrbeli mavirlerinin iddetli tavsiyeleri ile, devleti tek bana idare etmek ve Valide Sultn ie karmamak artyla, tecrbeli ve yal vezir Kprl Mehmed Paa, Eyll 1656'da sadrazamlk makamna getirildi. Artk Kprl'ler devri balyordu. Bu ikinci safhada tek messir olan Valide Sultn'dr. Yani bir nevi Osmanl Padiahl makamnda Padiah'n annesi oturmaktadr. Ancak Turhan Sultn, devleti Kprl ailesi gibi asil bir aileye teslim etmekle, kendisiyle birlikte Osmanl tarihindeki kadnlar saltanatna son vermitir. nc safha, Osmanl Devleti'ne rahat bir nefes aldrtan Kprl'ler devridir (Eyll 1656-Ekim 1676). Bu dnemde ayn aileden iki sadrazam iktidara gelmitir. Kprl Mehmed Paa (1656-1661) ve olu Fzl Ahmed Paa (1661-1676). IV. Murad' kendine model alan Kprl Mehmed Paa, Kanuni devrini yeniden yaatmtr denilebilir. Makam korkusuyla Girit Serdr Gz Hseyin Paa'y idam ettirmesi hatal bir hareket olarak kabul edilmektedir. Ancak sonradan yaptklar bunu telafi etmitir. Kprl Mehmed Paa, evvela isyan eden Erdel Prensinin zerine yrd ve Balkanlarda nemli baarlara imza att. Uyvar fethedildi ve Erdel Osmanl Devleti'ne baland. (1658). Arkasndan Anadolu'da Beylerbeyilerin de destekledii ve tamamen sadrazam hedef alan yeni bir Cell syan balamt. 31 paann idamyla sonulanan bu isyan bastrd ve Anadolu'da Celli isyanlarnn sonunu getirdi. 1659'da Krm Tatarlar ile mi olmayrafc m old-, ' eriyor,-. Vec idare:"? :anl BLNMEYEN OSMANLI 199 ve ilerin ve (olarak kilde h isyan falliI 15 olan ayan I*-Isak ..alLir fer. p, L Al , birlikte Rus ordusunu datt. Onun dneminde 1661 Temmuz'unda stanbul'un te birini yakan byk yangn yaand ve be yllk sadaretten sonra Ekim 1661'de Edirne'de vefat etti.

Yerine geerek 26 yanda sadrazam olan olu Fzl Ahmed Paa da, babasnn baarlarn srdrd. 1663'de Almanlara kar alan harp 1664 ylnn Austos Aynda Vasvar Andlamas ile sona erdi. Zitvatorok Andlamasnn tekrar mahiyetindeydi. Fzl Ahmed Paa dneminde baarlan ilerden biri de yllardr devam eden Girit seferinin sona ermesi ve Girit'in fethedilmesiydi (1670). Bunu, Ukrayna meselesi yznden kan Polonya Harbi takip etti (1670). IV. Mehmed'in de katld bu Lehistan seferinde, 1672 ylnda Kamanie Kalesi feth edilince, Varova'da panik balad ve ayn yl bar andlamas imzaland. Bu bar tekrar bozuldu ve 16767 ylnda imzalanan nih andlama ile sulh uzun yllar devam etti. Ayn yl Fzl Ahmed Paa vefat etti. Drdnc safha, 1676-1683 yllar arasnda devam eden Merzifonlu Kara Mustafa Paa devridir. Kprllerden sonra sadrazamla getirilen bu byk devlet adam, ilk problem olarak Ukrayna yznden patlak veren Rusya Sava ile megul oldu. 1677 ylnda ehrin'deki zor kuatmada netice elde edilemeyince, IV. Mehmed ve sadrazam 1. Rusya seferi iin 1678 ylnda yola ktlar. I. Rusya seferi, 1680 ylnda ehrin'in alnmas ile zaferle sona erdi ve bunu ayn yl balayan 2. Rusya Seferi takip ettiyse de, bu da 1681 ylnda imzalanan Edirne Andlamas ile tamamlanm oldu. Bu gelimeler, Osmanl Devleti iin byk bir itibar kazanlmasna vesile oldu. Bundan rahatsz olan ve tecavzlere balayan Almanlara da 1683 ylnda harp ilan edildi ve IV. Mehmed'in de katld bu sefer, Osmanl Devlet ricalinin ikiye ayrlmasyla sonuland. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Almanya'nn taht ehri olan Viyana'nn alnmasn teklif ederken, ban Krm Han Murad Giray'n ektii dier devlet ricali, zaten ayaa kalkm olan Avrupa'nn Almanya'nn yannda yer alacan belirterek, sadece Yankkale'nn alnmasyla yetinilmesini savunuyordu. Kara Mustafa Paa'nn fikri ar bast ve onun serdrlndaki Osmanl ordusu 12 Eyll 1683 tarihinde Viyana nlerinde mttefik hal seferleriyle kar karya geldiler. Maalesef, Krm Han Murad Giray, ahs sebeplerle ve neticeyi dnmeyerek ihanet etti ve Trklerin elindeki Tuna Kprsnden dman askerlerinin geiini uzaktan seyretti. Neticede 11 Eyll 1683 tarihinde beklenen hezimet geldi ve Osmanl ordusu binlerce ehid vererek ve ok kymetli hazinelerini kaybederek geri ekilmeye mecbur oldu. Bu, Osmanl tarihinin en ar malubiyeti idi. Bu malubiyette, askerin sefih hayatnn ve eski Osmanl ordusunun olmaynn da byk etkisi vard. Viyana bozgunu, Kanuni'den beri gelip giden duraklama devrini resmen balatm oldu. Artk 1071'den beri devam eden Mslman Trk Milletinin cihad zaferleri sona eriyor ve Avrupa galebe almaya balyordu. Bu arada devletin rkn-i azam denilen Turhan Sultn Temmuz 1683'de vefat etmiti. Aralk 1683 tarihinde IV. Mehmed aleyhteki tahriklere dayanamayarak istika-metli sadrazam azletti ve 50 yan doldurmadan idam sehpasna yolland. Artk Osmanl tarihinde kaht- rical devri balyordu. Viyana bozgunu ile Karlofa Andlamas (1699) arasnda geen 15 yl Osmanl Devleti iin felket seneleri oldu. Venediklilerin ve Almanlarn ban ektii hal kuvvetleri frsat ganimet bilerek, 1684 ylnda Osmanl Devleti'ne harp ilan ettiler. Sadrazam Kara brahim Paa'nn beceriksiz idaresjndeki Osmanl ordular, zafere koamyor ve maalesef Eyll 1686'da Budin d200 BLNMEYEN OSMANLI BLN1' yordu. Osmanl kuvvetleri Budin'i ok iyi mdafaa ediyordu, ancak Budin'de byk kayplar vermelerine ramen yeniden toparlanan hal ordular, 160 yl nce perian olduklar Moha Meydannda Osmanl ordusunu geriye ekilmeye mecbur ediyorlard. Liyakatsiz devlet adamlarnn elinde perian olan devletin hali IV. Mehmed'i hasta etmiti. Kprl ailesini iktidardan drd iin Padiah'dan rahatsz olan Kprl-zde Fzl Mustafa Paa ve benzeri devlet adamlarnn gayretleriyle Kasm 1687 ylnda hal' edildi ve ancak idam olunmad. Yerine II. Sleyman tahta geirildi. Hal'inden 5 yl sonra Edirne Saray'nda Ocak 1693 tarihinde vefat etti. Kendisine Avc Mehmed lakabn verdirten av ibtils dnda, hi bir kt alkanl yoktu. kiyi Osmanl lkesinde iddetle yasaklamt. Kahvehaneleri

kapatmt. Kendisi be vakit namazn cemaatle klyordu. Ksa bir sre tahsil grebildii iin dier Osmanl Padiahlar gibi lim deildi. ZEVCELER: 1- Meh-pre Emetllah RbPa Gln Valide Sultn; Gln Sultn diye bilinir. Giritli bir ailenin kzdr. II. Mustafa ve III. Ahmed'in annesidir. 2Afife Kadn. 3- Glnar Kadn. 4- Kniye Haseki. 5- Siyavu Haseki. OCUKLARI: 1ehzde Sultn Mustafa II. 2-ehzde Sultn Ahmed III. 3-ehzde Byezid. 4ehzde brahim. 5-ehzde Sleyman. 6- Fatma Sultn. 7- Hatice Sultn. 8Emetllah Kk Sultn. 9- Fatma Sultn. 10- mm Sultn115. 117. IV. Mehmed'in 7 yanda halife unvan ile padiahla getirilmesi slm Hukukuna gre caiz midir? devaerif son1 etmeye t 118. U,! m il Mm Kanuni < gemesi! Murd w{ olan bu t ah'tn * temek n Caiz deildir. Zira halifenin artlarndan biri de, bali ve mmeyyiz (kil) olmas yani tam ehliyetli olmasdr. ocuun, akl hastasnn veya klenin halife olmas caiz deildir. slm hukukular bu ve benzeri artlar, halifenin kad olabilecek sfatlara sahip olmas gerekir eklinde zetlemilerdir. Bu sert hkmlere gre, IV. Mehmed'in bulua erinceye kadar sultn kabul edilmesi mmkndr; ancak halife kabul edilmesi mmkn deildir. Nitekim bu manay IV. Mehmed'in clusundan evvel Valide Sultn ile ilim adamlar arasnda geen u konuma da teyid etmektedir. Valide Sultn'a, akl skntda olan I. brahim'in hal' olunarak yerine 7 yandaki olu IV. Mehmed'in geirilmesi teklifi ile gelen limlerden eski Anadolu Kazaskeri olan Hanefi Efendi'ye, Valide Sultn sormutur: "Ama imdi yedi yanda ma'sumun saltanat nice mmkndr?". Buna Hanefi Efendi'nin verdii cevap enteresandr: "Mezhebimiz hukukular olan Hanefi limleri, akl bozulan bali insanlarn saltanat caiz deildir. Akl banda olan kn caizdir buyurduklar kitaplarmzda yazldr. Bu ekilde fetvalar verilp maslahat tamam olmutur. Ma'sum kk de olsa tahta kar; veziri ileri yrtr. Ama akl olmayan tahtta oturmaya 115 Na'im, Tarih, c. IV, sh. 334-465; c. V, Tamam, c. VI Tamam; 39 yllk IV. Mehed'in saltanat yaklak 2.5 cildlik yer tutmutur. Bu konuda en ayrntl kaynak durumundadr; Silhdr Fndkll Mehmed Aa, Silhdr Tarihi, stanbul 1928, c. I, Tamam; c. II, sh. 1-295; Abdurrahman Abdi Paa, Trlh-I Sultn Mehmed Hn- Rbi', Byezid ktp. Umumi Ksm, nr. 5154, Tertip eden Faik Reit Unat, TTK, Ankara 1943; Karaelebi-zde Abdlaziz Efendi, Ravzat'l-Ebrr, Msr 1248; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 237-494; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 145; E. 1188; Kantemir, c. I, sh.305 vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 65-70; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 200-204; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. IV, 239-242; Mehmed Sreyya, Siclll-i Osmn, c. I, sh. 60 - . F de riilirok I1 BLNMEYEN OSMANLI 201 devam ederse, ona bir ey retmek de mmkn olmaz; bu durum kana, cana ve rza zarar verir; er'-i erifin hkmleri klliyen iptal edilmi olur". Ksaca formalite icab tahta geen IV. Mehmed'in yerine nceleri Ksem Sultn, sonra da Turhan Sultn, nibe-i saltanat sfatyla ileri yrtt gibi, Sofu Mehmed Paa, Kprl Mehmed Paa ve benzeri sadrazamlar da icrann ba olarak devleti idare etmeye balamlardr116. .

118. II. Osman'dan itibaren Osmanl idaresinde kadnlar saltanatnn balad ve bunun ban da Ksem Sultn'n ektii sylenmektedir. Bu iddialarn asl nedir? Maalesef bu iddialarn bir ksm dorudur. Kadnlar Saltanat, ok zayf da olsa Kanuni devrinde Hrrem Sultn ile balam ve IV. Mehmed'in Kprl'leri i bana getirmesine kadar devam etmitir. Bunun da sebebi, tahta geen padiahlarn, eski Osmanl Padiahlar gibi ehliyetli ve dirayetli olmamasdr. Bilindii gibi, Meh-peyker Sultn veya tyszl yahut dier hasekilerin nne gemesi sebebiyle Ksem Sultn diye adlandrlan I. Ahmed'in kadn efendisi, IV. Murd ve I. brahim'in de annesidir. Asl ad Anastasia ve babas da bir Rum papaz olan bu kadn, Osmanl sarayna criye olarak girmi ve Mslman olduktan sonra Padi-ah'n kadn efendiliine kadar ykselmitir. Bundan sonraki gelimeleri ylece zetlemek mmkndr: 1) IV. Murad'n birinci saltanat devresi yani IV. Murad'n ismen Padiah olduu, ancak devleti annesi Ksem Sultn ile Sadrazamlarnn ve eyhlislm ve benzeri devlet adamlarnn ynettii devredir (1032/1623-1041/1632). Bu devre, 8 ksur sene devam etti. Olu Padiah olunca Topkap Saray'na getirilmi ve bir daha Eski Saray'a dnmemitir. Valide Sultn ve hatta Nibe-i Saltanat yani saltanatn vekili sfatlaryla devleti 8 yl idare etti denilebilir. IV. Murad'n gerekten padiahlk yapt ikinci devrede de, Padiah stanbul'da olmad zaman Nibe-i Saltanat olarak ileri yrtt gibi, Padiah tahtta olduu vakitlerde de ilere karmaya devam etti. 2) Dier olu I. brahim sultn olunca, Valide Sultn sfatyla devleti idare etmeye devam etti. Fakat Sultn brahim'e bata en ok sevdii Hasekisi Telli Haseki Hmaah ve mushibesi ekerpare olmak zere, Saray'daki hanmlar daha etkili olmaya balaynca, annesini dinlemedi, hatta Saray'dan uzaklatrld ve Rodos'a srlmek istendi. Maalesef bu hadiseler sebebiyle olu olan I. brahim'e kar tavr ald ve baz tarihilerin yorumlarna gre, onun tahttan indirilmesinde ve hatta 10 gn sonra idam edilmesinde birinci derecede rol oynad. Ancak I. brahim'in hal'i ile alakal limlerle yapt konuma bu iddialar reddeder mahiyettedir. 3) Ksem Sultn'n devlet ilerini Padiah gibi yrtt asl dnem, torunu IV. Mehmed devridir. 7 yanda Padiah olan IV. Mehmed, sadece eklen padiah idi. Asl ileri yrten ise Valide Sultn sfatyla Ksem Sultnd. IV. Mehmed'in asl validesi olan Turhan Sultn bata olmak zere, herkes bu durumdan ikyetiydi. Sadrazamlar bile tayin edip istifalarn kabul edecek kadar devlet ileriyle i ieydi. Naima'nn ifade116 Naim, c. IV, sh. 325 vd.; EI-Mverdi, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 5; ElFerr, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 4; Seyyid Bey, sh. 3 vd. 202 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMA siyle, "elli yl devlet ve saltanat srp btn ilerde tasarruf sahibesi idi". Arkasndaki aalarla birlikte devam ettirdii idareye kar halk ayakland. Buna kar, dardaki aalarla ittifak ederek, IV. Mehmed'i aradan kaldrp yerine kardei II. Sleyman' tahta geirme planlarna balad. Ancak plan duyuldu ve Ksem Sultn 3 Eyll 1651 gecesi Padiah ve Turhan Valide Sultn'n adamlar tarafndan boularak ldrld. Artk Vlide-i ehde veya Vlide-i Maktule diye anlacakt. 11 yldan fazla Naibe sfatyla bir cihan devletini idare etti. 4) Btn bu anlatlanlardan, Ksem Sultn'n eski dinine geri dnd veya iyi bir Mslman olmad gibi yanl manalar karlmamaldr. Btn bu anlatlanlar, kadnlarn da saltanata kar ne kadar alakal olduklarnn delilleridirler ve ayn zamanda Osmanl Devleti'nde kadn drt duvar arasndayd eklindeki itirazlara kar da mahhas bir cevaptr. Bunun yannda Ksem Sultn, iyi bir Mslman idi. Her sene hapishaneleri dolar ve bortan tutuklu olanlar kurtarrd. Fakirlere her zaman yardm ederdi. Hayr eserleri arasnda medreseleri, mektepleri, Dr'l-Hadisleri ve sebilleri bulunmaktadr. Saltanat mddetince biriktirdii servet ise, tamamen hazineye devredilmitir117. 119. IV. Mehmed'in annesi Turhan Sultn'n devleti tek bana idare ettii sylenmektedir. Bu da doru mudur?

Ksmen dorudur; ancak Hatice Turhan Sultn, Ksem ve Hrrem Sultn ile kyaslanmayacak kadar iyi kalpli ve devletin selmetini dnen bir hanm efendidir. 1627 ylnda Rus bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen bu gzel kz, Kr Sleyman Paa tarafndan Ksem Sultn'a hediye edilmi ve daha sonra da Saray'da terbiye edilerek ve Mslman olarak, I. brahim'e criye verilmitir. Sonradan kadn efendilie ykselen Hatice Turhan Sultn, IV. Mehmed'in de annesidir. Olu IV. Mehmed 7 yanda Padiah olunca, Ksem Sultn ile olan Nibelik mcadeleleri balam ve ancak 1651 ylnda Ksem Sultn bodurulunca, tam 34 yl Valide Sultanlk makamnda kalmak zere, Osmanl Devleti'nin o zamanlar ikinci protokol olan makama gemitir. Vlide-i Muazzama unvan ona aittir. Zira 1656 ylnda devleti Kprl'lere devredinceye kadar, tam manasyla bir Padiah gibidir. Aziller ve tayinler artk onun hatt- hmynu ile yaplmaktadr. Mhrn zerinde "Mazhar- Ltf-i Samed Vlide-i Sultn Mehmed" yazlacak kadar iktidar artmtr. Kzlar aas Uzun Sleyman Aa ve Meleki Kalfa gibi evresinin tesiriyle yanllklar yapt da olmutur. Ksem Sultn zamanndaki suiistimaller, ksmen de olsa onun zamannda da devam etmitir. Neticede Mimar Kasm Aa ve benzeri basiret sahibi insanlarn tavsiyesi ile, devlet ilerini 1656 ylnda Kprl Mehmed Paa'ya devrederek devletin gerilemesini en az 30-40 sene geciktirmitir. Zaten olu IV. Mehmed de, ayn yl red ilan edilmitir. Kendisi de btn vaktini, ibadet, dua ve hayra tahsis etmitir. III. Murad'n Hasekisi Safiye Sultn tarafndan balatlan ve ancak inas tamamlanamayan Yeni Cami, Turhan Sultn'n himmetiyle 1663 ylnda tamamlanmtr. anakkale'deki kaleler de mescidi ile beraber o trbesine defn ol 120. 1683 Ey] olabilir? M eume 1 'aH Her musibeti bu bozgun felakel baz taktik ve j Osmanl Va k'arl Bu grler1 1) Bu sefa Topuyla tfelyl tnl meva lerine kretn ve Ramazan mardklar ve j ifade edilmitir, j hemen belirtelir "bu mertebe tedbirimizle elde I hezimete maruz k 2) Maalf plm ve henvj riayet ediln sini srarla| 3)1 ac meyv binince, ' mlervej gazi ruhu 4) t sinde I seferde tam ria 5)1 iki ay t edem Han'nn r etmesi bu 117 Naim, c. V, sh. 107-123; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 5659; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E 2457, 2477, 5948; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 14; C. IV, sh. 235 vd. darlarn K Refik, Kadnlar WNLI 11651 td. BLNMEYEN OSMANLI 203 cidi ile beraber onun eseridir. 1683 ylnda huzur iinde vefat etmi ve Yeni Cami'deki trbesine defn olunmutur118. 120. 1683 Eyllnde meydana gelen Viyana Bozgununun sebepleri neler olabilir? Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn kabahati var mdr? Her musibet bir cinayetin neticesidir ve bir mkfatn da mukaddimesidir. O halde bu bozgun felaketinin de bir sebebi vardr. Bu sebebi, sadece, Kara Mustafa Paa'nn baz taktik ve ahsiyet kusurlarna yklemek doru deildir. Hadisenin olduu gnlerde Osmanl Vak'anvis'i olan Silahdr Mehmed Efendi bu noktay ok gzel zetlemitir. Bu grlerini de esas alarak bir iki noktay aklamakta yarar vardr. 1) Bu sefere katlan Osmanl ordusunun maddi hazrl son derece mkemmel idi. Topuyla tfeiyle ve de ordunun dier donanm ile dman kuvvetlerine ezici bir stnl mevcuttur. Ancak asl can damarn tekil eden asker grubu, Allah"n bu

nimetlerine kretmesini bilmemitir. Hatta sefer srasnda askerin ve hem de Recep, aban ve Ramazan ayna rastlayan mbarek gnlerde, nimetin krn eda edecek yerde mardklar ve gayr-i meru fiilleri iledikleri bizzat Osmanl tarihileri tarafndan aka ifade edilmitir. Burada Kara Mustafa Paa'nn fevkalade istikametli bir hayat olduunu hemen belirtelim. Silahdar'n ifadesiyle; "bu mertebe ihsan olunan byk nimetlerin kadrin bilmeyp bu kuvvet-i kahireyi kend hareket ve tedbirimizle elde ettiimizi zannettik ve Allah'n ltf olduunu unuttuk; neticesinde hilf- me'mul olarak bu hezimete maruz kaldk". 2) Maalesef, kurmay heyeti, askerin okluuna ve intizamna bakarak gurura kaplm ve hem Krm Han Murad Giray ve hem de Erdel Kral Mihal'in ikazlarna riayet edilmemitir. Onlar Yankkale'nin fethedilerek Viyana'nn gelecek yla braklmasn srarla tavsiye etmilerdir. 3) Osmanl ordusu ve zellikle de vasfsz insanlarn yenieri ocana alnlar, ilk ac meyvesini Viyana bozgununda vermitir. nk askerin nemli bir ksm, i ciddiye binince, Viyana'ya gelinceye kadar elde ettikleri ganimetin ve servetin derdine dmler ve asl gazay unutmulardr. Askerin okluunun deil, lrsem ehid kalrsam gazi ruhuna sahip olmann nemi burada anlalmaktadr. 4) Daha nceki gazalarda en byk vasflar, slm'n tesbit ettii usuller erevesinde harp etmek, insanlarn mal ve rzlarna gz dikmemek olan Osmanl askerleri, bu seferde getikleri yerlerde ciddi tahribatlar yapmlar ve slm'n bu ulvi dsturlarna tam riayet edememilerdir. Maalesef cezasn da ar bir ekilde demilerdir. <;. 5) Elbette ki btn bunlarn yannda, maddi sebepler de vardr. Bunlarn banda iki ay bulan muhasara srasnda askerin yorgun ve bitkin dmesi, harbin esasn tekil eden atlarn ksmen bakmsz kalmalar ve komutanlarn taktik hatalar ve nihayet Krm Han'nn neticenin bu kadar vahim olacan hesap edemeyerek Mustafa Paa'ya ihanet etmesi bunlardan bazlardr. Ancak biz, asl sebebin manevi sebepler olduu kanaatin118 TSA, nr. 3831; Naim, c. IV, sh. 322-334, c. V, sh. 107-116; Silahdr Tarihi, c. II, sh. 116-117; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 4849; Taht Urunda Ba Veren Sultnlar, stanbul 1961, sh. 124-149; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. IV, sh. 239-242. 204 BLNMEYEN OSMANLI BLNME;' deyiz. Zira her musibet bir cinayetin neticesidir119. XX- SULTN II. SLEYMAN DEVR 121. II. Sleyman'n ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin siyasi ve coraf durumu hakknda ksaca bilgi verir misiniz? II. Sleyman, Sultn I. brahim'in Hasekisi Sliha Dil-b Valide Sultn'dan 1642 ylnda dnyaya gelen ikinci oludur. Osmanl tarihileri II. Sleyman ve Avrupal tarihiler ise, III. Sleyman derler. nk I. Sleyman, Osmanl tarihilerinin Emir Sleyman dedii Yldrm'n oludur. Hocalar Arabzde Abdlvehhb Efendi ve Celvet eyhi Atpazar Osman Fzl Efendi'den ciddi bir eitim grmesine ramen, yaad kafes hayatnn etkisiyle, eski Osmanl Padiahlarn andran bir ahsiyeti yoktu. 1687 ylnda isyanclarn IV. Mehmed'i tahttan indirmesiyle Padiah olmutur. Padiah olduunda Osmanl Devleti, ite ve dta buhranl gnler yaamaktayd. erde devletin yaya kuvvetleri olan yenieriler ve svari kuvvetleri olan sipahiler, bir ksm devlet adamlarnn grevden alnmas bahanesiyle isyan halindeydiler. Kasm 1687'den Mart 1688'e kadar 4 ay sren zorbalarn isyan hareketleri neticesinde, Sadrazam Siyavu Paa katledildii gibi, zorbac ba Hac Ali Yenieri Aalna, Tekeli Ahmed ve Deli Pr gibi baz zorba balar da istedikleri makamlara tayin edildiler. erideki bu kargaay frsat bilen dman da drt cepheden Osmanl Devleti'ne saldryordu. Avusturya, Almanya, Venedik ve Ruslar drtl mttefikler halinde Osmanl topraklarna saldryorlard. Her sene bir sadrazam ve serdr deiikliine gidiyordu. Macaristan'da kan gvdeyi gtryor ve General Caraffa eylet merkezi Eri'yi 1687'nin son aynda teslim alyordu. Almanlar, Mslman

bir ehir olan Eri'yi her eyiyle Hristiyan bir ehir haline getirdi ve yzlerce cami harap edildi. Ayn yl Venediklilerin gl kumandan Morosini de, Mora'y Osmanl kuvvetlerinin elinden alyordu. Avusturya cephesi kumandan Yeen Osman Paa ile sadrazam smail Paa arasndaki kavgalardan istifade eden Avusturya (Neme) kuvvetleri 1688 Eyll'nde Belgrad' zapt ettiler. 100'n zerinde cami kiliseye evrildi. Polonya (Lehistan) ve Rusya cephelerinde ise, kara gn dostu Krm Han Selim Giray'n kahramanlklaryla zafer Osmanl Devleti'nin elindeydi. Avusturya'nn sulha yanamamas ve dier hal kuvvetlerinin de onlara destek kmas zerine Padiah sefere kt. Ancak Sofya'ya kadar gelen Padiah, serdr Recep Paa'nn malubiyeti, orduda isyan belirtilerinin balamas ve de Ni'in dmesi zerine, geri dnd. II. Sleyman, btn bu skntlar karsnda, eyhlislm Debba-zde Mehmed Efendi'nin tavsiyeleriyle Kprl-zde Fzl Mustafa Paa'y, aalar ilere karmamak artyla sadrazamla getirdi (Ekim 1689). Sadrazam'n ilk icraat, yersiz baz vergileri kaldrarak re'yy memnun etmek oldu. Arkasndan kendisi cepheye gitmek istediinden, kendisi cephede iken Sultn'a etki edecek btn aalar devreden karmak oldu. I Avusturya ( 1690'daM ni belirtti, BtM yapt Almanya s sadrazamn i ki. 4-SI8M ehzadem/n olmamtr.^ bir hattatt terk eti tr121 122, D. i II t dnyayaJ padiaiS Ti lamakl beklemrtl a'nn j Saadet elden i -kas* I 119 Silahdar Fndkl Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, stanbul 1928, c. II, sh. 8994; Mehmed Raid, Tarih-i Raid, I-VI, stanbul 1282, I, sh. 391-433; Mehmed Arif, "kinci Viyana Seferi Hakknda", TOEM, nr. 16, sh.994-1016, nr. 17, sh. 1071-1075; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 441-459; Kantemir, c. II, sh. 621 vd. BLNMEYEN OSMANLI 205 im 1:542 i* mak oldu. Nisan 1690'da Kanije'nin dmesi haberi gelmesine ramen, sanca alarak Avusturya cephesine koan Fzl Mustafa Paa, Eyll 1690'da Semendire'yi ve Kasm 1690'da ise Belgrad' geri ald. stanbul'a geldiinde Padiah bizzat karlad ve sevincini belirtti. Bu arada fitne atei snmyordu. Padiah'n hastalndan ve sadrazamn yaptklarndan rahatsz olan baz evreler, srarla saltanatta deiiklik istiyorlard. II. Almanya seferine kmak zere Edirne'ye gelen II. Sleyman burada vefat etti. Yerine sadrazamn da tesiriyle kk kardei II. Ahmed getirildi. Zevceleri unlardr: 1- Hatice Haseki; Ba Kadn 2- Behzd Haseki. 3- vaz Haseki. 4- Sln Haseki. 5-eh-svr Haseki. 6- Zeyneb Haseki. ocuklar yoktur. Zira ehzadeliinde ocuk sahibi olmasna msaade edilmemi ve padiahlnda da ocuu olmamtr. Aslnda genliinde iyi bir eitim alan II. Sleyman, ayn zamanda mehur bir hattat idi. Mstakim bir padiah olan II. Sleyman, mrnde bir tek vakit namazn terk etmemitir. er'-i erife aykr tek bir hali grlmemi ve kimseye de kzmam-tr120. XXI-SULTN II. AHMED DEVR 122. II. Ahmed, ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin maruz kald nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir misiniz? II. Ahmed, I. brahim'in 3. Oludur ve Hatice Mu'azzez Hasekiden 1643 ylnda dnyaya gelmi olup, IV. Mehmed ve II. Sleyman'n kdr. Kprl'nn etkisiyle padiah olduu ve Haziran 1691'de tahta oturduu bilinmektedir. Tahta ktnda sadrazam Fzl Mustafa Paa, II. Almanya seferi iin Sofya'ya u-lamak zereydi. Burada Padiah'n mhr ile samur krk ald ve sefere devam

etti. Baden markisi Ludvvig'in kumandasndaki imparatorluk kuvvetleri ile Osmanl kuvvetleri Salankamen'de bir araya geldi. Ancak baz Osmanl kurmaylarnn Krm ordusunu beklemeden serdar taarruza erken balamaya ikna etmeleri, hem Fzl Mustafa Pa-a'nn ehid olmasn ve hem de ordunun malubiyetini netice verdi (Austos 1691). Saadet Giray Han'n beceriksizlii ve Osmanl kurmaylarnn acelecilii, hazr bir zaferi elden karmt. Kprl-zde'nin yerine vasfsz bir devlet adam olan Arabac Hoca Kad Ali Paa sadrazam yapld ve Almanya cephesi serdarlna da yal vezirlerden Koca Halil Paa getirildi. 1691'e kadar devam eden savata Almanlar baz yenilgilere maruz kalnca, Trke'yi iyi bilen Kont Marsigli'yi sulh iin gnderdiler ise de, anlama salanamad. Venedikliler de bo durmuyordu. Papalk ve Floransa'nn desteiyle Girid'e kadar gelip Hanya'y kuattlarsa da, Austos 1692 ylnda byk kayplarla ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada sadrazam Bozoklu Bykl Mustafa Paa'nn serdar- ekrem olarak sefere kmas, Belgrad' kuatan Alman kuvvetlerinin Cafer Paa tarafndan perian edilmesi ve Krm Han Selim Giray'n Erdel'e girmesi, Osmanl kuvvetlerini epeyce 120 Silahdar Tarihi, c. II, sh. 295-576; zellikle 575. sayfada onun ahsiyeti anlatlmaktadr; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 494-531; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 7004-7005; Kantemir, c. II, sh. 717-752; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 70-71; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 205-206. 206 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN 0S"MIW mitlendirdi. Ancak hal kuvvetlerini arkasna alan Venediklilerin Eyll 1694'de Sakz Adasn teslim almalar stanbul'u endieye drd. Bu skntya dayanamayan II. Ahmed, Sakz'n geri alnn gremeden Edirne'de ubat 1695 ylnda vefat etti. 52 yandayd. Bizzat kendisinin yazd Kur'n' ve hatra defteri ile mehur olan II. Ahmed, Arapa ve Farsa'ya mkemmel denecek kadar vkft. Devlet meseleleri ile dier iki aabeyinden daha ilgiliydi. Tek bir kadn efendisi bilinmektedir ki, RbPa Haseki Sultndr ve Haseki Sultn diye anlmaktadr. ocuklar ise unlardr: 1- siye Sultn. 2- Hatice Sultn. 3- tika Sultn. 4-ehzde Selim. 5-ehzde Abdullah. 6-ehzde Sultn brahim Hn121. XXII- SULTN II. MUSTAFA DEVR 123. Sultn II. Mustafa, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin durumu hakknda zet bilgi verir misiniz? Sultn II. Mustafa, IV. Mehmed'in Emetllah Gln Sultn'dan 1664 ylnda dnyaya gelen oludur. Amcas II. Ahmed'in vefatnn duyar duymaz, Edirne'deki Veliahd Diresinden Hnkr Diresine gelerek tahta oturmu ve kendisine b'at etmeleri iin devlet adamlarn armtr (ubat 1695). IV. Murad'dan sonra gelen Osmanl Padiahlar iinde en liyakatlisi, en limi ve en kltrls idi. Valide Sultn'n da devlet ilerine karmayarak kendini hayr hizmetlerine vermesi onun iin iyi bir imknd. Sakz Adasnn geriye alnn gremeden vefat eden amcasnn intikamn, kalyonlar kaptan Mezomorta Hseyin Paa eliyle tahta kt ay ald ve Sakz Adasndan Venediklileri kovdu. II. Mustafa'nn ilk icraat Elmas Mehmed Paa'y sadrazamla ve hocas eski eyhlislm Feyzullah Efendi'yi de eyhlislmla getirmek oldu. Baz devlet erknnn kar kmasna ramen Avusturya zerine kt 1. Seferde, Lipve, Lgo ve ebe Kaleleri feth olunarak Temevar'a kadar gelindi (Aralk 1695). evresindekilerin sraryla stanbul'a dnld. Ancak dman durmuyordu. Ak denizlere inmeyi hedef edinen Rus ar Byk Petro, Azak nne kadar geldi. Osmanl ordusunun kahramanca mdafaasna ve ar Petro'yu geri ekilmeye mecbur brakmalarna ramen, 1 yl sonra tekrar hcum etti ve Azak, Ruslar tarafndan igal edildi. Bu igal stanbul'u hzne gark etti. Nisan 1696 ylnda II. Mustafa 2. Sefer-i Hmyuna kt ve Ola Meydan Muharebesinde Avusturya Kral Kral Elektr yenildi ve kat. Bu zaferin ardndan II. Mustafa tekrar Edirne'ye dnd. Ancak II. Mustafa'nn katld 3. Avusturya seferinde, karsnda Savoie prensi Mareal Eugen vard. Kara Mustafa Paa ile Viyana nnde gen bir subay olarak

savaan bu komutann komutasndaki Avusturya kuvvetleri, Macaristan'n gneyinde yer alan Zenta'da Osmanl ordusu ile karlat. Maalesef Eyll 1697 ylnda Padiahn ba komutan olduu bir Osmanl ordusu, tarihinde ilk defa, 15.000'e yakn ehid vererek ve Padiah'n cann da zor kurtararak malubiyet acsn tatt. Hatta bu zaferin markl 121 Sllahdar Tarihi, c. II, sh. 576-804; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 532-555; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr.E. 7004; D. 691; Kantemir, c. I, sh. 753-781; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 7172; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 207-208. ile ayn prens bira slm lemlfl biyle kan al muhasara altna I etmelerine yorlard. LehlS Azak Kalesini i te byle bir I (Dileri Bakan); snda yer alan i Devletlere andlama nedlk ve I veriyordu;'! merkezli I de Azak I pa'dakl I n irken tamamla ekti, Bunar Sava;i dizi reforma | tanzim olt grlmeye I nce i aras a ve de getirmesi w!i nevi I Edirne'de! sebep 1,1 stanbul'da] ve Au: III. Alm Fiilen s eyh katlr sahibi o lamtr. M da nklaUl BLNMEYEN OSMANLI 207 ile ayn prens bir ay sonra Bosnasaray'a hcum etti ve buray harabeye evirdi. slm lemi, ran da dahil olmak zere, Osmanl ordusunun bu malubiyeti sebebiyle kan alyordu. Ancak dman da kendinden emin deildi. Venedikliler, Hanya'y muhasara altna almalarna ve Bosna-Hersek cephesinde Osmanl Devleti'ni rahatsz etmelerine ramen, Mora'y kaybedecekleri korkusuyla Viyana'y sulh iin tevik ediyorlard. Lehistan btn gayretiyle Kamanie'yi almak iin urayord. Ruslar ise, Azak Kalesini almakla yetinmiyorlar ve ak denize inmek iin daha da ileri gidiyorlard. te byle bir havada, Osmanl Sadrazam Amca-zde Hseyin Paa ve Reisl-Kttb (Dileri Bakan) Rami Mehmed Efendi'nin gayretleriyle, Belgrad'n 65 km kuzeybatsnda yer alan Karlofa'da, Avrupa'daki stnln Osmanl Devleti'nden Avrupal Devletlere getiini ortaya koyan ve Osmanl Devleti'nin gerileme devrini balatan ilk andlama imzaland (Karlofa Andlamas, 26.01.1699). Andlama Avusturya, Venedik ve Polonya ile devam eden 15 yllk ve Rusya ile devam eden 9 yllk savaa son veriyordu; ancak Macaristan tamamen Avusturya'ya; Mora Venediklilere, Kamanie merkezli Podolya Eyleti Lehlere ve 1700 ylnda yaplan ilave stanbul Andlamas ile de Azak Ruslara teslim ediliyordu. Karadeniz Osmanl Gl olmaktan km ve Avrupa'daki hkimiyet tamamen kaybedilmiti. devletle 25 yllk sulh andlamas imzalanrken Rusya ile sadece yllk mtreke imzalanmt. Bunu stanbul Andlamas tamamlamtr. Osmanl Padiah artk Avrupal devlet bakanlarna sen deil, siz diyecekti. Buna ramen 15 yldr devam eden felket yllar da sona ermiti. Sava skntlarndan kurtulan Osmanl idaresi, i problemleri zebilmek iin bir dizi reforma giriti. Yeni snrlar kontrol altna alnd. Devletin messeseleri yeniden tanzim olunmaya baland. Devlet idaresinde eyhlislm Feyzullah Efendi'nin etkisi grlmeye baland. Onun tezkiyesiyle sulh andlamasnn murahhas Rami Efendi, nce vezirlie ve sonra da sadrazamla getirildi. Fakat onun da Feyzullah Efendi ile aras ald; azli iin urat,

ancak muvaffak olamad. Feyzullah Efendi, lim, mstakim ve deerli bir insan olmasna ramen, yaknlarn devlet idaresinde belli makamlara getirmesi ve bu noktadaki hrs onu milletin gznden drd. Divan- Hmyun, bir nevi Feyzullah-zdeler Divan haline geldi. Padiah'n yarm asrdr stanbul yerine Edirne'de oturmas da merkezde baz rahatszlklar meydana getiriyordu. Bu iki temel sebep 1. Edirne Vak'as diye bilinen ayaklanmann meydana gelmesine sebep oldu. stanbul'da kyam eden 200 kadar cebeci Edirne'ye gelinceye kadar 80.000'i buldular ve Austos 1703 tarihinde Padiah' tahttan indirdiler. Aksi sesler duyulsa da kardei III. Ahmed'i tahta geirdiler. II. Mustafa ise, hal'ndan 4 ay sonra kederinden vefat etti. Hocalar Hafz Osman Efendi, Feyzullah Efendi ve Hoca-zde Mehmed Efendi gibi limlerden ders alarak yetien II. Mustafa, hattat, air ve byk bir slm limi idi. Fiilen sefere kan son Osmanl Padiah oldu. Hal' edilmesinin ba sebeplerinden olan eyhlislm Feyzullah Efendi ise, ok byk hakaretlere maruz brakldktan sonra kati olunmu ve cesedi de Tunca Nehrine atlmtr (Eyll 1703). Osmanl hareminde beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk sahibi olmadklar cariyeler demek olan ikbal messesesi, II. Mustafa'dan itibaren balamtr. kballer ocuk dourduklar zaman ounlukla Kadn Efendi olmular ve bazan da nikh akdi ile zevce haline getirilmilerdir. Osmanl Devleti, btn bu menfiliklere ramen, yine de dnyada bir numaral 208 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN gl devlet idi ve onu yine Mslman bir devlet olan Timuroullarnn Hindistan'da devam ettirdikleri devlet takip ediyordu. ZEVCELER: KADIN EFENDLER: 1- li-cenb Ba Haseki. 2-eh-svr Valide Sultn; 4. Haseki ve III. Osman'n annesi. 3- Sliha Sebkat Valide Sultn; Cariyelerden ve I. Mahmd'un annesi. 4- Hm ah Haseki. 5- Affe Haseki. 6- Hatice Haseki. KBALLER: 7- Hafsa Sultn; nc Haseki olduu syleniyorsa da Kadn Efendi olmas kuvvetle muhtemeldir. 8- Hanife Htn; kinci veya nc kbaldir. 9Fatma ahin Htn. OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Mahmd I. 2-ehzde Sultn Osman III. 3-ehzde Murad. 4-ehzde Mehmed. 5-ehzde Sleyman. 6-ehzde Hseyin. 7-ehzde Selim. 8-ehzde Ali. 9- Safiyye Sultn. 10- Aye Sultn. 11Emetllah Sultn. 12-ehzde Hasan Hn. 13- Zeyneb Sultn. 14- Rukyye Sultn122. XXIII- SULTN III. AHMED DEVR (LALE DEVR) 124. III. Ahmed, ahsiyeti, aile hayat ve zamanndaki nemli olaylar hakknda ksa bilgiler verebilir misiniz? III. Ahmed, IV. Mehmed'in 1674 ylnda yine Emetllah Gln Sultn'dan dnyaya gelen ikinci oludur. Aabeyi ile ahenk iinde 9 yla yakn veliahd olarak hayatn devam ettirmitir. Aabeyi kadar olmasa dahi, hattat, ir ve mzie meyli bulunan kltrl bir padiahtr. Birinci Edirne Vak'as'ndan hemen sonra yani 1703'n Austos aynda, Hnedn- l-i Osman aleyhine szlerin dahi sylendii bir havada, eyhlislmn sraryla tahta geirilmitir. III. Ahmed dnemini ana hatlaryla ylece zetlemek mmkndr: Birinci Saltanat Devresi (1703-1718): 1703-1711 tarihleri arasndaki ilk yllarnda, nce i huzuru salamaya alm ve Edirne Vak'asmn failleri teker teker cezalandrlmtr. Sokullu veya Kprl gibi dirayetli bir sadrazam arayndayd ve kendisini tahta getirenlerin etkilerinin farkndayd. ok sayda sadrazam deiikliinden sonra Silhdr Dmd orlulu Ali Paa'da karar kld ve devlet ilerini nemli lde 4 yl kadar ona havale etti. Bu arada Avrupa'da sve Kral Carl'n Deli Petro'ya yenilip sonra da Osmanl topraklarna snmas, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Nisan 1711'de harp balamasna sebep oldu. Prut Seferi diye tarihe geen bu savata Osmanl ordularnn komutan sadrazam Baltac Mehmed Paa Serdr- Ekremlie tayin edildi. ar, malup olacan anlaynca, Babakan Baron afirov vastasyla ok deerli mcevherlerini hediye gnderdi ve sulh andlamas yaplmasn arzulad. sve Kral ve Krm Han Devlet Giray'n farkl kanaatlerini dinlemeyen ve mavirlerinin tesiri altnda kalan Baltac Mehmed Paa, ok cazip artlarla sulh akdi yapt ve muzaffer bir komutan ola-

rak stanb; hadise uzt Padiah' di. Sonn Ali Paa'n| ya'dan geril 5a nedlk ve dah sl!ertl ilan edilr Damad AH I sonra yanU savaa soJ saltanat e kindi Nevehirli t vam eden 1730'dat Matbaan elencenin! ettii ran'a mas, 71 Tebrlzl I 1727'de kabul f Devleti'm 17231 maki durum j isyan har* deki 122 Silahdr, Nusretnme, (Sadeletiren: smet Parmakszolu), stanbul 1962, c. I, sh. 1-421; c. II, sh. 3-139; Rld Tarihi, c. II, sh. 315 vd.; Kantemir, c. II, sh. 783 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 555-595; c. IV, Ksm I, sh. 1-46; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 9988; E. 3362; D. 10, 20, 23; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, 73-79; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 211-215; Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Ksm, I, 28-29, 338. 5"' |t 0' ryetim ksur ji Islma ] lanujj bildij.f Kaini BLNMEYEN OSMANLI 209 rak stanbul'a gelmek zere yola kt (Prut Muhedenmesi, Temmuz 1711). Bu hadise zerine muhalifleri, Baltac Mehmed Paa aleyhinde her trl iftiray yapmaya ve Padiah' etkilemeye baladlar. Neticede Kasm 1711'de Edirne'de iken azil haberi geldi. Sonradan Deli Petro sznde durmaynca, yeni bir sava balamadan bitti ve ehid Ali Paa'nn 1713'de imzalad Edirne Andlamas ile Karlofa'da verilen yerler Rusya'dan geri alnd. Sadrazam Silhdr Ali Paa'nn, Karlofa'da verilenler Rusya'dan alnd gibi, Venedik ve Avusturya'dan da alnmas gerekir eklindeki dncesi ve Venedik'in Karadal sileri himaye etmesi, aradan geen 15 yldan sonra 1714 ylnda Venedik'e harp ilan edilmesine sebep oldu. Avusturya'nn da Venedik'i desteklemesi zerine, maalesef Damad Ali Paa'nn ehid olmasyla sonulanan bir malubiyet alnd (1716). Bir sene sonra yani 1717 ylnda Belgrad dnce, 1718 tarihli Pasarofa Muhedenmesi ile savaa son verildi. Artk yeni bir dnem balyordu ve III. Ahmed'in 15 yl sren birinci saltanat devresi sona eriyordu. kinci Saltanat Devresi = Lale Devri: Mays 1718'de sadrazamla getirilen Nevehirli Damad brahim Paa'nn sadrazaml ile balayan ve 1730 ylna kadar devam eden devreye Lale Devri diyoruz. 1723'de balayan ran Savalar bu dnemin 1730'da tamamen sona ermesine sebep olmutur. Her eit kltr faaliyetlerinin artt, Matbaann tam olarak hizmet vermee balad ve harpten ziyade sulh, skn ve de elencenin hkim olduu bu dnem, Osmanl tarihi iin ayr bir sayfadr. Maalesef ihtiva ettii baz gayr-i meru sayfalar sebebiyle bu huzur devam edememitir. Rusya'nn ran'a girmesi ve Osmanl Devleti'nin de bu duruma mdahale mecburiyetinin bulunmas, 7 sene srecek olan ran Savalarn balatt. Kprl-zde Abdullah Paa'nn Tebriz'i fethetmesi ve ran'a ait be eyletin Osmanl Devleti'ne ilhak edilmesi, Ekim 1727'de yaplan Hemedn Andlamas ile Snn olan Eref ah veys tarafndan kabul edildi. Ancak i' olan Ndir Hn'n bunlar kabul etmeyerek baz yerleri Osmanl Devleti'nden geri almas, sava yeniden balatt. Padiah ile sadrazamn ran Seferini 1723 baharna erteleme arzular tepkiyle karland. Damad brahim Paa'nn aleyhindeki bu rzgar, kendi yaknlarna devletin baz makamlarn ve menfaatlerini peke ekmesi de ilave edilince, daha da artt ve bu durum yenierileri azdrd. Bir bahriye neferi olan Patrona Halil'in ban ektii bu isyan hareketi, tarihin en kt isyan olacak ekilde geniledi. Yamalar, hapishanelerdeki tutuklular serbest brakarak silahlandrmalar ve ev basknlar artnca, asilerin Padiah'dan kellelerini istedikleri Damad brahim Paa ve yaknlarndan olan baz paalar idam edildiler. 1 Ekim 1730 gn, siler bununla da yetinmeyip Padiah'n grevden ayrlmasn istediler ve gerekten III. Ahmed'i o gece biraderi II. Mustafa'nn olu Sultn Mahmud'u tahta davet ederek kendisinin feragat ettiini aklamak mecburiyetinde braktlar. III. Ahmed, ailesi ile birlikte Topkap Sarayndaki dairelerinde 5 ksur yl daha

yaad ve 62 yanda iken Temmuz 1736 tarihinde vefat etti. Az da olsa slama aykr olan fiiller, bir huzur dnemini daha sona erdiriyordu. ZEVCELER: (III. Ahmed'in hanmlarnn says baz tarihilere gre 13' ve bazlarna gre de 18'i bulmutur. Biz, Kadn Efendileri ile birlikte 18 Hanm'n tesbit edebildik.). KADIN EFENDLER: 1- Emetllah Ba Kadn. Ba Haseki. 2- Rukyye kinci Kadn. 3- Emne Mihriah kinci Kadn; III. Mustafa'nn annesi. 4- Hatice kinci Kadn. 5-RbPa ermi Kadn. 6- Zeyneb Kadn. 7- Emne Musalli Kadn. 8- Hanife Kadn. 9210 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANL1 Glsen Kadn. 10- mm Glsm Kadn. 11- Hrrem Kadn. 12- Meyl Kadn. 13Fatma Hmah Kadn. 14- Nijad Kadn. 15- Nazfe Kadn. KBALLER: 16-yeste Sultn. 17-Aye Hanm; kinci veya nc kbaldir. 18 -Htem Htn. OCUKLARI: (III. Ahmed, Osmanl Padiahlar arasnda en ok kadnla evlenen devlet adamlarndandr ve bir ksm tarihilere gre ocuklarnn says 50'yi bulmaktadr. Biz sadece bilinen ve mehur olanlarn zikrettik.). 1-ehzde Mehmed. 2-ehzde Abdlmelik. 3-ehzde Murad. 4-ehzde Mehmed Hn. 5-ehzde Sleyman Hn. 6-ehzde Mustafa III. 7-ehzde Selim. 8-ehzde Ali. 9- Fatma Sultn. 10- tike Sultn. 11- Zeyneb Sultn. 12-ehzde Byezid Hn. 13- mm Glsm Sultn. 14-Sliha Sultn. 15- Aye Sultn; 16- Hatice Sultn; 17- Nazife Sultn; 18- Esma Sultn; 19- Zbeyde Sultn; 20-ehzde Sultn Nu'man Hn; 21ehzde brahim; 22-Abdlhamid I; 23-ehzde Seyfeddin; 24- Emetllah Sultn; 25- Aye Sultn (Kk); 26- Emine Sultn123. 125. Baltac Mehmed Paa'nn Rus arnn kars Katerina ile gayr-i meru hayat yaayarak Osmanl ordusunu satt ve bylece Prut Zafe-ri'nin Osmanl Devleti'nin aleyhine gelitii sylenmektedir. Bu olayn asl nedir? Prut zaferini en ince ayrntlaryla anlatan tarih kaynaklar elimizdedir ve bunlarn en ayrntl olan da Rid'in sadece III. Ahmed devrine 4 cilt ayrd mehur tarihidir. Bu kaynaklarn hi birinde, Baltac Mehmed Paa'nn Rus Katerina ile gayr-i meru bir ilikide bulunduu veya en azndan Rus ar ve hanmnn bu savan yapld mekna geldikleri yazl deildir. Olayn asl udur: orum'un Osmanck Kasabasndan olan Mehmed Paa, musikiye meyli ve sesinin gzellii sebebiyle Pke Mezzin lakab ile anlmtr. III. Ahmed'in padiah olmasyla 1. mrahor'lua getirilen Mehmed Paa, kendisini tezkiye eden Kalyakoz Ahmed Paa'nn aleyhine alm ve eyhlislm Pamakzde Ali Efendi'nin tavsiyesi ile 1704 ylnda 1. defa sadrazamla getirilmitir. Sevmedikleri hakknda dili uzun olan ve yeterli tahsili olmas hasebiyle konumasn da iyi beceren Mehmed Paa, dilinin cezasn ekerek, 1706 ylnda azl olunmutur. 1710 Eyll'nde tekrar sadrazamlk makamna gelen Baltac, fazla becerikli bir kumandan olmamasna ramen, Prut Zaferine imza basan komutan sfatyla, henz stanbul'a gelmeden itibar kazanmaya balamtr. Bilindii gibi 1710 ylnda Ruslara kar ilan edilen harpte, alk ve dzensizlik sebebiyle Petro'nun sava meydanna gelmeyerek uzaktan idare ettii ordusu malubiyetle kar karya gelmitir. Rus ordusunun komutan ermetivef'di ve Deli Petro ile hanm asla harp meydanna gelmemiti. ar, malup olacan anlaynca, Babakan Baron afirov vastasyla ok deerli mcevherlerini hediye gnderdi ve sulh andlamas yaplmasn arzulad. sve Kral'nn ve Krm Han Devlet Giray'n farkl 123 Silahdr, Nusretnme, c. II, sh. 140-420; Rid Tarihi, c. III, sh. 2-390; c. IV, sh. 2-395; c. V, 2-454; Kk elebi-zde smail sim Efendi, Tarih, stanbul 1287, Rid Zeyli, c. VI, sh. 2-450; Kantemir, c. II, sh. 849 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. VI, Ksm I, sh. 45-209; c. IV, Ksm I, Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 79-95; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 216-227. kanaatlerini dinlerr cazip artlarla sulh t yola kt (Prut Hu Burada bilin 1) sve Kra jj reddetmesini ve I masn md rudur. Ruslar, soi 2) Baltac Metim hlislm Pamak leyman Aa, sert t hindeki faaliyet ve p sznde durmamas #| lan, Baltac'nn sve| Rus arn diri dijjj

lar sebebiyle s tek kabahatin j iin bir sebep bul kars Katerina'mn l| Osmanl komuta h mas iin Vezir-i A'a iler de, Baltac'nn m ve Osman Efendi'iltlj Padiat- nin doru < aleyhtarlar, I yeniden han geldiini do, gizli anla da aleyhte I snda ikame'3) Dikkat a Osmanl kaynaU lunmad gibi, k iddialarn fe u cmlelerle ... "Rikb- h_-m rndan, Padiahng iltifat ve ikramlaril n-mekrota;t/" Netice ola*. mavirlerinin s;;?^ cede bu frsat ti hinde kampanyl gnderdiini deww BLNMEYEN OSMANLI 211 kanaatlerini dinlemeyen ve mavirlerinin tesiri altnda kalan Baltac Mehmed Paa, ok cazip artlarla sulh akdi yapt ve muzaffer bir komutan olarak stanbul'a gelmek zere yola kt (Prut Muhedenmesi, Temmuz 1711). Burada bilinmesi gereken gerekler unlardr: 1) sve Kral XII. Cari ve Krm Han Devlet Giray, Baltac'nn sulh teklifini reddetmesini ve Ruslarn skt byle bir dnemde kolay artlarla andlama yaplmamasn mdafaa ediyorlard. Bunlarn gr hakldr ve Baltac'nn acele ettii de dorudur. Ruslar, sonradan szlerinde durmamakla bu gr teyid etmilerdir. 2) Baltac Mehmed Paa'nn zaten aleyhinde olan ve Padiahn ok sevdii eyhlislm Pamak-zde Ali Efendi, Damad Ali Paa ve Darssa'ade Aas Sleyman Aa, sert hareketlerinden ve patavatsz szlerinden dolay, Baltac'nn aleyhindeki faaliyet ve planlarna hz verdiler. Paa, henz stanbul'a gelmeden Rus ar'nn sznde durmamasn da bahane ederek, hemen aleyhte bir plan hazrladlar. lk planlar, Baltac'nn sve Kral ve Krm Han'nn szlerine nem vermediini, vermi olsayd Rus arn diri diri yakalama frsat elde edildiini, Rus ar tarafndan gnderilen paralar sebebiyle sulh yolunu tercih ettiini srarla Padiah'a anlatmak oldu. Taraftarlar da, tek kabahatin gece ile gelen altn arabalar olduunu, yoksa ar yakalamamak iin bir sebep bulunmadn ilave ettiler. te bu noktada Hammer, Rus ar'nn kars Katerina'nn sulh andlamas uruna btn kymetli mcevherlerini Osmanl komuta heyetine gnderdiini ve ermetivef vastasyla sulhu salamas iin Vezir-i A'zama mektup ilettiini ifade etmektedir. Baz ada tarihiler de, Baltac'nn asla rvet almadn, belki mavirlerinden mer Efendi ve Osman Efendi'nin bu hediyeleri kabul ettiini kaydetmektedirler. Padiah da, bylesine bir zafere imza atan Sadrazamn bu ithamlarla azledilmesinin doru olmayacan ifade ederek, ilk etapta gelen ithamlar reddetti. Ancak Baltac aleyhtarlar, Edirne'de vezir-i azamn kapkulu maalarn vermeye balamas zerine yeniden harekete getiler. Bu sefer Padiah'a, Edirne'de ulufe vermesinin ne manaya geldiini dostlarna sormas icab ettiini, yapt hatalar affettirmek iin Kapkulu ile gizli anlamalar iinde olduunu arz ettiler. Padiahn hakem kabul ettii eyhlislm da aleyhte beyan verince Baltac Mehmed Paa azledilerek (Kasm 1711) Midilli Adasnda ikamete memur edildi. 3) Dikkat edilirse, Baltac'nn Katerina ile adrda beraber olduuna dair, muteber Osmanl kaynaklarnda ve hatta ada tarihilerin eserlerinde en kk bir bilgi bulunmad gibi, kaynaklarda ar ve hanmnn asla harp yerine gelmediini ve bu tr iddialarn tamamen yalan olduunu ifade eden beyanlar yer almaktadr. Rid meseleyi u cmlelerle zetlemektedir: "Rikb- hmyn tarafnda olanlar dahi sadrazam hakknda gizlice nice kale gelmez nesneler yazdklarndan. Padiahn gadabn tahrik ettiler. Veziriazam meydana gelen byk hizmetleri mukabelesinde eitli iltifat ve ikramlar beklerken, olmayan hyanet sulamasyla kar karya kalm ve kskanlarn hileleri ile n-mekr olmutur". Netice olarak, Baltac Mehmed Paa'nn sve Kral ile Krm Han'n dinlememesi, mavirlerinin szleriyle hareket etmesi, her eyi ben bilirim havasna girmesi ve neticede bu frsat karmas, tarihiler tarafndan eksiklik olarak kabul edilmektedir. Aleyhinde kampanya balatanlar ve baz Batl tarihiler, Katerina'nn mcevher ve mektup gnderdiini de kabul etmektedirler. Osmanl tarihileri, bunun da Darssa'ade Aas

212 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMP1,'. ile yaknlarnn ithamlar olduunu aka belirtmilerdir. Ancak hi bir tarihi ve hatta Rus Vekyi'nmeleri bile, Katerina'nn harp meydanna geldiini yazmamtr ve bu sadece kuru bir iftiradan ibarettir124. 126. Matbaa neden Osmanl Devleti'ne 1727 ylnda yani Avrupa'dan 272 yl sonra gelebilmitir? Bu durum, Osmanl Devleti'nin teknolojiye kar gelmesi demek deil midir? Bu konu her zaman dillere dolandndan ve maalesef hep aleyhte kullanldndan dolay, meseleyi, biraz ayrntl da olsa inceleme zarureti bulunmaktadr. yle ki: 1) nemle ifade edelim ki, Gutenberg, matbaay 1455 ylnda icad etmemitir. Zira bask sanat 8. Yzylda in'de ve baz aratrmaclara gre zellikle Uygur Trklerinde ortaya kmtr. Blok basknn Avrupa'ya tanmasnda, inlilerden ziyade Uygur Trklerinin pay olduu, artk ilim alemi tarafndan kabul edilmektedir. Gutenberg hareketli harfleri de icad eden birisi deildir. Zira bunu 14. Yzylda ilk kullanan Uygurlar ve Koreliler olmutur. Bu manada bask Avrupa'ya 14. Yzylda gelebilmitir. Maalesef, 14. yzylda gelen bask teknikleri, Gutenberg'in gayretleriyle ncil'in de baslabilecei bir matbaa haline ancak 1455 ylnda yani 15. Yzylda gelebilmitir. 2) Osmanl Devleti'ne matbaa 1727 ylnda deil, daha erken tarihlerde gelmitir. Mslmanlarn eserlerini bastklar ilk resm matbaann tarihi 1727'dir. Ancak Yahudiler 1488 ylndan itibaren, Ermeniler 1567 ylndan itibaren ve Rumlar da 1627 ylndan itibaren matbaalarn kurmulardr. Hatta II. Byezid zamannda 19, Yavuz Selim zamannda 33 kitap baslmtr. Bu kitaplarn zerinde, "II. Byezid'in himayelerinde baslmtr" ibaresi yer almaktadr. III. Murad, Arap harfleriyle baslan Geometriye dair Usul'l-Oklidis kitabnn serbeste satlmas iin 996/1588 tarihli fermanla izin ve msaade vermitir. IV. Murad zamannda stanbul'da bir matbaa kurulmas iin izin istendiini ve bu iznin verildiini Mustafa Nuri Paa kaydederken, Enderun Tarihisi At da, ilk resm matbaa teebbslerinin IV. Mehmed zamannda baladn ve ancak neticeye 1727 ylnda ulaldn anlatmaktadr. Bu bilgiler, Osmanl padiahlarnn matbaa aleyhinde olduklar grn reddetmektedir. O halde, Osmanl Devleti'ndeki matbaann deil, belki resm matbaann kuruluunun tarihi 1727'dir. Yoksa matbaa Avrupa'da Gutenberg tarafndan kurulan messeseden 33 yl sonra Osmanl lkesine girmi ve ok sayda kitap da baslmtr. Ksaca Arap harfleriyle olmak zere XV. Asrdan itibaren stanbul'da, Halep'te ve 1514'den itibaren de baz Avrupa ehirlerinde kitaplar baslmtr. 3) Mslmanlarn ve de resmen devletin bu teknolojiye scak bakmamasnn sebepleri ise, Batl tarihiler tarafndan da kabul edilmektedir. Bu sebeplerin bir ksmn biraz sonra zikr edeceiz. Ancak bu sebepler ne olursa olsun, Osmanl Devleti'nin teknolojiye ve yeni fenlere uzak kalmas mazur gsterilemez. Bunlar zetlerken u hu124 Rid, Tarih, c. III, sh. 366-372 (Konu btn ayrntlar ile anlatlmaktadr); Mustafa Nur! Paa, Netic'l-Vuk't, c. III, sh. 20-22; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 83-95; c. IV, Km II, sh. 280-285; Silahdr, Nusretnme, c. II, Ksm 2, sh. 268-275; Ahmed Muhtar, "Rus Menbiine Gre Baltac Mehmed Paa'nn Prut Seferi", TOEM, nr.45 (1333), sh. 160-185; C. VIII, nr. 46, sh. 238-256; Aktepe, Mnir, "Baltac Mehmed Paa", TDVA, V, sh. 35-36. suslarn zellikle I mridi olmas ha Osmanl Devleti, gtfsrt gibi, matbaadan mektedir. Maa1""" loncalarn ve Marsigli, 1727 > bile doru kabul( lemciler, m'c sinde nemli tedir: "Ger; yasak bir i ( masnn geclk 4) zlerek! sd ve ilm g hakikattir. Hatta ayramayan bini da yaanmtr.! yaynlanan I kitap basanlar l 5) Btn Ih i yani Mteferrika' baslmtr; a 6) Dzenli (i netice vermedf ( 1 mutur. 1720 ytjj grevlendirilen \ babasyla berata celeme in kurma gayrd

rek Mslman t samimi bir (i rek Sald I aldklar takdim t aklanan I Yeniehirli f "Basma a larak basmas, M kimselerin tasK Buf kurulan imdilik tefe I fetvaya kar hizmetler, ini BLNMEYEN OSMANLI 213 suslarn zellikle belirtilmesinde yarar vardr. slmiyet, btn ilimlerin efendisi ve mridi olmas hasebiyle, herhangi bir bilimsel yenilie kar kmas mmkn deildir. Osmanl Devleti, gerileme ve duraklama devrine girince, dnyadaki her yeni gzellik gibi, matbaadan da yeterince yararlanamamtr. Bu hali slmiyet de tasvip etmemektedir. Maalesef bu konuda Osmanl Devleti'ndeki esnaf tekiltlar demek olan loncalarn ve bu loncalara bal hattatlarn menfi anlamda rolleri olmutur. Kont Marsigli, 1727 ylnda stanbul'da 90.000 hattatn bulunduunu sylemektedir ki, yars bile doru kabul edilse, yine de byk bir rakamdr. Bunlara bal olarak sahaflar, kalemciler, mcellitler, divitiler ve benzeri esnafn basks da, resm matbaann gecikmesinde nemli rol oynamtr. Kont Marsigli'nin u cmleleri dediklerimizi teyit etmektedir: "Gerekten Trkler, kendi kitaplarn bastrmazlar. Bu dahi zannedildii gibi, matbaann onlar iin yasak bir i olduundan ileri geldii kesinlikle doru deildir". O halde, matbaann resmen kurulmasnn gecikmesini, din taassuba balamak doru deildir. 4) zlerek ifade edelim ki, Osmanl Devleti'nin Kanuni'den sonra, dnyadaki iktisad ve ilm gelimelere lakayt kald ve bunun cezasn da daha sonralar grd bir hakikattir. Hatta matbaann caiz olmadn iddia eden ve maalesef san solundan ayramayan baz limlerin km olmas da mmkndr. Ancak ayn hadise, Avrupa'da da yaanmtr. Papa Alexandre VI, 1501 ylnda yaynlad emirname ile ruhsatsz yaynlanan kitaplarn yaklmasn emr ettii gibi, Fransz Kral II. Henry de, ruhsatsz kitap basanlar idamla tehdit etmitir. 5) Btn bu gelimelerden sonra ilk matbaa IV. Mehmed (1648-1687) devrinde yani Mteferrika'nm matbaasndan yaklak bir asr evvel kurulmu ve baz kitaplar da baslmtr; ancak harfleri hakkyla tanzim edilemediinden devam ettirilememitir. 6) Dzenli alr halde ilk resm matbaa ise, IV. Mehmed devrindeki teebbs tam netice vermedii iin, III. Ahmed devrinde Damad brahim Paa'nn tevikleriyle kurulmutur. 1720 ylnda Sadrazam brahim Paa tarafndan Paris'e Osmanl sefiri olarak grevlendirilen Yirmisekiz elebi Mehmed Efendi'nin olu Said Mehmed elebi, babasyla beraber Paris'e gitmi ve orada bulunduklar yllarda matbaay yakndan inceleme imkn bulmutur. Geri dndnde meseleyi devlet yetkililerine anca, hemen kurma gayretleri balamtr. Bu arada Macaristan'da doan ve 1693 ylnda esir edilerek Mslman olan brahim Mteferrika, yazd Risle-i slmiye adl eseriyle samimi bir Mslman olduunu ispatlam ve Damad brahim Paa'nn dikkatini ekerek Said Mehmed elebi'ye yardm etmesi karar altna alnmtr. kisi birlikte, kaleme aldklar matbaa ile ilgili Veslet'Ut-Tb'a adl layihalarn sadrazama 1726 ylnda takdim etmilerdir. Matbaann kurulmas iin dinen ve aklen hi bir engelin bulunmad aklanan Layiha zerine, mesele eyhlislmlk makamna sorulmu ve eyhlislm Yeniehirli Abdullah Efendi de u tarih cevab vermitir: "Basma san'atnda mahareti olan kimesnenin, tashihli ve hatasz olarak, ksa zamanda ve zahmetsiz o-larak basmas, kitaplarn nshalarnn oalmasna, ucuz fiyatlarla yaylmasna sebep olur. Ancak lim kimselerin tashih etmesi gerekir". Bu fetvadan sonra Zilka'de 1139/Temmuz 1727 tarihli Padiah Ferman km ve kurulan matbaada ilk olarak 1729 tarihinde Vankulu Lgati baslmtr. Fermanda imdilik tefsir, hadis, fkh ve kelm kitaplarnn baslmamas aka belirtilmitir. Bu fetvaya kar kanlar elbette ki olmutur. Ancak Osmanl Devleti'nin yklna kadar, bu hizmetler, daha da modern ekillere girerek devam etmitir. 214 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN

7) nemle ifade edelim ki, Avrupa'da Kur'n ve dier din eserler 1514 ylnda -talya'da baslmaya balanm ve III. Murad darda baslan bu Kur'n ve dier din eserlerin devlet snrlar ierisinde serbeste yaylmasna izin vermitir. Netice olarak, matbaa, 272 sene deil 33 sene sonra Osmanl Devleti'ne girmitir. Ancak resm matbaann kurulmas ve kitap baslmas, zikredilen sebeplerle maalesef 200 yl veya dzenli matbaa hesaba katlrsa 272 yl gecikmitir. Televizyonun Trkiye'de ve hem de 20. Yzylda elli sene geciktii ve Intemet'in ancak 5-10 yl gecikmeyle lkemize girdii, belli sebeplerle nasl aklanyorsa, matbaann gecikmesi de ylece aklanabilir. Yoksa slmiyetin ilme ve teknolojiye kar kma iddialaryla bunun ilgisi yoktur125. 127. Lale Devrinde yaplan elenceler nelerdir ve gayr-i meru elenceler var mdr? Hem III. Ahmed ve hem de damad ve sadrazam olan brahim Paa, sulha meyilli, sakin ve elenceli hayat seven, sevimli ve mlayim insanlar idiler. Bu yaratllar gerei olarak, 1718-1730 tarihleri arasnda, elimizdeki tarih kitaplarnn da ortaya koyduu gibi, ziyafetten ziyafete koturduklar ve meru dairede elenceli bir hayat yaadklar grlmektedir. Burada nemle vurgulanmas gereken udur: Padiah ve sadrazamnn meru dairede neeli ve elenceli hayat yaamas ayr eydir; stanbul'da bu dnemde insanlarn bar ve huzurun kymetini bilmeyerek, gayr-i meru elencelere dalacak kadar arya gitmi olmalar tamamen ayr eydir. Bu ikisini birbirine kartrmak tarihe iftira olur. Ancak Padiah ve Sadrazamn meru dairede de olsa elence ve ziyafetlerde fazla vakit geirmeleri, elbette ki insanlarn da gayr-i meru ilere girmesine zmn bir sebep olarak alglanabilir. Bu bak asndan Lale Devri deerlendirildiinde u manzara ortaya kmaktadr: A) Lale Devri denilen bu devrede, byk masraflarla ina edilen Kathane'deki Sa'dbd Kknde, skdar'daki eref-bd'da, Beylerbeyindeki Ba- Ferah Bahesinde, raan Bahesinde, brahim Paa'nn Beikta Mevlevihanesine bitiik zel Yalsnda ve benzeri ok sayda saray ve bahelerde, Padiah'n da ara sra katld helva sohbetleri ve Lle elencelerinin yapld dorudur. Hatta bu elencelerin bazlarna meru dairede kalmak artyla, sazendeler de davet edilmitir. Lale elenceleri sebebiyle laleye dknlk artm ve hatta lalenin 234 eidi yetitirilmitir. Padiahn buna zel nem verip ferman yaynlad da dorudur. 125 BA, Mhimime Defteri, nr. 134, sh. 156; nr. 135, sh. 303; Kk elebi-zde, Tarih (Zeyl-i Tarih-i Rid), c. VI, sh. 470-473; Subhi Tarihi, stanbul 1198, Mukaddime'deki Matbaa ile alakal Lyiha; Tayyr-zde Ahmed At, Tarih-i At IV, stanbul 1293, c. I, sh. 157-158; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 158-162; Marsigli, Comte, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti (ev. Nazmi), Ankara 1934, sh. 49; Gndz, Mahmd, "Matbaann Tarihesi ve lk Kur'n- Kerim Basmalar", Vakflar Dergisi, XII, Ankara 1978, sh. 335-350; Baysal, Bura, Mteferrlka'dan Birinci Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul 1968; Thomas Francis, The Invention of Printing in China and ts Spread Westward, New York 1955; Necatiolu, Halil, Matbaac brahim Mteferrika ve Risle-i slmlyye (Tenkitli Metin), Ankara 1982; Berkes, Niyazi, "lk Trk Matbaas Kurucusunun Din ve Fikr Kimlii", Belleten, c. XXVI, say 104 (1962), sh. 724-736; Acarolu, M.Trker, "Dnyada Baslan lk Trke Kitap", Belleten c. L, say 197(1986), sh. 507-530. Bu konuda kaynak fazladr; ancak biz bu kadarla iktifa ediyoruz. una da dikkat ekelim ki, Tarih-i At'da belirtilen hususa daha nceki aratrmaclar dikkat ekmemilerdir. Ancak bu l lenceleri ve ( ilim, fikir ve e ziyafet ve I elence v| tlarn i 1 zurundal nin ve 1 hem de! edenler, I fet me birer t Tebriz* limdir. i: elen rin meru t de stan! maz, I esrar K e vda. get< tanbul'dali zulduu meine manasa Tarihi (?<> 259 (Sa'd 162-71 N OSMANLI

314 ylnda -pt dier din nitir. ^'esef Trki-ecik- de nyla buceler a meyilli, lan ge-aya koydu-tyaadk-t sadraza-bu ielencelere e kartr-pelence ve regirmesi-P#ildiinjjlane'deki | Ferah s bitiik elerin ! elenilir. PadiIt-iRid), c. 'edAt, "arsigli, j.Nazmi), Jsi, XII, tklar |lew York ti Berkes, |724-736; I konuda a daha BLNMEYEN OSMANLI 215 Ancak bu ziyafetleri anlatan tarih kitaplar tetkik edilirse, helva sohbetleri, lale elenceleri ve dier tertip edilen ziyafetlere, bata eyhlislm olmak zere, o devrin ilim, fikir ve edebiyat adamlar da mutlaka katlmtr. eyhlislmn da iinde yer ald ziyafet ve elencelerin, gayr-i meru olduu dnlemez ve zaten tarih kitaplar bu elence ve ziyafetlerde neler yapldn btn ayrntlaryla anlatmaktadrlar. Bu ayrntlarn iinde haram olan bir ey gze arpmamaktadr. Ayrca yaplan elence ve sohbetler sadece bunlardan ibaret deildir. Padiah huzurunda da, sadrazam huzurunda da, eyhlislmn, Rumeli ve Anadolu Kazaskerlerinin ve stanbul evresinde mehur olan limlerin de huzurunda, hem Saray'larda ve hem de Sadrazam Kklerinde, tefsir, hadis, fkh ve tarih dersleri yaplmtr. Merak edenler, bu konuyu ayrntlar ile veren, sim Tarihi'ne bakabilirler. Bu arada bu ziyafet meclislerinin mdavimi olan Nedim ve Seyyid Vehbi gibi airlerin, ayn zamanda birer slm limi olduklarn da eklememiz gerekmektedir. Mesela Seyyid Vehbi, bir ara Tebriz Kadlna tayin edilmitir. Tarihi Rid de, Halep Kadlna kadar ykselen bir limdir. Ancak bu ziyafet ve elenceler, halkn iinde ahlakszl bir nevi tevik etmesinden ve daha sonra da Damad brahim Paa aleyhtarlarnn (Eski stanbul Kads Zlal Hasan Efendi ve Ayasofya Vaizi spiri-zde gibi) onu ypratma kampanyas balatmasndan dolay, hakknda baz gayr-i meru ilere kart iddialar da bulunmaktadr. Bunlarn ne derece doru olduunu bilemiyoruz. B) Padiah ve sadrazamn meru dairede de olsa, vaktinin ounu ziyafetler ve elencelerde geirmesi, halk arasnda, maalesef ahlakszln yaylmasna ve elencelerin meru daireden gayr-i meru daireye kaymasna yol amtr. O halde. Lale Devrinde stanbul'da gayr-i meru hayatn, dier dnemlere oranla artt asla inkr olunamaz. Mesela, elenceli ve ziyafetli hayatlar, halk arasnda baz genlerin afyon ve esrar kullanmasna yol am ve meselenin ok ciddi bir noktaya ulamasndan dolay, eyhlislmdan bu konuda fetva talebinde bulunulmutur. eyhlislm da verdii fetvada, afyon ve esrar kullanmann slm Hukukuna gre haram olduunu, kullananlarn ve satanlarn srgn ve para cezas gibi ok iddetli ta'zr cezalar ile cezalandrlmalarn, kullanlmasnn helal olduunu iddia ederek tevikte bulunanlarn idam edilmesi gerektiini ifade etmitir. Buna unu da ilave etmek gerekmektedir: 1144/1731 tarihli bir fermana gre, stanbul'da kadnlarn giyim ve kuamlarnn gayr-i meru fiillere yol aacak ekilde bozulduu ve bu yzden stanbul'da baz gayr-i meru fiillerin meydana geldii, bu sebeple slama aykr giyimlerin yasaklanmas ve bunun yol at ahlakszlklarn nlenmesi iin her trl tedbirin alnmas gerei hkme balanmtr.

Bu olaylar, Lale Devrinde, halk arasnda baz gayr-i meru alkanlklarn yerlemesine yol atn aka gstermektedir. Ancak bu gayr-i meru ilerin, Saraya girdii manas asla karlamaz126. 126 BA, Mhimme Defteri, nr. 134, sh. 190; Topkap Saray Mzesi Arivi, tr. 7737; Kk elebi-zde, sim Tarihi (Zeyl-i Tarih-i Rid), c. VI, sh. 42-43, 100-101, 134-135, 137 (Esrar ve Afyon Yasa), 223-224, 233-234, 259-260 (Tefsir Dersi), 265, 363-364, 370, 377, 384, 453, 464; Rid Tarihi, c. V, 19, 29, 45, 88, 177, 366, 444 (Sa'dbd), 527-528, 555; Tarih-i Subh, stanbul 1198, vrk. 34/a-b; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 162-171. ..... .....,.._ ......................., .......,. ,. 216 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANL 128. Lale devrinde sadece keyif ve elence mi yaplmtr? Fikir ve kltr hayatna ynelik bir ey yaplmam mdr? 129. Patrona Halil ri ile ilgisi var S I ' III. Ahmed'in 1718-1730 tarihleri arasnda ve Nevehirli brahim Paa'nn sadreti ile geen devresine Lale Devri dendiini daha evvel ifade etmitik. Acaba bu devir sadece elencelerle mi gemitir? Bu sorunun cevab verilmelidir. Eski ad Mukara olan ve brahim Paa'nn gayretiyle kyden ehire dnen Nevehir'de doan brahim Paa, 1689 ylnda Saray'a intisap etmi ve 1717 ylnda III. Ahmed'in kz Fatma Sultn ile de evlenince iyice Padiah'm gzne girmeye balamtr. III. Ahmed'in ok gvendii brahim Paa, Mays 1718 tarihinde sadrazamla getirilmitir. Kendisi tamamen sulh taraftar ve sakin yaamay seven bir insandr. III. Ahmed'in de ahsiyeti buna uyum salaynca, bu dnem Lale devri olarak tarihe gemitir. Bu dnem sadece elence ile gememitir. Zira Matbaann almas bata olmak zere, Osmanl Devleti'nin fikir ve kltr hayatna dair ok nemli katklar bu devirde salanmtr. Evvela, kendisi de tahsilli olan brahim Paa, ilim ve san'at adamlarn sonuna kadar desteklemitir. Eer Osmanl vekyi'nvislerinin brahim Paa dnemini anlatan yzlerce sayfalk tarih kitaplarn ve mesela elebi-zde'nin Rid Tarihi Zeylini incelerseniz, hem Padiah'm ve hem de brahim Paa'nn din ilimler ve dier ilimlerde uzman olan limlerle hususi dersler dzenlediini, tanzim edilen ziyafetlerde eyhlislm ve benzeri ahsiyetlerin daima hazr bulunduunu grrsnz. kinci olarak, Damad brahim Paa tarihe ok merakl olduundan, Osmanl ve Trk Tarihi ile ilgili en nemli almalar bu dnemde yaplmtr. Ayn'nin Ikd'lCmn isimli mehur tarihi, Hondmir'in Farsa ok geni bir tarih olan Habb'sSiyer adl eseri, Mevlevi Ahmed Dede'nin Cmi'ud-Dvel adl muazzam eseri, hep bu dnemde kurulan ilim heyetleri tarafndan Trke'ye tercme edilmitir. nc olarak, Damad brahim Paa'nn bir kk ky olan Mukara'y bir ehir haline getirerek imar etmesi, bata stanbul'daki Dr'l-Hadis Medresesi olmak zere ok sayda vakf eserler meydana getirmesi, bata inicilik olmak zere kaybolmaya yz tutan baz Trk sanatlarn ihyaya almas ve nihayet Matbaa gibi nemli bir messeseyi yerletirmesi, onun sadece elence ve ziyafetlerle vakit geirmediini aka gstermektedir. Drdnc olarak, Nedim, Seyyid Vehbi, Tarihi Rid, Nahf ve Ahmed Neyl gibi edip ve airler, Damad brahim Paa'nn himayesiyle lmez eserlerini vermilerdir. Osmanl Devleti, ilim ve teknoloji konusunda, Gerileme Devrinden beri, ilk defa bu dnemde Avrupa'y takip eder hale gelmitir. Ayrca devleti idaresinde Sokullu ve Kp-rl'ye ulamas mmkn olmayan bu devlet adamnn, slmi adan istikameti ve dindarl itibariyle onlar gibi olduu tarihilerin verdii bilgiler arasndadr127. 127 BA, Mhimme Defteri, nr. 129, sh. 45, 185; nr. 132, sh. 91 (1724 tarihli hkm); nr. 133, sh. 237, 244 (1726 tarihli hkm); At Tarihi, c. II, sh. 159160; Kk elebi-zde, Tarih (Zeyl-i Tarih-i Rid), c. VI, sh. 2-625; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 147-162; c. IV, Ksm II, sh. 310-316.

Bu olay da, bir mkfatn ekten Lale De kaynaklardaki bil halinde kalsa bile< meru elen malubiyet ve sz konusu olan ran 1143/1730'da masn arzu Padiah, buna bilen fitne hinde de' alevlenmeye kademelerine fetler yznden atelemek iin Cmiinin Ka Muhammed'den tarihe Patrona Bu isyann nar Ahmed ve nce Damad b Hri Mde fendi gibi I teebbsleri ii ve brahim edildi. Sadrazam da yetinmedi'-: Zll Hasa : kstah tavrlaryla istediler. Iste.e Mustafa'nn 05 siler !K9] bata Sa'dbd srerek yklmasyla, hal malar ve de son b bilgilen fe BLNMEYEN OSMANLI 217 129. Patrona Halil isyannn mahiyeti nedir ve neden kmtr? Lale devri ile ilgisi var mdr? Bu olay da, "her musibet, gemiteki bir cinayetin neticesi ve gelecekteki bir mkfatn da mukaddimesidir" kaidesine gre aklamak gerekmektedir. Gerekten Lale Devrinde, Padiah Saraylarnda ve Sadrazam Kklerinde, bize ulaan kaynaklardaki bilgilere gre, gayr-i meru bir fiil grlmese ve hatta sadece dedikodu halinde kalsa bile, o dnemin stanbul'unda halk arasnda baz ahlakszlklarn ve gayr-i meru elencelerin yayld kesindir. slama smsk sarlmayan devletler, hemen malubiyet ve alk gibi umumi felaketlerle cezalandrlmaktadr. te Lale Devri iin de sz konusu olan budur. ran cephesinden Osmanl Devleti aleyhinde haberler gelmeye balamtr. 1143/1730'da Sadrazam brahim Paa, ran Sava iin Padiahn bizzat sefere katlmasn arzu etmektedir. Ancak ahsiyeti ve alt hayat itibariyle buna hazr olmayan Padiah, buna gnlszdr ve red cevab vermekte gecikmemitir. Tam bunu frsat bilen fitne atei, sadrazamn aleyhine baz eyler yaymaya balad gibi, Padiah aleyhinde de "mahmd'l-hisl bir Padiah isteriz" diye dedikodu yaptrmak eklinde alevlenmeye balamtr. Sadrazamn, bata damatlar olmak zere, yaknlarn devlet kademelerine getirmesinden rahatsz olanlar, bu dnemde yaplan elenceler ve ziyafetler yznden bunlarn gayr-i meru olduunu ileri srenler, alt yedi aydr bu fitneyi atelemek iin uraan bahriyeli, bir nefer olan Patrona Halil ve arkadalarnn, Byezid Cmiinin Kaklar Kaps tarafnda, "er' ile davamz vardr; mmet-i Muhammed'den olanlar dkknlarn kapayp bizimle gelsin" demeleriyle birlikte, tarihe Patrona Halil syan diye geecek olan kargaay balatmlardr. Bu isyann ban ekenler, Muslubee, Kk Muslu, Kutucu Hac Hseyin, nar Ahmed ve Ali Usta gibi ayak takmlar ile bunlarn fikir babas olan ve daha nce Damad brahim Paa'dan zarar gren eski stanbul Kads Zll Hasan Efendi, Hri Mderrislerinden Deli brahim ve Ayasofya Vaizi spiri-zde Ahmed E-fendi gibi insanlardr. eyhlislm Abdullah Efendi'nin er'at adna araya girme teebbsleri de fayda vermeyince, silerin isteklerine uyularak sadrazam, eyhlislm ve brahim Paa'nn yaknlar olan btn damatlar grevden alnd ve ou srgn edildi. Sadrazam iki damad ile birlikte bouldu. At Meydannda toplanan asiler bununla da yetinmediler; kendi adamlar olan ve Rumeli Kazaskerliine getirilmesini istedikleri Zll Hasan Efendi ile stanbul Kadlna getirilmesini arzu ettikleri brahim Efendi'nin kstah tavrlaryla Padiah'n feragat ederek yerine Sultn Mahmd'un padiah olmasn istediler. stekleri zerine, III. Ahmed, 2 Ekim 1730'da Osmanl tahtn biraderi II. Mustafa'nn olu Sultn Mahmd'a terk etti. siler bununla da kalmadlar. brahim Paa aleyhine kadna dknln ve bata Sa'dbd olmak zere kkler aleyhine de fitne ve fesada vesile olduklarn ileri srerek bu kklerin yaklmasn istediler. Yaklmasna gnl raz olmayan ve ancak yklmasna izin veren Padiah'n ferman ve stanbul Kads brahim Efendi'nin fetvasyla, halk ve devlet, Kathane'deki yzlerce kk yktlar. syan sresince yamalamalar ve her trl rezalet yaand. Neticede 13 gn sren isyan 11 Ekim 1730 tarihinde son buldu. nce sadrazamla gz diken Patrona Halil, devlet ilerinden anlamad

I 218 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSP- . ileri srlerek Revan Seraskerliine tayin edilmitir. Ancak Krm Han ve eyhlislmn da yardmyla, Kasm 1730'da Sofa Kkne davet edilen zorbaclarn ba Patrona Halil ile Muslubee hemen katledilmi ve asi liderlerinden 18'inin cesedi III. Ahmed emesinin yanna atlmtr. 1731'deki ikinci bir isyan hareketi ise sonusuz kalmtr. Hadisenin, Lale devrinde yaanan slama aykr hallerin bir cezas olduu aktr. Ancak Patrona Halil ve arkadalarnn da, slama hizmet gayesiyle deil, kendi ahs kin ve menfaatlerini tatmin gayesiyle bu ie kalktklar da gn gibi ortadadr. bret alnrsa nemli bir olaydr128. XXIV- SULTN I. MAHMUD DEVR 130. I. Mahmd, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? II. Mustafa'nn Sliha Sebkat Sultan'dan 1696 ylnda dnyaya gelen oludur. 2 Ekim 1730 tarihinde III. Ahmed'in yerine tahta gemitir. Rumeli Kazaskeri Feyzullah-zde brahim Efendi bata olmak zere eitli hocalardan dersler alan I. Mahmd, lim, ir ve bestekrdr. Akll, dikkatli, ihtiyatl, meverete ehemmiyet veren ve kltr yksek olan bir padiahtr. Sebkat mahlasyla iirler yazmtr. Biraz nce anlattmz gibi, ilk ii Patrona Halil bata olmak zere, ayak takmndan oluan isyanclarn isteklerini yerine getirmek ve brahim Paa ile yaknlarn devletin nemli makamlarndan bertaraf etmek olmutur. Ancak Kasm 1730'un sonuna doru Patrona Halil bata olmak zere btn sileri ortadan kaldrm ve devleti huzura kavuturmutur. Babasnn ve amcasnn akbetlerinden ve zellikle de III. Ahmed'in kendisine olan vasiyetinden ders alarak, eyhlislmlk ve sadrazamlk makamnda uzun sre kimseyi durdurmamtr. eyhlislmlk makamna eyhlislm Feyzullah Efendi'nin iki olunu getiren I. Mahmd'un, ok sayda sadrazamlar arasnda en nemli yeri Hekimoiu Ali Paa ihraz etmitir. teki kargaaya son veren I. Mahmd, yllardr devam eden ran Harbini ele almtr. Hekimoiu Ali Paa'nn 1731'de Urmiye'yi feth edip Tebriz'i istirdd etmesi zerine Ocak 1732'de ran ile Sulh Andlamas imzalanm ise de, Ndir Hn bununla yetinmedi ve 1733'deki taarruzuyla harbi devam ettirdi. Erbil'i alarak Badad' kuatma altna alan Ndir ah, byk kumandan Topal Osman Paa tarafndan Temmuz 1733'de byk bir hezmete mahkm edildi ve bu sefer sebebiyle I. Mahmd'a gz unvan verildi. ran'da Safevi Hanedanna son vererek Avar Hanedann balatan Ndir ah, yine durmad ve Kerkk'e girdi. ki Osmanl Paa'sn ehid eden ve Revan, Gence ve Tiflis'i Osmanl Devleti'nin elinden geri alan ah, bu avantajdan yararlanarak sulh istedi. 1639 tarihinde yaplan Kasr- irin Andlamas esaslar zerine kurulan stanbul Andlamas Ekim 1736 ylnda imzaland. Aslnda Snn ve Hanefi olan Ndir ah, bu inancn hkim klmaya kalktysa da, i kargaadan korkarak geri durdu ve ancak i ran' mu'tedl biri Osmanl Devlet'm! eyhlislmn ve j bar halin Irak cephesini Ndir al" buyiKl olamad. Yende' sebep o'- - Devleti'. Irann Osw-lerek 1";" Ruslar, -mttefV ti'ne harp e c ve BosnaVrr* yenildik 1739 y Mzkc ri, Eylu1 Avusturya, alnyordu manii manii De imtiyazlar ( Osmanl! Belgn yordu. Osrutl beyi; tinde kald.! da dev'o'f' mektec problem ;. 128 BA, Mhimime Defteri, nr. 136, sh. 218; Subh Tarihi, stanbul 1198, vrk. l/a-34/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 204-218. tine inan-:,'.! 1732 tarifti Vehhbi" Mideia tarafndan S KADIMI Verd-i t Rziye Kafel baldir.9- U99,sU-J FA'., I

BLNMEYEN OSMANLI 219 ran' mu'tedil bir mmiyye-i snaeriyye ve Ca'fer mezhebi izgisine getirdi. Osmanl Devleti'ne bu mezhebin hak bir mezheb olduunu tasdik ettirmek istediyse de, eyhlislmn ve limlerin muhalefet etmesi zerine muvaffak olamad. 7 yl sren bar halinden sonra, Douda Timuroullarna byk zararlar veren Ndir ah, yeniden Irak cephesinden Osmanlya saldrd (1743). Musul ehri kahramanca savunuldu ve Ndir ah byk kayplarla geri ekildi. 1744'de Kars' muhasara etti; ancak muvaffak olamad. Yeniden sulh istedi ve 1723'den beri ok sayda Mslmann kannn akmasna sebep olan bu harp, 1746 stanbul Muahedesi ile sona erdi. Neticede ran, Osmanl Devleti'ne snaeriyyeyi yine hak mezhep olarak kabul ettiremedi. ran'n Osmanl Devleti'ne saldrlarndan memnun olan Rusya, frsat ganimet bilerek 1736 ylnda Azak Kalesini ele geirdi. Krm'a giren ve byk tahribat yapan Ruslar, Krm Han Fetih Giray tarafndan Krm'dan kovuldular. Bu arada Rusya'nn mttefiki olan Avusturya, Polonya'y paylamak midiyle 1737 ylnda Osmanl Devleti'ne harp ilan etti ve koldan Osmanl lkesine saldrd. Ni'i dren, Eflak, Srbistan ve Bosna'ya giren Avusturya ordular, Austos 1737'de ehid Ali Paa'ya Banyaluka'da yenildiler. Osmanl Devleti ayn anda, ran, Avusturya ve Rusya ile harp halindeydi. 1739 ylnda Belgrad'a yryen Osmanl ordularndan ekinen Avusturya sulh istedi. Mzkerelerini bizzat Sadrazam Hac vaz Mehmed Paa'nm yrtt sulh teebbsleri, Eyll 1739'da Belgrad Muahedesi ile neticelendi. 1718 Pasarofa Andlamas ile Avusturya'ya braklan yerlerin bir ksm geri alnyor ve Azak Kalesi de Ruslardan geri alnyordu. Karadeniz Osmanl Gl olarak devam edecekti. Belgrad Muahedesi, Osmanl Devleti'nin hl dnyann birinci devleti olduunu isbat ediyordu. Bu arada Osmanl Devleti'ne yardmlarndan dolay, Dnyann 2. byk gc olan Fransa da baz imtiyazlar yani kapitlasyonlar elde ediyordu. imparatorluk ile ayn anda savaan Osmanl Devleti, hepsinde de galip olarak sulh mzkerelerine katlyordu. Belgrad Anlamas ile Osmanl Devleti 28 yllk bir bar dnemine imza atm oluyordu. Osmanl Devleti, devaml sava halinde bulunduu iin, ieride de halkn derebeyi adn verdii a'yn denilen baz mahall mtegallibelerle de uramak mecburiyetinde kald. Bunlarn bir ksm devlete itaat ad altnda halka zulm ediyordu ve bir ksm da devlete ba kaldryordu. Aydn taraflarndaki Sar Beyolu bunlarn banda gelmektedir. D problemleri halleden Padiah, Haziran 1740 tarihli Adletnmesiyle bu problemi de halletmeye alyordu. Humbaracba Ahmed Paa'nm gayretiyle 1734'de Maal Humbarac Ocan tekil etmi ve yeni asker dzenlemelerin zaruretine inanmtr. Bu arada bozulan tmar ve ze'met usuln slah etmek zere Ocak 1732 tarihinde yeni bir tmr kanunu karmay ihmal etmedi. Necid'de ortaya kan Vehhb meselesi de, Sultn Mahmd'un megul olduu problemlerdendi. Mide kanamasndan muzdarip olan I. Mahmd, 13 Aralk 1754 tarihinde Demirkap tarafndan Saray'a girdiinde vefat etti. KADIN EFENDLER: 1- Hce l-cenb Ba Kadn. 2- Hce Aye Kadn. 3- Hce Verdi Nz Drdnc Kadn. 4- Hatice Rami Altnc Haseki. 5- Htem kinci Kadn. 6Rziye Kadn. KBALLER: 7- Meyyse Hanm; Ba kbal. 8- Fehm Hanm; kinci kbaldir. 9- Habbbe Hanm. 10- Srr Hanm. OCUKLARI: Hi ocuklar olmamtr129. i 129 BA, Mhlmme Defteri, nr. 126, sh. 44-45; Subh Tarihi, stanbul 1198, vrk. l/a-238/b; zz Tarihi, stanbul 1199, sh. 2-289; Vsf Tarihi, stanbul 1219, c. I, sh. 2-40; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 210-336; 220 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM/" XXV- SULTAN III. OSMAN DEVR 131. III. Sultn Osman kimdir? Ailesi ve devrindeki nemli olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? III. Osman, I. Mahmd'un kardei olup II. Mustafa'nn 1699 ylnda ehsiivr Valide Sultn'dan doma oludur. Ba hocas Feyzullah-zde brahim Efendi olan III. Osman, 2 yldan biraz fazla srecek olan saltanat tahtna aabeyinin vefat

zerine 13 Aralk 1754 ylnda oturdu. iman, asab ve geimsiz bir devlet adam olduu ve sadrazamlardan hi biri ile geinemedii sylenmektedir. Sadrazamlar arasnda yer alan Hekimolu Ali Paa, Yirmisekizelebi-zde Mehmed Said Paa ve son sadrazam olan Koca Mehmed Rgb Paa, gerekten deerli olan devlet adamlarndandr. Aabeyinin aksine mzii sevmez ve kadnlara iltifat etmezdi. Tebdil gezmek en nemli merak idi. Kadnlarn sokaklarda serbeste dolamalarn ve giyinip sslenmelerini ciddi manada snrlamalara tabi tutmutu. Hekimolu Ali Paa, padiahn baz makul olmayan tekliflerini iddetle reddedecek kadar dirayet sahibiydi ve arada srada onunla tartrd. III. Osman zamannn hatrlanacak olan en nemli olaylar, stanbul'un byk bir ksmn ve hatta Paakapsn dahi yok eden Hocapaa ve Cibali yangnlar; ok insann lmne sebep olan veba salgn ve denizleri donduran mthi klar gibi dahili hdiselerdir. Ksaca III. Osman, ok ynleriyle dier padiahlara benzemeyen farkl bir insandr ve 30 Ekim 1756 tarihinde irpeneden dolay vefat etmitir. KADIN EFENDLER: 1- Leyla Ba Kadn. 2- Zevk nc Kadn. 3- Ferhunde Emne Drdnc Kadn. ocuklar olmamtr130. XXVI- OSMANLI DEVLET'NN GERLEMEYE BALAMASI; SULTN III. MUSTAFA DEVR 132. III. Mustafa, ailesi ve dneminde meydana gelen nemli olaylar hakknda ksaca bilgi verebilir misiniz? III. Ahmed'in 1717 ylnda Emine Mihrah Sultn'dan dnyaya gelen oludur. Laleli Camiinin banisi olan III. Mustafa, Ekim 1756 ylnda III. Osman'n vefat zerine Osmanl tahtna oturmu ve 1769 tarihinden itibaren de Gazi unvann kullanmtr. Mneccimlik ve ilm-i ncma ar bir ilgisi olduu sylenmektedir. ir, hattat ve lim bir padiah olan III. Mustafa, sadrazam Koca Rgb Paa olmas hasebiyle, saltanatnn ilk on yln huzur iinde devam ettirmitir. Rgb Paa, akll bir vezirdir ve Padiahn harp ilan arzularn 6 yl boyunca dirayetle reddetmitir. 1757'de son clus Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 8075; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 95-96; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 228-229. 130 Vsf Tarihi, c. I, sh. 45-92; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 337-341; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.97; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 230. bahiini veren ve da^g ki problemleri devlet adamla: alm; piyadeye fi Berr-i Hmyn i 1766 ylnda byk 1 depremleri olurken, Ruslarn i etmesi ve Pa dilmesine sebepe Han' Giray Han'ni hazrlksz olmas fc almlardr. Karasr- srpriz bir seki* <g an edildiler; *r-Koyun Adaan i sonra da era:'fl verdirdiler, *.'.:::< Hasan Pas te I per g olal erdi. n (Larga) t malup rm'n kap devlet olarak! buren zelliini! sndan devletin tojral soktu Devleti' j tndan sonra ti ZEV Kadn Efenin nc I OCUKUM :jj hn Sulta;:< 9- MihrlraH Kadnlar ten BLNMEYEN OSMANLI 221 :fcve P MI labahiini veren ve daha sonra bu deti ortadan kaldran III. Mustafa, devlet hayatndaki problemleri slaha meyilli, mal konularda hassastr. Svey Kanaln amay dnen devlet adamlarndandr. Kapkulu Ocaklarn rahatsz etmeden baz reformlar yapmaya alm; piyadeye dokunmadan topu ve bahriye subaylar yetitiren Mhendishne-i Berr-i Hmyn ve Mhendishne-i Bahr-i Hmyn'u kurmutur. 22 Mays 1766 ylnda byk stanbul depremi onun zamannda olmutur. Avrupa'da iktidar depremleri olurken, Osmanl Devleti bu depremlerden etkilenmemitir. Ruslarn andlamalara aykr olarak Polonya'ya asker sokmas, Franszlarn tevik etmesi ve Padiah'n savaa meyilli olmas, Ekim 1768'de Rusya'ya kar

harp ilan e-dilmesine sebep olmutur. arie II. Katerina komutasndaki Rus ordular, nce Krm Han' Giray Han'n darbelerine maruz kalmlar ise de, Osmanl ordusunun tecrbesiz ve hazrlksz olmas hasebiyle, 1769 son baharnda Polonya'nn kaps olan Hotin'i teslim almlardr. Karadeniz Osmanl Gl olmas sebebiyle Fin Krfezinden Akdeniz yoluyla srpriz bir ekilde Mora'ya Rumlarla birlikte asker karan Ruslar, 1770 Nisan'nda perian edildiler; ancak Baltk Filosu ile Ege'ye ynelen Rus kuvvetlen Temmuz 1770'de Koyun Adalar aklarnda Osmanl gemilerine kar byk kayplar vererek ekildi; sonra da eme Limannda Osmanl gemilerine baskn dzenleyerek ok byk kayp verdirdiler. Avrupa'da byk akisler uyandran eme Basknnn intikam Cezayirli Hasan Paa tarafndan alnd. te Osmanl Devleti'nin asrlardr, yani en az 1453 ylndan beri dnyada tek sper g olarak hayatn devam ettirmesi, bundan sonra meydana gelecek olaylarla sona erdi. nk Kont Romanzov komutasndaki Rus kara askerleri Bodan'n Kartal (Larga) denilen bir mevkiinde Sadrazam vaz-zde Halil Paa'y Austos 1770 ylnda malup ediyor ve Bender Ruslarn eline geiyordu. Rusya bununla da kalmad ve Krm'n kaps olan Orkap'y kuatt. arie, Osmanl Devleti'nden ayrlrsa bamsz bir devlet olarak kabul edeceini syleyerek Krm' ikiye bld ve Krm Rus igaline mecburen boyun edi (Temmuz 1771). Artk Osmanl Devleti dnyann 1. Devleti olma zelliini kaybetmiti. 1771 yl iinde Ruslar Eflak'i yani Romanya'y igal ettier. Arkasndan Dobruca'dan Bulgaristan'a giren Ruslarn bu ilerlemeleri, at harp sebebiyle devletin bana byk felketlerin gelmesine sebep olduunu dnen Padiah' zora soktu ve skntlar iinde nzul hastalna tutularak vefat etti (Ocak 1774). Osmanl Devleti'nin gerileme dnemini balatan Kaynarca Andlamas, III. Mustafa'nn vefatndan sonra I. Abdlhamid devrinde imzalanacakt. ZEVCELER: 1- Ayn'l-Hayt Ba Kadn Efendi. 2- Mihr-i h Valide Sultn; Ba Kadn Efendi ve III. Selim'in annesi. 3- Rifat kinci Kadn Efendi. 4- Aye dil-ah -nc Kadn Efendi. 5- Fehme nc Kadn Efendi. 6- Binnaz nc Kadn Efendi. OCUKLARI: 1-ehzde Mehmed. 2-ehzde Sultn Selim III. 3-ah Sultn; 4- Beyhan Sultn; 5- Hatice Sultn; 6- Fatma Sultn; 7- Hatice Sultn; 8 - Hibetullh Sultn; 9- Mihrimah Sultn; 10- Mihriah Sultn131. 131 Vsf Tarihi, I, sh. 92-327; c. II, sh. 2-278; zellikle hayat iin bkz. Sh. 279-282; Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. III, sh. 43-54; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 341-420; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 98-105; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 231-236. 222 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN 0^ XXVII- SULTAN I. ABDULHAMID DEVR 133. I. Abdlhamid Hn, ailesi ve devrindeki olaylar ksaca zetler misiniz? III. Ahmed'in Rbi'a erm Kadn'dan 1725 ylnda dnyaya gelen I. Abdlhamid, gnmze kadar Osmanl soyunu devam ettiren bir padiah olarak Ocak 1774'de Osmanl tahtna oturdu. Yaratl itibariyle saf, halka kar merhametli, kerametleri halk arasnda yaylacak kadar mtedeyyin ve devlet ileriyle de yakndan ilgilenen bir padiahtr. Hayat boyunca dirayetli sadrazamlar ve devlet ricalini i bana getirerek, Osmanl Devleti'nin muhtc olduu slhat yapmaya uramtr. Sadrazam Koca Yusuf Paa'nn 1788'de Avusturya mparatoru II. Josef'i malup etmesi zerine Gazi unvann kullanmaya balamtr. Tahta ktnda btn cephelerde Osmanl kuvvetleri byk skntlarla kar karyaydlar. Ruslar, umnu'daki Osmanl ordughna kadar gelmiler; Rusuk ile Silistre'yi muhasara etmilerdi. Bu kritik gnlerde, Rusya iindeki karklklarn da yardmyla, 1774 baharnda Tuna yaknlarndaki Kk Kaynarca Kasabasnda sulh mzkereleri balad. Rusyay Prens Renin ve Mareal Romanzov, Osmanl'y ise, sadret kethdas Resmi Ahmed Efendi ile Reislkttb brahim Mnb Efendi temsil ediyordu. 28 madde ve 2 ilaveden meydana gelen ve Osmanl Devleti'ni dnyada drdnc devlet haline getiren muahede 17 Temmuz 1774 tarihinde imzaland. A-vusturyallar da kendilerine pay karmak iin Bodan'n kuzeyindeki Bukovina'y igal ettiler ve 1775 ylnda yaplan bir andlama ile

bu da kabul edildi. 1683 Viyana Bozgunundan sonra, Mslman Trklerin kar karya kaldklar en byk hezimetti. Tahta getikten 6 ay sonra Kaynarca Muahedesini imzalayan Padiah, bir ka ay sonra da ran ile yz yze geldi. Kaarlar'n rakibi olan Kerim Han Zend, 1775'de Basra'y muhasara altna alnca, Mays 1776'da ran'a harb ilan edildi. 1776'da ranllarn eline geen Basra, ancak yl sonra geri alnabildi. Bu arada i karklklar da devam ediyordu. Austos 1774'de Kaynarca Muahedesinin zntsyle vefat eden Sadrazam Muhsin-zde Mehmed Paa'nn yerine gelen sadrazamlar bir trl diki tutturamyorlar-d. Krmllar Osmanl Devleti'ne yaptklar ihanetin cezasn ekiyorlard; zira Ruslar sz vermelerine ramen askerlerini Krm'dan ekmemilerdi. Osmanl taraftar IV. Devlet Giray'n yerine Rus hayran ahin Giray Krm tahtna oturmutu (1775). Krm'daki bu kemekei kabul etmeyen Osmanl Devleti harbe karar verince, Fransa'nn araya girmesiyle, Rusya ile Aynalkavak'ta yeni bir andlama imzaland (Mart 1779). Andlama Osmanl Devleti'nin aleyhine iledi ve neticede Rus hayran ahin Giray Krm tahtna oturdu. Bu aklsz Hn, her trl gayr-i meru ilere dalarak ve arie'nin imknlarn kullanarak, mrteci diyecek kadar hakaret ettii Osmanllardan intikam alyordu. 1782'de kahraman Krm halk bu hine kar ayakland ve II. Bahadr Giray' tahta oturttu ise de, bu da devam etmedi. ahin Giray'n gafleti ile Rusya tekrar Krm'a girdi. arie'nin Temmuz 1783 tarihli fermanyla Krm Rusya'nn bir eyleti oldu ve artk Krm merkezi olar; Krmllar, u men Mslur babaa kaim yeti 310 Rusya'ya arie olan Osmanl arasnda d gnden mil iindi ve h harb ilan c : 1788'de II. Josf. ya'y berta Mslman olan Hotn'i de kederinden 1789). Cen trbesine defn Sultn I. d hatt- h yeniden ke zun eyledi, Yaran getiini bana ZEVCELI tafa'nn annesi ve nce kinci ah Ba Kadn Dilpezr Kadn di. 10- M Drdnc fendi; Ba ikbal tn Mustafa Mehmed, 5- ehzade Mel Esma Sultan, l Sultn. 16-f. tn. 202-364, Uzun, ztun. BLNMEYEN OSMANLI 223 artk Krm Mslmanlarn deil Ortodoks Ruslarn hkimiyetine girdi. Artk saltanat merkezi olan Baesaray, Rus vilayet merkezi olan Akmescid'e tanyordu. Maalesef, Krmllar, asr boyunca hkimiyetlerine karmayan Osmanl Devleti yerine, tamamen Mslman olan Krm' Ruslatran ve buray ikinci bir Endls yapan Ruslarla babaa kaldlar. Binlerce Mslman ldrld. Osmanl Devleti'nin Krm'daki hkimiyeti 310 yl devam etmiti. Osmanl Devleti, 8 Ocak 1784 tarihli Andlamayla Krm'n Rusya'ya ilhakn kabul etti. arie 1787'de 60.000 askeriyle Krm'a geldi ve zaferini kutlad; bundan rahatsz olan Osmanl Devleti Austos 1787 tarihinde yeniden harp ilan etti. 1768-1774 tarihleri arasnda devam eden Osmanl-Rus Harbi, Polonya'nn istiklli iin yaplm grndnden millete mal edilememiti. Ancak bu yeni harp Mslman Krm' kurtarmak iindi ve herkes Ruslara di biliyordu. ubat 1788'de Avusturya da Osmanlya kar harb ilan etti. Sadrazam Koca Yusuf Paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri, Eyll 1788'de II. Joseph komutasndaki Alman ordusunu bozdu ve Osmanl ordusu Avusturya'y bertaraf ederek Ruslarla babaa kald. Aralk 1788'de zi Kalesini alarak burada Mslman katliam yapan Rus ordusu, bununla da yetinmeyerek Podolya'nn merkezi olan Hotin'i de teslim ald. Hotin ve zi'deki Mslman katliamlar, Osmanl Padiahnn kederinden dolay beyin kanamas geirerek vefat etmesine sebep oldu (7 Nisan 1789). Cenazesi,

Bahekapdaki maretinin yani imdiki 4. Vakf Han'n karsndaki trbesine defn edildi. Sultn I. Abdlhamid'in Hotin ve zi'nin dmesi mnasebetiyle bizzat kaleme ald hatt- hmyn insan alatacak kadar manaldr: "zi'nin dt takriri alimallah beni yeniden kederlendirdi; bu kadar Mslman erkek, kadn, kk ve byn kfir elinde kalmas beni mahzun eyledi. Yrab! Sen Mlik'l-mlksn. Senden niyazm, lmeden bu beldeleri tekrar Mslmanlarn eline getiini bana gster". ZEVCELER: KADIN EFENDLER: 1- Aye Sine-perver Valide Sultn; IV. Mustafa'nn annesi ve IV. Kadnefendi. 2- Nak- Dil Valide Sultn; II. Mahmd'un annesi ve nce kinci kbal sonra Kadn Efendi. 3- Hatice Ruh-ah Ba Kadn Efendi. 4Hm ah Ba Kadn Efendi. 5- Aye Ba Kadn Efendi. 6- Binnaz kinci Kadn Efendi. 7-Dilpezr Kadn Efendi. 8- Mehtbe Drdnc Kadn Efendi. 9- Misl-i Nyb Kadn Efendi. 10- Mu'teber Kadn Efendi. 11- Nevres nc Kadn Efendi. 12Fatma eb-saf Drdnc Kadn Efendi. 13- Mihribn nc Kadn Efendi. 14Nkhet-sez Hanmefendi; Ba ikbal. 15- Aye Hanmefendi; kinci kbaldir. OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Mustafa IV. 2-ehzde Sultn Mahmd II. 3-ehzde Abdullah. 4-ehzde Mehmed. 5-ehzde Ahmed. 6-ehzde Abdlaziz. 7-ehzde Abdurrahman. 8-ehzde Mehmed Nusret. 9-Ahter-Melek Hanm. 10- Aye Drr-i ehvar Sultn. 11-Esm Sultn. 12- Ayn-i ah Sultn. 13- Hatice Sultn. 14Ermne Sultn. 15- RbPa Sultn. 16- Fatma Sultn. 17- lem-ah Sultn. 18Sliha Sultn. 19- Hibetullah Sultn. 20- RbPa Sultn132. 132 BA, Hatt- Hmyn, nr. 126; Vsf Tarihi, c. II, sh. 282-315; Cevdet Paa, Trih, c. I, sh. 2-334; c. II, sh. 2-364; c. III, sh. 2-439; c. IV, sh. 2-242; Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. III, sh. 54-72; c. IV, sh. 4-21; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 420-546; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 105-115; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 237-241. -'-.' ; . 224 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN C""' 134. Kaynarca Mu'hedesi, neden Osmanl Devleti asndan bu kadar a-leyhte yorumlanmaktadr? 17 Temmuz 1774 (8 Cemaziylevvel 1188) tarihinde imzalanan ve Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yaplan Kaynarca Andlamas, Osmanl Devleti'nin toprak kaybndan ziyade, dier hkmleri asndan Osmanl Devleti iin bir intihar andlamas olmutur. 28 maddeden ibarettir. En nemli hkmleri arasnda unlar bulunmaktadr: 1) Krm Hanl artk mstakil bir devlet haline geliyordu. Ancak Osmanl Halifesi, btn Mslmanlar gibi Krmllarn da halifesi kabul ediliyordu. 2) Eflak ve Bodan'n muhtariyeti geniliyordu (Romanya). 3) Rusya Ortodoks olan Osmanl tebaasna yani Rumlara ve Ermenilere, Osmanl Devleti'nin efkatli davranmasn istiyor ve bu konuda makul bir istei olursa, zellikle Eflak ve Bodan'la ilgili olarak ve ancak kapal ifadelerle btn Osmanl topraklarn kapsayarak, hami sfatyla ikyetlerini Bb- li'ye iletebilme hakkn elde ediyordu. Kaynarca Andlamasnn asl nemli olan maddesi buydu ve daha sonraki btn aznlk ayaklanmalarnda Rusya bu maddeyi kullanarak Osmanl Devlet'ini rahatsz etmiti (7., 8. ve 14. Maddeler). 4) Karlkl toprak alverileri tanzim edilmiti. 5) Rusya da, ngiltere ve Fransa gibi Osmanl Devleti'ndeki adl ve iktisad kapitlsyonlardan faydalanacakt. Bize gre Kaynarca Andlamasnn en nemli maddeleri, 3. ve 4. ktaki hkmleri dzenleyen maddeleri idi. Bu mu'hede ile ne oldu? 1) Osmanl Devleti, dnyann 1. Devleti olmaktan kp ngiltere, Fransa ve Rusya'dan sonra 4. Devlet haline geldi. Rusya ise 4.lkten 3.le ykseldi. 2) Karadeniz Osmanl Gl olmaktan kt ve Rusya burada sahil edindi. 3) Rusya, Kaynarca Andlamasndaki Ortodoks ifadelerine ve ilgili hkmlere dayanarak, Osmanl Devleti'ne istedii zaman mdahale imknn elde etti. 4) nlenemeyen dev bir Rusya dnya hakimiyetindeki yerini alm oldu. 5) Andlama ile Krm zerinde Osmanl Devleti'ne verilen haklar ve Krm'n bamszl gibi lehte hkmler, bu zamana kadar iletilemedi. Kaynarca Andlamasnn temelini 7. Madde tekil ettiinden, bunu zetle zikretmek istiyoruz: "Deviet-i AMyyemiz taahhd eder ki, Hristiyan

dininin hakkna ve kiliselerine kuvvetli bir ekilde himaye gstere ve Rusya Devleti'nin elilerine ruhsat vere ki, gerek 14. Maddede zikr olunan stanbul'daki Kilise ve gerek hademesinin korunmasna ynelik giriimlerde bulunabile". Rusya bu maddeyi Demoklesin klc gibi kullanmtr. Ksaca Kaynarca Mu'hedesi, Osmanl devleti iin sonun balangc oldu133. XXVIII- SULTN III. SELM DEVR 135. III. Selim, ailesi ve zamannda meydana gelen olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? III. Mustafa'nn Mihriah Sultn'dan Aralk 1761 ylnda dnyaya gelen III. Selim, amcasnn cephelerdeki duruma zlerek beyin kanamas geirmesi ve vefat etmesi zerine Osmanl t vukufu, iir, i denilebilir ki, ] maradr. III.! Padiahtr. ( da uzun almas, ( ile birlikte Saltanat! Avusturya Fokani Meydan fi ordular, Rus t uradlar (li malubiyet!! vusturyallsrJ kaleme aldfy *| di. Osmanl li de, Tuna'n arasndaki ter i geirmi oldu (ip hi iine yaram! latt ve Astwsl desl ile Avu sona erdffic! H manlla1 Ocak 1792 tam sahil eirti 133 Vsf Tarihi, c. II, sh. 302-315; Cevdet Paa, Trih, c. I, sn. 72-80, 279294; Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. III, sh. 54-72; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 422-427. iin byk! dzenlenmesi}^. yklmann m[ Kura lerf/f duygular" 1| manii Deve i nasl yap1* esas alMtl edildi. ta? I Nldfr yldr dost s Bonapar:! u halin! <f BLNMEYEN OSMANLI 225 zerine Osmanl tahtna Recep 1203/Nisan 1789 tarihinde oturdu. slm ilimlere vukufu, iir, hat ve dier gzel san'atlardaki mahareti ve ksaca kltr asndan, denilebilir ki, 1595'de vefat eden III. Murad'dan sonra gelen Padiahlar iinde bir numaradr. III. Selim, ayn zamanda dirayetli, merhametli ve slhata taraftar olan bir Padiahtr. Geldiinde sadrazamlk koltuunda Koca Yusuf Paa'nm bulunmas ve sonra da uzun mddet Kaptan- Deryalk grevinde bulunan Cezayirli Gz Hasan Paa ile almas, onun iin byk bir frsat olmutur. Damad Melek Ahmed Paa ise, III. Selim ile birlikte nizm- cedd mcadelesini veren sadrazamdr. Saltanat III. Selim'e intikal ettiinde, cephelerde durum ok ktyd. Zira Rus ve Avusturya cephelerinde sava btn hzyla devam ediyordu. Bodan snrlarndaki Fokani Meydan Muharebesinde, Kemanke Mustafa Paa kumandasndaki Osmanl ordular, Rus ve Avusturya kuvvetlerinin iki tarafl saldrlar zerine ar bir hezimete uradlar (1203/Austos 1789). Bunu Ruslarn galibiyeti ile sonulanan Boza (Buzaov) malubiyeti takip etti (Eyll 1789). Ruslar Bodan'n baehri Ya' igal ederken, A-vusturyallar da Bkre'i teslim alyorlard (Ekim 1789). III. Selim'in askerlere hitaben kaleme ald ve slm'daki gaza ruhunu hatrlatan hatt- hmynu da messir olamad. Osmanl kuvvetleri, Eflak'a bal Yerky'nde Avusturya kuvvetlerini malup etseler de, Tuna'nm gneyine ekilmek durumunda kaldlar. Ruslar, Besarabya ile Dobruca arasndaki Osmanl savunma merkezlerini, baz kayplar ve malubiyetlerle birlikte ele geirmi oldu (smail, Kili, Tula gibi, 1790). sve'le yaplan ittifak Osmanl Devleti'nin hi iine yaramad. Bu srada 1789 Fransz htilalinin olmas, Osmanl Devleti'ni rahatlatt ve Avusturya sulh andlamas istedi. Austos 1791'de imzalanan Zitovi Muahedesi ile AvusturyaOsmanl Harbi sona erdi. Bylece tarihteki son Alman-Trk sava sona erdii gibi, Alman kuvvetler, Belgrad bata olmak zere igal ettikleri yerleri Osmanllara iade ettiler. Osmanl Devleti ile babaa kalan Rusya da sulha yanat ve Ocak 1792 tarihinde imzalanan Ya Andlamas ile z ve Hocapaa (Odesa) gibi baz sahil ehirleri Ruslara braklarak, Osmanl-Rus savana da son verildi. Cephelerde kaybeden Osmanl Devleti, sosyal, hukuk, iktisad ve zellikle de malubiyetlerin birinci sebebi sayldndan asker slhatlar dnmeye balad. Zira devlet, d dmanlara kar vatan mdafaa ederken, i durum hi de iyi deildi. Anadolu'da derebeyleri, Rumeli'de a'ynlar ve cephelerde savaan

yenieri grubu, devlet iin byk bir bel haline gelmiti. Osmanl ordusunun ve hatta btn devletin yeniden dzenlenmesi gerekiyordu. Osmanl Devleti, gerileme devrini tamamlayarak artk yklmann sanclarn ekmeye balamt. Bu ykl emarelerinin sebeplerinin Kur'n'a aykr olarak yaanan sefhet, halkn vergi yknn altnda ezilmesi, mminlerin kalbinden devlete muhabbetin kmas ve yardm duygulan yerine kin ve nefret duygularnn fkrmaya balamas olduunu, akl banda olan herkes biliyordu. Osmanl Devleti, nizm- cedd tabir edilen yeni bir dzenlemeye muhtc idi. Ancak bu nasl yaplacakt? Bu konuda tamamen mevcut dzeni deitirmek isteyenlerin gr esas alnd ve 24 ubat 1793'de Nizm- Cedid resmen bir Hatt- Hmyn ile ilan edildi. Bunun zerinde ayrca duracamzdan ayrntya girmiyoruz. Nizm- Cedid de fayda vermedi. Osmanl Devleti devaml kan kaybediyordu. 400 yldr dost devlet olarak bilinen Fransa'nn bana geen General Napolyon Bonaparte, 1797 ylnda Venedik Cumhuriyet'ine son vererek Osmanl Devleti'ne komu haline gelmiti. Bununla da kalmad ve harp ilan etmeden Msr skenderiye nlerine ii: 226 BLNMEYEN OSMANLI geldi (Temmuz 1798). Grnrde, Padiaha itaat etmeyen Memluk Beylerini cezalandrmak iin gelmiti; ancak buradan Kahire'ye hareket etti. Msr Beylerbeyisi Ebu Bekir Paa ile yapt Ehramlar Muharebesini de kazand. Bunu gren Osmanl Devleti, Eyll 1798'de Fransa'ya harb ilan etti. ngilizler de tabi mttefik oldu. ubat 1799'da Filistin'e doru ilerleyen ve Gazze ile Yafa'y teslim alan Bonaparte, Akka'da Cezzr Ahmed Paa tarafndan durduruldu. "Akka'da durdurulmasaydm, btn ark ele geirirdim" diyen General, stanbul'dan bir ordunun Msr'a doru geldiini duyunca Paris'e dnd. Haziran 1801'de Msr'n Tahliyesi Mukavelesi imzaland ve Osmanl ordusu Msr'a girdi. Bylece III. Selim'e de Gazi unvan verildi. Bunu, Nizm- Cedidci Glib Paa'nn Haziran 1802 tarihinde imzalad Paris Mu'hedesi takip etti. Bu arada Arabistan'da ortaya kan Vehhblik hareketi de Osmanl Devleti'ni ciddi manada rahatsz ediyordu. Bunu ayrca inceleyeceiz. Msr'da Memluk Beyleri nasl bertaraf edilir diye dnlrken, Msr'a gittiinde (1799) asla Arapa bilmeyen ve Arnavud olan Mehmed Ali Aa, bu beylikleri bertaraf etmek ve Hicaz'daki problemi zmek iin kullanld. Vehhbileri bertaraf etmek midiyle kendisine Temmuz 1807 ylnda Msr Beylerbeyilii verildi. Bu arada, Fransz ihtillinin milliyetilii tahrik etmesi sebebiyle 1806 ylnda Srplar ihtill kardlar. Bunda yenierilerin Hristiyan tebe'aya kt muamelesinin de etkisi vard. Zaten Rumeli'de hkim olan da devlet deil, a'yn denilen zorbalar idi. Vidin'de Pazvandolu Osman Aa, Ruscuk'da Tirsinikliolu smail Aa ve benzeri zorbalar byk g kazanmlard. Bunlarn zerine gnderilen ve ksa zamanda haklarndan da gelen Kad Abdurrahman Paa geri ekilince, hem halk rahatsz oldu ve hem de Srp htilli aztt. Avusturya bu ihtilli kkrtyordu. Ancak lider Kara Yorgi, 1804'de Ruslara yanat. Aralk 1806'da Belgrad' ele geirdi ve Rusya da, Kaynar-ca'daki hakkn kullanarak Osmanl Devleti'ne harp ilan etti. Bender, Hotin, Akkerman ve Kili igal edildi. Resmen Osmanl-Rus Sava balad. Silistre valisi Alemdar Mustafa Paa, Ruslar iki defa yenince, ngiltere Ruslarn yannda savaa girdi. ubat 1807'de ngiliz donanmas stanbul nlerine kadar geldiyse de, hemen geri dnd ve bu sefer Msr'a ynelerek skenderiye'yi igal etti (Mart 1807). Mehmed Ali Paa ngilizleri durdurdu. Dier taraftan Rus cephesine gnderilmek istenen Nizm- Cedid askerlerini kapkulu oca neferleri kabul etmiyordu. Dman vatan igal ederken, ordu birbirine girmiti. Ordu, devletin bana bel olmutu. nceleri Nizm- Cedid'e taraftar olan ve en azndan ses karmayan limler, Nizm- Cedid ricalinin suiistimallerini ve ahlakszlklarn grnce, aleyhe gemeye baladlar. Kasm 1806'da eyhlislm olan shak-zde Mehmed Atullah Efendi, limleri Nizm- Cedid grubuna ve hatta Padiah'a kar tahrik etti. rndan kt ve Padiah, slama aykr baz fiilleri yapmakla (mesela ney flemesi ve tanbur almas, kz kardelerinin ve hanmlarnn Avrupai bir hayat yaamaya balamalar gibi) suland. 25 Mays 1807'de Kastamonulu Kabak Mustafa denilen bir neferi kendilerine reis tayin eden yenieri yamaklar, 19

yl srecek olan bir i isyan balattlar. III. Selim hlim ve selim birisi olduu iin, kan dkmee deil taviz vermee taraftard. Bu sebeple 28 Mays 1807'de Nizm- Cedid'i ilga etti ve bir gn sonra da kendisi tahttan indirildi. Yerine Padiahn amca-zdesi olan IV. Mustafa tahta karld. KADIN EFENDLER: 1- Nef-i Zr Ba Kadn Efendi. 2- Hsn-i Mh Ba Kadn Efendi. 3- Zb-i Fer1 kinci Kadn Efendi. 4- fitb nc Kadn Efendi. 5- Re'fet DrI'LI BLNMEYEN OSMANLI 227 tele pca dnc Kadn Efendi. 6- Nr-i ems Kadn Efendi. 7- Gonca-nigr Kadn Efendi. 8Dem-ho Kadn Efendi. 9- Tab'- Safa nc Kadn Efendi. 10- Ayn- Safa Kadn Efendi. 11- Mahbbe Kadn Efendi. KBALLER: 12- Meryem Hanmefendi. 13Mihribn Hanmefendi. 14- Fatma Fer'-i cihan Hanm Efendi. ocuklar olmad134. 136. III. Selim'le balayan yenilik hareketlerinin esas nedir? i ire Osmanl Devleti'nin idar tekiltnda icrann ve snrl yasama yetkisine sahip organn ba padiah olmasna ramen, asrlarca Divan- Hmyn isimli yksek kurul, slm hukukunun tavsiye ettii ra meclisinin fonksiyonlarn ifa etmitir. XVII. yzyln sonlarna doru Divan- Hmyn'un nemi azalmaya ve icra yetkilerinin ou padiah veya sadrazamn ahsnda toplanmaya balamtr. Osmanl Devleti'ni bir zamanlar en yksek devlet haline getiren esaslar, yava yava terk ediliyor ve szde kalyordu. Bu kt gidie Nizm- Cedid= Yeni Dzen devrini aarak dur demek isteyen III. Selim (1789-1808)'in gayretleri de, istenen neticeyi vermemitir. Sadece devletin siyas, mal ve hukuk yapsnda nemli deiiklikler yaplmaya allmtr. Bunlar zetle u ekilde toparlayabiliriz: Divan- Hmayun'un nemini kaybetmesinin tehlikesini sezen ve devletin sadece padiaha, sadrazama, eyhlislma, vezirlere (sudr- kiram) ve ileri gelen devlet adamlarna ait olmadn ve halkn da devlet idaresine en azndan fikirleriyle katlmas gerektiini samimiyetle savunan III. Selim, Saltanat erkn ile devletin ileri gelenlerinden oluacak bir meclis-i meveret'in (danma meclisi) kurulmasn ve kendi bakanl altnda toplanmasn istemitir. Meclis-i meveretin ilk gayesi asker alanda baz yenilikler yapmaktr. Avrupa tarznda modern bir ordunun tanzimi iin eitime de byk nem vermitir. Kara mhendislii (1210/1795 tarihli Mhendishne-i Berr-i Hmyn) ve Topu okullar ile Donanmay- Hmyn hakkndaki nizmlar (1222/1808), bu gayretlere verilecek en gzel misllerdir. Ancak, yenieri ocan kaldrma teebbsleri, III. Selim'in de sonu olmutur135. 137. Osmanl Devleti'nde III. Ahmed devrinden II. Mahmd dneminde imzalanan Sened-i ttifak'a kadar (1703-1808) yaklak yz yl derebeyler ve a'ynlarn hkim olduu ve halka zulm ettikleri sylenmektedir. Bu doru mudur? Osmanl tara tekiltnn temelini eylet, sancak ve kaza ls tekil etmektedir. 134 Asm Tarihi, c. 1, sh. 349 vd., c. 2, sh. 34 vd.; Cevdet Paa, Trih, c. IV, sh. 242-521; c. V, sh. 4-455; c. VI, sh. 4-318; c. VII, sh. 4-492; c. VIII, sh. 4-456; Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, IV, sh. 21-46; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 546-634; Uzunarl, smail Hakk, "Kabak Mustafa syanna Dair Yazlm Bir Tarihe", Belleten, c. VI, say 23-24(1942), sh. 253-261; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 116-118; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 242-244; Necib Asm, "nc Selim Devrine Alt Vesikalar", TTEM, nr. 12(89), sh. 395-401. 135 Karako, Serkiz, Kliyt- Kavnin, III. Selim Devri Belgeleri, nr. 2781, 2381, 6050; Karal, Enver Ziya, III. Selim'in Hatt- Hmyunlar, Ankara 1942, sh. 113 vd.; Okandan, Recai Galip, mme Hukukumuzun Anahatlar I-II, stanbul 1977, c. I, sh. 51-55; Cevdet Paa, Tarih, c. IV, sh. 238 vd.; Karal, III. Selim'in Hatt- Hmyunlar, sh. 112 vd. ";' 228 BLNMEYEN OSMANLI

BLNMEYEN Eyletin banda beylerbeyi (sonradan eylete vilyet ve beylerbeyine de vali denmitir) ve sancaklarn banda ise sancak beyleri (sonradan sancak beyi yerine mutasarrf tabiri kullanlmtr) bulunmaktadr. Beylerbeyiler ve sancak beyleri, merkezdeki sadrazamlar gibi devletin kanunlarn icra ile mkelleftirler. te Osmanl Devle-ti'nin cephelerde arka arkaya skntlara maruz kalmas, hazinenin mal krize girmesi ve devlet adamlarnn ehil olmayanlardan seilmesi ve benzeri sebeplerle, hukuk devleti anlayn devam ettirememesi, vilyetlerdeki valilerini ve sancaklardaki mutasarrflarn ihmle ve geveklie itmitir. Valiler ve mutasarrflar, bazan tayin edildikleri yerlere gitmeden kendi adlarna yetkili kldklar mtesellimler ve yarg konusunda yetkili olan voyvodalarla ii yrtmeye balamlardr. Her ehir ve kasabada, ahali tarafndan seilen bir de a'yn (yani halkn ileri gelenleri) bulunmaktayd. Memleketin idaresi ve emniyetin temini valiler, mutasarrflar, mteselllimler ve voyvodalara; hukuk meseleler ve narh ileri kadlara; devlete ait gelirlerin tahsili ve icab eden yerlere harcanmas iin tevzii ileri vali ve mutasarrflara muhatap olan a'ynlara havale edilmiti. A'ynlar da bu ileri, bulunduklar vilyet veya sancan ileri gelenleri ile bir araya gelerek yrtmeye baladlar. Bylece a'ynlar ahalinin vekili ve hkim ile ahali arasnda vsta haline geldiler. A'ynlar bulunduklar memleketin haysiyet ve nfuz itibariyle en etkili ahslar olmalar hasebiyle, valilere ve mutasarrflara, umduklarndan fazla menfaatler temin ederek mtesellimlii ve voyvodal haksz yere almaa baladlar. lerinden liyakat ve dirayeti bulunanlar, hem valileri ve hem de kadlar honud etmekle, btn gayretlerini servetlerini arttrmaya, otoritelerini salamlatrmaya sarfettiler ve neticede halka zulm etmeye baladlar. Kendileri vefat ettiinde, aileden birileri bu makamlara gelmeye baladlar. Bunlarn iinde iyiler bulunmakla beraber, devletin sahipsizliinden dolay, ktler de yer aldlar. Zamanla valileri ellerine alarak vilayet ve sancak idaresini bizzat yrtmeye baladlar; kendilerini devlete kabul ettirip seferde ve hazarda baz gzel hizmetler de ifa ederek gnden gne mstakil hkmetler haline geldiler. Artk kendilerine kar gelenleri kati etmeye, haklar olmad halde hr insanlarn mallarn ve hatta terekelerini msadere etmeye ve ksaca tarihe geen derebeylii icra etmeye baladlar. te devletin hukuk ve idar adan zaafa uramasndan dolay, vilyetlerde ve sancaklarda idareyi ele geiren; hatta baz yerlerde devletin kendilerini vali veya mutasarrf olarak tayin ettii bu yerli idarecilere, Rumeli'de a'yn ve Anadolu'da ise genellikle derebeyleri denmitir. Mesela I. Mahmd zamannda Arnavutluun bir taraf nce a'yn iken sonradan vali olan Tepedelenli Ali Paa ve bir taraf ise kodra Valiliine kadar ykselen Kara Mahmd Paa hanedannn idaresi altnda; Siroz ve Selanik taraflar Sirozlu smail Bey uhdesinde ve Rumeli'nin dier beldeleri de a'yn denilen mtegallibe (zorba) erin emri altndayd. Cezyir-i Garb Ocaklar diye bilinen Tunus ve Cezayir blgelerinde daylar denilen derebeyleri artk Osmanl valilerini dinlemez hale gelmilerdi. Haremeyn Vehhblerin igali altnda; Msr Mehmed Ali Paa'nn hkimiyetinde; Badad Memlkl beyleri ve paalarnn idaresinde; Krdistn eyletleri Krt beyleri denilen asilerin ellerindeydi. Anadolu'nun Bozok taraflar Cabbr-zdelerin (apanoullar); Aydn taraflar Karaosmanzdelerin (Karaosmanoullar) ve dier ehir ve beldeler de derebeyleri tabir edilen mtegallibe zorbalarn istilas altndayd. Osmanl Devle-ti'nin merkezden tayin ettii valiler ve mutasarrflar, sadece eylet merkezi olan yerlerde oturuyor ve 0 Ksaca den ri dnemini i Bu dert zadeler ile Siro mirlerim icraya i ferman ile ke.-< dan Sleyman i Aa ve kardei! yzden bunlar Cellddln! dan Zaten sened-IB vkely- devlet j Sened-i ttifM mak asndan! Osmanl snrianl mektir. Buna, s Adletnmelenr.; rumak iin ere d 138. NizmQ dinmi?' Bir

tutarak vatani kar savunma; memleketin te| imzalad K bozukluklar, i, Abdlhamid, l tenleri yaj Birincili yapmak ve I manii asken4 olan veni fc zellikte tieH nizm- i mana ani III. S bu Paa, TS, c| Tarihi,' BLNMEYEN OSMANLI 229 de oturuyor ve bunlara yaclk ederek ou menfaat celbi ile gnlerini geiriyorlard. Ksaca derebeyler ve a'ynlar, eskilerin tavif-i mlk dedii Anadolu Beylikleri dnemini hatrlatyorlard. Bu derebeyler ve a'ynlardan bazlar ve mesela Cabbr-zdeler, Kara Osmanzdeler ile Siroz smail Bey, hem a'ynn ileri gelenlerinden ve hem de Padiahn e-mirlerini icraya nem veren itaatkr gruptan idiler. Seferlerde Osmanl Padiahnn ferman ile kendi askerleriyle bulunurlar ve ok hizmetler ifa ederlerdi. apanoullarn-dan Sleyman Bey Rus-Avusturya seferinde ve Karaosmanoullarndan Hac Mehmed Aa ve kardei mer Aa ise 1787 harbinde byk yararllklar gstermilerdir. Bu yzden bunlar tasfiye yerine, Osmanl devleti bazlarna, mesela Cabbr-zde Ceialddin Bey ve Kara Osman-zde Ya'kub Aa'ya vezirlik payesi de vermitir. Sonradan sadrazamla kadar ykselen Alemdar Mustafa Paa da, Rusuk aynndandr. Zaten sened-i ittifak ile devlete bir dzen vermek isteyen Osmanl Devleti, bu senedi vkely- devlet yannda a'ynlarla da bir araya gelerek imzalama yoluna gitmitir. Sened-i ttifak, a'ynlar ve derebeylerinin Osmanl tarihinde oynadklar rol anlatmak asndan nemli bir belgedir. 1808'de imzalanan Sened-i ttifak'dan maksat, Osmanl snrlar iinde varl herkese kabul edilen a'yn ve devlet ikiliiiine son vermektir. Buna, ancak Tanzmt ile ksmen muvaffak olunmutur. Osmanl Devleti'ndeki Adletnmelerin ounluu bu derebeyler ve a'ynlarn zulmlerine kar re'yy korumak iin evre eyletlere gnderilmitir136. p Is 138. Nizm Cedid ne demektir? III. Selim bu yeni dzenle neyi gaye e-dinmitir? Bir devletin iki temel vazifesi vardr: Birincisi, memleket iinde adaleti ayakta tutarak vatandalarn haklarn korumak ve ikincisi de, vatann snrlarn dmana kar savunmaktr. III. Selim tahta ktnda yani 1789 ylnda, Osmanl Devleti, memleketin her tarafna yaylan derebeylik ve a'ynlar idaresiyle birinci vazifesini ve imzalad Kk Kaynarca Andlamas ile de ikincisini yapamaz hale gelmiti. Btn bu bozukluklar, Lale Devrinden beri devam edip gidiyordu. I. Mahmd, III. Mustafa ve I. Abdlhamid, bunlarn farkna varmalarna ramen, yenieri engelinden dolay istenilenleri yapamadlar. Birincisini yapabilmenin art hukuk, idar ve iktisad hayata ait kkl slhatlar yapmak ve ikincisini yerine getirmenin art da, artk sava yapamaz hale gelen Osmanl askerini yani kapkullarn yeniden dzenlemek idi. te bu alanlarda yaplacak olan yeni dzenlemelere ve slhata nizm- cedd ad verildi ve bu dzenlemelerden zellikle asker alanda yeniden tertip edilen ve Avrupa usul eitilen dzenli orduya nizm- cedd askerleri denmesi hasebiyle, bu tabirden birinci derecede bu ikinci mana anlalmaya baland. III. Selim, tesis ettii gzel bir adetle Meclis-i Meveret ile devleti ynettiinden, bu problemi de ayn yolla zme kavuturmak istiyordu. Bunun iin henz seferden 136 BA, Ali Emiri - I. Abdlhamid, nr. 4, Belge: 810, 842, 997, 1264; Mhlmme Defteri, nr. 178, sh. 344; Cevdet Paa, Trih, c. IX, sh. 2-10, 332-338; Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. IV, sh. 98-101; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 316-319, 603-618. 230 BLNMEYEN OSMANLI dnmek zere olan Sadrazama ve yetkili zatlara, Osmanl Devleti'nin zaafa urayan asker meselelerini ve buna ilveten dier problemlerini zme tekliflerini ihtiva eden lyihalar hazrlamalarn ve bu layihalarn tartlarak en iyi metodun tesbit olunarak hemen uygulamaya geilmesini emreden hatt- hmynlar gnderdi.

Burada nemle belirtmemiz gereken bir husus vardr. Baz tarihiler (Ylmaz ztuna ve Enver Ziya Karal gibi), alan bu teklifin btn Osmanl Kanunlarna amil olduunu zannetmiler ve netice olarak da, deiiklie kar kanlar mrteci, taraftar olanlar radikal ve devrimci ve ortada olanlar da bazan muhafazakr diye simlendirmilerdir. Halbuki bu tamamen yanltr. Tartlan slm Hukukunun hkmleri deil, slm Hukukunun l'lemre verdii yetkiye dayanlarak tedvn edilen ve Kanuni devrinde kemlini bulan kanun hkmleridir, kanunnamelerdir. Dolaysyla, III. Selim'i yzn batya eviren ve er'attan yz eviren bir padiah olarak vasflandrmak mmkn deildir. III. Selim'in ferman zerine ikisi yabanc olmak zere 21 mtehasss Osmanl asker kanunlar ve dier rf kanunlar zerinde kanaatlerini aklayan lyihalar hazrladlar. Bunlarn arasnda, muhafazakr diye bilinen Rumeli Kazaskeri pyelisi Tatarck Abdullah Efendi, o zaman Defterdar olan erif Efendi, Sadrazam Yusuf Paa, avuba Rid Efendi, Sadr- li Kethdas Mustafa Red Efendi (Kse Kethda) ve Muhsebe-i Evvel Hac brahim Efendi gibi ahsiyetler bulunmaktadr. Bunlarn tamamnn ittifak ettii nokta, yaplacak yeni dzenlemelere ordudan balanmasdr. Ancak tekliflerin ayrntlarnda farkllk vardr. Bunlar grupta toplamak mmkndr: 1) Tatarck Abdullah Efendi'nin ban ektii bir grup, Yenieri ocana Kanuni kanunlarndaki gibi itibar edilmesini ve ancak Avrupa'daki yeni harp teknolojisinin ve eitim usullerinin bu kanunlara adapte edilerek alnmasn savunmulardr. 2) Sadrazam Yusuf Paa'nn ban ektii bir grup ise, yenieri ocann slhnn mmkn olmadn; tamamen yeni bir ordu tanzim edilerek ve Avrupa ordularn-daki yeni eitim metotlar da esas alnarak mevcut sistemin deimesini mdfaa etmektedirler. 3) Muhsebe-i Evvel Hac brahim Efendi ve Reisl-Kttb Abdullah Berr Efendilerin ban ektii bir grup ise, askerin mutlaka tanzim edilmesini, ancak bunun iin yenieri kanunlarnn iptali ynne gidilmesinin doru olmadn arzu etmilerdir. Bu grten de anlalaca gibi, herkes bu dzenlemenin yaplmasnda mttefiktir. Ancak usullerde ayrlmaktadr. Bu gr ayrlklar, tamamen, asker hukuk ve tekilt ile yani kanunnamelerdeki hkmlerle alakaldr. Bunu, btn bir Osmanl hukuk sistemine temil ederek, dzeni deitirmeyi, Osmanl Devleti'nin esas kabul ettii er'-i erifden taviz manasna almak ve muhalif olanlar irtica ile sulamak, tarihi anlamamak demektir. III. Selim, ikinci kk esas alm ve Osmanl ordusunun tamamen irazeden ktn bildiinden dolay, ubat 1793 ylnda btn lyihalar zetleyerek bir Risle'de toplatm ve temel olarak u kararlar almtr: a) Mevcut asker nizm yeniden dzenlenecek; b) Avrupa'daki eitimli askerler benzeri yeni bir ordu kurulacak (nizm- cedid askeri) ve c) Sava teknikleri ve asker eitim yeniden tanzim olunacak. te nizm- cedid deyince akla gelmesi gereken bunlardr. Bu nizm- cedid rzgar bununla da kalmamtr. Gerekten 1206 ve 1207 hicr (ya-.; BLNMEYEN OSMANLI 231 yllarnda yeni dzenlemeler olmak zere grdmz bir dizi slhat yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr: 1) Taradan stanbul'a olan g yeniden dzenlenerek teftii sk kurallara balanmtr. 2) Gemicilik meslei tevik edilmesi iin nizmnme yaplmtr. 3) Resmi elbiseler ve protokol kaideleri yeniden tanzim olunmutur. 4) Yenieri ocann slh iin tedbirler alnmtr. 5) Asker maalar dzenlenmitir. 6) Bahriye Zabitleri Kanunu karlmtr. 7) Yarg Islhat yaplmtr. 8) Topu ve Arabac Kanunlar kabul edilmitir. 9) rd- Cedid Hazinesi kurulmutur. 10) Askir-i Mu'alleme Kanunu karlmtr. Bu slhat, akl banda olan hi kimse tarafndan reddedilemezdi. Ancak uygulanmasnda problemler km ve III. Selim'in tahtna ve canna mal olmutur. Yoksa, Nizm- Cedid Islhatndan kast, rejim deiiklii demek deildir. Nitekim konuyu daha sonra tekrar ele alan Ahmed Cevdet Paa, nizm- cedid nizmnn er'an ve aklen gerekli olduunu, ancak hakikat- halden

habersiz bir takm rezillerin bu askerlere dil uzattklarn ve maalesef III. Selim'in de efkatinden dolay bu rezilleri cezalandrmayarak sonunda canndan olduunu gayet ak anlatmaktadr137. 139. Kabak syan, bir irtica hareketi midir? III. Selim'in hal' edildii kinci Edirne Vak'asnn asl sebebi nedir? zlerek ifade edelim ki, Cumhuriyet dneminde kaleme alnan tarihlerin nemli bir ksmnda Kabak Mustafa isyan, sadece bir irtica hareketi olarak ele alnmaktadr. Halbuki olay, yle anlatld gibi deildir. Meseleyi olduu gibi aktaran muteber Osmanl kaynaklarndan zetleme yoluna gideceiz. Yenieri tekiltnn tamamen almaz hale geldii, yeni usul tlim ve terbiyeye de yenierilerin rza gstermek istemeyerek ii yokua srdkleri, bu askerle Osmanl Devleti'nin bir adm msbet adm atmasnn mmkn olmad herkesin kabul ettii gereklerdir. Yani Avrupa usul eitimli askere Osmanl Devleti acilen muhta durumdadr; bunu Kaynarca Andlamas ile sonulanan son seferde yenieriler de itiraf etmilerdir. III. Selim, evvela yenieriyi eitmeyi amalam ise de, sz verdikleri halde buna yaklamamlardr. Bunun zerine ubat 1793'de Levend iftliindeki Bostanc Ocana bal olarak, Avrupa usulne gre eitimli asker yetitirecek Nizm- Cedid kurulmutur. Yenierilerin btesine dokunmamak zere, rd- Cedid Hazinesi de bu maksatla tesis edilmitir. Yeni vergilerle zenginletirilen bu hazinede 1212 senesi itibariyle 60.000 kese toplanm ve bu da hem Nizm- Cedid Askerinin oalmasna ve hem de yenierilerin gzlerine batmasna sebep olmutur. Gnden gne baarlarnn artmas, yenieriler gibi halk rahatsz eden hallerinin grlmemesi ve askir-i hne a-dyla anlmaya balanmalar, aradaki rekabeti iyice arttrmtr. "Eski kyde yeni det, ne kadar yerinde olursa olsun, avm- nsn ondan I 137 Asm Tarihi, c. 1, sh. 349 vd., c. 2, sh. 26-31; Cevdet Paa, Trih, c. V, sh. 107-109, 113, 125, 171-183, 187-253, 268-269, 279-280, 438-453; c. VIII, sh. 20; Karal, Enver Zya, Osmanl Tarihi, c. V, Ankara 1988, sh. 55-76; Karal, Enver Ziya, "Osmanl Tarihine Dair Vesikalar. Bonneval'in Osmanl Bahriyesine Dair Raporu- Nizm- Cedid Hakknda Vesikalar- Osmanl Devleti'nin Durumuna Dair Rapor", Belleten c. IV, say 14-15(1940), sh. 175-189; ztuna, Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 464-467. 232 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEK' nefreti bu lemin bir eski detidir" kuralnca, bir takm hayr ve erri birbirinden ayramayan, devlet ve millet gayreti gzetmeyen baz cahiller, bu yeni sisteme er'-i cedid ve kfirleri taklid nazaryla bakarak, hem nizm- cedidin ve hem de yeni vergilerin aleyhinde konumaya balamlardr. Halbuki ilim ve hakikat ehli olanlar, itiraz edilen Avrupa usul giyim ve hatta tranpet almann dahi dinen caiz olduunu aklayarak bunlar susturmular; gayr-i mslimlere teebbh ile onlardaki ilim ve fennin alnmasn birbirinden ayrmlardr. Bu arada nizm- cedid sebebiyle ikbal ve itibar sahibi olan insanlar kskananlar da bo durmamlardr. Nizm- Cedid askerleri belli bir meblaa ulanca, devletin hazinesini boaltmaktan baka bir ie yaramayan yenieri gruhu, aleyhteki telkinlerin tesiriyle, "Moskof olurum, nizm- cedid olmam" diyerek ii istismar etme frsat bulmulardr. stanbul'daki devlet adamlar da ikiye ayrlmlardr; Nizm- Cedid taraftarlar ve yenieri taraftarlar. Peki iin bu raddeye gelmesinin asl sebepleri nelerdir? Bunun baz tarihiler tarafndan grlmek istenmeyen drt nemli sebebi vardr: Birincisi; Nizm- Cedid'in temelinde bir sakatlk bulunmaktadr. Bu sebeple halka mal olamamtr. Balangta ok gzel bir ekilde ulem ve devlet ricalinden bu konuda lyihalar istenmitir. Bu lyihalardaki ma'kul ve gayr- makul btn teklifler, meveretle deerlendirilip neticeye gidilecek yerde, Padiahn mahrem olan yaknlar ve mavirlerinin ve hatta saray personelinin eline ve diline dmtr. Bunlara Osmanl tarihileri saltanatn atabekleri demektedirler. Bunun zerine Nizm- Cedidin k olan ulema ve devlet ricali kenara ekilirken, bu ii kendileri iin menfaat kaps grenler, Nizm-

Cedidci olarak grnmeye balamlardr. Bunlarn iinde her ne kadar Sr Ktibi Ahmed Efendi gibi, dirayetli insanlar da bulunsa da, Nizm- Cedid'i yrtyor grnenler, bu hareketi servet yma vesilesi olarak grmler; neticede Nizm- Cedid adna toplanan paralarla, stanbul'da grlmedik tarzda villalar ve yallar yaptrmlar; rvet kaplar sonuna kadar alm; Nizm- Cedidciler ise gndz yrn sohbetine evirdikleri Bb- li'ye ve geceleri de kayklarla mehtaba kar olmular; Sultn Selim de yaknlarna fazla itimad ederek devletin ruhu mesabesinde olan devlet srlarn bu yaknlarna sohbetlerde f etmeye balamtr. Bunu frsat bilen saray hizmetlileri, tam bir babozukluk iinde halkn iine karmlar; Lale Devrindeki musiki sohbetleri, Kthane gezileri ve helva sohbetleri gittike artar hale gelmitir. Halk, III. Selim'i, II. Selim'e benzetir hale gelmitir. Bu elenceden sadece genler deil, devletin en yksek tepesindeki insanlar da nasibini almtr. Memleket ite ve dta isyanlar ve harplerle kavrulurken, saltanatn atabekleri denilen III. Selim'in yaknlar, servet ymaya ve bu mallar hesapszca harcamaya devam edince, devir dnmeye balamtr. Nizm- Cedidi tevik eden devlet adamlar servet ymaya devam ettikleri gibi, yaknlar da bu frsat deerlendirince, artk nizm- cedid, halktan haksz yere bol bol paralar toplayarak sefih bir hayat iin harcama manasna alnr ekilde anlalmaya balanmtr. Halbuki yeni nizmlar uygulamak, fedkrlk ve ahs menfaatlerini ve rahatn terk ile mmkndr. te balangta Nizm- Cedid'in lehinde olanlar, ii yrten saltanat atabeklerinin aleyhine gemilerdir. htiam ve sefhet oalnca, yeni vergilerle bunalan halk geim derdine dnce; Nizm- Cedidci yeni zenginler "stanbul zengin beldesidir; fakirler ve r ve halk I atabeklerine j mamak gittin ahviM Z'KT. " devlet na Bu!/ ::i ssndan ve "t Selirr v zumsj balacia' i, gelen he'jtr yanl t" ai ne, lect Paa 5 larnj M clarnl din azil Devlet'* Cedid a ve I1 syanc na: Ces-: BLNMEYEN OSMANLI 233 ler ve mflisler buradan ayrlsn" demeye balaynca, limler, akll devlet adamlar ve halk Nizm- Cedid'in aleyhine gemilerdir. Buna Padiah'n yaknndaki saltanat atabeklerine gvenerek, halka ve devlete ait her bilgiyi bunlarn vastas olmadan alamamak gibi byk hatas de eklenince, hedefe Padiah da girmitir. ah vkf gerekdir ahvle * Vkelya kal ursa vay hle Zikredilen sebeplerden dolay, III. Selim, bata kendi sadrazam olmak zere, devlet ricalinin ve halkn itimadn kaybetmitir. Btn bunlarn etkisiyle, yenieri gruhu eitimli askerlerin gnden gne artmasndan ve itibar kazanmasndan dolay, her trl iftiray yapar bir hale geldiler. III. Selim ve evresi ise, medeniyetin gerei olan eyleri aarak, alafranga adyla ok lzumsuz eylere sarlr oldular. Lzumlu lzumsuz her konuda Avrupa mukallidi olmaya baladlar. Bu arlklarndan dolay, avam onlar tekfir eder, tekiler de Avrupa'dan gelen her eyi reddettiklerinden dolay kar taraf taassupla sular oldular. Her ikisi de yanl bir yola girdiler. kincisi; III. Selim kimseyi incitmek istemeyen ve yeri gelince azl ve ceza kurumlarn iletemeyen bir yaratlta idi. Mczt ve mkfat gibi devlet terazisinin birini ihmal, dierini de tehlikeye atacann farknda deildi. Yaknlar ne derse yapan ve fikrinde sebat etmeyen bir ahsiyete sahipti. ncs; III. Selim'in gvendii yaknlar ve mavirleri, devleti istila edercesine, ikbalden dolay ne yapacaklarn ardlar. Sefhet ve ihtiamda haddi atlar. Bylece kamuoyunu III. Selim'in aleyhine evirdiler. Drdncs; Yenieriler, Nizm- Cedidcileri tahkir ve tekfir ettikleri halde, cezalandrlmaynca tam manasyla mardlar ve azttlar.

Beincisi; ehzade Mustafa, saltanata fazlaca haris olduundan, iyilik grd III. Selim'e kar tavr ald ve yukardaki sebepleri ok iyi kullanmaya balad. Btn bu sebeplerle muhalif grup iyice cesaretlenerek ve bata Sadrazam smail Paa olmak zere kskn devlet adamlarn, a'ynlar ve stanbul'daki yenierileri yanlarna alarak kinci Edirne Vak'asnn meydana gelmesine sebep oldular. Kad Abdurrahman Paa komutasndaki Nizm- Cedid ordusunun geri dnmesi ve bu isyanclarn istediklerini elde etmeleri, onlar daha da azdrd (1807). Bu srada nizm- cedidin azl dman olan Topal Atullah Efendi eyhlislmlk makamna geldi. Osmanl Devleti'nin kuvvetli olmasn istemeyen Fransz Elisi Sabastiyani, yenierileri Nizm- Cedid aleyhine kkrtmaya balad. Artk hem Rumeli'ye doru sefere kan ordu iinde ve hem de stanbul'daki kahve kelerinde, saltanatn aleyhine her trl dedikodu yaplyordu. Bu srada III. Selim, Topal ve riyakr olan Atullah Efendi'yi meihata getirmekle kalmam ve mfsid birisi olan Kse Musa Paa'y da sadret kaymakamlna getirmi. Bu ikisinin fitne ateini alevlendirmesiyle ayaklanan yenieri yamaklar, Kastamonulu Kabak Mustafa adndaki bir neferi balarna geirerek, isyana balamlard. Boaz Nzn Mahmd Rif (ngiliz Mahmd diye mehurdur) Paa'y paralayan isyanclar, Kse Musa'nn Nizm- Cedid birliklerini hileyle durdurmasndan da yararla-narak,isyan her tarafa yaymlard. Bu isyan durdurmak isteyen III. Selim'in Nizm- Cedid'i, Atullah Efendi ve Kse Musa'nn tahrikleriyle ilga etmesi de, fayda salamamt. Bir gn sonra III. Selim de tahttan indirilmiti. Sonra da IV. Mustafa'nn tahrikleriyle, Temmuz 1808'de III. Selim ehid edildi. 234 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANLI Netice olarak, Nizm- Cedid, gzel bir balangtr; gzel projeleri kendilerine vesile ederek servetlerini arttran ve bunu gayr-i meru yollarla yemeyi det haline getiren bir grup, Avrupallama ad altnda, hem meru-gayr-i meru demeden tam bir Frenk hayat yaamaya balamlar ve hem de hakir grdkleri halk yeni yeni vergilerle perian etmilerdir. Bunu frsat bilen baz geri kafallar da, hibir zaman tasvip edilemeyecek olan bu irkin olaylar meydana getirmilerdir. Maalesef olanlar, baz menfaat gruplarnn lehine ve ama devlet ile milletin aleyhine olmutur. III. Selim'in bizzat Nizm- Cedid askerinin bana geip de sileri te'dip ile devleti esasndan slah ve tanzim etmesi mmkn iken, maalesef nezket ve yumuakl tercih etmesiyle ve karlkl hatalarla, bunca emekler sarf edilerek meydana getirilen Nizm- Cedid bir anda mahv edildi. O halde Avrupallamak diyerek Nizm- Cedide kr krne kar kmak da, taassup diyerek Nizm- Cedidcilerin yaptklar gayr-i meru ileri tasvip etmek ve bu hareketi sadece bir irtica hareketi olarak takdim etmek de yanltr138. 140. Osmanl Devleti'nde ortaya kan ve hl devam eden Vehhb hareketinin asl ve esas nedir? Nasl siyas bir harekete dnmtr? Bilindii gibi, Vehhbller kendilerine Selefiye adn vermekte ve hedeflerinin slm Hz. Peygamber zamanndaki safiyetine kavuturmak olduunu iddia etmektedirler. Bu mezhebin kurucusu, asl itibariyle Necid ahalisinden ve Hanbeli mezhebinin limlerinden olan Muhammed bin Abdlvehhb'dr. Mseylemet'l-Kezzb'n memleketi olan Yemme'ye bal olan Ayniyye'de 1143/1730 ylndan itibaren kendi mezhebini yaymaya balad. Her konuda cahil ve bedev olan Necid Araplar, kendi ilerinden km ve am ile Kahire gibi ilim merkezlerinde tahsil grm olan bu lime nce iyi bir nazarla bakmadlar. Hatta tasvip edenlerin yannda, Mseylemet'l-Kezzb nazaryla bakanlar da kt. Necid eyhi diye bilinen Muhammed bin Abdlvehhb, 600 seneden beri insanlarn dalalette kaldn, Mslman denilenlerin mrik olduklarn, bu sebeple mallar ve kanlarnn helal olduunu ve isyan edilmesi gerektiini sylemeye balad. 1766'da 39 yldr Osmanl Devleti'nin tayin ettii Necid Emri ve Der'iyye eyhi Muhammed bin Sud'a mracaat etti. Mezhebine uyduu takdirde byk bir saltanata kavuacan ifade ederek ve kzn da ona vererek, Emir'i kandrd.

Vehhblerin temel inanlar yledir: Allah'a dorudan doruya ibdet etmek farzdr; dolaysyla bu konuda bir eyi vesile kabul etmek caiz deildir (tevhid esas). Buna gre enbiya ve evliyann birinden manen yardm talep edenler, adak ve tasadduk ve benzeri yollarla trbelere hrmet edenler hep mriktir. Muhammed bin Abdlvehhb, bu grlerini mdfaa iin kitaplar kaleme ald gibi, evreye tebli iin mektuplar da gndermitir. Buna kar ehl-i snnet limleri de cevap ve reddiye mahiyetinde eserler kaleme almlardr. 138 Cevdet Paa, Tarih, c. VIII, sh. 186-230 (Meseleyi btn ynleriyle anlatmaktadr; Mustafa Nuri Paa, Netlc'l-Vuk't, c. IV, sh. 41-43; Uzunarl, "Kabak Mustafa syanna Dair Yazlm Bir Tarihe", sh. 253-261; Uzunarh, smail Hakk, "Kabak Vak'asna Dair Bir Mektup", Belleten, c. XXIX, say 116(1965), sh. 599-604. Tamamen tek tarafl olarak anlatlan ekli iin bkz. Karal, Enver Zya, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 77-85; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 473-475; Vehhblerin ketfk uzaklaan ve ifrata p fetvalardr. bn-i TeymyyeJ peygamberler ve ev binde bulunmann a olarak, kabir ziya dilemenin asla cJ/ZJ tazim konusun ifrat etmilerdir. I te Necid eyttJ bn-i Teymiyye le I gerektiren eyler tekfir etmeyenleri de I geen slm davranmakla su! Mseylimet'l-Kenfcf Necid eyhi, vs derek halk Sud'un da Vehhbf* ne gelmitir, Bilindii gibi, ( larn banda yordu. Arabistan de Basra veya I du. Bunlar, yerli em?*! Himiler neslta| Osmanl Devlet! ve vicdan h. inceleyerek ciddiyetinin Vehhbi han diyor; ama te evreye aknlar il lenin ciddiyetini J deleleri iin bir andlam^ dzenledii Abdlazlz bin I hkmet tes/s ele geirdiler, i da, bu tasallut l Kasm i Vehhblle kmeti ile, 7 yl Mekke'mi BLNMEYEN OSMANLI 235 Vehhbilerin kendilerine kaynak aldklar grler, baz meselelerde itidal yolundan uzaklaan ve ifrata giden bn-i Teymiyye ve onun talebesi bn'lKayym'n baz fetvalardr. bn-i Teymiyye, kabir ziyaretinin aleyhinde iddetli fetvalar verdii gibi, peygamberler ve evliya kabirlerinde namaz klmann ve bunlardan manevi yardm talebinde bulunmann asla caiz olmadn mdfaa etmitir. bn-i Kayym da, stadna tabi olarak, kabir ziyaretinin, kabirlerde kurban kesmenin ve ehl-i kuburdan manen yardm dilemenin asla caiz olmadn srarla ve sert bir slupla anlatmtr. Ksaca trbelere tazim konusunda halkn ifratna karlk, bn-i Teymiyye ve bn'l-Kayym da ifrat etmilerdir. Hatta bu fiilleri irk kabul edecek kadar ileri gitmilerdir. te Necid eyhi Muhammed bin Abdlvehhb, bu konularda iyice yolunu ararak bn-i Teymiyye ile bn'l-Kayym'n er'an yasaktr dedikleri fiilleri, tamamen kfr gerektiren eyler olarak takdim ve ilan etmeye balamtr. Hatta bu

fiilleri ileyenleri tekfir etmeyenleri de kfir ilan etmeye balamlardr. Bu Necid eyhi, asrlardr gelip geen slm limlerini dalletle sulamakla kalmam, sahabelerden nicelerini da hatal davranmakla sulamtr. Kendisinin mctehid-i mutlak olduunu iddia eden ve Mseylimet'l-Kezzb ile yaplan harpte ehid den sahabelerin kabirlerini yktran Necid eyhi, vatandatan alnan zekt dndaki vergilerin de caiz olmadn iddia e-derek halk yanna ekmeyi planlamtr. Artk 1745 ylnda Necid Emiri Muhammed bin Sud'un da Vehhb olmasyla, Vehhblik hem din ve hem de siyas bir hareket haline gelmitir. Bilindii gibi, Osmanl Devleti zamannda asl Arabistan, yerli hanedanlar ve bunlarn banda bulunan eyh veya emr denilen mahalli idareciler tarafndan idare ediliyordu. Arabistan'n bat kesimini Cidde'de oturan Osmanl beylerbeyisi ve dou kesimini de Basra veya Badad beylerbeyisi ve bir zamanlar da Lahs beylerbeyisi idare ediyordu. Bunlar, yerli emir ve eyhleri sadece koordine etmekteydiler. Mekke ise, tamamen Himler neslinden gelen ve erf denilen idareciler tarafndan ynetiliyordu. Osmanl Devleti, balangta Vehhbi hareketine tepki gstermedi. Zira tam bir din ve vicdan hrriyeti vard. nce hac iin izin istediler; ancak Mekke limleri durumlarn inceleyerek btl itikdlarndan dolay bunlara izin vermedi. Osmanl Devleti, durumun ciddiyetinin farknda deildi. Hatta kazaskerlik makamna gelmi baz limler dahi, Vehhbi hareketinin mahiyetini anlamakta ciz idiler. Gz gre gre tehlike geliyorum diyor; ama tedbir almak kimsenin aklndan gemiyordu. Arada srada Vehhbilerin evreye aknlar dzenlemesi ve hatta Fas Hkiminin onlarla akraba olmas dahi meselenin ciddiyetini gsterememiti. Mekke eriflerinin mesela erif Glib'in kar mcadeleleri muvakkat tedbirlerdi. Hatta 1798 ylnda erif Glib ile Abdlaziz arasnda hac iin bir andlama yapld. erif Glib'in 1790, 1795 ve 1798 ylnda Vehhbiler zerine dzenledii hareketler ciddi bir netice vermedi. Nihayet Emir Muhammed'in yerine Abdlaziz bin Suud geince, durum deiti ve Vehhbiler Arabistan'da mstakil bir hkmet tesis etmeye muvaffak oldular. 1803 ylnda Hicaz'a girdiler; Tif'i ve Mekke'yi ele geirdiler. Hicaz Beylerbeyi erif Paa, ksa bir zaman sonra Mekke'yi geri aldysa da, bu tasallut slm leminde onlarn tannmasna sebep oldu. Kasm 1803'de Abdlaziz vefat etti ve yerine 1787'den beri babasna vekleten Vehhbilerin reisi olan olu Su'ud bin Es-Su'd geti. Maalesef gittike glenen hkmeti ile, 1805-1812 yllar arasnda 7 yl Medine'ye ve 1806-1813 yllar arasnda ise 7 yl Mekke'ye hkim oldu. Osmanl Devleti, Temmuz 1805 tarihinde, Vehhbi hareketiII 236 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEY ni tasfiyeye sz veren Mehmed Ali Aa'y Mehmed Ali Paa sfatyla Msr'a beylerbeyi olarak tayin etti. Olu brahim Paa'nn 1830'da Der'iyye'yi igal etmesi ile Vehhbi meselesini halleden Mehmed Ali Paa, 1831 ylnda bu sefer kendisi isyan etti. Ksaca basit bir fikir hareketi olarak balayan Vehhbilik, 1. Dnya Savanda, ad geen Suu-dlerin torunlarnn ipleri ele almasyla Suudi Arabistan Hkmetinin resm mezhebi oldu139. XXIX- SULTN IV. MUSTAFA DEVR Sultn is (YENL! 142. 141. IV. Mustafa, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli olaylar hakknda zet bilgi verir misiniz? IV. Mustafa, I. Abdlhamid'in Aye Sneperver Valide Sultn'dan doan byk oludur. IV. Mustafa, saf, kltr zayf ve saltanata kar haris bir insand. Hep iyilik grd amca-zdesi III. Selim'e kar vefal davranamad. Nizm- Cedid aleyhinde olanlarn yannda grnd ve 29 Mays 1807'de Osmanl tahtna kt. lk olarak ihtillcilerin arzularn yerine getirdi ve Kabak Mustafa, eyhlislm Atullah Efendi ve Sadret Kaymakam Musa Paa'nn isteklerine gre devleti ynetmeye balad. Bu arada Nizm- Cedidcilerin bir ksm ldrlm ve bir ksm ise Rusuk A'ynlarndan vezir Alemdar Mustafa Paa'ya snmlard

(Galip, Refik, Rmiz, Beh ve Tahsin Beylerden oluan bu ekibe Rusuk Yrn denmektedir). htillciler, Nizm- Cedidin gayr-i meru olduunu ve Padiahn asla yenierilere mdahale etmemesi gerektiini ihtiva eden taahhdnme mahiyetinde bir hcceti, Padiahn Hatt- Hmynu ile birlikte elde ettiler (Rebilevvel 1222/1807). htillcilerin basksndan bkan IV. Mustafa, Kabak Mustafa bata olmak zere, ihtillcileri tasfiye gayesiyle Alemdar Mustafa Paa'y ordusuyla beraber stanbul'a davet etti. Temmuz 1808'de stanbul'a gelen Alemdar, yolda iken Kabak Mustafa'y katletmiti ve bu sebeple de Davud Paa Saray'nda Padiah tarafndan karland. Rusuk Yrn-na burada Padiah tevkif etmesini tavsiye ettilerse de, Alemdar buna yaklamad. 2 gn sonra vasfsz bir eyhlislm olan Atullah Efendi azl edildi ve ekibi de tasfiye edildi. Padiah Alemdr'a teekkr ediyor ve Tuna Beylerini bo brakmayarak dnmesini arzuluyordu. Ancak bunu dinlemeyen Alemdar, 28 Temmuz 1808'de Bb- li'yi basarak sadrazamdan mhr ald, arkasndan Topkap Sarayna geldi. Hal' edileceini ve III. Selim'in tekrar tahta karlacan anlayan IV. Mustafa, hemen kar plann uygulad ve III. Selim ile II. Mahmd'un ldrlmesi iin talimat verdi. Maalesef bu talimat alan Endernlular, dairesini basarak III. Selim'i ehid ettiler. II. Mahmd ise, Harem hddmnm yardm ile kurtarld ve Alemdr'n desteiyle kendisine b'at olundu. KADIN EFENDLER: 1- evk-i Nr Ba Kadn Efendi. 2- Dil-pezr kinci Kadn Efendi. 3- Seyyare nc Kadn Efendi- 4- Peyk-i Dil Drdnc Kadn Efendi. Emne II, foludur. l\ III. Selir-epeyce c unvanm 4 yzn I padiah bslerln hayrfyea Birinci i bulunduu | cezalandn1"!?! gerekli sfcsj idareyi del alnd ve Wl Mustafa P)<*| de SenR& imzaland,! sadece o ve de gelen C Alemdlrl Sekbn- Efendi ter j ntv Selim'ing Mahmdl bite; -i yenicenle 139 Cevdet Paa, Tarih, c. VIII, sh. 282-325; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 470-471. manii I II, ih. MBLNMEYEN OSMANLI 237 Sultn isminde bir tek kz vard ve o da hemen vefat etmitir140. XXX- SULTN II. MAHMUD DEVR (YENLEME=TECEDDD VE AVRUPAYI TAKLT DEVR) 142. II. Mahmd'un ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz? II. Mahmd, I. Abdlhamid'in Nak- Dil Valide Sultn'dan dnyaya gelen kk oludur. 28.7.1808 tarihinde Osmanl tahtna skntl bir ekilde oturdu. Amcazdesi III. Selim'den devlet idaresi, musiki ve devlet adamlaryla mnasebetler konusunda epeyce ders almt. Adl mahlas ile iirler yazan ve Mays 1813'den itibaren Gazi unvann kullanan II. Mahmd, yapt slhatlarla ve zellikle de Osmanl Devleti'nin yzn batya evirmekle mehurdur. Baz tarihiler onu Kanuni'den sonra en byk padiah olarak vasflandrrken, bazlar da batllama yolundaki ekilde kalm teebbslerinde dolay tenkit etmektedirler. II. Mahmd'un saltanat yllarn, vak'a-i hayriye ad verilen yenieri ocann kaldrlna gre iki safhaya ayrmak yerinde olur: Birinci Saltanat Safhas: Tahta ktnda devletin halletmek mecburiyetinde bulunduu iki mesele vard: Birincisi, III. Selim'in ahadetine sebep olan canilerin cezalandrlmas ve ikincisi de devletin iine dt skntdan kurtulabilmesi iin gerekli slhatn yaplmas. nce devletin eyaletlerdeki elini gevetmesinden dolay idareyi ele alan derebeyler ve a'ynlar, devlete itaat eder hale getirme meselesi ele alnd ve davet edilince askerleriyle stanbul'a gelen a'yn ve derebeylerinin, Alemdar Mustafa Paa'ya olan gvenleri sebebiyle umumi bir meveret meclisi topland. Neticede Sened-i ttifak adyla devletin vkelsyla a'yn ve derebeyler arasnda bir sened imzaland. Buna gre her yerde devletin kanunlar ve emirleri geerli olacak; vergiler sadece devlet hazinesinde toplanacak; devlet namna asker toplanacak ve ancak a'yn ve derebeylerin haklarna da mdahale edilmeyecekti. Ksaca Anadolu Beylikleri

haline gelen Osmanl Devleti, yeniden byk devlet olmaya sz veriyordu (Eyll 1808). Bunu, Alemdar Mustafa Paa'nn arzusuyla Ekim 1808'de Nizm- Cedid'i ihya manasna gelen Sekbn- Cedid askerinin kurulmas takip etti ve bana da Rusuk Yaranndan Behc Efendi Umr- Cihdiye Nzn olarak tayin edildi. Sadrazam Alemdar Mustafa Paa, Rusuk Yrn denilen ekibin elemanlarn -nemli makamlara getirmiti. yi niyetli ama kltr zayf olan bu devlet adam, III. Selim'in ahadetine engel olamad iin evresi tarafndan tenkit ediliyor idiyse de, II. Mahmd ona gveniyordu. Yenieri ise ona kar bileniyordu. Ulem snf, usul ve db bilmediinden dolay, baz i hareketleri sebebiyle aleyhine getiler. Kasm 1808'de yenieriler sarayn bastlar; kendi adamlar dnda savunmaya yardm gelmeyince, kendini hapsetti ve cephanenin bulunduu binay tabancasyla atee vererek ehid oldu. Hadise karnca, eyhlislmn fetvas alnarak IV. Mustafa da boduruldu (Ka140 Asm Tarihi, c. 2, sh. 34-42, 191-208; Cevdet Paa, Tarih, c. VIII, sh. 230456; c. IX, sh. 2-41; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 84-88; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.119; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 245 238 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN 05MMJ sim 1808). syan eden yenieriler, ii aztt ve Topkap Saray'na hcum ettiler. Bunun zerine 4000 kiilik sekbn- cedid askeri yannda donanmay- hmyna bal gemilerden Yenieri Aasnn bulunduu yere toplar atlarak saltanat muhafaza edilmeye alld ve hatta Sleymaniye Camiinin bir minaresi yara ald. Neticede ulemnn tavassutu ile 18 Kasm 1808'de sekbn- cedid lavedildi ve ksm tavizlerle isyan bastrld. IV. Mustafa zamannda (25.8.1807) Osmanl ile mtreke imzalayan Rusya, Fransa ile olan savana ramen, i karklklar frsat bilerek, Romanya'y elde etmek midiyle Osmanl Devleti'ne kar sava ilan etti. Temmuz 1809'da Sadrazam Yusuf Ziyeddin Paa komutasndaki Osmanl ordusuna yenilen Rus ordusu, nce geri ekildi; ancak sonradan tecvzlerini srdrerek Poti'ye kadar geldi. Austos 1810'da Varna'y almak istediler; baarl olamayp geri ekildiler. Napolyon Bonapart'n srarla Ruslarn iini bitirelim teklifine, gvenilmeyen kiiliinden dolay menfi cevap veren Osmanl Devleti, 28.5.1812 tarihinde Ruslarla Bkre Muahedesini imzalad. Romanya'y iade eden Ruslar, Bkre evresinde bir Srp Prenslii kurdurulmasn kabul ettirmekle asl tavizini almt. Bu olay, Yunan htillinin de kmasna sebep oldu. Srplarn muhtariyet elde etmesi, Patras Bapiskoposu Germanos'un liderliinde 12 ubat 1821'de Rum syannn yani Yunan htillinin balamasna sebep oldu. Tohumlar daha nceleri atlan bu ihtill neticesinde Yunanllar, Mora'y ele geirdiler. in arkasnda 1814'de gizli olarak Odesa'da kurulan Ethniki Hetaria ve Fener Patrii Gregorios ile Fener Beyleri vard. Osmanl Devleti, asrlarca Mslmanlar gibi hak ve hrriyetlerine riyet ettii Rumlarn byle bir isyan karmalarna ard ve yzlerce Mslmann kannn akmasna yol aan bu hareketi tahrik eden Cihan Patriini, Fener Patrikhanesinin Orta Kaps nnde Nisan 1821 tarihinde idam etti. Ancak Rusya'nn desteini arkasna alan Rumlar, balarna Prens Mavrokordato'yu geirerek, Ocak 1822'de Yunanistan' kurduklarn ilan ettiler. Kavalal Mehmed Ali Paa'nn olu brahim Paa'y kuvvetleriyle yardma gndermesi zerine, Haziran 1827'de Yunan htilli bastrld. Yenieri yine beceriksizliini ortaya koymutu. Artk halk ve devlet nezdinde yenierinin sonu gelmiti. Haziran 1826'da yani II. Mahmd'un 17. Saltanat ylnda Vak'a-i Hayriye adyla yenieri oca lav edildi. kinci Saltanat Safhas: Yenieri oca lavedilip yerine Askir-i Mansre-i Muhammediyye adyla eitimli ve dzenli bir asker tekilt kurulunca, devletin ierdeki problemlerinden biri ortadan kalkm oldu. Bunu dier slhatlar takip etti. Osmanl Devleti'nin eylet askerleri dnda dzenli bir ordusu kalmadn gren Rusya durumdan istifade etmek istedi; ancak Osmanl Devleti, Ekim 1827 tarihli Akkerman Muahedesini imzalayarak Srbistan ve Romanya'nn muhtariyetlerini biraz daha arttrp tehlikeyi nlemeye alt. Bu arada dveli mu'azzama ad verilen ngiltere, Fransa ve Rusya, aralarnda Temmuz 1827

tarihli Londra Protokoln imzalayarak Yunan meselesini kamaya karar verdiler ve Osmanl Devleti'ne otonom bir Yunan Prenslii iin tazyik etmek zere donanmalaryla yonya Denizine kadar geldiler. Sulh halinde olduklar bir devlete aniden yaptklar Navarin Baskn ile Osmanl Donanmasn hatrdlar (Ekim 1827). devlet de zr diledi; ancak ordusuz olmasna ramen Osmanl Devleti Rusya'ya harb ilan etti (Nisan 1828). Fakat Ruslar, douda Ahska'ya ve batda ise Varna'ya kadar gelince durum tehlike arz etmeye balad. Batda Silistre'yi ve douda ise Erzurum'u teslim alan Ruslar, Austos 1829'da Edirne'ye girdiler. Bunun zerine duruma ngiltere, Fransa ve Prusya mdahale ettiler. Ancak Fransa Eyll 1829'da Mora'y igal etmi % *< manii Devleti J^,: kald ve bu lanan Eyll 1 Ruslara brak Osmanl I lan ilk de 1913'de Yunan* Maalesef 6y ylnda blgeyi ida Fransz Koni kard ve Temmu! Devleti, Fransa'm sa'nn smrgs' Rus harljid da, marmt. 'M ekten imaret";* yen Sayda Var tin'e gnderdi >:aj alarak Konya'ya halk, brahim K Osmanl ordua,i si milletlerarss :i| gibi davranan?.i ve zmir'e vsi'i'I misini boaza f dnmeye b dolu'dan ekilft Trablus, am, l hedesi ile Un MehmedH Andlamasi i Bykelisi istedii sonfl| Osmanl ord indeydiveljl KADIN 8 kinci Kad Beinci Kadna Ba Kadn E Hciye Hosii kinci Kac Efendi. 12-2 14- Hsn-I BLNMEYEN OSMANLI 239 igal etmi ve Kavalal'nn olu brahim Paa Mora'dan ayrlmt. Bunun zerine Osmanl Devleti Austos 1829 tarihinde Londra Muahedesini imzalamak mecburiyetinde kald ve bu andlama ile bamsz bir Yunanistan Prenslii kuruluyordu. Ruslarla imzalanan Eyll 1829 tarihli Edirne Muahedesi ile de Tuna Deltas ve Kafkasya tamamen Ruslara brakld. Artk mstakil olan Eflak ve Bodan, Srp ve Yunanistan prenslikleri, Osmanl Devleti'ni megul etmek iin yeterliydi. Yunanistan Osmanl Devleti'nden ayrlan ilk devlet oldu. Bu arada Sisam adasna da Aralk 1832'de otonom verildi ve 1913'de Yunanistan'a katlncaya kadar bu stat devam etti. Maalesef bu arada Fransa 1797'de Cezayir'den ald borcu demedii iin 1827 ylnda blgeyi idare eden ve day denilen Osmanl Beylerbeyi zmirli Hseyin Paa'nm Fransz Konsolosunu tokatlamas zerine, Fransa Cezayir'e Haziran 1830'da asker kard ve Temmuz 1830'da ehri teslim ald. Rus malubiyetinden yeni kan Osmanl Devleti, Fransa'nn tehdidi zerine donanmasn bile gnderemedi. Artk Cezayir Fransa'nn smrgesi oluyordu. Rus harbine asker gndermeyen Msr Beylerbeyisi Kavalal Mehmed Ali Paa da, marmt. Osmanl sadrazam olarak devlete hkim olmak istiyordu. Msr' gerekten imar etmi ve orada itibar kazanmt. Filistin'e kaan fellhlar geri gndermeyen Sayda Valisi Abdullah Paa'nm tavrn sebep gstererek olu brahim Paa'y Filistin'e gnderdi ve buray igal etti. brahim Paa, srasyla Akka, am, Haleb ve Hatay' alarak Konya'ya kadar geldi (Kasm 1332). II. Mahmd'un inklblarna krgn olan halk, brahim Paa'y sevinle karlad. Sadrazam Red Mehmed Paa komutasndaki Osmanl ordusu zerine geldiyse de, sadrazam esir alnnca geri dnd ve Msr meselesi milletleraras bir problem olmaya balad. Tamamen Osmanl Devleti'nin bir veziri gibi davranan ve halka zarar vermeyen brahim Paa, ubat 1833'de Ktahya'ya girdi ve zmir'e vali tayin etmeye kalkt. Padiah, ar'dan yardm istedi; o da 10 harb gemisini boaza gnderdi; dier devletler de bu frsat nasl deerlendirebileceklerini dnmeye baladlar. Fransa ve ngiltere'nin araya girmesiyle, Mehmed Ali Paa Anadolu'dan ekildi ve kendisine yedi Osmanl eyleti birden verildi (Msr, Cidde, Sayda, Trablus, am, Haleb ve Adana). Temmuz 1833'de imzalanan Hnkr skelesi Muahedesi ile Rusya da baz tavizler kopard. Mehmed Ali isyann kullanan ngiltere, 1838'de Osmanl Devleti ile yapt Ticret Andlamas ile mthi tavizler kopard. Osmanl sanayiini engelleyen ve Osmanl topraklarn ngiliz mallarna ak bir Pazar haline getiren bu andlamann mimar, Londra Bykelisi olan Mustafa Reid Paa idi. Nitekim Osmanl Devleti, bu andlamadan istedii sonucu alamad ve Mehmed Ali Paa 6 yl

sonra tekrar Nizip'e kadar geldi ve Osmanl ordusunu yendi (Haziran 1839). Bu bozgun srasnda II. Mahmd lm de-indeydi ve 7 gn sonra Temmuz 1839'da vefat eyledi. Msr krizi devam ediyordu. KADIN EFENDLER: 1- Bezm-i lem Valide Sultn; I. Abdlmecid'in annesi ve kinci Kadnefendi. 2- Pertev-niyl (Nihi) Valide Sultn; Sultn Abdlaziz'in annesi ve Beinci Kadn Efendi. 3- Hciye Pertev-Piyle Nev-fidn Ba Kadn Efendi. 4- l-cenb Ba Kadn Efendi. 5- Fatma Ba Kadn Efendi. 6- b-i Can kinci Kadn Efendi. 7-Hciye Ho-yr kinci Kadn Efendi. 8- Nurtb Drdnc Kadn Efendi. 9- Misl-i N-yb kinci Kadn Efendi. 10- Pervz-felek Drdnc Kadn Efendi. 11- Vuslat nc Kadn Efendi. 12- Zer-nigr nc Kadn Efendi. Ebr-i Reftr kinci Kadn Efendi. KBALLER: 14- Hsn-i Melek Hanmefendi; Ba ikbal. 15- Zeyn-i Felek Hanmefendi; kinci kbal240 BLNMEYEN OSMANLI dir. 16-Tiryl Hanmefendi; nc kbal. 17-Lebrz-Felek Hanmefefendi; Drdnc kbl. OCUKLARI: 1- ehzade Sultn Abdlmecid I. - ehzade Sultn Abdlaziz. 3-ehzde Abdlhamid. 4- ehzade Mehmed. 5- ehzade Ahmed. 6- ehzade Byezid. 7- ehzade Murad. 8- ehzade Mehmed. 9- ehzade Nizmeddin. 10- Sliha Sultn. 11- Mihrimah Sultn. 12- Ayn-i ah Sultn. 13- Atiyye Sultn. 14- dile Sultn. 15-RbPa Sultn. 16- Fatma Sultn. 17- Aye Sultn. 18- Hayriye Sultn. 19- Zeyneb Sultn. 20- Mnre Sultn. 21- h Sultn. 22- Hamide Sultn. 23- Cemle Sultn141. 143. II. Mahmd zamannda a'yn ile devlet erkn arasnda imzalanan Sened-i ttifak ne demektir? Anayasa hukuku asndan deeri nedir? Bilindii gibi, uzun zamandr Osmanl Devleti'nde eyletlerle saltanat merkezi arasndaki idar ba tamamen zayflam; yer yer ortaya kan a'yn ve derebeylerin kimi bir kazada, kimi sancakta ve kimi de bir eylet evresinde diledikleri gibi idareyi yrtr olmulard. Mesela Rumeli'de Sirozlu smail Bey, Anadolu'da Bozok Mutasarrf Cabbar-zde Sleyman Bey ve Saruhan Mutasarrf Karaosmanolu -mer Aa gibi a'ynlar, byk bir eylette bamsz bir hkmet gibi davranmakta ve bu blgelerde Osmanl Devleti'nin emirleri geerli olmamaktayd. Hatta Bilecik Derebeyi Kalyoncu Mustafa, birka defa Padiah fermann dinlememi ve getirenleri azarlamt. te bu a'yn ve derebeylerin itaat altna alnmalar iin stanbul'da umumi bir meveret yaplarak herkesin ittifakyla gereken slhat yapmak ve devlete ilerlik kazandrmak zere, sadrazamlk tarafndan ad geen a'ynlara ve benzerlerine da'vetnmeler gnderildi. Bamszlk sevdasna dm bu a'ynlarn davet ile gelmeleri zor grnse de, Sadrazam Alemdar Mustafa Paa'nn kendisinin de a'yn olmas ve bu konudaki samimiyeti, Kalyoncu Mustafa dahil olmak zere, balca a'ynlarn askerlerini alarak stanbul'a gelmelerine vesile oldu. Alemdar Paa'ya gvenmeleri ve merkeze geldiklerinde tutuklanmamalarna olan inanlar bu harekette mhim rol oynad. Nizm- Cedid'in ilgasndan sonra dalan eitimli askerlerden be alt bin kiinin ba olarak Kd Abdurrahman Paa da davet edildi. Tek hedef, devlete itaatlerini temin etmek ve devletin emirlerinin her yerde geerliliini salamakt. Buna karlk a'yn ve derebeylerinin de emin olmalar gerekiyor ve devletten taahht istiyorlard. Alemdar Mustafa Paa, gayet ak szl olarak ve biraz da patavatszca bir al konumas yapt ve bu samimi konumas herkese takdir edildi. Neticede u esaslar tayan bir sened-i ittifak hazrlanmasna karar verildi: 1) Her halkrda devletin emirlerine uyulacak. 2) Her yerde kamu gelirleri Hazine adna toplanacak. 3) Sadece ve sadece Devlet adna asker toplanabilecek. 4) Bunlara muhalefet edilirse, te'dibi iin btn a'yn ve hanedanlar da'vac olabilecek. 5) syan eden ocaklara kar, btn a'yn ve hanedanlar devletin yannda yer alacak. 6) A'yn 141 Asm Tarihi, c. 2, sh. 191-208; Cevdet Paa, Tarih, c. IX, sh. 2-382; c. X, sh. 2-382; X, sh. 2-268; c. XI, sh. 2-374; c. XII, sh. 2-332; Ahmed Ltfi, Tarih, c. I, sh. 2-420; c. II, stanbul 1291, sh. 2-310; c. III, stanbul 1292, sh. 2-214; c. IV, stanbul 1293, sh. 2-200 (1255'ye kadar); c. V, stanbul 1302, sh. 2-184 (1255'e kadar) Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 87-167; Mustafa Nuri

Paa, Netyic'l-Vuk't, c. IV, sh. 53-93; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.120-138; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, c. 246-254. al.' tr r ,s Yi' s a. 5-' c E. ka. 144, L t la-olar, cu * manii t tktan s deiil Hm dr, [;.; lerire <": BLNMEYEN OSMANLI 241 ve hanedanlara ittifakdaki bu artlara aykr davranmadklar srece taarruz ve mdhele edilmeyecek. Geri devlet ile kendi vatandalarndan olan bir grup bey ve aalar arasnda bu ekilde bir ittifknme tanzim olunmas ve yrtme gcnn belli artlarla kayt altna alnmas, bamszlk anlayna aykr grnse de, uzun zamandr meydana gelen suiistimaller ile devlet bnyesinde alan yaralarn baka trl tedavisine imkn bulunmuyordu. 29.9.1808'de imzalanan bu Sened-i ttifak'n altnda bata Sadrazam, eyhlislm, Nakb'l-Erf, Kazaskerler, Anadolu Beylerbeyi, stanbul Kads, Defterdar, Yenieri Aas, Sadret Kethdas, Umr Bahriye Nzn, Reisl-Kttb, Cabbr-zde Sleyman, Kara Osman-zde mer, Sirozlu smail ve irmen Mutasarrf Mustafa gibi a'yn ve devlet ricalinin imzas bulunmaktayd. Sened-i ttifak, hibir ekilde anayasal bir belge deildir; belki zayflayan icra gcn yeniden kuvvetlendirmek ve ilerlik kazandrmak zere, etkili baz millet temsilcileri ile devletin temsilcileri arasnda yaplm bir kamu szlemesi mahiyetindedir. Byle bir szleme, geri devletin bamszln zedeler; ancak bamszln tamamen kaybedilmesine gre daha az zararl olan bir dzenlemedir142. 144. II. Mahmd devrinde yaplan kkl deiiklikler (1808-1839) nelerdir? Bakanlar Kurulu sistemi bu dnemde Avrupa'dan nasl adapte e-dilmitir? II. Mahmut, 400 senelik Osmanl idar tekiltn Tanzimat'tan sonra kemalini bulacak olan yeni ekle sokmay baarmtr. Ancak Avrupa'y kuru kuruya taklitten ibaret olan bu rzgar, ekl olmaktan teye geememitir. Yapt yeniliklerin ounluu Osmanl Devleti'nin merkez tekiltna aittir. 1241/1826 ylnda Yenieri Ocan kapattktan sonra kendisini daha gl hisseden II. Mahmut, merkez tekiltta u nemli deiiklikleri yapmtr: Merkez tekiltn ekirdeini oluturan Divan- Hmayun'un bir ra meclisi olma zelliini kaybetmesinden dolay meveret usuln yeniden canlandrmak ve Divan- Hmayun'un daha nceleri ifa ettii icra ve yarg grevini birbirinden ayrmak zere iki nemli yksek kurul tekil edilmitir: Birincisi, Divan- Hmayun'un yasama yetkisini ve kaza grevini ifa etmek zere kurulan Meclis-i Ahkm- Adliye'dir. Bu meclis, Divan- Hmayun'un adl ynn devam ettirmitir. Lzumlu grlen kanunlar, memleketin ihtiya duyduu eitli idar, adl ve mal konularda gerekli dzenlemeleri yapma grevi bu meclise verilmitir. kincisi ise, yrtmenin yksek bir kurulu mahiyetinde bulunan Dr- ry- Bb- Ali'dir. Devletin idar fonksiyonunu icra grevi tamamen bu messeseye devredilmitir. 11 Muharrem 1254/1837'de kurulan bu messeseler, eski Divan- Hmayun'un grevlerini stlenmi ve bata yeni ihdas edilen nezretlerin reisleri olmak zere byk devlet adamlar bu kurullarn yesi olarak toplantlarna katlmlardr. Yani her iki kurul da yasama ve yrtme organ olarak grev yapmlardr. Divan- Hmyn fonksiyonunu kaybedince onu tekil eden idar birimler de nemlerini yitirmiler ve bu gn de devam eden nezret usul (bakanlar ve bakanlar kurulu i- I

'- Cevdet Paa, Trih, c. IX, sh. 3-9, 332-339; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 90-94. 242 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMAN ekli) benimsenmeye balanmtr. Yani devletin yrtme fonksiyonu eitli bakanlklar arasnda paylalma yoluna gidilmitir. - Sadret Kethdl ilga edilerek Umr-i Mlkiye Nazrl (iileri Bakan) ihdas edilmitir (1251/1835). -Reis'l-Kttabik unvan Hariciye Nezreti unvanna evrilmitir (1251/1836). -Bb- li avubalk unvan De'v Nazrlna (Adliye Bakanl) dntrlmtr (1252/1836). -Zahire Nezreti ve Meclis-i Umr-i Nfia lavedilerek yerine Ticret Nezreti ihdas edilmitir (6. R.ahir 1255/1839). - Defterhane'nin yerine 1253/1838 ylnda Maliye Nezreti tekil edilmitir. - Baruthaneler Nezreti ve benzeri askeri idareler ilga edilerek Harbiye Nezreti te'sis edilmitir (1251/1835). Ayrca Dr- ry- Asker oluturulmutur. - Sarayn i idaresine bakan idar niteler Endern-u Hmyn Nezreti ad altnda yeni bir yapya kavuturulmutur (1249/1833). - eitli vakflara ait idar tekiltlar birletirilerek 1242/1826'da Evkaf- Hmyn Nezreti kurulmutur. eyhlislmln da bir nezret gibi kabul edilmesinden sonra, 1254/1838 tarihinde sadrazam ve sadret tabirlerinin yerine bavekil ve baveklet ifdeleri ikme edilmitir. Btn bu nazrlardan meydana gelen kurula da bakanlar kurulu anlamnda meclis-i vkel ve heyet-i vekile denmitir. lk resm gazete olan Takvim-i Vakayi'i de karan ve bata Kanunnme-i Cezy- Asker olmak zere devletin asker ve sivil memurlar ile ilgili hukuk dzenlemeleri yaptran II. Mahmut, Tanzmt hareketinin de hazrlaycs olmutur. 1254/1838 tarihli Tark-i lmye Dair Ceza Kanunnme-i Hmyun'u ile de, yarg grevini yerine getiren adliye ve ilmiye mensuplar dzene sokulmak istenmitir. zlerek ifade edelim ki, II. Mahmd zamanndaki slhat bir iki mesele dnda -ze deil, ekle ynelik olarak yaplmtr. Avrupa'nn ilim, fen ve teknolojisi alnacak yerde, giyim, kuam ve dier pek de gzel olmayan detleri taklid edilir hale gelmitir. Bu yzden yaplan slhat, halk tarafndan beenilmemitir. Damad Halil Rif'at Paa'nn "Avrupa'ya benzemezsek, Asya'ya ekilmeye mecburuz" sz yanl tatbik edilmitir. Devlet dairelerinde II. Mahmd'un resimlerinin aslmas, setre, pantolon ve fes giyilmesinin mecburi hale getirilmesi, hatta sadece yenieriler kulland diye mehterin ve mehterhanenin ilga olunmas ve en nemlisi de sadret ve sadrazam tabirleri yerine baveklet ve bavekil tabirlerinin kullanlmaya balanmas, bu basit ve ze ynelik olmayan batllama rneklerindendir. Bu sebepledir ki, btn slhat hareketlerine ramen, II. Mahmd dnemi baarlar ve zaferler devri deil, tam manasyla bir k ve ykl devri olmutur. Halbuki akll slhat yaplsayd ve halkn inanlarna aykr hareketlere gidilmeseydi, hem yaplanlar halk destekleyecek idi ve hem de Kavalal olu brahim Paa Ktahya'ya kadar geldiinde, halk onu alklamayacakt. Ksaca Osmanl Devleti, II. Mahmd dneminde kendi yryn terk etti; ama bakasnn yryn de renemedi143. 145. Fener Ptfi Orta Kapmst| Kk Kayras himaye hakk s iinde oldukta i cemiyet bunun l$l| tand Feneri soylular ellyl Prens psi! ubat 18/ koposu G( Mora manii Devle trl i ne ve han Gregorios. mnsebetleriK ar Aleksanttj "Trkleri n ve izzet-i nefisi Ji nelerinin k duygusunu k sarsld gn, 1 mmkn olactej dir. Yaplacak ol Sultn A rettikten sontl Bu ih; edildi ve nai Patrikti diler taraftn fazlasn da fi Ruslarn i;it| Osmanl [ Yunan ayn kapnSj ve bugne | FenerP

143 Cevdet Paa, Tarih, c. XII, sh. 193 vd., 205-216, 277-278, 297-306, 311-322; Ahmed Ltfi, Tarih, c. I, sh. 253-259; c. III, sh. 142-146; 156-160; Uzunarl, Merkez Tekilt, sh. 177-179, 374-375; Karako, Klliyt- Kavnin, I I. Ter. n sesesi, Ate BLNMEYEN OSMANLI 243 145. Fener Patrii Gregorios'un idam edilmesi ve cesedinin Patrikhanenin Orta Kapsna aslmas olaynn asl nedir? Kk Kaynarca Muhedenmesi ile Rusya'ya Osmanl Devleti'ndeki Ortodokslar himaye hakk verileliden beri, Rumlarn mstakil bir Yunan Devleti kurma hayalleri iinde olduklar bilinmekteydi. 1814'de Odesa'da kurulan Ethniki Hetaria isimli gizli cemiyet bunun iin kurulmutu. Ftih'in ihya ettii ve her trl hak ve hrriyetlerini tand Fener Patrikhnesi, bizzat Patrii ve Fener Beyleri denilen stanbul'lu Rum soylular eliyle, bu dernein faaliyetlerini destekler hale geldi. Mesela Fener Beylerinden Prens psilanti, hem ar'n yaveri ve hem de bu cemiyetin 1821'deki bakanyd. 12 ubat 1821 gn Yunan htillini balatan da, yine bu Patrie bal olan Patras bapiskoposu Germanos'du. Mora, Rum isyanclar tarafndan Ekim 1821'de tamamen igal edilince, nce Osmanl Devleti ard. nk Osmanl Devleti, Cihan Patrii sfatyla Fener Patriine her trl imtiyazlar verdii gibi, onlarn Katolikler tarafndan hor grlmelerine, ezilmelerine ve hatta yok edilmelerine de mani olmutu. III. defa Fener Patrikliine getirilen Gregorios'un hem sz konusu gizli cemiyet ile ve hem de Rus yetkililerle olan gizli mnsebetleri tesbit edildi. Nitekim stanbul'daki Fener Patriki Gregorios tarafndan Rus ar Aleksandr'a yazlan mektupta aynen u ifadeler yer almaktadr: "Trkleri maddeten ezmek ve ykmak mmkn deildir. nk Trkler, sabrl, mukavemetli, marur ve izzet-i nefisli insanlardr. Bu hasletleri, dinlerine ballklarndan ve kadere rza gstermelerinden, annelerinin kuvvetinden ve mirlerine itaat duygusundan ileri gelmektedir. Bu sebeple, Trklerde evvela itaat duygusunu krmak ve manev balar koparmak, dini metanetlerini zaafa uratmak gerekir. Maneviyatlar sarsld gn, Trkleri zaferlere gtren asl kudretlerinden syracak ve onlar maddi kuvvetlerle yenmek mmkn olacaktr. Osmanl Devleti'ni tasfiye iin mcerret olarak harp meydanlarndaki zaferler kfi deildir. Yaplacak olan, Trkler'e bir ey hissettirmeden bu tahribi tamamlamaktr". Sultn Aziz devrinde, stanbul Rus Elisi olan General gnatyef, bu mektubu zikrettikten sonra unu ilave eder: "Ben vazifedeyken bu tehisler isabetle tecelli etti". Bu ihanetleri tesbit edilen Patrik Gregorios, sadrazam tarafndan Bb- li'ye davet edildi ve nce sorguland. Vatana ihanet ettiine dair olan yafta gsne yaptrlarak Patrikhanenin Orta Kaps nnde asld ve gn asl kaldktan sonra cesedi Yahudiler tarafndan denize atld. Ahmed Cevdet Paa gibi baz tarihiler, her ne kadar daha fazlasn da hak etmi olmasna ramen, byle kritik bir anda Patrik'in idam ediliinin Ruslarn iine yaradn ve nk btn Ortodokslarn hamiyet-i diniye ile tamamen Osmanl Devleti'nin aleyhine getiini ifade etmektedirler. Hatta idam nlenebilseydi, Yunan htilli bu kadar bymezdi diyenler de vardr. Rumlar, bir Trk Devlet adam ayn kapnn nnde idam edilmedii mddete, kapnn almayacana sz vermiler ve bugne kadar kin kapsn kapal tutmaya devam etmilerdir. Bu tarihten sonra, Fener Patrikhnesi, her zaman Mslman Trk Milletinin aleyhine olan planlarn yapldKavnin, II. Mahmut Dnemi Belgelen; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlan, c. I, sh. 61 vd.; Takvim-I Vakayi, I. Ter. nr. 73, 106, 125, 140, 163, 180; Akgndz, Ahmed, slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara 1988, sh. 328 vd; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 142-167. 244 BLNMEYEN OSMANLI bir mekn olmutur144. 146. Yenieri ocann lavedilmesi olayna neden Vak'a-i Hayriye denmitir?

465 yl, Osmanl Devleti'nin zaferden zafere komasnda, Mslmanlarn can, mal ve rzlarnn korunmasnda ve ksaca 24 milyon km2/lik Osmanl diyarnn fethedilmesin-de byk pay olan Yenieri Oca, tamamen rmt. Yenieri ocana yaklak 200 senedir vasfsz insanlar alndndan, bu ocan kanunlar ayaklar altna alndndan ve en nemlisi de yenieri oca askerleri, askerlii brakp siysete, servete ve sefhete bulatklarndan dolay, son Rus Harbinde patr patr dklmlerdi. Padiah da, devlet ricali de ve hatta yenieri aalar da, artk bu tekiltn yrmeyeceinde mttefik idiler. II. Mahmd zeki bir devlet adamyd ve tarihden de ders almt. Hemen bu tekilt kaldrmay denemedi ve 17 yl bekledi. nce neferlerini ocandan seerek ve eyhlislm Thir Efendi'den ilga fetvasn alarak, Mays 1825'de Ekinci Oca denilen eitimli ve dzenli bir ordunun ekirdeini tekil etti. Artk yenieriler, btn propagandalarna ramen, ulem da dahil btn destekilerini kaybetmilerdi. Bu arada bata Yenieri aas Celleddin Aa olmak zere, kendi aalarnn ounluu da Padiahn yakn adamlar ve nizm- cedidin taraftarlar idiler. Gnll yenierilerden oluan bu askerler eitime balaynca, yenieriler detleri zere kazan kaldrp isyan ettiler. 14 Haziran 1826 gn akam ayaklanan yenierilerin elinden son yenieri aas olan Celleddin Aa zor kurtulabildi. 15 Haziran 1826 gn stanbul'un fetih gnn hatrlatan bir gn oldu. Et Meydannda (Aksaray Meydan) ayaklanan yenierilere kar II. Mahmd Sanca- erifi Sultn Ahmed Meydanna dikerek halk itaate davet etti. Sadrazam Benderli Selim Paa, Aa Hseyin ve zzet Paalara askerleri ile birlikte ehre inmeleri iin emir verildi. Bata eyhlislm ve Kazaskerler olmak zere btn ulem, devlet ricali ve yenieri dndaki Kapkulu Ocaklar Padiahn yannda yer ald. Halk ve asker yenieri ocann bulunduu Aksaray Meydanna geldiler ve binlerce yenieriyi katlederek oca tasfiye ettiler. Padiah, sadrazam, btn vezirler, eyhlislm, Kazaskerler, Mevleviyet Kadlar, Hocalar ve byk cami imamlarnn da katld bir meveret meclisini toplad. Beliki Pertev Efendi'nin kaleme ald ve Reisl-kttb Seyd Efendi'nin okuduu ilve karar ittifakla kabul edildi. Yenierilerin manevi dayana gibi grlen Bekta derghlar kapatld ve ileri gelen eyhleri srgn edildi. Bu karar herkesin kabul ettii bir karard ve ittifakla vak'a-i hayriye =hayrl olay diye tarihe geti. Ancak bundan sonra yaplanlar, halk rahatsz etmeye balad. Mesela kabristanlardaki bidev yenieri balklarnn tahrip edilmesi; yenieri teekkl diye muhteem Osmanl askeri muzkas olan Mehterhanenin ilga olunmas manasz hareketlerdi. Yeni bir Osmanl ordusu kurularak adna Askir-i Mansre-i Muhammediye ad verildi. Yenieri aal yerine seraskerlik makam ihdas olundu ve Aa Hseyin Paa ilk 144 Cevdet Paa, Tarih, c. XI, sh. 112-116, 232-236, 363-365; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 113; Ahmed Refik, "Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi", TOEM, nr. 8(85), sh. 73-84; Kutay, Cemal, Tarih Konuuyor Dergisi, c. I, say I, sh. 69-70; Canan, brahim, Ahirzaman Fitnesi ve Anari, sh. 104-105. BLNMEYEN OSMANLI 245 serasker oldu. Aa Kaps mehata devredildi ve seraskerlik makam da Bb- Serasker adyla Eski Saray denilen imdiki stanbul niversitesi merkez binasna tand. te tarihte vak'a-i hayriye denilen hadisenin temeli budur145. *^ XXXI- TANZMT-I HAYRYE VE SULTN I. ABDLMECD DEVR 147. I. Abdlmecid'in ahsiyeti, aile efrad ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? Halk arasnda Sultn Mecd diye bilinen I. Abdlmecd, II. Mahmd'un Bezm-i lem Valide Sultn'dan doma byk oludur ve babasnn 1 Temmuz 1839 tarihinde vefat etmesi zerine Osmanl tahtna 16 yandayken oturdu. Dou dillerinden Arapa ve Farsa'y, bat dillerinden ise Franszca'y ok iyi biliyordu; iyi bir hattat idi; Bat Musikisine inyd. Mevlev tarikatna mensuptu. Dier Osmanl padiahlarndan farkl olarak memleketi eitli ynlerine dzenledii alt

seyahatle dolamt. Yakkl olan Sultn Abdlmecd, babasnn aksine nazik, zeki ve merhametli idi. Devleti kendisi deil, Tanzmt hareketini hazrlayan brokrasi ynetmi idi. Brokrasinin en ileri gelenleri ise, Reid Paa ve Tanzimat ekibi idi. Ancak Reid Paa ve ekibinin muhalifleri ilk yllarnda daha da hkim durumdaydlar. Tahta kt zaman devlet Nizip bozgunu gibi ac bir olayla dertli idi. syanc bir beylerbeyinin askerleri, Osmanl ordusunu perian etmiti. Tanzmt'a souk olan ihtiyar Hsrev Paa'nn zorla sadrazam olmas ve Padiahn da buna ses karmamas (Temmuz 1839), Hsrev Paa'ya dman olan Kaptan- Derya Ahmed Fevzi Paa'nn Osmanl donanmasn anakkale'den alarak skenderiye'ye gtrp Mehmed Ali Paa'ya teslim etmesi gibi bir felketi dourdu. Bu yzden Hin veya Firr diye mehur oldu. Artk Mehmed Ali Paa, ngiltere'den sonra en kuvvetli donanmann sahibiydi. Nizm- Cedid ve teceddd hareketi, diplomasiden gelen Reid Paa liderliinde kuvvetleniyordu. II. Mahmd ve Pertev Paa tarafndan yetitirilen Reid Paa, Tercme Odasndan gelen Mehmed Emin li Paa ile Tbbiye'den kma Keeci-zde Fuad Paa'y ekibine katmtr. Sadrazam Hsrev Paa'nn Sultn Abdlmecid'e Reid Paa'nn idamn tavsiye etmesine ramen, Padiah, Reid Paa'nn tarafn tutarak Kasm 1839'da Glhne Hatt- Hmyn'unu Reid Paa'ya okutarak Tanzimat' ilan etmeye karar verdi. Rauf Paa'nn Haziran 1840'da sadrazam olmasndan sonra fiilen iler Reid Paa eliyle yrtlmeye baland. Mehmed Ali Paa, Sultn Mecd'in padiah olmasyla tekrar sadrazam olma hevesine kapld. Reid Paa ise, Msr meselesini diplomatik yollarla zmeye alyordu. Londra ve Paris'deki temaslar neticesinde, Mehmed Ali Paa aleyhinde bir dizi plan hazrlad. Fransa'nn Msr yanls tutumu zerine ngiliz taraftan bir siyseti tercih etti; ancak Fransa ve Rusya'y da aktan kzdrmak istemiyordu. Temmuz 1840'da imzalanan Londra Muhedenmesi ile MsrSudan irs olarak ve Filistin ise kayd- hayat ar145 Cevdet Paa, Tarih, c. XII, sh. 168-197, 297-309 (Ekinciler Lyihas), 311315 (Yenierilerin lgsna Dir Ferman), 316-322 (Askir-i Mansre-i Muhammediyye Kanunnmesi); Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 144-151. 246 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM' tyla Mehmed Ali Paa'ya verildi; dier elindeki eyletler geri alnd. Donanma da Osmanlya iade edilecekti. Bu artlara uyulmazsa, 4 devlet askerini Mehmed Ali Paa'ya kar Osmanl'nn emrine verecekti. Bu andlamay kabul etmeyen Kavalal zerine mttefik kuvvetler asker gnderdiler ve olu brahim Paa'y Beyrut yaknlarnda kesin bir ekilde malup ettiler. Halk bu sefer Osmanl lehine ayaklanyordu. brahim Paa ok perian artlar altnda Kahire'ye ekildi. ngiltere yan izince Msr'dan karlamad ve Sultn Abdlmecid Mays 1841 tarihli mehur Msr Fermann neretti. Buna gre Msr-Sudan eyleti vali sfatyla Mehmed Ali Paa ve nesli tarafndan ynetilecekti. 1914 yl sonunda Osmanl hkimiyeti sona erinceye kadar bu stat devam etti. Msr i ilerinde bamsz ve d meselelerde Osmanl Devieti'ne bal olan zerk blge haline gelmiti. Reid Paa, Msr meselesini ince diplomasisi ile hallettikten sonra, Temmuz 1841'de Boazlar Andlamasn imzalayarak Ruslarn boazlar kullanmasna mani oldu. Msr meselesinde sz dinlenmeyen Fransa, bu sefer Lbnan'daki Maruni Hristiyan aznl hal zihniyetiyle tahrik etmeye balad. Osmanl Devleti de duruma mdahale etti ve 1845'de Marunilere ve Drzilere ait Sayda Valiliine bal olmak zere iki otonom kaza tesis etti. Osmanl Devleti'nin Tanzmt ile kuvvet kazandn ve i problemlerini halletmeye baladn gren Rus ar Nikolay, Reid Paa'nn diplomatik ataklarndan ok rahatszd. Karsnda tek engelin ngiltere olduunu bilen ar, Petersburg'daki ngiliz bykelisine hasta adam diye vasflandrd Osmanl Devleti'ni aralarnda paylama teklifini yapt. Ancak ngiltere bu teklifi gizlice Osmanlya bildirdi. Ancak Rusya emeline ulamak iin Osmanl Devieti'ne, Kuds'teki Hristiyan mukaddes makamlarnda Katoliklerin bertaraf edilerek Ortodokslarn hkim olmasn teklif etti (ubat 1853). Osmanl Devleti, bu teklifi reddetti ve Mays 1853'de Rusya ile olan diplomatik mnasebetler

kesildi. Mustafa Naili Paa sadrazam ve Reid Paa da Hriciye Nzn iken, Prens Gorakof komutasndaki Rus kuvvetleri Romanya'ya girerek harbi fiilen balattlar (Temmuz 1853). Bb- li de, Fransa ve ngiltere'nin desteini alarak Ekim 1853'de kar harb ilan eyledi. Kafkasya ve Tuna boylarnda olmak zere iki cephede balayan Osmanl-Rus harbi karlkl galibiyet ve malubiyetlerle uzun sre devam etti. Katolik dnyay temsil eden Fransz Kral III. Napolyon sulh iin Rusya'ya nota verdi. Notay ok sert bir ekilde reddeden ar, Fransa'nn ngiltere ile birlikte Osmanl Devleti'nin yannda yer almalarna sebep oldu (ubat 1854). ngiltere, Fransa ve Osmanl'nn Mart 1854'de imzalad stanbul Muahedesi, nn Rusya'ya kar ittifak ettiklerinin deliliydi. Rusya'nn yannda yer alan Yunanistan, Franszlarn Pire'ye asker karmasyla cezalandrld ve Atina igal edildi. Yeni komutan Mareal Paskievi komutasndaki Rus kuvvetleri, Mays 1854'de Silistre'yi muhasaraya baladlar. Ancak Musa Paa komutasndaki Osmanl askeri kahramanlar gibi arparak, Ruslar perian ettiler ve Namk Kemal'in Vatan yahud Silistre romanyla tarihe geen zaferlerini kazandlar (Haziran 1854). Austos 1854'de alklarla Bkre'e giren Osmanl ordusu, mttefik kuvvetlerle birlikte Eyll 1854'de Krm'a girdiler. Mart 1854'de ordularnn malubiyetine dayanamayan hasta I. Nikolay ld. 15 Mart'ta Sardunya ile de bir ittifak muhedenmesi imzaland. : : Bu arada Osmanl maliyesi harp giderleri yznden perian hale gelmiti ve ilk defa ngiltere'den d bor alnd (Haziran 1855). Sava devam ediyordu ve Eyll 1855'de Sivastopolj Kasm 1855'de I ris'te toplanmasna I Osmanl Devleti, iin, 1272 Hatt bilinen yeni bir f Mslman ve I (1272)'de Paris'de | Sardunya devletleri! sini imzaladlar, s. deniz tarafszlara:'- : medii ve >y r'.' 1857'de Re.d Pas; 1859 tarihi' birleerek b di. 1860'lan Deyr'l-Ka te bu s yani Sultn/ KADIN! tn; Sultn V Tr-i Mjgn\ Cenan nc.; Valide Sultan; (Glistan) Drt (Bezmr), Nln- Dil Han firz Hsnt Hanmef':: Hanmefcni mefendi; Ba S Hanmefendi;*! o Sultn Vahidc! de Mehm Burhan Refa Sil tn; 18-S tn; 22-1 Safiyyddin j Nizmeddl! Smiye: enime S il BLNMEYEN OSMANLI 247 1855'de Sivastopol ehri Ruslardan alnd. Ancak Kafkas cephesinde durum iyi deildi. Kasm 1855'de Kars' teslim alan Ruslar, fiilen harbi bitirdiler. Sulh konferansnn Paris'te toplanmasna karar verildi. Osmanl Devleti, Paris'te toplanacak konferans ncesi, Avrupallara irin grnmek iin, 1272 Hatt veya Islhat Hatt- Hmynu yahut da Islhat Ferman diye bilinen yeni bir ferman 18 ubat 1856 (1272) tarihinde yaynlad. Bu ferman, hem Mslman ve hem de gayr-i mslimler tarafndan beenilmemiti. Neticede 30.3.1856 (1272)'de Paris'de toplanan ngiltere, Fransa, Osmanl, Avusturya, Prusya, Rusya ve Sardunya devletleri temsilcileri, XIX. asrn siyasi ehresini deitiren Paris Muahedesini imzaladlar. Buna gre, Kars Osmanlya ve Krm ise Ruslara iade ediliyordu. Karadeniz tarafszlandrlacak ve askerden arndrlacakt. III. Napolyon, Reid Paa'y sevmedii ve iyi bir diplomat olduunu bildii iin murahhaslna itiraz etmiti. Ekim 1857'de Reid Paa, 6. Defa sadrazam oldu ve Ocak 1858'de ise vefat etti. Austos 1859 tarihli yeni bir Paris Muhedenmesi ile de, Eflak ile Bodan'n (Memleketeyn) birleerek Romanya'y meydana getirmeleri karar alnd. Franszlar ise yine bo durmad. 1860'larda tahrik ederek isyan ettirdikleri Lbnan'daki Maruni Hristiyanlara, Deyr'l-Kamer merkezli bir otonom sancak kurdurdular (Haziran 1861). te bu skntlar ve Tanzmt hareketleri iinde yuvarlanan Osmanl Devleti'nin ba yani Sultn Abdlmecid, 25.6.1861 tarihinde veremden vefat etti. KADIN EFENDLER: 1- Servet-sez Ba Kadn Efendi. 2- evk-efz Valide Sultn; Sultn V. Murad'n annesi ve kinci Kadn Efendi. 3- Ho-yr kinci Kadn

Efendi. 4-Tr-i Mjgn Valide Sultn; nc Kadn Efendi ve II. Abdlhamid'in annesi. 5- Verd-i Cenan nc Kadn Efendi. 6- Gl-ceml Drdnc Kadn Efendi. 7- Rahme Perest Valide Sultn; Drdnc Kadn Efendi ve II. Abdlhamid'in manevi annesi. 8- Glistu (Glistan) Drdnc Kadn Efendi. 9- Dzd-i Dil nc Kadn Efendi. 10- Bezm (Bezmr) Altnc Kadn Efendi. 11- Mhitb Beinci Kadn Efendi. KBALLER: 12-Nln- Dil Hanmefendi; 3. ikbal. Ceyln-yr Hanmefendi; 2. kbaldir. 14- Aye Ser-firz Hanmefendi; 2. kbal. Sarayn adn batran bir kadndr. 15- Nergis (Nergizu) Hanmefefendi; Drdnc kbl. 16- Nvek-misl Hanmefendi; 4. kbal. 17- Nesrn Hanmefendi; kinci kbal. 18yeste Hanmefendi; 4. kbal. 19- Nkhet-seza Hanmefendi; Ba kbal. GZDELER: 20- Yldz Hanmefendi; 2. Gzde. 21- Sf-dern Hanmefendi; 4. Gzde. 22- Hsni Cenan Hanmefendi; 3. Gzde. OCUKLARI: 1- ehzade Sultn Murad V. 2- ehzade Sultn Abdlhamid II. 3-Sultn Mehrned Red V. 4- ehzade Mehmed Ziyaddin Efendi. 5- ehzade Mehmed Vahidddin Efendi (Sultn Vahdddin). 6- ehzade Ahmed Nreddin Efendi. 7ehzade Mehmed bid Efendi. 8- ehzade Mehmed Fuad Efendi. 9- ehzade Mehmed Burhneddin Efendi. 10- Behce Sultn. 11- Medha Sultn. 12- Senha Sultn. 13RefTa Sultn. 14- Naile Sultn. 15- RbPa Sultn; 16- Fatma Sultn; 17- Mevhibe Sultn; 18- Sbiha Sultn; 19- Fatma Nzme Sultn; 20- Mnre Sultn; 21- Bedra Sultn; 22- Na'me Sultn; 23- Cemle Sultn; 24- Mehmed Rd Efendi; 25- Osman Safiyyddin Efendi. 26- Ahmed Kemleddin Efendi. 7- Mehmed Vmk Efendi. 28Nizmeddin Efendi; 29- Burhneddin Efendi; 30- Neyyire Sultn; 31- Aliye Sultn; 32-Smiye Sultn; 33- Nzme Sultn; 34- Mukbile Sultn; 35- Fehme Sultn; 36ehme Sultn; 37- Sleyman Efendi. il 248 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMfc; Yukardaki listeden de grld zere, hayat boyunca meru dairede de olsa, ok fazla kadnla beraber olan I. Abdlmecid, ocuklarna ve aile hayatna fazlaca dkn bir insand. yi bir hkmdar olmasna ramen, Avrupa taklitiliini bazan gayr- makul denecek seviyelere getiriyordu. Bunda evresindeki Avrupa tahsili grm brokratlarn da byk etkisi vard. II. Mahmd gibi, devletin askerler deil sivil brokratlar tarafndan idare edilmesine taraftard 146 148. Tanzimat devri ne demektir? Tanzimat'tan sonra yaplan dar deiiklikler (1839-1920) nelerdir? Tanzimat, yeniden dzenlemeler demektir. Osmanl tarihinin 3 Kasm 1839 (26 a'ban 1255) tarihli Glhane Hatt- Hmyn'u veya Tanzimat Ferman ad verilen ferman ile balayan ve 1293/1876 tarihine kadar devam eden devresine Tanzimat; 1876-1878 yllar arasndaki devresine I. Mertiyet; 1878-1908 yllar arasnda II. Abdlhamid'in tek bana idare devri (baz tarihiler tarafndan istibdd devri) ve 1908'den sonrasna ise II. Mertiyet devri denmektedir. Biz Tanzmt'tan sonra ifadesi ile bu devrelerin tamamn kastediyoruz. Osmanl Devleti'nin idar yaps asndan gerekten yeniden dzenlemeler devri demek olan bu dnemde yaplan deiiklikleri ksaca inceleyeceiz: Merkez tekilttaki deiiklikleri de iki ana blme ayracaz: a) Divan- Hmyn'un yerine geen kurullar ve bunlarda yaplan deiikliklerdir. Kronolojik olarak zetlersek; 1255/1839 tarihli Tanzimat Fermanyla, II. Mahmd devrinde 1253/1837'de kurulan Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'nin danma meclisi manas devam ettirilmi, yeleri artrlm ve devletin hukuk dzenlemelerinin yapld bir yasama ve idar yarg organ haline getirilmitir. 1271/1854 ylnda bu kurulun kanun layihalarn hazrlama, nizmnmeleri ve talimatlar dzenleme grevi, yeni kurulan Meclis-i li-i Tanzimat adl yksek bir meclise verilmi ve Meclis-i Vly-i Ahkm- Adliye ise sadece bir idar ve adl yarg organ olarak greve devam etmitir. 1278/1861 ylnda ise bu her iki meclis de Meclis-i Ahkm- Adliye ad altnda birletirilerek daireye ayrlmtr. Birincisi, idar ilere; ikincisi, kanun ve nizmnmeleri hazrlamaya ve ncs ise, idar yargya bakmakla grevlendirilmitir.

8 Zilhicce 1284/1868 ylnda bu yksek kurullarn yaps yeniden deitirilmi ve ayn tarihli iki ayr nizmnme ile iki yeni st merci ihdas edilmitir. Birincisi; Divan- Ahkm- Adliye'dir ve tamamen yksek bir adl mahkeme niteliindedir. Ayrntl bilgiyi yarg bahsinde vereceiz. kincisi ise; ry Devlet'tir. Temel grevi idar yarg olmak ve Dantay'n ekirdeini oluturmakla birlikte, ilk kurulduu andan 1876 tarihine kadar ayn zamanda yasama fonksiyonunu da ifa etmitir. En nemli grevi btn kanun ve nizmnmeleri tetkik etmek ve layihalarn hazrlamaktr. Tekilt hakkndaki ayrntl bilgiyi yarg bahsinde vereceiz. 1293/1876 tf tnda yeni birdiire 400 senelik I! benzeri kurullardan* i Umumiye veri nu, sadrazamn! ilerinin mercii b ry- DevleMf Ayrca tpk gni olmak zere bellisi b) Tanzimat! vkel vardr. kfli Cumhuriyete ka#f dr. Bavekalet I (1283/1867); I Evkaf Nezreti;! reti, Ma'irfN reti, Shhiye fi na dair idari i; 1293/187S* klmasndan s zalmtr yahutdf 149. Osmanl! 1287/18706 tekilatndaki! 146 Ahmed Ltfi, Tarih, c. VI, stanbul 1302, sh. 31-168; c. VII, stanbul 1306, sn. 2-127; c. VIII, stanbul 1328, sh. 560; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169-264; c. VI, sh. 1-289; Cevdet Paa, Tezkir, c. I, sh. 5-152; II, 1-275; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.139-162; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 255-273. yerine vllye!| ler livalara VIK zinde valinin S mektuptlarjl leri, Maarif leri Mera*| nemli I; zere IH LV::f2| ter-l I kayrr riyet Done* BLNMEYEN OSMANLI 249 1293/1876 tarihli Kanun-i Esas ile alan I. Merutiyet dneminde devlet tekiltnda yeni bir dzenlemeye gidilmitir: 400 senelik Divan- Hmyn'un snrl yasama fonksiyonunun ry- Devlet ve benzeri kurullardan alnarak Heyet-i A'yan ve Hey'et-i Meb'sn'dan oluan Meclis-i Umumiye verildiini biliyoruz. Bu Kanun- Esas'ye gre, devletin yrtme fonksiyonu, sadrazamn bakanlnda toplanacak olan, dahil ve haric btn nemli devlet ilerinin mercii bulunan Meclis-i Vkel'nndr. Bu, bakanlar kurulu demektir. Bylece ry- Devletin yasama fonksiyonu ile yrtme kurulu zellii ortadan kalkmtr. Ayrca tpk gnmzde olduu gibi, bata bakanlar ve yksek yarg organ mensuplar olmak zere belli ahslarn yarglanmas iin bir de Divan- li tekil edilmitir. b) Tanzmt dneminde artk Divan- Hmyn deil, belli kurullar veya meclis-i vkel vardr. Ayn zamanda divan yelerinin yerini vekiller veya nazrlar almtr. Cumhuriyete kadar devam eden bu nezret (bakanlk) ler arasnda unlar bulunmaktadr. Bavekalet (sadret); Adliye ve Mezhib Nezreti; Bahriye Nezreti (1283/1867); Dhiliye Nezreti; Defter-i Hkn Nezreti (Eski Defter Emini); Evkaf Nezreti; Harbiye Nezreti, Hariciye Nezreti, Ma'din ve Orman Nezreti, Ma'rf Nezreti, Nfi'a Nezreti; Posta ve Telgraf Nezreti, Ticret Nezreti, Shhiye Nezreti ve Meihat. Vkel yani bakanlardan her biri kendi bakanlna dair idar ilerin yrtlmesinden sorumludur. 1293/1876 Anayasas ile rayna oturtulan bakanlk sistemi, Osmanl Devleti'nin yklmasndan sonra da devam etmitir. Bakanlk saylar zaman zaman artm veya a-zalmtr yahut da isimleri deitirilmitir. 149. Tanzimat sonras tara tekilatndaki deiiklikler ksaca nasl gelimitir? Osmanl Devleti'nin tara tekilatndaki en nemli deiiklik, 1281/1864 ve 1287/1870 tarihli iki nemli Nizmnme ile yaplmtr. Bu Nizmnmeler nda tara tekilatndaki deimeleri ylece zetleyebiliriz: nceden livalara (sancaklara) da vilyet dendii halde, eylet ifadesi kaldrlm ve yerine vilyet (il) terimi kullanlmtr. Buna gre, Osmanl

Devleti, vilayetlere, vilyetler livalara, livalar kazalara, kazalar nahiyelere ve nahiyeler kylere ayrlmtr. Vilyetin genel idare miri padiah tarafndan tayin edilen validir. Vilayet merkezinde valinin emri altnda alan u memurlar bulunur: Vali muavinleri, Defterdarlar, mektupular (yaz ilerine bakar), Umr- Ecnebiye Mdrleri, Ziraat ve Ticret Mdrleri, Maarif Mdrleri, Tarik Eminleri, Vilayet Defter-i Hkn Mdrleri ve Nfus idareleri Memurlar, Evkaf Mdrleri ve Alay Beyleri (zaptiye mdr). Ayrca vilayetin -nemli ilerini grmek zere bir Meclis-i Umumi, bir de Vilayet dare Meclisi olmak zere iki kurul mevcuttur. Livalarda idarenin ba mutasarrflardr. Muhasebeci, Tahrirat Mdr, Defter-i Hkn Memuru ve Zabtiye Amiri nemli memurlardr. Kazalarda idare reisi kaymakam, nahiyelerde mdr ve kylerde ise muhtardr. Bu idar tekilt Cumhuriyet Dneminde de ksmen devam etmitir denilebilir. Ayrca livalar da mstakil ve 250 BLNMEYEN OSMANLI mlhak livalar diye ikiye ayrlmaktadr. 1293/1876 Anayasas, zikredilen hkmler erevesinde tara tekiltn 108-110. maddeleriyle tanzim etmiti. Umumi Meclisin ve idare meclislerinin yaygn hale getirilmelerini emrediyor ve ayrntlarn zel bir kanuna havale ediyordu. Bu kanun, ancak 1913'de Kanun- Muvakkat olarak yrrle girebildi. Btn bunlarn yannda 1859 ylnda st idareci memur snf yetitirmek zere Mlkiye Mektebi aldn ve 1873 ylnda da btn idar kadrolara maa esasnn yaydrldn burada kaydetmek gerekir147. 150. 1839 tarihli Tanzimat Fermannn mahiyeti nedir? Osmanl Devle-ti'nde hak ve hrriyetler hareketi ilk defa bu fermanla m balamtr? Maalesef Cumhuriyet devri hukukular ve hususan hak ve hrriyetlerle alakal alma yapanlar, Osmanl Devleti'nde 1839'da ilan edilen Tanzmt Fermanndan nce insan hak ve hrriyetlerinden bahs edilemeyeceini, nk lkede tam bir mutlakyetin hkim olduunu, ekinmeden syleyebilmektedirler. Bunlara gre, Mustafa Reid Paa'nn gayretleriyle Padiah Abdlmecid tarafndan ilan edilen Tanzmt Ferman veya dier adyla Glhne Hatt- Hmyunu, bir hak ve hrriyetler beyannmesi olmaktan ziyde, devlet iinde adaletin gerekletirilmesi iin atlm bir adm ve hak ve hrriyetlerle ilgili gzel bir balangtr. Bu belge ile ilk defa can, mal ve namus emniyeti muhafaza altna alnm ve hukuk devleti olma yolunda ilk adm atlmtr. Bir ksm aratrmaclar ise, biraz daha hakikate yaklaarak Tanzimat Fermannn, bir hak ve hrriyetler beyannmesi olmaktan ziyde, bir yenileme ve batllama hareketinin balangc olduunu belirtmilerdir. Bu batllama gayretleri iinde, fermanda, evvel fark gzetmeksizin btn teb'ann ahs hak ve hrriyetlerine ait garantiler va'd edilmi ve bunlar fiilen tahakkuk ettirecek hukuk dzenlemelerin bir an evvel yaplaca belirtilmitir. Sonra da mal, idar, asker ve adl konulara ait baz dzenlemelerin yaplmas zarureti srarla vurgulanmtr. Halbuki Tanzmt Fermanndan evvel Mslman lkelerde ve dolaysyla Osmanl Devleti'nde vatandan temel hak ve hrriyetleri yoktu, hukuk devletinden bahsedilemezdi ve mutlakyet ile idare edilen devlet olmasndan dolay temel hak ve hrriyetler Padiahn iki duda arasndayd gibi pein fikirlerle meseleye bakmak, slm Hukukunu ve tarihini bilmemek demektir. e*! 147 Glhane Hatt- Hmyunu, Dstur, I. Ter. 1/5-7; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 71 vd.; BA, Meclls-i Tanzimat Defterteri; BA, Nezret Evraklar; 1293 tarihli Kanun-u Esasi, md. 27-95; BA, Nezret Evraklar; etin, Atilla, Babakanlk Arivi Klavuzu, stanbul 1979, sh. 135-136, Baz bakanlklarn yaps iin bkz Nfia Nezreti D.I.T.IV/480 vd.; 485 vd.; Evkaf Nezreti, IV/590 vd.; Maliye Nezreti, IV/674 vd; 1281 tarihli Nizmnme, md. 178; Dstur, I. Ter. 1/608-630; 1287 tarihli Nizmnme, md. 35 vd.; Dstur. I. Ter. IV/18; Mumcu-ok, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab, Ankara, 1982, sh. 335338; Dstur, I.Ter. 1/325-327, 703-706; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, 1/78-79; Gkbilgin, M. Tayylb, "Tanzmt Haraketinin Osmanl Messeselerine ve Tekiltna Etkileri", Belleten, c. XXXI, say 121(1967), sh. 93-111; nalck,

Halil, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmyunu", Belleten, c. XXVIII, say, 112(1964), sh. 603-622; nalck, Halil, "Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten, c. XXVIII, say, 112(1964), sh. 623-690; Karal, Enver Ziya, "Glhane Hatt- Hmyununda Batnn Etkisi", Belleten, c. XXVIII, say 112 (1964), sh. 581-601; adrc, Musa, "Tanzmt Dneminde Trkiye'de Ynetim (1839-1856)", Belleten, c. LII, say 203(1988), sh. 601-626; adrc, Musa, "Trkiye'de Kaza Ynetimi (1840-1876)", Belleten, c. LIII, say 206(1988), sh. 237-257. BLNMEYEN OSMANLI 251 Evvel unu vuzuha kavuturmak istiyorum: Osmanl devleti, bir slm Devletiydi ve dolaysyla baz rnekler sunduumuz ve daha sonra da farkl sorularda aklayacamz insan hak ve hrriyetlerini kabul ve tatbik ediyorlard. Son dnemdeki baz aratrmaclarn iddia ettikleri gibi, batl anlamda mutlakyet hkm srmyordu. Osmanl Devleti'nin hukuk nizmn slm Hukuku olarak grmeyenler ve Osmanl Devleti'nin hukuk mevzuatn Padiahn dudaklar arasndan kan hkmler olarak kabul edenler, bu hatay, bilerek veya bilmeyerek ilemilerdir. Durum bilinenin tam tersinedir. Batda Krallarn idaresinde tam bir mutlakyet hkimdir. Yani krallar, hem yasama, hem yrtme ve hem de yarg gcn ellerinde bulunduruyorlard. Feodal nizm gerei topran ve topraklarnda sakin olan ahalinin de mliki saylyorlard. slm Hukukunda ve bu hukuk sistemini kabul eden Osmanl Devleti'nde ise, bu manada mutlakyet asla mevcut deildi. Zira yasama gc, % 90 itibariyle Allah ve Resulnn elindeydi. er' hkmlere Padiah mdhale edemiyordu ve dolaysyla er' hkmlerle tesbit ve ta'yin edilen hak ve hrriyetlere kimse mdahale edemezdi. Olsa olsa er' hkmlere muhalefet ve suiistimal olabilirdi. Yarg gc de, hkim olacak vasflara hiz bulunmadka Padiaha bu hak tannmamt. Yrtme ise, er' hkmlere uygun olarak devleti idare etmek demekti ve ite bu konuda yani icrann ba olmas haysiyetiyle bir mutlakyet yani btn icra gcnn Padiah'da birlemesi mevzu bahisti. Bu manada bir mutlakyetin ise, hak ve hrriyetlere zarar, sadece baz uygulamalar ve suiistimaller sebebiyle olabilirdi. O halde biraz sonra metnini daha yakndan greceimiz Tanzimat Ferman, uygulamadaki baz aksaklklar dile getiriyordu. Yoksa Asr- Sa'detten beri var olan insan hak ve hrriyetlerini ilk defa gndeme getirmiyordu. Bir dier nemli husus da bu ve mte'kip Fermanlarn nerinde, Batl devletlerin basksnn bulunmas, batllara gre gayr-i mslimlere slm Hukuku tarafndan getirilen baz istisna kaytlama ve snrlamalarn kaldrlmas isteinin bulunmas ve daha ksa bir ifadeyle slm'dan uzaklatrmaya muvaffak olamadklar Osmanl Devle-ti'ni, batllama ve asrleme terneleriyle kendi benliklerinden ayrma arzular bulunmaktayd. Yoksa slm Hukukunda insanlarn temel hak ve hrriyetlerinin nasl korunduunu ve Osmanl Devleti'ndeki perianln, hak ve hrriyetlerin olmayndan deil, suiistimalinden ileri geldiini onlar da biliyorlard. Bildiklerini gsteren ve bize de ibret dersi olmas gereken Hollandal bir hukukuya dair Tanzimat deerlendirmesini, zetleyerek buraya almak istiyoruz: (1897'de II. Abdlhamid'e takdim ettii Lyihasnda diyor:) "slm Hukukunun Osmanl Devleti'nde imdiye kadar tatbik edildii gibi, resmen ve fiilen imdi de tatbik olunsayd, bu memleket, asrmzn bandan beri duar olduu felketlere ma'ruz kalmazd. Suiistimalleri ve zulmleri gren idareciler ve bata II. Mahmd, Tanzimat'n lzumunu hissetmee baladlar. Bb- l, bir taraftan Hristiyan devletlerin tehditlerinden ve dier taraftan dhildeki ahalinin galeyana gelen fikirlerinden rkerek, devleti byk bir vartadan ve tehlikeden kurtarmak emeliyle Avrupa'ya meyletmee balamtr. Bizi taklid etmekten ibaret olan bu yeni meslek, grnrde gzel grnyorsa da, kanaatime gre, Devlet-i Aliyye'de icra olunan slhatn semeresiz kalmasna sebep bu meslek olmu idi. Anlamadlar ki, Osmanl Devleti'nde nizm ve gzel idarenin te'sisi iin, Osmanl Devleti'nin asl kanunlarn ve mlk esaslarn, baka devletlerdeki kanunlara benzetmek lzm deildir. te bu inceliklere adem-i vukuftan dolay, birinin sylediini dieri anlamaz oldu. lk slhat olmak zere, 1839 senesinde Glhne'de okunan Tanzimat ferman

ner olundu. Bu Fermanla, Padiah, mslim ve gayr- mslim teb'ann can, rz ve mallarnn korunmasn garanti altna 252 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEK almtr. Bunun sebebi, Osmanl Devleti'nde mezkr hususlar garanti altnda olmadndan deildir. Belki bizim kanunlarmz byledir. Bize benzemek iin yaplmtr". Tanzmt Ferman'nn daha iyi anlalmas iin tam metnini sadeletirerek almak istiyoruz: "Benim Vezirim, Herkesin bildii gibi, Devlet-i Aliyye'mizin kuruluundan beri, Kur'n'n yce hkmlerine ve er' kanunlara kemaliyle uyulduundan, yce saltanatmzn kuvvet ve erefi, btn teb'ann refah ve ma'muriyeti, zirveye ulamt. 150 sene vardr ki, birbirini takip eden gaileler ve eitli sebeplere mebn, ne er'-i erife ve ne de kanunlara uyulmam ve bu sebeple de evvelki kuvvet ve ma'muriyet, tam tersine evrilerek, zayfla ve fakirlie yerini brakmtr. Halbuki er' kanunlar altnda idare olunmayan memleketlerin pyi-dr olamayaca ok ak gereklerdendir. Padiahlk makamna clusumuzdan beri, hayrl fikir ve eserlerimiz, sadece ve sadece memleketin I-mar ve ahalinin refah meselelerine mnhasrdr. Devletimizin corafi mevkii, mnbit arazisi ve halknn kabiliyetlerine baklacak olursa, gerekli teebbslere ba vurulduu takdirde, 5-10 sene zarfnda, Allah'n inyetiyle istenen ekle gelecei aikrdr. Allah'n avn inayetine itimad ve Hz. Peygamber'in manev ruhniyetine istind ederek, bundan byle Devlet-i Aliyye'mizin en gzel ekilde idaresi iin, baz yeni kanunlar vaz' etmek gerekmektedir. Zarur olan bu kanunlarn temelini, can emniyeti, rz, namus ve maln muhafazas, vergi tayin ve tesbiti ve gerekli askerin celp ve istihdam konular tekil edecektir. Gerekten dnyada, candan ve rz ile namustan daha aziz bir ey olmadndan, bir adam onlar tehlikede grdke, yaratl itibariyle hyanete meyli olmasa bile, can ve namusunu muhafaza iin, baz hyanet yollarna dahi teebbs edecei ve bunun da devlet ve memlekete zararl olaca herkese msellemdir. Tam tersine can ve namusundan emn olanlar, doruluk ve istikmetten ayrlmayacaklar gibi, ii ve gc devlet ve milletine hsn-i hizmet olaca gayet aktr. Mal emniyetinin bulunmamas halinde ise, herkes ne devletine ve ne de milletine snamaz, memleketin imarna bakamaz; dima endie ve ztrap iinde kalr. Aksi takdirde yani mal ve mlknden tam emin olmas halinde, kendi ii ile megul olur, maet diresini geniletmekle urar. Kendisinde gn be gn devlet-millet gayreti ve vatan sevgisi artar. Ona gre hsn-i hizmete alr. Vergi tayin ve tesbitine gelince, bir devlet memleketi muhafaza iin elbette askere ve dier gerekli masraflar yapmaa muhtadr. Bu da ake ile olur. Ake de teb'ann vergisiyle elde edilir. Bu sebeple vergi meselesinin en gzel ekilde halline baklmak ok nemlidir. Geri daha nceleri gelir zannedilen vergide tekel belsndan, Allah'a hamdolsun, memleketimizin ahalisi, daha nce kurtulduysa da, bu konuda tahrip edici letlerden olup hi bir zaman yararl meyvesi grlemeyen iltizm usul, bugn yrrlktedir. ltizm usul, bir memleketin siyas maslahat ve mal ilerini bir tek adamn irdesine ve belki onun kahr penesine teslim demektir. Eer teslim edilen adam da iyi bir insan deilse, sadece kendi karna bakp btn hareketleri gadr ve zulmden ibaret kalr. Bu sebeple, bundan sonra, memleket ahalisinden her ferdin, malvarl ve madd gcne gre uygun bir vergi vermesi, kimseden fazla bir ey alnmamas, Devlet-i Aliyye'mizin karada ve denizde asker masraflar ve dier giderlerinin dahi gerekli kanunlarla aklanmas ve snrlanmas ve bunlara gre icrtn yaplmas zaruridir. Asker meselesine gelince, yukarda zikredildii gibi, vatann korunmas iin asker vermek ahalinin boynunun borcu ise de, imdiye kadar cari olduu ekliyle, bir memleketin mevcut nfusuna baklmayarak, kiminden tahamml gcnden fazla ve kiminden noksan asker istenilmek, hem nizamszl ve hem de zir'at ve

ticretin bozulmasn muciptir. Ayrca askere gelenlerin mrlerinin sonuna kadar istihdamlar da, fturu ve neslin kesilmesini gerektirmektedir. Bu sebeple de her memleketten lzumu takdirinde, talep olunacak asker iin, gzel bir yol bulunmas ve drt yahut be sene sresince istihdam olunmas ve bylece nbetlee vatan hizmetinin yaplmas gerekmektedir. Velhsl bu gerekli kanunlar vaz' edilmedike, kuvvet, ma'muriyet, syi ve istirahatin te'mini mmkn deildir. Hepsinin esas da, ksaca izah yaplan temel meselelerden ibarettir Bundan sonra sulularn da'valar, er' kanunlar gereince, alenen grlp karar verilmedike, hi kimse hakknda gizli ve ak idam ve zehirleme mu'melesinin icras caiz deildir. Hi kimse tarafndan dierinin rz ve namusuna tasallut vuku' bulmamaldr. Herkes mal ve mlkne tam bir serbestlik iinde mlik ve mutasarrf olacak ve kimse kendisine mdhele edemeyecektir. Faraza birinin thmet ve kabahati vukuunda, onun miraslar, o thmet ve kabahatten beri olacaklarndan, onun maln msadere ederek, miraslar, miras haklarndan mahrum edilmeyecektir. Osmanl teb'as olan Mslmanlar ve dier din mensuplar, bu hkmlerden, istisnasz istifade edeceklerdir. Can, mal ve namus meselelerinde er' hkmler gerei btn memleketimiz ahalisine tarafmzdan tam bir e lzumu !fy) Medis-i* karlacak; c Her bir K myummMl Bu jeriS mzdan r vekillere de n Bungl sabit grrt edilecektir. I Butun ' tanzim. vuku1 b#' zah t: dan, i bu L' bu usuln, | men| rjenler, fiHl 26a:Tar:-ki, bu fr tatbikatta" bir emmi"'? de ak r d Yalr;J nnda *mshj fndan r rnda, yer ald kabule manii Hyfc rr.v SLS BLNMEYEN OSMANLI 253 tam bir emniyet verilmi ve dier hususlarda da ittifakla kararlar alnarak ilerin halli yoluna gidilmesi lzumu te'yid edilmitir. Meclis-i Ahkm- Adliye yeleri gerei kadar oaltlacak; Devlet-i Aliyye'nin vekilleri ve dier devlet ricali, tayin olunacak gnlerde toplanacak; hepsi de fikir ve mtla'alarn hi ekinmeden serbeste syleyeceklerdir. Can ve mal emniyeti ve vergi tayini hususlarna dair gerekli kanunlar, bir taraftan kararlatrlarak karlacak; asker konulardaki dzenlemeler Bb- Serasker'nin Dr- r'snda konuulacaktr. Her bir kanun karara balandka, Allah'n diledii kadar yrrlkte kalmak zere, st taraf hatt- Hmyunumuzla tasdik edilmek iin, tarafmza arz edilecektir Bu er' kanunlar, sadece ve sadece din devlet ve mlk milleti ihya iin vaz' edileceinden, tarafmzdan hilfna hareket vuku1 bulmayacana ahd misk olunacak; Hrka-i erife Odasnda limler ve vekillere de yemin teklif klnacaktr. Buna gre, lim ve vezirlerden velhsl her kim olursa olsun, er' kanunlara muhalif hareket edenlerin, sabit grlen sular derecesinde gerekli cezalandrlmalar, hi rtbeye ve hatr-gnle baklmayarak icra edilecektir. Bunun iin bir Ceza Kanunnmesi tanzim edilecektir. Btn me'murlarn, u anda yeter derecede maalar mevcuttur; henz olmayanlar varsa, onlar dahi tanzim olunacandan, er'an menfur ve memleketin harabna vesile olan rvet meselesi de, bundan sonra vuku' bulmamas gayesiyle, kuvvetli bir kanun ile te'yid edilecektir. zah edilen hususlar, eski usul btn btn deitirmek ve yenilemek (Tanzimat) demek olacandan, i bu rde-i Seniyyemiz, Dersa'det ve btn memleket

ahalisine ilan edilecektir. Dost devletler de, bu usuln, inallah ilel-ebed bekasna ahit olmak zere, Dersa'det'te ikmet eden bykeliliklere resmen bildirilecektir. Rabbimiz Te'l Hazretleri, cmlemizi muvaffak buyursun. Bu vaz' edilen kanunlarn hilfna hareket e-denler, Allah'n la'netine mazhar olsunlar ve ilel-ebed felah bulmasnlar. min. 26 a'ban 1255/3 Kasm 1839". Tanzmat fermannn tetkikinden ve bir defa da olsa okunmasndan anlalacaktr ki, bu Ferman, slm Hukuk tarihinde bir hak ve hrriyetler bildirisi olmaktan ziyde, tatbikattaki hatalar, slm Hukukundaki hkmlere gre dzeltmeyi tavsiye eden icr bir emirnamedir. Avrupa devletlerinin basks ve zoru, fermann sonundaki ifadelerden de aka anlalmaktadr. Daha fazla yorumu lzumsuz addediyoruz. Yalnz u hususu aklayarak bu mevzuya son vermek gerekir: Tanzimat Fermannda "ms'adt- hne" ta'birinin kullanlmas, hak ve hrriyetlerin padiah tarafndan ihsan ve ltuf edildii anlamna gelmez. yle olsayd, bugnn btn kanunlarnda, Babakann arz tezkeresinde "yksek ms'adelerinize arz ederim" ifadesi yer aldndan, Anayasa da dahil, btn kanunlar Cumhurbakannn ltuf ve ihsan kabul edilirdi. O gnk yazma slubundan neticeler karmaya alan ve ancak Osmanl Hukukuna hkim olan ulv prensiplerden habersiz grnen zihniyetin, dt mantk kargaalarn gstermesi asndan, bu hususu nemle belirtmek istiyorum148. 151. 1856 (1272) tarihli Islhat Fermannn getirdii yenilikler nelerdir? Neden hem Mslmanlar ve hem de gayr-i mslimler bu fermandan memnun olmamlardr? Islhat Ferman da tpk Tanzimat Ferman gibi, hukuk tarihimizde temel hak ve 148 Dstur, I. Tertip, I, sh. 4-7; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 19-23; Ahmed Ltfi, Tarih, c. VI, sh. 59-65; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 273-274; Abadan, Yavuz, "Tanzmat Fermannn Tahlili", Tanzmat I, stanbul, sh. 46 vd.; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169-196; 255-258; Gkbilgin, "Tanzmat Haraketinin Osmanl Messeselerine ve Tekiltna Etkileri", sh. 93-111; nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmyunu", sh. 603-622; nalck, "Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", sh. 623-690; Arsel, nan, Trk Anayasa Hukukunun Umum Esaslar, Ankara 1965, sh. 150; Akn, lhan F, Kamu Hukuku, 5. Bask, stanbul 1987, sh. 301-303. 254 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM* hrriyetlerin gndeme getirildii ilk fermanlardan deildir. Belki Islhat Ferman, Tan-zmt Fermanndan da kt bir muhteva arz etmektedir. Zira Tanzmt Fermannn uygulamas ve hazrlan gayesi tenkit edilse bile, o dnemde, Tanzimat ya'ni yeniden dzenlemelerin yaplmas ve mevcut suiistimallere son verilmesi, bir zaruretti. Tanz-mt'a kimse kar duramazd; kar durulan, yaplan yeni dzenlemelerin ekliydi. Islhat ferman ise, bir hak ve hrriyetler beyannmesi olmak yle dursun, suiistimalleri nlemek gayesiyle yaplan bir dzenleme de deildi. Belki Avrupal Hristiyan devletlerin basksyla, Osmanl Devleti'ndeki gayr- mslimlere yeni geni haklar tanmak; Kur'n ve Snnet'in vermediini onlara vermeye kalkmak ve hatta Mslman halk geri plana iterek, gayr- mslimleri n plana karmak gayesiyle zorla ilan edilmi bir belgedir. Konuyla ilgili iki otoritenin szlerini zetleyerek, bu konuyu da kapatmak istiyorum: Birinci otorite, Hollandal bir hukukudur ve II. Abdlhamid'e yazd bir Lyihada Islhat Ferman hakknda yle demektedir: "Tanzimat hakknda sylediklerimiz 1856 tarihli Ferman hakknda dahi geerlidir. Bunda da Bb- li Rusya Devleti aleyhine harp ilan etmesi iin dostlar olan devletler tarafndan yaplan tevikler zerine, daha nce yaplan va'dler ve zellikle kanun slhatlar tekrar edilmitir. Bundan fazla olarak Osmanl Devleti'nde mezhep hrriyeti esasnn tamamen icra edilecei va'd edilmitir. Bununla birlikte, slm mrtedleri hakknda slm Hukukunun ta'yin ettii cezalar lav edilmemitir. Gayr- mslimlerin yarglanmas ile alakal va'dler, da'valarn neir ve ilan ile ilgili istekler ve ikencenin kaldrlmas gibi hususlar, zaten slm Hukukunda var olan hususlardr".

kinci otorite ise, Osmanl Hukukunun yldz simalarndan Ahmed Cevdet Paa'dr ve Islhat ferman hakknda unlar sylemektedir: "1272 senesi iinde en fazla nemle zerinde durulan konu, gayr-i mslim teb'ann imtiyazlar meselesi idi. Kurulan komisyon baz kararlar ald ki, Islhat Ferman dediimiz fermandr. Bu Ferman'n hkmne gre, mslim ve gayr- mslim teb'a, btn haklarda eit olacakt. Daha nce yaplar sulh akdinin maddelerinden biri, Hristiyanlarn imtiyazlar meselesi idi. imdi ise, btn gayr- mslimlerin imtiyazlar mevzu bahis idi. Mslmanlarn ou, "Babalarmzn ve dedelerimizin kanlaryla kazanlm olan mukaddes haklarmz bugn kaybettik. slm Milleti hkim millet iken, byle bir mukaddes haktan mahrum kald. Ehl-i slama bu bir alayacak ve matem edecek gndr." deyu sylenmeye baladlar. Gayr- mslim teb'a ise, o gn hkim millet olma sevinci iinde idiler". Ancak gayr-i mslimler kendi dindalarndan aidat toplayamadklarndan dolay onlar da memnun deillerdi. Tamamn vermek kitab maksadndan karacandan, sadece mevzu ile alakal baz maddelerini sadeletirerek nakledelim: "Aadaki hususlarn icrasna rde-i Seniyyem sdr olmutur: Glhne'de okunan Hatt- Hmyunum ile ve yaplan Tanzmt gereince, her din ve mezhebde bulunan btn teb'am hakknda, hi bir istisna sz konusu olmakszn, can, mal ve namus emniyeti te'kit edilmitir. Va'dlerin fiile karlmas iin gerekli tedbirler alnacaktr. Osmanl diyarnda bulunan Hristiyan ve dier gayr- mslim cem'atlerine, dedelerim tarafndan verilen btn imtiyazlar ve muafiyetler ibk edilecektir. Ancak her bir cem'at, belli bir zaman dilimi iinde mevcut imtiyaz ve muafiyetlerini tesbit ederek yaplacak slhat iradelerini tarafmza arz edecekler; nezretimizin emri altnda ve hususan Patrikhanelerde kurulacak komisyonlarla bu tesbit ilemleri yaplacaktr. Patriklerin seim usulleri tesbit ve icra edilecek; Osmanl devleti ile cemaatlerin ruhan liderleri arasnda yaplacak grmeler sonucunda alnacak kararlarla, bunlarn yemin merasimleri belli esaslara balanacak; bu zamana kadar patriklere ve cemaat balarna verilen hediyeler kaldrlarak, bunun yerine patriklere ve cemaat balarna belli gelirler tahsis edilecek; dier papazlara ve grevlilere de rtbelerine gre maalar verilecek; ancak Hristiyan papazlarnn menkul ve gayrimenkul mallarna asla dokunulmayacaktr. Btn cemaatlerin idareleri ve maslahatlarnn grlmesi, aralarndan seilen yelerden oluacak bir meclise devredilecek; cematlere ait mabedler, mektepler hastahaneler, mezarlklar ve dier binalarn tamirine mni10M4 durum tarafmza m Bir mezhebe*! rekli tedbirler alna*. it| meyecektir. Her din vemete alkonulmayacak;d3 Devlet memu**| dalar, hangi din s kabul edileceklerdir. Btn din ve Huni ve sanayi'e dair mi i tarafmdan tayin e Nezret'in mrit Mslman t havale edllecr* ve mezhep' Hukuk tti{ hut nizmenj nsan l hapis ve t zarfnda slhn! J asla msaade t cezalandrlacakt," Btn Osto( zimi zaruridir. V de eitlii g mkellefiyet IM mslim teb'aMI Eylet ve .(il ve bu Meclisle*) Alm-satu, I herkes hakkinin)! Osmanl ba klmayarak * rin nle nn terki yotaj leri iin tayin K vergiler de m Osmanl Di icra edilmesi; M Medis-i W ruca beyindi FesSd (i olarak tatbM Devltt-iB esseselere ve ticretten 1-10 C stek dilenlerde! Hukukimi yetlerl, mslim yer yer t( BLNMEYEN OSMANLI 255

tamirine mni' olunmayacak; bu yerlerin yeniden inas lazm geldiinde, cemaat balarnn tasvibi ile durum tarafmza arz edilecek ve gereken yaplacaktr. Bir mezhebe tbi1 olanlarn says ne olursa olsun, o mezhebin tam bir serbestlik iinde icras iin gerekli tedbirler alnacak; bir snf dier snfa stn tutulmayacak ve hakaret manasn tayan szler sylen-meyecektir. Her din ve mezhep kendi yinini serbeste yapabilecek; hi kimse bulunduu dinin yinini yapmaktan alkonulmayacak; din ve mezhep deitirmeye kimse zorlanmyacaktr. Devlet memurlarnn seim ve tayini, Padiahn rdesine ve tasdikine baldr. Ancak Osmanl vatandalar, hangi din ve milletten olurlarsa olsunlar, devletin hizmet ve memuriyetlerine, ehil olmak artyla kabul edileceklerdir. Btn din ve millet mensuplar, asker ve mlk mekteplere kabul edilecekleri gibi, her cemaat, maarif ve sanayi'e dair mill mekteplerini aabileceklerdir. Ancak bu mekteplerin meseleleri, bir ksm yeleri tarafmdan tayin edilecek ve bir ksm da cemaat tarafndan seilecek bir Medis-i Marif tarafndan, Nezret'in murakabesi altnda yrtlecektir. Mslman ve gayr- mslimler arasnda meydana gelecek ticret ve ceza da'valar, Muhtelit Divanlara havale edilecek; divanlarn da'va meclisleri alen olacak; ahitler takrirlerini kendi dinleri zerine yapacaklar ve mezheplerine gre yemin edeceklerdir. Hukuk da'valar da eylet ve sancaklardaki Muhtelit Meclislerde, vali ve kad'nn huzurunda er'an yahut nizmen grlecektir. nsan haklarn adaletin haklaryle te'lif edebilmek iin, sanklar veya ceza te'dibe mstahak olanlarn hapis ve tevkiflerine mahsus olan btn hapishane ve nezarethanelerde, mmkn mertebe az mddet zarfnda slhna gayret edilmesi yoluna gidilecek; her halkrda hapishanelerde cismn ceza ve ikenceye asla msaade edilmeyecektir. Aksine hareket edenler, Ceza Kanunnmesi hkmlerine gre yarglanp cezalandrlacaktr. Btn Osmanl lkesinde emniyet ve zabtiye ilerinin herkesin mal ve canlarn koruyacak ekilde tanzimi zaruridir. Vergi adaleti dier mkellefiyetlerin eitliini mucip olduu gibi, hukukda adalet de vazifelerde eitlii gerektireceinden, gayr- mslim teb'a da Mslman teb'a gibi, asker vazifeyi ifa konusunda mkellefiyet altnda olacaklardr. Bedel vermek ve ake demekle asker hizmetten muaf olmak ve gayr-i mslim teb'ann askeriyede istihdam konusunda ayrca nizmnmeler dzenlenecektir. Eylet ve Liva Meclislerinde gayr- mslim yelerin seilmesi konusunda gerekli dzenlemeleri yapmak ve bu Meclislerin terkip ve tekili hakkndaki nizmtn slhna gayret gstermek gerekir. Alm-satm, menkul ve gayrimenkul tasarruflar hakkndaki btn kanunlar, Osmanl vatanda olan herkes hakknda eit uygulanacaktr. Osmanl vatandalar zerine tarh olunacak olan vergi ve dier teklifin tahsili, snf ve mezheplerine baklmayarak ayn usule tbi' olacak; zellikle a'rn tahsilinde ve bu hususta meydana gelen suiistimallerin nlenmesinde her trl tedbir alnacak; dorudan doruya vergi tahsili usul yayldka, iltizm usulnn terki yoluna gidilecek; devlet memurlarnn iltizm almalar iddetle men' edilecek; bayndrlk hizmetleri iin tayin ve tahsis olunacak meblalar temin etmek zere hususi vergiler ilve edilecek ve mahall vergiler de mmkn mertebe mahsulta halel vermeyecek tarzda tanzim olunacaktr. Osmanl Devleti'nin gelir ve giderlerini gsterecek btesinin hazrlanmas; mevzu ile alakal nizmlarn icra edilmesi; memurlarn maalarnn muntazaman te'diyesi icabeder. Meclis-i Vl'nn yeleri, gerek normal ve gerekse fevkalade toplantlarda, re'y ve mtla'alarn, doruca beyn ve ifde etmeleri; bundan dolay asla rencide olunmamalar gerekir. Fesd karma, irtikb ve zulme dir kanunlarn hkmleri, btn Osmanl vatandalar hakknda eit olarak tatbik edilecektir. Devlet-i Aliyye'nin sikke usulnn tashih edilmesi; devletin mal i'tibarnn artmas iin banka gibi messeselere izin ve ms'ade verilmesi; servet kaynaklarnn kolaylkla nakli iin gereken yollarn yaplmas ve ticret ile zir'at ilerine engel olan eylerin bertaraf edilmesi de icab etmektedir.

Bu hkmler, btn Osmanl lkesine neredilecek ve tatbiki iin gereken her ey yaplacaktr. 1-10 Cemziyelhire 1272 /1856.". te hakknda ok eyler sylenen Islhat Ferman'nm asl maddeleri de bu zikredilenlerden ibarettir. yi tetkik edildiinde, yeni bir ey getirmedii; daha nce slm Hukukunun kabul ve tesbit edip eski Osmanl Padiahlarnn uyguladklar hak ve hrriyetleri, uygulamadaki suiistimallerden dolay tekrar hatrlatarak te'yid ettii ve gayr-i mslimlere verilen imtiyazlarda ise, slm Hukukunun hkmlerini zorlayacak ve hatta yer yer tecvz edecek kadar ileri gittii hemen grlecektir. Daha fazla ma'lumat 256 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANU isteyenler, Ahmed Cevdet Paa'nn Tezkir'indeki ciddi bilgileri mtla'a edebilirler. Zaten Tanzimat'n mimar olan Reid Paa da bu ferman beenmemitir. Tanzimat veya Islhat Fermanlarnn eski hukuk nizmnn terk edilerek yeni ve bat kaynakl bir hukuk nizmna gei olarak deerlendirilmesi ise, Osmanl Hukuk nizmnn asla bilinmemesi demektir"9. 152. Mustafa Reid Paa kimdir? Sadece Tanzimat m yoksa mason bir din dman mdr? Mustafa Reid Paa, 13 Mart 1800'de stanbul'da dnyaya geldi. Arapa, Farsa ve Franszca rendi. Osmanl-Rus harbinde ordu ktiplii yaparken, II. Mahmd'un dikkatini ekti. Kavalal ihtilaf sebebiyle yaplan Ktahya Konferansnda Halil Rifat Paa ile birlikte Osmanl Devleti'ni temsil etti (1833). 1834'de Paris ve 1836'da Londra bykeliliklerine getirildi ve bu vazifeleri mnasebetiyle ngiltere ve Fransa'nn ileri gelen devlet adamlar ve fikir adamlar ile tanma frsat buldu. ngiliz dostluunun mimar oldu. Bu arada Almanya ve talya'y da gezdi. Roma'da Papa ile grt ve hakknda "Trk Hristiyan oldu" dedikodular yayld. Onu destekleyenler, "Papa Trk oldu" diye cevap verdiler. Modern anlamda Trk diplomasisini kuran Mustafa Reit Paa, 1837 ylnda Hriciye Nazrlna getirildi. Toplam 6 yl kadar bu vazifeyi baaryla srdrd. Daha sonra 1839 ylnda Glhne Hatt- Hmynunu bizzat okudu ve yetitirdii li ve Fuad Paalarla Tanzimat ekibin hocas oldu. 6 defa sadrazamla getirildi ve toplam 6 yl kadar Osmanl Babakan olarak lkeyi idare etti. Ocak 1858'de I. Abdlmecid devrinde vefat etti. Mustafa Reid Paa hakknda birbirine zt iki ayr fikir bulunmaktadr: Birincisi, Mustafa Reid Paa, btn Osmanl Devleti tarihinin en byk sadrazam ve en byk diplomatdr. Devletin Padiah tarafndan deil, yksek brokrasi tarafndan idare edilmesi fikrini o gerekletirmitir. Drt temel prensip onun hayatnn gayesidir; slmiyet, Osmanl Hanedanndan bir Padiah, taht ehri olarak stanbul ve resm dil olarak Trke. Reid Paa'ya gre, dnyay artk silah ve asker deil, diplomasi idare etmektedir. Burada muvaffak olabilmenin art da, devletin yetitirilmi bir ekip tarafndan idare edilmesidir. Bu sebepledir ki, daha sonra Osmanl Devleti'nin idar hayatnda mhim rol oynayacak olan li Paa, Fuad Paa, Cevdet Paa, Ahmed Vefik Paa, Safvet Paa ve inasi onun kurduu ekiptendir. Bunlara ksaca Tanzimatlar demek mmkndr. Mehmed Ali Paa'nn klcn knna koyan, devleti Abdlmecid dneminde ok byk tehlikelerden kurtaran ve en nemlisi de Tanzimat diye zetleyeceimiz slhat yapan Reid Paa'dr. kincisi, Avrupallar ile ili dl olmas, yeni ve Avrup usullere fazlaca taraftarl ve en nemlisi de iddialara gre, din meselelerde tam istikametli olmamas, Reid Paa'y baz dindar insanlarn nazarnda makbul bir insan klmyordu. Halbuki Cevdet Paa'ya gre, bu Mi atlmaktadr. Hatta ' olduu kesindir; l Osmanl toprakM*| ihale edilmesinde S Cevdet Paa'nn "Reid Paa,pt damlar tutark o ten ayrldnd| Paa'nn delin I Reid Pajata lamalar, btn t Zaten kbe beynda I 149 Dstur, I. Tertip, I, sh. 7-14; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, c. I, sh. 67-86; Ahmed Refik, "Trkiye'de Islahat Ferman", TOEM, nr.4(81), sh. 193-215; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, sh. 274-275; Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, sh. 1-28, 280 vd.

153. Sultn *! hakkndit Sultn 4 Sultn'dan Abdlmecid'in diye anlmtr,! evreleri taraf kard men' Abdlhamid jij sefih tir. Mevlevi,!) Bat Musikisi \ gelenlerinden! alan Mithad ? sanlar israflar ve S mtr. San delikleri k Za mer Paaa velesi I riyet verms ^ vrisini <t ~j\ yapt Msr ti); Karl, BLNMEYEN OSMANLI 257 Paa'ya gre, bu iddialar, baz mutaassb insanlar ve onun muhalifleri tarafndan ortaya atlmaktadr. Hatta Islhat Fermann beenmemiti. Koyu bir ngiliz politikas taraftar olduu kesindir; hatta arkadalar li ve Fuad Paalarla bu yzden aralan almtr. Osmanl topraklarndaki btn ma'denlerin maktu' bir bedel karlnda ecnebilere ihale edilmesindeki dahlinden dolay sevenleri dahi onu tenkit etmeye balad. Ahmed Cevdet Paa'nn ifadesiyle; "Reid Paa, pek byk an kazanm byk bir zat idi. Ancak rakiplerine kar rezil baz a-damlar tutarak onlarla devleti idare etmek gibi baa kmayacak bir yola girmiti. Her sadretten ayrldnda bir kabuu soyularak anna hayliden hayli noksan geldi. ...Maamafih Reid Paa'nn defin keyfiyeti hsn-i hatime ile gittiine delil olabilir". Reid Paa'nn mason olduu konusunda Masonlarn 1999 ylnda yaptklar aklamalar, btn tartmalar sona erdirmitir. Mustafa Reid Paa, maalesef masondur. Zaten akbetinden Cevdet Paa bile phelidir. Yine de masonlarn oyun yapt ve bu beynda kastl davrandklar dnlebilir150. XXXII- SULTN I. ABDLAZZ DEVR 153. Sultn Abdlaziz'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir misiniz? Sultn Abdlaziz, 1830 ylnda II. Mahmd'un Kadn efendisi Pertev-niyl Valide Sultn'dan Eyp Saray'nda dnyaya gelmitir. Haziran 1861'de aabeyi I. Abdlmecid'in vefat zerine Osmanl tahtna km ve halk tarafndan Sultn Aziz diye anlmtr. III. Selim, II. Mahmd ve I. Abdlmecid'in Avrupa'y taklid eden ve evreleri tarafndan suiistimal edilen hayatlarnn Osmanl Padiahlar hakkndaki ortaya kard menfi imaj, Sultn Aziz yaad mstakim hayatyla telafi etmitir. I. Abdlhamid gibi velayetine inanlan bir padiah olmutur. ntihar meselesi, tamamen sefih bir hayat yaayan Hseyin Avni Paa ve bir ka serseri subayn tertibinden ibarettir. Mevlevi, hattat, pehlivan, bestekr ve Arapa ile Farsa'ya vkf olan Sultn Aziz, Bat Musikisi hayranln Saray'dan karmaya almtr. Ekibi, Tanzmt'larn ileri gelenlerinden olan li Paa ve Fuad Paa ile daha sonra Yeni Osmanllar arasnda yer alan Mithad Paa ve arkadalardr. En byk ansszl ekibinin tam mstakim insanlar olmaydr. Sultn Abdlaziz, zellikle Sultn Abdlmecid devrinde devletin israflar ve sefhetlerle sarslan devlet nizmna hemen eki dzen vermekle ie balamtr. Saray'daki harcamalar durdurmutur. Devletin hazinesinin kaak verdii kara delikleri kapatmaya almtr. Zamanndaki ilk olay, Haziran 1861'de ba gsteren Srp syandr. Karada syan mer Paa tarafndan bastrlnca Avrupa ayaklanm ve Eyll 1861'de stanbul Mukavelesi imzalanmak mecburiyetinde kalnmtr. Bu Protokol, Srplara daha fazla muhtariyet vermek manasna gelmektedir. kinci nemli olay, Sultn Abdlaziz'in taht vrisini ve ok sayda devlet erknn alarak Feyz-i Cihd Vapuru ile Nisan 1863'de yapt Msr Seyahatidir. Yavuz'dan sonra Msr'a gelen ikinci Osmanl Padiah olmas 150 Cevdet Paa, Tezklr, c. I, 7-15, 16, 17, 19, 21, 23-26; 39 vd., 75-82; II, 4-9, 20-26, 28-31, 36-43 (Vefat); Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, sh. 109-110; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. II, sh. 525-527. 258 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEVFNOSttt'l hasebiyle, Msrllar tarafndan candan tezahratlarla karlanmtr. Bu arada, Kavalal Mehmed Ali Paa'nn torunu olan Msr Valisi smail Paa da istediini elde etmitir. Maalesef, sadrazam ve adamlarn elde ederek, daha nce ailenin en byk erkek evlad Msr Valisi olacakken, Mays 1866'da yaynlatt bir

fermanla, Msr velayetini kardei Mustafa Fzl Paa'dan alarak olu Mehmed Tevfik Paa'ya vermitir. Daha sonra Osmanl Maliye Nazrlna getirilen Mustafa Fzl Paa, gizli olarak kurulan Yeni Osmanllar Cemiyetini destekleyerek bu intikamn almtr. Haziran 1866'da Msr Valilerine Hidiv unvan verildi ki, kral naibi demektir. Osmanl askeri ierdeki iktidar mcadeleleriyle alkalanrken, Srbistan'da yine problemler kyor ve Osmanl Devleti, Nisan 1867'de 345 yllk hkimiyetinden sonra Belgrad' tamamen Srp Prensliine terk ediyordu. 1864'de yonya Adalarn Yunanistan'a balayan ngiltere, Yunanllar martm ve Girit'te karklklar balamt. Rusya'nn da desteiyle Eyll 1866'da Girit syan balad. Osmanl Devleti enosis = Yu-nan'a iltihak'tan baka bir ey istemeyen Rumlarla anlaamad. Sadrazam li Paa'nn bizzat Girid'e gelmesi zerine Fransa, Rusya, Prusya ve talya ie kart ve li Paa, Ocak 1868'de mehur Girit Fermann ilan etti. Artk ada Yunanistan ile Osmanl Devleti arasnda sanki ortak bir eylet gibi idi. Bu arada Sultn Abdlaziz, kendi zamanna kadar hi bir Osmanl Padiahnn yapmad ve 1950 ylna kadar da hi bir Trk Devlet Bakannn yapmayaca bir ii yapt. Yani 46 gn srecek Avrupa Seyahatine kt. Davet, III. Napolyon ve Krali-e'nin davetiyle Paris'ten balad. ok byk ilgi grd. Arkasndan Galler Prensi VII. Edvvard'n karlad Londra ziyareti ile devam etti ve burada Kralie Victoria ile grt. Halkn lgnca alklad Abdlaziz, daha sonra Brksel'e geerek Kral II. Leopold ile le yemei yedi. Berlin seyahati davetini zrleri sebebiyle kabul edemeyen Sultn Aziz'le Prens Bismarck'n tavsiyesiyle Prusya Kral ve Kraliesi, Berlin'e 460 km uzaklkta bulunan Koblenz'e kadar gelerek grt. Bu durum, Osmanl Devle-ti'nin Avrupa'daki etkisini gstermesi bakmndan nemli idi. stanbul'a dnerken Viyana Garnda Avusturya mparatoru ve Macaristan Kral tarafndan karland. Daha sonra da Budapete'ye urad ve Vidin yoluyla stanbul'a dnd (21.6.1867-7.8.1867). Bu arada Osmanl Devleti'nin idar, hukuk ve siyas slhat da devam ediyordu. 1862'de gnmzn Saytay' demek olan Div'an- Muhasebat ve 1868'de gnmzn Dantay' olan ry- Devlet kurulmutu. Gnmzn Yargtay' demek olan Divan- Ahkm- Adliye de Abdlaziz devrinde tesis edilmiti. Mecelle'nin hazrlanmas iin hazrlklar yaplmt. 1868-1869 knda Yunanistan'la savaa ramak kalmas ve Paris Konferans ile tatlya balanmas; Kasm 1869 tarihinde Svey Kanalnn almas, Abdlaziz dneminde meydana gelen nemli olaylard. Mustafa Reid Paa'nn yetitirdii mkemmel bir diplomat olan li Paa'nn Eyll 1871'de vefat etmesi, Osmanl Devleti asndan ite ve dta tam bir ykm oldu. Zira merutiyeti grnen ve Yeni Osmanllar Cemiyetinin mensuplar olan Ziya Paa, Namk Kemal ve benzerlerine gn dodu. Rvetlerle Msr Valiliini oluna vermeye alan Msr Valisi smail Paa da frsatlar arasndayd. Osmanl Devleti'nin kaht- rical devri balad. Artk devlet, kltrl ama vasfsz bir sadrazam olan Mahmd Nedim Paa'nn; Msr Hidivlerine d borlanma yetkisi vererek Msr' ngilizlere bir nevi satan Mithad Paa'nn ve tam bir cani olup Amerikallardan aka rvet alan Serasker Hseyin Avni Paa'nn elinde kalmt. 1876'da Mithad Paa ve ekibinin aklsz tasarruflarndan gnatiyev'M Ticret Nzn H zan KararnW| Avrupa Devlette** genileyerek de. sa'nn Selanikfcl rezil eden Mitteki verdiler. ten! nce riif| dlar. Bunun sa diye geen tfci 1876); Mite*f devlet nzn s hlislm oktel korkan i keti takip f ou Trke ft ah' tahttan lislm ise, r mad; I hem dej 30 Mays j Padiahla tn Azlz,| katilleri men intihams!| KADIf-: Efendi. 3-i Gevheri! Cellddlni Efendi; 6-j tn; 10-E 154,! 30.5.14 edilen i in bkz.Sh.lt 264; VII,slfl sh. i dr,? Efendi'*! BlrSulkS BLNMEYEN OSMANLI 259 ruflarndan dolay, d borlar 200 milyon altn geiyordu. Rus Bykelisi Kont gnatiyev'in tahrikleri ve Sadrazam Mahmd Nedim Paa, Adliye Nzn Mithad

Paa ve Ticret Nzn Mahmd Celleddin Paa'nn menfaatleri uruna, Ekim 1875'de 6 Ramazan Kararnamesi diye bilinen ve istikraz faizlerini % 50 indiren Kararname ilan edildi. Avrupa Devletleri ayaa kalkt. Bu arada Hersek ve Bulgaristan isyanlar da alabildiine genileyerek devam ediyordu. Rusya'nn tahriki ile 6 Mays 1876'da Almanya ve Fransa'nn Selanik Konsoloslar katledilince tansiyon fevkalade ykseldi. Devleti ite ve dta rezil eden Mithat Paa ve ekibi, suu Sultn Abdlaziz'e ykarak onu hal' etmeye karar verdiler. ngiltere'yi arkalarna almlard ve onlardan para destei alyorlard. nce rvet vererek niversite talebeleri demek olan talebe-i ulmu ayaklandrdlar. Bunun zerine Osmanl Devleti'ni ykan ve tarihe 4 bykler yahut Hal' Erkn diye geen drt vasfsz adam devletin en nemli makamlarna geldiler (11 Mays 1876): Mtercim Rdi Paa sadrazam, Hseyin Avni Paa serasker, Mithad Paa devlet nzn ve ehliyetsiz mfsid imam diye bilinen Hasan Hayrullah Efendi eyhlislm oldular. Abdlaziz'in devlete verdii yeni ekil ve zellikle de yeni donanmadan korkan ngiltere, kuklas olan Mithad Paa'y kullanarak Padiah aleyhindeki her hareketi takip ediyordu. 30 Mays 1876'da Harbiye Mektebi kumandan Sleyman Paa, ou Trke bilmeyen iki tabur askeri kandrarak Dolmabahe Saray'n bast ve Padi-ah' tahttan indirdi. Hal' fetvasn Padiah'n uurunun bozukluuna dayandran eyhlislm ise, hrsnn esiri ve inklabclarn oyunca olmutu. Padiah hal' edilmekle kalmad; Dolmabahe Saray tam manasyla yamaland. Hseyin Avni Paa, hem hrsz ve hem de namussuz biri idi. Askere bahi datlarak memnuniyetsizlikler bastrld. Artk 30 Mays 1876 tarihinden itibaren, btn bu olup bitenlerin arkasnda olan ve Osmanl Padiahlar arasnda mason olduu bilinen V. Murad Osmanl tahtnda oturuyordu. Sultn Aziz, 4.6.1876 tarihinde yani hal'ndan 5 gn sonra, Hseyin Avni Paa'nn kiralk katilleri eliyle, kol damarlar intihara benzeyecek ekilde kesilerek ehid edildi ve resmen intiharm gibi gsterildi. KADIN EFENDLER: 1- Drr-i Nev Ba Kadn Efendi. 2-Hayrn- Dil kinci Kadn Efendi. 3- Ed-Dil kinici Kadn Efendi. 4-Ne'erek (Nesrin) nc Kadn Efendi. 5-Gevher Drdnc Kadn Efendi. OCUKLARI: 1- Yusuf zzeddin Efendi; 2Mahmd Cellddin Efendi; 3- Mehmed Selm Efendi; 4- Abdlmecid II; 5- Mehmed evket Efendi; 6- Mehmed Seyfeddin Efendi; Sliha Sultn; 8- Nzme Sultn; 9Emne Sultn; 10- Esma Sultn; 11- Fatma Sultn; 12- Mnre Sultn; 13- Emne Sultn151. 154. Sultn Abdlaziz intihar m etmitir yoksa ehid mi edilmitir? 30.5.1876 tarihinde hal' edilen ve yllarca ikamet ettii Dolmabahe Saray yama edilen Sultn Abdlaziz, grevden alndktan sonra Hseyin Avni Paa'nn adamlar 151 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, stanbul 1326, c. I, sn. 24-126; zellikle Hal' ve Terceme-i Hali in bkz. Sh. 100-126; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, c. III, 3-240; c. IV, 1-158; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169-264; VII, sh. 1-352; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 162-166; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 274-288; Necib Asm, "Cennet-Mekan Firdevsiyan Sultn Abdlaziz Han Hazretlerinin Avrupa Seyahatnamesl-dlr", TOEM, nr. 49-62, sh. 90-102; Uzunarl, smail Hakk, "Sultn Abdlaziz Vak'asna Dair Vak'anvls Ltfi Efendl'nin Bir Risalesi", Belleten, c. VII, say 28(1943), sh. 349-373; Koray, Enver, "Sultn Abdlaziz'e Kar Giriilen Bir Suikast Olay ve Hseyin Vasfi Paa", Belleten, e U, say 199(1987), sh. 193-204. 260 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN Q:i tarafndan Topkap Saray'na nakledilmitir. Burada lm korkusuyla byk skntlar eken ve kendisine bakm yaplmayan Sultn Abdlaziz, yeni Padiah'a hitaben kendisinin raan Saray'na nakli iin insan hzne boacak manalarda tezkireler kaleme almtr. Bunun zerine raan Saray'nn st tarafnda V. Murad iin yaplan dairelere getirilmitir. Burada da lme terkedilmi gibi bakm yaplmayan Sultn Abdlaziz'in hayatndan bkt ve hatta lm arzulad doru olabilir. Ancak intihar ettiine inanmak mmkn deildir. 4 Haziran 1876 sabah haremdeki kadnlarn lklaryla Abdlaziz'in vefat ettii renilmitir. Duruma mdahale eden Serasker Hseyin Avni Paa, hemen

Fahri Bey isimli Abdlaziz'in yakn hizmetkrlarndan birine, "sultn Abdlaziz'in sabahleyin validesini ve cariyeleri yanndan kovarak oda kapsn kapattn, sakaln dzeltmek iin bir makas istediini ve bu makas ile kollarnn kan damarlarn kestiini ve ieriye girildiinde hayatn kurtarmann mmkn olmadm" syletmiler; getirdikleri kendi tabiblerine doru drst muayene bile ettirmeden subaylar eli ile cesedini ak bir ekilde Karakol'a iletmilerdir. Maalesef, resm olarak tutulan lm raporunda, son zamanlarda akl dengesini bozduu ve neticede intihar ettii yazlarak mesele kamuoyuna bylece duyurulmutur. Konu daha sonra ok tartlmtr. nk tarih arptlm ve gizlenmitir. Mesele incelendiinde grlmektedir ki, olay intihar deil, aka Hseyin Avni Paa, Mithad Paa ve arkadalarnn ilettikleri bir cinayettir. Zira; Evvela, Ahmed Cevdet Paa'nn ifadesiyle, makasla sol kolunun damarlarn kestikten sonra yaral kol ile sa kolunun damarlarn kesmesi inanlmaz bir durumdur. kinci olarak, koskoca Osmanl Padiahnn bu ekilde lm zerine, er'an ve kanunen her eit soruturma ve tbb incelemenin yaplmas gerekirken, asla bu yola gidilmemi ve sadece Fahri Bey denen birinden sorularak alel-acele sahte lm raporu hazrlanmtr. Hseyin Avni Paa, muayene taleplerini iddetle reddetmitir. nc olarak, asl kendilerine sorulmas gereken ailesine yani valide sultn ve cariyelere konu sorulmam, tam tersine, gelen subaylardan Nazif isminde birisi, Valide Sultan'n kulandaki altn kpeyi ekip alacak kadar alalm ve hadiseyi bilen yaknlar, olaydan sonra zulme ve baskya maruz braklmtr. Drdnc olarak, Ahmed Cevdet Paa'nn nakline gre, sonradan V. Murad'n yaknlarndan biri olay kendisine anlatnca, Padiah olayn dehetinden akln karm ve delirmitir. Ahmed Cevdet Paa, Hseyin Avni Paa'nn bir aralk olay kendisine anlatmak istediini ve ancak anlatamadan ldn bizzat nakletmektedir. Hatta Ahmed Cevdet Paa 1298/1881 tarihine kadar olayn mphem ve pheli kaldn, o tarihe kadar herkesin intihar ettiine inandn ve bu tarihden itibaren meselenin anlaldn kaydetmektedir. Beinci olarak, o dnemi ve bizzat olay gnlerini yaayan muteber tarihilerin (Ahmed Cevdet Paa ve Mahmd Celleddin Paa giibi), son dnem tarihilerin (Abdurrahman eref ve Mahmut Kemal gibi) ve de olay srasnda yaynlanan Avrupa basnnn da kanaati olayn bir cinayet olduu ynndedir. Ksaca, ngilizlerin kuklas olan Midhat Paa, Hseyin Avni Paa ve benzeri hrsl kiiler, kendi gayr-i meru emellerine ters grdkleri Abdlaziz'i, ngilizlerin tahrikiyle ehid etmii 155.1 dujunl Bunlara a nce Hil dnyaya jete)?] lam limi* Farsa v Kalerr Paalarn ig ve diplo di. 18! Mithat bak seldi, M; menfi eller Midhat Pas^l edilm locl Byle mason o sebep ti ma\ sebecc^" srari;": Sultn! daha m menf paralat nn t ti'neil 160; m i ntiha-| Efenf' t BLNMEYEN OSMANLI 261 ehid etmilerdir152. 155. Mithat Paa hakknda eitli dedikodular bulunmaktadr? Mason olduu ve ngilizlerin adam olarak alt bu iddialar arasndadr. Bunlarn asl esas var mdr? nce Mithat Paa'y ksaca tanyalm. Ahmed Mithat Paa, 1822'de stanbul'da dnyaya gelmitir. Babas Kad Hac Eref Efendi'dir. 10 yanda hafzln tamamlam ve temel ilimleri babasndan rendikten sonra, stanbul'un mehur

limlerinden ders almtr. Mantk, fkh ve hikmet gibi ilimlerin yannda Arapa, Farsa ve Franszca'y renen Ahmed Mithad Paa, daha sonra Divn- Hmyn Kalemine girdi. Sultn Abdlmecid devrinde Reid, li, Mtercim Rd ve Sdk Rif'at Paalarn bakanlnda toplanan bir ok toplantya katlan ve bunlardan devlet idaresi ve diplomatika dersi alan Mithat Paa, ok nemli vazifelerle grevlendirilmeye baland. 1858'de Avrupa seyahatine karak Franszca'sn gelitiren ve baz simalarla tanan Mithat Paa, srasyla Ni, Tuna ve Badad Valiliklerine getirildi. ry- Devlet'in ilk bakan olan Mithad Paa, Sultn Aziz devrinde 1872 ylnda sadrazamla kadar ykseldi. Mithad Paa, akll, zeki, alkan ve ak szl bir insand. Ancak bu vasflar baz menfi eller tarafndan kullanld. ngiltere'nin en byk arzusu, V. Murad' Padiah ve Midhat Paa'y da sadrazam grmekti. Bu sebeple Midhat Paa, ngilizlerin adam kabul ediliyordu. O dnemin CIA's olan BIS (British Intelligence Service), bankalar, mason localar ve benzeri lobiler tamamen Osmanl Devleti'nin zerine ullanm vaziyetteydi. Byle bir ortamda Midhat Paa'nn ngilizlerin en yakn dostu olmas ve V. Murad'n mason olduunun duyulmas, tenkit rzgarlarnn Midhat Paa aleyhinde de esmesine sebep tekil ediyordu. Sadrazam olur olmaz, Msr Hidivi smail Paa'nn tahrikleriyle, Msr'a d borlanma yetkisi veren ferman yaynlad ve bylece Msr'n ngiliz hkimiyetine girmesine sebep oldu. Sultn Abdlaziz'e yalan syleyerek, a olan bteyi fazla vermi gibi gstermesi, grevden alnmasna sebep oldu. Yeni Osmanllar denilen merutiyetiler srarla Midhat Paa'nn tekrar sadrazam olmasn arzu ediyorlard. Midhat Paa'nn bir dier kusuru da, 6 Ramazan Kararnamesini imzalayan Ticret Bakan olmas ve bu yolla ok byk paralar kazanrken, Osmanl Devleti'ni Avrupal devletlerin nazarnda perian etmesiydi. Bu arada Hseyin Avni Paa ile birlikte Sultn Abdlaziz'i hal' eden Hal' Erkn arasnda yer almas ve Yldz Mahkemesinde daha sonra Abdlaziz'e dzenlenen suikast sebebiyle yarglanmas, aksi iddialara ramen Midhat Paa'y halkn ve devletin nazarndan drmtr. V. Murad'dan ald paralar bir Hristiyan sarraf eliyle niversite talebelerine datarak, talebe-i ulm isyann balatan da Midhat Paa olmutur. lmine ve dirayetine ramen, Osmanl Devle-ti'ne ilk defa bir faiz messesesi olan bankay sokmas, dindar insanlarn nazarnda 152 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat c. I, sh. 116-121; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, c. IV, sh. 155-160; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169-264; VII, sh. 355-360; Abdurratman eref, "Sultn Abdlaziz'in Vefat ntihar m Kati mi?", TTEM, nr. 6(83), sh. 321-325; Uzunarl, "Sultn Abdlaziz Vak'asna Dair Vak'anvis Ltfi Efendi'nin Bir Risalesi", sh. 349-373. . , 262 BLNMEYEN OSMANLI Midhat Paa'y sevilmez hale getirmitir. Midhat Paa'nn "l-i Osman deil de bir de l-i Midhat olsun" diyerek, saltanata dahi gz dikmesi, onun Kanun- Ess ve merutiyetle ilgili almalarna da leke srmtr. Onu tenkit edenler, merutiyeti istemekten ok, saltanat atabei olarak Osmanl Devleti'nin idaresini ele geirmek istiyor demilerdir. Nitekim Osmanl Devle-ti'ndeki merutiyet anlay gerekten yle yrmtr. Herkes bilmektedir ki, Midhat Paa'nn ok arzulad Kanun- Ess ve merutiyet nizm ile Avrupal devletlerin maksad Osmanl Devleti'nin ykselmesi ve mutluluu deildi; asl maksat deiik milletleri ve din mensuplarn hrriyet ad altnda tahrik ederek Osmanl Devleti'ni kk kk devletlere blmek idi. Nitekim mahiyetleri gzel olmakla beraber, Tanzmt, Islhat ve Kanun- Ess ile yaplanlar neticesinde, Osmanl Devleti ileri deil geri gitmitir. Yoksa kimsenin Tanzmt ve Kanun- Ess gibi zahiren gzel eylere kar olmas mmkn deildir. Ksaca Midhat Paa'nn bata ngilizler olmak zere, Batl devletlerin oyununa geldii muhakkaktr. Mason olduu konusunda bir belgeye sahip deiliz. Kesin belge olmadan konumak doru olmad gibi, Midhat Paa'y hemen mason ve dinsiz ilan etmek de doru deildir. Ancak Midhat Paa, 1999 ylnda Masonlarn yaptklar aklamalara

gre masondur; devlet ve milletin hayatnn ancak kendi hayatyla devam edeceine inanan enteresan bir insandr; bunun da doru olmad ortadadr153. XXXIII- SULTN V. MURAD DEVR 156. V. Murad, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki olaylar hakknda ksaca bilgi verebilir misiniz? Tanzmt devrinin ocuu olan V. Murad, Eyll 1840'da I. Abdlmecid'in Kadn Efendisi evket-efz Valide Sultan'dan raan saraynda dnyaya gelmi ve 30 Mays 1876 ylnda da 3 ay srecek olan Osmanl tahtna kmtr. Sultn Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde ve hatta bilmeyerek de olsa kati olunmasnda dahli bulunan V. Murad, alaturka terbiye usulleriyle bytlm ve Arapa ile Franszca'y genliinde renmitir. 3 aylk padiahlndan sonra raan Saraynda ikamete mecbur edilen V. Murad, Austos 1904'de eker hastalndan vefat etmitir. Hayat dier Osmanl padiahlar gibi mstakim olmayan V. Murad, Sultn Abdlaziz ile kt Avrupa seyahatinde, Avrupallarn ilgisini ekmi ve Galler Prensi Edvvard'n yakn dostluunu kazanarak 1867'de mason olmutur. stanbul'da Murad Locasn kurdurtan da odur. ngiltere, kendi siyasi emellerine uygun hale getirdii V. Murad'n padiah olmasn ve Mithad Paa'nn da sadrazam olmasn btn imknlaryla desteklemitir. Talebe-i ulm isyannda da, askerin siysete kararak Dolmabahe Sarayn basmasnda da ve Abdlaziz'in katlinde de bunlarn rol olmutur. Tahta ktktan sonra, Yeni Osmanllar Cemiyetinin emirleriyle hareket eder ol153 bn'l-Emin Mahmd Kemal nal, Son Sadrazamlar I-IV, stanbul 1982, c. I, sh. 315-414; Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, sh. 132-133; Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, c. I, sh. 100-130 (Sultn Aziz'in hal'ndaki rol); 220-224 (Kanun- Esasi); Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, c. IV, sh. 155-198. ............ BLNMEYEN OSMANLI 263 mutur. Sadrazam Mehmed Rd Paa, Serasker Hseyin Paa ve Mithad Paa umduklarn bulamam ve halk nezdinde olup bitenler konuulduundan dolay, halk desteini kaybetmilerdir. V. Murad'n akl melekesi zaten kark olduundan, amcas Abdlaziz'in hal'i ile ilgili ayrntl bilgileri renince iyice dengesini kaybetmitir. Nihayet 15 Haziran 1876 gecesi, Girit isyann grmek zere toplanan vkel meclisini basan Sultn Abdlaziz'in kaynbiraderi ve hnkr yaveri olan Binba erkez Hasan, tabancasn ekerek Serasker Hseyin Avni Paa'y Hriciye Nzn Rid Paa'y ve baz grevlileri ldrmtr. Olaydan etkilenen V. Murad'n akl melekesi iyice bozulmaya ve dengesiz hareketler yapmaya balaynca, uzmanlardan hastal ile alakal rapor alnm ve buna dayanlarak verilen fetva ile 31 Austos 1876 tarihinde hal'na karar verilmitir. Daha sonra shhatine kavumu ise de, II. Abdlhamid'in hem iyi davranmas ve hem de tedbirler almas sebebiyle devlete zarar verememitir. ZEVCELER: KADIN EFENDLER: 1- Elr Mevhibe Ba Kadn Efendi; 2- Reftr- Dil kinci Kadn Efendi; 3- yn 3. Kadn Efendi; 4- Meyl-i Servet Drdnc Kadn Efendi; KBALLER: 5- Resn Hanmefendi; Ba ikbal; 6- Cevher-rz Hanmefendi; kinci kbaldir; 7- Nev-Drr Hanmefendi; nc kbal; 8- Remi-Nz Hanmefefendi; 9- Filiz-ten Hanmefendi; GZDELER: 10- Visl-i Nur Hanm. OCUKLARI: 1-Mehmed Salhaddin Efendi. 2- Sleyman Efendi. 3- Seyfeddin Efendi. 4- Aliyye Sultn. 5- Hatice Sultn. 6- Fehme Sultn. 7- Fatma Sultn154. 157. Gen Osmanllar (Gen Trkler) Cemiyeti'ni kimler ve hangi gayelerle kurmulardr? Namk Kemal ve Ziya Paa bu dernee neden girmilerdir? Osmanl Devleti'nde, Sultn Abdlaziz'e kadar, sadrazam, eyhlislm, yenieriler ve benzeri gruplar arasnda grlen muhalefet hareketi, Sultn Abdlaziz zamannda gayr- resm olarak kurulmaya allan Yeni Osmanllar veya Gen Osmanllar Cemiyeti (Batllar Jn Trkler demektedirler) adl bir dernekle kurumlamaya balamtr. Reid Paa, li Paa ve Fuad Paa'larn slhat hareketlerini az bulan ve ou Avrupa'da tahsil grm olmalar hasebiyle daha da Avrupallamak taraftar olan genler tarafndan stanbul'da 1865 Hazirannda kurulmutur. Ortak zellikleri, zenginlerin, paalarn ve entel ailelerin ocuklar olan bu genler, Mehmed Bey, Kemal Bey, Refik Bey, Read Bey, Nuri Bey ve yetullah Bey'dir. Hrriyet ve slhat azlarndan dmyor ve ama her ne

yolla olursa olsun Namk Kemal'i Hriciye Nzn ve Ziya Paa'y da Sadrazam yapmak istiyorlard. Sonradan bu cemiyete asker ve siyasi simalar da girmeye balad; Harbiye Mektebi komutan Sleyman Paa ile Hidivlii kard iin Osmanl Devleti'ne kzan Mustafa Fzl Paa'nn cemiyete girmesiyle tam bir siyasi muhalefet haline geldi. Hrriyet ve mertiyyeti azlarndan drmeyen ve milletten kopuk olan bu e154 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, I, sh. 100-130; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, IV, sh. 155-198; Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, sh. 352-367; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.166-171; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 289-296.Uzunarh, "V. Murad' Tekrar Padiah Yapmak stiyen K. Skaliyeri-Aziz Bey Komitesi", Belleten, c. VIII, say 30 (1944), sh. 245-328; Uzunarl, "Beinci Murad'n Tedavisine ve lmne Ait Rapor ve Mektuplar. 1876-1905", Belleten, c. X, say 38 (1946), sh. 317-367. 264 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYENE"*1! kip, 1867'de Bb- li'ye baskn teebbsnde bulundular ise de, li Paa'nn nceden haber almasyla, tasfiye edildiler. Bunun zerine kurucularndan bir ou Avrupa'ya kaan Gen Osmanllar Cemiyeti yeleri, idareden ksen Mustafa Fzl Paa'nn mali desteiyle Avrupa'da tekiltlanmaya baladlar. 1867'de Padiaha Franszca bir mektup gnderen Fzl Paa, Gen Osmanllara da ulatrd bu mektubunda iki ey istiyordu: hrriyet ve mertiyet (nizm- serbestne). Gen Osmanllarn bir dier program da, dini, sosyal, iktisad ve siyasi hayatta ikinci plana atmakt. Mektup zerine stanbul'da balayan tevkifler, Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi, Mehmed, Nuri, Read, Agh ve Rifat Beylerin Paris'e kamalarna sebep olmutu. Artk cemiyetin gizlilii kalmam ve fiil reisliini de Fzl Paa yrtr olmutu. Ortak zellikleri Avrupa hayran olmak olan bu genlerden Ziya Bey, Abdlaziz'in Londra seyahatinde Osmanl Devleti'nin geri kal sebeplerini aklayan bir layiha takdim etmiti. Avrupallar ise, bu yeni hareketi, her ynyle destekliyor ve Gen Osmanllar yerine Gen Trkler manasna gelen Jn Trkler tabirini tercih ediyorlard. Tunuslu Hayreddin Paa'nn slm Devletlerinde Gerekli Islhat isimli Lyihas cemiyete ilham verdi ve artk Avrupa'da fikirlerini yaymaya baladlar. Bu maksatla 1867'de Ali Suavi Londra'da Muhbir adl gazeteyi ve Namk Kemal de bir yl sonra Hrriyet'i yaynlamaya baladlar. Avrupallarn tahrikleriyle, mmeti Osmaniye kelimesini, din adan slm mmeti erevesinden Drziler de dahil btn din mensuplarn kapsayan bir ereveye oturtmular; kavmiyet anlayn Osmanl Devleti'ni paralayacak ekilde bilmeden sarsmlardr. slmiyetin ve tarih birikimin tersine gelimeler zerine, Gen Osmanllar ikiye blnmler; lmllar Ziya Paa temsil e-derken arlar Mehmed Bey temsil eder hale gelmitir. kinci grup merutiyeti aarak kendilerine gre cumhuriyet anlayna gelmi bulunmaktaydlar. Btn programlar Bb- li'yi ve onu temsil eden li Paa'y tenkit olduundan, Osmanl Devleti'nde yaplan msbet hizmetlere bile menfi gzlklerle bakmlardr. Ksaca tam anlamyla bir muhalefet partisi durumuna gelmilerdir. Ancak muhalefetleri, yapc deil, hep ykc olmutur. Hareketi her adan destekleyen Mustafa Fzl Paa'nn Sultn Abdlaziz'e yaknlap affedilmesi ve arkasndan da stanbul'a dnmesiyle hareket paralanmaya balamtr. Para kayna kesilen Hrriyet kapand. Ziya Paa devam ettirmek istediyse de, mmkn olmad. Cemiyetteki buhran, Rfat Bey ve Ali Suavi'nin istifa etmelerine sebep oldu. 1871'de li Paa'nn vefatyla Gen Osmanllar Cemiyeti mensuplar stanbul'a dnmeye baladlar. Bunlarn sadrazam aday olan Mahmut Nedim Paa, Midhat Paa ve Hseyin Avni Paa sonradan nemli makamlara getirildiler. Ancak Abdlaziz'in hal'ndaki btn olumsuz iler, hep bu cemiyetin mensuplar olan kimselere aitti. Gerekten Gen Osmanllar, Osmanl Devleti'ne fikren baz yenilikleri getirmiler ise de, 93 harbinin ac sonularn hazrlayan siysi ekibin iinde yer almlardr. Destekilerinin Avrupa devletleri, mason localar ve stanbul'daki yabanc bykeliler gibi evreler olmas, bu hareketi tarif asndan nemli bir kriter olsa gerektir. Ayrca askeri siysete kartrmak da, bu ekibin kt bir mirasdr. Daha sonra da, bu ekip Jn Trkler olarak

ttihd ve Terakki Partisinin kurucular tarznda yine karmza kacaklardr155. XXXIV158. SultiS larb Sultn Al lanlardar tnda meytejj bult zet alaca;.;. 11,/ Kadnefenf yam; fendi"" i etmitir. I rindi a, Osu*! okuyan / Efene olarak, derslerini ' intisap ej*1 hayat Abd1 ratori Emlr/ etmesM duu ylli yra i Mslml Reldfl beyi I Aus': Paa'pa 155 Mahmd Celleddin Paa, Mlr't- Hakikat, c. I, sh. 266-268; Namk Kemal, Hrriyet Mahkemeleri, sh. 17 vd.; Ali Suavi, li Paa'nn Siyseti, stanbul 1325; Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, sh. 299-315. L BLNMEYEN OSMANLI 265 XXXIV- KANUN-I ESAS, I. MERTYETN LANI VE SULTN II. ABDLHAMD DEVR 158. Sultn Abdlhamid'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? Sultn Abdlhamid Hn, Osmanl Padiahlar arasnda en uzun sre tahtta kalanlardan biridir; Osmanl Devleti'ni yakndan ilgilendiren ok nemli olaylarn saltanatnda meydana geldii nadir padiahlardandr ve en nemlisi de hakknda en ok eser bulunan bir devlet adamdr. Bir iki sayfada onun ahsiyetini ve devrindeki olaylar zetlemek mmkn deildir. Bu sebeple sadece baz olaylarn ana hatlarn vermeye alacaz. II. Abdlhamid, I. Abdlmecid'in 4. Kadefendisi olan erkez asll Tr-i Mjgan Kadnefendi'den raan Saraynda Eyll 1842 ylnda dnyaya gelen oludur. 10 yanda annesini kaybeden Abdlhamid, manevi annesi Baikbal Perest Hanmefendi'nin terbiyesi altnda bymtr. 28 yl II. Abdlhamid'in valide sultanln ifa etmitir. Milletin Sultn Hamid dedii II. Sultn Abdlhamid, ehzadeliinin ilk gnlerinde musiki dersleri alm; 1850'den itibaren devrinin limlerinden hat, Arapa, Farsa, Osmanl Edebiyat ve dier slmi limleri ders almtr. zellikle hadisden Buhari okuyan Abdlhamid, devrin Marif Bakanndan politika ve iktisad, Vak'anvis Ltfi Efendi'den Osmanl Tarihi derslerini dinlemitir. Kendinden nceki padiahlardan farkl olarak, zel tarikatna intisap eden Abdlhamid, 1879'dan itibaren Kadiri tarikatnn derslerini almaya balam ve mrnn sonlarna doru Nakibendi tarikatna da intisap eylemitir. Bu bir ka satrlk bilgiden anlalaca zere, Abdlhamid, btn hayatn tam bir slm limi ve siyset ve devlet adam olmaya vermitir. Amcas Abdlaziz zamannda ziyaretlerde ve seyahatlerde bulunan Abdlhamid, Fransz mpa-ratoriesi, Avusturya Kral, Prusya Veliahd, Galler Prensi, Fransa Prensi, eyh mil ve Emir Abdlkadir gibi, batl ve doulu devlet adamlaryla tanm ve onlardan istifade etmesini bilmitir. Babasnn tabiriyle kukulu ve skt oul olan Abdlhamid, kurulduu yl Yeni Osmanllar Cemiyetine girmi ve ancak gayelerinin bozuk olduunu anlaynca ayrlmtr. Hayat tarz itibariyle Sultn Abdlaziz'e benzeyen, arkl, tam bir Mslman, tam bir Osmanl ve tam bir Mslman Trk olan Abdlhamid, takva ve dindarl sebebiyle halk arasnda veliyyullah olarak bilinmitir. Dedesi II. Mahmd'a ve Reid Paa'ya hayran olduu ifade edilen II. Abdlhamid, babas I. Abdlmecid ile aabeyi Murad'n alafranga hayatnn devlete ve millete zarar verdiine inanyordu. 31 Austos

1876'da, akl hastas olan V. Murad'n yerine, Midhat Paa ve Mtercim Rd Paa'y ikna ederek Osmanl tahtna oturan II. Abdlhamid, d ve i dmanlarn btn gayretlerine ramen, 27 Nisan 1909 ylna kadar Osmanl tahtnda oturmay ba'rmtr. II. Abdlhamid'in saltanat yllarn ikiye ayrmak ve meseleleri ona gre deerlendirmek arttr: BRNC SALTANAT DEVR (31.8.1876-13.2.1878); MDHAT PAA VE II 266 BLNMEYEN OSMANLI EKBNN DAREY ELNDE TUTTUU K YILLARI: II. Abdlhamid, Midhat Paa ve ekibini taltif ederek tahta km ve maalesef Meclis-i Mebusan'n kapatld ubat 1878'e kadar da, idarede hep onlarn szleri geerli olmutur. Neticede bu bir buuk yl kadar zaman, Osmanl Devleti'nin k ve hatta ykl yllar olmutur. Rus askerlerinin Yeilky'e kadar geldii bu acl gnlerin faturasn II. Abdlhamid'e yklemek ok byk hata olacaktr. Bu devrenin en nemli olaylarn ylece zetlemek mmkndr: ; Midhat Paa ve Riidi Paa'larn merutiyetle alakal artlarn kabul ederek II. Sultn Abdlhamid Hn unvann alan Sultn Abdlhamid, Aralk 1876'da Midhat Pa-a'nn entrikalarndan bkarak istifa eden Rdi Paa'nn yerine Midhat Paa'y sadrazamla getirdi. Osmanl Devleti tam bir isyan lkesi haline gelmi ve bu durum ak denizlere girmek isteyen Rusya'nn itahn am olmasndan dolay, Dvel-i Muazzama, stanbul'da Tersane Konferansn tertip etmilerdir. ngiliz ba murahhas ve Trk dostu olan Lord Sal ibu ry srarla Rus-Osmanl savana taraftar olmadklarn sylemesine ve Rus ar II. Aleksandr da, bar bir tavr izlemesine ramen, Midhat Paa, padiahla mnakaay bile nazara alarak Rusya'ya harp ilan edilmesini savunmutur. Midhat Paa ile ayn fikirde olanlar, sadece Rusya'daki Panslavistlerdi. Byle bir dnemde, Osmanl Devleti Midhat Paa ve ekibinin sraryla, 23 Aralk 1876 tarihinde I. Merutiyet'i (Tal Merutiyet veya 93 Mertiyeti de denmektedir) ilan etti ve temel itibariyle 1960 ylna kadar yrrlkte kalacak olan ilk yazl Anayasasn yani Kanun- Ess'yi ilan etti. Bundan cesaret alan, Midhat Paa ve ekibi, ordunun harp istediini, Rusya'nn yenileceini ve ngiltere'nin Osmanl Devleti'nin yannda harbe katlacan iddia ederek, harp ilanna kar olanlar vatan hini ilan ettiler. II. Abdlhamid bunlardan hi birini kabul etmiyordu ve ancak aresizdi. Harp tekliflerini incelemek zere Ocak 1877'de toplanan Meclis-i Meb'usn'n 240 yesinden 6O' gayr-i mslim idi. Karar, harp ilannn lehine kt ve Osmanl Devleti'ni ykla gtren bu karar, Rusya ile Osmanl Devleti'nin babaa kalmasna sebep oldu. Memleketin felakete gittiini gren II. Abdlhamid, Midhat Paa'y ubat 1877'de azletti ve srgn etti. Bu arada Dvel-i Muazzama, evvela bykelilerini stanbul'dan ektiler ve sonra da Mart 1877'de Londra Protokoln imzaladlar. Tersane Konferansndan daha hafif teklifler ihtiva eden bu konferans, Rus ar kabul etti ve sadece harp isteyen ar milliyetileri teskin iin Karada'a Niki Kazasnn braklmasn istedi. Bunu Kanun- Essi'ye aykr bularak reddeden Bb- li, Nisan 1877'de byk Rus-Osmanl Savann yani halkn ifadesiyle 93 Harbi'nin balamasna yol at. Fiilen Haziran 1877'de balayan bu harb Ocak 1878'de Osmanl Devleti'nin her eyini kaybetmesiyle sonuland. 93 felketi. ubat 1878'de Meclis-i Meb'usn'n kapatlmasn ve II. Abdlhamid'in ikinci saltanat devresinin balamasn netice verdi. Tarihilere gre bu bir buuk yllk devreden II. Abdlhamid sorumlu deildi. II. ABDLHAMD'N KNC SALTANAT DEVRES=AHS DARE DEVR (13.2.187827.4.1909): 30 yl kadar sren bu devreye, II. Abdlhamid'in ahs idare devri veya muhaliflerinin ve maalesef Cumhuriyet dnemi tarihilerinden bir ounun ifadesiyle istibdd devri (devr-i istibdd) denmektedir. Bilanolar ok ar olan 93 felketinin devleti yok edeceini gren basiretli devlet adam II. Abdlhamid, Meclis-i Meb'usn'n bamsz Ermenistan, Pontus ve Krdistan gibi devletlerin kurulmasn tarttn grnce, 13.2.1878'de Meclis'i fesh etti. Alman Devlet Adam Bismark, "bir BLNMEYEN OSMANLI 267

devlet millet-i vhideden mrekkeb olmadka, meclisin faydadan ziyade zarar vereceini" ifade ederek tasvip etti. Rus ar zaten memnundu. Durumdan rahatsz olan ngiltere, V. Murad' padiah ve Midhat Paa'y sadrazam yapmak iin Gen Osmanllardan Ali Suavi'yi tahrik ederek, tarihe raan Baskn veya Ali Suavi Vak'as olarak geen elim olay patlatt. Arkasnda, ngiliz Bykelisi Lord Elliot ve yerine gelen Lord Layard ile Ali Suavi'nin ngliz ajan olan hanm Mary vard. 23 ihtillcinin lm ile sonulanan bu sonusuz darbe, II. Abdlhamid'i hafiyye denilen gizli tekiltn kurarak daha sk idareyi ele almasna mecbur etti. buhranlarla perian olan ve her iki cephede de malup duruma den Osmanl Devleti, Yeilky'e kadar gelen Ruslarla, ntihar Andlamas denilebilecek olan 3.3.1878 tarihli Ayastafanos Muahedesini imzalad. Ancak dvel-i muazzama denilen ngiltere, Fransa ve Avusturya yani Almanya'nn bundan rahatsz olmalar zerine, 4,5 ay sonra bu andlama yok sayld ve 13.7.1878'de Berlin Muhedenmesini imzalayarak varln 30-40 yl daha uzatm oldu. Berlin Muhedenmesi de, Osmanl Devleti'ni, Romanya, Srbistan ve Karada'a tam istiklliyet vererek Avrupa'dan tasfiye ediyordu. Bosna-Hersek Eyleti Avusturya'ya verilirken, otonom bir Bulgaristan Prenslii kuruluyordu. Karada'a bir kaza brakmamak uruna, devlet, Avrupa'dan siliniyordu. Berlin Muhedenmesinden cesaret alan Ermeniler, 1895-1896 yllarnda Dou Anadolu'da katliamlara ve bamsz bir Ermenistan kurma teebbslerine giritiler. II. Abdlhamid, tekil ettii Hamidiye Alaylar ile bu tehlikeyi bertaraf etti ve dahi denecek kadar mkemmel olan d politikasyla, byk devletlerin ie karmasna mani oldu. Ermeni isyanlarna kar sert tedbirler alan II. Abdlhamid, Ermeniler tarafndan Kzl Sultn diye anlmaya baland. ttihdclar ve Cumhuriyet dnemindeki szm ona baz aydnlar da, aynen Ermeniler gibi, bu unvan kullanmaya devam etti. Ermenilerle ilgili batl devletlerin basklarn, imtiyaz ve maddi menfaat gibi her eit imkn kullanarak durdurdu ve ngiltere bu diplomatik giriimler zerine anakkale Boazna kadar getirdii Akdeniz filosunu geri ekti. Ermenilerden bir netice alamayan ngiltere, d bor batana saplad Hidiv smail Paa'dan Svey Kanal tahvillerini de satn ald. Bunun zerine Msr'a bask yapmaya balad. 1879'da Hidiv'in azledildii Msr, yine skn bulmad. ngilizlerin Msr'a hcum etmesi zerine, II. Abdlhamid'in Msr'a babakan tayin ettii Arab Paa'ya bal ordu Eyll 1882'de ngilizlere yenildi. Artk Msr, fiilen ngiliz igali altndayd. Bu arada byk devletlerin tahriki ile iyice maran Yunanistan, Epir (Yanya) ve Girit Eyletlerine gz dikerek Osmanl Devleti'ne harp ilan etti. Ancak Osmanl ordular Yunanllar bir ka defa malup ettikten sonra Atina'ya kadar yaklatlar. Yunanistan'n sulh talebi zerine, araya yine byk devletler girdi ve son sz yine onlarn oldu. Aralk 1897'de imzalanan stanbul Andlamasna gre, Tesalya geri veriliyor ve Girit'e muhtariyet tannyordu. te ve dtaki btn menfiliklere, Ermenilerin pskrtlmesi ve Yahudilere Filistin'de arazi verilmeyerek geri evrilmeleri sebebiyle btn Batl devletlerin ve lobilerin aleyhteki faaliyetlerine ramen, II. Abdlhamid, hi bir zaman vazgemedii ttihd- slm (slm Birlii) siyseti sebebiyle halk tarafndan sevildi ve tutuldu. Neticede r 268 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEDevleti de ayakta durdurdu. 1902-1903 yllarnda Vilyt- Selse denilen Kosova (skb merkezli), Selanik ve Manastr evrelerinde, Makedonya htilli balad ve yine byk devletler araya girerek Osmanl Devleti'ne bask yapmaya balad. Ermeni komitaclar ve milletleraras siyonizmin temsilcileri, davalarna engel grdkleri II. Abdlhamid'i yok etmek zere, terrist Belikal Jorris ile anlatlar. 21 Temmuz 1905'de Cuma Selamlnda patlayan bomba, Padiah yok etmek iin patlatlmt; ama Allah korudu. ngilizler de bo durmuyordu; 1905'de Yemen'de isyan kardklar gibi, II. Abdlhamid'in Akabe Kasabasna asker gndermesine msaade etmek istemeyen ngiltere ile de sava iin burun buruna gelindi. ngilizlerin altn verdii Arap kabileleri Osmanl ordusuna

saldrd ise de bunlar bertaraf edildi. ngilizler Hicaz demiryolu ile Badad demiryolunun acsn bylece karmak istiyorlard. Neticede Tbe ve Akabe arasndaki snr, Msrl ve Osmanl subaylar tarafndan yeniden izildi. D ve i basklara ramen 30 yl Osmanl Devleti'ni byk skntlarla ayakta tutan II. Abdlhamid, bu idareyi devam ettirmek iin baz zecr tedbirlere ba vurmak mecburiyetinde kalmt. Ancak bundan da nemlisi, Ermeni ve Yahudi meselesi yznden btn basn ve Avrupa kamuoyu tamamen aleyhine gemiti. Bu ar propagandalara ramen, Mslman halk, veli bildii Padiaha itaat etmeyi ibadet telakki ediyordu. Ancak menfi glerin tahriki ile gen aydnlar ve askerler arasnda, 93 felaketi ile memleketi srkledii uurum unutularak, kr krne bir Midhat Paa hayranl yeniden balamt. Yeni Osmanllar veya Gen Trklerin fikirleri yeniden dirildi. 1890 ylnda bir ksm Harbiye ve Asker Tbbiye talebelerinin teebbs ile gizlice kurulan ttihd ve Terakki Cemiyeti, II. Abdlhamid'in azlini gaye edinen bir hareket idi ve asker siysete yine kartrlmt. Ermenilerin ortaya att Kzl Sultn iftiras, bunlar tarafndan da kullanlmaya baland. Daha sonra anlatacamz gibi, ttihada Prens Sabahaddin Bey, Abdlhamid'in Ermeni katili olduunu syleyecek kadar aztt. III. Ordudaki Tal'at Bey, Enver Bey, Niyazi Bey ve benzeri gen subaylar da arasna katan ttihd ve Terakki Cemiyeti, kazand gc terre transfer edecek kadar dengeyi kaybetti. Hareketlerine kar koyanlara mrteci damgasn vuran ttihd ve Terakkici-ler, II. Abdlhamid'e temel hkmleri zaten yrrlkte olan Kanun- Essi'yi tamamen yrrle sokmak ve Meclis'i amak zere bask yaptlar. 23 Temmuz 1908'de II. Mertiyet ilan edildi. Bu i kargaadan istifade eden Bulgaristan ve Bosna-Hersek Osmanl Devleti'nden ayrld ve ttihdlarn ittihd- ansr fikrinin ilk ac meyvesi bu oldu. ttihdlarn basiretsizlikleri yznden, 240 yeli meclisin sadece 14O' Trk olmak zere Meclis-i Meb'sn 17 Aralk 1908'de ald. Aznlklar, demokrasi geldi diye devlete balanmadlar ve bilakis devlete isyan etmeye baladlar. Mslmanlarn kanna giren Srplar, Bulgarlar, Ermeniler ve benzeri aznlklar iin af ilan edildi. stanbul'da Ermeni ihtilli yapld; ama sulu Mslmanlar oldu. Bunu frsat bilen ngilizler ve dier Osmanl dmanlar, nc Ordudan stanbul'a sevk edilen avc taburlar tarafndan 31 Mart Vak'as denilen ihtilali kardlar. Asker ve bunlara katlan hamallar gibi sradan insanlar, er'at elden gidiyor diyerek devlete kar ayaklandlar. ttihdlarn hem Abdlhamid'den kurtulmak ve hem de muhaliflerini ve samimi dindarlar ezmek iin tertip ettii bu olay, stanbul'a gelen Hareket Ordusu tarafndan kanl bir ekilde bastrld. Neticede Meclis'i toplayan ttihada Tal'at Bey, 27 Nisan 1909 tarihinde, silah tehdidi altnda Meclis'den hal' kararn kard ve iinde hi Mslman Trk bulunmayan Efendi; i Kadn I Aye Dest-ff fendi; I mefendi; il Naciye I ClibosH OCUKL Nuri Efendi;D 8- Senim bam SuKi-'i Sultn; I:, Abdrrari 214 Sitte fcl ErmenM letlenkN bursta tabl| giren muri Buna 9 M AMM BLNMEYEN OSMANLI 269 ova ive drt kiilik heyetle (Yahudi Emanuel Karaso, Ermeni Komitecisi Aram Efendi, Arnavud Es'ad Toptani Paa ve Grci Arif Hikmet Paa) hal' kararn II. Abdlhamid'e tebli ettirdi. Bylece Osmanl Devleti'nin ykl trendi, maalesef hz kazanmt. KADIN EFENDLER: 1- Nzik-ed Ba Kadn Efendi.; 2- Bedr-i Felek Ba Kadn Efendi; Sfi-nz Nur-efzn 2. Kadn Efendi; 4- Bdr 2. Kadn Efendi; 5-

Dilpesend 3. Kadn Efendi; 6- Mezde Mestn 3. Kadn Efendi; 7- Emsl-i Nr 3. Kadn Efendi; 8-Aye Dest-i Zer Mfika (Kayhn) 4. Kadn Efendi. KBALLER: 9Sz-kr Hanmefendi; Ba ikbal; 10- Peyveste Hanmefendi; kinci kbaldir; 11Fatma Pesende Hanmefendi; nc kbal; 12- Behce (Maan) Hanmefefendi; Drdnc kbl; 13- Sliha Naciye Hanmefendi; 4. kbal. GZDELER: 14- Drdne Hanm; Ba Gzde; 15-Clibos Hanm; 2. Gzde; 16- Nazlyr Hanm; 3. Gzde OCUKLARI: 1- Mehmed Selim Efendi; 2- Mehmed Abdlkadir Efendi; 3- Ahmed Nuri Efendi; Ulviyye Sultn; 5- Naile Sultn; 6- Zekiyye Sultn; 7- Fatma NimeSultn; 8- Seniyye Sultn; 9- Senha Sultn; 10-diye Sultn. 11- Hamde Aye Sultn (Babam Sultnhamid adl kitabn yazar). 12- RefTa Sultn; 13Hatice Sultn. 14- Aliyye Sultn; 15- Cemle Sultn; 16- Smiye Sultn. 17Mehmed Burhnddin Efendi. 18-Abdrrahim Hayri Efendi. 19- Ahmed Nureddin Efendi. 20- Mehmed Bedreddin Efendi. 21- Mehmed bid Efendi156. 159. Sultn Abdlhamid'e neden Kzl Sultn denmektedir? Bu irkin lakab Abdlhamid iin kullanan kimdir? Bilindii gibi, 1878 tarihli Berlin Andlamasnn 61. Maddesine gre, Vilyt- S itte denilen Erzurum, Diyrbekir, Sivas, Harput=EI-Aziz, Van ve Bitlis'de bulunan Ermeniler lehine Osmanl Devleti baz slhat yapmak mecburiyetindeydi. Byk devletler de bunu takip edeceklerdi. Maalesef Osmanl Devleti'nin her yerinde olduu gibi, buralarda da Ermeniler tahrik ediliyordu. Tahrik edilen Ermeniler Mslmanlar katliama tabi tutmaya baladlar. 1886'da svire'de, Anadolu'da binlerce Mslmann kanna giren Ermeni Hnak Cemiyeti kuruldu. Rusya ve ngiltere'de bir Mslman memur bile yaplmazken, Ermeniler Osmanl lkesinde bakan da olabiliyorlard. Buna ramen, hak ve hrriyet diyerek terr estirmeye baladlar. Yzlerce Mslman kyn basarak oluk ocuun kann dker oldular. te bu terr ve dehet zerine, II. Sultn Abdlhamid, merkezi Erzincan'da bulunan IV. Ordu Komutan Mir Zeki Paa'y, Ermeni terrn durdurmak zere grevlendirdi. Terristlere aman vermeyen Paa'nn bu hareketi, Avrupa basnnn Abdlhamid aleyhine kampanya balatmalarna sebep oldu. Fransz Akademisi yesi 156 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, c. I, sh. 167-327; c. II, sh. 2259; c. III, sh. 2-263 (Berlin Muahedesi dahil); Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, sh. 1-577; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. II, sh. 550-630 (II. Abdlhamid devrini, kanaatimize gre en zl ve kapsaml bir ekilde anlatan bir eserdir); Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamid, sh. 257-274; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.171-183; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 297-329; Baykal, Bekir Stk, "93 Merutiyeti", Belleten, c. VI, say 2122(1942), sh. 45-83; Uzunarl, smail Hakk, "Ali Suavi ve raan Vak'as", Belleten, c. VIII, say 29(1944), sh. 71-118; Uzunarl, smail Hakk, "II. Sultn Abdlhamid'in Hal'i ve lmne Dair Baz Vesikalar", Belleten, c. X, say 40(1946), sh. 705-748. 270 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANL tarihi Kont Albert Vandal, ilk defa Abdlhamid hakknda "Le Sultn Rouge" lakabn kulland ve maalesef, ttihada la r bu tabiri "Kzl Sultn" diye tercme ederek, Ermenilerle birlikte Sultn Abdlhamid'i ktlemeye baladlar. ttihdclarm, Ermeni katili diye Sultn Abdlhamid'i itham etmeleri ve onu Kzl Sultn diye karalamalar, maalesef, Cumhuriyet devrinin ders kitaplarna kadar yansd. Burada iki hususun bilinmesi gerekmektedir: Birincisi, Abdlhamid'i Ermeni Katili ve Kzl Sultn diye karalayan ttihdclar, daha sonra 1915'deki Ermeni tehciri sebebiyle ayn sfatlarla karalanmlar ve ilhi adalet yerine gelmitir. Zaten iktidara geldikten sonra, Ermeni komitelerine serbestlik vermeleri, Doudaki olaylarn da balca sebebidir. kincisi, Sultn Abdlhamid, saltanat boyunca, baz tarihilerin iddialarnn aksine, raan Baskn gibi fiili olan durumlar hari, muhaliflerine asla idam cezas vermemitir. 31 Mart Olaynda, 1. Orduya Rumeli'den gelen apulcular durdurmak zere, karde kan akar korkusuyla talimat dahi vermemitir157.

160. 1293/1876 Tarihli Kanun- Ess'yi hazrlayan sebepler nelerdir? slm Hukukuna gre byle bir anayasay ilan etmek meru mudur? Dardan yaplan tazyikler ve ierdeki hakl - haksz muhalefetlerle otoritesi zayflayan Sultn Abdlaziz, 30 Mays 1876'da tahttan indirilmi, bunu takiben tahta oturan V. Murad da devleti idare edemeyince, meruti rejimi kabul ve Kanun- Essi'yi ilan etmek artyla II. Abdlhamid'e 19 Austos 1293/1878'da b'at edilmitir. Zamann sadrazam olan Ahmed Mithat Paa'nn iddetli arzularyla meruti rejim ve Kanun- Ess meselesini gndemine alan II. Abdlhamid, nce byle bir anayasa hazrlamann ve belli konularda yasama yetkisine sahip bir meclis kurmann, Osmanl hukukunun temeli olan "er'-i erife" aykr olup olmadn renmek iin, yetkili slm hukukularndan konuyla ilgili lyihalarn kendisine arz etmelerini istemitir. Bu husustaki kanaatler iki noktada toplanabilir: Birincisi: "Kavanin-i siyset" veya "usul" denilen byle bir anayasa hazrlamak ve bu anayasaya gre kurulan meclisin kard kanunlara uymak slm hukukuna aykrdr. Bu gr sahiplen, hazrlanacak anayasann aka er' hkmlere aykr kanunlar yaplmasna yol aacan zannetmilerdir ve ounluk tarafndan tasvip grmemilerdir. Bunlarn dayand en nemli nokta, ra meclisinin gayri mslimlerden deil, sadece Mslmanlardan teekkl edecei meselesidir. Fetva Emini Kara Halil Efendi bunlarn banda gelmektedir. kincisi: slam Hukukunda snrlar belirlenen l'l-emre tannan snrl yasama yetkisinin dairesinde kalmak ve mevcut er' hkmlere aykr olmamak artyla "ra meclisi" mahiyetinde bir yasama meclisi kurmak ve bunun esaslarn dzenleyen ve usul denilen bir kanun- ess hazrlamak caizdir. Hatta bir yerde zaruridir. Bu gr mdafaa edenlerin ban ise, devlet erknn yapt konuma ile ikna eden ry- Devlet azasndan Seyfeddin Efendi'dir. 157 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. II, sh. 576-578; Ermeni meselesine sayfalar ayran Karal, bu meseleye asla temas etmemitir. Cumhuriyet dneminde kaleme alnan tarihlerin ou da, yapt zulmlerden dolay bu lakab, ittihdclarm ve aydnlarn ona taktn syleyecek kadar tarihi tahrif yoluna gitmilerdir. slm hukukimi hazrlamann caiz::.. bazlarn, gn.A) Mey. arasnda byuK r dinde Mcadele; sinde aynen yle d ma ve l'l-emre I idar tekilt ve t aykr olmayan uslj tarihinde vefat < yeni hukuk dze' mektedir. B)Bul anlan Said Nursi'l-1 yeti mdafaa etos "Mertiyet, n hakiki adalet ve seri Mertiyeti gaddar, 0 lar. simlerin dsl medeniyetin nimetini! zamanda sosyal hkmnde olan 3ct| fikir hrriyeti ile w Buakg# ne tekfir edenlerin artyla ra met C) Kesinti kukular Abdlhamld'ef Osmanl Arivi baka I Btn I aykr Bunlar, er' hkmler!^ kabul etmenis | Ubeydullah;. gnderdii 1 "Parlamento)! lfetini hiz bir de Osmanl lkesini slm devletti len rezillerin ll Grlfl bir gerektir LeMeM BLNMEYEN OSMANLI 271 slm hukukunda "anayasa, dstur yahut usl" ta'bir edilen bir temel kanun hazrlamann caiz olduunu belirten byk ilmi ahsiyetler bulunmaktadr. Bunlardan bazlarn, grlerini zetleyerek zikretmekte yarar vardr. yle ki: A) Meru' dairede kalmak artyla slm bir anayasa hazrlamann ilk mdafileri arasnda byk mfessir Alsi bulunmaktadr. "Ruh'ul-Mani" adl tefsirinin 28. cildinde Mcadele sresinin tefsirini yaparken dt "El-Kanun Ve'-er adl haiyesinde aynen yle demektedir (zetle): Usl ad altnda, slm hukuku tarafndan imama ve l'l-emre havale edilen askeri hukuk, ta'zir cezalar, miriye ait arazi nizm, idar tekilt ve benzeri konularda kanun tanzim etmekte beis yoktur. er' hkmlere aykr olmayan usl ile amel edenleri tekfir etmek ise byk tehlikedir. 1270/1853 tarihinde vefat eden bu

byk allmenin, sz konusu risaleyi, Osmanl Devletindeki yeni hukuk dzenlemeler ve anayasa tartmalar zerine kaleme ald tahmin edilmektedir. B) Bu konuda gr beyan eden byk bir slm limi de Bedizzaman lakabyla anlan Said Nursi'dir. eitli eserlerinde Kanun-i Ess, ra meclisi ve meru mertiyeti mdafaa eden bu dahinin baz grleri yle zetlenebilir: "Mertiyet, meveret, adalet ve kuvvetin kanunda toplanmas demektir. Mertiyet ve Kanun-i ess, hakiki adalet ve er' meveretten ibarettir. Dnyevi saadetimiz mertiyettedir. Mertiyetin dmanlar, Mertiyeti gaddar, irkin ve slm Hukukuna aykr gstermekle meveretin de dmann oaltmaktadrlar. simlerin deimesiyle hakikatler tebeddl etmez. Gemi zamanda sosyal balar, geim vastalar ve medeniyetin nimetleri o kadar ok olmadndan, az adamlarn fikri devletin idaresi iin yeterli idi. Ancak bu zamanda sosyal mnasebetler o kadar oalmtr, ihtiyalar o kadar eitlenmitir ki, sadece milletin kalbi hkmnde olan bir meclis, slm milletinin fikri demek olan er' meveret ve medeniyetin klc demek olan fikir hrriyeti ile bir devleti idare edebilir". Bu ak grlerinin yannda, mecliste kanun karan kanun adamlarn kr krne tekfir edenleri de Kur'n' anlamamakla sulam ve er' hkmlere uygun olmak artyla ra meclisini ve kanun-i ess'yi mdafaa etmitir. C) Kesin tarihi belli olmamakla beraber Kahire'deki drt mezhebin ileri gelen hukukular da, slm milletinin kalbi hkmndeki millet meclisinin lehinde II. Abdlhamid'e bir layiha gndermilerdir. Bu belge de Osmanl Arivinde bulunmaktadr. Osmanl Arivinde Kanun- Ess'nin ve meclisin lehinde II. Abdlhamid'e gnderilen baka lyihalar da vardr. Biz fazla ayrntya girmek istemiyoruz. Btn bunlarn yannda parlamento uslnn ve kanun- ess'nin akla ve er'a aykr olduunu srarla mdafaa eden lyihalar da, II. Abdlhamid'e gnderilmitir. Bunlar, Avrupa tarznn aynen iktibasn karlarna alarak tenkidierini ileri srmler ve er' hkmlere aykr olmamak artyla Kanun- Ess ilnnn ve parlamento usln kabul etmenin mmkn olduu cihetini dnememilerdir. sminin Muhammed Ubeydullah olduunu rendiimiz bir lim, II. Mertiyet ncesinde II. Abdlhamid'e gnderdii 1316/1898 tarihli bir lyihasnda aynen yle demektedir: "Parlamento usl, er'a muvafk deildir. nk Osmanl saltanat hilfet manasn haizdir. slm hilfetini hiz bir devlet ise, sadece slm devleti olabilir. u halde meclis-i meb'sn almak icab ederse, Osmanl lkesinde gayr-i Mslim unsurlardan meclise a'za olabilecekler kacana gre, Osmanl saltanat, slm devleti halinden kar ve eitli din mensuplarndan oluan dinsiz bir hkmet olur ki, Jn Trk denilen rezillerin de istedikleri budur". Grld gibi, hakl ynleri olsa da, ifrata gittii cihetlerin daha fazla olduu da bir gerektir. Lehdeki grleri esas kabul eden II. Abdlhamit, slm hukukundaki "ra mec272 BLNMEYEN OSMANLI lisini" esas alarak ve Ahmed Mithat Paa bakanlnda ry- Devlet'te hazrlanan lyihada baz deiiklikler yaparak, 23 Aralk 1876/7 Zilhicce 1293 tarihinde Kanun-u Ess ilnna msaade etmitir. Bylece Osmanl devleti meruti bir devlet haline gelmi ve rf hukukun snrlar iinde yasama grevini yrtmek zere ilk defa bir yasama meclisi kabul edilmitir. 7 Zilhicce 1293/1876 (rade Tarihi: 29 Rebilahir 1294/1 Mays 1293'tr) tarihli Kanun-u Ess, esas itibaryla, 12 fasl ve 119 maddeden olumaktadr. Bu anayasa, Osmanl Devleti'nin er' bir devlet ve padiahn da halife olma zelliini ortadan kaldrmamtr. Padah yine er' ve kanun hkmleri icra ile grevlidir. Devlet, slm dinini korumakla mkelleftir. 1293/ 1876 tarihli Kanun-u Ess'ye gre yasama organ "hey'et-i a'yan" ve "hey'et-i meb'sn" denilen iki hey'etten oluan bir "meclis-i umum"dir (md. 42 - 59). Meclis-i umum, yeni kanunlar yapmak veya mevcut kanunlardan birini ta'dil etmek yetkisine sahiptir (md. 53). r'y- Devlet tarafndan hazrlanan kanun lyihalar, nce halkn reyleriyle seilen yelerden teekkl eden "hey'et-i mebsn "a gelir. Hey'et-i Mebsn'da mzkere edildikten sonra (md. 54), padiahn kayd- hayat artyla ve idar yahut ilmi adan tecrbeli olan

ahslar arasndan setii ve saylan meclis-i meb'sn'n 1/3'n gemeyen yelerden teekkl eden "heyet-i a'yn"a gnderilir. Hey'et-i a'yn, kanun lyihalarn er' hkmlere, anayasaya ve baz temel esaslara uygunluk asndan tetkik eder (md. 60 - 64). Kabul edilen kanun lyihalar padiahn tasdikinden sonra (irade-i seniyye taalluk edince) yrrle girer (md. 54). Baz hukukular tarafndan anlalmayan Kanun-u Ess'nin yasama ile ilgili bu hkmleri, slam Hukukunun "ra meclisi" esasna ve rf hukukun snrlar almamak artyla er' hkmlere uygun grlm, hatta bu manada bir Mertiyet, bir "mer-tiyet-i mera" olarak vasflandrlmtr. 1293/1876 tarihli Kanun-i Ess ve bunun getirdii meclis-i umum, kendisinden isteneni veremeyince 1295/1878 ylnda meclise son verilmi ve Kanun-i Ess'nin hkmleri yrrlkten kaldrlmtr. 10 Temmuz 1342/23 Temmuz 1908 ylnda Kanun- Ess'nin tekrar iadesi ve II. Mertiyetin ilnndan sonra toplanan Meclis, 1325/1909 ylnda 1293/1876 tarihli Kanun-i Ess'nin baz maddelerini deitirmitir. Bu deiiklik, esasa deil teferruata yneliktir. ttihat ve Terakki hkmetinin iktidara gemesinden sonra yaplan bu deiiklik, Osmanl Mertiyet rejimini biraz da parlmentarizme yaklatrmtr158. BLNMEYEN 09*| 161.' M receklerini a duklar Bosna4 1877'de, Mart 1871 ladlarveft Kazasnn elinde ota ti resmen N Ma; yan 93 fi baki steli bal I gemile?! dayar;-:| 1877'de. ferleri: tinde kr maaiesr l| (Ayas1.^ ermiti158 BA, YEE- 23-1515; 14-1540, 1610; BA, YEE, nr. 23-1516, sh. 2 vd.; BA, YEE, nr. 23-1421-11-71; YEE, 23-1515; BA, YEE, nr. 14-1610; Als, Mahmd, Ruh'ulMaan I-XXX, Beyrut, c. 28, sh. 20 vd. Ayrca bkz. bn'l-Kayym, 'lm'l Muvakkn, an Rabbi'l-lemn MV, Beyrut 1973, c. 4, sh. 372-377; Baykal, Bekir Stk, "93 Merutiyeti", sh. 45-83; Baykal, Bekir Stk, "Birinci Merutiyete Dair Belgeler", Belleten, c. XXIV, say 96(1960), sh. 601-636; Pakaln, Mehmed Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, stanbul 1940, c. I, sh. 325 vd.; Said Nurs, Divan- Harb- rf, 66-67; Mnzart, Teksir, 10 vd.; Mrsel, Safa, Devlet Felsefesi, 259 vd.; Akgndz, Ahmed, Eski Anayasa Hukukumuz ve slm Anayasas, stanbul 1997; Ebl-l, Mardin, Meden Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, stanbul 1946, sh. 8-10, 143; Karako, Tahiyeli Kavanin, c. II, sh. 29 vd.; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 134 vd.; Dstur, I. Ter. 4/2-3; 1293/1876 tarihli Kanun-i Esasi, md. 42-78; md. 3, 7, 11 (Dstur, I. Ter. 4/4-58); bn'l-Emin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, c. I, sh. 325 vd. (II. Abdlhamit'in takdim nutku); Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 143 vd.; 150-151; Osman Nuri, Abdlhamld-i Sni ve Devr-i Saltanat, stanbul 1327, sh. 30-100; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 116-134; Mahmd Celleddin Paa, Mlr't- Kinat, c. I, sh. 188-200, 220-224; Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, sh. 215-230. a'dan a Ardatel BLNMEYEN OSMANLI 273 161. 93 Harbi nedir ve sebep olanlar kimlerdir? Berlin Muahedesi bu sebeple mi imzalanmtr? Midhat Paa ve arkadalar, Kanun- Essi'yi ilan ederek, Avrupallarn gzne gireceklerini ve onlarn devlet zerindeki basklarn kaldracaklarn umuyorlard. Umduklar olmad. Avrupallar, Tersane Konferans ile Osmanl Devleti'ni Bulgaristan ve Bosna-Hersek gibi eyletlerde slhata zorluyordu. Midhat Paa ve arkadalar, Ocak 1877'de, ounluu Trk olmayan Meclis'e bu teklifleri reddettirdi ve Rusya ile sava gze ald. Hatta Midhat Paa, bu konuda yeni Padiah Abdlhamid'i azarlad. Batl devletler de bykeliliklerini ekerek Osmanl Devleti'ni Rusya ile babaa braktlar. Mart 1877'de alt byk Avrupa Devleti, daha hafif tekliflerle Londra Protokoln imzaladlar ve Rus ar II. Aleksandr'n bar yanls olmasn da kullanarak, Karada'a Nikik Kazasnn verilmesi artyla, sava nlemek istediler. Ancak

Midhat Paa'nn ekibinin elinde olan ve Abdlhamid'i devre d brakan grup, bu teklifi de reddetti ve resmen Nisan 1877'de halkn 93 harbi dedii harp balam oldu. Maalesef harbe sebep olanlar, Midhat Paa ve ekibidir. ki cephede birden balayan 93 Harbi, Osmanl Devleti'ni yklmakla kar karya getirmitir. Tuna Cephesinde bakumandan Abdlkerim Ndir Paa'dr (Halk arasnda Abdi Paa diye bilinir). st ste hatalar yaplmtr. Srbistan' yanna alan Rusya glerini arttrrken, Osmanl'ya bal kalmak isteyen Romanya'nn basit istekleri reddedilerek onlar da Ruslarn tarafna gemilerdir. 19 Temmuz 1877'de pka Geidini geen Ruslar, nihayet Plevne'ye kadar dayanmlardr. Plevne komutan Gz Osman Paa, 20 Temmuz 1877'de, 30 Temmuz 1877'de ve Ekim 1877'de defa Ruslarn stn kuvvetlerine kar tarihe Plevne Zaferleri diye geen baarlar elde etmise de, Aralk 1877'de teslim olmak mecburiyetinde kalm ve sonra da esir edilmitir. Artk Osmanl ordular Ruslar durduramamtr; maalesef 20 Ocak 1878'de Edirne'yi ve nihayet ubat 1878'de ise Yeilky' (Ayastafanos) igal etmilerdir. Avrupa cephesinde sava, Ruslarn kesin zaferiyle sona ermitir. Kafkas cephesinde ise, komutan Ahmed Muhtar Paa'dr ve iyi bir komutandr. Ancak silah ve ordu itibariyle Osmanl'dan stn olan Ruslar, Haziran 1877'de Ahmed Muhtar Paa'ya yenilmilerse de, Mays 1877'de Ardahan' igal etmilerdir. Dier komutanlarn destek vermemeleri zerine, Kasm 1877'de Kars dm ve Ruslar Aziziye Tabyalarna kadar gelmitir. Nene Htnlarn direniiyle karlaan Ruslar Erzurum'u alamamlardr. Devletin yklmak zere olduunu gren Abdlhamid, ngiltere Kraliesi Victoria'dan mtreke imzalanmas iin arac olmasn talep etmitir. Mtreke ancak Ocak 1878'de imzalanabilmitir. stanbul'un Ruslarn eline gemesinden korkan Avrupal devletler hemen harekete gemiler ise de, Osmanl Devleti, Mart 1878'de Yeilky (Ayastafanos) Andlamasm kabul etmek mecburiyetinde kalmlardr. Ruslarla imzalanan bu andlama, tam bir intihar andlamasdr. te II. Abdlhamid'in 30 yl srecek ve devleti bir mddet daha muhafaza edecek olan diplomatik dehas, evvela Ayastafanos'u geersiz klma teebbsleriyle balamtr. lk ii, Elviye-i Selse (Kars, Ardahan ve Byezid) Osmanl'ya iade edilmek ve imzalanan Andlama yerine Berlin Muahedesini kabul ettirmek artyla, Kbrs, ngiltere'ye taviz olarak verilmitir. Berlin 274 BLNMEYEN OSMANLI BLN" Muahedesi de iyi bir andlama deildir. 1699 tarihli Karlofa Andlamasndan sonra Osmanl Devleti'ni Avrupa'dan tasfiye eden ikinci andlamadr. Ancak Ayastafanos ile mukayesesi de mmkn deildir. Zira Osmanl'nn Balkanlardaki mrn 1913 ylna kadar (Londra Muahedesi) devam ettirmitir. Berlin Muahedesi ile, Osmanlya bal prenslie yani Romanya, Srbistan ve Karada'a istiklliyet verilmitir. Berlin Muahedesinin en kt artlar, Dou Anadolu'da Ermeniler lehine ve Makedonya'da da gayr-i mslimler lehine devletin baz slhat yapmaya mecbur braklmasdr. Ksaca 93 Harbi ve bunun ac meyvesi olan Berlin Muahedesi, II. Abdlhamid'in deil, onu balangta kukla gibi kullanmak isteyen Midhat Paa ve ekibinin eseridir. Abdlhamid'in tek bana idareyi almasnn sebebi de budur. Yoksa devletin yklaca kesindi159. 162. 1877 Martnda alabilen Meclisi Meb'sn neden ubat 1878'de kapatld? II. Abdlhamid demokrasi dman myd? Maalesef tarihi arptanlar, Mart 1877'de alan Meclis-i Meb'sn'nn ubat 1878'de kapatlmasn, devr-i istibdada giri olarak deerlendirmektedirler. Halbuki, Midhat Paa ve liyakatsiz ekibi, Osmanl Devleti'ni 93 Harbi diye bilinen felkete srklemi ve devlet yklmayla kar karya kalmt. Eer o gnk siyasi artlar iinde Meclis kapatlmasayd, u anda Trkiye Cumhuriyeti topraklan da Mslman Trklerin elinde olmazd. Kuvay- Milliye, stanbul ve zmir'i deil, Konya ve Sivas' savunmak durumunda kalrd. Tarihin kanunlarna uyan II. Abdlhamid, Meclis'i kapatp ahs idare devrini amakla, Osmanl Devleti'nin mrn 30-40 yl daha uzatm oldu. yle ki;

Evvela, Meclis-i Meb'sn'n zabtlar okununca anlalacaktr ki, dvel-i mu'azzama bu meclisin almasn, Osmanl Devleti'nin huzura kavumas iin deil, kendi adamlar olan milletvekilleri eliyle i idareye daha rahat karabilmek iin istemitir. cray bask altnda tutan bir meclis sz konusudur. kinci olarak, Aznlk milletvekilleri, her bir grup arkasna bir Avrupa Devletini alarak, yesi olduu meclisten bamsz devletler karar karmak iin uramlardr. Zaten 240 yeden sadece 60-70 kiinin Trk aslll olduu dnlrse, mesele daha iyi anlalabilir. Gerekten Girid'in, Tesalya'nn ve Yanya'nn Yunanistan'a braklmas gerektiini ifade eden milletvekilleri kmtr. Baz milletvekilleri, Dou'da bir Ermeni Prensliinin kurulmas iin teklifler vermilerdir. Buna Yeilky'e kadar gelen Rusya'nn basksn ve zellikle de, "biz, Berlin Andlamasn, Osmanl Devleti'nin lehine olsun diye yapmyoruz; sadece Ayastafanos Andlamas Avrupal Devletlerin aleyhine olduu iin buradayz" diyecek kadar ileri giden Bismark'n szlerini okursanz, meselenin vehametini daha iyi anlayabilirdiniz. Eer bu meclis ile Berlin Andlamas imzalansayd, Balkanlarda kurulan yeni devletler kadar Anadolu'da ve Ortadou'da da yeni devletler kurulacakt. II. Abdlhamid de bu devleti, Midhat Paa'nn miras olarak deil, ecdadnn ve milletinin miras olarak devralmt. Nitekim iptal karan ! d sz'larf-Eo getirilmeli ji 163. II, i M tenl ndti hlifi sw| Sultn A alan yanl; :v tr, Pek. tj ahs M Em | Abdlba yadaH istibdd < grubu $ bukill* veya selesi, f evvelki ^ baz ettii K Diva VUI geriyfi 159 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Kinat, c. II, sh. 2-253; c. III, 2- 263; Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, 14-80; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 556-573; Kurat, Yulu Tekin, "1877-78 Osmanl Rus Harbinin Sebepleri", Belleten, c. XXVI, say 103(1962), sh. 526-542; Baykal, Bekir Stk, "100. Yl Dnm Mnasebetiyle Berlin Kongresi Hakknda Baz Dnceler", Belleten, c. LII, say 202(1988), sh.195-208. . , . BLNMEYEN OSMANLI 275 rarndan sonra, Prens Bismark yle demitir: "Bir devlet, tek milletten meydana gelmedike, parlamentonun faydadan ziyade zarar getirecei ortadadr.". Nitekim bu iten rahatsz olan, Ermenistan ve benzeri bamsz devletleri destekleyen ngiltere ve Fransz'lard. Elbette ki slm'n tavsiye ettii ra meclisini andran bu meclise, gerekleri yerine getirilmek artyla kar kmak mmkn deildir. Ancak bu artlarda bir demokrasi talebi, sadece devletin yklmasn istiyenlere yardm etmek demektir160. 163. II. Abdlhamid devrinin "Devri stibdad" olduu sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve gerekten II. Abdihamid'in ahs idare devrinin temel zellikleri nelerdir? zellikle ittihd- slm siysetinin bu idarede rol var mdr? Abdlhamid devrine devr-i istibdad adn verenler, sadece ve sadece onun muhalifi olan ittihdclardr. Ancak Meclis'in kapatlmas meselesinde ifade etttiimiz gibi, Sultn Abdlhamid, tarihin kanunlarna uyarak, Osmanl Devleti'ni yklmaktan ve paralanmaktan kurtulmak iin, Bedizzaman'n yerinde ifadesiyle, "mecbur, cz' ve yanl olarak tamamen kendisine isnd olunan hafif istibdd'"a mecbur kalmtr. Peki 30 yl devam eden ve dnyann muazzam bir paras zerinde hkim olan bu ahs idarenin zellikleri nelerdir? Evvela, yanl anlalan bir hususun altn izmemiz gerekmektedir. Eer Abdihamid'in hkmetlerinin ve devlet ricalinin yapt bir istibdad varsa, bunu, dnyadaki bask idareleri ile ve zellikle de ttihd ve Terakki Partisinin uygulad oligarik istibdad ile kyaslamak mmkn deildir. Zira batda istibdad deyince, bir ahsn veya grubun yarg, yasama ve yrtme glerini kendinde toplamas manas anlalr. Halbuki II. Abdlhamid devrinde, yarg tamamen er' hkmler erevesinde ve kadlar veya hkimler tarafndan

yrtlmtr. En ok tenkit edilen Yldz Mahkemesi meselesi, ayrca izah olunacaktr. Yasama ise, 1876'da Kanun- Esasi kabul edilmeden evvelki gibi, Tanzimat devrinin temel zellii olan Meclisler eliyle yrmtr. Hatta baz hukukular, tamamen ehliyetsiz kiilerden oluan Meclis yerine, hukukularn tekil ettii bu tarz meclisleri tercih etmektedirler. Gerekten de bu dnemde yasama gc, Divan- Ahkm- Adliye ve ry- Devlet tarafndan kullanlmtr. Bazan Meclis-i Vkel ve kurulan Meclis-i Mahsslar da bunlara yardmc olmulardr. O zaman geriye sadece yrtme gc kalmtr. II. Abdihamid'in yrtme gcn, kendi kontrolndeki Meclis-i Vkel ve zellikle de devleti korumak iin kurduu Hafiye Tekilt ile birlikte yrtt dorudur. Ayrca sadrazam ve nazrlar, kimseye danmadan azil ve nasb etmesi, yrtmedeki tek gce misl olarak verilebilir. Bu noktada, Meclis-i Meveret usulne riayet etmedii iin, baz slm limleri de onun zamanndaki icrtlara istibdad yaftasn vurmulardr. Netice olarak, Abdihamid'in devrini, btn hak ve hrriyetleri askya alan bir bask rejimi manasnda istibdad devri diye vasflandrmak mmkn deildir. 160 Mahmd Celleddin Paa, Mlr't- Kinat, c. I, sh. 188-200, 220-224 (zellikle 220-221. Sayfalar); ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 566-570 . .... .,-.... 276 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSdft. kinci olarak, Sultn Abdlhamid, 30 yl devam ettirdii bu idareyi kaba kuvvete dayandrmamtr. Onu istibdd ile sulayan ttihdclar, asl kendileri kaba kuvvetle istibdd idaresini sistematik hale getirmilerdir. Elbette ki Osmanl zabtas denilen polis i banda olmutur; hafiyye tabir edilen istihbarat elemanlar ie karmtr; ancak II. Abdlhamid, orduyu i siysette asla kullanmamtr ve en nemlisi de muhalifleri iin srgn cezasndan baka bir yola bavurmamtr. Orduyu sadece devlete isyan eden isyanclara kar (Ermeniler gibi) kullanmtr. siysette orduyu kullanmak, ttihdclarn marifetidir. nc olarak, Sultn Abdlhamid, ahs idaresini devam ettirmek iin, asla idam cezasna ve suikast sistemine bavurmamtr. En azl muhaliflerini bile, nadiren ve hafif hapis cezalan ile susturmak yoluna gitmitir. Siyasi olan btn hapis cezalar, ksa bir mddet sonra, mecbur ikamete evrilmitir. Drdnc olarak, Sultn Abdlhamid'in ahs idaresini devam ettiren tek unsur, mstakim bir hayat yaamas sebebiyle halk nazarnda veli kabul edilerek itibar edilmesi ve btn dnya Mslmanlarnn halifesi unvanyla ok byk bir prestije sahip olmasdr. Saltanat itibariyle 30 milyonu ve Osmanl Devleti'nin temsil eden Abdlhamid, hilfet itibariyle de 300 milyonluk btn slm lemini temsil ediyordu. Abdlhamid'in hilfet ve ittihd- slm kullanmaktaki dehas, dostlar ve dmanlar tarafndan kabul edilen mstesna bir zelliidir. Halife sfatyla yeryznde Allah'n glgesidir ve Mslmanlarn en gl insandr. Dmanlar onu yktklar zaman, btn slm lemini ykacaklarnn farkndaydlar. Padiahlktan drldkten sonra meydana gelen olaylar, onun politikasnn ne kadar gereki olduunu ispatlamak iin yeterli delildir. Beinci olarak, Abdlhamid, icradaki gcn sonuna kadar kullanmtr; onun zamannda imar ve maarif alabildiine ilerlemesine ramen, basn ve yayna koyduu sansr, devrinin mhim zelliklerindendir. Hele tekil ettii hafiyye tekilt, zellikle son zamanlarna doru, can yakmaya ve lzumsuz srgnlere sebep oluyordu. En ok nem verdii hususlar, birinci derecede maarif ve ikinci derecede bayndrlktr. Hatta onun muhalifi olan Hseyin Chid, "mar ile siyasi iktidar mmkn olsayd, Abdlhamid, hayatnn sonuna kadar tahtta kalrd" demitir. 33 yllk saltanat iinde, okuma yazma ortalama be misli artmt. Altnc olarak, onun ahs idaresinin devam etmesinin sebeplerinden biri de, halkn Abdlhamid zamannda hayatndan memnun olmasyd. Halk devletin iyi ynetildiine ve meru sahibinin elinde olduuna gnlden inanyordu. Onun iin aleyhteki faaliyetler etkili olamyordu. Enflasyon sfrd. Hayat inanlmaz derecede ucuzdu. Evler ok ucuzdu. Kendisi btn din vazifelerini yerine getirdiinden, dindar halk da kendisine ok balyd. Mslmanlar, Abdlhamid'i

candan sevdikleri gibi, gayr-i mslimler de, onun saygn bir ahsiyet olduuna inanyorlard. nk dnyada aln ve sefilliin hkim olduu bir devirde, Osmanl vatanda, huzur iinde yayordu. Osmanl lkesinde Trklerden sonra ikinci Mslman nfusu tekil eden Araplar, Sultn Abdlhamid'e k idiler ve kendileri de kavm- necb olarak mu'mele gryorlard. Mslman Krdler de, kendilerini Ermenilere kar koruyan Abdlhamid iin canlarn fedaya hazrlard. Ayrntl bilgi isteyenler, Ylmaz ztuna'nn Abdlhamid'le alakal yazdklarna bakabilirler. Yedinci olarak, Sultn Abdlhamid'in elbette ki muhalifleri de vard. Bunlar unlardr: a) Avru ray Mektebi g:>. paganda yapen.a" r, Arnavudlar gc" lar, milyonlara -> manevi nfuziA drd iin, X.1! Yahudiler ve y'j5.v d) Hicaz denr,: Abdlhamid, hq x vatann seven'.er Abdlhamid'! ser Son olarak, -lmlere giri.es , istibdada dr^p nin de, ttird .e's ikazlarda buror almalarn da::% resmen Hk- iu*| Abdlhamid, re, \ 164. II. Abdi olaym ati: t; niz? Yldz Mil sonra da bu t4 zere kurulmujj Paa, Da ma mal mitir. eyimin:! kurtulmutur, Yldz M kurban giden S padiah ve Mil tr. II. Abri^r bir zaman bilinen mal ngiliz Ba1! edebsizce zereyken soj Paalar hiicrtH 'Karal.0 L BLNMEYEN OSMANLI 277 unlardr: a) Avrupa'da tahsil gren baz genler ve gen subaylardr. Buna Galatasaray Mektebi gibi sekin okullarda okuyanlar da katmak gerektir. Aleyhindeki ilk propaganda yapanlarn, Rusya'dan gelen genler, Avrupa hayat yaayan ailelerin ocuklar, Arnavudlar gibi Trk olmayan aile ocuklar olmas dikkat ekmektedir, b) Avrupallar, milyonlarca Hristiyan' penesinde tuttuu, hilfet sfatyla Mslmanlar zerindeki manevi nfuzunu kulland ve gtt d politika ile Hristiyan devletleri birbirine drd iin, Abdlhamid'i asla sevmiyorlard, c) Filistin'i kendilerine satmad iin Yahudiler ve Mslmanlar krdrtmad iin de Ermeniler Abdlhamid'i sevmiyorlard. d) Hicaz demiryolu ve Badad demiryolu ile petrol blgelerini onlarn elinden alan Abdlhamid, ngilizler ve Franszlar tarafndan da asla sevilmiyordu. Ksaca dinini ve vatann sevenler, II. Abdlhamid'i seviyor; ama bu iki deere dman olanlar Abdlhamid'i sevmiyorlard. Son olarak, son zamanlarda hafiyye tekiltnn olur olmaz jurnallerle baz zulmlere girimesi ve 30 yldr devam eden ahs idare devrinin ister istemez bir nevi istibdada dnmeye balamas, Mehmed Akif ve Bedizzaman gibi baz slm limlerinin de, ttihd ve Terakki Partisini tasvip etmemelerine ramen, Abdlhamid'e baz ikazlarda bulunduklarn ve hatta hrriyet-i er'iyyenin ilan iin baz yazlar kaleme almalarn da burada kaydetmeliyiz. Ksaca Saray'da Hnkr, halk arasnda Padiah, resmen Hkn, slm leminde Halife-i Ry- Zemn ve Emr'l-M'minn olan II. Abdlhamid, nev'i ahsna mnhasr bir idare tarz kurmutu161. 164. II. Abdlhamid'in muhalifleri tarafndan kullanlan Yldz Mahkemesi olaynn asl ve kararlar hakknda hukuku olarak neler diyebilirsiniz? Yldz Mahkemesi, askeri siysete kartrarak Sultn Abdlaziz'i ehid eden ve sonra da bu cinayetlerine intihar ss veren Midhad Paa ve benzeri canileri yarglamak zere kurulmu bir mahkemedir. Temmuz 1881'de aklanan kararlan gerei, Midhat Paa, Damad Mahmd Celleddin Paa, Damad Nuri Paa ve baz grevliler idama mahkm edilmi ve ancak cezalar Hicaz'n Tif Kalesinde hayat boyu hapse evrilmitir. eyhlislm Hayrullah Efendi ise, srgnde bulunduu iin zaten cezadan kurtulmutur. Yldz Mahkemesi'nin verdii kararlarn iki mhim sebebi vardr: Birincisi, cinayete kurban giden Abdlaziz'in katillerini yarglamaktr. kincisi ise, ngilizlerin V. Murad' padiah ve Midhat Paa'y da sadrazam yaparak emellerine kavumalarna mani olmaktr. II. Abdlhamid, fevkalade dahi bir siysetle her iki gayeyi de gerekletirmitir. Hi bir zaman idam cezalarn da tatbik

etmemitir. Kur'n- Kerim'i eline alp herkese bilinen malum szn syledikten sonra krsye arpacak kadar slm dman olan ngiliz Bavekili Gladstone, Yldz Mahkemesi meselesinde Midhat Paa lehine edebsizce basklar yapmtr. Hatta Tif'te bir ngiliz ajan Midhat Paa'y karmak zereyken son anda yakalanm ve bunun zerine Mays 1884'de Midhat ve Mahmd Paalar hcrelerinde bodurulmulardr. 33 yllk saltanat boyunca meydana gelen tek 161 Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, sh. 191-575; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 584-599. 278 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYE W! siyasi cinayet olaydr. Bunun da hakl sebepleri vardr162. 165. kinci Abdlhamid neden Hamidiye Alaylarn kurmutur? ou basit sebeplerle balayan Dou Anadolu'daki isyanlarn Osmanl Devleti'ni ykmay hedefleyen d gler tarafndan tahrik edildiinin II. Abdlhamid farkna varmtr. Gerekten ngiltere btn istihbarat gcyle 1806 ylndan itibaren blgede faaliyete balamtr. Btn hedef, Ermenilere ve Krtlere birer kukla devlet kurdurtmaktr. 1918'de Irak'ta eyh Mahmd'a kurdurttuklar kukla devlet de bu maksada matuftur. Rusya'nn bu blgedeki ykc faaliyetleri fiilen 1805 ylnda balamtr. Bu blgelere atad konsoloslar, fiilen birer casus gibi almlardr. 1880'deki Rum isyan tamamen Ruslarn tahriki ile balamtr. Bu arada Fransa, Amerika, ran ve zellikle Musevilerin de ykc rolleri mevcuttur. Blgenin her ehrinde birer istihbarat merkezi gibi zel okullar amalar ve hem Ermeni hem de Krt isyanclar buralarda eitip korumalar, bu tahrik edici faaliyetlerin banda gelmektedir. D glerin bu blc hareketlerini gren II. Abdlhamid, areyi slm kardeliini blgede takviye etmekte bulmutur. Bu gaye ile 1891 tarihli Nizmnmeye gre, ark'ta Osmanl Devleti'nin slm kardelii politikasn Mslman halka anlatmak; Ermenilerin oyunlarna gelmemek; merkez otoriteyi tekrar temin etmek ve o blgedeki insanlar gnll vatan mdafileri olarak istihdam etmek gayeieriyie Hamidiye Alaylar denilen mahall asker kuvvetleri tesis ve tekil eylemitir. Subaylar Krd Beylerinden ve ocuklarndan seilen, Hamidiye Svari Alaylar, sadece kendi alaylarnda geerli olmak zere askeri rtbeleri de kullanyorlard; ancak en yksek rtbe albaylk idi. Dou Anadolu'da Mslman kyly koruyacak olan bu alaylarn kurulmas sebebiyle Avrupa Devletleri kyamet kopardlar. Ancak 1908 ylnda ttihdclar tarafndan resmen ilga edilinceye kadar devam etti. Gerekten bugn Douda Mslman halk yayorsa, hayatlarn Abdlhamid'in bu siysetine borlu olduklarn tarihiler aka ifade etmektedirler. Hamidiye alaylar ile takviye edilen slm Birlii, I. Dnya Savana kadar ve hatta 1925 tarihinde balayan eyh Said isyanna kadar tesirini icra etmitir163. 166. Ermenilerin Sultn Abdlhamid'i ldrmek zere planladklar Bomba Olaynn asl ve esas nedir? II. Abdlhamid, Osmanl Devleti'ni sadece byk devletlere kar deil, onlarn kuvvetinden yararlanmak isteyen i ve d fesad ebekelerine kar da korumak durumundayd. 1895 ve 1896 yllarnda stanbul'da karlan ve Ermeni Patrii zmirliyan tarafndan tahrik edilen Ermeni Patrtlar, Abdlhamid'in kararl tutumu ile bastrlnca, Ermeni Komitaclar, bu sefer II. Abdlhamid'in canna kastetmilerdir. Maalesef onlara bu konu Filistin'^ Ermem Err Se" drmek I konp oldu kanllk1 (21 Te Bazz ti'ni yl ldrme s diye makta; r iin bu

: 162 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 574-575; Meselenin arptlmas iin bkz. Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, c. I, sh. 188 vd. 163 Kodaman, Sultn II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, sh. 34 vd.; Yldz, Zekeriya, Krt Gerei, Olaylar, Oyunlar ve zmler, stanbul 1992, sh. 73-87; Akgndz, Gnydou Meselesi ve zm Yollar, sh. 12 vd. ve Selmlk yaknna Bu S etmek t dmar 167. II i ne i Yce S gzden utif manlkb Osrai daima te evirerek! ti'nin F rnda u; olan brl drlar, Basel S Yahudi M Hussini I BLNMEYEN OSMANLI 279 bu konuda yardm edenler, 1897'de Osmanl ordusu karsnda perian olan Yunanllar, Filistin'den istedikleri topraklar elde edemeyen Yahudiler, Rumlar ve en ac olan da Ermeni Katili diye Abdlhamid'i tenkid eden baz ttihdclar'dr. Ermeni komitecileri, Ermeni davas ile alakas olmayan Belikal profesyonel terrist Jorris'le svire'de anlamlardr. Turist sfatyla stanbul'a gelen Jorris, Cuma Selamln frsat bilerek, Yldz Camii knda, bombasn patlatmak ve Padiah ldrmek zere hazrlk yapmt. Ancak eyhlislm Cemleddin ile bir iki dakika konumas, bombann Padiah henz caminin basamaklarnda iken patlamasna sebep oldu ve kurtuldu. Olay yaayan bir ngiliz Komutannn ifadesiyle, Abdlhamid, soukkanllkla ve sakin bir yz ile olay yattrd ve kendi kulland araba ile Saray'a dnd (21 Temmuz 1905). Baz zlim kalemler, Abdlhamid'e akla gelmez iftiralar ederken, Osmanl Devleti'ni ykmak iin uraan ve bu gaye ile kendilerine engel grdkleri II. Abdlhamid'i ldrme planlar kuran ve saltanatnn son gnlerine doru 9 Temmuz Bomba Olay diye mehur olan suikast plann hazrlayan Ermeniler hakknda ise u ifadeleri kullanmaktadr: "Nihayet, hakikat tamamyla meydana karld. Osmanl Milletini Abdlhamid'in zulmnden kurtarmak iin bu kahramanca hareketin Ermeni vatandalarmz tarafndan icra olunduu anlald. Bombann Jorris ve arkadalar olan Ermeni vatandalarmz tarafndan bin trl mkilt ile hazrland ve Cuma gn Selmlk resm-i lsi icra olunduu srada Abdlhamid'i temaaya gelen ziyareti arabalar ile beraber Cami yaknna getirildii...". Bu satrlar, Osmanl vatanda olan Ermenilerin dahi kaleme alacan tasavvur etmek mmkn deildir. nsann siyasi hrs yznden tarihine ve gemiine bu kadar dman olmas da, asla dnlemez164. 167. II. Abdlhamid, Filistin'de bir Yahudi Devleti'nin kurulmamas iin ne gibi tedbirler almtr? srail Devleti'ni kendi zamannda engelledii doru mudur? Yce Ecdadmz, Yahudilerle olan mnasebetlerinde, Kur'nn u dstur ve ikazn gzden uzak tutmamtr: "Andolsun ki, Yahudilerle Mrikleri, m'minlere dmanlk bakmndan insanlarn en iddetlisi bulacaksn". Osmanl Devleti bata olmak zere btn Mslman Trkler'in ezel dmanlar, daima lehimize olan ve iftihar vesilesi kabul edilmesi gereken tarih hakikatleri ters evirerek aleyhimize kullanmlar ve tarihi maalesef tahrif etmilerdir. Osmanl Devleti'nin Filistin'le olan alkalar da bunlardan biridir. Osmanl Devleti'nin Filistin topraklarnda uygulad, hukuk ve siyas nizm bilmeyenler, Arap dnyasnn zerine km olan btn felketlerin Osmanl hkimiyetinin kt bir yadigr olduunu savunmaktadrlar. Halbuki vak'a tam tersidir. Yahudiler, Siyonizm'in kurucusu olan Theodor Herzl bakanlnda svire'nin Basel ehrinde I. Siyonist Kongresi'ni toplamlard. Yahudi bankerler ve

zenginler, Yahudi Devleti kurmak iin seferber edilmilerdi. Avusturya Bykelisinin tavassutu ile 164 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sn. 601-603; Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyyesi, c. III, sh. 1135. 280 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN 0 Herzl 19.5.1901'de Abdlhamid tarafndan kabul edildi. Herzl, 1492 ylnda spanya ve dier Avrupa lkelerinden Yahudi gmenlerin Osmanl Devleti tarafndan kabul edildiini hatrlatt ve Filistin'e yerlemek istediklerini masumca izah etti. Eer bu teklif kabul edilirse, Osmanlya sadk vatanda olacaklarn ve Osmanl Devleti'ne milyonlarca altn yardm edeceklerini btn dnya Yahudileri adna teklif etti. Bir gazetecinin cihan sultnna yapt bu irkin teklifi iddetle reddeden Abdlhamid, Ermenilerden sonra Yahudileri de karsna aldn biliyordu. Kuvvetle Filistin topraklarna yerlemenin imknszln gren Yahudiler, reisleri Theodor Herzl'i (1860-1904) bizzat Padiah'a gndererek, Osmanl'ya kar para silhn kullansalar da, Padiah'tan aldklar cevap bu silhn da teptiini gstermektedir: "Ben bir kar dahi olsa toprak satmam; zira bu vatan bana deil Osmanl milletine aittir. Milletim bu topraklar kanlarn dkerek kazanmlardr. Ne ile aldysak onunla geri veririz". Osmanl Devleti, Yahudiler'in bu topraklara yerleme arzusuna kar ok nemli hukuk tedbirler almtr. Biz bunlar ksaca zikredecek ve zellikle misl olmak zere II. Abdlhamid'in bir iradesi zerinde duracaz. Birincisi: Osmanl Devleti Yahudiler'in bu topraklara snmamas iin evvel Filistin topraklarnn hukuk statsn 18 Recep 1287/ 1871 tarihli rade-i Seniyye ile bu araziyi mr yani devlet arazisi haline getirmitir. Ancak % 20'si yine mlk arazi eklinde devam ettii iin Yahudiler bu ksmdan koparabildiklerine yerleebiliyorlard. kinci Abdlhamid tahta geer gemez 25 Rebilhir 1308/1883 tarihli iradesini neretti: Bu hukuk dzenleme ile Filistin Arazsi hakkndaki muhtemel kanun boluklar doldurarak Yahudiler'e mlk satn dolayl olarak engellemi bulunuyordu. Bir taraftan da hazine-i hssadaki ahs mal varlyla Filistin'de mmkn olduu kadar ok toprak satn alarak bu kapy kapamaya gayret gsteriyordu. kincisi: Alnan tedbirlere ramen Filistin arazisine olan Yahudi akn tam nlene-meyince II. Abdlhamid Sadaret'in ve Meclis-i Mahss'un basiretsiz ve ileriyi gremeyen rapor ve mazbatalarna ramen Yahudi meselesini nemli lde zecek bir rde-i Seniyye neretmitir. lerinde Ahmed Cevdet Paa'nn da bulunduu Sadrazam Muhammed Salih Kmil paa bakanlndaki Meclis-i Mahsus, Filistin topraklarndaki Safed kazasna turist olarak gelen 400 ve Hayfa'ya gelen 40 Yahudi'nin Osmanl tbiiyyetine alnmas yolundaki mazbatalarn 20 Zilhicce 1308/14 Temmuz 1307/1891 tarihinde Sadarete arz ederler. Sadaret de bu mazbatay ayn tarihli ve Kmil Paa imzal bir Tezkere ile Padiah'a takdim eder. Padiah Abdlhamid ise fevkalde bir basiret ve ileri grllkle konuyu 21 Zilhicce 1308 (15 Temmuz 1307 (1891) tarihli radesiyle vuzuha kavuturur. Bu tarih belgede, Filistin topraklarna yerlemek isteyen Yahudiler'e u gereklerle kar kld anlalmaktadr: a) Yahudiler'in Kuds bata olmak zere Filistin topraklarna toplanmalar ve orada yerlemek istemeleri, bir Yahudi Devleti kurma amacn gtmektedir. Buna engel olmak kesinlikle arttr. Zaman, Osmanl Devletini ve onun basiretli Padiahn hakl karmtr. b) Osmanl topraklar her isteyenin yerleebilecei bo topraklar deildir. Ya zel mlkiyet konusudur ya vakf arazidir ya da devlet arazisidir. 1278 tarihli irade bu noktadan nem tamaktadr. c) Kend* ketlerinden l ns yoktur, H d) Osrrr mutur, Orta:; cei asraa'"; hudiler, en i: sznde ha* : Btur E.'n". mak zere :.'- yasaklarjt' DrdMtf Emanuel M ttha-ksrr-"teb'a-i ecr* rn i. yi Dl nas

zayi mtr vj 168. tBI millet a baskc bir d n olrf yeni o hayran S OsmanlS Ic mstet'.'l Mkfa deki el BLNMEYEN OSMANLI 281 i c) Kendilerini btn leme meden milletler olarak iln eden Avrupa'llarn memleketlerinden kovduklar Yahudiler'i Osmanl lkesine almann hakl bir gerekesi ve mns yoktur. Hibir hukuk kaidesi ve insanlk da bunu gerektirmez. d) Osmanl lkesinde asrlar boyu gzetlenen Ermeniler Devletin bana bel olmutur. Ortada bir Ermeni fesad varken, bir de Yahudiler'i kabul etmek devletin gelecei asndan tehlikelidir. Gerekten I. Dnya Sava ve onu takip eden tarihlerde Yahudiler, en az Ermeniler kadar fesada sebep olmular ve Ulu Hakan Abdlhamid'i bu sznde hakl karmlardr. Btn bu sebeplerle artk hi bir Musev Osmanl vatandalna alnmayacak ve Yahudiler'in Osmanl lkesine yerlemelerine asla msaade edilmeyecektir. ncs: II. Abdihamid bununla da yetinmeyerek bata Filistin topraklar olmak zere btn Osmanl Devleti topraklarnda Yahudiler'e toprak ve mlk satn yasaklamtr. Drdncs: II. Abdlhamid'in taviz vermediini gren Yahudiler, yeleri olan Emanuel Karaso eliyle Yahudilere mlk vermek iin rvet aldlar. Ancak sonradan ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan ok zor anlalan II. Abdlhamid'in hakl siyseti ksmen devam ettirilerek, 29 evval 1332/7 Eyll 1330 tarihinde (1911 Tarihinde) "teb'a-i ecnebiyye"nin Araz Kanunu'nun hakk- karr ve ihya'- mevt (l topraklarn ihyas)na ait 78. ve 103. maddeleri hkmlerinden yararlanamamalarna dair "ray Devlet Karar" yaynlanmtr. Bylece Yahudiler'in bu yolla da olsa Filistin topraklarna snmalar engellenmek istenmitir. zetle, Filistin'i devlet garantisi ile koruyan Osmanl Devleti, ttihat ve Terakki ile zayflaynca, Filistin davas da zayflam ve Osmanl Devleti yklnca o dava da yklmtr. Yahudiler de maalesef emellerine kavumulardr165. 168. ttihd ve Terakki ad verilen siys cemiyet nasl teekkl etti ve nasl iktidara geldi? Bunlarn fikr yaplar nedir? 1908 ylnda Abdlhamid'in ahs idaresi 30. Y'.ln bulmutu. Bu idarenin devlet ve millet asndan mreffeh ve felketsiz, ama zellikle son zamanlara doru ksmen baskc bir yapya brndn biliyoruz. ktidarn uzamas, az da olsa baz basklarn yaplmas, Anayasann sadece Meclis ve seimlerle alakal maddelerinin yrrlkte olmamas ve en nemlisi de i ve d dmanlarn Abdihamid aleyhine ittifak etmeleri, yeni bir muhalefet hareketinin ortaya kmasna sebep olmutur ki, bunlar Midhad Paa hayran olan ttihd ve Terakki Cemiyeti mensuplardr. Eskiden beri devam eden Yeni Osmanllar Hareketinin ar fikirleri, Abdihamid zamannda engellenmiti. te Abdlhamid'e kar biriken bu nefret, 93 felketine zemin hazrlamas, ahsen mstebid olmas ve devletin yapsn bilmemesi gibi menfi zelliklerini unutturarak Midhad Paa hayranln gndeme getirdi. Osmanl Devleti'nin dnya siyseti zerindeki etkinliinin azaldn gren Mehmed Akif gibi slm esas alan baz mtefekkirler, 165 Kur'n, Mide Sresi: 82. Ayet; BA, rade-Meclis-i Vl, nr. 20714/1-4; 33356; 5276; Karako, Serklz, Tah-iyeli Kavanin, 1/270-271; ke, Mim Kemal, II. Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, stanbul, 1981, sh. 76 vd; 141143. ..-., 282 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN uw

Trk milliyetiliini esas alan Ziya Gkalp gibi edibler ve hatta Osmanlcym diyen baz yazarlar, istemedikleri halde Abdlhamid aleyhtarlnda ittifak eder gibi grnd-ler. ttihdclarn aksine, zellikle Osmanlclar ve slm referans alanlarn hedefi, hastalanm olan mevcut rejim yerine, erl hrriyetin snrlar iinde kalan merut bir hkmetle yaralan sarmaya gayret etmekti. Ancak maksat ne olursa olsun, neticede hepsi de, Abdlhamid muhalifi gibi gsterilmeye allyordu. 1908'de 66 yana gelen Abdlhamid, iten ve dtan yaplan basklarla yorgun dyor ve yeni bir anayasa iin hazrlklar yapmann zaman geldiine inanyordu. Muhalifler, 1876 Kanun- Essi'sinin devleti paralayacan gremiyorlard. Halbuki Abdlhamid'in btn derdi buydu. te byle bir ortamda, 1890 ylnda Harbiye ve Asker Tbbiye talebeleri tarafndan Abdlhamid'e muhalif gizli ve siyasi bir cemiyet ttihd ve Terakki ad altnda kuruldu. 1897'de bu cemiyet datld ise de, yeleri Paris'e kat ve az da olsa Ahmed Rza Bey bakanlnda faaliyetlerine devam ettiler. Bat, Ermenilerin Kzl Sultn diyerek yaftalad Abdlhamid'in aleyhinde faaliyet gsteren bu cemiyete yine kucak at. Yahudilere yurd vermedii iin Siyonist tekiltlar da onun aleyhindeydi. Ama dnya Mslmanlarn temsil eden Abdlhamid, uzun yllar tahtta kalmak uruna Mslmanlarn aleyhine olan bu ileri yapamazd. Avrupallarla ibirliine giren ttihdclar, Arapa, Franszca, ngilizce, Ermenice ve Arnavudca olarak kardklar gazetelerle, Abdlhamid aleyhinde her trl irkin iftiralar yaymaya baladlar. Bunlar teker teker tetkik eden Prof. kr Haniolu, "Bazan ilim adna okumaktan utanacak kadar edepsiz ithamlar gryorum" demektedir. Tarihiler, bu basnda yer alan ithamlarn % l'ine bile inanmamaktadrlar. ngiliz Ali Bey'in olu Ahmed Rza Bey'in Paris'te kard Meveret Gazetesi bunlarn en mehurlarndand. Ahmed Rza Bey, Cumhuriyet dneminde ve hem de Cumhuriyet Gazetesinde yazd hatralarnda, Abdlhamid hakknda ad geen gazetelerde yazdklarndan piman olduklarn ve onu tanyamadklarn itiraf ettii gibi, 1918 sonlarnda vatanlarn terk eden Enver, Tal'at ve Cemal Paalar gibi ttihdclarn liderleri de benzeri itiraflar yapmlardr. 1899 ylnda Damad Mahmd Celleddin Paa, oullar ile birlikte Brksel'e giderek Abdlhamid aleyhtarlarna katld. Arkasnda ngiltere olan ve baz ahs menfaatler yatan bu adamn misyonunu olu Prens Sabahaddin Bey devrald. Avrupallar gittike dozunu arttran bu harekete Jn Trkler (Gen Trkler) diyorlard. Bedizzaman'n yerinde ifadesiyle bunlardan bazlarna eyn Trkler (irkin Trkler) demek gerekiyordu. ubat 1902'de Paris'te Ahrr- Osmaniye Kongresi yapld. Osmanl Devleti'nin aleyhinde olan mslim - gayr-i mslim bu kongreye herkes katlmt. Prens Sabahaddin Bey'in uursuzca ortaya att adem-i merkeziyyet fikrinden ilham alan Kongre, Osmanl Devleti'nde milliyet esasna gre mahalli muhtariyetlerin kurulmasn ngryordu. Bu, Ermenistan, Krdistan, Rum Pontus ve benzeri yeni devletlerin kurulmas demekti. Prens Sabahaddin Abdlhamid'i Ermeni Katili diye itham ederken, dinle alakas olmayan Tevfik Fikret de, Abdlhamid'i bomba ile ldrmek isterken ldrlen Ermeni komitecilerine atlar yakan iirler yazyordu. Midhad Paa'nn olu Ali Haydar Bey gibi, bu kadarna isyan ederek kararlar imzalamayan vatanperverler de aralarnda vard. ttihd ve Terakki Cemiyeti, kendine yakn bulduu III. Ordu subaylarnn arasnda yaylmaya balad. Selanik ve Manastr ubeleri ald. Sonradan Bey ve Paa haline gelen postac Tal'at Efendi iin bana geti. 1908'de Kur'n, bayrak ve silah zerine yemin eden 1 Artk asker j Mehmed Sa( Cemiyetin i| Niyazi f ttlh yet gelince, C meksizin ayn'I dnce i. Mslmann k Makedo m s kalmayp tya mandan Albif^ lerdi Ete ^ tiradan a- -i sorum'j *c-Umumice * bana e"---jj ordusu :r-: benimse' nyordu >:: i milleti'' :k ; maysBk: '.it siyle ba.v| Terak' ttihd K Dne ttlhdi tti adalet, etrn (anan si sunin N BLNMEYEN OSMANLI 283

yemin eden III. Ordunun btn subaylar ittihdc olduklarn aka ilan ediyorlard. Artk asker siysete karmt. Neticede Kavalal Mehmed Ali Paa'nn torunlarndan Mehmed Said Hlim Paa ve mer Tosun Paa gibi rtbeliler de cemiyete giriyordu. Cemiyetin fiili liderleri, Tal'at Efendi, Kurmay Binba Enver Bey, Kdemli Yzba Niyazi Efendi'ydi. ttihdclarn en nemli slogan ittihd- ansr yani gya istibdad yklp merutiyet gelince, Osmanl Devleti'ndeki btn milletler, din, dil, mezheb ve rk fark gzetilmeksizin ayn devletin vatandalar olarak birlikte yaayacaklard. Bu sadece sath bir dnce idi. Zira bu dnce ile yola kan ttihdclar, Balkanlarda binlerce Mslmann kann aktan Bulgar, Yunan ve Srp eteleri ile ibirlii yaptlar ve hatta Makedonyadaki yabanc konsolosluklara muhtra vererek, istibdd- hazr ve idare-i mstebiddne dedikleri Abdlhamid idaresinin yklmasn bile arzu ettiler. Bununla kalmayp siyasi cinayetler ilemeye baladlar. Binba Enver Bey, Selanik Merkez kumandan Albay Nzm Bey'i tabanca ile ldrd. Artk ttihdclar etelere dnmlerdi. Emellerine ulamak iin yabanc devletleri bile devreye sokmaktan ve her trl iftiradan ekinmeyen ttihdclarn bu markl karsnda, II. Abdlhamid, evvela tam sorumlu sadrazam sfatyla Kk Said Paa'y sadrazamla ve Erkn- Harbiyye-i Umumiyye Reisi Mir mer Rd Paa'y da harbiye nzn sfatyla ordunun bana getirerek kabineyi ciddi manada deitirdi. Devletin III. Ordu dnda kalan 6 ordusu ttihdclarn hareketi karsnda sessizliklerini koruyorlard. I. Ordu hareketi benimsemiyordu. 1876 darbesini I. Ordu yapmken, 1908 darbesine III. Ordu hazrlanyordu. Abdlhamid ise, kan dklmesini asla arzu etmeyen bir liderdi. II. Merutiyet, milletin deil, ete gibi davranan ittihdclarn eseri olduundan demokrasiyi doura-mayacakt. Zira 23 Temmuz 1908'de Abdlhamid'in Kanun- Esasi'yi ilan eden radesiyle balayan II. Mertiyetten sonra, bir sr parti kuruldu. Ancak hepsi de ttihd ve Terakki Partisi tarafndan kmsendi, hakir grld, hatta vatan haini ilan edildi. ttihd ve Terakki Partisine I. Cumhuriyet Halk Partisi ve bu dneme de I. Tek Partili Dnem demek daha uygundur. II. Merutiyetten sonra sadrazamlar ve kabineyi hep ttihd ve Terakki Partisi belirledi. ttihd ve Terakki Partisinin slogan Fransz htilalinden tercme edilen "hrriyet, adalet, msavat ve uhuvvet" idi. Ancak hi bir zaman bu esaslara uymadlar. Bunlarn memlekete yaptklar zararlar ylece zetlemek mmkndr: a) Ordu siysete alet edildi ve bu kt adet Cumhuriyet dneminde de devam ettirildi. Onlar baz makamlar elde ettiler; ama devlet ve memleket kaybetti, b) Orduyu ttihdc (Halaskar) ve muhalifler diye bldler; bu yzden Balkan Harbi kaybedildi. nk blnen ordular zafer kazanamazd, c) Trk milletine siyasi demagojiyi ttihdclar yerletirdi. Halk ikiye bldler. Muhaliflerine mrteci demeye bunlar balad, d) Abdlhamid'in icra ettiini iddia ettikleri istibdad tek kii temsil ediyordu, onu iktidardan almakla istibdada son verilebilirdi; ttihdclarn istibdadn ise tek kii temsil etmiyordu. Kanl, suikasdl, sehpal, devletin temellerine dinamit koyan ve orduyu kullanan oligarik bir istibdad devri balamt. Artk devlet, Tal'at-Enver-Cemal lsnn ban ektii oligarik istibdadla idare ediliyordu. Nitekim 1908'de II. Merutiyetin ilan ile bu denilenler oldu. ki dereceli olarak ya284 BLNMEYEN OSMANLI plan seimler neticesinde, 275 milletvekili olan Meclis, 17 Aralk 1908'de ald. Sadece 140 Trk milletvekili vard. Aznlklar ounluktayd ve ttihdclarn dediklerinin aksine, bu aznlk milletvekilleri, Osmanl Devleti'nin birliini deil, ittihd- ansr sloganyla kendi milletlerini ve bamszlklarn savunmaya baladlar. nklb- Osmn diyerek Merutiyete sahip kan ttihd ve Terakki Partisi ne yaptn bilmiyordu. Ermeni Katili diye itham ettikleri Abdlhamid'e yaptklarnn cezasn ekmeye baladlar ve Nisan 1909'da Adana Ermenileri isyan ettiler. Binlerce Mslmann kanna giren Bulgar, Srp, Yunan ve Ermeni eteleri iin afv- umumi ilan edildi. Tanak Komitesi reisi milletvekili yaplmt. Ermeni komitalar d devletlerden ar silahlar almaya baladlar. Tanak ve Hnak Ermeni Komitalar resmen Anadolu'da

ubeler amaya balad. Nisan 1909'da ngiliz Gizli Servisi ve Kilikya Piskoposu Mueg'in tahrikleriyle tarihe Adana Vak'as diye geen Ermeni isyan balad. ttihdclarn liderlerinden Cemal Bey olay bastrmaya gitti; ancak 47 Mslman ve sadece 1 Ermeniyi idam etti. Akllarnca Ermenilere ho grnerek onlar devlete balyorlard. te ttihd ve Terakki'nin istibdad devri idamlarla balad ve idamlarla bitti. ttihd ve Terakki'nin fikr yapsn iki safhada deerlendirmek mmkndr: Birinci safha, ttihd- ansr slogan ile hrriyet, msavat ve refah mdafii olan bir anlaytr ki, biraz evvel bunu ksaca aklamtk. Buna ksaca, Namk Kemal'in anlad manada bir Osmanlclk diyebiliriz. Ancak bunu becerebildiklerini syleyemeyiz. kinci safha ise, tam manasyla Turanc milliyetilik felsefesidir ki, Arap ve Krt isyanlarna sebep olan da bu dncedir. 1913 ylndan itibaren bu felsefe hkim olmaya balamtr. Zaten bu safhada Ziya Gkalp de partinin Genel Sekreteridir166. 169. tttihd ve Terakki mensuplarnn hepsini, bu anlattnz erevede kabul etmek doru olur mu? Hayr, olmaz. Zira ttihd ve Terakki Cemiyeti iinde cereyan eden eitli gr ve fikirlerin tamam iki kola ayrlyordu: Birincisi; Maalesef, tamamen bat taklitisi, mason, farmason ve hatta Osmanl ve din dman grubudur ki, Osmanl Devleti'ni Avrupal devletlere ikyet edecek kadar alalan ekip bunlardr. Bunlarn iinde Tevfik Fikret gibi tamamen dinsiz olanlar; Prens Sabahaddin gibi ngilizlerin oyunca haline gelecek kadar basiretsiz olanlar; Ermeni, Srp ve Yunanllar gibi tamamen gayr-i mslim olanlar bulunmaktadr. II. Merutiyet'in ilan srasnda, Dr'l-Hikmet'ilslmiyye azas Seyyid Sa'dedin Paa'nn Bedizzaman' ikaz gayesiyle syledii u cmleler, bu birinci grubu ok iyi anlatmaktadr: "Kesin olarak rendim ki, kk ecnebide kendisi de burada bulunan bir zndka komitesi, senin bir eserini okumu ve demi ki, Bu eser sahibi dnyada kaldr mddete, biz mesleimizi yani dinsizlii bu millete kabul ettiremeyeceiz. Bunun vcudunu kaldrmalyz". te birinci grubun gayesi, Osmanl Devleti'ni paralamak ve siyseti dinsizlie alet etmektir. 166 Baykal, Bekir Stk, "kinci Merutiyeti Devri zerine Baz Dnceler", Belleten, c. XXIII, say 90(1959), sh. 267-285; Uzunarl, smail Hakk, "1908 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar", Belleten, c. XX, say 77(1956), sh. 103-174; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 604-613; Badll, Abdlkadir, Bedizzaman Said-i Nurs, Mufassal Tarihei Hayat MI, stanbul 1990, c. I, sh. 231 vd. BLNMEYEN OSMANLI 285 kincisi; Hamiyet, milliyet, hrriyet ve msavat gerek manada mdafaa eden Ahrr grubudur ki, sonradan Ahrr Frkas ad altnda ttihd ve Terakki'den ayrlmak istemilerdir. Ahmed Rza Bey, Enver ve Niyazi Beylerin bu manada ttihdc olduklarn ve ancak birinci grubun esiri olduklarn dnyoruz. Nitekim Midhat Paa'nn olu Ali Haydar Bey, daha iin bandan birinci grubun hyanetlerini grerek cemiyetten istifa etmitir. Bu ikinci gruba mensup olan hakiki hrriyetperverler, daha sonra Abdlhamid'e yaptklar zulmlerden piman olmular ve kusurlarn itiraf etmilerdir. Maalesef, II. Mertiyetin kurulmasndan sonra, ttihd ve Terakkinin iinde hkim olan kuvvet birinci grup olmutur. Hakiki hrriyetiler iki defa hkmetin bana getikleri halde, birinciler tarafndan eitli oyun ve entrikalarla devrilmilerdir. te Mehmed Akif ve Bedizzaman gibi slm limlerinin kendilerine nasihat ettikleri ttihdclar grubu, Ahrr denilen ikinci gruptur167. I 170. Bir asra yakndr irtica olay denilerek hep dindar insanlarn zerine yklan 31 Mart Hadisesi'nin i yz nedir? Ne deildir? 31 Mart Vak'as diye tarihe geen bu olay, 14 Nisan 1909 tarihine rastlamaktadr. Tarihiler, bu olayn, kendi zulmlerini rtmek isteyen ttihdclarn, II. Abdlhamid'in tahttan indirilmesini temin etmek iin, ngiliz Gizli Servisinin yardm ile ve ngilizlerin aleti olarak tertipledikleri bir hadise olduunda ittifak etmilerdir. Ancak su, samimi

Mslmanlara yklsn diye, bir ksm din sloganlar kullanlm ve "er'at elden gidiyor" diye dine ve dindarlara hcum planlar hazrlanmtr. ttihdclar, kendilerinin tertipledikleri bu olay dindarlar mrteciler diye sulayarak dindarlara ykmlar ve maalesef kendileri gibi dnen tarihileri de kullanarak, bu olay en byk irtica olay diye takdim etmilerdir. Byle bir tertibi fiiliyata dkmek iin hem yeterli sebepler vard ve hem de memleketin baz halleri byle bir fitne iin alevlendirici zellik arz ediyordu. yle ki: Evvela, 31 Mart Vak'asnn sebepleri nelerdi? A) Bu olayn asl sebebi, ttihdclarn yaptklar zulm ve istibdadd. ttihdclar, tam bir zorba kesilmilerdi ve muhaliflerini sokaklarda ldrecek kadar aztmlard. Mesela, smail Mahir Paa, muhalif gazetecilerden Ahmed Samim ve Hasan Fehmi Bey stanbul caddelerinde aka ldrld ve faili mehuller artmaya balad. Sultn Abdlhamid, Merutiyet gerei icraya karmyor ve sadece temsil vazifesini gryordu. Devlete daha ok hkim olmay isteyen ttihdclar, yabanc devletler tarafndan Abdlhamid'e kar bir eyler yapmaya zorlanyorlard. Onlar iin tek hedef, glgesinden dahi korktuklar Sultn Abdlhamid idi. B) Osmanl Devleti'ni ykma planlarnn yapld Meclis'deki vekillerin deimesi iin, millet tam manasyla kaynyordu. Ermenistan ve Rum Pontus tartmalaryla uraan Meclis'teki vekillerden halk rahatszd. C) cradan uzak tutularak kesine ekilmeye mecbur edilen Sultn Abdlhamid'in yeniden devlet ve millet lehine harekete gemesini arzu edenler vard. nk ttihdclar, ngilizlerin maas gibi, onu tahttan indirmek iin megullerdi. D) Asker 167 Kuran, Ahmed Bedevi, nklab Tarihi ve Jn Trkler, sh. 277; Bedizzaman Said Nursi, Osmanlca Emirda Lahikas, c. I, sh. 90, 323, 420; c. II, sh. 25; Badll, Abdlkadir, Tarihe-I Hayat, c. I, sh. 228-231. 286 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANi! siysete karmt. Ald asker ve din terbiyeye aykr iler yapmaya balamt. Mesela, Selanik ve Manastr'dan stanbul'a getirilen III. Orduya ait subaylarn fiyakasndan halk ve dier ordu mensuplar yaka silkmeye balamlard. Bununla da kalmayp, ttihdclar, stanbul'u korumakla grevli I. Orduyu tahkir ederek, III. Ordunun Selanik'teki tmeninden nigahbn- hrriyet ve muhfz- merutiyet adyla avc taburlarn stanbul'a sevk ettiler. E) Hasan Fehmi Bey bata olmak zere, faili mehul olaylarn artmas milleti tedirgin ediyordu. F) ttihdclar kendilerine muhalif grdkleri subaylar ve hatta askerleri kadro d ediyorlard; aka bir tasfiye hareketi balamt. Bu durum da ciddi bir gerginlik sebebiydi. G) Hrriyet ad altnda her trl ahlakszlk serbest hale gelmiti. Aka er'-i erife aykr ileri yapan ttihdclara kar, halkta ve zellikle de san solundan ayramayan Dervi Vahdeti gibi baz dindarlarda, idareye kar bir nefret olumaya balamt. Btn bu sebeplerin bulunduu bir ortamda, zellikle 24 Temmuz 1908-14 Nisan 1909 tarihleri arasnda, her iki tarafa ait gazeteler, gerginlii arttrc yaynlar yapyorlard. Partiler, sanki bir i sava olacak gibi fedai yazmaya balayan cemiyetler kurmaya baladlar. ttihdclar, zafer sarholuuyla bask ve zorbalklarn daha da arttrmaya baladlar. Snrsz hrriyet anlay, askerlere kadar aland ve erler subaylarna itaat etmez hale geldiler. Dine ve ahlaka aykr baz eyler, askerlere telkin edilmeye baland. Orduda itaat ve ahlak bozulmaya balaynca, dinde hassas ama muhakeme-i akliyede eksik olan baz nadanlar, iyilik yapyorum zannyla baz fitne tohumlarn ekmeye baladlar. Hrriyetin yanl anlalmas ve tatbik edilmesi sonucunda, devletin idaresi cahillerin elinde kald ve herkes kendi bana hareket eder hale geldi. stanbul serseri maynlarla dolu bir hale gelmiti. te ngiliz Gizli Servisinin tahrikleriyle hareket eden ttihd ve Terakkiciler, 31 Mart 1325 gn yani 14 Nisan 1909 tarihinde, gergin durumu frsat bilerek tertiplerini fiiliyata dkmeye karar verdiler ve III. Ordudan getirdikleri avc taburlarna mensup neferlerin fieini patlattlar. Balarnda tek bir subayn dahi bulunmad ve sadece baavu ve avularn komuta ettii bu erler, "er'at isterz" dey isyan ettiler. Ayasofya ve Sultnahmed Camii

nlerinde toplanan kalabalk, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ile Meclis-i Meb'sn Reisi Ahmed Rza Bey'in azlini ve btn ttihdclarn srgn edilmelerini istiyorlard. Yukarda zikredilen sebeplerden dolay, isyan eden askerlere, bata hamallar olmak zere her eit insan karmt. Grnrde ttihdclara kar, er'at ve onun teminat olan Abdlhamid'i kurtarmak iin yaplm bir isyand. Ancak tamamen ttihdclarn ve ngiliz Gizli Servisinin, Abdlhamid'i tahttan indirmek ve bu arada dindar halk da ezerek gzda verilmek iin yaplm bir tertipti. Bu serseri mayn gibi isyan eden askerler, ttihdclarn ileri gelenlerinden Ahmed Rza Bey zannederek Adliye Nzn Nzm Paa'y ve Gazeteci Hseyin Cahid zannyla da Milletvekili Emir ekib Arslan Bey'i ldrdler. Sultn Hamid, II. Tmen Kumandann ararak sileri datmasn istedi; ancak Padiah'n talimatn dinlemeyen komutan Ordu Komutanndan emir almadn syleyecek kadar alalmt. Maalesef ttihdc olan ve sonradan bu haline ok piman olan Mahmd Muhtar Paa ise, emir vermemekte direndi. Daha sonra isyan eden bu cahil askerlere, kendileri gibi cahil olan hamallar ve de san solundan fark edemeyecek kadar ahmak olan baz dindarlar da katld. Zaten ttihdclarn muhalifleri de byle bir frsat bekliyordu. Onlar da akll hareket edemediler. , rndan kmt. Bedizzaman bata olmak zere, bir olduunu ve oyuna ile sekiz taburu itaa ttihdclar, !.? Abdlhamid'i Mirine ramen, srar* J gelen devlet ile mir.' Frsat ganim:? adn verdikleri ksM etmeye baladlar :, Paa Mslman el donyallard. Tan t" neraller ve 'zeiifti| etmeleri gerekti Padiah, onlara j Ordusuna < mutan Mahmul} Paa, b" Yunan or altn arer UmumY hamlan, 3 I. Orduya I itham ediM Ksaca 311 lan Kmil Pis MuradveVol pasta karma^ alevlendirdiler,) kurulan Dh kesimlerin i bile, 31 Marttl 171. hal11 dairedeki tiM "'KM,* Saltanat, 1.11 619; ! Tarihe-I HayRl BLNMEYEN OSMANLI 287 olmak zere, bir ksm akll slm limleri, askerlere ve hamallara, bunun bir oyun olduunu ve oyuna gelmemeleri gerektiini ikaz ettiler. Hatta Bedizzaman, bir nutuk ile sekiz taburu itaate getirmiti. ttihdclar, ngilizlerin leti olmular ve btn Mslmanlarn midi haline gelen Abdlhamid'i indirmekten baka gaye gtmemilerdir. Bu olay kendileri tertip etmelerine ramen, srarla olayn bir irtica olay olduunu ifade etmeleri, gnmze kadar gelen devlet ile milletin arasn amak detinin kt bir balangc oldu. Frsat ganimet bilen ttihdclar, olaylar byynce, Selanik'ten Hareket Ordusu adn verdikleri kuvvetleri, Padiah' kurtarmak gibi yalanc bir sloganla stanbul'a sevk etmeye baladlar. Bu hareket ordusunun sadece kumandan olan Mahmd evket Paa Mslman ve Trk't. Askerlerin ou, yamac ve Mslman katili olan Makedonyallard. Tam bir apulcu ordusuydu. Olayn vahametini anlayan stanbul'daki generaller ve zellikle I. Ordu Komutan Nzm Paa, Sultn Abdlhamid'e mdahale etmeleri gerektiini anlattlarsa da, Mslman Mslmana krdrmayacan syleyen Padiah, onlara gerekli talimat vermedi. I. Ordu Kumandan Nzm Paa'ya, Hareket Ordusuna silah ekmemeleri iin yemin bile ettirdi. 25 Nisan'da Hareket Ordusu Komutan Mahmd evket Paa stanbul'a girdi ve hkim oldu. Skynetim ilan eden Paa, bir ksm tamamen masum olan binlerce insan idam ettirdi. Hareket ordusu, Yunan ordusu gibi davrand ve Yldz Saray'n yamalad. Ktphane dnda Padiah'n altn arabasn bile paralayp gtrdler. Daha sonra da 27 Nisan 1909'da Meclis-i Umumi'yi toplayarak Abdlhamid'i hal' kararn silah zoruyla kardlar. En nemli ithamlar, 31 Mart Vak'asn tertip etmekle sulamak idi. Halbuki bu tamamen yaland. I. Orduya talimat vermemekte direnen Padiah, Mslman Mslmana krdrmakla itham ediliyordu. Ksaca 31 Mart Olay, ttihdclarn tertipledikleri bir fitneydi; ancak muhalifleri o-lan Kmil Paa-zde Said Paa, smail Kemal Bey, muhalif

gazetecilerden Mizanc Murad ve Volkan Gazetesi ba yazar Dervi Vahdeti gibi baz safdiller de durumdan pasta karmak uruna atee krekle gittiler ve fitne ateini sndrmek yerine daha da alevlendirdiler. Neticede dmanlar kr etti; devlet, millet ve din zarar etti. nk kurulan Divan- Harb-i rf ok masumlar idam sehpalarnda sallandrd. Din dman kesimlerin eline de tam bir irtica sermayesi verilmi oldu. Bedizzaman gibi allmeler bile, 31 Mart Olay ile sulandlar; ama beraat ettiler168. 171. Bedizzaman Said Nursi gibi slm limlerinin de Sultn Abdlhamid'e muhalif olduu ve hatta hal' fetvasn hazrladklar iddia edilmektedir. Bu konuda neler syleyebilirsiniz? Abdlhamid'in hal' fetvasn kim vermitir? Bu iddia sahipleri, Bedizzaman ve Mehmed Akif gibi slm limlerinin meru dairedeki hrriyet ve merutiyeti istemeleri ile Abdlhamid dmanln birbirine kar168 Kuran, Ahmed Bedevi, nklab Tarihi ve Jn Trkler, sh. 276 vd.; Osman Nuri, Abdlhamid-i Sni ve Devr-i Saltanat, c. I, sh. 111; Danimend, Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. II; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 616-619; Bedizzaman Said Nursi, sr- Bed'iyye, sh. 309, 316-317, 324, 395-396, 441; Mektbt, sh. 429; Badll, Tarihe-I Hayat, I, sh. 235-260. 288 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSMANL trmlardr. Elbette ki o dnemin ok mhim simalar, zellikle Hafiyye Tekiltnn son zamanlardaki bask idaresini tenkid etmiler ve Abdlhamid'in kurduu hkmetlerin, bazan istibdd denebilecek faaliyetlerini tenkid eylemilerdir. Ancak Abdlhamid'in de devletin devamn salamak iin yrtt ahs idare sistemini, her ynyle meclis-i ra esaslarna uygundur demek mmkn deildir. zellikle Bedizzaman ile ilgili iddialara gelince, Bedizzaman-Abdlhamid mnasebetlerini ksaca zetlemekte yarar vardr: 1907'de stanbul'a gelen Bedizzaman, Merutiyetin ilanndan evvel syledii bir nutkunda, Sultn Abdlhamid'i, "Yaasn yaralar tedavi etmek fikrinde olan halife-i Peygamberi" diye vasflandrmaktadr. 1909 Mart'nda kaleme ald bir makalede ise, ona u tavsiyelerde bulunmaktadr: "mrnn zektn mer bin Abdlaziz gibi sarf et. Ta ki, bi'atn manas gereklesin. Merutiyeti kansz kabul ettiin gibi, Yldz' da mahbb- kulb eyle. Zebaniler gibi hafiyeler yerine rahmet melekleri olan limlerle doldur; Yldz' Drl-Fnn gibi yap". Bedizzaman'a gre, Abdlhamid zamannda yaplan btn istibddlar onun ahsna verilmemelidir. Maalesef ttihdclar bunu yapmtr. Zira o efkatli bir sultndr. Baka bir eserinde de, Abdlhamid'in ahs idaresini anlatrken, "Abdlhamid'in mecbur olduu istibdd" ifadesini kullanmaktadr. Namk Kemal'in Abdlhamid'i tenkit ettii Hrriyet kasidesini deerlendiren Bedizzaman, 1930'lu yllarn idaresini kasdederek, meseleyi btn ynleriyle gzler nne sermektedir: "u hrriyet perdesi altnda mthi bir istibdad tayan u asrn gaddar yzne arplmaya layk iken, o tokada mstehak olmayan, gayet mhim bir zatn yani Abdlhamid'in yanl olarak yzne savrulan kmilne u szn; Ne mmkn zulm ile bdd ile imhy- hrriyet al, idrki kaldr, muktedirsen demiyyetten.". 1952 ylnda baz kimseler, Bedizzaman'n sanki ttihdclar destekleyerek Sultn Abdlhamid'e muhalif olduu iddialarn yaymaya balaynca, talebelerine kaleme aldrd Lahika Mektubunda aynen unlar ifade etmektedir: "1) Bir adamn kusuru ile bakas mes'ul olamaz. Dolaysyla Abdlhamid'in hkmetlerinin hatalar ona verilemez. 2) Bedizzaman, II. Merutiyetin banda, hrriyet-i er'iyyeyi tevik etmi, baz siyasi muhaliflerinin istibdd adn verdikleri, Abdlhamid idaresi iin de, "mecbur, cz' ve hafif istibdd", ttihdclarn zulm iin ise, "pek iddetli klli istibdd" tabirlerini kullanmtr. u cmlesi mehurdur: "Eer mertiyet, ttihdclarn istibdadndan ibaret ise ve er'ata muhalif hareket demek ise, btn dnya ahid olsun ki, ben mrteciyim." 3) Hrriyet, slmi terbiye ile terbiye olunmazsa, ok iddetli bir istibdada dneceini haykrmtr ve maalesef yle de olmutur. 4) Abdlhamid'in yabanc dmanlara kar gsterdii dehas, slm

leminin tam bir halifesi olmas, ark Vilyetlerini Hamidiye Alaylar ve slm Kardelii ile Ermenilere kar korumas; slm'n btn hkmlerini hayatnda yaamas ve Yldz Saraynda manevi eyhini eksik etmemesi sebepleriyle bir veli olduunu aka ifade etmitir. S) Ancak insan hatasz olmayacandan, onun da baz hatalar olduunu ve ancak bu hatalarn mecburiyet altnda ilenen hatalar bulunduunu aka beyan eylemitir.". O halde bata Bedizzaman ve Mehmed Akif olmak zere, byk slm limlerinin Abdlhamid'e muhalif olduklar ve hatta aleyhindeki hal' fetvasn hazrladklar eklindeki iddialar doru deildir. Fetvay zamann Fetva Emini Hac Nuri Efendi imzalamamtr; ancak maalesef ttihdclarn kuklas haline gelen eyhlislm Mehmed Zyaddin Efendi imzalamtr. Bu fetvadaki hal' gerekeleri tamamen iftiradr. Zira Sultn Abdlhamid'in 31 Mart Vak'asna sebep olduu zikredilmitir ki, tamamen yalan olduu ortaya kmtr. Dini kitaplar yaktrd iddia edilmitir ki, tam bir iftiradr; zira en ok dini kitap onun zamannda baslmtr. Devlet hazinesini israf ettii sylenmektedir ki, Abdiilhamldq Z\irr\ o\\%sA< malumudur169. XXXV- OSMANLI DEVlf] II. MERTYETNtlM< devri (inimi 172. S/t* M jnhB cli Halk ar Abdlmecid'i! gelen 3. Of Dehas itto Arapa vef Terakkine mutur, tehdid i ahlak ki, Tr Mahmul ttihat dnerr ttho sad a'nn Harbine tn anla BLNMEYEN OSMANLI 289 tedir ki, Abdlhamid gibi dindar bir Padiaha bunu isnad etmeye eytan bile yaklamaz. Zlim olduu ileri srlmtr ki, iktidar boyunca idam cezasn uygulamad herkesin malumudur169. XXXV- OSMANLI DEVLET'NN YIKILMAYA BALAMASI, II. MERTYETN LANI VE SULTN V. MEHMED RED DEVR (TTHAD VE TERAKK KTDARLARI) 172. Sultn V. Mehmed Red Hn'n ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda neler syleyebilirsiniz? Halk arasnda Sultn Red olarak mehur olan V. Mehmed Red hn, Sultn Abdlmecid'in raan Saraynda 1844 ylnda Gl-ceml Kadnefendi'den dnyaya gelen 3. Oludur. 27 Nisan 1909 tarihinde 65 yanda Osmanl tahtna oturmutur. Dehas itibariyle Abdlhamid ile kyaslamak mmkn deilse de, slm kltrne vkf, Arapa ve Farsa'y iyi bilen hattat, Mevlevi ve ir bir padiahdr. Maalesef, ttihd ve Terakkinin meru ve gayr-i meru her isteklerine boyun eerek padiahln doldurmutur. ttihdclar, herkesi 31 Mart mrettiblii ve irtica ile sulamaya balamlar, tehdid ile Tal'at Bey'i Dhiliye nzn yapmlardr. Roma Bykelisi olan ve tam bir ahlaksz diye vasflandrlan brahim Hakk Bey, zorla sadrazamla getirilmitir. Tabii ki, Trablusgarb'n elden kmasna da sebep olmutur. Hareket Ordusu Kumandan Mahmd evket Paa ise, harbiye nzn olarak kabinede yerini almtr. Sonradan, ttihdclar iin "beyinsiz mahluklar" diyerek can verecektir. Ksaca Sultn Red dneminde iktidar, tamamen Tal'at, Enver ve Cemal Paa lsnn elindedir. ttihdclarn zorbal ile, Kavalal Hanedanndan Mehmed Said Hlim Paa sonradan sadrazamla getirilmitir. Hi bir vasf olmad halde, kurallar inenerek Tal'at Pa-a'nn sadrazamla getirilmesi de bu dneme rastlamaktadr. Son olarak, I. Cihan Harbine Osmanl Devleti'nin girmesini dahi, Padiaha haber vermeden bu lnn yaptn ifade edersek, Osmanl Devleti'nin bu dnemde iine dt ukuru daha iyi anlayabiliriz. Ksaca Osmanl Devleti'nin bu kadar kt eller tarafndan idare edildii baka bir dnemi mevcut deildir. Maalesef, ttihdclarn eyhlislmlarndan eyhlislm Musa Kzm Efendi'nin de farmason olduu aka ifade edilmektedir. Bu kadro i bana gelince, d gler Osmanl Devleti vatandalarn tahrike baladlar. Suriye'de Drziler, Yemen'de Zeydler ve Balkanlarda Arnavudlar isyan ettiler. ttihada politikann iflas ettiini gren Sultn Red, yanna sadrazam ve dier devlet erkn ile Bedizzaman gibi limleri de alarak, Rumeli Seyahatine kt. Mahmd evket Paa'nn byk kuvvetlerle ve silahla

susturamad isyan, 100.000 Arnavud ile Kosova Meydannda namaz klarak teskin ettirdi (Haziran 1911). ttihdclar kendilerine yakn olan Trablusgarb Valisi Recep Paa'y stanbul'a da169 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 618-619; Byk Trkiye Tarihi, c. VII, sh. 231-233 (Bu konuyu btn ayrntlaryla bu eserlerde bulmak mmkndr); Uzunarl, smail Hakk, "II. Sultn Abdlhamid'in Hal'i ve lmne Dair Baz Vesikalar, sh. 705-748; Badll, Tarihe-I Hayat, c. I, sh. 176-184; Bedizzaman Said Nursi, sr- Bedi'iyye, sh. 312, 376, 361, 364, 408, 462; Mntehab Dosya, sh. 56 (Badll'dan naklen); Muvaffak Benil-Merce, Es-Sultn Abdl-Hamld, Kuveyt 1984, sh. 410 (Btn kitap, Abdlhamid ile ilgilidir). ; 290 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM' vet ederek Harbiye Nzn yaptlar ve Abdlhamid'in Libya'y korumak zere bulundurduu tmeni, hatal bir kararla Yemen'e sevk ettiler. Bunu frsat bilen talya, Ittihdciarn adam ve kendisinin de ajan olan Emanuel Karaso'yu kullanarak Libya'y igal etmek zere harb ilan etti. Ekim 1911'de talyanlar Trablus ve Bingazi'yi igal ettiler. Ancak Abdlhamid'in burada kurduu milis tekilt olan Sensler ve Kuloullar sayesinde, Mussolini zamanna kadar Libya'y tam olarak teslim alamad. talyanlar daha sonra Mays 1912'de Akdeniz Adalarnn merkezi olan Rodos'u igal etti. Bu malubiyetlerin faturasnn ttihdc Hakk Paa'ya kesilmemesi iin ttihd ve Terakki Partisi, Padiah'a Meclis'i fesh ettirdi ve Hakk Paa'y Londra'ya gnderdi. Ittihdciarn tahriki ile Osmanl ordusundaki subaylar, ittihdc ve halaskar diye ikiye ayrldlar; eteler kurarak birbiriyle boumaya baladlar. Bu rezaletin neticesinde Ekim 1912 Lozan Muahedesi ile talya Harbine son verildi ve Libya talya'ya brakld. 12 Ada ve Rodos Osmanlya iade edildi. II. Abdlhamid'in ittihd- slm siysetini anlamayan Ittihdciarn Hakk Paa Hkmeti, ittihd- ansr diyerek, mehur Temmuz 1910 tarihli Kiliseler ve Mektepler Kanununu kard. Bylece asrlardr, aralarndaki rekabetle birbirlerine den Bulgar, Srp ve Yunan aznlklar arasnda hakemlik yaplm ve dman birletirilmi oldu. Bununla da kalnmayarak Rumeli'deki yetimi 120 tabur terhis edildi ve yerine acemiler gnderildi. ttihdclar bunu yaparken, aznlklar Rusya ve dier devletlerin yardmyla ar silahlar satn alyordu; bundan Selanik'te oturan II. Abdlhamid haberdar oluyor; ama ittihdclarn kulaklar kapal kalyordu. Rusya ile anlaan Bulgaristan, Srbistan, Karada ve Yunanistan Ekim 1912'de arka arkaya Osmanl Devleti'ne kar harb ilan ettiler ve Osmanl Devleti'ni perian eden Balkan Harbi balad. Byle nazik bir dnemde Osmanl Hriciye Nzn Ermeni Gabriel Noradungiyan Efendi idi. Sonradan Osmanl Devleti'ne hyanet etti. Osmanl Devleti'nin elinde ark Ordusu denilen 5 kolordu dnda askeri olmad gibi, Arnavudlar da, Byk Arnavutluk hayaliye gayr-i mslim etelerle birlikte hareket ediyorlard. Aralarnda ittihdc ve halaskar diye ikiye blnen ark Ordusu, Bulgaristan kuvvetleri karsnda malup olarak Kasm 1912'de atalca'ya kadar geriledi. Garb Ordusu da Srplara kar malup olmutu. Yunanllar mehur Preveze'yi aldlar ve 6 Kasm 1912'de Selanik Yunanllara Tahsin Paa tarafndan teslim edildi. ttihd ve Terakki'ye gre mehd-i hrriyet olan Selanik, kendi siysetleri neticesinde Yunanllara teslim edilmi ve orada ikamet eden II. Abdlhamid, gz yalar iinde stanbul Beylerbeyi Saray'na nakledilmiti. Mart 1913'de Edirne alktan dolay Bulgarlara ve Yanya da Yunanllara teslim edildi. Abdlhamid'in hal' meselesindeki heyette bulunan Arnavud Es'ad Toptan Paa, devlete hyanet ederek komutan Hasan Rza Paa'y ldrp kodra'ya el koydu. Osmanl Devleti aleyhinde Bulgarlar, Srplar, Yunanllar ve Arnavudlar ittifak etmilerdi. Arnavudlar bu isyana iten sebeplerin banda Ittihdciarn dine aykr hareketleri geliyordu. Btn bu olan bitenlere kar, ad byk ama kendisi kk olan Ahmed Muhtar Paa'nn kabinesinde sadece Kbrsl Kmil Paa ve eyhlislm Cemleddin Efendi ittihdclara muhalif idiler. ttihd ve Terakki, sert tutumlarndan dolay Dhiliye Nzn Ahmed Red Bey'den de bunalmlard. Harbiye Nzn ise,

ttihdclara muhalif olan Halaskar Zbitn Cuntasnn lideriydi. Bu ittifakdan rahatsz olan ttihd ve Terak-ki'nin liderlerinden Yarbay Enver Bey ve Albay Cemal Bey, ttihdc Prens Said Hlim Paa'nn yalsnda M Kmil Paa buy cek diye prop. Bb- li'yi I Nzn N?!diler ve f<v ettirdi. Ba ve srgn ( en irkin i Byle t ra Muh Edirne'yi I Devleti'ne i topraklarn yar netin cezasnn Budu s'yi rafa kaldi tarafndan bu ttihdclar, ile ilgili suiks: ? lefeti sindin andlamadaH olduu syif' otomobiliyle i tertip ettikle^ kiiyi idam e olan olu ( Prens Said H gelmiti;; yetkileri \ Arab Eyi Gkalpde tam anlam Malm Edirne e I 10.08.19130 unun date hiliye Nnnf Harbiye N Bahriye! Paa, Fre kukladr, BLNMEYEN OSMANLI 291 Paa'nm yalsnda bir araya geldiler ve siysetle uramayacaklarna dair yemin ettiler. Kmil Paa bu yeminlere inanmad ve nitekim onun aleyhinde Edirne'yi Bulgarlara verecek diye propagandaya baladlar. 23 Ocak 1913 gn Enver Bey, komitecilerini alarak Bb- li'yi bast. 8 eri ve iki subay ehid eden eteler, kendilerine kar kan Harbiye Nzn Nzm Paa'y ehid ettiler. Tal'at ve Enver Beyler, Kmil Paa'y zorla istifa ettirdiler ve Mahmd evket Paa'y sadrazam yaptlar. Tal'at kendini Dhiliye Nzn tayin ettirdi. Bata Kmil Paa, eyhlislm ve Reid Bey olmak zere yzlerce muhalif tevkif ve srgn edildi. Tarihe Bb- H Baskn diye geen bu olay, askerin siysete kart en irkin olaylardan biridir. Byle bir i karmaada Balkan Harbine son vermek zere Mays 1913 tarihli Londra Muahedesine imza koyan Osmanl Devleti, Balkanlar hemen hemen terk ediyordu. Edirne'yi bile Bulgaristan'a brakan bu andlama, devlet iin bir intihar gibiydi. Osmanl Devleti'ne ihanet eden Arnavudlar da umduklarn bulamadlar. Arnavudlua verecekleri topraklarn yarsn (Kosova ve Manastr) Srbistan'a verdiler ve bugne kadar bu ihanetin cezasn masum Arnavudlar ektiler. Bu durumdan iyice kuduran ttihdclar, tatbik ettikleri rf idare ile Kanun- Es-s'yi rafa kaldrdlar. Padiahla aras iyi olmayan ve tarafsz sadrazam adyla ttihdclar tarafndan bu makama getirilen Mahmd evket Paa da, ttihdclardan bkmt. ttihdclar, Mahmd evket Paa'y hedef aldlar. stanbul muhafz Cemal Bey, Paa ile ilgili suikasd istihbaratn haber bile vermedi. Hedef, hem Paa'y ve hem de muhalefeti sindirmekti. Balkanlardaki malubiyet ve hele Edirne'yi Bulgarlara veren andlamadan dolay, herkes ttihdclardan nefret ediyordu. ngiltere'nin arkasnda olduu sylenen Mahmd Paa suikasd 11 Haziran 1913'de meydana geldi. Makam otomobiliyle Bb- liye giden Paa kurunlanarak ehid edildi. ttihdclar, kendileri tertip ettikleri suikasd muhaliflere ve zellikle de Halaskar Zbitn'a yklediler. 29 kiiyi idam ederek muhalefeti tasfiye ettiler. Tunuslu Hayreddin Paa'nm hanedandan olan olu Dmad Salih Paa'y bile idam ettirdiler. Sultn Read kukla gibiydi. Sra Prens Said Hlim Paa'nm hem Hriciye Nzn ve hem de Sadrazam olarak tayinine gelmiti; onu da yaptrdlar. Dhiliye Nzn Tal'at Bey'di; Enver Bey'e de ordunun btn yetkileri verildi. 3. adam olan Cemal Bey'e ise, nce donanma ve sonra da Devletin Arab Eyletlerinin idaresi verildi. ttihdclar diktatrl denilen bu etede Ziya Gkalp de ttihd ve Terakki Partisi Genel Sekreteri vazifesini ifa ediyordu. Kelimenin tam anlamyla bir diktatrlk sz konusuydu. Mahmd Paa'nm katlinden 18 gn sonra 2. Balkan Harbi kt. Osmanl Devleti Edirne ve Bat Trakya'y geri ald. Enver Bey, Temmuz 1913'de Edirne'ye girdi. 10.08.1913 tarihli Bkre Muahedesi ile harb sona erdi. Artk Edirne fethi sarholuunun da tesiriyle Osmanl Devleti, ttihd ve Terakki Partisi Genel Bakan ve Dhiliye Nzn Tal'at Bey, ordudan tek sorumlu olan Yarbay Enver Bey (Ocak 1914'de Harbiye Nazr olmu ve sonra Naciye Sultn ile evlenerek Saray'a Dmd olmutur), Bahriye Nzn ve Suriye'deki 4. Ordu Kumandan Cemal Bey'in elindedir. Cemal Paa, Fransz ve dierleri ise Alman hayrandrlar. Said Hlim Paa ise, tam bir kukladr.

Orduyu ksa zamanda ksmen de olsa dzene sokan Enver Paa, I. Cihan Harbinin patlak vermesinden de istifade ederek Eyll 1914'de Kapitlasyon denilen imtiyazlar iptal etti. I. Cihan Harbi, Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve sonra da Osmanl Dev292 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OS",'.';: leti'nin katld ttifak Devletleri ile Rusya, ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Srbistan, Romanya, Belika, Yunanistan, Portekiz ve Karada'dan oluan tilaf Devletleri arasnda cereyan ediyordu. ngiliz ve Fransz kuvvetler, Eyll 1914'de Marne Muharebesinde mttefik kuvvetleri malup ettikten sonra, Osmanl Devleti muhakemesiz bir ekilde harbe sokuldu. Tek sebep Enver-Tal'at ve Cemal Paalar ls idi. Savaa Almanlarla birlikte girmek zere yaynladklar talimatnameler bugn elimizdedir. Dolaysyla bir asra yakndr, harbin resmi sebebi olarak gsterdikleri Osmanl'ya snan iki Alman Harb gemisinin, Osmanl'dan habersiz Karadeniz'e alarak Rus limanlarn bombalamas ve bunun zerine tilaf devletlere ait kuvvetlerin de Osmanl Devleti'ne harb atklar eklindeki iddia, tamamen yalandr. Maalesef, Almanya ile yaplan gizli ittifaklar ve I. Cihan Harbine girmek karar, Padiah, Sadrazam, Meclis ve Hkmetin haberi olmadan alnmtr. 28 Temmuz 1914'de balayan harbe Osmanl Devleti 29 Ekim 1914'de katlmtr. Neticesi herkese malumdur. Sadece Enver Paa, liyakatsiz idaresi yznden Rus cephesinde 90.000 askeri Sarkam'ta ehid etmitir. Ocak 1918 tarihli Amerika Bakan VVilson'un 14 maddelik prensipleri, ttifak devletlerini malubiyete mahkm etmitir. Ruslar igal ettikleri (3.8.1915) Van Vilyetini Ermenilere brakp ekilince, Ermeniler, asrlardr beraberce yaadklar Mslmanlar krmaya baladlar. Bunun zerine 1915 Ermeni Tehciri diye bilinen ve ancak sonradan Ermeniler tarafndan soykrm olarak gsterilen olay balad. Osmanl Devleti, kendi vatanda olduklar halde dmanla birlikte hareket eden Dou'daki 500.000 Ermeniyi, Dhiliye Nzn Tal'at Bey'in emri ve sadrazam Said Hlim Paa'nn tasdikiyle tehcire yani Kuzey Suriye ve Irak'a mecburi ge zorlad. Yolda telef olanlar oldu. Ancak asla katliam yaplmad. Bunu ttihdclarn zayf siysetleri ve en nemlisi de dindeki zaaflar sebebiyle, Arabistan'da erif Hseyin Paa'nn balatt Arab syan takip etti (Haziran 1916). 1913'de ttihdclarn takip ettii Trklk siyseti, Suriye'de Azm-zdelerin ban ektii Franszlarla ittifak hareketini dourdu. Neticede Osmanl Devleti btn cephelerde malup oldu. Bu acya dayanamayan II. Abdlhamid, ubat 1918'de vefat etti. Cihan Harbinin son gnleriydi. Onu kardei ve padiah olan Sultn Red takip etti ve 4.7.1918 tarihinde o da 74 yanda dnyaya gzlerini yumdu. ZEVCELER: 1- Km-res Ba Kadn Efendi. 2- Drr-i Adn kinci Kadn Efendi. 3Mihr-engz kinci Kadn Efendi. 4- Nz-perver nc Kadn Efendi. 5- Dil-firb 4. Kadn Efendi. OCUKLARI: 1- Mahmd Necmeddin Efendi. 2- mer Hilmi Efendi. 3Mehmed Zyaddin Efendi. 4- RefTa Sultn170. 173. Osmanl Devleti'ni I. Cihan Harbine sokan Enver-Tal'at ve Cemal Paa ls vatan hini midirler? nsanlar hemen vatan hini ve devlet dman diye vasflandrmak doru deildir. Her olayda, insanlarn iradesinin yannda bir de Allah'n klli iradesi dnlmelidir. Meseleyi iki adan ayr ayr deerlendirmek gerekir. Birinci cihet, lardr: Enver Bey, tul vatan hini deil*, tmgeneral y Efendi'nin kz, ;; biye Nzn olarak derilmi ve A Alman hayra den harbe gi Bey'in mason o Tal'atBeyrlJ kuuz olan I: Genel Bakan dr. ttihada Cihan Harbil lk makamndan 8 ldrlmtr. Em ve ayn zamand Cemal I ile aralar alral lna getirilmi*! deildir ve a? tar. Mason olduji(| te vasta 1 Temmuz 1914'del meden Almanlar Resmi sebep o mislerdir. I ten silmitir, 2 kinci ( felakete s gibi dev kurr harbe devleti i ve bir mki muta kademe; i dr. Ayrca E milliyetileri t.;i edenlerin busi resinden da1 betin mkSfStl ykselmelerdir!

170 Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.183-184; Akuraolu Yusuf, "Osmanl Devleti Umumi Harp'de Bitaraf Kalabilir miydi?", TTEM, nr. 19(96), sh. 1-29; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 631-672; Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 330-338. BLNMEYEN OSMANLI 293 Birinci cihet, Enver-Tal'at ve Cemal Paa lsnn bu hadisedeki hatalar unlardr: Enver Bey, tam bir Mslman, cesur ve ar derecede korkusuz bir insandr. Asla vatan hini deildir. Ancak alay komutanl bile yapmadan Yarbay sfatyla bedavadan tmgeneral yaplarak Harbiye Nazrlna getirilmitir (Ocak 1914). ehzade Sleyman Efendi'nin kz Naciye Sultn ile evlenerek Dmd olmutur. I. Cihan Harbi ncesi Harbiye Nzn olarak ordunun badr. II. Abdlhamid tarafndan Avrupa'ya tahsil iin gnderilmi ve Alman mparatoru II. VVilhelm'in iltifatlarna mazhar olunca ar derecede Alman hayran oluvermitir. Maalesef, Padiah'a, hkmete ve Meclis'e haber vermeden harbe girilmesinde bu hayranln byk rol vardr. Yaplan aratrmalar, Enver Bey'in mason olmad yolundadr. Tal'at Bey, ar Trk milliyetisi, din hayat zayf, chil ve cin gibi kurnaz ve korkusuz olan bir posta memurudur. Harbin banda hem ttihd ve Terakki Partisinin Genel Bakan ve hem de Dhiliye Nzndr. 1915 Ermeni Tehcirine karar veren bakandr. ttihdc olmayanlara kar merhametsiz bir ete bayd. Ar Alman hayrandr. Cihan Harbi kaybedilince Ekim 1918'de maalesef liyakatsiz olarak ykseldii sadrazamlk makamndan istifa etmi ve Mart 1921'de Berlin'de bir Ermeni komitecisi tarafndan ldrlmtr. Enver Bey ile kyaslanamayacak kadar din hayat zayf olan bir insandr ve ayn zamanda masondur. Cemal Paa, Fransz hayrandr. Sakall ve Byk lakaplar ile tannr. Enver Bey ile aralar alnca Harbiye Nzn sfat ile Suriye'deki IV. Orduy-u Hmyn kumandanlna getirilmi ve Arab Eyletleri onun idaresine verilmitir. Enver Bey gibi dindar deildir ve ar Trkdr. Bu yzden Arab isyanlarnda onun tavr mhim bir yer tutar. Mason olduu kesindir. te vasflar ksaca byle zetlenebilecek olan bu ittihdc gen ete balar, 28 Temmuz 1914'de balayan I. Cihan Harbine, Padiah, hkmet ve Meclis'e haber vermeden Almanlarn yannda harbe girmek zere gizlice ittifak andlamalar yapmlardr. Resmi sebep olarak ise, Alman gemilerinin izinsiz olarak Karadeniz'e girmesini gstermilerdir. Bu, tamamen yalandr. lnn bu karar Osmanl Devleti'ni tamamen tarihten silmitir. Zahiri sebep budur. kinci cihet, kader yndr. Osmanl Devleti'ni tamamen bu l harbe att ve felakete srkledi demek doru deildir. Bunlar vatan hini deillerdir. Hindenburg gibi dev kumandanlarn neticesini bilemedii bir dnya harbinin sonularn bile bile, bu harbe devleti srklediklerini sylemek yanl olur. Her musibet, bir cinayetin neticesi ve bir mkfatn da mukaddimesidir. Bu musibete fetva verdirten cinayet, bata komuta kademesi olarak, Osmanl ordusunun dinen ve ahlaken perian durumda olmasdr. Ayrca 1913'den itibaren, Osmanl'da hkim olan siyset slm kardelii deil, milliyetileri bile rahatsz edecek derecede olan ar Turanclktr. Devletin ban temsil edenlerin bu siyseti, Mslmanlar kurt saldran srler gibi, Osmanl Devleti'nin evresinden datmtr. Sadece Cemal Paa ve Tal'at Bey'in hali misl olarak yeter. Musibetin mkfat ise, 5 milyon Mslmann ehid veya gazi olarak evliya mertebesine ykselmelerdir. Hrriyet ve 'tilf Partisi mensuplarnn yaptklar gibi, btn suu 294 L N M E YEN OSMAN y bunlara yklemek yanltr. Kader gelince, basiretler kr olmutur171. *r*ft 174. 1915 tarihli Ermeni Tehcir'ini Ermeni soykrm olarak grmek mmkn mdr? Bu konuda Ermenilerin ve Batl baz yazarlarn iddialarna nasl cevap verebiliriz? Meseleyi bir ka ynden aklamak gerekmektedir. Birincisi; Tarih boyu Ermeniler, millet-i sdka sfatyla Osmanl lkesinde zimm tabir edilen statde yani Mslman bir lkenin gayr-i mslim vatanda

sfatyla yaamlar ve Osmanl Devleti, vatandalarna tand btn hak ve hrriyetleri onlara da tanmlardr. unu belirteyim ki, 1071'den yani 909 seneden beri, ayet bu uzun tarih dnemeci ierisinde biz Mslman Trkler, aznlklarn hak ve hrriyetlerine sayg gstermeseydik, bugn Trkiye'de az da olsa aznlklardan sz edilebilir miydi? Ayn tarih dilimi ierisinde spanya'da Mslman aznlktan eser kalmamas, Avrupallar, daha dorusu Hristiyan milletler ile bizlerin yani Mslmanlarn, bu konudaki gerek tutumlarn gstermektedir. Ermenilere temel hak ve hrriyetler tannd gibi, slm Dininin koyduu prensipler nda din ve vicdan hrriyeti de tannmtr. Tanzimat'tan sonra ve zellikle de ttihdclar zamannda, siyasi haklar, Mslmanlar kadar Ermeniler iin de kabul edilmitir. Hatta II. Abdlhamid, maalesef Ermeni katili diye itham bile edilmitir. II. Abdlhamid dneminde Agop Paa, Hazine-i Hssa Nzndr. ttihdclar ise, Osmanl Devleti'ne ihanet eden Gabriel Noradungiyan' Hriciye nzn yapacak kadar basiretsizlemilerdir. Osmanl Devleti'nin bu davranlarna mukabil Ermeniler, Rusya'nn tahriklerine kaplarak ve Berlin Muahedesinin 61. maddesine dayanarak devlete isyan etmeye balamlardr. Asla ounluk tekil edemedikleri Dou ve Gneydou Vilyetlerinde Mslman insanlar ve zellikle Mslman Krtleri kesmeye balamlardr. 1886'da kurulan Hnak Cemiyeti ve bunun gibi bir Ermeni komitesi olan Tanak Cemiyeti yeleri, Osmanl lkesinde terr estirmeye balamlardr. Bu terr Hamidiye Alaylar ile durduran Abdlhamid, Kzl Sultn diye itham edilmitir. 1894'de Sason'da isyan eden Hamparsum Boyacyan Harput Milletvekili olarak ttihdclar tarafndan Mec-lis'e bile getirilmitir. Abdlhamid'i bomba olay ile yok etmek istemeleri, stanbul'da arka arkaya patlayan Ermeni ayaklanmalar, onlarn d glerin emriyle hareket ettiklerini aka ortaya koymutur. Nihayet 29 Ekim 1914'de I. Cihan Harbine giren Osmanl Devleti'ni, Doudaki Ermeniler, Ruslarla birlikte arkadan vurmaya balamtr. Hatta Van' boaltan Ruslar, buray Ermenilere teslim edince, arkta Mslman katliam balatmlardr (3.8.1915). te bu dnemde Dou ve Gneydouda, 1.300.000 Ermeni yaamaktadr ve nfusun da sadece % 5'ini tekil etmektedir. Btn tedbirlere ramen Ermenilerin Mslmanlara uyguladklar katliam durdurulmaynca, Nisan 1915'de Dhiliye Nzn Tal'at Bey, Dou ve Gneydoudaki 500.000 Ermeninin, mecburi ge zorlanmas 171 Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, kinci Merutiyet Dnemi, stanbul 1988, c. I, sh. 19-40; Haniolu, kr, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihd ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, c. I, stanbul 1989, sh. 173-650; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 631-672; Badll, Tarihe-i Hayat, c. I, sh. 374-388; Akuraolu Yusuf, "Osmanl Devleti Umumi Harp'de Bitaraf Kalabilir miydi?", sh. 1-29. BLNMEYEN m (tehcir) kari Asker himayK'i ar yol artla"*! katledilen basnij says ise 1.11 Avrupal memiler; ! Amerikan a kincil btn astan*! mlardr. i ahs ve raa tr. EcdteJ harfiyyen u fiilleri I. ile d sahip1" hasta1 larda' : uzuvlar harei" : ma?. ve u/\ . ; savaca < maklab k sonra t iddias t gayr-i n belgeye n L ber'in I kar I etmitir, | tarafn K ryla s edilmesi,! riyeti e; nller t :l Ermer. ":% Ermeni Pr BLNMEYEN OSMANLI 295 (tehcir) kararn almtr. Gaye, Rus ordularnn yollarndan Ermenileri uzaklatrmaktr. Asker himayesinde Irak, Suriye ve Lbnan'a srgn edilen Ermenilerden bazlar yolda ar yol artlarndan ve alktan ve bazlar da daha evvel yaknlar Ermeniler tarafndan katledilen baz sivil ahali tarafndan telef edilmilerdir. Ermenilerce katledilen Mslman says ise 1.000.000

kadardr. Olaylarn iinde yaayan Amerikal yetkililer ve askerler, Avrupal devletlerin btn yaygaralara ramen, Ermeni Katliam iddialarn kabul etmemiler; tam aksine Mslman katliamnn olduunu sylemilerdir. Bu raporlar, Amerikan arivlerinde bulunmaktadr. kincisi; Bata Osmanl Devleti olmak zere btn Mslman Trk Devletleri, btn askeri hareketlerini, tamamen slm Hukukunun hkmleri erevesinde yapmlardr. slm Hukukuna gre, bilfiil harp halinde bile, slm ordularna dmann ahs ve mallarna kar baz fiillerin icras ve hele hele katliam yaplmas, yasaklanmtr. Ecdadmz zaferden zafere koturan en nemli sebeplerden biri, bu esaslara harfiyyen uymalardr. Zaten zaferler, bu esaslara uymalar ile doru orantldr. Yasak fiilleri ksaca sayarak katliamn nasl mmkn olmadn zetleyelim: Zulm ve ikence ile dman askerini dahi ldrmek; muharip snfna girmeyen kadnlar, kkleri, sahiplerine hizmet iin gelmi kleleri, sakat ve mzminleri, yallar, hastalan, akl hastalarn ve dnyadan el etek ekmi din adamlarn ldrmek yasaktr. Ancak bunlardan biri bedeni, fikri ve mal ile savaa katlrsa, ldrlebilirler. insan ve hayvanlarn uzuvlarnn kesilmesi (msle) de yasaktr. Verilen sze veya muahedeye aykr hareket yasaktr. Sava zarureti bulunmadan zira mahsuller, orman ve aalar yaklmaz. Zina ve gayr-i meru mnasebetler yasaktr. Rehineler ldrlemez; llerin ba ve uzuvlar kesilemez ve katliam yaplamaz. Bata baba olmak zere yakn akraba, savala ilgisi olmayan esnaf ve tccarlar ldrlmez. Daha baka yasaklar da bulunmakla beraber, biz bu kadaryla iktifa ediyoruz. Bu hkmleri, tehcir karar alan Tal'at Paa da bilmektedir. Zaten 1986 ylndan sonra btn Osmanl Arivindeki belgeler aratrmaclara almasna ve bu konuda iddias olanlarn iddialarn isbat etmeye davet edilmelerine ramen, mslim yahut gayr-i mslim hi bir hukuku Osmanl Devleti'nin katliam yaptn isbat eden bir tek belgeye rastlayamamtr. ncs; Tehcir yani mecburi gn hukuk dayanana gelince, Hz. Peygam-ber'in Ben Kurayza Yahudilerini, mterek vatanlar olan Medine'nin dmanlara kar korunmasna sz vermelerine ramen ihanet etmeleri sebebiyle Medine'den tehcir etmitir. Ayn sebeple tehcir yapmak da caizdir. te Nisan 1915'de Osmanl Devleti tarafndan yaplan da budur. Ksaca asl astar olmamasna ramen, bir asra yakndr Ermeni katliam iddialaryla sulanan Mslman Trk milletinin katliam yapmad halde sulanmaya devam edilmesi, tarih ve ilm deil, sadece siysidir. Osmanl Arivlerini aan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bu iddialara en gzel cevab vermitir172. 172 Kur'n, Har, yet 1-2; Elmal, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'n Dili, sh. 4806-4819; Ssl, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, sh. 61-177; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 659-662; Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, sh. 149-639; Sonyel, Salh R., "Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri", Belleten, c. XXVI, say 141(1972), sh. 31-49; Sonyel, Salhi R., "Tehcir ve "Krmlar" Konusunda Ermeni Propogandas Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt?", Belleten, c. XLI, say 161(1977), sh. 137-175. 296 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN 0 175. Her ikisi de Mslman olan Araplarla Trkler arasnda karlkl nefret tohumlarnn atlmasna sebep olan olaylar nelerdir? Maalesef, tam 150 yldr, Mslman Arap kardelerimizin Mslman Trkleri smrc olarak vasflandrmalar ve buna karlk ise, zellikle Cumhuriyet devri aydnlarnn kat bir Arap dman kesilmesinin tarih baz sebepleri vardr. Birinci sebep, slm kardelii ve hususan hilfet messesesinden menfaati zedelenen ngiltere ve Fransa gibi Avrupal devletlerdir. Bunlar Lavvrence gibi iki Mslman millet arasna soktuklar ajanlarla, bu iki milleti birbirine dman etmilerdir. Bunu artk akl banda olan Araplar da Trkler de kabul etmektedirler. Bugn komnizm kadar tehlikeli bir dmanmz da Mslman Arap kardelerimizle aramzdaki soukluktur.

kinci sebep, Trk milletinin iinde bulunan Avrupa kselisleridir ki, Trk milletini slmiyetten uzaklatrmann nemli bir faktr olarak, onlar Kur'n dili Arapa'dan ve Mslman Arap milletinden koparmay grmlerdir. nc sebep, Arap aleminde Batllarn tevikiyle ve zellikle Hristiyan Araplarn tahrikiyle oluan Trk dmanldr. Bu dmanlk ders kitaplarna kadar inmitir. Suriye'nin Hatay' hala kendi snrlar iinde gstermesi; Suudi Hkmetinin Mekke ve Medine'deki Osmanl izlerini silmeye almas ve btn Arap tarihlerinde Osmanl Dev-leti'nden smrgeci ve zlim devlet diye bahsedilmesi bunun en ac mislidir. Beinci sebep, I. Cihan Harbi srasnda, Araplarn ngiliz ve Franszlarn tahrikiyle balatt isyanlar ve bunlara kar tamamen Trk olan Cemal Paa ve benzerlerinin uygulad yanl politikalardr. Bu olaylarn banda Arab htilli ile liye Divan- Harb-i rf olay gelmektedir. 176. erif Hseyin Paa'nn kard Arab htilli nedir? Fahreddin Pa-a'nn Medine Mdafaas neden dillere destan olmutur? Osmanl Devleti, Yavuz zamannda Osmanl topraklarna katlan Mekke'nin idaresini, Hz. Peygamber zamanndan beri devam eden det zere, erf denilen valilere tevcih ediyordu. Mekke ve Medine ile evresi ahalisini, her yl gnderdii Surre Alaylar ile de maddi adan ihya ediyordu. ngiliz ve Franszlarn Araplar devlet aleyhine kkrtmalarn hesaba katan ve sadakatinden phelenen II. Abdlhamid, erif Hseyin Paa'y ve oullarn stanbul'da ikamet ettirmi; Hicaz'a girmelerini yasaklamt. ttihdclar i bana gelince, menkb yani haklar yenilen insanlar olarak deerlendirdikleri Hseyin Paa'y Mekke erifi yaptlar. Frsat deerlendiren ngiltere ve erif Hseyin, I. Cihan Harbi sonras Arab Meliki olmak hevesiyle ngiltere ile anlat (Ocak 1916) ve hatta daha da ileri giderek Haziran 1916'da Osmanl Devleti'nden ayrldn ilan etti. syan eden Mslman Arap halk deildi; belki ngilizler tarafndan kkrtlan ve hrs uruna slm kardeliini bozan erif Hseyin Paa idi. Ancak erif Hseyin'in Birinci syan Beyannmesi incelenirse, isyannn grnrdeki sebebi olarak, ttihdclarn hilfete olan hrmetsizliklerini ve er'-i erife aykr iler yapmalarn gsterdii hemen anlalr. Nitekim, ttihdclara, iki ien ( raftan Arap t kardeleri*! Mekktd seyin'in km tasndakl I Hicaz I Bedev, t-af iin elnc-ve sora : i kuvve! er oldu, A"' man rV't -1 dlar. E.-Milletve< olan Os" ise, Rn-mecfcj'vr etti. 24 Ni manii hfete f nefrete si AbdtlIaM tarihte ifi Necid mi Osmanl 177. S BLNMEYEN OSMANLI 297 iki ien bakanlar tayin ettiren ngiliz ve Franszlar, ayn gerekeyi kullanarak, bir taraftan Arap syann ve bir taraftan da Krt syann kartmlardr. Arap ve Krt kardelerimiz ise, oyuna gelmilerdir. Mekke ve Cidde blgelerini, Osmanl Hicaz Valisini kolayca bertaraf eden erif Hseyin'in kuvvetleri, Medine'deki VI. Orduya bal l Kaplan Fahreddin Paa komutasndaki kolordu karsnda dayanamad. ngilizler, harp srasnda bile onu sadece Hicaz Meliki olarak kabul etti. BIS yani ngiliz Gizli Servisinden Albay Lavvrence, Bedevi Araplar Osmanl Devleti aleyhine savamalar ve VI. Ordunun direncini krmalar iin elinden geleni yapt. Sonunda Araplarn desteini alan ngilizler, bir daha kmamak ve sonra da srail'e teslim etmek zere Aralk 1916'da Gazze'ye girdi. Hseyin Paa kuvvetlerinin Osmanl ordusunu arkadan vurmas neticesinde, slm birlii para para oldu. Artk ikisi de Mslman olan Arablar ve Trkler, kar cephelerde atan iki dman millet haline gelmilerdi. ngiliz-Fransz-Arap kuvvetleri, Ekim 1918'de am' Osmanl Devleti'nden geri aldlar. Bundan daha kt olan ise, Melik Hseyin'in olu ve Osmanl Meclisinin Cidde Milletvekili olan Faysal, baz Trk birliklerini am'n kuzeyinde kuatt. A ve plak olan Osmanl askerlerinin ou ehid edildi. Bu basklara dayanamayan Fahreddin Paa ise, Ravza-i Mutahhara'y erefle savunmasna ramen, Ocak 1919'da teslim olmak mecburiyetinde kald. Bunu Yemen ve Asir'deki Osmanl

birliklerinin teslim olmas takip etti. 24 Nisan 1923 tarihli Lozan Andlamasna gre, artk Arap topraklarnda Osmanl hkimiyeti yoktu. te bir asra yakndr Mslman Araplarla Mslman Trkler arasnda karlkl nefrete sebep olan hyanetler bunlardr. Kaderin adaleti olarak, Necid'deki Emir Abdlaziz bin Su'd 1916'ya kadar Osmanl'ya olan sadakatini devam ettirdi. Bu tarihte ngilizlerle bir andlama yapt. Osmanl Devleti buralardan ekilince de nce Necid Meliki oldu, sonra Hicaz' erif Hseyin'den alarak Suudi Arabistan' kurdu. Osmanl Devleti'ne hyanet eden erif Hseyin ve oullar emellerine kavuamadlar173. 177. Suriyelilerin Franszlar tarafndan kandrlmasn ve Cemal Paa'nn hatal karar ile kurulan liye Divan- Harb Meselesinin Araplarla Trklerin arasn amasn ksaca izah eder misiniz? ttihdclarn gl liderlerinden Cemal Paa, Harbiye Nazrl uhdesinde kalmak zere, Arab Eyletleri idaresinin bana getirilmiti. Yani Haleb, am ve Hicaz Eyletleri gibi eyletlerin valileri dahi talimat Cemal Paa'dan alacaklard. Kendisi dini btn bir asker deildi ve masondu. Sadece kuvvetli bir Trk idi. Enver Paa'ya hi benzemiyordu. am'da karargahn kurar kurmaz, Fransa'nn am Konsolosluundaki evrakna el koyarak gizli evraklar inceletti. Bir ok Arap Erafnn ngiliz veya Fransz yetkililerle Osmanl aleyhine temas iinde olduklarn grnce telaland ve Suriye erafndan ok kimseleri liye'de kurduu Divan- Harb-i rf'ye verdi. Gerekten de Suriye'deki 173 Kandemlr, Feridun, Medine Mdfaas, stanbul 1991, sn. 11 vd.; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sn. 662-664; Sonyel, Salh! R., "ngiliz Belgelerine Gre Medine Mdafii Fahrettin Paa", Belleten, c. XXVI, say 143(1972), sh. 333-375; Kcman, Naci Kif, Medine Mdafaas, Hicaz Bizden Nasl Ayrld?, stanbul 1976, sn. 55 vd. ......... 298 BLNMEYEN OSMANLI devlet adamlar tam bir ihanet iindeydi. Ancak idam edilenler arasnda ok byk limler ve maneviyt erenleri de vard. Bu ihanet grubunun ban Azm-zde Mehmed efik M'eyyed Bey (1861-1916) ekiyordu ve ekip aka Fransa ile anlamlard. Zaten Fransa daha nce de Keeci-zde Fuad Paa'ya ve 1914'de ise Cemal Paa'ya benzeri teklifi yapmt; ancak onlar reddetmilerdi. Ayn oyunu Fas'ta, Cezayir'de ve Tunus'ta oynayan Franszlar, burada da benzeri bir oyun iindeydiler. Oyunun muhatab olan efik Bey, Abdlhamid'in mbeyn ktipliini yapm, en st rtbelere ulam ve 1908'de am Mebusu olarak Meclis'e gelmiti. Btn yaknlar Osmanl Devleti'nde nemli makamlara gelen efik Bey'in Arap Milliyetilii damaryla bu isyan hareketini balatmas da zor grnmektedir. Zira Azm-zdeler, Osmanl Devleti'ne 25 kadar vezir ve 100 kadar paa vermi bir ailedir. Byle bir ailenin fertlerinin hem de harb iinde devletine ihanet ettiren bir tek sebep olabilir ki, o da BS'in yani ngiliz Gizli Servisinin tahrikleridir. Gerekten ayn servise mensubiyeti iddia edilen Prens Sabahaddin'in kurduu Adem-i Merkeziyet ve Teebbs-i ahs Cemiyeti'nin Kahiredeki ubesini L Merkeziyye adyla Azm-zde Hakk Bey kurmutur. Cemal Paa, iinde Azm-zde efik Bey ve Cezayirli Byk Mchid Emir Abdlkadir'in ocuklarnn da bulunduu 20 Suriyeli Eraf, Mays 1916'da byk bir hata neticesinde idam ettirdi. Halbuki II. Abdlhamid bu manadaki idamlar asla icra etmemitir. nk ngiliz ve Franszlarn da arzusu buydu. Ksaca Osmanl Devleti, son yllarnda bile Mahmd evket Paa ve Said Hlim Paa gibi iki Arap asll sadrazam istihdam etmesine ve temelde Mslman bir devlet olduundan Mslmanlar arasnda rk ayrm yapmamasna ramen, ttihdclarn ve zellikle de Cemal Paa'nn, 1913'den itibaren Turanclk denecek kadar ar Trklk yapmalar; Cemal Paa'nn liye askeri mahkemesinin kararlarn apolitik olarak icra etmesi; ngiliz ve Franszlarn zaten bir asra yakndr Araplar mstakil devlet kurma noktasnda tahrik ediyor olmas ve nihayet zellikle Hristiyan asll Araplar arasnda rklk derecesinde Arap Milliyetiliinin gelimesi, Cemal Paa'nn iledii bu hatay, Araplar ile Trkler arasnda nefrete vesile olacak bir olay niteliinde tarih sayfalarna iletmitir. Cemal Paa'nn keyf idamlar yaptn, Cemal Paa'nn

kurmay bakan olan Ali Fuad Paa kabul ettii halde, Emir Subay olan Falih Rfk Atay ise, kendi komutann savunarak idam edilenlerin ajan olduklarn ileri srer. Kim hakl olursa olsun, Cemal Paa haksz idamlara sebep olmu olsa dahi, Arap kardelerimizin ihanetlerini mazur gsteremez. Zira bu ihanetin cezasn Mslmanlar yani Araplar ve Trkler ekmilerdir. Maalesef bu soukluk sebebiyle Suriyeli kardelerimizin 1918'den sonra Franszlara kar yrttkleri istiklal mcadelesinde, Mslman Trklerden destek istemek mecburiyetinde kalmlar ise de, Mslman Trkler bu yardm talebini reddetmilerdir. slm leminin iki kahraman evlad olan Arap ve Trklerin arasn amada ve sonra da ikisini de ezmede, ngilizler ve Franszlar muvaffak olmulardr. Bu ihtilflar neticesinde olan yine Mslman Arap kardelerimize oldu; zira Osmanl Devleti'nin eit hukuka hiz vatandalar olan Araplar, smrge tebaas haline geldiler; 178. S tanr y'nda;, jj yayaj ss ^ tahtna :,| miri ut Avu; sonr? maneji pad,;;-1 Osnr' j BLNMEYEN OSMANLI 299 geldiler. Ancak 196O'l yllardan itibaren istiklallerini kazanmaya baladlar174. i I XXXVI- SULTN VI. MEHMED VAHDDDN DEVR 178. Sultn Vahdddin'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar zetler misiniz? Resmen VI. Mehmed diye bilinen ve halk arasnda Sultn Vahdddin unvanyla tannan Sultn VI. Mehmed Vahdddin Hn, ubat 1861 ylnda Dolmabahe Saray'nda, Sultn Abdlmecid'in IV. Kadnefendisi Gulist (Glistan) Hanmefendi'den dnyaya geldi. ttihdclarn, asl veliahd olan Sultn Aziz'in olu Yusuf zzeddin'i intihar ss vererek katletmeleri zerine Osmanl veliahd oldu ve 4.7.1918 tarihinde Osmanl tahtna oturdu. yi bir slm hukukusu, Almanya mparatorluk mareali ve Osmanl miri unvanlarna sahip iyi bir asker ve de musikiye k bir bestekr idi. Almanya ve Avusturya seyahatlerinde kendisinin yaveri olan Mustafa Kemal, Padiah olduktan sonra da bir sre fahr yaverliini srdrd. Padiah olduunda Hz. mer'in klcn maneviyt eri Mehmed Bah'aaddin Veled elebi kuatt. Maneviyt gl bir padiahd. 18 Kasm 1922'de stanbul'u terk edinceye kadar geen skntl saltanat yllarnda, onunla birlikte vazife ifa eden sadrazamlar arasnda, ttihdclarn reisi Mehmed Tal'at Paa ve 5 defa hkmeti kuran Dmd Ferid Paa; eyhlislmlar arasnda ise, Kuvay- Milliye aleyhine mecburen fetva veren Drr-zde Abdullah Efendi ve Hrriyet ve 'tilf Partisinin adam olan Mustafa Sabri Efendi, zellikle zikredilmelidir. Sultn Vahdddin'in saltanatndan 4 ay gemeden 30 Ekim 1918 tarihinde uursuz Mondros Mtrekesi imzaland. Bunu Osmanl topraklarnn i'tilaf devletleri tarafndan igali takip etti. ngilizler Kasm 1918'de Musul'u igal ettiler; mttefik filo Kasm 1918'de stanbul'a geldi ve 16 Mart 1920'de stanbul resmen igal edildi. Bu tarihten sonra sdr olan Padiah rdelerini ve hatta hkmet kararlarn, sanki Sultn Vahidddin'in arzusu ve karar gibi grmek, tarihi yanl yorumlamak demektir. Bu tarihten sonra Sultn Vahidddin, hem igal kuvvetlerini oyalamaya ve hem de elden geldii kadar Kuvay- Milliye'yi destekleyerek yeni Trk Devletinin ortaya kmasn, ahs aleyhine de olsa desteklemeye karar vermitir. Artk yeniden Osmanl Devleti'nin hayat bulamayacann farkndadr. Yaplan btn icraatlar bunu gstermektedir. Sultn Vahidddin, stanbul'un dman filolar tarafndan kuatldn ve toplarn Saraya evirdiini grr grmez, hemen yakn kumandanlarla Anadolu'da istikll tohumlarnn nasl atlacan mzkere etmeye balamtr. Filonun geldii Kasm 1918'den Mays 1919'a kadar devam mzkereler sonucunda, Mustafa Kemal ile defalarca grm ve Yldz Saray'ndaki son ve gizli grmede, Anadolu'ya grevli olarak gitmesine ve milli bir idare kurulmasna karar verilmitir. Neticede tilaf Devletleri Yksek Komiserliinden Mustafa Kemal'in vizesini alan, elindeki imknlarla onu

174 Muvaffak Benil-Merce, Es-Sultn Abdl-Hamid, sh. 301-368; llyye Dlvan- Harb- rfsinde Tedkik Olunan Mes'ele-i Siyasiyye Hakknda zht, IV. Orduy-u Hmyn Tarafndan Neredilmitir, Dersa'det 1332; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 664-669. - .-- * 300 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYE', destekleyen ve Samsun'a kmas iin yeterli bir vapur hazrlatan Sultn Vahidddin, Mustafa Kemal'in 19 Mays 1919'da Samsun'a ulamasndan sonra da, hkmetleri vastasyla ve ifrelerle Mustafa Kemal'i desteklemeye devam etmitir. Sayn Murad Bardak'nn yaynlad ah Baba isimli eser ve Osmanl Arivlerindeki belgeler, btn bunlar dorulamaktadr. Sultn Vahidddin'in Mustafa Kemal'e ayrlrken syledii son sz, "Cenab- Allah muvaffak etsin" szdr. 16 Mart 1920'de stanbul igal edilince 23 Nisan 1920'de Byk Millet Meclisi Ankara'da toplanmtr. Dmanlar Sevr Muhedenmesini, ne igal altndaki Osmanl Devleti'ne ve ne de Ankara Hkmetine imza ettirememilerdir. Anadolu'da imanl milletin desteiyle muvaffakiyetler kazanan Kuvay- Milliye ekibi ve zellikle de Mustafa Kemal ve arkadalar, Bavekil Rauf Orbay'n muhalefetine ramen, Anadolu'ya saltanat ve hilfeti kurtarmak iin geldiklerini eitli nutuklarnda sylemelerine ramen, evvela saltanata cephe almaya balamlardr. Cumhuriyet daresi kurarak Cumhurreisi olmak isteyen Mustafa Kemal, Trkiye Byk Millet Meclisine 1 Kasm 1922'de saltanat ilga ettirmitir. Bu arada kendi nazrlarndan ve mehur Osmanl gazetecilerinden Ali Kemal Bey'in, baz kimseler tarafndan zmit'e karlarak lin edilmesi, Sultn Vahidddin'in Ankara'daki havay sezmesine yardmc olmutur. Ankara'nn niyetini anlayan Sultn Vahidddin, hem yeni kurulacak olan devlete zorluk karmamak ve hem de daha fazla hakaretlere maruz kalmamak iin, 18 Kasm 1922'de stanbul'u terk etmitir. Zaten 5 Kasm 1922'de resmen Osmanl Devleti tarihe gmlyor ve stanbul Ankara'da kurulan milli devletin hkimiyeti altna giriyordu. Malta, Hicaz ve Msr'a uradktan sonra talya'nn San Remo ehrine gelen Sultn Vahidddin, 16 Mays 1926 tarihinde ayn ehirde, kederinden vefat etmitir. Cenazesi am'a nakledilerek Yavuz Sultn Selim Camii Haziresine defn olunmutur. ZEVCELER (KADIN EFENDLER): 1- Emne Nzik-ed Ba KadnEfendi. 2-diye Meveddet II. Kadn Efendi. 3- nirah Kadn Efendi. 4- Nevvre nc Kadn Efendi. 5- Ni'met Nev-zd Hanm Efendi. OCUKLARI: 1- Mehmed Erturul Efendi. 2- Mnre Sultn. 3- Rukyye Sbiha Sultn. 4- Fatma Ulviyye Sultn. 5- Fenre Sultn175. 179. Sultn Vahidddin vatan hini midir? Mustafa Kemal kendi bana m 19 Mays 1919'da Samsun'a kmtr? nemle ifade edelim ki, Cumhuriyet de Osmanl da, iyisiyle ktsyle, Mslman Trk milletinin maldr. Bir insan ecdadn ktlemekle hi bir yere varamaz. Tarihin her dneminde iyi ahsiyetler de kt ahsiyetler de gelebilir. Ayrca iyi ahsiyetlerin kt ve yanl tasarruflar ve kt ahsiyetlerin de iyi ve gzel tasarruflar bulunabilir. Bir eyi toptan reddetmek veya kabul etmek, akln ii deildir. te bu esaslar erevesinde, Mustafa Kemal'in baarlarn saymak, Sultn Vahidddin i Mustafa t malin S yazlanlar, j pacaktr, I deil, d lnda y 2)11 az'a g letin ldnfe| Saray'a} dolu'p s mlardv.l bir tC1?* gz c: Kerrj San Et. -i Hne:-'' de1.: Mufec. Vah;c ng:'1: Kerra oyns1" edr olmu dr. Sultn'iD yapacap Mustafa 175 BA, DH-$FR, Dosya, 99, Belge, 137, 231, 308, 328, 387; zsoy, Osman, Saltanattan Cumhuriyet'e Giden Yolda Kurtulu Sava'nn Perde Arkas, stanbul 1999, sh. 122 vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 184-187; ztuna, Osmanl Devlet! Tarihi, c. I, sh. 672-675; Devletler ve Hanedanlar, c.

II, sh. 339-345; Sonyel, Salhi R., "Son Osmanl Padiah Vahidettin ve ngilizler", Belleten, c. XXXIX, say 154(1975), sh. 257-264. BLNMEYEN OSMANLI 301 Vahidddin dmanl saylmamal; Sultn Vahidddin'in yaptklarn anlatmak da Mustafa Kemal dmanl olarak grlmemelidir. Bu gzle bakldnda, Mustafa Kemal'in Samsun'a k ve Sultn Vahidddin'in ahsiyeti ile ilgili Cumhuriyet dneminde yazlanlar, izilenler ve yaplan deerlendirmelerin tek tarafl olduu hemen gze arpacaktr. Biz, bunu yapmayacaz. Zaten bu kitabmz da, Cumhuriyet ile Osmanl'nn buluaca milli buluma kitab olarak gryoruz. Ayrca bizim iin nemli olan, ahslar deil, devlet ve milletin devam ve bekasdr. Bu genel esaslardan sonra unlar bilmekte yarar vardr: 1) Mustafa Kemal ve onun silah arkadalar, tamamen Osmanl generalleridirler. Hele Mustafa Kemal, Sultn Vahidddin Hn'n hem ehzadeliinde ve hem de padiahlnda yaverliini yapm bir Osmanl subaydr. 2) Kuvay- Milliye'nin tohumlar, Kasm 1918'de mttefik dman filolarnn Boaz'a girmesiyle atlmtr. Kuvay- Milliye bir ahsn deil, bir milletin eseridir. Bu milletin iinde Mustafa Kemal de vardr, Sultn Vahidddin de vardr. Dman toplarnn Saray'a evrildiini gren Vahidddin ve Osmanl kurmaylar, btn gayretlerini, Anadolu'ya gnderilecek bir komutanla bamszlk tohumlarnn yeertilmesi iin harcamlardr. Nitekim Osmanl kurmaylar Mart 1919'un bir gecesinde Erenky'de yaptklar bir toplantda liderliin Nuri Paa'ya m, Miralay Re'fet Bey'e mi yoksa anakkale'de gz dolduran Mustafa Kemal'e mi verileceini tartmlardr. Sadrazam, Mustafa Kemal Paa'y Padiah'a gtrm ve askerlerin istedii insan olarak takdim etmitir. Sami Bey ve Harbiye Nzn kir Paa, Mustafa Kemal'in Cumhuriyeti olduunu ve Hanedan devre d brakabileceini hatrlatmlarsa da, Padiah nemli olann Hanedan deil vatan ve devlet olduunu ifade etmitir. te bu artlar altnda 9. Ordu Ktalar Mfettii kisvesiyle Anadolu'ya gnderilmesi kararlatrlan Mustafa Kemal ile Sultn Vahidddin defalarca zel olarak grmlerdir. Bunun zerine Sultn Vahidddin, ngilizleri de Mustafa Kemal konusunda ikna etmitir. 6 Mays 1919 tarihli Mustafa Kemal'in yetkilerini belirten Talimat hemen yaynlanmtr. Tam bir diplomasi oyunu oynanmaktadr. Bandrma Vapuruna Mustafa Kemal ile birlikte kimlerin binecei tesbit edilmi ve bunlarn vizeleri temin edilmitir. Btn bunlar, Sultn Vahidddin'in emriyle olmutur. Her trl masraf, Padiahn zel imknlar ve gizli denekten karlanmaktadr. Mustafa Kemal, 15 Mays 1919'da Sultn Vahidddin ile yapt son grmede, Sultn'n kendisine 'Paa, Paa, imdiye kadar devlete ok hizmet yaptn. Asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, devleti kurtarabilirsin' dediini bizzat Mustafa Kemal nakletmektedir. Mustafa Kemal, 16 Mays sabah Osmanl Devleti'nin temin ettii Bandrma Vapuruna binmeden evvel, nce Osmanl kurmaylaryla grt ve onlardan milli bir idare kurulmas konusunda tavsiyelerini ald. Buradan son defa grmek zere Yldz Sara-y'na geldi. Padiah'n "Cenab- Allah muvaffak etsin" szlerinden sonra, Mustafa Kemal, "Baz fesd ehlinin kendisi hakknda yanl eyler nakledebileceklerini ve bunlara inanp sadakatinden phe etmemesini arz eyledi". 16 a'ban 1338/16 Mays 1919'da Mustafa Kemal yolda iken, onun Yetki Talimatnamesi, Mec-lis-i Vkel'da ittifakla kabul edildi. lk dnem masraflarnn tamam rtl denekten karlanmak zere karar alnd. Ariv vesikalarndan anlyoruz ki, Mustafa Kemal Pa302 BLNMEYEN OSMANLI a'nn yeni bir devlet kurmas iin her trl tedbir alnm ve hatta grev alannda meydana gelen her eit nemli gelime ile ilgili Osmanl hkmeti tarafndan kendisine ifre ile bilgi verilmitir. 19 Mays 1919'da Samsun'a ktnda, halkn gsterdii byk alaka zerine, ngilizler, Osmanl Devleti tarafndan baka maksatla gnderildii konusunda ciddi manada phelenmilerdir. 16 Mart 1920'de stanbul Mtreke artlarna aykr olarak igal edildiinde, 23 Nisan 1920'de Trkiye Byk Millet Meclisi Ankara'da toplanmtr. Ancak

Yunanllarn zmir'i igal etmeleri, Anadolu'da meydana gelen gelimeler ve Rauf Bey gibi baz farkl grlere sahip ahsiyetlere ramen Mustafa Kemal'in Cumhuriyet istemesi, tek tarafl olarak Mustafa Kemal ile Sultn Vahidddin'in arasn amtr. 1920 ila 1922 tarihleri arasnda, fiilen idare Byk Millet Meclisinde olmasna ramen, Sultn Vahidddin Kuvay- Milliye ve Byk Millet Meclisi aleyhine bir tek ey yapmamtr. Bilakis gal Kuvvetlerini yattracak baz tasarruflar dnda, gizlice ve imknlarnn ls nisbetinde onlarn ilerini kolaylatracak desteklerde bulunmutur. Ankara'daki yayn organlarnn btn aleyhteki yaynlarna ve Damad Ferid Paa'nm ngilizler nezdindeki baz giriimlerine ramen, onu hi bir kuvvet Anadolu'nun bamszl aleyhine geir-tememitir. Hatta Balkesir Valiliinin Kuvay- Milliye'ye yardm edenlerin cezalandrlp cezalandrlmayaca konusunda Dhiliye Nezretine yazlan bir yaznn cevabnda cezalandrlmamas talimat verilmitir. Dolaysyla Sultn Vahidddin vatan hini deil; vatann istiklali iin tacn ve tahtn terk eden bir vatanperverdir. Btn gayretlerine ramen stanbul'u igalden kurtaramaynca, Kuvay- Milliye'ye de kstek olmamtr. stanbul'u terk ettikten sonra, ngilizler ve talyanlar, btn gayretleriyle onun tad hilfet sfatn Anadolu'daki Kuvay- Milliye aleyhine kullanmak istemilerse de, Sultn Vahidddin'in iman kuvveti ve vatan sevgisi buna mani olabilmitir. 3) Bu anlattklarmzn en byk delili, baz ifadeleri, srgndeki insann halet-i ruhiyesine aksetmi olsa bile, yetmi sene sonra ksmen yaynlanan hatralarndaki u satrlardr (Murad Bardak'nn eserinden sadeletirerek veriyoruz): "Mtlalarndan ortaya kaca gibi, Mtreke gnlerinde (1918) I. Cihan Harbinin neticelerinden sorumlu olan sululardan (Devleti harbe sokan ttihdclar kasdetmektedir) bana miras kalan ve birbirini takip eden musibetlere kar, sadece ve sadece ahsm siper eyledim. Aslnda bir taraftan tehlikeli bir yerde kalan hilfet merkezinde savatan galib kan 'tilf Devletleri ile yz yze olmak ve onlar tarafndan sygaya ekilmek ve dier taraftan Anadolu'yu istila eden Yunanllara mukabele iin mmkn ve mahrem vastalarla Anadolu'ya memur eylediimiz Yaverlerimizden Mustafa Kemal'in ihaneti ve bize kar taknd isyankr tavr karsnda kalmtm. Bununla beraber aziz vatanmn menfaatleri iin Kuvay- Milliye'nin sonradan ekil ve mahiyetinin deiecei hususunda bende meydana gelen fikir ve kanaatlerime ramen, yine fedkrlk mesleini tercih ve takip eyledim. Srf bu sebep ve hikmet ile, mill gayelere itaatkr kabineleri iktidara getirdim ve senelerce Kuvay- Milliyeyi takviye ettim ve gelimesi iin altm. Anadolu Zaferinin ne gibi tehlikeli artlar altnda tarafmzdan hazrlandn gsteren belgeler ile Anayasa gerei saltanat makamnn korunacan tasvir eden dier mhim evrak tesbit edilerek derlenmi olduundan, bunlarn dahi zaman gelince umumi efkra aklanarak, slm'n hizmetkr veyahut ykcs olanlarn tehir ve tayin edileceini temin eylerim". Nitekim vefatn duyan Mustafa Kemal Paa'nm u szleri de, bu cmleleri destekler mahiyettedir: "ok namuslu bir adam ld. steseydi, Topkap Saray'nn btn mcevherlerini gtrr ve yle bir ordu kurup dnerdi ki.." Bu sylediklerimizin her satr, ariv belgelerine ve muteber kaynaklara dayanBLNMEYENOSM* maktadr, Ta XXXVII 180. HaliS mhimi TurkiyS II. AtC/.j Kadnefenoi!: 1922'deHal';^ kadar sren ve Fransic-j olan / aydnlatacak:! Kuvay-' Cumhuriyd'i stanbul ise-! sebep otekl dirler, te seime gfcq Hilfetin ite bulunm Abdlmeci^ Msr Mel kamn ft*| Millet ". Trkiye!' Kral Fatii, Cjih sonra i btn (I edilme'd Cataica.il 98, BeK-Mahallii-.!J Belge: !!i| Mehmt; M iin bk; Salta nsvl miz kayra BLNMEYEN OSMANLI

303 maktadr. Tarihi dzeltmenin kimseye zarar vermeyeceini dnyoruz176. XXXVII- OSMANLI DEVLET'NN YIKILMASI VE SULTN II. ABDLMECD DEVR 180. Halife Abdlmecid Efendi'nin ahsiyeti, ocuklar ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz? OsmanoguUarnn Trkiye dna ihrac nasl olmutur? II. Abdlmecid, 1868 Mays'nda Dolmabahe Saraynda Sultn Abdlaziz'in II. Kadnefendisi olan Hayrn- Dil Kadnefendi'den dnyaya gelmi ve 18 Kasm 1922'de Halife Abdlmecid Efendi unvanyla hilfet makamna oturmutur. 1 yl 3 ay kadar sren hilfeti, saltanat yetkileri bulunmayan hkm bir hilfettir. Arapa, Farsa ve Franszca'nn iinde bulunduu 6 yabanc dil bilen, iyi bir hattat, ressam ve mellif olan Abdlmecid Efendi, hala kznda muhafaza edilen ve tarihimizin nemli noktalarn aydnlatacak olan 12 ciltlik Htralar kitabn kaleme almtr. Kuvay- Milliye 6 Kasm 1922'de stanbul'a girmi ve 29 Ekim 1923 tarihinde de Cumhuriyet ilan edilmitir. Cumhuriyet'in ilannda, Ankara Trkiye Cumhuriyeti'nin ve stanbul ise Hilfetin merkezidir. Ancak ngilizler, hilfetin slm birliini salayan tek sebep olduunu bildiklerinden, srarla hilfet messesesinin ilga edilmesini istemektedirler. te bu srarl tutumlara, I. Byk Millet Meclisinden onay kmamtr. Erken seime gtrlen Meclis, yeni yeleri ile 3 Mart 1924 tarihinde Hilfeti ilga etmilerdir. Hilfetin ilgasnn tamamen ngilizlerin basks ile olduu, btn ynleriyle ortaya km bulunmaktadr. Bylece slm'n ilk halifesi Hz. Ebubekir, son ve 102. halifesi de Halife Abdlmecid olmutur. Hilfet makam Osmanl Hanedanndan alnnca, Hicaz Meliki erif Hseyin ile Msr Meliki Fuad, bu unvan elde etmenin yollarn aradlar; ancak ngilizler, bu makamn hi bir ekilde ihya edilmesine taraftar olmadndan muvaffak olamadlar. Byk Millet Meclisi ise, hilfet vazifesini kendisi stlendi. Dolaysyla, hala hilfet unvan, Trkiye Byk Millet Meclisinin manevi ahsiyeti zerinde bulunmaktadr. Sonradan Kral Faysal da bu unvana sahip olabilmek iin gayret gstermitir. Cumhuriyet tarihilerinin verdii bilgilere gre, Mustafa Kemal, hilfetin ilgasndan sonra sadece ehzadelerin ihrac taraftar idi. Ancak smet nn'nn kat tutumu, btn Osmanl Hanedannn vatandan ihrac ve bize miras braktklar vatandan srgn edilmeleri kararn kard. Evvela, Halife Abdlmecid, 4 Mart Sabah yaknlar ile birlikte atalca'ya sevk edildi ve oradan da trenle Trkiye dna karld. Mallar tasfiye edildi 176 BA, DUT, 76/3, Gmlek 65 (Mustafa Kemal Paa bin Ali Rza'ya Osman! Nian verilmesi); DH-FR, Dosya: 98, Belge nr. 98, Dosya: 99, Belge: 137, 231, 308, 328, 375, 387; Dosya: 101, Belge: 6; Dahiliye Nezret! Umr- Mahalliye ve Vllyt Mdiriyeti Kalemi Analitik Envanteri (DH-UMVM), Dosya: 6/2, Belge: 40, 42; Dosya: 11/45-21, Belge: 1-68; DH-KMS, Dosya: 62, Belge: 8; Bardak, Murad, ahbaba, OsmanoguUarnn Son Hkmdar VI. Mehmed Vahidddin Han'n Hayat, Hatrlar ve zel Mektuplar, stanbul 1998, sh. 413, 416 (Bu sayfann tamam iin bkz. sansrsz 1. Bask); Ayrca kitabn tamam, bu verdiimiz cevabn en kuvvetli delilidir; zsoy, Osman, Saltanat'tan Cumhuriyet'e Giden Yolda Kurtulu Sava'nn Perde Arkas, sh. 127-148. Dier kaynaklara bu zikrettiimiz kaynaklardan ulamak mmkn olduundan daha fazla ayrntya girmek istemiyoruz. 304 BLNMEYEN OSMANLI BILINMr*/'1 : ve vatann sahipleri sahipsiz olarak yd ellere gnderildi. Dnyann eitli yerlerine giden Hnedn'n ounlukla Beyrut ve Fransa'nn Nice ehrini tercih ettikleri ve sonra da Kahire ve skenderiye'ye geldikleri grlmektedir. Halife Abdlmecid, sknt ve yokluklar iinde 23 Austos 1944 tarihinde Paris'de vefat etti. Vasiyetine ramen cenazesi kabul edilmeyince, Paris'de 10 yl bekledi ve sonra da Medine'de Harem-i erife defn edildi. Son oturduu evde kira ile ikamet ediyordu. KADIN EFENDLER: 1-eh-svr Ba Kadn Efendi. 2- Hayrnnis kinci Kadn Efendi. 3- Atyye Mehist III. Kadn Efendi. 4- Bihrz 4. Kadn Efendi. OCUKLARI: 1-Frk Efendi. 2- Hatice Hayriyye Drr-i ehvr Sultn177.

tn, N-Osmanuyu vu 182. Ohsi duju 181. Osmanl Hanedan, daha sonra ne zaman anayurtlarna dnme imknlarn elde etmilerdir ve u anda yaayan Osmanl ehzadeleri var mdr? Osmanl Hanedan, Trkiye dna ihrc edilince, aslnda Mslman bir lke olan Msr'a gitmek istediler; ancak Melik Fuad onlar kabul etmedi. Bunun zerine Beyrut ve Fransa'nn Nice ehrini tercih ettiler. Ancak bir ksm da Amerika'ya gitti. ngiltere ve Almanya'ya kimse gitmek istemedi. Sonradan Kahire ve skenderiye'de ksmen toplandlar. Ancak nemli bir ksm da, Halife Abdlmecid dahil olmak zere, Paris ve Nice'd e kaldlar. Anavatanlarna dnme noktasnda, maalesef Cumhuriyet Hkmetleri ve zellikle de Halk Partisi ok cimri davrand ve onlarn glgelerinden bile korkuyordu. Ancak 1950'de demokrasinin doum sanclar balaynca, bu konuda ilk admlar atlmaya baland. Olaylarn geliimi yledir: 1939'da Enver Paa'nn sultan-zde ocuklar ve iki hanm sultn Trkiye'ye kabul edildiler. Zira ne de olsa ttihdclarm ocuklarydlar. 25 Mart 1949 tarihli Kanun ile sadece kar veya kocalar vefat edip de ocuklar olmayan ehzade Zevceleri ve Damadlar Trkiye'ye kabul edildi. 16 Haziran 1952'de ehzadeler dndaki btn Hanedan yeleri, Demokrat Partinin gayretleriyle Trkiye'ye kabul edildiler. 1974'de yani tam 50 yl sonra Osmanl ehzadeleri de Trkiye'ye dnebilme imknlarn elde ettiler. Hanedan mensuplarnn Trkiye'den transit vize ile turist olarak gemeleri bile yasakt. Ksaca Osmanl Hanedan, 1231'den 3 Mart 1924'e kadar bu memlekette 693 yl hkim olmular; 407,5 yl halifelik yapmlardr. Bu kadar hizmetlerinin karl olarak da, tam 50 yl byk skntlar iinde srgn hayat yaamlardr. 1924'de alnan haksz srgn karar ile, 37 ehzade ile 42 Sultn yani toplam 79 Hanedan yesi; 15 Kadnefendi, 16 Sultn-zde, 15 Hanm Sultn, 20 Damad ve 40 Hanmefendi olmak zere toplam 106 Hanedan mensubu yani toplam 185 kiilik Osmanl Hanedan Trkiye dna karlmtr. u anda hayatta olan Hanedan mensuplarndan Sultn Abdlhamid'in torunlarndan Nisan 1999'a kadar yaadn bildiimiz Mehmed Orhan (Hanedan Reisi), Osman Nami Osmanolu (Kz Aye dile Osmanolu) ve Sta Turan; Abdlmecid Efendi'nin kz Drrehvar Sultn (Berar Prensesi); Sultn Vahidddin'in torunlar Nesliah Sulpara!, iinde sn ise, yazlar S kunun Osmanl t olarak kul Osms Ftih! Venedikli Devlel yon alan! kapitfas kapitffli Devrinde d metgh i vergi mm! hakkna s ticar etmiti Ka( istiyoruz..! arasn tabiiyi kona grtv: Austos i| lar, Tail temas::'| 177 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 676-679; Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 346-353. Murad,y.1 11. BLNMEYEN OSMANLI 305 tn, Necla Sultn ve Hmeyra Hanmsultn; Sultn Red'n torunu Emine Mukbile Osmanolu ve Abdlmecid'in torunu Ahmed Kemleddin Keredin zellikle zikr edilebilir178. 182. Osmanl Devleti'ni ykan sebeplerden birinin de kapitlasyonlar olduu sylenmektedir. Kapitlasyonlar ne demektir ve slama uygun mudur? Szlkte, kapitlasyon, sava sonunda bir dman kuvvetin belirli bir toprak parasnn teslimi iin yaplan anlama yahut bir devletin dier bir devletin snrlar iinde bulunan vatandalar hakknda kaza yetki imtiyazlar tanyan antlamalar mansn ifade eder. Ftih devrinden itibaren balayan Osmanl Devletindeki kapitlasyonlar ise, devletin gl olduu dnemlerde, dost lkelere verilen siyas, adl ve mal imtiyazlar ferman mahiyetindedirler. Bu dnemde kapitlasyonlar slm devletler hukukunun snrlar iinde kalmtr. Devletin zayflad dnemlerde ise, kapitlasyonlar Osmanl Devleti zerinde zimm ve mste'menlerin haklar konusunda bir bask arac olarak kullanlm ve demoklesin klc haline gelmitir.

Osmanllardan ticar ve siyas imtiyazlar yani ilk kapitlasyonlar elde edenler ise, Ftih Sultn Mehmed'den konu ile ilgili 1454 tarihli Nin- Hmynunu alan Venediklilerdir. 1535'de Kanun tarafndan Franszlara verilen imtiyazlar ise, Osmanl Devleti'nin en byk imtiyaz muhedesidir. Gerekten Osmanl Devleti'nden kapitlasyon alan devletlerin banda 1535 tarihli mukaddes yerlerin kurulmas hakkn veren kapitlasyonla Fransa ve Katolik din adamlarnn ibadet hrriyeti ile alkal 1617 tarihli kapitlasyonla Avusturya gelmektedir. Bu kapitlasyonlar, 1740 tarihinde I. Mahmd Devrinde daha da geniletilmi ve konsoloslara u imtiyazlar tannmtr: ahs ve ikmetgh dokunulmazl; ceza ve hukuk davalarnda mahall yargya bal olmamalar; vergi muafiyeti; elilerin sahip olduu protokol haklar; kendi tebalar zerinde yarg hakkna sahip olmalar. lk dnemlerde yabanclara ltuf olarak verilen bu siyas ve ticar imtiyazlar yani kapitlasyonlar, sonradan Osmanl Devleti iin problem tekil etmitir. Zira imtiyazlar, daima tek tarafl olarak ilemitir. Kapitlasyonlarla salanan imtiyazlardan zellikle adl imtiyazlara dikkat ekmek istiyoruz. Adl imtiyazlar zellikle konsoloslara tannmtr. Ayn tabiiyetteki yabanclar arasndaki ceza davalar kendi konsolosluklarnda^ mahkemelerinde grlyordu. Ayr tabiiyetteki yabanclarn ceza davalar ise Trk mahkemelerinde grlyor idiyse de, konsolosluklarn tercman bulundurmas artt. Hukuk davalar da konsolosluklarda grlyordu. Bunlar slm hukukunun tand hak ve yetkiler ile teyid ediliyordu. 26 Austos 1914'de Osmanl Devleti tarafndan tek tarafl olarak ilga edilen kapitlasyonlar, Tanzmt sonras dalgalanmalarn birinci sebebini tekil ettiinden burada ksaca temas ettik. Batl devletler, Osmanl lkesindeki zimmlerin hukuk statsne antlamalarla da mdahale etmekten kanmamlardr. Ruslara Ortodoks zimmleri himaye hakk veren 178 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 677-679; Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 407-422; Bardak, Murad, Son Osmanllar, Osmanl Hanedannn Srgn ve Miras yks, stanbul 1992, sh. 167-218; ahbaba, 1011. ;.. > ..-.- 306 BLNMEYEN OSMANLI 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamasn ve Katoliklerin din hayatnn korunmas toplac arzusunu tayan Rusya ile yaplan dostluk antlamalarn buna misl olarak zikredebiliayff- ai riz179. Ad-c t 183. Osmanl Devleti'nin duraklama, gerileme ve ykl sebeplerini ksaca zetler misiniz? Osmanl Devleti'nin duraklama, gerileme ve ykl sebepleri, onlar zaferden zafere koturan sebeplerin ortadan kalkdr. Bunlar, Osmanl tarihlerinde, kanunnamelerde, adletnmelerde ve siysetnmelerde aklanmtr. Biz, zet halinde nemli olanlar zikredeceiz. Ancak unu ifade etmek gerekiyor ki, her ne kadar, Osmanl tarihileri, devletin duraklamasn ve gerilemesini, III. Murad devrinden balatyorlarsa da, doru olan, Osmanl Devleti'nin Kanuni'nin son zamanlarnda duraklamaya balam olduudur. Nitekim Koi Bey de bu noktay vurgulamaktadr. imdi sebeplere geelim. 1) Osmanl Devleti'ni zaferden zafere koturan i'ly- kelimetullah ruhu zayflam; slama smsk sarlma yerine, ondan uzaklama; rzy- ilah yerine mal ve makam elde etme gibi dnyev talepler birinci plana alnmtr. Bunun neticesi olarak, her alanda rme ve dalma sreci balamtr. Viyana'da Avrupa'nn en gl ve dzenli ordusu olduu inkr edilemeyen Merzifonlu'nun askeri, Allah iin gaza yapmay deil, gayr-i mslimlerden ganimet elde etmeyi birinci derecede dnr olmu; ganimet toplama derdine den asker dman tarafndan gafil avlanarak perian edilmitir. Ayn durumu, III. Selim

devrindeki Nizm- Cedid tartmalarnda da gryoruz. Nizm- Cedid ad altnda devleti slh etmek isteyenlerin dahi, kayk gezileri ve boaz safalar ile, Nizm- Cedid iin toplanan paralar kendi zevkleri iin harcamalar tarihe ok iyi bilinmektedir. Hedef Allah rzas ve fazilet deil, menfaat olmaya balamtr. Tanzmt hareketiyle yara tehis edilmise de, iyiletirici deil yaray azdrc reeteler uygulanmtr. Abdlaziz'i katleden Mithad Paalar ve Abdlhamid'i hal' eden ttihdclar, tam manasyla bir menfaat ebekesi halinde almlardr. Zaten II. Mahmd'dan itibaren i'ly- kelimetullah deil, sadece ad bulunan adalet, hukuk, m-svt ve hrriyet gibi kavramlar, yenilemenin ruhu olurken, slm hayattan hzla Avrupa hayata kayma balamtr. 1908'de II. Abdlhamid'in ittihd- slm felsefesini ykmaya alan ttihdclar, 1913'lerde Ziya Gkalp'n dahi tenkid edecei kadar dinden ve imandan uzak bir Turanclk fikrine saplanmlardr. Neticesi, koca Osmanl Devleti'nin ksa zamanda para para olmasdr. Bunun ac mislleri oktur. Ksaca, er'-i erif ve kanun- mnifden ayrlma, devletin her alannda gerileme ve zlmeleri meydana getirmitir. 2) Osmanl hukuk sistemi, mslim-gayr-i mslim btn re'ynn haklarn koruyamayacak kadar bozulmaya; adaletin yerini zulm; hukuk hkmlerin yerini baz devlet adamlarnn emirleri almaya ve ksaca her alanda adalet yerine bask rejimi kendini hissettirmeye balamtr. Bylece adaletin bir emsiye gibi devletin etrafnda tirrj top s ItfT i ye', r!"< de.a m. i: IMjl 179 Mecma-i Muhedt, C. 1, sh: 14 vd.; Dstur, II. Ter. VI/1273; Karako, Klliyt- Kavnin, Dosya nr. l'deki orjinal belgeler; Mehmed Cemil, 178 vd.; Read Ekrem, Osmanl Muahedeleri, Kapitlasyonlar, stanbul 1931, sh. 135 vd.; elikel, Aysel, Yabanclar Hukuku Dersleri, stanbul 1983, 44 vd.; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, OSAV, sh. 355. BLNMEYEN OSMANLI 307 toplad insanlar, gruplar halinde devletten uzaklamaya balamlardr. Bu hukuka aykrlk yle bir hal almtr ki, baz Osmanl Padiahlar, kanunlara uyulmas yolunda Adletnme denilen yazl kararlar neretmeye balamtr. Ancak bunlarn da yararl olduunu sylemek mmkn deildir. Rstem Paa ile balad iddia edilen rvetle i yapma virs, Sadrazamlar cumhurun ilerini gremez hale getirmitir; il yazclar tmarlar liyakata gre deil, yaplan dalkavuklua gre tefvz eder olmutur; yenieri tekiltnn temelini tekil eden acemi olan devirme usul, devirme kanununa gre yaplmak yerine zorla ve zulmle ocuklarn alnmas ekline dnmtr; i erleri, kadlar ile halkn arasna girerek mahkemeleri adalet yerine zulmn meknlar haline getirmilerdir; kadlar ve beyler gibi devlet memurlar, iltizm ile veya baka yollarla aldklar mansp ve makamlar, verdikleri szleri yerine getirebilmek iin zulmle para toplanan kasalar haline sokmulardr. Osmanl Devleti'nin cephelerde arka arkaya skntlara maruz kalmas, hazinenin mal krize girmesi ve devlet adamlarnn ehil olmayanlardan seilmesi ve benzeri sebeplerle, hukuk devleti anlayn devam ettirememesi, vilyetlerdeki valilerini ve sancaklardaki mutasarrflarn ihmle ve geveklie itmitir. Valiler ve mutasarrflar, bazan tayin edildikleri yerlere gitmeden kendi adlarna yetkili kldklar mtesellimler ve yarg konusunda yetkili olan voyvodalarla ii yrtmeye balamlardr. Devletin hukuk ve idari adan zaafa uramasndan dolay, vilyetlerde ve sancaklarda idareyi ele geiren; hatta baz yerlerde devletin kendilerini vali veya mutasarrf olarak tayin ettii yerli idareciler yani, Rumeli'de a'ynlar ve Anadolu'da ise genellikle derebeyleri tremitir. Bunlarn da 1700-1800 yllar arasnda tam bir zulm idaresi tesis ettiklerini maalesef bilmeyen yoktur.

3) Osmanl Devleti'ni geri brakan ve hatta ykan sebeplerin biri de devletteki ilmiye snfnn bozulmasdr. lmin yerini cehaletin almas, Osmanl Devleti'ni batrmtr. lmiye snfnn bozulmasn ekilde anlamak lzmdr: Birincisi; Tpk gnmzde olduu gibi, II. Selim'den itibaren Osmanl Devleti'nde de, ilim makam ve unvanlar ehil olmayanlarn ellerine gemeye balamtr. II. Selim'e kadar, Osmanl Devleti'nde ilmin milleti ve snr yoktur. Kahire, Tebriz, Badad, Venedik veya Paris'te herhangi bir dalda uzman olan bir lim, Osmanl ilmiye messeselerinde en yksek makama namzeddir. Fahreddin Acemi'ler, Emir Sultn Buhari'leri, Herevler ve benzeri simalar bunun misllerini tekil ederler. Halbuki II. Selim'den itibaren ilm rtbe ve makamlarn, az da olsa, rvetle ve iltimasla elde edilmesi, ilmiye messeselerini mahvetmitir. III. Mehmed, "Dnyada sz doru ve hak tanr bir adam bulamadm" mealindeki ifadesini yle aklamaktadr: "eyhlislm Bostanzde Efendi'ye iltifat eyledim; derhal bir chil kardeini Rumeli Kazaskeri yapt ve yine bir cahil gence Selanik Kadln verdi. Sonra babamn hocas Sa'deddin'de doruluk ve hak bilirlik mit eyledim; derhal o da bir gen olunu Anadolu Kazaskerliine ve birini de Edirne Kadlna arz edip mevl ve ulem arasnda beni bednam ve kendisini rsvay eyledi". Bu ifadeler, tam doru ve mevsuk olmasa bile, II. Selim'den itibaren beik ulems gibi tabirlerin yaylmas, 1006 tarihli lmiye Kanunnmesinde baz suiistimallerin zikredilmesi boa deildir. kincisi; lmiye snfnn ikinci bozuluu, ehliyet ile birlikte ilmin kalitesinin dmesidir. Elimizde Ftih Medreselerinde okutulan ders kitaplar da, II. Selim'den sonra okutulan ders kitaplar da bulunmaktadr. Hem muhteva ve hem de ihtisas asndan aralarnda dalar kadar farklar bulunmaktadr. Tp alannda Ftih Medreselerinde bn-i 308 BLNMEYEN OSMANLI BUNMEVt1. Sina'nn El-Kanun Ft-Tb adl eseri okutulurken daha sonralar bu seviye 200 sayfalk El-Hidye (Fkhtaki Hidaye deil) isimli kitaba kadar dmtr; kelam ve felsefede ykseli dnemlerinde erh-i Mevkf, erh-i Makasd ve Tavli' erhi gibi dev eserler okutulurken, daha sonralar erh-i Akaid'lere dlmtr. nceleri bn-i Rd, mam Gazali ve bn-i Sina'y tartan Osmanl limleri artk msbet ilimlerin okutulup okutulmayacam tartmaya balamtr. ncs; Bizi dnya rahatndan ve gayr-i mslimleri de ahiret saadetinden mahrum eden bir hal de, maalesef baz ilimden nasibi az olanlarn ve ehliyetsiz limlerin etkisiyle, slmiyetin zahir baz nasslaryla ilmin meseleleri arasnda sanki bir tezat var olduunun sanlmasdr. Halbuki slmiyet btn fenlerin efendisi, gerek ilimlerin babas, kayna ve reisidir. Kle efendisine, hizmetkr reisine ve evlad pederine nasl dman olabilir? mam- afii'nin ve Fahruddin-i Rzi'nin eserlerinde halledilmi olan yerkresinin yuvarlakl mevzuunu, Avrupa'daki baz yanl inanlarn etkisiyle kabul etmeyen baz hocalar kabilmi ve bu yzden slmiyet ok ey kaybetmitir. Kd-zde ile Sivs arasndaki tartmalar, bu ac sahnelerden bazlardr. stanbul Rasadhnesinin yklmas iin uraan baz limleri de bu gruba sokmak gerekmektedir. lmin yerini cehaletin ald btn devletler yklmaya mahkm olduu gibi, Osmanl Devleti de kendi ykln bunlarla hazrlamtr. Artk dnyada bilim adamlarnn hicret ettii bir devlet deil; medrese talebeleri arasnda ok basit meselelerin tartld bir Osmanl Medresesi sz konusudur. lmiye mensuplarnn bozulmas, Osmanl Devleti'ndeki eitim ve yarg sistemini de dorudan etkileme balamtr. Ayrca Avrupa'daki sanayileme ve makinalama da yeteri kadar bize ulatrlamamtr. 4) Devleti ayakta tutan para sisteminde sarsntlar meydana gelmeye balam ve Kanuni zamanna kadar altn veya gm olan Osmanl paras, III. Murad zamanndan itibaren mau yani ayar bozuk para haline gelmitir. Akenin deerindeki bu kararszlk mal alanda olumsuz etkiler yapmaya balamtr. Yani asker ve memurlarn maalar yetmemeye; satubazarda kullanlan ake ile re'ynn alm gc dmeye; parasnn deeri azalan ve masraflarn karlayamayan devlet ise, teklif-i divniyye adyla yeni ve bazan da haksz

vergiler koymaya balamtr. Hatta 1589 ylnda meydana gelen Beylerbeyi Vak'as'nn bir dier ad da ake ihtillidir. Artk devlet hazinesi boalmaya ve gittike artan sava ve maa masraflarn karlayamamaya balamtr. Devletin geliri arttrmak iin ald her tedbir, devlet ile re'y arasn soutmaya sebep olmutur. Para ktl, her adan devletin kurumlar zerinde olumsuz etkiler meydana getirmitir. Neticede Osmanl pazarlarnda Avrupa yaps mallar artmaya, fiyatlarn art komaya; iltizm ve benzeri vergi toplama yollarnda yolsuzluklar oalmaya ve nihayet sosyal dzen bozulmaya balamtr. Devlete olan vergi borcunu deyemeyen iftiler artnca iftini terk ederek kaan ift-bozanlar oalmaya balam; isiz ve evsiz kalan levendler, Cell isyanlarna sermaye haline gelmenin yannda ehir hayatn mahveder olmu; bo kalan insanlar urada burada treyen umut taciri Molla Kbz, Olan eyh ve benzeri fikri bozuklarn leti olarak kullanlm; bo ve isiz levendlerin artmas, XVIII. yzylda isyanlar arttrmtr. 5) Din hayattaki zayflama, Hazinenin ve halkn fakirliine ramen israf ve sefheti celb etmitir. Sefhet ve israf da Osmanl Devleti'ni kemire kemire bitirmitir. Lale devrindeki helva sohbetleri, daha sonraki dnemde bir trl nlenemeyen Kayk safalar, III. Selim zamanndaki Nizm- Cedid adna toplanan paralarn ciddi anlamda elence' belli srr rin Dar" ve ruve dr. Viya VakV Hsey-isyan,-' 6j-nut/ Bfrrcrl 6.00C i sonra snaa secep ; SU'StT!" rra<,:" tt mu (18i bu riisv BLNMEYEN OSMANLI 309 elencelere sarf; Tanzimat' takip eden gnlerde dans, balo ve mziin her eidinin, belli snrlar iinde Osmanl toplum hayatna girmesi, Osmanl Devleti'ni ykan sebeplerin banda gelmektedir. Helal kazan sefahete yetmeyince, devlet adamlar suiistimal ve rvete; kabadaylar soyguna ve masum halk tabakalar da bedduaya balamlardr. Viyana bozgununun ardnda israf ve sefhet bulunduu gibi, Patrona Halil isyannn arkasnda da Lale devrinin keyif ve safalar yatmaktadr. Kabak ve Alemdar Vak'alar'nn sebebi Nizm- Cedidcilerin er'-i erifin dna kmalar olduu gibi, erif Hseyin'in ban ektii Arap syannn ve Esad Toptan'nin ban ektii Arnavud isyannn sebebi de ttihdclarn gayr-i meru dairedeki hayatlardr. 6) Askerin bozulmasdr. Devleti ayakta tutan Osmanl askeri iki adan bozulmutur: Birincisi; Askerin eitiminin ve ahlaknn bozulmasdr. Yenieri oca, saylar 6.000 ila 12.000 aded arasnda iken yzlerce zaferlere imza atmasna ramen, daha sonra Yenieri Kanunnmesinden rendiimize gre, saylar 60.000 ila 120.000 arasnda dolamasna ramen zafer kazanmaya deil, devletin bana bela almasna sebep olmaya balamtr. Yenieri Kanunnmesinde ahlaklarnn bozulmas ve eitli suiistimallerle Yenieri Ocana alnmayla alakal hkmler, okuyanlara devletin yklmak zere olduu fikrini aka vermektedir. III. Selim zamanndaki Nizm- Cedid araylar sadece ekilde kalm ve askerin itaatli ve ahlakl olmas meselesi ihmal edilmitir. II. Mahmd, Vak'a- Hayriye diyerek Yenieriyi lavetmi ise de, yeni tekil ettii askere mehter yerine tranpet almay ilerleme kabul edecek kadar iin ruhundan u-zaklatndan dolay istenen baary elde edememitir. Balkan Savann kaybedilmesine tek sebep, askerin vasfszldr demek maalesef mmkndr. kincisi; Askerin siysete karmasdr. II. Osman zamanna kadar da Osmanl ordusu arada srada i siysetde rol oynamtr. Ancak askerin siysete dorudan mdahalesi II. Osman olay ile mahhas hale gelmitir. IV. Murad zamanndaki olaylar bu mahiyetteki olaylardr. Askerin siysetin iine girmesi, Patrona

Halil isyan ile iyice belirgin hale gelmitir. III. Selim'in ehid edilii de bu yanl hareketin ac meyvelerin-dendir. Ancak Osmanl tarihinde devleti ykan asl hareket, Abdlaziz'in askerler tarafndan ehid edilmesidir. O tarihten Osmanl Devleti'nin yklmasna kadar (II. Abdlhamid'in hkim olduu dnemler hari) asker tamamen siysetin iindedir. Bu yzden 93 harbi kaybedilmitir, Berlin Muahedesinin sebebi bu ac olaydr. 1908'de ttihdclar i bana gelince ve zellikle de Posta Memuru Tal'at Bey Sadrazam Tal'at Paa olunca, askerin siysete girmesi dozunu arttrm ve denilebilir ki, Balkan malubiyetindeki ttihada ve Halaskar tartmas Osmanl Devleti'nin yklna sebep olmutur. 7) Osmanl Devleti'ni ykan sebeplerden biri de, devlet grevlerinin ehil olmayanlara, rvet ve iltimas ile verilmesi hadisesidir. . Ehliyetsiz kiilerin hatr-gnl hesabyla devlet hizmetlerinde istihdam, Osmanl Devleti'ni kerten en nemli sebepler arasnda yer almtr. Bu iler acs ykl, gayr-i mslim ve Hollandal bir hukukunun dilinden dinlemek, insan iin daha ac oluyor (1897'de sylyor): "slmiyet, Osmanl Devleti'nde imdiye kadar uyguland gibi, imdi de tatbik olunsayd, bu memleket 20. asrn bandan beri dr olduu felketlere dmezdi. Adalet yok, kadlar rveti, mftler chil oldular. Bu hl ve hareket, saraynda oturan Padiah' da rahatsz etti. 310 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM!" Memurlarn irtikb ve s-i istimalleri ve her yerde meydana gelen karklklar, Osmanl Devleti'-nin ykln ve Hill-i Muhammedi'nin batn gsteriyordu. Bunun iin Tanzimat'a sarldlar. Bu ktlklerin kaynan, biz Avrupallardn telkini ile dinleri zannetmeye baladlar. Oysa ki, kabahat din-i Muhammedide deil, devletin ehil olmayan ellere dmesindedir. " Buna misl olarak, sadece ve sadece ttihdclar tarafndan Posta Memuru Tal'at Bey'in Sadrazam Tal'at Paa haline getirilmesi yeter kanaatindeyim. 8) Osmanl Devleti'nin ykl sebepleri arasnda yer alan kadnlar saltanat meselesini ve Ksem Sultn'lar bir asra yakn devleti idare etme arzularn, ayr bir soru halinde ilediimizden, burada ksa kesiyoruz. Osmanl Devleti ve onu idare eden devlet adamlar ile idare edilen halk, yukardaki sebepler neticesinde rvet, suiistimal, tembellik ve babozukluun ac meyvesi olan mitsizlie kaplmlar; akan zaman nehrine ayak uyduramamlardr. Kader-i ilah de, ktlkleri iyiliklerine galebe alnca, bu uzun mrl slm Devleti'nin yklmasna hkmetmitir180. Medeni Kan,-. Efendi ve e.v Efgni'nin de -= ^ Burada: dman der* localara kap: >:*^ olarak kabul K -^ nciis" ti'ni nav 184. Osmanl Devleti'nin ykln hazrlayan ttihdc kadronun ounlukla mason olduklar ve bu sebeple de d glerin kuklas haline geldikleri sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve kimler masondur? Bu zamana kadar gizliliini koruyan Mason Tekilatnn zellii sebebiyle, bu tr iddialar kolay isbat edilemiyor ve her ahsn masonluk belgesinin ortaya konmas gerekiyordu. Ancak Mays 1999'da Masonlar, Osmanl Devleti zamanndan beri localarna ye olan nl kiileri deifre ettiklerinden dolay, bu gn bunlarn kimler olduunu daha rahat renebiliyoruz. Batan nemle ifade edelim ki, Mason Localarnn aklad bu listelere de tam inanmamak gerekiyor. Zira propaganda gayesiyle bu listeleri abartyor olabilirler. Gz Osman Paa'nn bu listeye alnmas gibi. te verilen listeden baz ahsiyetler: Padiah, Devlet Adamlar ve Askerler: V. Murad, ehzade Kemleddin Efendi, ehzade Nureddin Efendi, Mustafa Reid Paa, Keeci-zde Fuad Paa, Mithad Paa, ttihdclarn lsnden Sadrazam Tal'at Paa ve Bahriye Nzn Cemal Paa, Maliye Nzn Cavid Bey ve Gz? Osman Paa. nemle ifade edelim ki, listede Enver Paa yoktur. Zira Enver Paa, samimi bir dindar Osmanl Paasdr. Gz Osman Paa'nn bulunmas ise, bizi de artmtr. Filozoflar, Yazarlar ve Gazeteciler: Rza Tevfik, mer Rza Dorul, inasi, Ziya Paa, Namk Kemal, Ahmed Rsim, Mehmed Emin Yurdakul, Hseyin Cahid Yaln, Ziya

Gkalp, Ahmed Midhat Efendi, Midhat Cemal Kuntay, Reat Nuri Gntekin, Enver Ziya Karal. Dikkat edilirse, ttihdclarn btn fikir babalar masondurlar. lmiye Ricali; Mderris Mahmd Esad Efendi (Sonradan Mecelle'yi deitiren ve 180 Devlet-! Aliyyedeki slhat- Kanuniye, BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 17-21; Gelibolulu li, Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa Ktphanesi, nr. 311, vrk. 53/a107/b; eker, Mehmed, Tez, 1/237 vd.; Koi Bey Risalesi, sh. 25-50; Uur, Ahmed, Osmanl Siysetnmeleri, Kayseri 1992, sh. 171 vd.; Naima, c. I, sh. 33-58; Cevdet Paa, Tarih, c. IV, sh. 279, 307; c. V, sh. 91, 107, 171 vd.; 187 vd.; c. VIII, sh. 5 vd.; 186 vd.; Akda, Mustafa, Trkiye'nin tima ve ktisad Tarihi I-II, Ankara 1979, c. II, sh. 395-474; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 124; Yaln, Aydn, Trkiye ktisat Tarihi, Ankara 1979, sh. 352353; Ktkolu, Bekir, "Murad III", A, c. VIII, sh. 623-624; Bedizzaman Said Nursi, Muhkemt, Mukaddime; tlandSSml BLNMEYEN OSMANLI 311 Medeni Kanunun Mazbatasn hazrlayan Adliye Vekilidir), eyhlislm Musa Kzm Efendi ve eyhlislm Hayri Efendi. Bu arada Muhammed Abdh ve Cemleddin Efgni'nin de mason olduklar belgeleriyle sabittir. Burada hususun belirtilmesinde yarar vardr: Birincisi; Her mason olan din dman demek deildir. Ancak bir ksm makam iin ve bir ksm da menfaat iin bu localara kayt yaptrmlardr. kincisi de, Mason localarnn beynlar da tam doru olarak kabul edilmemelidir. Zira bu iddialarna kendi kaytlar dnda delil yoktur. -ncs; ok byk bilinen ahsiyetlerin bile kimlere alet olduklar ve Osmanl Devle-ti'ni nasl yktklar gn gibi ortadadr181. 181 www.mason.org.tr Web Sayfas; 2-13 Mays 1999 tarihleri arasnda Aya rini'de alan sergi ve burada datlan dokmanlar. KNC BLM OSMANLI DEVLETNDE SOSYAL HAYAT VE HAREM nin evief kars ola kar-koca h Peki ti yok mm hakk \ olan criyi dr. Sadecef soruyu F 186,1 nct I- OSMANLI HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK 185. Klelik ve cariyelik kavramlarn aklar msnz? Klelik ve cariyelik kavramlarnn, toplumumuzda ayr kavramlar olarak alglandn ve zellikle criye kelimesinin ok yanl manalarda kullanldn esefle mahede ediyoruz. Bu sebeple kelime ve kavramlar zerinde ksaca duracaz. Burada nemle ifade edilmesi gereken husus udur: Kle tabiri ile criye tabiri arasnda hukuk muhteva itibariyle hibir mana farkll yoktur. Her ikisi de rkkyet yani klelik manasn ifade etmek zere kullanlmtr. Sadece klelie maruz erkekler iin kul veya kle tabiri kullanlrken, klelie maruz kadnlar hakknda da criye veya eme tabiri kullanlmaktadr. Toplumda yerleen mana ise, criye denilince, sahibinin ve efendisinin istedii zaman cinsi duygularn tatmin iin bir zevk aleti olarak kulland kadnlar eklindedir ki, bu mana slm Hukuku asndan doru deildir. Criye denilen kadn kleler ile efendilerinin, slm Hukukunun arad artlara uymak kuralyla kar-koca mnsebetine girmeleri ve meru1 dairede bunu bir evlilik messesesi gibi yrtmeleri mmkndr. Ancak her criye, efendisi ile kar-koca mnsebetine giriyor demek deildir. Kur'n- Kerim'deki u yet de bahsettiimiz ayrm aka ifade etmektedir: "Aranzdaki bekrlar, erkek klelerinizden ve cariyelerinizden (Kur'n, burada kadn kleler iin im kelimesini kullanmtr) durumu msait olanlar evlendiriniz. Eer bunlar fakir iseler, Allah kendi ltf ile onlar zenginletirir". imdi sormak gerekmiyor mu? Eer her criye, efendisinin cins mnasebetleri iin kulland bir zevk leti ise, bir efendi, Kur'n'n bu emri gerei bakasyla (Bu, hr veya kle bir erkek olabilir) evlendirdii cariyesi ile yine kar-koca mnasebetini srdrecek midir? H.. Byle bir hkm slmiyet tasdik

edemez. Peki nasl olacak? Efendi, cariyesini evlendirecek. Cariyesi, bakasnn kars olacak. Ancak tpk bugn getirmij Biri olarak o*, paylan;, nolunu' .i vardr. kincil kabul t) Gs yary (I daha fi sayd, skftl miztl BLNMEYEN OSMANLI 313 zellikle evlerde alan hizmetli kadnlar gibi, fakat klelik statsnde olarak efendisinin evine gelip hizmetlerini grmeye devam edecek. Efendisinin klesi ve kocasnn da kars olacak. Demek ki, criye demek, klenin kadn demektir; efendisiyle istedii gibi kar-koca hayat yaayan ortalk kadn demek deildir. Peki cariyelik kavramnda, efendisi ile kar-koca hayat yaayan kle kadn manas yok mudur? slm hukukunda, criye ile kar-koca hayat yaama hakkna istifra hakk veya teserr denmektedir. er' artlar ve hkmler erevesinde, bu statde olan cariyeler de vardr. Ancak bunlar, evli kadnlardan ok az hkmlerle ayrlmaktadr. Sadece efendisi ile yatp kalkmakta ve bunun iin de belli snrlar bulunmaktadr. Bu soruyu Ftih dnemi sorular arasnda cevaplandrdmzdan tekrar etmiyoruz182. 186. Klelik ve cariyelii ilk defa slm Hukuku mu vaz' etmi ve daha nce yokken yeni mi ortaya koymutur? Maalesef klelik ve cariyelik messesesi slmiyetten nce yokmu da, slmiyet getirmi gibi slama hcum edilmektedir. Halbuki slm'n hkmleri iki ksmdr: Birincisi; slmiyet'in, daha nceki hukuk sistemlerinde yok iken, ilk defa kaide olarak ortaya koyduu yani slm'n messisi olduu hkmlerdir. Zekt gibi, miras paylar gibi. slm limlerinin aklamasna gre, bu eit hkmler, yzde yz insanolunun yararnadr; insanlar tarafndan anlalmasa da hikmetleri ve maslahatlar vardr. kincisi; slmiyetin ilk defa ortaya karmad ve belki daha evvel var olup da slmiyetin sonradan tadil yoluna gittii yani slmiyetin mTaddil olarak rol oynad hkmlerdir. Yani slmiyet bu hkmleri ilk defa ortaya karm deildir. Belki bu hkmler, daha nceden eitli toplumlarda ve hukuk sistemlerinde vardr ve vah bir ekilde uygulanmaktadr. slmiyet, bu tr hkmleri, birden bire kaldrmak insan yaratlna aykr olduu iin, tadil etmitir. Vah bir suretten meden bir kalba sokmutur. ; Klelik ikinci eit hkmlerdendir. slmiyet, daha evvelki toplumlarda yok iken klelii getirmi deildir. Belki daha nceki toplumlarda var olan klelii tadil ederek kabul eylemitir. Gerekten de slmiyet geldii zaman Arap Yarm Adasnda yaayan insanlarn yarya yakn kle idi. Her insann evinde mevcut olan nfusun yarya yakn ve bazan daha fazlas klelerden oluuyordu. Eer slmiyet, klelik messesesini birden kaldr-sayd, hem kle sahibi efendiler ve hem de klelerin kendileri asndan ok byk skntlar meydana gelecekti. Efendilerin, asrlardr altklar bu iten birden bire vazgemeleri ftratlarn deitirmek kadar zor olacakt; belki de slmiyetin kaldrc emrine itiraz ettikleri gibi baz zulmlere de yol aacaklard. Kleler ise, ounlukla aile hayatndan kopuk ve uzak bir hayat yaadklarndan dolay, sokaa atlm sahipsiz yetim ocuklar gibi olacaklard. Bu da sosyal ve ekonomik bir felket demekti. 182 Kur'n, Nur, 32; Bu konular, slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem adl eserimizde btn ayrntlaryla aklandndan, ayrntya girmiyoruz ve merak edenleri sz konusu eserimizi tavsiye ediyoruz. 314 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYEN OSM^1... Ahmed Cevdet Paa'nin ifadesiyle "Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr".

187. slmiyet neden klelii birden bire ortadan kaldrmad? Neden slm hukuku, bu tr messeselerle klelii tedricen kaldrmay gaye edindii halde, birden bire klelii lavetmedi? sorusuna Hz. Peygamber, sosyoekonomik adan ok nem arz eden bir cevap vermektedir: Bilindii gibi yette mktebe akdi, "Eer onlar hakknda hayrl olduunu biliyorsanz" artna balanmtr. Bu hayrl olmay, Hz. Peygamber u ifadeleri ile aklamaktadr: "Yani bir san'at sahibi olup da kendi geimlerini temin edecek durumda iseler ve hayat tek bana yrtebilecek g kendilerinde var ise akid yapnz. Aksi takdirde onlar insanlarn zerine yrtc kpekler gibi salvermeyiniz". Yani ister mktebe akdiyle veya isterse baka yollarla kleleri hrriyetlerine kavuturarak zd etmek de her zaman hayrl deildir. Dnn ki, cemiyeti tekil eden fertlerin yzde ellisi kledir. Bir anda bunlar hrriyetlerine kavuturup sokaklara babo salverdiinizi tasavvur ediniz. Cemiyet hayat fel olacaktr. Yllarca belki asrlarca bakalarnn yannda almaya alm ve mstakil hayat hi denememi insanlar birden sokaa salverirseniz, hem sosyal adan ve hem de ekonomik adan bu insanlar felkete srklemek manas tayacaktr. Kleliin tedric olarak kaldrlmasnn en nemli hikmetlerinden birisi de budur183. ; 188. slmiyet klelikle ilgili yeni olarak ne getirmitir? Dier sistemlerden farkl olan ynleri nelerdir? slmiyet, daha nceki hukuk sistemlerinde bulunan klelik messessini iki adan meden bir kalba sokmutur: Evvel; Kleliin sebeplerini hafifletirmitir. Daha nce ve zellikle Roma ve benzeri hukuk sistemlerinde dokuz ona kan klelik sebeplerini ikiye indirmitir. Ayrca insanln ftratna ters olan bu messeseyi ortadan kaldrmak iin eitli tedbirler almtr. Kle zd etmenin manen tevik edilmesi; klelere imkn tannarak bedelini demek artyla zd olabilme imknnn verilmesi (mktebe); klelerin bu durumdan kurtarlmas iin onlara zekt verilmesinin tavsiye edilmesi ve zhr, yemin bozma ve benzeri baz sulardan dolay din bir meyyide olarak konulan keffretlerin birinci alternatifi olarak kle zd etmeyi art komas bunlara misl olarak verilebilir. Saniyen; Kleliin medeni hale sokulmaya allmasnn ikinci yolu da mevcut klelelere meru dairede iyi mu'mele edilmesini srarla tavsiye etmesidir. Bugn bile bir ksm Mslmanlar srf Mslman olduklar iin medeniyim diyen insanlar tarafndan ldrlrken ve onlara temel hak ve hrriyetleri dahi ok grlrken; slmiyet, kleleri, bulunduklar ailenin fertleri gibi kabul etmi ve korumutur. Hatta Osmanl arivlerinde bulunan mahkeme kararlarnda Hristiyan klelerin yemin ederken din inanlarna uygun tarzda yemin etmesi ve mesela "ncil'i Hz. sa'ya indiren Allah'a yemin 183 Kur'n, Nisa Suresi, yet, 3; Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li Ahkm'il-Kur'n, Beyrut 1965, c. V, sn. 17-18; Ksn, Bedyi'us-Sanyi", c. IV, sh. 134; Kmil Miras, Sahh-i Buhri Muhtasar- Tecrid-i Sarih Tercemesi ve erhi I-XIII, 3. Bask, Ankara, 1973-1975, c. VII, sh. 465-467. .,, -: ederim ki..."demesi.'. O halde s* t.-i safhas olarak vas::-nnn ounda burr:-Hukuku, yukar haline getirdi. Toplumun ja?i ;S ilga etmek, hemj kleler iin, so kurtarmak olan birf hayat itibariyle MS da aykrdr. te bu j Fakat olduu menban kurutmaya,! klelere de normal^ Lebon un u testi "Rk yani klelik k rupalnn nnde IsIM lan, sopalarla dviileretf kavuamayan, karanlrf durumu isbt etmek yt, yanlarn anlad mR Yani bu ik. lik messesesi,! yen insanlarn anfai 189. slm Hi cariyeleri b| dir? Acaba, i sahip midir? ( kalkmakta md Maalesef cri geldiinden, I kadar yaptjjlij sorularn cevab de dier klelerj| slm gelen hizmeti t kar koca miin sinin evindekil sinde kar-Ko:ai 18< Zerka, Arap Medeniye;:: 4 BLNMEYEN OSMANLI

315 ederim ki..." demesi, bu zikrettiklerimize en mahhas delilidir. O halde slm hukukundaki klelik messesesini, esirlik ve klelikten hrriyete gei safhas olarak vasflandrabiliriz. Zira slm Dini geldiinde, klelik, dnya toplumlarnn ounda btn dehetiyle devam eden sosyal ve ekonomik bir vakayd. slm Hukuku, yukarda izah ettiimiz ekilde tedbirler alarak, klelii istisna bir messese haline getirdi. Toplumun yarya yaknnn kle olduu bir durumda, klelik messesesini birden ilga etmek, hem kle sahipleri ve hem de daima bir efendi'nin yanna snm olan kleler iin, sosyal ve ekonomik adan mmkn deildi. Hedefi insanlar kfrden kurtarmak olan bir Peygamber'in, senelerce toplum fertlerinin lfet ettii, ahlaken ve hayat itibariyle imtiza ettikleri bu messeseyi, birden bire ilga etmesi iradn ruhuna da aykrdr. te bu sebeple slmiyet klelik messesesini hemen ilga etmemitir. Fakat olduu gibi de brakmamtr. Tedricen ortadan kaldrmak iin, nce kleliin menban kurutmaya, izlerini azaltmaya ve o gnlerde cri olan hkmlere aykr olarak klelere de normal insan gibi nazar etmeye insanlar tevik etmitir. Burada Gustav Lebon'un u tesbitlerini aktarmak yerinde olur kanaatindeyim: "Rk yani klelik kelimesi, otuz sene nce kaleme alnan Amerikan romanlarn okumaya alan bir Avrupalnn nnde telaffuz olunursa, derhal hatrna, ayaklarna ar zincirler, ellerine demir kelepeler taklan, sopalarla dvlerek hayvan srleri gibi bir yerden bir yere sevk edilen, bedbaht ve yeterli ekmee bile kavuamayan, karanlk bir tadan baka evi ve barna olmayan o Amerikan kleleri geiir. Ben burada bu durumu isbt etmek zere ayrntlara girecek deilim. Fakat gerek udur ki, slmiyetteki klelik Hristiyanlarn anlad manadaki klelik messesesine tamamen aykrdr". Yani bu ikinci nokta ile sylemek istediimiz udur: slmiyetteki klelik ve cariyelik messesesi, Hristiyan leminde bilinen klelie benzememektedir ve slm bilmeyen insanlarn anlattklar gibi deildir184. 189. slm Hukukunda cariyelerin hukuk statleri nelerdir? Efendiler cariyeleri ile kar koca hayat yaayabilirler mi? Bunun kayna nedir? Acaba, slm hukukunda cariyelerle efendileri snrsz bir kar-koca mnasebetine sahip midir? Cariyeler, bugnk metresler gibi, her gc yeten hr erkek ile yatp kalkmakta mdrlar? Cariyeler, cins zevkleri tatmin iin kullanlan zevk leti midirler? Maalesef cariyelik messesesi denilince, bugn iin kamu oyunda bu tr manalar akla geldiinden, bu sorulan sorarak konuya girme mecburiyetini hissettik. Aslnda buraya kadar yaptmz izahlar ve zellikle klenin hukuk stats ile ilgili hkmler, btn bu sorularn cevabnn "Hayr" olduunu haykryor. Criye, kadn kle demektir. Cariyeler de dier kleler gibi, slm Hukukunun kleler iin tesbit ettii hukuk statye sahiptir. slm Hukukundaki cariyelerin ounluu, asrmzdaki ii kadnlar veya evlere gelen hizmeti kadnlar gibidirler. Deien sadece isimleridir. Yani her criye ile illa da kar koca mnasebeti akla gelmemelidir. Bakalarnn hanm bulunan ve sadece efendisinin evindeki hizmetleri grmekle mkellef olan cariyelerin says, belli artlar erevesinde kar-koca hayat yaanlan cariyelere nisbetle en az on katdr. Bugn hizmetli 184 Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ul-slm F Sevbih'il-Cedd, Dmak 19671968, c. I, sh. 44; Gustav Lebon, Arap Medeniyeti adl kitaptan naklen Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314, sh. 50-51 316 BLNMEYEN OSMANLI BUN kadnlar ile iverenleri arasnda hangi mnsebet varsa, slm Hukukunda da criye ile efendi arasnda o mnsebet vardr. Kendisi ile Efendi'nin kar-koca hayat yaad cariyenin efendisiyle olan mnsebeti ise, ok az hkmler dnda hr kadn ile kocas arasndaki mnsebet gibidir. Efendi'nin, cariyesi ile kar-koca hayat yaama hakkna istifr hakk diyoruz. Efendi'nin kle veya criye zerinde sahip olduu mlk-i menfaatten kaynaklanan onlar altrma hakkna ise istihdam hakk diyoruz. Criye demek, Efendi'nin birinci derecede istihdam hakk bulunduu kadn kle demektir. Efendilerin

istifr hakkna yani istedikleri zaman cins mnasebet hakkna sahip olduklar cariyelerin husus statleri vardr. Bu husus stat incelendiinde grlecektir ki, bugn gayr- meru bir ekilde yrtlen ve adna metres, sevgili yahut ak hayat denilen gayr-i meru ilikilere gre, aranan artlar altnda criye hayatn devam ettirmek zikredilenlere kyasla evlilik kadar mkemmeldir. Nitekim bu manay Kur'n da tesbit etmi ve zellikle cariyeler zerindeki eer var ise, istifr hakknn artlar erevesinde ve fuha sevk etmeyecek ekilde kullanlmasn srarla tavsiye etmitir: "imdi cariyeleri efendilerinin izniyle nikahlayn ve herhangi bir mazeret ileri srmeden maruf bir ekilde mehirlerini verin; ancak iffet sahibi cariyelerle zinadan ve onlar gizli dost hayat yaamaktan yani metres edinmekten iddetle kanmak artyla.". Fuha zorlanan cariyelerin Mlik ve Hanbel hukukulara gre hrriyetlerine kavuacaklarn biliyoruz. Dier taraftan ise, Kur'n, cariyeleri mmkn mertebe evlendirmeyi ve onlar aile hayatna kavuturmay tavsiye ve tevik eylemektedir: "cariyelerinizden evlenmeye uygun olanlar evlendirin; eer onlar fakir iseler de, Allah onlar fazi u ihsan ile zenginletirir". Bu ksa genellemeden sonra imdi de cariyelerin ayr ayr statlerini grelim: Yukardaki hkmlerden anladk ki, kle olan kadnlar yani cariyelerin iki ayr stats vardr: Birincisi; hizmeti statsndeki cariyeler. kincisi; baz farklar ile birlikte istifr hakk bulunan e statsndeki cariyeler. Bu ksmla ilgili ayrntl bilgiyi, Ftih dneminde verdiimizden burada ayrntya girmiyoruz185. 190. Hizmeti statsndeki cariyeler ne demektir? Bunlarla kar-koca i-likisi mmkn deil midir? sorumli . olmas -' hakk, r-onunla: Kocaca dis co B sine ye" ile ka- cas re t-Yan as grer efene-bunla-niz B. yalnn f ivere baz tr torl hatta ij mak kasr veya kfee mnsesej hukuk(s| fendisin-bakatej iinde. 191,1 Bunlardan kast, efendilerinin kendileri zerinde istifr hakk bulunmayan yani cinsi mnasebet hakk olmayan, sadece istihdam hakk bulunan cariyelerdir. Bu tr cariyelerle efendisi dahil kimsenin cinsi mnsebet kurma hakk yoktur. Bu cariyeler, slm hukukunun hkmlerine gre, efendilerinin iznini alarak hr veya kle baka erkeklerle evlenmilerdir veya evlenebileceklerdir. Daha evvel zikrettiimiz gibi, baka erkeklerle evlenmek iin kasden Efendi'nin cariyesine izin vermemesi halinde, mahkeme yoluyla cebredilebilir. Biraz nce zikrettiimiz yet de bu manaya iaret etmektedir. Cariyesi bakas ile evli ve nikhl olan Efendi'nin criye zerindeki istihdam hakk ortadan kalkmaz. nk bakasnn cariyesi ile evli olan hr veya kle bir erkein einin dier elerden fark da buradan kaynaklanmaktadr. Byle bir criye, kocasna kar 185 Kur'n, Nisa, 24; Nur, 32. BLNMEYEN OSMANLI 317 sorumluluklar olduu kadar, bugnk tabirle hizmetisi ve o gnk tabirle cariyesi olmas hasebiyle efendisi ile de bir i mnsebeti vardr. Cariyenin kocasnn tebvi'e hakk yoktur. Tebvie hakkndan kast, bakasyla evli olan cariyenin kocasnn evinde onunla birlikte olmas ve efendisinin evinde veya iinde ona hizmet etmemesi demektir. Kocamla beraberim diyerek, efendisi olan insann hizmetini ihml edemez. Ancak efendisi, bu hakk cariyesine verebilir. Bu durumdaki cariyenin, efendisi ile mnasebeti, sadece i mnsebetidir. Efendisine yemesinde, imesinde, temizliinde veya baka ilerinde hizmet edecektir. Kocas ile kar-koca hayat yaayaym diye efendisinin hizmetlerini ihmal eylemeyecektir. Kocas ile tebvie hakkn elde etmise, efendisi artk nafakasn temin etmekten vazgeer. Yani asl olarak kocas ile yaayan ve efendisine arada srada urayp baz hizmetlerini gren cariyenin nafaka hakk, kocas zerinedir. Tebvie hakk olmayan ve asl itibariyle efendisinin hizmetleriyle megul olan cariyenin nafaka hakk ise, efendisine aittir.

Tesbit ettiimiz kadaryla, bugn Trkiye'nin mehur zenginlerinin birinin stanbul Boazndaki yalsnda yirmiye yakn kadn hizmeti vardr. Her halde bu hizmetilerle, bunlar hizmeti olarak altran zenginimizin cins mnsebete girdiini dnemezsiniz. Bu hizmetilerin grevleri, sabahtan gelip ve hatta bazlar kkte gece de kalp yalnn yemek, temizlik ve benzeri hizmetlerini yrtmektir. Bu hizmetleri karlnda ivereninden cretini alacaktr. Hizmeti statsndeki cariyelerin de bunlardan isim ve baz hkmler dnda ciddi bir fark yoktur. Osmanl Saray'nn Harem ksmnda baz tarihiler tarafndan verilen 60, 70 ve hatta 100 criye vard eklindeki ifadelerden de, hizmeti statsndeki cariyeleri anlamak icabettiini ariv belgelerinden reniyoruz. Byle bir cariyenin, kocas olan hr veya kle erkek ile mnsebeti ise, tamamen kar-koca mnsebetidir. Ancak e olarak mnsebetleri, efendisi ile olan i mnsebeti sebebiyle snrlandrlmtr. Hatta baz hukukular, iini ihmal eder korkusuyla, kocasndan ocuk sahibi olma konusunda e-fendisinin rzsna ba vuracaktr demektedirler. Hizmeti statsndeki cariyelerin, bakalarnn hanm olan hr kadnlardan ayrld bir nokta da, efendisinin evinde ve iinde onun hizmetlerini ifa ederken, hr kadnlara gre daha serbest davranmasdr186. 191. Hizmeti statsndeki cariyeler, kiminle kar-koca hayat yaarlar? Bu sorunun cevabn da ksaca izah etmek gerektir: Birinci htiml, bunlar, ya kendileri gibi kle olan bir erkek ile efendilerinin iznini alarak evlenebilirler. Havss- Kostantniyye Kanunnmesinde cariyelerin kullar yani erkek klelerle evlenmeleri konusunda ayrntl hkmler bulunmaktadr. Burada beytlmala ait hssa kullar ile hssa cariyelerin yani devlete ait olan cariyelerin hangi artlarda ve nasl evlenecekleri konusunda uzun bilgiler bulunmaktadr. Kendileri gibi kle erkeklerle evlenmeleri durumunda, doacak ocuklar da doumla klelik statsne sahip olurlar. nemle ifade edelim ki, kleler, Hanefi hukukulara gre en fazla iki criye ile evlenebilirler. Yani onlarda birden fazla evliliin snr, ikidir. Mlik Hukukular, tpk hr erkekler gibi drt criye veya hr kadnla evlenebileceklerini kayd etmek186 Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 364-365. L. 1 318 BLNMEYEN OSMANLI tedirler. Osmanl Hukukunda zikr edilen er' hkmlerin aynen tatbik edildiini Havss- Kostantnyye'nin 19-25. maddeleri aka isbt eylemektedir. Bu maddelere gre, hanm vefat eden kullar veya hizmete yeni girmi mcerred yani bekr kullar, cariyelerle evlenirler. Eer cariyeler, onlarla evlenmeyi reddeder ve hricden hr erkeklerle evlenmeyi isterlerse, kullar da zaruret gerei gayr-i mslim hr kadnlar ile evlenebilirler. Ayrca Mslman kullarla cariyelerin birbiriyle evlenmeleri iin cebredilmemesi er'an tavsiye edilmektedir. Kullarn hr kadnlarla evlenmesi durumunda, ocuklarnn hr olmas durumu Kanunname'de zellikle belirtilmektedir ve hatta bir ok klenin bu yolla neslini hr hale getirdii de ifade edilmektedir. Dikkatimizi eken noktalardan biri de gerdek resminin hr kadnlarn bakire olanlar iin 60 ake ve dul olanlar iin 30 ake olmasna ramen, cariyelerden evleneceklerin bakire olanlarna 30 ve dul olanlarna 15 ake gerdek resmi veya resm-i ars denilen verginin takdir edilmi olmasdr. kinci ihtiml, cariyelerin hr erkekler ile evlenmeleri halidir. Kur'n- Kerim, hr erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini, Mslman hr kadnlarla ile evlenebilme gc ve imkn bulunmama artna balamaktadr. Bu art gereklemesi halinde de, ayrca cariyelerin Mslman veya Ehl-i kitap olmalar art aranmaktadr. Hanefi hukukular, hr bir erkein criye ile evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de mekruh grldn beyn etmektedirler. Bir ksm hukukular, bu durumun hr erkein birinci Hanm'nn hr bir kadn olmas halinde sz konusu olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn varken, nceden hr bir kadnla evli olmamak artyla, criye ile evlenmesinin

sahih ve caiz olduunu ifade etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir. Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen yledir: "Hr bir erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya Mslman olan bir criye ile evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir kadnla evli olan hr erkein bir criye ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber, "Hr bir kadn zerine criye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda mm Mlik, hr kadnn rzasyla byle bir evliliin caiz olacan ifade ederken, mm fi' de kocann kle olmas halinde byle bir evliliin caiz olduunu sylemektedir". II. Byezid dneminde tedvn edilen Havss- Kostantnyye Kanunnmesinde konuyla ilgili tatbikattan rnekler yer almaktadr. Yukarda da belirttiimiz zere, byle bir evlilikte, nikh akdinde aksine art yoksa ve cariyelerin evlendikleri erkekler kendi efendileri deilse, doan ocuklar, anneye tabi olarak, kle statsnde doarlar. Efendi kendi criyesiyle evlenmesi durumunda ise, doan ocuklarn hr olacaklarn ve mm-i veled messesesinin devreye gireceini biliyoruz. Bu sebeple, cariyeler, kendi efendileri ile evlenmeyi isterler veya ondan ocuk sahibi olmay arzu ederler. Ayrca erkek klelerin, genellikle hr kadnlar ile evlenmeyi istemeleri de neseblerinin hr olarak devam etmesi arzularndandr187. 187 Kur'n, Nisa, 25; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 328 vd.; 364 vd.; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd. BLNMEYEN OSMANLI 319 II- OSMANLI'DA HAREM 192. Harem ne demektir? Osmanl Devletinde harem'den sz edilince akla hemen Topkap Saray gelmektedir. Topkap Saray'nm tamamen Padiahlarn evi ve elence yeri olduu ok kii tarafndan ifade edilmekte ve hatta aksine fikirler kabul dahi grmemektedir. Turist rehberleri, Topkap Saraynn grevlileri ve hatta kastl olan bir ksm ilim ve fikir adamlar dahi, Topkap Saray'n, Osmanl Padiahlarnn elence saray olarak nitelendirmekte ve daha da ileri giderek bir de bu nitelendirmeleri yaparken "Amma da ihtiaml hayat srmler" ifadesini de eklemekten kendilerini al-koyamamaktadrlar. Harem'den baz dia ekimleri yapmak gayesiyle Harem Dairesine girdiimizde, Padiahlarn elence ve hatta cariyelerle alemler yapt yer olarak bilinen Hnkr Sofas denilen salonu ben diaclara anlatmaya altm ve zellikle aile hayat ve terbiye ile alakal baz yetlerin ve hadislerin nasl duvarlara nakedildiini anlattm. Bunu dinleyen grevlilerden birisi, "Hocam, biz bu yazlar Padiahlarn cariyeler ve gzel kadnlar iin yazd tahrik edici ak iirleri olduunu sylyorduk. Gerekten bunlar yet ve hadis midirler?" diye sordu ve benden evet cevabn alnca da alamaya balad. Evvela, ister Topkap Saray isterse Yldz Saray olsun, Saray denilince, sadece Padiahlarn evleri ve aileleriyle beraber oturduklar kaneler ve kkler akla gelmemelidir. Zira bu saraylar, bugn Cumhurbakanl Kk, Babakanlk Konutu ve bakanlklar gibi devlet daireleridir. Bu saraylarda, Padiahn yani bugnk anlamyla Cumhurbakannn lojman veya konutu demek olan meknlar, sadece Harem denilen yerlerdir. Bu Harem denilen yerler incelendiinde, bugnk devlet adamlarmzn evlerinden daha ok ihtiaml olduu sylenemez. kinci olarak, Harem, girilmesi yasak olan yer manasnadr. Mekke-i Mkerreme'nin snrlar belli yerlerine ihramsz girmek yasak olduundan Harem-i erif denildii gibi, Hem Mekke ve hem de Medine'ye gayr- mslimler giremediinden dolay her ikisine birden HAREMEYN ad verilmektedir. Ayn manadan hareketle, kadnlarn ikamet ettikleri ve yabanc erkeklerin girmesi yasak olan evlere de slm leminde harem ad verildii gibi, yabanc erkeklere haram olan kadnlara da harem ad verilmektedir. Osmanl zamannda evler ve devlet adamlarnn konutlar demek olan saraylar, haremlik ve selamlk diye ikiye ayrlmt; girilmesi yasak olan harem ksm kadnlarn ikametine tahsis edilmiti.

te Osmanl Padiahlarnn hanmlarna da harem denildii gibi, bunlarn yaad meknlara da Padiah Haremi veya Padiah Evi manasna Harem-i hmyn ad verilmiti. Aslnda Osmanl Devleti tarihinde Padiahn evine Dr's-Sa'det yani sa'det evi ad verilmekteyse de, Harem-i hmyn yahut sadece Harem kelimesi kullanlmtr. unu nemle hatrlatalm ki, bilindii zere, Osmanl harem'ini e ayrabiliriz: Birinci ksm, asl harem kapsna kadar olan Hareme Medhal (Antre) ksmdr ki, burada Drs-Sa'de Aas ve Harem Aalarnn emri altndaki erkek kleler istihr 1 320 BLNMEYEN OSMANLI dam olunmaktadr. Bu blmde alan bir tek kadn kle yani criye bulunmad gibi, izin alnmadan bu blmde alan tavailerden kimsenin asl hareme girmeleri de mmkn deildir. kinci ksm, asl harem'de yaayan Kadn Efendilerin, ehzade haremlerinin, padiahlarn ve Padiah ailesi mefhumu iine giren herkesin hizmetisi durumunda olan cariyelerdir. Bunlar, Harem'in ii personeli durumundadr. Reisleri de Hazinedar Usta denilen criyedir. Bunlarn Padiahlarn kar-koca hayat ile ilgileri yoktur. nc ksm, asl harem'de yaayan ve Padiah'n ailesi kavram altnda toplanan Kadn Efendiler, valide sultnlar, ehzade haremleri ve kendileri ile kar-koca hayat yaanan cariyelerdir. Bu grubun reisi, zaman iinde deimekle birlikte bazan Ba Kadn Efendi ve bazan da Valide Sultn olmutur188. ola D 193. Batl bir ksm yazarlarn Harem'le ilgili kitaplar hakknda neler sylenebilir? Bunlar gerekleri yanstyor mu? Batl bir ksm yazarlarn Harem'le ilgili kitaplar, erotik romanlar gibidir ve tamamen hayal olan sahnelerle doludur. Mesela Harem isimli son zamanlarda yaynlanan roman tr bir eser, tarih gereklerden maalesef ok uzaktr. Bilimsellik ad altnda kaleme alnan ou aratrma eserlerinin bu etkiden kurtulamad grlmektedir. Harem iin odalk criye temini hakknda, ilk kalem oynatanlar Batl yazarlar olmutur. XVII. yzylda balayan bu yazlarn ilkini, III. Mehmed'in harem kadnlarn tasvir eden Thomas Dallam (1599)'n yazlar tekil etmektedir. Bunu Venedik Elisi Ottaviano Bon (1606-1609), Robert VVithers (1650), Rico, Madam Monteg (1717-1718) ve Fransz Fabrikatr Flachat (1745-1755) takip etmitir. Mesela Venedik Elisi Bon'un Padiahlara odalklarn takdimi ile alakal ve tamamen erotik romanlar hatrlatan tasvirini, maalesef, btn Batl yazarlar tekrar etmilerdir. Biz, bunlarn yalanlarn nakletmeye utandmz gibi, mevcut belgelerin ve htralarn hibiri, bu nakledilenleri tasdik etmemektedir. in dorusunu ve Batl yazarlarn nasl meseleyi arpttklarn ise, 196O'l yllarda Harem'in restorasyonunda grev alan ve bir Fransz tarihisi olan Robert Anhegger ile evli olan Mualla Anhegger'den dinlemek icabediyor: "Haremin Avrupallarn yzyllarca yazp izdii ile hi bir alakas olmadn fark ettim. Harem Padiahn diledii kadnla yatmas iin dzenlenmi bir kurum deil. Mimarisi bile buna gre dzenlenmemi. Padiahn cariyeleri grebilmesi ve aralarndan birini seebilmesi mmkn deil. Kaplar, daireler, geiler buna gre planlanmam. Cariyeler 25 kiilik koularda yatyor, st katta yatan kalfalarn sk denetimi sz konusu. Padiahn annesi kendi blmnde, padiahn kadnlar kendi blmlerinde, padiah ise kendi dairesinde. Padiahn kadnn annesi seip, oluna sunabilir. Padiahn kalkp cariyelerin blmne gemesi iin ku olup umas lazm! Harem, bir niversite gibi dnlm. Cariyeler ise renci. Zaten cariyelerin yaad blmn kapsnda "Allahm bize de hayrl kaplar a" yazyor. Ve bu yaz dorultusunda, ou padiah tarafndan eyizleri verip evlendirilmi. nk criye kle deil, cinsel kle hi deil, bence doru deyim cariyenin padiahn evlatl olduudur. Ve gerekten de evlatlk gibi ho tutulup, iyi eitildikleri anlalyor. Haremin mimarisi dzenlenirken, burada yaayan herkesin bir dakika bile bo kalmamas hedeflenmi olmal. Dans, mzik, diki, eitim... Harem sanki asker bir tekilt. Bu askeri tekilt dncesini

haremi restore ederken sk sk fark ettim. Ve sonunda kendimi ylesine kaptrdm ki, kabul edilemez nedenlerle, devlet tarafndan yevmiyem kesildii halde, gn boyu almay srdrdm. Ksacas harem res188 Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti'nln Saray Tekilat, 2. Bask, Ankara 1984, sh. 147; Uluay, aatay, Harem II, sh. 7 vd.; Pakaln, Tarih Deyimleri, c. I, sh. 742-747. BLNMEYEN OSMANLI 321 f pa-lolan r'sta Katorasyonundan elime maddi olarak hi bir ey gemedi, ama karanlkta kalm bir kurumu, el yordamyla da olsa kavramay baardm. Haremdekiler son derece iyi yetimi, terbiye edilmi, zeki ve yetenekli kimseler. Yalnzca gzel deil, ayn zamanda zeki de olanlar devlet kademelerinde ykselmek istiyorlar. Bunda alacak, ya da ayplanacak bir yn gremiyorum. Kendilerine gvenen erkekler gibi, haremin kadnlar da anslarn sonuna kadar zorluyorlar. Sanlann aksine, ykselmek iin dnya gzeli olmaya gerek yok. Kendisine verilen eitimi en iyi zmsemi olan, gzel yazan, gzel konuan bu yara avantajl balyor. te bu nedenle de haremin, belirli dnemlerde politik iktidara el koymu olmas son derece doal. Elbette haremden acmasz ve muhteris sultanlar kmtr. Ama ben, harem kadnlarn, anslarn kendileri yaratmaya alan, aynen erkekler gibi bunu bazen baaran, bazen baaramayan ve bu uurda, artlar gerektiinde, erkekler kadar acmasz olabilen kimseler olarak deerlendiriyorum.". Bu cmleleri, Konunun zeti diye takdim etmek bile mmkndr. Gerekten; "Yabanclarn yazdklar eserler, ok kere hayal mahsldr. Kulaktan kulaa gelenlerin yaz ve resimle ifadesinden baka bir ey deildir. Bu eserlerin hi birisi, haremi hayal yuvas olmaktan, karanlk ve srlar leminden kurtaramamtr. Bu durum, muhtelif sebeplerden ileri gelmektedir: Bunlarn banda Mslman olan kadnlarmzn, erkeklerden kamas, darda rtl gezmesi, kadnl erkekli toplantlara itirak etme-meleriyle izah edilebilir. Avrupa hkmdarlarnn kadn ve kzlarnn hayatlarna, grn ve giyinilerine dair bir ok resim, heykel ve yazlar mevcud olduu halde -bir ka sefir hanmnn sarayllarla grmesi ve onlar tasviri bir tarafa braklrsa-, bizimkiler iin byle kaynaklar mevcut deildir". Asl zldmz nokta lkemizde yetien Cumhuriyet dnemi yazarlarnn da, belgelere dayal bir ilm aratrma yapmak yerine, bu yabanc yazarlar aratmayacak ekilde ve onlarn yazdklarn yahut izdiklerini aynen taklid ederek yazlar kaleme almalardr189. 194. Harem'e aitmi gibi gsterilen plak resimlerin Osmanl kadnlarna ait olduu doru mudur? Yoksa bunlar da Batl ressamlarn hayal lininleri midir? Harem'le ilgili, baz kitaplarda ve baz dergilerde yaynlanan plak resimlerin de asl esas mevcut deildir ve Batl ressamlarn hayallerinin mahsldr. Bir ksm Batl yazarlar, kendi hayallerindeki harem hayatn, ressamlar eliyle resme aktararak, meru ve gayr-i meru demeden neretmilerdir. Bunlar arasnda zellikle Padiahn st banyosu yaptn, rlplak cariyelerin ortasnda poz verdiini gsteren resimler, tamamen hayal rndr. Hubnnme'de kayd edilen ve bir doum sahnesini canlandran resim, Osmanl Kaynaklarnda mevcut olanlarn en ak olandr. Zaten husus dairede kalmak artyla gayr-i meru da deildir. Bu konuda bir uzmann tesbitlerine kulak vermemiz ve harem ile alakal grdmz resimleri buna gre deerlendirmemiz gerekiyor: "Trkiye'yi ziyaret eden seyyahlardan ounun Trke'yi bilmemeleri, Hristiyan olduklar iin aznlklarla dp kalkmalar ve onlarn verdikleri ok zaman hakikate uymayan malumat en ufak tetkik szgecinden geirmeden kitaplarna kaydetmeleri, onlar fahi hatalar yapmaya srklemitir. Deil Trk Kadnlar, erkekleriyle bile konuamayan ve anlaamayan yabanc seyyah ve ressamlarn, bizler hakknda verdikleri hkmler, yaptklar resimler, yazdklar kitaplarn ne dereceye kadar doru olacan siz dnn ve hkmnz verin. ' 189 Penzer, N. M., The Harem, sh. 178-182; Lady Montegu, ark Mektuplar, tere. Ahmed Refk, stanbul 1933; Withers, Robert, A Discription of the Grand Signoir

Sereglio, London 1650, sh. 42-43; Uluay, Harem II, sh. 26-29; Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Yazs, sh. 52-53; Mualla Anhegger, ayn zamanda Harem'le ilgili "Topkap Saraynda Padiah Evi" adl eserin de yazardr. Zaten bizim de tesbitimiz, Harem'in Padiah'n evi olduu ynndedir; Uluay, Harem'den Mektuplar, sh. 10; Hem kaynaklar ve hem de kulland resimleri, tamamen bat meneli olan bir yaz iin bkz. Ba, Il, Cariyelik: Kadnn Cinsel Klelii, Bilim ve topya, Ocak 1996, sh. 12-14. 322 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYE!, 3 Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hurrem Sultn'n muhtelif tablolaryla kz Mihrimah Sultn ve Gln Sultn'a ait resimlerin otantik (gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup dnmemiz icabetmez mi?". Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir. Mesela Meral Altndal'a ait Osmanl'da Harem adl kitabn kapandaki plak resim, Kari Briullov'a ait olduu gibi, ayn yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim de Camille Rogier'e aittir. 1989 ylnda Amerika'da neredilen ve Alev Lytle Croutier adl hanmefendi tarafndan kaleme alnan Harem The VVorld Behind the Veil adl eserdeki plak resimlerin tamamna yakn da, Avrupal ressamlarn veya seyyahlarn kendi hayllerinden uydurduklar resimlerdir. zellikle Trkiye'deki belli evrelerin de kulland kapaktaki resmin, Osmanl Haremi ile uzaktan yakndan ilgisi bulunmamaktadr. zldmz nokta, bu hanm efendinin bir konakta doduunu ve bydn syleyip kendisiyle alakal kitabna ald resimlerden hi birinin gayr-i meru olmamasdr. Bu yazarn Haremdeki banyolarla ilgili anlatt erotik hikyelerin ise, gerekle hi bir ilgisi yoktur ve tamamen kendi hayalini tavsif eden Batl seyyahlarn htralarndan ibarettir. Osmanl Padiahlarn bu uydurma resimlerle itham etmeye kalkan Batl yazarlar, kendi krallarnn nasl gayr-i meru hayat yaadn ok iyi bilmekte ve Padiahlar da kendi krallarna kyaslamaktadrlar. Mesela bizzat gidip ziyaret ettiimiz Viyana'daki tarih Kraliyet Saraynda grdm manzara, dorusu beni artmtr. Zira Saray'da oturan Krallar, beraber olduklar kadnlarn heykellerini yaptrarak Saray'n muhtelif yerlerine diktirmilerdir. Yani Avrupal krallarn yaad rezaletin delili, bizdeki hareme ait uydurma resimler deil, u ana kadar varln devam ettiren Saraylarnn duvarlarndaki kadn heykelleridir190. 195. Saray'daki criyeler'in hepsi Padiahlarn hanmlar myd? Yoksa grevleri nelerdi? Osmanl Padiahlar, Harem direlerinde istihdam ettikleri veya kar-koca hayat yaadklar cariyelere er'-i erifin hkmlerini aynen tatbik etmilerdir. Osmanl Hareminde Orhan Bey zamanndan beri cariyelerin bulunduu ve istihdam edildii ifade edilmektedir. Ancak harem'deki cariyelerin sayca artmas, Ftih dneminden itibaren balar. Zira Ftih devrinde devlet idaresi devirmelerin eline getii gibi, harem'de de byle olmutur. Nasl devirilen erkekler, Enderun Mektebinde terbiye edilerek Osmanl Devleti'nin asker ve idri st makamlarna ykselme imknlarn elde etmilerse, Harem Mektebine alnan cariyeler de zeklarna, ahlaklarna ve gzelliklerine gre, evvela haremin hizmeti statsndeki grubu olan criye, kalfa ve ustalar makamlarna ve sonra da Padiahlar tarafndan seilmeleri halinde Padiah ile kar koca hayat yaayan gzde i imknlar;' Otel Bn-cj grubudur tekil ( hangi Mrjl Hat stats-::: Acemiler 8u k| bugnk harem'dei lan r Pade-den :)j lentirtpf iikr. dnefe*:-, 196,1 zahe

l ha sosrii cariyeler! 190 Croutier, Alev Lytle, Harem The VVorld Behind the Veil, New York 1989, sh. 80-92; Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, stanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da Harem, sh. 2; Uluay, Harem'den Mektuplar, sh. 11; Harem II, Resim 25; Bu konuda, mahas bir misl iin bkz. Dernschvvam, Hans, stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Ya'r nen), Ankara 1992, sh. 59, 82, 83, 88, 89, 93 vd.,184; Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Resmi; Tempo 10-16 1994 Kasm say 175; Bu dergideki resimlerin tamamna yakn uydurmadr ve Batl yazarlarn kitaplarndan alnmtr. tayd. iin tel BLNMEYEN OSMANLI 323 yan gzde, ikbal ve Kadn Efendi ve neticede valide sultn payelerine kadar ykselme imknlarna kavuabilmektedirler. O halde harem mektebinde yetien cariyeleri iki gruba ayrmak icabedecektir: Birinci Grup, asl haremin ve Padiah ile ailesinin hizmetlerini gren cariyeler grubudur ki, haremde saylar bazan 400'e ve 500'e ulaan cariyelerin %90'n bunlar tekil etmektedir. Bunlarn, haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa dnda her hangi bir ekilde Padiah ile kar koca hayatlar mevzubahs deildir. Haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa ile mkellef olan ve hizmeti kadnlar statsnde bulunan saray cariyelerini drt ayr grubta toplamak mmkndr: 1-Acemiler. 2-Criyeler. 3-Kalfalar (kirdler). 4-Ustalar (Gedikli Cariyeler). Bu drt grub incelenince grlecektir ki, haremdeki cariyelerin % 9O' tamamen bugnk kadn hizmeti grubundadrlar ve bunlar aldklar belli cretler karlnda harem'de hizmet etmektedirler. Ancak bunlarn bekr olmalar ve harem'de bulunduklar mddete evlenmelerinin fiilen mmkn olmamas sebebiyle, her an ehzade veya Padiah'n haremi arasna girmesi mmkndr. Padiah'n haremi arasna girmediinden veya giremediinden dardan evlenmek isteyenler, ra edilme ad altnda evlendirilip haremden karlrlard. kinci Grup ise, Padiahn ailesi arasnda yer alan gzdeler, ikballer ve kadnefendiler grubu idi191. 196. Harem'deki cariyeler evlenebilirler miydi? Harem'deki cariyelerin evlenmeleri meselesini bunlarn statsne gre ayr ayr i-zah etmek gerekmektedir: Birinci Grup, Padiahlarn veya ehzadelerin has odal olan cariyelerdir. Daha sonra da aklanaca zere. Padiahlar, kendileri iin odalk olarak terbiye edilen cariyelerin hepsi ile mnsebet kurmuyordu. Mnsebet kurduklar belli saylarda idi. Bunlar biraz sonra anlatacaz. Bunlarn bir ksm Kadn Efendi, bir ksm ikbal oluyordu. ocuk sahibi olanlar genelde ikbal ve kadn efendi olmaktaydlar. Ayn ey ehzadeler iin de geerliydi. Eer Padiah olurlarsa, odalklar kadn efendi veya ikbal olurlard. Olmazlarsa ehzade haremi olarak kalrlard. Padiahlarn veya ehzadelerin mnsebette bulunup da beenmedikleri veya ocuklar olmayanlar ise, ra edilirler ve hricden mnasip bir kimse ile evlendirilirlerdi; eyizleri ve evi Padiahlar tarafndan temin edilirdi. kinci Grup, hizmet cariyeleri, kalfalar ve ustalar ise, daha nce de ksaca deindiimiz gibi, cariyelik sreleri olan 9 yl doldurduktan sonra zd edilirler ve ellerine ra kd denilen bir belge verilerek saraydan ayrlmalarna msaade edilirlerdi. Ayrlmak istemeyenler haremde kalr veya Eski Saray'a gnderilirlerdi. Her iki grup cariyelerden de haremden ayrlanlara, ayrldktan sonra da baklmaktayd. Saraydan ayrlan bu cariyelere sarayllar ad veriliyor ve bunlarn dmemeleri iin her trl tahsisat yaplyordu. Kocalar lenlere maa balanyordu. 1 Uluay, Harem II, sh. 10-11 324 BLNMEYEN OSMANLI BLN!

Bu arada cariyeler, harem iinde iledikleri sulardan dolay, Khya Kadn tarafndan cezalandrlmaktayd. Ayrca su ileyen cariyelerden birinin Sakz Adasna srld ve bu tr srgnlerin de az da olsa yaand, eldeki belgelerden anlalmaktadr. Bir ksm Padiahlar tahta kar kmaz, sevmedii eski Padiahn hareme ald cariyeleri, nadir de olsa, haremden kard ve hatta bazan bu yzden perian hallerin yaand, maalesef nakledilen hadiseler arasndadr. Ancak bu durumu tamim etmek yanltr ve doru deildir. slm Miras hukuku hkmlerine gre, cariyelerin miraslar yani Osmanl belgelerindeki ifadesiyle muhalleft ve terekesi, lmeden zd edilmi olmadka, efendileri-nindir. Bu sebeple haremdeki cariyeler vefat ettiklerinde, muhalleftlar, devlet tarafndan zabtedilir ve hazineye ird kayd olunurdu192. 197. Osmanl Padiahlarnn eleri saylan cariyelerden kadnefendiler kimlerdir? Bunlar, Osmanl Padiahlarnn bazan drt kadnla evlenmek snrna riyet ederek nikh akdi ile evlendikleri ve bazan da nikh akdi yapmadan beraber yaadklar ve ancak mm-i veled statsndeki yani ocuk sahibi olduklar kadn veya Kadn Efendi denilen cariyelerdir. Bunlarn saylar, en fazla sekize kmtr. Aye Osman Olu'na gre bunlarn ou nikh ile alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn criye de olsa, ayn anda drt kadndan fazla olan haram haline getirir. Drt adedine ulalnca ancak birisinden boandktan sonra dierini nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla criye ile Kadn Efendiler olarak hayat yaayan Padiahlar vardr. Bunun tek istisnas, Padiahlarn kendi cariyeleri ile ihtiyat nikh yapm olmalardr. Padiahn ilk kadnna Ba Kadn Efendi denilirdi. Dierleri de kinci, nc, Drdnc, Beinci, Altnc, Yedinci ve sekizinci Kadn Efendi diye anlrlard. Ba kadn ve dier Kadn Efendilere husus daireler tahsis olunur ve emirlerine cariyeler ve kalfalar verilirdi. Kadn Efendilerden birisi vefat ederse veya Padiah'dan ayrlrsa, yerlerine Padiahn tercih ettii ikballerden birisi, Kzlar Aasnn arziyle Kadn Efendi olurdu. Kadn Efendiye bir bert verilirdi. Mesela I. Abdlhamid'in kalfalarndan Mehtb Kalfa'ya Kzlar Aas Beir Aa'nn arzyla Beinci Kadnlk bert verilmiti. Yeni Kadn Efendi alndnda kendisine ayr bir oda tahsis edilir, elbiseler smarlanr, haznedar usta ve kalfalar tarafndan saray detleri retilirdi. Padiahlarn Kadn Efendilerine Haseki de denirdi. Baz yazarlara gre, en ok sevilenlere Haseki ve ocuk sahibi olanlara Haseki Sultn unvan verilirdi. XVI. yzyl ile XVIII. yzyl arasnda kullanlan bu unvan, ilk olarak Sultn brahim'in kadn Hsrev Sultn'da gryoruz. Osmanl Padiahlar, nikhl eleri olmamalarna ramen, Kadn Efendileri arasnda fkh kitaplarnda izah edilen kasm yani eler arasnda kalb muhabbet dndaki btn muamelelerde adaleti gzetme prensibine azami derecede riyet ederlerdi ve buna nbet denirdi. Nbetin tanzimi ve tatbiki haznedar ustann greviydi. Hatta cuma gece1, yn ve t lenen t aras: lardan ani annesi srturol kan:, sre. min cak'. gei Kad bum laryio rnekler* dan kal Ant siysete t sonuna h nn i) 198,1 cuk s olum III. A 192 BA, Cevdet Saray, nr. 681, 2838, 4405, 7139; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 8254; D. 8251; D. 8199; Uluay, Harem II, sh. 34-37; Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri (dt ve Mersim-i Kadme, Tabirt ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), stanbul 1995, sh. 134-136. Burada genel olarak stanbul'daki konaklarda istihdam edilen criye ve kalfalarn ra edilmeleri yani evlendirilmeleri zerinde durulmaktadr. BLNMEYEN OSMANLI

325 gecesi ihml edilen Kadn Efendi'nin Kdi'ye ikyet etme hakk olduunu yabanc seyyah ve temsilciler de kaleme almlardr. Fkh kitaplarnda "Kasm" bal altnda incelenen birden fazla kadnlar arasndaki adalet esaslarna uymayan Padiahlarn, kadnlar arasnda fitnelere yol at ve kskanlk rzgarlarn dalgalandrdklar, yaanan olaylardan anlalmaktadr. Kanun Sultn Sleyman'n Ba Kadn ve ehzade Mustafa'nn annesi Mahidevran Ba Kadn ile ehzade Selim'in annesi Hurrem Sultn arasndaki srtmeler, bu adalet esaslarna riayet edilmemesinden kaynaklanmtr. Maalesef Osmanl Devleti'nin duraklamasnda ve hatta gerilemesinde en byk rol oynayan sebeplerden biri de, bir yzyla yakn, Kadn Efendilerin devlet ilerine karmalar olmutur. zellikle Kanuni'nin kars Hurrem Sultn, Mahidevran' Manisa'ya srdrp bakadnl ele geirdikten sonra, bir zamanlarn Valide Sultnlar gibi, haremin reisi haline gelmi ve daha da ileri giderek devletin ilerine karmtr. ehzade Mustafa'nn ldrlmesinde mhim rol oynamtr denilirse, mesele daha iyi anlalacaktr. Kanun Sultn Sleyman'n vefatndan sonra Padiahlarn ordularnn bana geerek sefere gitmeyilerinde ve Saraya kapanp kalmalarnda maalesef bu ekildeki Kadn Efendilerin mhim rol olmutur. III. Murad'n ba kadn Safiye Sultan'n ve bunu takip eden Ksem Sultan'n hem ba Kadn Efendi ve hem de Valide Sultn sfatlaryla nasl devleti idare etmeye kalktklar, maalesef tarihin ac sayfalarnda kt rnekler olarak doludur. IV. Mehmed'i idare eden Turhan Sultn'dan sonra bu iin ortadan kalktn syleyebiliriz. Ancak unu da belirtelim ki, Turhan Sultn, Harem-i Hmyn'da, kadnlarn asla siysete karmamalar gerektii terbiyesini ylesine kurdu ki, Osmanl saltanatnn sonuna kadar bu terbiye devam etti. Bu suretle Hurrem-Safiye-Ksem Sultn lsnn balatt kt dnem kapanm oldu193. 198. Osmanl Padiahlarnn kar-koca hayat yaadklar cariyelerden ikballer kimlerdir? kballer, Padiahlarn beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk sahibi olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir. Bazan ocuk sahibi olur olmaz Kadn Efendilie ykselmilerdir. II. Mahmd'un ikbali Pertevniyal Sultn gibi. Bazan da ocuk sahibi olmalarna ramen, kadn unvann hemen almamlar ve ikbal olarak kalmlardr. Abdlmecid'in Ba kbali Nlndil Hanm gibi. Evvela unu hatrlatmak icabeder ki, ikbal messesesi, Osmanl Tarihinde II. Mustafa ile balamaktadr ve ilk ikblin ismi de ahin Fatma Hanm'dr. Bundan sonra III. Ahmed'in 1, I. Mahmd'un 4, III. Mustafa'nn 1, III. Selim'in 1, II. Mahmd"un 4, Abdlmecid'in 6 ve II. Abdlhamid'in 4 ikbali tesbit edilebilmitir. kballer, Padiah'n kadnefendilerden sonra gelen ve kar-koca mnasebetinde 193 BA, Cevdet Saray, nr. 4791; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 148-149; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; M. Mikes, Trkiye Mektuplar, ev. Sadrettin Karatay, Ankara 1944-1945, c. I, 196; c. II, 232; Uluay, Harem II, sh. 41-50; ztuna, Osmanl Harem'lnde Haseki Sultn, sh. 243-244; Bu Kitap, tarih roman tarznda kaleme alndndan buradaki baz tasvirleri roman eklinde deerlendirmek gerekiyor. Baz tesbitler ise, hakikatlere uymuyor. Ayrca kr. Altnda), Osmanl'da Harem, sh. 95-102; Damad, Mecma'l-Enhr, I, 329; Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamld. ' 326 BLNMEYEN OSMANLI BLN":1! bulunduu cariyelerdir. Eer Padiah, biraz sonra aklayacamz has odalk, peyk veya gzde tabir edilen cariyeler ile mnsebette bulunur, bunlar gebe kalrlar ve sonradan da ra edilmezlerse, ad geen cariyelere ikbl ad verilir. Birden fazla olmalar halinde srasyla ba ikbal, ikinci ikbal, nc ikbal ve drdnc ikbal adlaryla anlrlard. Saylar ayn anda drd gememitir. Zaten biraz evvel grdmz gibi, ikbal meselesi, XVII. yzyl sonunda, duraklama ve gerileme devri padiahlarnn tahta ktktan sonra aldklar kadnlar olarak balam ve XIX. yzylda ise Harem'in itibarl

kadnlar arasnda yerlerini almlardr. I. Abdlhamid'e kadar husus daireleri olmayan ikballer iin, I. Abdlhamid, Topkap Saray'nda Gzdeler-kballer Dairesini in ettirmitir. Kadn E-fendiler ile ikballerin en nemli zellii, Padiah'n vefatndan sonra da statlerini koruyabilmeleridir. kballer, Kadn Efendilerin lm, boanma ve benzeri sebeplerle Padiah'dan ayrlmalar ile terfi1 ederler. Yani Padiahn kadnlarndan birisi vefat eder veya gzden dp Eski Saray'a gnderilirse, ikballerden biri ve genellikle Ba kbal onun yerine geerek Kadn Efendi unvann alrlard. Mesela II. Mahmd'un ikinci ikba iken Abdlaziz'i douran Pertevniyal Sultn, hemen beinci Kadn Efendilie ykselmitir. kballer arasnda Padiahlarn kadnlarndan fazla sevdikleri de vardr. II. Abdlhamid'in sonradan drdnc kadnla ykselen Ba kbali Mfika Kadn Eefendi gibi. kballer de, kn krkle kapl elbise giymek hakkna sahiptirler. kballerin husus maiyyetleri vard ve hizmetlerine tahsis edilen cariyeleri bulunmaktayd194. 199. Gzdeler, peykler ve has odalklar ne demektir? oc, yedi seft goz:- illa;:.: dr, ahini nivesl tasdikti 20!'J Daha evvel de ifade ettiimiz gibi, Padiahn saylar genellikle drd bulan ve ayn anda olmasa bile btn hayat boyunca bazan yediye ve sekize ulaan Kadn Efendileri, ikballer arasndan seilirlerdi. kballer arasndan Kadn Efendilie seilen cariyeler, yine criye statsndeydi; ancak bazan eyhlislm'n nikh akdi icra etmesiyle nikhl olarak e tarznda ve bazan da nikhsz criye e statsnde Padiahlarn zevceleri tarznda hayatlarn srdrrlerdi. Genellikle kadnefendilerin kendileri arasndan seildii ikballer ise, has odalk, peyk veya gzde ad ile anlan cariyeler arasndan seilirlerdi. II. Mustafa zamannda ikbal messesesi ortaya kncaya kadar, Kadn Efendiler de dorudan has odalk, peyk veya gzde tabir edilen bu cariyeler arasndan Padiah tarafndan seilirlerdi. Kitabmzn daha evvelki sayfalarnda anlattmz gibi, slm Hukukuna gre, efendiler ve bu arada elbette ki Padiahlar, bakalaryla evli olmayan ve istifr hakk kendilerine ait bulunan criyeleriyle kar-koca hayat yaayabilmekteydiler. Osmanl Padiahlarnn kar-koca hayat yaayacaklar cariyeler, Harem'e alnan cariyeler arasndan temin edilirdi. Hazinedar Ustann nezreti altnda saray terbiyesi alan cariyelerden, nce Padiah'n ahsi ve husus hizmetlerini grmek zere Hnkr Kalfalar seilirdi. Hnkr Kalfalar arasndan Padiahn beendikleri, peyk, gzde veya has odalk adyla Padiah 194 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 8218; D. 9988; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 123-125; Harem II, sh. 38; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 124; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 901-902; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; Mehmed Sreyya, Slcill-i Osmn, c. I, sh. 27. geri diril h. I BLNMEYEN OSMANLI 327 iin ayrlrlard. Has odalk, peyk veya gzde adyla ayrlan cariyelere bir daire tahsis edilir. Has odalklar da peyk ve gzde adyla ikiye ayrlr. Peyk ve gzdeler de en fazla drder aded olurlar. Bunlar arasndan Padiah ile mnsebette bulunan ve Padiah'n beenisini kazananlar ile Padiah'dan ocuu olanlar ikbal veya Kadn Efendi olurlar. Dierleri ise, Harem hricinde bulunan erkek klelerden biriyle evlendirilirlerdi. Erkek ocuk douran kadnlar mutlaka kadn statsn kazanr ve dourduu ocuk ilk erkek ocuk ise ba Kadn Efendi olurlard. Osmanl Padiahlarndan Kadn Efendilerinin yannda ikballeri bulunanlarn says yedi sekiz tanedir; ikballerinin yannda gzdeleri de bulunanlarn says ise ok azdr; gzdelerinin yannda peykleri bulunanlar ise bir veya iki

tanedir. Yoksa her Padiah'n illa da 4 Kadn Efendisi, drt ikbali, drt gzdesi ve drt de peyki olacak demek deildir. Bu arada unu da belirtmeliyiz ki, bata Penzer olmak zere, Batl yazarlar, Padiahn ikbal ve Kadn Efendilerinin ilerinden tesbit edildii has odalk cariyelerin teminini ve seiliini, ylesine gayr-i meru tarzlarda ve ylesine kt ekillerde tavsif etmilerdir ki, bunlarn verdikleri bilgilen, ne bir Osmanl Tarihi ve ne de arivlerdeki belgeler tasdik etmemektedir. Oynatp oyununu seyrederken zerine mendil atlmas, hamamlarda ykanrken tercihlerde bulunulmas ve buna benzer halvet tasvirleri, gerekle ilgisi olmayan yalanlardan ibarettir195. 200. Harem'deki kadnlardan padiahlara veya devlet adamlarna; padiah ve devlet adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya sultnlara ak mektuplar yazld syleniyor. Doru mu? Meru dairede olmak artyla insan, hanmn, ocuklarn, anasn babasn ve dier insanlar sevebilir. Muhabbetin yasak olmasnn snr gayr-i meru dairede olmasdr. Bu manada meru dairede Padiahlarn kendi kadnlarna ve damatlarn sultn hanmlara veya tam tersine sultnlarn ve haremdeki kadnlarn Padiahlara veya damad adaylarna meru bir tarzda ak ve muhabbet mektuplar yazmalar merudur ve caizdir. l meru' dairede kalmasdr. Osmanl Padiahlar ve haremde yaayan kadnlar da insandr. Bunlar da hem sevecek ve hem de sevdiklerini kskanacaklardr. Dolaysyla insanlk gerei aralarnda geen baz srtmeleri veya aralarnda alnp verilen ve Osmanl Devleti yklncaya kadar aileye has kalan zel arivlerdeki muhabbet mektuplarn, hep menfi manada deerlendirmek veya bunlar arasndan suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir. imdi Harem'den Ak Mektuplar diye bilinen ve aslnda Harem Hazinesinde sakl olduu halde Cumhuriyetten sonra Saray'a ait her ey ortaya dklnce ele geen bu ak mektuplarndan ikisini zikredeceiz. Birincisi; Kanun'nin Ba Kadn Hurrem Sultn'dan Kanun Sultn Sleyman'a ya195 Penzer, The Harem, sh. 178-182; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 151; Altndal, Osmanl'da Harem, sn. 195 vd.; Uluay, Harem II, sh. 26-30; Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 126-135; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 902. 328 BLNMEYEN OSMANLI Bil '"r"" zlan mektuplardan birisidir. Hurrem Sultn gibi Kanun'ye ak ile bilinen birinin kulland ifadeler byle olursa, damadlarn veya bakalarnn Sultn Hanmlara ve Saray Kadnlarna yazdklar mektupta kullandklar terbiyeli ifadeleri sizler kyaslayabilirsiniz. "Canmn Paresi Sa'detl Sultnm Hazretlerine dern- gnlden enva'- bsyr can u dilden sad-hezrn hezr bin drl hasret itiyaklaryla bin bin du'alar ve senalar edb yzm hk-i pay-i erife srb mbarek dest-i erifinizi pus ederim. Benm iki gzm yoluna kurban olduum devletlm Padiahm, middir ki, ben biare cariyenizi kabul- mtak- azm buyurula. Benim devletlm ve benm saadetim sultanm, mbarek mizac- erifiniz nicedir? mbarek banzdan ve cemi" azanzdan olsun ve mbarek ayanzdan nicesiz? imdilik benm devletlm benm sultanm tamam hsn-i afiyet zeresiniz. Benim iki gzm devletlm Padiahm, Br-i Te'al Hazretinden hcetm budur ki, Hazret-i Hak vcud- erifini cem? hatalardan ve bellardan saklayub heme hakkn hfz- emnnda olub mr-i Nuh sresiz inaallah. Benim Padiahm, benm devletlm, andan sonra Sultnm Cihangir ah'mn gzlerinden perim. Andan sonra benm saadetm Hanum Peyk drl itiyak ile yzler srb hk-i pay-i erifinizi per. Hma ah Ayeciim dahi Peyk Kadun hk-i pay-i erifinize yz srerler. middir ki, kabul oluna. Benm Devletlm, andan sonra sultanm ehir ahvlinden sorulursa, bi hamdillah emn emn zere olub can u dilden sultanma du'alar edb cem1 lem sultanma mtaklardr. Benm devletlm baki ne demek lzm vesselam. Kemine Cariyen". kincisi; Padiahlardan Kadn efendilerine veya ikballerine yazlan ak mektuplarndan bir rnek de, en ok ak ve muhabbet ifadeleri kullanlan,

aslnda gizli arivde saklanld halde bu gn herkesin elinde bulunan Sultn I. Abdlhamid'in kadn efendisi Ruh-ah'a yazd mektuptur. Bu mektupta er' hkmlere aykr, bugnk anlamda gayr-i meru cihetler ihtiva eden bir hal yoktur. Eer bizlerin de hanmlarmza yazdmz zel mektuplar, btn aleme neredilecek olursa, her halde Osmanl Padiahlarnn en kadna dkn denileni kadar edebe riyet ettiimiz zor iddia edilebilir. Halbuki I. Abdlhamid Hn, be vakit namazlarn mmkn olduka Camilerde cemaat ile klan ve ancak kadnlarn da meru dairede seven bir Padiah'dr. Mektuplarndan bir tanesini zikrediyoruz: "Abdlhamid'in Ruh-ah'na kul kurban olsun. Bir kusur ile beni unutma. Benim vcudum trb olunca, ben senden geer isem Allah lykm versn, Efendim. Gideyim diyorum, belki gtr buyururusun dey gtrmyor. Sen benim, ben senin. nallhu Te'l mrm olduka cem' oluruz (bir arada oluruz). Canm efendim benimle. Narin ayana yzm srerek rica ederim.". Maalesef baz kaynaklarda, Padiahlarn hanmlarna olan sevgi ifadeleri ok grlerek mesela Abdlhamid Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi olduu sylenmeye allyor. Dnya nfusunun bete birine hkmeden bir Padiah'n kadn efendisine "Sultnm, kulun ve kurbann olaym" demesi, Kur'n ve Snnetten alnan ders gerei, kadna ve onun haklarna sayg ifadesi midir? Yoksa devlet ilerini terk edip de kadnlara kul ve kle olma almeti midir? Bunun kararn okuyuculara brakmak istiyoruz196. 201.1 rpU| EvveSfi ocuklar'/ I m bahelere! 1 (V $< ti' efendileri i zaruretti m : kavra sofin bile, d Merut lencei 2f.s 196 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 10193; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 5038; Kr. Uluay, Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, stanbul 1956, sh. 42-47, 77-93; Maalesef burada, hanmna olan sevgi ifadeleri ok grlerek Abdlhamid Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi olduu sylenmeye allyor; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 105-110; Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, sh. 77-93; Altnda!, Osmanl'da Harem, sh. 45-47; Maalesef bu son kaynakta, rastgele yerlerden toplanan eitli bilgiler, hep kt yne ekilerek arptlmaya allmtr. Lt Kavminin detini lanetleyen Hz. Nuh'un ifadesi olan yeti alp da Osmanl Padiahlarnn cins sapk olduklarn buna balamak gibi. Bu sebeple, bu tr kaynaklarn btn iddialarn deerlendirmeye bile almaya deer bulmuyoruz. Ancak M. aatay Uluay gibi ciddi aratrmaclarn dtkleri hatalar, mmkn mertebe gerei yanstarak tashih etmeye gayret gstereceiz. BLNMEYEN OSMANLI 329 201. Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda cariyeleri rlplak soyduu ve bunlara st banyosu yaptrarak bununla elendii iddia edilmektedir? Bunun hakknda ne dersiniz? Evvela unu ifade edeyim ki, Padiahlarn kendi hanmlaryla, sultn denilen kz ocuklaryla, ehzadelerle ve de bunlarn haremleri ve cariyeleri ile, husus gnlerde meru dairede sohbet etmek ve ailev meseleleri grmek zere, her aile gibi, bir araya geldikleri dorudur. Bu bir araya gelmelerin, bazan ve zellikle de yaz gnleri Harem'in Has Bahesinde ve genellikle imirliK'teki bahede veya Kthane'deki bahelerde yapld da dorudur. Ancak bu halvet ve elencelerde, braknz cariyeleri rlplak soyarak onlara st banyosu yaptrmay, belki ehzadeler, haremleri ve Padiah kadnlar arasnda dahi mahremiyet olur diye, husus halvet adrlar ve sokaklar tekil edildiini Osmanl'da Harem adl kitabmzn ilgili yerlerinde izah ettik.

slm Hukukunda hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir. slm hukukunda iki eit mahremiyet kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bakamadn fkhtan reniyoruz. Mesele avret-i hafife ve avret-i galize terimlerinin bilinmemesinden, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve criye asndan ayr manalar ifade ettiinin anlalamamasndan ve bunlara dair er' hkmlerin sz konusu edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr. Bir sonraki soruda bunu ayrntlaryla greceiz. Bu meselede en ok itham edilen Padiah III. Murad'dr. Halbuki III. Murad'n sofi mereb ve Farsa bir Divan' bulunacak kadar ve hele hele kendisine caiz olsalar bile, cariyelerin birbirine haram olacaklarn bilecek kadar slm ilimlere vukufu vardr. Meru dairede cariyelere saz aldrarak, harem kadnlarnn ve erkeklerinin ayr ayr oturduklar yerlerde oyunlar oynanarak elenildiini ve bunun da meru dairedeki elence olduunu biliyoruz197. 202. Efendilerin cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz olduunu iddia edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar. Durumu fkh kitaplar asndan izah eder misiniz? slm Hukuku kitaplarnda mesele "Nazar" bal altnda incelenmektedir. Bu hkmlere gre, dinen avret mahalli kabul edilen yerlere baklmas, zaruret hali dnda haramdr. Zaruret halinden kast, doktor, snneti, ebe, kan alan veya ine vuran 197 Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 80-81; II, sh. 538-539; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 13-14; Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 181-183. 330 BLNMEYEN OSMANLI hemire gibi insanlarn, zaruret miktarn tecvz etmeyecek derecedeki nazarlardr. nsanlar birbirinin vcutlarndan grebilecekleri yerler asndan be gruba ayrmak mmkndr: Birinci Grup; Erkekler, erkeklerin, namazda avret mahalli olarak aklanan dizden yukar ve gbekten aa ksmlar dnda kalan yerlerine bakabilirler. Bu ikisi arasndaki yerler avret saylr; yani baklmas dinen haramdr. Ancak dizin avret olma hali ile bacan ve bacan avret olma hali ile avret-i galize tabir edilen n ve arkann avret olma hali ayn deildir. kinci Grup; Kadnlar, kadnlarn, erkein erkeklerden bakabildii yerlere bakabilmektedirler. Yani hkm birinci grup gibidir. Bu her iki grupta da, ehvetten emn olma art vardr. nc Grup; Bir erkek, kendi hanmnn ve kendisiyle kar koca hayat yaad (istifr hakk bulunan) cariyesinin btn bedenine bakabilir. Bir ksm hukukular, tenasl uzvuna baklmasnn mekruh olacan aklamlardr. Drdnc Grup; Erkekler, kan, st ve shr hsmlk asndan mahremi bulunan anne, kz karde ve benzeri kadnlarn ve istifr hakk bakalarna ait olan cariyelerin (yani sadece ii statsnde istihdam edilen cariyeler de dahil olmak zere btn cariyelerin) sadece yzne, bana (salar ak olarak), memeler grnmemek artyla gsne, diz altna ve kollarna bakabilirler. ehvet korkusu olmamak artyla, bakabildikleri yerlere dokunmalarnda beis yoktur. Bunlarn karnlarna, srtlarna ve bacaklarna, ehvetten emin olsalar bile bakmalar caiz deildir. Beinci Grup; Erkekler, hr yabanc kadnlarn ise, sadece yz ve ellerine bakabilirler. Bunun da art, ehvetten emin olmaktr. Grld gibi, ii statsndeki cariyelerin hr kadnlardan fark, onlarn mahrem kadnlar gibi kabul edilip yz ve ellerinin yannda ba, salar, memeler almamak zere gs, diz alt ve kollarnn caiz grlmesidir. Cariyelerin durumunu erkeklerin durumuna benzeten grn fkh kitaplarnda

yeri yoktur ve byle bir tesbit doru deildir. Bu hkm bilmeyenlerin, cariyelerin avret yerleri farkldr diyerek, Padiahlarn onlar rlplak oynatt iddialarn ileri srmeleri, tamamen uydurma ve iftiradr ve slm Hukukunu bilmemek demektir. nemle ifade edelim ki, erkek klenin kadn efendisiyle durumu, yabanc bir erkein yabanc bir kadnla olan durumu gibidir ve beinci gruba ait hkmler geerlidir. Bu arada hadm olan erkekler de, tpk salam erkekler gibi kabul edilir. Ancak erkeklik duygusu tamamen ortadan kalkan hadm erkeklerin, kadnlarla ihtiltnn yani drdnc gruba ait hkmler erevesinde bir arada bulunmalarnn caiz olduunu syleyenler de vardr. Osmanl Hareminde az da olsa baz devirlerde harem aalarnn hareme girip kmalarna msaade edilmesi bu itihada dayanmaktadr. Ancak genelde btn hadmlar dier erkekler gibi kabul eden gr tatbikatta esas alnmtr. Bu konuyu Batl bir yazar yle tasvir etmektedir: "Doktorlardan baka hi bir erkek hareme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izniyle ve harem a-alarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn kalan ksmlar tama203, i ke*l BLNMEYEN OSMANLI 331 fcayrlEden Irasnn ile I avret myla rtl olmak artyla gsterebilir. Kzlar aas bile haremdeki kadnlardan birine dikkatlice baka-maz"198. 203. Harem'de ve Topkap Saray'nn sofralarnda altn ve gm kaplarn kullanldn duyuyoruz. Halbuki altn ve gm kap-kacak kullanmak dinen yasaktr. Bunu nasl izah ediyorsunuz? Evvela unu izah etmeliyim ki, daha nceleri ben de byle dnyor ve slm Hukuku Kitaplarndaki altn ve gm kap-kacak kullanm yasan grdke, kendi kendime kahr oluyordum. Ancak Osmanl Padiahlarnn hayatlarn az ok bildiimden ve gnlk yaantlarndan baz sahneleri okuduumdan, bunlarn byle bir yasa del-meyeceklerini de kendi kendime sylyordum. Bu sorunun cevab iin iki konuyu bilmek gerekiyor: Birincisi; slm Hukukunda saf gm ve altndan olan kap ve kaaklarn kullanlmas yasaklanmtr. Ancak tadbb denilen ve altn ve gm ile kapl olan mutfak letlerinin kullanlabilecei fkh kitaplarnda izah olunmaktadr. kincisi; Topkap Saraynda ve Harem'de bulunan altn ve gm eyalar iki ksmdr. Saat ve amdanlk gibi ss eyas olarak kullanlan ve saf altn veya gm olan eyalar. Dieri ise mutfakta kullanlan ve sadece altn ve gm ile kapl bulunan eyalar. Topkap Saray Mdr ve dier yetkililerden aldmz bilgilere gre, harem'de ve Topkap Saraynda kullanlan ve altn yahut gm zannedilen mutfak eyalarnn tamam altn veya gm kaplamadr. Yoksa saf altn yahut gm deildir. Bu konudaki baz yanl beynlar, yerinde deildir. Fkh kitaplarndaki hkmlerden birini sadece nakletmekle yetiniyoruz: "Altn ve gm ile kapl kabdan yemek ve imek caiz olduu gibi, altn srmalarla kapl dek zerinde oturmak da caizdir. Ancak bir ksm hukukular, bu tr kaplama kablar kullanmann da en azndan mekruh olduunu ifade etmilerdir"199. 204. Hadmlk dinen caiz midir? Osmanl Padiahlar zorla insanlar hadm ettirmi midir? Hadmlar, Osmanl haremindeki kadnlarla ili dl mydlar? Bilindii gibi, hadmlk veya bir dier ifadeyle tavailik, doutan veya sonradan yaplm bir ameliye yznden erkeklik zelliinin kaybedilmesi manasn ifade etmektedir. Hadm etme ameliyesinin nasl yapldna dair ayrntl bilgilere sahip deiliz. Bir insan, cins hayatndan mahrum etmek demek olan hadmlk, slm hukukunda caiz grlmemitir. Hadmla his veya ihtis denilmektedir. Hatta btn Osmanl eyhlislmlar hadmln caiz ve meru bir fiil olamayacana dair kesin fetvalar vermilerdir. slm Hukukunda erkein cinsel organnn kesilerek hadm edilmesi tamamen ya-

198 Damad, Mecma'l-Enhr, c. II, sh. 541-543; Haskef, Drr'l-Mnteka, c. II, sh. 541-542; bn-i bidln, Redd'l-Muhtr, c. VI, sh. 364-374; D'Ohson, Ignatius Mouradgea, Tableau General de I'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn, ev. Ayda Dz, sh. 10. Bu erl hkmleri tetkik edenler, u ifadelerin ne kadar yanl ve kastl olduunu her halde takdir edecektir: "Mslman criye ban rtemez; rterse cezalandrlr.", aatay, Bilim ve topya, Ocak 1996, sh. 7. 199 Damad, Mecma'l-Enhr, c. II, 537; bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI, sh. 341-344; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 12-13. 332 BLNMEYEN OSMANLI I sakland gibi, hayalar kesilerek veya tesirsiz hale getirilerek hadm edilme de yasaklanmtr. Bu ikinciye ihtis denmektedir. Konuyla ilgili bir hadis-i erifi buraya almak| istiyoruz: Eb Hreyre (RA), Hz. Peygamber'e karak, "Y Reslellah! Yam ok gen, zina< ya dmekten korkuyorum. Evlenmek iin gerekli maddi imkana da sahip deilim. Msade ederseniz, husye bezlerimi aldraym". Drt defa sormas karsnda sktla cevap veren Allah'n Peygamberi, sonuncuda biraz da kzgnlkla "Ey Ebu Hreyre! Senin kavuacan mukadderat yazan kalemin mrekkebi kurumutur. Durum byle olunca ister hadmla ve ister hadmlama, msavidir". Burada Ebu Hreyre sadece muhayyer braklmamaktadr; belki azarlanmakta ve Allah'n kaderini deitirmeye yeltenmekle sulanmaktadr. nsanlar hadm etmenin slmiyette caiz olmamasnn asl delili ise, Kur'n'daki u yettir ve btn Osmanl eyhlislmlar hadml yasaklayan fetvalarn bu yete dayanarak vermilerdir: "(eytan devamla yle der): Onlara emirler vereceim, ta ki, Allah'n yarattn deitirmeye kalkacaklar. Kim Allah' brakp da eytan dost edinirse, ak ve byk bir hsrana maruz kalr". Bu yet-i kermeyi deerlendiren slm Hukukular, hadmlk konusunda u gr aklamlardr: nsann hadm edilmesi, haramdr; ancak bir menfaat ve maslahat iin olursa insanlar dndaki canllarn mesela atn ve kzn hadm edilmeleri caiz olur. Hatta slm Hukukular ve Osmanl eyhlislmlar, hadm fiilini tevik edeceinden dolay, bakalar tarafndan hadm edilmi insanlarn istihdamnn dahi mekruh olduunu ifade etmilerdir. Mekruh ile haram arasndaki fark malumdur. Bu konuda Osmanl eyhlislm Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi'nin verdii u fetva yeterlidir zannederim: "Habe ve zenci taifesinden Msr ve havalisinden celb olunan rical ve sbynm bazlarnn let-i tenasllerini kat' edb mecbb (erkeklik organ kesik) yahud hasy (hayalar hadm eylemek) etmek er'an caiz olur mu? El-Cevb: Haramdr. "Bu sretde bu makle rical ve sbynm bazlarnn ol tarikle katillerine ve bazlarnn inkt'- nesillerine (lmlerine veya nesillerinin kesilmesine) b'is olan fPI-i muharremi i'tibr edenlere er'an ne lzm gelr? El-Cevb: Ta'zr-i edd ve habs-i medd ile zecr olunub ol emr-i mnkerin definde hkkm (hkimler) msamaha ve imz- ayn ederler ise simler olub azle mstahak olurlar." slm hukukunun caiz grmemesine ramen, baka eller tarafndan hadm haline getirilen veya doutan hadm olan insanlarda, ayn zamanda bir takm ruh bozukluklar ortaya kmaktadr. Bu sebeple hadm erkekler, huysuz, ocuksu ve sinirli olmann yannda basit, saf, zararsz, iki yzl insanlardr. Btn bu erv hkmlere ramen, Osmanl Devlet adamlar, Padiahlardan paalara kadar, kendileri, insanlar asla hadm etmemilerdir. Ancak, hadm olarak Afrika'dan getirilen kleleri, evlerinde ve bu arada Harem'de istihdam etmek zere satn almlar ve hizmeti olarak kullanmlardr. Bu fiilin haram deil, sadece mekruh olduunu daha evvel aklamtk. Bu arada Harem'e hadm hizmeti alrken de lm-i Sima veya lm-i kyafet denilen ve insanlarn fizik zelliklerinden onlarn ruh haletlerini ortaya karmaya yarayan ilimden yararlanldn, Saraya alnan hadmlarn ok eskiden beri bu ilmi bilen insanlarn elemelerinden getiini, Kbus-nme'deki u tavsiyelerden anlyoruz:

"Geldik imdi hadm olarak istihdam etmek iin alacan kulun nianlarna... Gayet kara ve eki yzl ve yz buru buru olsun. Gvdesi zayf, derisi kuru, sa yufkack, dileri seyrek, sesi incecik ve baldr ince olsun. Duda kaln, burnu yass, parmaklar ksack, boyu br ve boynu ince olsun. Bu dediim gibi BLNMEYEN OSMANLI 333 olunca sarayda hadm olmaya yarar. Amma sarayda ak hadm olmas gerekmez. Hele ki benzi kzl olursa. Sonra gayet sakn sarn hadmdan, ok ekin bu cinsten. Hele sa yoluk, gz sulanr, apakl ve ya'rr olursa. Derler ki, kendi sever avreti ya da bakasna sevdirmek iin pezevenklik eder. Hsl bunun gibiden hayr gelmezmi." Hayalar veya erkeklik uzuvlar kesilen hadmlarn, tamamnda olmasa bile bir ksmnda, sonradan erkeklik uzvunun yeniden gelitii ve hatta cinsi hayata hazr hale geldii de aratrmalarn ve tarih olaylarn ortaya koyduu bir gerektir. Osmanl devlet adamlarnn bizzat hadm iini yapmadklarn biraz sonra ayrntlaryla anlatacaz. Ancak bu konuda gerek olan bir husus da Osmanl Harem'ine hizmeti olarak alnan hadmlarn erkeklik hayatnn yeniden balamas ve ortaya kmas halinde, muhtemel fitnelerin hemen bertaraf edilmesi iin u tedbirlerin alnm olmasdr: A) slm'n hkmlerine uyularak, hadm olan hizmetiler, Harem'in antresinin dnda serbest dolatrlmamlar ve asl Harem'e ancak izinle ve ailenin nezareti altnda alnmlardr. Nitekim asl haremin kapsnn banda yazl olan konuyla ilgili Kur'n yetini daha evvel zikretmitik. Bu konuyu teyid eden ve harem aalarnn hareme girmelerini yasaklayan bir yasak da IV. Mehmed'in tahta getii yllara rastlayan Ksem Sultn'a aittir. yle ki: "Ba'del-yevm kend halinize olasz. Gerek harem umuruna ve gerek tara umuruna karmayasz. Cmleniz zdsz klesiz. Ancak harem kaps nnde oturmaktan gayr iiniz yoktur. Size tayin olunan harem kaps nnde olan odalardr. Eer harem kapsndan ieri bir adm duhlnz tezkire irsal eylediiniz mesm'um olur ise, bil emn vel te'hir kati olunursunuz. Eer umr- mhimme olub tarafmza bildirmek iktiz eder ise, bir tezkire ile Kethda Kadna ifade edesiz. Ol dahi bize ifade eder". B) Bat ve in saraylarnda meydana gelen ahlakszlklar hesaba katlarak, Osmanl haremine alnan hadmlarn erkeklik organlarnn tamamyla kesilmi olduuna dikkat edilmitir. Ayrca alnan hadmlarn irkin olmalar da dikkat edilen hususlar arasndadr. C) stisnai olarak hareme alnan hadmlarda sonradan erkeklik organnn olumas halinde, bunlarn belli bir maa balanarak hemen haremden karldklar grlmektedir. II. Mahmd dneminde yaanan bir olay ksaca nakledelim. II. Mahmd'a yle bir takrir gnderilmitir: "Bab's-Sa'adet'lAliyye nefertndan Gebzeli brahim Aa ve Geyveli Ali Aa ve Rumelili Abdullah Aa kullarna recliyyet arz olmaktan ni...". Bu takrire II. Mahmd'un cevabi se yle olmutur: "Manzrum olmutur. neferin beherine mahiye ellier kuru verilip mahalline masraf kayd oluna". Burada nemle ifade edelim ki, btn bu tedbirlerin yannda, elbette ki hem cariyelerden ve hem de hadm aalarndan tedbirlere ramen bir ksm fitnelere sebep olanlarn kabileceini, bu fitneleri eytann devaml tevik edeceini ve hatta baz irkin olaylarn da olduunu inkr edemeyiz. Zira insan unsurunun bulunduu ve hele de erkek ile kadnn beraber olabilecei meknlarda bu tr fitnelerin tamamen olmadn iddia etmek mmkn deildir. Ayrca bata Dr'iisSa'de Aas olmak zere, Osmanl tarihi iinde baz aalarda hadm olma art aranmam ve cariyelerle evlenmelerine ve odalk cariyelere sahip olmalarna msaade edilmitir. Mesela Ba Mushib Rasim Aa'nn odalklar, Bb's-Sa'de Aas Hayrullah Aa'nn da nikhl haremi vardr200. 200 Kur'n, Nisa, yet, 119; Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, c. II, sh. 553 (Damad erhi kenarnda); Damad, Mecma'l-Enhr, c. II, sh. 553; Drrzde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, Dersa'det 1226, sh. 580581; Dervi Abdullah, Risle-I Teberdriyye F Ahvl-i Aay- Drs-Sa'de, Kprl Ktphanesi, Ksm II, nr. 233, vrk. 29, 91; Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml, c. 334

BLNMEYEN OSMANLI BLNMEV205. Osmanl Haremindeki erkek personeli ksaca anlatr msnz ve grevlerini aklar msnz? verdikle: Devletin kayn Osmanl haremine alnan hadm erkek hizmetiler (tavailer) iki gruba ayrlmaktayd: Birincisi; Ak Hadmlardr. slm hukukunda erkeklerin hadm edilmesi yasaklandndan dolay, Osmanl Devleti'nin genileme yllarnda, stanbul'a ok sayda Macar-lar'dan, Almanlar'dan ve Slavlar'dan esir getiriliyordu. lk ak hadmlar bunlar arasndan temin ediliyordu. Daha sonralar Grc, Ermeni ve erkezler'den hadm olanlar satn alnarak temin edilmeye baland. Osmanl hareminde istihdam edilen bu ak hadmlara ak aalar ad verilmekteydi. III. Murad'n 1582 tarihinde Bab's-Sa'de Aaln yani kzlar aaln zenci Habei Mehmed Aa'ya teslim ediine kadar, kzlar aas ak aalardan seilirdi. Ak aalarn en nemli grevi, Padiahn mbeyn direleri ile harem dairesini korumak ve gerekli hizmetleri grmekti. D greve atandklarnda vezret payesi verilir ve genellikle Msr Valiliine gnderilirlerdi. kincisi; Siyah Hadmlardr. Hem fitneye daha ok yol ama ihtimali, hem teminindeki glk ve hem de hadm edilmelerinin zorluu ve dayanksz olmalar sebebiyle, zellikle III. Murad zamannda Osmanl Hareminde ak hadmlarn yerini zenci olan siyah hadmlar alnmaya baland. Bunun zerine esir tccarlar, Msr, Habeistan ve Orta Afrika'ya kadar giderler, trl yollarla elde ettikleri zenci ocuklarn hadm ettirdikten sonra bata Msr ve Beyrut olmak zere Akdeniz limanlarnda satarlard. Bu yollarla Harem'e alnan zenci hadmlardan bir ocak kuruldu ve adna da aalar oca dendi. Aalar ocana alnan zenci ocuklar, kendilerinden daha byk hadm aalarnca yetitirilirdi. Bunlara Trke retilir ve gzel isimler taklrd. Sarayn ve haremin dab hem nazar ve tatbiki olarak retilirdi. Enderun okulunda olduu gibi, harem de bir okuldu. Belli bir yaa kadar eitilen ve eitimlerini tamamlayan hadmlar, daha sonra Harem'deki hizmetlere tevzi edilirlerdi. Harem'in Medhalinde grev yapan hadmaalar veya bir dier adla harem aalarnn saylar, Ftih zamannda 20'yi, 1517 tarihinde 4O', 1537 tarihinde 20'yi ve nihayet 100' gememesine ramen, batl kaynaklar, bu sayy 500, 600 ve hatta 800 olarak ifade etmiler ve karalamak istemilerdir. Bu hususta Batl yazar ve seyyahlarn I, stanbul, 1001 Temel Eser, sh. 222; Leyla Saz, "Saray ve Harem Hatralar", Yeni Tarih Dergisi, II, stanbul 1958, sh. 430 vd.; nvar, Saray Htralarm, sh.78; Penzer, The Harem, sh. 140-149; Uluay, Harem II, sh. 128-131; Lebib Muammer, "Harem ve Yz", Tarih Dnyas, stanbul 1950, sh. 67; nemle ifade edelim ki, hem bu yazar ve hem de bu konuyla ilgili baz kalem oynatanlar, hadm erkeklerin in ve Avrupa saraylarnda iledikleri rezaletleri zikrederek ve bu olanlar Osmanl Haremine de tatbik ederek, kendilerine gre harem'in slm yzn kirletmek istemilerdir. Bkz. Osman Nuri, Abdlhamid-i Sn ve Devr-i Saltanat, stanbul 1326'da zikredilen olaylar ise, kitabmzn banda ayn kitabdan Sultn Abdlhamid ile alakal yaptmz iktibaslardan anlalaca zere ounluu iftira olan yalan yanl tasvirlerdir. Halbuki Lebib Mu'ammer, ayn makalesinin sonuna doru u tesbitleri yapmadan geememitir: "Kprl Ktphanesinde bulunan yazma bir eser (bir sonraki dipnotta zikr edeceimiz eseri kasdetmektedir), zenci hadm aalarna hcum ederek bunlardan ounun hakikatte hadm olmadklarn ve Harem'de bir ok rezaletlere sebep olduklarn kaleme almaktadr. Bu eserin ok tarafgirne yazlm olduuna phe yoktur", sh. 69; Canan, brahim, Hadis Ansiklopedisi, Ktb- Sitte I-XVIII, stanbul 1995, c. II, sh. 210-211; Bu hadis, Buhari tarafndan naklolun-mutur. 206. Os bukit ten insanda helldir, i terenr rin Rab! dir; trl t aklar kalb olan Ha: haramdr, J gre hkfl Bilm

"Yasak j musikiyi to "bha de etrr de bir "S rilmesit msaden oku" eksen a'i'fl fetvada t.'1 Bu fakr, [Stil kukjiPJ gibi saz kukylw| yebilirii. S limler 6 elbiseleri BLNMEYEN OSMANLI 335 verdikleri rakamlar, tamamen hayale ve zellikle Mslman bir devlet olan Osmanl Devleti'ni karalamaya yneliktir. Bu iddialar ileri srenlerin ellerinde ciddi bir tarih kayna da bulunmamaktadr201. III. OSMANLI'DA MZK VE ELENCE e l.'fl 206. Osmanl Devleti'nde musiki ziyafetlerinin yapldn biliyoruz. Halbuki slm'da musikinin hkm buna mani deil midir? Bilindii gibi slmiyette baz sesler hell ve bazlar da haram klnmtr. Gerekten insanda ulv ve yce duygularn, Rabbn aklarn domasna vesile olan sesler helldir. Kinatta yaplan zikirler ve tebihler bu eit seslere girdii gibi, rzgrlarn terennmleri, denizlerin dalgalarnn kard nameler, yamur, ku ve benzeri eylerin Rabbani olan kelmlar bu gruba girmektedir. Sanki kinat, ilhi bir musiki dairesi-dir; trl trl avazlarla ve eit eit terennmlerle kalblere hznleri ve Rabbani aklar doldurur; ruhlar ve kalbleri manevi zevklere gark eder. Bu, nefsi susturur; kalbi, akl ve ruhu yce eylere ve ebed lemlere tevik eder. Osmanl askeri musikisi olan mehter, buna verilebilecek olan en gzel misldir. Halbuki yetmne hznleri ve nefsn ehvet ve arzular tahrik eden sesler ise, haramdr. eriatn tayin etmedii ksm ise, insann ruhuna ve vicdanna yapt tesire gre hkm alr. Bilindii gibi, Hanefi Hukukularnn tekil ettii Irak ekol, Musiki konusunda, "Yasak mutlak, ibhe (serbestlik) istisnadr" diyerek, ok az istisnalarn dnda musikiyi haram kabul etmektedirler. afii hukukularn ban ektii bir dier grup ise, "bha mutlak, yasak istisndir" diyerek ney ve def gibi baz alg letlerine msaade etmilerdir. Kendisi de bir lim olan dris-i Bitlis, Kanun- ehinh adl eserinde bu noktaya dikkat ekerek Osmanl Padiahna yle sylemektedir: "Saz ve benzeri letleri dinleyerek ve gzel sesleri istima' ederek, gnllerin almas ve dertlerin giderilmesine gelince, bu anlay Yunan felsefesinin kanunlarna uygundur. Baz seslere ehl-i er'at da ruhsat ve msade vermitir: Mesela gzel sesle Kur'n okumak bunun banda gelir ki, Kur'an'da "Kur'n' tertl ile oku" buyurulmutur. Hz. Peygamber'in u hadisi de bunu teyid etmektedir: "Kim Kur' n' gzel sesle (teann ile) okumazsa, bizden deildir." Gazel okumak ve iir ind etmek de, meru1 dur. Hz. Peygamber de iir inadna ve gzel teannisine msade etmitir. Def ve ney gibi bir ksm alg letlerine de, ekseri afii imamlar ruhsat vermitir. Ud ve kanuna, baz afii hukukular, mbahdr demitir. Ktb-i fetvada bu husus kaytldr. Baz ehlullah ve evliya da, sema' ve benzeri hallere caiz nazaryla bakmlardr Bu fakir, ud ve ney gibi baz letlerin caiz olduu hususunu, delilleriyle aklayan bir Risale yazdm". te bu er' hkmlerden dolay Osmanl Hareminde ve evlerinde, baz slm Hukukularnn verdii fetvalara dayanlarak, ud, keman, def, alpara, ney ve tanbur gibi sz ve mzik letleri alnmtr. Osmanl toplum hayatnn bu konuda, Hanefi hukukularn grlerini deil, afii hukukularn grlerini fiilen tatbik ettiklerini syleyebiliriz. Hatta III. Selim'in Nizm- Cedid'inde askerlerin tranpet almalar, halk ve limler tarafndan ho karlanmaynca, Nizm- Cedid askerlerinin giydikleri Avrupai elbiselerin ve aldklar trampetlerin, tlim gayesiyle olmas hasebiyle, dinen caiz oldu-

201 Penzer, The Harem, 118, 139 vd.; Uluay, Harem II, sh. 118, 119, 127 vd.; Uzunarl, Saray Tekilt, st. 172 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 10-11; Miller, B., Beyond The Subllme Porte, Yale 1931, sh. 91 vd. 336 BLNMEYEN OSMANLI Bt tn^una dair, Mnib Efendi tarafndan mstakil bir Risale dahi kaleme alnmtr. Bunlar almak zere, erkek musikiinaslardan, oyun, saz ve hanende takm kurulmutur. Musiki stdlarna Mu'allimn-i Endern- Hmyn dendiini kaynaklardan reniyoruz. Ayrca Saray'a ve Harem'e has olmak zere cariyelerden de sazendeler takm kurulduu bilinmektedir. Hareme alnan cariyelerden seilen sazende takm, Mekhne'de yahut hocalarn hususi dairelerinde musiki hocalarndan zellikle son zamanlara doru mzik dersleri almlardr. Sazendeler, genellikle kalfalk payesine gelen ve Padiah yahut dier hanedan erkekleri ile aralarnda mahremiyet bulunmayan cariyeler arasndan seilirlerdi. Bunlara sazende kalfalar dendii gibi, reislerine de s-zende-ba veya ba sazende denmekteydi. XIX. yzylda batllama balaynca, eski sazlar arasna piyano da girmitir. Hatta son zamanlarda piyano almak, Osmanl hareminin modas haline gelmitir. Sultnlar, ehzadeler ve hatta kadn efendiler, piyano almaya balamlardr. Osmanl Tarihi boyunca, son zamanlardaki baz elenceler dnda, sazendelerin ulv duygulan tevik eden ilahiler okuduklar, bunlara uygun ud ve ney gibi sazlar aldklar, gayr-i meru denebilecek olaylarn pek ndir meydana geldii, Saray htralarndan anlalmaktadr. Baz kitaplarda tasvir edilen, elenceler, algl ve sazl lemler ise, tamamen hayalidir. III. Selim, II. Mahmd ve zellikle de II. Abdlmecid zamannda Saray'a giren mzik letlerine msamaha ile bakmak ve hele baz devlet adamlarnn cazl ve balolu toplantlarna katlmalarn slm Hukukuna uygun gstermek mmkn deildir. Nitekim Ahmed Cevdet Paa da, bu konuda baz devlet adamlarn tenkit etmitir202. 207. Hnkr Sofas denilen Harem'in salonunda gayr-i meru elencelerin yapld sylenmekte ve irkin iftiralar yaplmaktadr? Bunlar doru mudur? Topkap Saray'ndaki Harem Diresinin en ok yanl tasvir edilen ksm, Hnkr Sofas denilen yerdir. nce tantalm, sonra da bu salonla ilgili baz arptmalar tashih edelim: emeli Sofa'dan girilince Harem'in en muhteem yerlerinden biri olan Hnkar Sofas karmza kar. Hnkr Sofas, fevkalde muhteem yaldzl ve ssl, dikdrtgen eklinde olup Harem'in oturma salonu vazifesini gryordu. Burada hkmdarlarn oturmasna mahsus glgelik bir taht vard. Tabir caiz ise Harem dairesinin misafir arlanan salonu buras idi. En nemli zellii, duvarlarnn tamamnn, gzel inilerle ve san'at eserleriyle sslendii kadar, ayn duvarlarn aile hayat, ocuk terbiyesi ve benzeri ulv meselelere ait yet, hadis veya kasidelerle sslenmesiydi. Hnkr Sofas ile alakal arptmalar tashih etmeden evvel konuyla ilgili bir hat202 Kur'n, Mide 90; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. III, sh. 37; Bedizzaman Said Nursi, rt'l-'cz, sh. 77-78; Cevdet Paa, Tarih, c. VIII, sh. 189; Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Fkh Istlahlar Kamusu, c. IV, sh. 491-499; Hak Dini Kur'n Dili, sh. 3948; Uluay, Harem II, sh. 152-154; BA, bnl-Emln, Saray, nr. 710, 711, 883, 877, 946, 1254, 1272, 1317; Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Yakutcan, Ahmed-mr, Cuma, slm'da Resim, Heykel ve Musiki, zmir 1989, sh. 57-123; Cinuen Tanrkorur, "Osmanl Msikisi", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi I-II, stanbul 1998, c. II, sh. 493-530; Uzunarl, smail Hakk, "Osmanllar Zamannda Saraylarda Musiki Hayat", Belleten, c. XLI, say 161(1977), sh. 79-114. nena?! yei! BLNMEYEN OSMANLI 337 ram nakletmek istiyorum: 1993 ylnn bir k gnyd. Gztepe'deki evime bir sohbet sebebiyle gece saat 24'e doru ancak gelebilmitim. Eve girdim. Hemen alan telefonda bir ehl- imann U Cmleleri yansyordu. "Hocam, filan

televizyon kanalnda Osmanl ile ilgili bir film oynatlyor. Bunlar doru mu? Allahakna syleyin" Gerekten bu kaz zerine televizyonu atmda, bir zel televizyon kanalnda, sonradan Kltr Bakanlnn izniyle ekildiini esefle rendiim bir filim oynatlyordu. Filmin adnn sonradan "Gzde" olduunu rendim. Aar amaz grdm manzara dehetli idi. Zira bir kadn ile bir erkek anadan doma halde plak olarak birbirine sarlmt. Beni artan bu manzara deildi; asl beni artan yanllkla atm bu zel TV'nin ekranlarnda bir iki saniye iinde gayr-i meru alemler yapan bu kadn ile erkein plak bacaklar arasndan bu irkin ii yaptklar odann duvarlarndaki baz Kur'n yetlerini grmem idi. arpldm ve dehete kapldm. Sonra rendim ki, buras Hnkr Sofas imi ve o erkek ile kadn da Harem'de padiah'n bir cariyesi ile olan gayr-i meru alemini canlandryormu. O gece uyuyamadm. Sabahleyin Topkap Saray'na gittim. Akam gsterilen ve gayr-i meru alemler yapld iddia edilen Hnkr Sofasna vardm. Grdklerim doruydu ve Hnkr Sofasnn duvarlar Kur'n yetleri, hadisler ve Kaside-i Brde'nin beyitleriyle doluydu. Filimde oynayan kadnla erkein bacaklar arasndan grlen ve okunabilen yetlerin balangc uydu ve Hz. brahim'in Nemrud'a verdii tevhid dersini konu edinen yetlerle devam ediyordu: "Hi phesiz ki, Allah, iman edenlerin sahibi ve dostudur; Allah, onlar zulmetlerden nura karr. Ve yine hi phe yok ki, kfredenlerin sahibi ve dostu, tttur; onlar nur'dan zulmetlere karr". teki duvarda ise, insan, ailesini ve yurdunu maddi ve manev musibetlerden koruduuna inanlan mam Busir'nin Kaside'-i Brde'si besmele'den sonra ok gzel cel bir hatla yazlmt. zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda buras Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn kadn alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. u ilimden uzak tesbitler, bu tr iftiralarn en basitleri arasnda yer almaktadr: "Hnkr sofasnda nl ve yetenekli mzisyenler sekin faslllarla mzik yaparken, gzel sesli, gzel yzl, gzel vcutlu gen kzlar, tatl ezgilerle Padiahn canna can katar, o da yumuak yastklar iinde yar yatm vaziyette oturup rak ierdi.....". Btn bu iddialara cevap vermek yerine ve hatta bunlarn iddialarn tekrarlamak yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu sormay yeliyorum: Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'n ve tefsirleri ile sslese-niz; salon'daki masalarn zerine Kur'n sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'n yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'n yetlerini gsterdikten sonra salonda gayr-i meru alem yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Tabii ki vicdani ve ftrat bozulmu olanlar bu kaidenin dmdadrlar. Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr diyecektir. Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, 338 BLNMEYEN OSMANLI BLNMEYRv nw, asrlarca slm temsil eden Osmanl padiahlar m yapar?203. 208. Osmanl Devleti'nde eitli oyunlara ve elencelere msaade edilmi midir? Harem halknn ve Osmanl toplumunda her zaman darya kamayan aile efradnn yeknesak olan hayatn deitirmek iin, meddahlar, karagzler ve orta oyuncularn gsteri yaptklar ve harem halknn kendi aralarnda bekiz, ks ve srme oynadklar bilinmektedir. XIX. asrda bunlara dama, tavla ve domino da eklenmitir. skambil ise, hareme asla girmemitir. Bu arada sarayl cariyeler, kendi aralarnda haftada iki defa oyun ve saz geceleri dzenlemekteydiler. Bu oyun ve saz geceleri, kendilerine tahsis edilen yerlerde yaplrd. Cariyelerin kendi aralarnda dzenledikleri bu gecelerde, tekil edilen oyun takm grev alrd.

nceleri, erkek oyunculara engi denirken, sonralar erkek oyunculara kek ve kadn oyunculara da engi denmeye baland. Kek oyunu erkekler arasnda oynanrd. Ancak bazan haremde cariyeler de erkek elbisesi giyerek kek oyunlarn taklid ederlerdi. Tanzmt'dan sonra eskiden beri oynanan bu oyunlar, tamamen terkedilmi ve yerini yava yava Avrupa elencelere brakmtr. III. Selim zamannda hareme dans girmi ve bunu opera ve tiyatro takip etmitir. Ancak dans, opera ve tiyatro da hep meru dairede yaplmaya allmtr. Ama meru dairenin snrlarnn tald olaylar da vardr204. 209. Harem'de tam bir elence ve oyun havasnn hkim olduu ve her eit elencenin meru'-gayr-i meru denmeden yapld iddia edilmektedir. Bu doru mudur? nce unu ifade edelim ki, "hell diresi genitir, keyfe kfi gelir; harama girmeye hi lzum yoktur" kidesince, slmiyette de elence vardr. Bu elence, meru dairenin snrlar iinde kalmak artyla, erkekler ile erkekler arasnda, kadnlar ile kadnlar arasnda veya mahremiyet dsturlarna riyet edilerek birbirine yasak olmayan kadnlar ile erkekler arasnda yaplabilir. Mesela bir aile reisi, hanm ve ocuklaryla meru dairede elenebilir. Aynen bunun gibi, Harem-i Hmyn denilen Padiahlarn evi de bir aile yuvasdr. Padiah, eleri ve ocuklaryla birlikte meru olarak elbette ki elenebilecektir. Bu aile elencelerine, Padiah'n kar-koca hayat yaad cariyeler de katlabilecektir. Elbette ki bu elenceler, Harem'in msait bir yerinde ve mesela Hnkr Sofasnda yaplacaktr. Ancak bir ksm kitaplarda tasvir edildii gibi, gayr- meru elencelerin yapld yer manasna alnmamaldr. Zira evvela bu Sofa'nn duvarlarndaki yet ve hadisler, tasvir edilen elencelere msaade etmeyeceini, bir nceki soruda anlatmtk. kinci olarak, meru dairenin snrlar, tasviri belli evrelerce yaplan elence e-unu ti r.-bulunmamak <>.,: yelerin ve berze-olmayacak ek "ut elenilmesi ere' ve misafir asrisi Safiye nvararn 210. dze Harem'ds S en nemlisi de I bariyle \ veya I Harem'in i valarda f mek istemi aile efrMiHjj B Zira tam olan mek , mnJselrfl fkh I ndeki tahrif eda teki edene 203 Kur'n, Bakara, 257; Dndar, Cemal, Osmanl Sarayndan Erotik Oyunlar, Playman, sn. 85-87. 204 Uluay, Harem II, sh. 154-157; Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 135-142; Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamid, sh. 73-77. mak st ! hazrl P, h atsz i sadybl mam Bahetl zerint| i'f.d, sh, 21, BLNMEYEN OSMANLI 339 yaplan elencelere msaade etmemektedir. unu da ifade edelim ki, bu salonda aile toplantlar yaplmas, yabanc kadnlar bulunmamak kaydyla ailenin yannda padiahn, kadn efendilerin, ocuklarnn, cariyelerin ve benzeri haram olmayan kimselerin de bulunduu meclislerde slama aykr olmayacak ekilde ilahiler sylenmesi, sazlar alnmas ve hatta meru dairede glnp elenilmesi elbette ki inkar edilemez. Zaten biz de bu salonu, Harem'in oturma odas ve misafir arlama salonu diye tarif ettik. Burada ne gibi elencelerin yaplabileceini Safiye nvar'dan okuyabileceiniz ksa harem hayatndan anlamak mmkndr205. 210. Harem'de hayat nasl yryordu? Osmanl Padiahlarnn aileleri ile dzenledikleri halvet denilen elenceleri nasl aklayabilirsiniz? p; ve hdans s hep

iylar her id 'eve ibi, f'nn | bir ilerce Harem'de hayat denilince, haremdeki insanlarn yemeleri, imeleri, giyinmeleri ve en nemlisi de Padiah'n ailesi ile halvet olmas akla gelir. Halvet, kelime anlam itibariyle yalnz kalmak ve ba baa olmak manalarn ifade etmektedir. Harem'de halvet veya halvet-i hmyn ise, Harem'de yaayan kadnlarn serbest ve meru bir ekilde Harem'in bahelerinde veya mesire yerlerinde elenmelerine denmektedir. Kapal havalarda Padiah, kadnlar, ikballeri, sultnlar yani kz ocuklar ve oullar ile grmek isterse, onlar dairesine artr, konuur ve grrd. Padiahn sadece kendi aile efrad ile yapt bu toplantya muhtasar halvet denmekteydi. Burada bir de Has Bahe'de yaplan halvetlerden ksaca bahsetmek gerekecektir. Zira tamamen bir aile toplants ve aile halk ile muaeret ve sohbet toplantlar demek olan halveti, sanki haremin bahelerinde dzenlenen ahlaksz alemler gibi takdim etmek isteyen insanlar bulunmaktadr. Kitabmzn daha nceki sorularnda cariyeler mnsebeti ile zikrettiimiz bir hususu burada tekrar hatrlatmak istiyoruz: Hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir. te bu ve benzeri arptmalarla, Padiahlarn harem'deki ailesi ve ailesine hizmet eden cariyelerle bahelerde veya harem'in uygun yerlerinde yapt halvet ad verilen toplantlar ve aile beraberlikleri, maalesef akla hayale gelmeyecek sahnelerle anlatlmak istenmitir. Btn bu arptmalarn karsnda zellikle has bahelerde yaplan bir halveti ve hazrlklarn zetlemek istiyoruz: Padiah, halvet yaplacan bir hatt- hmyn ile yetkililere bildirir ve ailenin rahatsz edilmemesini emrederdi. Has Bahe'nin baz yerlerinde mahremiyete riyet maksadyla halvet sokaklar ve halvet perdeleri bulunurdu. Halvet gn nc avlu, tamamen boaltlr; bahenin dardan grlebilecek yerleri halvet bezleri ile rtlrd. Bahe'de (genellikle imirlik Bahesinde) kadnlarn ve cariyelerin dolaaca yollar zerine adrlar kurulur; hususi kapal sokaklar ve oturma yerleri meydana getirilirdi. sh. 26. Safiye nvar, Saray Htralarm; Bedizzaman Said Nurs, Szler, Szler Yaynevi, stanbul 1993, 6. Sz, 340 BLNMEYEN OSMANLI Bunlarn yannda namaz klnacak meknlar; ocuklarn oyun oynayabilecekleri yerler hazrlanr; yemek yenilecek ve oturulacak adrlar kurulurdu. adrlarn iine haremden ssl ve ilemeli yastklar, minderler ve perdeler getirilirdi. Baz batl yazarlar, Harem'e yabanc erkein girememesini ve Harem'deki kadnlarn da istedikleri zaman rasgele darya kamamalarn, haremdeki hayatn skc-l ve yeknesakl olarak aklamlardr. Mahremiyete riyetle ilgili er' hkmleri anlatrcasna meseleyi tasvir eden bir batl yazarn u ifadeleri enteresandr: "Kadnlar Padiahn izni olmakszn sarayn bahesinde de gezinemezler. Sadece ara sra, gnlerini bahedeki kklerden birinde geirme izni alrlar. O zaman beki durumunda olan bostanclara uzaklama izni verilir ve rtler rtlr". "Doktorlardan baka hi bir erkek hareme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izniyle ve harem a-alarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn kalan ksmlar

tamamyla rtk olmak artyla gsterebilir. Kzlar aas bile haremdeki kadnlardan birine dikkatlice bakamaz". Harem'de Padiah'n kendi ailesi ve hizmetkarlaryla halvet etmesi usul, saltanatn kaldrlmasna kadar devam etmitir. Yldz, raan ve Beikta Saraylarnda yaanrken de halvetler srdrlmtr206. sonra wt| r, zelu helvan mesi 212' orijs 3df< < 211. Osmanl dneminde baz geziler dzenlendii ve Kathane safalarnn yaand bilinmektedir. Bunlar hakknda neler diyebilirsiniz? Harem'de yaayan kadnlar, btn btn kapal yerlerde kalmasnlar diye, zellikle yaz aylarnda haremin dndaki yerlere beylik gezintiler dzenlerlerdi. Baharlarda ve yaz aylarnda, has bahe ve saray dndaki gezi yerlerine yaplan gezilere beylik gezi denmekteydi. Bu gezi yerlerinin banda Lale devrinin mehur mesire yerlerinden Kthane gelmekteydi. Geziye klmadan evvel, gidilecek yerlere adrlar gnderiliyordu. adrlar, mahremiyete riyet edilmesi iin halvet sokaklaryla birbirine balanr; kadnlar ve cariyeler serbeste bu halvet sokaklarnda yryebilirlerdi. Has Bahelerde dzenlenen aile toplantlarnda ve elence yerlerinde bile, in edilen halvet sokaklaryla, dinin emirlerine aykr fiillerin olmamas iin tedbirler alnmaktayd. Halvet sokaklar sebebiyle bir kadn veya criye bir adrdan dier bir adra geziye katlan erkeklere grnmeden geebilirdi. Ba ve ikinci Ktibe bu gezileri tanzim ederlerdi. Geziye katlacak kadnlar, sultnlar, ustalar, kalfalar ve cariyeler arabalarna binerler ve g yerine hareket ederlerdi. Kafilenin nnde ve yanlarnda atlar zerinde harem aalar bulunurdu. Bu arada Osmanl Padiahlarnn kadnlarnn, ou kere, oullarnn beylerbeylii yahut sancakbeylii yapt yerlere gitmeleri ve hayatlarnn nemli ksmn oralarda geirmeleri vardr ki, buna G-i Hmyn veya Nakl-i Hmyn denmekteydi. Oullaryla beraber gitmeyenler ise, Edirne Saray'na g ederlerdi. III. Ahmed'den 206 Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 80-81; II, sh. 538-539; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 132-133; Uluay, Harem II, sh. 148; Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamid, sh. 24-25; Uluay, Harem II, sh. 148-149; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr, D. 10749; E. 2457; BA, Cevdet-Saray, nr. 2529; imirlik'teki bir halvet iin bkz. Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 9916; Sa'dabad'daki halvet iin bkz. Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 9917; Ayrca kr. Penzer, The Harem, 259; D'Ohson, Ignatlus Mouradgea, Tableau General de i'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn, ev. Ayda Dz, Hayat Tarih Mecmuas lvesi, stanbul 1972, sh. 10-11; vwl N BLNMEYEN OSMANLI 341 ssc-fcleri sonra Edirne Saray'nn yerini Yldz, raan, Beikta ve Dolmabahe Saraylar ald Ayn geziler, dier aileler iin de geerlidir. Onlar da meru dairede elenmilerdir. zellikle Lale devri ve III. Selim devrinde, Kayk gezileri, Kathane elenceleri ve helva sohbetlerinin alabildiine arttn ve hatta gayr-i meru snrlarn da zorlandn esefle mahede ediyoruz207. 212. "Osmanlnn Muzrlar" diyebileceimiz baz kitaplar olduu iddia edilmektedir. Gerekten Endernlu Fzl'n eserleri, yani Defteri Ak', Hbnnme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler diyeceksiniz? Evvel unu belirtelim ki, biz bunlardan bazlarn kitabmzda kullandk. Ancak bir ksmna mracaat etmeye ise ihtiya dahi hissetmedik. Fakat tamamn ve hem de orijinal nshalarndan inceledik ve hatta fotoraflar aldk, bir ksmndan mikrofilmler aldk. Konu ile alakal istismar malzemesi olarak kullanlan kitaplar ve kaynaklar hakknda, ksaca bilgi vermekte fayda vardr. Ancak bu

ksa bilgilerden nce, genel olarak, meru dairede cins hayat ile alakal baz tesbitleri aktarmak istiyoruz. nemle ifade edelim ki, Kur'n- Kerim, mminlerin zelliklerini sayarken u yetleri sevk ediyor: "O mminler ki, namuslarn muhafaza ederler; ancak kendi meru eleri ve istifr hakkna yani kar-koca hayat yaama hakkna sahip olduklar cariyeleri mstesnadr. Zira bunlarla olan mnsebetlerinden dolay onlar asla azarlanmazlar. Kim bu meru' daire dnda bir ey arzu ederse, onlar haddini tecvz edenlerin t kendileridir". slmiyette meru dairede cins hayat vardr, bu cins hayatn kaideleri ve dab vardr. Bu edebler ve kurallar, Kur'n'daki yetlerle, Snnetteki dsturlarla, fkh kitaplarnn ilgili bahislerindeki er' hkmlerle ve de slm db ve ahlak kitaplarnn db'l-Cim adl blmlerindeki izahlarla uzun uzun anlatlmtr. Meru daire iinde cins hayata dair bilgiler, ilmihal kitaplarnda mevcuttur. Bunda garipsenecek veya ayplanacak bir durum yoktur. Hatta Hz. Peygamber, kar-koca ilikilerinin btn ayrntlarn bile aklamtr. Elbette ki insan hayatnn btn ynlerini dzenlemeyi taahht eden bir dinin bunlar ihml etmesi dnlemez. te bu din vecbeyi yerine getiren kitaplar ve bunlarn konuyla ilgili izahlar, belli bir edeb erevesinde btn Mslmanlara ve zellikle de evlenecek iftlere retilir. Bunun edebsizlikle ilgisi yoktur. Ancak her konuda olduu gibi, bu konuda da baz suiistimaller olabilir. Mesela birileri, meru dairede cim'n dabn anlatyorum gayesiyle, edebin hricine kmsa veya bu meru hakk suiistimal ederek, gayr- meru tasvirlere giren bir eser telif etmise, bunda slm'n veya Osmanlnn deil, o ahsn haddini amas mevzubahistir. te ad geen kitaplar da, ya bu suiistimalin ac meyveleridir veyahut da bu kitaplar deerlendirenlerin yanl yorumlardr. Bazlarnn zerinde ksaca duralm: A) Bu tr yazarlarn banda Endernlu Fzl diye bilinen ve 1810 ylnda Ro207 BA, Cevdet-Saray, nr. 3858; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 4002, 11842; nvar, Saray Htralarm, sh. 19; Uluay, Harem II, sh. 150-152; Hzr lyas, Tarih-i Enderun, sh. 51 (Beikta Sarayna G); 63 (stanbul Sarayna G); 71, 96. 342 BLNMEYEN OSMANLI dos'da vefat eden bir Divan iri gelir. Mahalliletirme eilimini ileri bir safhaya gtren bir irdir. Enderun'da iyi bir eitim grmtr; ancak sefhete dknl bilinmektedir ve ak maceralar dilden dile dolamtr. III. Selim zamannda srgnlere ve bu hareketlerinden dolay Enderun'dan ihra gibi meyyidelere ma'ruz kalmtr. Bylesi bir insann yazd kitaplar, Osmanl Devleti'nde elden ele dolaan kitaplar deildir. Ayrca ciddi deerlendirilirse, yle tamamen gayr-i meru olaylar tasvir eden kitaplar olarak da dnlmemelidir ve hele hele bugnn muzr neriyat ile mukayese etmek ise asla mmkn deildir. Konu ile ilgili kitaplarndan bazlar unlardr: a) Hbnnme yani gzelleri anlatan bir eser. 796 beyitten teekkl ediyor. Ba ksmnda tasavvuf? bir ekilde bir gzellik tahlili yer alyor. Coraf baz bilgilerden sonra, Hindistan'dan Amerika'ya kadar eitli erkek tiplerini anlatr ve hepsinin de birer rnek resimlerini verir. Bed zevk ve nezhetten mahrum olmakla birlikte, erkeklerle alakal vasflandrmalar arasnda gayr- meru denecek bir cmle veya verdii resimlerde gayr- meru denebilecek bir resim bulmak o kadar kolay deildir. Hbn-nme, deiik tarihlerde stanbul'da baslmtr. b) Zennnme yani 1101 beyitlik mesnevi tarznda kaleme alnan ve Hbnnme'nin tam aksine eitli corafi blgelere ait kadn tiplerini anlatan bir eserdir. Kitabn ba tarafnda air, kadndan bahsetmek istemediini ve kadnlara kar meyli olmadn kaydeder; ancak eitli milletlere ait kadnlar, orijinal minyatrlerle vasflandrr ve kadn tiplerini anlatr. Kadnlar hamamn tasvir eden minyatr dnda gayr-i meru denebilecek fazla bir resim mevcut deildir. Kitap stanbul'da eitli zamanlarda baslmtr.

c) Defter-i Ak adl kitabnda Enderunlu Fzl, ilh ak tarifle balar. Daha sonra da kendisinin dt ve sonra da piman olup tevbe ettii ak maceralarn nakl eder. erisinde bir ingene dnn de tasvir eder. Bir ksm yazarlarn iddia ettii gibi, gnl verdii erkek sevgililerini anlatt bir kitap deildir. 438 beyitten meydana gelen bu Kitap da, 1286'da stanbul'da baslmtr. d) engi-nme, Fzl'n, istanbul'daki mehur kekleri tasvir ettii bir eseridir. Rakksnme diye de bilinir ve stanbul'da baslmtr. B) Bahnme-i Ts veye Behnme-i Pdih diye mehur olan ve ReislhUkem Hoca Nasr Ts tarafndan kaleme alnp Sultn Muzaffer Hn bin Sultn Kazan Hn'a takdim edilen eser, cins mnsebetin edebleri ve hekimlerin bu yoldaki tavsiyelerini konu edinen bir eserdir. zellikle 5., 10. Ve 11. Bblar bu konuya ayrlm ve o zamana kadar konuyla alakal yazlan eserler zetlenmitir. Meru dairede cim' yani kar-koca mnsebetlerini anlatmaktadr. Cins salktan ve meru dairede cins mnsebetten bahsetmek, ne zaman muzr kabul edilmitir? C) Deli Birader yahut Piyle Bey diye bilinen bir Divan irinin Dfi'ul-Gumm vel-HUmm adyla kaleme ald ve eskilerin tabiriyle hezliyyt yani akla ve er'a aykr bo lakrdlar ve rezilliklerle ilgili bir eserdir. 1535'lerde ld sylenen Piyale Bey, nceleri medresede tahsil grm, sonra tasavvufa intisb etmi ve ancak yapt ahlakszlklar yznden evresi tarafndan iddetle dlanmtr. Bahsettiimiz kitab her trl ahlakszl ihtiva etmektedir. Yazma bir ka nshas dnda Osmanl Devleti'nde yaygn olan bir kitap deildir. Btn uar Tezkirelerinde ve Tercim Kitaplarnda ahlakszlklarla dolu bir kitap diye tantlmtr. Bu kitab telif ettiinden dolay, fc ahlata' dir. O stm s b tak IV-1 213.! ayr lerirff ara'-s St I let' desei BLNMEYEN OSMANLI 343 yi, ehzade Korkut'un onu kovduu da nakledilmektedir. Neticede Osmanl toplumunda ahlaksz insan yoktu diyen veya ahlaksz kitap yazlmamtr diyen birisi mevcut deildir. Osmanl da dahil her devirde byle reziller kmtr. Zaten byle reziller olmasayd, slm Hukuku zina ve livtay cezalandran hkmleri de sevk etmezdi. Mhim olan bu rezaletlerin meru kabul edilmesidir. Osmanl Devleti'nde byle bir durum yoktur ve bugnk gibi kede bucakta da satlmam ve yaylmamtr208. IV- OSMANLI DEVLETNDE RE'AYA VE SOSYAL SINIFLAR 213. Osmanl Devleti'nde batl anlamda sosyal tabakalamadan ve sosyal snflardan sz edilebilir mi? nsanlarn biyolojik olduu kadar, sosyal bakmdan da yani ihtiyalar, gelirleri, yaaylar, giyinileri, alma ve istirahat saatleri, rf ve adetleri vb. alardan da birbirlerinden farkl ynleri bulunmaktadr. Dolaysyla tarihin btn devirlerinde insanlar arasnda tabakalamann varl bilinmektedir Sosyal tabakalama terimi belirli bir nfusun hiyerarik olarak sosyal manada st ste gelen snflar halinde farkllamas ve genel olarak otorite, prestij, stat ve g gibi eitli deikenlere gre nfusun farkllamasnn hiyerarik sralanmas anlamnda kullanlmaktadr. Tarih boyunca grlen sosyal tabakalama eitleri u balklar altnda toplanabilir; 1) lkel toplumlarda grlen yaygn kleliin dourduu tabakalama. 2) Ortaa Avrupa'snda geni toprak mlkiyetine dayanan feodal sistem. 3) Kast sistemi. 4) Stat tabakalamasnn dourduu sosyal snflar. Sosyal snf kavram ise, sosyal tabakalama kavram ile i ie bir kavramdr. Sosyal snflarn olduu yerde bir sosyal tabakalamadan, sosyal tabakalamann

olduu yerde ise sosyal snflarn varlndan sz edilir. Tarihin kaydettii btn toplumlarda sosyal snflarn varl bilinmektedir. Sosyal snflar hi bir zaman ortadan kalkmamak-ta, karakter deitirerek devam etmektedir. Sosyal snflarn nem kazanmas ada sanayi toplumlaryla mmkn olmu, modern toplumlarda ise sosyal farkllama ve politik hiyerari artmtr. Osmanl Devleti'nde batl anlamda sosyal tabakalama ve sosyal snflar olumamtr. Pek ok tarihi ve sosyolog bu konuda fikir birlii ierisindedir. Batda grlen serf-senyr, proleterya-burjuvazi eklinde bir tabakalama Osmanl toplumu iinde vcut bulmamtr. Mevcut durumu ne bir snf sistemi, ne bir kast ne de feodal sistem olarak tanmlamak mmkn deildir. Batda oluan sosyal tabakalama ve sosyal snflarn benzer ekilde Osmanl Devleti'nde geliememesinin nedeni, slmi toplum ve mlkiyet anlaydr. Trkslm deer hkmleri toplumda tabakalamay ekillendirmitir. stismar nleyici, iddihar 208 Kur'n, M'minn, yet, 4-6; Endernlu Fzl, engi-nme, stanbul 1286; Kk, Selahattin, "Endernlu Fzl", TDVA, c. 11, sh. 188-189; , TY, nr. 5502; Defter-i Ak, stanbul 1286; , TY, nr. 5502; Endernlu Fzl, Zennnme, stanbul 1286; , TY, nr. 5502; Hbn-nme, stanbul 1286; , TY, nr. 5502; emseddin Sami, Kmus'l;A'lm, c. V, sh. 3331; Ts, Reislhkem Hoca Nasr, Behnme-i Ts veye Behnme-i Padih, , TY, nr. 7152; Deli Birader (Piyle Bey), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , TY, nr. 1400, 9659; Gkyay, Orhan Saik, Deli Birader, TDVA, IX, sh. 135-136; Mecd Efendi, ekik Tercmesi, sh. 472-473. .. . . 344 BLNMEYEN OSMANLI BlUNMtl yasaklayc, diergam ve dayanmac prensipler ve sermayenin belirli ellerde toplanmasn engelleyen ilke ve uygulamalar farkl bir tabakalamaya neden olmutur. slmi anlay toplumda ynetici olanlar ynettiklerinden sorumlu tutmu, bu nedenle yneti-ci-yneten arasndaki iliki bir tahakkm deil bir sorumluluk ilikisi eklini almtr. Ynetimin en bandaki sultan "uyruklarnn babas" olma gibi bir telakkiden ok "tebaann refahlarndan ahsen sorumlu olduu" kanaatim tam ve tebaasn kendisine "Cenab- Hakkn bir vedias" yani emaneti olarak deerlendirmitir. Osmanl Devleti'nde snf anlaynn batda grlen anlaytan farkl olmas nedeniyle bir asiller snf ve aristokratlar domamtr. Devlet kapitalistlemeye kar olduu gibi, tahakkme dayal snflamaya da kar idi. Zaten toplumda sosyal ilikileri dzenleyen prensipler snf eilimleri zayflatyor, farkl meslek ve stat sahiplerini birbirine balyordu. Daha sonra farkl meslek ve stat sahipleri devlete balanyordu. Bu zellikleri gsteren Osmanl sisteminde batda grlen keskin snf ayrmlar grlmemitir. Osmanl yazarlar da sosyal gruplarn dnya ilerinde birbirlerinden stn olmadklarn, toplumda i blmn oluturan bu gruplarn zirai reticiler, ticret ve sanat ehli, limler ve askerlerden olutuu ve bu gruplar ynetenlerin tercih ve tafdili iin bir sebeb olmadn belirtirler. Toprak mlkiyetini devletin uhdesine almas, yukarda belirttiimiz gibi sermayenin belirli ellerde toplanmasn engelleyen ilke ve asalete dayanan eski Trk airet anlayna son verilmesi Osmanlda bat tr snflamay engelleyen en nemli mil olmutur. Bylece siyasi iktidar etkileyebilecek toprak asilleri ve byk sermaye sahipleri gibi glerin olumas engellenmitir. Osmanlda sosyal tabakalamay belirleyen nemli bir ayrm, yneten-ynetilen ayrmdr. Ynetenler asker, ynetilenler re'ydr. Bu ayrmda mali kayglar yatmaktadr. Din ayrm; mslim-gayr- mslim eklindedir. Hukuk ayrm; hrkle ayrmdr. Ayrca XVII. yzyldan itibaren ayan denilen yeni bir sosyal tabaka daha belirmitir. Bu tr oklu bir ayrmn dnda toplumu iki ana snfa ayrarak deerlendiren nalck'a gre; "Osmanl toplumu iki ana snfa ayrlyordu. Asker denen ilki, saltanat berat ile padiahn dinsel yetki ya da yrtme yetkisi tand kimseleri, yani saray memurlar, mlki memurlar ve ulemay iine alyordu. kincisi, re'y olup, vergi veren, fakat hkmete katlmayan btn Mslman ve Mslman olmayan uyruklar iine alyordu Uyruklarn askerilerden uzak tutmak

devletin temel bir kuralyd. Yalnzca snrlarda fiilen savalk eden ve medresede dzenli bir eitimden geerek ulema zmresine girenler padiahn beratn alp askeri snfn yeleri olabilirlerdi". Konuyu toprak mlkiyeti asndan deerlendiren Mustafa Akda, Osmanl Devleti'nde toprak mlkiyetinin devletin elinde bulundurulmas sonucu sosyal tabakalamann devletin ngrd biimde ekillendiini belirtir. Osmanl toprak dzeninin esasn oluturan "mr arazi rejimi"; fethedilen yerlerin (ziraata elverili alanlarn) zel mlkiyet d tutularak kamu mal saylp devletin elinde braklmas idi. Dier tabii kaynaklar da ayn dorultuda kamulatrlarak devletin kontrolne braklmt. XVI. yzyln sonlarna kadar yaatlan bu kamulatrma prensibinin bir neticesi olarak, devlet toplumun gidiatna gre ekillenecei yerde, toplum devletin elinde yorulmu, dolaysyla sosyal tabakalama da bu siyasi tercih erevesinde biimlenmitir. Bylece, Osmanl Devletten Bu sebep 5 oluum daha df.jj Batda hit-XVI. tn topt ehirli S;;'i sim "n"vt Boy'e: i,ne :: ay.rr I'. ort, ticaprf1 rrakt=: butu" olarak! dier re'/fc TOEM 2J Anknl imi 116; U 3ANLI BLNMEYEN OSMANLI 345 1 slan-t islmi l s ok ' dI sanat I: bir lar. Bray Devleti'nde toplumun "snfsal ayrmm" meydana getiren devletin kendisi olmutur. Bu sebeple, Osmanl toplumundaki oluuma sosyal deil, fonksiyonel oluum; byle bir oluum iinde ekillenen snflar da sosyal snflar deil, fonksiyonel snflar denmesi daha doru olacaktr. Osmanl toplumunda ortaya kan bu oluum "ne Douda, ne de Batda hi rnei bulunmayan" bir hususiyet tar. XVI. yzyln ortalarna kadar Osmanl devlet ve toplum yaps incelendiinde btn toplum fertlerinin balca u kategoriye ayrld grlr; 1- Askeri Snf, 2-ehirli Snf, 3- Kyller (ifti ra'iyyet snf). Burada her ne kadar fertleri ayr kategoride ele alarak ayr ayr incelemek mmkn ise de askeri snfn dnda kalan kesim "ra'iyyet" olarak mtalaa edilmektedir. Bu nedenle btn devlet tekiltnda ve kanun metinlerinde bu esasa gre hareket edilerek dzenlemeler ona gre yaplmtr. Byle bir ayrm eski slm ve Trk Devletlerinde "erbb- seyf" ve "erbb- kalem" eklinde grlmekte idi. Erbab- seyf ve erbb- kalem, Osmanlda askeri snf kavram iine dahil edilmektedir. Tarihi Cengiz Orhonlu ise Osmanl cemiyetini unsura ayrr: 1) Ulema, esnaf, mera gibi eitli grublar iine alan eraf. 2) Kyller. 3) Ehl-i rf denen memurlar. Sosyologlar ise ykselme dneminde toplumu oluturan fertleri tabaka halinde incelemilerdir. Yukar tabakada merkez otoriteyi temsil eden siyasi iktidar sahipleri, ordu ileri gelenleri, has ve tmar sahipleri, ayan, eraf ve mahalli beyler, orta tabakada; ticari ve snayi kesim, alt tabakada; re'y (halk) bulunmaktadr. Re'y veya ra'iyyet, devlete vergi vermekle ykml geni bir kitleyi oluturmaktadr. Askeri snf kavram ise, fiilen askerlik anlamndan te, daha kapsaml olarak btn kamu hizmetlerini deruhde edenleri iine almaktayd. Padiahn verdii zel bir beratla herhangi bir devlet hizmetine tayin edilen ve

bylece belirli vergi ykmllklerinden muafiyetle ehl-i berat olanlar asker statsn kazanmakta idiler. Herhangi bir hizmet karl beklenmeden vergilerin bir ksmndan veya btnnden muaf olan tekke eyhleri, peygamber evladndan olduklarna dair berat alm bulunan sdt kesimi de askeri saylmakta idiler. Kadlar, mderrisler, yksek medreselerdeki talebeler ve mezunlar (danimend ve mlzmler) gibi ilmiye mensubu kiiler berat ve vazife almadklar zaman bile askeri sfatn haiz idiler. Geni bir kitleyi muhtevi askeri snf kavram iinde mtalaa edilen grublar birbirlerinden ok farkl sosyal stat ve mevki sahibi kiilerden, "hem sosyal hiyerarinin tepesinde bulunan padiah hem de cretini bir vakftan alan bir cami ferra"ndan teekkl ediyordu. Bylece teekkl eden bu geni snfn bilhassa vergi konusunda re'ydan farkl olarak birok imtiyazlar vard. Re'ynn demek zorunda olduu ra'iyyet rsumu ve dier vergilerden muaf idiler ve bu muafiyet Osmanl idari tekilt ierisinde askeriyi re'ydan ayrdeden belli bal bir vasf saylyordu. Asker kesimin vergiden muaf tutulmalar ve kazasker mahkemesinde yarglanma gibi bir takm ayrcalklar bu kesimin sosyal hayatta itibarlarn ykseltmitir209. 209 BA, Mhimme Defteri, nr. 227, sh. 120; nr. 78, sh. 897; Ta'limat- ehid Ali Paa, (ner. Mehmed Gallb), TOEM , cz 3, sene I, stanbul, 1328/ 1910; l, Mevaid'n-Nefis F Kavidi'l-Meclis, (Mehmed eker neri), sh. 290-291; Akgndz; Osmanl Kanunnmeleri, c 3, sh. 143; Mumcu, Ahmed, Osmanl Devleti'nde Slyseten Kati, Ankara 1963, sh. 70; Tabakolu, Ahmed; Trk ktisat Tarihi , 2. Bask, stanbul 1994, sh. 138-144, 148; Bilglseven, miran Kurtkan, Genel Sosyoloji, 4. Bask, stanbul 1986, sh. 142, 145; Mal Sosyoloji, stanbul, 1968, sh. 96, 107-116; Rodinson, Maxime, "slm Dnyasnda ktisat Tarihi ve Sosyal Snflarn Tarihi", Belleten, c. LIII, say 207346 BLNMEYEN OSMANLI 214. Osmanl ynetim anlaynda soy asaleti'nin bir nemi var myd? Kiinin ehliyeti ne derece nem arz ediyordu? Kanuni dnemini inceleyen Albert Howe Lybyer, hakl olarak belki de yeryznde Osmanl ynetim kurumu kadar byk apl ve cretkar bir baka deneme yaplmadn, koyun srlerine obanlk eden ve karasabann ardnda koan ocuklar alp, onlar saraya erkan ve prenslere e yaptn sylyor. Byle bir ynetim anlayna sahip Osmanl Devleti'nde ferdin toplum iindeki yeri soy asaletine dayanmyordu. Dolaysyla kan bana bal olarak sregelen bir sekinler snfnn varlna da rastlanlmamaktadr. Devlet, eski Trk airet aristokrasisini ve feodal yaplar tamamen bertaraf etmi, siyasi iktidar etkileyebilecek toprak asilleri ve byk sermaye sahipleri gibi iktisadi glerin olumasn engellemitir. Ftih'den itibaren yksek askeri ve brokratik grevlere toplumsal tabanlar olmayan devirmelikten yetime kiilerin getirilerek devlet mekanizmas ierisinde soyluluk geleneine dayal bir yaplanma nlenmitir. Bu gelime devletin gittike merkezi ve anonim bir karakter almasnda da rol oynamtr. Soy asaletinin belirleyicilii asndan sadece tek bir istisna vardr; hkimiyeti e-linde bulunduran aile olmalar itibariyle Osmanoullar'na ayrcalk tannmtr. Osmanl toplum yaps ierisindeki farkllk fonksiyoneldir. Toplumda i blmn oluturmaktadrlar. Herkesin bir grev ve sorumluluk alan vardr. Bu sosyal guruplar dnya ileri asndan birbirlerine stn olmadklar inancn tarlar. Bu guruplar ynetenlerin bile tercih ve tafdili iin bir sebep yoktur. Osmanl Devleti'nde kiinin kabiliyet ve ehliyeti nemli bir kriter olarak deerlendirilmektedir. Herhangi bir greve tayinde mutlaka bu iki zellik dikkate alnyordu. ahsn ailesi, soyu, gemii, etnik zellii fazla bir anlam tamyordu. Kle asll olduu halde kabiliyet ve ehliyeti sayesinde askeri ve brokratik alanda en yksek kademeye kabilmi pek ok kimse bulunuyordu. 1561 ylnda sadrazamla ykselmi olan Ali Paa Dalmayal bir devirmeydi. Ali Paa ahsi kabiliyet ve liyakati sayesinde bu makama gelebilmi idi.

Sistem en bandan en sonuna kadar liyakati dllendirecek, yetenek, aba ve yeterli donanmla beslenen her trl hrs ve zlemi doyuracak biimde dzenlenmiti. Biri manevi onurlandrma, teki maddi olmak zere iki dllendirme yntemi vard. Manevi onurlandrma mesela Enderunda bir snftan tekine ykseltmek ve en yetenekli efendi! fmdan < yor ti. i yk* 208(1989), sh. 883-901; Yediyldz, Bahaeddin, "Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700-1800", Osmanl Aratrmalar II, stanbul 1982, sh. 147, 151; Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul 1967, sh. 32-33; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi MI, Konya 1989, cilt 1, sh. 201; nalck, Halil, "The Nature of Traditional Society, Turkey", Robert Ward ve Dankwart Rustovv, ed., Political Modemization in Japan and Turkey, Princeton, 1964, sh. 44'den nakleden erif Mardin, Din ve deoloji, Ankara 1969, sh. 85, 86, 87; nalck, Halil, "XV. Asr Trkiye ktisadi ve tima Tarihi Kaynaklar", . ktisat Fakltesi Mecmuas, c. XV/l-4, sh. 53; nalck, Halil, "Osmanllar'da Raiyyet Rsumu", Belleten, c. XXIII (1959) sh. 595, 596; Sahilliolu, Halil, "Asker", DA, c. 3, sh. 488; Yksel, Hasan, "Vakfiyelere Gre Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi IIII , Ankara 1992, c. II, sh. 486; Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. 3, sh. 14; Erz, Mehmed, ktisat Sosyolojisine Balang, 3. Bask, stanbul 1982, sh. 87; Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi c. II, sh. 113, 114, 268, 290, 291; Erkal, Mustafa, Sosyoloji (Toplumbilimi), 3. Bask (stanbul 1987), sh. 179, 182,185,186, 198, 199; Fndkolu, Z. Fahri , Sosyalizm I-II, stanbul 1952, c. 1, sh. 156. v;, . , ; >?., -ANLI m myd? pyeryzn-s yaptmaettr alp, |9iindeki yeri -"'kinler ve : ve ,-\ ve I ulumunu ;vdu. olan Ali ^s bu mave misti. /ard. yetenekli -.700-1800", |>9i Teki Halil, "The Japanand i1; inalck, J, sh. 53; ,, "Asker", Surecinde i,sh. 14; 1 s timai H,sh,179, BLNMEYEN OSMANLI 347 ve uygun artlarda olanlarn sultann ahsi hizmetinden geerek Has Odaya terfi etti-rilmesiyle gerekleirdi. Maddi dllendirme ise i olanlarnn Enderuna girdii anda balard. Bu para her yl artrlr ve Has Oda kademesine gelindiinde ykl bir cret tutarnda olurdu. lk aamada acemi olanlarnn dlleri yanlarnda altklar geici efendileri tarafndan belirlenirdi. Bu aamadan sonra yava yava artan ve sultan tarafndan verilen bir cret alrlard.

Bu ikili sistem, btn kurum iinde hi aksaksz ilerdi. En dk rtbedeki yenieri ykselmeyi umut edebilirdi. Enderundan gemi i olanlar, byk ilerleme kaydederlerdi ve sultann taht dnda her makama eriebilirdi. Savalar, aziller, idamlar yznden verilen kayplar alt kademelerdekilere ykselme frsat tanyordu. Fetihler de srekli olarak yeni grevler ve kumandanlklar meydana getiriyordu. Osmanl Devleti'nde ykselme kesinlikle bir rastlant eseri veya otomatik deildi. Her aamada byk bir titizlik ve aklllkla ynlendirilip gerekletirilirdi. Albert Howe Lybyer, tarihin hi bir dneminde Osmanl ynetim kurumu gibi, bylesine uzun sre salt akln egemenliinde olan ve bu nedenle de orijinal planndan ve amacndan sapmayan bir baka siyasi kurum olmadna inanmak gerekir diyor. Lybyer, Osmanl ynetim anlay ile dierlerini bir karlatrmaya gidiyor ve diyor ki; Atina demokrasisi ynetiminde; olaan st zeka, olaanst eitim imkan bulmak yerine ksteklenmi-ti. Bugnk zgr demokrasiler de yetenekli bireylere ykselme imkan tanr, ama ykselme yolunda kimi zaman almaz engellerle savama zorunluluu da vardr. Salt bireyin yetkinliine, engellenmeyen imkanlara ve kesin dllendirmeye bakarak deerlendirilecek olursa Atina demokrasisi de bu gnk demokrasiler de Osmanl ynetim kurumuyla karlatrlamayacak kadar elverisiz, ilerlii olmayan ve kr krne sistemlerdir. Osmanl Devleti'nde terfi sisteminin kabiliyet ve liyakat esasna gre olduu batl pek ok gzlemcinin de dikkatinden kamamtr. 16. yzylda AlmanyaAvusturya Imparatorluu'nun elisi Busbecq hatralarnda soy aristokrasisinin olmayn Osmanl Devleti'inin gc olarak deerlendirmektedir. 17. yzyln sonlarnda uzun sre stanbul'da kalm olan Bodan Voyvodalarndan Dimitrl Kantemir Trkler'de soyluluun babadan oula gemediini, aksine erdem ve iyi karakter sayesinde elde edilebileceini belirtmektedir. Bu konuda rnekleri oaltmak mmkndr. Tractatus 1530'larda baslan eserinde; "sz edilen kleler iinden nitelik ve yeteneklerine gre hkmdarln eitli grevlerine terfi ettirilenler vardr" diyor. Postel ise 1560'larda baslan eserinde; "sultann bir kiiyi belirli aamalardan gemeksizin terfi ettirmesi ise ok ender grlen bir olaydr" der. Postel saraydaki olanlar le lgili Olarak da; "orada uzun sre kaldktan ve imtihan verdikten sonra maal bir greve verilirler, kale kumandanlna veya benzer grevlere getirilirler. Kendilerini gsterme, nam salma yetenei olanlar iin her trl imkan aktr. Bunlar vali ve paa olabilirler, nk orada insanlarn soyluluu bireyin deeriyle llr ve insanlar gemilerinde yaptklarna gre onurlandrlp yceltilirler" diyor. Tanco da 1558'de baslan eserinde Kanuni'den yle sz eder; "Sleyman her mevkdeki, her arttaki insana belirli bir dllendirmeye erime umudunu verir. Bu kiiler yetenekleri ve meziyetleri orannda ykselme imkanna sahiptir". Batl gzlemciler ierisinde Osmanl ynetiminde yararllk ve liyakat esasna gre terfi sisteminden en fazla etkilenen Busbecg olmutur. Busbecg hatralarnda yle 348 BLNMEYEN OSMANLI diyor; "..Osmanlda, Trkler arasnda bile, fertler ancak ahsi meziyet ve kabiliyetleri ile bir deer kazanrlar....Sultnn btn maiyeti orada idi. Hassa svarileri, sipahiler, gurabalar, ulufeciler... ayrca yenieriler de vard. Bu kalabalk mecliste herkes ahsi kabiliyet, ehliyet ve liyakati sayesinde bulunduklar mevkilere gelmilerdir. Filancann neslinden geldii iin hi kimseye dierlerinden stn bir rtbe verilmez. Herkes memuriyet derecesine gre sayg ve itibar grr. Bu sebeple merasimlerde nde bulunmak, dierinin yerine gz dikmek gibi kavgalar yoktur. Grev ve memuriyetler herkesin liyakat, seciye, kabiliyetine gre bizzat sultan tarafndan verilir. Bunu yaparken ne o ahsn zenginliine, ne nfuz ve hretine, ne rica ve dostluklarna aldr etmez. Bylece her ie, o iin ehli adamlar tayin olunur. ahsi kabiliyeti sayesinde herkes en yksek mevkilere kadar gelebilme ansna sahiptir. obanlktan gelmi olsalar dahi, mazideki durumlarndan dolay bir eksiklik

duymadklar gibi, ebeveynlerine ne kadar az borlu olurlarsa bununla o kadar ok iftihar ederler. Trkler stn meziyetlerin, kabiliyetlerin doutan geldiine, bir miras olarak ecdattan intikal ettiine inanmazlar. Bunun ksmen Allah vergisi, ksmen de say gayretin mkafat olduunu kabul ederler. Nasl ki bir evlat mutlaka babasna benzemezse, gzel sanatlara, hesap-hendeseye istidat irsi deilse stn vasflarn, seciyenin de babadan oula gemeyip Cenab- Hak tarafndan bahsedildii kanaatindedirler. Bu dncelerin neticesi olarak, Trklerde an ve hret, yksek idari mevkiler liyakat ve maharetin mkafatdr. Tembel ve psrk olanlar, kt niyetliler iin ykselme yollar kapaldr, bunlar kenarda kede nemsiz kiiler olarak kalrlar. Trklerin giritikleri her ite baar kazanmalarnn, stn bir rk haline gelmelerinin ve gn getike devletin hudutlarn biraz daha geniletmelerinin sebebi bu olsa gerek. Bizdeki uygulama ise bsbtn deiiktir. Ehliyet ve liyakatin bizde yeri yoktur, her yerde her ite asalet, yani mevki ve rtbe verilecek ahsn kimin neslinden geldii hususu aranr"210. fmtotti tir. 0f| emim s srt ler, tel Hamsi mutai vjniifiti muteJ Mm i zelM afatt ve i ozetr 215. Osmanl Devleti'nde vatandalara sr nazaryla bakld iin mi re'y tabiri kullanlmtr? Dere! Osmanl hukukunda halka "ra'iyye" veya bunun oulu olan "re'y" veya bazan da bery denmektedir. Bu kelimenin halk iin kullanlmasna sebep Hz. Peygamber' in bir hadisidir. Hz. Peygamber edeb bir benzetme ile her konuda reislik sfatn hiz o-lanlara yle bir htarda bulunmutur. "Hepiniz birer obansnz ve emriniz altndakilerden (raiyyenizden) obann srsnden mes'ul olduu gibi sorumlusunuz. Koca ailesinin obandr ve onlardan sorumludur. Kadn evinin ve ocuklarnn obandr ve onlardan sorumludur. Devlet adam (emir) da insanlarn obandr ve ra'iyyetinden sorumludur". te bu hadisin manasn unutturmamak iin din bir gelenek olarak halka "raiyye" denmitir. Yoksa Osmanl Hukukunda halka "sr" nazaryla bakld iin bu ad verilmemitir211. ve Mi (1/ 216. Osmanl Devleti'nde ehir hayatn dzenleyen Belediye (ihtisb) Tekilt hakknda ksaca bilgi verir misiniz? Osmanl Devleti, idar ve erl tekiltnda kendisinden evvel gelen slm Devletlerini rnek ald iin ihtisb tekiltnda da onlara uymutur. Bu sebeple devlet tara210 Ta'limat- ehid Ali Paa, (ner. Mehmed Galib); Gelibolulu Mustafa l, Mevaid'n-Nefis Fi Kavidi'l-Meclis, (Mehmed eker neri), sh. 323-324; pirli, Mehmed, "Nahifi'nin Nashat'l-Vzer's", , Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi Mnir Aktepe'ye Armaan zel Says, stanbul 1997, sh. 27; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 138-145; Busbecq, Trkiyeyi Byle Grdm, sh. 33, 63-65; Kantemir, Dimitri, Osmanl mparatorluu'nun Ykseli ve k Tarihi, ev. . obanolu, Ankara 1979-80, c.l, sh. 149, c. 3, sh. 380; Lybyer, Albert Howe, Kanuni Sultn Sleyman Devrinde Osmanl mparatorluu'nun Ynetimi, ev. Sekin Olzolu, stanbul 1987, sh.51-52, 56-59, 82-88. 211 Mslim, Sahih-u Mslim, Msr 1955, c. 3, sh. 1459 (mra, 5/20); Mumcuok, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab, sh. 205 vd. BLNMEYEN OSMANLI 349 fndan kad tayin edilen her yere bir de muhtesip yani belediye bakan tayin edilmitir. Osmanl Devleti'nde bu vazifeyi ifa edenlere muhtesip, ihtisb aas veya ihtisb emini denilmektedir, htisb aasnn en nemli grevi, san'atkrlar arasnda belli snrlar iinde yarg yetkisini kullanmak ve dier

beled ileri yrtmekdir. Tarih belgeler, devirlere gre, muhtesibin grevlerinin de deitiini gstermektedir. htisb Nezreti kurulmadan nce, ihtisb ileri iltizam usulyle ve bir sene sreyle talibine mukata'a bedeli denilen bir mebla karlnda ihale olunurdu. htisb aas bu grevini ifa iin kol olanlar adyla bir takm memurlar istihdam edebilmekte ve bunlar muhtesibin en nemli geliri olan ihtisb resmini toplamaya da yardm etmekteydiler. Muhtesipler ve yardmclar olan kol olanlar, bu yetkilerini kadlardan almakta ve zellikle merkezde bulunan ihtisb aalar, narh koyma hususunda sadrazamn emri altnda hareket etmekteydiler. aramba Divanndan sonra sadrazamn, stanbul kads ve ihtisb aasn da yanna alarak ehirde kol gezdii Osmanl Kanunnmelerinde zikredilmektedir. Muhtesiblie tayin iin aranan artlar arasnda, daha nce zikredilen hkmlere uyulmutur. Osmanl Devleti'nde hisbe tekiltnn temelini tekil eden muhtesiblerin grevleri de daha nce zikredilenlerden farkl deildir. Bunlar ksaca zetlemekte yarar vardr: Birinci grup, iktisad ve sosyal grevleridir. Bunlar ksaca unlardr; a) Esnaf kontrol eder. Yani kola kar. Fiyatlar tespit ve kontrol eder (narh). Devlete her esnaf iin konulan nizmlara uyulup uyulmadn denetler. zellikle stanbul'a giren-kan gda maddelerini belli bir nizma balar, b) yeri ama ruhsat verir, c) htisbiye rsumu denilen belediyeye ait vergileri toplar. Bunlar damga resmi, bc- bzr ve benzeri resimlerdir. Devlete tesbit edilen bu vergileri topladktan sonra, her sene devlete bedel-i mukataa adyla belli bir mebla pein der. d) Toplanan ihtisb gelirlerini gerekli yerlere muhtesip sarf eder. e) Mslmanlar, gayr-i mslimler ve belli asker ve sivil grevlilerin giymesi gereken kyafetleri tanzim eden kyafet kanununun tatbikinden de muhtesip sorumludur, f) Ayrca ihracat yasa, kk ocuklarn altrlmasn kontrol, posta ileri, genel salk hizmetleri ve benzeri kamu grevleri de muhtesibin vazifeleri arasnda yer almaktadr. kinci grup, muhtesibin adl grevleri ve nc grup ise muhtesibin din hayatla ilgili grevleridir. Bu grevlerini, slm hukukunda hisbe ile ilgili kaleme alnan eserlerdeki tafsilata gre ifa ettiini, ariv belgeleri isbat etmektedir. Bu sebeple ayrntya girmiyoruz. 1241/1825 ylnda Yenieri Tekiltnn ilgasndan sonra, ehir idaresinde yeniden geni yetkilerle kontrol salayacak idar bir sistemin kurulmas zaruretinden dolay ihtisb aal messesesi 1242/1826 tarihli htisb Aal Nizmnmesi ile ihtisb nezareti haline getirilmitir. htisb aas da ihtisb nzn olmu ve dorudan sadrazama balanmtr. Ayn nizmnme ile ihtisb nazrlar terifat asndan devlet ricali arasnda saylmtr. karlan bu nizmnme, belediye ilerini nizm altna alm ve peyderpey btn vilyetlerde uygulanmtr. 1261/1845'de Polis Tekilt ve 1262/1846'da da Zabtiye Miriyeti kurulunca, ihtisb nezretinin bir ksm grev ve yetkileri, yeni kurulan bu messeselere devredilmi ve ihtisb nezreti sadece narh ve esnaf muamelelerine bakan bir idar birim haline getirilmitir. 1267/1850'de Zabtiye Nezretine balanan htisb Nezreti; 1271/1854 350 BLNMEYEN OSMANLI ylnda tamamen ilga edilmi ve yerine stanbul ve ona bal semtlerde ehremaneti adyla yeni bir memuriyet kurulmutur. ehremaneti usul, batdaki belediye tekiltnn eksik ve acemi bir kopyasdr. Geri ehremini unvanna Ftih Kanunnmesinde dahi rastlanmaktadr; ancak bu unvana sahip kiiler, sadece ehrin su ve bina ilerinden sorumludurlar ve bu manada ehreminlii messesesi 1247/1831 tarihinde ortadan kaldrlmtr. 1271/1854 ylnda kurulan ehremaneti kurumu ile kadlarn belediye ilerine ait yetkileri ellerinden alnm ve belediye ileri mnhasran bu tekilta devredilmitir. Ayn tarihli ehremaneti Nizmnmesi bunu ak bir biimde dzenlemektedir. Bu manada ilk belediye bakan (ehremini) olarak da Salih Paa tayin edilmitir. Sultn Abdlmecid Han, bylece batl anlamda ilk olarak belediye tekiltn kuran padiah olarak anlmtr. ehremaneti tekilt isteneni veremeyince, 1272/1855 tarihinde ntizam- ehir Komisyonu kurulmu ise de, bundan da beklenen netice elde edilememitir. Bunun

zerine 1274/1857 tarihinde ehremaneti tekiltna yardm olmak zere Altnc Di-re-i Belediye adyla bir messese daha kurulmutur. Bu idar birim, daha ziyade bina ve kadastro ileriyle grevli klnmtr. Buna ikinci belediye tekilt demek daha dorudur. Btn bu deiiklikler de maksada kfi gelmeyince, 1284/1867 ylnda yeni bir deiiklie daha gidilmitir. Bu tarihteki deiiklie gre, merkezi ehremnetinin kontrolnde, stanbul'un deiik blgelerinde 14 tane belediye idaresi daha kurulacak ve bunlar ehremaneti meclisinin kararlarn icra edeceklerdir. 1293/1876 ylnda ise, yeni Anayasann emirleri dorultusunda yeniden dzenlenen ehremaneti tekiltnda, belediye dairelerinin says 20'ye karlm ve bu daireler yar mstakil hale getirilmitir. 1296/1878 tarihinde dairelerin says tekrar ona indirilmitir. 1328/1910 tarihli Belediye Kanunu ise, yeniden belediyeler zerinde merkez otoriteyi tesis yoluna gitmitir. Cumhuriyete kadar yine birok deiikliklere mruz kalan belediye tekiltnn mercii ve bal olduu nezret de ok deimitir. Ksaca 1271'de nizm deitirilen belediye tekilt, sonradan bir trl nizma sokulamamtr212. 217. Osmanl Devleti'nin kurulu yllarnda toplumu ve zellikle esnaf harekete getiren Ftvvet ve Ahi Tekilat ne demektir? Osmanl Devleti'nden nceki Mslman Trk Devletlerinde esnaf tekiltna yn veren ve Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde de tesirini devam ettiren iki nemli messese vardr. Bunlar ftvvet ve ah tekiltdr. Aslnda i ie ve mahiyet itibariyle birbirinin ayns olan bu iki tekilt, Mslman Trkler'de esnaf tekiltlarnn din-iktisad bir zmre eklinde ortaya ktklarn gstermektedir. slm'n ilk asrlarnda ortaya kan ve daha ok gen kuaklar eitli ynleriyle yetitirmeyi hedef olan "ftvvet tekilt" uzun devirler Mslman Trk genliine yn vermi; bu genliin eitli mesleklerde yetiebilmeleri iin gayret gstermi ve 212 Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi, sh. 504 vd.; Takvim-i Vakyi, nr. 2 (I. Ter.); Tafsilatl bilgi iin bkz. Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sh. 335-358, 360-361, 934 vd., 1414-1458, 1459-1507, 1508 vd.; Mehmed Galib, "htisab Aal", TOEM, nr. 9, sh.569-584, nr. 10, sh. 640-648; Kazc, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987, 73-207. a te k. * OSMANLI Jthremneti tekilt-mmesinde tna ilerinle ortadan filerine ait |ftredilmitir. it, Bu ma-tir. Sultn |tnn padiah - ehir . Bunun Ittnc Dipiiyade bina Silaha do-l yeni bir snnetinin " burulacak ise, da, nih.'i tarihli gt-,nsn ilen Biin bkz. IMmed PiesseseBLNMEYEN OSMANLI 351 Mslman Trk genliinin mert, yiit, atlgan, cmert ve becerikli insanlar olmalarn salamtr. Ftvvet tekilt ile tarikatlar arasnda nemli bir mnsebet vardr ve bylece bu tekiltlar manev deerlerle iktisad gayretleri btnletirmitir. Ftvvet kelimesi Arapa fet kelimesinden tretilmitir. Fet ise gen adam demektir. Bu sebeple ftvvet tekiltn, gen san'atkar ve zanaatkarlarn bir araya gelerek ve aralarndan birini de reis seerek tekil ettikleri din-iktisad mahiyette bir cemiyet olarak tarif edebiliriz. Bunlar, daima cemiyet reisinin ve cemiyet tznn emirleri altnda hareket ederler. Konu ile ilgili olarak ftvvetnme adyla ok sayda eserler yazlmtr. Ah tekilt ise, ftvvet tekiltnn Trkler tarafndan gelitirilen ve zellikle A-nadolu'da yaylm bulunan bir eklidir. Mool istilas ve baz i

isyanlar sebebiyle Mslman Trklerin birlii bozulmu ve halk nemli lde tedirgin olmutu. te byle bir buhran dneminde halk birbirine sevdiren ve yeniden birlii kuran manev liderler ortaya kmtr. Mevlna, Yunus Emre ve Ahi Evran da bunlarn ileri gelenleridir. Ahi Evran esnafn birlik ve beraberliini, zaviye ve tekkeleri birer meslek kurulular haline getirerek bu grevi ifa etmitir. Mslman Trkler, genellikle bekr genlerden san'at ve meslek sahibi olanlarn bir araya gelerek kendilerine reis tayin ettikleri ahsa ahi adn vermiler ve bu cemiyete de eskiden olduu gibi ftvvet demilerdir. u anda Krehir'de medfn olan Ahi Evran (1306 ylna kadar hayatta olduu sanlmaktadr), ahlakla san'atn ahenkli bir birleimi olan ahi tekiltn kurmu ve o denli itibarl bir hale getirmitir ki, bu durum yz yllar sresince btn esnaf ve san'atkrlara yn vermitir. Osman Gz, klcn ahi usulne gre kuanm ve Orhan Gz ise ahiliin nemli bir savunucusu olmutur. Ksaca "ahilik mill bir birlik olup gayretleri neticesinde Osmanl Devleti gibi byk bir devlet ortaya kmtr". Ftvetnmelerden rendiimize gre, bunlarn da toplant yerleri tekke ve zaviyelerdir. 740 maddeyi bulan ftvvet nizmnmeleri vardr. Zaviyeler bir merkezde toplanmtr. Her meslek erbabnn bir ahi baba denen reisi mevcuttur. Bu reisin bakanlnda btn yeler, alma esaslarn, giyimlerini ve hareket tarzlarn tekiltn nizmlarna uydurmak mecburiyetindedirler. Reislerine eyh veya ihtiyar da derler. Ksaca Asya'dan gelen san'atkar ve tccar Trkler'in, n Asya'daki yerliler karsnda tutuna-bilmeleri ve beraber yaayabilmeleri, ancak aralarnda bir tekilt kurarak dayanma salamalaryla mmknd. te bu zaruret, din-ahlk kaideleri Ftvvetnmelerde zaten mevcut olan bir esnaf ve san'atkar kaynama ve kontrol tekiltnn yani ahiliin kurulmas sonucunu dourdu. Sanat ve ticret erbabnn tarikat demek olan ftvvet ve bunun Trklerdeki zel ekli olan Ahiliin yannda, bozuk fikirli ilerin Mslman Trkler arasnda yaymaya alt ve bunlara benzeyen melmilii de burada sadece zikredelim213. 213 Slemi Ebu Abdurrahman, Sleymaniye ktp. Ayasofya nr. 2049/4, Kitb'lFtvveve, vrk. 81/B, 88-89; aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, sh. 54 vd. Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sn. 537-556; Yenieri, Cell, slm ktisadnn Esaslar, stanbul 1980, sh. 146-150; Ahmed Tevhid, "Ankara'da Ahiler Hkmeti", sh. 1200-1204; Halil Edhem, "Ankara Ahilerine Aid ki Kitabe", TOEM, nr. 41, sh. 312-315; Cahen, Claude, "lk Ahiler Hakknda", ev. Mrsel ztrk, Belleten c. L, say 197(1986), sh. 591-601; aatay, Neet, "Anadolu'da Ahilik ve Bunun Kurucusu Ahi Evren", Belleten c. XLVI, say 182(1982), sh. 423436; Taeschner, Franz, "slmda Ftvvet Tekiltnn Douu Meselesi ve Tarih Ana izgileri", sh. 203-236; aatay, Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda ahiliin etkileri)", sh. 485-500; Ycel, Ya'r, "Anadolu Beyliklerinde Devlet Tekilat ve Toplum Hayat", Belleten, c. LIV, say 210(1990), sh. 820-823. 352 BLNMEYEN OSMANLI 218. Osmanl Devleti'nde Esnafn kmeletii tekiltlar var myd? Esnaf hakkn nasl aryordu? lk dnemlerde, Osmanllarda esnaf tekiltnn, ftvvet ve Ah tekiltlarndan etkilendii inkr edilemez. Ancak daha sonraki gelime dnemlerinde bu etkilenmenin izleri devam etmekle beraber, ftvvet tarikatnn esrarengiz ynleri aynen ve tamamen Osmanllar tarafndan tatbik edilmemitir. Geri Osmanl esnaf tekilt ile ilgili elimizde bir kanunnme veya nizmnme yoktur. Ancak tarih belgeler ve uygulama, Osmanl Devleti'nin farkl bir yol izlediini gstermektedir. Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde ahiliin tesiri devam etmitir. Bu sebeple ahilie ait baz terimler Osmanl esnaf tekiltnda da kullanlmtr. Osmanl Devleti'nde esnafn birinci derecede miri, kadlar ve muhtesiblerdir. Ancak bunlarn dnda esnafn banda eyh, nakib, duac, avu, yiitba ve kethda adlaryla anlan bir takm reisleri bulunmaktadr. Esnaf tekiltnda eyhin nemli bir yeri vardr. Nakibler ise esnaf zerinde, eyhden yani reislerinden sonra sz sahibi olan ahslardr. Her esnafn ve zellikle berber esnafnn son zamanlara kadar birer duaclar da olduunu gryoruz. Esnafn nemli

meselelerinde tam yetkili merci olarak kabul edilen bir dier mirleri de kethdalardr. Kelime anlam itibariyle gvenilir memur ve ev sahibi demek olan bu kelime, Trke'mize khya olarak gemitir. Esnaf tekiltnn miri olarak kethda, san'atkr ve tccarlarn ilerine bakmak zere devlet tarafndan tayin edilen gvenilir insanlara denir. Kethdlk, esnaf tekiltnn balangcndan 1324/1906 ylna kadar devam etmi bulunan yar resm bir memuriyettir. eyh, nakib, duac ve avu gibi makamlar zamanla ortadan kalktka, bunlarn hak ve yetkileri de kethdalara intikal etmitir. Genellikle kadlar tarafndan tayin edilen kethdalar, esnafla hkmet arasnda yegne arac olduklarndan devlet nezdinde de itibar sahibidirler. Bu sebeple, tayinleri esnasnda esnafn grn almak bir adet olmutur. II. Mertiyetin ilanndan sonra 1328/1910 ylnda kethdlk resmen ilga edilmitir. Ftvvet usuln uygulayacak vasfl esnafn azalmas ve ticrete gayr-i mslimlerin girmesi sebebi ile Osmanllardan nce toplant yerleri tekke ve zaviyeler olan ahilik tekilt, Osmanllarda yerini loncalara terk etmitir. Zaviyelerde birinci derecede mir, eyh ile nakib olduu halde, loncalarda bunlarn yerini kethda ile yiitba igal etmektedir. Esnafn ihtiyar veya eski denen idarecileri ise; her ikisinde de vardr. Ayrca loncann banda bulunan reise, yine eyh de denmektedir. Sahaflar eyhi, yorganclar eyhi gibi. Ancak loncalar asl idare eden ve devletle mnasebetleri yrten esnaf kethdalar (khyalar) ve yiitbalardr. Yiitbann en nemli grevi, kethda ile esnaf arasnda tebli arac olmaktr. Her esnafn gnmzdeki retim kooperatiflerine benzeyen ve lonca ad verilen belirli bir toplant yeri vardr, ilk dnemlerde Mslman ve gayr-i mslim esnafn ileri gelenleri (i erleri, ihtiyarlar) yani ustalar bir yere toplanrlar; kethda ve yiitbalarn bakanlnda esnafn ileri ile ilgili mzakerelerde bulunurlar; ufak tefek davalar kadya gitmeden hallederler; esnaf ve tccarn arasnda geerli olan nizm ve kaideleri mzakere ederler ve esnafa ait orta sandnn muhasebesini yaparlard. Sonradan Mslman ve gayr-i mslimler ayr ayr lonca kurmulardr, loncalar, gnmzdeki BLNMEYEN OSMANLI 353 j?Estefin sendikalarn iini de yrtrler ve zellikle kalite kontrol ve standarda byk nem verirlerdi. Lonca tekiltnn reisi kethdadr. Yiitbalar ve esnafn ileri gelenlerinden seilen ihtiyarlar ise ona yardm ederler. Bunlarn nezret ve idaresi altnda bulunan her esnafa ait bir yardmlama sand vardr. Buna orta sand denir. Sermayesi, esnafn teberrular, raklktan kalfala ve kalfalktan ustala geenler iin ustalar tarafndan verilen paralardan sandk iin alnan paylar ve benzeri gelirlerdir. Bu sandktan, zor durumda bulunan esnafa bor para ve kredi verilirdi. Orta sand usul 1327/1909 ar yangnna kadar devam etmitir. Buraya kadar anlatlan merkezdeki esnaf tekiltnn bir benzeri, tarada da mevcuttu. Taradaki esnafn kendilerinin veya kad'nn tayin ettii reislerine, nceleri ahibaba, sonralar khya ve 1295/1878'den sonra ise mtevelli denirdi. Mtevellinin yannda stadlar tarafndan seilen ve be kiiden oluan lonca heyeti bulunmaktayd. Ayrca 24 esnafn mtevellilerinden oluan bir khyalar meclisi de mevcuttu ve reisine khya ba denmekteydi. Tarada da her esnafn bir vakf sand vard. Buna esnaf vakf, esnaf sand veya ilk dnemlerdeki gibi esnaf kesesi denirdi. Bu sandk, mtevellinin idaresi altndayd. Mtevelli loncaya lonca da esnafa kar sorumluydu. Her sene sandn muhasebesi tetkik edilirdi. Esnaf; stad, kalfa, rak ve yamak eklinde derecelendirilmiti. Meslekten ayrlanlar ise mtekid, aceze ve ma'll eklinde snflandrlmt214. Eet Itri i 214 Ergin, Mecelle-i Umr-I Belediye, c.I, sh. 557-581, 692-716; aatay, Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda ahiliin etkileri)", sh. 485-500. NC BLM

OSMANLI HUKUK SSTEM VE DEVLET TEKLTI I- OSMANLI HUKUK SSTEM; ER' VE RF HUKUK TARTIMALARI 219. Osmanl hukuk sistemi ok hukuklu bir hukuk sistemi midir yoksa hukuk birlii mi hkimdir? ok hukukluluk kavramn, devletin farkl kltr ve din mensuplarna onlarn tercihleriyle kendi hukuklarn seme ansn vermesi ve devletin hukuk retme gibi bir grevinin bulunmamas eklinde zetlemek mmkndr. Mesela Medine Vesikas, Hristiyan, Yahudi ve Mslmanlara kendi hukuklarn uygulamay getiren bir szleme mahiyetindedir. Verilen bu misl, eitli millet ve mmetlere mensup insan topluluklarn iinde barndran Osmanl Devleti iin de uygulanmak istenmektedir. Ksaca bu izahlarla baz yazarlar, slm Hukukunun ve zellikle de Osmanl uygulamasnn ok hukukluluk prensibini kabul ettiini iddia etmektedirler. Hukuk birlii ise, lke iinde yaayan her toplulua, ayn hukuk sisteminin hkmlerinin uygulanmas demektir. nemle ifade edelim ki, slm Hukukunda ve bunun tam bir uygulamas demek o-lan Osmanl tatbikatnda, ok hukukluluk asla mevcut deildir. Belki farkl dinlere ve kltrlere mensup topluluklar iin, slm'n kabul ettii hak ve hrriyetler ve zellikle de din ve vicdan hrriyeti vardr. Bu hrriyetlerin neticesi olarak, ahs, aile ve miras gibi istisna baz hukuk dallarnda, onlarn inanlarna uygun olan hkmlere sayg prensibi vardr. Buna da ayr hukuklar demek mmkn deildir; olsa olsa farkl inan hkmlerini birbirine balayan balama kurallar denir. Bunlar da, Mslmanlar asndan deil, gayr-i mslimler asndan nem arz etmektedir. Meseleyi ksaca zetleyelim. slm hukukunda insanlar, mensup olduklar dinlerine gre birbirinden tefrik olunurlar. Vatan ve millet mefhumlar yerine ayn dinin tabiileri demek olan mmet tabiri esas alnr. Eski Mslman Trk Devletlerinde vatanda demek olan ra'iyye (tebaa), Mslman ve gayr-i mslim olarak ikiye ayrlr. Kavmiyet yahut cinsiyet fark, er'-i erife hi hkmndedir. Rumlar ile Ermenilerin tamamen BLNMEYEN OSMANLI 355 Hristiyan ve Trklerin ise tamamen Mslman olmalar tesadf kabilindedir. Yukarda zikredilen din kriterinden hareket eden slm hukukular, slm lkesindeki insanlar, Mslman ve gayr-i mslim olmak zere iki ana gruba ayrmlardr. Osmanl Devletinde millet tabiri, mmet mansnda kullanlm ve millet-i mslime ile millet-i gayr-i mslime mefhumlar, fkh kitaplarndaki esaslara uygun olarak isti'mal edilmitir. Osmanl lkesinde yaayan en nemli gayr-i mslim milletler, Hristiyanlar, Yahudiler ve sabilerdir. slm lkesinde yaayan gayr-i mslimleri, vatandalk hukuku asndan ikiye ayrmak mmkndr: Zimmier ve mste'menler. Zimmier, slm lkesinin vatanda olan gayr-i mslimlerdir. Mste'menler ise, yabanclardr. slm hukukunda dnyann iki lkeye ayrldn, Mslmanlarn hkim olduklar topraklara slm lkesi (Dr'l-slm) ve gayrimslimlerin hkim olduu topraklara da harp lkesi (Dar'l-Harp) dendiini biliyoruz. En nemlisi de fiilen birden fazla olan slm devletlerine, devletler hukuku asndan "Birleik slm Devletleri" nazaryla bakldna da ahit oluyoruz. slm lkesi vatandalarna Osmanl hukukular ehl-i dar'il-slm demiler ve baz aksi grlere ramen, zmmleri de bu tabirin kapsamna sokmulardr. Mslmanlar, dnyann neresinde olursa olsun, Mslman olmalarndan dolay, slm lkesinin vatandadrlar. Zimmier ise, zimmet akdinin artlarna uyduklar srece, slm lkesinin kanunlarna tabi olmay kabul ettiklerinden zimmet akdi gereince, bir dier gre gre ise, slm lkesinde sresiz ikmet hakkna sahip olduklarndan dolay, yine slm lkesinin vatanda saylrlar. Mste'menler ise, slm lkesinde yabanc statsndedirler ve ehl-i dar'il-harb diye yahut harb eklinde de anlrlar. Tanzimat ncesi btn Osmanl Kanunnmelerinde bu tabirlere rastlamak mmkndr. Tanzmt'a kadar her konuda olduu gibi, vatandalk hukukunda da baz istisnalarn dnda, er' hkmleri esas alan Osmanl Devleti, bu kozmopolit dnemde vatandalk konusunda baz yeni hkmler kabul etmitir. Ra'iyye, mslim, zmm ve harb tabirleri yava yava

terk edilmeye balanm ve yerlerini tebe'a-i Devlet-i Aliyye ve ecneb gibi yenilerine terk etmilerdir. Gayr-i mslimler zimm statsne geince, baz istisnalarn dnda, Mslmanlara tannan haklarn bunlara da tannmas sz konusudur. Bir dier ifadeyle, Mslmanlara uygulanan hukuk, onlarn inanlar gerei istisna tutulan baz hukuk hkmler dnda, ayn hukuk yani slm hukukudur. Devlet, Mslman vatandalar ile gayr-i mslim vatandalar arasnda fark gzetmek durumunda olsa da bu, istisna olmakta ve genel kaideyi bozmamaktadr. "Bize tannan haklar onlara da tannr; bize yklenen devler onlara da yklenir" mansnda bir hadis de nakledilmektedir. Mste'menler de hak ve devler bakmndan zimmier gibidirler. Aralarndaki fark, bunlarn slm lkesinde sadece geici ikmet hakkna sahip olmalardr. Devaml ikmet nimetinin klfetleri bunlara yklenmez. zel hukuk asndan zimmier, ahs, aile ve miras hukukuna ait baz messeseler dnda tamamen Mslmanlar gibidirler. Yani akideye dayanmayan hkmlerde Mslmanlarla eittirler. Akideye dayanan hkmlerde ise, kendi dinlerinin hkmlerine tabidirler. Mste'menler de ikmet mddetince bu haklar konusunda zimmier gibidirler. Ancak devlet ve lke menfaati asndan baz snrlamalar sz konusudur. Silah ve sava malzemesi ihrac mste'menlere bu sebeple yasaklanmtr. Hem zimmier ve hem de mjjste'menler, slm lkesinde, menkul ve gayrimenkul mlkiyet hakkna da sahiptirler. Bu hak, ancak kamu yarar sebebiyle kstlanabilir. Zimmier, ml tasarruflar 356 BLNMEYEN OSMANLI asndan slm lkesinde Mslmanlar gibi, slm Hukukuna tabidirler. Mu'amelt konusunda dinlerinden ve inanlarndan gelen nemli bir fark bulunmad iin istisna hkmler de olduka azdr. slm lkesinde gayr-i mslimlerin arap ve domuz zerinde mal tasarrufta bulunabilmeleri; gayr-i mslime ait arap ve domuzu telef yahut gasb edenin tazminata mahkm edilmesi ve gayr-i mslimlerin bir gayr-i menkl mabed olarak kiralayamamas bu istisnalarn en nemlilerini tekil eder. Mste'menler de mal konularda, baz kk istisnalarn dnda zimmler gibidirler. zetle, Osmanl hukuk tarihinde kabul edilen Hanefi grne gre, eya, borlar ve ticaret hukukunda gayr-i mslim teb'aya da er' hkmler uygulanr. Ancak onlara gre mal kabul edilen domuz ve arap gibi eylerin hukuk muamele konusu olabilmesi gibi istisna haller vardr. Aile hukukunda ise, isterlerse slm hukuk nizmna, istemezlerse kendi hukuk nizmlarna tabi olurlar. Nitekim 1917 tarihli Hukuk- Aile Kararnamesi de bu gr benimsemi ve bu kanun iinde, Mslmanlara ait maddeler yannda Hristiyan ve Yahudilere ait hkmlere de yer verilmitir. Bu, bir atftan baka bir ey deildir. Ceza hkmlerin yer bakmndan tatbiki konusunda, slm hukukular farkl grler ileri srmlerdir. slm Hukuku cihanmul bir hukuk sistemidir. Ancak uygulamada, baz istisnalar bulunmakla birlikte slm ceza hukukunda tam mlklik sistemi esas alnmtr. Ebu Yusuf ve dier slm hukukularnn savunduu bu gre gre, slm lkesinde ilenen btn sulara, failinin dinine ve cinsiyetine baklmakszn slm ceza hukuku tatbik edilir. Dolaysyla Mslmanlar, zimmler ve mste'menler ayn ceza hkmlere tabidirler. Bu genel kaidenin istisnalar elbette vardr. Geniletilmi mlklik sistemini mdafaa eden Ebu Hanife ve mam Muhammed'e gre ise, mste'mene srf Allah hakk olan zina, hrszlk ve yol kesme gibi sularn hadleri uygulanmaz. slm'da milletleraras usl hukuku deyince, akla hemen zimm ve mste'menlerle ilgili hukuk ihtilaflar gelmelidir. Zira slm Hukuku, bunlara ve zellikle de slm lkesi vatanda olan zimmlere, zel hukukun yukarda ksaca akladmz baz alanlarnda bir eit kaza muhtariyet vermitir. Bu durumda zikr edilen konularda er'iye mahkemesine bavurunca, yabanc unsurlu bir ihtilf gibi olmaktadr. Bavuran mste'men olunca, ihtilf tamamen yabanc bir ihtilf olur. Yabanc unsurlu ihtilflarda yani slm lkesindeki zimm ve mste'menlerle ilgili davalarda yetkili mahkeme, aile hukuku dnda slm mahkemeleridir. Bu, Hanefi-lerin grdr. Osmanl Devletinde tatbik edilen bu gre gre, zimm ve mste'menler, aile hukuku alannda isterlerse kaza muhtariyete sahip kendi

cemaat mahkemelerine bavururlar ve isterlerse de yine er'iye mahkemelerine mracaat e-derler. kinci k iin Ebu Hanife, her iki tarafn da rzasn art koarken, Ebu Yusuf ve mam Muhammed taraflardan birinin mracaatn yeterli grmektedir. Osmanl Devle-ti'nde zikredilen tatbikat 1917 tarihine kadar baz istisnalarla devam etmitir. Bu tarihte HAK ile yarg birliini salamak zere, gayr-i mslimlere aile hukuku alannda kendi hukuklar tatbik edilmek artyla btn yarg yetkisi slm mahkemelerine verilmitir. zetlemek gerekirse, Osmanl Hukuku ok hukuklu bir sistem deildir. Belki din ve vicdan hrriyeti gerei, gayr-i mslimlere belli hukuk alanlarnda daha serbest hareket etme imkn vermitir. Bu serbestilik, ok hukukluluk olarak anlalnca ve gayr-i mua 2% mail BLNMEYEN OSMANLI 357 miislimler tarafndan suiistimal edilince, Tanzmt sonrasnda buna kar tedbirler alnmtr. Bunu teyid eden iki belgeden baz nakiller yaparak, konuyu kapatmak istiyoruz: Birincisi; Hukuk- Aile Kararnamesinin Mazbatasndaki u cmlelerdir: "Mecelle'nin aile hukuku ile ilgili hkmler ihtiva etmemesinden dolay, memleketimizde bu konuda, deiik din ve milletlerden her bir grubun tedvin edilmemi kendi mezhep ve dinlerine ait hkmlerin uygulanmas ve bu mezhebin hkmlerini er'iye hkimlerinin bilmemesi sebebiyle, gayr-i mslimlerin ruhan reislerine yarg yetkisinin verilmesi zarureti, istisnai de olsa ortaya kmtr. Halbuki devlete ait olan yarg hakknn ciddi bir kontrole tabi olmayan fert veya heyetlere tevdi edilmesi, bir ok mahzurlar da beraberinde getirir". kincisi; Fener Patrikhnesi'ne aile, miras ve ahsn hukuku gibi alanlar ile Patrikhane iindeki nizmlarda baz hukuk yetkiler verilmesi zerine, bu yetkiyi ok hukuk-luluk olarak yorumlayarak, Bizans Kanunu adyla bir baka hukuk sisteminden bahsetmeleri zerine, 21 Mays 1904 tarihli rde-i Seniyye ile, Sultn Abdlhamid onlar ikaz etmek mecburiyetinde kalmtr: "Rum Patrikhnesi Muhtelit Meclisinde grlen davalarn Bizans Kanunu namyla bir kanuna uygun olarak halledildii haber alnm olup, bu tabir tarafmdan aknlkla karlanmtr. Memlik-i hne'de ve zellikle de Devlet-i Aliyye'nin Pay- tahtnda devletin kanunlarndan baka yrrlkte kanun olamayaca; bu ifadeden maksat dahili nizmnme ise buna kanun ad verilemeyecei gayet aikrdr". Bu dediklerimizin delilleri, 760 ksur Osmanl Kanunnmesi ve arivlerdeki milyonlarca belgelerdir215. 220. Batllarn Pax Ottoman dedii Osmanl bar ve hogrs ne anlama geliyor? Bat literatrnde Pax Ottoman olarak ifade edilen kavram, Osmanl Devleti'nin hkmferma olduu alarda dnya barna olan katks anlatlmak iin kullanlr. Devrinin sper gc olduu halde bu gc dnya barnn salanmasnda kullanan Osmanl'nn geni bir corafyada tesis ettii barn ne anlama geldii gn getike daha iyi anlalmaktadr. Zira Balkanlar, Karadeniz sahilleri, Ortadou ve Kuzey Afrika corafyas bu gn siyasal dengelerin ve uluslararas barn giderek bozulduu mekanlar haline geldi. Balkanlardan ekilen Osmanlnn boluu doldurulamam, bu blge iyice balkanlamtr. Balkanlama terimi blnml, paralanml ve siyasi kaosu ifade etmek iin kullanlan siyasi bir kavramdr. Terim btn anlamn Osmanlnn blgeden ekilmesi ile ifade edecektir. Geni Arap dnyas Osmanl bayra altnda yaad huzurlu gnlerini hi bir zaman tekrar yakalayamamtr. Arap toplumuna batnn srail'i hediyesi Osmanlnn zafiyete dmesi ve blgeden ekilmesinden sonraya rastlar. Osmanl Medine fukarasna Anadolu ilerinden ve Msr'dan vakflar kanalyla yardm aktrken, surreler gnderirken son yzyl ierisinde reklenen batnn tek gayesi vard 215 BA, rade-Hususi, nr. 13, 1332 Ra 6; Islht- Kanuniye, BA, YEE, nr. 141540, sn. 10 vd.; Zeydan, Ahkm'z- Zimmiyyn, sh. 10 vd.; 210-218; 566-568;

Serahs, erh's-Siyer'il-Kebr I-IV, Kahire 1971, c. II, sh. 226; c. III, sh. 81, c. IV, sh. 302, 320 vd.; Ksn, Bedyi', c. II, sh. 312; Engin Vahdettin, "Byle Buyurdu Hkn", Tarih ve Medeniyet, Nisan 1999, sh. 21; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 332-358; Akgndz, Ahmed, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, Diyarbakr 1986, sh. 146; Akyol, Taha, Medine'den Lozan'a, stanbul 1996; Ercan, Yavuz; "Trkiye'de XV. ve XVI. Yzyllarda Gayr-i Mslimlerin tima ve ktisad Durumu", Belleten 1983, c XI, VII, sh. 1127. 358 BLNMEYEN OSMANLI blgede: smr ve petrol. Osmanlnn ekilmesinden sonra geni Arap corafyas cetvelle taksim edilerek bat emperyalizminin smrsn kolaylatracak siyasi haritalar oluturuldu. Bar da Osmanl ile beraber tarihe kart. Osmanl, Avrupa, Ortadou ve Kuzey Afrika'da bir denge unsuruydu. Pek ok etnik yaplar ve dinleri farkl toplum kesimlerinin taleplerinin bulutuu ortak bir noktayd. Kilise ile camiinin yan yana durduu bir st kltr tesis etmi idi Osmanl. Bu st kltrn tesisi "lahi Mesuliyet" e dayanyordu. Fetihlerin zaten temel felsefeleri de bu ilahi mesuliyete dayanan bir zihin dnyasnn rn idi. Devletler fethetmek, yeni topraklar kazanmak, gl bir devlet kurmak, geni halklara hkmetmek gibi sekler dnyann temel ideali olarak grlen hedefler Osmanl yneticisi iin bir ara olmaktan teye gitmiyordu. Zira btn slm toplumlarnda hkim zihniyet dnyalk elde etme esas zerine deil "i'ly- kelimetullah" gibi st bir ideal etrafnda ekillenmiti. En azndan teorik olarak byleydi. Temel hedef, dinin ycelmesi, korunmas, slm nimetinden btn insanln istifadesi idi. Gl bir devlete, fetihlere de bunun iin ihtiya vard. Kendilerini "er'-i erife bal gren Osmanl yneticileri hkimiyetleri altnda bulunan hi bir etnik aznla tahakkm etmeyerek kendi inanlar dorultusunda yaamalarn temin etmitir. Zira bu tutum slm'n temel bir ilkesi idi ve slm Hukukunun ehl-i zimmete tand haklar ierisinde yer alyordu. Bunun dna klamazd. Zaten Mslman ecdadmz, her meselede olduu gibi, Osmanl Devleti'ne ait topraklarda yaayan gayr- mslimler hususunda da, "er'-i erir dedikleri hukukun izdii snrlar erevesinde hareket etmilerdir. Osmanl Devleti'nde "er'-i erif" denilen slm Hukukuna gre, Mslmanlarla sulh yapan ve Mslman bir devletin hkimiyetini kabul eden gayr- mslimlere "zimm" ad verilmektedir. Renk, dil ve rk fark gzetilmeksizin hepsine ayn ekilde ve "er'-i erif" ne diyorsa yle muamele yaplyordu. Osmanl tarihinden bu inan hrriyetine ilikin pek ok rnek bulmak mmkndr. 1463 ylnda Ftih Sultn Mehmed tarafndan fethedilerek Osmanl topraklarna katlan Bosna Hersek'de Osmanlnn dil ve hogrl idaresi sayesinde bu blge insanlar hibir bask altnda kalmadan slm dinini semiler ve Osmanl Devleti'ne ve onun temsil ettii ideallere bal kalmlardr. Byk Ftih, Bosna'y fethettii zaman blge halkna din hrriyet tanm, mal ve can gvenlii salamtr. Ftih'in buradaki Ltin papazlarna gnderdii bir fermanda blge halkna tannan mal ve can gvenlii, din serbestiyet ve salanan hrriyet ortam aka ifade edilmektedir; "Ben ki Sultn Mehmed Hanm. Cmle avam ve havssa ma'lm ola ki, ibu drendegn- fermn- hmyn Bosna ruhbanlarna mezd-i inayetim zuhura gelip byrdm ki, mezbrlara ve kiliselerine kimse mni1 ve mzhim olmayp ihtiyatsz memleketimde duralar. Ve kaup gidenler dahi emn emnda olalar. Gelp bizim hssa memleketimizde havfsiz sakin olup kiliselerine mtemekkin olalar. Ve yce hazretimden ve vezirlerimden ve kullarmdan ve reayalarmdan ve cemf-i memleketim halkndan kimse mezbrelere dahi ve ta'arruz edip incitmeyeler, kendlere ve canlarna ve mllarna ve kiliselerine ve dahi yabandan hssa memleketimize dem gelirler ise yemn-i mugallaza ederim ki yeri, g yaratan Perverdigr hakkn ve Mushaf hakkn ve ulu Peygamberimiz hakkn ve yz yirmi drt bin peygamberler hakkn ve kuandm kl hakkn bu yazlanlara hibir ferd muhalefet etmeye. Mdm ki bunlar benim emrime mut ve mnkd olalar. yle bilesiz." Ftih'in fermannda ifadesini bulan temel hak ve hrriyetlerin gvence altna alnarak ve efkatli ve dil bir idare sayesinde Balkanlarda asrlardr devam

eden Balkan feodal beylerinin zulm ve basklar sona ermitir. Osmanlnn bu topraklardan elini ekmesi ile ne yazk ki burada kargaa ve zulm tekrar balamtr. Osmanl Devleti'nin dil ifei deki mi Bosna 'i 8-J nce fe"d Rumeli'! kalan SiI kalmpj Latin!? d Maan! BrankK netel cesim i olan fe' }H gayri ediliri m4 BLNMEYEN OSMANLI 359 dil idaresi altnda hayatlarn devam ettiren gayri mslim tebaa devletin son dnemindeki otorite boluu ve bu arada d mihraklarn tahrikleri neticesi, kllenmi kin ve dmanlklardan doan bask ve zulmleri tekrar sahneleyecekler ve maalesef bugnk Bosna ve Kosova trajedisinin gereklemesine giden yolu aacaklardr. Bu gn Kosovallar etnik temizlie tabi tutan Srp faizmi bundan be yz elli sene nce Osmanlnn efkatli ellerine sndn oktan unutmutur. Ftih Sultn Mehmed, Rumeli'deki fetihlerini genileterek Srbistan snrlarna geldii zaman, iki ate arasnda kalan Srplar, Macaristan ile Osmanl Devleti'nden birisini tercih etmek mecburiyetinde kalmlardr. O dnemde Srplar Ortodoks, Macarlar ise Katolik idiler ve Romallar ile Latinler arasnda anlamazlk bulunduu gibi, bunlar da birbirlerini hi sevmezlerdi. Macaristan Kral Jan Hunyad, Srbistan' ele geirmek istiyordu. Srbistan Kral George Brankovi, kendisini Osmanl Devleti'ne kar isyan etmeye tevik eden Macaristan Kral nezdine bir heyet gnderir ve sorar: "Macarlar Trklere galip gelirse, Srpllarn mezhepleri olan Ortodoksluk hakknda ne gibi msaadelerde bulunacaksnz?". Jan Hunyad'n cevab, insana ve onun hak ve hrriyetlerine olan sayglarnn derecesini yanstmas asndan ok ilgi ekicidir: "Srbistan'n her tarafnda Katolik kiliseleri tesis edeceim. Ortodoks kiliselerini ykacam." Ayn soruyu sormak zere bir heyeti de Ftih Sultn Mehmed'e gndermi ve Ftih'in verdii cevap ise yle olmutur: "Her caminin yannda bir kilise in edilecek" Bu cevab alan Srbistan Kral, Hristiyan olan Macaristan'a deil, Mslman olan Osmanl Devleti'ne itaat etmitir. Ftih'in stanbul'u fethettii zaman Galata Cenevizlilerine verdii Ahidnme de gayri mslim tebaann temel hak ve hrriyetlerinin korunmas ve toplum barnn tesis edilmesini ifade eden tarihimizin nemli vesikalarndan biridir. Aznlk haklar konusunda bu ferman incelediimizden burada ksa kesiyoruz. Osmanllar dnya siyasi arenasnda bir denge unsuru olma ynnde politikalar gelitirmilerdir. Batda ve Douda askeri zaferler ile salanan bu denge unsuru misyonu, ykselme dneminde tam anlamyla gerekleecektir. 16. yzylda Akdeniz ve Karadeniz Trk'n hkimiyetine giriyor, Balkanlarda sulh ve skun hali sryor, Kuzey Afrika, Arabistan yarmadas bu gl devletin hkimiyet sahasna girerek bar ve gvenlik kuann ierisinde yer alyordu. Osmanl, Balkan toplumlar zerinde bar, hogry ve hrriyet ortamn salarken, dier Avrupa lkelerinin ilk dikkate alacaklar lke durumuna geliyordu. Avrupa lkeleri kendi aralarndaki ilikilerde bile Osmanl'nn ne syleyeceine bakyorlard. Dolaysyla Osmanl'y gz ard sayan ve Osmanl'dan bamsz bir politika izleyemiyorlard. Zira, Osmanllar Avrupa'y seyreden pasif bir seyirci deil, muktedir bir oyuncu idi. u sylenebilir; yklrken bile uluslararas glerin dikkatle izledii bir lke durumundayd Osmanl Devleti. Osmanl idaresi zulme deil adalet ilkelerine dayanyor, er'-i erifin izdii snrlar amyorlard. Dolaysyla insan hak ve hrriyetleri, ann en geni anlam ierisinde Osmanl'da uygulanyordu. Din ve rk ayrl bu haklara mani deildi. Zira batda Osmanl tehdidinin srd 1533-1546 devresinde Protestanlar geni lde Katolik Habsburg basksndan kurtulmular idi. Hatta

XVI. Yzyl ortalarnda Trkler Protestanlarn midi olarak telakki edilecek ve Osmanl topraklarndaki Protestanlarn serbeste dini icraatlarn yapmalar imparatorluk topraklarnda yaayanlar iin bir ideal olarak 360 BLNMEYEN OSMANLI grlecektir. "Trklerin eline dmek Frenklerin eline dmekten daha iyidir" diyorlard (Ducas, s. 291, Bonn). 16. yzylda Portekizliler ile barn tesisi aamasnda Portekiz kralna gnderilen namede ki ifadeler Osmanl bar emsiyesinin bykln anlatmaktadr; "Hak sbhanehu ve Te'al hazretlerinin uluvv-i inayeti ile imdiki halde hilafet-i ry- zemine kabza- tasarruf ve iktidar murad olub ark ve garbn re'ys cenah- devletimizle mstazl olub daima re'y hakknda mezd-i merhamet-i ahanemiz mebzul oldna binen...". Cemil Meric'in, Osmanl'da niin bir Bodin, bir Makyavel, bir Hobbes yetimedii sualine verdii cevap yledir; "Niin yetisin? Mutlakiyetin bu yavuz nazariyecileri Osmanl mlknde yaasalar Zat- a-hane'nin destancs olurlar. lkelerinde gerekletiini grmedikleri dil ve kerm devlet ryasn yalnz Osmanl gerekletirmitir". Fairfax Dovvney "Kanuni Sultn Sleyman" adl eserinde; "yirmi muhtelif rka mensup halk, Sleyman (Kanuni Sultn Sleymancn hkimiyeti altnda szltsz, grltsz yaadlar. Re'ynn, Mslman olmayanlar dahil, arazi sahibi olmalarna cevaz verildi. Buna mukabil onlara baz mkellefiyetler ykledi. Bir ok Hristiyan, vergileri ar ve adaleti kararsz olan Hristiyan lkelerindeki yurtlarn brakarak Trkiye'ye gelip yerletiler" diyor. Douda ise Snn slm dnyasnn koruyuculuunu ve en nde gelen temsilciliini stlenerek ii tehlikesini bertaraf etmilerdir. Mslman ahali zerindeki ii zulmn defetmeyi farz- ayn telakki eden Osmanllar, ilan ettii seferler ile slm dnyasndaki yerlerini daha da salamlatracaklardr. Zira Yavuz'un Msr seferi ile Osmanl padiahlar halife unvann alarak manevi nfuzlarn arttracaklardr. Tm Mslmanlar zerinde sz sahibi olma imkan baheden halifelik kurumu, Osmanl'nn hem gcn pekitirmi ve hem de hedefledii bar tesis etmede yardmc olmutur. 1590'da imzalanan antlama ile Osmanl stnl douda pekimitir. Bu anlama ile 1555 antlamasnda zerinde durulan Hz. Ali dndaki halifeye svp sayma anlamna gelen "tebarrai"liin men'i salanmtr. Bundan sonraki antlamalarda bu dini hususlar hep n planda tutulmutur. Osmanllar bu tarz izledikleri politikalarla Snni dnyay manevi ynden destekleme ve dinin koruyuculuu imajlarn pekitirmi oluyorlard. Dinin koruyuculuu misyonu olduka n planda grlyordu. Seferlere klrken teorik gereke dinin muhafazas ve din gayreti zerine tesis ediliyordu. Portekizliler Hindistan' igal ettikleri zaman burann kffar elinden istihlas iin Osmanl donanmasnn Svey'e alabilmesini mmkn klacak Svey kanal projesinin n gerekesinde Hindistan'dan Haremeyn-i erifeyn'i ziyarete gelecek Mslmanlarn yollarnn kesilmesi ve dahas Mslmanlarn kafirlerin taht- hkmetinde olmalarnn reva grlemeyecei idi. Kanuni dnemi, Osmanl bar teriminin yklendii anlamn tezahr ettii parlak bir dnem idi. Zira bu dnemde salam bir hukuk anlayn hkim klma abalar, adalet prensibinin n plana karlmas, Snni dnyann liderliinin ve koruyuculuunun, douda Safeviler'e batda Hristiyan alemine kar "ilahi misyon"un stlenilmesi, XVI. yzyl Kanuni a haline getirecektir. Bu dnem daha sonra hep idealize edilecektir. Sokullu Mehmed Paa'nn gnn artlar ierisinde gereklemesi g olan projeleri hep bu st idealin eseriydi. Svey kanalnn alarak blgede ve Hint denizinde daha etti kontrol I dun/as1 | b'l.r 221, :5 c" Zl'v

ve?-: i BLNMEYEN OSMANLI 361 Mti daha etkin bir politika izleme, Orta Asya'dan batya uzanan tarihi ticret ve hac yollarn kontrol altna almaya alan Moskova knezliini engelleyerek Orta Asya'nn Snn dnyas ile irtibatn artrma, Hazar denizine ulamak iin Don-Volga Kanaln ama ve Endls Mslmanlarn daha ciddi bir ekilde destekleme, bu projeler arasnda saylabilir. Ksaca Pax Ottoman demek, btn insanlar Allah'n kullar kabul eden slm Hukukunun Osmanl Devleti tarafndan uygulanmas demektir216. 221. Osmanl Devleti laik bir devlet midir? Osmanl Hukuk sistemi deyince ne akla gelmelidir? slm Hukukundan ayr bir hukuk sistemi var mdr? Din ve devlet mnsebeti nedir? nemle ifade edelim ki, Cumhuriyet sonras, Osmanl hukuku ile alkal kaleme alnan eserlerde ve yaplan aratrmalarda, baz msterikler ve Trk ilim adamlar tarafndan ortaya atlan bir ksm yeni ve garip iddialar gzmze arpmakta ve hatta slm hukukundan habersiz hukuk ve kltr evrelerinde, bu gr, sabit ve temel fikir olarak maalesef kabul edilmektedir. Bu fikri savunanlarn banda, Prof. Fuad Kprl ve Prof. mer Ltf Barkan gibi tarihi ve bilim adamlar gelmektedir. Dikkat edilirse biz Cumhuriyet sonras dnem kaydn dtk. Zira Cumhuriyet ncesi ilim adamlarnn, Mslman olsun msterik olsun, byle ak bir hataya dtkleri grlmemitir. Biraz sonra konu ile ilgili Hollandal bir hukukunun grlerini aktarnca, mesele kendiliinden vuzuha kavuacaktr. Sabit ve temel fikir olarak kabul edilen bu gre gre; Seluklular ve Osmanllarda, idar ve hukuk mevzuatn nemli bir ksmn tekil eden kanunnmeler, er'at dnda, lik bir anlay ve yaklam neticesinde vaz' edilen rf hukukun meyvesidirler. Dolaysyla Osmanl hukukunun kayna tam belli deildir. Baz alanlarda slmiyetten nceki Trk Hukukundan, baz sahalarda ise bata Bizans ve Mool hukuku olmak zere eitli hukuk ve medeniyet sistemlerinden istifade etmitir. Osmanl Devleti'nin belli bir hukuk sistemi ve resm bir hukuk kodu yoktur. nce unu ifade edelim ki, bu tr iddia sahiplerinin zellikle Trk olanlar, sadece tarihi veya iktisat olma vasfna sahiptirler. slm ilimler, slm hukuku, slm Huku216 BA, Mhlmme Defteri, nr. 5, sh. 70, hkm 161; nr. 7, sh. 258, hkm 721; nr. 70, hkm 416; nr. 72, hkm 264, 903; BA, Hatt- Hmyn, nr. 36515-A; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 9297/13; Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c.I, sh. 217; Paris Bib. Nat. msh. Fonds turc anc. n. 130, vrk. 78; skender Hoi Yanko, "Galata'nn Osmanllara Teslimi", TOEM, nr. 25, sh. 49-53; Saffet, "Hazar Denizinde Osmanl Sanca", TOEM, nr. 14, sh. 857-861; Ahmed Refik, "Bahr- Hazar- Karadeniz Kanal ve Ejderhan Seferi", sh. 1-14; Ahmed Refik, "Onuncu Asrda Akdeniz Meselesi ve Azak Muharebesi", TOEM, nr. 17(94), sh. 261-275; nalck, Halil, "Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569)", sh. 349-402; VVttek, Paul, "Ankara Bozgunundan stanbul'un Zaptna (1402-1455)", sh. 566; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 476479; Akgndz, Ahmed, Belgeler Gerekleri Konuuyor, zmir 1990, c. 2, sh. 1013; Meri, Cemil, mrandan Uygarla, stanbul 1979, sh. 197; De La Jonquiere, Histoire de I'Empire Ottoman, sh. 164; Kantemlr, c.I, sh. 154; Dovvney, Fairfax, Kanuni Sultn Sleyman, tere. Enis Behi Koryrek, stanbul 1975, sh. 99; Emecen, Feridun, "Osmanl Siyasi Tarihi", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. 1, sh.33-45; Heyet, Resimli ve Harital Mufassal Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 788; Uzunarl, smail Hakk, "Sakarya Nehrinin zmit Krfezine Aktlmasiyle Marmara ve Karadenlzin Birletirilmesi Hakknda Vesikalar ve Tetkik Raporlar", Belleten, c. IV, say 14-15(1940), sh. 149-174; Kuznetzova, N.A., "XVI. Yzylda Rus-ran Ticreti ve Osmanl Devleti", Belleten, c. LII, say 202(1988), sh.246256; Beydilli, Kemal, "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve "Mr Ticret" Teebbs", Belleten, c. LV, say 212-214(1991), sh. 687 vd.; ubuku, brahim Agh, "Kltr Tarihimizde Din", Belleten, c. UV,

say 210(1990), sh. 772-803; Ycel, Ya'r, "Reformcu Bir Hkmdar Ftih Sultn Mehmed", sh. 79-86. 362 BLNMEYEN OSMANLI kunun kayna, muhtevas ve vasflar ile ilgili derinlemesine ve orijinal kaynaklara dayal ayrntl bilgiye sahip deillerdir. Her birisi kendi alannda nadide ahsiyet olmasna ramen, slm Hukuku alannda eksiktirler. Bu husus, dlen hatalarn nemli ve birinci sebebini tekil etmektedir. Bir dier sebep de, batl ilim adamlarnn ve zellikle Goldziher ve 3. Shacht gibi pein fikirli olanlarnn, konuyla ilgili fikir bulandrma gayretleridir. Buna Cumhuriyet dnemindeki lik hukuk sisteminin halka irin gsterilmesi iin; Osmanl Devleti'nin de slm Hukukunu tatbik etmedii ve kendine hs lik bir hukuk nizm uygulad yahut hukuk nizmndan mahrum bulunduu eklindeki resm gr de destek verince, meseleye vkf olmayan Trk ve yabanc ilim adamlar, Osmanl hukuku hakknda yukardaki grn isbtna bile lzum grlmeyen aksiyom gibi kabul etmi grnmektedirler. slm ilimleri ve slm Hukukunu bilen ilim adamlarnn, Osmanl hukuk tatbikatndan ve kanunnmelerin muhtevasndan tam haberdar olmaylar ise, kar grn domasn en azndan engellemi yahut geciktirmitir. Biz bylesine kompleks ve zor bir konunun ortaya karlmas iin nce Osmanl hukukunun kaynaklar zerinde durmann zaruretine inanyoruz. Ayrca slm Hukukunda ll-emr denilen devlet adamlarna tannan yasama yetkisi ve snrlar bilinmeden bu soruya doru cevap verme imkn yoktur. nce Osmanl hukuk sistemi nedir? Bir hukuk nizmnn ne olduunu en iyi ortaya koyan ey ise, o hukuk sisteminin esasn tekil eden hukuk mevz't ve bunlarn tatbikat rnekleri demek olan mahkeme kararlardr. Osmanl hukuk nizmnn mhiyetini ve muhtevasn tesbit edebilmemiz iin, Osmanl Kanunnmelerine ve mahkeme kararlar demek olan er'iye sicillerine nazar etmemiz icabetmektedir. Ayrca hukuk nizmnn bir btn tekil ettiini; gnmz hukukundaki ifadesiyle hukuk ilminin mme hukuku ve huss hukuk diye ikiye ayrldn; bu iki daldan mme hukukunun alt dallarnn idare hukuku, anayasa hukuku, ceza hukuku, usl hukuku ve devletler umm hukuku olduunu; huss hukukun alt dallarnn ise ahsn hukuku, aile hukuku, miras hukuku, eya hukuku, borlar hukuku, ticret hukuku ve devletler husus hukuku gibi dallardan ibaret bulunduunu biliyoruz. te bir devletin hukuk nizmnn bu saylan dallar ile din kaideleri arasndaki mnsebet ne ise, o devletin din ile olan mnsebetleri de odur. O zaman rnek bir slm Devleti olarak Osmanl Devleti'ndeki bu mnsebeti, Osmanl Hukukunun temel kaynaklarn esas alarak ortaya koymak gerekmektedir. Bu kaynaklara mracaat ettiimizde, uygulamadaki baz eksiklikler ve suiistimaller dnda, Osmanl Devleti'nin slm Hukukunu tatbik ettiini gryoruz. Burada, kendi tabiriyle Flemenk gavuru olan Hollanda'l bir gayr-i mslim hukukunun Osmanl hukukunun mahiyeti ve kaynaklar hakkndaki mtlasn, ibret olsun diye II. Abdlhamid'e arz ettii lyihasndan zetleyerek iktibas edeceiz: "(Osmanl Devleti, Mslman bir devlettir). Mslmanlara gre hukuk, ilh emirlerden ibarettir ve bunlar da din ve dnyev emirler olarak ikiye ayrlr (ibdt-mumelt). Bunlar birbirinden ayrlmaz. Kur'n, Mslmanlara gre pheden uzak ve ilhi emirleri muhtevi mukaddes bir kitaptr. Kur'n'da mevcut olan hukuk hkmler, ayrntl hkmler veya genel esaslar tarznda hukukun btn alanlarn kapsar. Kayna ilham deil vahiy olan Kur'n, Hz. Muhammed'e indirilmi ve o da tebli etmitir. Kur'n yle bir kitabdr ki, her harfi ve her hkm, btn zemin ve zamanlarda geerlidir. Hristiyan Kitab- Mukaddes'i gibi sadece hukuk nizmnn esaslarn deil, hem esaslarn ve hem de deimeyen bir ksm tafsil! hkmlerini de cmi'dir. Snnet ise, Hz. Peygamber'in fiil sz ve hareketlendir. Bunlarn Kur'n'dan fark, vahiy yoluyla deil, ilham yoluyla Allah tarafndan kalbine ilk edilmi olmasdr. Mslmanlara gre, Hz. Muhammed bir beerdir; ancak doru szl ve vazifeli bir neb ve resuldr. Btn gzel ahlk ve gelmi gemi ilimleri Allah'n insanyla zatnda cem' ettiinden mmtaz bir insandr. Kur'n'n teblicisidir. Dinin tamamlaycsdr.

m plj ir i BLNMEYEN OSMANLI 363 ! 11 Halife veya padiah (imam- meru') yeryznde Allah'n vekilidir yani O'na kar sorumludur ve Kur'n ile snnetin hkmlerine itaat ile mkellefdir. Bu itaati terkettii an, kendisine de itaat edilmez. Devleti idare ederken devlet ricalinden mahir ve muktedir olanlarla meveret etmesi icabeder. Halife veya padiahn otoritesi, meru' dire ile snrldr. Diledii gibi hareket edemez. Padiahn istibdad, ilah kanun ile kaytldr. Halife ve padiahn teri' salhiyeti yani yasama gcne gelince, slmiyet dier dinler gibi srf akidden ibaret deildir; belki kanunlar mecmuas hkmndedir ve bir hukuk nizm vardr. Maalesef Avrupallar ve Avrupa'da tahsil grm Mslmanlar, bu nemli fark bilmemektedirler. Bana kalrsa bu anlay sakattr; bunu anlamak iin Kur'n' okumak kfidir. Hz. Muhammed'in tebli ettii ert, hi bir vakit deiken ve sallantda deildir, "dnya hiretin tarlasdr" denilmi ve dnyev saltanat da ihml edilmemitir. Mtehidlerin gayretleri ortadadr. slmiyet imdiye kadar bulunmu olduu hal ve tarzdan gayr bir ekil ve renge girecek diyenlere sorarz: slmiyet, sadece inan esaslarndan ibaret olsa, bu dinin artk yaamas iin mit ve almet kalr m? Her halde arkdaki ahvlin slah iin kr krne tedbirler almaa kalkmak ahmaklkdr. Kanaatime gre, Osmanl Devleti'nin resm dini slmdr ve Avrupa'nn arzulad ey ise, Osmanl Devleti'ni gayrimslim bir devlet haline getirmek ve Trklerin dinlerini deitirmektir. slmiyet, din ve devlet olmak zere iki unsurdan teekkl eder. erfat dini devletten ayramaz. Bu sebeple, er'-i erif, hem ibdet ve hem de mu'melt cmi'dir. Padiah devletin hem hkimi-i mutlak, hem komutan ve hem de birinci imamdr. Hkmet, er' hkmleri icraya ve vergi tarhyla tahsiline nasl memur ise, ibdetlerin icrasna da yle memurdur. Mslmanlarn er'ata verdikleri mana, bu kelimenin bizdeki kanun manasna benzemez. Bunlarn er-at dedikleri ey (er'-i erif), evvela Kur'n'dan, saniyen fkh kitablarndaki ekliyle snnetten; slisen fetvalardan yani fkh ilminde mtehasss olan imam ve mtehidlerin vermi olduklar hukuk takrirlerden ibarettir. Geri Kur'n, eriatn uss'l-esasdr. Ancak bizdeki hkimler anayasa hkmlerine ne kadar az mracaat ederlerse, kadlar da o kadar Kur'n'a ve tefsirlerine mracaat ederler. Zira Kur'n ve snnetteki hkmler danktr. Osmanl Devleti'nde temel mevzuat, mehur mtehidlerin verdikleri fetvalar ve er' hkmleri derleyen fkh kitaplardr, mtehidlerin de birinci tabakas sahabelerdir ve bunlarn ittifaklarna icma' denir. Kur'n, snnet ve icma', btn hukuk hkmlerin asl ve esasdr. Dier kanunlarn meruiyet dayana da bunlardr. slm hukukunun drdnc kayna da kyasdr. Ancak bu ameliyeyi, ancak Kur'n, snnet ve icma ile akln tenvir etmi ve bunlarn hkmlerine uymu olanlar kullanabilirler. te asl slm kanunlarn tanzim edenler, byk mtehid hukukulardr. Bunlar, Roma devletindeki hukukulara benzerler. slm mtehidleri, bizde kanun tanzim edenler gibi sadece manev te'sirleri olmayp ayrca maddi iktidar ve nfuzlar da o derece gllbdir ki, kadlar bile onlarn re'ylerine itaate mecburdurlar. Ancak kad'nn onun kadar ilim sahibi olmas hali, bunun istisnasn tekil eder. Bu iktidar ve nfuzlar, devlet bakannca verilmi bir ey deildir; slm limleri indinde kazandklar hakl hretten ileri gelmektedir. Devlet reisi, bu gibi fakhlerin re'ylerini resmen kabul ve tasdik etmekden baka bir ey yapamaz ve bunlarn re'ylerini hibir zaman mevki'-i tezekkr ve istiareye koyamaz. Osmanl Devleti'nde resmen ilk defa byle bir fkh kitabnn resm hukuk kodu olarak kabul "Mltek'al-Ebhur" isimli kitap hakknda 1648 ve 1687 yllarnda vaki olmutur. 1549'da vefat eden brahim Haleb'ye ait olan bu eser, IV. Mehmed'in emriyle Mevkft adyla Trke'ye tercme edilmitir. Mlteka mecmuas, akid, hukuk, ceza, aile, hacr, hacz ve devletleraras mnsebetlere ait olan hkmleri mildir. Bu sebeple Osmanl Devleti'nin asl kanunlar mecmuasdr.

Burada u iki noktann da bilinmesinde fayda vardr: ehl-i snnet Mslmanlarn kabul ettii drt amel mezhep vardr. Osmanl Devleti, resmen Hanefi mezhebini benimsemitir. kinci husus, bu mezhebin hukukular hep ayn derecede nfuz ve itibar sahibi deillerdir. Her mtehid, kendisinden byk bir fakihin re'yine uyar. Bu sebeple Mlteka Kitab'nn resmen kabulnden beri, tedvin ve telif olunmu fkh kitaplar, tamamen mezkr eserin erhi ve izah ile mahkemelerde esas alnan fetvalardan ibarettir. rf ve det kaideleri, er'-i erifin hkmlerini tamamlayan bir kanun makamndadr. Buna ramen kad, rf ve det kaidelerine istinaden hkm veremez. Meer ki, fkh kitaplarnda davaya ait er' hkm bulunmasn ve rfe mracaat edilecei belirtilmi olsun. Padiah da bir kanun yapabilir. Fakat bu kanun, er'-i erifin teferruatdr. Asl kanun, mtehidlerin itihadyla Kur'n ve snnetten alnan fkh kitaplarndaki hkmlerdir. Buna gre, Osmanl Devleti'nde eyhlislm tarafndan veya hkimler yahut mftilerden biri tarafndan tasdik olunmam hibir kanun, ferman ve irde-i seniyye dstur'ul-amel olamaz. Padiah, mftlk icazeti alm bir lim ise, bu vasfda bir padiahn tanzim edecei nizmlar, ferman ve irdeler, fetva alnmadan yrrle girer. Padiah, arzu ettii hallerde zorla istedii ekilde fetva alabilirse de, bu hal, er' hkmleri bozmu olmaz. Avrupallara gre, Osmanl kanunlar, padiahn keyfe m-ye emirlerinden ibarettir. Avrupa'da cri olan fikirlere gre, er'at- Muhammediye, padiah olan zta, diledii ekilde hareket etmek ve kanun vaz'etmek zere tam yetki vermitir., Padiahn irdeleri kanuna bedeldir veyahut istedii gibi kanun yapar. Bu fikir, er'-i erif hakknda byk bir bhtandr ve slm dininde masiyet ve byk gnahlardan saylr. 364 BLNMEYEN OSMANLI a;,: .*1 er'-i erif, hem devlet ve hem de slm Padiahnn sfat ve iktidarn ok iyi tayin etmitir. Ancak zaman ve zemine gre deiebilen idare tarz ve memleketin sosyal, iktisadi ve idar nizm hakknda pek az ereve hkmler vaz'etmitir. te slm padiah kendisine tannan yetki erevesinde snrl yasama gcn, yukardaki manada kullanabilir. Bunun iin Kanun Sultn Sleyman, 1519 ve 1566 senelerinde mlk ve asker meseleler hakknda bir kanun tanzim buyurmulardr ki, bu kanun 1846 senesine kadar yrrlkte kalmtr. Sonralar meydana getirilen nizmt ile ou hkmleri tashih ve ta'dil olunmutur". Yukardaki izahlarn, Osmanl hukukunun mahiyeti ve kaynaklar hakknda genel bir fikir verdii kanaatindeyiz. O halde Osmanl Devleti Mslman bir devlet olduu gibi, hukuk nizm da slm hukukundan baka bir ey deildir. Ancak bu hukuk sisteminin hkmleri, kaynaklar itibaryla iki ana kola ayrlmaktadr ve bu iki ana koldan birine kaynaklarn belirtme asndan er' hukuk (er'-i erif) ve dierine de rf hukuk (kanun- mnf) denmitir217. 222. O zaman Kanunnmelerin tanzim ettii hukuk dallar nelerdir? Kanunnmeler, laik hukukun meyveleri deil midir? Kanunnmelerin tanzim ettii hukuk dallarn ortaya koymak demek, Osmanl Devleti'nde dinin devlete tand yasama yetkisi ve aradaki bu manada mevcut olan mnsebetleri ortaya koymak manasn ifade etmektir. Ayrca Osmanl Hukukunun laik olup olmadn kef etmek demektir. Kanunnmelerin hukuk hkmlerini, muhtevalarn ve er' dayanaklarn aklamak ok uzun srer. Burada Osmanl hukuk sisteminin ne olduunu ortaya koyabilmek iin en kapsamllarndan iki rnek seerek meseleyi izaha alacaz. Btn Osmanl Kanunnmelerini iki ana rnekte toplamak mmkndr: Birincisi, deiik hukuk dallarna ait baz hkmleri tanzim eden temel Osmanl Kanunnmesi'dir ki, tahlile esas olarak en mulls ve muntazam olan Kanun Sultn Sleyman Kanunnmesi'ni alacaz. kincisi ise, anayasa ve idare hukukunun konularn tanzim eden Ftih'in Tekilt Kanunnmesi'dir. Kanun Kanunnmesi babdr; I. Bab, drt fasl halinde ceza hukukuna ait ta'zir cezalarn, daha dorusu ll-emre havale edilen para ve sopa cezalarn tanzim etmektedir. Yedi eit had su ve cezalar, ahsa kar ilenen btn crmler ile ceza genele ait

esaslar, Kanunnme'de yoktur. Zira bunlar, fkh kitaplarnda tedvn edilmi olan er' hkmler ile tanzim o-lunmutur. Yani Kanunnmenin bu ksm, ceza hukukunun sadece bete birini tanzim etmitir. er' hkmlerin dzenledii bete drtlk ksmda kaynak, fkh kitaplardr. kinci bab, toprak hukuku yani eya hukuku ile mal hukuka ait baz hkmleri tanzim etmektedir. kinci babn temelini, mahiyeti harac arazi olan mr arazi ve hara vergisi karlnda alnan rsum tekil etmektedir. Bac konusu, fkh kitaplarndaki "ir" faslnn teferruatdr. Netice itibariyle bu bab da, asl ve esas er'e dayanan eya hukukunun bir konusunu (arazi hukukunu) ve mal hukukun baz mevzularn tanzim 217 BA, YEE, nr. 14-1540, Devlet-i Aliyye'deki Islaht- Kanuniye, sh. 5 vd. 2627; Kprl, Fuad, "Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri, slm Amme Hukuk'undan Ayr Bir Trk Hukuku Yok mudur?", Belleten, II, Ankara 1938, sh. 39-72; Barkan, Kanunlar, sh. V vd.; A, VI, 185-195; Kern, R.A., "Adat Hukuku", A, c. I, sh. 129-131; Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford 1973, sh. 5 vd. -. ........ t- -5e Yi.}! 30 lrfi BLNMEYEN OSMANLI 365 etmektedir. Yaya, msellem ve benzeri konular ise, hukukun dallar arasnda fazla bir nemi hiz olmayan asker hukuka aittir. nc bab ise, asker ve idar hukuka ait baz zel konulan tanzim etmektedir. Netice olarak Osmanl kanunnmelerinin %90'na temel tekil eden bu umum kanunnme, ceza hukukunun bete birini, asker hukuka ait baz konular, eya hukukunun arazi eitlerinden sadece mr araziyi, idare hukukuna ait baz konular ve mal hukukun temelini er' hkmler tekil eden bir ksm mevzularn tedvin etmi bulunmaktadr. kinci rneimiz ise Ftih'in Tekilt Kanunnmesi'dir ve sadece idare hukukuna ve istisna olarak da anayasa hukukuna ait baz mevzular tanzim etmektedir. Bu ksa aklamalarmzdan sonra u sorular sormak icab etmektedir: Acaba Osmanl hukuku, ceza hukuku, mal hukuk, eya hukukunun tek konusu, idare ve asker hukukdan m ibarettir? Elbette deildir. O halde asl hukuk sistemi nedir? Bu sorunun cevabn, hukukun tatbikat rneklen olan er'ye sicillerini de ksaca gzden geirdikten sonra bulmak mmkndr Ancak unu ifade etmek mmkndr ki, Osmanl Kanunnmeleri, sadece ve sadece, slmn devlete tand yetki kullanlarak, askeri hukuk, idare hukuku, mali hukukun belli alanlar ve ceza hukukunun ta'zir su ve cezalar konusundaki hkmlerinden ibarettir ve bunlar da slama aykr deildir213. 223. Osmanl dnemindeki mahkeme kararlar demek olan er'iye Sicillerine gre Osmanl Hukuk sistemi nedir? Osmanl hukuk nizm hakknda mevcut olan elikili grler arasndan doruyu tesbit etmemize yarayacak bir dier nemli delil, seriye mahkemelerince tutulan ve bize kadar intikal eden er'ye sicilleridir. Bunlar, Osmanl mahkeme kararlar demektir. Bu sicillerin tetkikiyle Osmanl hukukunun kaynaklar, er'i erif dedikleri slm hukukunu ne dereceye kadar uyguladklar, padiahlarn ve ll-emr denilen devlet yetkililerinin snrl yasama yetkilerini, Kur'n ve snnette kesin bir ekilde zikredilmeyen ve itihat ile zamann ll-emrinin snrl yasama yetkisine terk edilen rf hukukun uygulanma alanlar yani Kanunnmelerin tanzim ettii hususlar btn aklyla ortaya kacaktr. Bunlar incelenmeden Osmanl hukuku hakknda verilen hkmler, pein ve gayr-i ilmlik vasfndan pek kurtulamayacaktr. Bu sebeple er'ye sicillerindeki kararlar hukukun hangi dallarnn, er'- erif tarafndan tanzim edildiini daha yakndan grelim. A) zel hukukun dallarndan olan ahsn hukuku ile alakal sicil rneklerinden Osmanl hukukunda gerek ve hkm ahslarn bilindiini, ehliyet, gaiblik,

ahs haklar ve benzeri konulara dir erl hkmlerin aynen uygulandn gryoruz. Bu konuda temel kaynak fkh kitaplarndaki er' hkmlerdir. : Aile hukukuna ait sicil rneklerinden eski Mslman Trk aile yapsn, nianlanma, evlenme ve benzeri messeselerin er1! hkmlere gre ekil aldn, tamamen erkee ait gibi zannedilen boanma hakknn kadn tarafndan da kullanldn, neseb, 218Topkap Saray Mzesi ktp. nr. R. 1935, vrk. 10/B-14/a. 366 BLNMEYEN OSMANLI Bili velayet ve nafaka konularnn da fkh kitaplarndaki ekliyle sonulandrldn mahede ediyoruz. Miras hukukuna ait kaytlarn ounluunu, miras szlemeleri (tehrc), devletin mirasl, tereke taksimleri ve vasiyet rnekleri tekil etmekte; bu konuda da tamamen feriz ilminin esaslarna riyet edilmi bulunmaktadr. Tek istisnas, mir arazinin tasarruf hakknn intikali meselesidir ki, bu konu kanunnmelere terkedilmitir. er'iye sicillerinde eya, borlar ve ticret hukuku ile ilgili kararlar i iedir ve fkh kitaplarndaki "muamelt" hkmleri aynen tatbik edilmitir. Bu konuda da tek istisna, mir arazinin tasarruf eklidir ki, kanunnmelerle tanzim olunduu bilinmektedir. ' Devletler hususi hukuku alanndaki er' hkmlerin uygulandn, ahvl-i ahsiye ve ibdet mevzular dnda zimmlere de kendi rzalaryla er'-i erifin ahkmnn tatbik edildiini, konuyla ilgili sicil rneklerinden renmekteyiz. B) Osmanl hukuku ile ilgili tartmalar, daha ziyde kamu hukuku zerinde younlatndan, er'iye sicilleri asndan konuyu tafsilatl olarak incelemekte yarar vardr. Ceza hukuku alanndaki er'iye sicillerinden, Osmanl Devleti'nin bu konuda er'-i erifin hkmlerini tatbik ettiini ancak konunun kendi zellii iinde iyi deerlendirilmesi gerektiini anlyoruz. Bilindii gibi, slm hukukunda su ve cezalar ana guruba ayrlmaktadr: a) Kur'n ve hadis'de aka mikdar ve unsurlar tayin edilen had su ve cezalardr. Bunlar, iffete iftira (hadd-i kazf), hrszlk (hadd-i sirkat), yol kesme (kat'-i tarik), zina (hadd-i zina), iki ime (hadd-i irb) ve devlete isyan (hadd-i bay, hrbe) su ve cezalardr. Unsurlar bulunduu takdirde, Osmanl Devleti'nin bu sulara ait erl cezalar aynen uyguladn, er'ye sicilleri gstermektedir. b) ahsa kar ilenen crmlerdir. Bunlar hakknda er' hkmlerin ngrd ksas, diyet ve dier er' cezalarn 500 senelik zaman dilimi iinde hi aksatlmadan aynen uygulandn er'ye sicillerinden reniyoruz. Hatta konuyla ilgili olarak mer Hilmi Efendi'nin Mi'yr- Adalet isimli eseri, Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda yar resm ceza kodu olarak benimsenmitir. c) Yukarda zikredilenlerin dnda kalan sular ve cezalardr. slm ve Osmanl hukukunda bunlara ta'zir, siyset-i er'iye veya siyset cezalar denmektedir. Bunlarn mikdarlar ve tatbik ekli, ll-emre terkedilmi bulunmaktadr. te Ftih, II. Byezid, Yavuz ve Kanun'ye ait umum kanunnmelerin ilk bab yahut fasllarnda sevk edilen hkmler, bu eit su ve cezalar dzenleyen hkmlerdir. er'iye sicillerinde bu tr cezalar iin "kanun zere ta'zr cezas" tabiri kullanlmaktadr. Usul hukuku ile alkal er'iye sicilleri, Osmanl Devleti'nin bu konuda da er' hkmleri uyguladn, ancak resm-i ksmet ve benzeri istisna konularda rf-dete, zamann sosyal ve iktisad artlarna riyet edildiini gstermektedir. Bunun en bariz misli, deliler konusudur. Mesele ok ak olduundan ayrntya girmiyoruz. cra ve fls hkmleri de erv esaslara gre dzenlenmitir. er'iye sicilleri arasnda mal hukukla ilgili kaytlar da yer almaktadr ve bu kaytlardan birok mal hukuk probleminin er' esaslara gre zmlendii anlalmaktadr. kanl BLNMEYEN OSMANLI

367 Isvlepda I mir tir, Kr ve lil-i mdare ve anayasa hukuku ile alkal olarak ise, slm hukukunun ll-emre tand snrl yasama yetkisi erevesinde dzenlenen baz ferman, yasaknme, adletnme ve buyuruldularn yer aldn gryoruz. Bu dediklerimizin en byk delili, Osmanl Devleti'nden kalma er'ye sicilleridir. Son zamanlarda tarihi, hukuku ve ilhiyatlarn bu siciller zerinde yapt aratrmalar, zikrettiimiz gerekleri harfiyyen isbatlar durumdadr. Bir rnekle konuyu tamamlayalm. Sayn Dr. Fethi Gedikli'nin "XVI. ve XVII. Asr Osmanl er'iyye Sicillerinde Mudrebe Ortakl: Galata rnei" adl doktora tezi ile ortaya kmtr ki, Osmanl er'iye Sicillerindeki kararlar, tamamyla fkh kitaplarndaki er' hkmler ile ba baa yrmektedir219. K . 224. Bu izahlar neticesinde Osmanl Hukuk Mevzuat deyince ne anlamamz gerekmektedir? Osmanl hukukunun iki nemli amaz bilgi kayna olan kanunnmelerin ve er'ye sicillerinin tahlilinden u inkr edilemez neticeler ortaya kmaktadr: A) Osmanl kanunnmeleri, sadece ve sadece idare hukuku, istisna olarak baz a-nayasa hukuku konular, eya hukukunun mr araziye ilikin konular, asker hukuk, mal hukuk, ceza hukukunun ta'zr su ve cezalar konusu ve baz istisna zel hukuk konularna dir hkmler ihtiva etmektedir. Mezkr konularda hkmler sevk ederken varsa er' esaslar kanunlatrmakta, ll-emre havale edilen mevzularda ise, kamu yarar rf ve det gibi tal kaynaklar gz nne alnarak dzenlemelerde bulunmaktadr. Bir devletin hukuk sisteminin saylan konulardan ibaret olduu asla iddia edilemeyecei gibi, zikredilen konularn da er'-i erif d olarak tanzim edildii de ileri srlemez. lerdeki izahlarmz meseleyi vuzuha kavuturacaktr. Ayrca hukuk nizmnn ancak yaklak % 15'ini tanzim eden mevzuata baklarak ve mahiyeti tetkik edilmeyerek, hukuk sisteminin lik veya baka bir sfatla tavsifine de gidilemez. B) er'iye sicillerinin tetkiki, bize Osmanl Devleti'nin ahsn hukuku, aile hukuku, miras hukuku, borlar-eya ve ticret hukuku ile devletler husus hukuku ile alakal zel hukukun btn dallarnda; kamu hukukundan usl hukukunun tamam, ceza hukukun % 80'i, ml hukukun ounluu, devletler umum, idare ve anayasa hukukunun ise genel esaslarnda er' hkmlerin esas alndn gstermektedir. Bu saydmz ksm, hukuk nizmnn yaklak % 85'ini tekil eder. , ? C) Osmanl hukukundaki mevzuat hkmleri iki ksmdr: Birincisi; Dorudan doruya Kur'n ve snnete dayanan ve fkh kitaplarnda tedvin edilmi bulunan hkmlere er' hkmler, er'-i erif veya er' hukuk denmektedir. Osmanl hukukunun % 85'ini bu hkmler tekil eder. Bu sebepledir ki, Molla Hsrev'in "Drer ve Gurer"i ile brahim Haleb'nin "Mlteka"s Osmanl Devleti'nin medeni kanunu olarak grlmtr. er' hukukun kaynaklar iki ksma ayrlmaktadr: a) Asl kaynaklardr ki, edille-i er'yye olarak da bilinir ve Kur'n, Snnet, cm' ve 219 Debbzde, Nu'man Efendi, Cm'is-Sak, Dersaadet 1214, sh. 288-291, 298310, 312, 335; Akgndz, Ahmed-Trk Dnyas Aratrma Heyeti, er'iye Sicilleri, stanbul 1989, c. I (zel Hukuk), c. II (Kamu Hukuku); Kr Barkan, Kanunlar, sh. I-XXXIII; Gedikli, Fethi, XVI. ve XVII. Asr Osmanl er'iyye Sicillerinde Mudrebe Ortakl: Galata rnei, (Yaynlanmam doktora tezi), stanbul 1996. .-...-. 368 BLNMEYEN OSMANLI

Kyas olmak zere drt tanedir, b) Tal kaynaklardr ki, rf-det kaideleri, stslh, istihsn, eski hukuk nizmlar, sahabe kavilleri ve benzeri kaynaklardr. kincisi; er' hkmlerin tand snrl yasama yetkisine veya itihad esasna dayanlarak, zellikle mal hukuk, toprak hukuku, ta'zr cezalar, asker hukuk ve idare hukukuna ait hukuk dzenlemeler ve temelini rf-det, mme maslahat gibi tal kaynaklar tekil eden itihad hkmlerdir ki, bunlara da rf hukuk, siyset-i er'iye, kanun, kanunnme ve benzeri isimler verilir. Bunlar da er1! esaslarn dna kamayaca iin, slm hukukunun dnda bir hukuk nizm olarak kabul edilemez220. 225. slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl Hukukunda Devletin snrl yasama yetkileri var mdr? Osmanl Hukuk nizmnn esasn tekil eden slm fkhnda, gerek anlamyla kanun koyucu yani sri', Allah yani O'nun iradesidir. Bunun dndaki ter kaynaklara kanun koyucu nazaryla baklmamakta, belki bunlar, ilh irdeye muvafk hukuk hkmleri tesbit etme kayna olarak grlmektedir. O halde Osmanl Hukuk nizmnn ve daha kapsaml bir tabirle btn Mslman devletlerin hukuk nizmlarnn gerek manada kanun vzf Allah ve ilh hkmleri tebli eden Hz. Peygamberdir. Ancak Allah ve Peygamber'in vaz' ettii esaslar dhilinde ll-emre de baz yasama yetkiler tannmtr. O halde yukardaki er' hkmler ve rf hukuk ayrmn nazara aldmzda u neticelere varabiliriz: A) Asl kaynaklarla sabit olan er' hkmlerin kanun koyucusu Allah ve Resuldr. Bu hkmler, hibir ahs veya messesenin tasdikine gerek olmadan btn Mslmanlar balar. Yani sultn ve halife de dahil, btn m'minler, mezkr hkmlere ittiba' etmekle mkellefdirler, er' hukukun esaslarn fkh kitaplar tedvn eylemitir. B) Kur'n veya Snnette ak bir hkm bulunmad iin itihd ile sabit olan itihad hkmlerdir. Bunlarn kayna istihsn, mme maslahat veya benzeri tal kaynaklardr. Bunlarn en nemli zellii, birinciler gibi balayc olmamalardr. O halde bu eit hkmleri ortaya karan ve er' delillere gre tesbit edenler, mtehid hukukular, sultn veya halifeler yahut da yasama meclisleridir. 226. Devlet, mevcut er' hkmleri kanun haline getirebilir mi? Bunun tarihte mislleri var mdr? Osmanl Hukukunda Devletin yasama yetkisi, birinci planda, fkh kitaplarnda mevcut olan er' hkmleri, tatbikatta kolaylk olmas iin, tedvn ederek kanun haline getirmesidir. Buna Devletin yasama yetkisi demekten ziyde tedvn faaliyeti demek daha uygun olur. Bu tr faaliyetlere kll iki misl verelim: Birincisi: Fkh kitaplarndaki er' hkmleri, hi deitirmeden olduu gibi kanun 220 bn'l-Kayym El-Cevz, 'lm-l-Muvakkn, e IV. sh. 372-378; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 12 vd.; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, Konya 1989, sh. 140, 157. BLNMEYEN OSMANLI 369 maddeleri haline getirmektir. 1081/1670 tarihli Kandiye Kanunnmesi ve 1116/1704 tarihli Hanya Kanunnmesi, tamamen fkh kitaplarnn Kitb'l-Cihd blmlerinin Bb'l-Cizye v'el-Harc mevzularnda yer alan harc ve cizye ile alakal er' hkmlerin tedvn edilmi eklinden ibarettir. Tanzimat'tan sonra hazrlanan Mecelle, Hukuk- Aile Kararnamesi ve bir ksm kanunlar da, buna ait misller arasnda yer almaktadr. kincisi: Fkh kitaplarnda zikredilen, ancak ksmen deitirilerek ama zne do-kunulmayarak tedvn olunan kanun hkmleridir. Osmanl Kanunnmelerinin yars bu manada hkmler ile doludur. Mesela mr arazi, aslnda harc arazidir. Bu eit arazilerin tasarruf ekli, mme maslahatna gre devlete tanzim olunmu ise de, bu arazilerden alnan ve Osmanl Hukukunda rsm- er'yye denilen btn resimler, sadece isim deiiklii ile fkh kitaplarndaki esaslara uyularak tanzim olunmulardr. r diye dzenlenen resm aslnda harc- mukaseme ve ift akesi diye tanzim olunan vergi ise aslnda harc- muvazzafdr. Deien sadece isim ve resimdir.

Devletin bu eit yasama yetkisi neticesinde ortaya kan mevz'tn her maddesini eyhlislma tasdik ettirmek mecburiyeti yoktur. Zira bu tr kanun hkmleri herkesi balar. Devlet sadece bunlar tedvn etmektedir221. 227. Osmanl Devleti'nde resm mezhebin Hanefi mezhebi olduu ve dier mezhep mensuplarna hi hak tannmad iddia edilmektedir. Bu iddialar doru mudur? slm hukukular, ll-emrin mevcut mezheplerden birini resm mezhep olarak ilan edeceini, kabul ettii resm mezhebin ierisinde her hangi bir gr dierine tercih edebileceini, hatta Tanzimat'tan nce ok az rnekleri bulunsa da, dier mez-heplerdeki bir grn zamann artlarna ve mme maslahatna daha uygun olduu dncesiyle mahkemelerde tatbik edilmesini emretme selahiyyeti bulunduunu kabul etmilerdir. Mecelle'de bu esas "Kaza, zaman ve mekn ile baz husstn istisnsyla tekayyd ve tehassus eder" dendikten sonra yle aklanmtr: "Ve kezlik bir mtehidin bir hususda re'yi (yani itihad), nsa erfak ve maslahat- asra evfak olduuna binen onun re'yi ile amel olunmak zere emr-i Sultan sdr olsa, ol hususda hkim ol mtehidin re'yine mnfi dier bir mtehidin re'yi ile amel edemez, eder ise hkm nafiz olmaz". Mecelle mazbatasnda da, itihad olan meselelerde "mam-l-mslmn hazretleri her hangi kavi ile amel olunmak zere emreder ise, mucibince amel edilmek vcib olaca, belirtilmitir". Bilindii gibi Hanefi, afi, Mliki ve Hanbel olmak zere drt mehur hukuk mezhebi vardr. Osmanl Devleti'nin ekseri ahalisi Hanefi'dir ve kadlar da Hanefi mezhebi ile hkm etmek zere memurdurlar. Bununla beraber Irak, Msr, Hicaz ve Yemen gibi blgelerde baka mezheplere mensup Mslman ahali de vardr. Baka mezheplere mensup Mslmanlar arasnda meydana gelen ve kendi mezhepleri erevesinde fasle-dilmesi uygun grlen dava ve meselelerde, eer o mahalde kendi mezhebinden bir kad yoksa, bunlar mensup bulunduklar mezhep limlerinden bir limi hakem tayin ederler. Bu lim bunlarn mensup olduu imamn mezhebine gre karar verir. Sonra Hanefi kad onu tasdik ve tenfiz eyler. Eer kendi mezhebinden kad varsa, ona mr221 Ebssuud, Risale Fil-r, Sleymaniye Ktp. Reld Efendi, nr. 1036, vrk. 33-41 370 BLNMEYEN OSMANL caat eder. Ayrca Sultn (ll-emr) baz meselelerde baka mezheplerin grne gre karar verilmesini istedii takdirde, bu emrine itaat etmek de vcibdir. Nitekim Osmanl padiahlarnn da Hanefi mezhebi dndaki mezheblerin baz grleriyle amel etmeleri iin hkimleri memur kldklar grlmektedir. Osmanl Devleti'nde yukardaki cevaz grnden hareketle, hem hukuk birlik ve istikrar bozmamak ve hem de hukuk hayatta ihtiya duyulan yenilikleri yapabilmek iin, kadlar istedikleri hukukunun gryle hkm etmekten men' edilmi ve Hanefi mezhebinin en sahih grne gre hkm etmekle mkellef tutulmutur. Nitekim btn Kanun- Cedid nshalarnda yer alan kad bertlaryla alakal rneklerde u esas tekrarlanmtr: "Kad hkim olup icr-y ahkm- er'-i nebevide evmir ve nehi-i ilhiye mtemessik olup istlm'- de'vi ve fasi hususunda er'-i kavimden inhiraf gstermeye ve derhim ve dennir evkaf tescilinden gayri Eimme-i Hanefiye'den muhtelefunfh olan mesaili kemyenbe tetebbu' edip esahh- akvl bulup annla amel eyleye...". nceki izahlarmzdan, slm hukukunun ll-emre, itihad hkmler konusunda, ayn mezhebin iinde bulunan grlerden veya zaman zaman ve ihtiya duyulduka dier mezheplerden de istifde etme hakk tand anlalmaktadr222. 228. Devletin yasama organ, itihad mevzularda ictihdlardan birini tercih ederek nasl kanunlatrabilir? Bu konuda eyhlislmlarn yetkileri nelerdir? Osmanl Hukukunda ll-emrin bu hakk kullanmas, iki ekilde mmkndr: Birincisi, eer kendisi itihad kabiliyetine sahipse bizzat tercihde bulunabilecektir, Osmanl Hukuk tarihinde, itihad hkmler iin byle bir uygulama sz konusu deildir. Baz aratrmaclar "umr- saltanat"a ait mes'elelerle itihad konular birbirine kartrarak, Ebssuud'un MaYzt'ndaki mes'elelerde dahi eyhlislm'n roln istir diye vasflandrmlardr ki, mes'elenin asln bilmemekten ileri gelmektedir.

kincisi, ll-emr yani halife yahut sultan fakih deilse, bu konulardaki tercihi eyhlislm veya mftler yapacak, ihtilafl olan mes'elenin btn Mslmanlar balamas iin de, ll-emr'in tasdikinden geecektir. Nakit para vakf konusundaki Ebssuud'un fetvas ve arz yaplan ferman sdr olduktan sonra btn Osmanl tebaasn balamas bu hdiseye en gzel misldir. Yani Padiahn tasdikinden gemeden nce, Ebssuud'un nakit para vakfnn cezasna dir olan fetvas, ilm bir grtr. Kendisi dnda kimseyi cebren balamaz. Ancak padiaha arz edilip onun tasdikinden getikten sonra, artk uyulmas gereken bir kanun emri haline gelir. tihad meselelerde ll-emrin yasama yetkisinin manas da budur. Burada fetvalarn ll-emrin yasama yetkisine olan te'siri zerinde de ksaca dur222 Mecelle, Dersaadet 1314, md. 1801; IV/994 vd.; Kr. Barkan, "Kanunnme", A; "Osmanl mparatorluunda Tekilt ve Messeselerinin Sertlii Meselesi", HFM, XI/3-4, sh. 206; "Trkiye'de Sutanlarn Teri' Sfat ve Selhiyetleri ve Kanunnmeler", HFM, XII/2-3, sh. 716 vd.; Kanunlar, sh. 1 vd.; Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, sh. 185-186; bn-i bidin, Redd'l Muhtar, c. I. sh. 76 vd.; Kanun-u Cedld, MTM, c. II, sh. 326-327; Ebl-ul, Mardin, "Kad", A; "Fetva", A; Mecelle, md. 1811; Ali Haydar Dreru'l Hukkm erhu Mecelletl'I Ahkm, I-IV, stanbul 1330/1912; c. IV, sh. 715-716, 994-995; Ebssuud, Ma'rzt, MTM, 11/341 vd.; Mumcu, Ahmed, Divan- Hmyn, 2. Bask, Ankara 1986, sh. 105; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. I, sh. 66; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara, 1984, sh. 200 vd. BLNMEYEN OSMANLI 371 lire mak istiyoruz. Osmanl Devleti'nde eyhlislmlarn en nemli vasflar mftlktr. Mft, kendisine sorulan hukuk meselenin zm eklini slm hukukunun (Osmanl Devleti'nde birinci plnda Hanefi mezhebinin) mu'teber kaynaklarna muraca'at ederek ortaya koyan slm hukukusu demektir. eyhlislmlarn ve dier mftlerin verdii er' cevaplara fetva denir ve bunlar iki grupta mtla edilmektedir: A) Husus ahslarn veya istiar mahiyette kadlarn sorduklar sorulara mftlerin verdikleri er' cevaplardr. Bu eit fetvalarn, her ne kadar mahkeme karar gibi icra mecburiyeti yok ise de, o konuda karar verecek olan hkimlerin kararlarna te'sir gc vardr. er'iye sicillerinde bir ok kararn fetvaya dayandrlmasnn ve ad bulunan her yarg merkezinde mutlaka bir mftnn de var olmasnn sebebi budur. Mecelle bu durumu "Hkimin ledel-hce herden istift etmesi caizdir" eklinde formle etmitir. Ancak kadlarn verdii kararlar, gayr- resm de olsa mftlerin ilm kontrolne aktr. Fetvaya muhalif lim ve hccetlerin, bata "Divan- Hmyn" olmak zere, st tetkik mercilerinden dnd de bir vakadr. Bir fermandaki u ifadeler de bunu te'yid etmektedir: "ve elinde olan er' temesske ve fetvaya nazar klp gresin.... tekrar kapma ikyetl gelmel eylemeyesin". B) Fetvy- erife adyla verilen ve eyhlislm'n imzasn ihtiva eden fetvalardr. Asl fetva denilince bu akla gelmelidir. Bunlar genellikle kamuyu ilgilendiren meselelerde padiahn talebi zerine verilen er' cevaplardr ve hukuk dzenlemelere itihad konularda esas tekil eden de bu eit fetvalardr. nemle ifde edelim ki, eer itihad ve er' bir mes'ele padiah tarafndan sorulur da, cevab olan "fetvy- erife" alndktan sonra padiahn irde-i seniyyesine iktiran ederse, sz konusu fetvann muhtevas bir kanun hkm haline gelir. Ebssuud'un Ma'rzt' ve Kanun- Cedid diye bilinen btn kanun mecmualar, tamamna yakn bu mahiyette mdevvent durumundadr223. 229. Osmanl Devleti'nde eyhlislmlar'm Divan- Hmyn yesi olmad ve kendilerine etkili bir grev verilmedii iddia edilmektedir. Bu iddialar doru mudur ve eyhlislm'n Osmanl Devleti'ndeki stats nedir? Bu tr iddialar, eyhlislmlk makamnn yetkilerini ve statsn bilmemekten kaynaklanmaktadr. Devletin ilk ve son dnemlerindeki baz dalgalanmalar bir tarafa braklrsa, Osmanl Devleti'nde ilmiye snfnn ve dolaysyla kaza tekiltnn da bir bakma ba ve mercii eyhlislmdr. Bilindii gibi

kadlar, hukuk meselelerde Hanefi mezhebinin mu'teber grlerini esas alarak karar vereceklerdir. Karar verirken Hanefi hukukularnn ittifak ettikleri hususlarda aynen, ihtilf ettikleri konularda ise gerekli 223 Mecelle, md. 1801; IV/994 vd.; Kr. Barkan, "Kanunnme", A; "Osmanl mparatorluunda Tekilt ve Messeselerinin Sertlii Meselesi", sh. 206; "Trkiye'de Sultnlarn Teri' Sfat ve Selhiyetleri ve Kanunnmeler", HFM, c. XII, sh. 2-3, sh. 716 vd.; Kanunlar, 1 vd.; Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Crlminal Law, sh. 185-186; bn-i bidin, Redd'l Muhtar, c. I. sh. 76 vd.; Kanun-u Cedid, MTM, c. II, sh. 326-327; Ebl-ul, Mardin, "Kad", A; "Fetva", A; Mecelle, md. 1811; Ali Haydar, Drer'l-Hkkm, IV/715-716; IV/994995; Ebssuud, Ma'rzt, MTM, H/341 vd.; Mumcu, Ahmed, Divan- Hmyn, 105; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. sh. 66; Uzunarl, lmiye Tekilt, 200vd. 372 BLNMEYEN OSMANLI aratrmay yaptktan sonra en doru grle amel edeceklerdir. te bu noktada kadlarn mftlere ihtiyac vardr. Osmanl Devleti'nde mftler iki ksmdr. Birincisi; btn ilmiye snfnn ba olan merkez mfts yani eyhlislmdr. kincisi, dier mftlerdir ki, bunlara kenar mftleri de denir. Osmanl padiahlar Yavuz'dan itibaren hem sultan hem de halifedirler. Saltanat kanadn sadrazamlar temsil ettii gibi, hilfet kanadn da eyhlislmlar temsil ederler. Hezarfen, bu konuda aynen yle diyor (XVII. yy): "eyhlislmlk makam, sadrazamlktan daha yksek deilse de ona eit ve baz ynlerden stndr Devlet ileri din zerine bina olunur Din asldr; devlet onun fer'i gibi kurulmutur. Din reisi eyhlislmdr ve sadece devlet reisi vezir-i a'zamdr; ikisinin reisi dahi padiah'dr". Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde mfti veya hoca efendi unvanlaryla yad edilen bu makama, Ftih Kanunnmesinde de mft ad verilmitir. Edirne, Bursa ve stanbul mftleri balangta ayn derecede kabul edilirken, Ftih devrinde stanbul mfts btn ilmiye snfnn ba olarak kabul edilmitir. Zembilli Ali Cemal (l.1525), bn-i Kemal (l.1534) ve Ebssuud Efendi (l.l573)'lerin bu makama gelmeleriyle, artk bu makam sahipleri, hem eyhlislm unvann almlar hem de Osmanl hukukunun mimar olmulardr. Kanuni'ye bu unvan verdirten, er' hkmlerle rf esaslar birletirerek yzlerce kanunnme hazrlayan Ebssuud Efendi'nin gayretleridir. Bylesine yce bir makama sahip olan eyhlislmlarn yetkilerine gelince, bunlar ayr ayr incelemek gerekir: Birincisi; yrtme asndan, eyhlislmlarn 982/1574 ylna kadar ciddi bir yetkileri yoktur. Bu tarihe kadar mderris, mevl denen kadlar ve mftleri sadrazamlar tayin etmektedir. Dier kad ve mderrislerin tayini ise kazaskerlere braklmtr. 1574 ylndan itibaren eyhlislmlar, kaza kadlarn ve baz kk dereceli mderrisler dnda kalan mevli kadlarn, mderrisleri ve hatta kazaskerleri de tayin yetkisine sahip olmulardr. Ancak kazaskerlerin ve mevli kadlarnn tayininde sadrazamn grn almalar gerekir. Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda kazaskerlerin kad tayin yetkisi tamamen alnarak btn yetki eyhlislmda toplanmtr. kincisi; eyhlislm'n yarg yetkisi yoktur; ancak Osmanl Devleti'nde Anayasa Mahkemesi bakan sfatn tamaktadr. Bu zellii sebebiyle Divan- Hmyn'a alnmamtr. Zira Divan, daha ziyade yrtme kuruludur. eyhlislmlarn en nemli grevi fetva vermektir. Zaten mft, kendisine sorulan hukuk meselenin zm eklini Hanefi mezhebinin muteber kaynaklarna mracaat ederek ortaya koyan slm hukukusu demektir. Osmanl eyhlislmlarnn fetvalar, gnmzdeki Anayasa Mahkemesi kararlarna benzemektedir. ncs, eyhlislmn yasama faaliyetine olan katks da byktr. rf hukukun temelini tekil eden itihad konularda kamu yararna uygun grn tercihi ve padiaha arz yetkisi eyhlislmlara aittir. Bu sebeple Osmanl hukuk dzenlemelerinde eyhlislm fetvalarnn ve arzlarnn pay byktr. Terifat yani protokol asndan ok yce bir makama sahip olan ve genellikle Rumeli kazaskerleri veya kazaskerlikten azledilenler arasnda sadrazamn tercihiyle padiah tarafndan tayin edilen eyhlislmlarn, eyhlislm Bostanzde'ye kadar belli miktarda (yevmiye 130 akeden 750 akeye ykselmitir)

ake olarak maalar vard. Bu tarihten itibaren arpalk adyla tmar gelirleri tahsis edilmeye de balanmtr. 1241/1826 ylna kadar eyhlislmlarn belli bir makam yoktu. II. Mahmut, YeniMjYEN OSMANLI P bu noktada kad-ttemdir, Birincisi; i*. kincisi, dier lledirler. Saltanat Uta temsil ederle : - Jen stndr Hm eyhlislmdr yla yad e-Bursa ve nr.ae stanbul 1(01.1525), meleriyle, iiranl hukuku- rf esaslar rdr. nce, bunlar p kadar ciddi bir ileri sadra-e braklm-Itateli mder-I: i tayin yetki-Se sadrazamn ierlerin kad Me Anayasa Bmvn'a aln-i golf in eklini Brn hukuk- Anayasa sr.Orf huku^ tercihi ve ^emelerin,rr<le Ru-e padi-r belli d vard. t, YeniBLNMEYEN OSMANLI 373 eri ocan kaldrnca, Aa Kapsn eyhlislmlk haline getirdi. Artk buras Bb- Vly- Fetva diye mehur olmutu. Sonralar Fetvhne-i li adyla tekil olunan ve bana Fetva Emini ismiyle dire miri tayin edilen eyhlislmla ait bir daire, zamanla hem Avrupa devletlerinin hem de slm leminin baz mkil hukuk meseleler iin mracaat ettii akademik bir merkez haline gelmitir224. 230. Osmanl Hukukunda dorudan Devlete yani ll-emr'e tannan yasama yetkileri yok muydu? Yukarda zikr ettiimiz ll-emre ait yasama yetkileri, sadece mevcut er' hkmleri kanun olarak iln veya mtehid hukukularn re'ylerini ve mftlerin fetvalarn tasdik etmekten ibaretti. Bu iki yetki dnda, slm hukuku, llemre, ra meclisine danarak baz alanlarda hukuk dzenlemeler yapma yetkisi tanmaktadr. slm Hukukunda bu tr kanun koyma yetkisi "re'y-i veliyyl-emr", "hakk'us-saltanat"yahut "ll-emre tefviz edilen umur" veya "siyset-i er'ye" yetkisi denilmektedir. Osmanl hukukunda ayn tabirler de kullanlmakla beraber, snrl alanlarda ve zellikle idare hukuku sahasndaki bu tr meselelere "nizm- lem iin olan umur" yahut "umr- saltanat" gibi tabirler de kullanlmaktadr. eyhlislm Pr Mehmed'in u fetvas dediklerimizi te'yid etmektedir: "Geri er' maslahat deildir.... Ancak bu maklede ll-emre mracaat olunur. Nice me'mur ise, yle olur. Nizm- memleket in olan emr-i lye itaat vcibdir". u kanun hkm de meseleyi tavzih ve tefrik etmektedir: "(kadlar), icry- ahkm- er'ye eyleyb eimme-i Hanefiye'den muhtelefn fh olan akvli tetebbu' edb esahh ile amel edeler. Ve ketb-i sicillt ve sukk ve tezvic-i sir ve ksmet-i mevrs-i re'y ve zabt- emvl-i eytm ve gib ve azl ve nasb- vas ve nib ve ukd- enkiha ve tenflz-i vesya ve ir kazyy- er'yede mutasarrf olalar. Amma nizm- memleket ve hfz ve hirset-i ra'iyyet Ve siysete mte'allk umun, hkkm- seyf ve siyset olan vkely- devlete havale etmekle memurlardr". ll-emre tannan bu ii bo yasama yetkisinin en nemli vasf, bu tr alanlarda hukuk dzenleme yapacaklarn mevcut itihadlardan birini tercihden ziyde, bata mme maslahat ve rf-det kaideleri olmak zere tli kaynaklardan istifade edilerek tanzim tasarruf vaz' yoluna gitmeleridir. Bu grevi, slm hukukunda mahir olan hukukular yapabilecei gibi, devlet ricali arasnda tecrbeli olanlar da yapabilir. Asl "kavnin-i siyset" veya siyset-i er'ye" bunlardr. Ancak aada ayrntlar zikredilecek yasama yetkileri sonucunda ortaya konacak her eit hukuk dzenlemenin de, er' hkmlere gemesi arttr. Bu konuyu kanunnmeleri tahlil ederken daha yakndan greceiz. Osmanl hukukunda ra meclisi grevini, kanunnmeyi hazrlayan ilmi hey'et yahut Divan Hmyn taahhd etmitir.

ll-emre tefviz edilen ve kendisine erv esaslar erevesinde kanun koyma yetkisi verilen alanlar ksaca bilmek gerekmektedir225. 224 Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 135/B-137/A; Ebssuud Efendi, Ma'rzat, Sleymanlye ktp. Mihriah Sultn, nr. 440, Vrk. 38/B vd.; Tevki Kanunnmesi, MTM 1/538-539; Ali Haydar, Drer, IV/715-716; lmiye Salnamesi, 140-152; Takvimi Vakay, nr. 2840-3847; Uzunarl, lmiye, 208 vd.; Mumcu/ok, 222-226. 225 Tevki Kanunnesi, MTM, c. II, sh. 541; Cln-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 160, 163; Kanunnme, . Ty. nr. 1807, vrk. 2/a; Kanun- Cedid, MTM, 11/306; Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, 204-207. 374 BLNMEYEN OSMANLI 231. Devletin yasama yetkilerinden olan "Caiz olan konularda Nizm- lem iin kural koyabilir" ne demektir? ll-emre tannan bu yasama yetkisi hukukun btn dallarn ilgilendirmekte ve slm hukukunun caiz olarak vasflandrd hukuk mes'elelerle snrlandrlm bulunmaktadr. Bu yasama yetkisinin kayna, "Allah'a, O'nun peygamberine ve sizden olan ll-emrin emir ve yasaklarna itaat ediniz" mealindeki yettir. Cz, yaplmas veya yaplmamas serbest olan hukuk meseledir. ll-emrin bu eit mes'elelerde emretme veya yasaklama eklinde kanun koyma yetkisi vardr. erl hkmlere aykr olmamak artyla, bu mhiyetteki kanun hkmlerine uyulmas, Mslmanlar iin bir vecbedir. Mfessirler ve slm hukukular da ayn manay teyid etmektedirler. Osmanl hukukunda sultanlar, bu yetkilerini yasaknme adyla hukuk dzenlemeler meydana getirerek kullanmlardr. Gerekten yasaknmelerin, devlete ait ma'denler, tuzlar, para basm, gmrkler, kapanlar, sabun, hububat, susam ve zarur ihtiya maddeleriyle ilgili nizmlar ve hazineye ait gelirlerin tahsili gibi, maslahat- mmeye gre tanzimi ll-emre braklan konularda kamuya yararl emir ve yasaklar ihtiva ettiklerini gryoruz. ll-emrin bu yasama yetkisi, ayn zamanda yasaknmelerin de hukuk mahiyetini aklamaktadr. Yasaknmeler konusunu daha sonra greceimizden burada ksa kesiyoruz. Osmanl hukukular, birden fazla evlenmenin arta balanmasn ve kklerin velileri tarafndan evlendirilmesinin yasaklanmasn da bu yetkiye misl olarak zikretmektedir. zellikle Ftih, II. Byezid ve Yavuz devrindeki yasaknme mahiyetinde bulunan kanunnmelerin meruiyet dayana bu yetkidir226. 232. Osmanl Hukukunda Devletin yasama yetkilerinden olan "Devlete kar ilenen sularla ta'zir sularnn cezalarn tesbit eder" kuraln t aklar msnz? Ftih'in baz ceza kanunlar yapmas bu esasa m dayanmaktadr? Bir Osmanl Kanunnmesinde bu yetki "def ve teskn-i mezlim in lzm olan env- ukbt- ehl-i aka ve fccr gibi ve bunlarn emsali umur" diye aklanmaktadr. slm hukuku, belli bir ceza tayin edilmeyen ta'zir sularnn cezalarn takdir ve tesbit etmeyi, zamann ll-emrine havale etmitir. Gerekten Ftih, II. Byezid, I. Selim ve I. Sleyman'a ait Umum Osmanl Kanunnmelerinin birinci babn tekil eden ceza hkmler; husus kanun, mnferit ve istisna ceza hkmleri ve Zlkadiroullarna ait Alddevle ve Bozok Kanunnmelerinin ou hkmleri, tamamen bu yetki kullanlarak tanzim olunmutur. Hatta tam riyet edilmemi olsa dahi, 1274/1858 tarihli Ceza Kanunn-mesindeki u hkm bile sz konusu yasama yetkisini formle etmektedir: "Dorudan doruya hkmet aleyhine vuku1 bulan cerimin Icry- mczt devlete ait olduu gibi, bir ahs aleyhinde vuku' bulan cerimin asyi-i umumiyi ihll eylemesi ciheti dahi kezlik devlete ait olduundan, tayin ve icras er'an emri ll-emre ait olan ta'zirin tayin-i derectn dahi, ibu Kanunnme 226 Kur'n, Nls, 58; lsi, Ruh-ul-Man, V/65-67; XXVII/21; Anhegger, Robetnalck, Halil, Kanunnme-i Sultan Ber Mceb-I rf-1 Osman, Ankara 1956, st. XVI, XXII; Cln-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c.I, sh. 160; HAK Mazbatas, Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 314; Kr. Kanunnme, . Ty. nr. 1807. i ;e BLNMEYEN OSMANLI 375

mtekeffil ve muntazammn olup ancak herhalde er'an muayyen olan hukk- ahsiyeye halel gelmeyecektir". te Osmanl Ceza Kanunlarnn tamam, bahsedilen bu yasama yetkisinin devlet tarafndan kullanlmasnn sonulardr ve hi bir eK hkm ortadan kaldrmak iin yaplmamtr227. 233. Osmanl Devleti, kamu hizmetlerinin ifas iin her eit adl, idar, mal ve asker dzenlemeleri yapabilir9 mi? Kanunnmeler bu kuraln sonular mdr? ll-emr, bata padiah olmak zere kamu hizmetlerinin ifas iin her trl tedbiri almakta mkelleftir. slm hukukularna gre, kamu yarar prensibinin nda devlet tekilt ile alakal idar dzenlemeler; davalarn belli zaman am srelerinin gemesinden sonra dinlenemeyecei, borca batk ahsn hapsedilecei ve mahkemelerin altst diye tasnifi yoluna gidilmesi gibi adl dzenlemeler; snrlarn korunmas, ordunun tehizi, eitim hizmetlerinin yrtlmesi ve sosyal gvenlik messeselerin ihys gayesi ile tahsil olunan gmrk, cizye ve benzeri er' vergilerle baz rf vergilerin tanzimi nev'inden olan mal dzenlemeler ve yaya, msellem, voynuk, derbendi, kap-kulu ve eylet askerleri gibi asker dzenlemeler, tamamen ll-emrin yetkisi dahilindedir. Bir Osmanl Kanunnmesinde konuya "sedd-i sr ve techz-i asker-i mansr ve in'm ulem-i avlm ve it'm- fukar-i enam in vaz' ve tayin olunan rsm- ra'iyyet ve bac- tccar ve bzr ve harc ve a'r gibi" diye temas edilmitir. Burada u hususun da belirtilmesinde yarar vardr: Haracn, cizyenin, bac ve gmrk vergilerinin, baz sosyal ve iktisad artlar muvacehesinde, mikdar veya nisbetlerinin tesbiti de ll-emre braklmtr. Bu sebeple Osmanl kanunnmelerinin ou hkmlerini tekil eden hara, cizye vergileri ve bunlarn ift resmi, r, ipene ve benzeri adlarla anlan bedelleri, arazinin kuvvet-i inbtiyesi ve vergi mkelleflerinin sosyal ve iktisad durumlarna gre ayr ayr tesbiti, yzlerce kanunnmenin ortaya kmasna sebep tekil etmitir. Yoksa vergilerin er' ve hukuk mahiyeti ayndr. Deien, mikdrlar ve mahall rflere gre isimlerdir228. 234. Osmanl Devleti'nin "ll-emr, mr araz ve tmar sistemi ile ilgili kurallar kor" eklindeki yetkisini aklar msnz? O zaman tmar sistemi ile alakal btn kanunlar, bu er' yetkiye dayanlarak m hazrlanmtr diyeceiz? slm hukukunda ll-emre tannan yasama yetkilerinden biri de, sava yoluyla fethedilen topraklarn hukuk rejimini ve tasarruf eklini tesbit yetkisinin ll-emre ait bulunmasdr. ll-emrin bu eit araziler zerinde birden fazla seimlik hakk var227 Kanunnme, . Ty. , vrk. 2/A; 1858 tarihli Ceza Kanunnme-i Hmynu, md. I; ls, XVIII/21; lmiye Salnamesi, sh. 313; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c.I, sh. 161. 228 ls, Ruhu'l-Mani, c. XXXIII, sh. 21; Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ulslm F Sevbih'il-Cedd, c. I, sh. 115-122; Kanunnme, . Ty. 1807, vrk. 2/A; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 160-161; Barkan, Kanunlar, sh. LVIII vd. ' "' :' -- -.-.... ".. ">.. : .-..., -i----------,...;.-.., ,:376 BLNMEYEN OSMANLI dr. Bunlardan biri, bu eit arazileri devletin arazisi olarak yani mr arazi iln etmek ve tasarruf eklini, mme maslahatna gre, diledii gibi tanzim etmektir. Bir Osmanl Kanunnmesinin mukaddimesinde sz konusu yetki "...ve intizm- ahvi-i re'y ve bery in tarh ve tertib olunan kavid-i tmar gibi" eklinde formle edilmitir. Osmanl Devleti'nde mir araz ve tmar sisteminin temelini, Hanefi hukukular dndaki slm hukukularnn, sava yoluyla fethedilen araziler hakkndaki "Mslmanlara vakf" yani rakabesi devlete ve tasarruf hakk baz mal mkellefiyetler karsnda re'yya tefvz edilen arazi gr tekil etmitir ki, Osmanl hukukunda buna "arzi-i mrye" denmitir. Seluklulardan beri, arz-i memleket, araz- sultan veya arz-i havz adlaryla mevcut olan bu nizm, Osmanl Devleti'nde de kurulu yllarndan beri, mli ve asker haytn belkemiini tekil etmekteydi. Ancak Kanuni'nin isteiyle Ebssuud'un konuyu

btn ayrntlar ile "fetvy- erife" haline getirmesi ve daha sonraki btn hukuk dzenlemelerin bu fetvalar esas almas, mir arazi rejiminin mimar olarak Ebssuud'u n plna karmtr. Gerekten Kanuni'nin son yllarnda hazrlanan ve resmi bir mdevvent olduu kuvvetle muhtemel bulunan bir kanun mecmuasnn banda ve de arazi ile alkal btn kanun mecmualarnda, Ebssuud'un fetvalar mutlaka yer almtr. ll-emre tannan bu yetki, Ebssuud'un fetvalaryla balayan Kanun- Cedid'in ekseri hkmlerinin; tmar ve intikal kanunlarnn; Ali avu Kanunnmesi tarzndaki btn hukuk dzenlemelerin ve ister umum kanunnmelerde ve ister husus kanunnmelerde yer alan arazi ve tmar nizm ile alkal btn hkmlerin, meruiyet dayanan tekil etmektedir. rf hukukun veya bir baka ifadeyle ll-emrin yasama yetkisinin snrlarn bylece tesbit etmi bulunuyoruz. Bu yetkilerini, ancak erv hkmlere aykr olmamak artyla kullanabileceini de tekrar hatrlatmak istiyoruz229. II- OSMANLI KANUNNAMELER VE YASAMA ORGANI LE LGL TARTIMALAR 235. Osmanl Kanunnmelerini ksaca nasl anlatabilirsiniz? Tanzmt'tan nceki Mslman Trk Devletlerinin hemen hemen tamamnda, yukarda snrlar izilen ll-emre ait yasama yetkisi, genellikle sultan ve padiahlar tarafndan kullanlmtr. Kamu yarar gerektirdike baz itihatlar tercih edilmi, yeni ortaya kan hukuk meseleler karsnda zamann eyhlislmlarndan alnan fetvalar zerine fermanlar verilmi, zellikle fethedilen arazilerin rejimi kamu yararnn gerektirdii ekilde tanzim edilmi ve ta'zr cezalar deien zamana gre farkl tarzlarda dzenlenmitir. te idar, mal, ceza ve deiik hukuk alanlarnda, muhtelif zaman ve zeminlerde, padiahlarn emir ve fermanlaryla zamann eyhlislmlarnn fetvalarna dayanlarak vaz'edilen hukuk dzenlemeler aynen veya zet halinde derlenmi yahut 229 Topkap Saray Mzesi ktp., nr. R. 1935, vrk. 1-4; Kanunnme, Ty. , nr. 1807, vrk. 2/a; El-Mverd, El-Ahk-s-Sultnlye, sh. 131 vd.; Molla Hsrev, Drer, c. I, sh. 285 vd.; ls, Ruh'ul-Man, c. XXVIII, sh. 21; Barkan, Kanunlar, sh. XL vd. v , ,: . .-., ....,.:,.. BLNMEYEN OSMANLI 377 padiahn arzusuyla derletilmi ve adna "kanunnme" denmitir. Daha nceden intikal eden Zlkadiroullar ve Akkoyunlulara ait kanunnmeler de elimizde bulunmakla beraber, saylar 700'e varan bu kanunnmelerin ounluu Osmanl padiahlarna ve zellikle de Kanun Sultn Sleyman'a aittir. Kanunnmelerin kendi aralarnda iki ksma ayrldn gryoruz: A) Umum mahiyet arz eden kanunnmeler. Bunlar btn Osmanl lkesi iin geerli olan rf hukuk kaidelerini ihtiva etmektedir. Ftih'e ait biri devlet tekilt dieri ceza hukukuna ilikin iki kanunnme. Yavuz Selim'e ait umum kanunnme, Kanun'ye ait umum bir Kanunnme, Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi (Osmanl Devlet Tekilt), III. Ahmed Kanunnmesi ve Zlkadiroullarna ait iki Kanunnme bu grubun mislleridir. B) Husus ve mahall kanunnmeler. Osmanl idarecileri, fetih yoluyla lkelerine kattklar her blgenin fetihten hemen sonra tapu-tahririni yapmlar ve arazinin hukuk mahiyetini, o blgede mevcut eski rf det kaideleri, eski nizmlar ve arazinin verimlilii ile yaayan nfusu gz nne alarak zel kanunnmeleri o blgenin tapu tahrir defterinin bana yazmlardr. Bu kanunnmelerin ou, hkmleri genel kanun-nmelerdeki hkmlerin o blgelere adapte edilmi eklidir. Kanunnmeler de, ait olduu mahalli ilgilendiren baz zel maddeler mevcuttur. Mesela Girit kanunnmesinde mlk arazi ve har'la ilgili hkmlere yer verilirken, Budin Kanunnmesinde mr arazi ile alakal hkmler derlenmitir. Umumi ve hususi kanunnameler olmak zere, yaklak 760 ksur kanunnameyi, Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde neretmi olacaz. Grld kadaryla sz konusu Kanunnmelerde rf hukukun dna klmam ve uygulamada grlen aksaklklar, kanun ve er'at hkmlerini hatrlatc ferman demek olan adaletnmelerle ortadan kaldrlmaya allmtr. Kanunnmelerin hkmleri ciddi olarak tahlil edilirse, bunlarn ya mevcut erf hkmlerin kanun

haline getirilii ya baz itihatlarn tercihi, ya da ll-emrin, yasama yetkisine dahil alanlardaki hukuk dzenlemeleri olduu grlecektir. Osmanl Devleti'nin salt kronolojik tarihini, sosyal, itimi, asker, hukuk, mal ve farkl alardan tarh vehelerini, Osmanl Devleti'nin asrlarca haytiyyetini devam ettirmi olan tekilt ve messeselerini tam olarak anlamak ve deerlendirmek isteyenler, bu saydklarmzn hukuk atsn oluturan Kanunnmeleri incelemek mecburiyetindedirler. Mesel, tmr nizm ile alakal aratrma yapanlar, Kanun Devri Kanunnmeleri arasnda mstakil bir blm tekil eden tmr nizm ve tara tekilt ile ilgili kanunnmeleri grmeden, bu konuda ne yazsalar ve izseler, mutlaka eksik kalr kanaatindeyiz. Osmanl Devleti'nin Mslmanlar korumak ve i'ly- kelimetullah urunda yapm olduu savalar ve kazand zaferleri inceleyip de, bunu, Osmanl Devleti'nin tek mukavvim unsuru sayanlar, Osmanl Devleti'nin, sadece bir ksm kendini bilmezlerin iddia ettii gibi, kl ve kalkan zerine deil, ok salam hukuk ve sosyal temeller zerine oturduunu ve asrlarca varln srdrmesinin altnda bu srrn saklandn idrk edemezler. Ders kitaplar da dahil olmak zere, bu zamana kadar verilen tarih bilgileri, baz istisnalarn dnda, bu espriden uzak olduu iin, bu vatann evlatlarnn ecdad hakkndaki yanl hkmleri tashih etmesi de, ancak ve ancak, Osmanl Devleti'nin madd ve ma'nev temellerinin renilmesi ve dolaysyla bu Kanunnmelerin slm Hukuku kitaplar demek olan Fkh Kitaplaryla birlikte tahlil edilmesi ile mmkn378 BLNMEYEN OSMANLI dr. Osmanl Kanunnmeleri, Trk-slm tarihinin en uzun dilimi olan alt asrlk Osmanl Devleti tarihinin yeniden yazlmasn gerektirecek ehemmiyeti hizdir. Zira hukuk, insan haytnn btn ynlerini yanstan gerek bir yinedir. Hukukun, insan cemiyetlerinin vazgeilmez unsurunu tekil ettii ve hatta bir hukukunun ifadesiyle "insan hayatnn t kendisi olduu" inkr edilemez. Osmanl Kanunnmeleri, sadece Osmanl hukuku iin deil, Osmanl tarihi, Osmanl medeniyeti, asker, iktisad, din ve sosyal tarihi iin de birinci elden bir kaynaktr. Hukuk tarihisi, bu kanunnmeleri nazara almadan, hukuk tarihini yazamaz; genel tarihi, tarihin en nemli ve hayat ilgilendiren konularn tanzm eden kanunnmeleri gz nne almadan, gerek tarihi ortaya koyamaz; medeniyet tarihisi, tarihte yaanan medeniyetlerin manev heykelleri olan kanunnmeleri grmeden, medeniyet tarihinden sz edemez; fikir tarihisi, tarih olaylarn hakiki yinesi olan kanunnmeleri nazar- itibara almadan, hdiseler hakknda fikir yrtemez; devlet adam ve siyaseti, Amerikan senatosunun salonunda bstleri dikili 21 kanun adamnn en nemli ilk arasnda yer alan Kanun'yi, eserleri olan kanunmelerle tanmadan, cidd ve tatmin edici bir idare siyseti ortaya atamaz; ksaca gemii olmayann gelecei de olamayacana gre, Trk milletinin gemiini yanstan kanunnmelerden hibir Mslman Trk b-gne kalamaz. Mesele bununla da kalmamaktadr. Osmanl Devleti'nin kl ve kalkan zerinde oturan bir zulm devleti deil, gnmzdeki ou devletlerden de ileri seviyede bir hukuk devleti olduunu; baz aratrmaclarn belgelere ve ana kaynaklara dayanmayan bir ksm iddialarnn tersine, Osmanl Devleti'nin hukuk sistemi olarak slm Hukukunu kabul ve tatbik ettiini; Osmanl hukukunu lik olarak vasflandrmann mmkn olmadn, sadece asker hukuk, baz ceza hkmleri, vergi hukukuna ait bir ksm esaslar ve idar hkmler ihtiva eden kanunnmelerin, slm Hukukunun devlet yetkililerine tand snrl yasama yetkisi sonucunda hazrlandn ve er' hkmlere aykr hkmler ihtiva etmediini; geriye kalan hukuk alanlarnda fkh kitaplarnn temel kanun olarak kabul edildiini; slm Hukukunun bir devletin resm hukuk nizm olarak tatbikinin en gzel rneini de yine Osmanl Kanunnmelerinde grmek mmkn olduunu; Osmanl Devleti'nin sadece Mslmanlara deil, gayr-i mslim aznla da her eit hak ve hrriyetleri tandn; Osmanl Devleti'nde hak ve hrriyetlerin Tanzmt ve Islhat Fermanlaryla gndeme geldii eklindeki iddialarn kuru bir safsatadan ibaret olduunu ve benzeri arptlan hakikatlerin dorularn, yine kanunnmelere mracaat ederek renmekten baka yol yoktur230.

236. Osmanl Hukukunda Kanunnmeler nasl ve kimler tarafndan hazrlanrd? Osmanl Devleti'ndeki rf hukukun meyvesi olan Kanunnmelerin hazrlan, tertibinde messir olan makamlar ve bu makamlarn balaycl ile resmiyeti hususunda ok eitli fikirler vardr. Bu fikirlerden bazlarna gre, kanunnmeler bir yasama faaliyeti veya bir kanunlatrma hareketinin sonucu deildir. Belki teker teker sdr olan 230 BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 735; Karako, Tahiyeli Kavanin, c. I, sh. 115 vd.; MTM. c. I, sh. 497 vd. 72; Barkan, Kanunlar, sh. I vd.; zellikle bkz. 353351, 296-297, IX vd.; Als, Ruh'ul-Man, c. 28, sh. 20 vd. BLNMEYEN OSMANLI 379 padiah irde ve fermanlarnn bir araya gelmesi sonucu meydana gelmitir. Ayrca bir ounun resm hi bir sfat ve salhiyeti olmayan kimseler tarafndan srf ilm bir merak ve tecesssle toplanan mecmualar olduu bile ileri srlmtr. Bu tr iddialar; ana kanun nedir? Buna dayanlarak karlan nizmnme, ta'limtnme ve yazl emir ne demektir? Ayrca "Dstur" yahut "Kanunlar" adyla yaynlanan hukuk dzenlemelerin kayna nedir? Her hukuk hocasnn veya hukukunun gnmzde bile, ayr bir medeni kanun neri, medeni kanunun gayr- resm olmas m demektir? bu ve benzeri uzayp giden sorularn cevaplarnn bilinmediini gstermektedir. Biz burada, btn Osmanl Kanunnmelerinin gnmzdeki ekliyle bir meclisten ktn iddia etmeyeceiz. Ancak batan unu belirtmek istiyoruz ki, saylar belli olan umum kanunnmelerin tamam, biraz sonra zikredeceimiz kanun prosedrden gemitir. Saylar 700' geen husus kanunnmelerin hepsi ve iki satrlk da olsa, btn irde ve fermanlar, eer rf hukuku ilgilendiriyorsa ve sadece icr bir emir deilse, yasama faaliyeti veya kanunlatrma hareketi diyebileceimiz bir ameliyeden sonra kanun veya ferman adn almtr. Sz konusu kanun veya fermanlarn, sonradan baz hukukular tarafndan aynen veya deitirilerek kanun mecmualar hline getirilmeleri onlarn resm sfatlarn ortadan kaldrmaz. Zira ayn ey bugn de yaplmaktadr. Yani Hezrfen Hseyin Efendi, Telhs'lBeyn' kaleme ald diye, buradaki kanun hkmlerinin vz' olarak kabul edilmeyecei gibi, bu kanun hkmlerinin bir yasama faaliyeti yahut codification sonucu meydana gelmediklerinin delili olarak da kabul edilemez. Bu tarz bir husus kanun mecmuasnda da konu, "Binen alzlik mesil-i er'iyede ktb-i fkhiye tetebbu olunduu gibi umr- rfyede dahi cerid-i kavnin-i sultaniye tetebbu' mltezemdir.. "... mme-i nsa enfa' ve evl ve nizm- leme elyak ve ahr olmak zere "vaz"' eyledikleri dt ve kavnin-i munfe'de ferman- li ile nice resil tahrir ve terkib ve ebvb ve fusl zerine cem' ve tertib eylemilerdir" cmleleriyle zetlenmektedir. Yani btn kanunlar, bugn yasama faaliyeti yahut kanunlatrma hareketi olarak ifade ettiimiz "vaz'=kanun koyma" ameliyesine tbi' olduu gibi, Ftih'in tekilt kanunu veya Tevki kanunu gibi mecmualar da ferman zerine tertib olunup tasdik olunmulardr. imdi kanun koyma demek olan vaz' ameliyesinin nasl yapldn ksaca grelim: Osmanl Devleti'nde ll-emr'in vazifelerini, tasdik makam padiah, arz makam sadrazam ve "ra Meclisi" de divan- hmyn olan l bir organ yrtr. Divn- Hmayn'un tabii yesi olan nianc sonralar reis'l-kuttb kanun tasarlarn hazrlamakla vazifelidir231. 237. Osmanl Kanunnmeleri er'at ve Fetva szgecinden geirilmi midir? Osmanl kanun koyucusunun vaz' ettii kanun hkmlerinden tamamen erT hkm olanlar ve itihad hkmlerin tercihi tarznda tedvn edilenler, slm hukukularnn gayreti sonucu ortaya kmtr. Ancak ll-emrin snrl yasama yetkisine tefviz edilen "nizm- memleket ve hfz ve hirset-i ra'iyyet ve siysete mte'allk umur" yani idar ve asker kaideler, devlet mes'elelerinde tecrbeli yani "hkkm- seyf ve siyset olan 231 Hezrfen, Telhis'l Beyan, vrk. 2/a-b; Kr. Barkan, Kanunlar, XXII vd. 380 BLNMEYEN OSMANLI vkely- devlete havale" edilmitir. Bunlarn da fetva ve kaza szgecinden ilm kontrol asndan geirildiini, kanunnmeleri tetkik edenler inkr edemezler. Bilindii gibi, Osmanl Devleti'nde eyhlislm tarafndan yahut hkim ve

mftlerden biri tarafndan tasdik olunmam hi bir kanun, ferman ve irde yoktur. Ancak padiah icazetli lim ise bu durum mstesnadr. imdi bu hali biraz daha aalm: A) Osmanl Kanunnmelerinin tedvini ounluk itibariyle Ftih, II. Byezid, I. Selim ve Kanun devrine rastlar. Bu dnemlerdeki Kanunnmelerin tedvininde bata Ebssuud, bn-i Keml ve benzeri eyhlislmlarn rol olduu inkr edilemez. Ve bu ilim adamlarnn verdikleri kararlarla padiahn emir ve irdelerinin kanun bir kudret kazand da, bir ok kanunnmede aka grlmektedir. ou kanunnmelerin banda yer alan "Beyn- tafsl-1 kavnin-i er'iyye-i mte'mile ve kavid-i rsm- rfye-i mte'rife ki, mebn-i deftir-i Osmaniye ve me'hiz-i ahkm- Sultaniyedir" eklindeki ifadeler de bunu te'yid etmektedir. Aksi iddialar destekleyen ciddi bir delil yoktur. B) Kanunnmelerin eyhlislam'm tasdikinden gemediini kabul etsek bile, yukardaki art gereklemitir. Zira kanunnmelerin msveddesini yazan, tashih eden ve mzkeresini yapan ilk dnemdeki nianclar, defter eminleri ve vilyet ktipleri, erl hkmleri ok iyi bilen din limleridirler. Budin Eyletinin tahririni Ebssuud; Karaman Eyletinin tahririni bn-i Kemal Ahmed bin Sleyman; Diyarbekir eyletinin ilk tahririni dris-i Bitlisi ve mid kads; Msr Kanunnmesinin tahririni bn-i Kemal ve Hama, Haleb ve Hms livalarnn tahrirlerini ise Haleb kadsnn yaptn misl olarak zikredersek, mesele daha iyi anlalr kanaatindeyiz. Bundan da te Ftih, II. Byezid, I. Selim ve Kanun devrinin btn nianclar, ekseriyet itibariyle kad yahut mfti mene'lidir. Mesela, Ftih devri nianclarndan Molla Sirceddin, Semniye mderrislerinden iken ilm-i inadaki maharetinden dolay nianc olmutur; Molla Baheddin yine Semniye mderrislerindendir; Nianc Mehmed Paa ise Molla Celleddin'in olu olup lim ve fzl bir ahsiyettir. II. Byezid devri nianclar olan Kasm Paa, hem vezir ve hem de lim; Ahmed Paa, Molla Fenari'nin ocuu; Tcizde Ca'fer elebi, Mehmed Paa medresesinin mderrisi; Ahmed elebi, Sinan elebi, sa Paa ve Davud Paa da, kendi zamanlarnn mehur ilim ve devlet adamlarndandrlar. Yavuz devri nianclarndan Tci-zde Ca'fer elebi, sonradan Anadolu Kazaskeri olmu; Hoca olu Mehmed Paa ise, uzun sre Edirne ifte medresede mderrislik ve sonra vezirlik yapmtr. Kanun devri nianclarndan Koca Nianc unvanyla bilinen Cell-zde Mustafa Paa, Haydar Efendi, Mehmed Be, Merzifonlu Ramazan zade, Mehmed elebi Abdurrahman Paa, Naim elebi, Dervi Mehmed elebi, Boyal Mehmed Paa ve Mehmed elebi de asrlarnda nemli ilim ve fikir adamlar arasndadrlar. Bu arada 978'de nianc olan Feridun Ahmed Be, 981'de nianc olan Hamza Paa, 989'da nianc olan Oku-zde Mehmed Paa ile 1005'de bu greve getirilen olu Okuzde Mehmed h Efendi, gerekten byk ilim ve kanun adamdrlar. Ve nihayet Ftih Kanunnmesinde yer alan "Ve nianclk, dhil ve sahn mderrislerinin yoludur" hkm sonucunda XVI. yzyln ilk eyreine kadar, btn nianclar, ilmiyeden tayin edilmilerdir. C) Btn bu zikredilenlere ramen er' hkmlere aykr kanun hkmler kabul edildiinde, erl hukuku temsil eden eyhlislm, kad ve mftlerin bunlara kar ktklar bilinmektedir. Mste'menlerin ahitlikleri dolaysyla verdii bir fetvada Ebssuud "N meru olan nesne emr-i sultan ile meru' olmaz" diyerek konuyu PANLI BLNMEYEN OSMANLI 381 | Sidii s torar t ata tebu ffdret jfiijinrie ki, b'yid it yoIs ve r. seri Karatavzih etmitir. D) Son olarak, Osmanl hukukunda kad, mft, mderris gibi erf hukukun temsilcilerine ehl-i er'; hukuk kararlar uygulayan idarecilere ise, eh-i rf

dendiini grmtk. Burada belirtmek istediimiz nokta udur: Osmanl idarecileri, dier Mslman devletlerde varolduu iddia edilen kaza dalizmin olmamas iin kady, kaz hayatta tek yetkili kabul etmiler; hem er' hkmler ve hem de rf hukuk dediimiz kanunlarla yarglama ve karar verme yetkisini kadya tanmlardr. Ehl-i rfn grevi tatbiktir yani kaza kararlar icradr ki, buna siyset de denilmektedir. Bu konuyu u kanun hkm tavzih ve te'yid etmektedir: "Kavnin-i-intizm-yni, Divn- er'-i nebev ve mahkeme-i muhkeme-i Mustafeviye'de... icry- ah-km- er'iye eden hkkm- zevil-ihtirm... dahi ma'lm ve mefhm edinmek ehemm ve elzem, belki emr-i mtehattimdir. Zira hkkm er'-i mutahhar, mcerred umr- er'iyye istim'na mnhasr deillerdir; belki cem'an umr- er'iyye ve yin-i rfiyyede kat'- niza' ve fasl- husmet in mevzu' ve memurlardr". O halde kadlarn grevi, erT ve rf hukuk alannda yarg grevini stlenmek, ehl-i rfn vazifesi ise bunlar icra eylemektir. Burada unu da kaydedelim ki, baz kanunnme nshalarnda, zellikle XVI. ve XVII. yzyllarda, kanun hkmlerinin haiyelerine dlen baz notlarla, bu hkmlerin yanl ve er'i erife aykr olduu kaydedilmi ve yrrlkten kaldrld zikredilmitir. Nianclar tarafndan dlen bu notlar, snrl yasama yetkisi kullanlrken, erl esaslara muhalif hkmler de vaz' edildiini, ancak farkna varlnca sonradan ilga edildiini gstermektedir. Hususan rf teklifde bu durum oka grlmektedir232. b 238. Baz aratrmaclar, Osmanl Devleti'nin Rumeli'deki bir ksm kanunlar hazrlarken eski gayr-i mslim devletlerin kanunlarndan iktibsda bulunduklarn ve dolaysyla er'ata aykr kanunlar yrrle soktuklarn iddia etmektedirler? Gerekten bu sorunun cevab nemlidir. Zihinlerimizi kartran meselelerden biri de mesela, Rumeli Eyleti Kanunnmeleri arasnda grebileceiniz ok saydaki Srbistan Ma'den Kanunlaryla ilgili bir husustur. Bu Kanunnmelerde, eski Srbistan Kanunlarndan nemli miktarda iktibas yapldn gren yerli ve yabanc bir ksm ilim adamlarmz, Osmanl Devleti'nin bu alanlarda slm hukukunu terk ettiini ve yerli kanunlar alarak er'-i erifi bir tarafa braktn aka syleyebilmilerdir. Halbuki mesele asla byle deildir. slm Hukuku uzmanlarnn ok iyi bilecei zere, bu tr kanun hkmleri madenlerle alkaldr. Gerekten Osmanl Devleti Srbistan'daki madenlerin iletme esaslarn o blgedeki maden mhendislerine yani urbalar ve vatruklara tesbit ettir232 BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 16-17; Tevki Kanunnmesi, MTM, c. II, sh. 541; Gkbilgin, M. Tayyib, "Sleyman I". A, c. XI, sh. 150; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, c. I, sh. 74; Kar fikir iin bkz. Barkan, "Kanunnme", A, c. VI, sh. 190-191; Kr. BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 23 (808), sh.1-3 (Hdvendigr Kanunnmesi); Akta, Necati-Binark, smet, EI-Arif'l Osman, Amman 1986, sh. 330; BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 63, 33; Salnme-i IMezret-i Hriciye 1302 H., stanbul 1302, sh.138-142; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c. 4, sh. 794; c. 3, sh. 481, c. 4, sh. 20, 2/252, 4/125, 795, 153; Ftih'in Tekilt Kanunnmesi, md. 15. Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 321; Ayasofya Evkaf, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036, vrk. 46-49; Akgndz, Vakf Messesesi, sh. 310; Kanunnme, , Ty. , nr. 1807, vrk. l/b; Kr. Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Crlmlnal Law, sh. 180, 191-192, 216; Kanunnme, Sleymaniye ktp. Reislkttb, nr. 1004, vrk. 41 vd.; Heyd, Urlel, "Osmanl Ceza Hukukunda Kanun Ve er'at", Tere. Selhattin Erolu, A lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXVI, sh. 648-649; Nianc Tarihi, Sleymaniye ktp. Es'ad Ef.2362, vrk.l03/B,108/a, 110;116. 382 BLNMEYEN OSMANLI mislerdir. Zira bu blgeler mir arazilerdir ve mir arazilerdeki mirye ait madenlerin iletme esaslarn ul'l-emr mme maslahat neyi gerektiriyorsa ona gre tanzim edebilir ve Hz. mer'in ran'da yapt gibi, slm'a muhalif olmayan eski kanunlar olduu gibi iktibas da edebilir. Bunlarn mer'iyet dayanan bilmeden meseleyi farkl yorumlamak, ilm olamaz.

239. Osmanl Padiahlarnn hak ve yetkileri nelerdir? Snrsz yasama, yrtme ve yarg yetkileri var mdr? Osmanl Devlet eklini tam anlamyla Batdaki monarik devlet ekillerine benzetmek mmkn olmad gibi, Osmanl padiahlarn da batl kral ve diktatr hkmdarlar gibi grmek mmkn deildir. Zira Osmanl padiahlar sadece icra konusunda mme maslahat ile kaytl ve snrl geni yetkilere sahiptirler. Yasama yetkileri yine erv hukukun tand lde mevcuttur. Devletin, padiahtan ve padiah ailesinden ayr hukuk bir varl vardr. Osmanl padiahlar, Yavuz Selim'den itibaren hem sultan ve hem de halifedirler, yani slm leminin reisidirler. Saltanat itibariyle otuz milyonu idare ediyorsa, hilafet itibaryla 300 milyona bakanlk etmektedir. Saltanat kanadn sadret, hilafet kanadn ise eyhlislmlk temsil etmektedir. Halife olmalar hasebiyle, halifelere tannan hak ve yetkilere de sahiptirler. Osmanl padiahlarnn yasama, yrtme ve yarg yetkilerini daha yakndan grelim: Yasama Yetkisi Asndan; Osmanl padiahlarnn snrsz bir yasama yetkisi yoktur. Sadece mevcut erl hkmleri kanun hale getirebilir. Mesel, Girid Kanunnmesi gibi... Herhangi bir meselede mevcud itihad grlerden birini tercih edebilir. Mruruzaman ve nakit para vakfnn cevaz ile alakal emirleri gibi....Yahut da slm hukukunun kendisine tand snrl yasama yetkisini kullanr. Mesel, buna dayanarak asker ve idar dzenlemeler yapabilir, ta'zir cezalar koyabilir (Osmanl hukukunda crm cinayet cezalar denmektedir) ve toprak rejimi ile ilgili kanunlar yapabilir. Ksaca rf hukukun snrlar, padiahn yasama yetkisinin de snrlardr. Ftih Sultn Mehmed'in devlet tekiltna dair kanunun bandaki "Bu kanun atam dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur. Evld- kirmm neslen ba'de neslin bununla mil olalar" ifadelerini bu manada anlamak gerekir. Zaten kanunnmenin muhtevasn tetkik edince durum kendiliinden ortaya kar. Yrtme Yetkisi Asndan; Padiah, yrtmenin badr. Her eit idar kararlar ve tanzim tasarruflar onun tasdikinden geer. Ftih devrine kadar, padiahlar devletin en nemli icra organ olan Divan'n bakanln bizzat yrtrlerdi. Halifelerin onuncu vazifesine uygun olan bu uygulama, yani padiahlarn devlet ileri ile bizzat ilgilenmeleri usul, Ftih'in Kanunnmesi ile ksmen de olsa deitirilirdi. Divan- Hmyn'un bakanln artk vezir-i a'zamlar yapacak ve Divan'n ald kararlar telhis veya takrir adyla padiaha arz edecekti. Padiah'n tasdikinden geen Divan kararlarna hkm denmekteydi. Padiahdan sdr olan yazl emirlere ise muhtevalarna gre, ilk dnemlerde, biti, menur, yari i, bert, ferman veya hkm-i erif ad verilirdi. Osmanl padiahlar, 1248/1832 (II. Mahmut zaman) ylnn ortalarna kadar, Divan kararlarnda tasdik ettiklerinin stne "manzrum olmutur" eklinde kendi elleriyle BLNMEYEN OSMANLI 383 not dtklerinden, bu eit yazl emirlere hatt- hmyn ad verilmitir. 1832 ylndan sonra ise, Divan'n veya hey'et-i vkelnn ald kararlar, sadrazam tarafndan padiaha arz edilir ve Padiah kendi tasdikini zel ktibinin kaleme ald ve irade-i seniyye denilen bir yazl emirle sadrazama iade ederdi. Bata sadrazam ve vezirler olmak zere, biraz sonra greceimiz idar tekiltta yer alan yksek devlet memurlarn tayin yetkisi de padiaha aitti. Yarg gcne gelince: Halifenin yetkilerinden birinin de yarg gcn kullanmak veya kullandrmak olduunu biliyoruz. Osmanl padiahlar iin de ayn ey geerlidir. Padiah, yargnn badr ve btn kadlara yarglama yetkisini padiah tevzi eder. Ayrca bir eit yksek mahkeme gibi alan Divan- Hmayun'da da, Ftih devrine kadar padiah bizzat bu mahkemenin bakandr; ondan sonra ise divann verdii kararlar eyhlislma danarak infaz eder ve ilgililere hkm gnderir. Siyseten kati denilen ve padiahlarn istedikleri ahs diledikleri ekilde idam ettirmeleri eklinde baz yazar-larca aklanan durumlarda da padiahn eyhlislmdan fetva almadan byle bir ie giriemediini, giritii takdirde sorumlu tutulduunu tarihiler haber vermektedir. Ftih'in haksz yere elini kestirdii gayr- mslim usta ile yarglanp elinin kesilmesine hkm edildiini ve Yavuz'un sorumsuz baz

davranlarndan dolay Zembilli Ali Efendi tarafndan uyarldn tarih kaydetmektedir. Hutbe padiahlarn adna okunur ve para onlarn namna baslr. Ayrca bu vazifeleri karlnda Osmanl padiahlarnn beytlmaldan aldklar iki eit gelirleri vardr. Birincisi, padiahlara ait maliknelerdir ve bunlarn bir ksm kayd- hayat artyla "haslar" ad altnda kiraya verilmitir. kincisi dier gelirler233. 240. Osmanl Padiahlar herhangi bir makama kar sorumlu mudurlar? Yoksa bazlarnn dedikleri gibi astklar astk ve kestikleri kestik midir? Osmanl padiahlar, sahip olduklar snrl yasama yetkisi ile yrtme ve yarg yetkilerini kullanrken l ys'el yani sorumsuz deillerdir. Evvel, her eit tasarrufu, er' hkmlere uygun olmaldr. Sultn Osman'n olu Orhan'a en nemli vasiyeti er' erif denilen er' hkmlere riayetdir. Padiah'n grevi, slm hukukunun hkmlerini icra etmekten ibarettir. slm Hukuku padiaha, er' hkmlerin icras dnda bir imtiyaz tanmamtr. Padiahn ahsnn dier insanlardan tek fark, onun Mslmanlarn temsilcisi olarak icra yetkisine sahip olmasdr. Bu icra yetkisi de slm esaslarn izdii snrlarn erevesinde sz konusudur. Rumeli'deki Hristiyan nfusun okluunu gren ve bundan rken Yavuz Sultn Selim'in bunlar cebren Mslman etme tasavvuruna kar, eyhlislm Zenbilli Ali Efendi'nin "Madem ki, onlar ra'iyyetlii kabul etmiler. Dinimiz gerei onlarn can, mal ve rzlarn kendi can, mal ve rzlarmz gibi korumakla mkellefiz. Bu yolda onlara cebretmek, dinimize muhaliftir" diyerek, hem gayr-i mslimlerin ahs hak ve hrri233 Mehmed Arif, "Ftih Kanunnmesi", TOEM lavesi, Dersaadet 1330, sh. 9 vd, 23 vd; Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 498-505, 506-512, 538542; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 50-79.; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. l/B; 348 vd.; Kanunnme, niversite ktp. Ty. , nr. 1408, vrk. 1-2; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 24 vd; Mecelle, md. 58-59. 384 BLNMEYEN OSMANLI yetlerine gsterdiimiz hrmeti ve hem de er' snrlar iinde kalmak artyla, er' hkmlerin Padiah nasl baladn aka ifade etmektedir. 150 kiiyi kad karar olmadan tutuklayan hiddetli Padiah Yavuz'a kar "er'e uygun hareket ediniz. Yoksa byk azap seni bekliyor" diyen de yine Zenbilli'dir. kinci olarak, Padiahn tasarruflarn snrlayan dier bir husus da, kamu adna yapt her tasarrufun mme maslahat ile kaytl oluudur. Mecelle'nin tabiriyle "Raiyye, yani tebe'a zerinde tasarruf maslahata menttur". Bu sebeple padiahlar ile tebe'a arasndaki mnasebet, slm hukukular tarafndan yetim ile vasisi arasndaki mnasebete benzetilmitir. III. Selim bir hatt- hmynunda "Benim vezirim, ben Allah'n bir aciz kuluyum" diyerek, padiahn da nihayet herkes gibi bir kul olduunu hatrlatmtr234. III- OSMANLI DEVLET TEKLTI VE SALTANAT USUL 241. Osmanl Devlet sisteminin temel zelliklerini zetleyebilir misiniz? Osmanl Devleti bir Mslman devlettir ve hukuk nizm da slm Hukukudur. Buna gre, hukuk, siyas ve sosyal bir dzen ve otoriteyi temsil eden devlet messesesinin Osmanl hukukundaki nemli zellikleri ksaca yle zetlenebilir. 1) Devlet nizmnda hkimiyet Allah'a aittir. Yani hukukun kayna Allah'n iradesidir. Bu sebeple Mslman devletlerde tam anlamyla yasama organ yoktur. Sadece Allah ve peygamberinin tand snrl yasama yetkisi kullanlabilir. 2) Kur'n, Peygamber'e ve O'nu takip edenlere eitlik ve adaletten ayrlmamalarn deiik yerlerde tavsiye etmektedir. Kur'n'da "Allah katnda en hayrlnz, O'ndan en ok korkannzdr" denmekte ve ruhban snfn iddetle reddetmektedir. Kanun kuvvette deil, kuvvet kanunda olmaldr esasn kabul etmektedir. 3) Devlet nizmnn nemli bir zellii de, itaat ve teslimiyettir. Merkez bir otoriteye itaat edilmeden devletin teekkl etmesi mmkn olmadndan, bu konuya byk nem verilmektedir. "eriatn kestii parmak acmaz" ifadesi bu teslimiyeti ifade eder. ok az istisnalarn dnda slm hukukunda devlete itaat, din bir grev olarak kabul edilmitir. Kur'n, aka ll-emre itaati emretmektedir.

4) slm hukukunun kabul ettii nemli bir anayasa hukuku prensibi "ra" esasdr. Devlet idaresinin en nemli temeli kabul edilen ra prensibi, devlet adna ve devlet ileri iin alnacak kararlarn, seilmi ve yetkili meclisler tarafndan alnmas manasn ifade eder. Yetkili meclisi tekil eden fertlere "ehl-i hail ve'l-akd" denir. Bu konuya ileride tekrar dneceiz. Bu zikredilen drt temel zellik dnda, slm Hukukunda devlet nizmnn baka zellikleri de vardr. "Dinde zorlama yoktur" esasyla getirilen hogr prensibi; insanlar arasnda rk ve renk farkn reddeden evrensellik esas ve "iyiyi emret, kty nle" eklinde zetlenen sosyal reformculuk zellii bu arada zikredilebilir. Baz istisnalarn dnda, ideal manada olmasa bile, btn Osmanl Tarihi boyunca 234 Mecelle, md. 58; Ali Haydar, Drer'l-Hkkm, c.I, sh. 128-130; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 25-29; Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sh. 217-218, 236-237; Karal, III. Selim'in Hatt- Hmyunlar, sh. 19, 113, 163. lart BLNMEYEN OSMANLI 385 I bu esaslara riayet edilmeye allmtr. Topraklar milyonlarca kilometrekareyi bulan Osmanl Devleti'nin alt asr yaamas ve vatandalarndaki devlete ballk hissi, bu hususu dorulamaktadr. Ayrca zellikle gayr-i mslimlere tannan haklar da bu kanaatimizi te'yit etmektedir. Ariv belgeleri, Kuds fethedilince Hz. mer tarafndan oradaki aznlklara tannan haklarn Osmanl dneminde padiahlarn deimesine ramen, ayn ekilde srdn aka gstermektedir235. 242. Osmanl devlet eklini Batdaki anlamyla mutlakyet olarak vasflandrmak mmkn mdr? ayet doru deilse, slm'n tavsiye ettii ra esasna ri'yet edilmi midir? slm'n tavsiye ettii belirli bir devlet ekli yoktur. Devletin ilerinin yrtlebilmesi iin ngrd bir "ra meclisi" vardr. Devlete ait nemli ilerin bir danma meclisinde karara balandktan sonra yrtlmesini emreden Kur'n yetleri ve hadisler, gayet kesin ve aktr. Hz. Peygamber ve Rid halifeler devrinde bu esas uygulanmtr. slm hukukular, "ra meclisinin" kurulmasnn devlet bakan iin kesin bir grev mi yoksa tavsiye edilen bir esas m olduunda fikir ayrl iindedirler. Tarih iinde baz sultan ve halifelerin bu esasa uymad gz nne alnarak, kesin din bir grev olmad dncesi yerlemitir. Ancak Kur'n'n bu messeseye verdii nem ortadadr. "ra meclisi"nin yeleri (ehl-i hail ve'l akd) nasl tekil edilecektir? Bu konu zamana ve zemine terkedilmitir, ilk dnemlerde "ahlak, fazilet, ilim ve tecrbe" gibi vasflarla temayz etmi bulunan ahslar, ra meclisinin tabi yesi kabul edilmitir. Sahabe ve tabiler devrinde hep bu esasa uyulmutur. Abbasler'de, Seluklu-lar'da devletin st yneticilerinden teekkl eden Divan'lar bu grevi ifa etmitirler. Osmanl Devleti'nin Tanzmt'a kadarki dneminde ise, Divan- Hmyn bir ra meclisi olarak devletin nemli ilerini yrtmtr. ra meclisi yelerinin en azndan u vasflar tamas gerektii belirtilmektedir: Tam ehliyetli olmak, hr olmak, ilim sahibi bulunmak, dindar, gvenilir ve drst olmak (dil olmak), devletin vatanda bulunmak. Sosyal mnasebetlerin oalmas, devlet ilerinin artmas ve her sahada mtehasss kimselere ihtiya duyulmas sebebiyle "ra" grevinin, brannda uzman olanlardan seilmi yelerden meydana gelen milletin kalbi hkmndeki bir meclis tarafndan ifa edilebilecei gr Tanzmt sonrasnda ar basm ve Osmanl Meclis-i Mebusannn kurulmas ve Mertiyetin ilannda bu gr erl bir dayanak tekil etmitir. Babakanlk Osmanl Arivinde konuyla ilgili ok kymetli vesikalar bulunmaktadr. Konuya yasama organ bahsinde tekrar dneceiz. ra meclisinin kararlar nasl bir hukuk mahiyet arz etmektedir? Bu konuda zetle unlar sylenebilir: Kitap ve Snnetin aka hkm vaz' ettii konularda, ra, mevcut hkmleri icra iin kararlar alabilir. Hakknda ak bir hkm bulunmayan meselelerde ise, ra meclisi, birinci derecede rol sahibidir; meseleler mzkere edilir

235 Kur'n, Bakara, 236; Al-i mran, 104; ra, 38, Al-i mran, 159; AH mrn, 189; Mide, 17-40; Yusuf, 40; Nisa, 65; Alsi, Ruh'ul-Man, c. 26, sh. 164; Ebu Fris, Muhammed Abdlkadir, En-Nizm's-SIys Fl'l-slm, sh. 17-40, 67-77; Karaman, Hayreddin, Ana Hatlaryla slm Hukuku, stanbul I-III, 1984, c. I, sh. 177, 202 vd. 386 BLNMEYEN OSMANLI ve ortak itihat karara balanr. Kararda ittifak art deildir, ounluk yeterlidir, ilk devir uygulamalar ve konuyla ilgili din emirler, cemaate yani ounlua uyulmasn emretmektedir. Kesin nass (din metin) bulunmayan meselelerde, itihad kaynaklarn rn olan rf hukuk esas alnacaktr. Ancak burada bir problem daha vardr: Devlet bakan (halife, sultan veya padiah) ile ra yeleri farkl grleri ileri srerlerse, devlet bakanna ait grn arlk kazanp kazanmayaca meselesi tartmaldr. Osmanl Hukuk tarihinde, Trklerin kendilerine mahsus devlet anlaynn da tesiriyle, devlet bakannn (sultann) grne arlk verilecei esas benimsenmi ve uygulanmtr. Divan- Hmyun veya Meclis-i Mebusan'n kararlarna ramen Padiah'n grnn tercih edildii hadiseler, arivimizde numuneleri ok olan durumlardr. Hz. Peygamber, Uhud savandan nceki rada kendi fikrini deil ra meclisinin fikrini tercih etmitir. Son olarak slm hukukunda ve Osmanl Devleti'nde "ra" meclisinin vasf yani devletin ekli zerinde de durmak istiyoruz. Yaplan aratrmalar, mevcut devlet ekillerinden hibirinin slm'n ngrd devlete tam olarak uymadn gstermektedir. Monarik devlet ekillerinde hkimiyet tek ahsda, cumhuriyet idarelerinde bir heyette kendini gstermektedir. slmda ise hkimiyet sadece Allah'a aittir. Ancak, Halife veya Sultn, Allah'tan ald hkimiyetin temsilcisi deildir; belki slm milletinin vekili durumundadr. Hkimiyetin kayna ilah irde olduundan, sultan er' hukuka aykr hareket edemeyecektir. Ettii takdirde kendisine temsil yetkisi veren Mslmanlar onu grevden alabilecektir. Osmanl Padiahlarnn hal'nda mutlaka fetvaya bavurulmasnn sebebi budur. Halife veya sultann, hkimiyeti Allah'tan dorudan deil halk vastasyla alm sayldklar iin, slm devlete batdaki anlamyla teokratik bir devlet nazaryla baklamaz. slmda halkn iradesinin stnde ilah irade bulunduundan, halkn kendi irdesi ile kendisini ynettii cumhur! devlet ekli de buna tam uymamaktadr. slm Hukukunda mer'iyet nemlidir. Eer halkn iradesi meru' ise, o zaman slm devlet sz konusudur. Yaplan izahlar karsnda, slm Hukukunun belli bir devlet eklini ngrmediini, ancak koyduu prensipler ve hkimiyet anlaynn dindar bir cumhuriyet olduunu syleyebiliriz. Gerekten Rid halifeler, hem bir halife hem de dindar bir cumhuriyet reisiydiler. slm hukukunun anlad manada ideal devlet, sadece Rid halifeler zamannda grlmtr. Daha sonra zikredilen vasflar tayan ideal bir devlet gelmemitir. Ancak ideal olmasa da Abbasler, Seluklular ve Osmanllar da birer slm devlettirler. Hem Seluklu hem de Osmanl devlet idaresini (Mertiyetin ilnna kadar) kaytsz artsz mutlak bir monari olarak vasflandrmak mmkn deildir. Zira mutlak monaride hkimiyet hkmdardadr ve hkmdar mutlak monaride hibir balayc kurala bal deildir. Halbuki bata Osmanl Padiahlar olmak zere, btn Mslman Trk sultanlar, er' erif denilen hukuk ile kaytldr ve asl hkimiyet sahibi olan Allah'a ve onun kanunlarna kar manen de olsa sorumludur. Son dnemdeki Osmanl idaresi dindar bir merut rejim olarak vasflandrmaktadr236. 236 Kur'n, Al-i imran, 159; BA, YEE, nr. 23-1516, 1515; 14-1610; 14-1540; Als, Ruh'ul-Man, c. 28, sh. 20-22; bn'l-Kayym, 'lm'l-Muvakkn, c. 4, sh. 373 vd.; Ebu Fris, Muhammed Abdlkadlr, En-Nizm's-Siys Fi'l-slm, 93105; bn-I Hiam, Es-Siret'n Nebeviyye, Msr, c. 2, sh. 223 vd.; Ebu Fris, Muhammed Abdlkadir, En-Nizm's-Siys Fl'l-slm, sh. 18 vd.; Nebhan, Anahatlaryla... c. I, sh. 179-181; Hilfet ve Hkimiyet-i Milliye, sh. 36 vd.; Bu risale isimsizdir ve Cumhuriyet dneminde tarihsiz olarak devlete bastrlmtr. Seyyid Bey'in olsa riilejj resi veh tei i

BLNMEYEN OSMANLI 387 243. Bu izahlar karsnda Osmanl Devleti'nin Despotik olduu iddialar konusunda neler syleyebilirsiniz? Osmanl Devleti'nde uygulanan devlet rejiminin Batl anlamda bir mutlakyet olamayacan; zira yasama erkinin nemli lde Sri' denilen Allah ve Resulne brakldn, ll-emre braklan snrl yasama yetkisinin ise belli kurallara balandn; icra makamnn yarg erkine asla mdhil olamayacan ve sadece yrtme gcnde mutlak bir yetkiden bahsedilebileceini, yukardaki izahlarmz ortaya koymu bulunmaktadr. Ancak son zamanlarda bu konuda ileri srlen baz tartmalara deinmekte de yarar vardr. Osmanl'da yneten-ynetilen ilikisinin niteliini tahlil etme ynnde ortaya srlen gr ve dnceler olduka eitlilik arz etmektedir. Dou despotizmi, Asya tipi retim tarz, feodalizm, patrimonyalizm/prebendalizm (arpalk sistemi) ve dnya-sistem kavramlar bu gr ve dncelerin balcalardr. phesiz bu dnceler bat kaynakldr. Bat merkez alnarak Osmanly anlama ynnde gelitirilen kavramlardr. Bu kavramlar oryantalist paradigmann rnleridir ve nihai olarak dayand nokta ise slm toplumunda toplumun/ynetilenlerin genel muvafakatna dayal bir siyasi hkimiyet anlaynn bulunmaddr. Asaf Sava Akat'n dedii gibi, tm Avrupa-d tarihi, Avrupa'nn zgl toplumsal yaps iinde retilmi kavramlar araclyla anlamaya almak, sz edilen toplumlarn i dinamiini grmezden gelmeye ve onlar dolayl da olsa baml hale getirmenin zihn alt yapsn hazrlamaya hizmet etmektedir. Eski Greke'de kle sahibi efendi anlamna gelen Despot terimini Aristo, srf benzetme maksadyla Greklerin dnda dier kavimierdeki devletin ad olarak kullanyordu. Ancak, despot terimi yzyllar boyu Batl gzlemci ve siyset yazarlarnn Bat dndaki toplumlar analizlerinde kullanla-gelmitir. Terim, zamanla hukuk kaide ve kurallarndan yoksun, keyfi bir rejim anlamna gelmeye balamtr. Genel olarak Asya'daki, zel olarak Osmanl Devleti'ndeki siyasi hkimiyet biiminin, Dou despotizmi ile aklanmaya allmas Rnesans'tan beri Avrupa siyasi literatrnde yer almtr. Bu sylemin olumasnda talya'nn siyasi birliinin gereklemesi iin aba sarf e-den ve mutlakiyeti monarinin szcln yapan Machiaveili'nin nemli rol oynad bilinmektedir. Machiavelli "Hkmdar" adl eserinde btn devletlerin iki farkl biimde ynetildiini, birinde bata mutlakiyeti bir hkmdarn bulunduu, ynetime yardmc olan bakanlarn ise onun kullar olarak hi bir yetkiye sahip olmad, dierinde ise, devletin banda bir hkmdar ve ynetimi paylaan beylerin bulunduu bir ynetim biiminin var olduunu anlatr. Machiavelli bu iki eit ynetimin srasyla Trk padiah ve Fransa kralnda grldn belirtmektedir. Machiavelli'e gre, Trk hkmdarl tek bir padiah tarafndan ynetilir. Dier grevliler padiahn kullardr. Machiavelli, gerektir. Bak. sh. 75; Osmanl Devleti'nin ykselme devirlerinde bu denge daima korunmutur. Ftih'in bir Rum ile beraber yarglanmas, Zenbili'nin Yavuz'u azarlamas ve benzeri hdiseler bunu te'yit etmektedir. Bkz. lmiye Salnamesi,: MTM, c. I, sh. 498-500. 388 BLNMEYEN OSMANLI Osmanl ynetimini bir hkmdarn ynettii, tm ynetilenlerin kle olduu mutlak monari dzenine rnek olarak sunmakta ve Osmanl Devleti'ndeki ynetim eklini Fransa monarisinin antitezi olarak, despotizm erevesinde kltc bir biimde tahlile almaktadr. Dou despotizmi kavramna gerek muhtevasn kazandran Montesquieu olmutur. "Kanunlarn Ruhu" isimli eserinde ayr hkmet tipi belirler; cumhuriyet, monari ve istibdat. Bunlardan monari, bir kiinin ama belirli ve yerlemi yasalarla ynetimi olarak tarif edilirken, istibdat ynetiminden bir kiinin yasasz ve kuralsz olarak kendi istek ve heveslerine gre ynetimi olarak bahsedilmektedir. Montesquieu, monari modeli hkmet tipinin rneini ngiliz, Fransz, yani Avrupa monarilerinin tekil ettiini, istibdat modeli siyasi

yaplara ise Pers, in, Hint, Osmanl ve Japon imparatorluklarnn rnek oluturduunu belirtir. Dou despotizmi kavramnn Osmanl toplumuna uyarlanmasnda oryantalistlerin slm toplumunun tarihi ve toplum yaps zerine yapm olduklar almalarn byk etkisi olmutur. Mesela Gibb ve Bovven'in slm Toplumu ve Bat adl eseri, Osmanl toplumunu slm dininin tad z ile aklamaya alr. Eserde slm'n ynetim mekanizmalarnn ahsi teebbsn sndrlmesine neden olduunu belirterek, slm uygarlnda ulema hari yneticilerle kullar arasnda arac bir kurum olmadn bunun da dou despotizmine yol at vurgulanmaktadr. Bu belirlemelerin Osmanl toplum yapsna uymad grlr. Zira, erif Mardin'e gre bu ara yaplarn fonksiyonunu Osmanl'da cemaat hissi, tarikatlar ve ulema yerine getiriyordu. Dou despotizmini kulluk sistemi ile, Osmanl toplumunu da Dou despotizmi kavram ile aklamaya alan Niyazi Berkes'e gre ne kle ne de serf statsnde olan "kullar" Osmanl despotizminin temelini oluturur. Bu modelde en stn siyasal g toplumdan karlm hatta yabanclatrlm bir kul ktlesinin desteine dayandrlr. Kapkulu devlet ynetimini yrtme ve padiaha hizmet etme snfdr. Burada despotluk sistemi kulluk kuralna dayatlmaktadr. Bu tr bir temellendirme yapld takdirde, Bat Avrupa'da aristokrasinin bir kolunu ve saray aristokrasisinin ounun kle asll kimselerden olumas bir Bat despotizminden sz amay gerekli klmaktadr. Dier taraftan merkezi despotik devletin ideolojisini, kanunnamelerin, rf ve er'atn oluturduu, bunlarn da temelinde laik ve metafizik Osmanl Hameti'nin yatt dncesi de slm hukukunun ululemre tand yetkiyi, ta'zri ve rfn de ana izginin dnda olmamak artyla slm Hukukunun bir paras olduunu bilmemekten kaynaklanmaktadr. Dou despotizmi ile ilgili deerlendirmelerde despotizmin temelinde yatan unsurlardan birinin de slm toplumunda toplumun genel muvafakatna dayal bir siyasi e-gemenlik anlaynn olmad eklindeki bir anlay bulunmaktadr. Buna gre toplumda var olan muhtelif gruplar bataki yneticinin zulme sapan ynetimine kar gelmiyorlar ve meru siyasi varlklarn ne sremiyorlar. Bunun nedeni ise slm'da siyasi iktidarn kaynann toplumdan deil Allah'dan geldiine ilikin genel kabulde yatt vurgulanmaktadr. Dolaysyla Allah'n iradesini temsil eden sultana kar gelmenin Allah'a da kar gelme anlamn tayaca dncesinin toplumda yneticiye kar bakaldrma ve muhalefet etme geleneinin yerlemesinde olumsuz bir etki yapt dnlmektedir. Zaten, Trk siyasi kltrnn siyasi Ortodoksiden en kk sapmaya kar byk BLNMEYEN OSMANLI 389 tahammlszlk gsterdiini belirten erif Mardin, bu tr hareketlerin fitne ve blclk sulamasyla toplum dna itildiini ve bunun da Dou despotizmi denilen bir ynetim anlayn artracak bir biimde devlet ynetiminde tek bir hakikatin bulunduu fikrini pekitirdiini sylemektedir. zellikle Osmanl Devleti'nde hkim bir dini anlayn empoze edildii, iilik, Rafizilik gibi tehlikeli grlen heterodoks zmrelere kar bir mcadele ierisine girilmi, devlet ynetiminde din devlet grnn, dinin muhafazas iin devletin gl olmas ve yaamasnn elzem olduu, dinin gelimesi iin de devletin din stnde bir ncelie sahip olmas gerektii eklinde anlalp uyguland ifade edilmektedir. Ayrca Osmanl iktisat siysetinin de Dou despotizmi aklamalarnda kullanld grlmektedir. Dou despotizminin temelini, kulluk sisteminde, slm'n devlet ynetimi ile ilgili ne srlen siyasi felsefesinde, sivil toplumun yokluunda, devletin ar basan zelliinde, hkmdarn er'attan bamsz olarak kanun koyma yetkisinde (rfi sultani) ya da askeri-re'y ayrmn temellendiren hkmdarn tepeden snflar belirledii eklinde aramann ideolojik olduunu belirten bir ksm Marksist yazarlar, Dou despotizmini retim ilikileri erevesinde ele almak gerektiini sylerler. Bu bak asndan Osmanl Devleti'ni despotik klan iki nemli unsur bulunmaktadr; mr arazi rejimi ve msadere mekanizmas. Btn aklama ve tahlil yntemleri temelde u tezlere dayanmaktadr; Merkeziyeti devlet, snfsal farkllama olmamas, merkezi devletin kendine

zg rgtlenmesinden dolay toplam art rne el koymas ve bunun da duraan bir toplum yaps oluturmas. Bylece Osmanl toplum yapsnn Bat tipi bir feodal sisteme, rs bir aristokrasiye, bamsz bir dini hiyerariye, gl bir tccar snfna, kendini yneten kentlere sahip olmad, ynetim organlar ve ordusunun kul statsndeki kiilerle doldurulmu olduu ve bu haliyle Dou despotizminin bir rneini tekil ettii vurgulanyordu. Ancak lber Ortayl, btn bu tezlerin Trkiye'deki toplum yaps ile pek rtmediini, dolaysyla aklayc olmayacan belirtir. erif Mardin, Dou despotizmi yaklamnn Osmanl toplum yapsn analizde bize bir ey sylemeyeceini ve aklayc olamayacan belirtir. Mardin, kul stats, zel mlkiyetin yokluu gibi tezlerle Osmanl ynetiminin Dou despotizmine rnek tekil etmeyeceini, "kul"un tam anlamyla hukuktan yoksun bir alanda altnn sylenemeyeceini, Kanunnmelerin hukuk bir erevede "kul"un statsn belirttiini, daha da nemlisi "sade vatanda"n gnlk hayatnn eri'at sayesinde emniyet iinde getiini, Batllarn Osmanl toplum yapsnn detaylarna inmemekle bir hata iinde olduklarn ve Osmanl toplumunu anlamann yolunun "toplum zemberei" denilen dinamik odan nasl altn renmekle imkan dahiline gireceini belirtir. Despotizmde toplumun saf olarak yneten-ynetilen olarak ikiye blnm olmasyla Osmanl toplum yaps arasnda irtibat kurularak Osmanl ynetim biiminin despotik olduuna kant yaplmaktadr. Halbuki tm slm toplumlarnda yneten-ynetilen arasndaki iliki ynetilenin smrlmesi zerine deil, karlkl sorumluluk ilikisi zerine kuruludur. Hazret-i Peygamber'in (SAV) bir hadisi zellikle yneticiye bu sorumluluu yklemektedir; "hepiniz obansnz ve hepiniz srnzden mesulsnz". nalck hoca, askeri ile re'y arasnda yaplan ayrmn, Yakn dou toplumunun en 390 BLNMEYEN OSMANLI belirgin bir zellii olduunu ve Osmanl itimai siysetinin, toplum bar ve dzen uruna her insan, kendisine uygun itimai bir mevkide tutmas gerektii eklindeki geleneksel telakkiye sk skya bal kaldn ve Osmanl toplumunun iki byk snfa ayrldn belirtir. Bu snflardan biri, saltanat berat ile padiahn kendilerine dini ya da idari yetki tand kimseleri, yani saray memurlarn, mlki memurlar ve ulemay iine alan "askeri snf", ikincisi vergi deyen, fakat idareye hi bir ekilde katlmayan btn mslim ve gayrimslim zmrelerden oluan "re'y snf" idi. On beinci yzyl sonlarnda yaam olan Osmanl devlet adam ve tarihi Tursun Beg'e gre, her insan kendi kabiliyetine gre mevkiinde hakkna raz tutmak ve bakasnn hukukuna saldrmaktan men etme zarureti bir padiahn vcudunu zaruri klar. Tursun Beg'in ikinci bir fikri, itimai dzen iin snflarn kendi ereveleri iinde tutulmas zaruretidir. Seluklu veziri Nizmlmlk'e gre bata padiah vardr, ikta sahipleri re'ynn zerinde bir snf tekil eder ve dorudan padiahn ahsna baldr. nc kademede ulema ve devlet memurlar vardr. Nihayet vergi veren re'y gelir. Benzer snflamalar baz Osmanl devlet adam ve yazarlarnca da yaplmtr. Mesela Koi Bey'de vatanda, ulema ve askeri snf, Evliya elebi ve Katip elebi'de re'y, ulema, askeri ve tccar snflamas grlmektedir. Koi Bey ve onun gibi dnenler Osmanl Devleti'ndeki zlmenin ana sebebini, bu tabakalama dzeninin ihmal edilmesine balamaktadrlar. Osmanl Devleti'nde grlen askeri-re'y eklindeki ayrm, tm toplum fertlerini iki temel kategoride belirleyen keskin bir ayrm deil, fonksiyonel bir ayrmdr. Byle bir ayrm temelde mali dncelerle yaplmakta ve vergi verecek kesimin tesbitine yaramaktadr. Yoksa her hangi bir vakftan gnlk ake yevmiye alan bir grevli ve her hangi bir ar kamu hizmet ykmlln yerine getirmek artyla, mesela madenci, derbenti gibi, vergi mkellefliinden baklk elde ederek askeri snf iinde mtalaa edilen bir fert ile vergi demekle ykml her hangi bir Osmanl vatandann toplum iinde sahip olduklar bir sosyal snf farkllndan pek de sz edilemez. stelik Osmanl sultanlar re'y dediimiz geni Osmanl sivil kesiminin hukukun belirledii bir alanda hayatlarn srdrebilmeleri iin olduka itina

gsterdikleri grlr. III. Mehmed'in "kanundan tara i olmasn" ifadeleri bu itinann bariz bir rneidir. Yine 1487 tarihli Hdavendigar Livas kanunnamesinde yer alan u ifadeler halk kesiminin hukuk kaide ve kurallar iinde bir muameleye tabi olduklarnn en bariz rnekleridir; "mcrim olan kimesne tefti olnmadan veyahud zerine zahir olan enyP er'le ve rfle yerine varmadan sancakbei ve subas ve adamlar nesne alub salvermek memnudur kendler mahall-i thmet ve adamlar mcrim ve mstahakk- ikb olur ve her mcrim-i mttehemin cerimesi kd- vilyet katnda veya mfetti huzurunda sabit ve zahir olub ehl-i rfe teslim etmeden dutub siyset eylemek hilf- er' ve rf te'addidir". I. Sultn Ahmed'in btn Anadolu ve Rumeli vilayetlerine gnderdii bir adaletnamenin dibacesindeki ifadeleri Osmanl st yneticilerinin ve sultanlarnn halka bak alarn belirtmesi asndan nemlidir. Adaletname metninde "re'y ve bery ki, vedyi'-i Cenab- Kibriya'dr" yani o geni halk kesimi Allah'n bir emanetidir denilmektedir. Dier taraftan re'yya bir velinimet olarak baklmtr. Yani re'y, kendisine teekkr edilmesi, sayg duyulmas, korunup gzetilmesi gereken bir kesimdir. Defterdar BLNMEYEN OSMANLI 391 Sar Mehmed Paa "Nesayih'l-Vzer ve'l-mer" adl eserinde "Ehl-i insaf katnda re'y'ya veliyy'n-ni'm tlak sahih olur" dedikten sonra bu szn teyid iin Sultn Sleyman'a atfedilen bir konumay nakleder; Sultn Sleyman bir gn mahremleriyle grrken onlara velinimet-i lem kimdir diye sorulmu, onlar da padiah hazretleridir demeleri zerine: "Hayr velinimet-i lem re'y yani kyldr ki ziraat ve hiraset emrinde huzur ve rahat terk ile iktisab ettikleri nimetle bizleri ifam ederler" demitir. Osmanl ve dier Mslman Trk Devletlerinde hkmdar ve tebaa ilikisi, babaocuk ilikisine benzetilir. bn-i Haldun, Celaleddin Devvani, Takprzade Ahmed, tebaann bu dnyada ve teki dnyada sulh ve selametinin sultann elinde olduunu, buna karlk tebaann, oulun babaya kar gsterdii mutlak itaati gstermesi gerektiini belirtmilerdir. Seluklu devlet adam Nizmlmlk'n Siysetname'sinde yer alan "mukataat erbab bilmelidir ki, mlk ve ra'iyyet sultanndr" cmlesinde yer alan mlkn ve ra'iyyetin sultann olduu dncesi mutlak anlamda anlalmamaldr. Burada mlk kavram, mlkiyet anlamndan ok ynetme, dnyevi otorite, tasarruf hakk anlamna gelmektedir. Yani sultn icrann badr. Osmanllarda devletin mlk biiminde anlald ve mr arazi rejimi ve msadere sistemini bu anlayn bir sonucu olarak grme eilimi, Osmanl insannn kainat alglay biimine nfuz edememe anlamn tar. Burada mlkn ve ra'iyyetin sultana ait olmas nisbilik arz etmektedir. Mlkn sultana ait olmas mlk ynetme ve tasarruf yetkisine sahip olma, ra'iyyetin sultana ait olmas ise ra'iyyetin bir emanet anlay ierisinde korunmas ve kollanmas gereidir. Yoksa sultann ra'iyyete kle-efendi ilikisinde grlen mutlak sahiplii anlamnda deildir. Osmanl sultanlarn despotik bir ynetim anlay ierisinde olmalarn ilke olarak engelleyen bir ksm mekanizmalar da bulunmaktadr. Sultnlarn tahta kmas esnasnda hilafete gei iin gerekli olan b'at merasimi aynen uygulanyor ve bu merasimlere clus merasimi deniliyordu. Padiahlarn clus hatt- hmynlarnda "evketl kerametl efendimiz hazretleri bi'l-irs ve'listihkak vris-i saltanat- seniyye olmalaryla..." ifadelerinde bir meruiyyet zemini arand grlmektedir. Osmanl sultanlarn batl kral ve diktatr hkmdarlar gibi telakki etmek mmkn deildir. Hak ve yetkileri asndan Osmanl sultanlar sadece amme maslahat ile kaytl ve snrl geni yetkilere sahiptirler. Yasama yetkileri yine er' hukukun tand lde mevcuttur. Bir hatt- hmynda Osmanl sultan er'-i erife balln yle aklyor: "cmlemizin ba eri'at- mutahharaya balu oldndan kffe-i ef al ve harektmz ana tatbik etmee sa'y eder isek ol vakt ruhaniyat- peygamberi dahi honud ve raz olarak Cenab- Hayrunnsrn Devlet-i Aliyyemiz'de fevz ve nusret ve tevfikt- samedaniye sine mazhar edeceine kafan phe yokdur".

III. Selim bir hatt- hmynunda "Benim vezirim, ben Allah'n bir aciz kuluyum" ifadesi ile nihayet padiahlarn da bir kul olduklarn hatrlatmtr237. 237 Sahihi Buhari Muhtasar veTecrid-i Sarih Tercemesi (Tere. Kmil Miras), Ankara 1982, 1983, c. 3, sh. 40; c. 4, sh. 378, 591; BA, Mhimme Defteri, nr. 78, sh. 897; BA, Hatt- Hmyn, nr. 22679; Nizmlmlk, Siysetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1987, sh. 58; Sleymaniye Ktp. Reid Efendi, nr. 1036, vrk. 48/a-49/a; Defterdar Sar Mehmed Paa "Nesyih'l-Vzer ve'lmer"; Mecelle, Dersaadet 1314. Madde 58, sh. 29; aylak, Adem, Osmanl'da Yneten ve Ynetilen, Bir erif Mardin zmlemesi, Ankara 1998, sh. 37-54; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. 2, sh. 184; Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. 3, sh. 180-183; Karal, III. Selim'in Hatt- Hmyunlar, sh. 19, 113, 168; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi I-II, stanbul 1995, c. 1. 224-228; Uzunarl, Osmanl Devleti'nin Saray Tekilat, sh. 50; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 2, sh. 113-130; Berkes, Niyazi, Trkiye ktisat Tarihi, I-IIstanbul 1972, c. I, sh. 131, 132; Albayrak, Sadk, Budin Kanunnmesi ve Osmanl 392 BLNMEYEN OSMANLI 244. Osmanl Hukukuna gre devletin unsurlar nelerdir? Osmanl Hukukunda devletin unsurlar arasnda hkimiyet, lke ve insan (millet) bulunmaktadr. Bunlar zerinde ksaca duralm: 1) Hkimiyet. Osmanl Hukukunda hkimiyetin Allah'a ait olduunu daha nce belirtmitik. Hkimiyet prensip olarak Allah'a ait ve onu dilediine veren yine Allah olmakla beraber, Allah'n iradesini temsil eden, cemaatin yani ounluun umum iradesidir. Hz. Peygamber bu sebeple kendisine inananlardan sadakat yemini (b'at) istemi ve bu usul eklen de olsa daha sonraki halifeler ve sultanlar da uygulamtr. Burada Kur'n'a itaat artna bal bir eit "sosyal szleme" sz konusudur. Seluklu ve Osmanl Sultnlar da b'atle i bana gelmilerse de bu ekl bir b'at olmaktan teye gidememitir. 1876 tarihli Kanun-u Esasi'nin 2. maddesi de buna iaret etmektedir. 2) lke. slm evrensel bir din olduu iin belli bir toprak paras ve cemiyet zerinde deil btn dnya zerinde hkimiyet kurmay gaye edinmektedir. Ancak dnyadaki insanlarn hepsi slm'a inanmad gibi, inananlar da her zaman ayn at altnda toplanamamlardr. te Osmanl Hukuku, slmiyeti manev bir ba kabul ederek dnyay iki lkeye ayrmtr: Birincisi: slm lkesi (dr'l slm), slm hkmlerin aka yrtld veya iinde oturanlarn ou, yahut tamam Mslman olan lkeler slm lkesidir. afi hukukularna gre bir kere slm lkesi haline gelen bir lke, artk harp lkesi haline gelmez. Hanefilerde ise "Mslmanlarn can ve mal gvenliklerini kaybetmeleri, lkede hi bir slm hkmn uygulanamamas ve lkenin harp lkesine bitiik olmas" artlar btn olarak gereklemedike, slm lkesi olan bir lke bu vasfn kaybetmez, ikincisi; Harp lkesi (dr'l-harb)'tir. Dr'l-harb, slm lkesi olmayan lkelere denilir. Baz hukukular sulh yaplan lkelere de dr'l-ahd veya dar's-sulh demilerse de bunun fazla nemi yoktur. Osmanl hukukunda hukuk hkmler asndan hep bu esas uygulanmtr. Yani iki Mslman devlet arasndaki toprak farkll, hukuk adan hkm farkllna sebep tekil etmemitir. Osmanl Devleti vatanda bir Mslman, yine Mslman bir devlet olan Afganistan'daki bir ahsa miras olabilmitir. Sadece siyas hkimiyet asndan Mslman devletlerin lkeleri ayrdr. Osmanl hukukunda bu kaidenin tek istisnas ran olmutur ve bu devlete hukuk adan da farkl bir devlet nazaryla baklmtr. (Osmanl hukukunda sadece Osmanl lkesini ifade eden "Memlik-i ahane" veya "Memlik-i Osmaniye" tabirleri kullanlmaktadr.) Ksaca bu ikili ayrmn gaye si, lke vatandalarna uygulanacak hukuku tesbit etmektir. slm hukukunun uygulanmas asndan btn slm lkeleri tek lke saylm, slm lkeleri dnda kalan lkelerin vatandalar da kendilerine uygulanacak hukuk asndan yine tek lke vatanda gibi telkki edilmitir. Bu prensip, bir ksm harp lkeleri ile zel antlamalar yapmaya mani deildir. Toprak Meselesi, Tercman 1001 Eseri, stanbul ts. sh. 53, 54; Taner Timur, Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara 1994, SH. 272; nalck, Halil, "Osmanl Padiah", ASBFD, c. XII, nr. 4 (Ankara 1958), sh. 74-76; Mehmed pirli, Osmanl'da dar Gelenein Teekkl ve Tatbikat", XV ve XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, sh. 205, 222; Aksin, Sina, "Osmanl-Trk

Toplumundaki Snf Yaps zerine Bir Deneme", Toplum ve Bilim, say 2(1977), sh. 31 vd.; BLNMEYEN OSMANLI 393 3) Halk. Osmanl Hukuku asndan, slm lkesinde yaayan insanlar gruptur. A) Mslmanlar. Bunlar slm lkesinde ikamet etmeleri artyla tebaas bulunduklar slm devleti farkl bile olsa, hukuk adan ayn uygulamaya tabidir. Ancak zellikle Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde baz siyas ve iktisad haklar asndan Osmanl Devleti tebaas ve ecnebiler arasnda fark gzetilmitir ve bu gayet normaldir. 1285/1869 tarihli Tbiiyyet-i Osmaniye Kanunnmesi konuyla ilgili hkmleri dzenleyen ilk vatandalk kanunudur. B) Zimmler. Dini baka olduu halde slm lkesinde ikamet eden ve baz istisnalarn dnda slm Hukukunun uygulama alanna dahil olan kimselere denir. Hanefi hukukulara ve dolaysyla eski Osmanl Hukukuna gre zimmler de u snflara ayrlr: Ehl-i kitap olanlar yani mukaddes bir kitaba inananlardr. Bunlar Yahudiler ve Hristiyanlardr. Zerdt' peygamber kabul eden Mecusiler de zimm olabilir. Dinden dnenler (mrtedler) ve Allah'a ortak koanlar isteseler de, slm lkesinde hayat hakkna sahip deildirler. Eski Osmanl Hukukunda 1876 tarihli Kanun-i Esasi'ye kadar ayn esaslar kabul edilmitir. Bu Kanun-u Esas, din ve vicdan hrriyetini dzenleyen 11. maddesiyle "Osmanl lkesinde mar'f olan btn dinlere" serbestiyet tanyarak bu hkmlere aykr uygulamalara yol amtr. Osmanl Tbiiyyet Kanunu da din faktrn vatandalk iin, gz nne almamtr. C) Mste'menler. slm lkesi vatanda olmayan ve izin ve pasaport ile slm lkesine giri izni verilen yabanclara mste'men; verilmeyen yabanclara ise "harb" denmektedir. slm lkesiyle bar andlamas yapan lkelerin vatandalar, eliler, tccarlar ve kendilerine giri izni verilenlerin ocuklar bu grup iin verilebilecek misllerdir. Bata Osmanl Devleti olmak zere btn Mslman Trk Devletleri, ayn esaslar kabul etmilerdir. Osmanl hukukunda, slm lkesi vatanda saylan halk arasnda Mslman veya gayr-i mslim fark gzetilmemitir. Ayrca vatan, dil ve renk fark, Mslman fertlerin tamamna slm Hukuku hkmlerinin uygulanmasna mani tekil etmemitir. 1876 tarihli Kanun-u Esas'nin 17. maddesi mevcut uygulamay yazl Anayasa metni haline getirmitir. zellikle stanbul er'iye Sicillerinin tetkiki, sylenenleri te'yit edecektir238. 245. Osmanl Devleti'nde ull-emr veya ra meclisinin yerini alan ve gnmzdeki Bakanlar Kurulu grevini de ifa eden Divan- Hmynu ksaca anlatr msnz? Osmanl Devleti'ndeki Divn- Hmyn, mahiyeti ve fonksiyonlar itibariyle, elAhkm-s-Sultniye Kitaplarnda anlatlan Abbas devletindeki Divan- Saltanat'a benzemektedir. slm hukukunun tavsiye ettii ra meclisi mahiyetindedir. er% hkmleri icra en nemli vazifeleri arasndadr. imdi daha yakndan tanyalm: Bir taraftan devletin i ve d ilerini, saltanat ilgilendiren hereyi, dier taraftan 238 1293/1869 tarihli Kanun- Esas, md. II, Dstur. I. Ter. 4/5.; 1285/1869 tarihli Kanun; Karako, Tahiyen Kavanin, 2/3 vd.; stanbul Mftl er'iye Sicilleri, Beikta Mahkemesi, nr. 23, sh. 127, stanbul Mftl erl Siciller Arivi; Rehber-i Muamelt, Dersaadet 1331, sh. 87, Fkra; 132; Araz Kanunu, md. 110., 87; Zeydan Abdlkerim, Ahkm'z-Zimmlyyn, sh. 18-21, 10-11, 25-30, 46 vd.; Serahs, erh'us Siyer'il-Kebir, Kahire, c.4, sh. 302, 320, 323; Ksn, Bedyi, c.7, sh. 130. ' ..... 394 BLNMEYEN OSMANLI fertlerin her trl mracaat ve ikyetlerini inceleyen, mzkere eden bir karara balayan bu messese, bir eit "bakanlar kurulu" mahiyetindedir. Bylesine nemli ve yksek bir yrtme organ olarak Divan- Hmayun'un Sultn Orhan zamanndan beri Osmanl Devleti'nde mevcut olduu bilinmektedir. Ftih Kanunnmesi ile hukuk nitelii tam olarak ekillendirilen Divan- Hmyn'un yaps ve almas yle zetlenebilir: Padiah divan demek olan bu Divan'a balangta bizzat padiah bakanlk ederdi. Ftih Kanunnmesi ile bu usl kaldrlm ve divan bakanl vezir-i

a'zam'a (sadrazam) terkedilmitir. Ftih devrinden itibaren bakanln Vezir-i A'zam'n yrtt Divan'n dier yeleri unlardr: Kubbealt vezirleri, Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri, Defterdarlar ve Tevki veya Nianclardr. Vezir rtbesinde bulunmalar artyla, merkezde bulunduu srece Kaptan- Derya, vezir olduu takdirde Yenieri Aas ve yine merkezde olduu takdirde Rumeli Beylerbeyi de divann yeleri arasnda yer almaktadr. eyhl-slm Divan'n yesi deildir; ancak kazasker'in zemedii ve nemli olan meselelerde kendisinden fetva talep edilmek zere Divan'a arabilir. Bunlardan baka divan alma annda iken divann ayak ilerini grmek zere, avuba, Kapclar Kethdas, Emin-i Ahkm veya Reis l-Kttb da divana katlabilirler. Bata Defterdarlar olmak zere divan yeleri, toplantya gelirken yanlarnda banda bulunduklar idar birimin uzmanlarn da getirebilirler. Divan yelerinin grevleri ve igal ettikleri makamlar hakknda daha sonra bilgi vereceiz. Divan- Hmyn'un mahiyeti hakknda Kanunnmedeki u ifadeleri aynen naklettikten sonra ksa bilgi verelim: "Divan bakan olan vezir-i a'zam da'valar dinlemeye balar; iki tarafnda nbetle arzuhaller okunur. er' ve kanun hkmlere gre, Allah'n kullarna dair maslahatlar (kamu hizmetlerini) grr. Anlamazlklar ve ekimeleri onlara gre halleder. Gerekirse had, ta'zir ve zaman yasama organnca tesbit edilen cezalar (siyset cezalar) icra eder. nemli tayinleri yapar. Rumeli Kazaskeri de kendisine havale edilen da'valar dinler. Bu esnada eer emir varsa vezirler de nianc gibi tura ile megul olur. Defterdar da kendi imza ileriyle megul olur". Kanunnmelerden nakledilen bu pasajlardan da anlalyor ki, Divan- Hmayun'un iki nemli vasf vardr.: Birincisi: Bu divan, devlete ait siyas, idar, mal ve hatta ksa sre sonra askeri ilerin grld, incelenerek konuulduu ve nihi karara baland en yksek bir mercidir. er' hkmlere uymak ve mevcut kanun nizmlar inememek artyla, bir ura meclisi olarak, er' hkmlerin izdii snrlar iinde baz yasama yetkilerini de kullanrlar. Bir manada padiah ve vezir-i a'zam da balayan en yksek karar ve yrtme organdr. Divan'n ald kararlar, er'e ve kanuna aykr olmad mddete padiah tarafndan tasdik mecburiyeti zmn de olsa vardr. Divan'n kararlarn, divan memurlarnn yardmyla Vezir-i A'zam telhis ad altnda zetler ve padiah'a arz eder. Padiahn tasdikinden geen kararlar, baz hukuk hkmleri derleyen bir mecmua ise Kanunnme; mevcut nizmlar hatrlatc mahiyette ve umum bir ekilde belli bir mahall idare reisine gnderiliyorsa Adletnme ve husus bir meseleye dair ise hkm adn alr. Divanda grlp karara balanan ve padiahn tasdikinden geen bu hkmlerin nemli olanlar Divan- Hmyn defterleri iinde nemli bir yeri olan Mhimme Defterlerine kaydedilirler. Ksaca bu manada Divan- Hmyn, snrl yasama organnn danma meclisi ve yrtmenin ise st kuruludur. kincisi: Divan- Hmyun ayn zamanda adl ve idar yksek bir mahkemedir. Abbasler ve eski Trk Devletlerindeki Divan- Mezlimlerin grevlerini de stlenmiBLNMEYEN OSMANLI 395 tir. Yani fertlerin mracaatlarn inceleme ve hukuk anlamazlklarn zme kavuturma merciidir. Irk, dil, din, snf ve cinsiyet ayrl gzetilmeksizin herkes Divan- Hmyn'a bavurabilir. Haftann belirli gnlerinde almalarn bu gibi ilere ayran Divan'da herkes ahs mdafaa hakkna sahiptir. Divan, kararlarn er' ve kanun hkmlere gre verir. Kadlarn verdii kararlar da Divan'da ikyet zerine tekrar grlebilir. Tasdik veya nakz edilebilir. Bu manada divan bir yksek mahkeme ve temyiz mercii mahiyeti arz eder. Divan'n bu ekildeki kararlar da padiahn tasdikinden sonra hkm adn alr ve nemli olanlar Divan- Hmyn'daki mhimme defterlerine kaydedilir. dar, siyas ve mal ilerde bir danma meclisi ve husus bir mahkeme mahiyeti arz eden Divan- Hmyun, nceleri padiahn bakanlnda sarayda, sonlan ise sadrazamn bakanlnda kubbealt denilen saraybahesindeki bir yerde toplanrd. Ftih'in saltanatnn ilk devirlerine kadar her gn sabah namazndan le namazna kadar srmek zere muntazaman toplanan Divan- Hmyn, Ftih'den itibaren haftann belirli gnlerinde toplanmaya balamtr. Gerekten XVI.

yzyln ortalarndan itibaren her hafta Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Sal gnleri olmak zere drt defa topland, bilahare bunun haftada iki gne indirildii, XVII. yzyldan itibaren Divan'n nemi ve yetkileri azaldka toplant saysnn da azald grlmektedir. Vezir-i a'zam'n bakanlk ettii divan toplantlarn, padiahlar, ilk dnemlerde kafes arkasndan kasr- adil veya kasr- sultan denilen yerden izleyebilirdi. Vezir-i A'zamlarn dnda kazaskerler ve defterdarlar da baz meseleleri padiaha arz yetkisine sahiptirler. Netice itibariyle Osmanl Devleti mislinde de grld zere, Mslman bir devlette din ile devlet i iedir ve devlete dinin esaslar ekil vermektedir. Bunu, batllarn anlad manada laiklik veya teokrasi mefhumlaryla da kartrmamak ve aldanmamak gerekir239. 246. Osmanl hukukunda snrl yasama yetkisini Divan- Hmyundan baka kimler kullanmtr? Divan- Hmyn nemini kaybedince, 1876 ylna kadar ve zellikle de Tanzimat'tan sonra yasama faaliyeti nasl devam etmitir? Osmanl Hukukunda ll-emre snrl bir yasama yetkisi tanndn, bu yetkiyi ou alanlarda hukukularn itihatna dayanarak yapabileceini, hukukularn itihadna ihtiya duyulmayan yerlerde ise, ra meclisi veya benzeri bir hey'etin grn almas gerektiini grdk. Osmanl Hukuk tarihi boyunca bu prosedr hemen hemen her devirde takip edilmitir. Ancak elimizdeki belgelerden anlald zere, bir ra meclisi niteliinde bulunan ve Osmanl Devleti dahil btn Trk Devletlerinde Divan diye anlan meclis, bir yasama organ olmaktan ziyade bir yrtme organdr. Asl anlamda, Halife veya sultan yrtme organ mahiyetindedir, ancak sadece belli kalplar iinde yasama organ grevini llemr olarak ifa eder. Bu sebeple halifelik-padiahlk ve Divan Al gibi messeseleri yrtme organ bahsinde inceleyeceiz. O halde Osmanl hukukunda da Tanzmt'a kadar rf hukuk alannda yasama yetkisini, itihad olan 239 Mehmed Arif, Ftih Kanunnmesi, TOEM lavesi, sh. 10 vd.; Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 498 vd.; Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilt, 13 vd.; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 27/B vd. 396 BLNMEYEN OSMANLI konularda hukukular, itihatlarn tercihi veya itihad olmayan idar konularda ise Padiah ve divanlar kullanlmtr. Yine de padiahn yrtme organ olma vasf arlk basmaktadr. Tanzmt ncesi durumun bu zelliinden dolay, konuyu burada sadece Tanzimat'tan sonraki gelimeler asndan inceleyeceiz. Osmanl Devleti'nin siyas ve hukuk yapsndaki deiiklik, III. Selim Devri (1789-1808) ile balamtr. III. Selim, idar ve adl alandaki bozukluklarn giderilmesi iin ok sayda Hatt- Hmyn neretmitir. Ayrca rfi hukuk alanndaki yasama faaliyetlerinin devam edilmesi iin devlet ilerinin tek elde yani padiahta toplanmasnn doru olmadn, devlet ilerinin meveret usulnn yeniden ihya edilerek bir ra meclisine havale edilmesi gerektiini aka belirtmitir. "Meclis-i ra" adn verdii bu meclisin yeleri olarak da, eyhlislm, Sadrazam, byk devlet adamlarn hatta halk saymaktadr. Neticelerini tam alamam olsa da bu nemli bir admdr. "Meclis-i Meveretsin slm hukukunun tavsiye ettii bir metot olduunu biliyoruz. III. Selim'den sonra en nemli gelime sultan II. Mahmut devrinde (1808-1839) olmutur, idareyi keyf tasarruflardan kurtarmak iin, feodal muhalefeti temsil eden A'yn ve Beylerle merkezi hkmet arasndaki uzlama toplantlarndan sonra "sened-i ittifak" adl hukuk bir belge ortaya kmtr (7 madde ve bir zeyl). Bu belge yasamadan ziyade yrtmeyi ilgilendiren ve padiahn icraatn baz esaslara balamak gayesiyle hazrlanan karlkl taahhtleri ihtiva eden bir szlemedir. II. Mahmut, bu szlemeye tam uymamakla beraber, idar alanda kkl deiiklikler yapmtr. Osmanl Devleti'nin zerinde younlaan i ve d bask ve Mustafa Reid Paa'nn halife I. Abdlmecid nezdindeki teebbsleri sonucu, Osmanl lkesinde hak ve adaletin yeniden tesis edileceini ilan eden 3 Kasm 1839 (26 aban 1255) tarihli Glhane Hatt- Hmyn'u ilan edilmitir. Bu tarih belge "dzenlemeler" demek olan Tanzmt devrinin al belgesidir. Bu belgede Osmanl Devleti'nin kuruluundan beri erl kanunlarn uygulanmas sonucu devletin byk bir gelimeye mazhar olduu, son 150 yldr bunlar uygulamada ihmaller grld

iin devletin zayflad ve bundan sonra da erl hkmlerin tam olarak icras ve refahn iadesi iin yeni kanunlarn yaplmas gerektii ve bu kanunlarn temel konusunu can, mal ve namus gvenlii ile asker ve mal dzenlemelerin tekil edecei ak olarak belirtilmitir. Bu meyanda yeni kanunlar karsnda herkesin eit olduu, asayiin temini iin sulularn erl kanunlara uygun olarak cezalandrlaca te'yit edilmitir. Ksaca bu hatt- hmyn rf hukukun erT hkmlere uygun olarak gelitirilmesini istemektedir. Bu gayeyi gerekletirecek organ bir ura meclisi" mahiyetinde bulunan "Meclis-i Ahkm- Adliye" messesesidir. Fonksiyonlar asndan bir parlamentoyu andran ve 1837 ylnda kurulmu olan Meclis-i Ahkm- Adliyenin yeni binas 1840 tarihinde padiah Abdlmecid'in bir nutkuyla alm. Osmanl hukukunun bir ok nemli kanununu tanzim etmitir. Ortaya koyduklar hukuk almalarn altndaki imzalardan, bu meclisin, devletin ileri gelen ahsiyetleri ile byk hukukulardan teekkl ettiini anlamaktayz. 1256/1840 tarihli Ceza Kanun-nmei Hmyunu ve 1267/1851 tarihli Kanun-u Cedid isimli ceza kanunu bata olmak zere, Osmanl Devleti'nin "er'i erife" dayanan birok kanunlar bu meclisin almasnn rndr. Her sahada olduu gibi Meclis, vakflar alannda da nemli talimatlar hazrlanmtr. Mecelle'nin temelini tekil eden Metn-i Metin hareketinin de balangc bu meclisle olmutur. 1839 tarihli Ferman'n taahht ettii gayretlerin gsterilmesi iin 1845 tarihinde bir Hatt- Hmyun daha karlmtr. BLNMEYEN OSMANLI 397 Sultn Abdlmecid'in bir temsil meclis kurma teebbsnn, Rus sava yznden ertelenmesinden sonra, yine Avrupa devletlerinin basksyla, 18 ubat 1856 (1272) tarihinde Islhat Ferman ad altnda bir Hatt- Hmyun daha neredilmitir. zellikle Mslman olmayan tebaann haklarn artrmak ve onlar kollamak gayesiyle ilan ettirilen bu Ferman'da, 1839 tarihli Hatt- Hmyun'daki taahhtlerin yerine getirilmesi istenmektedir. Gayri mslimlerin muafiyet ve imtiyazlarnn korunmas, btn din ve mezheplere serbestiyet tannmas ve bata vergi olmak zere her konuda eitliin temini bu fermann zerinde durduu ana mevzulardr. Bunlar Osmanl Hukukunda olmayan eyler deildir. Belki idar ihmallerle sekteye urayan ynlerin slah edilmesini Padiah Sadrazam'a emretmektedir. Avrupa devletlerinin basks ve 1867'de Avrupa'da kurulan "Yeni Osmanllar Cemiyeti"nin de iddetli arzularyla 25 Haziran 1861'de saltanat makamna gelen Sultn Abdlaziz tarafndan sz konusu Tanzimat fermanlarndaki taahhtleri yerine getirmek zere 1837 (1253)'de kurulan "Meclis-i Ahkm- Adliye" kaldrlm ve bunun yerine 10 Mays 1868 (8 Zilhicce 1284) de iki nemli hukuk messese kurulmutur. Bunlardan biri, hem en yksek idar yarg messesesi hem de snrl bir yasama meclisi mahiyetinde olan "ry- Devlet"tir. Bakanlna ilk olarak Ahmed Mithat Paa'nn getirildii bu messese, imdiki Dantay'n da ilk nvesidir, ancak Dantay'dan mahiyete farkldr. Tekilt ayn tarihli ve 14 maddeli ury- Devlet Nizamnamesi ile dzenlenen bu messese, yasama faaliyeti asndan btn kanunlar ve nizmlar incelemeye ve tasarlar da hazrlamaya yetkilidir. Be daireden oluan ray- Devlet hakknda yarg blmnde daha ayrntl bilgi vereceiz. ok sayda Osmanl hukuk dzenlemeleri bu meclis tarafndan yaplmtr. Mecellenin hazrlanmasnda da katks bulunduu bir gerektir. Dieri ise, bakanlna Ahmed Cevdet Paa gibi deerli bir hukukunun getirildii "Divan- Ahkm- Adliye" adl yksek bir adl yarg messesesidir. 8 Zilhicce 1284/1868 tarihli ve 10 Maddelik Divan- Ahkm- Adliye Nizmnme-i Esas'si bunu byk bir Mahkeme-i Kanuniye olarak vasflandrmaktadr. Osmanl Medeni Kanunu olan Mecelle'yi hazrlayan Mecelle Cemiyetinin bakan genellikle bu messesenin bakan olmutur. Konunun ayrntlarn yarg organ bahsinde greceiz240. 247. Yrtmenin ba olan Padiahlarn tayin usulleri ve saltanatn verasetle intikali meselesi slama gre izah edilebilir mi? Osmanl Devleti'nin asker ve idar adan asl tekiltn kazand dnem, Orhan Bey zamandr. Orhan Bey'le kurulan Osmanl Hanedan iinde devlet reisinin seimi, II. Murad'n hkmdarlna kadar nfuzlu ahsiyetlerle

beylerin ellerindeydi; ancak Osmanl ailesi dnda hibir ailenin o makam elde etmesine msaade olunmamtr. I. 240 Nebhan, 367 vd.; Tevkii Abdurrahman Paa Kanunnmesi, MTM. 1/498 vd.; Als, Ruh'ul-Man, c. 28, sh.20; BA, YEE, nr. 23-1515-1516; 14-1610; 14-1540; Dstur, I. Ter. 1/703-720; ry- Devlet Nizmnmesi, md. 1-2; Dstur, I. Ter. 1/14-15; Dstur, I. Ter. 1/325 vd.; md. 1 vd.; Cevdet Paa, Tarih, c. 4, sh. 238 vd. zellikle sh. 289; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 50 vd.; Ahmed Rsim, 1/246-248; Karako, Klliyt, Dosya nr. 5, Belge nr. 992; Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 809 vd. zellikle 819-820; Konuyla ilgili baz makaleler iin bkz. Ziya Paa, Hrriyet, 22 Zilhicce 1285, sy 41; Namk Keml, Hrriyet, 26 Safer 1286, sy 50; 6 Cumd'el-l 1285, say 9, 11; bret, 1 aban 1285, say 24, 33, 51 54, 68. 398 BLNMEYEN OSMANLI Murad, beylerin kararyla babasnn yerine hkmdar olduu gibi, Yldrm Bayezid de yine ayn ekilde o makama getirilmitir. Osmanl Devleti'ndeki beylerin, yani bir eit ehl-i hail ve'l-akdin hkmdarlar zerindeki hkm ve nfuzu, Ftih Sultn Mehmed'in stanbul'u fethine kadar devam etmitir. Zaten d dnyada Osmanl Padiahlarnn sultan unvann almas da bu dneme rastlar. Saltanat devri asl Ftih'le balar. Ftih Devrine kadar hkmdarlar Divan- Hmyun'un bizzat reisliini yaparken, Ftih, Divan bakanln Vezir-i A'zam'a devretmi ve neticelerin kendisine arz edilmesi usuln getirmitir. Ayrca padiahlarn yeme, ime ve oturma dabn bile, hazrlatt bir kanun ile tanzim yoluna gitmi ve Osmanl Devleti'nde daha sonra alabildiine ilerleyen terifat usulnn de temelini atmtr. Ftih'in Kanunnmesi ile balayan saltanatn babadan oula veya dier hsmlara gemesi usulnn tarih geliimine bakmadan nce, meruiyeti hususundaki hukuk bilgileri daha da ayrntl olarak grelim: Bilindii gibi Osmanl Padiahlar, 923/1517 tarihinde Yavuz Sultn Selim'in Ayasofya Camiinde son Abbas halifesi tarafndan halife ilan edilmesiyle, sultan unvannn yannda halife ve halife-i Reslllah unvanlarn da kullanmlardr. Bu sebeple Osmanl Padiahlarnn tayin usulleri, halifelerin tayin usulleriyle yakndan ilgilidir. Drt halifeden sonra halife tayininde cri olan usuln veliahdlk, yani mevcut halifenin veya sultann kendinden sonra gelen halife veya sultan adayn belirlemesi usul olduunu biliyoruz. Ancak veliahdlk usulnn meru' olabilmesi iin baz artlar arandn da daha nce grmtk. Bunlardan en nemlisi, veliahdn, kendisini tayin edenin usl veya frundan olmamas idi. Fakat baz slm hukukularnn, halife veya sultann babas yahut ocuklarndan birini de veliahd tayin edebileceini caiz grmeleri, uygulamada saltanat ve hilfetin verasetle intikalini ortaya karmtr. slm hukukular, hilfetin veraset yoluyla intikalini caiz grmemekte, ancak ehil olmak artyla baba veya olun veliahdln meru' grmektedirler. Birden fazla veliahd tayin edilmesinin caiz olup olmad da hukukular arasnda tartmaldr. Osmanl padiahlarnn saltanat usul hakknda unlar syleyebiliriz: Ftih devrine kadar ehl-i hail ve'l-akd denen beyler tarafndan sultan tayin edildiinden veliahdlk sz konusu deildir. Sadece elebi Mehmed'in saltanat, olu Murad'a vasiyet etmesi bunun istisnasn tekil eder. Ftih Sultn Mehmed ise, doruluu tartmal olan u kanun maddesi ile saltanatn evladna intikalini, ancak bunun iin yaa itibar edilmemesini prensip haline getirmi; fakat saltanata geen hkmdarlarn kamu dzeni (nizm- lem) iin kardelerini bile ldrmelerine msaade etmitir; "Her kimesneye evladmdan saltanat myesser ola, kardelerin nizm- lem iin katletmek mnasiptir ekser ulem dahi tecvz etmitir; onunla mil olalar". Kamu dzeni iin bay (isyan) cezas olarak idam verileceini Hanefi hukukularnn ounluunun caiz grd dorudur; ancak Osmanl uygulamasndaki gelimelerin hepsinin bu hukuk gre uygun olarak cereyan ettiini sylemek de mmkn deildir. Ftih'in Kanunnmesiyle koyduu ve tarihilerin amd-u neseb yani saltanatn babadan oula intikali usul, I Ahmed (1012/1603) devrine kadar devam etmitir. I. Ahmed devrinden itibaren saltanatn aile iindeki en yal erkek ocua intikali esas benimsenmi ve bylece karde katli meselesi de kapanmtr. Bu

kanun Abdlmecid ve Abdlaziz zamanlarnda yaplan baz gayretlere ramen, Osmanl Devleti'nin sonuna BLNMEYEN OSMANLI 399 fc'in kadar uygulanmtr. Osmanl padiahlarnn tahta kmas esnasnda hilfete gei iin gerekli olan bat merasiminin aynen uygulandn ve bu merasimlere clus merasimi dendiini gryoruz. Padiahlarn clus hatt- hmynlarnda veliahdlk usulnn meru' olabilmesi iin art olan adayn gerekli vasflar haiz olduu hususu da "evketi kermet Efendimiz Hazretleri bil-irs ve'l istihkak vris-i saltanat- seniyye olmalaryle .." eklinde fade edilmitir. Bu merasimler, ehl-i hail ve'l-akdin bat merasimi mahiyetindedir. Zira memleketin en yksek idare, asker ve ilmiye mensuplar bu merasimlerde hazr bulunmaktadr. Ksaca Yavuz'dan itibaren saltanat vasflarna hilfet unvann da katan Osmanl padiahlar, kendilerini, her adan slm lemine uydurmak ve hilfet hkmlerine uymak mecburiyetinde hissetmilerdir241. 248. Osmanl Devleti'nde babakan demek olan Vezir'-i A'zam (Sadrazamn hak ve yetkileri nelerdir? Osmanl Devleti'nde sonradan halife unvann da alan sultanlarn vekili, tam yetkili temsilcisi ve icrann ikinci reisi vezir i a'zam'dr. Sultn Orhan zamanndan beri var olan bu makam igal eden ahsa, dier vezirliklere olan stnln belirtmek ve devlet tekiltnda hiyerariyi salamak iin nceleri vezir-i evvel ve vezir-i a'zam denilirken, Kanuni'den itibaren Sadr- a'zam unvan kullanlmaya balanmtr. Sadr- li, sahib-i devlet, zat- asaf ve vekil-i mutlak tabirleri de bu makam ifade etmek iin kullanlr. Sadret mhrnde bu makamn ilga ediliine kadar vezir-i a'zam kliesi muhafaza edilmitir. slm anayasa hukukunda grlen vezret-i tefvzin karldr. Padiahn mutlak vekili olan vezir-i a'zam, padiahn fermanyla atanr ve dier vezirlerden farkl olarak kendisine mhr-i hmyn, yani padiahn mhr verilir. Ftih kanunnmesindeki ifadesiyle "vezir-i a'zam vezirlerin ve beylerin badr; cmlenin ulusudur; cmle devlet ilerinin mutlak vekilidir; devlet mallarnn vekili defterdar, nzn ise vezir i a'zamdr. Oturmada, durmada mallarnn vekili defterdar nz ve mertebede vezir-i a'zam hepsine takdim edilir". Osmanl Tekilt Kanunnmelerine gre, vezir-i a'zam'n idar yetkilerini ylece zetleyebiliriz: a) Din, devlet ve saltanata dair btn hizmetlerin ifasn temin; b) Had, ksas, hapis, srgn, btn eitleriyle ta'zir ve siyset cezalarn infaz; c) cab ettii takdirde husus davalar dinleme, eriatn hkmlerini icra ve yaplan hakszlklar nleme; d) Memleketin idar yapsn tanzim, tmar, zeamet ve ulufeleri tesbit; e) Bata beylerbeylik, sancak beylii, mtevellilik, imamlk, kadlk ve benzeri memuriyetler olmak zere 241 bn-i Nceym, Zeynddin Ahmed b. Nceym el-Msri, El-Bahrur-Rik erhu Kenzid-Dekik I-VII, Msr 1311, c. 5, sh. 45 vd.; Udeh, Abdlkadir, Et Teri'l Ciniyy'l-slm MI, Beyrut, ts. c. I, sh. 23-24; III. Selim'in 1203/1789 tarihli Clus Merasimi iin bkz. Esat Efendi, Terlfat- Kadime, stanbul 1287, sh. 2 vd. 110-117; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 45-49, 184-188; Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 23-24; Seyyid Bey, sh. 28 vd.; Feridun Bey, Mne't-i Saltin, 1/48 vd.; Ftih Kanunnmesi (Tekilt), TOEM, lve, stanbul 1330, 23 vd.; sh. 27; Bu maddenin sonradan uydurulduu da ddia edilmektedir.Hezarfen Hseyin Efendi'nin Tel-his'l-Beyan'ndaki metinde bulunmamas dikkat ekicidir. Bkz. Hezarfen, Telhis'l-Beyan Fi-Kavanin- Al-i Osman, vrk., 195-8; zcan, Abdlkadir, "Ftih'in Tekilt Kanunnmesi ve Nizm- Alem in Karde Katli Meselesi", EF, Tarih Dergisi, stanbul, 1982, say. 33, sh. 7-57; El-Ferr, 9-10; El-Mverd, 9 vd.; Ebu Fris, Muhammed Abdlkadir, EnNizm's-Siys Fl'l-slm, sh. 246-257; Nebhan, 478-487. 400 BLNMEYEN OSMANLI t btn asker ve ilmiye snfna mensup memurlar tayin ve azl; f) ksaca btn erl ve rf meselelerin halli ve icras iin padiahn mutlak vekili ve Osmanl

tebaas zerinde sz ve yazs, padiahn iradesi ve ferman gibidir. Sadrazamn yazl emrine buyruldu denir. Sadrazam kendisine tannan bu yetkileri kullanrken iki kaytla baldr. Birincisi; nemli tayin ilemlerini ve devlet meselelerini padiaha telhis suretiyle arz etmekle grevlidir. Dier devlet memurlar ise, meselelerini ve kararlarn sadrazama arz edeceklerdir. Padiah bulunmad zamanlarda, telhis ve arz bulunmasa da yetkilerini onun vekili olarak kullanabilir. Eer vezirlerden ve dier yksek memurlardan padiaha arzda bulunmak isteyenler olursa, bu arz hususu sadrazamn araclyla olacaktr. kincisi; btn bu yetkilerini kullanrken erl hkmlere ve rf kanunlara uymak zorundadr. Sadrazamn arzna ramen, eyhlislmn caizdir diye fetva vermemesinden dolay reddedilen meseleler, Osmanl Arivinde nemli bir yekn tekil etmektedir. Veziri A'zam'n bu yetkilerini kullanrken hangi esaslara riayet etmesi gerektiini Kanuni'nin gl bir vezir-i a'zam' olan Ltfi Paa Asafnme adl eserinde zetlemitir. crann ikinci reisi olan Vezir-i A'zam, Divan- Hmyn toplantlar dnda Paakaps veya Bb- Ali denilen kendine mahsus konanda vazifesini ifa ederdi. Divan- Hmyn nemini kaybettike, Vezir-i A'zam'n ve maiyyetinde altrd memurlarn nemi artmt. Vezir-i a'zam kendi yetkileri dahilinde eitli meselelere dair buyruldu denen yazl emirler verirdi. Sz konusu Emirlerin, zerinde kuyruklu bir buyruk iaretinin bulunmas, sadrazama ait yazl emir olduunun belirtisiydi. Havalesini yapt resm yazlara ise veziri azam pene denilen iaretini kordu. Sadrazam'a Paakaps veya Bb- Ali denen makamnda yardmc olan maiyyetine kap halk denmekteydi. Kap halknn banda sadrazam kethdas denilen bir memur bulunmaktayd. Bunun grevi, paakapsndaki resm muameleleri yrtmekti. Kethd-i Sadr-i Ali de denen bu memurun vazifesi, sadretin nemi arttka oalm ve XVIII. yzyldan itibaren bir eit iileri bakanl haline gelmitir. Zaten daha sonra kethdlk makam Dhiliye Nezretine evrilmitir. II. Mahmut zamannda 4 Muharrem 1254/30 Mart 1838 tarihli fermanla sadret ve sadr- a'zam tabirleri yerine baveklet ve bavekil tabirleri ikme edilmise de, 1839'da tekrar eski unvanlara dnlmtr. Daha sonraki gelimeleri ise Tanzmt dneminde greceiz242. 249. Osmanl Devleti'ndeki tara tekilt yani eylet ve sancak sistemi nasl alyordu? Sk skya merkeze bal olan Osmanl Devleti'nin tara tekiltnn en byk parasn eyletler tekil eder. Eyletler, sancaklara, sancaklar kazalara ve kazalar da nahiyelere ayrlrd. imdi eylet ve sancak zerinde daha ayrntl olarak duralm. Eyletler, beylerbeyi veya mr- mrn denilen idareciler tarafndan idare edilir. 242 Ltfl Paa, Asafnme, Ankara 1935; Akam Gazetesi, 9 Mart 1944, Sadr- A'zam Nasl Olmal?; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 32/B vd., 198/B vd.; Tevkil Kanunnmesi, MTM. 1/498 vd., 523-524; Uzunarl, Merkez, 38-39, 180-185, 242 vd.; . BLNMEYEN OSMANLI 401 XVI. yzyldan itibaren eyletlere tayin edilen Beylerbeyilere vezirlik rtbesi de verilmitir. Beylerbeyiler, bulunduklar eylette hem asker hem de idar mir olarak padiah temsil ederler. Osmanl Devleti'nde ilk zamanlarda bir beylerbeyi bulunur ve btn ordu ilerinden sorumlu olurdu. lk beylerbeyi Orhan Bey'in olu Sleyman Paa'yd. I. Murad Devrinde ksmen otoritesi zayflayan bu makam, Rumeli ftuhatnn genilemesi zerine ikiye ayrlarak Rumeli ve Anadolu Beylerbeylii kuruldu. Seluklulardaki melik'l-mer makamna benzeyen ve bazen emir'l-mer da denen beylerbeylikler, zamanla say ve nfuz itibaryla art gstermitir. Devletin en geni topraklara sahip olduu zamanlan nazara alarak, beylerbeyi tarafndan idare edilen eyletleri e ayrabiliriz: Birincisi; Arazsi mir arazi (devlete ait) olduu iin, bir ksm arazisinin tasarruf hakk ve elde edilen gelirleri, beylerbeyine has ad altnda dirlik olarak tahsis edilen eyletlerdir (yllk geliri 100.000 akenin zerinde olan

dirliklere has denir). Has ile idare edilen eyletler 24 tanedir. Rumeli, Anadolu, Karaman, Diyarbekir, am, Sivas, Erzurum, Van, Budin, Cezayir, Halep, Mara, Kbrs, Girid, Bosna, Temevar, Trablusam, Trabzon, Kefe, Rakka, ehr-i Zr, ldr, Kars ve Musul. kincisi; Salyne ile idare olunan eyletlerdir. Bunlarn arazisi mir arazi deildir ve has ad altnda beylerbeyine toprak tahsis edilmez. Belki bu eyletlerin gelirleri defterdarlar tarafndan tahsil edilir ve beylerbeyine elde edilen gelirden belli bir miktar salyne (yllk) ad altnda ulufe olarak verilir. Bunlar dokuz tanedir: Msr, Badad, Habe, Basra, Lehsa, Cezyir-i Garb, Trablusgarb, Tunus ve Yemen. Bunlara mstesna eyletler de denmekteydi. ncs; Mmtaz eyletlerdir (eylet-i mmtze) ki, bunlarn bir ksm sonradan ortaya kmtr. Bunlar, devlete maktu bir vergi ve bazlar sefer zamannda asker vererek dahil ilerinde serbest bulunurlard. Mmtaz eyaletler arasnda Mekke erifliini, Msr Hidivliini (son zamanlarda), Lbnan mutasarrfln ve Eflak-Bodan Voyvodaln sayabiliriz. 1908 inklbndan sonra bu eit imtiyazlara son verilmitir243. IV- OSMANLI DEVLET'NDE TEMEL HAK VE HRRYETLER 250. Osmanl Hukukunda vatandalarn temel hak ve hrriyetleri kabul edilmi midir? Yoksa 1839 tarihli Tanzimat Fermanyla m kabul e-dilmeye balanmtr? nemle arz edelim ki, gnmzde bilinenin ve bize okullarda retilenin tersine, insana ve onun hak ve hrriyetlerine olan saygnn tarih geliimi asndan, Bat ile Dou ve daha dorusu Osmanl Devleti ile dier ada olan devletlerin durumu, %100'e varan nisbette birbirinden farkldr. Kamu hukuku kitaplarnda anlatlan ve retilen, insanlarn hak ve hrriyetlerine ait gelimeler ve hatta biraz sonra ksaca 243 Ftih Kanunnmesi, 13; Hezarfen, Telhis l-Beyan, vrk. 34/A, 54/A vd., vrk. 55/B vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, ilgili maddeler. .,,.->; 402 BLNMEYEN OSMANLI bahsettiimiz 1215 tarihli ngiliz Magna Carta's ile Fransz 1789 tarihli inklbnn bu adan arz ettii nem, sadece Osmanl Devleti dndaki ve daha dorusu slm lkeleri dndaki devletler asndan dorudur. Baz iddialarn tersine, 1839 tarihli Tanzmt Ferman, 1856 tarihli Islahat Ferman ve 1876 tarihli Kanun- Esas, insana ait hak ve hrriyetleri ilk defa kabul etmemi, belki eskiden beri var olan bu hak ve hrriyetleri sadece yazl hale getirmitir. Bu husus, ok nemlidir. zellikle ykselme devrinde, Osmanl Padiahlarnn hukuka kar duyduklar sayglar ve adaleti icradaki titizlikleri, inkr edilemez tarih bir hakikattir. Bir devlet, kuvvet kanunda olduu mddete ayakta durur; aksi takdirde yani kanunun kuvvette olmas durumunda, devlet, kudret ve kuvvetini kaybeder Konuyu takdim ederken u hakikati da belirtmeden geemeyeceiz: Osmanl Devleti'nde insana Allah'n mahluku muhterem ve aziz bir varlk olarak baklr. Yunus'un "Yaradlar severiz Yaradan'dan tr" eklindeki esprisi, zellikle ykselme devirlerinde ok ak bir ekilde Osmanl Devleti'ne hkim olan espridir. sterseniz insana ve onun haklarna saygy muvakkaten bir tarafa brakarak, hayvanlara bile ne derece sayg gsterildiini, bir belge ile sizlere takdim edip daha sonra insana ve hukuka sayg zerinde duralm: Bat dnyasnda hayvan haklar kavram 19. asrn son eyreinde gndeme gelmiken ve Birlemi Milletler Hayvan Haklar Bildirisini 1948'de kabul etmiken, ayn esaslar ve hatta daha ilerideki baz kaideler, Osmanl Kanunnmelerinde ilk dnemlerden beri yer alm bulunmaktadr. Misl olsun diye II. Byezid devrinde hazrlanan 1502 tarihli stanbul Belediye Kanunnamesindeki u hkm beraber mtala'a edelim: "Ve aya yaramaz brgiri iletmeyeler. Ve at ve katr ve eek ayan gzedeler ve semerin greler. Ve ar yk urmayalar; zira dilsz canavardr. Her kangsnda eksk bulunursa, sahibine tamam etdre. Etmeyeni ve eslemeyeni gerei gibi hakkndan gele."; "Fil-cmle bu zikrolunanlardan gayr her ne kim Allah u Te'la yaratmtr, hepsinin hukukunu muhtesip grp gzetse gerektir, er' hkmi vardr.".

Hayvanlarn hukukuna bile tecvz yasaklayan bir inanca sahip olan bir devletin, suiistimallerin dnda insanlarn hak ve hrriyetlerine sayg gstermemesi mmkn deildir. O halde, Osmanl Hukukunda temel hak ve hrriyetler fikri, modern siyas dnce fikrinin geirdii safhalar yaamamtr. Zira slm hukukunun kabul ettii hak ve hrriyetler balangtan beri vardr ve tabi bir haktr. slm Hukukunun kabul ettii bu temel hak ve hrriyetler, uygulamada iktidarlara gre baz farkllklara maruz kalmtr. Bu konuda evvel Osmanl Hukukundaki hrriyet kavramn incelemek gerekir. Osmanl Hukukunda hrriyetin u ekilde tarif edildiini gryoruz: Hrriyet ne bakasna ve ne de nefsine zarar vermemek artyla meru direde dilediini yapmaktr. Gerekten hrriyet odur ki, adl kanunlar dnda kimse kimseye tahakkm etmesin, herkesin haklar dokunulmazdr ve herkes meru' dairede istedii gibi hareket etsin. Buna gre kiilerin kullanabildikleri baz temel hak ve hrriyetlere deinelim. Siyas haklar arasnda seme hakk bata gelmektedir. Uygulamada tam olarak riayet edilmese de, halifenin veya sultann seilmesinde halkn mhim rol vardr. ra esas uygulanrsa herkes bizzat veya temsilcisi vastasyla fikrini beyan edebilir. Bu mmkn olmazsa, lkede ilh irdenin yani slm hukukunun icrasndan, btn Mslmanlar sorumludur. Bu sorumluluun neticesi olarak halk, halifeyi veya sultan murakabe etme ve artlar gerekleirse azletme hakkna sahiptir. 1255/1839 tarihli Glhane Hatt Hmyunu bu durumu halka kar yle ifade etmektedir: "bu er'i kanunlar sadece din, devlet, mlk ve milletin ihys iin vaz' olunacaktr. Tarafmzdan bunlara aykr harepu BLNMEYEN OSMANLI 403 I m, a ket vuku bulmayacana ahd- misak olarak hrka-i erife odasnda btn ulema ve vekiller huzurunda yemin edilmitir". Dier taraftan her Mslman, devlet bakanl dahil btn devlet hizmetlerine seilmek zere aday olabilir. Ancak devlet hizmetini talep, arzu edilmeyen bir durumdur. Ayrca eski Trk Devlet anlay bu konuda messir olmu ve saltanatn irslii esas itina ile korunmutur. Temel haklarn en nemlilerinden biri de eitliktir (msavat). Eitlik, slm hukuku tarafndan izah edildii ekliyle temel bir hak olarak grlmtr. Evvela hukuk eitlik emredilmitir. Kanun ve mahkeme nnde insanlar eittir. Gayr-i mslimlerin baz konulardaki kendi kanunlarnn uygulanmasn isteme hakk dnda, slm lkesinde tek kanun geerlidir. "Yemin ederim ki, kzm Ftma hrszlk etse, ona da cezasn uygularm" hadisi bunu ifade etmektedir. Dier taraftan sosyal eitlik yani frsat eitlii de kabul edilmitir. Azatl ve siyah bir klenin bile devlet bakan olabileceini belirten hadis, bunun niha snrn izer. Ferd haklar iinde mtalaa edilen baz hrriyetleri de ylece sralamak mmkndr: a) ahs hrriyetler. Bakasnn hak ve hrriyetlerine tecvz etmemek artyla herkes seyahat hrriyetine ve can gvenliine sahiptir. "Berat-i zimmet asldr" kaidesi bunu ifade eden nemli bir esastr. ahs hrriyet konusunda Mslman ve gayr-i mslim fark yoktur. Herhangi bir kimsenin canna, malna ve namusuna tecvz sutur, b) nan ve ibdet hrriyeti. slm hukuku sadece dinnden dnen mrtede hayat hakk tanmamtr. Bunun dnda hibir kimse Mslmanla zorlanamaz. Devlet iinde gayr-i mslim tebaann ma'betleri muhafaza edilir ve ibdetlerine imkn tannr, c) Mesken dokunulmazl bizzat Kur'n tarafndan garanti edilmitir. d) alma hrriyeti ve zel mlkiyet hakk da kabul edilmitir. Kimsenin mlkiyet hakkna tecvz edilemez. Mlkiyet hakkna iki eit mdahale mevcuttur; iktisap sebebinin gayr meru olmas istenmemektedir. Belli lde serveti olanlara kamu yarar ve sosyal adalet adna zekt ve fitre gibi ykmllkler yklenmektedir, e) renim hak ve hrriyeti. Her Mslmana renmek yalnz hak deil ayn zamanda bir devdir. Ayrca slm lkesindeki fertlere sosyal haklar da tannmtr. Zekt ve vakf gibi sosyal gvenlik messeselerinin yannda, devletin muhta vatandaa bakma ykmll de mevcuttur.

Bu zikredilen temel hak ve hrriyetler, baz uygulama aksaklklar dnda btn Osmanl Tarihi boyunca kabul edilmitir. Osmanl topraklarndaki gayr- mslimlere ait ma'betler, mektepler ve mlkler ve bunlara ilikin mahkeme kararlar bunun ak rnekleridir. Trklerin ilk yazl anayasas olan 1293/1876 tarihli Kanun- Esas bu haklar ilk defa kabul etmemi, belki sadece yazl hale getirmitir. 1876 tarihli Kanun- Esa-s'nin ikinci fasl ve 8-26. maddeleri Osmanl Devleti tebaasnn umum haklarn biraz nce akladmza yakn bir ekilde sralamaktadr. Mesela 10. madde ahs hrriyeti, 11. madde din ve vicdan hrriyetini, 15 ve 16. maddeler renim hrriyetini, 17. madde eitlik esasn dzenlemitir. Bu arada 1293/1876 tarihli ntihb- Mebusan Kanunu Lyihasnn 2. maddesi sadece erkeklerin milletvekili seiminde oy kullanabileceklerini hkme balam ve bu hkm 1341/1922 tarihli tadilatta da aynen muhafaza edilmitir244. 244 stanbul htisb Kanunnmesi, Topkap Saray Mzesi ktp., nr. R. 1935, vrk. 96/b-106/b, md. 58,73; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 296-297; Sleymaniye Ktp. Reid Efendi, nr. 1036, vrk. 48/a-49/a; 404 BLNMEYEN OSMANLI 251. Osmanl Devleti'nde insan insan yapan ahs hak ve hrriyetlerin korunmas ve Gvenlik lkesi ile ilgili neler syleyebilirsiniz? MJ A , nsann hukukunun banda, insann ahs hak ve hrriyetleri gelmektedir. Modern hukuk devletlerinin anayasalarnda temel hak ve hrriyetlerin banda gelen bu hak ve hrriyetlere Osmanl Devleti'nde nasl bakldnn izah, dier temel hak ve hrriyetler hakknda da bize fikir verecektir. nsann madd, manev ve iktisad varl zerinde sahip olduu haklara ve hrriyetlere "ahs hak ve hrriyetler" diyoruz. nsana ait bu hak ve hrriyetler, kiinin gvenlii ilkesi ile birlikte yrrler ve birbirini tamamlarlar. Batda ahs hak ve hrriyetlerin gndeme gelmesi iin, kiiyi haksz olarak tutuklamaya kar koruma amacn gden XVIII. yzyla ait bildirileri beklemek gerekir. nsan hayatnn, salnn, vcudunun korunmas; namus ve erefinin muhafazas; zel hayatn gizliliklerinin gzetilmesi ve benzeri ahs haklar, Bat hukuk sistemlerinde, ancak XIX. yzylda gndeme gelmeye balamtr. lk defa konuyla ilgili hkm ihtiva eden svire Medeni Kanunu dahi, 1912 tarihlidir. Osmanl Devleti'nde ise, Kur'n'n "Bir ma'sumun hayat ve kam, btn insanlk iin dahi feda edilemez" dsturu ve Hz. Peygamber'in slm'n ilk haklar ve hrriyetler bildirisi demek Olan Veda1 Hutbesi'nde fade ettii "Ey nsanlar! Bu gnleriniz nasl mukaddes bir gn, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ve zerinde bulunduunu u belde nasl mukaddes bir belde ise, canlarnz, mallarnz ve namuslarnz da yle mukaddesdir, dokunulmazdr ve her trl tecavzden korunmutur" eklindeki emirleri esas alnarak, insana ait hak ve hrriyetler tanzim o-lunmutur. Bu hak ve hrriyetlerin nasl tanzim edildiini Kanunnmelerin maddeleri ve fkh kitaplarndaki er' hkmler arasnda grmek mmkn olduu gibi, eski mahkeme kararlar demek olan er'ye sicillerinde de oka grmek mmkndr. Burada uygulamaya k tutmas asndan 1539 tarihli iki belgeden yani iki mahkeme kararndan bahsetmek istiyoruz. Bu iki belge, iki nemli gerei gzlerimiz nne sermektedir: Birincisi, bu tarihlerde Anadolu'nun cra bir kesi saylan Anteb'de bbrek ameliyatnn yaplabiliyor olmasdr. kincisi ise, gnmz hukuk sistemlerinde bile, tbb mdahaleler ve ameliyat iin, hastann yazl bir basit muvfakatnmesi yeterli grlrken, o tarihlerde yani 1539'larda dahi byle bir muvafakatin mahkemece karar altna alnmas artnn aranmas ve bu durumun o dnemde bile insana ve insann sahip olduu ahs haklara verilen nemi ve gsterilen saygy srarla vurgulamas-dr. Bu kararlardan birinde, Hac Mehmed, olu Satlm'a, velyeten muvafakat vermekte ve Doktor Nazar olu Budak da belli artlarla ameliyat kabul ettikten sonra, mahkeme bunu tasdik edip zabt altna almaktadr. nsann ve ahs haklarnn ne derece nemli eyler olarak kabul edildiini ve her meden mesele gibi, ahs haklar ve insana sayg hususunda da Bat'y fersah fersah geride braktmz, bu ve benzeri ok saydaki belgeler aka gstermektedir. Bu tr belgeler,

"kii, bilmediinin dmandr" kidesince, gemiimize ve ecdadmza olan dmanlklarn cehaletten kaynaklandn, gzler nne sermektedir. Gvenlik ilkesi zerinde de ksaca durmak istiyoruz. Mecelle'nin kabul ettii bir Akgndz, Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. III, sh. 180-183; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, stanbul 1990. c. I, sh. 186-187; De La Jonquiere, histoire de I'Empire Ottoman, sh. 164; Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c.I, sh. 217. BLNMEYEN OSMANLI 405 esasa gre, "Berat-i zimmet asldr", yani bir insann sululuu isbat edilmedike, susuz kabul edilmesi genel bir hukuk prensibidir. Osmanl Devleti'nin kuruluundan beri var olan ve Batl Devletlerin ancak XVII. asrda kavramaya alt bu esas, Hz. mer yle aklamaktadr: "slm'da hi kimse haksz olarak tevkif edilemez. Bir mahkeme karar olmadan kimsenin hrriyeti kstlanamaz". Kur'n'm "Hi bir sulu, bir baka sulunun cezasn ekemez" dS-turunu benimseyen Osmanl Devleti'nde, insanlar iledikleri sulardan ahs olarak sorumludurlar. Osmanl Kanunnmeleri, kad maVifetinsz yani mahkemenin karar olmadan hi bir cezann infaz edilemeyeceini ve kimseden bir habbe ve bir ake alnamayaca, yzlerce yerde, bandan beri salam esaslara balamlardr. sterseniz baz kanun hkmlerini aynen nakledelim: "Ve dahi hapis yerlerinde kefil bulunur iken hapsetmeyeler, yazp Dergh- Alye arz edeler. Meer ki, en'at-i azme ola. Ve dahi firar ihtimali olub kefil bulunmaycak hapsedeler.". "Mcrim olan kimesne tefti olunmadn veyahud zerine zahir olan enyi' er'le ve rfle yerine varmadn sancakbei ve subas ve adamlar nesne alub salvermek memn'dur. Kendler mahall-i thmet ve adamlar mcrim ve mstahakk- ikb olur. ....amma mcrim ve mttehem olan kimesne mtemerrid ve mu'annid olub da'vet ile mahkemeye gelmekden imtina" eyleye, bery- ta'zir cebr ile bil-ta'zb mahkemeye getrmek memnu' deildir.". Zikredilen kanun hkmlerinin, asrmzn dahi yz karas olan ikenceyi de iddetle yasakladn aka gryoruz. Bu anlattklarmz teyid etmek asndan, Hollandal bir gayr- mslim hukukunun, 1895 ylnda, "er'-i erif ve "kanun- mnifv diye zetlenebilecek Osmanl Hukuku hakknda, II Abdlhamid'e sunduu bir rapordan baz cmleler nakletmek istiyoruz: "er'-i erifde ve dolaysyla Osmanl Hukukunda, bir ok hukuk hkmler vardr ki, bazlar pek yakn bir zamanda Avrupa'ya girebilmi ve daha bir ok insan hkmler vardr ki, asrmzdan sonra girecektir. Bu iddiamza delil olmak zere, insana ve hukuka saygnn ifadesi olan u hkmleri sayabiliriz: Ehl hayvanlarn himaye ve korunmas; mahkemelerde davalarn meccnen grlmesi; evli bir kadnn kocasna mracaat etmeksizin tasarrufunda bulunan mal varln istedii gibi idare etmesi; Mslmanlarn ve gayr- mslmlerin kanun nnde eitlii; sorgulamalarda sanklardan ikrar ve itiraf gibi beyanlar almak iin ikence icrasnn kesinlikle yasak oluu ve benzeri hkmler...."245. V- OSMANLI DEVLETNDE ETM VE YARGI 252. Osmanl Medreselerini ve ilmiye snfn ksaca anlatr msnz? Osmanl Devleti'nde adliye tekiltnn btn elemanlarn medreseler yetitirmektedir. Yani adliye tekiltnn en nemli ksmn tekil eden kadlar, ilmiye snfndan tayin edilmektedir. Osmanl Medreseleri devletin kuruluuyla birlikte te'sis olunmaya balanmtr. Medreseler, genellikle camilerin yannda ve camilerle birlikte ina olunmulardr. Talebe, medreselerde yatar, imaretlerde yer ier ve camilerde ders okurdu. Sonradan husus medreseler yaplmtr. Osmanl Medreseleri, Ftih'in klliyesi ile ke245 Kur'n, Ftr, Ayet, 18; Mide, Ayet, 32; IV. Murad Kanunnmesi, Sleymaniye ktp. Esat Efendi, nr. 2362, vrk. 35/b; Hdvendigr Livas Kanunnmesi, md. 3334. Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 184, Byezid 11-18, md. 3334; Gaziantep er'iye Sicilleri, nr. 2, sh. 282, 300; stanbul Mftl er'iye Sicilleri, skdar Mahkemesi, nr. 136, sh. 6; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. I, sh. 224-225; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 18 vd.; Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sh. 217-218; mre, Zahit, Medeni Hukuka Giri, stanbul 1976, sh. 89 vd.; Akn, lhan, Kamu Hukuku, sh. 321 vd.; Sahih-i Buhari Tecrid-i Sarih

Tercmesi, c. IV, sh. 334, 412; c. X, sh. 389, 395; Armaan, Servet, slm Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, Ankara 1987, sh. 82 vd.; < , 406 BLNMEYEN OSMANLI mlini bulmu ve Kanuni'nin zamannda ise son eklini almtr. Bu usul 400 sene baz nemsiz deiikliklerle srdrlmtr. Bu ikisini ve derecelerini daha yakndan grelim: Birincisi, Ftih Medreseleridir. Ftih Camiinin kuzey ve gneyinde yer alan drderden sekiz medreseye sahn- semn veya medris-i semniye ad verilir. Bu bir niversitedir. Talebelerine danimend, asistanlara mud ve hocalarna da mderris denir. Daha sonra bu yksekokullara talebe yetitirmek zere orta retim mahiyetinde msla-i sahn veya tetimme denilen sekiz medrese daha yaplmtr. Bunlar ina edildikten sonra medreseler u derecelere ayrlmtr: 1- Hri Medreseleri; bunlar ilkokul mahiyetindeki ibtidy- hri ve ortaokul mahiyetindeki hreket-i hri diye iki ksmdr. 2- Dhil Medreseleri; Bunlar sonradan ihdas edilen rdiye mektepleri yani ortaokul mahiyetindedir, iptiday- dhil ve hareket-i dhil diye ikiye ayrlmtr. 3- Msla-i Sahn Medreseleri; Bunlar ise (i'dadiye) seviye-sindedirler ve yksekokula talebe yetitirirler. 4Sahn- Semn Medreseleri; Bunlar yksekokullardr. kincisi: Sleymaniye Medreseleridir. 1549-56 yllan arasnda inas tamamlanan Sleymaniye medreseleri, hem din hem de teknik konulara ait bir niversiteydi. Bu medreselere, Sahn- Sleymaniye de denmektedir. Yeni yaplan dzenlemeye gre, medreselerin dereceleri yleydi; 1- ibtid- Hri (ilkokul ve ortaokul); 2- Hreket-i Hri; 3- ibtidy- Dhil (Ortaokul ve lise) 4- Hreket-i Dhil. (Bu drdnde deiiklik yoktur. Bunlar bitirenler, erT ilimlerde uzmanlamak istiyorlarsa msla-i Sleymaniye'ye giderlerdi). 5- Msla- Sahn (Tetimme-i Ftih=lise). 6- Sahn- Semn (niversite) 7 ibtid-i Altml (mderrisin gnl 60 ake olduu iin bu isim verilmitir). 8- Hareket-i Altml 9Msl- Sleymaniye (veya tetimme denir. Sleymaniye niversitesinin lisesidir. Mezunlar kad aday (mlzm) olabilirdi) 10- Hmise-i Sleymaniye 11Sleymaniye Medreseleri (4 tanedir. niversite mahiyetindedir) 12- Dr'l Hadis (Yksek er7 ilimler fakltesi). Bu medreselerin, retim yesi demek olan mderrisleri de dereceye ayrlmt. Birinci dereceye kibr- mderrisin (prof.lar) denirdi ve srasyla unlar bu gruba dahil kabul edilirdi: Dr'l-Hadis, Sleymaniye, Hmise-i Sleymaniye ve Msla- Sleymaniye Mderrisleri. Bunlar isterse mahre mevleviyeti denen yksek kadla hemen tayin edilirdi. kinci derece ise, Hareket-i Altml, ibtidy- Altml ve Sahn- Semn mderrisleridir. nc derece de, msla- sahn ve daha aa derecedeki medreselerin mderrisleridir. Bu bilgileri zikretmemizin sebebi, kadlarn dereceleri ile medrese ve mderrislerin derecesi arasnda yakn iliki olmasndandr246. 253. Osmanl Devleti'nde Tanzimat'tan nce yarg grevini yerine getiren mahkemeler yani er'iye Mahkemeleri nasld? Osmanl Hukukunda yarg erkine kaza denilmekte ve konuyla ilgili hkmler Kitb'l-Kaz bal altnda zikredilmektedir. slm hukukular kazay, insanlar arasn 246 Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 8/B vd.; lmiye Salnamesi, sh. 644649; Tevkii Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 539; Uzunarh, lmiye Tekilat, sh. 5-19, 33-43; 280-281, 271-276. ,,..,,.;, ._,. ,,.,..-..-,.-,,.,-.., ,. . . BLNMEYEN OSMANLI 407 caz bredaki anlamazlklar Kur'n ve Snnetten alnan erT hkmlere gre halletme eklinde tanmlamaktadrlar. Kaza grevini ifa eden grevlilere de kad denmektedir. Osmanl Hukukunda yarg grevi (kaza), hilfet makamna veya devletin bana ait vazifeler arasnda yer alr. Yani yarglama grevi kamu adna halifenin veya yetkili kld kadlarn grevidir. Bu sebeple slm'n ilk dnemlerinde halifeler, bizzat kaza vazifesini de icra etmiler bu grevi bakalarna havale etmilerdi. Daha sonra Devletin snrlar genileyip yargya

dair iler oalnca, halifeler, gerek hilfet merkezlerinde ve gerek vilyetlerde kendilerine vekleten (kamuyu temsilen) davalar yrtmek iin husus memurlar yani kadlar tayin etmilerdir. Bu sebeple kadlara nib de denmektedir. Osmanl Devleti, Mslman bir devlettir ve hukuk sisteminin temelini slm hukuku tekil etmektedir. Bu sebeple bu devletin en nemli yarg organ yine kadlardr. Ancak er'iye mahkemeleri denen kadlar dnda da yarg organ ve makamlar vardr. Kurulu ylndan itibaren erT kaza usuln benimseyen Osmanl Devleti'nin birinci beyi Osman Bey'in ilk tayin ettii iki memurdan birisi kad olmutur. Kadlar yetitirecek bir kaynak henz mevcut olmadndan, ilk Osmanl kadlar Anadolu, ran, Suriye ve Msr gibi yerlerden getirilmitir. I. Murad'n Molla Fahreddin Acem'yi 130 ake maa ile ilk defa fetva grevine tayin ettii bilinmektedir. Daha sonra fethedilen her idare merkezine bir kad tayin edilmi ve biraz sonra zikredeceimiz adl tekilt ortaya kmtr. Tek kad'nn grev yapt bu usule er'iye mahkemeleri ad verilmektedir. er'iye mahkemelerinin belli bir makam binas yoktur. Ancak bu en* meclis adyla yarglamann yapld belirli bir yerin olmad manasna alnmamaldr. Kadlarn yarg ilerini yrtebilecekleri ve taraflarn kendilerini her an bulabilecekleri muayyen bir yerleri vardr. Bu, kad'nn evi, cami, mescid veya medrese, belli odalar olabilir. Bayram ve Cuma gnleri dnda yarg grevini ifa ederler. Osmanl Devleti'nde ok geni kapsaml yetkileri bulunan ve er'iye mahkemelerinde yarg grevini ifa eden ahslara kad denmektedir. Bilindii gibi kesmek ve ayrmak gibi szlk manalar bulunan kaza, terim olarak hkm ve hkimlik manalarn ifade eder. Osmanl hukukular, kady, insanlar arasnda meydana gelen dava ve anlamazlklar erT hkmlere gre karara balanmak iin devletin en yksek icra makam (sultanlar veya yetkili kld ahslar) tarafndan tayin edilen ahs diye tarif etmektedir. Kadlara hkim veya hkim'-er' de denilir. Bilindii gibi Osmanl Devleti idar taksimat olarak nce eyletlere, eyletler livalara, livalar kazalara, kazalar nahiyelere ve nahiyeler de kylere ayrlyordu. Nahiye ve kyler dnda kalan dier idar merkezler ayn zamanda birer yarg merkeziydi. Her yarg merkezinde birer kad bulunurdu. Osmanl adl tekiltnn temel ta olan kadlar, bulunduklar yerin hem hkimi, hem belediye bakan, hem emniyet miri, bazan hem mlk miri ve hem de halkn her konuda mracaat edebilecei sosyal gvenlik makamyd, istisna saylabilecek baz suiistimaller bir tarafa braklrsa, Osmanl Devleti'nde kadlarn ne gibi vazifeler ifa ettikleri, u anda elimizde mevcut olan 20.000 adet ve 500.000 ksur sayfalk er'iye sicillerinden (eski mahkeme kararlarndan) daha iyi anlalr. Biz kanunnmelerdeki ifadeleri esas alarak kadlarn nemli grev ve yetkilerini ylece zetleyebiliriz; "erT hkmleri icra; Hanefi mezhebinin tartmal olan grlerinden en muteber olan aratrp uygulama; er'iye sicillerinin (kararlarn) yazm; veli veya vasisi olmayan kkleri evlendirme; yetimlerin ve gaiblerin mallarn muhafaza; vasi ve vekilleri tayin yahut azl; vakflar ve muhasebelerini kontrol; evlenme akdini icra; vasiyetleri tenfiz ve ksaca btn hukuk ileri takip, kadlarn grev ve yetkileri arasndadr. 408 BLNMEYEN OSMANLI Kadlar, devletin siyas ve idar meselelerine karmazlar ve bu konular ilgili mlk mirlere terk ederler. Ayrca merkezden gelen emir ve talimatlar icra da kadlarn grevleri arasnda yer almaktadr247. 254. Osmanl Devleti'nde hkimlerin dereceleri ve tayin usulleri nasldr? Gnmzdeki gibi hkimlerin snflandrlmalar mevcut mudur? Medreseleri bitiren bir talebe, mlzm adyla matlab veya tarik defteri denilen bir deftere kaydolunurdu. Kanuni'nin nl eyhlislm Ebssuud'un koyduu bu usule (mlzemet usul) gre, mlzmlar iin alternatif vard: mderrislik, kadlk veya idar bir grev. Mderrislik yolunu tercih edenler, nce ibtid-i hri mderrisliine, kadl tercih edenler evvel kaza kadlna ve idar grevi seenler de nce zamlie (zeamet sahiplii) tayin edilirlerdi, ilk defa kaza kadlna tayin edilen mlzmlar, kadlk derecelerinde ykselerek

eyhlislmla kadar kabilirlerdi. Osmanl Devieti'nde kadlk mansp ve paye (pye-i mcerrede) olmak zere iki ksmd. Bir makam bilfiil igal olunur ve orada vazife yaplrsa buna mansb; bilfiil vazife yaplmadan nce sadece unvan kullanlrsa buna da paye ad verilirdi. Bu sebeple kadlarn derecelerini belirten paye veya mansb olduuna iaret etmek gerekir. imdi de ilmiye snfnn dereceleri ile iice olan kadlarn derecelerini grelim. Osmanl kadlar dereceleri itibariyle nce iki byk guruba ayrlrlar: Birincisi: Mevleviyet denilen byk kadlklardr. Byk ve mhim eyaletlere, vilayetlere ve baz nemli sancaklara mevleviyet rtbesine sahip kadlar (mevli) tayin edilirdi. Bunlar, yevmiyelerine gre iki ksma ayrlyordu: I) 300 akeli mevleviyetler ki, bunlara devriye mevlisi denir ve en dk mevleviyetler bunlardr. II) Yevmiyesi 500 akeye kadar ykselebilen byk mevleviyetlerdir. En yksek mevleviyet derece, srasyla Rumeli ve Anadolu Kazaskerliidir. Payeleri vardr. Dier mevleviyetlerin dereceleri yledir: - stanbul Kadl. Birinci derece mevleviyettir ve stanbul Mollas veya Efendisi de denir. Pyelidir. - Haremeyn Mevleviyeti. Mekke ve Medine Kadldr. Pyelidir. - Bild- Hamse Mevleviyeti. Edirne, Bursa, am, Msr ve Filibe kadlklardr. - Mahre Mevleviyeti. Kibr- mderrisn denilen yksek rtbeli mderrisler dorudan bu kadlklara tayin edilebilir. Payesi de vardr. - Devriye Mevleviyeti. Bunlar belli merkezlerde dolatklarndan bu ad almlardr. Pyelidir. - Pye-i Mcerrede Sahipleri. zmir ve Edirne pye-i mcerredeleridir. Bunlarn mansb yoktur. kincisi; Kaza kadlklar. Ksaca belirtmek gerekirse, kaza kadlklar da kendi a-ralarnda derecelere ayrlmaktadr. Bunlarn en yksek derecesine sitte veya eref-i kuzt yahut 150 akeli kadlk denir. Bunlarn dnda fevkalade hallerde memleketin asayiini temin iin toprak kadlar adyla seyyar kadlar; baz nemli dava ve ik247 Hezarfen, Telhls'l-Beyan, vrk. 135/A vd.; Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, st. 265 vd.; Zeydan, Ni-zm'l-Kaz, sh. 117-120; Uzunarl, lmiye Tekilt, 83 vd., 108 vd.; Tevki Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 541; Kanun Kanunnmesi, MTM, 1/326-327; Mecelle, md. 1784-1785; Ali Haydar, Drer, c. IV, sh. 657 vd.; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c, I. .-,. . --,;.' :W.~i--^:.:\ .;*:>- f BLNMEYEN OSMANLI 409 yetleri dinlemek zere merkezden grevlendirilen mehyif mfettileri de mevcuttur. imdi de kadlarn tayin usullerini zetleyelim: XIV asrdan XVI. asrn ortalarna kadar btn kadlar tayin veya tercih yetkisi kazaskerlere aitti. XVI. asrn ikinci yarsndan sonra mevleviyet kadlarn tayin yetkisi eyhlislmlara devredildi. Dier kadlar ise yine kazaskerler tayin ediyordu (Kazaskerlerin tayin defterine akdiye defteri denmektedir.). Kad adaylar (mlzm) nevbet denilen kadlk grevini alabilmek iin matlab, tarik veya rznme-i hmyn ad verilen defterlere kaydedilirdi. Kaza kadlarnn grev sresi iki seneydi (sonra 20 aya indirildi). Mevleviyet kadlarnn grev sresi ise bir seneydi. Grev sresini dolduran kad, stanbul'a gelir ve eer kaza kads ise her aramba gn kazaskerin makamna devam (mlzemet) ederlerdi. Mevleviyet kadlar ise, Cuma gn Vezir-i Azam Paa Kapsnda ziyaret ederlerdi. Kad'nn ma'zl olduu dneme zaman- infisal, grev banda bulunduu devreye ise zaman- ittisal denirdi. Tanzimat'tan sonra bu usul deitirilmi. Ayrntya sonra gireceiz. Ancak mlzemet usulnn amac, kadlarn ma'zl olduklar zaman iinde kendilerini meslek adan yetitirmeleridir. 1007/1598 ylnda mlzemet usul bozuldu ve suiistimaller balad248. I 255. Osmanl Devleti'nde temyiz makamlar var mdr? er'iye Mahkemeleri dnda yarg organlar bulunmakta mdr? Mahkemece verilen kararlarn erT hkmlere ve meru usule uygun olup olmadn tetkik ederek, uygun ise tasdik, deil ise karar nakzetme ilemine temyiz;

bozulan kararn bir baka mahkeme tarafndan yeniden grlmesine ise istinaf denilir. Mecelle istinaf messesesini bugnk anlamndan farkl ve yle dzenlemitir: Verilen kararn meru usule uygun olmadn, aleyhine karar verilen kii iddia eder ve uygun olmayan cihetini aklayp davann yeniden grlmesini (istinafn) talep eyler. Karar tetkik edilir; meru usule uygun ise tasdik olunur, deilse istinaf edilir, yani dava yeni batan grlr. Meru usule uygun olmamas demek, Kur'n, snnet veya icma'a aykr olmas demektir. Birinci kararn iptal edilerek, meru usule uygun biimde davann yeniden karara balanmas istinaftr. Temyiz messesesi ise ksaca yle dzenlenmitir: Mahkeme kararna kanaat etmeyen mahkmunaleyh, karar ihtiva eden ilmn temyizi talebinde bulunur, ilm tetkik olunur, meru usulne uygun ise tasdik edilir, deilse karar bozulur. Osmanl hukuk tarihi boyunca bu esaslar kabul ve tatbik edilmitir. Deien sadece temyiz ve istinaf makamlar ile baz ekil artlardr. Tanzimat'tan nce, er'iye mahkemelerinin kararlar, paa divanlarnda veya Divan- Hmyun'da temyiz edilir ve eylet kadlar yahut kazaskerler tarafndan istinfen tekrar grlrd. Tanzimat'tan sonra ise temyiz makam yarglama usullerine gre deiiklik gsterdi. er'iye mahkemelerinin kararlar, Fetvhne-i Ali veya Meclis-i Tetkikat- er'iye denen iki yksek kurul tarafndan temyiz edilirdi. Bunlar mahkeme hviyetinde olmadklar iin, dava yeniden grlmek zere tekrar eski veya bir baka mahkemeye gnderiliyordu. En st I 248 Tevki Kanunnmesi, MTM, 1/538-549; lmiye Salnamesi, sn. 645; Uzunarl, lmiye, sh. 87 vd., 111 vd.; 95 vd., 133-143, 276-280; Sertolu, Tarih Lgati, sh. 166, 214. 410 BLNMEYEN OSMANLI istinaf mahkemesi yine Rumeli ve Anadolu Kazaskerlii mahkemeleriydi. Son dzenlemelerle temyize mracaat sresinin ay olarak tesbit edildiini de ksaca belirtelim. Osmanl Devleti'nde Tanzmt'tan nce de er'iye mahkemeleri dnda yarg organlar mevcuttur. Ancak bu organlar sadece yarg grevini ifa iin tekil edilmi organlar deildir. Baka idari, mal veya askeri grevleri de mevcuttur. er'iye mahkemeleri dndaki yarg organlarn u ekilde zetlemek mmkndr: a) Divan- Hmyn. Divan- Hmyn, hem kadlarn verdii kararlan yaplan bavuru zerine temyiz edebilen yksek bir adl mahkeme; hem dorudan divana bavuran veya ikinci defa yarglamay hakl olarak talep edenler iin bir istinaf mahkemesi; hem mahall idare mahkemeleri demek olan Paa Divanlar kararlarnn temyiz edilebildii ve de dorudan idar davalara baklabilen yksek bir idar yarg organ ve hem de bir anayasa mahkemesi mahiyetindedir. Divan'n kararlarn ihtiva eden Babakanlk Osmanl Arivi'ndeki Mhimme Defterleri bunu aka gstermektedir. b) Paa Divanlar. Eyletlerde Beylerbeyi'nin bakanlnda toplanan Paa Divanlar da mahall bir idare mahkemesi ve ksmen de bir istinaf mahkemesi mahiyetin-dedirler. Zira bunlar baz yetkileri kstl olmakla beraber, Divan- Hmyun'un snrlandrlm ekilleridir. Paa Divanlarnn kararlar Divan- Hmyn'da temyiz edilebilir. c) Asker Mahkemeler. Osmanl Devleti'nde kazasker ve asker kassamlarn yannda iki tane daha askeri mahkeme mevcuttur. Birincisi; Yenieri Aal'dr. Zira Yenieri Aas kendisine bal ocak mensuplarn yarglama ve belli cezalar dorudan infaz etme, bazlarn ise sadrazama arz etmeye yetkilidir, ikincisi: ise; Kaptan- Der-ya'dr. Kaptan- Derya, Tersane halkna ait davalar bizzat dinleyebilecei gibi, ilgili semt kadsna da dinletebilir. Bu saylanlarn dnda sancak beylerinin bir idar yarg organ olarak grev yaptn ve defterdarn ise mal anlamazlklar kesin zme kavuturabildiini burada hatrlatmamz gerekir. Ksaca ismen olmasa da Osmanl Devleti'nin Tanzmt'tan nceki devresinde de eitli yarg organlarnn bulunduu bir vakadr. Muhtesib veya htisb aas denilen belediye bakannn bile belli alanlarda yarg yetkisinin bulunduunu fade etmeliyiz249.

256. Tanzimat sonras er'iye Mahkemeleri kaldrlm mdr veya Bunlarn yetkilerinin snrlandrlmas sz konusu mudur? Tanzmt'tan nce Osmanl lkesindeki yarg gcn tek bana denecek kadar mstakil olarak kullanan er'iye mahkemelerinin, daha dorusu kadlarn bu yetkileri ve dzeni, II. Mahmut'tan itibaren azalmaya ve yeni dzenlemelere maruz kalmtr. 1235/1837 ylnda stanbul Kadsnn makam, Bb- Meihattaki bo odalara tanarak ilk kez resm bir mahkeme binasnda yarg grevini ifaya balamlarsa da, 1254/1838 tarihinde kadlarn yetkilerini ktye kullanmalarn nlemek ve mevcut usulszlkleri ortadan kaldrmak amacyla Tarik-i ilmye Dair Ceza Kanunnme-i Hmyunu yrrle konmutur, ilk yllardan beri kadlar kazaskerlere ve kazaskerler de padiahn mutlak vekili olan sadrazamlara bal ve onlarn namna erl hkmleri icra ede gel249 Tevki Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 506-537; Mecelle, md. 1838-1839; Ali Haydar, c. IV, sn. 795-803. BLNMEYEN OSMANLI 411 dikleri halde, kazaskerler Tanzimat'n banda eyhlislmla balanm ve eyhlislmlar Meclis-i Vkel'ya alnmtr. 1253/1837 tarihinde kazaskerlikler birer mahkeme olarak Bb- Meihata nakledilmi ve btn kadlar eyhlislma balanmtr. Bu arada kadlarn idar mahall idare yetkileri de kaldrlmtr. 1255/1839 tarihli Tanzmt Ferman, her konuda hukuk dzenlemelerin yaplmasn mirdi. Buna gre er'iye mahkemeleri de dzenleme altna alnmtr. 1271/1855 tarihli bir Nizmnme ile kadlarn tayini belirlendi. Buna gre asrlardr uygulanan mlzemet yani belirli sreli kadlk usul kolaylatrld ve 1331/1913 ylnda ise bu usul tamamen kaldrld ve yerine ehil olduu srece kadlarn grev yapmalar esas benimsendi. Kadlarn tayin edilecekleri yerler ise, eski usul devam eden derecelerine gre be snfa ayrld. Birinci snf: Byk mevleviyet kadlar ile kibar- m-derrisn olanlar vilyetlere ve byk sancaklara; ikinci snf; Devriye mevlileri, mderrisler ve eref'l-kuzt olanlar, kaymakamlk bulunan kazalara; nc snf: nceden kadlk yapmam mevliler, mderrisler ve imtihanla eref'l-kuzt olduunu ispat edenler, kaymakamlk bulunmayan byk veya bulunan kk kazalara; Drdnc snf: Daha aa rtbeliler kk kazalara ve Beinci snf: Yeni greve balayanlar geriye kalan kazalara tayin edileceklerdi. Tayinleri bu ekilde tanzim edilen kadlar yetitirmek iin de Sultn Abdlmecid tarafndan 1270/1854 ylnda Muallimhne-i Nvvb adyla bir medrese almt. Bu medrese sadece kad yetitirecekti. 1276/1859 ylnda btn er'iye mahkemeleri yeni bir yapya kavuturuldu. Konu ile ilgili karlan Nizmnmeye gre, er'iye mahkemelerinin yetki ve vazifeleri yeniden belirlendi. Evkaf, Kassam ve Kazasker mahkemeleriyle zellikle stanbul'daki mahkemelerin grev ve yetkileri ayr ayr tespit edildi ve ksmen snrlandrld. 1284/1867 tarihinde er'iye mahkemeleri dnda bir takm idar ve adl mahkemeler kuruldu ve bunlarn grevleri belli alanlara inhisar ettirildi. 1284/1867 tarihli Divan- Ahkm- Adliye Nizmnmesi ile aile, miras, vakf, ahsa kar ilenen sular ve cezalar gibi hukuk-u ahsiye davalar dndaki hususlar, er'iye mahkemelerinin yetki alanndan karld ve ayn tarihli ray- Devlet Nizmnmesi ile de er'iye mahkemelerinin idar yarg yetkileri tamamen ellerinden alnd. Nizamiye Mahkemeleri, 1286/1870 tarihli bir nizmnme ile kurulunca, Osmanl adliyesinde dalizm balad ve iki adl mahkeme ayr ayr sahalarda yarg grevini yrtmekle grevlendirildi. 1287/1876 tarihli Nizmnmelerle kurulan havale ve icra cemiyetleri de kendi sahalar ile ilgili yetkileri er'iye mahkemelerinin elinden almlardr. 1288/1871 tarihli Nizmnme ile Nizamiye Mahkemeleri yurt apnda tekiltlandrlnca, er'iye denilen konular dndaki btn yarg yetkileri bunlara devredildi ve hatta taralarda ksmen vazifesiz kalm olan kadlara Nizamiye Mahkemelerinin reislii tevcih edilmeye baland. 1290/1873 ylnda er'iye mahkemelerinin bir st mahkemesi mahiyetinde bulunan ve yksek bir erl mahkeme olan Meclis-i Tetkikat- er'iye kuruldu. Bu meclis, fetvahaneden kendisine havale edilecek olan dava ve meseleleri bir temyiz mahkemesi olarak inceleyecekti. erl mahkeme kararlarnn erl hkmlere

aykrl sz konusu ise, durumu gerekeleriyle beraber eyhlislma arz edecekti. Bu arada bu meclisin bir altnda ve er'iye mahkemelerinin stnde bulunan Fetvhane-i Ali de, er'iye mahkemelerinin kararlan hususunda temyiz ve istinaf yetkilerine sahip yksek bir mahkeme 412 BLNMEYEN OSMANLI olarak 1292/1875 tarihinde kurulmutu. Zaten burada halledilemeyen davalar, Meclis-i Tetkikat'a havale edilecekti. Nizamiye ve er'iye Mahkemelerinin grevlerini tesbit hususunda baz karklklar ortaya ktka, zaman zaman yaplan hukuk dzenlemelerle her iki mahkemenin grevlerini ak bir biimde birbirinden ayrma yoluna gidildi. Bunlara gre, er'iye Mahkemeleri sadece vakf mallarnn aslna, hacre, vasiyete, vasi tayin ve azline, yetim mallarna, vakflarn bor ilikilerine, miras hukukuna ve dier er! haklara bakabilecekti. Dier konularda Nizamiye Mahkemeleri yetkiliydi. 1331/1913 tarihli Kanun-u Muvakkat ile er'iye mahkemelerinin tekilt ve grevleri yeniden dzenlendi. Bu dzenleme nemli yenilikleri ihtiva ediyordu. Mlzemet usul ve snrl sreli kadlk dzeni tamamen kaldrld. Kadlk iin en az 25 yan doldurma art getirildi ve 1302/1885 de Mekteb-i Nvvb, 1326/1908'de Mekteb-i Kuzt ve 1327/1909'da ise Medreset'l-Kuzt adn alan hukuk fakltesinden mezun olmayanlarn hkim olamayaca hkme baland. Bu arada 1332/1914'de Islh Medris Nizmnmesi ile Dr'l-Hilfet'il-Aliye adyla yksek bir dini okul aldn da kaydedelim. Ve nihayet 1335/1916 tarihinde kazaskerlik ve evkaf mahkemeleri de dahil olmak zere btn er'iye mahkemeleri, Adliye Nezretine balam ve Temyiz Mahkemesinde er'iye adyla yeni bir daire tekil olunmutur. Mtrekeden sonra 1338/1919 tarihli Kararname ile tekrar eyhlislmla balanan er'iye mahkemeleri, 1336/1917 tarihli Usul-i Muhakeme-i er'iye Kararnamesi ile shhatli bir yapya kavuturulmutur. TBMM'nin tekilinden sonra 4 sene daha ayn Kararname uygulanm ise de, 1342/1924 tarihli Mahkim-i er'iye'nin ilgasna ve Mahkimin Tekilatna ait Ahkm Muaddil Kanun ile bu mahkemelere son verilmitir250. 257. Nizamiye Mahkemeleri Avrupa kanunlarn m uygulamtr? Tekilatlanmas ve temyiz usulleri nasldr? Bu mesele, zellikle Osmanl yarg tekiltn bilmeyenlerce tam bir istismar vesilesi yaplmtr. Sanki Osmanl Devleti, Nizamiye Mahkemelerini kurmakla er'at ortadan kaldrmaya adm atm gibi yanl yorumlara gidilmitir. Halbuki meselenin asl yledir: Bilindii gibi Tanzimat'tan nce yarg yetkisini hiz olan tek organ, er'iye mahkemeleri deildi. Divan- Hmyun, Eyaletlerdeki Paa Divanlar ve benzeri organlar da 250 1271 tarihli Nvvb Hakknda Nizmnme, Dstur, I. Ter. 1/321 vd., Bend, 2 vd.; 1271 tarihli Terclhat- Mensb- Kaza Nizmnmesi, Dstur, I. Ter. 1/315 vd., Bend. 1 vd.; Ali Haydar, Drer, c. IV, sn. 690-691; 1276 tarihli "Bil-Umum Mahkim-i er'iye Hakknda Nizmnme", Dstur, I. Ter. 1/301-304; Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, stanbul 1934, sn. 48; 1284 tarihli "Divan- Ahkm- Adliye Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/325 vd:, md. 2; 1284 tarihli "ry- Devlet Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/703 vd.; 1290 tarihli "Meclis-i Tetkikat er'iye'nin Vezifini Hvi Talimat", Dstur, I. Ter. IV/73-75 ve zellikle md. I, 7; 1292 tarihli Fetvahane Nizmnmesi, Dstur, I. Ter. IV/76-77; 1279/1880 tarihli "'lmat- er'iye'nin Temyiz ve stinaf Hakknda rade-I Seniyye", Dstur, I. Ter. Zeyl, 1/2; Karako Tahiyeli Kavanin, 1/10-12; 1300/1882 tarihli "Mahkim-i er'iye'den Verilen lmatn Temyiz ve stinaf Hakknda Talimat", Dstur, I. Ter. 7tyl. 111/58; 1305/1888 tarihli "Mahkim-i er'iye ve Nizamiyenin Tefrik-i Vezifi Hakknda rade-i Seniyye", Ceride-i Mahkim, nr. 440/4861; 1332/1914 tarihi! "Tefrik-i Vezif Nizmnmesi", Dstur, II. Ter. VI/1334; Takvim-1 Vakayi nr. 3046 3847; 2840; Karako, Tahiyeli Kavanin, 1/4-7, 29 vd.; Resm Ceride; nr. 69, Kanun nr. 469; Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sh. 274-275; lmiye Salnamesi, sh. 652 vd., 674 vd.; .-,...,..-. BLNMEYEN OSMANLI

413 belli snrlar ierisinde adl ve idari yarg yetkisini kullanyorlard. XVIII. asrn sonlarna doru bu organlarn nemi ortadan kalknca, bunlarn yerine er'iye mahkemelerine yarg grevinde yardmc olacak ve hatta ou sahalarda onun yerine geecek organlar tekil edildi. 1253/1837 ylnda tekil olunan Meclis-i Ahkm- Adliye bu mahiyette yarg organlarnn birincisidir. Snrl yasama yetkisi de bulunan bu Meclis, ayn zamanda yksek bir mahkemedir. 1271/1854'de yasama yetkisi Meclis-i Ali-i Tanzimat'a devredilen bu Meclis, tamamen adl ve idar yksek bir mahkeme olarak greve devam etmitir. Bu arada merkezde yeni karlan ceza kanununu uygulamak zere Meclis-i Tahkikat adl bir kurul oluturuldu. Bunu takiben vilyetlerde ve livalarda birer Meclis-i temyiz, kazalarda ise birer Meclis-i De'v tekil edildi. Bunlar belli yelerden oluan ve er'iye mahkemeleri ile dier zel mahkemelerin grevleri dnda kalan yarg ilerine bakabilen kurullardr. Aslnda paa ve sancakbeyi divanlarnn bir nevi devamdrlar. Btn vilyetlerde ayrca bir Meclis-i Cinyt kurulabilecei de hkme balanmtr. Btn bu gelimeler, er'iye mahkemelerinin yannda yarg yetkisine sahip ayrca bir mahkeme tekilinin zaruri olduunu gsteriyor ve bunun er'ata aykr olmadn savunmak da deerli Osmanl hukukusu Ahmed Cevdet Paa'ya dyordu. Ahmed Cevdet Paa, eski Mslman devletlerdeki Divan- Mezlim'leri kyaslayarak, 1284/1868 ylnda Oivan- Ahkm- Adliye adyla merkezde yksek bir adl mahkemenin kurulmasna vesile oldu ve reisliine de kendisi getirildi. er'iye mahkemelerinden ayr ve sonradan da nizamiye mahkemelerine ekirdek olacak bu yarg organ, ceza ve hukuk daireleri olmak zere iki daireden meydana geliyor ve her dairenin en az be ve en ok on a'zadan teekkl edecei hkme balanyordu. Bu yksek mahkeme, er'iye mahkemelerinde yrtlen erf haklar, gayr-i mslmlere ait husus davalar ve zel meclislerce grlen ticret davalar dnda, her eit ceza ve hukuk davalarna re'sen veya istinaf yoluyla bakabilecekti. 1286/1870 tarihli dier bir Nizmnme ile bu yksek mahkemenin ats, Nizamiye Mahkemeleri adyla geniletildi. Osmanl Devleti'ndeki Nizamiye Mahkemeleri drt dereceye ayrld: a) Kazalarda bulunan Dev Meclisleri; b) Livalarda bulunan Temyiz-i Hukuk Meclisleri; c) Vilayet merkezlerinde bulunan Temyiz Divanlar; d) Dersaadet'de bulunan Divan- Ahkm- Adliye. Birinciler bidayet mahkemesi, ikinci ve ncler hem bidayet hem de istinaf mahkemesi olarak davalara bakabileceklerdi. Drdncs olan divan ise iki mahkemeden teekkl ediyordu: Birincisi; Mahkeme-i Temyizdi ve grevi dier Nizamiye mahkemelerinin kararlarn temyiz etmekti. kincisi de merkezde hem bidayet hem de istinaf mahkemesi olarak alacak olan en yksek Mahkeme-i Nizamiye olacakt. 1288/1871'de yaynlanan iki Nizmnme ile Nizamiye Mahkemelerinin tekilt yeniden dzenlenmitir. Bunlara gre, Nizamiye Mahkemeleri iki derecedir: a) Bidayet Mahkemeleri; b) stinaf Mahkemeleri. Kazalardaki devi meclisleri bidayet, livalardaki temyiz meclisleri bidayet ve istinaf, vilayetlerdeki divan meclisleri ise sadece istinaf mahkemesi olarak grev yapacaktr. Ayrca nahiye ve kylerde sulh mahkemesi mahiyetinde birer ihtiyar meclisi kurulacaktr. Merkezdeki Divan- Ahkm- Adliye yksek mahkeme hviyetini aynen korumutur. Ayn tarihli ikinci bir Nizmnme de merkezdeki Nizamiye Mahkemelerini yeniden dzenlemitir. Buna gre, merkezdeki mahkemeler ksmdr: a) Bidayet Mahkemeleri, b) stinaf Mahkemeleridir. Bunlar da iki tanedir: Birincisi: Divan Ahkm- Adliye'ye bal ve hukuk davalarna bakan 414 BLNMEYEN OSMANLI Hukuk-u Adliye istinaf Mahkemesi; ikincisi ise Bb- Zaptiyede kurulan ve ceza davalarna bakan Ceza istinaf Mahkemesidir, c) Hukuk ve ceza daireleri bulunan Temyiz Mahkemesi. 1296/1879 ylnda ise Mahkim-i Nizmiye'nin Tekilt Kanun- Muvakkati ile Osmanl yarg tekiltnda nemli deiiklikler yaplmtr. Mahkemeler hukuk ve ceza mahkemeleri olarak ikiye ayrlm; Mddeiumumilik (savclk) nizm kabul edilmi ve 1875'de sadece stanbul iin dzenlenen Avukatlk Kanunu btn lkeye yaylmtr. Ayrca ktib-i adi denen noterler de 1879 ylnda faaliyetlerine mstakil olarak balamlardr. Bu Kanuna gre mahkemeler iki derecedir: a)

Bidayet Mahkemeleri; bunlar da ceza, hukuk ve ticret diye e ayrlr. Ayrca kylerdeki ihtiyar meclisleri ve nahi-yelerdeki nahiye meclisleri de birer sulh dairesi olarak grevlerine devam edeceklerdir. b) istinaf Mahkemeleri. Vilayetlerde bulunur. Merkezde ise ceza ve hukuk daireleri bulunan Temyiz Mahkemesi vardr. Btn bu izahlar gstermektedir ki, Nizamiye Mahkemeleri de Mecelle ve benzeri fkh hkmleri kanunlatran hukuk mevzuat uygulamaktadr. Uygulad kanunlar, Avrupa Kanunlar deildir251. 258. Devletin gelir-giderlerini kontrol eden Saytay, 1862'de kurulan Di-van- Muhasebat ile mi balamaktadr? Yoksa daha evvel de byle bir messese var mdr? Her meselede olduu gibi, Saytay konusunda da, ariv belgelerinin ortaya koyduu gereklerden farkl eyleri biliyoruz. nk yllardr eitim messeselerinde anlatlan Saytay ve tekilt, sadece Bat Hukuk Tarihi asndan doru olan yanstmaktadr. Bizim tarihimizdeki Saytay ve tekilt ise, baz aratrmaclar tarafndan Mays 1862 tarihinde; bazlar tarafndan 1863 tarihinde ve bazlar tarafndan ise 1865 tarihinde balatlmaktadr. Halbuki evvela Saytay geleneini bizde Divn- Muhasebat ile balatmak tamamen yanltr. Zira Divn- Muhasebat, daha nceki Saytay benzeri kurumlarn devamdr ve Divn- Muhsebt'tan nce de Saytay tr messeseler vardr. Osmanl Devleti'nin klasik dneminde ve 1800'l yllarn balamasna kadar, Defterdarla bal belli idareler ve zellikle Babaki Kulluu Makam, Ba Muhasebe ve benzeri tekiltlar Saytay vazifesini ifa etmitir. 1838 tarihinde Maliye Nezretinin kurulmasndan sonra, mesele nce Maliye Mfettilerine havale edilmi; ancak yrmedii ve mstakil bir messese tarafndan yrtlme zarureti grlnce, 1840 tarihinde Meclis-i Muhsebe-i Maliye'ye ve bir ksm grevleri de 1851 tarihinde kurulan Zimemt Komisyonu'na devredilmitir. Bu da yrmeyince, mesele 1858 tarihinde kurulan Meclis-i Muhsebe'ye havale olunmutur. 251 1281 1864 tarihli "Vilyt Nizmnmesi", md. 16-24, 37-42, 50-53; Dstur, I. Ter. 1/610 vd.; 1286/1870 tarihli "Divan- Ahkm- Adliyenin Nizmnme-i Dahilsi", Dstur, I. Ter. 1/328-342; 1287 tarihli "Devir-I Havale Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/343-1286 tarihli "Devir-i cra Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/349-351; 1288 tarihli "Mahklm-i Nizamiye Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/352-356; 1288 tarihli "Dersaadet Hukuk-u Adliye ve Cezaiye Mahkim-i Nizamiyesinin Tekilt ve Vezifine Dair Nizmnme", Dstur, I. Ter. 1/357-363; Dstur, I. Ter. IV/235-250; 1284/1868 tarihli "Divan- Ahkm- Adliye Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/325-327; Mardin, Ebul Ul, Ahmed Cevdet Paa, sh. 229 vd.; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 78-79. BLNMEYEN OSMANLI 415 feOsMeclis-i Muhasebe, Divn- Muhasebat kuruluncaya kadar bu vazifeyi ifa etmitir. Meclis-i Muhsebe'den sonra devletin gelir ve giderlerini denetleme vazifesi, Divn- Muhasebat ad altnda kurulan messeseye devredilmitir. Saytay'n tam karl olan Divn- Muhasebat, Selh-i Zilka'de 1278/29 Mays 1862 tarihinde kurulmu; bu Divn'a Meclis-i Vkel yani o zamann Bakanlar Kurulu yelii verilmi ve protokoldeki yeri de Maliye Nezretinden sonra tesbit edilmitir. "Mahkeme-i Kbry- Tetkik" unvanyla kurulan Divn- Muhsebt'n ilk reisinin maa da ayn iradeyle 30.000 kuru olarak tesbit edilmitir. Bu bilgiler, 5 Ramazan 1279/24 ubat 1863 tarihli rde-i Seniyye'den de resmen ve aka anlalmaktadr; ancak tekili ve icray- vazife edii eklen tehir edilmi bulunmaktadr. Daha evvel Ahmed Vefik Paa bakanlnda kurulan Divn- Muhasebat, Muharrem 1280/Nisan 1863 tarihinde yeni bakan ve tayin edilen btn yeleri ile fiilen greve balamtr. Kaynaklardan elde ettiimiz malumata gre, 18 Muharrem 1280/6 Mays 1863 tarihinde Mehmed Emin Efendi, Divn- Muhsebt'n ikinci reisi olarak vazifeye balam bulunmaktadr. Daha sonraki ayrntlar, bizi ilgilendirmemektedir. nemli olan Osmanl Devleti'ndeki Saytay Kurumunun ana hatlardr252.

259. Osmanl Devleti'nde idar yarg, 1868 ylnda kurulan ve Dantay'a benzeyen ry- Devlet ile mi balamtr? Yoksa daha evvel buna benzer yarg organlar var mdr? Bize okullarda retilenin tersine, Osmanl Devleti'nde idar yarg ve idare mahkemeleri, Tanzimat'tan nceki dnemde de mevcuttur. Elimizde Ftih devrine kadar kan istimlk yani kamulatrma ile ilgili mahkeme kararlar bulunmaktadr. Tanzimat'tan nce Divan- Hmyun, paa divan ve sancak beylerinin yrtt idar yarg grevi, 1837 ylnda kurulan Meclis-i Vl-i Ahkm- Adliyece ifa edilmeye baland. 1278'de tekil olunan Meclis-i Ahkm- Adliyenin dairesinden biri de idar yargya bakyordu. 1284/1868 ylnda ilk defa resmen mstakil bir idar yarg organ ry- Devlet a-dyla kuruldu. Konuyla ilgili Nizmnme'ye gre, ray- Devletin grevi sadece idari yarg deildi. Ksmen yasama meclisinin fonksiyonlarn da ifa eden bu Yksek Mahkeme; a) Kanun ve nizmlarn layihalarn incelemek; b) dar kanunlar tetkik ederek kararlarn ilgili makamlara arz etmek; c) Devletle ahslar arasndaki davalar yrtmek; d) Uyumazlk mahkemesi grevini ifa etmek; e) Kanun ve nizmlar hakknda danma organ olmak; f) Memurlar yarglamak ve g) ilgili makamlarn talebi zerine hukuk mtalaalar vermek, bteleri denetlemek ve benzeri ileri yapmakla grevlidir. Bylesine nemli grevleri bulunan ry- Devlet be daireye ayrlmtr: Birincisi: Mlkiye, zabta ve harbiye diresi, ikincisi; mliye ve evkaf dairesi, ncs: Adliye Dairesi. Drdncs: Nfia, ticret ve zirat dairesi. Beincisi: Marif diresidir. 252 Akgndz, Ahmed, Ariv Belgeleri Inda Saytay Tarihi, Ankara 1996; BA. rde-Dhiliye, nr. 33173; BA, DUT-37-2/13-2; Slnme-i Devlet-i Aliyye, Dersadet 1280, sh. 40; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, c. I, sn. 308-309, 434 416 BLNMEYEN OSMANLI 1286/1869'da uray- Devlet'in idar yapsnda baz deiiklikler yaplm, mlkiye ve marif daireleri birletirilerek yeni bir dire oluturulmu ve ayrca btn idar davalarn mercii olmak zere muhkemt dairesi adyla yeni bir dire daha ihdas edilmitir. 1288/1871 ylnda ise ray- Devlet, Tanzmt, Muhkemt ve Dhiliye adyla daireye indirgenmitir. 1293/1876 tarihli Anayasa ile ury- Devlette mzkere yetkisi, kurulan meclislere verilmise de, kanun tasarlarnn ry- Devlette mzkere edilerek dzenlenmesi esas aynen korunmutur. Ksaca Osmanl Devleti'nde idari yarg ve tekilt, farkl isimler altnda kuruluundan beri vardr; ancak zamanla gelimi ve nihayet ry- Devlet haline gelmitir ki, u anda ayn grevi devam ettiren Dantay'n temelidir253. VI- OSMANLI ALE, MRAS, CEZA, EYA VE BORLAR HUKUKUYLA LGL NEML SORULAR 260. Ta'addd-i zevct yani birden fazla kadnla evlenme meselesinin Osmanl Devleti'ndeki uygulan nasld? slmiyet birden fazla evlilii ilk defa ortaya karm deildir. Belki bu uygulamalar, daha nceden eitli toplumlarda ve hukuk sistemlerinde vardr ve vah bir ekilde uygulanmaktadr. slmiyet bu tr hkmleri, birden bire kaldrmak insan yaratlna aykr olduu iin, tadil etmitir. Birden fazla evlenme slm'dan evvel de vardr; hem de vah bir ekilde vardr. slmiyet bu vah tarz meden kalblar iine ekmitir. Yani slm Hukuku bir kadnla evlenme imknn drde karmam; belki sekiz dokuz kadnla evlenmeyi, belli artlar altnda drde indirmitir. Bu artlara uyulmad takdirde, cez' meyyideler getirmitir. "Sizin iin hell olan kadnlardan ikier, er ve drder kadnla evlenebilirsiniz. Ancak adaleti temin edememekten endie ederseniz, o zaman tek kadnla yetineceksiniz" (Nisa Suresi, yet 3) mealindeki yetle bu mana anlatlmaktadr. Bu yet geldikten sonra drtten fazla kadnla evlenen sahabelerin, Bunlardan drdn seerek dierlerini boamalar emr edilmitir. Nitekim Gaylan bin Seleme, 10 hanmndan drdn semi ve gerisini boamtr. 8 hanmla evli olan Umeyre de ayn yolu takip etmitir. slmiyet, eitli yollarla tek kadnla evlilii ideal olarak grmektedir. Ancak zaruri olan hallerde birden fazla kadnla evlenmeyi de normal karlamaktadr. Osmanl Dev-leti'nin son zamanlarda kabul ettii gr esas alnarak, evlenme

akdi srasnda birden fazla evlenme yasa getirilebilir. Bir ksm slm hukukularnn grleri esas alnarak evlenme akdi srasnda kadn "zerine evlenmemek ve evlendii takdirde kendisi ve ikinci kadn bo olmak" artn kusabilmektedir. Bu durumda, evlenme akdi srasnda, birden fazla evlenmeyi ortadan kaldrmak mmkndr. Diyelim ki, birden fazla kadnla evlendiniz. O zaman slmiyet'in kasm messesesi ad altnda dzenledii hkmlere uymak mecburiyetindesiniz. Kasm, kocann hanmlar arasnda, yemede, imede, giyinmede, barnmada ve kar koca hayatnda tam olarak 253 1284 tarihli "ry- Devlet Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/703-706; 1293 tarihli "Kanun- Esas", md. 54; Dstur, I. Ter. IV/10-11; Cin-Akgndz, Halil, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 284. BLNMEYEN OSMANLI 417 adaleti temin etmesi demektir. Her hanmna ayr ev tahsis edecektir. er' mesken, mutfa, tuvaleti ve mstakil yatak odas bulunan ev demektir. Dier ihtiyalarn da eit olarak temin etme mkellefiyeti vardr. Kur'n "Hanmlarnz arasnda ne kadar gayret gsterseniz de, tam adalete riyet edemezsiniz" (Ns, 129) buyurarak bu in zorluunu ortaya koymaktadr. Hz. Peygamber'in u hadisi de bu manay pekitirmektedir: "iki kars olup da aralarnda adalet temin edemeyen koca, kyamet gnnde bir yan fel olarak har olur". Uyulmad takdirde, yine Kur'n'n ifadesiyle tek kadnla yetinilecektir. Ayrca kasm messesesinin gereklerini yerine getirmeyen koca hakknda, mahkemede dava alabilir. Hatta adl boanma iin mahkemeye mracaat edilebilir. Bu durumda, sz konusu artlar altnda birden fazla evlenme, otomotikman ok az nisbetlere dmektedir. Zaten Osmanl toplumunda zere, birden fazla evlilikler, %30'u pek gememektedir. Trk Medeni Kanunu, birden fazla evlilii yok hkmnde kabul ettii halde, bunu fiilen nleyememitir. Hatta Kanunun kabulnden beri, her be senede bir, iki veya hanmla evlilik yapan iftlerden doan ocuklarn nesebini tashih yoluna gitmitir. Dolayl yoldan meru kabul ettii bu tr evliliklerle, metres hayat yaayan iftlen de eklerseniz, birden fazla eli olanlarn nisbeti en az %30 olur ki, slmiyet'in meru yolla hallettii problemi, Trk Medeni Kanunu gayr- meru yollara terk etmitir. Yani Medeni Kanunumuzun bu hkm, kamu vicdannda meariyyetini kabul ettirememitir. Bu gn bize tevars eden Osmanl ailesinde birden fazla evliliin oran nedir, ocuk says ne kadardr, kz-erkek ocuk says oran nedir, birden fazla evlilik hangi amalarla yaplmaktadr, miraslarn durumu nedir gibi konulara aklk getiren pek az aratrma bulunmaktadr. Bu gibi suallere cevap veren kaynaklar, Osmanldan bize intikal eden belge ve defter koleksiyonlar arasnda bulunmaktadr. zellikle Osmanl mahkemelerinde kadlarn tuttuu ve adna "Kad Sicilleri" denilen defter koleksiyonlar iinde "Tereke Defterleri", Osmanl aile yaps ile ilgili en nemli ve gvenilir kayna oluturmaktadr. nk bu defterlerde aile nfusu, ailenin nitelii ve nicelii konularnda bilginin verilmesinde hukuk zorunluluk vardr. lgili ayette geen artl izne bal olarak dier Mslman toplumlarda olduu gibi Osmanl toplumunda da birden fazla evliliklere rastlanlmaktadr. Ancak ok evlilik asndan Osmanlya baktmzda bu tr evliliin yaygn olmad, belirli oranlarda kald grlmektedir. Yabanc seyyahlar da bu durumu teyid edici aklamalarda bulunmulardr. XVI. yzyl sonunda Trkiye ile ilgili gzlemlerini anlatan Alman Protestan papaz Salomon Schvveigger: "Trkler dnyaya, karlar da onlara hkmeder. Trk kadn kadar gezen, eleneni yoktur. ok karlk yoktur. . . boanma pek grlmyor" diyor. Osmanl toplumu ierisinde kiileri ok evlilie iten sebepler kadn istismar zerine kurulu gayr ahlak gerekelere dayanmamaktadr. En bata nesebin devamlln salama ve ocuk sahibi olma istei kiileri ikinci evlilie iten sebeplerdendir. Osmanl tbb muasrlarna gre olduka gelimi olduunu tp tarihi aratrmalar gstermekle birlikte ada dnyamzn gelimi salk sektrnn varlndan yoksun alarda ailelerin ocuk sahibi olmalarn engelleyen kadndan veya erkekten kaynaklanan hastalk ve rahatszlklarn nne

de geildii sylenemez. Dolaysyla bu gn kadn veya erkekten kaynaklanan hastalklara tbbi mdahaleler yaplarak aileler ocuk sahibi yaplrken 418 BLNMEYEN OSMANLI Osmanl alarnda ocuk sahibi olmak isteyen bir erkein bir k yolu olmas itibariyle ikinci evlilie mracaat ettii sylenebilir. 20 sicil zerinde yaptmz incelemede 2670 kiiden 1728 'inin vefatlar annda evli olduklarn tesbit ediyoruz. Bunlardan 486'sn kadnlar, 1242'sini erkekler oluturmaktadr. Erkekler ierisinde 1147 kiinin l'er, 84 kiinin 2'er, 7 kiinin 3'er, 4 kiinin ise 4 ei bulunmaktadr. 1147 kiinin (%92.35) birer e sahibi olmas, askeri snf iinde tek evliliin hkim bir durumda olduunu gsteriyor. mer Ltfi Barkan'n benzer kaynaklar zerinde yapt incelemelerde de ayn sonulara ulalmtr; 1516 erkekten 1407 (%92,8)'sinin tek kadnla evli olduu tesbit edilmitir. Ayn incelemede 103 erkein 2'er, sadece 6'snn 3'er ele evli olduklar grlmektedir. Bursa, Ankara ve Anadolu'nun muhtelif ehirlerine ait tereke kaytlar incelenerek varlan sonular da birbirine yakndr. stanbul ve Edirne'de bulunan askeri snf mensuplar arasnda tek eliliin ayn oranlarda olduu grlrken, Ankara ve Anadolu'nun bir ksm ehirlerinde tek elilik daha dk oranda seyretmitir. Dolaysyla Anadolu'da ok evlilie daha fazla meyledildii sylenebilir. Bursa'da ise ounluu halk kesimine ait tereke defterlerine gre tek eliliin oran olduka yksektir. Benzer zellikler Arap nfusun youn olarak yaad blgeler iin de geerli olduu sylenebilir. Zira, 19. yzyl am ve Halep tereke defterleri incelenerek varlan sonular, am ehir toplumu iinde monogaminin % 90 olduunu gstermektedir. Medeniyet-i slmiye Tarihi adl eserin mellifi Corci Zeydan ise, birden fazla evliliin orann btn Mslman toplumlara temil ederek % 5'i gemediini belirtmektedir. Osmanl demografi aratrmalarndan tandmz Cem Behar ile Alan Duben'in 1880-1940 yllarn kapsayan "stanbul Haneleri" (letiim Yay. 1996) adl eserde de bu istisnai zelliin devam ettii tesbiti yaplmaktadr. Gerek bu almamzda, gerekse belgelere dayal olarak yaplan dier almalarda Osmanl toplumunun sekin zmresi saylabilecek bir konumda olan askeri snf iinde bile poligaminin tercih edilen bir durum olmad, ancak istisnai olarak birden fazla evliliin toplumun deiik kesimlerinde grld, ekonomik durum ve sosyal stat ile direkt irtibatl olmad, zellikle ikinci evlilii yapanlarda ocuklarnn ya hi olmad veya erkek ocuklarnn olmad aa kavumaktadr. Uzun yllar zerinde durduumuz bir aratrmann aile yapmza ilikin blmnn sadece e says ile ilgili sonularn vermeye altk. Grlyor ki, tarihimiz belgelere bal olarak gerekten aratrldnda bu gn bize retilen veya empoze edilen gr ve dncelerin yanl olduu aa kmaktadr. Osmanl arivinde aratrmalarmz srasnda zaman zaman karlatmz Machiel Kiel adndaki batl bir tarihiye de tesbitlerimi aktardmda; "doru doru, bu konu hep yanl biliniyor, bu tesbitler doru" demi idi. Kiel'in hanm hararetle o zamanlar Osmanl'da kadn mevzuunu aratryordu. Yukardaki rakamlar bize Osmanl toplumunda poligaminin (ok evliliin) yaygn olduu eklindeki kanaat ve dncenin ne kadar isabetsiz ve kastl olduunu gstermektedir. Bugn Osmanl insannn ve yneticilerinin zevk sefa peinde koan, kadn bir zevk ve elence meta olarak kullanan hedonist insanlar olarak lanse edilmesini aknlkla karlyoruz. Halbuki Osmanl aile yaps slm aile yapsnn bir yansmas olarak tarihe mal olmutur. Kadn bir zevk arac, meta olarak deil, cennetin kendileri vastasyla kazanlaca stn deerler olarak grmtr. Deil, resmi olarak fahielik BLNMEYEN OSMANLI 419 vesikas verilmesi, bir mahallede ahlakszl grlen kadn ve erkein mahallenin ahlaki yapsn bozduu, ahaliyi rencide ettii iin mahalle halknn talebi veya devlet ricalinin tesbitiyle bulunduklar yerden srldkleri, cezaya arptrldklarna ilikin pek ok karara "Mhimme Defterleri" ad verilen divan

kararlarnn yazld defter koleksiyonlarnda rastlamak mmkndr. .!. * stelik Newsweek dergisinin yapt bir aratrma da bu konuda batnn ne denli bir kmaz ve k ile kar karya olduunu gstermektedir. Evlilik d ocuklarn oran sve'te % 50, Danimarka'da % 47, Norve'te % 46, Fransa'da % 35, ngiltere'de % 32, Avusturya'da % 27. Bu rakamlar sadece ocuklarn orann vermektedir. Evlilik d yaayanlarn oran bundan daha yksektir. u ac tablo batda evliliin rafa kaldrldnn ac bir tablosudur. * Hlasa gne balkla svanmaz. Gerekler gn gibi ortadadr. Ne belgeler yalan syler ne de aynalar. Gemiimize de bu bahanelerle mal bulmu maribi gibi saldrmann bir anlam olamaz254. 261. Osmanl Devleti'nde evlenme akdi nasl bir szlemedir? tmam Nikh ne demektir? Sosyal hayatn en nemli hukuk muamelelerinden olan evlenme, tarih boyu, ekl adan eitli safhalar geirmitir. Tamam zel nitelikte bir muamele olan serbest birleme; bir din adamnn itirakini art koan ve kutsal bir muamele kabul edilen din evlenme ve de resm bir devlet memurunun akde itiraki art koulan meden yahut lik evlenme aklmza gelen en nemli evlenme ekilleridir. Birincisi slm'da iddetle reddedilmitir. kincisi, Hristiyanlara has bir evlenme eklidir. ncs ise, ikincinin antitezi olarak domutur. slm Hukuku n de kabul etmez. slm Hukukunda nikh akdi kendi sistemi iinde zellikleri bulunan sui generis (nev'i ahsna mnhasr) bir akittir ve devlet memurunun itiraki art dnda daha ziyade ihtiyar meden evlenme ekline benzemektedir. Evlenme esas itibariyle rza bir akittir. Sadece taraflarn icab ve kabul beyanlar ile inikad eder. Akdin bir hutbe ile balamas, sadece kudsiyetini ifade iindir ve shhat art deildir. 254 Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 147; Corci Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi, tere; Zeki Megamlz, Sadeletiren: Mmin evik, c. 5, sh.145; zdeer, Hseyin, 1463-1640 Yllar Bursa ehri Tereke Defterleri, stanbul 1988, sh. 50; Aydn, M. Akif, slm Osmanl Aile Hukuku , stanbul 1985; Ktkolu, Mbahak S., Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul 1983, sh.257; Barkan, mer Ltf, "Edirne Askeri Kassamna Alt Tereke Defterleri (1545-1659)", TTK- Belgeler Serisi, III/5-6, sh. 13; ztrk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedincl Asr stanbul Tereke Defterleri (SosyoEkonomik Tahlil), stanbul 1995; Ate, Sleyman, Yce Kuran'n ada Tefsiri, c. 2, sh.198, 200; Rafeq, Abdul-Karm, "Registers of Succession (Mukhallaft) and Their Importance For Socio-Economic History: Two Samples From Damascus And Aleppo, 1277/ 1861", Cepo Osmanl ncesi ve Osmanl Aratrmalar Uluslararas Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1994, sh. 485; Selim, Ahmed, "Bat Medeniyetinin Son Viraj", 18 Ocak 1997 tarihli Zaman Gazetesi; "Arap", DVA, c.3, sh.321; Yksel, Hasan," Vakfiyelere Gre Osmanl Toplumunda Aile", c 2, sh. 489; Ortayl, lber, "Anadoluda XVI. Yzylda Evlilik likileri zerine Baz Gzlemler", Osmanl Aratrmalar, stanbul 1980, c. l,sh. 37; Ortayl, lber, "Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf" , Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c. 2, sh. 456-467; Aydn, M. Akif, "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarihi Tekaml", Sosyo - Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c. 2, sh. 434 vd.; Demirel, mer, "1700-1730 Tarihlerinde Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps", Belleten UV / 211 sh. 951; Demirel, mer -Tu, MuhiddinGrbz, Adnan, "Osmanllarda Ailenin Niceliksel Yaps" , Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c.l, sh. 102. 420 BLNMEYEN OSMANLI Btn bunlara ramen, evlenmeyi meru olmayan birlemelerden ayrmak iin baz ekl artlarn kabul edildiini ve taraflarn iradelerini muayyen ekillerde ve aka izah etmeleri gerektiini zikredelim. a) Evlenme akdinin muteber olabilmesi iin resm bir memur veya bir din adamnn huzurunda yaplmas art deildir. Ancak hem evlenmenin artlarnn gerekleip gereklemediini kontrol ve hem de nikh akdinin dier akitler karsndaki nemini ortaya koymak iin nikhn bizzat kadlar yahut kadlarn kontrolnde bir din adam (imam gibi) tarafndan kylmas esasnn benimsendii

grlmektedir. Bu ekilde kylan nikhlar, er'iye sicillerine de tescil olunmaktadr. Bu uygulamann balang tarihinin kesin tesbiti mmkn olmasa da, ilk devirlerden itibaren nikh akdi icrasnn kadlarn grevleri arasnda zikredilmesi ve Osmanl Devletinde konunun kanunnmelerde tanzim edilmesi, meseleye verilen nemi gstermektedir. Seluklu Sultn Melikah'n nikhnn bir kad tarafndan kyldn belirtirsek, balang tarihi hakknda bir bilgi edinmi oluruz. Konuyu kanunlarla tanzim eden Osmanl Devleti'nde ise, ilk dzenlemenin Yldrm Byezid devrinde baladn, Ftih Kanunnmesinde ise nikh harlarnn (resm-i nikh) tesbit edildiini belirtelim. Kad izinsiz nikhn bir ara Ebssuud'un fetvasyla yasaklandn, ancak sonradan bu artn ksmen gevetildiini gryoruz. Netice olarak Osmanl Devleti'nde evlenme akdi, ta bandan beri devletin kontrolnden uzak alm-satm akdi gibi bir zel messese deildir. Kadlar, izinnme-i nikh ad altnda imamlara evlenme akdi yapma yetkisi verdiklerinden ve imamlar da slm Hukuku bilgisi asndan yeterli insanlar olarak, kadlardan aldklar yetkilerle evlenme akdini icra edip bunu yanlarndaki tasdikli enkiha defterlerine kaydettiklerinden, halk arasnda imam nikh tabiri yaygn hale gelmitir. b) Tanzmt'tan 1917 tarihli Kanunnmeye kadarki dnemde de nemli gelimeler olmutur. Osmanl Devletinde devletin evlenmeye mdahalesi ve onun kad'nn kontrol altnda yaplmas gayretlerinin ta kurulu yllarnda baladn grmtk. te kad izinnamesi ile nikh kyma usul 1298/1881tarihli Sicill-i Nfus Nizmnmesi ile yeni bir dzene balanm ve nikhn tesciline bylece daha ok nem verilmeye balanmtr. Artk imamlar nikh kydklarnda taraflara bir nikh vesikas vermekle yetinmeyecekler ve durumu bir ilmhaber ile sicill-i nfus memuruna da bildireceklerdir. zinnmesiz nikhlar muteberdir, ancak bu durum ceza sorumluluu gerektirir. 1913 ve 1914 tarihli hukuk dzenlemelerle izinnmesiz nikh kyan veya evlenenlere ceza tertip edilmitir. Netice olarak Tanzmt'tan sonraki dzenlemelerle, devletin evlenme muameielerindeki kontrol artm ve kad izinsiz nikhlar ceza meyyidelerle tamamen ortadan kaldrlmaya allmtr. c) Nihayet 1917 tarihli Kararname, evlenme akdi zerindeki devletin rol, evlenmenin iln, akitnmenin tanzimi ve tescili konularn kanunlatrarak hukuk meyyide ile perinlemitir. Kararname bu hususda iki esas getirmektedir: Birincisi, evlenme akdinden nce durumun iln edilmesi mecburiyetidir. slm hukukunda snnet olarak kabul edilen bu durum mecburi hale getirilmitir, kincisi ise, evlenme akdi esnasnda taraflardan birinin ikmetgh hkimin veya yetkili kld naibin hazr bulunmas ve evlenme akitnmesinin tanzim edilerek tescilinin yaplmasdr. 1336 tarihli HAK'ne Mteallik Mumelt- dariye Hakknda Nizmnt; BLNMEYEN OSMANLI 421 me ile evlenecek ahslarn takip etmeleri gereken usl ayrntlaryla tayin edilmitir266. 262. Osmanl Hukukunda kadnn boama hakk var mdr? Hukuk tarihi asndan boanma sistemlerini grupda toplayabiliriz: Birincisi: Boanmay yasaklayan sistemdir. Bu gr, "Allah'n birletirdiini insan ayramaz" diyen Katolik Hristiyanlarn grdr. Nikah akdini ilhi bir akid olarak gren Hristiyanlarn Katolik grubu, evlenen insanlarn artk boanamayacan kabul ediyorlar. XVI. asra kadar Avrupa'da tatbik edilen sistem budur. Boanma hakknn varl, Protestanlk mezhebi ile gndeme gelmitir. kincisi: 1789 Fransz ihtilli ile Hristiyanlkdaki kat tutum gevetilmi ve Avrupa'da boanma serbestisi sistemi gelimeye balamtr. Zaten X. asr ncesi Avrupa'snda hkim olan Roma hukukunda da sadece erkek lehine boanma serbestisi vardr. Zamanla bu sistem btn Avrupa'ya ve Asya'nn birok lkelerine yaylmtr. ncs: Taraflarn ayrlma iradesini ikinci plna atan ve boanmay belli sebeplerin varl halinde hkimin hkmne, brakan sistemdir. Bu, Katolik kilisesinin ar tutumuna kar yine Hristiyan olan milletlerin gelitirdii alternatif bir sistemdir. Gnmz Trk Hukukunda da ayn sistem geerlidir.

Osmanl hukukunda evlilik akdi, sona erdirilmesi mmkn olmayan ilhi bir akid olarak grlmemekte, belki dier akitler gibi taraflarn karlkl rzalar ile doan ve erkein boanma irdesine arlk verilmekle beraber, karlkl rza ile de sona erebilen rza bir akit olarak kabul edilmektedir. slm hukukunda boanma yasa yoktur. Ancak ok nemli neticeler iin kurulan aile yuvasnn, hiss ve basit sebeplerle hemen yklmamas iin de her eit tedbir alnmtr. Erkee "talk" adyla karsn, kendi hr ifadesiyle ve hkimin yahut bir din adamnn mdhalesi olmadan boama hakk tannm ise de, bu hakkn suiistimal edilmemesi iin her eit tedbir de alnmtr. "Allah'n katnda en ho olmayan hell, talk yani boamadr"; "Allah evlenme ve boanmay, kendi nefs heveslerine alet yapanlara lanet etsin" ve benzeri mnevi meyyideli tedbirlerle "talk hakknn" suiistimal edilmesi nlenmitir. Peki, kadnn boanma hakk var mdr? Bu sorunun cevab evettir. Ancak erkeinkine gre belli artlara balanmtr. u drt halde kadn da boanma yetkisine sahiptir. 1- Erkek, karsna boanma yetkisi verebilir. "Tefviz-i talk" denilen bu messese, fkh kitaplarnda uzun uzadya anlatlmtr. 2- Kadn, evlenme akdi yaplrken, boanma hakknn kendisine de tannmasn art koabilir. Hukuk-u Aile Kararnamesi, bu gr kanunlatrmtr. 3- Kocann cins iktidarszl, akl hastas olmas veya bulac hastalklar bulunmas gibi evlilik hayatn ekilmez hale getiren sebeplerin varl halinde, kadn, evliliin sona erdirilmesi iin hkime bavurabilir. Hkim de kar-kocay ayrr. Buna "tefrik" ad verilir. 4- En nemlisi ve hukuk tarihimiz boyunca en ok tatbik edilen bir usul de kar-koca'nn karlkl rz ile ayrlmalardr. Boanma teklifi ka255 Damad, 1/317 vd.; HAK, md. 33-37; 1336 tarihli Nizmnme, Ceride-i lmiye, sh. 35; Cin, Halil, slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, 2. Bask, Konya 1988, sh. 287 vd., 296 vd.; Aydn, Aile Hukuku, sh. 85-96, 136-140, 188 vd.; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IV, Ma'rzt; slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, 322323; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. I, sh. 264 vd. 422 BLNMEYEN OSMANLI dndan geldii gibi erkekten de gelebilir. Buna "muhla'a" ad verilir. Kar ile koca arasnda eski tabir ile "hsn-i muaeret" bulunmad ve evlilik hayat ekilmez hale geldii zaman, Kur'n'n tavsiye ettii "muhla'a" yoluna bavurulur. Osmanl Devleti zamannda tutulan er'iye Sicilleri tetkik edildii zaman, evliliin sona erme hallerinde, bu ekilde ayrlmann % 60'a varan bir paya sahip olduunu gryoruz. imdi bu binlerce mahkeme kararndan misl olarak bir tanesini zikredeceiz. Osmanl hukuku, meyvesi insan olan aile aacnn uzun yllar salam olarak yaamas iin nemli tedbirler almtr. Bu tedbirlerin banda kar-koca arasndaki hak ve borlar dengesinin korunmas gelir. Erkee, hr irdesi ile boanma hakk tanyan slm hukuku, bu hakkn rast gele kullanmamas iin baz yollara bavurmutur. Bunun karlnda kadna da, erkein yklenmekle mkellef olduu mehir borcu, karsn bo-ad takdirde vermek mecburiyetinde bulunduu iddet nafakas ve mesken masraflarn karlama mkellefiyeti gibi avantajlar salamtr. Kadn, kocasndan ikyet eder ve ayrlmak isterse, bu avantajlardan vazgemek artyla her zaman ayrlma isteinde bulunabilir. te geimsizlik ve benzeri sebeplerle kadnn, sz konusu nikhdan doan haklarndan vazgeerek ayrlmay istemesi, bir "muhla'a" mumelesidir. Tarih boyunca erkek de, talk hakknn kendisine ykleyecei mali mkellefiyetlerden kurtulma imkn da bulunduu iin, hep kars ile anlaarak karlkl rza ile boanmay tercih ettiini gryoruz. te bunlardan bir tanesi, Konya er'iye mahkemesi'nin 1736 tarihinde verdii bir karardr. "Konya ehrinde Muhtar mahallesinde oturan Hasan kz mine adl hanm, er' mahkemede muhla'a yapt kocas Ahmed olu Sleyman adl ahs huzurunda yle ikrar ve beynda bulundu: Ad geen Sleyman'la gzel geinemediimiz iin Sleyman'n bana kar borlu bulunduu mehr-i meccelimden, iddet nafakamdan ve mesken masraflar hakkmdan vazgeerek, sz geen Sleyman ile geerli ve mer'u olmak zere karlkl rz ile boandk (muhla'a yaptk). Bundan byle kar-kocala ait btn da'va ve taleplerden birbirimizin zimmetini umumi ibra ile ibra ve iskat eyledik. Birbirimizde hak ve alkamz kalmad. Kadnn bu

beyn ve ikrar, er' mahkemece tasdik edildikten sonra, durum, talep zerine sicile kaydedildi. (8 Zilhicce 1148/ 1736) " Gnmz hukuk sistemlerinin asrlar sonra, yukarda belgeyle isbat edilen, karkocann karlkl rz ile boanabilmeleri anlayna yaklamalar dndrcdr. Eski mahkeme kararlar demek olan er'iye sicillerinde, gayr-i mslimlerin dahi bu yolla ayrlmak zere er'iye mahkemelerine bavurduunu gsteren belgelerin bulunuu dikkat ekicidir. Ve de gerek tarihimizin bylesine mefahir ile dolu olmasna ramen, aksi sadlarm u zemin kubbesinin duvarlar olan yayn organlarnda yansmas ise ibret vericidir. Netice olarak en byk dmanlarmzdan birisi cehalettir. Onunla mcdele de ancak ilim ve marifet ile mmkndr256. 263. Osmanl Devleti'nin 1876 tarihinden itibaren Medeni Kanunu olan Mecelle hakknda ne diyorsunuz? Mecelle ile slm Hukuku terk edilerek yeni bir Avrupai kanun mu yaplmtr? Ksaca "Mecelle" diye ifade ettiimiz Osmanl Meden Kanunu'nun asl ad "Mecelle-i Ahkm- Adliye"dir ve Avrupallar, Mecelleye "Kavnin-i Mlkiye-i Devlet-i 256 Konya er'iye Sicilleri, nr. B-17/60; Akgndz, slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 205-206; 342; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. I, sh. 278283; Cin, Halil, Eski Hukumuzda Boanma, Konya 1988, sh. 128-131, 94, Kur'n, Bakara, yet, 229. BLNMEYEN OSMANLI 423 Aliyye=Osmanl Devleti'nin Mlk Kanunlar" ismini vermilerdir. Mecelle, isminden de anlald gibi, ll-emr'in, "er' hkmleri kanun haline getirme" eklinde ifade edilen snrl yasama yetkisine dayanarak, borlar, eya ve usl hukuku ile ilgili fkh kitaplarnda mevcut er' hkmleri, kanun tarznda derleyen bir kanundur. Zaten "Mecelle" kelimesi, bir takm mes'eleleri derleyen kitap manasn ifade etmektedir. Mecelle'de, slm hukukunun dnda bir gr bulunmas sz konusu olmad gibi, Hanefi mezhebinin grlerine aykr baz istisna meselelerin dnda, farkl mezheplere ait herhangi bir gr de mevcut deildir. Biraz sonra zikredeceimiz sebeplerle, asrlarca Kanun Kitab olarak kabul edilen Mlteka adl eserdeki er' hkmler, dier fkh ve fetva kitaplarndan da yararlanlarak 1851 maddelik bir knun haline getirilmi ve adna da "Mecelle" denmitir. Mecelle'yi hazrlatan ilk sebep, yeni mahkemelerin yani Nizamiye Mahkemelerinin kurulmu olmasdr. Mecelle'yi hazrlayan sebeplerden ikincisi, zellikle Nizamiye Mahkemeleri hkimlerinin yetersizliidir. Tanzmt sonras yaplan btn dzenlemelerde olduu gibi, bu konuda da batnn ve batl devletlerin basks da sz konusudur. Tanzmt Ferman batya danlarak iln edildii gibi, yaplan dzenlemelerde de onlarn arzusu daima muharrik bir sebep olmutur. Mecelle mazbatasna gre, Mecelle'nin hazrlan sebeplerinden biri de, asrlarca Mslman Trk Devletleri tarafndan resmen tatbik edilen ve tatbikat sebebiyle fazla genileme imknn bulan Hanefi mezhebinde, baz konularda birden fazla grn bulunmas ve bunlarn iinde en kuvvetli olann bulup da uygulamann zorluudur. slm hukukunun itihad olan hkmleri, rf-detler, mme maslahat ve benzeri hallerin deimesiyle deiebilir. Mecelle bu esas, "Zamann deimesi ile baz hukuk hkmlerin deimesi de inkr olunamaz" eklinde ifade etmitir. te Tanzmt ncesi ve sonras meydana gelen sosyal, hukuk ve iktisad deiiklikler, bir meden kanun hazrlanmasn zaruret haline getirmitir. Mecelle, yeni ortaya kan baz ihtiyalara slm Hukuku erevesinde cevap vermeye alm ve bunun iin de baz istisna meselelerde de olsa, Hanefi mezhebi iindeki hkim gr terk ederek dier grlerden birini kanunlatrmtr. Ancak Mecelle tadillerinde dier mezheplerin grlerine de mracaat edilmitir. Ksaca zikrettiimiz bu sebeplerden anlalyor ki, batdaki kanunlatrma hareketleri ile Mecelle'nin hazrlanndaki ortak tek sebep, sosyal, iktisadi ve hukuk hayattaki gelimelerdir. Dier sebepler arasnda benzerlik yoktur. Batda olduu gibi, Osmanl Devleti'nde Mecelle'yi/ hukuk ilminin gelimesi veya yeni felsefi ve hukuk cereyanlar dourmamtr; belki yukarda zikrettiimiz ve

muhtevay ilgilendirmeyen baz sebepler, mevcut er' hkmlerin bir kanun halinde derlenmesi sonucunu vermitir. Bu nokta ok nemlidir. Mecelle, eksik de olsa Osmanl Devleti'nin Meden Kanunu hviyetini hizdir. slm hukukunun ll-emre tand snrl yasama yetkisi kullanlarak fkh kitaplarnda mevcut muamelatla ilgili er' hkmler kanun halinde derlenmitir. Yasama yetkisi sadece ekl kalmakta ve sadece baz ihtilafl meseleler asndan ll-emrin yetkisi kendini gstermektedir. Ayrca btn er' hkmler yarg asndan ll-emrin tasdiki sonucunda Osmanl lkesindeki btn Mslmanlar balar hale gelmektedir. Mazbata'da bu durum belirtilmitir. Mecelle'nin tam bir meden kanun olmasn engelleyen aile, miras gibi blmlerin bulunmay slm Hukukunun aznlklara ahvl-i ahsiye konusunda 424 BLNMEYEN OSMANLI tand imtiyazdan ve usl hkmlerinin Mecelle'de yer al ise, o devrin zelliinden ve Osmanl yarg messesesinin yapsndan kaynaklanmaktadr. Mecelle'nin sistemi, fkh kitaplarndaki sistemdir. Baz iddialarn tersine kazuistik=mes'eleci deildir. Belki o devrin tedvin geleneine uyarak, baz konularda ayrntlara girildiinden mcerred- kazuistik diyebileceimiz karma bir metod esas alnmtr. fadeleri dzgn ve Trkesi fevkaldedir. Bir meden kanunun, aile ve miras dnda nasl 1851 maddeden olutuu eklindeki itiraz yerinde deildir. Zira Mecelle, sadece eya ve borlara ait hkmleri deil, ayrca usl hkmlerini de ihtiva etmektedir. 400 ksur maddesi usle, 200 maddesi ticaret ve 100 maddesi de genel kaidelere ayrlrsa, geriye 1100 madde kalr. Trk meden kanununun ve borlar kanunumuzun eya ve borlarla ilgili maddeleri de 900 ksur madde civarndadr. 200 maddelik fark, metot farklln gerektirmez kanaatindeyiz. Mecellenin kaynaklar, esbb- mucibe (gereke) mazbatasnda da belirtildii zere, Hanefi mezhebine gre kaleme alnan fkh kitaplar, bunlarn erhleri, haiyeleri ve fetva kitaplardr. Yani slm hukukudur. Zaten Mir't- Mecelle isimli eser, bunun byle olduunu ve Mecelle maddelerinin fkh kitaplarndaki kaynaklarn gstermek iin kaleme alnmtr. Mecelle'nin Code Napoleon'un veya Roma Hukukunun tesiri altnda kaldn sylemek, hi bir zaman gerei yanstmaz. Mecelle, bir mukaddime ve 16 kitaptan oluan 1851 maddelik bir kanundur. lk yz maddede, kavid-i fkhiye bal altnda, slm hukukunun genel esprisine k tutan ve sadece hkimlere yol gstermesi iin kaleme alnan genel hukuk prensipleri yer almaktadr. Bunlar, mnferit hukuk meselelerin kolay anlalmasna yarad gibi, hukuk hkmlerin kaynak ve gerekelerini de tekil ederler. Kll kaideler tabi hukuka ve modern hukukun hayli mnakaalardan ve tekmlden sonra ulat prensiplere uygundur. Bu kaideleri, hukuk tefsir kaideleri, usl, zamanam, ztrar, itirak, idar tasarruflar, haksz fiiller ve benzeri tasnife tabi tutmak mmkndr. Mecelle'nin geriye kalan 16 kitabndan ounluu borlar, ikinci derecede eya ve usl hukukuna aittir. irketlerle ilgili ksm ise kmsenemeyecek kadar nemlidir. O dnemde, Franszlar Osmanl Devleti'ne kendi meden kanunlarn kabul ettirme teebbslerine girmilerdir. Bu konuda Sadrazam l Paa, 1284/1867 tarihinde ihtiyatl bir slupla konuyu Padiah'a arz etmi ve dier taraftan Said Paa'ya code civile'nin Arapas'ndan Trke'ye tercme talimatn bile vermitir. Bu fikrimizi zamann stanbul'daki Fransz maslahatgzarnn gayretleri de desteklemektedir. Cevdet Paa, Ma'rzat adl eserinde Fransz bykelisi De Bourre'nin roln ve baz Osmanl devlet adamlarnn Fransz politikasna alet olduklarn aka belirtmektedir. Nitekim bykeli, bu konuda l Paa'y ikna etmi ve l Paa da hazrlklara balamtr. Ancak bu gayretler bir sonu vermemi ve Bakanlar Kurulunda yaplan tartmada, l ve Kabuli Paa'nn srarl taleplerine ramen, Ahmed Cevdet Paa, Fuat Paa ve irvani-zde Rd Paa'nn kar kmalar sonucu, Fransz meden Kanununun alnmasndan vazgeilerek Mecellenin hazrlanmasna karar verilmitir. Mill bir meden kanun hazrlanmasna karar verilince, Divn- Ahkm- Adliye nzn Ahmed Cevdet Paa bakanlnda kurulan Mecelle Cemiyeti'ne Mecelleyi hazrlama vazifesi verilmitir. Youn almalar sonucu cemiyet, ilk 100 maddeyi

ve I. Kitap olan Kitb'l-By'u hazrlayarak nce bata eyhlislm olmak zere hukukulaBLNMEYEN OSMANLI 425 rn grlerine arz etmi, yaplan tenkitler sonucu dzeltmeler yapldktan sonra, 1285/1869 tarihli bir mazbata ile sadrete arz olunmu ve ayn yl sdr olan irde ile yrrle girmitir. Bunu dier 15 kitap takip etmi ve nihayet 1293/1876 tarihli Kitb'l-Kaz ile Mecelle tamamlanmtr. Mecelle'nin hazrland sekiz sene iinde (1868-1876) bu hizmeti akamete uratmak iin muhalif fikirdeki devlet adamlar ve Fransz bykelisi De Bourre ellerinden geleni yapmlardr. Hatta bu gayretler sonucu, 1287/1869'da Cevdet Paa, Divn- Ahkm- Adliye nazrlndan azledilmi ve Mecelle'nin 4. Kitabndan sonra bu heyetten de alnmtr. Ancak Cevdet Paa'sz Mecellenin yrmeyeceini anlayan devlet adamlar, O'nu tekrar grevinin bana ve daha yksek makamlara getirmilerdir. Mecelle'nin hazrlanmasnda bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere devrin tannm hukuk otoriteleri grev almtr. Mecelle, hazrland devre gre, sistem ve muhteva bakmndan nemli yenilikler ihtiva etmesi ve ok salam bir hukuk mant ile kaleme alnm bulunmas dolaysyla, sadece bugnk Trkiye hudutlar iinde deil, ok geni bir sahada kabul grm ve tatbik olunmutur. Bunlar arasnda Msr, Hicaz, Irak, Suriye, rdn, Lbnan, Kbrs, Filistin'i ve srail'i de sayabiliriz. Mecelle, Arnavutluk, Bosna ve Hersek'de 1928; Kuveyt'te 1984 ylna kadar yrrlkte kalmtr. Ayrca bugn dahi baz hkmlerinin srail hukukunda geerli olduunu yaplan aratrmalar gstermektedir257. 264. Osmanl Miras Hukukunda er'i ve di intikal diye bir dalizmin yer aldn biliyoruz. Bu durum, Osmanl Devleti'nin miras hukuku konusunda er' hkmleri terk ettiini gstermekte midir? slm hukuku, sava yoluyla fethedilen araziler zerinde ll-emre geni yetkiler tanmaktadr. Osmanl Devlet erkn, eyhlislmlarn nezaretinde bu yetkilerini kullanarak, sava yoluyla feth ettikleri Anadolu ve Rumeli'nin ou arazisini, kuru mlkiyeti (rakabesi) devlete ve tasarruf hakk da kamu yarar gerei vaz' edilen prensipler muvacehesinde reayaya ait olmak zere, mir arazi olarak kabul etmilerdir. Dolaysyla mir arazinin mlkiyeti devlette ve sadece tasarruf hakk reayada kalmaktadr. Devlete ait arazide miras kaideleri geerli deildir. Sadece reayann tasarruf hakknn vefatnda kime intikal edecei sz konusudur. Bunu da tesbit edecek olan, kamu yarar ve rf detlerin yardmyla ll-emr yani devlet erkndr. te Osmanl Devlet erknnn, kamu yarar, rf ve det kaidelerini nazara alarak, bu tasarruf hakknn nasl intikal edeceine dair vaz' ettikleri kanun hkmlerine d intikal kaideleri denmitir. rf hukuka gre tesbit olunan bu kaideler er' hkmlerle karmamas iin byle adlandrlmtr. Devlet erkn, bu tasarruf hakk zerindeki yetkilerini, slm hukukundan aldklarndan, bu kaidelere slm olmayan miras hukuku demek mmkn deildir. Sadece, kayna ll-emrin irdesi olduundan bu kaidelere 257 Ahmed Cevdet Paa, Ma'rzat, sh. 200; Trkgeldi, Ali Fuad, Ricl-I Mhimme-i Siysiye, stanbul 1928, sh. 127; Fndkolu, Z. Fahri, Hukuk Sosyolojisi, stanbul 1958, sh. 244; Mardin, Ebl-l, Meden Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, sh. 64-65; Baron de Testa, Recucil des Traites de la Porte Ottomane, Paris 1892, c. VII, sh. 469; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, c. IV, sh. 95 vd.; Ma'rzat, sh. 201; Mazbata iin bkz. BA, rde-Dosya Usul, nr. 65/7; Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 372 vd.; Ebl-l, Mardin, Meden Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, sh. 66-88. > 426 BLNMEYEN OSMANLI ad intikal kaideleri ve er' hkmlerle sabit miras kaidelerine de er'i miras kaideleri denmitir. Osmanl miras hukukundaki dalizmin yani ikiliin asl ve esas budur. Mr araziye ait tasarruf hakknn, mutasarrfnn lm halinde, icre-i meccele denilen veresiye kira bedeli karlnda, ll-emrin tesbit ettii

hsmlara tefviz edilmesine di intikal denir. rf ve dete binen devlete verilen msaade kabilinden olduundan, di intikal denmitir. Veresiye kira bedelinden bahsedilmesi ise, mr arazi statsnde, devletin kiralayan ve reayann da kirac gibi telkki edilmesindendir. Aslnda kirac gibi kabul edilen mutasarrfn lmnden sonra, kira akdinin sona ermesi gerekirdi. Halbuki intikal kaideleri ile tasarruf hakk mutasarrfna intikal etmektedir, Bunlara, ilerde greceimiz gibi, miras deil, intikal hakk sahipleri denmektedir. di intikalin konusuna gurup arazi girmektedir: Birincisi, mir arazinin tamam. kincisi, asl mir arazi olan gayr- sahih vakf araziler. ncs ise, yine ounluu mr arazi olan, ancak dier mal eitleri de bulunan icareteynli vakflar. Ancak icareteynli vakflardan er' miras kaidelerine tbi olanlar da vardr. Terekeye dahil mlk arazi ile menkul mallar er' miras kaidelerine tbidir. Birok konularda intikal kaideleri de feriz hkmlerine tbi klnmtr. Bu sebeple miras hukuku deyince er' intikal akla gelir258. 265. Osmanl Hukukunda gayr-i menkul mlkiyeti var mdr? Araz Hukukunun er' dayana nedir? Btn Osmanl topraklar sadece mir arazi midir? Kur'n'da yer alan "mlk Allah'ndr" eklindeki ifadelerden slm hukukunda mlkiyet hakknn bulunmad tarzndaki bir iddiann yannda, arazinin de zel mlkiyet konusu olamayaca eklinde baz iddialar ileri srlmektedir. Bu iddia sahipleri, "btn kinatn gerek maliki Allah'tr" eklindeki iman esasyla, insann eya zerinde fiili hkimiyeti ve zilyetlii demek olan mlkiyet hakkn birbirine kartrmaktadrlar. Kur'n ve hadis, mlkiyet hakknn esaslarn tesbit ettii gibi, fkh kitaplarnda mevcut olan mlkiyetle ilgili hkmler de bu eit basit iddialar reddetmektedir. slm Hukukunda arazinin de zel mlkiyete konu olabileceini ve bununla ilgili husus hkmler bulunduunu ayrntl olarak greceiz. Araz hukuku ile ilgili mevzuat ise iki ayr dnem halinde tetkik etmek gerekmektedir. A) Birinci dnem, slm'n ilk dnemlerinden 1255/1839 tarihine kadar geen uzun devredir. Bu devrede Ftih zamanna kadar arazi hukukunun mevzuat fkh kitaplardr. Fkh kitaplarndaki er' hkmler fetvalarla desteklenmitir. Ftih zamannda ise Ftih'in Umum Osmanl Kanunnmesi zellikle devlete ait arazinin ahkmn er' snrlar iinde dzenlemitir. Dier arazi hkmleri ise fkh kitaplarndaki ayn hkmlerdir. Daha sonra bu umum kanundan ilham alnarak eyalet ve livalara has baz ka258 Mardin, Ebl-Ul, Hukk- Tasarrufiye-i Araz, stanbul 1328, sh. 107 vd.; Cin, Halil, Eski ve Yeni Hukukumuzda Tarm Arazlerinin Miras Yoluyla ntikali, Ankara, 1979, sh. 1-3, 35-37; mer Hilmi, Ahkm'l-Evkaf, 90 vd.; Berki, Vakflar, 1/153 vd.; H. Cemleddln, Telhis-i Ahkm'ii-Arz, stanbul 1329, 54. Madde erhi; Akgndz, Vakf Messesesi, 369. . ,, ,... . , , BLNMEYEN OSMANLI 427 nunlar daha tanzim olunmutur. kinci Bayezid'in 907 Hicri tarihli Umumi Kanunu, I. Selim'in Umum Kanunu ve nihayet bu konuda zirveye ykselen Kanun Sultn Sleyman'n Kanunnme-i Osmansi arazi hukukunun esasn tekil eder. Bu kanunnme baz tadiller dnda 1839 ylna kadar yrrlkte kalm ve Osmanl arazi rejiminin temelini tekil eden tmar sistemi ortadan kalkncaya kadar esas alnmaya devam edilmitir. Bu umum kanunnmelere dayanan 500'e yakn husus kanunnme de ayn esaslar blge ve eylet artlarna gre tanzim eden hukuk dzenlemelerdir. B) Tanzimat'n iln olan 1839 ylndan 1926 senesine kadar geen zamandr. Bu dnem, tmar ve zeamet sisteminin ortadan kaldrlmas mnasebetiyle arazi ile alkal yeni araylarn balad bir devredir. Bu devredeki en nemli hukuk dzenleme, bir mukaddime, bab ve bir hatimeden meydana gelen 132 maddelik, 1274/1858 tarihli Araz Kanunu'dur. Bu Kanun, tamamen er' hkmlere uygun olarak ve daha nceki kanunlarn hkmlerini de gz nne alarak hazrlanmtr. Osmanl Devletindeki be eit arazinin er' ve kanun hkmlerini derlemi ve eski dank hkmleri ve fetvalar bir araya getirmitir. En nemli zellii tmar sistemi yerine, mr arazinin iletilmesi asndan yeni bir nizm

oturtmasdr. nemle ifade edelim ki, Araz Kanununun dzenledii baz hkmler gnmz hukukunda da nemini muhafaza etmektedir. Mer'a, yaylak ve klaklarla ilgili hkmler bunun ak mislidir. 1858 tarihli Araz Kanunundan nceki ve sonraki dnemde, slm Hukukundaki arazi eitlerinin says ve hukuk mahiyetlerinde bir farkllk ve deiiklik yoktur. Araz Kanunu, daha nce mevcut olan ve bazen farkl tabirlerle ifade edilen arazi eitlerini bir araya getirerek kanun halinde dzenlemitir. Yoksa Kanun'daki beli arazi tasnifi, bu kanuna has deildir. Araz Kanununun 1. maddesine gre, Osmanl lkesindeki arazi be ksmdr: 1) Arz-i Memlke (Mlk Araz). 2) Arz-i Mirye (Mir Araz). 3) Arz-i Mevkfe (Vakf Arazsi). 4) Arz-i Metruke (Metruk Arz=Kamu Arazsi). 5) Arz-i Mevt (Mevt Araz)269. 266. Mr arazi ne demektir? Osmanl lkesinde btn arazinin mlikinin Padiah olduu iddias doru mudur? Mslman bir devlet sava yoluyla bir topra fethettii zaman, fethedilen arazinin hukuk statsn tesbit hakk ll-emre aittir. Dilerse Mslman gazilere tevzi' ve temlik eder; o zaman arazi, r arazisi olur. Dilerse gayr- mslim ahalinin elinde brakr; o zaman arazi harac arazi olur. Ve dilerse de plak mlkiyetini (rakabesini) devlet hazinesine brakr; tasarruf hakkn da kamu yararnn gerektirdii ekilde tanzim eder. Bu durumdaki arazi, r, yahut hara arazisi deildir. Asl harac arazidir. Ancak sahiplerine temlik olunduu takdirde, miras sebebi ile paralanarak verimi azalacaktr ve hara tahsili zorlaacaktr. Bu sebeple arazinin rakabesi beytlmala al-konulmu; tasarruf hakk, ariyet veya kira yoluyla re'yya verilip iletmeleri salanmtr. Re'y r adyla harc- mukasemesini ve Osmanl Devleti'nde ise, ift akas adyla harac- muvazzafn verirler. Araz, mlkleri deildir. te rakabesi beytlmala alkonulan ve 259 Halis Eref, Klliyt- erh-i Kanun- Araz, stanbul, 1316, sh. 32 vd.; Karako, Tahiyeli Kavanin, I/A vd.; Araz Kanunu Mazbatas, Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 679-681; Araz Kanunu, md. 1; El-ibadi, 1/266 vd. 428 BLNMEYEN OSMANLI tasarruf ekli devlete tanzim olunan bu eit araziye araziy-i mirye (mir arazi), arz-i memleket veya arz-i beytlmal denilir. Irak arazisi, Hanefiler dndaki mezhep hukukularna gre bu kabildendir. Ancak onlar bu eit araziye "Mslmanlara vakf adn vermektedirler. Ebssuud Efendi mir arazinin tarif ve hukuk mahiyetini bu ekilde izah etmektedir. nemle belirtelim ki, mr arazinin menei tamamen slm Hukukunun ll-emre tand snrl yasama yetkisidir. Yani er''dir. Ebssuud Efendi, Osmanl topraklarndaki mr arazi rejimini dier mezheplerin Mslmanlara vakf anlayyla izah etmitir ve yerinde bir izahtr. Ancak, mr arazinin tasarruf eklinin tesbiti kamu yararna uygun olmak art ll-emre brakldndan, tasarruf tarznn tesbitinde eski Osmanl Hukukunun yahut bir baka hukuk sisteminin tesiri olabilir. Bunda er' hkmlere aykr olmamak kaydyla er' bir mahzur yoktur. Mir arazi yani beytlmal arazisi kavram Hz. Peygamber zamanndan beri vardr. imdi mir arazinin hkmlerini ve tasarruf eklini zetleyelim: Beytlmal arazisi, memleket arazisi yahut Osmanl dneminde mir arazi denilen hazine arazileri, Hz. Peygamber devrinden beri vardr. Deien sadece iletilme tarzdr. Bata Seluklu Devleti ve Abbasler olmak zere, her Mslman devlet zamannda, devlete ait arazi kavram mevcut olmu ve bu arazi deiik ekillerde iletile-gelmitir. lhanllarda bulunan ve hukuk sonu itibaryla ikta' tasarrufuna benzeyen l sistemi bir tarafa braklrsa, Osmanl Devleti'ne kadar gelen Mslman Trk Devletlerinde, beytlmal arazisinin tasarruf ekli ikta'dr. Osmanl Devletindeki tmar messesesi iyi tetkik edilirse, baz farklarla Hz. Peygamber zamanndan beri var olan ikta' muamelesinin gelimi bir ekli olduu grlr. Daha nceleri arz-i memleket yahut arz-i beytlmal diye adlandrlan hazine arazisi, Osmanl Devleti zamannda mr arazi adn alm ve tasarruf ekli de tmar denilen bir nizma tabi tutulmutur. Tmar yahut dirlik denilen sistemin ikta' messesesinin devam mahiyetinde olduunu ve Avrupa'daki feodalite rejimi

ile uzaktan yakndan ilgisi bulunmadn ilgili sorularn cevaplarnda akladk. Osmanl Devletinin kurulu yllarndan itibaren fethedilen arazinin nemli bir ksm, yani Anadolu ve Rumeli arazisi, mir arazi olarak kabul edilmitir. Sz konusu arazi, daha nce genel esaslarn akladmz tmar sistemine gre iletiliyordu. Ancak mir arazi, iftilere icare veya ariyet akdi ile dorudan doruya veriliyor; onlardan alnan vergi gelirleri ise, ifa ettikleri kamu hizmeti ve cihad vazifesi karlnda tmar, zeamet ve has sahiplerine tahsis ediliyordu. Onlar da kontrollerine verilen araziyi ifti ahaliye tefviz etmekte, tefviz sebebiyle aldklar harc- muksemeyi karlayan r, harc- muvazzaf karlayan ift akesi ve aalk hakk gibi vergiler karlnda re'y eline sipahi veya zaim senedi yahut tapu temessk denilen tasarruf senetleri vermekteydiler. Tasarruf hakk sahipleri ellerindeki araziyi fera edebilmekte, vefat edince de intikal yahut tapu hakk sahipleri yoksa, arazi mahll olmakta ve tmar yahut zeamet sahipleri tarafndan talibine yeniden tefviz olunmaktayd. Mir araziye ait btn bu ilemleri sahib-i arz olarak ifde edilen sipahi ve zaimler yrtyordu. Nihayet tmar sisteminin tamamen bozulmas zerine, 1274/1858 tarihli Araz Kanunu ile tmar ve zeamet usul ilga edildi. Bir ara mr arazinin ihale ve tefviz ilemleri mltezim ve muhassl BLNMEYEN OSMANLI 429 denen grevlilere devredildi. Daha sonra bunlar da ilga edilerek arazi memurlarnn tasarruf hakk sahiplerine verecekleri st tural tapu senetleri ile mir arazinin tasarruf ilemleri yrtlmeye baland. Yaplan bu izahlar gstermektedir ki, Osmanl topraklarnda bulunan be eit araziden biri olan mir arazi, Padiaha ait mlk arazi demek deildir. Belki devlet hazinesine ait arazi manasnadr. Dolaysyla Osmanl Devleti'nde ve hatta Seluklu Devletinde btn toprak Padiahn mlkdr eklindeki iddia, slm Hukukunun ve mir arazinin statsnn bilinmemesinden kaynaklanmaktadr. Bu iddiay ileri srenler, sadece belik demek olan mr kelimesinin szlk anlamndan yola kmlardr. Btn bunlardan anlyoruz ki, Osmanl Devleti'nde devlete ait mallarn tamamen Padiah'a ait olduu eklindeki iddialar tamamen yalan ve yanl beynlardr ve bu iddiay ileri srenler, konuyla ilgili er'\ hkmleri ve Osmanl Devleti'nin tatbikatn hi bilmeyenlerdir. Devlet mallarnn tasarruf hakknn belli llerde Padiahn yetkisinde olmas ile mlkiyetinin Padiaha ait bulunmas arasndaki fark da gayet ak bir ekilde ortaya koymaktadr: "slm Devletinde, beytlmala ait mallarda tasarruf ve velayet hakk, halife ve sultnlara aittir. Bunun sebebi, mlkiyetin sultn ve halifelere ait olmas deildir. Belki sultn ve halifelerin, yeryznde Mlik'l-mlk olan Allah'n halifesi ve vekili olmalar ve yeryznde fesd ve kargaay nlemek zere kendilerine bu hussda tanzim ve tevzi' yetkisi verilmesidir" (Md.2). 26. 267. Osmanl Devleti, zina suunun cezas olan recm, hrszlk suunun cezas olan kat'- yed yani el kesme gibi had cezalarn uygulam mdr? Osmanl Devleti'nde, uygulamadaki baz aksaklklara ramen, itirazsz kabul edilen ve deitirilmeyen su ve ceza grubu, had sular ve cezalardr. Had kelimesi, szlk anlam itibaryla men etmek demektir. Terim olarak ise, Allah hakk (kamu hakk) olarak uygulanmas gereken miktar belli ceza demektir. Bu eit su ve cezalarda tam anlamyla kanunilik ilkesi geerlidir. eriatn tarifine az da olsa uymad an, had cezalar uygulanmaz. Sulara da cezalara da had tabiri kullanlmaktadr. Had cezalarn gerektiren sular yedi tanedir: Zina, iffete iftira (kazf), iki imek (irb), hrszlk (sirkat), yol kesme (hirbe=kat- tarik), dinden dnme (riddet) ve isyan (bay). Had cezalarnn en nemli zellii, en kk bir pheden sann yararlanmas ve daha nemli olan da, isbatnn ok ar olmasdr. Bu artlar yerine gelmedii takdirde, had cezalar deil, ta'zr cezalar uygulanacaktr. Mesela Zina suu ekilde sabit olur: Birincisi, tam ehliyetli, Mslman, erkek ve drst drt ahidin bizzat grdklerini beyan etmeleriyle sabit olur ki, bu ok zor bir yoldur. Ayrca zaman amna da uramamas arttr, ikincisi, zina

edenin drt defa zina suunu ikrar etmesidir. ncs; karinelerdir. Evli olmayan bir kadnn gebe kalmas ile de zina suu sabit olur. Bylesine zor artlarla isbat edilebilen ve en kk bir phe ile bertaraf edilen zina haddinin uygulamas da ok az olmutur. Osmanl hukuk tarihinde her zaman zina 260 Ebssuud, Mecmua-i Kavanin, Sleymaniye ktp. Carrullah nr. 968, vrk. 10; Akgndz, Vakf Messesesi, sh. 426 vd., 446 vd.; El-bdi, c. I, sh. 280 vd.; Cin, Halil, Mir Araz ve Bu Araznin zel Mlkiyete Dnm, sh. 43 vd.; Halis Eref, Klliyt, sh. 73 vd.; Araz Kanunu, md. 3. 436 BLNMEYEN OSMANLI haddi kabul edilmi, ancak uygulamas pek nadir vuku' bulmutur. Suun teekkl ve isbat iin aranan artlardan biri olmaynca ta'zir cezalar gndeme gelecektir. Bu konuda Osmanl hukuk tarihinden baz rnekler verelim: Dulkadiroullar ceza kanunundan: "her kim zina eylese, er' ile ya rf ile sbut bulsa, ergen ise had olmaz ise on altn alna. Evli ise recm olmazsa on be altn alna". Kanuni'nin ceza kanunnmesinden; "Bir Mslman zina eylese, er' ile sabit olsa ve zina eyleyen muhsan yani evli olup bay olsa siyset olunmad yani hadd-i zina urulmasa...". Yaptmz aratrmalar, btn Osmanl tarihi boyunca uygulanan recm cezasnn iki elin parmaklarndan daha az olduudur. Mesela, 929 tarihli bir mahkeme ilam Kanuni devrinde recmin tatbik edildiini gsterdii gibi, 1091 ylnda da hem de Padiahn huzuruyla bir recm cezas uygulanmtr. stanbul Aksaray'da Murad Paa semtinde, bir yenieri emeklisinin hanm komusu bir Yahudi ile zina etmi ve mahallelinin olay basmas ve drt ahidin ahitlik etmesi zerine, At Meydannda uygulanan bu recm cezasna, Rumeli Kazaskeri Beyz-zde Ahmed Efendi hkm vermitir. Osmanl hukuk tarihi boyunca, hadd-i sirkatin de uygulandn, er'iye sicillerin-deki karar rneklerinden reniyoruz. Ayrca kanunnmelerde de mesele tasrih edilmitir. Mesela, Dulkadiroullar kanununda "Ve her srkn (hrszn) ki kat' yed olunca, eer ayn ile sirkat etdii davar olursa, alnup sahibine verile; durmaz ise tazmin olunmaya" denilmektedir. Osmanl Kanunnmelerinde ise, " ..tahln uuriasa, er'an kesmek lzm olmas... crm alna" ".. sirkat nisaba yetimemi, olsa kad ta'zir ede"261. VII- OSMANLI DEVLETNDE AZINLIKLARA TANINAN HAKLAR 268. Osmanl Devleti'nde aznlklara tannan haklar ksaca zetler misiniz? Neden aznlklara baz elbiselerin giyilmesi ve evlerinin yksek binas msaadesi verilmiyordu? slm Hukukunda insanlar, mensup olduklar dinlerine gre birbirinden tefrik olunurlar. Vatan ve millet mefhumlar yerine, ayn dinin tbi'leri demek olan mmet kavram bu sebebden dolay gndeme gelmitir. Seluklu ve Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde, vatanda demek olan ra'iyye, Mslman ve gayr- mslim olarak ikiye ayrlr. Rumlar ile Ermenilerin Hristiyan ve Trklerin ise tamamen Mslman olmalar tesadf kabilinden ve kaderin bir cilvesidir. Bu sebeple Osmanl Hukukunda, slm lkesinde ikmet eden insanlar, dinlerine ve tbi olduklar devlete gre ana gruba ayrlrlar: 261 Molla Hsrev, c. II, sh. 61 vd.; Damad c. I, sh. 592; Ksn, c. VII, sh. 52-61; Udeh, c. II, sh. 432 vd.; Ali Rza, "Men'i Mskirat Kanunu Mnasebetiyle Haddi erl Hakknda Mtla", Ceride-i Adliye, say 4, Sene 1338 Nisan, sh. 182 vd.; Udeh, c. I, sh. 634 vd., c. II, sh. 343 vd.; Ebu Ya'la, sh. 244 vd.; BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 735; Barkan, Kanunlar, 120/6; YEE, nr. 14-1540, Layiha, sh. 49-50; Alaaddin Bey Kanunu, BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 735, vrk. 1-2; Kanunnme, . Ty. 1807, vrk.3; Silahdr Tarihi, c. I, sh. 731; Kanunnme, , Ty. 1807, vrk. 5/a-b. . . ...... .,.,..... BLNMEYEN OSMANLI 431 1) Mslmanlardr. 2) Zimmlerdir. Yani Mslman olmad halde, zimmet akdi ile slm lkesinin hkimiyeti altnda yaamay kabul eden ve slm lkesinde devaml ikmet hakkna sahip olan insanlardr. 3) Mste'menlerdir. Bu,

kendilerine geici olarak slm lkesine girme ve ikmet etme izni verilmi olan yabanc gayr- mslimlere denir. Aznlk kavramn ksaca akladktan sonra, imdi de aznlklara tannan haklar -zerinde duralm: Bu konudaki genel prensibi belirttikten sonra, baz ayrntlar zerinde de durmak istiyoruz: Hem Seluklu ve hem de Osmanl Devletinde,Mslmanlara tannan hak ve hrriyetler, zimm denilen gayr-i mslim vatandalara da, baz istisnalarn dnda tannmtr. Tanzmt ve Islhat fermanlaryla, hak ve hrriyetlerin yeni yeni tannd eklindeki iddia, Avrupallarn kuru bir iftiras ve bizdeki tarihi bilmeyenlerin de buna, bilerek veya bilmeyerek aldanmasndan baka bir ey deildir. Zira Mslman Trk Devletleri, kendilerine, "Bize tannan haklar onlara da tannr; bize yklenen -devler onlara da yklenir" eklindeki hadisi, esas olarak kabul ve tatbik etmilerdir. Mste'men denilen yabanclar da, zimmler gibidirler. Ancak, slm lkesinde sadece geici ikamet hakkna sahip olmalarndan dolay, devaml ikamet nimetinin klfetleri bunlara yklenmez. Bu genel esaslardan sonra imdi de baz ayrntlar zerinde durmak istiyoruz: 1- Siyas ve dar Haklar: Bu haklar sadece zimmlere tannmtr. Bu konuda u iki hususun bilinmesinde yarar vardr: Birincisi: Zimmler, slm lkesinin vatanda olduklarndan kamu hizmetlerine girme hakkna sahiptirler. Din ile balants bulunmayan alanlarda zimmler de kamu grevlisi olabilmektedir. Bu kaidenin tek istisnas, zimmlerin devlet bakanl, ordu komutanl, valilik, sancak beylii, sadret ve kadlk gibi, hkimiyet hakkn kullanma manasn ifade eden grevlere getirilemeyileridir. Osmanl Devletinde durum byledir. Tanzmt'tan sonra baz zimmlere bakanlk grevi bile verilmitir. Bu arada zimmler, kendi cematleri iinden seilen ve devlete kar sorumlu bulunan din bir ef tarafndan idare olunmaktadrlar. Hristiyan cematlerin banda patrik ve metropolitler, Yahudilerin banda ise hahambalar bulunuyordu. kincisi: Seme ve seilme haklar konusunda ise unlar sylenebilir: Seimle ibana gelen halifenin kendisi Mslman olmas gerektii gibi, semenlerinin de Mslman olmas icab eder. ra meclisi yani yrtme meclisinin yeleri konusunda da, zimmlere seme ve seilme hakk uygulamada tannmamtr. 1876 tarihli ntihb- Meb'sn Kanunu ile bu esaslar inenmi ve zimmlere, slm'n verdiinden fazlas verilmeye kalklmtr. Neticesi de Osmanl Devletinin zayflamas ve yklmas olmutur. Bugn kendilerini hukuk devleti ilan eden bir ok devletlerin, bata Amerika olmak zere, siyahlara yeni yeni seme ve seilme hakk tanrken, bize eitli teraneler okumalar, her halde iyiye iaret deildir. 2- Temel Hak ve Hrriyetler: Konuyu ana balklaryla zetlemek gerekirse; A) Zimmler ahs hak ve hrriyetlerden tpk Mslmanlar gibi yararlanmlardr. Bunlar iin de baz cz' snrlamalar dnda, seyahat hrriyeti, ahsn dokunulmazl ve mesken hrriyeti gibi hak ve hrriyetler vardr. Hem de Avrupalnn, kadnlar insandan saymad gnden beri vardr. Bu konuda tarihimiz, btn insanla ibret olacak Jl. 432 BLNMEYEN OSMANLI eref sayfalar ile doludur. Seyahat ve ikmet hrriyetlerinin tek istisnas, Kur'n'n emriyle zimmlerin Hicaz blgesine sokulmamalardr. Bu arada zimmlerin mesken ve ikmetgh hrriyetleri, Osmanl Devletinde, kendilerine ve Mslmanlara zarar vermeyecek ekilde tanzim olunmutur. Zimmler, genellikle ehrin kenar semtlerinde, Rum, Ermeni ve Yahudi mahallelerinde gruplar halinde iskn edilmilerdir. Mesel 1582 tarihli bir fermanla zimmlerin stanbul'da Eyp semtinde oturmalar yasaklanmtr. Muhtelif fermanlarla, slm hkimiyetinin nianesi olarak, zimmlere ait evlerin Mslmanlarn evlerinden yksek olmamas emredilmitir. Zimmlere ahs hak ve hrriyetlerinin, meru1 dairede tanndn, aslen Macar olan bir msterik yle ifade etmitir: "500 sene hkimiyetleri altnda yaadmz Osmanllar, bize hayat hakk tanmasalar ve gnde bir gayr-i mslim ldrselerdi, bugn Yunan, Srp, Bulgar ve Romen halkndan bahsedilemezdi".

B) Zimmlere din ve vicdan hrriyeti de meru dairede tannm ve tatbik edilmitir. Osmanl hukukunda zimmlerin dinleri ile ba baa braklmalar, slm'dan alnan temel bir prensiptir. Ancak slm hkimiyeti ile bu hrriyetleri dengelemek iin baz kaytlamalarn getirildii de inkr olunamaz. Evvel, slm devletler hukukuna gre, sulh yolu ile fethedilen lkelerde mevcut olan zimmlerin ma'bedlerine dokunulmaz, ancak yenilerinin inasna da izin verilmeyebilir. Sava yoluyla fethedilen topraklarda ise, slm devletinin reisi, mme maslahatna dayal bir takdir hakkna sahiptir. sterse, eskileri de yktrabilir. Bu er' hkmlere ramen, Ftih Sultn Mehmed'in sava yoluyla fethettii stanbul'daki kiliselerin bir ksmn olduu gibi brakmas, Mslman Trklerin din ve vicdan hrriyetine verdii nemi gstermektedir. Ebssud, bunu fetvasnda belirtmitir. Yine Ftih Srp Kral Brankovi'e Macar Kral'nn "Srbistan'n her tarafnda Katolik kiliseleri tesis edeceim, Protestan kiliselerini ykacam" dediini bile bile, eer devletime itaat ederseniz, her camiinin yannda bir kilise in edilecek; buralarda herkes kendi Halikna ibdet edecek" cevbn vermitir. Saniyen, Zimmler, ha ve an gibi dini sembollerini, ma'bedleri iinde izhr edebilecekleridir. Ancak Mslmanlarn sakin olduklar ehirlerde, ma'bedleri dnda izhar edemeyeceklerdir. Bu sembollerini reklam ve propaganda iin asla kullanmayacaklardr Slisen, zimmlerin dnce toplant ve eitim hrriyeti de mevcuttur. Ancak bu hrriyetlerin er' hkmlere aykr olmayacak ekilde kullanlmas arttr. Kendilerine has mekteplerinde, ocuklarn eitme ve dinlerini renme hakkna sahiptirler. stanbul'daki okullar bu hrriyetin canl ahitleridirler. Zimmlere, devlet btesinden finanse edilen kamu hizmetlerinden yararlanma , baz istisnalar dnda sosyal gvenlik kurumlarndan istifade etme ve alma hakk da tannmtr. Biz ayrntya girmiyoruz. 3-Dier Haklar: Yani zikredilenlerin dnda kalan mevzularda, bir ksm ceza hkmler, aile ve miras hukukuna ait inan farkllndan doan baz messeseler dnda, zimmler, tamamen Mslmanlar gibidirler. Yani akideye dayanmayan konularda, Mslmanlar gibidirler. Yani akideye dayanmayan konularda Mslmanlarn tab olduu hkmlere tbi'dirler. er'iye sicillerini tetkik edip de, Yorgi yerine Ahmed'in ve zak yerine Mehmed'in mahkm edildiini grenler, bu esaslarn satrlarda kalmadn mahede edeceklerdir. Zimmlerin mlkiyet hakk bata olmak zere her haklarna riayet edildiini grmek isteyenler, binlerce sayfay bulan ve adetleri 20.000'i geen er'iye BLNMEYEN OSMANLI 433 mahkemesi kararlarna mracaat edebilirler262. 269. Osmanl Devleti'nde aznlklarn grev ve ykmllkleri nelerdi? Osmanl Hukukunun kabul ettii hak ve hrriyetlerden yararlanan zimmlerin baz vazife ve mkellefiyetleri de sz konusudur. Bunlar birer cmle ile zetlemekte yarar vardr: Evvel, belli artlar tayan ahslardan alnan cizye vergisi karlnda, zimmler, askerlikten mu'fdrlar. Yani cizye vergisi aslnda ek bir mkellefiyet saylmaz. Saniyen, arazilerinden hara denilen bir vergi vermekle mkelleftirler. Osmanl Devleti, Anadolu ve Rumeli arazisini asl harc arazi olan mir arazi statsnde kabul ettiinden, bu vergide Mslmanlar ile zimmler ayndr. Slisen, gmrk vergisinde zimmlerden alnan nisbet Mslmanlarnkinden fazladr. Ancak kapitlasyonlarla bu nisbet ok drlmtr. Bunlardan baka zimmlerin baz vecibeleri daha vardr. slm'a hakaret saylabilecek ve Mslmanlar gzden drecek hareketlerden kanacaklardr. Dinlerinin reklm ve propagandasn yapamayacaklardr. Sadece gayrimslimlerin yaad ehirlerin dnda, iki ve domuz satamayacaklardr. Klk kyafet ve benzeri hususlarda Mslmanlar taklid edemeyeceklerdir. Bu sebepledir ki, Osmanl Devleti, zimmlerin kyafetleri asndan baz snrlamalar getirmitir. Daha fazla ayrntya girmiyoruz263. 270. Ftih'in aznlk hak ve hrriyetleri ile ilgili fermann ksaca anlatr msnz? Mslman ecdadmz, gnmzdeki Avrupallar gibi ifte standartl davranmamtr. Nazar planda va'd ettiini, uygulamadaki baz hatalar dnda

aynen tatbik etmitir. Bunun canl bir mislini, zimmlere tannan haklar yazl bir emir ve ahidnme haline getiren Ftih Sultn Mehmed'in u fermannda gryoruz: : "Galata Zimmilerine Verilen Ahidnme" (Galata zimmlerin ahidnmesidir. Ebl-Feth Sultn Muhammed Hn stanbul'u feth eyledkde vermitir. Rumca yazlub zerine tura ekilmitir) "Ben Ulu Pdih ve ulu ehinh Sultn Muhammed Hn bin Sultn Murd'm. Yemin ederim ki, yeri g yaradan Perverdiar hakk in ve Hazret-i Resln-Aley'isSalt Ve's-Selm-pk, mnevver, mutahhar ruhu in ve yedi Mushaf hakk in ve yz yirmi drtbin peygamberler hakk in, dedem ruhn ve babam ruhn, benim bam in ve olanlarm ban, kl hakkn, imdiki hlde Galata'nn halk ve merdm-zdeleri atebe-i ulyma dostluk in Babalan Pravizin ve Markizoh Frenku ve tercmanlar Nikoroz Baluu ile Kal'a-i mezkrenin mifthn gnderb bana kul olmaa itaat ve inkyd gstermiler. Ben dahi; 1. Kabul eyledim ki, kendlerin yinleri ve erknlar ne vehile cri olagelirse, yine ol slb zere -detlerin ve erknlarn yerine getreler. Ben dahi zerlerine varub karalarn ykub harb etmeyem. 262 Islahat- Kanuniye, BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 4 vd.; Kasani, Bedyi', c. VII, sh. 100; Rehber-i Mu'melt, Bend, 213 vd.; Takvim-i Vakyi, nr. 1044; Ahmed Refik, Oniklnci Asr- Hicr'de stanbul Hayat, stanbul 1988, sh. 53-54, 83-84, 157, 105, 227 vd.; Zeydan, Ahkm'z-Zimmiyyn, 10 vd.; 95 vd.; CinAkgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 310 vd. 263 Ercan, Yavuz, "Osmanl mparatorluunda Gayrimslimlerin dedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular", Belleten, c. LV, say 212214(1991), sh. 371- 391. 434 BLNMEYEN OSMANLI 2. Byrdm ki, kendlerin mallan ve rzklar ve mlkleri ve mahzenleri ve balar ve deirmenleri ve gemileri ve sandallar ve bilcmle met'lar ve avretleri ve olancklar ve kullar ve cariyeleri kendlerin ellerinde mukarrer ola, mte'rz olmayam ve endirmeyem. 3. Anlar dahi renberlik edeler. Gayr memleketlerim gibi deryadan ve kurudan sefer edeler, kimesne mni ve mzhim olmaya, mu'f ve msellem olalar. 4. Ben dahi zerlerine harc vaz' edem, sl be-sl ed edeler gayrlar gibi. Ve ben dahi bunlarn zerlerinde nazar- erifim dir buyurmayub koruyam gayr memleketlerim gibi. 5. Ve kiliseleri ellerinde ola, okuyalar yinlerince. Amma an ve nks almayalar. Ve kiliselerin alub mescid etmeyem. Bunlar dahi yeni kilise yapmayalar. 6. Ve Ceneviz bzirgnlar deryadan ve kurudan renberlik edb geleler ve gideler. Gmrklerin det zere vereler. Anlara kimesne te'add etmeye. 7. Ve byrdm ki, yenierlie olan almayam ve bir kfiri rzs olmadan Mslman etmeyeler ve kendleri aralarnda kimi ihtiyar ederlerse maslahatlar in kethda nasbedeler. 8. Ve byrdm ki, evlerine doanc ve kul konmaya ve kal'a-i mezkre halk ve bzirgnlar angaryadan mu'f ve msellem olalar. yle bileler, almet-i erife i'timd klalar. Tahriren F Evhir-i Cemziyell sene seb'in ve hamsin ve semne-mi'ete" (857 H./1453 M.)284. 271. Tanzimat'tan sonra aznlk haklar ile ilgili ne gibi gelimeler olmutur? A) Siyas gelimeler ve Osmanl Devletinin gn getike daralmas gz nne alnrsa grlecektir ki, "yeniden dzenlemeler" demek olan Tanzimat, Osmanl Devle-ti'nin kendi isteiyle ve kendi yararna olarak yapt yeni ve yararl dzenlemeler deildir. Tam aksine, maalesef Osmanl Devleti, kukla haline gelmi ve Avrupa devletleri oradan fledike o burada oynar olmutur. Bu ac halin en ackl neticelerini, devletler husus hukukunda gryoruz. Osmanl Devleti'nin zayflamas, d devletlerin basks ve Osmanl hukuk nizmnn icradaki bozukluklardan dolay sarslm olmas, aznlklarn haklarn grnrde savunan siyas hareketlere hz kazandryordu. ve d basklarn telkin ve tahriki ile haddini aan II. Mahmd, yle diyebiliyordu: "sterim ki, bundan sonra Mslmanlar camide, Hristiyanlar kilisede ve

Yahudiler havrada biri birinden ayrlsn". Yani dier alanlarda eit olsunlar. Halbuki slm hukukuna gre, saydmz istisnalar dnda zten eitlik vard. Aznlklarn istei ise, siyas eitlik yani hkim unsurun Mslmanlar olmamas idi. Padiah byle derken, Hristiyan bir yetkili de unu itiraf ediyordu: "Trklerle Hristiyanlar arasndaki fark, sadece elbisede, isimde ve selm tarzndadr". Bu anlay, Ermeni Katoliklerin bir millet olarak tannmas takip ediyordu. Nihayet, 1839'da Mslman ve gayr-i mslim tebaann can, rz ve mallarnn korunmasn teminat altna almak zere Glhne Hatt- Hmyn'u ilan edildi. Bu fermanla Avrupallar, istedikleri tam eitlii elde edememilerse de, en azndan va'dini almlardr. Tanzmt'la birlikte sancak ve eylet merkezlerinde Mslman ve zimm yelerden oluan meclisler kurulmu ve her ihtifalde aznlklardan bahsedilir olmutur. 1844'de Hristiyanlarn mezhep deitirme yasa kaldrlmtr. Btn bunlar, Avrupallar tatmin etmemitir. Zira onlarn arzusu, aznlklar hkim unsur haline getirmeleri ve bu konuya mani tekil eden slm milletler hukuku kaidelerinin terkidir. te bu 264 Paris, Bib. Nat. msh. fonds turc anc. n. 130, fol. 78; Rehber-i Mu'melt, Bend, 213 vd.; Zeydan, Ahkm'z-Zimmiyyn, sh. 95 vd.; 130-136; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 318-319 BLNMEYEN OSMANLI 435 basklar sonucu Islhat Ferman ilan edilmitir. B) Aznlklarn slm hukukundaki statsn bir slm devleti olan Osmanl Devle-ti'nin eliyle deitirmek gayesiyle ve gayr- mslimlerle ilgili olarak ilan edilen 1856 tarihli Islhat Ferman ile elde edilen veya edilmek istenen unlard: Avrupallarn kulana ho gelmesi iin mezhep hrriyetinin icras va'd edilmitir. Halbuki slm Hukukunda da bu hrriyet vardr. Avrupallar mrted hakkndaki er' hkm deitirmek istemilerse de, buna muvaffak olamamlardr. Btn basklara ramen, sadece karma mahkemelerde gayr- mslimlerin ahitlii kabul edilmitir. Aznlklarn mahall meclislerde temsili esas getirilmitir. Fermann yeni gibi gsterdii, davalarn neir ve iln, ikencenin kaldrlmas gibi hususlar, zaten er'-i erifde vardr. Bu ferman, ne Mslman ve ne de gayr- mslim tebaa tarafndan beenilmemitir. C) 1876 tarihli Kanun- Esas, vatandalk mefhumunu, "mslim, zimm ve mste'men" lsnden karm ve Osmanl lkesinde bulunan herkesi eit ekilde Osmanl saymtr. Yani bu herkes mefhumunun iine Hristiyan ve Yahudiler de dahildir ve Trklerin hkim unsur vasf ortadan kalkmtr. Artk slm milleti deil, Osmanl milleti vardr. Bunu 1864'de vilyetlerdeki meclislere aznlktan yelerin de katlmas; hukuk ve cinayet meclislerine gayr-i mslim yelerin atanmas ve nihayet 1879'da Adliye ve Mezhib Nezretinin kurulmas takip etmitir. Aznlklar, slm devletine tbi olmann bir almeti olan cizyenin de nce adn bedel-i asker olarak deitirmiler, sonra askere alnma abalarna girimilerdir. Bunu, slm'n asrlardr tand din hrriyetini istismarlar takip etmi ve bu hrriyetin snrlar yeni kilise ve havra inas talepleriyle de kalmayarak, kendi dinlerinin propagandasna kadar vardrmlardr. II. Meruiyetten sonra iyice aztan aznlklar, Osmanl Devleti'nin iki bakan kendilerinden olduu halde, yine de haklarmz ineniyor diye Avrupal devletlere Osmanl Devletini ikyet etmilerdir. Nihayet Osmanl devleti yklnca, ona di bileyen kandrlm Mslmanlarn ve nankr gayr- mslimlerin hali, bugn Filistin'de, Suriye'de, Lbnan'da, Balkanlarda ve Rusya'da gn gibi ortadadr. bret alnrsa, tarih tekerrr etmeyecektir265. K 265 BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 23; Dstur, I. Ter. 1/4 vd.; Fndkolu, Z.F., "Tanzmtta tima Hayat", Tanzmt I, stanbul 1940, sh. 619; Cevdet Paa, Tezkir, c. 1-12, sh. 68 vd.; Cln-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 336337. DRDNC BLM OSMANLI DEVLETNDE MAL HUKUK, KTSAD VE TCAR HAYAT I- OSMANLI VERG SSTEM VE ER' DAYANAKLARI 272. Osmanl Hukukunda vergi ne demektir? eitleri nelerdir? er'atn dnda vergi var mdr?

Devlet ve milletin korunmas, varln devam ettirmesi ve ilerlemesinin salanmas, ksaca kamu hizmetlerinin ifas iin bir ksm masraflar yapmak gerekmektedir. Bunlar karlamak, Mslmanlarn dini grevleri arasndadr (farz- kifye). Her Mslmann varl nisbetinde mkellef bulunduu bu mal greve "garmet-i maliye" veya "teklif" yahut oulu olarak "teklif ad verilmektedir. Osmanl hukukunun mal esaslar, fkh kitaplarnda ifadesini bulan er' hkmlere dayanmaktadr. Bu sebeple fkh kitaplar tetkik edilmeden vergi hukukumuzun meruiyet dayanaklar tam olarak anlalamaz. Hz. Peygamber Devrinden 1255/1839 ylna, yani Tanzimat'n ilanna kadar, btn Mslman devletlerinde ve dolaysyla Trk Devletlerinde esas kabul edilen vergi sistemi ayndr ve temelde slm hukukunun fkh kitaplarnda ifadesini bulan mal hkmlerden ibarettir. Ancak, slm Hukukunun bu konuda ll-emre tand baz yetkiler sebebiyle, rf ve dete dayanan vergiler hususunda baz isim ve miktar farkllklar da sz konusudur. Fkh kitaplarnda anlatlan teklifde ise, hibir farkllk yoktur. Osmanl Hukukunda Tanzmat ncesi dnemde mevcut olan vergileri (teklifi) iki ana ksma ayrabiliriz: A) er' Vergiler (Teklif-i er'iye); B) rf Vergiler (Teklif-i rfiye). Bu ayrm vergiyi tesbit eden mevzuatn zelliine gre yaplmtr. Kur'n ve snetten alnan er' hkmlerle miktar ve nisbeti tayin edilen vergilere er' vergiler denir. ll-emrin yetkisiyle ve itihad hkmlerle tesbit edilenler ise rf vergiler adn alr. er' vergiler deyince aklmza zekt, r, cizye, hara, gmrk vergisi demek o-lan irin ald vergiler ve zekt kapsamna dahil olan anam vergisi gelmektedir. Osmanl Kanunnmelerinde oka geen ift resmi, r ve benzeri vergiler, rsm- BLNMEYEN OSMANLI 437 er'iyye ad altnda er' vergiler arasnda kabul edilmektedir266. 273. Osmanl Devleti'ndeki r vergisinin manas nedir? Osmanl Devle-ti'nin r diyerek zulmen altda bir yedide bir vergi ald sylenmektedir. Bu doru mudur? r vergisi, Trk mal hukukunda en ok kartrlan ve hukuk mahiyetine aykr grler beyan edilen bir vergi eididir. Osmanl Hukuk tarihinde iki eit r vergisi vardr: Birincisi, gerek anlamda ve er' vergiler arasnda bulunan rdr ki, zektn bir eididir. Zira rnlerden alnan zekta denir. Fkh kitaplarnda "r" veya "ze-kt'l-hri" balklar altnda incelenir. rle ilgili hkmler r arazilerinde tatbik edilir. Biraz sonra daha ayrntl hkmlerini zikredeceiz. kincisi ise, mahiyeti itibariyle harac arazi olan mir araziden harac- mukaseme olarak r veya a'r adyla bir vergi alnmtr. Birinciden farkl olarak, bunun nisbeti ismine ters bir ekilde 1/10, 1/8 ve hatta 1/2 dahi olabilir. Zektn bir eidi olan rle bunun arasnda sadece isim benzerlii vardr. r arazilerindeki ziri rn ve meyvelerden alnacak zekt manasndaki r, ya tam onda birdir (r) veya yirmide bir (nsf- r) dir. Yamur, nehir ve dere sular ile dorudan sulanan araziden tam r (1/10); dolap ve motor gibi vastalarla sulanan araziden ise nsf- r (1/20) alnr. Balda da r vaciptir. Ayrca r vergisi ile hara vergisi bir arada tarh ve tahsil olunamaz. Osmanl Devleti ve dier bir ok Trk Devletinde, zekt manasndaki r vergisi, Basra arazisi, Badat ve Msr'daki baz araziler ile istisna baz yerlerde uygulanmtr. r adyla 1/9, 1/8, 1/7 ve hatta 1/2 olarak alnan vergiler, bu manda deil, harc- mukaseme mansnda rdr. Yani isim benzerlii vardr. Yeri gelince konuya tekrar dneceiz. Nitekim zekt manasndaki r, fkh kitaplarnda tanzim edilirken dieri kanunnmelerde dzenlenmitir. Ayrca bu mandaki re "r-i er'" de denilmektedir. Kartrlan en nemli mesele udur: Mir araziden, harc arazi olmas hasebiyle, alnmas gereken harc- muksemeye, Osmanl vergi hukukunda r veya oulu olan a'r ad verilmitir. Bu r kelimesinin, bir er' zekt eidi olan rle alkas yoktur. Nisbeti de, zektn bir eidi olan r gibi 1/10 (r) veya 1/20 (nsf- r) eklinde deil, tpk harc- mukaseme gibi

1/10 (r), 1/7 (sb), 1/8 (smn), 1/5 (hums) ve nsf (1/2) olarak tesbit edilmitir. Konu bu ekilde bilinmezse, isim ve nisbetler arasnda farkl deerlendirmelere yol aar. Bu manda r vergisine, Suriye blgesinde dimos veya kasm, Irak blgesinde ise ikt' ad verilmitir. Bazan kesim diye ifade edilmektedir. Mr araziden elde edilen rn ve meyvelerden alnacak harc- mukaseme, genellikle smn yani 1/8 olarak tesbit edilmitir. Bunun 1/10'i yani onda biri r yahut ondalk adyla alnr. Geriye kalan ksm ise, slriye yani idareciler iin alnan pay adyla ayrca alnr. Bu sebeple, kanunnmelerde slriye, rn mtemmimi yani 1/10'lik nisbeti I/8'e tamamlayan vergi anlamndadr. 266 Abdurrahman Veflk, Teklif Kavidi, stanbul 1328, I. Ksm, sh. 5 vd.; Sleyman Sudi, Defter-i Muktasd, c. I, sh. 22 vd.; Damad, c. I, sh. 191 vd. 438 BLNMEYEN OSMANLI I r veya a'r vergisi, arazisi mir olan eyaletlerde bulunan tmar, muktaa ve vakf arazilerinden, deiik nisbetlerde alnm ve bu nisbetler husus kanunnmelerde ayr ayr tayin edilmitir. Tmar sahipleri veya husus memurlar tarafndan toplanan bu vergilerin ou, genellikle sipahilere, vakflara veya hazineye aittir. r vergisinin arazinin tahammlne gre tarh olunmasna ta'ir denir. Ta'ir zaman genellikle hasad mevsimlerinde yaplr. r, ounlukla aynen alnmtr. rnn eidine gre, dane usul (danelerin llerek veya tartlarak miktarnn belirlenmesi), demet usul (demetlerin saylarak aynen alnmas) veya numune usul ile tahakkuk eden vergiler alnr. A'ar vergisinin bedelen alnd da vakidir. Padiah haslarna ait a'r, emanet veya iltizam usul ile tahsil olunur. Bu vergi nceleri merkez devlet hazinesine girmeyerek topra ileyen re'y tarafndan sahib-i arza denirdi. Tmar dzeninin bozulmasndan sonra mr arazinin tasarrufuna izin yetkisi zamanla mltezimlere, muhassllara ve memurlara verile gelmitir. Tanzmt dnemine gelindiinde a'r vergisi iltizam usulyle tahsil edilen bir vergiydi. Tanzmt dneminde a'r vergisi kelimenin anlamna uygun olarak onda bir orannda tahsil edilmesi cihetine gidilmitir. Tahsilin gerekesi 15 Safer 1256 tarihli lmhaberde; "a'rn kadmi vecihle usl-i muhtelife zre alnmakda ya'ni a'dd- mtefavite ile r tahsilinde bir guna i'tidal bulunamayaca" gsterilerek "zikr olunan a'arn Tanzmt- Hayriye icra olunan yerlerde ale'lumm lafz ve ma'nasna muvafk olarak msavaten onda bir olmasna" Oybirlii ile karar verilmitir. Fakat Tanzmt idarecileri zahirde tebaa arasnda eitlii temin ynnde bu karar alrken, verim gc farkl topraklarn ayn oranda vergilendirilmesi gibi gayr- adil bir uygulamay balatmtr. Tanzmt dneminde merkezi hazinenin bir geliri olarak a'r gelirleri, ilk yllarda muhassllar vastasyla emanet yoluyla tahsil edilmi, istenen faydann salanamamas nedeniyle 1258 ylnda tekrar mltezimler vastasyla tahsiline dnlm ve a'r gelirleri de kazalar itibariyle iki yl sreyle iltizama verilmeye balanmtr. Daha sonra r gelirlerinin uzun sreli olarak iltizama verilmesinin mltezimlerce iftilerin retim abalarn destekleyecei dncesi ile 1263 ylndan itibaren devlet grevlileri ve zengin kiilere 5 yl sre ile iltizama verilmesi kararlatrlmtr. Krm Sava'nn srd 12691271 yllar arasnda baz blgelerin r gelirleri, asker ihtiyalar karlama amacyla dorudan devlet adna yani emanet usl ile idare veya ksmen nakd ksmen ayn alnmak zere iltizama verilmitir. Krm Sava'ndan sonra tekrar iltizam uslne dnlmtr. Mltezimlerin krlarn artrmak iin tahsil esnasnda bir takm usulszlkleri ve arlklar nedeniyle, reticinin vergi yk artarken dier taraftan devletin vergi kayb bymtr. Bu yntemle a'rn idaresi dnemin son ylna yani 1277 ylna kadar srmtr. Yzyllarn getirdii tecrbe birikimi ve teamller erevesinde zaman ve zemine gre farkl yntemlerde uygulanarak devam etmi ve Cumhuriyet'in devrald ekonomi ierisinde devlet kaynaklarnn 1/3'n oluturmasyla sosyo-ekonomik kalknmann finansmanna en etkin bir mal kaynak tekil edecek olan r, niin kaldrld ile ilgili zerinde deiik yorumlar da beraberinde tayarak 17 ubat 1341 (1925) tarihinde BLNMEYEN OSMANLI

kaldrlarak yerine "mahsulat- arazye" vergisi ikame edilmitir267. 274. Hara vergisi ne demektir? Kimlerden alnmtr? Osmanl Devleti'nin ou topraklar mir arazidir. Aslnda mir arazi harc arazi gibi sahiplerine temlik olunmam ve mlkiyeti devlete yani beytlmale braklmtr. Tasarruf hakk ise, mddetsiz kira akdi (icre-i faside) veya ariyet yoluyla re'yya verilmitir. Re'y, r adyla harc- muksemesini ve ift akesi adyla harc- muvazzafn vermekle mkelleftir. O halde mir araziden eitli adlarla alnan vergiler aslnda haratr. Bu sebeple, nisbet ve miktarlarn haracn eitlerine gre deerlendirmek icab eder. imdi bu konuyu biraz daha aalm. Sava yoluyla fethedildikten sonra gayr-i mslim ahali elinde braklan yahut gayr-i mslim ahali ile sulh yaplarak slm lkesine ilhak edilen arazilere, harc arazi dendiini biliyoruz. Bu eit arazilerde ikmet eden gayr-i mslimlerden alnan haracn ikinci eidinin de harac- arz yani arazi vergisi olduunu daha nce belirtmitik. Mir arazi, mahiyeti itibariyle harc arazi kabul edildiinden ve Osmanl topraklarnn ounu da bu eit araziler tekil ettiinden, Osmanl vergi hukukunun temelini ve meruiyet dayanan, harc araziden alnan vergiler tekil etmitir. Bu sebeple konunun zerinde biraz daha ayrntl olarak duracaz. Harc arazilerden alnan vergilere hara veya harc- arz denmekte ve iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi: Harc- Muvazzaf d ir. Harc arazinin alan esas alnarak ve maktu bir ekilde dnm bana senede belli bir miktar ake alnr. Buna harc- muvazzaf veya harc- mukta'a denilir. Bu vergiyi, ilk defa btn sahabenin ittifakyla Hz. mer, Irak arazisine vaz' etmitir. Bu vergi u ekilde uygulanmtr. Buday, arpa gibi hububat ekilen arazinin her dnmne (ki cerib denir) bir dirhem, yoncalk gibi yerlerde dnmne be dirhem, aalan sk olan ba ve bahelerde dnmne 10 dirhem, harc- muvazzaf alnmtr. Bu eit hara, rn tazelense de senede bir defa alnr. Araznin eidini tesbitte ok ihtimam gsterilmesi gerekir. Bu anlattmz esaslar, Osmanl Devleti de dahil olmak zere, btn Mslman Trk Devletlerinde harci arazide tatbik olunmutur. Kandiye ve Girit Kanunnmeleri, zikrettiimiz erl hkmleri kanun haline getirmi bulunmaktadr. kincisi: Harc- Mukseme'dir. Harc araziden elde edilen zira rn ve mey267 Kanunnme .. Ty. 1807, vrk. 37 vd.; Ebusuud, Risale Fi'l-r, Sleymanlye ktp. Reid Efendi, 1036, vrk. 33-42; Damad, Mlteka erhi, c. I, sh. 191-229, 1/21 vd.; Molla Hsrev, c. I, sh. 186 vd. Sudl, c. II, sh. 66 vd.; H/49 vd. 63 vd.; Tabakolu, ktisat Tarihi, sh. 350-351; Kanunnme, .. Ty. 1897, vrk. 55 vd.; Yanl baz deerlendirmeler iin bkz. Sleyman Sudi, c. I, sh. 41; Akda, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, c. II, sh. 278; Kr. Abdurrahman Veflk, Teklif Kavidi I-II, Dersaadet, 1328-1330, c. I, sh. 34-36, 18 vd. 40 vd: Kanunnme, vrk. 37; Barkan, "r", A; S.A. Sddk, slm Devleti'nde Mali Yap, stanbul 1972, sh. 71-77; ener, Abdullatif, Tanzimat Dneminde Osmanl Vergi Sistemi, stanbul, 1990, sh.119-139; Ktkolu, Mbht S. "Osmanl ktisadi Yaps", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, stanbul 1994, sh. 531532; Gran, Tevfik, Tanzmt Dneminde Osmanl Maliyesi; Bteler ve Hazine Hesaplar (1841-1861), Ankara 1989, sh.14-15; zdeer, Hseyin, On Altnc Asrda Ayntab Livas, stanbul 1988, sh. 67 vd.; Kazc, Ziya, Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul 1977, sh.86-91; sh.67 vd. rn kaldrlna ilikin farkl yorumlar ile ilgili olarak bkz. Palamut, E. Mehmed, "Aar ve Dndrdkleri", F. Prof.Dr.Sabri lgener'e Armaan zel Says, stanbul 1987, sh.69-78; Glsevin Okuolu- zzettin nder, "Aarn Kaldrlmas", F. Prof. Dr. Sleyman Barda'ya Armaan zel Says, stanbul 1988, sh.261-276. 440 BLNMEYEN OSMANLI velerden arazinin verimliliine gre, I/10'a, 1/2'ye kadar alnabilen vergiye denir. l, arazinin verimliliidir. Araznin tahammlne gre, rnn 1/10'i, 1/6'i... ve nihayet 1/2'si alnabilir. Bu verginin meruiyet dayana, Hz. Peygamber'in Hayber arazisi zerindeki tatbikatdr. Bir sene iinde rn tekerrr ederse, harc- mukseme de tekerrr eder. iki defa mahsul alnr ise, iki defa da harc- muksemesi alnr. Osmanl Devle-ti'nde ve dier Trk

Devletlerinde, zikredilen hkmler aynen uygulanmtr. Mesel, harac arazi kabul edilen Girit arazisi hakknda konuyla ilgili sert hkmler, kanun haline getirilmitir268. 275. Kanunnmelerde oka geen ift Akesi ne demektir? er' bir vergi midir? f Osmanl Devleti'nde, mir araziden alnmas gereken harc- muvazzaf yerine, onun er' hkmlerine uygun olarak tesbit edilen ift akesi (resm-i ift), basma akesi, kulluk akesi, resm-i zemin, ift hakk, resm-i dnm, boyunduruk hakk ve aalk hakk adlaryla anlan vergiler alnmtr. Bunlarn hepsi de harc- muvazzaftr. Sadece mahalline gre isimleri deiiktir. Nitekim Rumelinde gayr-i mslimlerden alnan ift akesine de ispen denilmektedir. Fkh kitaplarndaki ifadesi ile harac-l muvazzaf "re'ynn zimmetinde araziyi iletebilme imknndan dolay sabit olan bir ver-gi"dir. Yukardaki isimler de bu many teyid eder mahiyettedir. Harc- muvazzafn er' miktar olan (ba ve baheler iin) 10 dirhem, Osmanl akesi ile 42 akedir. Kanunnmelerde tesbit edilen deiik miktardaki ift akeleri, arazinin durumuna gre ayarlanmtr. Asgarisi 22, azamisi ise 57 akedir. O halde kanunnmelerde, yukardaki resimlerle ilgili hkmler, harc- muvazzafn er' hkmleri esas alnarak dzenlenmitir. Zikredilen resimleri ayr ayr izaha gerek yoktur, manlar birdir. ift ve ubuunu bozup, arazisini ekmeyip baka ile megul olanlardan ceza olarak alnan resm-i ift bozan; bina, koru, harman ve benzeri maksatlarla igal edilen araziden alnan resm-i tapu, icar-i zemin, bedel-i r muktaa-i zemin adlar verilen resimler de bir eit o arazilerin harc- muvazzaf mahiyetindedir. Baz aratrmaclar, tmar arazilerinde iletilen deirmenlerinden alnan resm-i siyb'n da ayn mahiyette olduunu belirtmilerdir. Osmanl Devleti'nde harc- muvazzaf mahiyetindeki vergilerin, re'y tarafndan dirlik sahiplerine verilen mali mkellefiyetler arasnda yer aldn da kaydetmek gerekir. Bu arada resm-i ift de denen ift akas mansnda kabul edilen ve ift akas vermeyen ahslardan alnan resm-i bennk ve resm-i mcerred'i de harc- muvazzaf mansnda kabul etmek gerekmektedir. Resm-i bennk'e resm-i ra'iyyet de denilir. Hi yeri olmayan veyahut yarm iftlikten az yeri olanlara bennk ad verilir ve bunlardan 12 ake resim alnr. Resm-i mcerredin bir dier ad da caba akesi veya resm-i abadr. Babasnn yannda almaya muktedir olan bali bekr erkeklere 268 Kanunnme, .. Ty. 1807, vrk. 38; Akgndz, Vakf Messesesi, sn. 430; Abdurrahman Vefik, c.I, sh. 35; haiyedeki izahlar nemlidir; Kandiye Kanunnmesi, Barkan, Kanunlar, sh. 351-352; Araz Kanunnmesi, md. 2; Halis Eref, Klliyt, sh. 71; Ebssuud, Risale Fil r, vrk. 33 vd.; Damad, c. 1, sh. 674 vd.; Molla Hsrev, c. I, sh. 295 vd.; Araz Kanunnmesi, md. 2 Halis Eref, Klliyt, 70 vd.; Sud, 1/55-57; Abdurrahman Vefik, c. I, sh. 21 vd. BLNMEYEN OSMANLI 441 caba denir. Bunlardan caba veya mcerred resmi alnr269. 276. Osmanl Hukukunda Cizye ne demektir? Gayr-i mslimlere ilave bir yk deil midir? Osmanl Hukukunda arazi eitlerinden biri de harc arazidir. Sava yoluyla veya sulh yoluyla Mslmanlarca fethedilen ve yerli gayr-i mslim ahaliye temlik olunan arazilere harac arazi denilir. slm devletinin hkimiyetini kabul eden zimmlerden hara vergisi alnr. Hara vergisi de iki ksmdr. Birincisi, harac- rus yani gayr-i mslimlerin ahslarndan alnan ba vergisidir. Cizye diye de adlandrlr. kincisi ise, harc- arzdr. Harc denilince bu akla gelir. Harc- re's de denen cizye, gayr-i mslim vatandalardan askeri hizmete karlk alnan erl bir vergidir. ki ksmdr: Birincisi, maktu cizyedir. Fetih esnasnda devlet reisi ile gayr-i mslimler arasnda sulh yoluyla tayin edilen cizyedir. Ylda bir flori gibi. Rumeli Eyaletindeki Eflk, Bodan ve Erdel Vilyetlerinde bu eit cizye uygulanmtr. kincisi, devlet reisi tarafndan sava yoluyla fethedilen lkelerden gayr-i mslim ahalinin mal

durumuna gre ahs zerine ve adam bana re'sen tarh olunan cizyedir. Buna rus cizyesi denir. Osmanl Devleti'nde kuruluundan Tanzmt Devrine kadar, tam be buuk asr, cizyenin erl hkmlerinde hibir deiiklik sz konusu olmamtr. Hatta cizye ile ilgili erl hkmler, baz kanunnmelere olduu gibi sokulmutur. Kandiye Kanunnmesi gibi. Sadece cizyenin tahsil ve tevziinde 1690 ylnda bir reform yaplmtr. Bu reform ile cizye mkellefleri, tpk fkh kitaplarndaki gibi, yine zmreye ayrlm; a'ldan drder, evsattan ikier ve edndan birer erifi altn (360 aka) alnmak zere kararlatrlm ve bunlarn tahsil ii de cizyedr denilen husus memurlara braklmtr. Cizyenin tahsil ve tevzi ile ilgili bir dier slhat de II. Mahmut devrinde yaplmtr. Gayr-i mslimlerden cizyenin yannda fazla olarak alnan mbiriye ve kefilleme gibi zoraki vergilere, 1246/1830 tarihli bir Kararname ile son verilmi; ancak, cizyeleri srasyla 2,5, 1,5 ve l'er kuru zam yaplarak bu zamlarn nemli ksm cizyedarlara maa olarak tahsis edilmitir. Bu da suiistimalleri nleyemeyince 1249/1833 tarihli ikinci bir kararname ile asl cizye miktarndan fazla bir ey alnmas kesinlikle yasaklanmtr. Ve nihayet 1250/1834 ylnda, sikke zerine yaplan bir hesap sonucunda, srasyla, 48, 24 ve 12 kuru olan cizye miktarlar, 60, 30 ve 15 kuru'a ykseltilmitir. Cizye gelirleri, tarih boyunca tmar sahiplerine devredilmemi, belki Tanzmt'n ilnna kadar, grevli memurlar tarafndan hazine namna tahsil olunmutur270. 269 Kanunnme, vrk. 49 vd.; Ebssuud, Risale, vrk. 33 vd.; Sudl, c. II, sh. 55 vd.; 63 vd.; Abdurrahman Vefik, c. I, sh. 38 vd.; Halis Eref, Klliyt, sh. 71; nalck, Halil, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", sh. 581-582; Tabakolu, ktisat Tarihi, sh. 348-349; Kanun Kanunnmesi, Esad Ef. nr. 2362, vrk. 16 vd.: Akda, Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, c. II, sh. 264-273; A. Vefik, c. I, sh. 69-94; Sudi, c. I, sh. 77 vd.; Tabakolu, Ahmed, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, sh. 153 vd.; l Livas Kanunu, Barkan, Kanunlar, sh. 48-49; A. Vefik, c. I, sh. 42; Tabakolu, ktisat Tarihi, sh. 349350. 270 Molla Hsrev, 1/299 vd.; Damad, 1/677 vd.; Molla Hsrev, 1/298 vd.; Ebssuud, Risale Rl-r, Vrk. 33-(l; Kandiye Kanunnmesi, Barkan, Kanunlar, 351 vd.; Abdurrahman Vefik, 1/45-47; Sudi, 1/60-61,124 vd. 442 BLNMEYEN OSMANLI 277. Osmanl Devleti'ndeki rf vergilerin er' dayana (Teklif-i rfiyye) nedir? Bunlar ksaca anlatr msnz? Kamu hizmetlerinin ifas iin Mslmanlarn garmet-i maliye yani devlete kar mal ykmllkle mkellef olduklarna daha nce iaret etmitik. te devletin daim ve fevkalde giderleri iin l'l-emrin iradesi ile tarh olunan vergilere teklif-i rfiye ad verilir. rf vergiler ifadesinden kast, er'ata aykr vergiler demek deildir. Belki l'l-emrin yetkisiyle vaz' olunan vergiler anlamna gelir. Ancak bu vergilerin meru ve makul snrlar ierisinde kalmas icab eder. Bu sebeple "teklif-i kka" denilen ve re'ynn gcn aan vergiler vaz' etmek caiz deildir. Ancak, rf vergileri de iki ana blme ayrmamz icab eder: Birincisi, Teklif-i Divaniye veya Avrz- Divaniye diye bilinen vergilerdir. ikincisi ise, Rsm- rfiyye ad verilen vergilerdir. Her ikisini de ksaca inceleyeceiz. A) Teklif-i Divniye (Avrz- Divniye=Avrz Vergileri): Bata sava harcamalar olmak zere devletin aniden beliren ve byk masraflar gerektiren baz kamu hizmetlerini ifa edebilmek iin vaz' ettii vergilere, teklif-i divniye, avrz- divniye veyahut sadece avarz ad verilmitir. Makul ve meru snrlarda kald srece er'an caizdir ve hatta varlkl olanlarn bir manda mallar ile cihada katlmalar demek olduundan sevap ve manev mkfat bulunan bir itir. Osmanl Devleti "mallarnz ve canlarnz ile cihd ediniz" emirlerine istinaden bu eit vergileri kabul etmitir. Balangta sava harcamalarn finanse etmek iin konmu olan bu vergiler, XVII. yzyln sonlarndan itibaren olaan vergiler haline gelmitir. Avarz vergilerinin toplam bte gelirlerine oran % 10-20 arasndadr.

Teklif-i Divaniye denilen vergiler, mmtaz eyaletler denilen Suriye, Badad, Girid ve Yemen gibi eyaletlerin dndaki eyalet re'yasndan alnmtr. Her sene vali, voyvoda ve kadlar marifetiyle senede iki taksit olarak alnacak ekilde tevzi defterleri tanzim edilmitir. Bu defterler er'iye sicilleri arasnda muhafaza edilmektedir. Avarz gelirlerini, maliye dairelerinden Mevkufat kalemi denetlemektedir. Bu vergiler, avarz hanesi denen birimler zerine tarh edilip, ykmlleri toplu bir ekilde sorumlu tutulurdu. Bu avarz hanesi 3-10 gerek hane arasnda deimektedir. Avarz hanesini oluturan nfus, deme yapabilecek gce sahip faal nfustur. Bunlar kyde topraa, ehirde ise, geimlerini salayacak srekli bir ie sahiptirler. Asker, din ve devlete yararl mal ve beden hizmetlerde bulunan kiiler ile alamayacak durumda olanlar, avarz ykmllnden muaftr. Selanik kazasnn 1223/1808 tarihli tevzi defterine gre, her ferde den avarz vergisi miktar yllk 22,5 kurutur. B) Rsm- rfiyye: Resm, devletin ald vergiye denir. Rsm- rfiye ise, devletin idare ve yarg organlarnn ifa ettikleri icra ve yarg grevleri karlnda ahaliden aldklar vergilere denilir. Zaten icra grevini ifa eden ahs ve organlara, Osmanl Devleti'nde ehl-i rf ad verilmektedir. Rsm- rfiye ad altnda toplanabilecek vergi eitleri ok ve eitlidir. Ayrca teklif-i er'iyye ve divaniye merkez hazinesine ait olduu halde, rsm- rfiyye diye adlandrlan vergiler, ehl-i rf ad verilen yrtme ve yarg organlarna aittir. Eer istisna olarak, rsm- rfiyenin tamamen tmar sahibine olaca kabul edilmi ise, o eit tmarlara serbest tmarlar denilmektedir. Aksi takdirde BLNMEYEN OSMANLI 443 rsum- rfiye, beylerbeyi, sancak beyi, suba ve sipahi arasnda taksim edilmektedir. Yarg grevi karl alnan resimler ise genellikle kadlara aittir271. II- OSMANLI BTELER VE KAYNAKLARI 278. er' Bte ne demektir? Osmanl Devleti bu btenin esaslarna uymu mudur? slm'n ilk dnemlerinden beri devlet hazinesi yani beytlmal vard ve beytlmaln gelir ve gider fasllarn tanzim eden esaslar yani bte hukuku biliniyordu. Asr- sa'detde bir beytlmal vard ve gelir (dahi) ve giderine (hare) bizzat Hz. Peygamber ve Hz. Ebubekir bakyordu. Devletin bandakiler, mil (vergi memuru), ir (gmrk memuru), s, cb (harc ve cizye memurlar) ve benzeri grevlilerin toplad zekt nev'inden vergilerle dier er1? vergileri, Kur'n'n emrettii gider fasllarna harcyorlard. Beytlmaln gelir-giderleri ile bunlarla ilgili muameleler oalnca, Hz. mer devletin mallarn korumak gayesiyle Divan te'sis etmi ve bana getirdii beytlmal eminine yardmc olmak zere ktipler ve muhsibler grevlendirmitir. slm devletinin snrlar geniledike beytlmaln ve buna bal olarak gelirgider fasllarnn da says artm ve slm hukukular, beytlmaln saysn drde karmlardr. Aslnda bunlar ayr ayr beytlmal olarak grmek yerine beytlmalin fasllar olarak da deerlendirmek mmkndr. imdi beytlmalin bu drt ayr sandn gelir ve gider fasllar ile birlikte ksaca zetleyelim: I. Sandk (Yahut 1. Dire, Beytl-Mal'iz-Zekt): Gelirler (Mevrid): 1. Hayvanlarn zekt. 2. rler. 3. Mslman tccardan alnan gmrk vergileri. Giderler (Masarif): 1. Fakirler. 2. Miskinler. 3. miller (zekat memurlar) ve Kur'n'da saylan sekiz gurubun tamam. II. Sandk ( Yahut II.Dire, Beytl-Mali'l-Harc): Gelirler: 1. Harc. 2. Cizye. 3. Emaretlerden alnan vergi. 4. Gayr- mslim tccardan alnan gmrk vergileri. Giderler: 1. Mkteb kleler. 2. Borlular. 3. Gz ve muhtalar. 4. Garibler. 5. Ordu. 6. Btn memurlar. 7. Kadlar ve limler. III. Sandk (Beytl-Mali'l-Ganim): Gelirler: 1. Ganimetler. 2. Madenler. 3. Definelerden alnan bete bir pay (hums). Giderler: 1. Mftiler. 2. Eitim hizmetleri. 3.Snr koruyucular ve askerler Yani asker harcamalar. 4. Hayr messeseleri. 5. Bayndrlk hizmetleri. 6. Yetimler. 7. Miskinler. 8. Fakirler. 9. Yolda kalanlar.

IV. Sandk -(Yahut IV. Dire Beytlmal'iz-Zy'): Giderler: 1. Lukata (Buluntu mallar). 2. Yave (Kakun). 3. Tereke. Giderler: 1. Hastahneler. 2. Hastalar ve muhtalarn masraflar. 3. alamayanlarn iaesi. 4. Bunlarn masraflar(yavelerin) te bu sandklar birer fasl olarak kabul eder ve rakamla iaret olunanlar da madde sayarsanz, tam bir er' bte meydana gelir. 271 nalck, Halil, "Osmanllarda Ra'iyyet Rsumu", sh. 581-582; Tabakolu, ktisat Tarihi, sh. 348-349; Kanun Kanunnmesi, Esat Ef. 2362, vrk. 16 vd.; Akda, Trkiye'nin tima ve ktisad Tarihi, c. II, sh. 264-273; A. Vefik, c. I, sh. 69-94; Sudi, c. I, sh. 77 vd.; Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, sh. 153 vd.; l Livas Kanunu, Barkan, Kanunlar, 48-49; A. Vefik, 1/42; Tabakolu, ktisat Tarihi; 349-350. 444 BLNMEYEN OSMANLI Osmanl Devleti'nde yukarda zikredilen er' btenin esaslar muhafaza edilmii Ancak uygulamada devlete, kendi tasarrufunda bulunan gelirler iin husus bteler hazrlamtr. Bu noktada bte hukuku asndan, Osmanl Devleti'ndeki kamu hizmetlerinin finansman ekillerini ksaca bilmekte yarar vardr. Aksi takdirde Osmanl btelerini tam anlamak mmkn deildir. Daha sonra bte ile ilgili genel esaslar zikretmek gerekir. Osmanl Devleti, ister eyaletlerdeki ve ister merkezdeki gelir ve gider fasllarnda, yukarda anlatlan er' bte esaslarna, temelde riyet etmeye almtr. Hatta konuyla ilgili olarak, hem Ftih'in kazaskeri Molla Hsrev'in, hem de Kanun devri lin lerinden Dede Halife'nin iki risalesi elimizde mevcuttur. Burada Dede Efendi'nin Ris< sinden Osmanl Devleti'nde de asl olarak ilk dnemlerde er' Bte Hukukunun tatbik edildiini gsteren baz blmleri zetlemek istiyoruz: Dede Efendi'nin Risalesi, slm bte hukukunda zikredilen drt beytlmalin ayr ayr gelir fasllarn tetkik ettii gibi, daha sonra da bunlarn meru' harcama fasllarn anlatmaktadr. Gelir ve giderler ayrntl bir ekilde izah olunduktan sonra, Padiahn bu btelerin gelir ve gider fasllar zerindeki yetkileri ve bu yetkilerinin meru' snrlar anlatlmtr. Bizim tesbitlerimize gre, daha sonraki dnemlerde hazrlanan Osmanl Bteleri ve daha dorusu bu drt bte iinde devlet yetkililerine tannan salahiyetler erevesinde hazrlanan hesap cetvelleri ve icmalleri, bu esaslara uygun bir ekilde yrmtr. Dolaysyla, bu Risle'deki er' esaslar renilmeden, Osmanl ml kanunlarnn da tam anlalmas mmkn deildir. 279. Osmanl Bte Hukukunun temeli saylan kamu hizmetlerinin finansman ekilleri nelerdir? Osmanl Devleti'nde kamu hizmetleri ayr ekilde finanse ediliyordu. Bunlar ksaca ve erl bte esaslarna uygun olarak aklayalm: a) Tmar Usl: Devlet, ordusunun belkemiini tekil eden eylet askerleri ile e-yletlerin idaresini, ounluk itibariyle, zerk ve mahall bir nitelik tayan tmar sistemi vastasyla merkez hazinenin dnda tutmutu. Dolaysyla asker harcamalarnn ounu ve taradaki idar harcamalar, tmar sistemi yoluyla ayr bir finansman ekline balamt, er' btenin ikinci faslndaki esaslara uygun olarak tmar sahiplerine yapacaklar asker grev karlnda hara gelirlerinin tamam devredilmiti. Dolaysyla harc- muvazzaf karlayan vergileri, harc- muksemeyi karlayan vergileri ve devlete tayin edilen rsm- rfiyeyi, tmar sahipleri ve mahall idareciler tahsil edecek ve bunun karlnda, mahallindeki askeri ve idari hizmetleri finanse edeceklerdi. b) Vakf Usul: Bilindii gibi, er' btenin drdnc sandndaki gelirler, bata eitim, salk hizmetleri olmak zere kamuya yararl hizmetlere tahsis edilebiliyordu. Bu er' msaadeden hareket eden Osmanl devlet adamlar, eitim, salk ve bayndrlk gibi eitli kamu hizmetlerini ifa etmek zere vakflar kurmular (tahsisat kabilinden vakflar) ve bu vakflara gelir olarak da, mir arazinin teklif-i er'ye ve rsm- rfiyesini tahsis etmilerdir. Her vakfn btesi ayrdr ve mtevellisi ile nzn tarafndan yrtlr. Yllk btesi mutlaka yaplr. Merkez btede bunlara yer verilmez. Burada arazinin, bazan da sadece rsm- rfiyesinin, bazan sadece

teklif-i er'yesinin ve bazan da her ikisinin tahsis edildiini ksaca belirtelim. Halkn yapt BLNMEYEN OSMANLI 445 sahih vakflar da kamu hizmetlerine katks asndan unutmamak gerekir. c) Merkez Bte Usul: Merkez hkmetin, daha dorusu Divan'n ve onun reisinin, kendine den kamu hizmetlerini yerine getirmek iin gereken masraflarn karlanmasdr. Bunlarn banda kapkulu askerleri ile saray grevlilerinin finansman gelir. Ulufe denilen maalar, en nemli masraflardr. Elbette ki, merkez hkmetin kendine den hizmetleri ifa etmesi iin paraya ihtiyac vardr ve bu para da merkez bir bte ile harcanacaktr. Ancak bu finansman ekilleri gnmzdeki btenin fasllaryla mukayese edilirse, merkez btenin gnmzdeki kadar nemli olmad hemen anlalr272. 280. Osmanl Btelerinin tarih geliimi nasldr? Bte Tarhuncu Lyihas ile mi balamtr? Bu balk altnda tetkik edeceimiz btelerden kast, merkez idarenin finansmann dzenleyen btedir. Tmar usul ile finansman temin edilen kamu hizmetlerinin btesi bunun dndadr. Ayrca Osmanl Mali hukukunda btenin Tarhuncu Lyihas ile baladn sylemek, tamamen yanltr. Merkez btenin mal durumunu ve gelime safhalarn ana hatlaryla, birer asrlk dilimler halinde aktaralm. Osmanl Devleti'nde merkezi idarenin yllk gelir ve giderlerini gsteren btelere icmal denirdi. Aslnda her eit hesap hlsalarna bu ad veriliyor idiyse de, hazinenin yllk gelir ve giderlerini gsteren icmallere bte demek mal anlamda en azndan yanl deildir. Son dnemde ise bteyi karlamak zere mizan veya muvzene tabiri kullanlmaya baland. a) I. asrda yani 699-805/1299-1402 yllar arasndaki dnemin zellikleri ksaca yledir: ilk dnemlerde devletin gelirleri, teklif-i erlyeden ibarettir. Bunun nemli br ksm dirlik sahipleri eliyle asker harcamalara ayrlmtr. Hazineye giren gelirler, cizye, gayr-i mslim meliklerden alnan maktu vergiler, padiah haslarnn aar, gmrkler ve memleha=tuzlalar gelirleri ve ganimetlerin bete biridir. O dnemde gider gelire gre ok cz'idir. Zaten er'at btesine gre muamele yaplmaktadr. b) II. asrda (805-918/1402-1512) ise, mal tekiltta genileme sz konusudur. Ftih Kanunnmesindeki "y'lda bir kere rikb- hmynuma defterdarlarm irad ve masrafm oku-yaiar" ifadesi her yl bte dzenlendiinin ak ahididir. Btenin gelir diliminde, keyfiyet itibaryla nemli bir deiiklik yok ise de, miktar itibaryla nemli artlar kaydedilmitir. II. Beyazid dneminde avarz vergilerinin ortaya ktn da burada kaydetmeliyiz. Bylece teklif-i er'yeye bir de teklif-i rfiye eklenmitir. Bu dneme ait btelerden elimizde bir rnek mevcut deildir. c) III. asr (918-1003/1512-1594), Osmanl maliyesinin en hametli devridir. Daha nceki yllara gre ekil itibariyle deimemi olsa bile, hazine gelirleri ve giderleri, bunlarn her konuda olduu gibi yeni kanunlarla tanzimi bu devrin yani Kanun'nin de iinde bulunduu bu dnemin en nemli zelliidir. Elimizdeki ilk Osmanl btesi, bu 272 Akda, Trkiye'nin tima ve ktisad Tarihi, c. II, sh. 294 vd.; Akgndz, Vakf Messesesi, sh. 451 vd.; Tabakolu, ktisat Tarihi, 346 vd. >.-.. > 446 BLNMEYEN OSMANLI dneme, yani 930-931/1524-1525 yllarna aittir. Bal "icml-i muhsebe-i vri-dt ve masrift- hazine-i mre"dir. Bu dneme ait ondan fazla bte elimizde mevcuttur. Bunlarn bir ksm sene sonu gelir-gider cetvelleri eklinde, bir ksm ise mal ylbana gre dzenlenen bteler tarzndadr. ki nevruz arasndaki bir gne yl iin dzenlenirler. Gelirler, eyletlere gre tasnif edilmitir ve bu yzden eklektik bir karakter arz ederler. Bu dnemin sonuna doru israflar artnca,btelerin de dengeleri bozulmaya balamtr. Bozulan dengeyi kurtarmak iin askerin saysnda indirime gidilmi, cizyeye zam yaplm, mskirata resm konulmu, baz ahslarn maln msadere gibi

suiistimale ak bir uygulama balatlm; ksaca tedbirler de sarslan muvzeneyi iyice sarsmtr, j d) IV. asr (1003-1099/1594-1687) daki en nemli gelime baz aratrmaclarn yanl bir deerlendirme ile ilk Osmanl btesi olarak takdim ettikleri, 1064/1654 tarihli Tarhuncu Ahmed Paa'nn hazrlad muvzene defteridir ki, Tarh uncu Lyihas veya Tarhuncu Muvzenesi diye bilinir. Bu dnemin bteleri, merkeziyeti bir gidiin sonucu olarak sentetik bir zellik tarlar. Zira eyaletlerin gelir ve gider hesaplar maliye tekiltnn brolarna datlmtr. Tarhuncu lyihasnda gelir 14503 kese, gider 16400 kese ve ak da 3000 ksur kasedir. Teklif-i rfiyenin zellikle teklif-i divniye ksm ounlukla bu dnemde ihdas edilmitir. Yine bu dnemde de, devlet gelirlerinin %90' vakf, tmar veya benzeri yerlere tahsis edildii iin bte hesaplarna girmemitir. e) V. asr (1099-1187/1687-1773) da, daha nceki asrdan bozuk ve ak veren bir bte devralnmtr. Bteler, maliye brolarndan gelen bilgiler nda Ba Muhasebece hazrlanmtr. Gelirler, ya maliye brolarna gre veya muktaa, cizye ve avarz gibi gelir trlerine gre tasnif ediliyordu. 1691 ylnda, devlet gelirlerinin fonksiyonel bir btede toplanmas iin nemli bir adm atlm ve btn cizye gelirleri tek bir kalemde toplanmtr. Giderler de, genellikle gider trlerine gre gruplandrlmtr. Bu dnemin nemli mal olaylar arasnda, cizyedeki reformu mutlaka zikretmeliyiz. f) VI. ve son asrda (1185-1255/1774-1839) ise maliyenin gelirlerinde nemli bir deiiklik yoktur. Sadece teklif-i rfiye alabildiine oalmtr. Gelirler faslnda nemli deiiklikler sz konusudur. III. Selim, slahn dnd asker iler iin irad- Cedid hazinesini tekil etmi. ehid edilince, hazine de kapanm. II. Mahmd, 1241/1825'de Yenieri tekiltn lavetmi ve yeni asker harcamalar iin Mansre Hazinesi kurmutur. Geliri, belli eyaletlerin muktaa gelirlerinden oluturulmutur. Teklif-i rfiyenin tek bir vergi haline getirilmesi iin gayretler gsterilmi ve 1254/1838 tarihli fermanla Tanzimat'tan sonraki mal slahata zemin hazrlanmtr. XVI. yzyl ile XVII. yzyln sonlarna kadarki bte rakamlarnda devaml bir art grlmektedir. XVI. yzylda 100-200 bin ake olan bte rakamlar, XVII. yzyln balarnda nominal olarak yarm milyar akeye ve XVIII. yzyln balarnda bir milyara, yzyln ortalarna doru ise iki milyara yaklamtr. 1523-1784 yllar arasndaki nominal art, gelirlerde % 1532, giderlerde %1898; reel art ise, gelirlerde % 352, giderlerde ise % 436 olmutur273. 273 Ftih Kanunnmesi, TOEM. 1330 sh. 222; Abdurrahman Vefik, Teklif Kavidi, c. I, sh. 313-347; Tabakolu, iktisat Tarihi sh. 264-265; ... BLNMEYEN OSMANLI 447 281. Msadere ne demektir? Osmanl Devleti'nde mlkiyet hakkna sayg yok mudur? Bilindii gibi Kapkulu askerlerinin bir ksm kle aslldrlar. Bu yolla devletin askeri snfnn en yksek makamna kadar ulamlardr. Ancak devletin klesi durumundadrlar. slm hukukuna gre, efendi klesinin mirass olduundan bunlar ldklerinde veya devlet tarafndan ldrldklerinde, servetleri efendileri olan devlete kalmaktadr. Devlet, bunlarn muhalleft denilen malvarlklarna el kor. zellikle nakitler, kymetli eya ve saire hazineye al konur. Miraslarna geinebilecekleri kadar mal braklr. Bu yolla sz konusu ahslarn mallarna hazine namna el konmasna msadere denilmektedir. Maalesef uygulamada bu meru usule uyulmam ve devirme olmayan devlet adamlar ve hatta servet sahibi baz re'yya ayn usl tatbik edilmitir ki, bu ak bir zulmdr. lk msaderenin 941/1534 ylnda defterdar skender elebi'nin malvarlnda uygulandn aratrmaclar kaydetmektedir. Msaderelerin ounluu Yanya, Selanik ve Manastr vilyetlerinde gerekletirilmi ve Bektai derghlar da msadere uygulamasna konu olmutur. 1683 ylndan sonra yaplan baz msadere rakamlar yledir; Edirne vakasndan sonra (1703) idam edilen eyhlislm Feyzullah Efendi'nin msadereye konu olan servetinin toplam 411354.5 guru (49.362.540 ake, dier bir hesaplama ile 65.816.720 ake) tutuyordu. 1684 ylnda Trablusam valisi Hasan paa'nn 50

milyon, maktul sadrazama Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn 225 milyon, ehit Ali Paa'nn 50 milyon akesi msadere edilmi idi274. 282. Tanzimat sonras Osmanl Mali Hukukunda meydana gelen temel deiiklikleri zetler misiniz? Glhane'de okunan 1839 tarihli Tanzimat Ferman'nn yeniden tanzimi ve daha iyi bir sisteme kavuturulacan va'd ettii disiplinlerden birisi de mal hukuk alanyd. Vergilerin yeniden dzenlenecei ve bunlarn tek bte halinde tanzim edilecei fermanda iln ediliyordu. Nitekim bunu dorular mahiyette 1256/1840 tarihinde vergi ile ilgili olarak Muhassllar Talimat yrrle girdi ve bunu dier yeni hukuk dzenlemeler takip etti. Bu talimatname, vergi konusunda ilk defa mkelleflerle devletin dorudan doruya temasta bulunmasn gerektiren esaslar vaz' ediyor ve bylece asrlardr uygulanan eski vergi esaslar tamamen terk edilmeye balanyordu. Zikredilen talimat ve dier hukuk dzenlemelerden anlaldna gre, Tanzmt sonras mal hukukumuzdaki temel deiiklikleri zetle yle sralayabiliriz; 1- Her eit kamu gelirleri, dorudan doruya hazineye gelecek ve giderler de dorudan karlanacaktr. Dolaysyla merkez btesi, tmar dzeni ve hatta vakflarn bile mal durumu ksmen de olsa tek hazinede toplanmtr. Yani kamu hizmetleri tek kaynaktan finanse edilecektir. 2- Tmar, padiah haslar, malikneler ve zetle her eit araziden, nisbeti ve ismi 274 Kr. Yeniehirli Abullah Efendi, Behcet'l-Fetv, stanbul, 1266; Tabakolu, Osmanl Maliyesi, 295-298; Mustafa Nuri Paa, Netic'l Vukt, c. II, sh. 102; A. Vefik, c. I, sh. 59-60, 320-321. .- :> 448 BLNMEYEN OSMANLI deiik olan her eit vergi, a'r vergisi ad altnda birletirilmi ve nisbeti ismine uygun olarak onda bir olarak tayin edilmitir. Bylece mir arazi anlay, yerini r arazisi anlayna terk etmitir denilebilir. 3- Teklif-i rfiye ve ihtisb resimleri ilga edilmi ve yerine herkesin mali gcne gre miktar tesbit edilecek bir eit vergi kabul edilmitir. 4- Msadere usul tamamen kaldrlmtr. 5- Devlet muktaalar dnda kalan haslar, malikneler, zeamet, tmar ve ocaklk gibi sahiplerine ait arazilerin er yllk gelirlerinin te biri bedel tayin edilerek, seneden seneye hazineden sahiplerine verilmesi kararlatrlmtr. 6- Btn devlet memurlarna maa usul getirilmi ve eitli adlarla vatandalardan hibir ey alnmamas esas kabul edilmitir. 7- Cizyenin tarih ve tevzii slah edilmi, rus cizyesi kaldrlarak yerine patrikhaneler araclyla toplu vergi esas kabul edilmitir. 8- eitli isimler altndaki anam ile ilgili vergiler kaldrlm ve sadece anam rsumu eski uslde devam ettirilmitir. Bu yeni esaslar erevesinde, btn kamu hizmetlerinin finansman kaynaklarn tanzim eden btedeki gelir fasllar u ekilde ortaya kmtr. 1- Vastasz Vergiler (Bil vsta alnan teklif) 2- Vastal Vergiler (Bil Vsta alnan teklif) 3- Devletin tekelinde olan iletmeler (inhisarlar) 4Devlete ait sna ve ticar messeselerin gelirleri 5- Maktu vergiler 6- Dier gelirler275. III- OSMANLI DEVLET'NDE KTSAD VE TCAR HAYAT 283. Kendine has bir Osmanl retim tarzndan sz edilebilir mi? ktisat tarihinin balca konularndan biri olan Osmanl retim tarznn nitelii zerinde yerli ve yabanc pek ok bilim adamnn, dnrn gr ve incelemeleri bulunmaktadr. Herkes meseleye kendi penceresinden yaklaarak bir yere varmak istiyor. ou yorumlar, Osmanly kendi zgn yaps ierisinde alma yerine baka toplum ve corafyalar ile irtibatlandrma eilimini tamaktadr. Burada dlen hatalarn banda tarihe dorusal ilerlemeci bir grle bir yn tayin etme ve zellikle bat iin gelitirilen model ve kavramlarn yklendikleri anlam ve muhtevalarn hi bir analizine girilmeden dorudan Trke'ye aktarlmas gelmektedir. Sosyolog Baykan Sezer'in ifadesiyle toplumumuzu tanmlamak iin kullandmz kavramlar Bat'da oluturulmu

kavramlardr. Ksmi baz benzerliklerden yola klarak bat iktisadi kurumlarna ait kavramlar Osmanl kurumlar iin aynen kullanlmakta, birbirinden farkl kurumlar ayniletirilmektedir. ncelikle retim tarz kavram bize ne anlatmaktadr ? Bu kavram, Marks tarafndan tarihi maddecilik erevesinde, birbirinden farkl toplumlarn karlatrlabilmesi iin gelitirilen ve maddi dnyamzda karlna rastlanmayan soyut bir kavramdr. 275 A. Vefik, Teklif Kavidi, c. II, sh. 3-48; Dstur, I.Tertip, 1/3-4. 11/4849; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 175-177. . , ...... .... , . ... ..,, , BLNMEYEN OSMANLI 449 retim tarz kavram biraz da menfi anlamlara sahiptir. Kavramn kullanld yerde mutlaka reticinin, emek sahibinin smrs ve rettii rnn bir ksmna el konulduu da anlatlmak istenir. Bir retim tarz ile anlatlmak istenen de art rnn olumas ve buna el konulu tarzdr. te, gelitirilen bu kavram ile toplumlara bir klf biilmektedir. Bat toplumlar iin feodalite ve kapitalizm, genel bir tanmlama ile dou toplumlar iin Asya tipi retim tarz. Feodal retim tarz ile kapitalist retim tarz kavramlarnn bat toplumlarnda yaanm ve yaanmakta olan retim biimine tekablnde netlik gzkrken, Asya tipi retim tarznn tekabl ettii net bir toplum, corafya ve zaman araln tarih ierisinde belirlemek olduka glemektedir. Corafik adan Bat Avrupa hari dier tm dnya, zaman asndan ise M.. 5000 yllarnda kadim Msr'da uygulanan sistem ile M.S. 1500 yllarnda Osmanl'da uygulanan sistem ayn modelin iine sdrabilmektedir. Hatta Asya retim tarz ve bu tarzn Osmanl retim biimine tekabl ettiini isbat sadedinde eser nereden Sencer Divitioglu'nun ifadesiyle Asya retim tarzn yaam olan lkelerin bu modeli belirli bir tarihi ada yaadklar, fakat hangi ada yaadklarnn kesinlikle belli olmad gibi, Asya retim tarzn yaam lkelerin hangi lkeler olduklar bile bilinmemektedir. Bu bakmdan Asya retim tarz kavram zamansz ve mekansz bir kavramdr. Dolaysyla Asya tipi retim tarz modeli toplumlarn tahlilinde bir model olmaktan uzak olup, zerinde byk belirsizlikleri tamaktadr. Bu belirsizliklerin kayna Marks'n kendisidir. Bu konudaki yazlar ounlukla elien ve dank fikirlerden meydana gelmektedir. Daha sonra sarf edilen abalar ise bir sonu vermemi, bir btnlk salanamamtr. yle ki konu zerinde yazan iktisat tarihisi kadar Asya tipi retim tarz modeli olumutur. Osmanl retim tarz sz konusu olunca bu iki klftan birisi giydirilmek istenir. phesiz baka klflar da biilir. Giydirilmek istenen elbisenin asl itibariyle Dogu'nun tarihinin Bat hegemonyasnn dilinde yazlmak istenmesi ile yakn ilgisi vardr. Fikir hayatmza sosyalist dncenin youn olarak egemen olduu 196O'l yllarda Asya tipi retim tarz kavram youn bir ekilde tartma konusu olur. Bir tarafta Osmanl feodalitesi tezi hararetle ilenirken, dier taraftan Marks'n el yordamyla kurduu Asya tipi retim tarz doktrini ile imparatorluun ekonomik ve sosyal yap bakmndan henz esirlik ve derebeylik alarn bile idrak etmemi, basit ve iptidai bir varlk olarak gelitiini iddia etmek imkan da elde edilmi olacaktr. Hatta baz eserlerin btn bir ana fikri Osmanl retim tarznn bat feodalitesi seviyesine kamadndan kapitalizme gei yapamad olmutur. Marks esas itibariyle snai kapitalizme yol aan artlarn Dou'da deil de neden Bat'da olutuu sorusuna cevap bulmaya alyordu. Ama Dou hakknda pek az ey bilinmektedir. Dou'da uzun yllar doktorluk yapan Fransz yazar Franois Bernier'in (1625-1688) Trkiye, ran ve Hindistan'da zel toprak mlkiyetinin olmadn sylemesi Marks iin bir anahtar olur, kendi ifadesiyle; Dou cennetinin gerek anahtar. Asya tipi, temelde toprakta zel mlkiyetin olmad, topran rakabesinin devletin elinde olduu ve bunun da Dogu'nun duraanlamasna sebep olduu bir ereve ierisinde ele alnr. Byle bir yapnn olumasnn altnda yatan temel faktr ise, Asya'daki iklim artlarnn yol at, tarm faaliyetlerinin ancak

devletin n ayak olaca byk lekli sulama tesisleri ile mmkn olabildii bir retim ihtiyac grdr. Asya tipine 450 BLNMEYEN OSMANLI temel zellii bamsz kyl retimi vermektedir. Kendi kendine yeterli ky birimlerinden oluan bir krsal toplumun varl ve devletin zerine alm olduu kamu ileri, toprakta devlet mlkiyetini dourmakta olup kendini destekler ky topluluklarndan elde edilen artk rn devlete aktarlmaktadr. Marks'n snrl bilgiye dayanarak pek az inceleyebildii Asya toplumlar hakknr ileri srd grler 1960 ve sonrasnda Trkiye'de rabet bularak Asya toplumlarn,, geri kalml ve durgunluu iddialarna gereke yaplmak istenmitir. Asya'nn duraanl, zel mlkiyetin yokluuna, devlet egemenliine ve ky ekonomisinin bnyesine bavurularak aklanmaktadr. Asya retim tarz, buna karlk olarak ileri srlen st yap ve devlet biimi ile birlikte, ayr bir toplumsal kurulu saylm ve bu tipe giren toplumlarn kapitalizme geemeyilerinin aklanmasna dayanak yaplmtr. Osmanl'nn klasik dneminde (1300-1600) toprak mlkiyeti, snflama dzeni, snf atmas, devletin yapt kamu ileri, ky retim ekli, ky-ehir i blm ve duraan hali her iki model asndan karlatrlarak Asya tipinin egemen bir retim tarz olduu yorumlar yaplr. Ne varki ileri srlen yorum ve iddialar ispatlanm deildir. Osmanly anlamak i-in bir anahtar olmaktan da uzaktr. nk Osmanl Devleti'nde zel mlkiyete hayli yaklam bir tasarruf sz konusudur. Hatta ba, bahe, deirmen gibi gayrimenkul ve iletmeye Osmanl kyls sahiptir. Sipahi tarafndan verilen tapu ile belli bir iftlie tasarruf edebilen ve eitli mlk edinebilen kyl, ky topluluuna kar olduka bamszdr. Asya retim tarznda yalnzca ky topluluu vardr, birey ancak bu topluluun mensubu olarak mevcuttur. Trk kynde ise, kamucu zelliklerin yansra bireyci zellik hayli gelimitir. Dier taraftan ehir-ky ilikileri, sermaye birikimi ve ehirlerin snfsal yaps iyice bilinmeden bu konu zerinde hkm vermenin g olduunu, kyn iine kapal ve kendini destekler otarik yapsnn tm tarm toplumlarnda grlebileceini, kylerin kapal ekonomi dzeninden kurtulmasnn Avrupa feodalitesinde dahi ok sonradan zlme iine girdiini belirten lber Ortayl, aslnda Marks'n bile emin olmad Asya tipinin Osmanl toplumuna uygulanamayacan syler. Yine Asya tipinde devletin stlendii iler sadece sulama ile snrl tutulurken, Osmanl toplumunda devletin gerekletirdii fonksiyonlar ok ynldr. Sulama ve tarma elverili arazi amann yannda muazzam bir orduyu besleyip sefere hazrlad, stanbul gibi byk bir ehrin iaesini temin ettii grlen bu fonksiyonlardan bazlardr. Barkan'n ifadesiyle Asya retim tarz nazariyecilerinin, Osmanl imparatorluu iktisadi ve itimai bnye bakmndan henz esirlik ve derebeylik alarn idrak etmeyen ve ahslar iin mlkiyet fikri teekkl etmemi basit bir varlk olarak yaayabildiini iddia etmeleri de, milletleraras dnya ticret yollarn murakebe eden byk liman ve ehirlere, inkiaf etmi bir para iktisadiyatna, i ve d pazar mnasebetlerine sahip bulunan ve bu suretle dnya piyasalarna hkim fiyat hareketlerinin ve mali buhranlarn tesirlerine tamamyla ak bulunan bir imparatorluun iktisadi bnyesine ait hakikatleri inkar etmek anlamna gelmektedir. Asya tipi, Osmanl'da vakf topraklarn ve ahslara yaplan temliklerin, divani-malikane sisteminin cari olduu topraklarn aklanmasnda yine yetersiz kalmaktadr. Osmanl retim biiminin Bat feodalitesi ile de ciddi aykrlklar bulunmaktadr. SiBLNMEYEN OSMANLI 451 pahinin konumu ve zellikle yarglama yetkisinin olmay, angaryann bulunmay, topra ileyen kylnn topranda cretli ii (renber) altrabilmesi gibi hususiyetler feodalite ile Osmanl retim tarz arasnda belli bal farklardr. Sipahi, sava zamannda cebelsyle birlikte savaa katlmak artyla geimini salamak iin belli blgelerin vergisinin tahsil yetkisinin kendisine beratla verilen bir memur statsne sahip idi. Ayrca

padiah tarafndan verilen tmar her an sahibinin elinden alnabilecek veya yeri deitirilebilecek bir geimlikten ibaret idi. Yksek devlet grevlilerine has olarak verilen topraklar ok eitli yerlerde dank olarak bulunuyordu. Yine merkezden atanan dirlik sahiplerinin grevde uzun sre kalarak mutasarrf olduu topraklarda kklemelerine izin verilmeyerek feodal zellikler kazanlmasna msaade edilmemitir. Mesela 145 yl Osmanl hkimiyetinde kalan Budin'de bu sre zarfnda 99 Beylerbeyi atanm idi. Yarglama yetkisinin olmay, kanun nnde sipahi ile re'ynn eit stats Osmanl sipahisi ile feodal senyr arasndaki farklarn en nemlisidir. Feodalizmde her bir senyrn ayn zamanda bir yarg yetkisine sahip olmas, her bir malikanenin kendine has kaide ve kurallar olmas, yazl olmayan bir hukuk dzenine sahip olmas, senyrn serfi hapsetme, ceza verme gibi yetkisinin olmas bu alanda grlen belli bal farklardr. Osmanl iktisadi kurumlar kurulu ile 16. yzyl arasnda olgunlaarak bir Osmanl retim tarzndan bahsedilecek dzeyde birbiriyle btnlemitir. Burada sorulan bir sual var; acaba dier ekonomik tarzlardan bir farkllk gsteriyor mu gsteremiyor mu? Gsteriyorsa bu farkllklar hangi ldedir? Yoksa Osmanl retim tarzn dier tarzlardan birinin bir paras veya onun belli bir corafyadaki mahalli zellikler arz eden bir eidi mi olarak grmek gerekir? Bu suallere verilecek cevap retim tarzna yklenen anlam ile ilgilidir. Tarz denildiinde donmu, yaplam model yerine deien, tesir altnda kalan bir model anlamak gerekir. Bylece tarihe mal olmu devlet ve toplumlarn ekonomik kurum ve kurulularnn kendine has yaplar olduu kadar evre artlarnn ve dier toplumlarn etkisiyle oluan benzer yaplar ve tarzlarn olmas da bir realitedir. Bu gnn ada sistem ve yaplar da evrenin etkisinden ne kadar bigane kalabilmektedir? Osmanl retim tarzn bir tarz olarak sunulacak yetkinlii salayan temel kriter toprak sistemidir. Bu sistem zgn adyla tmar sistemi, topran ileni biimini, ileyenin ve denetleyenin statsn, tahsil olunacak verginin oran ve tahsil biimini vb. pek ok ayrntlar vermektedir. Sistemdeki bu unsurlar gerek Asya tipinden gerekse feodaliteden farkl zelliklere sahiptir. Asl itibariyle tek bir model yerine Osmanl'da eitli retim biimlerinin i ie yaadn belirtmek gerekir. Osmanl toplum dzeni de tarihi, iktisadi, corafi ve askeri vb. nedenlerle Batdakinden farkl bir grn kazanmtr276. ; V; 276Turner, Bryan S., Oryantalizm, Kapitalizm ve slm, tere. Ahmed Demirhan, stanbul 1991, sn. 35; Avcolu, Doan, Trkiye'nin Dzeni MI, stanbul 1977, sh. 13-18; Pamuk, evket, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, stanbul 1988, sh. 16; Kazgan, Glten, ktisad Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, stanbul 1989; Klbay, Mehmed Ali, Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982, sh. 3, 4, 331, 332, 345, 399, 401; Sencer, Muzaffer, Osmanl Toplum Yaps, stanbul 1982, sh. 158 vd.; Divitiolu, Sencer, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Krklareli-Vize 1981, sh. 24, 25, 26, 27, 118, 119126; Timur, Taner, Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara 1994, sh. 69, 70, 71, 269; Ortayl, lber, Trkiye dari Tarihi, Ankara 1979, sh. 123, 124; aylak, Adem, Osmanl'da Yneten ve Ynetilen, Bir erif Mardin zmlemesi, sh. 55 vd.; Sezer, Baykan, "Trk Toplum Tarihi 452 BLNMEYEN OSMANLI 284. Osmanllar ticrete nem vermiyorlar myd? Bir dier ifadeyle Osmanllar ticretten anlamyorlar myd? Osmanl Devleti'nin uzun dnemde gerileyiinin sebepleri zerinde durulurken yaygn bir kanaat olarak mektep kitaplarna kadar inen Osmanllarn ticrete gereince nem vermeyileri zikredilir. Osmanl Trklerinin fetih ve cengverlikle, devlet idaresiyle ilgilendikleri, bu iki sahann dndaki ileri kendilerine layk grmedikleri, sanat ve ticreti zahmetli ve hakir grdkleri, bu tr faaliyetleri gayrimslimlere braktklar, yabanc devletlerle imzalanan ticret anlamalarnn hep tek tarafl iledii/Trklerin imparatorluk snrlar dna kmadklar, enerjilerini ticretin gelitirilmesine sarf etmedikleri, ticretin onlarn zihin dnyalarnda herhangi bir yer igal etmedii, ticretle

ilgili kararlarnda yanldklar ve ticret yollarndaki deimenin farknda olamadklar gibi dnceler ile Osmanlnn ticretten uzakl vurgulanr. Bu dnceler Bat melliflerinin ortaya att, ancak bizde de benimsenen bir tezdir. Ne var ki gerei yanstmaktan uzaktr. Zira, alt yz yllk hkmranlk serveninde uluslararas dengelerde sz sahibi olmu bir devletin bu baarsn sadece siyasi ve askeri alanda gsterdikleri performans ile aklamak mmkn deildir. Bu baar byk bir iktisadi ve ticari g ile devaml beslenmitir. Osmanl, iyi bir asker ve ynetici olduu kadar becerikli bir tccardr ayn zamanda. Tccar, toplumda bir ksm askeri zmre mensuplarndan daha yksek bir konuma ve prestije sahip idi. Bu durum bile kendi bana Osmanlnn ticrete verdii nemin bir ifadesidir. Zaten yneticiler, tccarlarn Osmanl iktisadi dzeni iinde nemli fonksiyonlar yerine getirdiklerinin de farknda idiler. Bu sebeple tccarlara geni hareket zgrl salanyordu. Osmanl'da ticret kmsenen ve hor grlen bir faaliyet deil, aksine vlen bir faaliyet idi. Osmanl vergi sisteminde ticari sektrden daha az vergi alnyordu. Tccar himayeye mazhard. Osmanl devlet tekiltna dair eser yazan Ricaut da Trkler'in tccarlarn arlar gibi alarak kovana bal getirdikleri iin himayeye layk olduklarn sylediklerini kaydeder. Tccarn himayeye mazhariyetinin ve ticrete gsterilen olumlu bakn arkasnda Osmanl iktisadi dnya grnn iki nemli prensibi bulunuyordu. Bunlardan birincisi "ibadullahn terfih-i ahvalleri" yani halkn refahnn artrlmas idi. nk, Osmanl sultanlar ibadullaha Allah'n bir emaneti olarak bakyorlard. Dolaysyla ticret batl merkantilist politika uygulayan lkelerde grld gibi kendi bana bir ama deil, bir ara olarak telakki ediliyordu. Bu sebeple halkn refahnn artrlmas gayesiyle lke iinde piyasalarda mmkn olduunca bol, kaliteli ve ucuz mal bulundurulmasna allyordu. Dier bir prensip, devlet gelirlerinin en yksek dzeye karlmas idi. Devlet ticreti, hem gelirini ve dolaysyla maddi gcn, hem de genel refaha olan katklar ile de zerine Tartmalar", Toplum ve Bilim, sh. 46 vd.; Aksin, Sina, "Osmanl-Trk Toplumundaki Snf Yaps zerine Bir Deneme", Toplum ve Bilim, say 2, 1977, sh. 34, 35, 42, 43; Barkan, mer Ltfl, "V.P. Mutafieva- Str. A. Dimitrov, "Sur l'Etat du systeme des Timars des XVII-XVIII SS. (Editlon de l'Academie Bulgare des Sciences. Institut d'Etudes Balkaniques) Sofia 1968. 270 s.", ktisat Fakltesi Mecmuas, c. 27, sh. 112 vd.; Barkan, mer Ltfi, "Tmar", A, c. 12/1, sh. 319; Barkan, mer Ltfi, "Feodal Dzen ve Osmanl Tmar", Trkiye ktisat Tarihi Semineri. Metinler/ Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara 1975, sh. 1 vd. BLNMEYEN OSMANLI 453 manevi gcn artrmann bir vastas grd iin srekli himaye ediyordu. Osmanl'da ticrete verilen nemin gstergelerinden biri de Osmanl maliyesinin gcnn ticari ve ekonomik gelirlerden beslenmi olmas idi. 1512 ylnda yalnz Bur-sa'da ipek ticretinden alnan ve merkezi hazineye giden gmrk geliri 43.000, 1562 ylnda am'a getirilen baharattan alnan gmrk resmi ise 110.000 duka altn idi. 1527 ylnda 277 milyon ake olan merkezi devlet btesi iinde, yalnz Bursa ve am'n bu iki gmrk vergisi kaleminden ald vergi gelirinin 7.5 milyon akenin stnde olmas (1 Venedik dukas 50 ake hesabyla) yani bte gelirlerinin % 2.7'sini tekil etmesi ticretin Osmanl maliyesindeki arln gstermektedir. blmnn gelimilii piyasalarn geniliini aklayan bir kstastr. Gelimi bir i blm mutlaka youn bir ticari faaliyeti gerekli klar. Biri dieriyle paralel bir ekilde geliir veya daralr. Yaplan bir resmi geitte stanbul'da 735 eit esnaf birliinin katlmas Osmanl'da i blmnn Batyla kyaslanmayacak derecede ne denli gelitiini gsterir. 17. yzylda stanbul'da yaklak 1100 esnaf birliine bal 25000 iyeri bulunuyor ve bu iyerlerinde usta, kalfa ve rak olarak toplam 80.000 kii, ortalama ise 3-4 kii alyordu. Dier taraftan Bat dnyasnn en byk ehri olan Paris'te 1313 ylnda sadece 157 eit zanaat loncas bulunuyordu.

Osmanlnn ticrete gsterdii tevecchn bir baka gstergesi ticari alt yap yatrmlardr. Devlet, sadece tccar ve ticreti himaye etmekle kalmam, gerekli alt yap yatrmlarna da gereken nemi gstermitir. Bata sultanlar olmak zere Osmanl yneticileri bu yatrmlara yakn ilgi duymulardr. Orhan Gz Bursa'y ald zaman ilk yapt faaliyetlerden biri Bedesteni inaa etmesiydi. Ftih stanbul'u fethettikten sonra 118 byk dkkandan ve etrafnda 984 ticarethanesi bulunan bugnk Kapalar'y inaa etmitir. Balkanlarda Filibe, Saraybosna, skp ve Selanik gibi Osmanl ehirlerinin hemen hepsinin byk bedestenleri var idi. Evliya elebi Sivas' anlatrken 1000 dkkanl byk bir bedesteni olduundan sz eder. Seyyahmz Konya'da 1900 dkkann, 26 bekar hannn, Kayseri'de iki bedestenin bulunduunu anlatr. lkeyi batan baa saran han, mahzen, kervansaray, kapan ve kapal arlar gibi ticari messeselerin yannda belirli aralklarla kurulan panayrlar sayesinde youn bir ticari mbadele hkm sryordu. Bir ksm gnmze intikal eden, bir ksmnn da kalntlarna rastladmz ticret yollar zerine kurulu han ve kervansaraylar uzun mesafe ticretinin gelimesi maksadyla inaa ediliyor ve bu yollarn gvenlii de derbenti ad verilen yar askeri bir tekilt tarafndan salanyordu. Osmanl sultanlarnn, lkede ticari faaliyetlerin azamiletirilmesi ynnde mracaat ettikleri politikalardan biri de tccar ve zenaatkarlar zmresini bata stanbul olmak zere byk Osmanl kent merkezlerine toplamasdr. Fetihden sonra Bursa'dan stanbul'a varlkl tccarlarn gelip yerlemesi salanm, 1477 ylnda Kefe'den 267 zengin tccar ailesi stanbul'a getirilmitir. Yavuz, Kahire ve Tebriz'den ok sayda ilim adam, tccar ve zanaatkar stanbul'a getirmi idi. spanya'da Katolik taassubundan ve engizisyon zulmnden kaan Yahudilere kucak almas da sebepsiz deildir. 1535 ylnda bu g sayesinde Selanik'te Yahudi ailesinin says 8070'i buluyordu. Bu sayede Selanik, devletin en zengin ve hareketli merkezlerinden biri haline gelmi idi. Devletin corafi konumu da blgesel ve milletleraras ticretin gelimesinde nemli rol oynamtr. Dou lkeleri ile Bat lkeleri arasnda bir kpr grevi gryordu. 454 BLNMEYEN OSMANLI zellikle Doudan Batya giden byk uluslararas ticret yollarnn Osmanl lkesinden gemesi ticari mbadele hacmini geni tutuyordu. Osmanllar bu elverili corafi konumdan azami lde faydalanmaya alyorlard. .i Seluklularn uyguladklar serbest ticret politikalarn Osmanllar da aynen uygulamlardr. stanbul uluslararas bir ticret merkezi hviyetine brnm idi. Dnyann her tarafndan buraya mal geliyor ve ayn younlukta mal k yaplyordu. stanbul bir mide kent olduu kadar bir antrepoydu ayn zamanda. stanbul'un yannda zmir, Antalya, Alaiye, Trabzon, Kefe, Akkerman ve Selanik gibi ky kentlerin yannda Edirne, Bursa, Halep, am, Erzurum gibi kentler d ticrete ynelik merkezler idiler. Evliya elebi Trabzon'u anlatrken deniz ve kara yoluyla Ozakof, Kazakistan, Mingrelia, erkezistan, Abaza ve Krm ile ticret yapan tccarlarndan sz eder ve bunlarn ehir sakinleri ierisinde bir zmre tekil ettiini belirtir. Aratrmalar bir ok Osmanl ticret gemilerinin Msr, Kuzey Afrika, Kuzey Karadeniz'de ticari seyahatlere ktklarn, XVI-XVII. yzyllarda Osmanl Devleti'nde Hindistan ve in ile ticret yapan zengin bir tacir snfn bulunduunu gstermektedir. Uluslararas ticretin gelimesinin bir arac olarak yabanc tccarlara ayrcalklar tannyordu. Kapitlasyon ad verilen ayrcalklarn arkasnda bata lkeye yabanc tccar ekme kaygs yatyordu. Uygulanan kapitlasyon politikas ile temel ama gereklemi oluyordu. Bunlar; lke retiminin ihtiya fazlasna talep oluturmak, i piyasada talep edilen yabanc mallarn giriini salamak ve gmrk vergisi elde etmek idi. Ayrca, Avrupa'da mttefik lke saysnn artmas ve bu lkeler arasnda rekabetin oluturulmas gibi baz siyasi kazanmlar da elde ediliyordu. Kapitlasyonlarn verilmesinin bir baka yn de, uluslararas yeni ticret yollarnn kefi ile 16. yzylda okyanuslara kayma eilimine giren Avrupa transit ticretini Akdeniz'de tutma gibi bir amac tamasdr.

Yabanc tccarlara tannan ayrcalklar sadece Osmanlnn mracaat ettii bir yntem deildi. Dou ve Bat aleminin zaman zaman uyguladklar bir yntem idi. Mesela Memluklular Fransa tccarlarna ayrcalk tanm idi. Osmanllar bunu devam ettirdiler. Dier taraftan Batda ngiltere'nin Hansa birliine bal ehir devletlere tand ayrcalklar 16. yzyl sonuna kadar srm idi. Kapitlasyonlarn, lkenin d ticretinde demeler bilanosu aklarna neden olduu, i imalat ve retimi baltalad, d ticret sahasndan Trk tebaann ekilerek yabanclarn ve ierde aznlklarn egemenlik kazanmalarnn tevik edildii ynndeki 18 ve 19. yzyllara ait gzlemler ve kanaatler erken dnemler iin varit deildir. Zira, Bursa'da Trk tccarlar tarafndan Msr, ran, Venedik ve Fransa ile ticret yapan byk firmalar kurulmas ve bu alana byk paralarn yatrlm olmas Osmanllarn milletleraras ticrette rol almadklar iddialarn geersiz klmaktadr. Yine Kefe'ye ait ticari istatistikler Trklerin milletleraras ve blgeler aras ticrette etkin rol aldklarn gstermektedir. Venedik'de bir Trk ticret merkezinin bulunmas ve bu merkezin balarda sadece Mslman Trkler'e tahsis edilmesi, baz talyan ehirlerinde i yapan Trk tccar ve esnafna rastlanmas, Ankara'dan sof ve muhayyeri alp Dubrovnik ve dier bat lkelerine pazarlayan tccarlarn bulunmas, Ankona'dan (talya'nn Kuzeyi) ithalat yapan Mslman Osmanl tccarlarnn grlmesi, Hindistanl tccarlar ile ortaklk kuran Galata tacirlerinin varl Trklerin d ticrette yalnz yabanclara ve aznlklara dayanmadn gstermektedir. BLNMEYEN OSMANLI 455 Ayn ekilde kapitlasyonlarn erken dnemlerde i retim zerinde olumsuz etkileri grlmemekte idi. nalck hoca, kapitlasyonlara ramen i imalat ve retimin yabanc mallara kar uzun sre baaryla rekabet ettiini, ithal mallarn ynl kuma, madenler ve kat gibi bir ka kaleme inhisar ettiini, ykc rekabetin ancak Batda sanayi inklab ortaya ktktan sonra 19. yzyln ortalarna doru grldn belirtir. Aslnda iktisadi hayat etkileyen, isizlii artran, imalat yavalatan, ve retimi dren en nemli unsur kapitlasyonlar deil, yabanc tccarlarn piyasadan ekilmi olmalardr. Yabanc tccarlarn piyasadan ekilmesinde milletleraras ticretin yn deitirmesinin rol bulunuyordu. mit Burnu'nun kefi ile Dou ticreti, Hint okyanusu ve Atlantik'e kayyor, Amerika'nn kefi ile de bu kta ile artan oranda ticret geliiyordu. Dolaysyla Akdeniz btn direnmelerine ramen eski nemini zamanla kaybedecektir. Bu gelimeler sadece Osmanly etkilemeyecek Ortaa boyunca Avrupa'nn snai ve ticari merkezi olan talya'y ve Kuzey Almanya'nn Hansa ehirlerini etkisi altna alacakt. Osmanllarn, Msr, Badad, Basra ve Aden'in fethi ve Hint denizine dzenledii seferler ile dnya ticret yollarndaki deimenin Yakn-Dou zerindeki ykc etkilerini ortadan kaldrmak iin uzun sre mcadele ettiini biliyoruz. Transit ticreti tekrar Yakn-douya yneltmekte baar salanm ve 16. yzyln banda kesintiye urayan transit ticret, yz yln ortalarndan itibaren tekrar canlandrlm idi. XV. yzylda Avrupa'da ticari faaliyetlerin gerilemesinde Osmanl ftuhatnn, stanbul'un zabtnn, Hristiyan tacirlere gsterilen husumetin menfi etkisi olduu, karayoluyla Hind ve in ticreti yapmann imkan kalmad, bu sebeple bir deniz yolu a-ranmasna gidilerek Hind deniz yolunun ve Amerika'nn bulunmasna neden olduu ynndeki fikirler de gerei yanstmaktan uzaktr. Batda atlan bu fikirlere yine batl bilim adamlar kar kmaktadr. Avrupa ktisat Tarihi adl eserin sahibi Herbert Heaton keiflerden nce ark mallarnn Avrupa'da eksilmediini ve biber fiyatnn da dtn belirtir. Konu hakknda Fuad Kprl uzun mtala'alar yrterek iddiann yanlln ortaya koymutur. Ortaa Avrupa'sna bakldnda 1348 ylnda ortaya kan Kara Veba felaketi nfusun drtte birini yok etmi, nfusta azalmann da etkisiyle retim ve ticret hacmi eskisi gibi byyememitir. 1453 ylnda stanbul Trklerin eline gemekle birlikte 1450'lerden itibaren Avrupa'da ekonomik toparlanma grlecektir. stanbul'un fethi bir kesintiye sebep olsayd ekonomik toparlanma yerine d olurdu. 15. yzyln nemli blmnde duraklayan ihracat, 1500

lerde 14. yzylda ulat en yksek noktaya eriecektir. 1433 ylnda Otuz Yl Savalarnn sona ermesi, Fransa'y ierde toparlanmaya ve Dou Akdeniz'de olmak zere d ticrete ynelmesine imkan salam, 1485 ylnda ki Gl Sava'nn sona ermesi ngiltere'ye bar getirmitir. Avrupa'nn hzlanan ticretinde Portekiz gemilerinin Hindistan'a ulamasndan nce geni bir pazar haline gelen Anvers'in yannda Lyon, Cenevre, Amsterdam, Lizbon, Londra ve Bristol da bulunuyordu. Dolaysyla deniz keifleri tek bana bu toparlanmay izahda yetersizdir ve deniz keiflerinin etkileri byk lekli olmayacak kadar yava olmutur. Zira, Afrika, Dou ve yeni Dnya ile yaplan ticret Avrupa ii ticrete gre snrl kalmtr. 18. yzylda bile blgeler aras ticret Avrupa rnlerine ok arlkl bir ekilde dayanmaktadr. Asl itici g Avrupa'nn iindeki icatlar ve iyiletirmelerden gelmektedir. 456 BLNMEYEN OSMANLI Osmanl ticret politikalarndan ithalatn serbest, ihracatn gerektiinde kstlanmas durumu akla u soruyu getiriyor; Osmanl demeler dengesi yleyse devaml ak veriyordu. Bu sorunun Dou iin ksmen doruluu vardr. Fransz tarihi Braudel'in de iaret ettii gibi Akdeniz blgesinin Dou ile yapt ticrette, deme a verdii ve bu a Sudan ve Fas yoluyla Afrika'dan salanan altn ihracyla finanse ettii bilinmektedir. Osmanllar Dou ile olan ticretlerinde ak vermemek iin eitli tedbirlere ba vuruyordu. Bu tedbirlerden biri Osmanl lkesine mal ile gelen tccarn lkesine yine mal ile dnmesi ilkesi idi. Bu ilkenin korunmasna dikkat edilmitir. Mhimme defterlerinde Dou'dan gelen tccarn bu ilkeye uymayarak para ile dnmek istedii, ancak buna msaade edilmediine dair bol rnekler bulunmaktadr. Ancak Osmanlnn Bat ile olan ticretlerinde uzun sre ak vermediini biliyoruz. The Levant Company'nin kaytlarna baklrsa kumpanyann ilk yllarnda Osmanl ile ticrette denge salanm, fakat bazan ak verilmi ve bu aklar nakdi olarak demek zorunda kalnm idi. 17.yzyln ortalarnda durum deimi, Osmanl d ticret rakamlar kumpanya lehine ak vermitir. Ancak genel itibariyle 18. yzyln ortalarna kadar Osmanl d ticreti fazla vermeye devam etmitir. Hatta Osmanl sanayisine baklrsa 18. yzyln sonuna gelinceye kadar i pazar ihtiyacnn tesinde yabanc lkelere ihracat yapabilecek derecede idi. Mesela bu tarihte lkenin ihtiya duyduu balca pamuklu ve ipekli mamulat kendi retimiyle temin edildii gibi, bu maddelerden bir hayli ihracat da yaplyordu. Bu konuda Fransa ile Osmanl d ticret rakamlar bizi aydnlatmaktadr. Masson'a gre 1788 ylnda Fransa Osmanl'dan 2.3 milyon livre kymetinde pamuklu bez, pek ar gmrk vergilerine ramen 1789'da 187.000 livreye ulaan ipekli mensucat ithal etmitir. Ayn yllarda Osmanl'ya ihra edilen pamuklu bezin kymeti senede 42.000 livreyi amamtr. Osmanlnn deitirmeye alt bir uzun dnemli trendden (eilim) sz etmek gerekir. Osmanlnn kurulu yllar bu trendin Mslman Yakn Dou ile Bat arasnda olumaya balad dneme tekabl eder. 13 ve 14. yzyllarda mbadelenin yapsnda, mal bileimi ve vastalarnda ortaya kan deime bariz bir ekilde grlr. Hatta bu deime 12. Yzy la kadar indirilebilir. Avrupa bu dneme kadar slm dnyasnn talep edebilecei ok az eye sahipti. Avrupa'nn Dou'ya ihracat kle ve kymetli madenlerden ibaretti. Dou Akdeniz ise Avrupa'nn yksek snflarnn talep ettii mamul mallan ihra ediyordu. Bat dnyasnn Mslman Yakndou'dan ve dier Dou dnyasndan iktibas ettii teknoloji ve organizasyon ekilleri sayesinde bu yap deiime urar. Daha nce esir, kereste, demir vb. ham maddeler karlnda Yakndou'dan satn ald madeni eya, dokuma, cam, sabun, kat gibi snai mallan artk kendisi imal etmeye ve Yakndou'ya satmaya, karlnda hammadde almaya balar. Avrupa artk satmak iin yeni mallara sahipti. Bat'nn ihracat zamanla ilenmi, ya da mamul mallardan ibaret olmaya balarken, slm dnyas Avrupa'ya ipek ve baharat yannda Anadolu'dan ham ap ile Kuzey Afrika'dan ham yn ve hububat salyordu. Sektrel ve blgesel farkllklar grlse de uzun sreden beri devam eden bu deime trendi Osmanl Devleti'nin doduu yllarda olduka netlemi idi. Osmanl kendisini byle bir trendin iinde buldu. Osmanllar bu trendi pasif bir

ekilde kabul etme yerine deitirmek iin mcadele ettiler ve tedrici bir surette deitirmeye baladlar. Rumeli ve Anadolu'da ak pazar politikalarna son vererek daha faal ve korumac bir BLNMEYEN OSMANLI 457 politika izlediler. Bizans'dan alnan blgelerde talyan-Latin nfuzunu krdlar, imtiyazlarn ortadan kaldrdlar. Galata ve Kefe'de Ceneviz hkimiyetine son verdiler. Karadeniz'i ak pazar olmaktan kararak Osmanl i pazar haline getirdiler. thal edilen mallarda vergi yk artrlan mallar dnda serbestiyi bozmadlar, i pazar ihtiyac karlanmadan ihracata izin vermediler. Bu durum yerli sanayiin geliimine hammadde bolluu meydana getirerek katkda bulunmutur. D ticrette vergilendirmede Mslman tebaa lehine dzenlemelere gidilerek, yabanclara % 5-7, yerli gayri mslimlere %3-4, Mslmanlara ise %2-3 gibi dk gmrk tarifeleri uygulanmtr. Osmanllar Bat ile Dou arasnda oluan bu trendi deitirmek iin gayret gstermelerine ramen buna muvaffak olamadlar. 18. yzyln ortalarna kadar meydana gelen deimeler karsnda direnen Osmanl, daha sonra Batdaki hzl gelimelere kar direnci zayflam, ancak Bat'nn smrgeletirme ve smrge tipi ticret politikalarna alet olmamtr277. 285. Osmanl yneticileri ticret yollarnn deiiminin ne derece farkndayd? Osmanl Devleti'nin Hind Deniz Yollarna ilikin politikas ne idi? Amerikann kefi, mit Burnu'ndan dolaarak Hindistan'a ulama Avrupa tarihinde yeni bir dnemi balatacaktr. ktisat tarihisi Simon Kuznets 1492-1776 arasndaki dnemin ekonomik, sosyal, politik ve kltrel tarihinin corafi keifler ve bununla ilgili olaylarla aklanacan belirtir. Her iki gelime Avrupa'y etkiledii kadar Avrupa d toplumlar da nemli lde etkisi altna alacaktr. Hind ticari mallar bu tarihe gelinceye kadar Arap gemileriyle Kzldeniz ve Basra krfezi vastasyla Suriye limanlarna veya skenderiye'ye getiriliyor, buradan Venedik gemileriyle Avrupa'ya tanyordu. Her iki gelime Venedik ve Memluklerin sonra da Osmanl'nn ticret yollar zerindeki tekelini kracak, Akdeniz btn direnmelerine ramen eski neminin kaybolmasna sebep olacaktr. 277 BA, DBM, 36806, sh. 660-663; BA, Mhimme Defteri, nr. 23, hkm nr. 605; BA, Mhimme Defteri, nr. 24, sh. 209, hkm 550; kpaa-zde, Tarih, sh. 142143; Evliya elebi, Seyahatname, sadeletiren; Tevfik Temelkuran-Necati Akta, stanbul 1980, c. 3-4, sh. 835, 852, 985, 1036, 1037; c. 7, sh. 432; BA, stanbul Ahkm Defterleri, nr. 8, sh. 332, hk. 1088'den aktaran Ahmed Tabakolu ve dierleri; stanbul Ticret Tarihi 1, sh. 293-294; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh.238-260; Yaln, Aydn, Trkiye ktisat Tarihi, sh. 272-307; Heaton, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi, ev. Mehmed Ali Klbay-Osman Aydou, Ankara 1985, c. 1, sh. 223- 226, 233, 234, 296; Gran, Tevfik, ktisat Tarihi, stanbul 1993, sh. 72-80; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 681-691; c. 3, 2. ksm, sh. 576, 580; Muhammed b. Ahmed b. yas el-Hanefi, Bedayi'z-Zhur Fi Vakyi'ed-Duhur I-III, Bulak 1312, c. 3, sh. 147-149; Ergin, Osman, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1977, c. 3-4, sh. 1131-1135; Barkan/Ayverdi, stanbul Vakflar, sh. XIII-XIV; Barthold, W.- Kprl, M. Fuad, slm Medeniyeti Tarihi, 5. Bask Ankara ts, sh. 225-232; Gen, Mehmed, "XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Devleti'nde ve D Ticret", XV ve XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, sh. 395-401; Sar, mer Cell, "Tanzimat ve Sanayiimiz", Tanzmt I, stanbul 1940, sh. 423; Mardin, erif, "Trkiye'de Orta Snflarn Devri", Makaleler 4- Trk Modernlemesi, 5. Bask, stanbul 1997. sh. 337-342; Mardin, erif, "Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri: Trkiye'de Toplumsal Snf ve Snf Bilinci", ev. Nuran Yavuz, Trkiye'de Toplum ve Siyset Makaleler 1, 2. Bask, stanbul 1991, sh. 82; Akda; Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, c. 2. sh. 181-182, 191; Turan, erafettin, "Venedik'te Trk Ticret Merkezi (Fondaco dei Turchi)", Belleten, cilt XXXII, say 126, sh. 247283, N.A., Kuznetzova, "XVI. Yzylda Rus-ran Ticreti ve Osmanl Devleti", sh.246-256; Mantran, Robert, XVII. Yzyln kinci Yarsnda Dou Akdeniz'de Ticret, Deniz Korsanl ve Gemiler Kafileleri", Belleten, c. LII, say 203(1988), sh. 686-695; Beydim, Kemal, "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve "Mr Ticret" Teebbs", sh. 687-755.

458 BLNMEYEN OSMANLI Dou ticret yollarna yeni alternatifin sahneye kmas bata Ortaa boyunca Avrupa'nn snai ve ticari merkezi olan talya'y ve Kuzey Almanya'nn Hansa ehirlerini etkileyecektir. Avrupa'da ekonomik g dengelerini bozacak, Avrupa'nn ekonomik merkezinin gneyden kuzeye ve batya kaymasna yol aacaktr. Yeni dnyann bulunmas spanya ve Portekiz'in nclnde dier Avrupa lkelerine yeni kaynaklarn sunulmasn ve bu kta ile artan oranda ticretin genilemesini salayacak, zellikle altn ve gm yataklarnn kefedilerek Avrupa'ya arzedilmesi, nfusta genileme ve nfusa paralel retimde artn gereklememesi gibi dier faktrlerle birleerek etkileri Avrupa'y olduu kadar Avrupa d toplumlara da yansyacak olan fiyatlarda haraketlilii balatacaktr. Venedik asndan durum daha vahimdir. Zira bir taraftan Osmanllarn btn Akdeniz ve Karadeniz'e yaylmalar tarihi smr alanlarnn kaybolmasna dier taraftan alternatif ticret yolundan uzak kalmalar ve Avrupa'nn ekonomik merkezinde kaymann yaanmas Venedik ekonomisini ok ynl olarak olumsuz etki altna alacaktr. Douya giden alternatif ticret yolunun kefi Akdeniz'in ticari neminin hemen kaybolmas anlamna gelmemelidir. Zira corafi keiflerin etkileri byk lekli olmayacak kadar yava olmutur. Hatta mit Burnu'nun bulunmas Asya ile Avrupa arasndaki ticrette temelli bir deiiklik getirmedii sylenebilir. Zaten 16. yzyln balarndaki daralma 1540'lardan sonra Osmanllar'n Kzldeniz ve Basra krfezinin nemli noktalarna hkim olmalar ile yerini eski canllna brakacak, okyanus yoluyla rekabet edecektir. Suriye limanlar, Kahire ve skenderiye eski aal gnlerine kavuacaktr. Bu genilik 1600'lerin balarnda Hollanda ve ngiltere'nin Hind Okyanusu'na girmesine kadar srecektir. 16. yzyl ierisinde Akdeniz ve eski ticret yollan zerinde meydana gelen bu zikzakl gelimeler ilk etapta Osmanl'nn boluu, sonra Osmanl'nn bu boluu doldurma teebbsleri ve bunda ksmen baar elde edilmesi, Venedik'in abalar (mesela Svey'ten Kzldeniz'e kanal ama teebbsleri) ve yzyln sonlarnda Hollanda ve ngiltere'nin ticret irketlerinin devreye girmesiyle alakaldr. Yine Okyanus yoluyla Hindistan'dan Avrupa'ya mal nakli Akdeniz'e gre daha uzun yolculuu, daha fazla maliyet ve riski tayordu. Lizbon'dan Kalkta'ya mit Burnu yoluyla yaplan yolculuk 9000 mil, Kalkta'dan Venedie Kzldeniz yoluyla yaplan yolculuk ise 5000 mil kadardr. Osmanllar iin ne derece farkndaydlar? Batl bir ksm meliflere gre Hind deniz yolunun kefinin nemi ilk zamanlarda yeterince anlalamamtr. Melvin M. Knight'a gre yalnz Osmanl deil, Fransa ve spanya'nn da bunu anlayamadklar iin artk nemini kaybetmekte olan talya ve Orta Avrupa pazarlarn ele geirmek iin lzumsuz mcadelelerden geri durmuyorlard. talyan iktisat tarihisi Carlo Cipolla ise Osmanllar ile Venediklilerin Akdeniz'de ticretin denetlenmesi iin yaptklar savalar modas gemi savalar olarak niteleyecektir. Osmanllar Akdeniz'de mcadele verirken yeni sahneye konulan okyanus ticret yolunun ne anlam ifade ettiini unutmadlar. stelik iin bandan beri takipisiydiler. Zira, daha II. Bayezid Portekizlilerin Kzldeniz'de ve Hind okyanusundaki hkimiyetini krmak iin aba gsteren Memluk sultan Kansu'yu desteklemi, Svey'de Osmanl teknisyenlerinin nezaretinde otuz galer yaplmas iin gereken malzeme ile 300 demir top, 150 direk, 3000 krek, kafi miktarda yelken vs. ile beraber sekiz gemi yollamtr. BLNMEYEN OSMANLI 459 Bunlarn gtrlmesine de Kemal Reis'i grevlendirmitir. Yine Msr'n ve Basra'nn Osmanl siyasi snrlar iine alnmas, Kzldeniz ve Basra krfezini denetim abalar, her ne kadar olumlu sonu vermese de Svey'ten Kzldeniz'e bir kanal ama projesesi, aydnlarn ticret yollarna ilikin raporlar Osmanl ynetici ve aydnlarnn yeni ticret yolunun almasnn ne anlama geldiinin idraki ierisinde olduklarn gstermektedir.

Selman Reis Msr'n fethinden sonra 1525 ylnda yazd raporda Kzldeniz ve Hind Okyanus'una almann, bu denizlerde Portekizliler ile rekabete girerek ticret yollarndan pay almann mali faydalarna dikkat ekiyor, bu amala bir donanma kurulmasn istiyordu. Selman Reis'in nerileri raporlarda kalmayacak, fiiliyata geirilecektir. 1530 lardan sonra devlet, Kzldeniz'in ve Basra krfezinin denetlenmesini ve Hind okyanusuna almay salayacak donanma kurma almalarna balad. Aden'i tekrar zabteden Portekizlilerden geri alan, Arabistan yarmadasnn gney dousundaki Maskat zabteden ve Portekizliler'e galebe alan Piri Reis'in baarl bir ka seferinden sonra Svey kapudanlna getirilen Murad Reis ve eydi Ali Reis Portekizliler ile yaptklar savalarda muvaffak olamadlar. eydi Ali Reis'in 1554 ylnda Maskat limanna yaklat srada Portekiz ile girilen ak deniz savandan sonu alnamad. Bu durum Osmanl'nn Kzldeniz'de hkimiyet kurmasna ve kylar denetlemesine mani olmad. Portekizlilere kar kesin baar salanamamakla beraber Hind sularndaki rekabet de durmad. Zira 1544'de Portekizliler ile arpmalar srasnda Portekiz kral Hind sularnda husumetin kaldrlmas iin stanbul'a eli gndermek zorunda kalmtr. Eli Hind sularnda Osmanl gemilerinin serbeste gezebilmeleri iin bir resim talep etmi fakat Hind sularn nfuzu altnda sayan Osmanllar tarafndan bu resim talebi kesin bir ekilde reddedilmitir. Portekiz kral Hind sularnda iki tarafta cereyan eden husumetin kaldrlmas ynnde bir name gndererek bu hususta bir grmenin yaplmas iin stanbul'a bir eli gndermesine msaade istemi ve bu talebe Osmanl 1564 Eyllnde bir name ile msbet cevab vermitir. Yine Portekizliler ile savaan Ae sultannn 1565 ylndaki yardm talepleri de dikkat alnm, istedii askeri malzeme bir donanma ile gnderilecei srada Yemen'de zuhur eden bir isyan Hind seferinin gereklemesine mani olmutur. Emir Mehmed bin Emir Hasan el-Suud'nin III. Murad namna 1580'de kaleme ald Amerika'nn kefine dair Hadis-i Nev yahut Tarih-i Hind-i Garbi adl eserinde Avrupallarn Amerika ve Hindistan kylarna ve Hrmz'e yerletiklerini, slm lkelerini tazyik ve ticari faaliyetlerini ihlal ettiklerini, byk maddi fayda salayacak olan bu iin Osmanllar tarafndan da yaplabileceini, Svey'de tertip edilecek bir donanma ile Avrupallar Hind okyanusundan uzaklatrmak mmkn olacan aklyor ve Svey kanalnn almasn tavsiye ediyor. Bu suretle Hind ve Sind limanlarn zaptederek kffarn tard edileceini ve Hind ktasnn mallarnn kolayca istanbul'a ulatrlmasnn mmkn olacan belirtiyor. 1625 ylnda mer Talib adl dier bir Osmanl aydn da konuya dikkat ekmektedir; imdi Avrupallar btn dnyay renip her tarafta gemilerin iletiyorlar, mhim iskeleleri elde ediyorlar. nceleri Hind, Sind ve in mallar Sveye gelir ve Mslmanlar vastasyla btn dnyaya dalrd. Fakat, imdi o mallar Portekiz, Hollanda, ngiliz gemileriyle Frengistan'a gidiyor ve oradan dnyaya yaylyor, kendilerine lazm olan eyleri stanbul'a ve sair slm memleketlerine gtrp be misli fiyatla satyorlar ve 460 BLNMEYEN OSMANLI bu yzden byk paralar kazanyorlar. slm lkelerinde altn ve gm bu yzden azalmtr. Osmanl devleti Yemen sahillerini ve oradan geen ticreti ele geirmelidir, yoksa biraz zaman daha geerse Avrupallar slm memleketlerine hkim olacaklardr. Osmanllar, Msr, Badad, Basra, Aden ve Maskat'n fethi ve Hind denizine dzenledii seferler ile dnya ticret yollarndaki deimenin Yakn-Dou zerindeki ykc etkilerini ortadan kaldrmak iin uzun sre mcadele etmilerdir. Transit ticreti tekrar Yakn-douya yneltmekte baar salanm ve 16. yzyln banda kesintiye urayan transit ticret, yz yln ortalarndan itibaren tekrar canlandrlm idi. Osmanl yneticileri Hind Okyanusunda faaliyet gsteren Mslman tccarlar Osmanl limanlarna ekerek Hind mallarnn Akdeniz'e ulatrlmasn saladlar. Devlet bu uzun mesafeli ticretten hem nemli gmrk geliri elde ediyor hem de lkede mal arznn genilemesini salyordu. Daha ayrntl bir tahlile girilecek olursa devletin kazanc u noktada toplanabilir;

1- in ve Hind mallarnn sat umumiyetle Mslman ve Trk Devletlerinde yaplyordu, Osmanllar bundan byk krlar elde ediyorlard. 2- Osmanl hkimiyeti altndaki limanlar, mesela Basra, Cidde, skenderiye, Svey ve stanbul'a byk miktarda para geliyordu. 3- Msr ve Trkiye bu ticret mallarnn transit gei yolu zerinde bulunuyor, buralardan mallar Venedik ve Cenovallar tarafndan Avrupa'ya tevzii ediliyordu. Ortaya atlan ve epeyce tenkit grm bir dier iddia da udur; Osmanl fetihlerinin zellikle stanbul'un fethinin karayoluyla Hind ve in ticreti yapmay imkansz hale getirdii ve bu sebeple bir deniz yolu aranmasna gidilerek Hind deniz yolunun ve Amerika'nn bulunmasna neden olduudur. Bu ynde Bat'da serdedilen fikir ve iddialar yine batl bilim adamlar tarafndan rtlecektir. Bir kere Avrupallarn Dou'ya ulama zlem ve gayretleri Osmanllarn dnya tarihinde yerini almasndan nce balayacaktr. 1291'de Vivaldi kardelerin Afrikay denizden dolama projeleri kt sonulanmt. 14. ve 15. yzyllar boyunca bat denizcileri Atlantikte ok sayda keif yapmlar idi. Portekiz kral Denizci Henri 1418'de Afrika ve Atlantik maceralarn balatmtr. stelik ama sadece ticret deil, hallk gayretleri de nemli rol oynuyordu. Osmanl'nn durdurulamayan ilerleyii karsnda Henri ve arkasndan gelenler Habeistan'da Kzldeniz'e doru alan blgede olduuna inanlan ve Mslmanlar ile savaan efsane kahraman Prester John'n gleriyle birleerek Kuzey Afrika Mslmanlarn, Araplar ve Trkleri gneyden yaplacak bir saldr ile yenmek ve Hind Okyanusundaki tccar donanmalarn yok etmek ve Dou ile Avrupa arasndaki ticreti Portekizlilere aktarmak istiyorlard. Vasco da Gama Hindistan'da Kalkta'ya ulatnda sarfettii szler bu gayreti ortaya koyar. Gama, Hindistan'a Hristiyan ve baharat bulmak iin geldim diyordu. Papa Portekiz kralna yazd bir mektubunda Mslmanlar denizlerden uzaklatrp Mekke'yi yama etmesini, "her Mslman yok ederek" Hristiyanl Hindistan'da yaymay emredecektir. Hindistan'a bir tccar olduu kadar bir hal olarak da ulaan Portekizliler Hind sularnda terr havas esdireceklerdir. Gerek Vasco de Gama'nn gerekse Portekiz Hindistan genel valisi olan Albuquergue'nin estirdii terr 1520'lere kadar srecektir. Albuquergue (Albokerk) Kzldeniz azndaki Sokotra adasyla Basra krfezi giriindeki Hrmz boazn zabtederek Dou mallarn Akdenize nakleden yollarn kaplarn MsBLNMEYEN OSMANLI 461 lman gemilerine kapatacaktr. Ancak Portekiz ablukas 1520 lerden sonra krlacak, 1540 lardan sonra da kadim ticret yolu eski canllna kavuacak, Halep ve skenderiye'den bol miktarda Venedik ve dier limanlara mal akmaya balayacaktr. 1560 da Venedie ncekinden daha fazla karabiber gelecektir. Kzldeniz'de baharat tamacl Lizbon'a eitlenmi bazen de Lizbon'u geride brakmtr. Osmanllarn kadim ticret yolunu canlandrma ynndeki gayretleri sonu vermi, hatta baz Portekizlilier Trklerle anlaarak baharat mit Burnu yerine Kzldeniz yoluyla getirmeyi dnmlerdir. Osmanllarn gney politikas, ticret yollarnn okyanuslara kayna mani olamam ancak ertelemesini salamtr. Bu sayede Akdeniz nemini yzyln sonlarna kadar koruyabilmitir. Devletin bat lkelerine geni imtiyazlar vermesi de ticret yollarnn kaymasn nlemeye ynelik politikasnn bir paras idi278. 286. 16. Yzylda Avrupa'da fiyat devrimi olarak nitelenen gelimenin Osmanl Devleti'nde ne tr etkileri grld aklar msnz? 16. yzyl btn dnyay etkisi altna alacak gelimelerin yaand bir yzyl. Corafi keifler ile balayan gelimeler smrgecilik, kymetli maden hareketlilii, nfus art, fiyat art ve mali bunalmlar ile srp gitmitir. Dou ve Bat dnyasn nemli oranda etkileyecek olan Fiyat Devrimi, kefedilen Yeni Dnya'nn kymetli altn ve gm madeninin Avrupa ilerine akmasnn tabi bir sonucudur. 16. yzyl boyunca Avrupa'nn gm ve altn stoklarndaki genileme, fiyatlarda hzl art eilimini kamlam ve Avrupa lkelerinde farkl oranlarda fiyat artlar gereklemitir. Yz yl ierisinde kesin bir

nfus art ve bu nfus artna paralel bir dzeyde retimde genilemenin gereklememesi fiyatlar yukar eken bir dier faktrdr. Mesela 1554 ve 1555 ylnda gerekleen kt hasat ngiltere'de buday fiyatlarnn drt katna kmasna neden olmutur. Ayn lkenin nfus artna bakldnda 1540-1640 arasnda Londra nfusu alt kat artm idi. Kta Avrupa's ve ngiltere'yi etkisi altna alan bu gelimeler Osmanl ve Dou dnyasna uzun mesafeli ticari faaliyetler ile aktarlacaktr. Zira para arzndaki genileme ve artan nfus orannda retimde paralel bir gelimenin olmamas dolaysyla Avrupa'da mal fiyatlarnn 16. yzyln balarndaki dzeyleri yzyln ilerleyen safhalarnda koru-namayacak, bu durum Bat ile Dou arasnda fiyat farkllamasna yol aacaktr. Emtia fiyatlarnda ortaya kan farkllk ve zellikle gda maddelerinde grlen artlar Avrupal 278 BA, Mhimme Defteri, nr. 7, sh. 258, hkm 721; Feridun Bey, Mne't- Saltin, c. 2, sh. 462; Emir Mehmed bin Emir Hasan el-Suud, Hadis-i Nev / Tarih-i Hind-i Garb, Bayezit Devlet ktp. nr. 4969; Heaton, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi, c. 1, sh. 227- 229, 232- 234; nalck, Halil, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, 3. Bask, London 1997, sh. 126-133; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 391-400, 513-516; Akda; Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, c. 2. sh. 182, 192-198; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 85-88; Gran, Tevfik, ktisat Tarihi, sh. 82; BartholdKprl, slm Medeniyeti Tarihi, sh. 225-232; Togan, A. Zeki Velidi, Bugnk Trkili, Trkistan ve Yakn Tarihi, Trkistan, stanbul 1942, sh. 103; Mughul, M.Yakub, "Portekizli'lerle Kzldeniz'de Mcadele ve Hicaz'da Osmanl Hkimiyetinin Yerlemesi Hakknda Bir Vesika", T.T.K Belgeler, c. II, 1965, say 3-4, sh. 37-49; Asrar, Ahmed, Kanuni Devrinde Osmanllarn Din Siyseti ve slm lemi, stanbul 1972, sh. 297, 298, 299, 309; zbaran, Salih, "Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu", EF Tarih Dergisi, say XXXI (1978), sh. 131141; Sobernheim, M.- Kafesolu, brahim, "Kansu", A, c. 6, sh. 162-165; Hammer, Ata Bey tercmesi, c. 5, sh. 119-121, 261, 264; Saffet, "Bir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi", TOEM, cz;10, stanbul 1329, sh. 604 vd.; Saffet, "ark Levendleri-Osmanl Bahr-1 Ahmer Filosunun Sumatra Seferi zerine Vesikalar", TOEM, cz: 24, stanbul 1332, sh. 1529. 1531-1540. .462 BLNMEYEN OSMANLI tccarlar fiyatlarn daha dk seyrettii douya ynlendirecektir. Bat'ya daimi surette bir mal ak, douya ise kymetli maden ak grlecektir. Bu iliki uzun dnemler devam edecektir. Bat'daki gelimeler Osmanl Devleti'ni yzyln ikinci yarsndan itibaren zellikle son eyreinde etkisi altna alacaktr. Batdan gelen etkilere ilave olarak sava teknolojisindeki deimenin daimi asker beslemeyi zorunlu hale getirmeye balamas tmarl sipahinin neminin kaybolmasna ve devletin daha fazla savunma harcamalarna ihtiyacnn domasna yol am, buna retimde grlen gerileme de eklenince lkede ciddi mali bunalmlarn domas kanlmaz olmutur. Doan bunalmlarn en iyi gstergesi devletin nemli para operasyonlarna girimesidir. Devlet 100 dirhem gmten daha nce 400, 450 ake keserken yzyln son eyreinde 800, 950 ve 1000 ake kesmeye balayacaktr. Parann satn alma gcnde yaanan dme, daha fazla savunma harcamalarna ihtiya domas, nfus art, tmar sisteminde zlmenin balamas, retimde yetersizlik gibi sebeplere batnn ar derecede bata gda maddeleri olmak zere mal talebi de eklenince Osmanl Devleti'nde fiyatlar artacaktr. Yaplan incelemelere gre Osmanl Devleti'nde 16. yzyl boyunca fiyatlar artm, 1600'lerin banda en yksek noktaya ulatktan sonra 17. yzyl ortalarna kadar gerileme eilimi gstermitir. Yzyln bandan 1580'lere kadar fiyatlar % 80 dolaynda artmtr. Parada yaplan tailerinin de byk etkisiyle fiyatlar 1580'lerden sonra hzl bir ykselme eilimine girmi, 1600'lerin banda Osmanl fiyatlar 1500'lerin bandaki dzeyin alt katna ykselmitir. Daha ayrntl rakamlar verecek olursak 1585-1606 yllar arasnda kalan 21 yl zarfnda nominal fiyat artlar % 531 (yllk % 9.2), reel artlar % 165 (yllk 4.8) olmutur. Fiyatlar XVII. yzyl boyunca da art kaydetmi, ancak bu art parann deer kayb gz nne alndnda ar oranlarda olmad gibi -bir iki hadise istisna-fiyat sramalar da meydana gelmemitir.

Fiyat devriminin Osmanl zenaatleri zerindeki etkilerine gelince, yzyln nc eyreine gelene kadar Avrupa'da meydana gelen gelimelerin benzerleri grlm, nfus artm, artan nfus sayesinde atl topraklar tarma alarak retim artmtr. Denilebilir ki retim nfustan daha fazla art gstermitir. Ky ve ehir arasnda i blm gelimi, ehirlerde zenaat dallarnda kesafet artm ve i ve d ticrette canlanma grlmtr. Yzyln son eyrei ise bu olumlu gelimeleri ters yz edecektir. Zenaat dallarnda faaliyette bulunan meslek erbabnn iledikleri hammadde fiyatlarnn artmas ve artan retim maliyeti orannda mamul maln fiyatlarn artramamalar dolaysyla gerilemeleri kanlmaz oluyordu. Osmanl zenaatleri zerinde batdan gelen dier bir olumsuz etki de udur; 16. yzyl boyunca batda zirai rnlere talep hzla artnca talebi karlamak iin ithalat yaplyordu. Bata gda maddeleri olmak zere deri, yn, pamuk, ipek gibi hammaddeler doudan karlanma yoluna gidilmitir. Avrupal tccarlarn artan hammadde talebi ve verdikleri fiyatlar karsnda Osmanl lonca mensuplar belirli mallarn ihracatnn yasaklanmasn talep edeceklerdir. hra yasaklar uzun dnem devam edecektir. Fakat yasaklar btn btn denetim altna alnamayacak kaakln domasna yol aacaktr. Hammadde talebindeki art ve artan fiyatlar lonca mensuplarn g duruma soBLNMEYEN OSMANLI 463 kaak, esnaf hammadde darlnn sklat zamanlarda retimi durdurma noktasna gelecektir. Bu durum isizliin artmasna yol aacaktr. u var ki, Avrupa'nn talebi karsnda Osmanl kentlerinde bulunan loncalarn ayn oranda etkilendii sylenemez. stanbul, Selanik gibi ky kentlerde bulunan loncalar daha fazla etkilenecek, ierde bulunan mesela Kayseri gibi kentlerdeki loncalar ise daha az etkilenecektir. Benzer bir etkileim farkll sanayi inklab sonras Anadolu kentlerinde vuku bulmu idi. Fiyat devriminin tmar sisteminin zlmesinde de etkin bir rol ald grlr. Zira kymetli maden arzndaki genilemenin en nemli sonularndan biri cret artlarnn fiyat artlarnn gerisinde kalmasdr. Bu durum sabit gelirli kiilerin satn alma glerinin devaml dmesi anlamna gelmektedir. Sabit gelirliler aleyhine bir dier gelime Osmanl Devleti'nde gerekletirilen para operasyonlardr. Para operasyonlaryla parann deerinin drlmesi sabit gelirlilerin reel gelirlerinin azalmasna yol aacaktr. Bu durum fiilen askerlik grevleri bulunan ve devlet kurumlarnda grevli kiilerin, kesinlikle yasak olmasna ramen kendilerine yeni kazan kaplar bularak ticari, snai ve zirai alanlarda faaliyet gstermelerine yol amtr. Bu tip kiilere resmi hviyetleri ve devletin nfuz ve itibarn zerlerinde tamalar dolaysyla halk kesiminde cari iktisadi kural ve kaideler de uygulanmyordu. Cari mevzuata aykr olarak mesela tarada iftlikler kurarak zirai faaliyetlerde bulunuyorlar, hayvan besliyorlard. Resmi hviyeti haiz kiilerin iktisadi hayatta bu tr faaliyetleri gerek re'y gerekse tmarl sipahilik zerinde olumsuz etkiler douracak, mr arazi sisteminin temel mantnn zlmesine yol aacaktr. Devletin vergi politikas da tmarl sipahi ve re'y zerinde olumsuz etkileri oluyordu. Artan fiyatlar nedeniyle tmarl sipahinin re'ydan tahsil ettii vergiler erozyona uramakta idi. Zira devlet fiyat artlar karsnda vergi oranlarnda yeni bir ayarlamaya gitmiyor, vergi sistemini aynen muhafaza etmeye alyordu. Mesel Ftih (1451-1481) devrinde koyun satndan tahsil edilen resmin (vergi) miktar, III. Murad (1574-1595) zamannda yine ayn dzeyde kalm idi. Sabun zerinden tahsil edilen resm-i mrnin 1730'daki oran ile 1810'daki orannn ayn seviyede tahsil edilmesi bu hususta gzel bir rnek tekil eder. Devlet vergi oranlarn ayarlama yerine sava gibi olaanst durumlarda tahsil ettii avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye gibi vergileri miktar nceden belli olmad iin her yl artan miktarlarda sk sk talep ediyordu. Mesela 1485 ylnda her avarz hanesi iin 15 ake tahsil edilirken 1543 ylnda 70 akeye ykseltilmitir. Bu gelimeler sadece re'yy deil sipahiyi de g durumda brakyordu. Sava zamannda orduya katlmama, asker gndermeme gibi gerilemenin yannda gelirleri iyice azalan sipahilerin tmarlarn terk ettikleri oluyordu.

Re'y bir taraftan kylerde iftlikler kuran resmi hviyeti haiz kiiler ile dier tarafta ar vergi talebinde bulunan devletin taleplerine muhatab oluyordu. Dnemin mali artlar devleti tmar sahiplerinden daha ok vergi almak yoluna itmesi toprak zerinde alan ve ucuz kredi kaynaklarndan mahrum kyl halk, fakir iftiyi sermaye sahibi mtegallibeden maliyeti yksek kredi almaya zorlar. Ba gsteren ktlklar ve gvensizlik ortam neticesi borcunu deyemeyen iftinin toprana sermaye sahibi ya dorudan doruya el koyuyor, ya da dk fiyatla bu topraklar satn alyordu. Batnn sava teknolojisinde meydana gelen gelimeler karsnda devlet daimi ordu besleme gereini duyacak ve daha fazla savunma harcamalarnda bulunma zorunda 464 BLNMEYEN OSMANLI kalacaktr. Bu da nakit ihtiyacn hzlandracaktr. Devletin buna karn ald tedbir tarmdan elde edilen gelirlere dorudan el koymay mmkn klan iltizam sistemini tarm kesiminde yaygn bir ekilde uygulamaya koymas olacaktr. Mltezim ise tmarl sipahinin kayglarn tamadndan en ksa zamanda en fazla vergi tahsili ile uraacak, re'y korumasz ve ar vergi yk altnda kalarak tasarrufunda bulundurduu topraklar ya terk edecek, ya da mltezim ve askeri snf mensuplarnn tasarrufuna brakacaktr279. 287. Osmanl Devleti'nde sanayiden sz edilebilir mi? Sanayiin geliimi hakknda bilgi verir misiniz? Elbette sz edilebilir. Zira, snai gelime olmadan alt yz yl hkmetmi byk bir devletin ayakta durabilmesi ve varln devam ettirebilmesi nasl mmkn olabilir? Devrinde dnyann sper glerine kar koyabilen Osmanl ykselme alarnda ileri bir teknolojiye ve gelimi bir snai sektre sahipti. Top dkm teknolojisindeki stnlk bunun en bariz mislidir. Osmanl sanayiinin geliimini iki farkl dneme ayrmak gerekir. nk, Osmanl sanayisi, geleneksel snai retim tarznn hkim olduu dnem ile, sanayi inklabnn tesirleriyle geleneksel sanayilerin geriledii, deiim ve yenileme fikirleriyle de batl sanayilerin faaliyet biimlerinin esas alnd 19. yzyl ve sonrasnda farkl yapsal zelliklere sahiptir. nce geleneksel Osmanl sanayisi zerinde duralm. Osmanl mparatorluu'nda iktisadi faaliyetler geni lde devletin kontrol altnda yrtlyordu. Dolaysyla snai messeseler de ayn kontrol mekanizmas altnda bulunan loncalar ierisinde faaliyetlerine devam ediyordu. Mesela 17. yzylda stanbul'da yaklak 1100 esnaf birliine bal 25000 iyeri vard. Bu iyerlerinde usta, kalfa ve rak olarak toplam 80.000 kii, ortalama 3-4 kii almaktayd. Osmanl Devleti'nde lonca sistemi ierisinde bata pamuklu ve ynl dokumaclk olmak zere ipekilik, halclk, dericilik, aa ilemecilii, inicilik, bakr ve demircilik, bak, kl, kama, tabanca ve tfek yapan silah imalatl, terzilik, kunduraclk ve kuyumculuk gelimiti. Bu sanat dallar lkenin eitli blgelerinde babadan oula intikal eden meslekler olarak faaliyetini srdryordu. Lonca bnyesinde faaliyet gsteren kk i yerleri genellikle mahalli ihtiyac kar279 BA, Cevdet Maliye, nr. 11940; Maliyeden Mdevver, nr. 9511, sh. 10; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 247-248, 282-286; Cin, Halil, Mir Araz ve Bu Araznin zel Mlkiyete Dnm, sh. 276-277; Heaton, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi, c. 1, sh. 240, 241; Kitab- Mstetab-Kitabu Meslihi'lMslimin ve MenafiTI-M'mnin- Hrz'l-Mluk, (ner. Ya'r Ycel), Ankara 1988, sh. 17, 18, 74; Akda, Mustafa, "Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti", Belleten, c. XIII. say 51, sh. 531, 533; Akda, Mustafa, "Yenieri Ocak Nizmnn Bozuluu", D.T.C.F Dergisi, Ankara 1947, c 5, say 3, sh. 300, 306; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 2, sh. 195, 198, 427-437; Cezar, Mustafa, Osmanl tarihinde Levendler, stanbul, sh. 63, 113; Barkan, . Ltfi, "XVI. Asrn kinci Yarsnda Fiyat Hareketleri", Belleten, c. XXXIV, say 136, sh.568, 574, 578; Barkan, mer L, "Osmanl mparatorluu'nda ifti Snflarnn Hukuk Stats", Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul 1980, sh. 730, Kazc, Ziya, Vergi Sistemi, sh. 49,

50; Mantran, Robert, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul III, (ev. Mehmed Al! Klbay-Enver zcan), Ankara 1986, c.l, sh. 97, 311; ztrk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri, sh. 248; Faroqhi, Suraiya, "XVI. Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla Kurulan Pazarlar", Tercme; Melek Eilmez, ODT Gelime Dergisi (1978) zel Say, sh. 43; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 108-122, 126-127, 131-132; Kazc, Ziya, Osmanllarda htlsab Messesesi, sh.148. BLNMEYEN OSMANLI 465 larken, ordu ihtiyacn karlayan veya ihracat iin retim yapan byk tesisler lonca sistemi dnda meydana gelmitir. Mesela 1390 ylnda Gelibolu'da zamann byk tersanelerinden biri kurularak donanmann ihtiyac olan sava ve nakliye gemileri inaa edilmitir. Bu almalar Ftih, II. Beyazt ve Yavuz devirlerinde de srdrlmtr. Nitekim Yavuz devrinde Kasm Paa tersanesi kuruldu. Harp sanayiinin nemli kurulularndan baruthaneler stanbul, zmir, Gelibolu, Selanik ve Temevar'da bulunuyordu. Dier bir sanayii kuruluu da tophanedir. stanbul, Edirne, slimye, Trabzon, Sofya, kodra ve Manastr'da tabanca ve tfek, am ve Erzurum'da bak ve kl imalathaneleri bulunuyordu. 19. yzylda Osmanl sanayii geleneksel yaplarn dnda bir gelime seyri izler. Batnn model alnd bu yzylda devlet byk sanayii tesisleri kurma politikasna hz vermitir. Byk lekli sanayi iletmelerinin ilk dalgas 1830 ve 184O'l yllara rastlar. 1840'h yllarda toplam bte gelirlerinin 1/8'i sanayi alanna, fabrikalarn ina ve retimine ayrlmtr. Bu oran 1847-8 'de 1/8'den 1/6'ya ykselmitir. Bu yllarda Osmanl yneticileri Avrupa'dan en son teknoloji kullanan makineler ithal ederek devlet mlkiyetinde bir dizi fabrika tesis ettiler. Ancak bu fabrikalarn byk bir blm iletileme-mitir. 1804 ylnda Beykoz'da kurulan ve 1836 ylna kadar alan kat fabrikas 19. yzylda kurulan byk lekli snai tesislerin ncs saylr. 1843 ylnda yapmna balanan ve 1846 ylnda retime geen zmir kat fabrikas ayn sektrn ikinci fabri-kasdr. Dokuma ve deri sektrleri ise Osmanl sanayileme srecinde ba eker. Hatta 18. yzyln balarnda ve ikinci yarsnda (1703 ve 1777) stanbul'da uha imalathanesi kurma teebbsleri vardr. Beykoz deri ve kundura fabrikas, ordu ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak Evkaf- Hmyn Nezareti'ne bal Eyb'de iplik fabrikas (plik-hane-i Amire), Feshane-i Amire Tanzimat'a gelinceye kadar tesis edilen nemli kurululardr. Tanzmt dnemine girildiinde bu tr byk tesis kurma politikas aynen devam ettirilmi ve "Fabrika- Hmyn" olarak nitelenen ok sayda devlet fabrikas kurulmutur. Bu dnemde ou devlet eliyle 160 civarnda fabrika tesis edilmitir. Yine ayn dnem ierisinde bir ksm tesisler modernletirilirken bir ksm da deien ihtiyalara gre yeniden organize edilmitir. 1836'da retime balayan slimye uha fabrikas buna gzel bir rnek tekil eder. 1842 ylnda slimye'de ikinci bir fabrika inaasna daha balanlmtr. Ayn yllarda ordunun kuma ve fes ihtiyacn karlamak amacyla zmit uha fabrikas (Basmahane) tesis edilmitir. 1850'de zel teebbs tarafndan el dokumacl ve basmacl yapmak zere Bakrky'de Basmahane kuruldu. Ayn dnemde sanayii faaliyetleri ierisinde dier bir gelime ise bir ok retim biriminden oluan bugnk sanayii sitelerine benzer kurulularn yer almasyd. Bunlardan ikisi Zeytinburnu ve Bakrky sanayi kompleksleri idi. Zeytinburnu tesisleri 1842-43 yllarnda kurulmu ve demir retimine ynelik olarak ilemitir. Bakrky sanayi kompleksinde ise iplik bkme atlyesi, ynl ve pamuklu dokuma fabrikalar vb. tesisler bulunuyordu. Dokumann yansra devlet deri sektrne de el atmtr. 1810 ylnda Debbahane-i Amire'ye dnecek olan tesisin kuruluu 1800'e uzanr. Harbiye Nezareti bnyesinde yer alan fabrika 1842'de makinelerle donatlr. Fabrikada 1884 ylnda 466 BLNMEYEN OSMANLI kundura imal edilmeye balanr. I. Dnya Sava'nda ordunun deri ve kundura ihtiyacnn karlanmasnda fabrikann byk katks olmutur. Ordu ve sarayn ihtiyacn karlayan dokuma ve deri fabrikalar Cumhuriyet'in devrald belli

bal snai kurululardr. Dokuma ve derinin yannda 19. yzylda devletin el att dier bir alan sava sanayiidir. Dnem ierisinde Osmanl zel teebbsne gelince, bu alanda byk ksm itibariyle yabanclar etkili olmutur. Osmanl Devleti kapitlasyonlarn getirdii baz kolaylklar, vergi indirimi ve zengin hammadde kaynaklar dolaysyla yabanclar iin cazip bir yatrm lkesi olmutur. Trkler ve aznlklar sermaye azl sebebiyle ancak yabanclarn giremedii yrelerde faaliyet gstermilerdir. 19. yzylda ithal mal teknoloji kullanan kapitalist sanayii iletmelerinin ikinci dalgas ise 1880'lerden itibaren geliir. Bu iletmelerin bir blm yerli, bir blm de yabanc sermayedarlar tarafndan kurulmutur. 19. yzyln son eyreinden itibaren ticret alannda grlen gelimenin ve ulam ve iletiim aralarnn etkinlemesinin de etkisiyle dokumaclk, debbaclk gibi alt sektrlerde ilerleme kaydedilmitir. Mesela 1907-1913 arasnda snai retimde % 45 nisbetinde art gereklemitir. I.Dnya Sava'na kadarki dnemde kurulan en byk sanayii iletmeleri pamuklu, ynl ve ipekli tekstil dallarnda iplik, bez ve kuma reten fabrikalard. Ayrca eitli gda maddeleri, ya ve sabun fabrikalar ile imento ve tula gibi inaat malzemeleri reten imalathaneler kurulmutu. II. Merutiyet yllarnda yaplan sanayii saymna gre Osmanl topraklarnda sanayi kurulularnn % 55'i stanbul ve evresi, % 22'si zmir'de olmak zere nemli bir ksm bu iki kent ve evresinde toplanmtr. Saymda 1913 yl iin toplam 269, 1915 yl iin 282 snai kurulu yer alr. Gda sanayi tm iyerlerinin % 27.7, dokuma sanayi yine % 27.7, krtasiye sanayi 19.6, deri sanayi % 4.6'sn oluturur. statistikde yer alan kurululardan 1915'de 264 kuruluun 214' gerek kiilere aittir. 28 kurulu anonim irket olarak kayda gemitir. Byk sermaye gerektiren imento, pamuklu dokuma gibi sektrler anonim irketler tarafndan kurulmutur. letmelerin 22'si hkmet ve hazine-i Hassa elinde gzkmektedir. Yaplan bir aratrmada gerek kiilere ait iletmelerin % 19.6's Trk-slm unsurun, % 80.4'nn ise gayr- Mslimlerin elinde bulunduu tesbit edilmitir. Sava yllarnda dalm byk lde Trkslm unsurunun lehine geliir. 1915 ylnda baka bir sanayii saym yaplmtr. Mr. Antoniades ve E. Yenidnya tarafndan yaplan saym Bat Anadolu'yu kapsayan sayma gre toplam 3315 iletmede 21914 ii almaktadr280. 280 Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, Yaynlayan; kn, A. Gndz, Ankara 1970; aatay, Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda ahiliin etkileri)", sh. 485-500; Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlar Hakknda BirTedkik, 2. Bask, Ankara 1994. sh. 58, 209; Sevimay, Hayri R., Cumhuriyet'e Girerken Ekonomi: Osmanl Son Dnem Ekonomisi, stanbul 1995, sh. 150-155; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 218, 225; Duran, Bnyamin, Osmanl Toplumunda Devlet-Piyasa likisi 14-16 Yzyl, Baslmam yksek lisans tezi, zmir 1985. sh. 52 vd.; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, sh. 68. 73-74. 76, 228-229; nsoy, Rfat, Tanzmt Dneminde Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, Ankara 1988. sh. 3. 3-4, 7-10. 7, 47, 48, 57-58; Sahilliolu, Halil, "XVIII. Yzyl Ortalarnda Sanayii Blgelerimiz ve Ticar mkanlar", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say ll(Austos 1968), sh. 62; Ergen, zer, "XVIII. Yzylda Osmanl Sanayi ve Ticret Hayatna likin Baz Bilgiler", Belleten, c. LII, say 203(1988), sh. 501-533; Kal'a, SLNMEYEN OSMANLI 467 288. Osmanl Devleti neden son yzylda snai gelimelere ayak uyduramad? Osmanl yneticileri bu konuda hi gayret gstermedi mi? Osmanl snai messeselerinin rettii rnler, 18. asrn ortalarnda Fransz sefareti tarafndan hazrlatlan bir rapora baklrsa Avrupa snai rnleri ile rekabet edebiliyordu. Mesela Fransz gemicileri kendi yelken bezlerinden % 25 daha pahal olan Gelibolu bezini tercih ediyor ve boazdan geerken bez almadan kmyorlard. nk Gelibolu bezi daha kaliteli idi. slimiye'de dokunulan sar ve krmz renkli kumalar Avrupa'da beenilen kumalard. Yine 18. yzyln

sonuna gelinceye kadar i pazar ihtiyacnn tesinde yabanc lkelere ihracat yapabilecek derecede idi. Ne var ki batda gelien sanayi devrimi Osmanl sanayiinin rekabet gcn kracak, bat snai rnleri Osmanl lkesini istilaya balayacaktr. Avrupa snai rnlerinin rekabetinden bilhassa Osmanl sanayiinin bel kemiini tekil eden pamuklu sanayii etkilenmi, Manchester fabrikalarnn ezici rekabetine maruz kalmtr. Islah- Sanayii Komisyonu'nun 1868 tarihli bir mazbatasnda 3040 sene zarfnda stanbul ve skdar'daki kuma tezgahlarnn 2750'den 25'e Kemhac tezgahlarnn 350'den 4'e, atma yastklar tezgahlarnn 60'dan 8'e indii belirtilmektedir. Artk bir ok snai hammaddesini mamul haline getirmek yerine hammadde olarak ihracna balanlmtr. Ubicini'nin gzlemleri Anadolu kentlerinin de ayn gerileyie sahne olduunu gsteriyor. Mesela, Anadolu'nun Diyarbakr, Bursa gibi blgeleri de dahil olmak zere deiik yrelerinde 1850'lerde tekstil rnleri retimi 30-40 yl ncesine gre onda birine gerilemitir. Osmanl devleti bat sanayiinin ihtiya duyduu pamuk, yn, ipek, tiftik ve envai maden bakmndan zengin kaynaklara sahipti. stelik Osmanl'da bat mallarn tketecek bir toplum bulunduu gibi, Osmanl sanayii de bat sanayii ile rekabet edebilecek gte deildi. stanbul, zmir, Selanik, Trabzon, Samsun ve Beyrut gibi geni hinterlanda sahip byk merkezlere en ucuz ulam vastas olan deniz yolu ile kolayca ulamak da mmkn idi. Bu merkezler zerinden 1850'li yllarn sonlarna doru inasna balanacak demiryollar vastasyla Avrupa mallar daha ierilere kadar tanabilecek, Osmanl hammaddeleri de ayn yoldan ngiltere ve dier bat lkelerine ihra edilebilecekti. Batl lkeler asndan grlen bu avantajlara ilave olarak Osmanl Devleti'nin i bnyesinde oluan siyasi zaafiyetler de bu lkelere daha baka imtiyazlarn kazandrlmasnda rol oynayacakt. Yabanc tccarlarn krlarn azaltan Osmanl devleti'nde cri gmrk mevzuatnn deitirilmesi, yed-i vhid uslnn ilgas batl mallan lkenin her Ahmed, "Osmanl Devleti'nin Sanayileme abalan", //. Abdulhamld ve Dnemi Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1992, sn. 186; lgrel, Mcteba, "Zeytinburnu'nda Bir Demir Fabrikas", Tarih Boyunca stanbul Semineri Bildiriler, stanbul 1989, sh. 157; Pullukuolu Yapucu, Olcay, "19. Yzyl Osmanl Sanayii'ne Bir rnek, slimlye uha Fabrikas", Tarih ve Toplum, Kasm 1997, say 167, sh. 19-24; Kkerman, nder, Trk Giyim Sanayiinin Tarihsel Kaynaklar, stanbul 1996, sh. 233; nsoy, Rfat, "Tanzmt Dnemi ktisat Politikas", Tanzimtm 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu Ankara: 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara 1994, sh. 260; Gran, Tevfik, "Tanzmt Dneminde Devlet Fabrikalar", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara 1992, sh. 235 vd.; Toprak, Zafer, "II. Merutiyet ve Osmanl Sanayii", Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi I-VI (Bundan sonra TCTA), stanbul, ts. c. 5, sh. 1352-1355; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu", TCTA, c. 5, sh. 1344; Toprak, Zafer, "Tanzimat'ta Osmanl Sanayii", TCTA,c. 5, sh. 1345-1347. : j ,s . ... . --.;., -.-,., 468 BLNMEYEN OSMANLI tarafnda satabilmek veya oralardan aldklar Osmanl mallarn ayn ekilde yurt dna karabilmeyi mmkn klan 1838 ticret anlamas Mehmed Ali Paa'nn isyanyla gerekleecektir. Bu anlama Osmanl sanayii iin bir dnm noktas olmutur. 1820'lerden itibaren balayan yabanc mal ithalat anlamann da tesiriyle yzyln ortalarna doru doruk noktasna ulamtr. Zaten batl sanayiler ile rekabet gc olmayan Osmanl sanayii anlamann getirdii serbestiyet ile iyice korumasz kalm ve gerilemitir. Netice olarak Osmanl ticret dengesi aleyhde gelierek Osmanl ekonomisi kapitalist dnya ekonomisinin yrngesine girmi ve 19. yzyl boyunca Osmanl ekonomisi giderek dnya kapitalizmine almtr. Osmanl sanayiinin bat karsnda rekabet gcn azaltan sebeplerin banda Bat'da gelien sanayi inklabnn nemli rol bulunuyordu. Zira, 19. yzyln balarndan itibaren geleneksel sanayiimizi etkisi altna Sanayii nklab kitle retimini getirmitir. Kitle retiminin getirdii retim art ve dk maliyet, sanayii inklabn gerekletiren lkelere nemli avantajlar

salyordu. Osmanl sanayiinin kn hzlandran dier bir nemli sebep ise kapitlasyonlardr. thalat resimleri 1838'e kadar % 3, 1836-62 arasnda % 5, 1862-1902 arasnda % 8 olarak tesbit eden kapitlasyonlar milli sanayii kapitalizme kar korumasz brakmtr. nc bir mil 19. asrn ilk yarsnda ihtiyalarda meydana gelen deimedir. Tanzimat srasnda nce askerin sonra sivillerin kyafeti deimitir. Halk Avrupa kyafetini olduu gibi, yava yava Avrupavri mefruat da tercihe balamtr. htiyalardaki bu deiim eski sanayii messeselerinin mamulatnn srm sahasn daraltmtr. Ayrca dahili gmrk resimlerinin Osmanl sanayiinin baz dallar zerinde ykc tesiri olmutur. Yabanc mallar % 5 orannda ithalat resmini dedikten sonra lke dahilinde serbeste tedavl edebildii halde, lkenin bir yerinden dier bir yerine sevk edilen yerli mallar amediye, reftiye, mruriye, masdariye gibi bir ok resimlere tabii idi. Sermaye yetersizlii, tecrbe yokluu ve toplu olarak hareket etmenin ferdi harekete nazaran salad faydalarn anlalamamas gibi nedenler de sanayilemeyi geciktiren sebeplerdir. Kukusuz zihniyet sorunlar da Osmanl sanayilemesini geciktiren faktrlerden biri olarak grlebilir. retimin hakir grlerek kmsenmesi , iinin toplumun en aa katman olarak kalmas ve ayrca devlete kaplanp kl kuanmann ve kalemefendisi olmann toplumda geer olmas gibi deer yarglar saylabilir. Osmanl yneticilerinin sanayii gelitirme ynndeki abalarna gelince, hemen belirtelim ki Osmanl Devleti'nde sanayilemenin farknda olmayan devlet adam yoktur denebilir. Bu sebeple ok bilinli bir sanayileme faaliyeti ve politikalar uygulanyordu. Mesela III. Selim'in lkenin sanayii problemi ile yakndan alakadar olduu grlr. Milli sanayiinin gelitirilmesini can u gnlden arzu etmektedir. Topkap saraynda Kubbeal-t'nn mefruat Sadrazam Halil Halit Paa tarafndan stanbulkr kumalarla yenilenmi, Sadrazam durumu bildiren arizasnda stanbul mensucatlarna daha ziyade itibar Olunsa bunlarn trl trl "matbu ve nevzuhur akmie nescedebileceklerini" ve bu Suretle "Frengistan akmiesi istimalinden istina-y klli" hasl olacan sylyor ve padiahtan kumalar grmek istedii takdirde nereye gnderileceinin emredilmesini rica ediyor. Padiah cevaben diyor ki; "Benim vezirim itibar olunsa stanbul'da hereyi l yapacaklarnda phe yoktur. Ben stanbulkr kuma severim ve ekser stanbulkr giyerim, keke halk ta giyseler". BLNMEYEN OSMANLI 469 Sultn Abdlaziz de yerli metaaya itibar ediyor, mehur Trabzon bezinden hilali gmlek giyiyordu. Vefat ettii zaman zerinden karlan gmlek Trabzon bezindendi. Yerli sanayii tekrar hkim klma gayretleri daha erken tarihlere yani 18. yzyln bana kadar uzanmaktadr. Rami Mehmed Paa'nn 1703-4'te uha ve ipekli sanayiindeki atlmlar, Damat brahim Paa'nn teebbsleri dikkate deerdir. Rami Mehmed Paa, Selanik'ten Yahudileri Edirne'ye getirerek burada uha retilmesini tevik etmi ve Bursa'da Avrupa kalitesinde kuma imal edilmesi iin emir vermitir. III. Mustafa (1757-1774) kalitesiz, fakat ucuz Avrupa mallaryla mcadele etmi, ithalatn durdurularak benzer mallarn yurt iinde yaplmas iin eitli tedbirler alnmtr. Koca Ragp Paa Hindistan'tan ithal edilen kumalarla rekabet iin stanbul'da bir imalathane atrmtr. Halil Hamid Paa da yabanc mal yerine yerli mal kullanlmas iin mcadele etmitir. Avrupa sanayi tekniklerini lkeye sokmak iin Osmanl yneticileri 1840'lara kadar beklemedikleri, mesela 1790'lara kadar geri gidilirse asker mallarn imalatn gelitirmek iin III. Selim'in youn kiisel aba gsterdii grlr. O daha 1793-94 gibi erken yllarda top, tfek, maden ocaklar ve barut retimi iin ada Avrupa usllerini ve tehizatn lkeye sokmutu. Saysz glklerle karlaan Selim, bu engellere direnmi, 1804 ylnda Boazii'nde Hnkr Iskelesi'nde bir kat fabrikasyla niformalar iin bir ynl kuma dokuma fabrikas tesis etmitir. Selim'in hal'ini mteakip II. Mahmd'un saltanatnn ilk yirmi yl iinde endstriyel gelime ile pek az ilgilenilmi, fakat bu kesintiyi 1827 ve sonras bir patlamaya brakmtr.

Tanzimat idarecileri de devletin gelirlerini artrabilmek iin ziraat, sanayi ve ticret olmak zere eitli kaynaklardan daha fazla verim alma yollar aradlar. Bu amala her sektrn gelitirilmesi iin brokratik mekanizmann tesisiyle ie baladlar. eitli meclisler teekkl ettirildi. zellikle sanayiin gelitirilmesi iin 1863 ylnda kurulan Islah- Sanayii Komisyonu'nu belirtmek gerekir. Sanayiin slah ve retimi d rekabetten korumak amacyla gmrk vergisinin artrlmas, sergiler almas, stanbul ve vilayetlerde sanayii mektepleri almas, irketler tekil edilmesi alnan dier nemli tedbirlerdir. Osmanl retimini d rekabetten korumak amacyla ithal gmrnn ykseltilmesi teebbs 186O'l yllara rastlamaktadr. 1861'den itibaren yeni ticret anlamalar yaplmtr. Bu anlamalarda ithal gmr % 3 orannda artrlarak himaye sistemine adm atlmtr. Gmrk resmi 1862 de % 5'den % 8'e karlmtr. 1867 de stanbul'da bir Islah Sanayii Mektebi tesis olunmutur. Sanayii korumak maksadyla alnan dier bir tedbir ise, gedik uslnn kaldrlmasyla zlmeye balayan esnaf gruplarn ve klen sanayii dallarn irketler halinde birletirmek olmutur. Ksaca yneticiler, lke kalknmasnda ekonominin nemini kavramlar ve gerekli teebbslerde bulunmulardr. Ekonomik faaliyetleri organize etmek amacyla meclis ve komisyonlar kurulmu, fakat bu kurulular zamann siyasi ve ekonomik istikrarszl sebebiyle faaliyetlerini srdrememiler ancak daha sonra gelen iktisadi kurulularn ilk admn oluturmutur281. 281 Quataert, Donald, "The Age of Reforms 1812-1914", An Economic and Social History of the Ottoman Emplre 1300-1914, Edit. Halil inalck- Donald Quataert, Cambridge 1994, sh. 889; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 3, 2. Ksm, sh. 581; Pamuk, evket, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara 1984, sh. 19; Kuban, Doan, stanbul Bir Kent Tarihi, tere. Zeynep Rona, stanbul 1996, sh. 348; nsoy, Rfat, Tanzimat Dneminde Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, sh. 10-15, 21-25, 29, 34, 35, 38, 43, 44, 45; Clark, Edward C, "Osmanl 70 BLNMEYEN OSMANLI 289. Cumhuriyet'in Osmanl'dan devrald snai mirasdan sz edilebilir mi? Cumhuriyet'in devrald snai mirasa gelince, ncelikle Osmanl sna tecrbesi Cumhuriyet ynetimince kesintiye uratlmadan devralnarak devamlln salanm olduunu belirtmek gerekir. nk bir ok Osmanl fabrikas ve bunlarn makineleri ve memurlar Trkiye Cumhuriyeti'nce miras alnarak nclk ve tecrbenin ekirdeini oluturmutur. Burada yine belirtilmesi gereken bir husus bir ok tarihi tarafndan Osmanl iin gerileme ve k olarak grlen 19. yzyl, aslnda ekonomik ve sosyai adan modern Trkiye'nin grntsn oluturacak byk deiimin ekillenmeyi balad bir dnemin vizyonunu sergilemektedir. Clark'n ifadesiyle Cumhuriyet Trki ye'si'nde uygulanan devletiliin nemli ynleri, kaynan 1840'larn sanayileme a balarnda bulmaktadr. Cumhuriyet'in devrald sanayi messeselerinin durumunu 1921 ylnda Ankara hkmetinin yapt sanayi saymlarndan izlemek mmkndr. Ancak bu saym o zaman mill hudutlar dahilinde bulunmayan stanbul, zmir, Adana, Bursa gibi sanayi kurulularnn youn olarak yer ald ehirleri kapsamamaktadr. ktisat Vekaleti, vilayetlere gnderdii bir tamimle snai iletmelerin adedi, bunlarn altrdklar iilerin says ve istihsal miktarlar hakknda bilgi istemitir. Saym kk messeseleri de kapsayan bir tr i yeri saymyd. Sayma gre mensucat sanayiinde 20057, deri sanayiinde 5347, maden sanayiinde 3273, aa sanayiinde 2067, gda sanayiinde 1273, toprak sanayiinde 704, kimya sanayiinde 337 olmak zere toplam 33058 messese bulunmaktadr. Bu messeselerde toplam 76216 ii istihdam edilmektedir. En fazla ii mensucat sanayiinde olup sanayii sektrnde toplam istihdamn % 46.34'n karlamaktadr. Messese bana ii says 2-5 arasnda deimektedir. Kimya sanayiinde toplam 337 messese bulunmaktadr. Bunun 131'i ya, 80'i sabun ve 126's kimya sanayiinin alt kollan iinde bulunan dier sanayilerdir. Toplam 802 kii kimya sanayiinde almakta, bunun 341'i ya, 220'si sabun, 241'i dierlerinde almaktadr. Saym sonularnn iyeri bana ortalama olarak 2-5 arasnda alan insan

gstermesi, saymn kapsad alanlarda kendi bana veya aile emeinin yardmyla alan kk reticilerin dnda cret-emek ilikisine dayanan sanayi retiminin yok denecek kadar clz olduunu gsterir. Halbuki 1913-1915 saymnda kurulu bana ortalama ii says 53 idi. Bu erevede 1913-15 saymnn kapsad kurululara gre Anadolu sanayiinin karlatrlamayacak kadar kk lekli Sanayi Devrimi", ev. Yavuz Cezar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say (82, 83, 84), sh. 17; Kara, "Osmanl Devleti'-nin Sanayileme abalar", sh. 183; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 223; Pamuk, evket, "150. Ylnda Balta Liman Anlamas", Tarih ve Toplum, Aralk 1988, say 60, sh. 38-41; Pamuk, eket, "Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al", TCTA, c. 3, sh. 718-720; Sahllllolu, Halil, "XVIII. Yzyl Ortalarnda Sanayii Blgelerimiz ve Ticar mkanlar", sh. 62, 64; Pullukuolu, "19. Yzyl Osmanl Sanayii'ne Bir rnek, slimlye uha Fabrikas", sh. 20; Sar, "Tanzimat ve Sanayiimiz", sh. 423-434; Kololu, Orhon, "1838 Osmanl-ngiliz Ticret Anlamas ve Msr Tehdidi", Tarih ve Toplum, Aralk 1988, say 60, sh. 26-37; Okyar, Osman, "Tanzmt Ekonomisi Hakkndaki Karamsarlk zerine", Tanzimtn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasm 1989, Ankara 1994, sh. 251; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu", c. 5, sh. 1340-1343; nsoy, Rfat, Osmanl mparatorluu'nun Katld Uluslararas Sergiler ve Sergi-i Umum!-! Osmani (1863 stanbul Sergisi), Belle-ten, c. XLVII, say 185(1983), sh. 195-236..... .,, , ,_,..-.... .,,-,,,,.,,..,,,.... ,.. .-..,,............ BLNMEYEN OSMANLI 471 olduu sylenebilir. Dier taraftan imalattaki kk reticiliin yars da dokuma ve hal tezgahlar ile terzi dkkanlar ile ilikiliydi. 1913 saym sadece 1300 makine tezgah gsterirken 1921 saymnn 16000 el dokuma tezgahn gstermesi dokuma sanayiinde alan kk reticiliin 19. yzylda urad ykma karn nemini bir lde koruduu anlalmaktadr282. 290. Osmanl Devletinde tketicinin korunmasna ilikin dzenlemeler nelerdir? Ynettiklerinden ahsen sorumlu olduklar ve tebaann kendilerine Allah'n bir e-maneti olarak verildii telakkisi ierisinde olan Osmanl sultanlar, halkn "terfih-i ahvalleri" yani refah seviyelerinin ykseltilmesi ve korunmas hususunda zen gstermilerdir. Bu sebeple tketicinin korunmas hususunda Osmanl Devleti'nde en st makamdan en alt makamlara kadar hassasiyetle durulduu grlmektedir. Osmanl Devleti'nde tketiciyi korumaya ynelik olarak muhtelif mekanizmalar iletilmi, kurum ve kurulular oluturulmu ve pek ok tedbir alnmtr. Tketicinin korunmasnda geleneksel messeselerden biri olan ihtisb messesesi Osmanl Devleti'nde aynen yrrlkte tutulmutur. Bu messesenin banda bulunan muhtesibin nemli grevlerinden biri tketiciyi korumak idi. Osmanl Devleti'nde tketicinin korunmas hususunda ne tr tedbirler alnyordu, hangi mekanizmalar iletiliyordu? Bunlar grelim; ncelikle kalite kontrol yaplmak suretiyle kalitenin yksek tutulmasna allyordu. Kalite kontrolnden, bir retim sistemi ierisinde kalitenin nceden belirlenen hedeflere uygun olarak gerekletirilmesi ve buna ynelik faaliyetlere ilikin yetki ve sorumluluun datlarak bu hedefler dorultusunda yaplan iler anlalmaktadr. Osmanl Devleti'nde reticilerin kaliteli rn retmelerini salamak ve dolaysyla kalite kontrol mekanizmasn iletebilmek amacyla bavurulan tedbirlerden biri hammadde kontrol idi. Kullanma uygun hammadde ile retim yaplmas, dolaysyla retilen maln kalitesinin korunmas iin alnan tedbirler erken dnemlere kadar inmektedir. Osmanl ihtisb kanunnmelerinde ve tara kadlarna yazlan emirlerde i-malatta kullanlan hammaddelerin kalitelerine dikkat edilmesi gerektii daima vurgulanmtr. malat aamasnda sabuna katlacak suyun nitelii zerinde bile hassasiyetle durulduu grlmektedir. retimde kullanlacak suyun temiz su olmas ve ls orannda suyun katlmas istenmektedir.

Halkn zarardan korunmasn nlemek amacyla herhangi bir maln retiminde uyulacak esaslar belirlenerek kalb mamul retilmesinin n alnyordu. Bu hkmetin bir vazifesi olarak telakki ediliyor ve mmkn olduunca mamuln "hsn-i istPmali" isteniyordu. malatta uyulacak esaslara ilikin 1502 tarihli Edirne htisb Kanunnmesi'nde 282 Eldem, Vedat, Harp ve Mterake Yllarnda Osmanl mparatorluu'nun Ekonomisi, Ankara 1994, sh. 172-174; Tezel, Yahya S. Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, 3. Bask, stanbul 1994, sh. 104, 105; Makal, Ahmed, Osmanl mparatorluu'nda alma likileri: 1850-1920, Ankara 1997, sh, 148-150; Tkln, smail Hsrev, ktisadi ve timai Trkiye, Ankara 1946, c. 3, sh. 23-24; Ciark, Edward C, "Osmanl Sanayi Devrimi", sh. 24; Pullukuolu, "19. Yzyl Osmanl sanayii'ne bir rnek, slimiye uha fabrikas", sh. 24. 472 BLNMEYEN OSMANLI ayrntl bilgiler bulunmaktadr. malat aamasnda suiistimal yapan reticiler iin zecri tedbirler alnyor ve kanuni yaptrmlara gidiliyordu. Mamuln anisi tutuluyor, yani bir maln retim sreci dikkate alnyor, hileli retim grldnde yasaklanyordu. Kalitenin korunmasna ynelik dzenlemelerden biri de numune imalattr. Kalitenin eski dzeyinde tutulmas amacyla da gvenilir esnaftan bir ka kii tayin edilerek numune imalat yaplyor ve imalatlarn bundan sonra bu numuneye uymalar tenbih ediliyordu. thal mallarn gerek kalitesi gerekse sala zararl olup olmad asndan kontrol yaplyordu. Muayene-i shhiyeye tbi olan eya hakkndaki nizmnme neredilerek zellikle yurt iine giren maln sala zararl olup olmad denetleniyordu. Kalitenin kontrol ile alakal baz kanun maddelerini burada zikretmek istiyoruz. Etmekiler, standart olarak alnan ekmei narh zere pk ileyeler, eksik ve i olmaya. Etmek i-inde kara bulunursa ve i olursa, tabanna let uralar; eksk olursa tahta klah uralar veyahud para cezas alalar. Ve her etmekinin elinde iki aylk, en az bir aylk un buluna. T ki, aniden bazara un gelmeyb Mslmanlara darlk gstermeyeler. Eer muhalefet edecek olurlarsa, cezalandmla. Eyle olcak ekmek gayet ey ve an olmak gerekdir Alar ve balar ve bryanclar ve brekiler, btn ta'm birb satanlar, ey ve pk bireler ve kablarn pk suyla yuyalar ve pk bez ile ileler ve bir kerre anak ve tabak yuduklar suyla tekrar bir anak ve bir tabak dahi yumayalar. Ve kazanlarn kalaysz dutmayalar ve kepelerini dahi kalaysz dutmayalar, vaktiyle kalayladalar. Tketicinin korunmasnda en nemli mekanizma narh uygulamas idi. Narh uygulamas ile hem kalitenin hem de fiyatlarn kontrol salanyordu. Fiyatlarda ve kalitede belirlenen dzeyin dna karak tketiciyi aldatan imalatlar imalattan el ektiriliyor ve zellikle stanbul'da imalatta bulunmalar yasaklanyordu. eitli retim blgelerinden stanbul'a gelen mamuller esnaf ve kfeciler tarafndan halka "narh- mu*ayyen"den yani cari fiyattan bir ake bile fazlaya satmalar yasaklanyordu. Bu yasaa uymayanlara cezai meyyide uygulanyordu. "Taradan gelen hububat ve bal ve ya ve ir me'klt ksmnda ne gelrse, muhtesib (belediye bakan), mahkeme kararyla kem-yenbe tefti eyleye. T ki, yalan yere ire deyb ziyde narh istemeyeler ve getrdi yere gre harc hesb olunub tamam oldukdan sonra om on birden nihayet on bee varnca muhtesib (belediye bakan) mahkeme kararyla narh vere." Bakkallar ve attrlar ve bezzazlar ve takyeciler, onun on bire satalar, ziydeye satmayalar. Ziydeye satarlarsa, muhtesib (belediye bakan) dutub te'db ede. Amma bu bbda ve gayride mahkeme karar bile ola. Tketicinin korunmasna ynelik olarak alnan tedbirlerden llerin kontrol nemli bir tedbir idi. l ve tartlarn damgalattrlmas isteniyordu. l ve tartda hile yapan esnaf iddetle cezalandrlyordu. 1769 tarihinde kmrclk yapan iki yenieri narh fiyatlarnn stnde sat yapmakla kalmayp, tartlarnn da noksan olduu tesbit edilince dierlerine ibret olmas iin Bozcaada'ya "nefy icl ve habs" edilmiti. Yine 1767 tarihinde frnclk

yapan drt yenieri ekmein gramajn eksik tuttuklarndan dolay Sedd'l- bahr kalasnda hapis ve kalebendlik cezasna arptrlmlard. Urla sabuncularna ilikin olarak zmir kadsna gnderilen bir emirde Urla sabuncularnn kantarlarnn noksan tartt belirtilerek kadnn dikkati ekiliyor. Kad'dan hem sabunun kalitesine hem de sabuncularn kantarlarnn doru tartmas ynnde sabun imalatlarnn uyarlmas isteniyordu. "Ve mahkeme kararyla yiyecek ve iecek ve giyecek ve hububat ki; arda ve pazarda vardr, gzedilb her meslek sahibi tefti oluna. Eerterzda ve kilede ve arunda eksk bulunursa, muhtesib (belediye bakan) haklarndan gele. Ve kile ve arun ve dirhem gzlenile; eksi bulunann hakkndan geleler. BLNMEYEN OSMANLI 473 Un kapannda olan kapan talarn, mahkeme kararyla muhtesib (belediye bakan) dim grb gzede. T ki, hile ve telbs olub un alan ve satan kimesnelere zarar ve ziyan olmaya." Tketicinin cari narh fiyatyla rn almasn salamak amacyla alnan nlemlerden biri de tevzii yaplan rnn satnn belli kaidelere balanmas idi. Mesela stanbul'a gnderilen mallar kethda ve pazarba ve blkba marifetiyle kefilleri alnm esnafa tevzii ediliyor ve bedelleri tahsil edilerek sahiplerine teslim olunuyordu. Esnafn suiistimallerini nlemek amacyla esnaf birbirine kefil yaplyordu. Bylece esnafn kendilerini iflasa kararak demede glk karmalar nleniyordu. Esnafn birbirine kefaleti ile tccarlarn zarar ve ziyana uramalarndan dolay stanbul'a mal getirmekten kanmalar nlenmi oluyordu. Yeterli maln gelmesi ise nihai noktada tketiciyi ilgilendiriyordu. Yine ar ve pazarda sat yapan kfeciler de ayn ekilde kefile balanm idi. Tketiciyi korumaya ynelik dolayl tedbirlerden biri de stanbul ihtiyacnn salkl bir ekilde karlanmasdr. 1815 tarihli bir hatt- hmynda konu zerinde durularak, stanbul halknn ihtiya duyduklar emtiann temin edilmesi iin gereken btn tedbirlerin alnmas ve bu konuda bir eksiklie meydan verilmemesi isteniyordu. Dolaysyla muhtelif zamanlarda retim yaplan blgelere emir ve fermanlar gnderiliyor, resmi ve gayr- resmi kiilerin bu konuda dikkatli olmalar, her hangi bir suiistimale giriilmemesi isteniyordu. Ancak btn bu ikazlara ramen resmi grevlilerin zaman zaman suiistimalleri merkeze ulayordu. Mesela 1818 tarihli bir belgede bu tarihte Ayvalk'da imal edilen sabunlarn tamam stanbul iin tahsis edilmi iken, Ayvalk gmrks erif Aa'nn nizma mugayir olarak Beratl tccarlara sabun sat yapt tesbit edilir. Ayvalk gmrks bu suiistimalinin bedelini Magosa kalesine srgn edilmekle demitir. Ulam gvenliinin salanmas tketicilerin talep ettii emtiay piyasadan makul fiyat ve artlar ierisinde bulmalar asndan nem arz etmektedir. Bu tr bir nemli gerekenin de etkisiyle devlet taradan stanbul'a mal getiren tccarn mal ve can emniyetinin salanmasna almtr283. 291. Osmanl Devleti'nde d ticret politikasnn esaslar nelerdir? Osmanl devleti ada bulunan bat lkelerinin izledii politikalardan farkl bir d ticret politikas izliyordu. Bat lkelerinde 18. yzyln sonlarna kadar mmkn olduunca en fazla ihracat ve mmkn olduunca en az ithalat ilkesi geerli idi. Osmanl d ticret politikas ise ithalat ksma yerine serbest brakyordu. Kapitlasyonlarn daima 283 BA, A.MKT.UM, nr. 164/78; Ayniyat Defteri, nr. 964/55; rade Rsumat, 6 evval 1317; Kepeci, nr. 70, sh. 351; Maliyeden Mdevver, nr. 9975, sh. 169, 171, 259; nr. 12370, sh. 160-161; Mhimme Defteri nr. 5, sh. 542/ 1485; nr. 6, sh. 84, 154; nr. 12, sh. 220, hkm nr. 460; nr. 15, hkm nr. 2105; nr. 23, sh. 25; nr. 26, sh. 14; nr. 71, sh. 148, hkm nr. 296; Mhimme Defteri, nr. 79, sh. 160, hkm nr. 397; sh. 299, hkm nr. 595; Tevziat Defteri, nr. 30, sh. 19; nr. 32, sh. 3, 16; Cevdet Belediye, nr. 23, 64, 531, 7598/19; Cevdet ktisat, nr. 1233, 4195; Cevdet Maliye, nr. 20841; Hatt- Hmyn, nr. 17541, 24003-D, 27844; r-y Devlet, nr. 2759/5; stanbul Ahkm Defterleri, nr. 5, sh. 5, hk. ll'den aktaran Tabakolu ve dierleri; stanbul Ticret Tarihi 1, sh. 132-133; stanbul Mftl er'iye Sicilleri, stanbul Kadl, nr. 24, sh. 25-B; nr. 94, sh. 76A; nr. 135, sh. 51B; nr. 201, sh. 78, 182-183; Akgndz, Osmanl

Kanunnmeleri, sh. 590, 594; c. 3, sh. 394. Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 209; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 685; c. 3, 2. Ksm, sh.579-580; nalck, Halil, "Ftih Sultn Mehmed'in fermanlar", Belleten, say 44, sh. 700; Arslan, Hseyin, slmda Tketici Haklar, stanbul 1994, sh. 9296; Tan, Serdar, Nurettin Pekirciolu, Kalitesizliin Maliyeti, Ankara 1989, sh. 7-15. 474 BLNMEYEN OSMANLI yrrlkte kalmasnn sebeblerinden biri de bu farkl ithalat politikasnda aranmaldr. Zira, devlet, halkn ihtiya duyduu ve stratejik nemi olan mallarn ithaline msaade ediyor, hatta zen gsteriyor, ihracat ise kstlyordu. Bu adan Osmanl d ticret politikas anti-merkantilist izler tamaktadr. Her iki dnyann d ticrete farkl yaklamlarnn arkasnda yatan gerekeler de farkl idi. Bat lkeleri d ticreti ulusal geliri artrmann ve isizlii nlemenin bir arac olarak gryordu. Osmanl Devleti'nde ise ithal msaadesinin arkasnda sarayn, ordu nun ve donanmann, kentlerin ve loncalarn hammadde ihtiyalarnn temin edilmesi gibi kayglar yer almaktayd. Bu nedenle Osmanl ynetimi d ticreti, darlklar ve ktlklar nlemenin, sarayn, ordunun ve kentli tketicilerin ihtiyalarn karlamann bir arac olarak gryor, bu sebeple ithalat her zaman destekliyor, ihracat ise gerektiinde ve ortaya darlklar ktnda snrlyordu. Dier taraftan yabanc tccarlar ve yabanc deniz filolar hem mal getirdikleri, hem de devlete gmrk vergisi geliri saladklar iin tevik ediliyordu. Osmanl Devleti'nde d ticret politikalar arasnda nemli bir politika ihracat yasaklar idi. Zaruri bir ksm ihtiya maddeleri ile stratejik nemi olan emtiann ihra edilmesi yasak idi. Bu nedenle limanlardaki yabanc gemiler Muhtesib kontrol etmeden iskeleden ayrlamazlar idi. Tccar gemilerinin boazlarda kala dizdar veya hassa hare emini tarafndan kontrol edildikten sonra yoklandna dair ellerine tezkere verilerek giri ve klarna izin verilirdi. hra yasaklar retimin yetersiz oluundan, i alm-satm-retim dengesinin bozulmas kaygsndan ve stratejik nedenlerden kaynaklanyor idi. Ayrca stanbul halknn ve sarayn ihtiyalarnn karlanmas yasak kararlarnn alnmasnda etkili oluyordu. hrac yasak olan mallar kapsam olduka geni idi. Devletin ihracata izin vermedii zaman yasaa uymayanlar hakknda iddetli ikazlar yaplyordu. zinsiz olarak emtia ihra eden kiiler tutuklanyor, cezaya arptrlyordu. Fakat yasaa her zaman uyulmuyordu. retimin bol olduu zaman ihracna izin verilebiliyor veya kaak yollar ile gmrk duvarlar alabiliyordu. Siyasi ilikiler de bu yasan alann daraltp geniletilmesinde etkili oluyordu. Bu konuda Girit gzel bir rnek oluturmaktadr. XVIII. asrn ilk yarsnda Rusya'dan Bat Akdeniz'e kadar geni bir blgeye sabun ihra eden Girit'te asrn balarnda bir ka sabunhane bulunuyordu. 1720'lerden itibaren 10-20 yl iinde sabunhane says on mislinden fazla artm ve zeytinya ihracat azalrken sabun retimi ve ihracat artmaya balamtr. 18. yzyln ikinci yarsna gelince iktisadi daralma ve gerilemeye paralel olarak 1780'lerden itibaren sabun imalat ylesine gerilemi ki Girit'te imal edilen sabun stanbul'un bile ihtiyacn karlayamaz olmu ve bu yzden sabun ile birlikte sabunun ana hammaddesi zeytinyana da ihra yasa konmutur. Yasak politikas yerini 19. yzylda serbest ticret politikalarna brakmtr. 1838 ticret anlamasndan nce bu serbestlik hayata geirilmitir. hracatn serbesti politikalara tabi tutulmasnda elde edilecek vergi gelirlerinin rol bulunuyordu. Osmanl d ticretinde genel bir kaide halini alan serbest ithalat politikas ise en geni anlamyla ttihat ve Terakki'nin korumac politikalarnn uygulanmasna kadar devam etmitir. Hatta bu serbestlik snr o kadar geni tutulmutur ki kalitesi dk mamullerin bile ithalatna mani olunmam, mani olmay izlenen serbestiyet ilkesine BLNMEYEN OSMANLI 475

aykr bulmulardr. Aada vereceimiz rnekler bu konuda aydnlatc bilgiler sunmaktadr. 25 Cemaziyelahir 1311/ 3 Ocak 1894 tarihli belgede Avrupa'da imal edilip de Osmanl lkesine ithal edilmek istenen sabunlarn bir ksmnda fiyatlar aa ekmek amacyla sala zarar olmayan baz katk maddeleri katld anlalm olmakla birlikte bu tr sabunlarn meninin serbest ticret politikas asndan doru olamayaca, lke ierisinde ayn evsafta retimi yaplan sabunlara da bu ithal sabunlarda uygulanan prensibin uygulanmasnn gerektii belirtilmitir. 6 Haziran 1309/ 18 Haziran 1893 tarihli Meclis-i Vkel kararnda ise yukarda gsterilen gereke yurt dndan gelecek sabunlar asndan deerlendirilmitir. Kararda bir ksm maddeler kartrarak mahlut sabun imal edenlerin serbest braklmas belirtilmektedir. nk deniliyor bu tr sabunlar hakknda yasak uygulamasna giriilince Avrupa'dan bu yolda gelecek mamulat iin da ayn yasak uygulamann sz konusu olaca, bunun da bir takm mkilata sebeb verecei nedeniyle "serbesti tariki evl" grnd belirtilmektedir. Bu serbestiyet anlay ihracat politikasnda da grlmektedir. Zira 26 aban 1315/ 19 Ocak 1898 tarihli Meclis-i Vkel karar lkede ticretin gelimesi iin serbest braklmas zerinde durmaktadr. Kararn ilgili blmnde; "Memlik-i ahne'de emr-i ticretin terakkisi ve ahlinin bu yzden temin-i istifadesi iin zehyir vesir mahsult bey' ve irsnn hasr ve tazyikten kurtarlarak serbest braklmas" steniyordu. Fakat bu serbest ticret politikas savalar dolaysyla yerini tekrar yasaklara brakacaktr. I. Dnya Sava ierisinde zeytinyann ihrac yasaklannca muhtekir taifesi topladklar zeytinyalarn sabun yapma yoluna gitmiler, bunun zerine stanbul halknn mzayakaya duar olmamas iin sabunun ihrac da yasaklanm idi. 3 Temmuz 1336/ 16 Temmuz 1920 tarihli Ticret ve Ziraat Nezareti'nin tezkeresinde eski ve yeni ihracat kararnamesi gereince sabun, zeytinya ve pirin ihracatnn yasak olduu, ihrac iin "mesa" yani izin bulunmad belirtilmektedir. Osmanl Devleti'nde ihracat politikasnn esaslarndan biri, i tketim fazlasnn d lkelere ihra edilmesi ilkesidir. Dahilde ihtiya duyulan mallar ihra edilmiyordu. Bu ilke btn emtia eitlerinde uygulanyordu. Klasik dnem ierisinde dar mal sat ancak stanbul sur ii ve Bild- selse ad verilen skdar, Galata ve Eyp kazalar ahalisinin ihtiyalar karlandktan ve ayrca Bursa, zmit, Gebze, Kartal, Silivri ve Tekirda gibi civar blge ahalisinden talip olanlara sat yapldktan sonra mmkn olmakta idi. Ancak taradan stanbul'a gelen emtiann izinsiz taraya verilmesi yasak olurken, sur haricinde dkkan sahipleri taradan gelen emtiann ekserisini alarak stokluyorlar ve gece vakti iskelelerde bulunan gemilere satarak stanbul'da ihtiya duyulan maln ktlamasna ve fiyatlarn ykselmesine sebeb oluyorlar idi. Bu durum ihra yasaklarnn getirdii bir olumsuzluk idi. Yasak kaakl tevik ediyordu. zellikle Bat Anadolu sahil kentlerinden bat lkelerine ihrac yasak olan mallarn kaakl yaplyordu. Karadeniz'de de kaaklk olaylarna rastlanyordu. hracata ve ithalata konu olan mallar mutlaka vergilendiriliyordu. Vergi oranlar lkeler aras karlkl anlamalar ile belirleniyordu. Muahede yaplan lkelere dier lkelerden daha az oranl vergi uygulanyordu. 18. yzyln ortalarna kadar ihra edilecek mal yerli tccar tarafndan iskelelere getirilirdi. gmrk vergileri bu tccarlar tarafndan, reftiye gmr ise yabanc 476 BLNMEYEN OSMANLI tccarlar tarafndan denerek mal darya sevk edilirdi. Yabanc tccarn daha sonra rnn retildii yere kadar gidip muahedeler erevesinde % 3 reftiye gmrnn dnda vergi dememesi zerine 1802 ylnda karlan nizmnme ile yabanc tccar yerli tccarn dedii vergilere tabi tutulmutur284. 292. Osmanl muhasebe kltrnden sz edilebilir mi? Siyasi anlamda en byk organizasyon olan devletin devam ve bekasn mmkn klan artlardan birisi, phesiz tekilt ve messeselerin salam esaslar zerine bina edilmesidir. Zira tekilt ve messeselerini salam esaslar zerine kuran devletler uzun asrlar boyu tarih sahnesinde yerlerini almlardr.

Osmanl Devleti, stratejik nemi byk topraklar zerinde Roma mparatorluu'ndan sonra dnyann en uzun mrl devletini kuran ve Anadolu, Krm, Balkanlar, Arap yarmadas ve Kuzey Afrika'y iine alan geni bir corafyada btnlk ve birliini devam ettirebilen tek devlet olma zelliine sahiptir. O'nun bu baarsn sadece asker alandaki baarsyla aklama yerine, tesis ettii dier messeseleriyle birlikte deerlendirmek lazmdr. Osmanl Devleti'nin kurmu olduu tekilt ve messeseler incelendiinde emsallerine nisbetle mkemmel ve ileri dzeyde olduu anlalmaktadr. Devlet tekiltnda ve messeselerde grlen bu gelimilik dzeyinin arkaplanna bakldnda ise, devlet yneticilerinin daha nce hkm srm Trk-slm devletlerinin tecrbe birikimlerini kabuldeki esnek politikalar gze arpar. Osmanl Devleti'nin, tekilt ve messeseleri asndan bir ok hususlarda slm devletlerinin, zellikle mali konularda lhanllarn tesirinde kald bilinmektedir. Klasik dnemde yaplan arazi tahrirlerinin ve vilayetler in kanun konulmasnn "intizm- memleket beyan- det ve tahrir-i vilayetle olmak selef-i slhatinden cri ve sdr" olduundan hareketle Osmanllarn bu adetleri dorudan doruya Seluklular ve lhanllardan aldklar kabul edilmektedir. Bu tr bir etkileim batl dnrler tarafndan da ifade edilmektedir. Klasik ekoln Fransa'daki ilk ve byk temsilcisi Jean BaptSte Say,"birok cihetlerde komu hkmetlerde ahkm mer' olan messesatdan istifade etmi addedilebilen Trkiye kendisinden evvel en mkemmel tekilta malik olan hkmetlerden idare prensiplerini de iktibas eylemi..." cmleleriyle Osmanllarn tekiltlarn kurarken daha nceki devletlerin tecrbe birikimlerinden faydalandklarn belirtmektedir. Ancak, Osmanllar bu tarihi miras ve gelenee kendi tecrbelerini ekleyerek dnemin hkim anlay ierisinde emsallerine kyasla mkemmel denebilecek bir muhasebe sistemini kurmulardr. Gelitirilen muhasebe sistemiyle yzyllar boyunca Ortadoudan Balkanlara Krmdan Kuzey Afrika kylarna kadar uzanan geni corafyada hkmeden Osmanl'nn devlet gelir ve giderlerinin en ayrntl dkmlerini bulmak 284 BA, Mhimme Defteri, nr. 27, sh.277; nr. 33, sh. 184; Maliyeden Mdevver, nr. 9674, sh. 24; Cevdet Belediye, nr. 422; Cevdet ktisat, nr. 1909, 11573 Cevdet Maliye, nr. 25156;DH--UM, nr. E/43-55 (Lef 2); nr. 20-9/2-82; nr. E/2569; Hatt- Hmyn, nr. 13306, 24003, 26239, 26239-A, 26220, 26728; Medis-i Vkel Mazbatas, nr. 75, sh. 17; nr. 78, sh. 16; nr. 94, sh. 41; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 224-225; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 687, 688; Toprak, Zafer, Trkiye'de "Milli ktisat", (1908-1918), Ankara 1982, sh. 100, 101; Kazc, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, sh. 213-214; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 89; Gen, Mehmed, "XVIII. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava", Yapt, say 49, stanbul 1984, sh. 55; Arkan, Zeki, "Osmanl mpa-ratorluu'nda hrac Yasak Mallar (memnu meta)", Prof. Dr. Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul 1991., sh. 279 vd. BLNMEYEN OSMANLI 477 mmkndr. Osmanl'nn kurduu mali sistem zerinde inceleme yapan batl ilim, kltr ve siyset adamlar da sistemin mkemmellii hakknda beyanlarda bulunmulardr. Osmanl Asker Tekilat adl eserin yazar talyan bilim adam Marsigli yle diyor; "Trkiye'de gerek muamelt gerek kuyut hakknda olsun mli umurun idaresi iin tatbik edilen usl o kadar gzel o kadar muntazam bir surette tesis edilmitir ki, herhangi bir Hristiyan devleti kendi daire-i hkmetinde gze arpmas muhtemel olmayan bir ok suistimallerin men'ini temin edebilecek mfid malumat bu muntazam usl tetkik etmek suretiyle elde edebilir." 1572 ylnda stanbulda Venedik balyozu olan Garzoni de, maliye dairesinin bu tarihlerde muntazam hesab tuttuu ve her mali yln sonunda gelir ve giderleri gsteren bir bilanonun dzenlendiini belirtmektedir. Yine Garzoni'nin ada olan Vigenere adl bir baka gzlemci de ayn bilgileri dorulamtr. Batl pek ok gzlemcinin de dikkatini eken bu baarnn arkasnda kukusuz yetkililer kadar, bu tekilt bnyesinde istihdam olunan personelin sahip olduu donanm ve gsterdikleri performans da dikkate almak gerekir. Tekilat bnyesinde istihdam olunan personel ihtimamla seilirdi. zellikle katiplik

meslei iin seilen elemanlarn meslee yatknlklarnn yannda gvenilirlik, drstlk, sr saklama gibi vasflar haiz olmas aranrd. Bir tahrir katibinin zamann bir yetkilisine "ser vermek olur sim ayan eylemek olmaz" diyerek ldrlme pahasna da olsa tahrir kaytlarn gstermemesi rnek bir davran olarak kabul edilirdi. Yine istihdam olunacak katiplerde Maliye, Evkaf ve Defterhne'nin ekseri yazmalarnda kullanlan siyakat yazsna vukufiyetlerinin tam olmas istenirdi. Tutulan defter ve kaytlardaki uslb, intizam ve dikkat bu baarnn canl rnekleridir. Kaytlarn her trl tezvirattan emin olmas iin alnan tedbirler arasnda gvenilir katiplerin seilmesi yannda, kaytlara her hangi bir mdahalenin olmamas iin katipler tarafndan grenleri hayranlkta brakacak usuller gelitirilmitir. Gelitirilen bu usullerden birisi yle; .. ok defa bir yekun evvela divan rakamlar ile yazldktan sonra altnda hint rakamlar ile de tekrarlanr, hatt bununla da kanaat edilmeyerek ayrca yaz ile faraza "on bin drt yz akedir ki msf be bin iki yz ake olur" ibaresi ilave edilir ve daha da ileri gidilerek byle bir ibarenin sonuna bir veya iki "sah" yani sahihtir, dorudur iareti konulur, bylece ayn rakam cmlesi bir ka trl kontrolden gemi olurdu. Yine bunun gibi paraya mteallik vesika metinleri iinde mesel ".. yalnz bin esed guru ki te'kiden n-asi nsf bin be yz esed guru olur.." nev'inden sarahatlere ok rastlanr. lkemizde Osmanl tahrir defterleri zerindeki aratrmalara nclk eden ve bu defterlerin sahip olduu zengin muhtevay bilim alemine ilk tantanlardan merhum .L. Barkan sz konusu defterlerin dzenleni tarz ve katiplerin gsterdii titizlii hayranlkla yle dile getirmektedir; " ..binlerce ky halknn ayr ayr isimlerini sralayan, milyonlarca rakam kaydeden ve bu sebeple zaruri olarak monoton, gz yorucu ve can skc olmas lzm gelen bu istatistik ktkleri, dikkate ayan bir basitlik ve teknik mkemmeliyetiyle tanzim edilmitir. Kendileriyle nsiyet etmi kimseler iin, onlarda aranlan herhangi bir malumat bulmak, bugn modern usullerle tanzim edilmi olan bir katalog veya istatistik kitabn kartrmaktan daha kolaydr. Binlerce ciltlik mevzubahis istatistik ktklerini tanzim eden ellerin maharet ve ihtimam ile, yaz ve rakam eklinin intihab, sahifeleri doldurmak ve balamak ilerinde hkim olan zevkin asaleti ve kullanlan malzemenin ve cildin nefaseti ise, bize bu eski istatistik defterlerini canl bir dekor ve resim seyreder gibi i aarak ve hayranlk duyarak tetkik etmemizi mmkn klmaktadr". "..Osmanl imparatorluu'nun kuvvetle teesss ve teekkl etmekte olduu devirlerde yazlan defterlerin intizam ve temizliine hayran olmamak mmkn deildir. Bu devirde, devlet kudretiyle beraber, defter478 BLNMEYEN OSMANLI lerin kt'as, yaz ve intizam hususlar da tekml etmi ve Kanun Sultn Sleyman'la kinci Selim devirlerinde, gerek kullanlan malzeme ve gerek yaz ve tertip teknii, tasnif usulleri ve fihrist tertibat bakmndan azam bir mkemmeliyete varmtr". Sz konusu defterlerde kullanlan yntemlerin mkemmellii ile ilgili olarak bir baka tarihimizin (H. nalck) intibalar ise yle; " ..Bu defterlerin (Tahrir) bir merci1 olarak kullanlmasn kolaylatrmak zere kenarna eitli renkte i-pek ba geirme, fihristlerini yapma, eitli iaretler kullanma gibi bro teknikleri kullanldn grmekteyiz. Arzda verilen ayrntl yer ve kii adlarna gre Avlonya defterlerinde yaptmz deneme, herhangi bir kaydn be on dakika iinde bulunabildiini gstermitir". Sz konusu bu tr belge ve defterler, XIX. yzyln son eyreine kadar zellikle Osmanl mali tekilt bnyesinde yaygn olarak kullanlan siyakat yaz ve rakamlar ile tutulmutur. Osmanl ktibi tarafndan bu defter ve belgelerde kullanlan dil, uslb, yaz ve rakamlar, Seluklulardan, lhanllardan ve dier Trk-slm devletlerinden tevars edilmi ve kendi hususi artlarna uyarlanarak gelitirilmitir. Esas itibariyle siyakat terimi Osmanl ncesi muhasebe mesleini ifade etmek iin kullanlmtr. "Sanat- siyakat" veya "Fenn-i siyakat" olarak bilinen muhasebe meslei, Seluklu ve lhanl devletlerinde gelime kaydetmi, Osmanl

mali tekiltna ve muhasebe usul ve tekniklerine tesir etmitir. Hatta muhasebe retimi iin lhanllar devrinde birok eser kaleme alndn biliyoruz. Risale-i Felekiyye, Cmi'l-Hesab, ems's-Siyak, Bahru's-Siyak, Sa'adetnme, Kanun- Sa'adet isimli eserler bu dnemde yazlan ve muhasebe retimi amacyla kaleme alnan eserlerdir Sz konusu muhasebe retimi iin kaleme alnan eserler, mali umurun tedvirine duyulan hassasiyeti ve zellikle muhasebenin Yakn ve Orta Douda ok ehemmiyet verilen bir ilim kolu olduunu gstermektedir. Hatta batya nclk ettii sylenebilir. Zamanmza ulaan ve bilinen ilk muhasebe kitab 1307 ylnda Felek Alay- Tebriz tarafndan yazlan Saadetnme adl eser, batda muhasebe biliminin kurucusu kabul edilen Pacioli'nin eserinden 187 yl nce yazlmtr. Fakat, Pacioli'nin eserinden nce de batda bir muhasebe kltr olduu kukusuzdur. Bu kltr Yakn ve Orta Douda gelimeye balayan muhasebe kltrnden etkilenmitir. Hatta Dou ve Bat lkeleri arasndaki ticar ilikiler kanal ile bu kltrn batya akm olmas ihtimalinin yksek olduu sylenebilir. nk, Fransa'da ve ngiltere'de gelir-gider listelerinin XIV. yzylda yapld, Fransa'da vilayet btelerinin genel bteye XVI. yzyln ilk yarsnda eklendii, Prusya'da ise ancak XVII. yz yl sonlarnda bir devlet btesi tertiplenebildii gz nnde tutulursa, Seluklular iin sylenen "kamu defter iinde mektbd" ifadesinden de anlalaca zere slm medeniyeti sahasnda ok daha erken tarihlerde gelime kaydeden muhasebe ilminin batya etkisinden kati surette sz edilebilir. Muhasebeye bu slm medeniyeti sahasnda bu kadar geni yer verilmesi sebebsiz deildir. Bata ahs hukukuna ve emanet mefhumuna ok byk ehemmiyet veren slmiyet, yayld ilk blgede bu haklar koruyacak muhasebe esaslarn buldu. nk, kii haklar ve emanet kavramlarnn titizlikle riayet edilecei alanlardan biri, muhasebenin tanm ierisinde de yer alan para, mal ve hizmet hareketleri alandr. Muhasebe bilimi, bu haklara riayet edilmesini salayan aralardan biri durumundadr285. 285 nalck, Halil, "Osmanl Brokrasisinde Aklm ve Muamelt", Osmanl Aratrmalar I, stanbul 1980, sh.5; Uzunarh, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, 3. Bask, Ankara 1984, sh.95; Belen, M., Trkiye ktisadi Tarihi Hakknda Tetkikler, ev; M. Ziya, stanbul 1931, sh.48, 49, 50; Elker, Selhaddin, Divan Rakamlar, 2. Bask, Ankara BLNMEYEN OSMANLI 479 293. Osmanl Devleti'nde servet birikiminden sz edilebir mi? Merkantilizmde bir hedef halini alan servet terakm, Kapitalizm'de sanayilemenin bir arac olarak grldnden her iki iktisadi modelde kiisel servet terakmne giden yollar ak tutulmu ve tevik edilmitir. Osmanl devleti ise bat iktisadi modellerinin dnda bir ekonomik yapya sahiptir. Bu sebeple kiisel servet terakm farkl alardan deerlendirilmitir. Siyasi ve itimai sebeplerle ar servet terakmn devlet kaygyla karlyordu. Merkezi devlet kendisine kar tehlike arzedecek hi bir oluuma msaade etmiyor, birlik iin tehlike oluturacak zenginlemelere ve siyasi gce dnebilecek iktisadi glenmelere imkan tanmyordu. Bu sebeple sistem burjuvaziyi ortaya karmamtr. Ayn kayglar sebebiyle Fatih'den itibaren toplumsal taban olan kiilerin brokratik ve askeri makamlara gelmeleri nlenerek devirme sistemine bavuruluyor, topran bir ailenin yllk geimini salayacak ekilde blnmesini esas alan tmar sistemi yaygn bir ekilde icra ediliyordu. Lonca sistemi ierisinde snai retici denetleniyor, zaman zaman msadere sistemi iletiliyordu. Nihayeti zarar ve iflasa varan ve artk bir srgn ve ceza niteliini alan stanbul'un et ihtiyacnn salanmas iin kasap ve celep yazm da zel servet terakmne devletin bu olumsuz bakn yanstmaktadr. Devlet bu uygulamalar ile zel ellerde servet ve sermaye birikimine snrlar getirmek istiyordu. Servet ve sermaye birikimine ancak devletin var olan dzenini ihlal etmeyecek bir erevede msaade ediliyordu. Devlet ar kiisel zenginlemeyi kaygyla karlamasna ramen yine de servetin yld kesimler var idi. Kr amacyla retimi ve rekabeti

snrlayc lonca kurallarna ramen uluslararas pazarlara mal reten lonca esnafndan kiiler servetin yld kesimlerden birini oluturuyordu. 1586 ylnda yaplan bir tesbite gre Bursa'da 483 ipekli dokuma tezgah 25 ustann idi. Ustalar arasnda 50-60 tezgah sahibi kiiler de bulunuyordu. Bu sayda tezgahta alan rak ve kalfann cretlerini deyecek ve gerekli hammaddeyi salayabilecek durumda idiler. Bu ustalarn sermayeleri 2500-3000 Venedik altnna tekabl ediyordu. Pek ok dokuma ustasnn serveti 1000 Venedik altnn ayordu. Dier bir kesim byk ehirlerde uzun mesafeli ticretle uraan tccarlar idi. Bu kesim hanlarda odalar, depolar kiralayarak byk ticari faaliyetlerde bulunan, lke ii ve d ticret yapan tccar (hcegn) zmresi idi. Yurt ii ve yurt d ticret sermaye birikimine imkan salayan bir sektr idi. zellikle uluslararas mallar Kapalar'da dkkanlarnda pazarlayan uzmanlam tacirler deyim yerindeyse Karun kadar zengin kiilerdiler. Bu kiiler yksek devlet grevlileri ile mudarebe szlemeleri vastasyla ortak olduklar byk sermayelere sahip idiler. 17. yzyla ait tereke kaytlarnda ticari faaliyette bulunan kiilerin servetlerinin di1989, sh. 11; Karamrsel, Ziya, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, 2. Bask Ankara 1989, sh.116; Gn, Nejat, "md es-Servi ve Eseri", .Ed. Fak. Tarih Dergisi, c.XV, say 20, stanbul 1965, sh.73, 86; Barkan, mer Ltf, "Trkiye'de mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve ve Araz Tahrirleri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri (I)" ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1940-41, c. 2, sh.21, 25, 28, 30; Barkan, Kanunlar, Giri LXXI, LXXII. .<-.-. 480 BLNMEYEN OSMANLI er kesimlere gre olduka kabark olduu grlmektedir. Mesela evval 1010 ylnda terekesi kaydedilen Uak kasabasndan Abdulhlim elebi toplam 622.770 akelik serveti ierisinde 450.000 ake tutarnda ticari sermayeye sahipti (Askeri Kassam Defteri,1/79-a). Badad dnnde vefat eden ve terekesi Evahir-i Zilkade 1033 tarihinde kaydedilen Bekir Efendi'nin toplam 2.600,915 akelik serveti ierisinde 1.510.200 ake tutarnda ticari emtia ve sermayesi bulunuyordu (2/90-a). Bekir Efendi uzun mesafeli ticari faaliyetleri olan biri olup, Badad'a ticari amala gittii anlalmaktadr. Terekesi Evil-i Rebi'levvel 1046 ylnda kaydedilen Bevvab- Sultani yani Kapucu Mustafa Be'in 805.275 akelik serveti ierisinde 151.545 ake tutarnda ticari sermayesi bulunuyordu. Mustafa Be kendine ait iyerinde sarralk mesleini yrtyordu (3/12-b). Solak grevi bulunan ve ayn zamanda ensercilik (nalburiye) yapan ElHac Ali Be'in 20 R. ahir 1046 ylnda kaydedilen terekesi toplam 2.801.984 ake idi (3/22-a). Bunun 344.542 akesi ticari sermaye idi. 1.776.200 akeye varan alaca bulunuyordu. Ali Be'in Eflak voyvodasna selem usul ile verdii 670.000 akenin dnda Bodan voyvodasnda ve patrikde de alaca var idi. Yine solak unvanna sahip ve ark seferinde vefat eden El Hac Yahya'nn 859.450 akelik serveti ierisinde 277.000 akesi ticari mallar idi (3/54-a). Ali Be imalat idi. Valide hannda vefat eden Badad asll Mehmed Bee'nin 3 Rebiulevvel 1077 tarihinde kaydedilen toplam 644.229 akelik terekesinde 533.269 ake tutarnda ticari sermaye bulunuyordu (5/134-b). zellikle 15 ve 16. yzyllarda en byk servet birikimi sarraflarda ve yksek devlet memurlarnda grlyordu. Sarraf ya da tefeci denilen kiiler kyllere, esnafa ve tccara faizle bor para veriyordu. Sarrafn bor vermede yneldii kesim daha ok ehirlerdeki ticret ve sanayi erbab idi. Byk ve nfuzlu sarraflar stanbul'da oturuyor, byk tccarlara, yksek devlet memurlarna ve devlete bor veriyorlard. Osmanl Devleti'nde bankerlik faaliyetlerine ilk defa Levantenler girimi, sarraflk yzyllarca bu kesimin denetiminde kalmtr. Galata bankerlerinin ou Levantenlerdir. Levantenlerin yan sra Rum, Ermeni ve Museviler de sarraflk mesleini yrten etnik kesimleri oluturmaktadr. Enteresandr Osmanl yneticilerinin her birinin maiyetinde bir sarraf bulunuyor, btn alacak ve verecekleriyle bu sarraflar ilgileniyordu. Sarraflar giderek devletin

mali ilerini de yrtmeye balayarak bir nevi devlet bankas ilevini greceklerdir. 1842 ylnda tannm bir ka sarraf bir araya gelerek Anadolu ve Rumeli kumpanyalarn kurarlar ve devletin varidatn toplayp devlet adna demelerde bulunurlar. ltizam ileriyle yakndan ilgilenirler. Askeri ve ynetici snftan yksek devlet memurlar servet terakmnn gerekletii dier bir kesim idi. Grev ve unvana bal olarak devlet bunlara maa yerine geliri yksek dirliklerin vergi gelirlerini tahsile yetkili klard. nalck'a gre vergi toplaycl Osmanl Devleti'nde sermaye birikiminin nemli bir arac haline gelmiti. Gerek askeri ve gerekse sivil grevlerde bulunan yksek devlet memurlar dirliklerden gelen gelirin bir ksmn iktisadi faaliyetlere yatryor ve nfuzlarn da kullanarak servetlerini artryorlard. Mesela 16. yzylda Bursa'da faaliyette bulunan en zengin tccar veya sarrafn ortalama geliri 4 bin duka altn civarnda iken ayn dnemde bir sancakbeyinin ortalama geliri 12 bin duka altn kadar idi. Askeri zmre mensuplar esas grevleri dnda devlete belli zamanlarda belli ilere geici veya srekli olarak memur ediliyorlar idi. Bu ek grevler de ayrca ek gelir getiriyordu. Yenieriler yasaklk, kapkulu svarileri cizyedarlk, mukataa eminlii, BLNMEYEN OSMANLI 481 muhtesiplik gibi vazifeleri grerek bu grevlerden ulufeleri dnda nemli miktarlarda para elde ediyorlard. Sancakbeylerinin, beylerbeylerinin haslar, alaybeylerinin ve benzerlerinin dirliklerini oluturan yerler "serbest" olarak tasarrufuna izin verildiinden buralarn idaresini ve asayiini zerine alan bu kiiler gelirlerini artrma imkan asndan olduka elverili duruma sahip idiler. Devletin kylye iletmeye vermeyerek, tmar erinden sadrazama kadar maa yerine kendilerine dirlik verilen askeri zmreden kiilerin tasarrufuna brakt ve her trl vergiden muaf olan hassa iftlikleri byk krlar elde edilmesine imkan salyordu. Hassa iftliklerine tasarruf eden askeri zmreden kiiler buralarda hayvanclk yapyorlar, binlerce koyun besliyorlard. Mesela Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa 1514 ylnda Bursa'ya satlmas iin gnderdii koyun says 2797 idi. Yine Sadrazam brahim Paa 1527'de Bursa'da sattrd koyun says 4505 idi. Askeri zmre mensuplarnn terekeleri de servet birikimi konusunda grev ve unvann nemli bir faktr olduuna bir delil tekil eder. Bu konuda yaptmz 17. yzyla ait bir semeye gre mesela Muharrem 1005 ylnda terekesi kaydedilen Kapucu Sleyman Be'in 284.200 (1/56-b) akelik serveti bulunuyordu. Helvac Mehmed avu'un Evail-i c. Evvel 1013 ylnda kaydedilen terekesi toplam 258.983 ake idi (1/130-a). Padiah imam olan Yusuf Efendi'nin 20 aban 1059 tarihinde kaydedilen terekesinde sadece gayrmenkulleri kaydedilmi olmakla birlikte bu gayrmenkullerin tutar bile muazzam rakamlara ulayordu; 2.010.400 ake (4/53-b). Girid Badefterdar Vezir Ahmed Paa'nn kapucular kethdas Gazanfer Aa'nn Evhir-i Safer 1079 ylnda kaydedilen toplam terekesi 1.137.705 ake idi. Gazanfer Aa'nn muazzam iftlii ve iftliinde ok sayda hayvan, deirmeni ve hizmetileri bulunuyordu (5/148-b). Girid adasnda vefat eden ve 9 Cahir 1078 ylnda terekesi kaydedilen Yenieri halifesi Mustafa Halife'nin servet toplam 9.659.838.5 ake idi (6/84-b). Mustafa Halife toplam terekesi ierisinde 9.054.530 ake nakde sahip idi. Mustafa Halife'nin bu serveti olduka yksek bir mebla ifade etmektedir. Bu rnekler bize askeri snfn toplumun servet biriktirme imkan en geni tabakas durumunda olduunu gstermektedir. Bu kesim ortaklk, selem, murabahaclk da yaparak byk servetlere malik oluyorlard. Vakflar, Osmanl Devleti'nde servet birikimine imkan salayan bir kurum idi. Bir ksm vakflar birer iktisadi kurulu gibi hareket ederek mal varlklarn geniletiyorlard. ehirlerde ve ticret yollar zerinde kurulan han, kervansaray, bedesten, deirmen, frn gibi dzenli gelir kaynana sahip vakf iktisadi teekklleri sreklilii en fazla olan kurululard. Vakflar, temelde kamu yararna hizmet amacyla kurulmakla beraber msadere mekanizmasnn vakflarn yaygnlamasnda rol bulunuyordu. Devletin zel mlkiyete mdahale etmesi ve snrl dzeyde tutma istei yksek devlet

memurlarn ve servet sahibi kiileri, gelirini kendisi ve kendi kuandan geleceklerin denetleyecei ve yararlanmalarn mmkn klan vakflar kurmaya itmitir. Evladiyelik vakflar buna gzel bir rnek tekil eder. Yaplan aratrmalara gre 17. yzylda vakf kurucularnn ekserisi (%80-90) askeri zmreye mensup kiiler ve onlarn yaknlarndan oluuyordu. Gelir kayna olan vakflardan genellikle askeri zmreye mensup kiiler faydalanyordu. 17. yzyldan itibaren artan i gvensizlie paralel olarak beliren ayan denilen 482 BLNMEYEN OSMANLI sosyal zmre servet terakmnn gerekletii nemli bir kesimi oluturmaktadr. Blgenin ileri gelenine ayan deniliyordu ve resmi bir statye sahip idiler. Devlet ile halk arasnda arac konumunda idiler. Vezir, suba, sancakbeyi, vali, komutan, kad, mderris gibi nemli devlet grevlerinde bulunan askeri zmre mensuplar, bunlarn e-meklileri veya ocuklar ve yerli halktan nde gelen tccar ve dier sermaye sahipleri, vakf gelirlerine sahip mahalli gl aile mensuplar ayan olabiliyordu. Ayan olanlar servetlerini devlet hizmetinde iken elde ettikleri gelirler ile edinmilerdir. zellikle devlet adna vergi toplama ayanlar iin en nemli servet ve sermaye birikim yolunu oluturuyordu. Ayanlar cizye, avarz, nzul gibi vergileri tahsilin yannda zirai sulama, iftlikleri organize, zahire temini gibi gelir getiren iktisadi faaliyetlere giriiyorlard. Mahalli ve uzun mesafeli hatta uluslararas ticretle ilgileniyorlar, tefecilik yapyorlar, snrl da olsa imalat faaliyetlerine yatrm yapyorlard. Ayanlar zayflayan merkezi otoritenin boluunu doldururken mr araziye el koyarak geni iftlikler kurma yoluna da gideceklerdir. Hatta re'ydan toprak satn alarak devlet mlkiyeti ilkesini zedelemek suretiyle zel mlkiyete giden yolu ayorlard. Gerek resmi yetkilerle donanmalar gerekse mahalli nfuzlar sayesinde ayanlar bulunduklar blgenin en zengin kiileri haline geliyorlard. Mesela Divrii'de hkm sren Kse Mustafa Paa'nm 1802 ylnda vefatndan sonra msadere edilen mal varl gstermelik olarak kaytlara gese de nemli miktarlara ulayordu. Mustafa Paa hayatta iken pek ok gayrimenkulu vakfetmi idi. Mtevaz bir ayan olan Havza ve Kpr kazalar ayan Kr smail olu Hseyin'in azmsanmayacak serveti grnyordu. Tanzimat'a gelince devlet burjuva snf oluturma abasndayd. lkenin geri kalml burjuva snfnn yokluuna balanyordu. Uygulanan iktisadi politikalar byle bir snfn oluturulmas amac tayordu. D borlanma, d ticret ve yabanc sermaye yatrmlar Osmanl ile Avrupa arasnda araclk eden snfn genilemesine imkan salyordu. Bu snf aznlklardan oluuyordu. Mesela 19. yzyln ikinci yarsnda stanbul, zmir ve Selanik bata olmak zere nemli ehirlerdeki ticret burjuvazisinin ou gayrimslim idi. Avrupa tccar statsn kazanan kiiler bulunduklar blgenin zenginleri arasnda grlyordu. Mesela 1840'larda Bilecik'de Avrupa tccar olan ahs yllk geliri ve servet toplam itibariyle kent ortalamasnn olduka zerinde idi. Olumakta olan bu burjuvazi kendi millet ve devletiyle btnleemediinden ttihat ve Terakki yneticilerinin sert tedbirler alarak milli bir burjuvazi oluturmak istemelerine yol amtr. Cumhuriyet idarecileri de ayn politikalar uygulayarak Cumhuriyet Trkiye'sinde milli burjuvalarn kmasna almtr. Bir elin parmaklarn gemeyen st burjuvann saysna zal dneminde yenileri eklenmitir286. 286 stanbul er'iye Sicilleri, Ksmet-i Askeriye Mahkemesi; 1/56-b, 1/79-a, 1/130-a, 2/90-a, 2/100-a, 3/12-b, 3/12-b, 3/22-a, 3/22-a, 3/54-a, 3/54-a, 3/65b, 4/26-a, 4/53-b, 5/134-b, 5/148-b, 6/44-a, 6/84-b; nalck, Halil, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, 3. Bask, sh. 121-139; nalck, Halil, "Capital Formatlon in The Ottoman Empire", The Journal of Economic history, vol 29 (1969); Tabakolu, Ahmed, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, sh. 297-298; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 142, 144, 145, 194; Keyder, alar, Trkiye'de Devlet ve Snflar, 2. Bask, stanbul 1990, sh. 66, 78, 79, 80; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 2, sh. 38-39, 116-118, 122, 229; Sakaolu, Necdet, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Ankara 1984, sh. 109-115; Mantran, Robert, XVI ve XVII. Yzylda stanbul'da Gndelik Hayat, ev.M.A. Klbay, stanbul 1991, sh. 108; ztrk, Said, Askeri

Kassama Ait Onyedlnci Asr stanbul Tereke Defterleri, sh.438 vd.; ztrk, Said, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, stanbul 1996, sh. 91, 102; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 72, 82, 90-94, 149-153; zkaya, Ycel, Osmanl mparatorluu'nda ynlk, Ankara 1994; Toprak, Zafer, Trkiye'de "Milli ktisat", sh. 30-33; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti'nde para ve bankaclk", TCTA, BLNMEYEN OSMANLI 483 294. Osmanl para ve finansman sisteminin esaslar nedir? Osmanl Devleti'nde 19. yzyla gelinceye kadar ada bulunan pek ok Avrupa lkelerinde olduu gibi madeni para sistemi uygulanyordu. Sistemde altn, gm ve ufaklk ihtiyacn gidermeye matuf olarak her iki madenin dnda genelde bakrdan mamul paralar kullanlyordu. Kat parann kullanm batl lkelere paralel olarak 19. yzyl ierisinde balar. Sistem esasta altn ve gme dayandndan her iki madenin mmkn olduunca mbadelede kullanlmas ve eya olarak kullanlmamasn ngryordu. Bu sebeple lke iine kymetli maden girii tevik ediliyor, k ise yasaklanyordu. ahslarn ellerinde ve sarayda bulunan altn ve gmten mamul eyalar darphanelere getirilerek para basmnda kullanlyordu. Ulam imkanlarnn yetersizlii ve ulamn risk tamas eitli blgelerde darphane almasn zorunlu klyordu. Dolaysyla darphaneler bata stanbul olmak zere lkenin muhtelif yerlerine dalmt. Bir darphane alrken blgede maden bulunmasna ve blgenin ihtiyacna cevap vermesi gzetilirdi. Baz darphaneler sadece belli bir paray basard. Mesela 16. yzylda Urfa'da faaliyet gsteren darphanede sadece bakr para baslyordu. Darphanelerin idaresi genelde emanet yntemi ile emin ad verilen grevli ahslar tarafndan yrtlyordu. Darphanelere para basm iin getirilen altn ve gm maden ve eya zerinden darp hakk adyla alnan bir kesinti darphaneyi ileten kiinin gelirini oluturuyordu. Altn ve gm cari paraya evirmek isteyen kiiler serbeste gelerek darphanede para bastrabilirlerdi. Serbest darp hakk darphane gelirlerini srekli klyordu. Parann ayarndan sahib-i ayar sorumlu idi Kalb para basan sahibi ayar iddetli cezaya arptrlyordu. Bir keresinde (1564 yl) skp darphanesinde baslan altn ve gm paralarn ekseri kalb kmaya balaynca sahibi ayar iten el ektirilerek stanbul'a mcazat iin gnderilmiti. Parann ayar denildiinde gm ve altn para ierisindeki bakr oran anlalyordu. Darphaneye gelen gm ve eski akeleri sahib-i ayar ve stad, emin gzetiminde ake haline getirirlerdi. Yeni akelerin kesilmesinden sonra lkede eski ake ve kle ile al veri yasaklanrd. Herkes elinde bulunan eski akeleri ve avani dndaki gmleri darphaneye getirerek yeni ake bastrmalar zorunlu idi. Osmanl devleti kymetli maden hareketlerinin yaand bir corafyada bulunuyordu. Gresham kanunu iliyor, kt para iyi paray kovuyordu. Douda altn ve gm fiyatlarnn yksek seyredii daimi bir ekilde ran ve Hindistan'a kaa sebep oluyordu. Alnan zecri tedbirlere ramen altn ve gm kaaklnn n alnamyordu. lkenin siyasi snrlar ierisinde de hareketlilik yaanyordu. Mesela Msr'da baslan altn paralarn stanbul'da baslan altn paralarn ayarnda olmay sebebiyle stanbul'da altn para piyasadan ekilerek yerine Msr altnlar tedavl ediyordu. nlem olarak Msr'da stanbul ayarnda altn para darb isteniyordu. 16. yzylda Amerika ve Gney Afrika kymetli maden yataklarnn kefi ile birlikte Avrupa lkelerinde kymetli maden hacmindeki ykseli ve gmn altn karsnda c. 3, sh. 760-761; Cezar, Yavuz, "Bir Ayann Muhallefat", Belleten, c. XLI, say 161, sh. 41 vd.; Yediyldz, Bahaeddln, "Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700-1800", sh. 146, 151, 155. 484 BLNMEYEN OSMANLI deer kaybetmesi yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl dnyasn etkisi altna alacak ve Osmanl yneticilerini yeni araylara ve acil nlemlere itecektir. D dnyadan gelen bu baskya paralel olarak, artan nfus orannda i gvensizliin de etkisiyle retimde artn gereklememesi, fiyat ykselileri,

artan brokratik harcamalar ve hazine iin kaynak anlamna gelen yeni fetihlerin olmamas gibi bir ksm olumsuz gelimeler ve yzyln sonuna doru Avusturya ve ran savalar dolaysyla da artan sava harcamalar birbiri arkasn izleyen devalasyonlar getirmitir. Sikke tashihleri ad verilen bu operasyonda parann ayar deitiriliyor, sikkeler kltlyordu. 16. yzylda en nemli para operasyonu saylan ve daha sonra da devam edecek ayarlamalarn balangc olan 1584 ylnda yaplan dzenlemeye gre 100 dirhem gmten kesilen akenin miktar 450 den 800'e, 1600 ylnda yaplan bir ayarlama ile de 950'ye kmtr. Osmanl paralarnn deer kaybna uramas sadece bu yzyln ikinci yarsnda grlen bir olgu deildir. Fakat bu zamana gelinceye kadar paradaki deer kayb uzun zaman ierisinde olduka az oranda gereklemi idi. Mesela Orhan Bey'den Ftih'e gelinceye kadar akenin vezni oduka sabit tutulmutur. 1327 ylnda 100 dirhem gmten 270 adet olarak kestirilen Osmanl akesi 1451 ylnda 293 adet kestirilmitir. 1500 ylnda 100 dirhemden 420 ake kesilirken 1580'lerin banda 450 ake kesilmekteydi. Yine da yaplan hesaplamalara baklrsa 1326 ylndan 1740 ylna gelinceye kadar ki 414 yllk srede yllk ortalama deer kayb % 0.24 gibi dk bir oranda kalmaktadr. Osmanl Devleti'nde Osman Gz'den Ftih'e gelinceye kadar sadece gm paralar baslmtr. Altn para olarak lkede reva bulan Venedik dukas (filori, filorin) tedavl ediyordu. Ftih 1479 ylnda sultani adl ilk Osmanl altn parasn basmtr. Fiil olarak iki deerli madene dayanan bir para sistemi iliyordu. Dolaysyla altn ve gm fiyatlar deitike tedavlde bulunan sikkelerin fiyatlar ya da kur farklar da deiiyordu. Ufaklk ihtiyacn karlamak zere I. Murad'dan (1360-1389) 17. yzyl ortalarna kadar mankur veya pul ad verilen bakr paralar da basla gelmitir. 1688 ylnda ise para arzndaki yetersizlik dolaysyla akeyi ikame ve likidite ihtiyacn gidermek iin mankur baslm, 1 mankurun 1 ake zerinden sonsuz ibra hakk tannmas kalpazanlk faaliyetlerini hzlandrm ve piyasalar alt st etmitir. Bu tecrbeye 1691 ylnda son verilerek mankur tedavlden kaldrlmtr. lke ierisinde muhtelif yabanc altn ve gm paralar yerli paralar ile birlikte tedavl ediyordu. 17. yzylda osmani, sahi, pare, mangr, peniz, sikke-i hasene/erifi adl yerli paralarn yannda smn, zolata, babka, rub, yaldz/filori/efrenci, engrs, esedi ve riyal adnda yabanc paralar tedavl ediyordu. lkede paralarn tedavl ettii blgeler ortaya kmt. Msr pare, Dou Anadolu sahi, Macaristan penz blgesi idi. Osmanl Devleti'nde paradan bir finansman arac olarak deiik yntemler kullanlarak istifade ediliyordu. Darphanelerde kymetli madenlerden ve eski sikkelerden para baslarak hem para arz artrlyor hem de darb hakk adyla alnan para darphanelere gelir temin ediyordu. Tahta yeni kan padiah eski paralar tedavlden kaldrarak kendi adna ve yeni deerler ile para bastryordu. Elinde eski para olan kiiler paralarn darphaneye getirerek yenisiyle deitirirler, bu deiimden para sahibi bir miktar zarar eder, hazine ise kazanrd. Ayrca parann ayarnda oynamaya gidilerek sikkeler kltlyor, aradaki deer kaybn devlet bir finansman yntemi kabul ediyordu. Tai ilemi bte aklarn kapatmak iin devletin ek para basmas anlamna da geliyordu. BLNMEYEN OSMANLI 485 nk yaplan yeni ayarlama ile hem tedavle srlecek para miktar artyor hem de devletin kullanabilecei yeni bir fon oluuyordu. Yine hazine giri klarn farkl raiclerde tutarak aradaki fark (tefavt-i hasene ve guru) hazineye gelir kaydediyordu. 1775 ylnda pay ve gelir ortakl senetleri anlamna gelen esham uygulamas balatlr. Bu uygulama temsili paraya geiin ilk habercisi saylr. Senetlerin vergiye tabi olmak zere tedavl serbestti. lk kat para 1840 ylnda tedavle karlr. Piyasaya srlen banknotlarn deeri hzla anr. Esnaf ve tarada halk madeni para kullanmay tercih eder. Kaime denilen kat para ile madeni para arasnda fiyat fark oluur. Osmanl para biriminin d paralar karsnda deeri der. Kaime denemesi 1862 ylnda son bulur. Sultn Abdulhamid dnemine gelinceye kadar kaime basmna gidilmez. Osmanl- Rus savann finansman dolaysyla ikinci defa 1876-7'de kaime baslarak piyasaya srlr. Bu kaimeler de ksa bir

sre sonra tedavlden kaldrlr. Kat para basma yetkisi kendisine braklan Osmanl Bankas I. Dnya Sava'na gelinceye kadar snrl miktarda kat para basmna gider. 1915 ylnda kaime nc kez karlr. Bu kaimeler temsili para niteliinde idi. nk altn karl vard ve ne zaman tedavlden kaldrlaca belliydi. Bu kaimeler Cumhuriyet devrine kadar devam etmitir. lkede istikrarl bir para sistemi oluturmak amacyla 1844 ylnda karlan Kararnameye gre temel para birimleri olarak kuru, 20 kuru deerinde gm mecidiye ve 100 kuru deerinde altn lira kabul edilir. Osmanl paras ile yabanc paralarn kur deerlerinde ise uzun bir dnem deiiklik grlmemektedir. Mesela bu tarihten I. Dnya Sava'na kadar ngiliz sterlini ile Osmanl paras arasndaki parite 1 ngiliz sterlini = 110 Osmanl kuruu dzeyinde kalmtr. 1873 ylndan itibaren gmn dnya piyasalarnda deer kaybetmeye balamas Osmanl Devleti'nde 1/16 altn-gm paritesini geersiz hale getirir. Devlet gelirlerinin gm para ile, giderlerin altn zerinden yaplmas hazine kayplarna yol aar. Bunun zerine mecidiye basmna son verilir. 1881 ylnda para birimi olarak Osmanl altn liras kabul edilir. Ancak gm fiyatlarnn dkl sebebiyle tedavldeki gm paralar gerek deerinin altnda ileme tabi tutulur. 20 kuru deerindeki mecidiyeler Hazinece 19 kurutan ileme tabi tutulur. Sarraflarda ise daha dk dzeyden ilem grr. 20. yzylda kuruun Osmanl lirasna oranla deiik deeri ortaya kar. Dier taraftan deiik para birimlerinde ekilen darlk nedeniyle ufak paralar altn lira ve mecidiyeye oranlarndan farkl olarak ilem gryordu. Piyasaya yeterince ufaklk srlememesi ve mahalli baz darlklarn ortaya k da ufaklklarn deerini ykseltiyordu. Ticret erbab daima mterilerine byk para veriyor, halk ise al veri yapabilmek iin elindeki paray belli bir komisyonla sarraflara bozdurmak zorunda kalyordu. ktisadi faaliyetlere, yreye ve mevsimlere gre de ufaklk ihtiyac deiiklik gsteriyordu. Mesela Bursa'da yumurta ticreti bu tr paralarn deerini ykseltiyordu. Yine zmir'den stanbul'a srekli mecidiye, karlnda stanbul'dan zmir'e ufaklk gnderiliyordu. Hazinenin bir soruturmasna gre lkenin deiik yrelerinde altn ve gmn 88 eit raici bulunuyordu. Yrelere gre de halkn rabet ettikleri paralar deiiklik gsteriyordu. Yabanc paralar da lke ierisinde serbeste alm satmda kullanlyordu. Para sisteminin karmakl sebebiyle sarraflk kurumu iyice reva bulmutu. 486 BLNMEYEN OSMANLI Para dzenine eki dzen vermek maksadyla 1909 ylnda kurulan komisyonun nerisi dorultusunda savan etkisiyle biraz da ge olarak 1916 ylnda Tevhid-i Meskukat Kanunu karlarak 1 lira = 100 kuru paritesi benimsenir ve deer ls altn, para birimi kuru kabul edilir. lkenin deiik yrelerindeki farkl para raileri kaldrlr. Ancak karlan yasann baars snrl kalr. nk savala birlikte artan giderleri karlamak iin piyasaya srlen kat paralar madeni ve ufaklk paralarn piyasadan ekilmesine yol aar. 5 ve 20 kuruluk olarak baslan kat paralar da ufaklk sorununu zmez. Ayn fonksiyonu grmesi iin ksa bir sre sonra 1 ve 2.5 kuruluk kat ve ayn ilevi grecek 5 ve 10 paralk posta pullar karlr. Bu durumda madeni paradan tamamen arnm kat para sistemine geilmi olur. Cumhuriyet idaresi ayn sistemi devam ettirir287. 295. ltizam sistemi nedir? Osmanl mali sistemi ierisinde devlete ait gelir kaynaklarnn iletilmesi ve gelirlerin srekliliinin salanmas amacyla muhtelif yntemler gelitirilmitir. Bu yntemler kaynan durumu ve umumi konjktr dikkate alnarak uygulamaya konuluyordu. Devlete ait gelir kaynaklarnn iletilmesi ve buralardan devlete den payn tahsil yntemlerinin en nemlilerinden biri iltizam yntemidir. ltizam yntemi vergi kaynaklarndan salanan gelirlerin dorudan merkezi hazinede topfanmas ihtiyacndan dolay yaygnlk kazanmtr. Zira devlet 17 ve 18. yzyllarda derinleen mali bunalm karsnda el koyduu gelirlerin daha byk bir blmn merkezde toplamak ve ek gelir salamak durumunda kalacaktr.

ltizam, devlet gelirlerinin belli bir bedel mukabilinde ve belli bir sre iin zel teebbs tarafndan iletilmesidir. letmeye konu olan gelir kaynaklarna mukataa, bu ii stlenen kiilere mltezim denilir. Mukataalar gnmz yaklamyla zel teebbs tarafndan iletilen kamu iktisadi teebbsleri olarak grmek mmkndr. Mukataalar dorudan devlet iletmeleri, devlete ait bir gelir paynn tahsili gibi zellikler tayordu. ltizam usul bata bir ka kalem gelire has olarak balam ise de ksa zamanda mukataaya konu olacak gelir kaynaklarnn snrlar genilemi, devletin her trl gelir 287 BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 998, sh. 199; Mhimme Defteri, nr. 6, sh. 66, hkm 140; Naima, c. I, sh. 241; Selanik! Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, (ner. Mehmed tpirli), stanbul 1989, c. I, sh. 210, 211, 427; Silahdar, Tarih, c.2, sh. 603; Walter Hinz, Islamische VVahrungen des 11. bis 19. Jahrhunderts umgerechnet in Gold, VVesbaden 1991, sh. 41-57; Sahilliolu, Halil, Bir Asrlk Para Tarihi (1640-1740), Baslmam doentlik tezi, stanbul 1965, sh. 5, 6; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar c. I, sh. 464-476; Uzunarl, Osmanl Tarihi, sh. 547-550; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 1, sh. 501-508; c.2, sh. 229-249, 359-369; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 261-276; Pamuk, Osmanl - Trkiye ktisadi Tarihi, sh. 117-119, 121, 123, 211- 213; ztrk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri, sh.238-247; Al, "Osmanl mparatorluu'nun lk Sikkesi ve lk Akeleri", TOEM , nr. 48, sh. 355-375; Al, "Ftih Zamamnda Ake Ne di?", TOEM , nr. 49-62, sh. 59-62; Ahmed Refik, "Osmanl mparatorluu'nda Meskukat", TOEM, nr. 6(83), sh. 358-379, nr. 7(84), sh. 1-39, nr. 8(85), sh. 107-127, nr. 10(87), sh. 227-254; Uzunarl, smail Hakk, "Gz Orhan Bey'in Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", sh. 207-211; Artuk, brahim, "Osmanl Beylii'nin Kurucusu Osman Gz'ye Ait Sikke", Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980, sh. 28, 31; Aykut, Nezihi, "Para Tarihi Bakmndan Osmanl Gm Sikkeleri", V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisadi Tarihi Kongresi, Ankara 1989, sh. 728; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti'nde Para ve Bankaclk", TCTA, c. 3, sh. 760-767; ztrk, Said, "On Altnc Yzylda Urfa", Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 120, Aralk 1996. sh. 35; Davlson, Roderic H., "The First Ottoman Experiment With Paper Money", Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980, sh. 244-249. BLNMEYEN OSMANLI 487 kayna iltizam konusu olmutur. Devlet uygun grd her trl zirai, ticari ve snai iletmeleri mukataa haline getirerek zel teebbs tarafndan iletmeye aard. Burada devletin nakit ihtiyacnn zaman ierisinde artnn nemli bir tesiri vardr. Mukataa gelirleri bte gelirleri ierisinde nemli bir yere sahipti. Kaynaklar genelde adna tahvil denilen yl sreyle ve ak artrma ile mltezimlere ihale edilirdi. Bunun sebebi normal bir iletme sresinin tannmasdr. Ancak kaynan kendisinde zamanla ortaya kacak bir art da devaml dikkate alnr, eski mltezim yeni bedeli kabul ederse zerinde kalr, etmedii takdirde gelir kayna bir bakasna ihale edilirdi. Aksi durumlarda yani mltezimin zarar sz konusu olduunda, eer olaanst artlarda farkl ilem yaplmasna ilikin bir kayt konulmamsa indirim uygulanmazd. Mukataalarn tahvil sresi bitmeden hazineye ek gelir salamak dncesiyle yeni mltezimlere ihale edilmesi, hizmet ad verilen cizye, nzul ve srsat bedelleri, adet-i anam tahsilat, zirai haslardan vergi toplanmas gibi ilerin sreleri dolmadan yeni grevlilere verilmesi teebbs hevesini kryor, mukataa iltizam talebini ksyor dolaysyla mukataa gelirlerinin dmesine ve re'ynn gszlemesine yol ayordu. Devlet bunun nne gemek iin mltezimlere teminat verme gereini duymutur. Mltezimler mutlaka zengin kefil vermek ve ipotek edilecek mal gstermek zorunda idiler. Mukataay iltizama alan kii sahip olduu mal varlndan hi bir eyi iltizam sresince satamazd. Mukataalar en fazla bedeli teklif eden kiiye ihale edilirdi. Mltezim devletin koyduu kurallara uymak zorunda idi. Mltezim bir mukataay uhdesine alrken zaman zaman kendi artlarn da devlete kabul ettirdii olurdu.

1688-1691 yllar arasnda tedavle srlen bakr parann getirdii gvensizlik ortamnda padiah haslar ve mukataalar iltizam d kalma ile kar karya kalmtr. Bu tehlikeli durumun nne gemek iin bu tr kaynaklar zengin muhassl ve ayan gibi kiilere verilme yoluna gidildi. Tmar sistemi bozulmaya balaynca tmar topraklarnn da iltizamla iletilmesi sz konusu olmutur. Tmarl sipahiliin gelien sava teknolojisine uyamamas ve devletin girdii savalar dolaysyla artan nakit ihtiyac zirai gelir kaynaklarnn mukataa haline getirilerek iltizama verilmesine yol am ve neticede mltezimler kendilerine ihale olunan vergileri tahsil iinde o derece ileri gitmiler ki hkmet iinde hkmet olmaya balamlardr. Servet birikiminin en nemli yolu vergi toplaycl olmutur. Tanzmt ferman "alt tahribiyyeden olup hibir vakitte semere-i nafias grlmeyen iltizamt usl- muzrras" olarak bahsettii iltizam usuln lavetmeyi en byk bir va'd olarak ilan edecektir. Ancak bundan baarl olamayacaktr. Bu arada iltizam sayesinde zenginleen ve tarada devlete ba kaldrabilen gl yneticilerin varlna son verilmi ve iltizama konu olacak kaynaklar daha snrl tutarak mltezimlerin gcn azaltmtr. ltizam zel mlkiyete giden yolu amtr. Suriye ve Msr gibi blgelerde nazari olarak devlet mlkiyetine dayanan topraklar mr boyu mltezimlere veriliyordu. Bu durum malikane uygulamasna esas tekil edecektir. Bu ekilde Msr gibi blgelerde iltizama verilen topraklar fiilen zel mlk haline geliyordu. 17. yzyln bandan itibaren ikinci bir i olarak askeri snf mensuplarnn bu ie el attklar grlr. stanbul, Bursa, Edirne gibi nemli merkezlerde oturan yksek dzeyde askeri zmre mensuplar kendilerine kolay ve byk kazan salayan mukataalar 488 BLNMEYEN OSMANLI iltizama alyorlard. Daha alt dzeyde tmarl sipahiler ve yenierilerin de iltizam ii ile uratklar vaki idi. Dier taraftan devlet tarafndan kendilerine maa yerine byk dirliklerin vergi gelirleri tahsis edilmi olan byk byk devlet memurlar bu gelirlerin toplanmas iini iltizama veriyorlard. Byk mukataalar alan mltezimler bunlar paralara ayrarak bakalarna tekrar iltizama veriyor ve bir mltezimler hiyerarisi douyordu. Bu tr mukataalara pare mukataas deniyordu. Devlet mukataalarn paralanarak tekrar iltizama verilmesine kar kyor, ancak usul devam ediyordu. Askeri zmre mensuplarnn mukataa iletmesi daha erken tarihe gider. Kanuni dneminde askeri zmre mensuplarndan kiilere bir ksm mukataalarn iletilmesi veriliyordu. Kanuni sefere ktnda kendi yaverlik hizmetinde bulunmalar iin svari blklerinden setii kiilere sefer dn baz byk mukataalarn bir senelik idaresi ve cizye tahsili gibi iler veriliyordu. Zamanla bu durum kanun haline getirilmitir. Devlet mukataalarn denetlenmesi iini tayin ettii nazrlar vastasyla yapyordu. Uygulamaya gre bir ka kaza veya sancakta bulunan mukataalar bir nezaret saylarak evrede en yakn bulunan kadlardan biri nazr yaplrd. Mukataalar bulunduu eyalet merkezinde defterdarlk varsa oraya, yoksa merkezde bulunan Badefterdarla bal idi. Bir mukataay iltizama alan kii devlete demekle ykml olduu bedelin bir ksmn pein dier ksmn taksit taksit derdi. Mukataalardan elde edilen gelirler ilgili blgede bulunan hazineye yatrlrd. Bu hazinelerin banda bulunan grevliye hassa hare emini denilirdi. Hare emininin toplanan paralar fermanlar ile verilen emir gereince ilgili yerlere sarf etme yetkisi de bulunuyordu. Geliri dorudan merkezi hazineye akacak kaynaklar ierisinde mltezimlerce ekici bulunmayan ya da stratejik nemi dolaysyla devlet tarafndan denetlenmesi gereken iletmeler yar iltizam yar emanet yntemi ile iletiliyordu. Devlet zarar ihtimali dolaysyla talibi olmayan mukataalar kapatma yerine ve ekonomik gc elinde bulunduran gruplara vermek yerine emanet yntemi ile iletmeyi tercih ediyordu. Buna emanet ber-vech-i iltizam deniliyordu. Devlet bu tr mukataalar emin adyla atad memurlar tarafndan iletiyordu. Eminler bir ynyle memur, dier ynyle iletmenin gelir ve giderinden sorumlu mteebbis statsnde idiler. zellikle padiah haslar denen

ve devlete nemli nakdi gelir salayan arazilerin gelirleri, kethda, voyvoda ve muhassl gibi eitli unvanlar tayan eminler tarafndan tahsil ediliyordu. Devlet emanet usuln iltizama tercih ediyordu. Osmanl Devleti'nde iltizam usulnn Ftih zamannda sistemletirildii kabul edilmektedir. stanbul'un yeniden iskan ve imar iin dardan getirilen nfusa gayr menkuller nce parasz verilmi, sonralar mukataaya balanmtr. Bu suretle tahsili dnlen mukataa bedeli 100 milyon akeyi buluyordu. Gelen ikayetler zerine Ftih mukataay kaldrr. Fakat Rum Mehmed Paa sadarete geince tekrar mukataa ihdas edilir. Kitab- Cihannma yazar konu hakknda geni malumat verir. Akpaazade, iltizam usulnn Rum Mehmed Paa tarafndan Rumlar lehine getirilmi bir tedbir olduunu syler. Neri tarihinde Rum Mehmed Paa'nn kendi ehrinin evlerini Mslmanlarn meccanen tasarrufuna hased ettiini ve bu sebeple yeniden mukataaya baladn belirtir. Hammer tarihinde de iltizam usulnn balangcn Rum Mehmed Paa'nn sadareti zaman olarak kaydeder. Akpaazade ayrca tuz, sabun, mum gibi ihtiya madBLNMEYEN OSMANLI 489 delerinin iltizam yntemiyle tekel haline getirilmesini aslen talyan Yahudisi olan Yakup Paa'ya atfeder. Buna gre belli maddeler belli yerlerde satlyor, yer deitirmelerine izin verilmiyordu. Mukataalarn geliimine corafi adan bakldnda Rumeli'ye gre mukataalarn Anadolu, Suriye ve Irak blgesinde ok daha fazla gelitii grlmektedir. 1706 yl bte rakamlarndan stanbul, Edirne ve Paa livas, Bosna ve zi eyaleti toplam mukataa gelirlerinin Erzurum, Trabzon, Halep, Adana, Rakka, Sayda-Beyrut, Trablusam, Diyarbakr eyaletlerinin her birinin mukataa gelirlerinden daha az gelire sahip olduu grlmektedir. ltizam sistemi tmar sistemi ile karlatrldnda iltizam sisteminin zirai reticiler zerine daha yksek vergi yk tarheden baskc bir sistem olduu sylenebilir. Zira tmar sisteminde gelirin devamlln muhafaza iin re'ynn kollanmas ve ar vergi yk altnda ezilmemesi gerekiyordu. ltizam sisteminde ise her hangi bir iletmeyi ya da vergi tahsil iini yllna alan kii iin bu zaman sresinde en fazla geliri tahsil etme endiesi bulunuyordu. Bu sebeple tmarl sipahinin tad kayglar mltezim iin sz konusu deildi288. 296. 1838de ngiltere ile Balta Limannda imzalanan Ticret Anlamas hangi artlarda yapld, sonular ne oldu, msbet katksndan sz e-dilebilir mi? 1838 ylnda Balta Liman'nda ngiltere ile imzalanan ticret anlamas getirdikleri ve gtrdkleri ve bu gne etkileri asndan gncelliini hi kaybetmedi. Tansu iller'in muzaffer bir komutan edasyla gmrk birliini imzalad gnlerde her halde en fazla hatrlanan ve atf yaplan bir anlamayd Balta Liman anlamas. Anlamaya iten sebepler neydi? Nasl bir vasatta bu anlama imzalanmak zorunda kalnd? Bu suallere her iki lkenin yani ngiltere ve Osmanl'nn artlar asndan cevap vermek gerekiyor. Batda sanayi inklab ngiltere'nin nclnde gereklemi byk bir hadisedir. 1820'lere gelindiinde ngiltere sanayi inklabn tamamlam bir lkeydi. Dier batl lkeler ngiltere'nin peinden geliyorlard. ngiltere Napolyon savalar sonucunda Fransa'y yenerek dnya pazarlarnda tm rakiplerini geride brakmt. Lider durumuna ykselmi ngiltere'nin mamul mallarnn kta Avrupa'smdaki sanayi inklabn yaayan dier lkelerde pazarlanmas gt. Zira bu lkeler lke sanayisini gelitirmek iin korumac nlemler almlard. ngiltere baka pazarlara ynelmek zorundayd. Zira mamul pazarlamak kadar mamuln imalinde kullanlacak hammaddeyi temin de nem arz ediyordu. Bu sebeple ngiltere Avrupa dndaki lkelere ynelerek bir dizi ticret anlamas imzalad. Bu 288 kpaa-zde, Tarih, sh. 142-143; Ner, Kitb- Cihannm, c. II, sh. 709711; Hammer, Ata Bey tercmesi, c. 3, sh. 109; Mustafa Nuri Paa, Netayicu'lVuku'at, (ner. Neet aatay), Ankara 1987, c. III-IV, sh. 288-290; Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, c. 1, sh. 62-65; Tabakolu, Ahmed, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, sh. 122-129, 169-171; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat

Tarihi, sh. 177-179; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, istanbul 1995, c. 1, sh. 371-372; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 2, sh. 352-353; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 153-156. ,.,,.. , ; , 490 BLNMEYEN OSMANLI anlamalarn imzalanmas her zaman karlkl rza esasna dayanmas gerekmiyordu. ngiltere bu anlamalarn imzalanmasnda gerektiinde silah gcn kullanmaktan ekinmeyecekti. ngiliz mamullerini pazarlama asndan Osmanl geni bir pazar oluturuyordu. stelik Osmanl siyasi adan da zafiyet iinde olup, ngiltere'nin serbest ticret ynndeki basklarna kar gelecek durumda deildi. Anlama imzalanacakt ama uygun bir zaman bekleniyordu. Bu uygun ortam Msr valisi Mehmed Ali Paa'nn isyan salayacaktr. Mehmed Ali Paa d ticreti devlet tekeline alarak buradan elde ettii gelirleri Msr'n sanayilemesine ve askeri gcn artrlmasna harcyordu. Mehmed Ali Paa'nn Msr'daki faaliyetleri her iki lkeyi rahatsz ediyordu. Devlet tekelleri ngiltere'nin Msr'daki karlarn zedeliyor, askeri gc ise Osmanl saltanatn tehdit ediyordu. ; Mehmed Ali Paa'nn ordular Osmanl tahtn tehlikeye sokunca nce Rusya ile 1833'de Hnkar skelesi anlamas imzaland. Rusya'nn artan nfuzu ngiltere'nin Dou Akdeniz'deki karlar asndan tehlikeli grlmesi zerine ngiltere padiaha yardm etmek zere devreye girdi. Bu yardm karlksz olmayacaktr elbette. Yardmn karl imzalanacak bir anlama ile ngiltere'ye sunulan iktisadi tavizler idi. Netice olarak ngiltere'nin yardmna karlk bildiimiz 16 Austos 1838 tarihli Osmanl-ngiliz ticret anlamas imzalanr. Bu anlama ile yed-i vhid usl kaldrlyor, cri gmrk mevzuat deitirilerek gmrk oranlar indiriliyor, ngiliz tccarlar lke ierisinde serbest ticari faaliyetlerde bulunma imkanna sahip oluyordu. Yed-i vhid uslne dayanan devlet tekellerinin Msr'da da kaldrlmas ile Mehmed Ali Paa'nn mali gelir kaynaklar kurutuluyor, Msr'n sanayilemesine son veriliyor ve Msr ordusunun nemli bir kayna yok ediliyordu. Anlamann 6. maddesi Msr'n tm etkinliini ortadan kaldracak dzenlemeleri kapsyordu. Anlama gmrk vergilerinde nemli dzenlemeler getirmitir. Anlama ncesi Osmanl Devleti ithalat ve ihracattan % 3 orannda gmrk vergisi alyordu. Yerli ve yabanc tccarlar mallarn lke iinde bir blgeden dierine tarlarken % 8 orannda i gmrk dyorlard. Bu anlama ile ihracattan alnan vergiler % 12'ye karlyor, ithalattan alnan vergiler ise % 5 olarak belirleniyordu. Yine yabanclar lehine bu avantajlara ek olarak yerli tccarlar i gmrkleri demeye devam ederken yabanc tccarlar i gmrklerden muaf tutuluyordu. 1838 anlamasnn dier nemli bir yan Osmanl Devleti'nin bamsz d ticret politikalar izleyebilme imkannn yok edilmesidir. Anlamay izleyen yllarda batl lkeler yeni gmrk tavizleri koparabilmek iin yeni bunalmlar beklemilerdir. erde mali bunalmn ve Lbnan'da siyasi bunalmn hkm srd 1860-1861 yllarnda Osmanl Devleti ihracattan alnan vergileri %12'den %1'e indirmeyi kabul etmitir. Bu oran I. Dnya Sava'na kadar devam etti. thalattan alnan vergiler ise 1861'de % 8'e, 1905'de % ll'e, ve 1908'de % 15'e karld. Osmanl Devleti ancak I. Dnya savandan sonra Balta Liman Anlamasn gz ard ederek d ticret politikalarnda daha bamsz hareket edebilmitir. Balta Liman anlamas Osmanl sanayii iin bir dnm noktas saylr. 1820'lerden itibaren balayan yabanc mal ithalat bu anlamann da tesiriyle daha da hzlanmtr. Batl sanayiler ile rekabet gc olmayan Osmanl sanayii anlamann getirdii BLNMEYEN OSMANLI 491 serbestiyet ile iyice korumasz kalm ve gerilemitir. Batl gzlemciler 184O'l yllardaki Osmanl sanayiinin eski halinden ok daha dk olduunu belirtmektedirler. Geleneksel Osmanl sanayii kurulular ve tezgahlan kapanyordu. pazarlarda yerli sanayii bir sre daha egemen olduysa da 186O'l

ve 1870'li yllarda bilhassa demiryollar inaas ile buralar da Avrupa mallarnn istilasna urad. Neticede Osmanl ticret dengesi aleyhte gelierek Osmanl ekonomisi kapitalist dnya ekonomisinin yrngesine girmi ve 19. yzyl boyunca Osmanl ekonomisi giderek dnya kapitalizmine almtr. 1838 ticret anlamas ierde ve darda eitli tepkiler dourmutur. D tepkiler Osmanl Devleti'nde ekonomik ve siyasi nfuz kazanmak isteyen smrgeci Avrupa devletlerinin birbirleriyle olan rekabetten ve stnl bakalarna kaptrmaktan doan endielerden kaynaklanyor idi. Baka bir ifade ile bu tepkiler ad geen devletlerin Osmanl Devleti'nde ki kar atmasndan ileri geliyor idi. Dahilde devletin smrge-letirilmesine kar ilk tepkiler ise daha sonralar 186O'l yllardan itibaren baz aydn, rejim muhalifi, gazeteci ve yazarlardan gelmitir. 1838 Balta Liman anlamasnn Osmanl zanaat dallar zerindeki olumsuz etkilerine ve d ticret politikalarnda gittike artan bamlla dikkat ekilmektedir. Bu ynleriyle anlamann hep menfi etkileri zerinde durulmaktadr. Olumsuz etkileri olduu kesin. Acaba anlamann Osmanl ekonomisi zerinde olumlu hi bir katksndan sz edilemez mi? Ticret Anlamasn farkl bir bak asyla deerlendiren Zafer Toprak, 19. yzyl ticret szlemeleri geleneksel Osmanl sanayisisinin kmesinde hzlandrc bir rol oynasa da pek ok dnmn gereklemesinde rol oynadn, mesela; Osmanl tarmnn geimlik yapsn zdn, ekonomik dzenin parasallamasn saladn, pazar gstergelerinin ve piyasa gdlerinin ekonomide etkinliinin arttn, Osmanl ekonomisini d pazara atn, reticiye tevekkl yerine kazan zlemini aladn belirtiyor. evket Pamuk ise I. Dnya Sava'na kadar geerliliini koruyacak olan 1838 Ticret Anlamas'n ngiltere'nin dnya leindeki giriimlerinin bir paras ve Osmanl ekonomisinin d ticrete almasn kolaylatran bir dzenleme olarak ele almaktadr. Yine benzer bir deerlendirmede (Doan Kuban) modern sanayiin gelimesi, Trk pazarn Avrupa'ya aan ve geleneksel sanayiin kn hazrlayan 1838 ticret anlamasndan sonra balatlmaktadr. ngilizlerle yaplan ticret anlamasnn geleneksel Osmanl sanayiini ykarak lkeyi batya baml hale getirdii eklindeki genel tenkitleri Osman Okyar bir tebliinde farkl bir biimde deerlendiriyor ve Vedat Eldem, Roger Qwen ve Donald Quatert adl aratrmaclarn incelemelerinden hareketle lkenin sahil eridinden ieri girildike ehir, kasaba ve kylerde el emeine dayanan faaliyetlerin rekabetten fazla mteessir olmadn, I. Dnya Sava'na hatta sonrasna kadar varlklarn srdrdklerini ifade ediyor. Dier taraftan 19. yzyl boyunca tekstil mamullerine kar i talebin artmas ve ucuz olan ithal pamuklu ipliklerinin el emei tezgahlarnda kullanlmas neticesinde el emei ile dokunan pamuklu kuma imalat Anadolu'da yeniden hayat bulmutur289. 289 Ali Fuad, "Msr Valisi Mehmed Ali Paa", TTEM, nr. 19(96), sh. 64-147; Kololu, Orhan "1838 Osmanl-ngiliz ticret anlamas ve Msr tehdidi", sh. 26-37; Okyar, Osman, "Tanzmt Ekonomisi Hakkndaki Karamsarlk zerine", sh. 251; nsoy, Rfat, Tanzmt Dneminde Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, sh. 14, 15, 21-25, 29; Pamuk, "150. Ylnda Balta Liman Anlamas", sh. 38-41; Pamuk, evket, "Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitaliz492 BLNMEYEN OSMANLI 297. Osmanl Devleti'ni d borlanmaya iten sebepler nelerdir? D borlanmann sonular nelerdir? 1 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren artan sava harcamalarnn getirdii bte a-klarn kapatmak iin ek finansman imkanlar aranmaya baland. lk d borlanma niyetleri bu dneme rastlar. Fas, Felemenk, Fransa ve spanya'dan dn alnabileceinin dnlmesine ramen Aydn eyaletindeki baz sadrazam haslarnn malikane olarak verilmesiyle bir tr i borlanma yolu tercih edildi. Osmanl Devleti'nin d bor almaya kar geleneksel menfi tavr krlacak, btn tereddtlere ramen Krm Sava srasnda 1854 ylnda ilk d bor alm gerekleecektir. Zaten d bor alm konusunda Avrupa sermaye evrelerinin de basks var idi. nk Osmanl Devleti'nin Avrupa para piyasalarnda tahvil satarak borlanmas Avrupa sermaye guruplarnn iine gelecekti. Tahvillerin

satn dzenleyecek bankerler byk komisyonlar elde edecek, tahvilleri satn alan kk tasarruf sahipleri faiz geliri salayacak, Osmanl Devleti ise elde ettii fonlarn bir ksmn zellikle askeri ara ve gere ithalinde kullanaca iin Avrupa sanayiine ek talep oluturacakt. 1854-55 ylnda alnan ilk d bor sava harcamalarna gidecektir. Bu ilk bortan 1879 ylna kadar Osmanl Devleti on yedi kez dardan bor alacaktr. Alnan bor paralarn pek az yatrma aktarlacak, geri kalan cari harcamalara, saraylar yapmna, Avrupa'dan satn almak suretiyle donanma kurulmasna ve brokrasinin maalarnn denmesine gidecekti. stelik 1875-6 ylna kadar alnan borlar ok ar artlar tayordu, faiz oranlar yksekti. Batl lkeler bor verme karlnda ok ar taleplerde bulunuyorlard. Fuat Paa 1860 ylnda yeniden bor iin ngiltere'ye mracaat ettiinde ngiltere'nin ne srd artlara baklacak olursa talep edilen artlarn arl anlalr; devlet emlakini satn alma veya kiralama iin msaade olunmas, bu emlakin teminat gsterilmesi suretli tahvil karlmas, vakf emlakin ilgas ve Osmanl maliyesinin idaresi iin uluslararas bir komisyonun kurulmas. Devlet ksa bir sre zarfnda borlarn faiz ve anapara demelerini karlayabilmek iin btn ar artlara ramen yeniden bor almak durumunda kalyor, d borlarn denmesi her gn daha da zorlayor ve borlanma srecinin devam etmesi Avrupal bankalar ve tahvil satn alan tasarruf sahiplerinin iine geliyordu. Dahas 1870'lerin ortasnda Osmanl Devleti'nin yeni bor almadan anapara ve faiz demelerini karlayabilmesi iin tm devlet gelirlerinin yarsndan fazlasnn bu alana ayrlmas gerekiyordu. Dardan yaplan borlanmalara en gvenilir kaynaklar karlk gsteriliyordu. Mesela Msr'n cizye geliri, stanbul, zmir ve Suriye gmrkleri gelirleri. 1870 ylnda Rumeli demiryolu inas iin alnan borca ise kilometre garantisi veriliyordu. 1865, 1873 ve 1874 borlarnda ise devletin tm gelirleri teminat gsterilecektir. 1873 ylnda borsa krizleri Avrupa ve Amerika piyasalarn etkisi altna alnca sanayilemi lkelerden sermaye ihrac kesildi ve Osmanl Devleti'nin yeni fonlar bulmas gleti. Devlet 25 ylda borlar deyemez duruma geldi ve 1875 ylnda moratoryum ilan etti. 1875'de vadesi gelen bor taksitlerinin ancak yarsn deyebileceini ilan mine Al", TCTA, c. 3, sh. 718, 719, 720; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 199-202; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu", sh. 1340 vd.; Kuban, Doan, stanbul Bir Kent Tarihi, sh. 348. ; . , BLNMEYEN OSMANLI 493 etmesine ramen 1876 ylna geldiinde hi birisini deyememeini duyurdu. u var ki 1873 yl borsa krizleri sadece Osmanly etkilemedi, pek ok lke d bor demelerini durdurmak zorunda kald. 1875 ylna gelindiinde Osmanl Devleti'nin d borlar 200 milyon sterline yaklayordu. Anapara ve faiz demeleri ise ylda 11 milyon sterlini buluyordu. Devletin tm gelirleri ise 18 milyon sterlin dolaynda idi ki d bor demelerini srdrebilmek iin devlet gelirlerinin % 60'n d bor demelerine ayrmak gerekiyordu. 1879 ylnda Osmanl Bankas ve Galata Bankerlerine olan 8.725.000 liralk borca karlk 1880 Ocak ayndan itibaren damga, mskirat, stanbul blgesi balk av resimleri, tuz ve ttn tekelleri ile stanbul ve evresi, Edirne, Bursa, Samsun vilayetleri ipek r on sene mddetle on sene mddetle bor sahiplerine iltizama verildi. 1881 ylnda Muharrem Kararnamesi ile Dyn- Umumiye kuruldu. Dyun- Umumiye Osmanl borlarnn ynetim, deme ve vergilerin toplanmas ile grevlendirilmi idi. Muharrem Kararnamesi ile d borlarda indirime gidildi. Galata Bankerlerine verilen rsum- sitte bu idarenin tasarrufuna brakld. Osmanl borlar tarihinde 1882-1914 ikinci dnemi oluturur. Bu dnemde yeni borlanmalar kanalyla hazineye giren miktarn iki kat bor demelerine gidecektir. 1882 ylndan itibaren bor demelerine ayrlan miktar tm Osmanl bte gelirlerinin % 20-30 arasnda bir blmne tekabl edecektir. 1882-1913 yllar arasnda biri yava dieri hzl borlanma dnemi yaand. 1886 ylna kadar bor alnmad. 1901 ylna kadar ise borlanma yava seyretti.

Yaplan borlanmalar ncelikli olarak cari harcamalara gitti. 1901 sonrasnda yeni borlanma ve bor deme yeniden hzland. Alnan borlarn nemli bir ksm demiryolu yatrmlarna aktarld. Bte aklar yzyln bandan itibaren bymeye balad. Askeri harcamalarn artrlmas bunalm daha da arlatryordu. 1910'larn balarnda eski borlarn faiz ve ana paralarnn denebilmesi ancak yeni alnan d borlarla denebilecekti. 1914 ylnda Osmanl Devleti'nin d borlar 160 milyon ngiliz sterlinine ulamt. Lozan Antlamasyla Osmanl borlarndan Anadolu'ya den payn denecei kabul edildi ve kuruluun yetkisi kaldrld. Dyun- Umumiye'ye olan borcun son taksidi ilk bor alndndan tam 100 yl sonra 1954 ylnda dendi290. 298. Dyun- Umumiye daresi niin kuruldu? Osmanl Devleti'nin yklnda nasl bir etki yapt? Osmanl Devleti'nin bir gayr-i Mslim lkeden bor alma ynndeki sregelen menfi tavr artan mali bunalm ve sava harcamalarnn getirdii bask ile krlnca Av290 Maliye Nezareti hsaiyat- Maliye 1325, stanbul 1327, sh. 312-318; Abdurrahman eref, "Ecnibden lk stikraz Teebbsmze Aid Birka Vesika", TOEM, nr.30, sh. 321337; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 184-186; Belen, Trkiye ktisadi Tarihi Hakknda Tetkikler, sh. 252; Pamuk, OsmanlTrkiye ktisad Tarihi, sh. 206-207; Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi, sh. 52-60; Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, sh. 184; Karamrsel, Ziya, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, sh. 92-115; Ekinci, Necdet, mparatorluktan Cumhuriyete, Trk Mali Politikasna Bak, Belleten, c. LV, say 212-214(1991), sh. 765-769. ...... ............ 494 BLNMEYEN OSMANLI rupa lkelerinden d bor almna baland. 1854 ylnda aralanan kap ancak 100 yl sonra kapanacak, Osmanl mali tarihinde ac bir tecrbesi olarak kalacaktr. lk borcun alnmasnda Krm Sava'nn byk etkisi vard. Dolaysyla alnan ilk bor sava harcamalarnn finansmannda kullanld. Daha sonra yaplan borlanmalarn da nemli bir ksm cari masraflara, saray yapmna, maa demelerine ve donanma tekiline aylyordu. Dolaysyla yatrmlara kanalize edilmeyen kaynaklar lke maliyesini dzle karma gibi bir fonksiyonu ifa edemeyecekti. yle ki devlet d borlarn anapara ve faizlerini demek iin bile tekrar d kaynaklara mracaat edecekti. Fakat hzl borlanma sreci ksa srecek, devlet 20 yl gemeden tkanma noktasna gelecektir. Zira 1873 ylnda patlak veren borsa krizi Avrupa lkelerinden sermaye ihracn durduracak, yeni kaynaklarn bulunmas gleecektir. 1875 ylna geldiinde devlet borlarn ancak yarsn deyeceini ilan etmesine ramen bir yl sonra d bor demelerini tamamen durdurduunu ilan etme zorunda kalacaktr. Devletin bu hzl borlanma serveninde 1875 ylna dek darya olan borcu 200 milyon sterline yaklayordu. Anapara ve faiz demeleri ise ylda 11 milyon sterlini buluyordu. Devletin tm gelirleri ise 18 milyon sterlin dolaynda idi ki d bor demelerini srdrebilmek iin devlet gelirlerinin % 60'n d bor demelerine ayrmas gerekiyordu. Bor demelerinin tkanmas Osmanlya bor veren bat lkelerini demeleri gvence altna almak iin yeni bir yntem gelitirmelerinin nn amtr. Bu yntem ile Osmanl maliyesinin vergi kaynaklarnn bir blm zerinde dorudan ynetim kurularak bu kaynaklardan salanan gelirlerin bor veren lkelere aktarlmas mmkn hale geliyordu. Aslnda batl lkelerin mali kontrol, 1858 ve 1862 yllarnda yaplan istikrazlara karlk gsterilen gelirin her alt ayda bir bor sahiplerine denmesi iin kaynaklarn denetimi, azas Osmanl ve bor veren lkelerden oluan bir komisyona braklmas ile balar. Bu komisyon Dyun- Umumiye'nin temeli saylr. 1296 ylnda Berlin Konferansnda Osmanl hkmetinin verdii sz zerine batl sermaye evrelerinin temsilcileri stanbul'a gelerek be ay sren mzakereler

sonunda bir Kararname imzalanr. Batl sermaye evreleriyle Osmanl yneticileri arasnda 1881 ylnn Aralk, Hicri takvime gre Muharrem aynda imzalanan ve tarihe "Muharrem Kararnamesi" olarak geecek olan bu anlama ile borlarn tediyesini amalayan D-yn- Umumiye kuruldu. Bu anlama ile Osmanl borlarnda indirime gidildi ve deme artlar yeniden dzenlendi. Ancak Osmanl borlarnn ynetim, deme ve vergilerin toplanmas Dyun- Umumiye messesine brakld. Bu idare ngiliz, Fransz, Alman, talyan, Avusturyal ve Osmanl alacakllar ile kendilerine ncelik tannan Galata bankerlerini temsilen 7 yeden olumutur. Kurumun denetledii vergiler Osmanl maliyesinin nemli gelir kaynaklan idi. Galata bankerlerine braklan rsum- sitteden oluan tuz ve ttn tekelleri, damga resmi, ipek r, mskirat resmi ve stanbul blgesinde balklktan alnan vergilerden baka gmrk muahedelerinin tadili halinde gmrk gelirinde meydana gelecek haslat fark, patent nizmnmesinin tatbik mevkiine konulmasndan ve temett vergisinde hasl olacak fazlalklar, Bulgaristan vergisi, Kbrs varidat fazlas, arki Rumeli vergisi ile mezkur eyalet gmrkleri safi haslat karl olan 5000 lira, tnbeki resmi haslatndan 50 bin lira, Berlin muahedesine gre Dyun- Umumiye'den Srbistan, Karada, Bulgaristan ve Yunanistan'a isabet eden meblalar da Dyun- Umumiye messesinin BLNMEYEN OSMANLI 495 tasarrufuna brakld. Ayrca 1883 ylnda yabanc sermaye ile kurulacak olan Ttn Rejisi irketi'ne lke iindeki ttn retiminin denetlenmesinde, ttn alm ve satmnda ve sigara retiminde ayrcalklar tanyordu. Dyun- Umumiye daresi'nin Osmanl mali tekilt iindeki yeri zamanla genilemi ve I. Dnya Sava arefesinde bir maliye nezareti halini alacak kadar kuvvetlenmitir. Kat zerinde bir Osmanl devlet idaresi gzkmekle beraber Maliye Nezareti'n-den byk lde bamsz olarak alyordu. Kurulduu tarihte geliri 2.54 milyon liradan 1911/2 ylnda 8.16 milyonu bularak devlet gelirleri iindeki hissesi % 17'den % 27'ye ykselmitir. Dyun- Umumiye daresi kendi denetimine braklan vergi kaynaklarn gelitirmek ve vergileri daha etkin bir ekilde tahsil etmek amacyla be binden fazla alanyla yirmiden fazla ehirde geni bir organizasyon kurmu idi. Bu idarenin st dzey alan Avrupal dier alanlar ise Osmanl vatandalaryd. darede grevli yabanclarn oran toplam memurlarn % yedi veya sekizini gemiyordu. dare kendisine braklan alanlarda mesela ttn ve ipek gibi zirai mallarn retimine ve ihracatna yneldi. Dyun- Umumiye daresi'nin kurulmasndan sonra Osmanl Devleti bor almn srdrd. Osmanl maliyesi zerindeki bat lkelerinin denetimi Osmanl Devleti'nin bat lkelerinden daha uygun artlarda, daha dk faizler ile bor almna imkan salyordu. Dier taraftan bu idare sayesinde batl lkeler alacaklarn eksiksiz ve zamannda tahsil ediyorlard. darenin yabanc demiryolu irketleriyle ibirliinden Trk kyls de yararlanmtr. Demiryollar mahalli retim fazlasn baka blgelere aktarlmasn salyor, dolaysyla getii blgelerde verimlilik artna sebep oluyordu. Yine demiryollarna ve hkmet borlarna teminat olarak ayrlan a'rn ihalesinde ihmalkarln nlenmesi a'r ihalelerinin elverili zamanlarda yaplmasna ve kyllerin mahsul iyi fiyatla satmasna sebep oluyordu. 1881 anlamasndan sonra Osmanl Devleti'nin bor demeleri alnan yeni borlarn zerinde gerekleti. I. Dnya Sava'na kadar batl lkelerden alnan yeni borlarn yaklak iki kat anapara ve faiz demeleri olarak bat lkelerine aktarlmtr. Osmanl Devleti'nin tarih sahnesinden ekiliine kadar yrrlkte kalacak olan Dyun- Umumiye daresi Osmanl mali kaynaklarnn nemli bir blmn dorudan denetleyecek ve salad gelirleri Avrupa lkelerine aktaracak ve merkezi hkmetin bamsz kararlar almasnn da nn tkayacaktr291. 299. Osmanl demiryollarn finanse eden batl lkeler ile Osmanl Devleti'nin beklentileri nelerdi? Sonular ne oldu?

Osmanl lkesinde yabanc sermayenin en fazla ilgi alanna giren yatrm alan Demiryollar idi. Demiryollarnn ilgiyi zerine ekmesi sebepsiz deildir. Osmanl yne291 Maliye Nezareti hsaiyat- Maliye 1325, stanbul 1327, sh. 312-318; Eidem, Vedat, Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlan Hakknda Bir Tetkik, sh. 182199; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 208-210; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 185-186; Karamrsel, Ziya, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, sh. 87-88, 102 vd.; Biaisdell, Donald C, Osmanl mparatorluunda Avrupa Mal Denetimi (Dyunuumumiye), ev. Ali hsan Dalg, stanbul 1979. 496 BLNMEYEN OSMANLI ticiieri tarafndan da demiryollar farkl alardan deerlendirilerek yabanc sermaye bu alana ekilmek isteniyor ve yapm tevik ediliyordu. Konuya yabanc sermaye asndan baktmzda u manzara grlmektedir. Sanayi devrimini gerekletirmi bat bir tarafta mamul rnlerini pazarlamak istiyor ve dier tarafta ileyecek hammadde kaynaklarna kolayca ulamak istiyordu. 1838 ve takib eden ticret anlamalar ile youn bir ekilde Osmanl Devleti ile ilgi kuran bat lkelerinin bu hedeflerinin gereklemesi iin Osmanl lkesinin denizden uzak i blgelerine ulamak gerekiyordu. Bu tarihlerde bat lkelerini saran demiryolunun Osmanl hinterland ile ky kentlerinin birbirine balanmasn salayacak en iyi yol idi. Demiryolu sayesinde batl lkeler kendi rnlerini Osmanl hinterlandnda rahatlkla pazarlayabile-cek ve bu i blgelerin hammadde kaynaklarn da bat lkelerine ulatrabilecekti. Demiryolunun ulat blgelerin hammaddelerinin ekilip alnmas ile bu blgelerde satn alma gc de ykseliyor, dolaysyla bat mamullerini satn alacak bir dzeye gelinerek talep art salanm oluyordu. Bat lkeleri Osmanl demiryoluna sermaye ihracyla bu tr hedeflenen faydalarn dnda bizatihi yatrmn kendisi de krl bir aland. Devlet kilometre garantisi vererek riski azaltyordu. Demiryolu yatrmlar ile batl lkeler Osmanl ilerinde nfuz blgeleri oluturuyordu. Bu blgelerin mamulleri ncelikli olarak demiryolu inaasn gerekletiren lkeye gidiyordu. Nfuz blgesi oluturan devlet dier yatrmlara giriiyordu. Mesela 1860'larda zmir-Aydn, zmir-Kasaba demiryolunun yapm Bat Anadolu'da ngiliz sermayesini glendiriyor ve blgenin ngiltere ile olan ticretinin hzla bymesine yol ayordu. ngiliz sermaye sahipleri dier yatrmlara mesela sanayi, belediyecilik ve madencilik alannda yatrmlara yneliyorlard. Konu Osmanl Devleti asndan farkl boyutlar tayordu. Bir kere ulam sektrne yaplan bu yatrmlar lke kalknmasna katkda bulunuyordu. Devlet demiryolu sayesinde ok geni topraklara sahip corafyasnda bir ulusal pazar oluturmas mmkn hale geliyordu. Ulam maliyetleri azalarak blgeler aras mal sirklasyonu hzlanyordu. Zira daha nce ulam maliyetlerinin ykseklii nedeniyle pazarlar en fazla 80 km. ile snrl kalyordu. Bu katklara ek olarak yeni topraklar retime alyordu. Zirai retim artnn bir dier anlam devlet iin daha fazla vergi idi. Devletin taradan kaybolan gcnn pekitirilmesinde de nemli bir fonksiyon icra ediyordu. 19. yzylda merkezi devletin gcn artrma ynndeki temel politikann gerekletirilmesinde bir arac roln stleniyordu. Devlet en cra kelere kadar gcn ulatrmak imkan elde ediyor, daha etkin vergi tahsili mmkn oluyor, lke ii asayiin salanmasnda nemli rol oynuyordu. Demiryollarnn yapmnda hem sermaye sahibi lkeler hem de Osmanl lkesinin nemli yararlar bulunuyordu. Ancak her iki kesimin ncelikleri farkl idi. u var ki bat emperyalizminin Osmanl lkesinde yerlemesinde ve lkeyi evreietirmesinde demiryollar nemli ilevleri olmutur292. \ 292 Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 213-215; Grel, Ziya, Kurtulu Savanda Demiryolculuk, Ankara 1989, Khya, Esin, "Trkiye'de lk Demiryollar", , Belleten, c. LU, say 202(1988), sn.210-218. BLNMEYEN OSMANLI 497

300. Osmanl Devleti'nde para vakflaryla slm'n faiz yasann delindii sylenmektedir. Buna ne dersiniz? Hanef mezhebinin dndaki fkh mezheplerinden, Mliklerin kaytsz artsz mu'temet gr olarak, fi'lerin ise, ss eyas olarak kesin, ama geliri temin edilerek fakirlere verilmek zere yaplan nakit para vakflarn ise ihtilafl bir ekilde ve Hanbeller ise yine ihtilafl olmakla beraber, nakit para vakfn caiz grmektedirler. Hanef mezhebinde ise, menkul vakf konusunda deiik grlerin bulunduunu ve genellikle nakit para vakfnn "rfen vakf kabul edilen menkuller" gurubuna sokulduunu biliyoruz. Fkh kitaplarnda kk bir fkh mesele olan nakit para vakf meselesi, Osmanl Devleti'nde tatbikatta nem kazanmas; nakit para vakfnn cevaz konusunda Osmanl hukukular ve eyhlislmlarnn uzun sre mnakaa etmeleri; vakf paralarn iletilmesi yollarndan biri olan "mu'mele-i er'ye" usulnn slm'n yasak ettii "faiz" konusuyla yakndan ilgili olmas ve benzeri sebeplerden dolay, vakf hukukunun en nemli mevzularndan biri haline gelmitir. Maalesef Cumhuriyet devrinde bu konuda yaplan aratrmalarda, meselenin sadece bir ynnn yani faizle ilikisinin ele alnmas ve slm Hukukundaki baz messeseler de bilinmeden yanl saylabilecek baz yorumlara gidilmesi, bu konudaki aratrmalarn nemini arttrmaktadr. Osmanl uygulamasnda ve bu cevaz veren Hanef mezhebi hukukularnn grnde, vakf paralarn tek iletilme yolu "mu'mele-i er'ye" olmad halde, dier klar unutulmu ve her nedense hep bu k zerinde durulmutur. Ana kaynaklardan rendiimize gre, vakf paralarn ekilde, tahsis edildii cihete intifa1 ettirilmesi mmkndr: Birincisi, mudarebe irketi kurarak elde edilen krn tasadduk edilmesi; ikincisi, fakirlere ve tahsis edilen kimselere ticret sermayesi olarak verilmesi yani kredi olarak kullanlmas ve ncs ise, Osmanl tatbikatnda mu'mele-i er'ye denilen usulle gelir salanarak (istirbah edilerek), elde edilen kr ve gelirin fakirlere datlmasdr. te yaplan aratrmalarda sadece nc k zerinde durulmu ve Osmanl Devleti'nin faizi tamamen caiz grd eklinde garip bir iddia ortaya atlmtr. er' bir usuln suiistimali sebebiyle, bu iddialara ksmen hak vermek ve suiistimal ile Birgivi'nin zikrettii baz sakncalarn vakada az da olsa grldn kabul etmek mmkn olsa bile, Osmanl Devleti'nin faizi uyguladn sylemek mmkn deildir. Vakf paralarn Osmanl tatbikatnda uygulanan iletme usullerinden en nemlisi, Osmanllarn "mu'mele-i er'ye" dedikleri bir usuldr. Bu ekilde elde edilen gelire "ribh=kr", "nema=gelir"; paray gelir getirmek zere vermeye "istirbah=kr getirmek iin parann iletmeye verilmesi" ve "istilal=gelir getirtme" ve iletme tarzna da "mu'mele-i er'ye" ve "mrabaha-i mer'yye" veya sadece "mu'mele" ve "murabaha" denilir. Mu'mele-i er'ye denilen vakf paralar iletme usulnn hukuk dayana slm hukukunda "bey' l-ne" diye bilinen bir satm akdi eididir. nce bu satm akdini ve hkmn renelim. Bey'l-ne, bir maln veresiye olarak satlp, alcya teslim edildikten sonra, yine alcdan pein, ama daha az bir bedelle satn alnmasdr. Mesel bir mal, (A)'ya veresiye olarak 50.000 TL. ya satlr. (A), henz paray demeden, ayn mal 498 BLNMEYEN OSMANLI 40.000 TL. ya geri satn alnrsa, bu, bey'l-ne olmu olur. Bu satm akdinin deiik ekilleri olabilir. Mhim olan veresiye alp, pein satarak bir dn para bulmak ve para sahibine de fazla bir miktar kazandrmaktr. eitleri konusunda daha sonra bilgi vereceimiz bu satm akdi eidinin meruiyeti hakkndaki grlere gelince; bu bizim iin nemlidir: fP hukukular, bu eit akitlerin caiz olduunu belirtirken, Mlikler, Haneflerin ounluu ve Hanbeller caiz olmadn kabul etmektedirler. te iktisad zaruretler ve halk arasndaki rf ve adetlerin de basks ile ve hayr yollarn kapamamak gayesi ile bey'l-ne diye bilinen bu mu'mele, Osmanl hukukular tarafndan, yukarda zikrettiimiz ekilde vakf paralarn iletilmesi iin bir usul olarak ittihaz edinilmi ve Ebssuud'dan nce de dier

hukukular tarafndan "er-i erife" uygun hale getirilen ekli kabul ve tatbik edildii iin adna da "mu'mele-i er'ye" denilmitir. Bu mu'mele faizden kanmak iin ta Hz. Peygamber devrinden beri bilinen ve fi'ler tarafndan tamamen benimsenen bir hukuk aredir. Her "hile-i er'ye" hileli ve muvazaal bir yol demek deildir. Ayrca "hile-i er'ye"leri "kanuna kar hilelerle" de kartrmamak gerekir. Bu mu'melenin suiistimal edildii fikrine katlmak mmkn ise de, tamamen faiz olduu fikrine katlmak, hele "ribh"i faiz diye, "istirbah" faize vermek eklinde yorumlamak tamamen yanltr. Bir ksm aratrmaclarn Osmanl Devleti'nde faizin serbest olduu ve uyguland eklindeki iddialar, Osmanl kanunnmelerindeki kesin hkmlerle rtlmektedir. Adaleti sebebiyle "adl" unvann alan Yavuz'un umum kanunnmesindeki hkm bunun bariz bir mislidir. Bir ksm slm hukukusu tarafndan caiz grlen bey'l-ne'nin yani Osmanl kanunnmesindeki ifadesiyle mu'amele-i er'yyenin faiz diye takdimi ise meseleyi bilmemek demektir. "42. Ve mu'mele-i er'yye edenin onun on birden ziyde ettrmeyeler ve er' mu'mele etmeden kat' rib etdrmeyeler."293 IV- OSMANLI TIMAR SSTEM VE FEOADALTE 301. Feodalitenin siyas ve sosyal mahiyeti nasldr? Feodalite siyasi adan, siyasi hkimiyetin paralanmasndan ibarettir. Yani siyasi bakmdan lke birbirinden farkl byklkte yani kkl, bykl paralardan meydana gelmi yamal bir bohadr. Tek devlet ve tek hkimiyet prensibinin tatbiki tarihe 293 bnl-Hmam, c. 5, sh. 51; Elmal, A, 64; mer Hilmi, AE, m. 58; Kadri Paa, KA, md. 60-61; Fetvy- Tatarhaniye, c. I, vrk. 365/A; Ebssuud, Vakf-i Menkul, Vrk. 4; ivizde, Ebssuud'a Reddiye, Sleymaniye ktp. Reld Efendi, nr. 1177, Vrk: 161; evkni, c. 5, sh. 234; bn-i Kudame, c. 4, sh. 174-176; c. 4, sh. 290-293; bnl-Kayym, c. 3, sh. 323-324; bn-i Abidin, c. 5, sh. 273, 325,326; c. 4, sh. 363-364; evkni, Neyll-Evtr, c. 5, sh. 234; bn-i Hazm, c. 9, sh. 40 vd., 47 vd.; Barkan, mer Ltf/Ayverdi, Ekrem Hakk, stanbul Vakflar Tahriri Defteri, 953/1546 Tarihli Tahrir Defteri, stanbul 1970, nsz, sh. XXX vd.; aatay, sh. 48 vd.; bn-i Kemal, Fetva Mecmuas, Millet ktp. nr. 80, sh. 131 vd.; Ebssuud, "haram dememek gerek" derken, bn-i Kemal "hile Allah' aldatmaktr" diyene ta'zr cezas lazm geldiini sylemitir. Barkan-Ayverdi, sh. XXXIV; Bir fetvada mlk akenin de "tamam shhat zerine muamele-! er'iye edicek rlbhinin helal" olaca Ebssuud tarafndan belirtilmektedir. Fetvy- Yahya Efendi, Vrk: 265/B, 126/B- 127; Kanaatimizce tam doru olmayan dier bir gr iin de bkz: Turan, Osman, "Faizle Para krazna Dair Hukuk Bir Vesika", Belleten, c. XVI 1952, sh. 251-260; aatay, Ne'et, "Osmanl mparatorluunda Riba-Faiz Konusu Para Vakflar ve Bankaclk", VD, c. IX, sh. 39-56. BLNMEYEN OSMANLI 499 karmtr. Artk boha paralarnn her bir yamasnda ufak ufak hkimiyetlerin mevcudiyeti sz konusudur. Devletin en nemli mmeyyiz vasf olan merkez hkimiyetin yokluu, yani senyrlerin, Devletin hkimiyetini temsil etmeleri; yani adaleti tevzi etmeye; asayii temin eylemeye ve ksaca devlete ait hak ve yetkileri kullanmaya kalkmalar, feodalitenin siyasi zelliini tekil eder. Feodalite rejiminde arazi sahibi olmak, ayn zamanda, o arazi dahilindeki ahali -zerinde siyasi hkimiyet hakkn elde etmek demektir. Bu hkimiyete sahip olan toprak mliklerine senyr, sahip olduklar topraklara ise fief ad verilmektedir. Gya nemli hizmetleri ve sadakatleri karlnda feodal bir mukavele ile senyrlere bu toprak paralar tevcih edilmitir. Toprak paralarn veren tarafa szren, alan tarafa ise vassal denmektedir. Szren ve vassallarn kendi aralarnda mertebeleri ve dereceleri mevcuttur. O zaman senyrlkler ve vassallklar deta birbirlerine tbilik ve metbu'luk balar ile bal bir ebeke halinde girift bir rmcek a manzaras tekil ederler. Feodal devirde zellikle Fransa'da "Senyrsz hi bir toprak yoktur" sz mehur olmutur. En yksek senyr, Kral veya mparatordu. Bunlarn dndaki senyrler arasnda da derece ve mertebeler vard. Ancak her senyr, kendisinden yksek senyre yani szrene kar belli grevleri ifa etmek artyla, hkim olduu topraklar

zerinde mstakil bir hkmdar gibi davranyordu. Fransa'da mevcut olan senyrleri iki ana grupta toplamak mmkndr: Birinci Grup, Byk Senyrlerdi. Bunlarn fieflerine unvanl fief denirdi. Bunlara geni anlamda baron da denilirdi. Kendi aralarnda hiyerarik bir yapya sahip olan byk senyrleri yukardan aaya doru ylece sralamak mmkndr: Dk, Marki, Kont, Vikont, dar anlamda Baron, Satolen ve valyeler. kinci Grup ise, kk senyrlerdi ki, sahip olduklar araziye unvansz fief denirdi. Bizi asl ilgilendiren konu ise, feodalite nizmnda senyrlerin fiefleri dahilindeki a-hali zerinde sahip olduklar haklardr ki, bunlara senyrlk haklar denmektedir. Senyrlerin szrenlerine veya vassal olmadklar senyrlere kar olan haklarna ise feodal haklar denmektedir ve bizim konumuzu ilgilendirmemektedir. Senyrlk haklar sayesinde zellikle byk senyrler, fief arazileri dahilinde bulunan yar klelere yani servajlarna kar yasama, yarg, yrtmeyi ilgilendiren tm haklara yani tam bir hkimiyet hakkna sahip idiler. Hatta baz senyrler para bile bastrabiliyordu. Her byk fief adeta bir kk devlet idi. Genellikle senyrlk haklarn drt ana grupta toparlamak mmkndr: Birincisi: Yasama yetkisi; Her senyr, maliknesi dahilinde her konuya ait kararlar bizzat kendisi verir ve verdii kararlar bir ferman gibi yaynlanr ve o toprakta yaayan insanlar kanun gibi balar. Bu kanun kuvvetindeki kararlar veren senyrleri balayan, anayasa, temel hak ve hrriyetler veya benzeri hukuk esaslar mevcut deildir. kincisi: Yarg yetkisi; Her senyr, yarg hakkna sahiptir. Senyrler mahkemesinin kararlarna kar, ancak daha yksek senyr mahkemesine veya belli konularda kral mahkemesi veya ruhaniler mahkemesine itiraz etme hakk vardr. Ksaca, senyrler, fief denilen arazilerinde yaayan insanlarn hem kanun koyucular ve hem de hkimleridirler. ncs: Mali Yetki; Feodal devirde ahalinin mali mkellefiyetleri pek oktu. Ahaliden vergi talep etme hakk sadece devletin deil, ayn zamanda senyrlerin de hakk idi. Vergilerin tahsili ile kamu yarar arasnda bir mnasebet yoktu. Vergiler do000 BLNMEYEN OSMANLI rudan doruya senyrn ahs menfaatini tatmin iin tahsil olunmaktayd. Senyrlerin gelir kaynaklarn, yarg ilerinden aldklar resimler yani para cezalar, msadereler ve benzeri gelirler; vergi mahiyetini andran ancak tamamen keyfi olan gelirler ve bunun dnda kalan kaidesiz gelirler tekil etmekteydi. Drdncs: Asker Yetki; Senyrlerin asker toplama yetkileri, onlarn halka zulmederken kullandklar en dehetli yetkilerinden biridir. Ahalinin ocuklarn kendi keyiflerine gre istedikleri zaman silah altna almakta ve bazan yzlerce kiiyi sonu gelmeyen savalara srklemekteydiler294. Feodalite nizmnda ahali, birbirinden farkl snflara ayrlmtr. Bunlarn her birine dahil fertlerin hukuk durumlar dierlerinden farkldr. Bu devirde fertlerin sosyal statlerini etkileyen ikinci bir etken de arazi vaziyeti ile fertlerin sosyal durumlar arasndaki mnsebettir. Feodalite nizmnda bulunan snflar yukardan aaya doru Hindistan'daki Kast sistemini andran bir hiyerari tekil ederler. Feodal devirde insanlar sosyal durumlar itibariyle drt snf idiler: 1) Ruhaniler: Bunlarn mevkileri yksek ve nfuzlar bykt. Hristiyan ruhanilerinden kast, papaz ve piskoposlardr. Bunlarn saylar snrldr. 2) Asiller: Bunlar, feodalite nizmnda idare eden senyrler snfdr. Daha nce bilgi verilmitir. Asaletin menei, doum, valye snfna mensup olmak ve fief elde etmektir. mtiyazlarn daha evvel zikretmitik. Bunlarn da saylar snrldr. Kral, Dk (Lord), Marki, Kont, Vicont, Baron ve valye eklinde ngiliz Feodalitesinde de kendi aralarnda hiyerarik bir yapya sahiptirler. 3) Hr nsanlar: Bunlar, asiller ile yar kleler arasnda bir snf tekil ederler. Hr kyller ve hr ehir ahalisi olmak zere ikiye ayrlrlar. Asl hr olanlar hr ehir ahalisidir. Hr kyller, zamanla yar kle durumuna dmlerdir. 4) Yar Kleler=Serfler: Roma dnemindeki klelerin biraz hafifletilmi eklidir. Bunlarn efendilerinin arazilerine baldrlar; oturduklar fiefi terk edemezler. Ancak senyr de onlar toprakdan sremez. Serflik, tam anlamyla bir kleliktir; fakat kleler ey olmaktan kurutulup ahs haline gelmilerdir. Her

ne kadar serflere, evlenmek, menkul ve gayr-i menkul sahibi olmak gibi baz medeni haklar tannm ise de, senyrlere tannan yetkilerle bunlar yar kle haline getirilmilerdi. Sertlerin senyre kar mkellef olduklar iki temel grev vard: Birincisi; Serfler, senyre kar ar vergilerle mkellef idiler. Bunlarn ayrntsna girmiyoruz. kincisi ise, esas ve kaidesi bulunmayan angaryalard. Serfler medeni hukuk alannda da nemli snrlamalar altndaydlar; Serfler, hr bir kadnla evlenemezlerdi. miraslk haklar nemli lde tahdit edilmiti. Ve nihayet, senyrlerin bunlar zerinde daha evvel izah ettiimiz yasama, yrtme ve yargdan kaynaklanan mutlak haklar vard. Neticede serfler yar kle anlmaya layk insanlard. Serfliin menei, doum, evlenme, feodal hukukun baz kurallarn ihlal ve nihayet belli bir sre eflerin iinde yaama yani mruruzaman gibi hallerdi. Tpk tam klelikte olduu gibi, serflikten kurtulmann yolu da, senyrlerin kendilerini azat etmesi ve benzeri sebeplerdi. te Osmanl Devletindeki tmr sistemi ile mukayese edilen Avrupa'daki feodalite 294 zelik, "Avrupa Fedolitesinin Siyasi ve ktisad Mahiyeti", HFM, c. 16, say 1-4, sh. 324-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, sh. 264-27; Klbay, Osmanl retim Tarz, sh. 239; Cin-Akylmaz, Feodalite ve Osmanl Dzeni, sh. 31-37; Arsal, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927, sh. 220267. BLNMEYEN OSMANLI 501 nizmnn ksaca esaslar bunlardan ibarettir ve grld zere bu sistemde ounluu tekil eden iiler ve iftiler, yan kle durumundadrlar295. 302. Tmr Nizm ne demektir? Mukayese etmeden nce Osmanl Devletinde asrlarca tatbik edilen tmr nizmn ksaca bilmemiz gerekmektedir: slm ve Osmanl hukukundaki arazi eitlerinden biri de, rakabesi (kuru mlkiyeti) ve tasarruf hakk devlete ait olan mir arazidir. Devletin icra organ, bu eit arazileri kamu yaran bulunmak artyla diledii gibi iletebilir veya devlet hazinesinden hakk olan gazilere, ilim adamlarna ve devlet adamlarna iletme hakkn veya tamamen mlkiyetini devredebilir. Nitekim, bata Hz. Peygamber olmak zere, slm'n ilk dnemindeki idareciler de devlete ait arazilerin ya tamamen mlkiyetini (temlken ikta') veya tasarruf hakkn ve gelirlerini (istilken ikta'), gazilere, byk devlet adamlarna veya benzeri yerlere ikta1 adyla tahsis etmilerdir. Bu usul ikta' adyla Seluklularda ve l adyla da lhanllarda devam etmitir. slm hukukunun kendilerine tand bu yetkiyi, asker gce dayal gl bir devlet kurmak iin kullanan Osmanl Padiahlar, Osman Gz'den balayarak ve Ftih Sultn Mehmed zamannda kemlini bularak devlete ait gelirlerinin (tasarruf hakknn) belirli bir ksmn belli hizmetler karlnda muayyen ahslara tahsis ve tevcih etmilerdir. te belli bir hizmet karlnda devlete ait arazilerin gelirlerinin ve tasarruf hakknn muayyen ahslara tahsisi ilemine dirlik ve tmar ad verilmitir. Bu sistemin kaynan, Avrupa'daki feodalite messesesinde aramak tamamen manaszdr. Zira feodalite sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj usul). Topran gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum tamamen farkldr. Konunun anlalmas iin dirlik veya dier adyla timar sisteminin hukuk mahiyetini daha yakndan grelim; Mlkiyeti ve tasarruf hakk devlet ait olan mir araziyi devlet bizzat iletmez ve zaten iletemez. Belki yerli halka snrsz sreli bir kira akdiyle veya ariyet yoluyla tasarruf hakkn devreder (tefviz eder). Halkn grevi, araziyi iletmek ve elde edilen gelirden belli bir ksmn devlete vergi olarak demektir. te Osmanl Devletinde rey denilen halkn devlete deyecei vergi gelirlerini devletin reisi olan padiah, asker hizmetleri karlnda belli ahslara tahsis eder. Bu ahslara sipahi veya sahib-i arz denir. Bunlar arazinin gerek maliki deildir, sadece nezret ederler. Halk da bunlarn klesi deildir. Belki

halk hrdr, devletin kiracsdr ve sipahiler de devletin vergi tahsil yetkisi tand ahslardr. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli hizmetler (genellikle asker) karlnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker hizmetleri ifa edeceklerdir. slm hukukunda bu asker ahslarn elde ettikleri gelirlere mal-i muktele denir. Yani asker hizmetler ve dmana kar 295 Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), stanbul 1991, sh. 14-18; zellk, A. Seluk, "Fedolitenin tima Mahiyeti, Menei, Avrupann Siyasi ve Meden nkifndaki Rol", HFM, c. 17, say 1-2, sh. 351-360; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, sh. 277-282; Cin-Akylmaz, Feodalite ve Osmanl Dzeni, sh. 48 vd.; Klbay, Osmanl retim Tarz, sh. 238 vd. BLNMEYEN OSMANLI sava karlnda tahsis edilen mal demektir. imdi de tmar sisteminin asker amalarla nasl kullanldn grelim: Dirliklerin yani gelirleri belli ahslara tahsis edilen arazilerin miktarlar kl itibariyle tayin edilirdi. Kl, dirliin eitleri olan tmar veya zeametin ekirdeini tekil eden ksma deniyordu. Kl denen temel ksmn miktar ake ile belirlenir ve eyaletlere yahut dirlik eitlerine gre farkllk gsterirdi. Her kl, bin akeden balayp alt bin akeyi gemezdi. Her kl bir tmar itibar edilir ve timar sahibi 3000 ake iin bir cebel denen savaa hazr mcehhez svari asker karmakla mkellefti. Ake miktar arttka karlacak asker says da artyordu. Bu sebeple ake miktarna gre dirliklerin eitli ksmlar vard. Dirlik arazilerinin ake gelirlerine gre eidi vardr: Birincisi; hasdr ki, yllk geliri 100 bin akeden fazla olan dirliklere denir. Sultnlara, ehzadelere, vezirlere veya Beyler ait dirlikler gibi. kincisi; Zeamettir. Yllk geliri 20 bin akeden 99.999 akeye kadar olan dirliklerdir. Sahiplerine zim veya oul olarak zuam denir. Zeamet sahipleri her be bin ake iin bir cebeli (svari asker) hazrlamakta mkelleftirler. ncs; Tmarlardr ki, yllk geliri 19.999 akeye kadar olan dirliklerdir. Tmar sahipleri (ehl-i tmar), senelik gelirden kl ad verilen belli bir ksmn ayrlmasndan sonra her 3000 ake iin bir cebeli getirmee mecburdurlar. Kl bedeli, kl hakk ad altnda kendi ulufesine karlktr. Dirlikler (tmarlar), Tmar sahiplerinin grdkleri ilere gre ekinci tmarlar (harp annda cebelileriyle birlikte cepheye giden tmarlar); mstahfz tmarlar (kaleleri korumakla grevli tmarlar) ve hizmet tmarlar (hudut boylarnda bulunan baz zaviye ve camilerin korunmas ve hizmeti ile ilgili tmarlar) olmak zere e ayrlr. Ayrca Kanun Sultn Sleyman zamannda 1530 ylna kadar, btn tmarlar beylerbeyiler tarafndan veriliyordu. Bu tarihten itibaren ikiye ayrld. Beylerbeyi'nin dorudan vermeye yetkili olmad ve onun tezkeresi zerine padiah fermanyla verilen byk tmarlara tezkireli tmarlar; dorudan beylerbeyi tarafndan verilebilen tmarlara da tezkiresiz tmarlar dendi. Bunun yannda, arazi gelirlerinin dndaki baz istisna vergi gelirlerinin de (gerdek, crm cinayet ve klak resm gibi) tmar sahiplerine veya devlete ait oluu, tmarlarn serbest tmarlar veya serbest olmayan tmarlar eklinde ikiye ayrlmasna sebep olmutur296. 303. Feodalite sistemi ile tmr sistemi arasndaki farklar nelerdir? Bir ksm aratrmaclar, Osmanl Devleti'nde arazinin timar, ze'met ve has diye ahslara tevcih edilmesini, Avrupa'daki feodalite sisteminde var olan fieflere ve dirlik sahiplerini de feodal devrin senyrlerine benzeterek, timar sistemini feodal bir sistem gibi grmek istemilerdir. Halbuki tmar sistemi feodal sistemden tamamen farkldr. 296 Kalkaand, Subh'l-A', c. 13, sh. 104 vd.; Millet Ktp. Kavnin blm, nr. 92, sh. 758; Hezarfen, Tel-his'l-Beyan, vrk. 56/b vd; Halis Eref, Klliyt, sh. 14 vd., 29 vd.; Akgndz, Vakf Messesesi, sh. 487 vd.; Cin, Halil, Mir Araz, sh. 56 vd., 64-73; Barkan, "Tmr", A, sh. 295-296; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IV, sh. 474 vd, 582 vd. ........... ..........., BLNMEYEN OSMANLI

SS Zira; 1) Feodalite sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj usul). Topran gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum tamamen farkldr. Timar sisteminde sipahi veya sahib-i arz denen ahslar arazinin gerek maliki deildir. Halk da bunlarn klesi deildir. Halk hrdr, devletin kiracsdr ve sipahiler de devletin vergi memurudur. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli hizmetler (genellikle asker) karlnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker hizmetleri ifa edeceklerdir. 2) Avrupa feodalitesinde merkez hkimiyet ve devlet, zaafa uramtr. lke dahilinde devletin tek siyasi otoritesi geerli deildir. Bunun yerine senyrlklerin says kadar kk devletikler ve ufak krallk numuneleri mevzubahistir. Halbuki Osmanl Devleti'nde, tam aksine merkez hkmet ok gldr. Dirlik sahipleri denen sipahiler, devletin sadece vergi memurudurlar. Merkez tarafndan tayin edilirler ve grevden alnrlar. 3) Feodalite rejiminde senyre fief yani arazinin sahiplii de verilmektedir. Halbuki tmar sisteminde, sipahiye verilen arazinin kendisi deildir. Kuru mlkiyeti devlete ait olan mr arazide devlete ait olan vergileri toplama hakkna sahiptirler. Bu vergiler de erat ve kanun tarafndan belirlenen vergilerdir. 4) Avrupa feodalitesinde fief'e sahip olan senyrler, arazi zerinde yaayan ahali zerinde siys hkimiyet sahibidir; bu sebeple hem yasama, hem yrtme ve hem de yarg yetkilerine bizzat kendisi sahiptir ve kendisi bu haklarn kullanr. Yani senyr, fief denilen araziler zerinde yaayan ahalinin hem kanun koyucusu, hem bu kanunlarn uygulaycs ve hem de problem knca onlarn hkimidir. Halbuki timar sisteminde sipahilerin sadece asker adan baz yetkileri vardr. Bunun dnda ahali zerinde ter, kaz veya icr bir yetkiye sahip deildir. Zira ahaliye tatbik edilen hukuk, slm hukukudur; bunlar icra eden sancak ve kaza tekiltlardr; yarg ise er'ye mahkemelerinin elindedir. Gerektiinde sipahiler de yarglanmaktadr. 5) Feodal rejimde her senyrn mstakil bir askeri ve ordusu vardr. Bununla krala kar bile savaabilir. Orduyu senyr kurar ve askeri ise yine senyr toplard. Halbuki timar sisteminde cebel denilen askerler, Osmanl ordusunun bir paras olarak, sadece sipahi tarafndan yetitirilirdi. 6) Feodalite sisteminde ahali, asiller, hrler ve yar kleler olmak zere eitli snflara ayrlmtr. zellikle ounluu tekil eden serfler, mutlu aznln klesi durumundadrlar. Halbuki Osmanl toplumunda bu manada bir snflama mevzubahistir. Asker olan ve olmayan eklindeki ayrm ise, devlet memuru olan olmayan tarzndaki ayrma benzemektedir. Zira bu tabakalama, mal sebeplerden kaynaklanmaktadr. zellikle re'y denilen halk kesiminin asker kesim tabir edilen mlk, askeri ve ilmiye tabakalarnn klesi olmas ise, asla sz konusu deildir. 7) Feodalite nizmnda serfler, istedikleriyle evlenemezler. Baka senyrlerin serfleri veya hr kadnlar ile evlenmeleri yasaktr. Serflerin miras miraslarna hr insanlarn miras gibi intikal etmez. Serflerin istedikleri meslei semekte ve yerlerini deitirmekte, alp almamakta serbest olduklar sylenemez. Serfler senyrlerine kar angarya almaya, hediyeler takdim etmeye ve belli 504 BLNMEYEN OSMANLI hizmetleri yapmaya mecburdurlar. Serfler hakknda kovuturma amak, yarglama yapmak ve hatta cezalandrmak, senyrlerinin yetkisindedir. Serfler ruhban snfna ve manastrlara giremezler, mahkemelerde ahitlikleri hr adamlara kar kabul edilmez. Ksaca serfler hukuk stat asndan eski kleleri andrmaktadrlar. Halbuki hi bir zaman tmar sisteminde yer alan sipahiler, ahali zerinde bu tarz bir yetkiye sahip deildirler. Avrupa feodalitesinde grlen serfleri, Osmanl devleti timar sisteminde grlen re'ay ile deil, belki havss- hmyn ad verilen Padiah hslarnda alan

ortak kullar ile ksmen kyaslamak mmkndr. Zaten ortak kullar da kle veya cariyelerden ibarettir297. 297 Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 138; zellk, A. Seluk, "Avrupa Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi", HFM, c. 17, say 34, sh. 847-857; Hammer, L'histoire de l'empire Ottoman, Tere. JJ Hellert. Tom. 6 Livre XXXIV, Paris 1836; Barkan, mer Ltf, "Trkiye'de Servaj Var myd?", Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 717-724; "Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn Hukuk Stats", Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 725 vd. BBLYOGRAFYA I- ARV KAYNAKLARI 1. TOPKAPI SARAYI MZES ARV D. 10, D. 20, D. 23, D. 34, D. 691, D. 1830, D. 2497, D. 3831, D. 5290, D. 7859, D. 8075, D. 8199, D. 8218, D. 8251, D. 8254, D. 9916, D. 9988, D. 10749. E. 145, E. 1019, E. 1188, E. 1993, E. 2457, E. 2457, E. 2477, E. 2629, E. 2768, E. 3079, E. 3362, E. 3362, E. 4002, E. 5038, E. 5948, E. 6345, E. 6877, E. 7001, E. 7002, E. 7004, E. 7005, E. 7351, E. 8101, E. 8365, E. 8661, E. 9297/13, E. 10160/80, E. 10193, E. 11634, E. 11842. 2. BABAKANLIK OSMANLI ARV A. DEFTERLER A.DVN, nr. 2/27. A.MKT.UM, nr. 164/78. .... .,,....... , Ayniyat Defteri, nr. 964/55. D.BM, nr. 36806. stanbul Ahkm Defterleri, nr. 8. Kepeci, nr. 70, 262. Maliye Nezareti Cizye Muhasebesi, nr. 1533. Maliyeden Mdevver Defterleri, nr. 563, 9511, 9674, 9975, 12370. Mhlmme Defterleri, nr. 5, 6, 7, 12, 15, 23, 24, 26, 27, 31, 33, 70, 71, 72, 78, 79, 85, 126, 129, 132, 133, 134, 135, 136, 178, 227. Tapu Tahrir Defterleri, nr. 23, 33, 63, 449, 585, 735, 998, 1007. Tevziat Defteri, nr. 30, 32. B. BELGELER Ali Emiri Tasnifi, I. Abdlhamid, nr. 810, 842, 997, 1264. Cevdet-Belediye, nr. 23, 64, 422, 471, 531, 952, 1592, 1936, 2783, 5147, 6366, 6828, 7131, 7399, 7533, 7598/19. Cevdet-Dahiliye, nr. 8722. Cevdet-ktisat, nr. 138, 934, 1144, 1233, 1295, 1909, 2036, 2164, 4195, 11573. Cevdet-Maliye, nr. 6115, 8511, 11940, 12556, 20841, 22828, 25156, 28240. Cevdet-Saray, nr. 681, 2838, 2529, 3858, 4405, 4791, 7139. Dahiliye Nezreti Umr- Mahalliye ve Vilyt Mdiriyeti Kalemi Analitik Envanteri (DH-UMVM), Dosya: 6/2, Belge: 40, 42. DH-.UM, nr. 89-7/1-14, E/43-55 (Lef 2), 20-9/2-82, E/25-69, E/43-55 (Lef 2). DH-KMS, Dosya: 62, Belge: 8. DH-FR, Dosya: 98, Belge: 98; Dosya: 99, Belge: 137, 231, 308, 328, 375, 387; Dosya: 101, Belge: 6. DUT, 76/3-65, 37-2/13-2, 65/7. Hatt- Hmayun, nr. 126, 9342, 11267, 13306, 17541, 22679, 23581, 24003, 24003D, 24003-D, 24003-E, 26220, 26239, 26239-A, 26728, 27844, 33724-B, 36515-A. bnl-Emin, Saray, nr. 710, 711, 883, 877, 914, 939, 946, 1254, 1272, 1317. rde-Dhiliye, nr. 33173. rade-Hususi, nr. 6 Ra 1332-13. rade-Meclls- Vl, nr. 5276, 20714/1-4, 33356. rade-Rsumat, 6 evval 1317. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 75, 78, 94. Nfia Nezreti D.I.T.IV/480. YEE, nr. 14-1540, 14-1610, 23-1421-11-71, 23-1515, 23-1516, 38-93-553/510. II- ER'YE SCLLER Beikta Mahkemesi, nr. 23. stanbul Kadl, nr. 24, 94, 135, 201. Ksmet-i Askeriye Mahkemesi, nr. 1, 2, 3, 4, 5, 6. skdar Mahkemesi, nr. 136.

Bursa er'iyye Sicilleri, nr. A 33/21, 155, 201, 427. Gaziantep er'iye Sicilleri, nr. 2. Konya er'iye Sicilleri, nr. B-17/60. III- DSTUR, TAKVM- VAKY, RESM CERDE I. Tertip: 8 cilt, 1289-1320/24. II. Tertip: 12 cilt, 1324/25- 1336/38. Resm Ceride, nr. 69, Kanun nr. 469. Takvim-i Vakyi, 1247 H.-?, say 1-4608, 1324-1338. IV-SALNAMELER 1310 Tarihli Hdavendigar Salnamesi. lmiye Salnamesi, stanbul 1334. ! Slnme-i Devlet-1 Aliyye, Dersadet 1280. 1302 Tarihli Salnme-l Nezret-I Hriciye, stanbul. V-SLAM HUKUKU KAYNAKLARI 1. FIKIH, TEFSR VE HADS KTAPLARI Ahmed bin Hanbel, Msned, Msr 1313. Ali Haydar, Dreru'l Hukkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, I-IV, stanbul 1330. 506 BLNMEYEN OSMANLI Alim bin Al, Fetvy- Tatarhaniye, stanbul Mftl ktp. Als, Mahmud, Ruh'ul-Maan I-XXX, Beyrut. Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu I-VIII, stanbul 1985. Canan, brahim, Hadis Ansiklopedisi, Ktb- Sitte I-XVIII, stanbul 1995. Damad, eyh-zde, Mecma l-Enhr erhu Mltek'al-Ebhur, I-II, stanbul 1331. Debbzde, Nu'man Efendi, Cm'is-Sak, Dersaadet 1214. Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, Dersa'det 1226. Ebu Ya'l, Muhammed el-Ferr, El-Ahkm's Sultniyye, Msr 1357. EI-Mverd, Abu'l-Hasan Ali b. Muhammed, El-Ahkmu's-Sultniyye ve'l-Velytu'dDiniyye, Kahire, 1298. El-Fetva'l-Hindiyye I- VI, Beyrut 1400/1980. El-bdi, Abdsselam Davud, El-Mlkiyye Fi-eratil- slamiye I-II, Amman 1974. El-Kettni, Et Tertib'l-driyye Nizam-u Hkmeti'n-Nebeviyye, I-II, Rabat 1346. Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Alfabetik slm Hukuku ve Fkh Istlahlar Kmsu I-V, ner. Stk Glle, stanbul 1997. Gnen, Halil, Gnmz Meselelerine Fetvalar I-II, stanbul 1983. H. Cemleddin, Telhis-i Ahkm'il-Arazi, stanbul 1329. Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek (Damad erhi kenarnda) I-II, stanbul 1331. bn-i bidin, Muhammed, Reddu'l-Muhtr Ale'd Drri'l Muhtar I-VI, Msr 1967. bn-i Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed el-Endlis, el- hkm F Uslil-Ahkm IIV, Kahire ts. Eb Muhammed Al! B. Ahmed el-Endlis, el-Muhall I-XII, Msr 1389/1969. bn-i Kudame, el-Makdis, Ebu Muhammed Abdullah, el-Kfi F Fkhil-mam- Mbeccel Ahmed b. Hanbel, 1. Bask, Dimak ts. Ebu Muhammed Abdullah, El-Mun Al Muhtasaril-Hirak, c. IXII, Msr, 1348 H. (E-erhul-Kebir'le birlikte). bn-i Nceym, Zeynddin Ahmed b. Nceym el-Msr, El-Bahrur-Rik erhu KenzidDekik I-VII, Msr 1311. bn-i Receb, Abdl-Ferec Abdurrahman, El Kavd Fil-Fkhi'-slm, Msr 1397. bn'l-Hmm, Kemalddn Muhammed b. Abdulvhid es-Sivs, Fethu'l-Kadir I-VI, Msr 1319. et-Tahrir F Uslil-Fkh, Msr 1313. bn'l-Kayym, 'lm'l Muvakkn an Rabbi'l-lemn I-IV, Beyrut 1973. et-Turuku'l-Hkmiyye Fi's-Siyaseti'-er'iyye, Beyrut 1953. Ksn, Aladdin Ebbekr b. Mesd, Bedyi'us-Sanyi' I-VII, 2. Bask, Beyrut, 1394/ 1974. Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li Ah-km'il-Kur'an, Beyrut 1965. Mecelle, Dersaadet 1314. Mevkufat, Muhammed, Mltek Tercmesi, stanbul 1302.

Miras, Kmil, Sahh-i Buhri Muhtasar- Tecrid-i Sarih Tercemesi Ve erhi IXIII, 3. Bask, Ankara 1973-1975. Molla Hsrev, Muhammed bin Feramuz, Drer'l-Hkkm F erhi Gurer'il-Ahkm, stanbul 1317. Mnv, Muhammed Abdrraf, Feyz'l-Kadr arh'ul-Cmi'-is-Sar, Msr 1938. Nebhan, M. Faruk, slm Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, ev. Servet Armaan, stanbul 1980. evkni, Muhammed, Neyl-l-Evtr I-VII, Msr ts. Teftezn, Sa'dddin Mesut b. mer, erht-Telvih al'et-Tevdh li Metni't-Tenkih fi Usl il Fkh I-II, Beyrut 1377. Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili I-VIII, Ankara 1935. Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ul-slm F Sevbih'il-Cedd, Dimak 1967-1968. Zeydan, Abdulkerim, Ahkm'z- Zimmiyyn Ve'l-Mste'menin, Badad 1963. el Vecz F Uslil-Fkh, Badad 1380. el-Medhal Li Dirseti-eriati'l-slmiyye, Badad 1977. Nizam'l Kaza, Badad, 1984. 2. FETVA MECMUALARI ivizde, Ebssuud'a Reddiye, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1177. Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye ktp. smihan Sultn, nr. 223. Fetv, Sleymaniye ktp. ehid Ali Paa, nr. 1028. Risale Fi'l-r, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036. Risale-i Arazi, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036. Vakfl- Menkul Ven-Nkd, Sleymaniye ktp. Badatl Vehbi, nr. 477. bn-i Kemal, Fetva Mecmuas, Millet ktp. nr. 80. Yahya Efendi, Fetvy- Yahya Efendi, HF ktp. Yeniehirli Abullah Efendi, Behcet'l-Fetv, stanbul 1266. VI- OSMANLI TARH KAYNAKLARI ABDULLAH BN RIDVAN, Tarih-i Msr, Byezld ktp. Yazma nr. 4971. ABDURRAHMAN ABD PAA, Trih-i Sultn Mehmed Hn- Rbi', Byezid ktp. Umumi Ksm, nr. 5154, ner. Faik Reit Unat, TTK, Ankara 1943. ABDURRAHMAN VEFK, Teklif Kavidi I-II, Dersaadet, 1328-1330. ABDLAZZ BEY, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri (dt Ve Mersim-i Kadme, Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), stanbul 1995. AHMED CEVD, Tarih-i Asker-i Osman, c. I, stanbul 1297. AHMED CEVDET PAA, Trih-i Ahmed Cevdet (Vekyl'-i Devlet-i Aliyye) I-XII, stanbul 1271-1301. Tezkir I-IV, ner. Cavid Baysun, Ankara 1986. Ma'rzat, ner. Yusuf Halaolu, stanbul 1980. AHMED EFLAK, Menkib'lArifin I-II, tere. Tahsin Yazc, stanbul 1986. AHMED LTF, Tarih-i Ltfi I-VIII, stanbul 1290-1328; M. Aktepe neri, IX, stanbul 1984, X-XIV, Ankara 1998-1991. t BLNMEYEN OSMANLI 507 AHMED RSM, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi I-IV, stanbul 1328-30. AHMED REFK, Onikinci Asr- Hicr'de stanbul Hayat, stanbul 1988. AHMED, skender-nme, ner. smail nver, Ankara 1983. AHVL- CELLYN, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2236. AKGNDZ, Ahmed, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuki Tahlilleri I-IX, stanbul 19901996. AKGNDZ, Ahmed-Trk Dnyas Aratrma Heyeti, er'iye Sicilleri MI, stanbul 1989. ANHEGGER, Robert-nalck, Halil, Kanunnme-i Sultan Ber Mceb-i rf-i Osman, Ankara 1956. ANONM TARH, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2362. ANONM, Tevrih-i l-i Osman, F. Giese nerinden Nihad Azamat, stanbul 1992. ASIM TARH I-II, stanbul ts. IK PAAZADE, Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1932. AYASOFYA EVKAFI, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036. AYNTB MNB EFEND, Siyer-i Kebir Tercmesi, stanbul 1241.

BARKAN, mer Ltfi-Ayverdi, Ekrem Hakk, stanbul Vakflar Tahrr Defteri, 953(1546) Tarihli, stanbul 1970. XV. Ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk Ve Mal Esaslar, stanbul, 1943. CELL-ZDE, Koca Nianc Mustafa elebi, Tabakt'l-Memlik ve Derect'lMeslik, , Ty. nr. 1584. CENB, Mustafa, el-Aylem'z-Zir, Sleymaniye ktp. Hamidiye, nr. 869. EMZDE, Tarih, ner. Bekir Ktkolu, stanbul 1959. DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi I-V, stanbul 19711972. DEDE EFEND, "Siysetnme". ner. Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnameleri, 4. Cilt, stanbul 1990. DEDE HALFE, brahim bin Bahsi, Risale F Emvl-i Beytilmal ve Aksmih ve Ahkmih, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 3560. DEFTERDAR SARI MEHMED PAA, Nesylh'l-Vzer ve'l-mer, ner. Hseyin R. Uural, Ankara 1969. DEL BRADER (PYLE BEY), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , Ty. nr. 1400, 9659. DERV ABDULLAH, Risle-i Teberdriyye F Ahvl-i Aay- Drs-Sa'de, Kprl ktp. Ksm II, nr. 233. EBSSUUD EFEND, Ma'rzat, Sleymaniye ktp. Mihriah Sultan, nr. 440; , ktp. Ty. nr. 1798. Ma'rzat, MTM, II. EMR KEYKAVUS, Kbs-nme, tere. Mercimek Ahmed, ner. Orhan Saik Gkyay, Ankara 1974; ner. Atilla zkrml, stanbul, 1001 Temel Eser. EMR MEHMED BN EMR HASAN EL-SUUD, HadiS-i Nev / Tarlh-i Hind-i Garb, Bayezit Devlet ktp. nr. 4969. ENDERNLU FZIL, engi-nme, stanbul 1286. Defter-i Ak, stanbul 1286. Hbn-nme, , Ty. nr. 5502: stanbul 1286. Zenn-nme, stanbul 1286. ERGN, Osman Nuri, Mecelle-i Umr-i Belediye I-V, stanbul, 1338. ES'AD EFEND, Terifat- Kadime, stanbul 1287. ss-i Zafer, stanbul 1293. EREF BN MEHMED, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray ktp., III. Ahmed, nr. 557. EVLYA ELEB, Seyahatname I-X, stanbul 1314-1938. EYP SABR PAA, Mir'fl-Haremeyn I-V, stanbul 1301-1306. FERDUN BEY, Ahmed, Mnet's- Seltin, Dersaadet 1265. GAZAVT-I SULTN MURD HAN b. Mehemmed Hn, Haz. Halil nalck- Mevld Ouz, Ankara 1978. GELBOLULU MUSTAFA L EFEND, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162; Matbu nsha I-V, stanbul 1277-1285; Ahmet Uur neri, Kayseri 1997. Mevld'n-Nefis F Kav'id'il-Meclis, ner. Mehmet eker, Ankara 1997. Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa ktp. nr. 311. Fsul'ul-Hal ve'l-Akd ve Usl'l-Harc ve'n-Nakd, Sleymaniye ktb, Hamidiye, nr. 974. HAC RSALES, Sleymaniye ktp. Hac Mahmud, nr. 1093. HACI BEKTA-I VEL, Maklt, ner. Esad Coan, stanbul 1986. HADD, Tevrih-i l-i Osman, ner. Necdet ztrk, stanbul 1991. HALL B. SMAL, Menkib-i eyh Bedreddin, ner. A. Glpnarl-smet Sungurbey, stanbul 1967. HALS EREF, Klllyt- erh-i Kanun- Arazi, stanbul 1316. HAMMER, L'histoire de l'emplre Ottoman, Tere. 2.2 Hellert. Tom. 6 Livre XXXIV, Paris 1836; Ata Bey tere. (Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Tarihi I-X), stanbul 1329-1337; Mmin evik neri (Byk Osmanl Tarihi I-X), stanbul 1998. HASAN BE-ZDE, Tarih, , Ty. nr. 6028. HAYRULLAH EFEND, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, stanbul 1864. HEZARFEN HSEYN EFEND, Tenkhu Tevrh-i Mlk, Sleymaniye ktp. H. Ali Paa, nr. 732; Fatih, nr. 4301. HIZIR BN LYAS, Letif-i Enderun, stanbul 1276. HOCA SA'DEDDN EFEND, Tc't-Tevrih I-II, stanbul 1279-80.

HSEYN ENS, Menkb- Akemseddin, Sleymaniye ktp. Hac Mahmud, nr. 4666. HSEYN HSMEDDN, Amasya Tarihi I-IV, (asl 8 cilt), stanbul 1328-1935. BN- ECE, Muhammed bin Mahmud, El-Irk Beyn'el-Memlki ve'l-Osmniyyn'ilEtrk, am 1986. BN- HAM, Es-Siret'n Nebeviyye I-IV, Msr 1355. BN- KEMAL, Tevrh-i l-i Osman, Sleymaniye ktp. Ayasofya, nr. 3318; VII. Defter, Sleymaniye ktp. Fatih, nr. 4205. Neirler: I. Defter, II. Defter, VII. Defter, ner. erfettin Turan, Ankara 1991; VIII. Defter, ner. Ahmet Uur, Ankara 1997; X. Defter, ner. efaettin Severcan, Ankara 1996. Tarlh-i Feth-i Kostantnyye, Sleymaniye ktp. ehit Ali Paa, nr. 2720/14. DRS- BTLS, Het Bihit, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2197. SMAL BEL- BURSEV, Tarih-i Bursa (Gldeste-i Bel), stanbul 1286. ZZ, Sleyman, Tarih, stanbul 1199. 508 BLNMEYEN OSMANLI KALKAAND, AHMED, Subh'l-A I-XVI, Msr 1913. KML PAA, Tarih-i Siyas-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye I-III, stanbul 1327. KANTEMR, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi MI, stanbul 1998. KARAELEBZDE ABDLAZZ EFEND, Ravzat'l-Ebrr, Msr 1248. KTP ELEB, Kef'z-Zunn an-Esmi'l-Ktb ve'l-Fnun MI, ner. Yaltkaya, erafettin- Bilge, Kilisli Rfat, stanbul 1971. Kitab- Cihannum, Mteferrika tab', stanbul 1145. Mizn'-l-Hak fi htiyri'l- Ahak, stanbul 1286. Tuhfet'l- Kibar fi Esfri'l-Bihr, st 1329. Kltab- Mstetab-Kitabu Meslihi'l-Mslimin ve MenafiTI-M'mnin- Hrz'l-Mluk, ner. Yaar Ycel, Ankara 1988. KOCA MVERRH HSEYN, Bedyi'ul-Vakayi', Moskova 1961. KO BEY RSALES, ner. Ali Kemal Akst, stanbul 1939. KRTOVULOS, Tarih-i Sultn Mehmed Hn- Sn, stanbul 1328. KK ELEBZDE SMAL SM EFEND, Tarih, (Zeyl-i Tarih-i Rid), stanbul 1287. KTKOLU, Mbahat S., Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul 1983. LTF PAA, Asafnme, Ankara 1935; Akgndz neri, Osmanl Kanunnameleri, c. 4; Ktkolu neri, Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul 1991. Hals'l-mme fi Ma'rifeti'l-Eimme, Sleymaniye ktp. Ayasofya, nr. 2877. Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1341. MAHMUD CELLEDDN PAA, Mir't- Hakikat, stanbul 1326; smet Mirolu neri, stanbul 1983. MALYE NEZARET hsaiyat- Maliye 1325, stanbul 1327. MARSGL, Graf, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Askeri Vaziyeti, ev. M. Nazmi, Ankara 1934. MECD MEHMED EFEND, Hadik'u-akk, stanbul 1989. MEHMED RD, Tarih-i Raid I-VI, stanbul 1282. MEHMED SREYYA, Sicill-i Osman I-IV, stanbul 1308-1315. MENAKIB-I HACI BEKTA-I VEL, Vllyet-nme, ner. Abdlbaki Glpnarl, stanbul 1958. MOLLA AHAVEYN, Risletn Mbareketn li Mevlna Ahaveyn Rahmetullahi AleyhRisale fi Ahkmi'z-Zndk, Sleymaniye ktp, brahim Efendi, nr. 859. MUHAMMED B. AHMED B. YAS EL-HANEF, Bedayi'z-Zhur Fi Vakyi'ed-Duhur I-III, Bulak 1312. MUHAMMED HAMDULLAH, slm Peygamberi MI, trc. Salih Tu, stanbul 1980. MUHYDDN- ARAB, E-eceret'n-Nu'mniyye f'd-Devlet'il-Osmniyye, Topkap Saray ktp. nr. 7482. MUSA KZIM, Kitb- Terceme-i Vridt- Bedreddin, Sleymaniye ktp. Yazma balar, nr. 2174. MUSTAFA NUR PAA, Netayicu'l-Vuku'at I-IV, stanbul 1327; Neet aatay neri, Ankara 1987. MNECCMBAI, Sahifu'l-Ahbar I-III, stanbul 1285. NAHF', Nashat'l-Vzer, ner. Mehmet pirli, , Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi Mnir Aktepe'ye Armaan zel Says, stanbul 1997.

NM MUSTAFA EFEND, Ravzatu'l-Hseyn fi Hulsat Ahbr'l-Hfikeyn (Tarih-i Naima) I-VI, stanbul 1280. NECATOLU, Halil, Matbaac brahim Mteferrika ve Risle-i slmiyye (Tenkitli Metin), Ankara 1982. NER, Mehmed, Kitb- Cihn-nm MI, ner. Mehmed A. Kymen- Faik Reit Unat, Ankara 1987. NEV'-ZDE AT, Hadku'l-Hakik Fi Tekmiyeti'-akalk, ner. Abdlkadir zcan, stanbul 1989 (akik-i Nu'maniye ve Zeyilleri c.II iinde). NANCI TARH, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2362; Matbu nsha, stanbul 1279. NZAMLMLK, Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1987. OSMANLI SANAY 1913, 1915 Yllar Sanayi statistik!, Yay. A. Gndz kn, Ankara 1970. PEEV BRAHM EFEND, Tarih MI, stanbul 1281-83. PR RES, Kitab- Bahriye, ner. Fevzi Kurdolu-Haydar Alpagot, stanbul 1943. REHBER- MUAMELT, Dersaadet 1331. RSLE- BER ELEB, Topkap Saray Mzesi ktp. Hazine, nr. 1783. SELNK MUSTAFA EFEND, TARH- Seianiki I-II, ner. Mehmet pirli, stanbul 1989. SERAHS, erh's-Siyer'il-Kebr I-IV, Kahire 1971. SEYYD BEY, Hilfet ve Hkimiyet-i Milliye, ts. SLHDR FINDIKLILI MEHMED AA, Silhdr Tarihi, stanbul 1928. Nusretnme, Sadeletiren: smet Parmakszolu, stanbul 1962. SOLAKZADE MEHMED HEMDEM, Tarih-i Solakzde, stanbul 1297. SUBH TARH, stanbul 1198. SLEM EBU ABDURRAHMAN, Kitab'l-Ftvve, Sleymaniye ktp. Ayasofya nr. 2049/4. SLEYMAN SUD, Defter-i Muktesid I-III, stanbul 1307. EM'DN-ZDE SLEYMAN EFEND, Mr't-Tevrh, stanbul 1338. EYH BABA M. SREYYA, Bektailik ve Bektailer, stanbul 1332. EYH BEDREDDN, Cmi''l-Fsleyn, Millet ktp. nr. 00701. Varidat, Sleymaniye ktp. Hac Mahmud, nr. 02841. KRULLAH, Behet't-Tevrih, ner. Nihal Atsz, stanbul 1949. TA-LMAT-I EHD AL PAA, ner. Mehmet Galib, TOEM, cz 3, sene I, stanbul, 1328. TCZDE CA'FER ELEB, Mahrse-i stanbul Fetihnamesi, TOEM lavesi, 1331. TAKIYYDDN, lt'r-Rasadiyye li Zc-i ehinhiyye, , Ty. nr. 1993. TAKIYYDDN, Cedvll-i Rasadiye, stanbul Rasathanesi ktp. nr. 378. TAKPRZDE, Ahmed, e-akyk- Nu'maniye, Bulak 1299; Mecd Efendi tere, stanbul 1269; Abdlkadir zcan neri stanbul 1989. Mevzu'atu'l-Ulm, stanbul 1313. TAYYRZDE AHMED AT, Tarih-i At I-V, stanbul 1293. TEVK MEHMED PAA TARH, TOEM, nr. 79. TU TARH=BRETNM, ner. Mithat Sertolu, Belleten, c. XI, say 43 (1947). BLNMEYEN OSMANLI 509 TURSUN BEY, Tarih-I Ebu'l- Feth, ner. Mertol Tulum, stanbul 1977. TS, Reislhkem Hoca Nasr, Behnme-i TCs veye Behnme-i Padih, , Ty. nr. 7152. VSIF, Ahmed, Tarih, I-II, stanbul 1219. Mehsin'l- sr ve Hakaik'l- Ahbr, ner. Mcteba lgrel, stanbul 1978. YUSUF HAS HCB, Kutadgu Bilig, ner. Reit Rahmeti Arat, Ankara 1959. ZEYDAN, Corci, slm Medeniyeti Tarihi I-V, tere. Zeki Megamiz, ner. Mmin evik, stanbul 1976. VII- ARATIRMA VE NCELEME ESERLER 1. ESERLER ABDURRAHMAN EREF, Sultan Abdlhamid-i Hn- Saniye Dair, stanbul 1918. Tarih Musahabeleri, stanbul 1934. ADIVAR, A. Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970. AGA SEYYD MUHAMMED AL, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934. AHMED REFK, Kadnlar Saltanat I-IV, stanbul 1332/1923.

Samur Devri, stanbul 1927. Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314. AKDA, Mustafa, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi I-II, Ankara 1979. AKGNDZ, Ahmed, Ariv Belgeleri Inda Saytay Tarihi, Ankara 1996. Belgeler Gerekleri Konuuyor I-V, 1. Bask, zmir 1989-92; 5. Bask stanbul 1997. Eski Anayasa Hukukumuz ve slm Anayasas, stanbul 1997 Gneydou Meselesi Ve zm Yollan, stanbul 1996. slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem, 1. Bask, stanbul 1995; 4. Bask, stanbul 1997. slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, 1. Bask, Ankara 1988; 2. Bask, stanbul 1997. Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, Diyarbakr 1986. Tabular Yklyor I-II, stanbul 1996-1997. AKIN, lhan F, Kamu Hukuku, 5. Bask, stanbul 1987. AKMAN, Mehmed, Osmanl Devleti'nde Karde Katli, stanbul 1998. AKSUN, Zya Nur, Osmanl Tarihi I-VI, stanbul, 1994. AKTA, Necati-BNARK, smet, El-Arif'l Osman, tere. Salih Sa'dav Salih, Amman 1986. AKYOL, Taha, Medine'den Lozan'a, stanbul 1996. ALBAYRAK, Sadk, Budin Kanunnamesi ve Osmanl Toprak Meselesi, Tercman 1001 Eser dizisi, stanbul ts. ALDERSON, A.D., The Structure of the Ottoman Dynasty, 2. Bask, Connecticut 1982. AL RIZA SEYF, Kemal ve Baba Oru, stanbul 1325. AL SUAV, li Paa'nn Siyaseti, stanbul 1325. liyye Divan- Harb- rfsinde Tedkik Olunan Mes'ele-i Siyasiyye Hakknda zht, Dersa'det 1332. ALTINDAL, Meral, Osmanl'da Harem, stanbul 1993. Osmanl'da Kadn, stanbul 1994. ARMAAN, Servet, slm Hukukunda Temel Hak Ve Hrriyetler, Ankara 1987. ARSAL, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927. ARSEL, han, Trk Anayasa Hukukunun Umum E-saslar, Ankara 1965. ARSLAN, Hseyin, slmda Tketici Haklar, stanbul 1994. ASRAR, Ahmet, Kanuni Devrinde Osmanllarn Din Siyaseti ve slm lemi, stanbul 1972. AVCIOLU, Doan, Trkiye'nin Dzeni I-II, stanbul 1977. AYDIN, Erdoan, Fatih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, Ankara 1997. AYDIN, M. Akif, slm-Osmanl Aile Hukuku, stanbul 1985. BABNGER, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok, Ankara 1992. BADILLI, Abdlkadir, Bedizzaman Said-i Nurs, Mufassal Tarihe-i Hayat I-III, stanbul 1990. BANARU , Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971. BARDAKI, Murad, Son Osmanllar, Osmanl Hanedannn Srgn ve Miras yks, stanbul 1992. ahbaba, Osmanoullarnn Son Hkmdar VI. Mehmed Vahidddin Han'n Hayat, Hatralar ve zel Mektuplar, stanbul 1998. BARON DE TESTA, Recucil des Traites de la Porte Ottomane, Paris 1892. BARTHOLD, W.- Kprl, M. Fuad, slm Medeniyeti Tarihi, 5. Bask Ankara ts. BAYSAL, Bura, Mteferrika'dan Birinci Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul 1968. BEDZZAMAN SAD NURS, sr- Bed'iyye. Szler, Szler basks, stanbul 1993. Divan- Harb- rf, stanbul. Emirda Lahikas (Osmanlca) rt'l-'cz, Szler basks, stanbul 1993. Lem'alar, Szler basks, stanbul 1995. Mektbt, (Osmanlca Teksir). Mektbt, Szler basks, stanbul 1994.

Muhkemt, Szler basks, stanbul 1977. Mnzarat, stanbul. Nutuk (Osmanlca). Sikke-i Tasdik-i Gayb, stanbul 1960. Tarihe-i Hayat, Szler basks, stanbul 1991. BELEN, M., Trkiye ktisadi Tarihi Hakknda Tetkikler, ev. M. Ziya, stanbul 1931. BERKES, Niyazi, Trkiye ktisat Tarihi, I-II- stanbul 1972. BERK, A. Himmet, stanbul'un 500. Yldnm Mnasebetiyle Byk Trk Hkmdar stanbul Ftihi Sultan Mehmed ve Adalet Hayat, stanbul 1953. Vakflar Kitap I, stanbul, 1940 Kitap II, Ankara, 1950. BLASDELL, Donald C, Osmanl mparatorluunda Avrupa Mal Denetimi (Dyunuumumiye), ev. Ali hsan Dalg, stanbul 1979. 510 BLNMEYEN OSMANLI BORECKELMAN, C, slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, trc. Neet aatay, Ankara 1964. BOZKURT, Mahmud Esat, Inklb Tarihi, istanbul 1997. BURSALI MEHMET TAHR, Osmanl Mellifleri I-III, ner. smail zen, stanbul 1975. BUSBECG, Ogier Ghiselin De, Trkiyeyi Byle Grdm, Haz. Aysel Kurutluolu, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul ts. CANAN, brahim, Ahirzaman Fitnesi ve Anari, stanbul 1982. CEM, bn't-Tayyar Semahaddln, slam lahiyatnda eyh Bedreddin, stanbul 1966. CEML, Mehmed, andarl Halil Paa Niin ldrld ?, stanbul 1333. CERRAHOLU, A., eyh Bedreddin Meselesi, stanbul 1966. CEZAR, Mustafa, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul 1965. CN, Halil, Eski Hukumuzda Boanma, Konya 1988. Eski Ve Yeni Hukukumuzda Tarm Arazilerinin Miras Yoluyla ntikali, Ankara, 1979. slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, 2. Bask, Konya 1988. Mir Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Konya, 1987. CN, Halll-AKGNDZ, Ahmed, Trk Hukuk Tarihi I-II, Konya 1989; 2. Bask, stanbul 1990; 3. Bask, stanbul 1995. CN, Halil-AKYILMAZ, Gl Blbl, Tarihde Toplum Ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite Ve Osmanl Dzeni, Konya 1995. CROUTER, Alev Lytle, Harem The World Behind the Veil, New York 1989. AATAY, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974. AYLAK, Adem, Osmanl'da Yneten ve Ynetilen, Bir erif Mardin zmlemesi, Ankara 1998. ELKEL, Aysel, Yabanclar Hukuku Dersleri, stanbul 1983. ETN, Osman, Anadolu'da slmiyetin Yayl, stanbul 1990. D'OHSON, Ignatius Mouradgea, Tableau General de I'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn, ev. Ayda Dz, Hayat Tarih Mecmuas lvesi, stanbul 1972. DALKIRAN, Sayn, bn-i Kemal ve Dnce Tarihimiz, stanbul 1997. DERNSCHVVAM, Hans, stanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl ev. Yaar nen, Ankara 1992. DVTOLU, Sencer, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Krklareli-Vize 1981. DOVVNEY, Fairfax, Kanuni Sultan Sleyman, tere. E-nis Behi Koryrek, stanbul 1975. DEN, aban, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi MI, stanbul 1992. DUCAS, M., storla Turca-bizantina (Trk-Bizans Tarihi), Bucarest, 1958. Bizans Tarihi, tere. Mirmirolu, stanbul 1956. DURAN, Bnyamin, Osmanl Toplumunda DevletPiyasa likisi 14-16 Yzyl, Baslmam yksek lisans tezi, zmir 1985. EBU FRS, MUHAMMED ABDLKADR, En-Nizm's-Siys Fi'l-slm, Beyrut 1984. ELDEM, Vedat, Harp ve Mterake Yllarnda Osmanl mparatorluu'nun Ekonomisi, Ankara 1994. Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlar Hakknda BlrTedkik, 2. Bask, Ankara 1994. ELZABETJH A. ZACHARADOU, Osmanl Beylii, 1300-1389, stanbul 1997.

ERDOST, Muzaffer lhan, Osmanl mparatorluunda Mlkiyet likileri-Asya Biimi Ve Feodalizm, Ankara 1989. ERGN, Osman Nuri, Abdlhamid-i Sni ve Devr-i Saltanat, stanbul 1327. Trk Maarif Tarihi I-V, stanbul 1977. ERZ, Mehmet, ktisat Sosyolojisine Balang, 3. Bask, stanbul 1982. ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devleti'nde Gayrimslim Teb'ann Ynetimi, stanbul 1990. FENDOLU, Hasan Tahsin, Eski Hukukumuzda Klelik, (Baslmam Doentlik tezi), Diyarbakr 1994. slm ve Osmanl Anayasa Hukukunda Yarg Bamszl, Anayasa Hukuku Tarihi Asndan Mukayeseli Bir nceleme, stanbul 1996. Hasan Tahsin, slm ve Osmanl Hukukunda Klelik ve Cariyelik, Kamu Hukuku Asndan Mukayeseli Bir nceleme, stanbul 1996. FINDIKOLU, Z. Fahri, Hukuk Sosyolojisi, stanbul 1958. Sosyalizm MI, stanbul 1952. GEDKL, Fethi, XVI. ve XVII. Asr Osmanl er'iyye Sicillerinde Mudrebe Ortakl: Galata rnei, (Yaynlanmam Dr. tezi), stanbul 1996. GBBONS, Herbert Adams, The Foundation of the Ottoman Empire, Oxford 1916; Rap Hulusi tere. (Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu), stanbul 1328. GKYAY, Orhan lk, Molla Ltfi, Ankara 1987. GRAN, Tevfik, ktisat Tarihi, stanbul 1993. GRAN, Tevfik, Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve Hazine Hesaplan (1841-1861), Ankara 1989. GREL, Ziya, Kurtulu Savanda Demiryolculuk, Ankara 1989. HANOLU, kr, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, stanbul 1989. HEATON, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi MI, ev. Mehmet Ali Klbay-Osman Aydou, Ankara 1985. Hey'et, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi I-XIV, stanbul. Hey'et, Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi I-VI, stanbul 1957-1963. HEYD, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford 1973. HKMET, Nazm, Simavne Kads Olu eyh Bedreddin Destan, stanbul 1968. HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla ev. Murat Belge, stanbul 1991. ITZKOVVTZ, Norman, Osmanl mparatorluu ve slm Gelenek, tere. smet zel, stanbul 1989. BN'L-EMN MAHMUD KEMAL NAL, Son Sadrazamlar I-IV, stanbul 1982. MRE, Zahit, Medeni Hukuka Giri, stanbul 1976. NALCIK, Halil, Fatih Devri zerinde Tedkikler ve Vesikalar I, Ankara 1954. The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, Phoenix 1994: London 1997. KAFESOLU, brahim, Trk Mill Kltr, stanbul, 1983. KALLEK, Cengiz, Hz. Peygamber Dneminde Devlet ve Piyasa, stanbul 1992. BLNMEYEN OSMANLI 511 KANDEMR, Feridun, Medine Mdfaas, stanbul 1991. KANTAR, Baha, Ceza Hukuku, Ankata 1937. KARAL, Enver Zya, Osmanl Tarihi V-VIII, TTK, Ankara 1988. III. Sellm'in Hatt- Hmyunlar, Ankara 1942. KARAMAN, Hayreddin, Ana Hatlaryla slm Hukuku I-III, stanbul 1984. Mukayeseli slm Hukuku I-II, stanbul 1982. KARAMRSEL, Ziya, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, 2. Bask Ankara 1989. KAZICI, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987. Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul 1977. KEYDER, alar, Trkiye'de Devlet ve Snflar, 2. Bask, stanbul 1990. KILIBAY, Mehmet Ali, Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982. KODAMAN, Bayram, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987.

KONRAD, Dilger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanlschen Hofzeremniells im 15. und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967. KONYALI, brahim Hakk, Mimar Koca Sinan, stanbul 1948. KPRL, Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1986. Osmanl Devleti'nin Kuruluu, Ankara 1994. Trk Edebiyat'nda lk Mutasavvflar, Ankara 1981. KUNT, Metin, Sancaktan Eylete, 1550-1650 Arasnda Osmanl mers ve l daresi, stanbul 1978. KURAN, Ahmed Bedevi, nklab Tarihimiz ve Jn Trkler, stanbul 1945. KURAN, Aptullah, Sinan, The Grand Old Master of Ottoman Architecture, Washington 1987. KURMU, Orhan, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Ankara 1982. KURTKAN, miran, Mal Sosyoloji, stanbul, 1968. KKERMAN, nder, Trk Giyim Sanayiinin Tarihsel Kaynaklar, stanbul 1996. LADY MONTEGU, ark Mektuplar, ev. Ahmed Re-fk, stanbul 1933. LEVVS, Bernard, Modern Trkiye'nin Douu, tere. Metin Kratl, Ankara 1988. LYBYER, Albert Howe, Kanuni Sultan Sleyman Devrinde Osmanl mparatorluu'nun Ynetimi, ev. Sekin Clzolu, stanbul 1987. M. MKES Trkiye Mektuplar, ev. Sadrettin Karatay, Ankara 1944-1945. MAKAL, Ahmet, Osmanl mparatorluu'nda alma likileri:1850-1920, Ankara 1997. MANTRAN, Robet, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul I- II, ev. Mehmed Ali Klbay-Enver zcan, Ankara 1986. XVI ve XVII. Yzylda stanbul'da Gndelik Hayat, ev. M.A. Klbay, stanbul 1991. MARDN, Ebl-Ul, Hukk- Tasarrufiye-i Arazi, stanbul 1328. Meden Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, stanbul, 1946. MARDN, erif, Din ve deoloji, Ankara 1969. MERAM, Ali Kemal, Padiah Analar ve 600 Yl Bizi Yneten Devirmeler, stanbul 1997. MER, Cemil, mrandan Uygarla, stanbul 1979. MER, Rfk Melul, Mimar Sinan, Hayat, Eseri, I. Mimar Sinan'n Hayatna, Eserlerine Dair Metinler, Ankara 1965. MLLER, B., Beyond The Sublime Porte, Yale 1931. MUHAMMED HARB, El-Osmniyyn, Beyrut 1989. MUMCU, Ahmet, Dlvan- Hmyn, 2. Bask, Ankara 1986. Osmanl Devleti'nde Siyaseten Kati, Ankara 1963. MUMCU, Ahmet-ok, Cokun, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab, Ankara, 1982. MUVAFFAK BENL-Merce, Es-Sultn Abdl-Hamid, Kuveyt 1984. ? MRSEL, Safa, Bedizzaman Sald Nursi ve Devlet Felsefesi, stanbul 1985. NAMIK KEMAL, Evrk- Perian (Namk Kemal'in Tarihi Biyografileri), ner. skender Pala, Ankara 1989. OCAK, Ahmed Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15. -17. Yzyllar), stanbul 1998. OCAK, Ahmet Yaar, Babaler syan Yahut Alevliin Tarihsel Altyaps, 2. Bask, stanbul 1996. OKANDAN, Recai Galip, mme Hukukumuzun Anahatlar I-II, stanbul 1977. OKYAY, Rfat, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, stanbul 1996. ORHONLU, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul 1967. ORTAYLI, lber, Trkiye dari Tarihi, Ankara 1979. OSMANOLU, Aye, Babam Sultan Abdlhamid, stanbul 1994. KE, Mim Kemal, II. Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, stanbul, 1981. NSOY, Rfat, Tanzimat Dneminde Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, Ankara 1988. ZDEER, Hseyin, 1463-1640 Yllar Bursa ehri Tereke Defterleri, stanbul 1988. On Altnc Asrda Ayntab Livas, stanbul 1988. ZKAYA, Ycel, Osmanl mparatorluu'nda ynlk,

Ankara 1994. ZSOY, Osman, Saltanat'tan Cumhuriyet'e Giden Yolda Kurtulu Sava'nn Perde Arkas, stanbul 1999. ZTUNA, Ylmaz, Devletler ve Hanedanlar I-V, Ankara 1996. Osmanl Harem'inde Haseki Sultn, stanbul 1983. Byk Trkiye Tarihi I-XIV, stanbul 1983. Osmanl Devleti Tarihi I-II, stanbul 1986. ZTRK, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul 1995. Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, stanbul 1996. Osmanl Ariv Belgelerinde Siyakat Yazs ve Tarih Geliimi, stanbul 1996. PAKALIN, Mehmed Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, stanbul 1940. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I-III, stanbul 1983. PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul 1998. PAMUK, evket, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara 1984. Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, stanbul 1988. PENZER, N. M., The Harem, London 1936. 512 BLNMEYEN OSMANLI READ EKREM, Osmanl Muahedeleri, Kapitlasyonlar, stanbul 1931. RNER, ., elemente VIII Sinan Bassa Clcala, Roma 1898. SAFFET Sdk, Ftih Divan, stanbul 1944. SAHLLOLU, Halil, Bir Asrlk Para Tarihi (1640-1740), (Baslmam Doentlik tezi), stanbul 1965. SAKAOLU, Necdet, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Ankara 1984. SARI Abdullah Efendi, Semert'l-Fud, stanbul 1288. SAYAR, Ahmet Gner, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, stanbul 1986. SENCER, Muzaffer, Osmanl Toplum Yaps, stanbul 1982. SERTOLU, Mithat, Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986. SEVMAY, Hayri R., Cumhuriyet'e Girerken Ekonomi: Osmanl Son Dnem Ekonomisi, stanbul 1995. SEZGN, Abdlkadir, Hac Bekta- Veli ve Bektailik, stanbul 1990. SIDDIK, S.A., slm Devleti'nde Mali Yap, stanbul 1972. SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990. AHNER, Necmeddin, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizamman Said Nursi, stanbul 1988. EMSEDDN SAM, Kamus'l-A'lm I-VI, stanbul 1306-1316. ENER, Abdullatif, Tanzimat Dneminde Osmanl Vergi Sistemi, stanbul 1990. TABAKOLU, Ahmet ve dierleri, stanbul Ahkm Defterleri, stanbul Ticaret Tarihi 1, stanbul 1997. Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985. Trk ktisat Tarihi, 2. Bask, stanbul 1994. TAN, Serdar - Peklrciolu, Nurettin, Kalitesizliin Maliyeti, Ankara 1989. TANER, Aydn, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Hkmranlk Kurumunun Gelimesi ve Saray Hayat-Tekilat, Ankara 1978. TARAMA BZL (TDK) I-VIII, 2. Bask, Ankara 1988. TEZEL, Yahya S., Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, 3. Bask, stanbul 1994. THOMAS FRANCS, The Invention of Printing in China and its Spread Westward, New York 1955. TMUR, Taner, Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara 1994. TOGAN, A. Zeki Velidi, Bugnk Trkili, Trkistan ve Yakn Tarihi, Trkistan, stanbul 1942. Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981. TOPRAK, Zafer, Trkiye'de "Milli ktisat", (19081918), Ankara 1982. TKN, smail Hsrev, ktisadi ve timai Trkiye, Ankara 1946. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler I-III, 2. Bask, stanbul 1988. TURNAGL, Ahmed Reit, slmiyet Ve Milletler Hukuku, stanbul, 1972. TURNER, Bryan S., Oryantalizm, Kapitalizm ve slm, tere. Ahmet Demirhan, stanbul 1991.

TRKGELD, Ali Fuad, Ricl-i Mhimme-i Siysiye, stanbul 1928. UDEH, Abdlkadir, Et Teri'l Ciniyy'l-slm I-II, Beyrut, ts. UUR, Ahmet, Osmanl Siysetnmeleri, Kayseri 1992. ULUAY, aatay, 17. Yzylda Manisa'da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Tekilat, stanbul 1942. Harem II, Ankara 1992. Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 3. Bask, Ankara 1992. Harem'den Mektuplar I, stanbul 1956. Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, stanbul 1959. Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, stanbul 1950. Taht Urunda Ba Veren Sultnlar, stanbul 1961. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987. UZUNARILI, smail Hakk, andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988. Osmanl Devleti Tekilatnda Kapukulu Ocaklar, I-II, Ankara, 1984. Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara, 1984. Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara, 1984. Osmanl Devleti'nin Saray Tekilat, Ankara 1984. Osmanl Tarihi I-IV, Ankara 1982-1983. Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1984. LGENER, Sabri, ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1981. NSEL, Kemal Edip, Ftih'in iirleri, Ankara 1946. NVAR, Safiye, Saray Htralarm, stanbul 1964. NVER, A. Sheyl, stanbul Rasadhnesi, Ankara 1969. VVTHERS, Robert, A Discription of the Grand Signoir Sereglio, London 1650. VVTTEK, Paul, The Rise of the Ottoman Empire, London 1938. YAKUTCAN, Ahmed-mr, Cuma, slm'da Resim, Heykel ve Musiki, zmir 1989. YALIN, Aydn, Trkiye ktisat Tarihi, Ankara 1979. YALTKAYA, Mehmed erefeddin, Simavna Kads Olu eyh Bedreddin, stanbul 1340. YENER, Cell, slm ktisadnn Esaslar, stanbul 1980. YILDIZ, Zekeriya, Krt Gerei, Olaylar, Oyunlar ve zmler, stanbul 1992. YILMAZ, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, Ankara 1988. YILMAZ, mer Faruk, Belgelerle Osmanl Tarihi I-II, stanbul 1998. 2. MAKALELER ABADAN, Yavuz, "Tanzimat Fermannn Tahlili", Tanzimat I, stanbul 1940. ABDURRAHMAN EREF, "Ecnibden lk stikraz Teebbsmze Aid Birka Vesika", TOEM, nr. 30. "Sokollu Mehmed Paa'nn Evll-i Ahvali ve Ailesi Hakknda Baz Malumat", TOEM, nr. 29. "Sultan Abdlaziz'ln Vefat ntihar m Kati mi ?", TTEM, nr. 6 (83). AHMED MUHTAR, "Rus Menbilne Gre Baltac Mehmed Paa'nn Prut Seferi", TOEM, nr. 45, 46. BLNMEYEN OSMANLI 1 , ! AHMED REFK, "Bahr- Hazar- Karadeniz Kanal ve Ejderhan Seferi", TOEM, nr. 43. "Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi", TOEM, nr. 8 (85). "Konya Muharebesinden Sonra ehzade Sultan Bayezid'in ran'a Firar", TOEM, nr. 36. "Onuncu Asrda Akdeniz Meselesi ve Azak Muharebesi", TOEM, nr. 17 (94). "Trkiye'de Islahat Ferman", TOEM, nr.4 (81). "Osmanl mparatorluu'nda Meskukat", TOEM, nr. 6 (83), nr. 7 (84), nr. 8 (85), nr. 10 (87). On Altnc Asrda Rafzlik ve Bektalik, DEFM, c. VIII, say 2. stanbul.1932. AHMED TEVHD, "Ankara'da Ahiler Hkmeti", TOEM, nr. 19. AKURAOLU YUSUF, "Osmanl Devleti Umumi Harp'de Bitaraf Kalabilir miydi?", TTEM, nr. 19 (96). AKDA, Mustafa, "Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti", Belleten, c. XIII. say 51. "Yenieri Ocak Nizamnn Bozuluu", DTCF Dergisi, Ankara 1947, c. V, say 3.

AKSN, Sina, "Osmanl-Trk Toplumundaki Snf Yaps zerine Bir Deneme", Toplum ve Bilim, say 2 (1977). AKTAN, Ali, "Osmanl Hanedan inde Saltanat Mcadelesi ve Karde Katli", Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 10 (Ekim 1987). AKTEPE, Mnir, "Baltac Mehmed Paa", TDVA. A FUAD, "Msr Valisi Mehmed Ali Paa", TTEM, nr. 19 (96). AL RIZA, "Men'i Mskirat Kanunu Mnasebetiyle Haddi erl Hakknda Mtla", Ceride-i Adliye, say 4, Sene Nisan 1338. AL, "Osmanl mparatorluu'nun lk Sikkesi ve lk Akeleri", TOEM, nr. 48. ALTAN, etin, Ftih'in Hristiyanl ven Gazeli, Hrriyet Gazetesi, 8 Mart 1996. ALTUNDA, inasi, "Selim I", A. ANDRESYAN, Hrand D., "Bir Ermeni Kaynana Gre Celali syanlar", EFTD, say 17-18, 29. ARIKAN, Zeki, "Osmanl mparatorluu'nda hrac Yasak Mallar (memnu meta)", Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul 1991. ARF , Mehmed , "kinci Viyana Seferi Hakknda", TOEM, nr. 16, nr. 17. ARTUK, brahim, "Osmanl Beylii'nin Kurucusu Osman Gazi'ye Ait Sikke", Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980. ASLANAPA, Oktay, "Sinan", A. ATASOY, Nurhan, "Tasvir", A. AYDIN, M. Akif, "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarihi Tekaml", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992. AYKUT, Nezihi, "Para Tarihi Bakmndan Osmanl Gm Sikkeleri", V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisadi Tarihi Kongresi, Ankara 1989. BABNGER, Franz, "Fatih Sultan Mehmet ve talya", ev. Bekir Stk Baykal, Belleten, c. XVII, say 65 (1953). BABNGER, Franz, "Sinan" Article, El, IV (Leiden, 1927). BARKAN, mer Ltfl, "Feodal Dzen ve Osmanl Tmar", Trkiye ktisat Tarihi Semineri. Metinler/ Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara 1975. "Edirne Askeri Kassamna Ait Tereke Defterleri (1545-1659)", TTK- Belgeler Serisi, III/5-6. "Osmanl mparatorluu'nda ifti Snflarnn Hukuki Stats", Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul 1980. "r", "Kanunnme", "Tmar", A. "Trkiye'de mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri (I)" FM, c. II, (stanbul 1940-41). "Osmanl mparatorluunda Tekilt ve Messeselerinin Sertlii Meselesi", HFM, c. XI, say 3-4. "Trkiye'de Servaj Var myd?", Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul 1980. "Trkiye'de Sultanlarn Teri' Sfat ve Selhiyetleri ve Kanunnmeler", HFM, c.XII, say 2-3. "XVI. Asrn kinci Yarsnda Fiyat Hareketleri", Belleten, c. XXXIV, say 136 (1970). BA, Il, "Cariyelik: Kadnn Cinsel Klelii", Bilim Ve topya, Ocak 1996. BATAV, erif, "XIV. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihine Gre stanbul'un Muhasaras ve Zabt", Belleten, c. XVIII, say 69 (1954). BAYKAL, Bekir Stk, "100. Yl Dnm Mnasebetiyle Berlin Kongresi Hakknda Baz Dnceler", Belleten, c. UI, say 202 (1988). "93 Merutiyeti", Belleten, c. VI, say 21-22 (1942). "Uzun Hasan'n Osmanllara Kar Kafi Mcadeleye Hazrlklar ve OsmanlAkkoyunlu Harbinin Balamas", Belleten, c. XXI, say 82 (1957). BAYRAM, Mlkail, "Anadolu Seluklular Devrinde A-nadolu Baclar (Baciyan- Rum) rgtnn Kurucusu Fatma Bac Kimdir?", Belleten c. XLV-2, say 180 (1981). BAYSUN, M. Cavid, "Ahmed I", "Murad IV", A. BECKER, C.H. "Cizye", A. BELDCEANU, Nicara, "Osmanl mparatorluunda eneltme, Trkletirme ve slmlatrma", Tarih ve Toplum, Ekim 1992, say 106. BERKES, Niyazi, "lk Trk Matbaas Kurucusunun Din ve Fikr Kimlii", Belleten, c. XXVI, say 104 (1962).

BEYDLL, Kemal, "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve "Mr Ticaret" Teebbs", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991). CAHEN, Claude, "lk Ahiler Hakknda", ev. Mrsel ztrk, Belleten c. L, say 197 (1986). CNUEN TANRIKORUR, "Osmanl Musikisi", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi III, stanbul 1994-1998. CLARK, Edward C, "Osmanl Sanayi Devrimi", ev. Yavuz Cezar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 82, 83, 84. ADIRCI, Musa, "Tanzimat Dneminde Trkiye'de Ynetim (1839-1856)", Belleten, c. UI, say 203 (1988). AATAY, Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda ahiliin etkileri)", Belleten, c. UI, say 203 (1988). "Anadolu'da Ahilik ve Bunun Kurucusu Ahi Evren", Belleten c. XLVI, say 182 (1982). "Osmanl mparatorluunda Riba-Faiz Konusu Para Vakflar Ve Bankaclk", Vakflar Dergisi, c. IX. ELK, Glfettin, "Osmanl ktisat Zihniyetinde Deiim", ktisat ve Dergisi, say 14 (Austos 1993), stanbul. DAVSON, Roderic H., "The First Ottoman Experiment With Paper Money", Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980. 514 BLNMEYEN OSMANLI Demlrel, mer, Muhiddin Tu, Adnan Grbz, "Osmanllarda Ailenin Niceliksel Yaps", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992. DRER, Ayten, "Yavuz Selim Kpeli miydi?", Zafer Dergisi, say 222 (Haziran 1995). DUMAN, Musa, "Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine", Trkiyat Mecmuas, say XX. EFDALEDDN, "stikll-i Osman Tarih ve Gn Hakknda Tedkikt", TOEM, nr. 25. EKNC, Necdet, "mparatorluktan Cumhuriyete, Trk Mali Politikasna Bak", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991). EMECEN, Feridun, "Osmanl Siyasi Tarihi", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi I-II, stanbul 1994-1998. ERCAN, Yavuz, "Trkiye'de XV. ve XVI. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuki, tima ve ktisad Durumu", Belleten, c. XLVII, say 188 (1983). "Devirme Sorunu, Devirmenin Anadolu ve Balkanlardaki Trkleme ve slmlamaya Etkisi", Belleten c. L, say 198 (1986). "Osmanl mparatorluu'nda Gayrimslimlerin -dediklerl Vergiler ve Bu Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991). ERDORU, Mehmet Akif, "Erturul Gazi'nin Bilecik'teki Vakflar", Vakflar Dergisi, c. XXI, stanbul 1990. ERGEN, zer, "XVIII. Yzylda Osmanl Sanayi ve Ticaret Hayatna likin Baz Bilgiler", Belleten, c. LII, say 203 (1988). EROLU, Nazmi, "Trklerde Cihad ve Ftuhat Anlay", Kpr, say 48 (1994). ERSOYLU, Halil, "Trklerin lk Uan Adamlar", Tarih Ve Edebiyat Mecmuas, Nisan 1981. ERNSAL, smail, "Fatih Devri Ktphaneleri ve Molla Ltfi Hakknda Bir Not", EFTD, say 33 (1982). ERZ, Adnan Sadk- Ikzl, Fazl, (ev.) "stanbul'un Zabt Hakknda hmal Edilmi Bir Kaynak", Belleten, c. XIII, say 49 (1949). EYCE, Semavi, "Kanun Sultan Sleyman'n Yeni Bir Portresi", Belleten, c. XXXV, say 138 (1971). "Sultan Cem'in Portreleri Hakknda", Belleten, c. XXXVII, say 145 (1973). FAROQH, Suraiya, "XVI. Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla Kurulan Pazarlar", tere. Melek Eilmez, ODT Gelime Dergisi (1978) zel Say. FINDIKOLU, Z.F., "Tanzimatta tima Hayat", Tanzimat I, stanbul 1940. FUAD EZG, "Piri Reis", A. GALB, Mehmed "htisab Aal", TOEM, nr. 9. GEN, Mehmet, "XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Devleti'nde ve D Ticaret", XV ve XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997. "XVIII. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava", Yapt, say 49, stanbul 1984.

"Osmanl ktisadi Dnya Grnn lkeleri", EF Sosyoloji Dergisi, dizi 3, say 1, stanbul 1989. GLCK, Heinrich, "16-18. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla Osmanllarn Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Belleten, c. XXXII, say 127 (1968). GN, Nejat, "md es-Servi ve Eseri", EFTD, c.XV, say 20, stanbul 1965. GKBLGN, M. Tayyib, "Osman I", "Orhan", "Sleyman I", "Mehmed III", A. "Tanzimat Haraketinin Osmanl Messeselerine ve Tekiltna Etkileri", Belleten, c. XXXI, say 121 (1967). GKYAY, Orhan Saik, "Deli Birader", TDVA. GYN, Nejat, "Mimar Sinan'n Asl Hakknda", Tarih ve Toplum, say 19 (1985). GZLER, H. Fethi, "deal Trk Genlii", Milli Kltr, Mays 1985. GUBOLU, Mlhail, "Kanuni Sultan Sleyman'n Bodan Seferi ve Zaferi (1538M.945H.)", Belleten, c. L, say 198 (1986). GLSEVN Okuolu- zzettin nder, "Aarn Kaldrlmas", F Prof.Dr. Sleyman Barda'ya Armaan zel Says, stanbul 1988. GNDZ, Mahmud, "Matbaann Tarihesi ve lk Kur'an- Kerim Basmalar", Vakflar Dergisi, say XII, Ankara 1978. GRAN, Tevflk, "Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar", SO. Ylnda Tanzimat, Ankara 1992. HALL EDHEM, "Ankara Ahilerine Aid ki Kitabe", TOEM, nr. 41. HATPOLU, Mehmed Said, "Hilfetin Kureylilii", A lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXIII (Ankara 1978). HEYD, Uriel, "Osmanl Ceza Hukukunda Kanun Ve eri'at", tere. Selhattin Erolu, A lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXVI (1983). HNZ, Walter, Islamische VVahrungen des 11. bis 19. Jahrhunderts umgereehnet in Gold, VVesbaden 1991. HSEYN Hsameddin, "Molla Fenar", TTEM, nr. 18 (95), 19 (96). LGREL, Mcteba, "Zeytinburnu'nda Bir Demir Fabrikas", Tarih Boyunca stanbul Semineri Bildiriler, stanbul 1989. "Ahmed I", "Cell syanlar", TDVA. NALCIK, Halil, "Ottoman Methods of Conquest", Studia Islamica, II (1954). "Stefan Duan'dan Osmanl mparatorluuna", Osmanl mparatorluu- Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993, 67-108 "Capital Formation in The Ottoman Empire", The Journal of Economic History, vol 29 (1969). "Osmanl Padiah", ASBFD, c. XII, nr. 4 (Ankara 1958). "Osmanllarda Ra'iyyet Rsumu" , Belleten, c. XXIII, say 92 (1959). "XV. Asr Trkiye ktisadi ve tima Tarihi Kaynaklar", FM, c. XV/l-4. "Adletnmeler", Belgeler, c. II, say 3-4 (Ankara 1967). "Osmanl ktisat Zihniyeti ve Osmanl Ekonomisi", Tarih Risaleleri, Derleyen: Mustafa zel, stanbul 1995. "Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569)", Belleten, c. XII, say 46 (1948). "Rumeli", A. "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmyunu", Belleten, c. XXVIII, say, 112 (1964). "Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten, c. XXVIII, say, 112 (1964). NAN, Afet, "Bir Trk Amirali, XVI. Asrn Byk Geograf Pir Reis", Belleten, c. I, say 2 (1937). PRL, Mehmet, "Osmanl'da dar Gelenein Teekkl ve Tatbikat", XV ve XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997. SEN, Mustafa, "Acy Bal Eylemek", Trk Edebiyatnda Mersiye, Ankara 1993. "Osmanl Hanedannn airlii ve Ftih", Tarih Ve Medeniyet Dergisi, say 40 (1997). r BLNMEYEN OSMANLI 515 SKENDER HO YANKO, "Galata'nn Osmanllara Teslimi", TOEM, nr. 25.

KAL'A, Ahmet, "Osmanl Devleti'nin Sanayileme abalar", II. Abdulhamid ve Dnemi Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1992. KARAL, Enver Ziya, "Glhane Hatt- Hmyununda Batnn Etkisi", Belleten, c. XXVIII, say 112 (1964). KAZICI, Ziya, "Osmanl Devleti'nde Dini Ho Gr", Kpr, say 65, stanbul 1999. KERN, R.A., "Adet Hukuku", A. KOLOLU, Orhon, "1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas ve Msr Tehdidi", Tarih ve Toplum, Aralk 1988, say 60. KORAY, Enver, "Sultan Abdlaziz'e Kar Giriilen Bir Suikast Olay ve Hseyin Vasfi Paa", Belleten, c. LI, say 199 (1987). KPRL, M. Fuad, "Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri, slm Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok mudur?", Belleten, c. II, say 5/6 (1938). "Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar", Belleten, c. VIII, say 31 (1944). "Ortazaman Trk-slm Feodalizmi", Belleten, c. V, say, 19 (1941). "Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Mes'elesi", Belleten, e VII, say 28 (1943). "Yldrm Bayezid'in Esareti ve ntihar Hakknda. I. Demir Kafes Rivayeti. II. ntihar Meselesi", Belleten, c. 1, say 2 (1937). "Yldrm Bayezid'in ntihar Meselesi", Belleten, c. VII, say 27 (1943). KURAT, Yulu Tekin, "1877-78 Osmanl Rus Harbinin Sebepleri", Belleten, c. XXVI, say 103 (1962). KUZNETZOVA, N.A., "XVI. Yzylda Rus-ran Ticareti ve Osmanl Devleti", Belleten, c. LU, say 202 (1988). KK, Selahattin, "Endernlu Fzl", TDVtA. KTKOLU, Bekir, "Murad III", A. KTKOLU, Mbahat S., "Osmanl ktisadi Yaps", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi I-II, stanbul 1994-1998. LEBB MUAMMER, "Harem ve Yz", Tarih Dnyas, stanbul 1950. MANTRAN, Robert, "XVII. Yzyln kinci Yarsnda Dou Akdeniz'de Ticaret, Deniz Korsanl ve Gemiler Kafileleri", Belleten, c. UI, say 203 (1988). MARDN, Eb'l-Ul, "Fetva", "Kad", A. MARDN, erif, "Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri: Trkiye'de Toplumsal Snf ve Snf Bilinci", ev. Nuran Yavuz, Trkiye'de Toplum ve Siyaset Makaleler 1, 2. Bask, stanbul 1991. "Trk Devriminde deoloji ve Din", ev. Glat Aygen Tosun, Trkiye'de Din ve Siyaset Makaleler 3, 3. Bask, stanbul 1993. "Trkiye'de Orta Snflarn Devri", Trk Modernlemesi Makaleler 4, 5. Bask, stanbul 1997. MENAGE, V. L., "Devvshirme", El. MIRMIROLU, VL., "Orhan Bey ile Bizans mparatoru III. Andronikos Arasndaki Pelekano Muharebesi", Belleten, c. XIII, say 50 (1949). MUGHUL, M.Yakub, "Portekizli'lerle Kzldeniz'de Mcadele ve Hicaz'da Osmanl Hkimiyetinin Yerlemesi Hakknda Bir Vesika", TTK Belgeler, c. II, 1965, say 3-4. NAMIK KEML, Hrriyet, 26 Safer 1286, say 50. Hrriyet, 26 Safer 1286, say 50, 6 Clmd'el-l 1285, say 9, 11. NECB ASIM, "Cennet-Mekan Firdevs-iyan Sultan Abdlaziz Han Hazretlerinin Avrupa Seyahatnamesidir", TOEM, nr. 49-62. "nc Selim Devrine Ait Vesikalar", TTEM, nr. 12 (89). NEDKOF, Boris Christoff, "Osmanl mparatorlu-u'nda Cizye", tere. inasi Altunda, Belleten, c.VIII, say 32 (1944). OCAK, Ahmet Yaar, "Osmanl Beylii Topraklarnda Sufi evreler ve Abdaln- Rum Sorunu", Osman Gazi ve Dnemi Sempozyumu, Bursa 1996. OKYAR, Osman, "Tanzimat Ekonomisi Hakkndaki Karamsarlk zerine", Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasm 1989, Ankara 1994. ORHONLU, Cengiz, "Hint Kaptanl ve Piri Reis", Belleten, c. XXIV, say 134 (1970).

ORTAYLI, lber, "Anadoluda XVI. Yzylda Evlilik -likileri zerine Baz Gzlemler", Osmanl Aratrmalar 1, stanbul 1980. "Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992. NSOY, Rfat, "Osmanl mparatorluu'nun Katld Uluslararas Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmani (1863 stanbul Sergisi)", Belleten, c. XLVII, say 185 (1983). "Tanzimat Dnemi ktisat Politikas", Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu Ankara: 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara 1994. ZBARAN, Salih, "Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu", EFTD, say XXXI (1978). ZCAN, Abdlkadir, "Fatih'in Tekilat Kanunnamesi Ve Nizam- Alem in Karde Katli Meselesi", EFTD, say 33 (1980-81). ZELK, Seluk, "Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisad Mahiyeti", HFM, c. XVI, say 1-4. "Avrupa Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi", HFM, c. XVII, say 3-4. "Fedolitenin tima Mahiyeti, Menei, Avrupann Siyasi Ve Meden nkifndaki Rol", HFM, c. XVII, say 1-2. ZSOY, smail, "1838 Baltaliman Ticaret Antlama-s'ndan Gmrk Birlii'ne", ereve, say 15 (1995). ZTRK, Mrsel, "Hac Bekta- Veli", Belleten, c. L, say 198 (1986). ZTRK, Said, "On Altnc Yzylda Urfa", Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 120 (1996). PALAMUT, E. Mehmet, "Aar ve Dndrdkleri", F Prof.Dr.Sabri lgener'e Armaan zel Says, stanbul 1987. PAMUK, evket, "150. Ylnda Balta Liman Anlamas", Tarih ve Toplum, Aralk 1988, say 60. "Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al", TCTA I-VI, stanbul ts. PULLUKUOLU YAPUCU, Olcay, "19. Yzyl Osmanl Sanayii'ne Bir rnek, slimiye uha Fabrikas", Tarih ve Toplum, say 167 (1997). QUATAERT, Donald, "The Age of Reforms 1812-1914", An Economic and Social Hlstory of the Ottoman Empire 1300-1914, Etid. Halil inalck- Donald Quataert, Cambridge 1994. RAFEQ, Abdul-Karm, "Registers of Succession (Mukhallaft) and Their Importance For Socio-Economic Hlstory: Two Samples From Damascus And Aleppo, 1277/ 1861", Cepo Osmanl ncesi Ve Osmanl Aratrmalar Uluslararas Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1994. 516 BLNMEYEN OSMANLI RODNSON, Maxime, "slm Dnyasnda ktisat Tarihi ve Sosyal Snflarn Tarihi", Belleten, c. LIII, say 207-208 (1989). SAFFET, "Bir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi", TOEM, cz 10. "Hazar Denizinde Osmanl Sanca",TOM, nr. 14. "ark Levendleri-Osmanl Bahr-i Ahmer Filosunun Sumatra Seferi zerine Vesikalar", TOEM, cz 24, stanbul 1332. SAMAN, Ali Rza, "Fatih'in Anas", Resimli Tarih Mecmuas IV, stanbul 1953. SAHLOLU, Halil, "Asker", TDVA. "XVIII. Yzyl Ortalarnda Sanayii Blgelerimiz ve Ticar mkanlar", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 11 (Austos 1968). SAR, mer Cell, "Tanzimat ve Sanayiimiz", Tanzimat I, stanbul 1940. SAYGILI, Sefa, "Sultn brahim Deli miydi?", Ei-tim-Bilim Dergisi, ubat 1999. SAZ, Leyla , "Saray ve Harem Hatralar", Yeni Tarih Dergisi, o II, stanbul 1958. SELEN, H. Sadi, "Pir Reis'in imal Amerika Haritas. Telif 1528", Belleten, c. I, say 2 (1937). SOBERNHEM, M.- Kafesolu, brahim, "Kansu", A. SONYEL, Salhi R., "ngiliz Belgelerine Gre Medine Mdafii Fahrettin Paa", Belleten, c. XXVI, say 143 (1972). "Son Osmanl Padiah Vahidettin ve ngilizler", Belleten, c. XXXIX, say 154 (1975).

"Tehcir ve "Krmlar" Konusunda Ermeni Propogandas Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt ?", Belleten, c. XLI, say 161 (1977). "Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri", Belleten, c. XXVI, say 141 (1972). AHN, Kmil, "Edebal", TDVA. KROLU, "Mahmud H., Cigala-zde Sinan Paa", TDVA. EVK, Mehmed Ali "Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu Bahsi", TTEM, Yeni Seri, nr. 5. TABAKOLU, Ahmet, "Osmanl Ekonomisinde Fiyat Denetimi", FM Prof.Dr. Sabri lgener'e Armaan zel Says, stanbul 1987. TAESCHNER, Franz, "slmda Ftvvet Tekiltnn Douu Meselesi ve Tarih Ana izgileri", ev. Semahat Yksel, Belleten, c. XXVII, say 142 (1972). TANSEL, Selhattin, "Yeni Vesikalar Karsnda Sultan kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar", Belleten, c. XXVII, say 106 (1963). TOPRAK, Zafer, "II. Merutiyet ve Osmanl Sanayii", TCTA I-VI, stanbul ts. "Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu", TCTA I-VI, stanbul ts. "Osmanl Devleti'nde Para ve Bankaclk", TCTA I-VI, stanbul ts. "Tanzimat'ta Osmanl Sanayii", TCTA I-VI, stanbul ts. TURAN, Osman, "Faizle Para krazna Dair Hukuk Bir Vesika", Belleten, c. XVI, say 62 (1952). TURAN, erafettin, "Venedik'te Trk Ticaret Merkezi (Fondaco dei Turchi)", Belleten, c. XXXII, say 126 (1968). "Barak Reis'in ehzade Cem Mes'elesiyle lgili Olarak Savoie'ya Gnderilmesi", Belleten, c. XXVI, say 103 (1962). ULUAY, aatay, "Byezid II'nin Ailesi", tEFTD, c. X, say 14, stanbul 1959. "Sultn brahim Deli, Hasta myd?". Tarih Dnyas, 15 Temmuz-1 Austos, 15 Austos-1 Eyll 1950, 1 ubat ve 15 Nisan 1951 tarihli saylar. UYANIK, Mevlt, "Osmanl Dnce Tarihinde Toplumsal Bir Muhalefet Olarak eyh Bedreddin ve Haraketinin Tahlili", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991). UZUNARILI, smail Hakk, "1908 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar", Belleten, c. XX, say 77 (1956). "Ali Suavi ve raan Vak'as", Belleten, c. VIII, say 29 (1944). "Beinci Murad'n Tedavisine ve lmne Ait Rapor ve Mektuplar. 1876-1905", Belleten, c. X, say 38 (1946). "Cem Sultan'a Dair Be Orijinal Vesika", Belleten, c. XXIV, say 95 (1960). "andarl (Cendereli) Kara Halil Hayreddin Paa. Mene'i-Tahsili-KadlKazaskerlii Vezirlii ve Kumandanl", Belleten, c. XXIII, say 91 (1959). "Fatih Sultan Mehmed'in lm", Belleten, c. XXXIV, say 134 (1970), c. XXXIX, say 155 (1975). "Gazi Orhan Bey'in Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", Belleten, c. IX, say 34 (1945). "II. Sultan Abdlhamid'in Hal'i ve lmne Dair Baz Vesikalar", Belleten, c. X, say 40 (1946). "Kabak Mustafa syanna Dair Yazlm Bir Tarihe", Belleten, c. VI, say 23-24 (1942). "Kabak Vak'asna Dair Bir Mektup", Belleten, c. XXIX, say 116 (1965). "Osmanl Tarihinin lk Devirlerine Ait Baz Yanllklarn Tashihi", Belleten, c. XXI, say 81-84 (1957). "Osmanllar Zamannda Saraylarda Musiki Hayat", Belleten, c. XLI, say 161 (1977). "Sakarya Nehrinin zmit Krfezine Aktlmasiyle Marmara ve Karadenizln Birletirilmesi Hakknda Vesikalar ve Tetkik Raporlar", Belleten, c. IV, say 14-15 (1940). "Sultan Abdlaziz Vak'asna Dair Vak'anvis Ltfi Efendi'nin Bir Risalesi", Belleten, c. VII, say 28 (1943). LGENER, Sabri F., "slm Hukuk ve Ahlak Kaynaklarnda ktisat Siyaseti Meseleleri", Darlk Buhranlar ve slm ktisat Siyaseti, Ankara 1984. "Tarihte Darlk Buhranlar ve ktisadi Dengesizlik Meselesi", Darlk Buhranlar ve slm ktisat Siyaseti, Ankara 1984. VVENSNK, A. }., "Suret", A.

VVTTEK, Paul, "Ankara Bozgunundan stanbul'un Zaptna (1402-1455)", ev. nalck, Halil, Belleten, c. VII, say 27 (1943). WWW.MASON.ORG.TR Web Sayfas; 2-13 Mays 1999 tarihleri arasnda Aya rini'de alan sergi ve burada datlan dokmanlar. YEDYILDIZ, Bahaeddin, "Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700-1800", Osmanl Aratrmalar II, stanbul 1982. YNAN, Mkrimin Halil, "Byezid II", A. YCEL, Yaar, "Reformcu Bir Hkmdar Fatih Sultan Mehmed", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991). YKSEL, Hasan, "Vakfiyelere Gre Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992, c. II. ZEK, Mehmed "Kse Mihal ve Mihal Gazi Ayn A-dam mdr", TTEM, nr. 11 (88). ZYA PAA, Hrriyet, 22 Zilhicce 1285, say 41. KAVRAM FHRST a'r vergisi, 438, 448 a'yn, 219, 226, 228, 229, 237, 240, 241 Abaza, 173 Abbas, 23, 24, 73, 75, 78, 79, 134, 137, 143, 393 Abbas Halifesi, 75, 137, 143 Abdal Murad, 54 Abdal Musa, 51, 52, 54 Abdaln- Rum, 32, 34, 35, 53, 54, 55 Blbl Htn, 122 Abdlaziz bin Suud, 235 Abdlcelil Et-Tamm, 145 Glruh Htn, 122 Abdlkadir zcan, 78, 85 Abdlkadir-i Geylani, 7 Abdlmecid Efendi, 143 Acemi Oca, 44, 45, 46, 47, 48 acemi olan, 44, 49, 110, 307 Adletnme, 72, 173, 174, 307, 394 Adana Vak'as, 284 di intikal, 426 d intikal kaideleri, 425 Adilcevaz, 150 adl dzenlemeler, 375 Adl imtiyazlar, 305 Adliye ve Mezhib Nezreti, 249 Adnan Kahveci, 3 Afrika kt'as, 145, 165, 332, 334 afv- umumi, 284 afyon, 123, 215 Aa Divan, 49 Aalar oca, 334 Aalar Saltanat, 198 aalk hakk, 440 Aayn- Bektaiyn, 51, 52 Arnas, 159, 160 Ariboz, 130 ahi baba, 35, 351, 353 Ahi Evran, 34, 35, 41, 54, 351 Ahi Hasan, 39 An tekilt, 35, 350, 351 Ahidnme, 359 Ahiler, 32, 34, 36, 351 hiret hazrl, 61 hlyn- Rum, 32, 34 Ahl-zde Hseyin Efendi, 185, 186 Ahlat, 31, 32, 150 Ahmed Gazan, 37 Ahmed Ltfi, 97, 240, 242, 248, 253 Ahmed Mithat Paa, 270 Ahmed Muhtar Paa, 273 Ahmed Nuri Efendi, 269 Ahmed Rza, 282, 285, 286 Ahmed efik Be, 315 Ahmed Yesev, 50 Ahmed, 63 Ahmed-i Bcan, 69, 70 Ahrr Frkas, 285 Ahrr- Osmaniye Kongresi, 282 Ak Aalar, 334 Ak Byk, 69 Ak Hadm, 334 Ak emseddin, 70 Ak valye, 68, 69 Aka Koca, 34, 41 Akakale, 141 akdiye defteri, 409 akl hastas, 180, 265, 421 Aknclar, 49 Akkerman Muahedesi, 238 Akkoyunlu, 76, 84, 135, 136 Aksaray, 34 Akehir Sancak Belii, 164 Akemseddin, 53, 70, 76, 98 Akyaz, 37 Al'addin Esved, 41 Al'addin Keykubad, 36 Al'addin Paa, 39, 41 Al'addin Ts, 53, 69 Alddevle Bey, 136 Albert Howe Lybyer, 346, 347 Aleksandr(Rus ar), 72, 243 alem, 29, 36 Alemdar Mustafa Paa, 226, 229, 236, 237, 240 let-i criha, 83 Alev, 36, 51, 53, 54, 55, 65, 66, 67, 130, 132, 135, 174 Alev Dedeleri, 36, 53, 54 Alev isyan, 66 Alevlik, 54, 66, 174 Alexias Htn, 76 l-i Beyt, 53, 54 Ali avu Kanunnmesi, 376 Ali Fuad Paa, 298 Ali Himmet Berki, 77, 78 Ali Suavi-Vak'as, 264, 267, 269 Ali Ts, 108 Alme Htn, 69 Aliye Sultn, 247 Alp Gndz, 34 Alparslan, 33 Altnordu Devleti, 25 Amasya Sancak Beylii, 55 Amerika, 3, 128, 141, 144,

159, 278, 292, 304, 322, 342, 431, 455, 459, 460, 483, 492 Amerikan bilim kurulular, 3 Amid, 141 miller, 24, 443 mme hukuku, 362 mme maslahat, 82, 83, 368, 369, 373, 376, 382, 384, 423, 432 amd- neseb, 87 Anadolu Ahileri, 35 Anadolu Beylikleri, 24, 62, 229 Anadolu Seluklular, 25 Anadoluhisr, 75 Anastasia, 201 anayasa, 270, 271, 272 beytlmal, 428 havz, 376 memleket, 376, 428 memlke, 427 metruke, 427 mevt, 427 mevkfe, 427 mirye, 427 anayasa hukuku, 362, 365, 367 Andronikos, 86 angarya, 503 Ankara Meydan Muharebesi, 56 Ankarav Mehmed Efendi, 189 Antranik, 6 Arab htilli, 296 Arabistan yarmadas, 151, 359 Arabzde Abdlvehhb Efendi, 204 Arap airetleri, 140 Araplar, 145, 146 Arazi Kanunu, 427 arz-i arz-i arz-i arz-i arz-i arz-i araz-1 arz- Argon, 128 ariyet, 356, 427, 428 Arnavudlar, 277, 289, 290, 291 Arnavutluk, 46, 69, 290, 425 arpalk, 372, 387 arun, 472 Asfnme, 74 Askir-i Mansre-i Muhammediyye, 238 Askir-i Mu'alleme Kanunu, 231 asiler, 79, 82 asiller snf, 344, 500, 503 asker dzenlemeler, 375 asker harcamalar, 443 Asker Mahkemeler, 410 asker-mal kanunlar, 24 Aspora Htn, 40 Asr- Sa'det, 24, 117, 443 Astrhan, 162 astronom, 169 Asya tipi retim tarz, 387, 449, 450 Alar, 126, 472. ir, 364 airet, 31, 32, 36, 134, 138, 139, 141, 344, 346 At Meydan, 132, 217, 430 Aty, 69 tika Sultn, 206 Atina, 55, 246, 267, 347 attrlar, 126, 472 Avnz- Divaniye, 442 Avn, 91, 100 avret, 102, 103, 329, 330, 333, 339 avret teni, 102, 103 avret-i galize, 329, 330 Avrupa kanunlar, 7 Avrupa kselisleri, 7 Avrupa Konseyi, 130 Avrupal, 23, 58, 44, 45, 46, 145, 281, 310, 320 Avusturya krallar, 7 Ayasofya, - Cami, 28, 40, 42, 75, 97, 106, 107, 110, 134, 143, 215, 217, 286, 351, 381 Ayastafanos Muahedesi, 267 Aydnolu Cneyd, 65 Aydnolu sa Bey, 56 Aydos, 149 ayn, 354, 356, 424, 425, 426, 497 Ayn Ali, 179 Aynalkavak, 222 Ayn-i ah Sultn, 122, 240 Aye Osmanolu, 114, 115, 269, 325, 338, 340, 512 Ayvansaray, 99 ayyrlarn ba, 35 zd, 111, 112, 113, 314, 323, 324 zd etmek, 314 Azep, 49 Azerbaycan Kads, 43 Azeriler, 102 aznlk, aznlklar, 27, 224, 284, 321, 431, 433, 434 aznlklara tannan haklar, 430 aznlklarn grev ve ykmllkleri, 433 Aziz Mahmd Hdy, 179, 181, 183, 184 B Baba lyas, - Horasan, 37, 50, 51, 54 Bb- li Baskn, 291 Bb- li avubalk, 242 Bb- Hmyun, 181 Bb- Meihat, 410, 411 Bb- Vly- Fetva, 373 Bac, 364 bc- bzr, 349 Bcyn- Rum, 32, 34, 35 Baesaray, 223 Badad demiryolu, 277 Badad Ftihi, 187 Badad

Seferi, 187 Badat Eyleti, 134 b, 27, 86, 87 bay, 80, 81, 82, 86, 87 Bahriye Nezreti, 249 Bahriye Zabitleri Kanunu, 231 Bahsi Be, 63 Baht, 179 bakire, 318 Bl Htn, 39 Balm Sultn, 51 Balkan Harbi, 283, 290, 291 Balkan milletleri, 34 Balkanlar, 31, 56, 357, 476 Balkanlama, 357 Balta Uman, 470, 489, 490, 491 Baltac Mehmed Paa, 208, 210, 211, 212 Banat, 151 banker, 494 Barbaros Hayreddin Paa,, 150 518 BLNMEYEN OSMANLI Barglri, 141 baron, 499 Baruthaneler Nezreti, 242 basma akesi, 440 Ba Muhasebe, 414 Ba Mushib, 333 balar, 472 balk, 431 baszende, 336 baveklet, 242, 400 Btn, 65 Btnlik, 66 Bayat, 30 Byezid Paa, 63, 64 Byezid-i Blstm, 124 Bayndrlk hizmetleri, 443 Bayramiyye tarikat, 70 Bedizzaman, 75, 84, 85, 97, 109, 117, 139, 140, 142, 146, 153, 183, 193, 271, 275, 277, 282, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 310, 336, 339, 510 Bekri Mustafa, 188 Bektai, 36, 39, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 447 Bektailik, 39, 50, 51, 52, 53, 54 Beldetn Tayyibetn, 109 Belediye Kanunlar, 125 Belgrad Muahedesi, 219 Bellini, 96 Ben Ahmer, 128 Ben At, 140 Ben brahim, 140 Ben Syim, 140 bennk, 440 Berat-i zimme, 403, 405 bert, 370, 382 bery, 348, 376, 390 Berlin Muhedenmesi, 267, 269, 273, 274 Beikta Saray, 341 Beinci Kadn, 239, 247, 324 bey' l-ne, 497 Beylerbeyi Vak'as, 166, 308 Beylik Gezi, 340 Beyond The Sublime Port, 335 beytlmal, 427, 428 Beytl-Mal'iz-Zekt, 443 Beytlmal'iz-Zy', 443 Beytlmaln gelir-giderleri, 443 Beytl-Mali'l-Ganim, 443 Beytl-Mali'l-Harc, 443 Bezm-i lem Valide Sultn, 245 bezzazlar, 126, 472 Bykl Mehmed Paa, 134, 140 b'at, 117, 139, 143, 181, 195, 206, 236, 270, 391, 392 Bidayet Mahkemeleri, 413, 414 Bild- Hamse Mevleviyeti, 408 birden fazla kadnla evlilik, 113, 416 Birinci Edirne Vak'as, 208 biti, 382 Bitlis Hkimi erefddin Bey, 139 Bizans Hukuku, 23 Bizans messeseleri, 23 Boazkesen Hisar, 75 Boazlar Andlamas, 246 Bodan, 178 Bomba Olay, 279 borlar hukuku, 362 Bosnal, 45, 47, 78 Bosnal Koca Mverrih Hseyin Efendi, 78 Bostanc, 47, 340 Bostan-Zde Yahya Efendi, 85

boanma, 326, 421, 422 boanma hakk, 421, 422 Bonaklar, 46 boyunduruk hakk, 440 Bozok Mutasarrf Cabbarzde Sleyman Bey, 240 Bozoklar, 30 Brklce Mustafa, 64, 65, 66 Budin Beylerbeyi Karaka Mehmed Paa, 181 Budin Seferi, 150 Buat, 82 Buhari, 59, 78, 115, 265, 307, 334, 391, 405 Buluntu mallar, 443 Burhneddin Efendi, 247 Burhneddin Herev, 53 burjuvazi, 343, 482 Busbecq, 23, 157, 347, 348 buyruldu, 400 Bkre Muahedesi, 291 bryanclar, 472 Bte, 444 By', 424 byk yangn, 186, 199 caba akesi, 440 Cabbr-zdeler, 228 Caber Kalesi, 31 cb, 443 Caalolu Sinan Paa, 172 Caiz, 374 Cmi'ul-Fusleyn, 53, 66 Camille Rogier, 322 Cmi'l-Hesab, 478 Canberdi Gazali, 149 Canboladolu Ali Paa syan, 176 Candaroullar, 40, 42, 55, 69 Cebel-i Trik Boaz, 128 cebel, 502, 503 Cell isyanlar, 27, 52, 173, 174, 176, 179 Cell-zde Mustafa Paa, 380 cely- vatan, 175 Celeb, 104 Celvet eyhi Atpazar Osman Fzl Efendi, 204 Cem Sultn, 117, 120, 121, 127 Cem'at-i spanya, 130 cemaat mahkemeleri, 356 Cemal Paa, 289, 291, 292, 293, 296, 297, 298, 310 Cemleddin Efgni, 311 Cendereli (andarl) Kara Halil, 40 Cenevizliler, 359 Cerbe, 177, 5, 7 cerrahlar, 126 ceza hukuku, 81, 89, 362, 364, 367 Ceza Kanunnme-i Hmyunu, 396 Ceza Kanunnmesi, 374 Ceza Kanunu, 89 Cezylr-I Garb Ocaklar, 228 Cala-zde Sinan Paa, 175, 176 Cibali yangnlar, 220 Cibuti, 151 cifir ve camia ilmi, 109 cihadn gayesi, 26 Cima', 103 Cingne Livas, 155 cingnelerin n meru' fi'le mbaeret eden 'avretleri, 155 cizyedr, 441 codification, 379 Colombus, 128 Cuma Selaml, 268 clus bahii, 184 clus merasimi, 399 crm cinayet, 89, 90, 502 aldran Zaferi, 137, 138, 139, 141 al Bey, 64 alamayanlarn iaesi, 443 alma hrriyeti, 403 alpare, 335 andarl Ali Paa, 56, 60, 62, 63,97 andarl Kara Halil, 43, 68, 76, 92, 97, 98, 34, 39, 41, 45, 48, 53 apanoullar, 228 avu, 177, 352 avuba, 394 elipa, 91 emikezek, 141 engi, 338 erkezler, 334 evre Nizmnmesi, 160 evre Temizlii Yasaknmesi, 161 plak resimler, 321 raan Baskn, 267, 270 ift akesi, 369, 428, 439, 440 ift hakk, 440 impe kalesi, 40 in, 333, 334 ingene, 47, 110, 154, 155 ingene Sanca Bei, 155 inicilik, 216, 464 obanoullar, 36 ok evlilik, 417 ok hukukluluk, 354, 356, 357 plk subas, 160 ubuk Ovas, 60 Dastan, 166 Dhil Medreseleri, 406 Dahiliye Nezreti, 249, 302, 303, 400 Dallam, 320 Damad Al'addin Bey, 55 Damad brahim Paa, 172 danimend, 345, 406 dans, 155, 309, 338 Dar'l Hadis, 406 dar'l-ahd, 392 Dr'l-Cihd, 149 dar'l-harb, 392 Dr'l-Hikmet'il-slmiyye, 284 Dar'l-Hilfet'il-Aliye, 412 darb, 83 darbhane, 40 Dr- ry- Bb- Ali, 241

darphane, 483 Dr'l-slm, 139, 355, 392 Drssa'de Aas, 180 Davud- Kayseri, 41, 42, 53 De'v Nazrl, 242 Dede Efendi, 83, 169, 444 Dede Sultn, 64, 66 Defter Emni, 119 Defterhane, 242 Defter-i Hkn Nezreti, 249 Deli Ltfi, 132 Deli Petro, 208, 210 Demiryollar, 495, 496 Derbend, 63, 346 derbendl, 375 derebeyler, 227, 229, 237 Dervi Abdullah, 333, 507 Dervi Vahdeti, 286, 287 Devlet bakanl, 34, 403, 431 Devlet Giray, 208, 210, 211, 222 Devlet Htn, 63 devlet hazinesi, 438 Devlet Tekilt, 8, 25, 48, 377 devlete syan, 38, 80, 81, 86 devlet-i ebed-mddet, 33 devletler husus hukuku, 362, 367 devletler umm hukuku, 362 devr-i istibdd, 266, 275 Devriye mevlileri, 411 devirme, 44, 46, 47, 48, 73, 98, 110, 116, 159, 160, 307, 447, 479, Devirme Aas, 47 Devirme memuru, 47 Devirme sistemi, 44 d borlanma, 258, 261, 492 D Ticret, 457 Dilver Paa, 182 dilenci taifesi, 126 Dimltri Kantemir, 37, 58, 164, 347 dimos, 437 din ve vicdan hrriyeti, 33, 107, 128 dinden dnmek, 80 dirhem, 126, 439, 440, 462, 472, 484 dirlik, 428, 501, 502 Diu Kalesi, 150 Div'an- Muhasebat, 258 Divan sistemi, 24 Divan, 329, 383, 394, 395 Divan- Ahkm- Adliye, 248, 258, 275, 397,411, 412, 413, 414, 424, 425 Divan- Harb-i rf, 287, 296 Divan- Hmyn, 24, 25, 49, 74, 79, 128, 132, 173, 207, 227, 241, 248, 249, 371, 372, 385, 386, 394, 395, 398, 400, 409, 410, 412, 415 Divan- Mezlim, 79, 394 Divn- Muhasebat, 414, 415 Divan'sSaltanat, 79, 393 Diyrbekir Beylerbeyi, 46 diyet, 80, 90, 366 Dou, 47, 113, 317, 321, 326, 327, 331, 332, 500 Dou Anadolu, 138, 139, 140, 141, 142, 278 BLNMEYEN OSMANLI 519 Dou despotizmi, 387, 388, 389 Dolma Bahe, - Saray, 147, 341 Donanmay- Hmyn, 227 Don-Volga Kanal, 361 Denci El, 155 duac, 352 Dubrovnik, 42, 454 Dulkadrolu, 65 Dulkadirolu Alddevle, 133 Dursun Fakih, 34, 36, 39 dalizm, 411 Dk, 499, 500 Dndar Bey, 37, 38, 82 Drer ve Gurer, 28, 49, 59, 84, 90, 100, 108, 367 Drr-zde Abdullah Efendi, 299 Drzi, 176, 186 Dstr-nme, 30 Dvel-i Muazzama, 266 Dyun- Umumiye daresi, 493, 495 Dzmece Mustafa, 38, 62, 64, 65, 68, 82, 86, 156, 174 Eb Eyyub'l-Ensr, 184 Ebu Hanife, 58, 356 Eb Hreyre, 332 Ebu Yusuf, 356 Eb'l-Feth Kanunu, 79 Eb'l-Vef, 50 ecr, 314, 506

Ede eyh, 38 Edebah, 37, 38, 39, 53, 54 Edebal Zaviyesi, 39 edille-i er'yye, 367 Edirne Andlamas, 199, 209 Edirne Muahedesi, 239 Edirne Saray, 69, 340, 341 Eflak, 64, 66, 167, 172, 178, 219, 221, 224, 225, 239, 247, 401, 480 Eflak Beyi, 66 Eflak ve Bodan, 224 Eflak Voyvodas, 64 Eftandise Htn, 40 Eil, 142 Eitim hizmetleri, 443 elence, 7, 57, 70, 120, 124, 155, 190, 197, 214, 215, 216, 319, 329, 337, 338, 340, 418 elence yeri, 319, 337 eh-i rf, 381 ehil, 26, 72, 73, 74, 228, 255, 307, 309, 310, 398, 411 ehl-i dar'il-slm, 355 ehl-i hail ve'l-akd, 384, 398, 399 Ehl-i kitap olanlar, 393 Ehl-i rf, 442, 345 ehl-i ridde, 27 ehl-i snnet, 51, 53, 54, 67, 137, 138, 139, 234 ehl-i er', 381 Ehl-i tasavvuf, 54 ehliyet, 365 Eimme-i Hanefiye, 83 ekberiyyet, 179, 180 Ekrd Sancaklar, 141 el kesme, 89, 429 elem-i asab, 196 Elkaevli, 30 emn, 129, 328, 333 emanet usl, 438 Emanuel Karaso, 269, 281, 290 Emaretlerden alnan vergi, 443 eme, 312 Emetllah Kk Sultn, 200 Emeviler, 129 Emin-i Ahkm, 394 Emir Abdlaziz bin Su'd, 297 Emir Davud (Hizan Meliki), 140 Emir gne Olu Yusuf, 188 Emr Keykavus, 101 Emir Sultn, 35, 55, 56, 59, 60 Emir Sleyman, 62, 204 Emir ah Efendi, 52 Emir erefddin (Bitlis Hkimi), 140 Emr Melik Halid (Hsn- Keyf), 140 emr-i veliyy'l-emr, 84 emr-i veliyy'l-emr ile kati, 85 Endenozya, 162 Enderun halk, 101 Enderun Mektebi, 104 Endern-u Hmyn Nezreti, 242 Endls, 73, 121, 128, 129, 130, 223, 361 Engrs seferi, 149 Envr'l-kn, 69, 70 Enver Paa, 6, 291, 297, 304, 310 Enver, 30, 60 erbb- kalem, 73, 345 erbb- seyf, 73, 345 Erdebil, 53, 121, 130, 131, 132, 135 Erdebil Sofileri, 131, 135, 136 Erdel Beyi Bathory, 165 Erdel Kral Mihal, 203 Erdei Voyvodas, 68 Ergani, 141 Eritre, 151 erkeklerden kama, 321 Ermeni, 110, 159, 267, 268, 269, 270, 274, 278, 279, 281, 282, 284, 290, 293, 294, 295, 334, 432, 434, 480 Ermeni Patrii zmirliyan, 278 Ermeniler, 3, 45, 46, 159, 212, 267, 268, 269, 274, 276, 277, 279, 281, 292, 294, 295 erotik roman, 320 er-Rsd, 169 Er-Rislet'l-Mi'mriyye, 160 Er-Rislet'l-Mnre, 109 erediyyet, 179, 180 Erturul Bey, 32 Erturul Gz, 29, 30, 36, 38, 197

Es'ad Toptan Paa, 290 esbb- mucibe, 424 esir, 45, 113, 334 Esirler, 44, 45 Esirlik, 315 Eski Hisr- Zara, 155 Eski Saray, 121, 179, 189, 194, 198, 201, 245, 323, 326 Esma Sultn, 259 esnaf sand, 353 esnaf vakf, 353 esrar, 80, 123, 124, 215 esrar imek, 80 Esrrnme, 164 Es-Srim'l-Mesll, 83 Estergon Kalesi, 167 Eszak, 151 ekinci tmarlar, 502 eref'l-kuzt, 411 E-eceret'n-Nu'mniyye f'd-Devlet'il-Osmniyye, 146, 147 eya hukuku, 362, 364, 367 Evkaf Nezreti, 249 Evkaf- Hmyn Nezreti, 242 evld- Resul, 130 evlenme akdi, 416, 419, 420, 421 Evrenos Be, 43 Evrenos Gz, 41 Evrenos-zde Ali Bey, 88, 89 Eylet ve Liva Meclisleri, 255 Eyp Sabri Paa, 144, 146, 147 Eyyub Devleti, 118 F. Giese, 32, 62 Fabrika- Hmyn, 465 faiz, 153, 261, 492, 493, 494, 495, 497, 498 Fakirler, 443 fakirlik, 3, 175 fal bakma, 155 farz- ayn, 26, 182, 360 farz- kifye, 26, 182, 436 Fas Sultn Mevly Muhammed, 165 Fas Sultanl, 128, 165 Fas Sultanlnn Osmanl Hkimiyetine Girmesi, 165 fsk, 59, 82 Ftih Kanunnmeleri, 77 Ftih Medreseleri, 406 Ftih'in Tekilt Kanunnmesi, 364 Fzl Ahmed Paa, 198, 199 Fazlullah Esterbd, 108 Fenrzde Ahmed Bey, 124 Fenar-zde Mehmed ah Efendi, 135 Fener Patrii, 72, 238, 243 Fener Patrikhnesi, 243, 357 Fenn-i siyakat, 478 feodal haklar, 499 feodalite sistemi, 387, 499, 501, 502, 503 Feodalitenin Siyas Mahiyeti, 498 Feodalitenin Sosyal Mahiyeti, 500 fera, 428 feriz, 426 Ferd haklar, 403 Ferdinand, 149 Ferhad Paa, 166, 172 Ferhad Paa, 149 Ferhunde Emne Drdnc Kadn, 220 Feridun Ahmed Be, 380 fesd bi's-sa'y, 81 Fetvy- Tatarhaniye, 498 fetih politikas, 26, 71 Fetret Devri, 56, 62, 63 Fetva Emini, 373 Fetva Emini Kara Halil - Efendi, 270 Fetvhane-i li, 373 Fetvy- erife, 371 Feyzullah Efendi, 206, 207, 218, 447 Feyzullah-zde brahim Efendi, 218, 220 fkh, 363, 364, 365, 367, 368, 369, 421 fkh kitaplar, 58, 82, 83, 85, 87, 90, 324, 329, 330, 331, 339, 355, 421, 423, 424, 426 fidye, 44 - , fief, 499, 500, 503 fikir hrriyeti, 271 finansman ekilleri, 444 fiyat devrimi, 461 Flachat, 320 fonksiyonel snflar, 345 fotoraf, 97 Fransz bykelisi De Bourre, 424 Fransz htilali, 226, 421 Fransz Vatanda Haklan, 2 Fuat Paa, 424 Fuha zorlanan cariyeler, 316 Ftht- Sym, 164 Ftvvetnmeler, 35, 351 ftvvet, 35, 350, 351, 352 ftvvet tekilt, 35, 351 Fzenin kifi, 192 gaiblik, 365 Galata Mevlevhnesi, 188 Galata Zimmilerine Verilen Ahidnme, 433 Galatasaray Mektebi, 277 Ganimetler, 443 garmet-i maliye, 436, 442 Garibler, 443 gayr- sahih vakf, 118 gayr-i meru fiiller, 155 gayr-i msllm ingeneler, 155

gaza, 26, 72, 150, 225, 306 Gz, 148 Gz Evrenos, 34 Gz Giray, 172 Gz shak Bey, 64 Gz Mihal, 33, 39 Gz Osman Paa, 273, 310 Gazi Rahman, 34 Gz Umur Bey, 40 Gz Umur Paa, 69 Gazneliler, 72 Gedik Ahmed Paa, 75, 76, 120 Gedikli, 323 Gedikli Criye, 323 Gelenbev, 6 Gelibolulu Mustafa l, 79, 105 Hatice Mahfirz Sultn, 179 Gen Osmanllar Cemiyeti, 263, 264 General gnatyef, 72, 243 Geniletilmi mlklik sistemi, 356 George Bronkovi (Srp kral), 69, 93 Germiyanoullar, 31, 36, 42, 56, 64 Gevher Sultn, 76 Gevherhn Sultn, 163 Geyikli Baba, 34, 54 520 BLNMEYEN OSMANLI Gda Nizmnmeleri, 125 Glmn, 105 glmn sistemi, 73, 116 Girid Kanunnmesi, 382 Giustiniani (Venedikli General ), 99 G-i Hmyn, 340 gnll vatan mdafileri, 278 Gzde, 247, 263, 269, 337 gzdeler, 114, 115, 247, 269, 323, 326, 327 Gradca, 149 Grand, 148 Gregorios (Fener Patriki), 72, 238, 243 Gulm, 103, 370, 382 Gustav Lebon, 315 Glhne Hatt- Hmynu, 250, 256, 402, 434 Gm Knbed, 37 Gndz Alp, 29, 30, 31 Gndz Bey, 37 Gns, 149 Grc, 334 Gvenlik ilkesi, 404 H Habb's-Siyer, 216 hac, 4, 182, 183, 235, 361 hacca gitmek, 182, 183 Hce Al'addin Ali Erdebl, 130 hcegn, 74, 479 Hace-i Sultan, 194 Hac Bayram Veli, 35, 56, 69, 70, 101, 108, 132 Hac Bekta Vilyetnmesi, 50 Hac Bekta- Veli, 50, 51, 52, 53, 54, 174 Hac l Bey, 41 Hac lbegi, 34, 42, 43 Hac vaz Paa, 64, 69 hacr, 363 hacz, 363 ha, 91, 432 Hal ttifak, 166 hal ordular, 27, 43, 68, 200 hal seferi, 42, 56, 64, 68, 69 Haova Zaferi, 177 had, 58, 330, 331, 332, 333, 334 had cezas, 58, 80, 81, 82, 86, 87, 88, 90, 169, 429 hadd-1 bay, 366 hadd-i kazf, 366 hadd-l sirkat, 366, 430 hadd-i irb, 80, 366 hadd-l zina, 80, 366 Hadm, 330, 331, 332, 333, 334 Hadm Sleyman Paa, 150 Hadmlk, 331, 332 Hadd Vekyinmesi, 61 hdim'lHaremeyn, 134 Hafz Ahmed Paa, 185 hfz- ktb, 132, 133 Hfzuddln Muhammed Krdi, 56 hafiyye, 267, 276, 277 Haflyye Tekilt, 288 Hile-i Osmaniye, 181 Hiz'lmmet'il-Uzm, 143 hak ve hrriyetler, 4, 92, 250, 253, 254, 294, 354, 402, 403, 404, 431, 499 hkim'-er, 407 hkimiyet, 85, 86, 129, 144, 432 hkimlik, 407 hakk'us-saltanat, 373 hal' fetvas, 287, 288 Halaskar, 283, 290, 291, 309 Haleb Belerbei, 162 Halife, 56, 65, 118, 142, 143, 184, 276, 277, 303, 304, 363, 382, 383, 386, 395, 444 Halife Abdlmecid Efendi, 303 Halife I. Mtevekkil, 56 Halfe-i Resl-i Rabbl'llemn, 143 halife-i Reslllah, 398 Hlime Alemah Beim, 131 Halvet, 327, 339, 340 halvet bezleri, 339 halvet sokaklar, 339, 340 Hamid, 60 Hamidiye Alaylar, 267, 278, 288, 294 Hamidiye Svari Alaylar,

278 Hamidoullar, 42 hammadde kontrol, 471 hamr, 57, 58, 100, 109, 154, 163 Hamr Emneti Mukata'at, 154 Hndan Valide Sultn, 173 Hanefi grleri, 25 Hanefi hukukular, 112, 114, 317, 318 Hanef mezhebi, 44, 66, 369, 423 Hanya Kanunnmesi, 369 harc, 433, 434, 443 harc ve cizye memurlar, 443 harc- arz, 439, 441 Harac- mukseme, 439, 130, 437, 440 harac- muvazzaf, 427, 130, 155, 439, 440 harac- rus, 441 harac arazi, 364, 427, 437, 440, 441 Hara vergisi, 439, 441 haram, 57, 58, 114, 319, 324, 329, 332, 335, 339 Haram olan nesne hell olmak, 73 harb, 355 Harbin gayesi, 26 Harbiye Mektebi, 259, 263 Harbiye Nezreti, 242, 249 hare, 443 Hareket Ordusu, 268, 287, 289 Hareket-i Altml, 406 Harem Aalar, 319, 330, 333, 334, 340 Harem Dairesi, 319 Harem halk, 338 Harem Kadnlar, 320, 321, 329 Haremde hayat ve halvet, 339 Haremdekiler, 321 Haremeyn Mevleviyeti, 408 Harem-1 hmyn, 319 haremlik, 319 Harezmler, 72 Hariciye Nezreti, 242, 249 Hri Medreseleri, 406 Harmankaya Hkimi, 37 harp kanunu, 27 has, 115, 167, 323, 326, 327, 340, 502 hs, 47 Has Bahe, 329, 339, 340 Has Oda, 105, 115, 167, 323, 326, 327 Has Odalk, 115, 167, 326, 327 Hasan Alp, 37 Hasan Halife, 136 Hasan Hayrullah Efendi, 259 Hasan- Kayseri, 41 Hasankeyf, 141 Haseki, 112, 113, 151, 167, 168, 173, 179, 195, 200, 205, 206, 208, 209, 324, 325, 512 Haseki Sultn, 151, 195, 206, 324, 325, 512 Hasekisi Hac Mahmd Bey, 124 hssa cariyeler, 317 hssa kullar, 317 hasta adam, 246 Hastahneler, 443 Hastalar ve muhtalarn masraflar, 443 Himler, 235 har-i cismn, 67 Hatip-zde Molla Muhyiddin Mehmed, 132 Hattb bin Eb Kasm Karahisr, 37 Hatt- Hmyn, 6, 75, 223, 225, 245, 248, 339, 361, 383, 391, 396, 434, 473, 476 Htuniye Trbesi, 93 havra, 107, 435 Haydan, 39 Haydarlik, 51 Hayr Bey, 149 Hayr messeseleri, 443 Hayme Ana, 31 Hayreddin Paa, 34, 39, 43, 52, 97, 150, 151 Hayriye, 240 Hayrullah Aa, 333 Hayvan Haklan, 402 Hayvanlarn zekt, 443 Hazinedar, 320 Hazinedar Usta, 326 Hazine-i mire, 120 haznedar, 324 Hekim Lar Acem, 94 Hekim Ya'kub (Yakub Paa), 94,95 Hekimolu Ali Paa, 218, 220 Helene Htn, 76 helva sohbetleri, 214, 215, 308, 341 Hemedn Andlamas, 209 Herat'l Mevln Haydar, 64 Het Behit, 30 hey'et-i a'yan, 272 hey'et-i meb'sn, 272 heykel, 321 Hezarfen Ahmed elebi, 192 Hezarfen Hseyin Efendi, 79 Hnak Cemiyeti, 269, 294 Hristiyan asll Araplar, 298 Hristiyanla Dair (Risale), 92

Hrka- Sa'det Diresi, 105 Hrka-i erif Dairesi, 143 Hrvatistan, 149, 151 Hsn- Keyf Emlrl Eyyublerden II. Halil, 139 Hzr Be, 53, 69, 76 Hzr Reis, 145 Hicaz Beylerbeyi erif Paa, 235 Hicaz demiryolu, 268, 277 Hil'at-baha, 47 hilfet, 142, 143, 144, 271, 276, 277, 296, 302, 303, 372, 399, 407 Hilfetin ilgas, 143, 303 Hile, 498 hile-i er'ye, 498 Hille, 150 Hindistan, 500 Hint denizi, 158, 455 hisbe tekilt, 349 Hizan Meliki Emir Davud, 139 hizmet tmarlar, 502 hizmeti kadn, 315, 323 hizmeti statsndeki cariyeler, 316, 317 hizmetkrlar, 340 Hoca Ahmed Yesev, 50 Hoca mer Efendi, 182 Hoca Sa'deddin, 61, 89, 137, 170, 172, 173 hocagn- divan, 74 Hocazde Efendi, 76 Hollandal hukuku, 254 Holofura, 36 Horasan Erenleri, 35, 54 Hristiyan, 44, 105, 314, 315, 321, 500 Hukuk birlii, 354 hukuk devleti, 250 hukuk sistemi, 25, 354, 361, 365, 378 hukuk sistemleri, 313, 314 Hukuk- Aile Kararnamesi, 356, 369, 421 hukuk eitlik, 403 hulul inanc, 108 Humbarac Oca, 219 Humbaracba Ahmed Paa, 219 hums, 443 Hunyadi Yano (Erdel Voyvodas), 68 Hurrem Sultn, 113, 115, 168, 322, 325, 327 hurc ale's-sultn, 174 Hurfler, 108 Hurufilik, 108, 109 huss hukuk, 362 hutbe, 36, 127, 149, 176, 419 Hkmet, 141 Hnkr skelesi Muahedesi, 239 Hnkr Kalfalar, 326 Hnkr Sofas, 319, 336, 338 Hrriyet ve 'tilf Partisi, 293 Hseyin Ahlt, 66 Hseyin Avni Paa, 257, 258, 259, 260, 261, 263, 264 Hsrev Paa, 45, 46, 48, 139, 185, 245, 310 Hsrev irin, 65 Hz. Ali, 53, 109, 137, 360 Hz. Davud, 146 Hz. Ebubekir, 143 Hz. Hasan, 143 BLNMEYEN OSMANLI 521 Hz. sa, 92, 314 Hz. Lut, 102 Hz. Meryem, 75, 92 Hz. mer, 6, 24, 142, 299, 382, 385, 405, 439, 443 I- Ikd'l-Cmn, 216 Iorga, 32, 76 Irak, 119, 140, 278 rz ve namus, 252 Islhat Ferman, 247, 253, 254, 255, 397, 402, 435 stslh, 368 i'ly- kelimetullah, 32, 33, 306, 377, 26, 71 bhiyye, 67 bhiyye mezhebi, 67 bn-i Abidin, 83 bn-i Arabah, 60 bn-i Eb Asrn, 118 bn-i Harku, 140 bn-i Iyz, 144 bn-i Melek, 53, 63 bn-i Said, 140 bn-i Teymiyye, 83, 235 brahim elebi, 56, 98 brahim Erdebl, 131 brahim Haleb, 367 brahim Mteferrika, 213, 214 brahim Paa, 104,150 ibtidy- hri, 406 icar, 356, 424, 428 icre-i meccele, 426 icma', 363 icmal, 445 icmal defterleri, 119 icr, 503 i halk, 49 olan, 101, 104, 105, 189 Saray, 104, 105, 189 iki, 4, 5, 6, 55, 57, 58, 59, 60, 70, 100, 109, 123, 124, 125, 153, 154, 186, 190, 191, 297, 366, 429, 433 ki alemi, 191 iki ime suu, 58 iki mbtels, 5 tihd, 370 itihad meseleler, 6 idam cezas, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87 idare hukuku, 78, 362, 368,

373 idar yarg, 248, 397, 410, 411,415 dris-i Bitlisi, 30, 79, 122, 134, 135, 138, 139, 140, 380 fa, 424 ihracat, 349, 455, 456, 465, 467, 473, 474, 475 ihtilaf, 3, 140 ihtis, 331 Ihtisab aas, 349, 410 htisb Kanunnmeleri, 125 ihtisap Nezreti, 349 kbal, 111, 115, 207, 239, 247, 269, 323, 325, 326, 327 kinci Edirne Vak'as, 233 kinci kbal, 326 Aye Hanm, 210 kindi Divan, 171 ikrah ve icbar, 26 ikt', 437 ikta' messesesi, 428 il subalar, 160 il yazc, 119 lahi Mesuliyet, 358 ilm, 84, 409 lhanl Devleti, 24 ilk Osmanl akesi, 40 lm-i kyafet, 332 lm-i Sima, 332 ltizam Sistemi, 438, 486 mdiye Hkimi Sultn Hseyin, 139 mdddin Mustafa bin brahim bin nac elKrehr, 38 mam Musa Kzm, 50 imam nikh, 420 imam'l-mslimin, 142 mamet, 142, 143 mam- A'zam Ebu Hanife, 58 mam- Gazl, 109 imam- meru', 363 mmiyye-i snaeriyye, 219 nan ve ibdet hrriyeti, 403 nebaht bozgunu, 162 insan hak ve hrriyetleri, 250, 251, 2 intifa, 497 ntihb- Mebusan Kanunu, 403, 431 intihar, 6, 56, 60, 61, 224, 260, 273, 277, 291, 299 intikal hakk sahipleri, 426 rde-i Seniyye, 272, 280, 357, 383, 415 rd- Cedid Hazinesi, 231 ran Harbleri, 165 ran seferi, 150 irsd vakflar, 118, 153, 117 irtica hareketi, 231 irtica olay, 285, 287 irtidd, 80 sev, 91 sfendiyaroullar, 55, 75 sfendiyar Bey, 69, 88, 93 sfendiyarolu brahim Bey, 93 shak Paa, 70, 76, 94, 117, 122 shak-zde Mehmed Atullah Efendi, 226 skendernme, 63 slm anayasa hukuku, 399 slm devlet tekilt, 24 slm devleti, 24, 90, 129, 144, 271, 362, 432, 435 slm Devletlerinde Gerekli Islhat, 264 slm dmanl, 5 slm hukuku, 77, 78, 80, 81, 82, 86, 89, 90, 251, 434, , 24, 251, slm kardelii, 278 slm Milleti, 30 slm Padiah, 364 slm lkesi, 26, 130, 355, 356, 392, 393 slm'n faiz yasa, 497 slm'n bayraktarl, 6, 57 simlatrma politikas, 32 smet nn, 303 smihan Sultn, 125, 165, 171 ispene, 130 sraf, 75, 195, 288, 308 stanbul Andlamas, 267 stanbul Haneleri, 418 stanbul Rasadhnesi, 170, 308 stanbul'daki camiler, 23 istifr, 112, 113, 114, 316, 326, 330 istifr hakk, 114, 313, 316, 326, 330 istifr hakk bulunan e statsndeki cariyeler, 316 istilken ikta', 501 istilal, 497

istihbarat merkezi, 278 istihdam hakk, 316 istihsn, 368 stikll-i Osmn, 28, 29 istimlet, 134, 138, 140, 144 stinaf, 409, 410, 411, 413, 414 istinaf mahkemesi, 410, 413 istirbah, 497, 498 i blm, 344, 346 iret, 57 itaat, 72, 243 talyanca, 76, 181 ithalat, 163, 454, 462, 468, 473, 474, 490 tilaf Devletleri, 292, 299 ttihad ve Terakki Cemiyeti, 268, 281, 282, 284, 294 ttihad ve Terakki Partisi, 277 ttihada, 268, 283, 285, 286, 289, 290, 293, 309, 310 ittihd- ansr, 268, 283, 284, 290 zzddin Abdllatif, 63 Jaspart, 92 Jn Trkler, 263, 264, 282, 285, 287 Juris, 279 K Kabak syan, 231 Kabak Mustafa, 226, 227, 231, 233, 234, 236 Kabasakal, 171 kabile, 117, 139 Kabuli Paa, 424 Kbusnme, 101, 102, 103 Kakun, 443 kader levhas, 109 kader-i lhi, 6, 57 kad bertlar, 370 Kad Burhneddin, 55 Kad Sicilleri, 417 Kadky Hristiyanlar, 47 kadn kle, 112, 312, 315, 316, 320 Kadnck Ana, 50 Kadnlar Saltanat, 57, 60, 112, 116, 152, 163, 168, 179, 195, 197, 200, 201, 202, 203, 509 kd, 7, 59, 85, 136 kd-i vilyet, 85 Kd-zde Ahmed Semseddin Efendi, 170 Kd-zde Mehmed Efendi, 188 Kadl-zde-i Rum, 66 Kthane, 329, 340 Kathane elenceleri, 341 kaht- rlcl, 199, 258 kahvehaneler, 154 khya, 352, 353 Khya Kadn, 324 Kim-makam Sofi Mehmed Paa, 180 Kalenderolu isyan, 176 Kalfa, 168, 322, 324, 336 kaln, 161 Kalkaand, 25, 502 Kamer Sultn, 122 Kmil Paa, 280, 287, 290 Kandiye Kanunnmesi, 369 Kanije, 149 Kniye Haseki, 200 Kansu Gavri, 134, 145 kanun koyucu, 368 kanun ve eri'at, 377 Kanun- Cedid, 370, 371, 373, 376 Kanun- Ess, 262, 266, 270, 271, 272, 291 kanun- mnif, 72, 405 Kanun- ehinah, 79, 335 Kanun- Terifat ve Tekilt, 23 Kanun-i ess, 271 Kanunnme, 23, 77, 79, 81, 365, 366, 368, 373, 376, 382, 179 Kanunnme-i Cezy- Asker, 242 Kanunnme-i Kitbet-I Vilyet, 119 kapan talar, 473 kap halk, 400 Kap kullan, 44 kap kulu askerleri, 48 Kap Kulu Ocaklar, 44, 101, 106, 189, 191 Kapclar Kethdas, 394 Kapkulu askerleri, 49 kapitlasyonlar, 219, 305, 455, 468 Kaptan- Derya, 49, 170, 194, 195, 245, 394, 410 Kara Bodan, 150, 159 Kara Bodan seferi, 150 Kara Halil, 52, 98 Kara Hoca, 41 Kara Mehmed Paa, 181, 182 Kara Muhyiddin Efendi, 135 Kara Mrsel, 41 Kara Osman, 36 Karaburun, 64 Karaca Ahmed, 34, 41, 50, 134 Karacahisr, 36 Karaevli, 30 karagz, 338 Karagz Ahmed Paa, 136 Karahan Derbendi, 150 Karahanllar, 58 Karaman Eyleti, 56 Karaman Mehmed Paa, 94, 95, 117, 127 Karamanl Kara Rstem, 43 Karamanolu, 42, 55, 56, 64, 68, 122, 127 Karamanolu Mehmed Bey, 42, 64 Karamanoullar, 27, 31, 42,

55, 56, 75, 86 Karamlta, 183 Karaosmanoullar, 228 Karayazn syan, 175 karde katli, 4, 37, 77, 78, 79, 80, 83, 169, 173, 179, 191, 398 522 BLNMEYEN OSMANLI Karesi Beylii, 40 Kari Briullov, 322 Karldere, 123 Karlofa, 199, 207, 209, 274 Karlofa Andlamas, 199, 207 Kartal, 47, 221, 475 Kasm Bey (Pertek Hkimi), 140 Ksm- Germiyn, 132 Kasmpaa, 99 Kaside-i Brde, 337 kasm, 324, 416, 417, 437 kasr- adil, 395 kasr- sultan, 395 Kasr- irin Andlamas, 150, 187, 218 Kast sistemi, 500 Kastamonu, 36, 64, 124 Kastilya, 128 kat'-i tarik, 366, 80 kat'- yed, 429 Katar, 150, 151 Katerina, 210, 211, 212, 221 ktib-i adi, 414 Katf, 150 Ktip elebi, 67, 109, 123, 158, 159, 390, 170 Katolik, 75, 91, 92, 128, 129, 246, 305, 359, 421, 432, 453 katuna, 155 katuna ba, 155 kavid-i fkhiye, 424 Kavnin-i Mlkiye-i Devlet-i Aliyye, 423 Kavanin-i siyset, 270, 373 Kay, 30, 31, 41 Kayk gezileri, 341 Kaynarca Andlamas, 221, 224, 229, 231 Kaynarca Mu'hedesi, 224 kaza, 109, 371, 372, 380, 406, 407, 408, 409, 425, 503 Kaza kadlklar, 408 kaza levhas, 109 kaza dalizm, 381 kazaskerlik, 24, 73, 85, 235, 412 kazuistik, 424 Kazvin, 66, 67, 157 Keeci-zde Fuad Paa, 245 Kefe, 64, 122, 401, 453, 454, 457 Ferhd Htn, 122 kelb, 102 Kemah, 134 Kemal Reis, 128 keman, 335 Kemanke Ali Paa, 180, 184, 185 Kemanke Kara Mustafa Paa, 187, 194, 195 kenar mftleri, 372 kepenek, 52 Kerete, 172 Kerkk, 134, 138, 140, 150, 218 kesim, 155 Kean, 155 kethda, 176, 352, 434, 333 Kethd-i Sadr-i Ali, 400 Kbrs Adas, 162 Kl bedeli, 502 kl hakk, 502 kn, 313, 326, 503 Krm Sava, 438 Krk Kilise, 155 Krehir, 35, 351 ksas, 80, 89, 90, 366 ksas cezalar, 89 klak resm, 502 ktal, 26 kyas, 363 Kzl Sultn, 267, 268, 269, 270, 282, 294 Kzlba, 111, 131, 132, 136, 139, 174 Kzlbalk, 54 Kzlrmak, 75 Kzlar Aas Mustafa Aa, 181 Kzlaraas, 324, 331, 340 kibr- mderrisin, 406 Ki, 134 kile, 472 kilise, 107, 144, 359, 432, 434, 435 Kiliseler ve Mektepler Kanununu, 290 Kitb'l-By1, 424 Kitb'l-Cihd, 369 Kitb'l-Kaz, 406, 425 klasik Osmanl Sancaklar, 141 Koca Mehmed Rgb Paa,

220 Koca Rgb Paa, 220 Koca Sinan Paa, 166 Koca Yusuf Paa, 222 Koi Bey, 110, 116, 117, 163, 164, 198, 306, 310, 390 kokain, 123 kol olanlar, 349 Konrad Dilger, 78 Kont, 499, 500 Kont Albert Vandal, 270 Kont Marsigli, 205, 213 Konur Alp, 41 Konyal Mehmed bin Hac Halil, 60 Korfu, 150 korsanlara, 27 Kosova, 27, 32, 34, 43, 55, 69, 71, 268, 289, 291, 359 Kozaa Ky, 39 Kleliin sebepleri, 314 klelik, 312, 313, 314, 315, 312, 511 klelik messesesi, 313, 315 Kprl Mehmed Paa, 6, 198, 201, 202 Kr Melikah, 63 Ks, 338 Kse Mihal, 34, 37, 39 Ksem Sultn, 168, 179, 180, 184, 185, 193, 194, 195, 197, 201, 202, 310, 325, 333 Kral Sebastian, 165 Krimonoloji, 104 Kubad Paa, 159 Kubbealt vezirleri, 394 Kuds, 128, 134, 143, 246, 280, 385 kul, 312, 328 Kul akesi, 47 kulluk akesi, 440 Kulp, 141 Kur'n'n teblicisi, 362 kura, 497 Kurdolu Hzr Reis, 162 Kurey, 142 Kutadgu Bilig, 58 Kutlu Ana, 50 Kuvay- Milliye, 274, 299, 300, 301, 302, 303 Kuveyt, 150, 151 Kuyucu Murd Paa, 176, 179 Kuyumcular, 126 Kuzey Afrika, 145, 357, 358, 359, 454, 456, 460, 476 Kuzey Irak, 140 Kk Kaynarca Antlamas, 306 Kll kaideler, 424 kpe, 147 Krt, 138, 139, 140, 278 Krt Katliam iddias, 8 Ktahya Konferans, 256 l ys'el, 383 Lagari Hasan elebi, 6, 192 lagatorlar, 32, 34 Lahs, 150 lik hukuk, 362 laiklik, 395 Lala Mustafa Paa, 157, 162, 166, 177 Lala ahin, 34, 39, 43 Lale Devri, 209, 214, 216, 217 Lle elenceleri, 214 Latin Kliesi, 92 Ltin papazlar, 358 Le Manifique, 148 Le Sultn Rouge, 270 Lehistan, 165, 181, 199, 204, 207 Lehistan Kral Zigismund Ogst, 165 Lehistan'da Osmanl Hkimiyeti, 165 Letif'l-rt, 66 Libya, 151 Lies, 28 Livdiye, 130 Livdiye Kazas Kanunnmesi, 130 livta suu, 82, 102 liyakat, 228, 346, 347, 348 lonca, 352, 353, 462, 464, 465, 479 Londra Muahedesi, 239, 291 Londra Protokol, 238, 266, 273 Lord Elliot (ngiliz Bykelisi), 267 Lozan Muahedesi, 290, 297 Lukata, 443 Lut Kavmi, 102 Lbnan, 176, 186, 246, 247, 295, 401, 425, 435, 490 Lleburgaz, 40 M Ma'den Kanunlar, 381 Ma'denler, 443 Ma'din ve Orman Nezreti, 249 Ma'rf Nezreti, 249 ma'll, 353 ma'rf, 60 ma'sum, 54, 59, 86, 169 Maanolu Fahreddin, 186 Maa, 323, 333 Mbeyn, 334 Macar Kral Sigismund, 55, 64 Macar Valileri, 27 maden yataklar, 483 madenlerin iletme esaslar,

24 Magna Carta, 2 Marib'den gelen yahudiler, 130 mau, 308 maharet, 73, 74 Mahkeme-i Kbry- Tetkik, 415 mahkmunaleyh, 409 Mahmd Bedrddin, 43 Mahmd Celleddin Paa, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 269, 272, 274, 275, 277, 282 Mahmd Necmeddin Efendi, 292 Mahmd Nedim Paa, 258 Mahmd Paa suikasd, 291 Mahmd evket Paa, 287, 289, 291, 298 Mahre Mevleviyeti, 408 mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, 329, 339 mahremiyet, 329, 336, 338, 339, 340 mahsulat- arziye, 439 Makamt, 50 Makedonya htilli, 268 Ml Htn, 36, 39 Malaa, 128 Malatya, 134, 135, 140, 175 Malazgirt, 33 mal, 305, 356 mal dzenlemeler, 375 Mali Hukuk, 8 Mlik, 316, 317 Maliye Nezreti, 242, 250, 414, 415 Maliye tekilt, 43 Malkara, 155 Manastr, 42, 93, 268, 282, 286, 291, 447, 465 Manisa Sancak Belii, 164 Mara, 69 Mara Despina, 91 Marki, 499, 500 Marks, 448, 449, 450 martoloslar, 34 Ma'rzat, 424, 425, 507 Masarif, 443 Maskat, 158, 459, 460 maslahat, 332 mason, 256, 257, 259, 261, 262, 264, 284, 293, 310, 311 Matbaa, 212, 214, 216 Mecelle tadilleri, 423 Mecelle-i Ahkm- Adliye, 422 Meclis-I Mahsus, 280 Meclis-i Ahkm- Adliye, 241, 248, 253, 396, 397, 413 Meclis-i De'v, 413 Meclis-i Meb'sn, 266, 268, 274, 286 Meclis-i Meveret, 229, 275, 396 Meclis-i Muhasebe, 414, 415 Meclls-i Muhsebe-i Maliye, 414 Meclis-i Tahkikat, 413 Meclis-i Tetkikat- er'iye, 409, 411, 412 Meclis-! Umumi, 249, 287, 272 BLNMEYEN OSMANLI 523 Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye, 248 Meclis-i Vkel, 249, 275, 301, 411, 415, 475, 476 mecnun, 180 Mecusiler, 393 medris-i semniye, 406 meddah, 338 medeniyet, 33, 74 Medeniyet-i slmiye Tarihi, 418 Medine Anayasas, 2 Medine fukaras, 357 Medine Mdafaas, 296, 297 Medine Vesikas, 354 medrese, 34, 308, 406, 411 Medreset'l-Kuzt, 412 mehyif mfettileri, 409 mehd-i hrriyet, 290 mehdlik, 108 mehir, 422 Mehmed Abdlkadir Efendi, Meveret Gazetesi, 282 metbu'luk, 499 metres, 113, 316 mevli, 372, 408 Mevrid, 443 Mevt, 427 Mevlna, 35, 351 Mevln Burhnddin'i, 43 Mevln Celleddin Rmi, 34 Mevln Fahreddin Acemi, 53 Mevln Hamza, 63 Mevln Haydar Herev, 67 Mevln Kdi Mahmd, 53 Mevln Muhammed, 69 Molla Vildn, 76 Molla Yegn, 69 Molla Zeyrek, 76 monarik devlet, 382 Mondros Mtrekesi, 299 Monteg, 320 Mora, 76 Moskova, 109, 162, 164, 361 mu'mele-i er'yye, 153, 497, 498 Mualla Anhegger, 320, 321 Muallimhne-i Nvvb, 411 muamelt, 362, 363, 366 Muamele, 498 Mevln Yaraluca Muhyiddin, Mu'avvizeteyn, 109

126 Mevleviyet, 244, 408, 409 Mevleviyet kadlar, 409 mevzuat hkmleri, 367 meyhane, 154 Meyl Kadn, 210 mezlim divan, 173 269 Mehmed Akif, 277, 281, 287, Msr Seyahati, 257 288 Mi'yr- Adalet, 366 Mehmed Ali Paa, 226, 228, 236, 238, 239, 245, 256, 258, 283, 491 Mehmed Bali'aaddin Veled elebi, 299 Mehmed elebi, 62, 64, 86 Mehmed Selim Efendi, 269 Mehmed Sreyya, 200, 326 Mehmed Zyaddln Efendi, 292 mehterhane, 36 Mekece, 37 Mekke erifi Ebul-Berekt'n olu erif Ebu Nmey, 134 Mekteb-i Kuzt, 412 Mekteb-i Nvvb, 412 Melek Ahmed Paa, 198, 225 Minyatr, 96 Midhat Paa, 260, 261, 262, 264, 265, 266, 267, 268, 273, 274, 277, 285 Mihal olu Muhammed Be, 63 Mihrani, 141 Mihrimah Sultn Camii, 107 Mikes, 325 millet, 117, 137, 139 millet-i gayr-i mslime, 355 millet-i mslime, 355 millet-i sdka, 294 milli buluma, 3, 301 milliyet, 117 Mimar Kasm Aa, 198, 202 Mimar Sinan, 46, 159, 160 Mimarballk, 46 mucir, 424 Mudanya, 37 mufassal, 119 Mufassal defterler, 119 mualebe, 81 muhbert sistemi, 24 muhakeme usul, 85 muhla'a, 422 muhalleft, 447, 324 Mtehid, 363, 95, 368 i mdafaa, 138 mdafaa harbi, 26 : Mddeiumumilik, 414 mderris, 372, 381, 406, 482, 380, 408 Mezzin-zde Mahmd Efendi, 182 mfetti, 85 Mft, 108, 371, 443 Mft Molla Fahreddin-i Acem, 108 Mhendishne-i Bahri-I Hmyn, 221 Mhendishne-I Berri-I Hmyn, 221, 227 Mhimme Defterleri, 410, 419 mhr-i hmyn, 399 mhtedi, 94 mhtediler partisi, 116 Mkteb kleler, 443 mktebe akdi, 314 Mkrimin Halil Yinan, 61 Mks, 141 Muhammed Abduh, 144, 311 mlzemet usul, 408, 409 Muhammed bin Abdlvehhb, 234, 235 Muhammed bin Sud, 235 Muhammed Harb, 145, 146 Muhammed ah Fenari, 56 mlzm, 406, 408, 409 mlhidler, 136, 139 mlk, 280, 281, 355, 356, 425, 426, 427, 498 mlk, 44, 46, 47, 503 Muhammediyye, 69, 70, 245 mlkiyet hakk, 403, 426, Melik Eref, 149 Melik Halil (emigezek Hkimi), 140 Memlik-i Osmaniye, 392 Memlik-i ahane, 392 memleket arazisi, 428 Memlkller, 25, 128, 137 memurlar, 443 Men'-i Mskirat Kanunu, 58 Menkb- eyh Bedreddln, 66 mensh, 118 menur, 382 Mentee, 55, 68 Meral Altndal, 106, 510 Mercidabk, 134 Mercimek Ahmed, 71, 102, 106, 333, 507, 508 merch, 152 Mernler, 128 Merkantilizm, 479 merkez mfts, 372 merkezi hazine, 438 mertebe, 316, 328 Meryem Hanmefendi., 227 Merzifonlu Kara Mustafa

Paa, 199, 203, 447 mes'eleci, 424 Mesken dokunulmazl, 403 Me'ale Sava', 166 meyh, 34 Meihat, 249 Mekhne, 336 meru' dire, 363 Mertiyet, 271, 272 meveret, 271, 363 miras, 355, 366, 367, 423, 424, 425, 426, 427 miras hukuku, 362 Mir't- Mecelle, 424 mir arazi, 24, 425, 426, 428, 429, 501, 118, 153, 438, 503, 375 miri arazi rejimi, 344, 389, 391 mr-i kptiyn, 155, 400 Miskinler, 443 Mithad Paa, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 263, 310 mizan, 445 Mool, 24, 29, 31, 35, 351, 361 Moha, 27, 149, 200 Moha seferi, 149 Moldavya, 150 Molla Ahaveyn, 132, 133 Molla Davud, 40 Molla Davud- Kayseri, 34 Molla Fahreddin Acem, 407 Molla Fenari, 6, 59, 60, 69, 34, 60, 53 Molla Gran, 73, 98 Molla Hattab- Karahisar, 39 Molla zr, 132 Molla Ltfi, 122, 132, 133 Molla Muhyiddin bin Mehmed, 133 Molla Sirceddin, 380 Molla emseddin Fenar, 35 Molla emseddin Grn, 69 Molla eyh Vefa, 76 Molla Tceddin Krd, 39 muharrir-i memlik, 119 muharrir, 119 muhasebe sistemi, 476 muhassl, 428, 438 Muhbir, 264 Muhibb, 148 Muhlis Baba, 54 Muhtasar Halvet, 339 muhtesib, 126, 127, 472, 473, 410, 474 Muhteem, 148 Muhteem Sleyman, 74, 150 Muhyiddin-i Arabi, 146 mud, 406 mukaddes emnetler, 105 Mukataalar, 486, 487, 488 Mukbile Sultn, 247 Murad Bardak, 300, 302 Murad Paa, 173, 162, 179 Ms elebi, 62 mushibler, 163 Musev, 281, 128, 278 msla-i sahn, 406 msla-i Sleymaniye, 406 Musiki, 335, 336 432 Mlteka, 82, 363, 367, 423 mltezim, 428, 438, 464, 486, 487, 489 mmeyyiz, 499 Mmtaz eyletler, 401 Mneccimba, 61, 62, 123 Mnib Efendi, 336 mrabaha-l mer'lyye, 497 mrted, 27, 435 mruruzaman, 500 ms'adt- hne, 253 Msadere, 447, 448 msellem, 41, 49, 139, 155, 365, 375, 434 Mslman ingeneler, 155 Mslman tccardan alnan gmrk vergileri, 443 Mslmanlara vakf, 376 Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr, 314 Mstecap Suba, 43 mste'men, 305, 355, 356, 435, 431 Msterik, 23, 78 mahhas delil, 315 Mustafa Darir, 71, 103, 104, mtekid, 353 106 Mustafa Kemal, 299, 300, 301, 302, 303 Mustafa Paa (Antalya Sancak Bei), 102, 194 Mustafa Reid Paa, 239, 250, 256, 257, 258, 310, 396 Mustafa Sabri Efendi, 299 Musul, 134, 138, 140, 141, 219, 299, 401 mutaassp, 7 mutasarrflar, 228, 307 mteselllimler, 228 muvzene, 445 Mzik, 320, 335 N Ndir ah, 218 nafaka, 366 Nfi'a Nezreti, 249 Nahcivan Seferi, 150 Nibe-i Saltanat, 185, 198, 201 Naile Sultn, 269 naklb, 352 M'eyyed-zde Abdurrahman Nakibler, 352 Efendi, 124, 135 nakit para vakf, 370, 382, 497 nakka, 96 Nakka Levn, 96 Nakka Osman, 96 Nakka kr, 96 mceddid, 29, 63, 137, 146 mcehhez, 502 mcerred, 424 Mcrim, 85, 405 mctehidi mutlak, 235 524 BLNMEYEN OSMANLI

Nakl-i Hmyn, 340 Nakibendi tarikat, 265 Namk Kemal, 88, 89, 101, 128, 246, 258, 263, 264, 284, 288, 310 Napoli, 127, 128 Napolyon, 225, 238, 246, 247, 258, 489 narh- mu'ayyen, 472 Nasyih, 50 Nasihat-nme, 102, 103 Nasrler, 128 Nir'l-Kavnn'isSultniye, 143 Nzm Paa, 286, 287, 291 Necd, 150 Necid eyhi, 234, 235 Necmeddin Ez-Zhid, 38 Necmddin Hanef, 63 nefr-i mm, 26 nefy, 83 nema, 497 Neme, 149, 178 Neme (Avusturya) Harbleri, 166, 173 neseb, 365 Nesm, 69, 108 Nevehirli brahim Paa, 216 Ney, 335, 336 Nibolu, 35, 56, 65 Nikh, 111, 112, 113, 114, 115, 151, 182, 195, 207, 318, 324, 326, 419, 420 nikh harlar, 420 nikhl e, 324 Nilfer Htn, 40 Nisabur, 50 Nianc Feridun Bey, 171 Niyazi Bey, 268 Nizm'l-Mlk, 25 nizm- lem, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 169, 182, 374 Nizm- Cedid, 225, 226, 227, 229, 231, 232, 233, 234, 236, 237, 240, 245, 306, 308, 309, 335 Nizm- Cedd askerleri, 229 Nizm- Cedidciler, 232 Nizamiye Mahkemeleri, 411, 412, 413, 414, 423 Nizmlmlk, 390, 391 Nizip bozgunu, 245 Notaras (Bizans Babakan), 75 noterler, 414 Nurbn Sultn, 163, 165, 168 Nfus Nizmnmesi, 420 Nkd, 507 numune imalat, 472 Ocak Aalar, 47 Odalk, 115, 167, 320, 323, 326, 327, 333 olan, 44, 45, 47, 101, 102, 103, 104, 105, 110 olan teni, 103 Ouz, 30, 89 Ouz boyu, 30 Oku-zde Mehmed Efendi, 182 Olama Hn, 150 ongun, 30 Operet, 338 Ordu, 443 Orta Afrika, 334 Orta oyuncu, 338 Ortaa Avrupa's, 7 Ortadou, 145, 357, 358 ortak kullar, 504 Ortalon, 148 Ortodoks, 33, 69, 92, 93, 151, 194, 223, 224, 305, 359 Ortodokslar, 75 Oru Reis, 145 oryantalist, 387 Osman bin Erturul bin Gndz Alp, 30 Osman bin Hanif, 119 Osman Paa, 162 Osmanck, 36, 210 Osman Nuri, 279 Osmniyyn, 146 Osmanl Kanunnmesi, 364 Osmanl Arivi, 271, 314 Osmanl Bankas, 485, 493 Osmanl Bteleri, 444 Osmanl Demiryollar, 495 Osmanl Devleti'nin Kuruluu, 23 Osmanl Devleti'nin medeni kanunu, 367 Osmanl Devleti'nin Mlk Kanunlar, 423 Osmanl fetih politikas, 26 Osmanl hanedan, 27 Osmanl Hukuk Nizm, 365 Osmanl hukuk sistemi, 7, 23, 306, 354, 361, 362, 365, 366, 378, 422, 80, 82, 421, 422 Osmanl iktisad, 4, 8 Osmanl Marif Nezreti, 28 Osmanl Meden Kanunu, 422 Osmanl Medreseleri, 405 Osmanl Milleti, 5, 30 Osmanl Muhasebe Kltr, 476 Osmanl messeseleri, 23 Osmanl ordusu, 44, 503 Osmanl sikkeleri, 29 Osmanl retim tarz, 449, 451 Osmanlclk, 284 Otlukbeli, 76 Otranto, 150 Ottaviano Bon, 320 Ouspensky, 108 oyun, 155, 190, 257, 285, 287, 298, 336, 338, 340 Oyun takm, 338 Oyunlar, 103, 329, 338 renim hak ve hrriyeti., 403

llerin kontrol, 472 mer Abdlaziz Bey Seluklu Veziri, 36, 39 mer bin Abdlaziz, 137, 143, 288 mer Hilmi Efendi, 292, 366 mer Ltf Barkan, 361 rf, 423, 498 rf hukuk, 272 rf Vergiler, 436 sek, 149 r-i erl, 437 r, 24, 375, 427, 428, 436, 437, 438, 439, 440, 448 r arazisi, 427 r gelirleri, 438 zdemirolu Osman Paa, 166 zel hukuk, 355 zengi Aalar, 49 Padiah hslar, 504 Padiahn kadnlar, 320, 326 Padiahlarn hac meselesi, 4 Palu, 142 Papa, 27, 42, 68, 90, 91, 92, 127, 167, 178, 213, 256, 460 Papa VIII. Innocentius, 127 Papoe, 149 para cezas, 85, 90, 100, 109, 126, 155, 215, 472 para vakflar, 497 Paris Mu'hedesi, 226, 247 Pasarofa Muhedenmesi, 209 Paa Divanlar, 410, 412 Paa Yiit, 43 pamaklk, 197 Patrik Maksimos, 92 Patrik Manuel, 92 Patrikhanenin Orta Kaps, 243 patrimonyalizm, 387 Patrona Halil syan, 209, 217, 309 Pax Ottoman, 357, 361 Pye-i Mcerrede, 408 Pazvandolu Osman Aa, 226 Pe, 150 pee, 105 pene, 400 penlk, 44, 45 Penik olanlar, 44, 45 Penzer, 152, 195, 321, 327, 334, 335, 340, 513 Pertek, 141 Pertev-niyl Valide Sultn, 257 Pete, 150 Petervaradin, 28, 149 Petro Varadin, 149 petrol, 277, 358 peyk, 111, 326, 327, 24, 114, 115, 326 Pnarhisr, 155 Pir lyas, 65 Pr Mehmed Paa, 6, 135, 151, 188 Piri Reis, 157, 158, 159, 459 Piyano, 336 piyasalar, 453 Plevne Zaferleri, 273 Podgrad, 149 Pojega, 149 poligami, 113 Polonya, 121, 167, 199, 204, 207, 219, 221, 223 Pontus, 75, 266, 282, 285 Pontus mparatorluu, 75 Portekiz, 165 Portekiz Kral Sebastian, 165 Portekizliler, 158, 360, 459, 460 Posta ve Telgraf Nezreti, 249 Poturoullar, 46, 47 Prens Bismarck, 258 Prens Sabahaddin, 268, 282, 284, 298 Prenses Theodora, 40 Prevedi, 155 Preveze deniz zaferi, 150 Princeton niversitesi, 3 proleterya, 343 Protestan, 432, 129, 359 protokol, 24, 231, 305, 372 Prusya Kral, 258 Prut Muhedenmesi, 209, 211 Prut Nehri, 159 Prut Zaferi, 210 ra'iyye, 348, 354 ra'iyyet rsumu, 345 Rab'a Bl Htn, 36, 39 rcih kavil, 152 Raguza, 42 rak, 54 Ramazan Oullar, 121 Ramazan Paa, 165 Rambaud, 23 Rasim Aa, 333 Rauf Orbay, 300 Ravza-i Mutahhara, 297 re'y-i veliyyl-emr, 373 re'y, 308, 344, 345, 348, 389, 390, 428, 438, 440, 463, 464 rels'l-fityn, 35 redd-i mdhele, 86 Reis'l-Kttb, 207, 230, 241, 394, 242 resim yasa, 95 resm-i ars, 318 resm-i bennk, 440 resm-i caba, 440 resm-i ift, 440 resm-i ift bozan, 440 resm-i dnm, 440 resm-i hamr, 153 resm-i hnzr, 154 resm-i mcerred, 440 resm-i nikh, 420 resm-i ra'iyyet, 440 resm-i tapu, 440 resm-i zemin, 440 ressam, 303 red, 202 Reit, 28, 513 Revan Seferi, 187 Rk, 315, 509 rkkyet, 312 rza bir akit, 421 Ribh, 497, 498

Ridniye, 134 Rinieri, 178 Risale-i Felekiyye, 478 Risle-I slmiye, 213 Rislet Hals'il-mme F Ma'rifet'il-E'imme, 144 Robert Anhegger, 320 Rodos, 27, 149, 151, 159, 201, 290, 342 Roketle uma, 193 Roma devleti, 363 Roma hukuku, 23 Romanya Prensi, 62 Ruhaniler, 500 ruhban, 504 Ruh'ul-Mani, 271 Rukyye kinci Kadn, 209 Rum Patrikhanesi, 107 Rumeli Beylerbeyi, 394 Rumeli Eyleti ingeneleri Kanunnmesi, 155 Rumelideki ingeneler, 154 Rumelihisar, 75 Rumelili Abdullah Aa, 333 Rumiyeli Nur Ali Halife, 136 BLNMEYEN OSMANLI 525 Rumlar, 212, 238, 243, 279, 354, 430, 488 Rus ar Byk Petro, 206 Rus ar Nikolay, 246 Rus isyan, 278 rus cizyesi, 441, 448 Rstem Paa, 156, 164, 307 Rsm- rfiyye, 442 rsm- er'yye, 369 rvet, 46, 48, 73, 74, 98, 117, 157, 158, 163, 164, 175, 184, 187, 194, 196, 211, 232, 253, 258, 259, 281, 309, 310 rznme-i hmyn, 409 Sa'dbd, 214, 215, 217 Sa'dbd Kk, 214 Sa'deddin Teftezni, 64, 65, 67 Saadet Giray Han, 205 sadret, 382 Sadrazam Halil Paa, 181 Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, 286 sadrazam kethdas, 400 Sadrazam Rstem Paa, 155, 156, 163 Sadrazam Sinan Paa, 172 Sadrazam Yusuf Paa, 230 sadrazamlk, 25, 33, 165, 198, 210, 218, 225, 240, 293 sadrazamlk makam, 25 Sadreddin Konev, 34, 146, 147 Safed, 140, 280 Safev devleti, 87 Safiye Sultn, 167, 168, 172, 173, 325 sahabe kavilleri, 368 sahib-i arz, 438 sahib-i ayar, 483 sahn- semn, 406 Sahn- Sleymaniye, 406 s' bil-fesd, 84 s, 443 Said Hlim Paa, 6, 283, 289, 291, 292, 298 Sakarya, 37, 361 Sk, 57 Sakolovi, 165 salhat, 74 Salankamin, 149 Salname, 29, 415 saltanat mcadeleleri, 86, 202, 235 saltanat usul, 398 salyne, 401 Samavna, 66 Smiye Sultn, 247 Samur Devri, 197 San Angelo Saray, 127 San Remo, 300 Sanat- siyakat, 478 sanayi, 255, 343, 455, 463, 464, 465, 466, 467, 468, 469, 470, 480, 489, 496 Sanca- erif, 244 sancak, 59, 122, 140, 141, 142, 503 Sancakbeyi, 47, 65, 133, 164 Sara Htn, 90 Sara Htn, 84 Sarajevo, 64 Saray Camii, 164 saray halk, 49 Saray Htralar, 334, 339, 341, 514 Saray Kadnlar, 328 Saray Tekilt, 325, 327, 335 Saray'daki Cariyeler, 322 Sarayburnu, 75, 192, 193 Sarayl, 323, 338 sarho, 58, 59 sarho edecek kadar dier ikileri kullanmak, 58 sarho edici ikiler, 59 Sar Ltfi, 132 Sar Selim, 161, 163 Sar Sultn Selim, 161 Saruca Paa, 43, 70 Saruhan Beylikleri, 55 Saruhan Mutasarrf Karaosmanolu mer Aa, 240 Saruhan Sancak Belii, 164 Satolen, 499 Savc Bey, 82, 86 savclk, 414 Saytay, 414 Saz, 329, 334, 336, 338, 517 sazende kalfalar, 336 szendeba, 336 sazendeler, 214, 336 Sebkat, 208, 218 sekinler snf, 346 seme hakk, 402 Seme ve seilme haklar, 431 sefhet, 57, 191, 233, 308 Segedin, 27, 68, 149 Segedln Andlamas, 68 sekbn- cedid, 238 sekbanlar, 49 Selamlk, 319 Seluklu Devleti, 24, 29, 73,

79, 116 Seluklu Sultn II. Gyseddin Mes'd, 36 Seluklular, 30, 72, 361, 376, 385, 386, 476, 478 Seluknme, 30 Semerkand, 60, 61 Semerkand'a, 61 Sened-1 ttifak, 227, 229, 237, 240, 241, 250, 253 Sensler, 290 senyr, 343, 451, 499, 500, 503 senyrlk haklar, 499 Serez, 64, 93 serf, 343, 388 Sertler:, 500 Serhad mers, 29 servaj usul, 501, 503 servet birikimi, 480, 481, 479 Sevr Muhedenmesi, 300 Seyyid Ahmed-i Kebr-i Rufai, 41 Seyyid Al'addin Semerkand, 69 Seyyid erif Crcani, 53, 66 Shakespeare, 7 Shhiye Nezreti, 249 shr hsmlk, 330 snai gelimeler, 467 snai miras, 470 Snf, 500, 503, 504 snrl yasama yetkisi, 152, 367, 378, 381, 383, 384, 423 Srbistan Prensi, 63 Srp htilli, 226 Srp Kanunlar, 24 Srp Kral Brankovi, 432 Srpa, 76 Srplar, 27, 33, 34, 68, 226, 268, 290, 359 Srpsnd, 42 stma, 61 stma hastal, 61 Sicill-i Osmn, 50 Sicilya Krallklar, 128 Sigismund, 165 Siirt, 141 sikke, 30, 40, 194, 255, 441, 484 Siklos, 149 Silahdr Mehmed Efendi, 203 Silhtar, 49, 191 Simav, 66 Simavna, 66 Simavna Kads, 66 Sinan Paa, 162, 172 Sinan Paa kk, 191 Sincar, 141 Sinop, 64 sipahiler, 49, 166, 204, 348, 488, 501, 503, 504 siphslr- gziyn, 35 Sirbistan Kral Lazar, 56 sirkat, 429, 430 Sirozlu smail Bey, 228, 240 Sivas, 55, 63, 121, 131, 195, 269, 274, 401, 453 Siyah Hadm, 334 siyset, 79, 85, 86 siyseten kati, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 169 siyset-i seriye, 366, 373, 78, 79 Siysetnme, 25, 83, 111, 169 siyasi hkimiyet, 387, 503 siyas haklar, 402 Siyavu Haseki, 200 Siyonizm, 279 Slavlar, 40, 334 Slovenya, 151 Sofi Byezid, 125 Sofya, 155 Sokullu Mehmed Paa, 162, 163, 164, 165, 167, 168, 171, 172, 360 solaklar, 24 Somali, 151 sorgular, 24 sorumluluk ilikisi, 344, 389 sosyal eitlik, 403 sosyal snflar, 343, 345 sosyal szleme, 392 sosyal tabakalama, 343, 344 soy asaleti, 346 Sd, 36 Smbeki, 149 smr, 358, 458 Standartlar Kanunu, 125 Su'ud bin Es-Su'd, 235 suba, 34, 85, 160, 161, 443, 482 Suba, 107, 185 Subh'l-A', 25 su, 252, 253 Sadret Kethdl, 242 sulh, 178 Sultan, 512 Sultn, 110, 115, 178, 179, 269, 320, 328, 501, 502 Sultn Berkuk, 118 Sultn Cem, 117, 127, 128 Sultn Hseyin (madiye Hkimi), 140 Sultn III. Al'addin Keykubad, 29 Sultn Kaytbay, 121 Sultnahmed Meydan, 186 Sultnn, 37 Suluca Karahyk, 50, 51 Surnme, 96 Surre Alaylar, 296, 357 Suudi Arabistan Hkmeti, 236 Sleyman elebi, 56, 62, 88, 98 Sleyman Paa, 40, 41, 52, 56, 202, 259, 263, 401 Sleyman ah, 29, 30, 31, 56, 62, 63, 148 Sleymaniye Medreseleri, 406 Snnet, 24, 51, 254, 362, 365, 367, 407 Snn, 54, 66, 67, 131, 138, 209, 218 srgn, 107, 127, 128, 130, 192, 215, 217, 244, 266, 276, 286, 291, 295, 303,

304, 399, 473, 479 Srhser, 136 Srme, 338 sr, 283, 348 Src, 47 Svariler, 49 Svey donanmas, 158 Svey kanal, 360, 459, 172, 267 Svey Kanal projesi, 172 Svey kaptan, 158 szren, 499 aba, 149 bb, 105 Sadi, 104 diye Sultn, 269 fi' hukuku, 498 ah Abbas, 166, 178, 185 ah Ali Bey (Cezire Hkimi), 140 ah Baba, 300 ah smail, 53, 121, 131, 136, 137, 138, 139, 140, 149, 165 ah Tahmasb, 150, 165 ahkulu isyan, 121, 130, 131, 136, 138, 174 ahsn hukuku, 362, 365, 367 ahs hak ve hrriyetler, 250, 404 ahs hrriyetler, 403 am Beylerbeyisi, 148 arap, 57, 58, 59, 164, 356 ri\ 368 ark Ordusu, 290 arlken, 149 art, 305, 355, 356, 427 aybak Hn (Trkistan Hkn), 131 zel tarikat, 39, 265 ehremaneti tekilt, 350 ehsuvarolu Ali Bey, 149 emil-i Osmaniye, 96 emseddin Fenari, 56 emseddin Muhammed Hseyn, 56 er', 129 erl, 366 526 BLNMEYEN OSMANLI P er' bte, 443, 444 er' hukuk, 367 er' hkmler, 58, 59, 73, 78, 79, 83, 84, 85, 87, 153, 169, 251, 252, 270, 271, 272, 318, 328, 329, 332, 335, 340, 355, 365, 367, 404, 423, 425, 426, 427, 428, 432 er' kanunlar, 252, 253 erl kaza usul, 407 er'iye mahkemeleri, 356, 407, 410, 411, 412, 413, 422 er' mesken, 417 er'i miras kaideleri, 426 er'ye sicilleri, 58, 59, 100, 365, 442 er' artlar, 313 er'-i erif, 6, 25, 72, 129, 306, 358, 359, 363, 364, 365, 367, 405, 435 erl temessk, 371 er' vergiler, 443, 436 er'iu men kablen, 24 erfat, 59 eri'at- Mutahhara, 6 erat- Muhammediye, 363 erif Hseyin, 292, 296, 297, 303, 309 eyh Abdurrahman- Erzincan?, 56, 35 eyh Abdllatif, 54, 65, 131 eyh Ahmed Es-Suns, 299 eyh k Paa, 37 eyh Baba lyas, 34 eyh Baba M. Sreyya, 50, 51 eyh Bedreddin, 53, 65, 66, 67, 63, 64 eyh Cell syan, 174 eyh Cneyd, 53, 54, 121, 130, 131, 135 eyh Edebah, 38, 34, 36 eyh Hac Bekta Veli, 35 eyh Hmid bin Musa Kayseri, 35 eyh Hasan elebi, 37 eyh Haydar, 53, 54, 121, 130, 131, 135 eyh smail, 131 eyh Kutbuddin znik, 35, 56 eyh Lokman, 50 eyh Mahmd, 39, 278 eyh Muhlis Baba, 37, 39 eyh Muslihuddin Halife, 65, 69 eyh Sadreddin Musa

Erdebl, 130 eyh Saflyyddin, 53, 131, 132 eyh Said isyan, 278 eyh ah, 131 eyh mil, 265 eyh emseddin Muhammed Buhr, 35 eyh Ulvn elebi, 37 eyhlislm, 81, 83, 84, 383 eyhlislm Abdurrahim Efendi, 195 eyhlislm Bostan-zde Efendi, 167 eyhlislm Cemleddin, 279, 290 eyhlislm Efdal-zde, 132 eyhlislm Es'ad Efendi, 180, 181 eyhlislm Feyzullah Efendi, 206 eyhlislm Hayri Efendi, 311 eyhlislm Hayrullah Efendi, 277 eyhlislm Hoca Sa'deddin'in, 170 eyhlislm Mehmed Zyaddin Efendi, 288 eyhlislm Musa Kzm, 289, 311 eyhlislm Pamak-zde Ali Efendi, 210 eyhlislm Pr Mehmed', 373 eyhlislm Thir Efendi, 244 eyhlislm Yahya Efendi, 100, 180, 192, 194 eyhlislmlk, 85, 170, 218, 219, 233 eytan Kulu, 131, 136 'a, 53, 54, 121, 133, 138 'a-i Siyset, 53 'a-i Velayet, 53, 54 ii, 51, 53, 111, 131, 136, 138, 139, 140, 147, 174, 196, 209 ihbddin Paa, 69, 70 ihbddin Sivasi, 56 iklo, 149, 150 imirlik, 329, 339, 340 irb, 58 irket, 424 irvan, 166 lvekr Sultn, 195 opron, 149 valye, 500 ra, 270, 271, 272, 373, 402 ra meclisi, 272, 275, 385, 393, 395 ry- Devlet, 248, 249, 258, 261, 270, 272, 275, 397, 412, 415, 416 ry- Devlet'in ilk bakan, 261 krullah, 30, 60 Ta'addd-i zevct, 416 ta'zir cezalan, 58, 80, 81, 89, 90, 368 ta'zir yoluyla idam, 83 Taban Yass Mehmed Paa, 186 Tabibler, 95, 126 tbilik, 499 tabi, 29, 36 Tc-zde Ca'fer elebi, 135 Tad Merutiyet, 266 tadbb, 331 tarib, 83 Tahmasb, 149 tahsis, 497 tahsisat kabilinden vakf, 118, 444 Taht, 336 tahta klah, 126, 472 Tahtal, 149 Tife-i Bektaiye, 51, 52 Takyyuddin Mehmed bin Ma'rf (Mneccimba), 169, 170 takrir, 382 Takvim-i Vakay, 242, 243, 373, 412 Tal'at Paa, 268, 289, 295, 299, 309, 310 talk, 421, 422 Talebe-i ulm isyan, 261, 262 Tanzimat devri, 248 Tanzimat Ferman, 248, 250, 252, 254, 423, 447 Tanzimat idarecileri, 438 Tanzimatlar, 256 Tanzmt- Hayriye, 438 Tapduk Emre, 35 tapu hakk, 428 tapu temessk, 428 Tarhuncu Lyihas veya Tarhuncu Muvzenesi, 446 Tarih-i Osman! Encmeni, 28 Tarik-i ilmye Dair Ceza Kanunnme-i Hmyunu, 410 tasadduk, 497 tasarruf, 355, 424, 427, 428, 429 tasavvuf, 34, 53, 66 Takprl-zde Kemlddin Efendi, 181 Takpr-zde, 124 Tanak Cemiyeti, 294 Tanak ve Hnak Ermeni

Komitalar, 284 Tatarck Abdullah Efendi, 230 tavif-i mlk, 229 tavailik, 331, 334 Tavl Ahmed syan, 175 ta'zir cezas, 89, 90 Tazir su ve cezalar, 80 Ta'zir Yoluyla Kati, 83 tebarrai, 360 tebdil-i kyafet, 183 Tebriz, 66, 131, 150, 166, 187, 209, 215, 218, 307, 453 te'db, 83 Tedricen, 315 tefavt-i hasene, 485 tefrik, 421 tefviz, 428, 501 Tefviz-i talk, 421 tehrc, 366 teklif-i divaniye, 442, 308 teklif-i rfiye, 73, 442, 445, 436, 446 teklif-i kka, 442 teklif-i er'iye, 436 Teke, 68, 134 Tekfur, 110 tekke, 34, 35, 345, 351, 352 telhis, 382, 394 Telhs'l Beyn F Kavanin-i Al-i Osman, 79 Telli Hasan Paa, 166 Telli Haseki, 112, 113, 116, 194, 195, 196, 197, 201 temel hak ve hrriyetler, 2 temlken ikta', 501 temliknme, 93 temyiz, 395, 409, 410, 411, 412, 413 Temyiz Divanlar, 413 temyiz mercii, 395 teokrasi, 395 Tepedelenli Ali Paa, 228 Tercil, 142 Tereke, 366, 426, 443 Tereke Defterleri, 417, 419, 464, 482, 486 Tersane Konferans, 273 teserr, 113, 114,313 teri", 503 Tetimme-i Ftih, 406 Tevrih-i l-i Osman, 50 tevcih, 499, 501, 502 Tevfik Fikret, 282, 284 Tevkil Mehmed Paa, 30 tevkif, 255 tevzi, 334, 499 tezkere, 502, 173 tezkireli tmarlar, 502 tezkiresiz tmarlar, 502 Theodor Herzl, 279 Theodora Htn, 40 tmar eri, 34, 32 tmar sistemi, 427, 428 tmarl svariler, 49 Trhala, 130 ticret, 242, 249, 259, 261, 361, 457, 466, 470, 473, 475, 485, 491 Ticret Andlamas, 239, 489, 491 ticret hukuku, 362, 366 Ticret Nezreti, 242, 249 ticret ve sanat ehli, 344 Ticret Yollar, 457 timar, 503, 504, 517 tmr kanunu, 219 tmr nizm, 377 Tmr Nizm le Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar, 501 Timur, 38, 55, 56, 60, 61, 64, 66, 69, 189, 392, 451 Timur Tarihi, 60 Timurlenk, 56 Timurta Dede, 52 Timurta Paa, 35, 43, 56, 64 Tirsinikllolu smail Aa, 226 Tiryaki Hasan Paa, 171, 173 Tiyatro, 338 Tokmak Han, 165 Topal Atullah Efendi, 233 Topal Mutahhar, 162 Topu ve Arabac Kanunlar, 231 toprak asilleri, 344, 346 toprak hukuku, 364, 368 toprak kadlar, 408 Torba olan, 47 Torba yazs,, 47 Torlak Kemal, 6, 64, 65, 66 Toyca, 45 Trablusam, 143 Trablusam Beylerbeyi Yusuf Paa, 180 Trabzon Sancakbel, 138 Transilvanya, 149 tu, 29, 36 Tuna, 56, 68, 75, 149, 150, 178, 199, 222, 225, 236, 239, 246, 261, 273 Tunus, 150, 151 Tunus Hafs Sultanl, 128 Tunuslu Hayreddin Paa, 264, 291 Turanc milliyetilik, 284 Turgut Alp, 37, 39 Turhan Hatice Sultn, 198 Turhan Hatice Sultn, 197 Turhan Sultn, 168, 325 Turucu-zde Ahmed Muhtar Efendi (eyhlislm), 6, 97 Tketiciyi Koruma Kanunlar, 125 BLNMEYEN OSMANLI 527 I Trk, 45, 46, 47, 58, 59, 104, 106, 110, 111, 138, 139, 140, 179, 321, 357, 375, 471, 504 Trk aile yaps, 365 Trk aristokrasisi, 116 Trk ceza kanunu, 82 Trk devlet tekilt, 24 Trk devletleri, 58 Trk hukuk tarihi, 356, 161 Trk

Medeni Kanunu, 417 Trk Mezar, 31 Trk padiah, 387 Trk terbiyesi, 45 Trk zerine verilmek, 110 Trk'e vermek, 47, 110 Trke'nin ilk resm dil olarak kabul, 42 Trkistan, 30, 56, 131, 143, 166, 192, 461 Trkiye Byk Millet Meclisi, 303 Trkiye Cumhuriyeti, 31, 76, 130, 274, 295, 303, 470 Trkler, 33, 71, 72, 120, 146, 243 Trkmen, 41, 111 Trkmen airetleri, 138, 140 Trkmen beyleri, 140 Trkmen kabileleri, 35 Tycho-Brahe, 170 u uc beyi, 36, 37, 39 uma, 192 Ud, 335, 336 ufak paralar, 485 uhuvvet, 139 Ulah, 43 Ulubatl Hasan, 98, 99 Ulu Bey, 169 Ulu Beyoullar Beylii, 40 umr- mhimme, 333 umr- saltanat, 370, 373 Umr-i Mlkiye Nazrl, 242 Urla, 64, 472 Usta, 320, 324 usl hukuku, 362, 367 Usul'l-Oklidis, 212 Usul-! Muhakeme-i er'iye Kararnamesi, 412 Uygurca, 125 Uzun Hasan, 76, 84, 90, 121, 131 nc avlu, 339 nc kbal, 210, 269, 326 lfet, 315 l'l-emr, 24, 80, 155, 270, 271, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 373, 374, 375, 376, 423, 425, 426, 427, 428 l, 501 mery- ekrd, 139 mit Burnu, 455, 457, 458, 461 mmet, 5, 139, 178, 264, 354, 355, 430 mm-i veled, 114, 318, 324 retim tarz, 449 skdar, 40, 94, 192, 214, 405, 467, 475 stren, 66 Vadi's-sebil Sava, 165 vahdet'l-mevcud, 66 vahdet'l-vcud, 66 Vahidddln, 247 vahiy, 362 vahiy ktipleri, 24 vak'a-i hayrlye, 49, 237, 244, 245, 238, 244 vakf, 426, 497, 498, 515, 214, 426, 481 Valide Sultn, 56, 167, 168, 173, 200, 208, 221, 223, 239, 247, 320, 323, 325 valilik, 33, 42, 431 Van, 141, 142, 141 Vankulu Lgati, 213 Varidat, 65, 66, 67 Vris'l-Hilfet'il-Kbr, 143 Varna, 68, 69, 238 vassal, 499 vatan hini, 4, 266, 292, 293, 300, 302 vatana ihanet suu, 85 vatanda, 139 Veda Hutbesi, 2 Vefilik, 39, 51 Vefiyye tarikat, 39 Vehhbleri temel inanlar, 234 Vehhbllk, 219, 226, 235 velayet, 366 veliahdlk, 398, 399 vellyyullah, 6, 57 Venedik Cumhuriyeti, 55, 225 Venlzelos, 6 vergi, 438 vergi kayb, 438 vergi memuru, 443 vergi tahsili, 24, 255, 464, 496

vergi yk, 438 Veslet't-Tb'a, 213 vezret-1 tefvz, 25, 34 Veziriazam Davud Paa, 180 Vikont, 499 Vilyt- Sitte, 269 Vilyet Ktibi, 119 Viyana Bozgunu, 203 Viyana Kraliyet Ktphanesi, 77 voynuk, 32, 34, 375 voyvodalar, 228, 307 Voyvodina, 151 yabanc seyyah, 104, 321, 325 yabanclarn yazdklar eserler, 321 Yahudi, 46, 47, 64, 66, 93, 94, 95, 110, 116, 129, 130, 159, 168, 268, 269, 279, 280, 354, 430, 432, 453 Yahudi dnmesi, 64 Yakub Paa, 94 Yanbolu, 155 yarg, 251, 254, 255 yarg slahat, 231 Yarhisar, 38, 40 yarl, 382 yasaknme, 367, 374 yasama, 251, 270, 272 yasama organ, 370, 384, 385, 395 Ya Andlamas, 225 yave, 443 yaya, 41, 48, 84, 122, 204, 375 Yazcolu, 30 Yazczde, 69, 70 Yazczde Ali Efendi, 70 Yazczde Mehmed Efendi, 70 Yemen, 149, 150, 151, 162, 164, 268, 289, 290, 297, 369, 401, 442, 459, 460 Yemen Meselesi, 162 yemin, 314 Yeni Cami, 202 Yeni Osmanllar, 257, 258, 261, 262, 263, 265, 268, 281 Yeni Osmanllar Cemiyeti, 397 Yenieri Aal, 410 Yenieri Aas, 47, 394, 410 Yenieri aas Celleddin Aa, 244 yenieri isyanlar, 175 Yenieri Kanunnmesi, 52 Yenieri Oca, 101, 110 Yenieri Oca'nn acemileri, 104 Yenieri Tekilat, 41, 44, 46, 48, 52 Yenieri skfi, 52 Yenieri ve sipahi isyanlari, 166 Yeniehir, 37, 40, 127, 133 Yesevilik, 51 Yeilky (Ayastafanos) Andlamas, 273 yetim, 313, 443 Yetki Talimatnamesi, 301 Yldrm'n ki imesi, 6 Yldrm'n ntihar etmesi, 6 Yldz, 247, 319, 340, 341 Yldz Mahkemesi, 261, 275, 277 Yldz Saray, 319 Ylmaz ztuna, 230, 276 yiitba, 175, 352 Yol kesme, 27, 80 Yolda kalanlar, 443 Yrkler, 49 Yunan htilli, 238, 243 Yunus Emre, 35, 53, 63, 351 Yurtluk ve Ocaklk tarzndaki sancak, 141 Yusuf Paa, 194, 225 Yksek Mahkeme, 415 yrtme, 251 Yz Hadis Tercmesi, 71, 103, 104, 106 zabta, 160 Zabtiye Miriyeti, 349 Zacisne, 149 Zaanos Mehmed Paa, 76 Zaanos Paa, 69, 98 zaarc, 48 Zahire Nezreti ve Medis-i Umr-i Nfia, 242 Zaho, 141 zim, 502 zaim senedi, 428 zaman- infisal, 409 zaman- ittisal, 409 zamann deimesi le baz hukuk hkmlerin deimesi, 423 zaviye, 38, 502, 35, 351 ze'met, 502, 34, 170, 219, 399, 427, 428 zehir, 61 zekt, 27, 235, 313, 314, 403, 436, 437, 443 zekt'l-hri, 437 Zekeriya-zde Yahya Efendi, 195

Zemaheri, 124 Zembilli Ali Cemali, 372 Zemun, 149 Zenbilli Ali Efendi, 53, 72, 74, 122, 135, 137, 151, 152, 153, 383 Zenci, 332, 334 ; Zenta, 206 ''' Zeyd bin Ali, 162 Zeydler, 289 zhr, 314 Zigetvar, 151 Zihni, 65 Zimemt Komisyonu, 414 zimmet akdi, 355 zina, 80, 82, 90, 114, 90, 429 zirai reticiler, 344, 489 Zitovi Muahedesi, 225 Zitvatorok, 176, 178, 199 Ziya Gkalp, 282, 284, 291, 306, 310 Ziya Paa, 263, 264, 310 Ziyar Oullar, 101 zuam, 502 zulm, 27, 219, 227, 228, 288 Zlkadir Olu Alddevle Bey, 121 Zlkadiroullar, 374 Zlkadriye Eyleti, 134, 149 znnar, 91 OSMANLI ARAIRMALARI VAKFI YAYINLARI OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI Zeynep Sultan Camii Sok. No: 29 34410 - Eminn/stanbul Tel: (0212) 513 40 33 (Pbx) & Faks: 511 34 78 E-mail: osavl@ihlas.net.tr 1- OSMANLI KANUNNMELER VE HUKUK TAHLLLER (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): 12 ciltlik bu Klliytta 763 Osmanl Kanunnamesini bulacak ve Osmanl Hukukunu bu kitaptan takip edeceksiniz. 2- SLM HUKUKUNDA KLELK CARYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): Osmanl Padiahlarnn zel hayatn renmek istiyorsanz; Topkap Saray, Harem Hayat ve olan gibi ok nemli konularla ilgili ariv belgeleri nda doru bilgi elde etmeyi arzuluyorsanz bu kitab mutlaka okuyunuz (530 Sayfa). 3GNEYDOU MESELES VE ZM YOLLARI (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): (laveli 2. Bask,168 Sayfa). 4- TRK HUKUK TARH (I-II. Cilt. Her cilt 450 sayfa) (Prof. Dr. Halil CNProf. Dr. Ahmed AKGNDZ): slm hukukunu ve slm'n hkmlerinin mslman Trk Devletleri olan Karahanllar, Seluklular, Anadolu Seluklular ve Osmanl Devleti gibi Mslman Trk Devlerinde tatbik eklini renmek isteyenler iin bir baucu kitab. 5SLM HUKUKUNDA VE OSMANLI TATBKATINDA VAKIF MESSESES (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): Vakf medeniyetinin temel esaslarn tekil eden vakf hkmlerini, vakfn tarihini, vakf eitlerini, vakf hukukunun asl ve istisna hkmlerini renmek iin Ktphanenizi bu kitaptan mahrum brakmaynz (608 SAYFA, 1. HAMUR) 6-TABULAR YIKILIYOR ( I-II, Her cilt 260 sayfa) (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): Tabular Yklyor serisini eline alanlar, ok farkl ve nemli mevzularla kendilerini ba baa bulacaklardr. 7BELGELER GEREKLER KONUUYOR (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): 5 ciltlik bu eserde, slm hukukunda ve anl tarihimizde insan haklan, Osmanl Devletinin Mslman bir devlet olduu, Osmanl'da karde katli meselesini, Osmanl Devletinin Arap topraklarna zorla girdii yalannn belgelerle rtldn, Osmanl'da haklarnn belgelerle izahn ve benzeri nemli konular belgeler nda seyr edeceksiniz. 8OSMANLI ARV BELGELERNDE SYKAT YAZISI VE TARH GELM (Do. Dr. SAD ZTRK): Bu eserde Osmanl Maiiyesi'nde hemen hemen her devirde kullanlan, Tapu-Tahrir Defterlerinde ve Osmanl ktisat tarihi ile alakal vesikalarda da kullanlan bir yaz tr olan SYAKAT yazsnn tarihi geliimi ile Siyakat yazs ile alakal binlerce rnek bulacaksnz (490 Sayfa, 1. Hamur). 9- STANBUL TEREKE DEFTERLER (Do. Dr. SAD ZTRK): Trk iktisadi ve sosyal tarihinin tetkikinde nemli bir belge olan bu eser ayn zamanda fert dzeyinde on yedinci asrn iktisadi yapsna olduu kadar sosyal yapsna da k tutmaktadr (500 Sayfa). 10SLM'DA NSAN HAKLARI BEYANNAMES (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): slm Hukukunda insan hak ve hrriyetlerinin tarih geliimi, bu eser okunduunda daha iyi anlalacaktr.

11- ESK ANAYASA HUKUKUMUZ VE SLM ANAYASASI (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): slam Hukukunda Anayasa Hukukunun genel hkmleri ve temel esaslar; Osmanl Devleti'nde zellikle Tanzimat'tan sonra mahede edilen Anayasa hareketleri bu eserin cevap verdii konular arasndadr. 12-SLM VE OSMANLI HUKUKUNDA MECELLE (Yrd. Do. Dr. Osman KAIKI): Dnya hukuk tarihinde de nemli etkiler ve izler brakan Mecelle'nin zeti ile ok sayda ariv belgesi bulacaksnz (416 Sayfa, 1. Hamur) 13- BN- KEMAL VE DNCE TARHMZ ( Yrd. Do. Dr. Sayn DALKIRAN): Bu gne kadar bn-i Kemal'in hayat ve eserleri ile Osmanl tarihinde oynad rollerle ilgili olarak ok kymetle aratrmalar yaplmtr. Ancak bn-i Kemal'in en nemli yn yani Osmanl dnce tarihi asndan onun zengin muhtevas bu eserde ortaya konmaya allmtr. 14Aiv Belgeleri Inda SLSTREL SLEYMAN HLM TUNAHAN (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): Sleyman Efendi ve talebeleri hakknda sylenen ve yazlanlarn ounun yalan yanl eyler olduunu; Sleymanclk diye bir mezhep veya din olmadn ve bu zatn Osmanl Medreselerinde yetimi byk bir llme ve ulm- batnada zirveye ulam bir mrid-i kmil olduunu bu eser ortaya koymu bulunmaktadr. Osmanl Devleti'nin 700. Ylnda doru tarihi renmek istemez misiniz? OSMANLI DEVLETTNIN 700. YILI OSAV Ahmet Akgndz _ Bilinmeyen Osmanl

You might also like