KRALIN YENLUSD

-1-

BLGSAYAR ve

ZEK

Roger Penrose

i i

7BTAKPopler Bilim Kitaplari 52

BAgABAN

Oida ukeidos
Krahn Yeni Usu/Bilgisayar The Empemr's New Mind/Concerning ve 2ek Comuters, Minds, and The Laws of Physics Roger Penrose Tekin Dereli eviri: Redaksiyon: 1ker Erkan

OxfordUniversity Press, 1989 "Thistranslation of TheEmpemr's New Mind originallypublished in English is publishedby arrangement with Oxford University Press? "Kralm Yeni Usu'nun bu evirisi orijinalIngilizceaslanm b yaymcisi Oxford University Press ile yapilananlagma uyarmca yaytmlanmytir

TBTAKPopler Bilim Kitaplartnm

Trkiye Bilimsel ve Teknik Aragtirma Kurumu, 1997 Semi ve Degerlendiriimesi TBTAK Yaym Komisyonu Tarafmdan Yapumaktadtr ISBN 975-403-080-4 ISBN 975-403-083-9

lk basimi

Bilgisayar

Ekim 1997'de yapdan ve Zeh

bugne kadar 22.500 adet basumigtir.

10. Bastm Agustos 2000 (2500 adet)

Yayin Ynetmeni: Sedat Sezgen Teknik Ynetmen: Duran Akca Grafik Tasanm: dlEvien Tngr Uygulama: inciKarakul Dizgi: Nurcan Oztop TBTAK Atatrk Bulvan No: 221 Kavakhdere 06100Ankara Tel: (312) 2733 21 Faks: (312) 27 13 36 4 4 eposta: kitap@tubitak.gov.tr Intemet: kitap.tubitak.gov tr

Gke Ofset Ankara

-

Bilgisayar ve Zek
Roger Penrose
EVIRE

Tekin Dereli

KRALIN

YENI USU

I
TBITAK POPLER BLIM KlTAPLARI

Yazar Hakkmda

d 1957 yihnda Cambridge niversitesi'ndeoktorasim tamamlayan Roger Penrose, bir sre ngiltere ve ABD'deki niversitelerde egitli grevler aldi. 1964-1973 y1llari arasmda Londra'daki Birkbeck College'de Uygulamah Matematik Profesr olarak ahgt1. 1969'da Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari bir ktlenin kendi teoremle, yeterince agir bir yildizi olusturan merkezine dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifir hacimli sonsuz madde yogunluklu bir noktasal uzay-zaman tekilligine ulagmasuun klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gsterdi. 1973'te Oxford Universitesi'nde Rouse Ball Matematik Krgetirilen Penrose, 1966'da Adams dss profesrlgne l'n, 1971'de Dannie Heineman Fizik Odl'n ald1. 1972'de Royal Society yeligine seildi. 1975'te de Kraliyet Astronomi Dernegi'nin Eddington Madalyasi'm Hawking ile paylagt1.

Sunug

Ilk basmn 1990 ylhnda yapilmig olmasma kargm gimdiden bilim klasikleri arasmda sayilan elinizdeki kitabm yazarl Roger Penrose, ag1mizm nde gelen bilim adami ve dgnrlerindendir.
Roger Penrose, 1931 yilmda Ingiltere'nin Colchester kasabaolan babasi, smda dogdu. Doktor olan annesi, genetik uzmam digeri tamnmig satran ampiyonu birisi nl matematiki, olan kardeeleriyle birlikte tm aile bireylerinin matematige ilgisi ve yetenegi vardi. Bu ortamda yetigen Roger Penrose, niversiteye baglarken ilgi duydugu iki alan olan tip ve matematik seti. kahaca matematigi arasmda tercih yapmak zorunda 1957de Cambridge niversitesi'nde doktorasim tamamladi. Teorik fizik problemlerine ilgi duymaktaydi. Bir sre ngiltere gezdikten sonra 1964-1973 yillan ve ABD'deki niversitelerde arasmda Londra'daki Birkbeck College'de Uygulamah Matematik Profesr olarak grev yapt1. Burada bulundugu sirada, bir te1969'da, Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari oremle, yeterince agir bir yildizi olugturan ktlenin kendi merkezine dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifir ha-

cimli sonsuz madde yogunluklu bir noktasal uzay-zaman tekilligine ulagmasmm klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gsterdiler. Bylece Penrose'a ghret nemli oranda genel grelilik te-

orisiyle gelmig bulunsa da soyut matematikte de byk baanDaha gen yaglarmda babasiyla beraber ilgilenmig olduklari, Penrose'un eglencelik matematik dedigi bir konudaki bulugu, sonradan cebirsel geometride nemli problemlerden birisi olmuytur, Kendini tekrarlayan hangi dzlemsel gekillerle bir yzey tam olarak kaplanabilir? Biliyoruz ki egkenar genperiyodik kaplama 1erle, drtgenlerle, dzgn altigenlerle yapilabilir. Penrose, periyodik olmayan (yani kendini tekrarlamayan) dzlem kaplamasi veren binlerce farkh gekil zerinde yillarea ahetiktan say1s1sonra, bunlardan bagunsiz olanlarm

lari vardir.

m nce alttya sonra ikiye indirmeyi bagardi. Penrose gekilleri, nl Hollandah grafik sanatisi Escher'e de esin kaynagi olmerak nedeniyle mugtir. Penrose, salt matematiksel buldugu bu gekillerin sonradan kristalimsi (quasicrystal) denen kimyasal maddelerin niteliklerini aiklamakta kullamlmig olmas1m,

toplumsal yararim kamtlayan gstermektedir. Roger Penrose 1972'de, Royal Society yesi seildikten sonra, 1973'de Oxford niversitesi'nde Rouse Ball Matematik Krss Profesrlgne getirildi. ok sayida dlle onurlandirilan Penrose'a son olarak 1996'da Sir nvam verilmigtir. Kitabm adimn Hans Christian Andersen'in nl masalmdan geldigi dikkatinizi ekmig olmahdir: Krahn Yeni Giysileri. Masahn ana fikri, etkili ve yetkili bilgelerin dile getirmekten kamdiklari yahn geregi, bir ocugun safhglyla dile getirilebilmig olmasidir. Dnyarun nde gelen matematik dehalaarasmda sayilan, teorik fizige katkilarmm nemi sorgulanri sahiptir denemeyemayan Roger Penrose iin ocuk safhma cegine gre acaba ok nemli kitabma niin byle bir baghk seoistir? Bunun nedenlerini 20. yzyilda geligen teknik olanaklarm bilimsel grg ve yntem anlayigimizda yol atig1 yeni ynelimlerde aramahyiz. zellikle her konuda kavramlarm sorgulanmasi, daha nee hi sz konusu edilmemig yeni kavramlaGzlem ve deney, varsayim rm ortaya ikmasi gndemdedir. ve kuram stne kurgulanmig bilimsel yntem konusunda yeniden dgnmenin zamam gelmigtir. Bilimsel yaklagimm temelinde yer alan doga gzlemlerinde bugne dek hep insan algilari esas ahnmigti. Mikroskop gibi, teleskop gibi, ya da gncel bir rnek olmasi bakimmdan, Mars'a indirilen uzay arac1 gibi detektrlerin yapmunda gdlen ama, insan alg11armm erimini dogal simrlarmm tesine ulagtirmaktir. Sonuta doga gzlemi denen gey, insamn dokanarak, duyarak, grerek olgulart bilin alamna ibarettir. (yani zihnine) aktarmasmdan Sonrasi bu verileri akilla igleyerek mantiksal 1karimlarla sote yandan, agdag algilayicilar giderek danuca ulagmaktir. ha artan oranlarda bilgisayar teknolojisinden yararlanmaktalar. Bylece artik verileri, rnegin bir fotograf olarak kagit
arpic1 bir rnek olarak
.

temel bilim aragtirmalarimn

gzle grlecek biimde kayda geirmek yerine digidoldurmaktay1z. Bunun ok nemli iki sonucu var. Bunlarm birincisine veri analizi yoluyla verilerin temizlenerek dogrudan gzlenemeyecek olgularm fark edilmesidir dersek ikinci nemli sonu, bilgisayar iletigim aglanyla veri tabammn amnda tm aragtirmacilara ailmig bulunmasidir. Artik yeni olgular, ktleekimi yasasi, termodinamik kurallan, kuantum mekanigi vb. y111ar boyunca szlerek bizleyardumyla hemen nre kadar gelmig olan bilgi birikiminin stndeki belirlemzde, masamizm bilgisayar ekraninda, sagladig1 hizli mekteler. Gnmzn sper bilgisayarlanmn patuzayda dolanan gezegenler, hesap kapasitesi yardim1yla, olugacak atmosferde layan y11d1zlar, arpigan karadelikler, okyanuslardaki dalgalar ve daha bunlara f1rtma bulutlari, ba lanarak matebenzer nice olgu, temel fizik yasalanndan ekranda olu turulup incelenebilmekte. Mamatik hesaplarla elimizin altmda istersek bir dnya olugturasamizm stnde, sinamak iin dogada gzlem biliyoruz. Artik, bir fizik modelini yapmak deney yapmak kadar bilgisayarveya laboratuvarda yapmak da gearli kabul edilir bir da benzetigim (simulasyon) veya varY11dizlar1 gerekte patlatamaylz, yntem olmugtur. iki dolayh olarak gelen karadeliklerden 11klarmm kamtlari Ancak tm stelik bir de bunlari arpigt1ramay1z. tane bulup, bu olaylar bilgisayar benzetigimiyle incelenebilir. Daha pratik korkusu duymadan, bir reaktr dzeyde, rnegin radyasyon yap11abilir. Yeni malzemelebenzetigim yntemiyle tasarimi retimine rin atom yapisi tasarlamp, bunlarin laboratuvarda tagince istenen fiziksel ve kimyasal nitelikleri geilmeden bilgisayar benzetigimiyle irdelenebilir. y,1p taglyamayacaklari Bilgisayar ekramndaki grntler gerek dnyadaki olgularm bire bir temsili midirler yoksa sanal bir dnyada hayal mi grmekteyiz? Sakm Evren dedigimiz, muazzam bir bilgisayar ekramndan ibaret olmasm? Bilgisayarlar bilinlendirilebilirler mi? Yani akillamp kendi baglarma dgnebilirler mi? Bu ve bunice sorunun yakm gelecekteki felsefe na benzer sorulabilecek aikkadar uygun bir zemin olugturduklar1 tartigmalarma ne gimdiden bilgisayar bilimcileri tarafindan Yapay Zek tir. Daha (AI=Artificial Intelligence) kavrami ortaya konmug bulunmakzerinde

tal bilgi bankalarma

tad1r. Eger, sika dendigi gibi, bilgisayarlar yakmda yapay zeneden yapay akil sahibi de olamasmlar?... k edinebileceklerse Takma kol, takma bacak, suni bbrek gibi yapay organlann kullammmi yadirgam1yoruz. Insan beynini organik bir bilgisaegilimli bilgisayar bilimcileriyar sistemi olarak yorumlamaya beyin fikri de yadirganmayacaktir. ne gre yapay Byle geligtirilmig bir bilgisayann akh neresinde olacaktir? Ama bu tr sorulara dalmadan nee derin felsefe konulari stnde durup bit daha dgnmek gerek. Akil nedir? Zek nedir? Bilin nerededir? Dgnce beyinde hangi eylemlerin sonunda olugur? Belki, zihin dedigimizin bir fiziksel varhgi bile yok. Karmagik bir matematik hesabi bir anda hatasiz yapabilmek, dgnmekle eg tutulabilir mi? Yoksa insan beyninin iglevleri arasmda hesap yapabilmenin tesine geen bir geyler mi var? Roger Penrose, bu yamti pek zor konularda kendi grglerini, daha nce felsefenin derin tartigmalarmdan uzak durmus bir matematiki ve temel bilimcinin pratik yaklagumyla savunKitabi, daha yaymladig1 gnden baglayarak byk yankimug. lar uyandirdi. Felsefe ve mantikilann, bilgisayar bilimcilerinin Penrose'a ynelik eleptirileri dinecek gibi grnmyor. Anlagilan o ki bu kitap bilim felsefesinin en ok tartigilan, zerinde kitaplar yaz11acak nemli eserlerinden birisi olmaya adaydir. Her bir blmnde son derece zor matematik, fizik ve felsefe konalarmm birbiri pegine ele ahadigi bu uzun ve kapsamh kitabm Trke evirisi, biraz daha kolay izlenebilir yapabilmek dgncesiyle kitap halinde yay1alanmakta. Toplam on blmden olugan kitab1, blmlerinde ele alman konular itibariyle kisima ayinrken zorlanmadik. lk drt blm ieren birinci kisimda matematik fiziksel gereklik, akil yrtmenin ve simrlan, algoritmalar kavrami, matemave hesaplanabilirlik kanit, dogruluk ve sezginin nemi ele almmaktadir. kinci tikte kisunda yer alan beginci ve altmei blmlerde siras1yla klasik fizik teorileriyle kuantum fiziginin, nder konumdaki bir teorik fiziki tarafmdan degerlendirilmesi, temel kavramlarm sorgulanmasma yer verilmektedir. Penrose, bagka yazilarmda da sika degindigi gibi, bilimsel teorileri kategoride ele ahr: (i) Maxwell teorisi veya Einstein teorisi gibi yetkin teoriler. (ii) Kuantum elektrodinamigi, etkiSalam-Weinberg elektrozay1f

legmeler teorisi gibi yararh teoriler. (iii) Kuantum kozmoljisi, Penrose'un kendisinin tvistor teorisi veya spercisim teorileri gibi geici teoriler. Unc kategoriye koydugu teorilerin tartigmasi ve Penrose'un bunlar zerine inga edilmig spekulasyona dayah fikirleri, nc kismm blmlerini olugturmaktadirlar. Evrenin ve tersinemez zaman akiquun simrlanmn ele ahndig1 yedinci blm izleyen blmde bir kuantumlu ktleekimi teorisinin gerekeleri ve bek1enen nitelikleri tartigilmaktadir. Dokuzuncu blm beyin, beyin iglevleri ve bilgisayarlann tartigilUzerinde ok konuqulan kuantum bilgisamasma ayrilungtir. Sonuncu blmde fiziksel yan fikri burada ele ahnmaktadir. aklm nerede bulundugu konusu evresinde ne srlen pek ok yeni fikir biraraya toparlanm1gt1r. Samnm, tamamim okumak iin verilecek uzun ve zahmetli bir ugragtan sonra kitabm akilda kalacak z, Penrose'un, genel bir tammlamayla, bir tr bilgisayarm karmagik hesap eymodelyararlanilarak lemlerinden insan dgncesinin lenebilecegi grgn benimseyen Yapay Zekc11ar'a karg1 oldugudur. Tekin Dereli Blm 22 Temmuz 1997, Ankara

Prof. Dr.,

Fizik ODT

Bu kitabs, basmsnr grecek hadar yagamayan sevgili annemin aziz anesina ithaf ediyorum...

indekiler

Matematik Tegekkr Onsz Baglang1

Denklemleri

ile Ilgili Aiklama

lgili gekillerle Tesekkr

I III V VII XIII

I. Blm Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi? Girig Turing Testi Yapay Zek 'Haz' ve 'Act'ya AI Yaklaamt Gl AI ve Searle'in in Odast Donamm ve Yazdsm

1 1 4 11 14 18 26

II. Blm Algoritmalar ve Turing Makineleri Algoritma Kavramt Turing Makinesi Kavram Sayasal Verilerin ikilik Gsterimi Church-Turing Tezi Dogal Saydardan Bagha Saydar Eurensel Turing Makinesi Hilbert Probleminin zmszlg Bir Algoritmamn stesindenNasd Gelinir? Church'n Lambda Hesab:

35 35 40 50 55 58 60 68 76 79

HL Blm Matematik ve Gerek Tor'Bled-Nam lkesi

Reel Sayelar
Ka Tane Reel Says Var?

Reel Saydarin'Gerekligi'
Kompleks Saydar Mandelbrot Kmesinin na Edilmesi Matematiksel Kavramlarm Platonik Gerekligi?

89 89 95 98 102 103 109 112

IV. Blm Dogruluk, Kanit ve Sezgi Hilbert'in Matematik Programs Formel Matematik Sistemleri Gdel Teoremi Matematiksel Sezgi Platonizm mi Yoksa Sezgicilik mi? Turing'in Sonucundan kan Gdel Tipi Teoremler Tekrarls Saydabilir Kmeler Mandelbrot Kmesi Yinelenen Bir Kme midir? Yinelenmeyen Matematik Problemlerirse Bazz rnekler Mandelbrot Kmesi Yinelenmeyen Matematige Benzer mi? Karmagthlik Teorisi Fiziksel Nesnelerde Karmapkhk ve Hesapedilebilirlik
-

117 117

121
125 128

134
139

142 149 155 166 169 174

Matematik

Denklemleri

ile

lgili A1klama

i I

Bu kitabm birok yerinde, yazilan her formln

kitabm ge-

nel okuyucu sayisun yan yanya azaltacagi konusunda yap11an uyanlan umursamadan sika matematik formlleri kullanmak zorunda kaldim. Formllerin sikici oldugunu dgnen okurlardan biriyseniz kipek ok okuyucu byle dgnr), size bu durumlarda neribizzat uyguladigim bir yntemi uygulamamz1 rim. Yntem agagi yukan gyle: Formln yer aldigi satm atlageiverin! Pekala, byle yapym ve metnin bir sonraki satmna maym, belki yntem tam anlam1yla hi de byle degil, ama o kt forml dikkatle incelemek yerine gyle bir gz atar ve hekisa bir sre sonra, men sonra metni okumay1 srdrrseniz yeniden yreklenir, ihmal ettiginiz formle geri dner, nem farkma varabilirsiniz. Neyin nem tagidigi tagiyan noktalann konusunda metinde yer alan a1klamalar size yardimet olabilir. zaten atladigimz forml tmyle Eger yardimci olmuyorlarsa, aklmisdan 1karmamzda hibir sakmca yoktur.

Tegekkr
Bu kitabm hazirlanmasmda, gu veya bu gekilde, yardimci tegekkr borlu oldugum birok kigi bulunuyor. zellikle, AI (Yapay Zek) taraftarlari (nceliklebir zamanlar izledigimbir BBC TV programma katilanlar bagta olmak zere), ylllar nce, gl AI ile ilgili grgleri, a1klama tarzlariyla beni bu kitab1 yazma konusunda zendirdiler (Yine de, girigimimin sokacagim bilseydim korkarim ileride beni ne trl zahmetlere bu ige hi kallogmazdun). Taslak halindeki ahqmaru lusim k1sim inceleyerek, degigiklik yapmam iin yararh nerilerde bulunanlar oldu. Onlara da tegekkr ederim: Toby Bailen, David Deutsch (Turing makinemin kurallarrun dzeltilmesinde byk yardimlari olmugtur), Stuart Hampshire, Jim Hartle, Lane Hughston, Angus McIntyre, Mary Jane Mowat, Tristan Needham, Ted Newman, Eric Penrose, Toby Penrose, Wolfgang Rindler, Engelbert Schcking, ve Dennis Seiama. Mandelbrot kmesiyle ilgili clarak verdigi ayrmtih bilgiler iin Christopher Penrose'a, satran oynayan bilgisayarlarla ile ilgili olarak verdigi ayrmtih bilgiler iin aym gekilde Jonathan Penrose'a tegekkr ederim. Uzmam olmadigim bir konuyu ieren IX. Blm' okuyarak kontrol eden Colin Blakemore'a, Erich Harth'a ve David Hubel'e zel tegekkr borluyum. Tegekkr ethibir gekilde sotigim kigiler, gzden kaabilecek yanhglardan rumlu degildirler. Bu kitabm bir kismma temel olugturan bazi derslerin verildigi Houston Rice niversitesi'ne gitmemi saglakapsammda yan DMS 84-05644, DMS 86-06488 szlegmeleri destekleri iin NSF: (National Science Foundationfa Kuantum mekanigi ile ilgili degerli fikir ahg-veriginin yapildigi Syracuse g niversitesi'neidebilmemi saglayan PHY 86-12424'e tegekkr ederim. Bu kitaba nsz hazirlamakla gsterdigi cmertlik ve baifade etmek zi yorumlari iin Martin Gardner'a minnettarhgimi isterim. egitli lmler hakkmda dikkatli ve ayrmtih elegtirisi, b kaynak kitaplarla ilgili son derece degerli yardimlari ve en nemlisi en ekilmez oldugum zamanlarda bana gstermig oldugu anlay14 ve en ihtiya duyulan anda verdigi derin sevgi ve destek iin. sevgili egim Vanessa'ya tegekkr ederim.
olan ve

ekillerle

lgili Tegekkr

gekillerin ogaltilmasiaa izin verdikBu kitabm yaymcilari, leri iin apagidaki yaymcilara tegekkr eder Sekil 4.6 ve 4.9, D.A. Klarner (ed), The mathematical Gardner'den ahnti (Wadsworth International, 1981). Sekil 4.7, B. Grnbaum & G.C. Shephard, Tilings and patterns'den ahnti (W.H. Freeman, 1987) Copyright 1987 W.H. Freeman and Company izniyle kullamlm1gt1r. Sekil 4.10, K. Chandrasekharan, Hermann Weyl 1885-1985 (Springer, 1986). Sekil 4.11 ve 10.3, "Pentaplexity: a class of non-periodic tilings of the plane"den ahnti. The Mathematical Intelligencer, 2,32-7 (Springer, 1979). $ekil 4.12, H.S.M. Coxeter, M. Emmer, R. Penrose ve M.L. Teuber (ed), M.C. Escher: Art and Science (14orth Holland, 1986). Sekil 5.2, 1989 M.C. Escher Heirs/Cordon Art-BaarnHolland. Sekil 10.4, Journal of Materials Research, 2, 1-4 (Materials Research Society, 1987). kendisi Diger tm gekiller (4.10 ve 4.12 dahil) yazarin

tarafmdanhazirlanmigtir.

VII

nsz

Byk matematikilerin ve fizikilerin ogu, mesleklerinden olanaksiz anlayabilecekleri bir kitap yazmamn, olmayanlann olmasa bile, ok zor oldugunu dgnrler. Bu ylla kadar, dnmatematik fizikilerinden Roger yamn en bilgili ve yaratici Penrose'un, bu dgncede olanlar arasmda yer aldig1 samlabilirdi. Teknik olmayan makalelerini ve konferans metinlerini okumug olan bizler ise bunun byle olmadigim biliyorduk. Yine aym de Penrose'un, yogun ahqmalarmdan zaman ay1rarak, meslekten olmayanlar iin harika bir kitap yazdigim grmek hog bir srpriz oldu. Bu kitap, klasikler arasmda yerini alacagina inandigim bir eser. Penrose'un kitabimn blmleri, grelilik teorisinden, kuantum mekanigine ve kozmolojiye kadar degigik konulan kapsaproblemi" maktaysa da ana dgnceyi, felsefecilerin "G1 AI" (Yaolarak adlandirdiklan teori olugturmaktadir. elektronik bilgisayarlann insan akhpay Zek) savunuculan, yalmz bir veya iki her geyi yapabilmelerinin mn yapabilecegi yzy11hk (bazilan bu sreyi elli yila kadar kisaltiyor!) bir sorun Genlikleolduguna bizi yillardir ikna etmeye ugragmaktalar. rinde okuduklan bilimkurga kitaplanndan etkilenen ve beyinyapillerimizin yalmzea (Marvin Minsky'in dedigi gibi) mig bilgisayarlar' olduguna kendilerini inandiran bu insanlar, haz ve aci, gzellik ve mizah bekenisi, bilinlilik, hr irade gibi
"us-beden 'etten

algoritmik robotlarda, elektronik yetilerin, davramplan rince karmagik duruma geldigi zaman dogal olarak ortaya cagmdan kugku duymamaktadirlar.

yete-

1ka-

Bazi bilim felsefecileri (nl in odasi dgnce deneyimini derinlemesine ele aldigi John Searle gibi felsefeciler) bu dgnceye giddetle kargi ikmaktadirlar. Onlara gre bir bilPenrose'un gisayar, arklarla, kollarla veya sinyal ileten herhangi bir meka, nizmayla ahgan mekanik hesap makinelerinden temelde farkh bilyalarm veya borulann degildir (Bir bilgisayar, yuvarlanan

VIII .

nsz

iinde akip giden suyun zerine dayandigi fizik yasalarma uygun yap11abilirdi). Elektrik, tellerin ierisinde, (1eik hari) diger enerji trlerine gre daha hizh iletilebildigi iin simgelerle hesap makinelerinde oldugundan daha sratle oynayabilir ve bu nedenle son derece karmagik iglemlerin stesinden gelebilir. Fakat, elektrikli bir bilgisayar gereklegtirdigi iglemi, bir abaksn nn? Bilgisayarlar gimdilerde satranci fazla ustaca oynuyorlar. Acaba satrantan, bir zamanlar bir grup bilgisayar merakhsimn derme atma aletleriyle yaptiklan bir basit un? daha fazla oyun makinesinden Penrose'un kitabi, gimdiye kadar yaz11mig gl AI kargiti olan en etkin saldindir. Geen yzyillarda aklm, bilinen fizik yasalanyla ahyan bir makine olduguna dair indirgemeci sava kargi itirazlar yap11augt1, fakat Penrose'un kargi saldinsi, kendisinden nceki yazarlann sahip olmadiklari bilgilere dayamlarak yapildigi iin, daha inandinci. Kitap, Penrose'un bir matematiksel fizikiden te, birinci sm1f bir felsefeci oldugunu, agdag felsefecilerin anlamsiz bularak gz ardi ettikleri sorunlari irdelemekten ekinmedigini aika gstermektedir. Penrose, aym zamanda, kk bir grup fizikinin giderek aritirazlarma kargm, gl bir gerekiligin savunuculugunu tan stlenmek cesaretini de gstermigtir. Yalmz bir yerdeki" degil matematiksel gerek de kendine zg gizemli baevren v gims12hgae zamansizhga sahiptir. Newton ve Einstein gibi Penrose da, gerek fiziksel dnyaya gerekse saf matematigin Platonik dnyasma son derece alakgnl1kle ve derin sayglyla yaklagiyor. Say1 teoricileri arasmda sekin bir yeri bulunan Paul Erds, en iyi kamtlann yer aldigi 'Tannmn Kitabi' hakkmda konugmaktan hoglamr. Matematikilerin, bu kitabm bir sayfasma ara sira gz atmalarma izin verilir. Bir fiziki veya bir matematiki birdenbire bir sezgiye kapildigi saman Penrose bu sezginin hesaplamayla uyandinlmig' bir duygatesinde bir gey olduguna inamr. Bu, bir an iin nesnel nun gerekle iligkiye geen us'tur. Acaba, diye dgnr, Platon'un dnyasi ile fiziksel dnya (fizikilerin matematigin potasmda erittikleri dnya) gerekte bir ve aym midir? Penrose'un kitabiadini alan nin birok sayfas1, Benoit Mandelbrot'tan Mandelbrot kmelerine aynlm14tir. Byle bir kmenin paralari
'anladigmdan' 'anlar' 'anlarlar' "orada 'karmagik

IX anlamda bytldgnde istatistiksel birbirine benzer yap1 gstermesine kargm, sonsuz helis biimi nceden tahmin edilemeyecek gekilde srekli degigim gstermektedir. Penrose, bu egzotik yapmm, tropik bir ormamn kegfi kadar olast, orada' durup duran Everest Dagi kadar somut oldugunun dgnlmesinin anlagilmaz olduga kamsmdadir (Ben de yle). Penrose, parmag1mn' kendisine, kuantum mekanik biliminin henz tamamlanmanu; oldugunu syledigi zaman Einstein'm hi de dik kafah veya bulamk zihinli olmadigma inanan ve sayilari giderek artan bir grup fizikiden birisidir. Grgn desteklemek amac1yla Penrose sizi, gnmzdeki speklasyonlann odagun olugturan, karmagik sayilar, Turing makineleri, karmagikhk teorisi, kuantum mekaniginin gaprtici paradokslaGdel karar verilemezligi, faz uzaylan, Hiln, formel sistemler, karadelikler, akdelikler, Hawking igunasi, entrobert uzaylan, pi, beynin yapis1 gibi konulan kapsayan gz kamagtinc1 bir yolculuga ikarlyor. Kpekler ve kediler, kendilerinin midirler? Televizyonan Uzay Yolu dizisindeki gibi astronotlann bir madde-aktarim sistemi yoluyla oraya buraya yollanabilmelemdr? yaratirken ri teoride mmkn Evrim bilialenmeyi kendi srekliligini saglamak iin onda ne bulmugtur? Kuantum
'igte 'kk 'bilincinde'

mekaniginin

tesinde,

zamamn

ynnn

ve sag/sol

ayirimmm

belirlenmig oldugu bir dzey var midir? Kuantum mekanigi yasalan, bundan da belki daha derin yasalar, usun iglevlerini yerine getirmesi iin mutlaka gerekli midir? Son iki soruya Penrose'un yamti evet olmugtur. Onun nl teorisi zamam ieren daha yksek boyutlu kompleks bir uzayda etkin olan soyut geometrik nesneler teorisi- bu kitabm kapsamma almmayacak kadar tekniktir. Penrose'un yirmi yllhk ugraqimn rn olan kuantum mekaniksel alanlardan ve taneciklerden daha derin bir blgede geerli olmak iin geligtirilmis bir teoridir. Penrose, yetkin, yararh, geici ve yanhq-ynlendirilmig olarak drt gruba ay1rdigi teoriler ierisinde tvistor teorisini, bugn hararetle tartigilmakta olan sl>er-sicim ve diger byk birlegtirme modellerinin yam geici gruba dahil etmektedir. sira, alakgnlllkle, 1973'ten bu yana Penrose, Oxford Universitesi'nde Rouse Ball Matematik Profesr olarak grev yapmaktadir. Bu nvam
'tvistor'
-uzay

kesin olarak

'tvistorlar',

X.nsz
hakh olarak tagimaktadir nk W.W. Rouse Ball yalmz ok olmayip, Matematiksel Eglencelikler tamnmig bir matematiki eseriyle, ve nceleme Yazdars adh bir Ingiliz klasigi niteliginde eglencelik matematik alamnda amatr bir sihirbazdir. Penrose, Ball'un eglence hevesini paylagmaktadir. Genliginubuk' (tribar) denilen bir nesne' keyfetmigti (mknsiznesne, iten-eligkili elemanlardan olugtugu iin varolamayan ok-boyutlu bir geklin izimidir). Penrose ve bir genetik uzmam olan babasi Lionel, bu tribar'i bir Penrose Merdivenine dngtrdler. Basamakh bu yapiyi, Maurits Escher Ascending and Descending (ik1e inig) ve Waterfall (aglave yan) adh iki nl gravrnde kullandi. Bir gn Penrose, yatarken, lik nbeti' olarak adlandirdigi bir nedenle yatakta drt-boyutlu bir uzayda var olan bir imknsiz nesneyi hayalinde canlandirdi. Bu yle bir gey ki, dedi, drt-boyutlu bir yaratik "Aman Tannm, bu da ne byle?" diye haykirirdt. ona rastlasa, 1960'larda Penrose, arkadagt Stephen Hawking ile birlikte konusunda ahgirken, belki de en ok tamaan buevren dek geerli' lugunu gereklegtirdi. Grelilik teorisinin oldugu savma gre, her karadelik, iinde fizik yasalanmn geerli olmadigt bir tekil blgeye sahip olmahydi. Bu bagar1 bile, son yillarda Penrose'un, Escher mozayigine benzer fakat dzlemi periyodik olmayan tarzda kaplayan iki gekil inga etmesiyle glgelendi (Bu gagirtici gekiller hakkmda bilgiyi Penrose Tiles to Trapdoor Ciphers adh kitabmda bulabilirsiniz). Bu gekilleri, Penrose hibir yaran olabilecegini dgnmeden icat etti, daha dogrusu kegfetti. Penrose'un kaplama ta larmm -boyutlu genellemelerinin, ahg11dik olmayan yeni bir madde trnn buulagmasi lunabilecegi sonucuna herkesi gagirtti. Bugnlerde maddenin incelenmesi kristalografi sz konusu alanmda konularmdan birisini olugturen yogun aragtirma maktadir. zamanda, matematigin Aym hi beklenmeyen uygulamalara yol aabilecegini gstermesi aismdan, modern zamanlann en dramatik rnegidir. Penrose'un matematik bagarilari ve fizik alanlarmdaki mz bir kismma deginebildigim bagarilari- onun bir yagam boduydugu meraktan kayyu, Vaiolagun gizemine ve gzelligine naklanmaktadir. Kk parmagi ona, insan beyninin sadece

de

'l

'imknsiz

'deli-

.bilimi

'sonuna

"kristalimsi"

-yal-

XI

toplulugundan olugmadigun sylteller ve anahtarlar Adam, Kitabinin baglang1 ve sonsz blmlerindeki yor. k1smen duygulu yagamm yavag evriminde bilincin baglangiciBenim iin Peorose, gl AI hkmdarlamn bir semboldr. giysilerinin bulunmadigim 1plak olduklarmi, zerlerinde rmm sylemek yrekliligini -AI nolerinin biraz uzagmda, gsteren arkada, nc sirada oturanocuktur. Penrose'un fikirlerinden oguna mizah karigtmlmigtir ama bu kitapta savundugu asla gldr malzemesi degildir. fikir
minik

Martin Gardner

XIII

Baglang1

Byk Konferans Salonunda, yeni 'Ultronic' bilgisayann a1hgi iin toplamlungt1.Bagkan Pollo, a1hy konugmasim henz bitirmisti. Bitirdigi iio mutluydu: Bu gibi toplantilardan pek hoglanmazdi ve a1hgim yaptigi bilgisayarm kendisine bir hayli gereginin digmda bilgisayarlardan hi zaman kazandiracagi anlamazd1. malt1 firma, bilgisayann diger birok grevinin arasmda, Devletle ilgili olarak Bagkamn ok siluci buldugu kararlari almak bulunduguna dair Bagkana gvence vermigti. Bilgisayara harcadigi hazine altimmn miktan dgnlrse, bilelbette yerinde olacaktt. Sahane gisayann bu grevi stlenmesi zel golf sahasmda saatler boyu golf oynayarak hopa vakit geirmek iin sab1rsizlamyordu. Golf sahas1, kk lkesinde geriye kalabilen birka byk yegil alandan bir tanesiydi. Adam, aihe trenine katilanlarm arasmda bulunmakla kendini ayncahkh hissediyordu. ncsiraya oturdu. Ultronic'in tasanmmda grev alan teknokratlardan birisi olan annesi iki sira nnde oturayordu. Babasi da rastlanti sonucu salondayd1; davetli degildi ve eu anda arkada bir yerlerde evresi gvenlik grevlileri tarafindan tamamen kugatilmig olarak duruyordu. Son dakikada Adam'm babas1, bilgisayar1 havaya uurmaya kalkigmigti. Kk bir eylemci grup olan 'Psigik Bilin1enme Yksek Kurulu'nun 'Liderligi' nvamm kendine uygun grmy Kugkusuz o ve bilgisayan havaya uurma grevini stlenmigti. patlay1cilan, say1siz elektronik ve kimyasal-duyarh cive tm hazlar sayesinde hemen yakalanmigti. Cezasmm kk bir kisgimdiden ekiyordu; bilgisayarm a1hy trenine tarnk olnum masi iin salonda ahkonulmugtu. Adam, ebeveynlerine pek aldirmazdi. Onlar iin herhangi bir duyga beslemesi gerekmemigti. On y11hk mr boyunca maddi bir zenginlik ortammda, hemen hemen tamamen bilgisayarBir dgmeye basarak, istedigi her lar tarafmdan yetigtirilmigti. sahip olmugtu: yiyecek, iecek, arkadag, eglence ve hatta geye

XIV e Baplangz
-gereksinim

duydugu anda diledigi bilgi, ilgin ve renkli grafikler halinde ekranda beliriyordu. Annesinin mesleki konusaglamigti. mu ona btn bu olanaklari anda, Tasarim Su Sefi, konugmasim bitirmek zereydi: mantik nitesinden fazlasma sahiptir. Bu rakam, tm lkede yagayan insanlarm.tmnn beyinlerindeki nronlarm toplam sayismdan fazladir. Zeksi, hayal bile edilemez. Neyse ki hayal etmek zorunda da degiliz. Biraz sonra zeksim izlemek.onuruna sahip olacagiz: Byk lkemizin saygideger First Lady'si Madam Isabella Pollo'yu, olaganst Ultronic Bilgisayarimizi ahytirmasi iin huzurunuza davet ediyorum!" Baykanm egi ne 1kti. Biraz heyecanh grnyordu; agzmda birka szck geveliyerek galter kolunu indirdi. Saloada derin 141kaktive edilmesiyle bir sessizlik ve 1017mant1k niteSinin larda hemen hemen fark edilemeyen bir kararma yagandt Ne olup bitecegini bilemeden herkes bekliyordu. 'Teni Ultronic Bilgisayar Sistemimize ilk sorusunu sorarak sistemi baglatmak isteyen var mi aramzda?" diye sordu Tasarim Sefi. Herkesin nnde ve Yeni Bilgisayarm huzurunda kendilerini aptal yerine koymaktan ekinen insanlar susuyordu. Salonda suskunluk egemendi. "Aramzda soru soracak birisi mutlaka vardir ama," diye yineledi Tasarim Fakat, yeni ve ok gSefi, l bir bilinlenme duygusuyla herkes susuyordu. Adam byle bir duyguya kapilmad1. Dogdugundan beri bilgisayarlarla bymgt. Bir bilgisayarm neye benzedigini hemen hemen biliyordu. En azmdan bildigini samyordu. Her neyse, meraklanm14t1. Adam elini kaldirdi. "Tamam," dedi Tasarim Sefi, siradaki kk ocuk. Yeni dostumuz iin bir sorunuz var, yle mi?"
"...10" "nc

egitim

I. Blm Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

Girie
Son yirmi-otuz y11da elektronik bilgisayar teknolojisi dev adunlarla geligti. nmzdekiyirmi-otuz yll ierisinde de, luz, kapasite ve mantik tasarurunda byk ilerlemeler kaydedilecegi konusunda pek az kugku var. Geen yilm hesap makineleri bu yil gzmze nas11 ilkel ve hantal grnyorsa bugnn bilgisayarlari da ileride gzmze aym gekilde grnebilir. Geligim Inzmda neredeyse rktc bir geyler var. Eskiden yalmz insanm dgnee sisteminin alanmda gereklegtirilebilen say1siz iglemler bugn bir insamn asla erigemiyecegi lnz ve dogruluk oramnda, bilgisayarlar tarafmdan gereklegtirilebiliyor. Fiziksel ynden performansmuz1 kolayca agan makinelere uzun zamandir ahgkurz. Onlardan herduymuyoruz. Aksine, en luzh atletten en az hangi bir rahatsizhk beg kat luzh ilerleyebilen ara1arla yolculuk etmekten, veya dsinelerle igiden olugan ekiplerle ancak gereklegtirilebilecek kazi makinelerin bagariyla stlenmesinden ve ylk1m ahgmalarim hognutuz. nceleriasla yapamadigimiz geyleri fizikselolarak sahip olmakla daha da yapmam1za olanak saglayan makinelere mutluyuz; gkyznde szlerek birka saat gibi kisa bir srede okyanusun kargi sahiline inebiliyoruz. Makinelerin bu gibi bagaraari gururumuza dokunmuyor. Ama, dgnme yetenegine sahip olmak bu ok insanca bir zellik. Ne de olsa dgnme yetenegimiz sayesinde fiziksel yetersizligimizi agabildik ve diger canhlara karg1stn1k saglayabildik. stnlgmzkamtlayan bu nemli zelligimizi bir gn kaptmrsak, onlara boyun egmek zorunda kalmayamakinelere
-igte

cak m1y1z?

Mekanik bir cihazm dgnebilmesi, hatta duygulara veya bir sahip olmasi konusu ashnda yeni degildir? Fakat modern bilgisayar teknolojisinin geligmesiyle yeni bir ivme, hatta bir
usa

2 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

ivedilik kazaamigtir. Sorun, felsefenin derin konulanna gtryor bizi. Dgnmek veya hissetmek nedir? Us nedir? Us gerekten var midir? Varsa, iligkili oldugu fiziksel yapilara fonksiyonel olarak ne lde bagimhdir? Bu gibi yapilardan tamamen bagunsiz olarak var olabilir mi? Veya yalmzca fiziksel yapilann (uygan trde yapilann) bir fonksiyonu mudur? Ne olursa olsun, ilgili yapilann zellik itibariyle biyolojik (beyin) olmasi nu gerekli, yoksa elektronik ekipman paralan da pekal aym iglevi stlenebilir mi? Us, fizik yasalanna bagimh mt? Gerekte, fizik
yasalan nelerdir?

melinde

Bu kitapta, bu gibi sorulara yamt arayacagim. Bylesine genig kapsamh sorulara kesin yamtlar beklemek kugkusuz haksizhk olur. Kesin yamt veremem, bagkalan da veremez. Ne var ki bazilari tahminleriyle bizi etkilemeye ahgabilir. Benim kendi tahminlerim, ele aldigim konularda nemli rol oynayacak tahminler olacaktir. Fakat, speklasyonu kati bilimsel gerekten aika ayirt etmeye ahyacagim, ve speklasyonlanmm teyatan nedenler

hakkmda aik olmaya zen gsterece-

iin benimsenmesi

bir kismun olugturmaktadir. Savundugum grgn fizikiler arasmda benimsenmeyen ve sonuta bilgisayar bilimcileri veya fizyologlar tarafindan bugn
mn olasihgi

gim. Ancak, burada benim baghea amacim yamtlarla ilgili ok fazla speklasyona kalkigmak degildir. Daha ok, fiziksel yasamatematigin mn yapisi, ve biliali dgnme igleminin zelligi arasmdaki iligkiyle ilgili yeni yasalart ortaya koymak ve daha nce a1klandigma tamk olmadigim bir bakig aisi getirmek ugierisinde olacag1m. Bu bakig a1smi birka szckle yeteragi rince tammlayamam; igte bu nedenle, bylesine hacimli bir kitap yazmayi amaladim. Ancak, yine de kisaca ifade etmem gerekirse, bana gre, fiziksel ve mantiksal aidan kavramim anlamiyla aiklayamamanuz, fizigin temel yasalanm tam tam anlamiyla kavrayamanug olmamizdan kaynaklanmaktadar. Bununla, sz konusu yasalan hibir zaman tam anlamiyla anlayamayacag1z demek istemiyorum. Aksine, gelecekteki aragt1rmalan bu konada mit verici grnen ynlere ekmek, bildigimiz fizigin geligim kapsammdaki yeri hakkmda olduka zel ve grngte yeni nerilerde bulunmak bu kitabm amaci'us' 'us'un

bulunmayan

bir grg oldugunu

3 aika belirtmeliyim. Fizikilerin pek ogu, insan beyni ile ilgili olarak uygulanabilir temel yasalann tmnn gerekten mkemmelen bilindigini iddia edeceklerdir. Genelde fizik bilgimizde hl birok boglugun bulundugu kugkusuz tartigilamaz. rnegin, dogamn atom-alti parac1klarmm ktle-degerlerine ve

bunlarm etkilegmelerinin byklklerine hkmeden temel ya-salan bilmiyoruz. Kuantum teorisini Einstein'm genel grelilik teorisiyle uyamlu hale getirecek gravitasyon' teorisinin nas11 geligtirilecegini bir tarafa b1rakm, kuantum teorisini daha Einstein'm zel grelilik teorisi ile nas11 uyumlu hale getirecegimizi tam bilmiyoruz. Kuantum gravitasyon teorisini geligtirememig olmannzm sonucu, bilinen temel paraciklann boyutunun 1/100000000000000000000'i gibi minik bir lekte uzaym
'kuantum

zelligini anlayam1yoraz, fakat sz konusu boyuttan daha byk boyutlar iin bilgimizin yeterli oldugu farzediliyor... Bu gibi etkileri insan beyni a1smdan belirsizliklerin fizik zerindeki nemsiz gibi grnse de, evrenin kapsam1mn veya zamandabir btn olarak sonlu veya sonsuz oldugunu bilmiyomerkeslerinde ruz. Karadeliklerin veya evrenin kendisinin byk patlama ile baglang1 amada etkin olmasi geteken fizik bilimini anlannyoraz. Btn bu yasalar, insan beyninin iglevleriyle 'gn1k' lege (veya biraz daha kgne) dayanarak hailgili yal edebilecegi kadar uzak grnebilir. Ve gerekten de uzaktir! Ancak, tam burnumuzun dibinde (veya daha dogrusu ardmda) durmakta olan bir konu var ki fizikilerin pek ogu, insan dgncesinin ve bilineinin iglemesi ile yakmdan ilgili olup fizik anlayignmzda bir byk bilinmeyeni olugturan bu yasasuun farkmda bile degiller. Bu konuyu a1klamaya ahyacagun. Karadeliklerin ve byk patlamanm bilinmeyen yasalar zerinde kesin etkilere sahip grgler oldugunu yine bu kitapta savunacagun,
-uzayda

11eriyesrmeye ahqtigim grgn temelinde yatan kamtm gc hakkmda okuru ikna etmek abasi iinde olacag1m. Fakat bu grg anlamak iin yapacak ok igimiz olacak. Bize yabanci gelecek diyarlardan kisun grngte konumuzla ilgili olmayabilirbirbirinden farkh engellerden geecek zahmetli bir ve yoleuluga ikacag1z. Newton mekaniginin temel ilkelerinin yam s1ra, kuantum teorisinin yapisun, esaslarmi ve bilinmeyen yntemlerini, zel ve genel greliligin, karadeliklerin, byk patla-bir

4 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

termodinamigin ikinci yasasmm, Maxwell'in elektromanteorisinin temel zelliklerini incelemek durumunda kalacag12. Bilincin dogasun ve fonksiyonunu anlamak abamiz ierisinde felsefe ve psikolojinin sorunlan devreye girecek. Kugkusuz, nerilen bilgisayar modellerinin yam sira, beynin gerek nmamn, yetizma

olacak. Yapay zekrofizyolojisine gz gezdirmemiz.kaunlmaz stats hakkmda fikir edinmemiz gerekecek. Turing makimn nesinin ne gibi bir makine oldugunu grenecek, hesaplanabilirlik, Gdel'in teoremi ve teorinin karmagikhgimn anlarum anladerinliklerine dalmanuz mak geregini duyacag1z. Matematigin hatta fiziksel gerekligin dogasiin sorgulamamiz gerekecek. ve ahytigim ahgilBtn bunlarin sonunda okur, aiklamaya madik kamtlar hakkmda hl ikna olamazsa, yine de bu zahmetli ve umanm ilgin yolculuktan gerek degere sahip bir geyler editiecegini en azindan mit ediyorum.

Turing

Testi

Hafiza bankasi ve mantik nite sayisi, insan beynindekinden fazla, yeni bir model bilgisayann piyasaya 1ktig1m varsayahm. Yine bu bilgisayarlarm dikkatle programlanung ve uygun trde olduklanm varsayahm. veriyle yklenmig ve byk miktarda iddia gerekten dpndklerini Yapimcilan, byle cihazlarm da iddia ediyorlar. ediyorlar. Belki gerekten zeki olduklarmi Veya daha da ileri giderek cihazlann ac1yi, mutlulugu, gefkati, farkmgururu, vs. gerekten hissettiklerini ve ne yaptiklanmn ileri srda olduklanm ve iglevlerini gerekten anladsklarrar yorlar. ylegrnyor ki bu cihazlar bilinliler. nasil anlaYapimcilann iddialanmn inamhr olup olmadigru yacag1z? Normal olarak, bir makine satm aldigimiz zaman degerini, bize sagladigi hizmetle leriz. Bekledigimiz hizmetleri tatminkr gekilde yerine getiriyorsa memnun oluruz, getirmiyorsa saglanz. geri gtrerek yenisiyle degigtirir veya onanlmasim nsan fonksiyonlanna sahip oldugu iddia edilen sz konusu makine ile ilgili bu iddialann dogrulugunu anlamak iin, yap1mcifonksiyonlanm yerine mn kriterine uygan olarak, makinenin getirirken bir insan gibi davramp davranmadigim soranz. nsan

(yukarida verdigimiz

gibi davramyorsa, yakmmanuz iin bir neden olamaz ve bilgisayan onarim veya degigtirmek amac1yla iade etmemiz gerekmez. Bu rnek bize tamamen iglevsel bir yaklagun saglamaktadir. levselci,bilgisayarm, dgnme amnda bir insanm davraragmdan ay1rt edilemiyecek tarzda bir davramp sergilemesi koguluyla dgndgn syleyecektir. Byle bir iglevsel bakig aisim bir an iin benimseyelim. Elbette bilgisayarm, dgnmekte olan bir insamn yapabilecegi gibi, odanm ortasmda bir oraya bir buraya gidip gelmesini bekleyemeyiz. Veya diyelim ki, bir insana elinizle dokundugunuzda gsterecegi tepkiyi veya hissedecegi duyguyu gstermesini bilgisayardan bekleyemeyiz: Bu beklentiler, bilgisayarm amacimn digmdadir. Ancak bu beklentiler, sordugumuz herhangi bir soruya insanmkine benzer yamtlar vermesini istedigimiz ve yanitlarmm bir insamnkinden ayirt edilemiyeeek olmasi koguluyla gerekten dgnmesiyle (veya hissetmesiyle, anlamaslyla, vs.) tatmin olmay1 talep ettigimiz anlamma gelir. Bu bakig aisi, Alan Turing'in 1950 yihnda Mind (Turing 1950) felsefe dergisinde yaymlanan 'Computing Machinery and Intelligence' baghkh n1 makalesinde ok gl gekilde savunulmuetur (Turing'den ilerideki blmlerde daha ok sz edecegiz).Makalede, bu grg, ilk kez Turing testi olarak tammlannugtir. Testin amaci bir makinenin dgndgn sylemenin mantiksal olarak mmkn olup olmadigidir. Bir bilgisayarm
rnekte yapimc11ari

mn* sorulari,
veya
"he"

tammlanan bilgisayar gibi) gerekten dgndgnn iddia edilmekte oldugunu varsayahm. Turing testine gre bilgisayar, gnll bir insanla birlikte, sorgulay1cmm grg alanuun (perseptif) digmda bir yere saklamr. Sorgulay1c1,yalmz soru sormak suretiyle, hangisinin insan hangisinin bilgisayar oldugunu saptamaya ahgir. Sorgulayleldaha nemlisi
aldigi yanitlar,

tarafindan

zellikleri

tamamen ses gizle"she"

yaziImasi esnasmda kargilagilan sorunlardan birisi (digilerkek zamirlerin) kullammidir. Normal uygulamada oldugu gibi, bundan byle, soyut kipilerden bahsederken, her ikisini kapsamak zere, yalmz erkek zamirini (he) kullanacagun. Sorgulayic1yi zamiri ile ifade ederek cinsiyet ay1rimt yapmak amaemda olmadigmu, yalmz digi bir sorgulayicunn, bir erkek sorgulayiclya k1yasla, gerek insanla bilgisayar1 ayirt etmekte daha duyarh olabilecetini dsndgm iin bagiglanacagimi umarimi
"she"

*Byle bir kitabm

6 e Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi? yazilarak nerek, yani ya bir klavye sisteminde veya bir ekranda oturumunda gsterilerek verilir. Sorgulay1clya, bu soru/cevap elde edilen bilgiler digmda, her iki taraf hakkmda hibir bilgi verilmez. nsan denek sorulari itenlikle yamtlar ve kendisinin insan, teki denegin bilgisayar olduguna dair sorgulayic1yi ikna sylemeye programlanetmeye ugragir; fakat bilgisayar oldugu iin kendisinin insan olduguna sorgulayic1yi inanmig dirmaya ahgir. Dizi halinde tekrarlanan testler sresince sorgulayici, tutarh bir gekilde, insam saptayamadigt takdirde, bilgisayar (veya bilgisayann program1, veya programlayicisi, veya tasanmcisi, vs.) testi gemig sayihr. Bu testin bilgisayar iin adil olmadigi ne srlebilir. Roller degigtiri1erek insanm bilgisayar gibi davranmasi ve bilgisayardan sorulara itenlikle, dogru yamtlar vermesi istenseydi sorgulayicimn hangisinin insan hangisinin bilgisayar oldugunu anlamasi ok kolay olurdu. Yapmasi gereken btn ig, ok karmagik bir aritmetik hesabrun yapilmasim istemek olurdu. lyi bir bilgisayar yamti hemen ve dogra gekilde verirken insan ya(Bu konuda biraz dikkatli olmak geremti verirken zorlamrdi. kiyor, nk herhangi bir aritmetik iglemini, gagmaz dogrulukla ve fazla aba sarfetmeksizin zihninde abucak gereklegtiredahileri' bulunabilir. rnegin,okuma-yazma bilbilen Almeyen bir iftinin oglu olan ve 1824-1861 y111ari arasmda manya'da olan Johann Martin Zacharias Dase*, heryagamig hangi sekiz basamakh iki say1mn arpimim bir dakikadan az bir srede, yirmi basamakh iki sayrun arpumm alti dakika gigereklegtirebiliyordu! Daha yakm bi kisa bir srede zihninde dnemlerde, 1950'lerde, Edinburgh niversitesi Matematik Profesr Alexander Aitken'in bu konuda insam etkileyen badaha zor iglemganlan olmugtur. Test amaciyla sorgulayicmm ler semesi, rnegin otuzar basamakh iki sayunn arpma igleminin iki saniyede tamamlanmasim ngren sorular semesi gerekecektir. Byle bir soru, iyi bir modern bilgisayann kolaygelebilecegi bir iglemdir). hkla stesinden Bylece, bilgisayar programeilarma bilgisayarm, bazi durumlarda daha grnmesini saglagerekte oldugundan mak dgyor. nk, sorgulay1emm bilgisayara karigik bir aritmetik sorusu sormasi halinde, bilgisayarm soruyu yamtla'yalan' 'hesap 'aptal'

yam1yormuy

gibi grnmesi

gerekir;

aksi halde, kisa srede

'ap-

olacaktirl Bilgisayarm bu gekilde daha kendini iin zellikle grnmesini saglamak samrim programcilar tal' ciddi bir sorun yaratmayacaktir. Onlar iin asil sorun, her insa'akh selim' sorusunu yaen basit mn kolayca yamtlayabilecegi mtlayabilecek gekilde bilgisayari programlayabilmektir! yinelenmesinde, yinelesorularm belirli rneklerinin Bu

ele vermig

me olayimn

dogasmda bulunan bir sorun ortaya ikar. Ilk sorugeda, bilgisayarm bu zel soruyu bir insamn yamtlayabilecegi dair bir yol bulmak kolaydir. Oysa nas11 yamtlayacagma kilde zellikle zgn ve biraz gerek anlama yesrekli sorgulamada, gerektiren sorularla yap11an seri sorgulamada bilgisayatenegi

tr

yoksun oldugunun ortaya 1krm gerek anlama yeteneginden olasidir. Sorgulayicunn becerisi, kismen, bu tr zgn sora masi biimleri bulabilmesinde, k1smen de, derinlemesine inceleme ni-

teliginde bir yaklagunla, ortaya ikaracak gekilde tirabilmesindedir.

edip etmeyecegini

Sorgulaylc1, aradaki fark1 bilgisayarm fark

var olup olmadigim tasarimlanmig diger sorularla bagdag-

gerek

'anlay14m'

esnasmda anlamak iin, sorgulama tamamen s1kigtirabilir, veya sama gibi grnen sama bir sorayu araya fakat ashnda anlamh olan bir iki soruyu diger sorularm arasma gyle sorabilir: 'Duyduguma gre, bu sabah katabilir:

'

bir gergedan pembe bir balonla Mississipi boyunca umug. Buna ne dersin?' (Bilgisayarm almnda biriken soguk ter taneciklerini grr gibisiniz!) Bilgisayar ihtiyatla yamtlar: "Olduka gln kadar iyi gitti. Sorgulayici: "Sahi mi? Bir geldi bana." Simdiye zamanlar amcam da aym geyi yapmigt1 ve dnmgtyalmz onunki kirli-beyaz renkte ve izgiliydi. Bunda gln olan yetenegi yoksa, bilgisayarm ok ne var?" Dogru drst anlama gemeden tuzaga dgecegini ve kendini ele verecegini tahmin etmek zor degil. Hafiza bankasmda gergedanlarm kanatlarimn olmadigma dair bilgi varsa, ilk soruyu "Gergedanlar uamaz" diyerek, ikinci soruya da "Gergedanlar izgili degildir" geklinde yamtlayabilir. Sorgulayici, bilgisayarm aradaki temel farki anlay1p anlamadig1m kontrol etmek amac1yla, bir sonraki sorusu'Mississipi'nin nu, gerekten sama bir soruya dngtrmek iin bir gealtmda' veya bir balonun ierisinde' veya celikle' geklinde degigtirebilir.
--gitmig

rnegin,

'pembe

'pembe

8.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

Turing testini geebilecek bilgisayarm yapihp yapilamayacagi, veya ne zaman yap11abilecegi gibi konulan gimdilik bir tarafa birakahm. Yalmzca bir tartigma baglatabilmek iin bu tr makinelerin iml edilmig olduklarim varsayahm. Peki, Turing testinde basanh olan bir bilgisayarm mutlaka dgndg, hissettigi, anladigi, vs. iddia edilebilir mi? Bu konuya az sonra deginecegim. elimizdeki sonulann bazilanm degerlendirelim. rneSimdilik, bilgisayarm yapimcilan iddialarmda, yani cihazlanmn dggin, nen, hisseden, duyarh, anlayigh, bilinli bir varhk olduguna dair iddialarmda hakhysalar, eihazi satm almamiz bizi ahlki sorumluluklarla kargi karg1ya birakacaktir. Yap1mc11anna inanmanuz gerekiyorsa elhette ki bu byle olacaktir! Bilgisayarm duygulanm hie sayarak, sirf ihtiyalarumzt tatmin iin onu kullanmanuz hi de hog karyllanmayacaktir. Bir kediye kt davranmakla buarasmda ahlk a1smdan bir fark yoktur. Yapimcisima iddinun asma gre duygulu bilgisayarmuzi incitmekten sakmmamiz gerekecektir. Bize baglandigi, yakmhk duydugu bir sirada devrsini kapativermemiz veya hatta bir bagkasma sativermemiz bizi ahlki zorluklarla kargi karg1ya birakabilecegi gibi, bagka insanlarla veya hayvanlarla kurulacak duygusal iligkilerin bizi iine srkleyebilecegi sayisiz bagka sorunlar da sz konusudur. Btn burlar, ya antumzi yakmdan ilgilendiren sorunlardir artik. Bizim iin (ve de yetkili makamlar iin!), imaltilann, "Dgnen cihazlarimizdan her biri uzmanlanmiz tarafindan tmyle Turing testinden geirilmigtir" gibi bir kamtla desteklenmig iddialanmn dogru oldugunu varsayahm.
ahlki sonulanmn, ragmen, Turing testinden baanyla gemig olmamn, dgnce, zek, anlay19 veya bilinlenmenin geerli bir gstergesi sayilmast bence olduka etkin bir kriterdir. nk,bagkalarmm byle zeniklere sahip olduklan hakkmda kargihkh konugma yntemi digmda bagka hangi yntemle, nas11 yarg1ya varabiliriz? Yz ifadesi, bedenin hareketleri ve benzer hareketler gibi bagka kriterler de vardir gintgteki

ddialarm bazi

sonulanmn, zellikle anlamsizhma, glnlgne

geri ama diyelim ki (belki biraz daha uzak bir gelecekte) btn bu mimikleri ve hareketleri baanyla taklit edebilen bir ro-

9 saklamak artik gebot yapildi. Robotu ve insam, sorgulayleidan ilke olarak, sorgulay1cimn elinde yine aym fakat, kriterler bulunacaktir. Turing testini dzenleyen ben olsaydim, partlarma daha fazla esneklik getirmeye ahgirdim. Bilgisayardan, bazi bakimlardan, bir insam ondan ayirt edilemiyecek kadar iyi taklit etmesini istemek dogrusu ondan gereginden fazlasim istemektir. yabanc1hk', Yamtlarin temelinde yapay bir bilinlilik var oldugu iin, bilgisayarm yamtlarima dogasma bakarak sorguyamtlayici gerekten ikna olabilir. Ben olsam sorgulayleidan larm dogasma bakmasim isterdim. Bugne kadar inga edilmig aika grlen eksiklik buolan tm bilgisayar sistemlerinde dur. Ancak, sorgulayici, bilgisayarm bilinaiz yamtmda bile bir bilinlilik algilayabilir ve bu bilinliligi bilgisayara atfetmek konusunda isteksiz davranabilir. Byle bir tehlike olasihgim Diger taraftan, sorgulaylei, gerekte var olkabul ediyorum. duygusuna kapilarak istememasa bile, byle bir Bu neden de olsa bilgisayara kugkulanma firsati verebilir. daha nesnel olmasmdan denle Turing testinin ilk versiyonu, kaynaklanan daha byk bir avantaja sahiptir ve ben de sonduracagim. Onceden degindiraki blmlerde bunun zerinde yapilan haksizhk (yani, testte bagarih olgim gibi bilgisayara beklenmak iin bir insarna yapabilecegi hergeyi yapmasimn yapmak yapabildigini mesi, oysa insamn bir bilgisayarm zokonusunda runda olmamasi) dnme yetenegi, vs. saptamak destekleyenleri rahatsiz eder gibi Turing testinin etkinligini grnmyor. Turing testinin taraftarlarma gre bilgisayar ok gemeden 2010 ylhoa kadar- Turing testinden bagariyla geebilecektir bir sorgulay1c1 (Turing, baglang1ta sorgulamayla, 2000 yihna kadar, ve sadece bey dakikahk bir ngrmgt). Sonulara bakarak Turing yzde 30 bagari oram taraftarlari, bu taraf tutan grgn, ngrlen tarihi geciktirinamyorlar! meyecegine Btn bunlar temel bir sorayla yakmdan iligkilidir: Iglevsel varhma veya bakig aisi, nesnel bir alemin ussal selliklerinin vermek iin makul bir kriterler sistemiyokluguna dair hkm Dg ni gerekten saglar mi? Bazilari, sagladtgim savunuyor. yetenekli olursa olsun, geregin yerini tutamaz. gc, ne kadar rekmeyecek
'bir 'yabancihk'
-diyelim

'vasat'

10 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

ne transistrlerden, tellerden, vs. yapilmig olmasi geregi, tek bagma, aksi kamt sayabilecegim trde bir gey degildir. Benim dgledigim sey, gelecekte bir gn, bilinlilik ile ilgili baanh bir teorinin geligtirilebilecegidir ve uygun bir fizik teorisi olmasi bakimmdan baanh, fiziksel anlay1pm geriye kalan kisnuyla gzel bir gekilde uyumlu oldugu iin baanh; yle ki n-tutarh

likle, Turing testini, kendi btnlg ierisinde olmadika geerli bir sistem olarak kabul etmeye genelde hazinm. Aikasi, bir bilgisayar kendisine yneltilen tm sorulan bir insamnkinden ay1rt edilemeyecek bylece idrak yetenegine sahip sorgulayicimizi gerektigince* ve srekli aldatacak-- tarzda yamtlayabilirse, aksine bir kanet olmadigt srece, bu bilgisayar gerekten dgnyor, hissediyor, vs. kamsma varabilirim. Dgnme, hissetme veya anlam veya zellikle, bilinlilik ile ilgili aiklamalanmda ve szcklerini kullandigun zaman bunlarm, fiziksel nesnelerdeki varhk veya yakmhklanm kamtlamaya ahytiguniz gerek obanlammda jektif kavramlar olduklanm im ediyoyalmzca anlatim dilinin geregi olarak kullanmiyorum! rum, Bunu son derece nemli bir konu kabul ediyorum. Bu gibi zelliklerin varhgim saptamaya ahgirken, elimizdeki tm kamtlara dayanarak tahmin yapariz (Ilke olarak, bu durum, rnegin uzak bir yildizm ktlesini tahmin etmeye ahqbir astronomun masmdan farkh degildir). Bagka ne egit bir aksi kamt dgnlebilirdi ki? 11eriye ynelik kurallar koymak zor olmakla birlikte ben bir noktay1 a1klamak istiyorum: Bilgisayann, nronlar, kan damarlan, vs. yeri-ve

Benim konumum ikisinin arasmda kahyor. Ne kadar yetenekli olursa olsun, dg gcnn yeterli dzeyde ve beceriyle yap11acak bir sondajla saptanmasmm yerinde olacagma genel ilke olarak inanmak egilimindeyim. Geri bu, kamtlanung bir olgudan ok bir inamp (veya bilimsel iyimserlik) sayilabilir. Byle-

'kamt"gerekten'

'varsayim/tahmin'

'nesneler'

* Turing testinde baanh olmamn pf noktalan ile ilgili grglerim hakkmda bilerek ve isteyerek suskun kahyorum. Ornegin, gyle bir yntem nerebilirdim: Uzun ve bagarisiz seans1ar ertesi bir bilgisayar, insan denegin o zamana kadar vermig oldugu tm yamtlari biraraya getirdikten sonra, uygun ierikleri rasgele arasma serpigtirerek metnin zerinden bir kez daha geebilir. Bir sre sonra, yorgun dgen sorgulayicimizm zgn sorulari da tkenince bilgisayanmiz ekmek' yoluyla sorgulaylc1yi aldatung olur!
'kopya

11

insanlarm kendileriyle ilgili yamt aradiklari ne zadereceye kadar bilinli olduklan sorulanyla ilgili ne iddialanyla tamamen uyumlu bir teori. Byle bir teori, bilgisavarsayilan bilinliligi ile ilgili ipulanm gerekten yanmizm verebilir. Byle bir teorinin ilkelerine uygun inga edilen bir linlilik detektrn' bile dgleyebiliriz. Insan zerinde son derece gvenilir olan byle bir detektr, bilgisayar sz konusu oldugunda, Turing testinin sonalanndan farkh sonular verebiyorumlanmasi lir. Bu kogullarda, Turing test sonularima konusunda ok dikkatli olmak gerekir. Bana yle geliyor ki, kisinin Turing testinin uygun olup olmadigt konusuna bakig aisi, kismen, bu kiginin bilim ve teknolojinin nas11 geligecegine dair grglerine baghdir. Bu konuya daha sonra tekrar dnecegiz.
man, nasil,
'bi-

grleri,

Yapay Zek

ogukez kisaca AI (Artificial Intelligence) olarak amlan Yapay Zek son yillann en ok ilgi eken konusudur. AI'm amamakineler, normalde elektronik arac1hlyla inlan, makineler, olabildigince taklit etmek ve belki sonusamn ussal etkinligini ta insamn ussal etkinlik yetenegini geligtirmektir. AI sonulaBunlardan birisi ronna en az drt alanda ilgi duyulmaktadir. botik'tir. Robotik, insamn mudahalesini veya kontro1n gerekgerektiren' grevve karmagik grevleri, leri, insan yeteneginin tesinde bir hiz ve gvenilirlikle yerine getirebilen, veya insan hayatmm tehlikeye girebilecegi olumsuz endstrinin kogullarda grev alabilen mekanik cihazlann uygulamadaki gereksinmelerine cevap vermek amac1yla retim ahemalanmn yapildigi bir sektrdr. Genel oldugu kadar ticari a1dan da AI amalarma ilgi duyulan bir diger alan uzman sistemlerdir. Bu sistemlere gre, bir meslek grubunun hukuk, vs.- tm temel bilgileri bir bilgisayar paketi halinde kodlanmahdir! Bu meslek yelerinin deneyim ve uzmanhklanmn almasi mmkn yerini bilgisayar programi paketlerinin m-tip,

tiren ok egitli

'zek

dr? Yoksa, yalmzca, gereklerle ilgili bilgilerin, genig kapsamh bir bilgi-kaynak listesiyle birlikte, uzun listeler halinde haz1rlanmasi Bilgisayarlarm insan zeksimi amalanmaktadir?

12.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi? alabilecegi konusunun (veya taklit edebilecegi) mn yerini nemli lde sosyal karmaa yaratacagi aiktir. AI'm dogrudan ilgili oldugu bir diger alan psikolojidir. Insamn (veya bir hayvamn) beyninin davramplarmm elektronik bir cihaz bagka vasitas1yla edilmeye ahg11mas1yla bunun gerektaklit legtirilememesiyle-, beynin iglevleri hakkmda nemli bilgiler edinilebilir. Tyimserbir yaklagimla AI, felsefenin derin sorulan hakkmda, us kavrammm anlamma sezgi yoluyla nfuz etmemizi saglayarak, geyler anlatabilir. bize bir
-veya

AI bugne degin ne kadar ilerleme kaydetmigtir? Bu konuda bir zetleme yapmak benim iin zor olurdu. Dnyamn egitli yerlerinde bu konuda ahgan pek ok grubun ahymalarmm pek azmm ayrmtilan hakkmda bilgi sahibiyim. Ancak gu kadasyleyebilirim ki, gerekten zekice pek ok ahqma yapilnm kargm, insan zeksmm yerini tutacak herhangi mig olmasma gerekleymesi iin kat edilecek daha ok yol bir simlasyonun vardir. Konuya egni katmasi amac1yla eski (yine de etkileyici) kaydesatran bilgisayarlarmda ahqmalardan ve gnmzde dilen geligmelerden bahsedecegim. lk AI cihazlarmdan birisi, 1950'lerde yap11mig, W. Grey Walidi? Bu cihaz, pilleri bitinceye kadar yerde ter'm dolagip durur, sonra, pillerini doldururdu. Pilleri tamamen garjdevam lanmca, figini prizden eker, odamn iindeki yrygne ederdil O gnden bugne, benzer birok cihaz iml edildi (rnegin, bkz. Waltz 1982). Olduka farkh bir izgide geligmenin rnegi 1972'de Terry Winograd'm bilgisayar programmda grld. Simlasyon cihazi, farkh biim ve renkteki bloklari farkh sira ve diziligte birbirinin stne, akla uygun gekilde yerlegtirebiliyordu. Sz konusu ilk baanh ahymalara karym, o zamanlar, kolunun' kumandasmi bile tasarimlamabasit eklemli bir AI yntemlerikadar zor gereklegtigi ammsanmahdir. nm ne nin henz hibir etkinlik gsteremedigi alanlardan birisi, insan sarfetmeden' yapabildigi bir iglem, hayvan) beyninin (veya yorumlanmasi iglemidir. yani grsel sahnelerin Belki de Turing testi ile daha dogrudan iligkili bir bilgisayar programi 1960'lann ortalarmda K.M. Colby tarafmdan geligtirilmig ve yapay fizyoterapist olarak o kadar baanh olmuqtur ki bazi hastalar dertlerini daha rahat anlatabildikleri gereke'kaplumbaga'si 'robot 'aba

13

siyle gerek

gisayar
vasitastyla

'terapist'

konugma (teleyaz1ci ile bir hasta arasmdaki yapilmigtir) rnek olarak agagida verilmigtir:'
:

terapistin

yerine

bilgisayan

tereih etmislerdir.

Bil-

TERAPST HASTA TERAPIST HASTA TERAPST HASTA TERAPIST HASTA TERAPST HASTA TERAPST HASTA TERAPIST HASTA
TERAPST

Size nasil yardim edebilirim?

: :
:

Bilmiyorum. Bana sorununuzdan

Olmaz.

bahsetmeye
misiniz?

ahgm.

: : : :
:

Biraz ayrmt1veremez

: : : : :
:

Bugn hasta ve yorgunum. Sebebi hakkmda bir fikriniz var un? Evet, yashy1m. Ltfen devam edin. Hibir geye ilgi duymaz oldum. Biraz daha a1klaym? Neden byle hissettigimi samnm biliyorum. Sahi mi. Samrun bir aile zlemi ekiyorum. Aile zlemini size hissettiren nedir?

HASTA TERAPST

: :

Bunu aiklamasi zor. Sizin iin aile niin nemli?

Bu diyalog, bilgisayarm aslmda hi olmayan anlama yetenegine bir lde sahip oldugu izlemini veriyorsa da, gerekte btn yaptig1 olduka basit mekanik kurallara uygun davranprogramlarmda, gizofrenik bir makt1r (Bilgisayar simlasyon daha vardir. Bu diyalogda tm simle eden bir hastayi yer almakders kitaplarmda bulunan cevaplar ve semptomlar grencilerini bilgisayar, yamtlann ta, diyalogu dinleyen tip inandtrmaktadir!). san hasta' tarafmdan verildigine davramy" olarak nitelebilgisayarlar Satran-oynayan makinelerin sergileyen belki en iyi rneginebilecek davramq makineler, bugnlerde (1989'da)'Uluslararasi dir. Gerekte bu (Bu bilgisayarperformans gstermektedirler Usta' dzeyinde 2300'n biraz altmda olup, klyaslama amac1yla larm puanlari Kasparov'un bir deger verilmesi gerekirse, dnya sampiyonu zerindedir). Dan ve Kathe Spracklen zellikle puam 2700'n tarafmdan hazirlanan bir program (Fidelity Excel ticari mik'diyalog' 'in"zeki

14 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

iin) 2110'luk bir puana (Elo) ulagarak USCF 'Uskazanmigtir. Daha da etkileyici bir program 'Derin Dgnce', Carnegie Mellon Universitesi'nden Hsiung Hsu tarafmdan hazirlanmig ve yaklagik 2500 Elo puan almigtir. Bu satByk Usta Bent Larsen'i ilk ran program1 yakm zamanlarda, kez yenerek Kasim 1988'de Longbeach, Kaliforniya'da dzenlenen bir satran turnuvasmda birinciligi Byk Usta Tony Milos ile paylagmigt1!6 Satran bilgisayarlari artik satran problemlerini de zmekte ve bu konuda insan rakiplerini kolayhkla alt etmektedirler.6 Satran-oynayan makineler, dogru hesaplama gcnn yam bilgisi'ne de byk lde bagimhdirlar. Kabul etsira mek gerekirse, zellikle abuk hamle yap11masmm gerekli oldugu durumlarda bu makineler, insan satraniya kiyasla genelgstermektedir. de daha iyi performans nk, bilgisayarm kurallari, kesin ve hizh hesaplama esasma gre almirken, inverme'nin yoluavantajmdan yararlanmak san satrani na gider ve bu iglem yavag ve bilinli bir degerlendirme yapmak demektir. Insan yargilari, hesaplamanm her agamasmda, analizle gereklegebilenden daha fazla derinligine dikkate almroprosesr

ta' nvamm

'kitap

'karar

makimasi ciddi olasihklarm sayismi nemli lde azaltirken olasihklari hizla hesaplar ne, karar vermek kaggis1 olmaksizm ve dogrudan elimine eder (Bu fark, zor bir Uzak Doku oyunu olan 'go' oyununda daha belirgindir, nk bu oyunda hamle fazladir). Bilinlibagma dgen olasihk sayisi satrantakinden arasmdaki lik ve kararlarm olugturulmasi iligki sonraki blmlerin, zellikle X. Blm'n ana konusudur.

'Haz' ve 'Ac1'ya AI Yaldapmi

Yapay zekmn, mutluluk, act, ahk gibi ussal zelliklerin bir saglayacak bir yol oldugu ne srlmektedir. egit aiklamasmi ele alahm: Pili bittigi zaman Grey Walter'm kaplumbagasmi davramq biimi degigiyor, enerji deposunu yenilemeye tasarimlandigi gekilde davranmaya baghyordu. Bir insanm herhangi bir bagka hayvamn- kendini a hissettigi samanki davdavrame biimleri arasmramg1 ile Walter'm kaplumbagasom
-veya

15

da a1ka grlen benzerlikler vardir. Grey Walter'm kaplumbagasmm zaman aym davramgi gsterdigini sylersek, buna hi de dil srmesi denilemez. Kaplumbagamn iindeki bir mekanizma pilin garj durumuna duyarh oldugu iin, altma indigi zaman kaplumbagaya enerji belirli bir noktamn farkh bir davramq biimine sahip olacak gekilde komut veriyor. Kugkusuz hayvanlarm bedenlerinde buna benzer bir mekanizma var; fakat hayvanlarda davrame biimindeki degigiklikler biraz daha karmagik ve anlagilmasi zor. Bir biimden digerine sayesinde gemek yerine, belirli bir kumanda mekanizmasi bir degisiklik olugmakta, bu detarzda hareket etme egiliminde gigiklikler,enerji kaynagim yenileme gereksinmesi arttika daha da glenmektedir (bir ooktaya kadar). Ayni gekilde, AI taraftarlan, aci ve mutluluk gibi kavramlangrmektedirler. Konuyu rm da bu gekilde rneklenebilecegini basite indirgeyelim ve asin (puan: (puan: +100) kadar tek lege indirelim. Herhangi agin makinemiz, makinemiz diyelim elektronik kendi bir egit kaydun yapabilecektir. 'Haz/ac1' puamm kipuamma Elektronik cihazumz belirli saca ha-puam olarak adlandirahm. davramp kipleri ve dahili (pilleri gibi) veya harici bazi girdilerle donarumhdir. Hareketleri, ha-puamm en st dzeye 1karabilecek gekilde tasanmlanmigtir. ha-puamm etkileyen birok etken bulunabilir. Pillerinin dgk garjh olmasi olumsus bir etken, yksek garjh olmas1 olumlu bir etkendir. Kugkusuz bu etkenleri diledigimiz gibi ayarlayabiliriz, fakat bagka etkenlerin var olunutmamahyiz. zerinde, alternatif Belki cihazmuzm dugunu bir enerji kaynag1 olarak gney eneijisi depolayan panolar bulunabilir. Bylece, panolar devredeyken, pillerii1 kullamlmasi ha-puamm biraz artigerekmez. Gn igigma yaklagtmldigmda rabilir, durumunda bu bylece diger etkenlerin var olmamasi davramp egilimini gstermesini saglayabiliriz (Ashnda, Grey Walter'in kaplumbagasi daima igiktan kamtrdd). Farkh hareolasi etkilerini kontrol amaciyla ketlerinin ha-puam zerindeki cihazimiz gerekli hesaplamalari yapabilecek donamma da sahip olmahdir. Verilerinin gvenilirligine bagh olarak ha-puam zerindeki olasihk byk/kk etkilerin hesaplanmasmda uygulayabilmelidir. katsay1sim
'aciktigi'
,

'duygularf,

'aci'dan

-100)

'hazza'

'haz/ac1'

16.Bir Bilgsayar Us Sahibi Olabilir mi?

digmda kaynagim srekli yenilemenin aksi durumda, bagka da donatmahy1z; hk'tan ayirt edemeyiz. Simdilikseks sz konusu olmadigi iin, cihazimizin reme sistemiyle de donat11masim istemek biraz olur! Fakat belki benzer cihazlarla arkadaghk fazla kurabilmesi iin bedenine bir monte ederek istek' mekanizmasi arkadaglarlyla biraraya geldigi zaman pozitif ha-puamm artirsaglayabiliriz. ile Veya onu kendi adma grenme masim bylece dig dnya ile ilgili gerekleri hafizasma donatabiliriz; (Biraz daha bendepolayarak ha-puannu olumlu etkileyebilir. cilee davranarak eihazmuzi, bir hizmet yaptig1 zabizim iin bir man olumlu puan alacak gekilde programlayabiliriz robot hizmetkr inga ettigimiz zaman yapmanuz gerektigi gibi!) akhmma estigi gibi cihazimiza empoze etmeBu gibi oldugunu mizin yapayhk ileri srenler bulunabilir. Fakat bu, dogal seimin bireyler olarak bize, byk lde, genlerimizle ogalma ihtiyaciyla ynetilen belirli empoze etmesinden farkh degil ki. gekilde bagariyla monte edildigini Cihazimizm, ngrlen varsayahm. ha-puam arti olduga zaman haz duydugunu ve hapuam eksi oldugu zaman aci hissettigini nas11 kamtlayacag1z? AI (veya iglevsel) grge gre, davrampma bakarak bu konuda bir hkme varabiliriz. Puamm olabildigince yksek bir arti deikaracak (ve olabildigince uzun arti kalacak) gekilde davgere randigi save buna karg1hk yine eksi puanlardan olabildigince haz hissini puammn kmdigi iin mantikh bir sonuca vararak, artihk derecesi olarak, aci duygusunu da puanmm eksilik derehaz ve aci cesi olarak tanimlartz. Byle bir tamnun duygulari ile ilgili olarak bir insamn da tamamen aym reaksikaynaklanabilir. Kugkusuz, inyonu gsterecegi gereginden sanlar sz konusu oldugunda, hepimiz biliriz, durum bu kadar basit degildir: Bazen bilerek isteyerek acidan kammaz, bazen hazdan kammak iin yolumuzu degigtiririz. Bizim hareketleriynlendirir mizi ok daha karmagik kriterler (Bkz. Dennett acidan kam1978, s. 190-229). Fakat kabaca bir ortalamayla, mak ve haz peginde kogmak bizim gerek davrame biimimizdir. Bir iglevselci iin bu durum, aym dzeyde bir ortalamayla, cihazumzm konuha-puamnm ac1/haz oram ile tanimlanmast

Cihazimiz1, enerji
'amalar'la

'ac1'yl

'a-

'dostluk

'agki'

-aym

'amalari',

'amalari'

'mantigi',

17 yeterli gereke tegkil eder. Bu gibi tanunlamalar AI teorisinin amalari arasmda da yer ahr. Simdisormahsunz: Cihazumzm, ha-puam eksi oldugu zaman mu? aci, arti oldugu zaman haz duymast gerekten sz konusu cihaznmz herhangi bir gey hisseder mi? glevselci, Gerekten, kugkusuz, ya "Tabii ki evet" der veya anlamsiz oldugu gerekesiyle bu egit sorulari reddeder. Fakat, bana kahrsa, burada dikgereken ciddi ve zor bir sorn var. Insanlar iin kate ahnmasi sunda

drtler ok egitlidir. Aci ve haz gibi bazilari bilinlidir; fakat K1zgm sobazi drtlerin dogrudan dogruya farkma varamayiz. duymadan nee baya elini sren bir insanda, aci hissini henz neden olan istemsiz bir hareket olugur. Bu tip elini ekmesine
ok, eihaistemsiz hareketler, aci ve hazzm gerek etkilerinden yakmdir. ha-puamna kargi tepkilerine daha zumam Makinelerin davramplarim tammlarken antropomorfik, ogu kez gaka yollu terimler kullamriz: 'Bu sabah arabamin cam ahsmak istemiyor' veya 'Saatim hl Kaliforniya saatine gre igledigini samyor'; veya 'Bilgisayarim son komutu anlamadigim, bir sonraki agamada ne yapmasi gerektigini bilmedigini iddia gerekten birgey isteyebilecegini, ediyor.' Elbetteki arabamizm sanabilecegini, saatimizin veya bilgisayarimizm iddia edeveya anlayabilecegini ima etmiyoruz. Bu egit bilecegini, veya hatta onlara gerek iddialar gzyle bakmadigimiz, tammlamalar, yalmz kastettikleri espri ierisinde baktigimiz srece gerekten retilenbilgitammlay1c1 ve anlamamiza yardimci olacaklardir. ama1anan espri ne olursa olsun, assal zellikler sayarlarda da, aymdir. Grey Waldair iddialara yaklagimim var olabilecegine syledigim zaman bunu acikabilecegini kaplumbagasmm ter'm yari-gaka olarak sylerim. Bir cihazm ha-puam ile ilgili vegibi ifadeler kullandigim zaman, kendi davrampimi ve ya ussal durumumla bazi benzerlikler nedeniyle cihazm davramgiolduklari iin bu ifadeleri kullamrim; m anlamama yardimei gerekten birbirine yakm oldugunu davramy benzerliklerimizin ima amaciyla veya davramqum etkileyen bagka bilinsiz geylerin varhgim yadsidigum ima amac1yla kullanmam. zellikleri anlayabilmemiz iin AI'm bize dogrudan sagUssal okurulayabileceginden fazlasma ihtiyacmuz oldugunu umarun a1tlayabildim. Ancak AI'm, nemle ele almmasi yeterince ma
'acf 'haz'

18 .Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi? ve incelenmesi gereken ciddi bir konuyu ortaya koyduguna inaGerek zekmn simlasyonu konusunda bugne kamyorum. dar pek fazla geyin gereklegtirilmemig oldugunu sylemiyorum. Fakat unutulmamahdir ki yapay zek konusu henz ok yeni-

dir. Bilgisayarlar

nig hafizalara, daha fazla say1da mantik nitelerine sahip olacaklar ve buna paralel olarak daha fazla sayida iglem gerekleg-

hizla geligecek, hizh girig yap11abilen daha ge-

olacaktir. AI felsefesinin aralari olan bu makinelerin teknik kapasiteleri son derece geligecektir. stelikfelsefenin znde absrdite yoktur. Belki insan zeksi, gimdiden bilinen ilkelere, bugnn bilgisayarlarma dayah fakat gelecekte daha da geligtirilecek kapasite, luz, vs. sahip olan elektronik bilgisayarlarla dogru gekilde simle edilebilecektir. Hatta, belki, bu makineler gerekten zeki olacaklardir; belki dgnecekler, hissedecekler ve usa sahip olacaklardir. Veya belki de byle olmayacak bugn iin hi farkmda olmadigumz yeni bir ilkeye gereksive nim duyulacaktir. Igte konumuz budur ve hi de hafife ahnacak bir konu degildir. Grebildigim kamtlari suumaya ahgacagim. Sonunda kendi grglerimi aiklayacagun.

ilerlemeler

tireceklerdir. Mantik tasarimmda ve programlama

tekniginde

GI AI ve Searle'm
Konumuzun
olarak yarlar

in Odasi

uydaha ayrmtih olarak Simdilik,algoritmayi bir egit hesap yntemi olarak tammlamak yeterli olacaktir. Termostat rneginde algoritma son derece basittir: Cihaz, sicakhm nceden ayarlanung oldugu degerden yksek veya dgk olup olmadigim kaydeder, yksek olmasi durumunda devre kesilir, dgk olmasi durumunda ise aihr. Insan beyninin herhangi bir kayda gulanmasmdan ibarettir. sonra deginecegim. Algoritma konusuna

ilgi alanmda nemli bir yere sahip" ve gl-AI adlandirilan grge gre yukarida tammlanan bilgisayalmz zeki degil ayrn zamanda Fakat usa vs. sahiptir. sahip olduklart bu bir tr ussal zellikleri herhangi bir hesap makinesinin, hatta termostat gibi" en basit mekanik ekipmanm mantik fonksiyonuna benzetilebilir. Ussal etkinlik ogu kez algoritma adiyla amlan ve iyi tammlanmig iglemler s1rasmm

19

'daha olmasmdan mkemmel (veya belki 'kendini dzenlenmig yapismdan', veya tammlayabilme zellik1erinden', bir algoritmadan beklenen diger bazi zelliklerden) kaynaklamr. Daha nemlisi, tm ussal zellikler hissetme, zek, anlaylg, bilin- sz konusu karma1k fonksiyon sisteminin yalmz birer parasidir; bir bagka deyile, beyin tarafindan gereklegtirilen algoritma'mn zellikleridir. Herhangi bir spesifik algoritmamn zgn zelligi, performansmda, sonularmm dogruluganda, kapsanunda, ekonomik olugunda ve uygalama hizmda kendini gsterir. nsan beyninde faaliyet gsterdigi varsay11an algoritmaya eg bir algoritmamn olaganst bir gey olmasi gerekir. Fakat bu egit bir algoritma beyinde varsa AI yandaylan var oldugunu kugkusuz idbir bilgisayara da ilke olarak uygalanabilir dia edeceklerdirdemektir. Gerekten de, veri saklamak iin yeterli bellek ve aolmasa, herhangi bir modern genelhgma luzi gibi smirlamalar amah elektronik bilgisayarda bu algoritma kullamlabilir (Bu
-dgnme, -gl

daha fazla karmapk

da, gl AI'a gre, yine de bir algoritmadir. Termostatm algoritmasi kadar basit olmayabilir fakat ilkede farkh olmasi gerekmez. Bu nedenle, gl AI'a gre, insan beyninin temel fonksiyonlanm yerine getirmesi (bilincinin tm aiga vurumlari dahil) ile termostatmkinin arasmdaki fark, beynin ok

deger assal karmagiksa

iglemi sz konusu oldugunda

algoritma

ok daha

grgn gerekesi, ileriki blmlerde evrensel Turing makinesi kapsammda ayrmtilandinlacaktir). okuzak olmayan bir gelecekte, daha genig kapasiteli ve hizh iglemcili bilgisayarlarda bu egit simrlamalann sz konusu olmayacagi mit edilmektedir. Bu gereklegirse, byle bir algoritma Turing testinde bagarih olabilir. G1 AI savunuculanmn iddiasma gre algoritmay1, iglerlik kazanmas1 bag1msiz kilacaktir: Kendi duygulan ve bilinci olacaktir ve bylece bir us olacaktir. Ussal etkinliklerin bu erevede birbiriyle ve algoritmalarm zdeglegtirildiklerini herkes tartigmasiz kabul edebilir. zellikle, Amerikah felsefeci John Searle (1980, 1987), amaca uybir bilgisayarm Turing testinin basitlegtigun programlanmig rilmig versiyonlannda baanh olduguna dair rnekler vermekiglevinin hi bulunmadigma dair te, ancak yine de g1 kamtlar gstermektedir. Benzer bir rnek, Roger Schank
'anlama'

20 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

tarafindan tasarimlanan

bir bilgisayar

programma
ismarladi.

dayamla-

rak verilmektedir (Schank ve Abelson 1977). Programm amaci, 'Adabasit ykleri anlama yoluyla benzetigimi saglamaktir:

Hamburmm biri lokantaya girdi ve bir hamburger geldiginde yanmig ve sertlesmigti. Adam faturay1 demeger den, bahgig birakmadan fkeyle 1kip gitti.' kinci yk: 'Adaismarladi. Hamburmm biri lokantaya girdi ve bir hamburger ger geldiginde, ok hoguna gitti. Lokantadan 1karken faturay1 demeden nce garson kiza oka baheig verdi.' Oykleri ne lde denemek iin bilgisayara her bir ykde adaa1kmm hamburger yiyip yemedigi sorulur (her iki ykde de a belirtilmeyen olay). Byle basit yk ve soruya bilgisayar, ikinci yk ngilizce bilen bir insamn birinci yk iin yamtlar verebiyamtmdan temelde ayirt edilemiyen iin lir. Bylelikle bir makine, ok smirh anlamda bir Turing testinde bagarih olmug sayihr! Dikkate almamiz gereken soru, bu tr bir bagarmm bilgisabelki, programm kendisi adma- gerek bir anyar adma Searle'm bu soruya lama yetenegini yansitip yansitmadigidir. olumsuz yamti, onun 'in odasi' kavramim davet ediyor.. Searle, hergeyden nce, yklerin ngilizce degil diyelim inceanlatm eylemlerinin, zetilmasim ve bilgisayarm algoritmasimn rinde sembolleri bulunan bir komutlar dizisi seklinde verilin mesini ngrmektedir. Searle, btn iglemlerin, kilitli bir odahayal etmektedir. ykleri temsil eden da gereklegtirdigini semboller ve daha sonra sorular kk bir delikten ieri verilir. Digardan ieriye bagka hibir bilginin girmesine izin verilmez. sonra degerTm test materyali bu gekilde odaya verildikten lendirme sonulari dogra sekilde ve manuel yntemle siralanaSchank'm prograrak yine aym delikten odamn disma alrur. uygulanmasmdan ibaret olan bu iglem somimn algoritmasmm yamveya nucu ikacak olan, inceykye ince tidir. Searle, bir tek kelime bile incebilmedigini, yklerin konusu hakkmda, bu nedenle, en ufak bir fikri dahi olmadigim olagaika ifade etmektedir. Yine de Schank'm algoritmasmi uygulayarak (algoritma ile ilgili koturan iglemleri siras1yla ykleri kolayca mutlar kendisine ngilizce olarak verilmigti), bagarili olmugtur. Searle'm granlayabilecek bir inlikadar
'anladigim' 'hayir' 'evet'
-veya,

"evet"

"hay1r"

21

-samnm

Searle'i dgnrseniz hak vereceksiniz! Searle'm savma kargi ikanlar ok olmustur. Burada, nemli buldugum birkama deginecegim. Once, yukarida geen bir szck bile anlamama' deyiginin belki biraz yanhg ynlendirici oldugunu belirtmek istiyorum. Anlamamn, tek tek szcklerle
'tek

uygulamak, gildir.in odasmda

nyla

ok gl bir grg- gudur: Bir algoritmayi bagaigleminin gereklegmesi demek dekilitli kalang ve tek szck incebilmeyen
'anlama'

oldugu kadar szck biimleriyle de iligkisi vardir. Bu egit algouygulanmasi esnasmda, bireysel sembollerin pek obu sembo1n olugturulgunu gerek anlamlarun anlamaksizm, dugu biimlerden, desenlerden bir geyler ikarabilirsiniz. rnegin, hamburger kargihgi in harfi (eger byle bir harf varsa) yerine, diyelim bagka bir yiyecek olan mein'in semboln koyahm: ykler byle bir degigiklikten fazla etkilenmez. Bana yle geliyor ki, dogrusunu sylemek gerekirse, algoritmamn ayrmtilarma saplamp kahrsamt yklerin gerekten neyi anlatmak istediklerini anlayamazsunz (bu durumda hamburger yerimein'in kullam1masun bile nemsiz bulursunuz). ne kinci olarak deginmek istedigim nokta, olduka basit bir bilgisayar programmm bile, insanlarm kullandigi sembollerle uygulandigt takdirde son derece uzun ve sikici hale gelebilecegi gereginin gzardi edilmemesi gerektigidir (Ne de olsa bilgisayarlan byle iglemleri bizim adumza yapmalan iin kullanm1verdigi gekilde yor muyuz!). Searle, Schank'm algoritmasmi, gerekten uygulamis olsaydi, bir tek soruyu yamtlamak iin gnler, aylar veya yillar boyu sren siklet bir ige girigmis olacakti bu, bir felsefeci iin hi uygun olmazdi! Ancak, biz denemenin uygulanabilirligi ile degil ilkesi ile ilgilendigimiz iin, bu itirazi ciddi bir eleytiri olarak dikkate alm1yorum. Asil zorluk, insan beyninin karmapkhma oldugu eg karmapkhkta varsayllan bir bilgisayar programuun Turing testinden bagarryla gemesidir. Turing testini gemesi ngrlen bir programm son derece karmasik olmasi gerekir. Oysa, Searle'in progranniin bile o kadar ok mn, basit bir Turing sorusunu yamtlamak agamadan gemesi gerekir ki bir insamn normal yagam sresi ierisinde algoritmay1 elle uygalamasi mmkn degildir. Searle'm program1 gerekte var olmadigi iin bunu kamtlamak da
ritmalarin
'chow 'chow
-ki

22.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

'krizordur? Algoritmamn, ussal zellikleri yansitabilmesi iin tik' lde karmagikhga sahip olmas1 zorunludur. Belki bu kritik deger ylesine byktr ki, bu lde karmay1k olmayan hibir algoritma, Searle'm dgledigi gibi, herhangi bir insan tarafindan uygulamayla gereklegtirilemez. Bu zorlugun farkmda olan Searle, in odasma, yalmz kendisinin girmesinden vazgeerek, incebilmeyenlerden olugan bir ekip yerlegtirmeyi kabul etmigtir. Hatta, incesembollerden olugan verilerin olabildigince ok sayida saglanabilmesi iin tm Hindistan'1 test odasi olarak kullanmay1 ve (incebilenler di-

gmda!) tm Hindistan halkmi in sembollerini degerlendirmek grevlendirmeyi dglemigtir. Pratikte komik bir uygulaolsa da, ilke olarak komik degildir, nk sav aym savdir: ma degerlendirirSembolleri degerlendirenler yky anlamadan ler. Nitekim gl AI savma gre, yalmzca uygun algoritmanin
zere

'anlama' ussal zelliklerinden yetenegini ortaya 1karmaya yeterlidir. Ancak gimdi bir bagka itirazla ember genilemeye baghyor. Hintliler bireyler olarak, bir insanm beyninin tmnden ok, beyindeki bireysel nronlara benzemiyor mu? Dgnme eylemi esnasmda beynin fiziksel etkinligini olugturan nronlarm, kiginin dgncelerini anladigun hi kimse iddia edemeyecegine gre Hintlilerin bireyler olarak in yklerineden bekleyelim? Searle bu soruyu, lkede ni anlamalarim oturanlardan hibirinin bireyler olarak anlamadigi bir yky lkenin, Hindistan'm kendisinin, anlamasmm grngteki anlamsizhma dikkat ekerek yamtlar. Bir lke, diye savunur, bir

uygalanmasi,

iginde' degildir ama iglevini yerine getirmelidir. ok daha az g1. Samrim Searle'm sasadece bir kigi oldugu zaman en gvi, algoritmay1 uygulayan l dzeye ula1yor. Bu durumda dikkatimizi, bir kiginin bir mrden daha az srede uygulayabilecegi dzeyde karmagik algoritmayla smirhyoraz. Searle'm savmm, kisinin algoritmay1 armdirilmig uygulay141 ile ilgili olarak, nesnellikten ve varhgi kiginin kendi bilinliligini herhangi bir gekilde etkilemiyen bir olasihgim tm gcyle savundugu kamsmda degitr lim. Ancak, sz konusu olasihm en azmdan gzardi edildigine dair grgne katihyorum. Searle'm savmm, sonuta tamamen bir galus birey olarak Bu sav, ncekinden

termostat

veya

bir otomobil gibi,

'anlama'

'anlama

'anlama'.

23

ikna edici olmasa bile dikkate deger gerekelere dayandigim ierdigi kardgnyorum. Schank'm bilgisayar programmm magikhga benzer karmagikhga sahip algoritmalann, hangi grevleri stlenirlerse stlensinler, gerek anlay1ga sahip olamayacaklanmn olduka ikna edicidir. Aynea, byle bir gsterimi AI'm iddialannm aksine-, ne kadar karmagik gsterim olursa olsun hibir algoritmamn gerek anlama yetenegini tek bagma temsil edemeyeeegi konusunda bir fikir verir (ama daha fazlasim yapamaz). Grebildigim kadanyla, gl AI ile ilgili bagka ciddi zorluklar da bulunmaktadir. Gl AI iin, algoritma n plandadir. Algoritmanm, bir beyin, elektronik bir bilgisayar, btn bir Hindistan, arklardan ve diglilerden olugan mekanik bir cihaz olmasi fark veya su borulari sistemi tarafmdan uygulanmakta durum' iin nemli olan etmez. Temsil ettigi varsayilan algoritmamn mantik yapisidir; kendine zg fiziksel yapisi tmyle konu diguhr. Searle'm igaret ettigi gibi, bu durum, bir beraberinde getirmektedir. Dualizm, onyedinci tr yzy11a damgasmi vurmug olan felsefe ve matematiki Ren Descartes tarafmdan benimsenen felsefi bir teori olup ve olagan madde olarak iki ayn tr maddenin var oldugunu savuveya nas11 nur. Bu iki ayri trn birbirini etkileyip etkilemedigi etkiledigi bir konudur. Temel fikir tinsel geylerin maddeayn den olugmadigi ve maddeden bagimsiz var olabildigidir. Gl mantik yapisidir. Biraz nAI'm tinsel ierigi, bir algoritmanm fiziksel yapisi tamamiyle degindigim gibi, bir algoritmamn ce konunun digmdadir. Algoritma, fiziksel yapismdan tamamen sahiptir. olarak nesnellikten Bu annmig bir tr ayri tr bir varolusu ne kadar ciddiye almanuz gerektigini bir sonraki blmde aiklayacagim. Nesnellikten annmig algoritma, Platonik geregi ile ilgili genel soyut matematiksel nesnelerin konunun bir parasun olugturur. Simdilik genel konuyu bir bu tarafa birakarak, gl AI taraftarlanmn en azmdan algoritmalar aismdan gerekligi ciddiye ald1klanm, nk algoritmalann dgnme, hissetme, anlama ve bilinle ilgili algilamalanolugturduguna inandiklanm belirtmekle yetimn necegim. Bu olguda tuhaf bir ikilem, bir ironi ortaya 1klyor: Searle'm de ifade ettigi gibi, gl AI'm hareket noktasi insam
-gl

'ussal

'dualizm'i

'tinsel'

'varoluga'

'maddesini'

24 e Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

-ki

gibidir bu, AI savunuagin bir dualizme dogru ynlendirir cularmm asla istemeyecekleri kendileriyle bagdagtinlmasim bir olgadur! Douglas Hofstadter'e Gl AI teorisinin yaraticilarmdan (1981)ait "Einstein'm Beyni ile Bir Sohbet" baghkh bir diyalogda, sz konusu ikilem belirginlegmektedir: Hofstadter, Albert

beyninin eksiksiz bir tanmum ieren, gln derebir kitap dgler. Sorulacak her soruya, Einstein hayattaymig gibi, Einstein tarafindan yamtlamyorevirerek, kitamuqcasma yamt almak iin, sadece sayfalanm
Einstein'm
cede byk boyutlarda,

izlemek yeterli olacaktir. Hofsszeg kugkusuz, son derece yersiz kullamlmigtir. nk,ilke olarak kitap, Turing ilkesinin iglevsel anlammda, gerek Einstein'm gln gekilde yavag-ekim versiyonudur. Bylece, g1 AI tarafindan amalandigi zere kitap, sanki Einstein'm kendisiymig gibi fakat belki son derece yavaglatilnug bir hizda (kitapsi-Einstein'm gzleri nnden dig dnya, komik derecede luzlandinlan bir sratle gesin diye) dgnecek, hissedecek, anlayacak, bilecektir. nesnelleytirilmesi olarak tasanmKitap, Einstein'm landigma gre pekl gerek Einstein olabilir. Ama gimdi yeni bir zorluk ikiyor kargmuza. Kitap hibir zaman a11mayabilir veya geregi arayan sayisiz grenci ve aragtirmacilar tarafmdan srekli kullamlabilir. Aradaki farki kitap nasil Belki, iindeki bilgiler rntgen ya da tomografi cihaziyla okunabildigi veya bagka bir teknolojik sihirbazhkla iin kitabm ailmasi gerekmeyecek. Einstein, kitap bu gekilde incelenirken mi roln oynamaya baglayacak? Iki kisi ayIn soruyu ayri zamanlarda sormaya kalkipirsa, rolne baglamasi iin iki kez st ste uyanlmig mi olacak? Yoksa iki ayn ve geici olarak farkh anlarda mi nyan almig olacak? Belki yalniz kitap degigtirildigi zaman rolnn farkma varacak? Ne de olsa, normal olarak, bir geyin farkma vardigimiz zaman, dig dnyazelliklerini hafife etkiledan, bellegimizi uyaran, usumuzun aktive edilbilgiler ahnz. Durum byleyse, algoritmalarm yen mesinden ok (veya ek olarak) ussal olaylarla bagdagtirilmasi gereken gey, algoritmalardaki (bakm igte, hafiza bankasmi algoritmamn bir parasi haline getiriyorum) degigiklikler (uygun
'sadece' 'z'nn 'bilecek'?

bm sundugu ayrmtih komutlan tadter'in zenle belirttigi gibi,

25

degigiklikler) midir? Veya kitaps1-Einstein hi kimse veya hibir gey elini sremese, hi incelenmese bile kendi varhgima yine de farkmda olur mu? Hofstadter bu sorulardan bazilarma deginiyor ama ogunu yamtsiz birakiyor. Bir algoritmay1 aktive etmek veya fiziksel biimde nesnellegtirmek ne demektir? Bir algoritmanm degigtirilmesi ile bir algoritmamn elden ikarilarak yerine yenisinin kullamlmas1 arasmda fark var midir? Btn bunlarm, bizim bilinli olarak bir geyin farkmda olmamizla ne ilgisi olabilir? Okur, (kendisi bir yandagi olmadigi srece) samahgi aika grlen bygl AI le bir konuya niin bu kadar yer ayirdigimi merak edebilir. Ashnda bu konuyu sama bulmuyorum, temelde yanhg buluyorum! Gl AI mantigima gerisinde dikkate ahnmasi gerekli drt var, ve ben bunu aiklamaya ahgacagim. Bence, bazi bir degigtirilirse- bir lde ekicilik var, ve fikirlerde bunu da anlatmaya aheacagim. stelik,kammea, Searle ben tarafmdan dile getirilen aksi grg, bir lde paylagsam bile, iermektedir. bazi ciddi bilinmez1er ve grngte samahklar bugnn elektronik bilgisayarmm, gelistirilmig iglem Searle, hizi ve hafiza bankasma girig hiz1yla (buna paralel iglemle) ok usak olmayan bir gelecekte Turing testinden bagariyla geebilecegini, aika olmasa bile, kabul etmektedir. Gl AI'm (ve bilgisayar programlaridiger birok teorinin), rnekleriyiz' 'Beyin iddiasim kabule hazir grnmektedir. mn bir bilgisayardir kugkusuz. Hergey dijital bir bilgisayar dijital olduguna gre, beyin de yledir' grgne boyun egmektedir." Searle'a gre, insan beyninin (usa sahip olabilir) fonksiyonu ile savunuyor) elektronik bilgisayarm (usa sahip olamayacagim uygulamalari fonksiyonun arasmdaki fark, aym algoritmayi olasi bu ikisinden her birinin sadece maddi yapismdan kaynaklanmaktadir. Inandigi fakat aiklayamadigi nedenlerle, elekzihinsel etnesnelerin aksine, biyolojik nesne (beyin1er), tronik bilgive belirleyici zelliklerinden kinligini bosi'ne sahip olabilirler. Evrim srelerini yansitan yutlari digmda, biyolojik sistemlerin (gerekte bizler de bu sisgerektemlerde yer ahyoruz) ynelmigligi veya anlambilgisini legtirilebilen nesneler olarak ay1rt edilmelerini saglayan ne gibi zellikleri vardir? Bu iddia bende dogmatik bir say izlenimi ya-geregince

'hilimsel'

'bizler,

'ynelmiglik'

'anlam

'tarihsel'

26 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

uygulanmas1yla Bu sav, g1 AI'm, bir algoritmamn zelliginin dair savmyaratilabilecegine bilinli farkma varma olmayabilir! dan daha az dogmatik Kammea, Searle ve diger birok insan, bilgisayar bilimcileri tarafmdan yanhg ynlendirilmiglerdir. Ve, buna karg1hk bilgisayarcilar, fizikiler tarafmdan yanhg ynlendirilmigtir. (Yanhg ynlendirme fizikilerin kusuru degiL Onlar hergeyi bilmiyor ki!) 'Hergey dijital bir bilgisayardir' inanc1 gerekten yaygmlagBunun byle olmasma niin, ve belki de nasil, ma egilimindedir. olmadigent bu kitap kapsammda gstermek istiyorum. gerek

ratiyor.

Donamm
Bilgisayar
makineyi

ve Yazahm
olugturan,

biliminin dilinde donantm (hardware) szcg, baglantilar dahil, btn mekanik paralar (basih devreleri, transistrler, teller, manyetik bellek alam, vs.) iin kullamhr. Yazdtra (software) szcg ise bilgisayarm egityaz1hmmi ifade eder. Alan Turing'in nemli li programlarim, buluglarmdan birisi, mekanik aksamm belirli bir dzeyde karbenmagikhga ve esneklige ulagtirdigi herhangi bir makinenin, eegerde oldugudur. Egdezeri herhangi bir bagka makineyle A'ya B'ye zg bir yaz1hm ger kavrami, A ve B makinelerinde, verildiginde hassashkla igleme kobunu B makinesiymiqcesine gibi hassassanki A makinesiymig yacagi, B'ye verildigi zaman 'Hassashk' szhkla igleme koyacagi geklinde yorumlanmahdir. cgn, (evirici yaz1hm ykleridikten sonra yklenen) girdi kargihimda bilgisayarm fiili 1ktisi ile ilgili olarak kullamyoHer iki makinenin rum; 1kti iin gerekli sreyi kastetmiyorum. iglemleri iin gerekli bellek alam herhangi bir agamada tkenirse, manyetik teyp, diskler, makaralar, vs. geklinde bazi harici bog kaynagma (prensipte simrsiz) bagvurabilecegini de dikkate ahyorum. Gerekte, bir grevi yerine getirmek iin gerektirdigi sre farki, zerinde durulA ve B makinelerinin gereken bir konudur. Diyelim ki A, belirli bir grevi B'ye masi Veya bir bagka ggre bin kat daha hizh yerine getirebiliyor. revde B, A'dan bin kat daha hizhdir. Ayrica zamanlamalarm, kullamlan evirici yaz1hmlara bagh olarak byk lde degi'bellek'

27

gebilecegi unutulmamahdir. Tartigtigmuz konu, iglemlerini makul bir srede tamamlamak kaygisi ierisinde bu gibi pratik sonmlara ay1racak zamam olmayanlar iin bir tartigmasidir. Burada deginilen kavramlar, bir sonraki blmde aynntievrensel lanacaktir: A ve B rneklerinde sz edilen makineler, makineleridir. Turing Gerekte, tm modern genel-amah makineler, birer evrensel Turing makinesidir. Bu nedenle, tm genel-amah bilgisayarlar, yukandaki anlamda, birbiriyle egdegerdedir: Sonataki iglem hizi farklart ve bellek boyutuna iligkin olasi smirlamalar ilgi alanumzm digmda kaldigi srece, aralanndaki farklar tmyle yaz1hm kapsamma ahnabilir. Modern teknoloji, bilgisayarlann iglem luzur ve veri depolama kapasitelerini o denli geamalarm ligtirmigtir ki, ogunun normalde gerektirdigi hiz ve kapasiteye,* pratikteki kaygilarm hibiri herhangi bir simrlama getirmez ve bu nedenle bilgisayarlar arasmdaki egdegerlilik, pratik dzeyde de geerlidir. Grnge gre teorik ideallegtirilen bilgisayarlarla ilgili tmyle akademik teknoloji, tartigmalan, yaganumizi dogrudan etkileyen konulara dng"ilke" "gnlk"

trmgtr!
kadarlyla g1 AI felsefesinin temelinde yatan nemli etkenlerden birisi, fiziksel bilgisayarlar arasmdaki en sz konusu egdegerliliktir. Donarama greli nemsiz (hatta belki tamamen nemsiz) gzyle bakihrken, yaz1hm, yani program yagamsal nem tagiyan malzeme olarak kabul veya algoritma, edilir. Ancak, kanunca, fizik bilimi aismdan nemli bagka etkenler de vardir. Bu etkenler hakkmda bazi kamtlar vermeye Anladigim ahgacagim. Bir insana kigisel kimligini veren nedir? Bedenini olugturan atomlar m1? Bu atomlari olugturan elektronlarm, protonlarm teki temel parac1klarm zel seimi mi? Bu sorulann olumve suz yamti ile ilgili en az iki neden vardir. Birincisi, herhangi srekli bir degigim yabir canh bedeni olugturan malzemenin gamasmdadir. Dogumdan sonra hibir yeni beyin hcresinin retilmedigi gergine kargm bu degigim, zellikle beyin hereleri iin geerlidir. Her canh hcredeki (beynin, her bir hcresi
* Bu konuda, karmapkhk Blm'n sonuna bakunz.

teorisinin ve NP problemlerinin

tartigildigi IV.

28.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

gerekten, bedenlerimizdeki dahil) ok sayida atom tm maddedogumdan baglayarak birok kez yenilenmigtir, kinci neden, kuantum fiziginden kaynaklanmaktadir dogrusunu sylemek gerekirse, birinci nedenle tuhaf bir eligki iindedir! Kuantum mekanigine gre (bkz.VI. Blm,) herhangi iki elektronun tamamen zdeg olmasi zorunludur ve aym ilke, herhangi iki proton ve herhangi iki temel parac1k iin de geerlidir. Insan beynindeki bir elektronun yerine bir tugladaki elektron konulsa, sistem bir btn olarak, degigiklikten nceki sistemden, ay1rt edilemez!" Aym durum protonlar, atomlar, molekller vs. iin geerlidir. Bir insamn bedenini olugturan btn malzeme, evinin tuglalarmdan almacak uygun parac1klarla takas edilse, hibir gey degigmes. Bu insamn kendi evinden ayirt edilmesini saglayan, bireysel paraciklar degil, paraciklarm tmnn diziliginden ortaya 1kan biimdir. Kuantum mekanik biliminin d14mda, gnlk yagantumzda da bunun basit rneklerine rastlanabilir: Elektronik teknolojisi bu kitab1 kelime-iglemciler'le olanak saghyor. Bir yazmama szcg dzeltmek istesem, rnegin yanhg yazdigim szcgn olarak dzeltmek istesem ya harfini siler yerine harfini yazanm veya szcg tmyle silerek, yerine dogrusunu yazarim. Szcg tmyle silerek yeniden yazdignn harfi, yeniden yazmadan neeki harfi midir? Yoksa zaman yerine bir benzerini mi yazdim? Peki,'i' harfinden ne haber? Szcgn tmn degigtirmeyip, yalmz harfinin yerine harfini koysam bile, harfinin yokolugu ile harfinin belirigi arasmda kisacik bir sre getigi gibi, degigtirilen harfi iz1eyen harflerin, szcklerin, satirlarm, vs. kapsayan bir yeniden diziyeniden hesaplanmasi, lig; harf, szck, satir, vs. aralarmm ayarlanmas1, diziligi vs., bazen tm sayfa boyunca uzayip gider (Su modern agda ak11siz hesabm sonucuna bakimz!) Dzeltme iglemini ne gekilde yaparsam yapay1m, nmdeki ekranda grdgm tm harfler, ekramn tm saniyede altmig kez taramrken bir elektron igmimn izinde yer alan mesafelerden ibarettir. Istedigim bir harfi ikarip yerine benzerini koyarsam, bu degigim sonrasi sistem aym nndir, yoksa degigim ncesi sistemden sadece ay1rt edilemez midir? kinci seenegi ('sadece ay1rt edilemez'), birinci seenekten ('aymsi') farkh bir seenek olarak be-ve, -ve

'gitdim'

'gittim'

'd'

't'

'g'

'g'

'd'

't'

'd'

't'

29 nimsemeye ahgmak sama grnyor. En azmdan, harfler ayoldugu zaman genel durumu da aym olarak nitelemek manm parac1klarm kuantum metikh bir yakla1m say11abilir. zdeg kanigi de igte byledir. Bir paracigm yerine ona zdeg bir paracigm konulmasi, ashnda, genel sistemde hibir gey yapmamig olmaktir: Duruma, ncekinin aym gzyle bakabilirsiniz. (Ancak, VI. Blm'de ele alacagimiz gibi, kuantum mekaniksel bierisinde fark hi de nemsiz degildir.) tnlk

nsaa bedenindeki atomlarm srekli degigimi ile ilgili olarak

yukanda deginilen grgler, kuantum fiziginden ok klasik fizik kapsammdadir. Szcklerin seiminde, her bir atomun bireyselliginin korunmasi aismdan anlam tagiyorlarmiqasma zen gsterilmigtir. Oysa klasik fizik bu konuda yeterlidir ve bu atomlan bireysel nesneler oladzeyde bir aiklama yaparken, rak tammlamakla ok yanhg davranmig sayilmayiz. Kuantum aismdan mekanigi atomlarm bireyselliginden, yalmz anlatim kolayhgi sagladigt iin degil, ngrlen aiklama dzeyine uygunlugu bakmundan da bahsedilmigtir. olugturan Bir insanm bireyselliginin, bedensel materyalini nesnelere atfetmeye ahgabilecegi bireysellikle hi ilgisi yoktur. diyelim uzayda veya Bunun yerine, bir bakima, bu nesnelerin, uzay-zamanda gekillenilim ile ilgisi vardir. Fakat, gl AI

yandaglari biraz daha ileri gidiyorlar ve diyorlar ki: Byle bir gekillenilimin bilgi ierigi, zgn olamn tekrar ierisinden ekikiginin lip almabilecegi bir bagka biime dntrlebiliyorsa, bireyselliginin btnlgne dokunulmamahdir. Bu biraz, benim tuglara basarak biraz nee yazd1gim ve kelime-iglemei'min ekramnda beliren harflerin diziligine benziyor. Onlan ekrandan silersem, elektrik yknn minik yer degigtirmelerinden olugan belirli bir formatta, kendi geometrik gekillenilimlerinde, kodlanmig olarak ylece kalacaklar. Ancak istedigim an onlan hibir dnsm oltekrar ekrana getirebilirim; ve igte istersem, harf mamig gibi ekrandalar. Yazdiklarmn saklamak manyetizasyon dizilerinden olugan bilgiyi bir disk zerindeki ikannm ve sonra aktanr, diski yerinden gekillenilimlerine makineyi kapayarak iindeki tm (ilgili) minik yk yer degigimlerini ntrleptiririm. Yann, diski tekrar takar, minik yk yer degigimlerini yeniden baglatir ve hibir gey olmamig gibi yi-sanki

30 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir neit ekrana getirebilirim. Gl AI yandaglarma kipinin bireyselliginin de aym gekilde igleme tbi tugre, bir olasidir. Ekrammda beliren harfler gibi bu intulmas1 sanlar da bir kiginin bireyselliginden hibir gey kaybetmeyecegini iddia edebilirler. Fiziksel yapisi, tamamen farkh birgeye, diyelim bir demir y1gim ierisindeki miknatis alamna dngtrlmedigi srece, gerekten de bireyselligine hibir gey olmaz mi? Gl AI taraftarlan, kipilik byle bir bagka formdayken dahi bireyin, bilinli olarak evresinin farkmda olma yeteneginin kaybolmayacagim iddia edebilirler. Byle bir durumda, insanm sz konusu yetenegi bir bilgisayar yaz1hnn ile temsil edilirken, biliali tepkisinin ise, bilgisayarm mekanik paralan yazihyerine konan insan beyni ve bedeni vasitasiyla faaliyet gstermesi olarak yorumlanmas1 gerekir. mm Ozetlersek, donamm hangi biimde olursa olsun elektronik bir aygit olsun- sorular daima (Turing testinde oldugu gibi) yazihm sorulan tarzmda sorulacak; donamm bu soruiyi bir performans lari yamtlarken gsterirse, verecegi yamtlar normal durumdaki bir insamn verecegi yamtlardan ayirt edilemiyecek. ('Bu sabah kendinizi nasil hissediyorsunuz?"Olduka iyiyim, tegekkr ederim. Biraz ba1m agnyor,"Oyleyse kendinizi... gey....yani... kigisel kimliginizde bir bozukluk... veya bagka bir gey? 'Hayir; neden byle sylediniz? Ne tuhaf bir soru bu byle."Oyleyse kendinizi dn hissettiginiz aym kigi olarak hisyle hissediyorum!') sediyorsunuz?"Elbette Bu baglamda sik sik tartigilan konu, bilimkurgunun teleulaDiyelim, bir gezegenden digerine pm makinesidir? olarak tasanmlanmig olmasma kargm, gerek amacm bu arac1 olup olmadigi tartigihr. Bilim kurga kahramam yoleulugunu gekilde yapacakken, bir uzay gemisiyle bedenindeki her atomun ve her elektronun yeri ve kogullan kesin ve dogru gekilde ayrmt11andmlarak saptanmak zere bagtan ayaga tarabir sinyalle, vanlacak uzak myor. Tm veriler elektromanyetik gezegenlere igmlamyor luzmda). Veriler, burada, yoleunun (191k tm amlan, dgnceleri, umutlan ve en derin duygulanyla birlikte tam bir kopyasimn olugturulmasma iligkin komutlar dogrultusunda derleniyor ve kullamhyor. Beyin etkinliklerinin her aynntisi zenle saptamp iletildikten sonra yeniden inga edildi'a1ka' 'bilgisi'
-rnegin

ne harf dizilerini

'ulagim'

'normal'

31

byle olacagim en azmdan mit edebiliriz. Mekanizmanm tasartmlandigi gekilde igledigini varsayarsak, yolcunun zgn nshasi gekilde' imh edilebilir. Bu agamada sorulacak soru: Bir yerden bir yere yolculuk yntemi gerekten byle midir, yoksa kopyasun 1kararak ashm ldrme yntemi midir? Yntemin, kendi referansma dayamlarak, tamamiyle gvenli oldugn kamtlamrsa yntemini bu denemek ister misiniz? Teleulagm, seyahat etmek degilse, bir odadan digerine yryerek gemek ile arasmda, ilke olarak, ne fark vardir? Odadan odaya yryerek geerken, herhangi bir anda, insamn bedeninde bulunan atomlar, bir sonraki amn atomlarunn yerine dair bilgi veremiyor mu? Daha nce, herhangi bir atomun kimligini korumamn nemsiz oldugunu incelemigtik. Herhangi bir atomun kimliginin sorgulanmasi bile anlams1z. Atomlarm hareket halindeki biimi, bir yerden digerine dogru giderek ogalan bir egit bilgi dalgasi olugturmaz mi? Bir odadan digerine yryerek geen yolcumuz ile teleula1m cihaziyla yolculuk yolcumuzu tannulayan dalgalarm degigiyapan mi arasmda temel fark nerededir? yaradigim' Teleulagim cihazimn gerekten ve yolcunun uzak gezegendeki kopyasmda gerek tekrar uyandinldigim varsayahm. (Yolcuya yneltilen sorunun gerekten anlam tagidigim varsayarak). Ya yolcunun zgn kopyasi, oyunun kurah geregi, ortadan kaldirilmazsa ne olacak? 'Bilin1iligi' aym anda iki ayn yerde olabilir mi? (yle bir konugma kargismda tepkisinin ne olacag1m dgnmeye ahgm: 'Ah camm, Teletagiylclya yerlegtirmeden nee sana verdigimiz il zamamndan nce etkisini yitirdi. Oyle mi? $anssizhk ama sorun degil. yani gerek senin- sag salim Vens'e vardig1teki senin bylece seni, gey... yani buram grenmek seni sevindirecektir; daki ipe yaramaz kopyam yok edebiliriz. Tabii ki hi aci duymayacaksm.') Burada bir paradoksla kargilagiyoraz. Fizigin yasalan arasmda teleulagima ilke olarak olanak saglayan bir yasa var mi? Belki, diger taraftan, bir insam bilinciyle birlikte bu yolla bir yere ulagt1rmaya engel, ilke olarak, hibir gey yoktur igleminin zgn olam yok etmesi olasihit yok ama mudyuar Yoksaakilke olaerkakmbirhirind bagims lean acl r 1

gine gre,

sonucun

'gvenli

'yolculuk'

'ige

'bilincinin'

-gey,

'kopyalama'

32 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi? madik ierigine ragmen, bunlardan hareketle bilin ve kigisel zelliklerin fiziksel dogasi ile ilgili nemli bazi ipu1ari elde anlagilmasmda edebilecegimize inamyorum. Ussal olgularm mekaniginin rol hakkmda bir igaret verebilirler. Su kuantum anda bu konunun zerinde fazla durmayacagim. VI. Blm'de

kuantum teorisini inceledikten sonra bu konuya tekrar dnmek gerekecektir. SimdiG1 AI'm teleulayim konusuna bakig aisim ele alahm. Iki gezegen arasmda bir rle istasyonn bulundugunu varsayahm. Veriler burada, son duraga yansitilmadan nce geici olarak depolamyor olsun. Kolayhk saglamast bakimmdan veriler, insan biiminde degil fakat bir egit manyetik veya elektronik cihazda depolamyor. Yoleu'nun bilinci byle bir cihazda depolanabilir mi? Gl AI taraftarlart, depolanabilecegine bizi inandirmaya ahgacaklardir. Ne de olsa, diye savunacaklard1r, yolcunun beyninin uygun etkinligini taklit etmek, simle etmek suretiyle cihazm, yolcunun sormasun istedigimiz sorulari yamtlamasim saglayabiliriz. Cihaz gerekli tm verilerle donammh olacaktir; gerisi de hesaplamaya kahyor. Cihaz, yamtlayacagma yolcunun kendisiymig gibi sorulanlart gre (Turing testi!), yolcunun bizzat kendisi olacakur. Gl Arm, ussal olgular aismdan gerek donammm nemli olmadigma dair grg bu rnege dayanmaktadir. Bence yeterli gerekeye sahip olmayan bir grgtr. Beynin -(veyausun) ashnda dijital dayamr. Buna gre, bir insabir bilgisayar oldugu varsayunma dgnme eylemi esnasmda, beynin dogal fiziksel (biyolojik, mn kimyasal) yapisma ihtiya gsterebilecek hibir fiziksel olganun yardumna bagvurulmaz. G1 AI aismdan tartigilmasi gereken konu, gereksinim duyulabilecek fiziksel olgularm etkilerinin, dijital hesaplar vasitas1yla her zaman dogru gekilde rneklenip rneklenemeyeceBirok fizikinin bu savi, mevcut fizik bilgimize dayamlagidir. rak ileri srlebilecek ok dogal bir sav oldugunu savunacaklarmdan hemen hemen eminim. Daha sonraki blmlerde kargi Fakat, bu agamada, ilgili tm fiziksel 01savum savunacagun. gularm, dijital hesaplarla daima rneklenebilecegi varsayimmi (genelde kabul edilen varsayim) kabul edelim. Bylece yegne gerek varsayim (zaman ve hesaplama uzayi ile ilgili konular
'sadece'

33

digmda)
'hissetmelidir'.

'igleveel'

bir donamm olarak beynin etkinlikleri iin bagvurulan fizik biliminin, uygun bir evirmen yazihm kullamlarak simule edilebilecegi grgndedir. Iglevsel bayardmuna evrensel Turing makinelerikig a1smdan konu ele almdigmda, algoritnin etkinligi ve bu makinelerce gereklegtirilebilecek malar kugkusuz, beynin bir tr algoritmik eyleme uygun ahgmasi- gibi grglerle yz yze geliyoruz. Bu dolambah ve nemli kavramlar hakkmda biraz daha aiklayici olmamn za-ve,

bilin1i bir varhk bi Gl AI,

'sadece'

yaklagimdan ibarettir: Bir nesne, tamamen olarak davramyorsa, kendini bu varhkung gi-

mam geldi.

1. Bkz. Gardner (1958), Gregory (1981)ve bunlarda yer alan kaynaklar. 2. Bkz. Resnikoff ve Wells 51984) s. 181-4. Klasik hesap yntemleri Rouse Ball (1892); Smith (1983). 3. Bkz. Gregory (1981), s. 285-7, Grey Walter (1953). 4. Bu rnek Delbrck'den iin bkz.

(1986) almtidir.
Bilgisayarla satran ko-

nusunda

5. Bks. O'Connell (1988) ve Kecne'in (1988) makaleleri. daha fazla bi1gi iin bkz. Levy (1984).

34.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

6, Kugkusuz, satran problemlerinin ogu insanlar iin zm zor olacak gekilde tasartmlanmigtir. zm insanlar iin agiri lde zor olmayan fakat gsatran-problemi nmzn zebilen bilgisayarlarimn bin yllda zemeyecegi bir satran problemini hazirlamak ok zor olmasa gerek. (Yap11masi gereken, olduka aik bir plan ve ok sayida derin hamle haz1rlamaktan ibaret olmalL fazlal- gerektiren problemler oldugu bilini200'den fazla hamle yor). Byle bir problem ilgin bir satran kargilagmasi yaratabilir.
-haddinden

7. Kitap boyunca Searle'm terminolojisi olan 'gI AF terimini, bu airi griin kullanmay1 yegledim. 'Fonksiyonalizm' terimi gn, zn en iyi yansittigi de aym grg iin sika kullamlmakla birlikte her zaman tam anlam1 veremiyor. Sz konusu grg ileri srenlerden bazilari Minsky (1968), Fodor (1983), Hofstadter (1979) ve Moravec'dir (1985). 8. ddia ile ilgili olarak bkz. Searle (1987), s. 211. elegtirirken Douglas 9. Searle'm 'The Mind's F da tekrar bas11an ilk raporunu Hofstadter, hibir insamn baska bir insamn usunu, son derece karmagik olmasi yapamayacagmdan yakmmaktadir. nedeniyle, anlasilabilir analizini' bir Gerekten de yap11amaz! Fakat bence iselleptirmenin gereklegtirilmesi asil ama degildir. Algoritmanm, bir ussal olaym cisimleptirilmesi ile ilgiliktsmiyla esnasmda yamtlanmasi ilgilenmek yeterlidir. Bu, bir Turing testi sorusunun bir anhk kavrama" olabilecegi gibi daha basit bir yntem de olabilir. Bylesi herhangi bir ussal olay, neden son derece karmagik bir algoritmay1 ge'z "bilinli

rektirsin?

10. Bkz. s. 368, 372, Searle'in

makalesi.

(1980), Hofstadter

ve Dennett'teki

(1981)

11. Bu konuda
yakmabilirler,

kaybolacaktir

bilgi sahibi bazi okurlar, bazi igaretlerin farkh olmasmdan Bu (tartigilabilir) fark bile, elektronlardan birini 360 evirirsek, (A1klama iin bkz. VI. Blm)
ve Dennett'e

12. Bkz. Hofstadter

Girig (1981).

35

II. Blm Algoritmalar

ve Turing Makineleri

Algoritma

Kavrami
"dgnen

Bir algoritma, veya bir Turing makinesi, veya bir evrensel Turalet" nedir sorusu ing makinesi tam olarak nedir? Niin stne olugan agdag dgnceler arasmda bu kavramlar merkea konumundadirlar? Bir algoritmanm yapabilecekleri ilke olarak simrh midir? Bu sorulara yeterli yamt getirebilmek iin ncelikle algoritma fikrini ve Turing makineleri kavramim ayrmtih incelememiz gerekecek. 11eridekiegitli tartigmalar sirasmda bazen matematiksel ifadelere bagvarmamiz kanulmaz olacak. Okuyucularimdan bir kismimn bundan hi hognut kalmayacaklarnun, hatta belki bunu rktc bulacaklarmm farkmdayun. Eger bu okurlardan birisi iseniz, size sabir dileyerek, "OkuyucuyaAiklama" blmndeki tavsiyelerimizlei menizi neririm. Burada verilen tartigmalar genelde ilkgretimin tesinde bir matematik bilgisi gerektirmeyecek; ancak, ayrmt11ara inebilmek iin epey kafa yormak kaimlmazdir. Ashnda verecegim pek ok rnek yeterince aiktir ve ayrmt11ari izleyerek kavranabilirler. Ama gylece zerinden bir kez okunmalari bile tartigilan konular haklanda sizlere fikir verecektir. teyandan eger konularm uzmam iseniz sizlere de sabir dileyecegim.Yine de diyeceklerime gyle bir bakarsamz ilginizi ekecek birka gey bulabileceginizisamyorum. 'Algoritma' kelimesi 9. yzydda yaanny Horasan dogumlu matematiki Ebu Cafer Muhammed Ibn-i Musa el Harezmi'nin (al-Khowrizm) adindan gelmektedir. M.S. 825 y111armda "Kitab el cebr ve'l mukabele" bagligiyla ok etkili olmuy bir matematik ders kitabi yazmigtir. Eskiden kullam1makta olan teriminin yerini bugnk kullammda kelimesinin alnug bulunmasi metik" kelimesiyle kurulan bir iligkiye bagh olmahdir. ('Cebir' kelimesinin de aym kitabm baghmda yer alan Arapa el-cebr'den gelmig olmast ilgintir).
'algorizma' "algoritma" "arit-

36 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Ashnda algoritmalar el Harezmi'nin kitabmdan ok nce de Eski Yunan dneminden (yaklagik M.O. 300 bilinmekteydiler. adiyla tanman en iyi den) beri bilinen ve Eukleides algoritmast ortak blenini bulma yntemidir. rnek, iki say1mn en byk Konuyu daha iyi anlatmak iin, rnegin 1365 ve 3654 gibi bir sayi ifti dgnmek yararh olacaktir. Bu sayilarm en byk ortak bleni (EBOB), verilen her iki say1yi tam olarak blen en iin vebyk tamsayidir. Eukleides algoritmasur uygulamak rilen sayilardan bygn kgne blp kalam bulacagiz: 1365, 3654'de iki kere var ve kalan 924 dr. (924 3654 2 x needen verilen say1 ifti yerine kalan 924 ve blen 1365) Simdi 1365 say11arim alahm. Bu yeni say1 iftiyle yukaridaki iglemi tekrarlayahm: 924, 1365'de bir kere var ve kalan 441'dir. By1ece 441 ve 924'den olugan yeni bir sayi ifti olugturduk. 924' 441'e blersek kalan 42 olur. (42 924 2 x 441). Bir tam blme iglemine kadar bu sre tekrarlamr. Aika yazarsak:
=
-

3654 1365 1365 924 924 441 44142 42 21

924 441 kalan 42 kalan 21 kalan 0. kalan

kalan

En son blen say1, yani 21 sayisi, aranmakta olan en byk ortak blendir. Eukleides algoritmasi, bu ortak bleni bulmak iin izledigimiz sistemli yntemin kendisidir. Burada yntemi belli bir say1 iftine uyguladik, ama yntemin kendisi herhangi iki saylya uygulanabilecek kadar geneldir. Eger verilen sayilar ok bynk
uzun bir sre alabilir; sayilar ne Fakat her kadar bykse sre o kadar uzun srebilecektir. durumda sre tamamlamr ve sonlu sayida iglem yaptiktan sonra kesin bir yamta ulagihr. Her adimda hangi iglemin yapilacagi tam olarak belirlenmigtir; srecin ne zaman sona erdirilecegi de kesin bir kurala baglanmigtir. Ayrica, tm sre simrolmasma ragmen sonlu siz byk dogal say11ara uygulanmakta say1da adimla belirlenebilmektedir. ('Dogal sayilar' deyince eksi olursa, yntemi uygulamak
...)

olmayan tamsayllari

anlayacag1z: 0, 1, 2, 3,

Nitekim, Eukle-

37

Ave B sayalarun al

A yerine B koy B yerine C koy

A'y1B'ye bI C kalanun sakla

Hay1r C=0?

Evet Dur ve B yaz

mantiksal ides algoritmasom iglemlerinin tamami (sonlu) bir gemasi' ile temsil edilebilir. Yukanda srecin en.temel basamaklarma kadar ayrigtinlmadan verilmig olduguna dikkat edilmelidir. nkA ve B diverilen iki dogal say1run blmnden elde edilecek kalan saye varsay1hyor. ymm hangi iglemlerle bulunacagim Hepimizin okulda grendigi bu blme iglemi de algoritmik bir iglemdir. Gerekte blme iglemi Eukleides algoritmasmm kendisinden daha karmagik bir sretir, ancak benzer biimde bir gemas1' ile verilebilir. Esas zorluk dogal sayilari (normal clarak) ondahk sistemle gstermemizden kaynaklanmaktadir. Dolay1slyla arpun tablosunu olugturmak, eldeleri tagimak vb. iglemler yapilmaktadir.
'akig 'bildigimiz' 'akig

38 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Eger bir n sayisim gstermek iin sadece n izik atsaydik, rnegin 5 sayisim ///// ile gsterseydik, kalam bulmak gerekten basit bir algoritmik iglem haline gelirdi. A sayisi B sayisina blnnce kalam bulmak iin A'dan B sayisun temsil eden izik gruplarim peg pege ikanrdik. Geride kalan izikler bize yamti verirdi. rnegin,1Tyi 5'e blersek kalam bulmak iin ///// gruplanm /////////////////grubundan gyle ayinrdik:

sonra yamt iki olacaktir. Bir blme igleminde kalam, tekrarlanan ikarma iglemleriyEukleides algogemasi' agagida verilmigtir. le veren bir
'akig

adim

Ave B
sayllarim

al

A yerine A-B koy

B>A?

Hayir

Evet
Dur ve A yaz

39 ritmasim veren alog gemasim tamamlamak iin yukaridaki genceki akig gemasi iinde sagda ortadaki kutu iine yermay1 legtirmeliyiz. Bu tr bir algoritmay1 diger bir algoritmamn sik iinde yerine koyma iglemine bilgisayar programlamasmda rastlamr. n say1smi, n tane izikle temsil etmek sayilar bydke giderek kullamysiz olmaya baglar, ve bizler bu nedenle say11art gstermek iin standart ondahk sistemi kullamriz. Ama burada

iglemlerin veya gsterimin kullanyleligt bizi o kadar ilgilendirmiyor. Daha ok hangi iglemlerin ilke olarak algoritmalarla yaalgoritma p11abilecegi ile ilgilenmekteyiz. Bir say1 sisteminde ile yapilabilen bir iglem bagka herhangi bir say1 sisteminde de algoritma ile yap11abilir. Farklar sadece ayrmtida ve iglemlerin karmagikhgindadir. Eukleides algoritmasi, matematigin hemen her dahnda bulunabilecek, artik klasiklegmig pek ok algoritmadan sadece birisidir. Ancak dikkate deger bir nokta, algoritma rneklerinin bu kadar geriye giden tarihine kargi, genel algoritma kavramsmn ancak yzyihmizda kesin olarak verilmesinin gereklemig bulunmasidir. Bu kavramm birbirine egdeger tammlarima hepsi 1930'larda yapilm14tir. Bunlardan en dogrudan ve ikna edici olam ve tarihsel a1dan da en nemlisi Turing makinesi diye biverilenidir. linen kavram yardumyla ayrmt11aBu riyla incelemek gerekecektir. Bir Turing makinesi hakkmda akhmizda tutulacak en nemmatematik' li husus bunun bir fiziksel nesne degil bir nl rn oldutudur. Kavram ilk kez, ngiliz matematikisi, gifre uzmam ve ilk bilgisayar bilimcilerinden Alan Turing tarafmdan (Turing 1937) 1935-6 senesinde daha genig kapsamh bir probleme amac1yla yamt getirebilmek ortaya konmugtur. adlyla bilinen bu problem byk Alman Entscheidungsproblem matematikisi David Hilbert tarafindan 1900 Paris UluslararaMatematikiler Kongresi'nde kismen (Hilbert'in 10. problesi mi) ve daha sonra 1928 Bologna Kongresi'nde tam olarak tammlammgti. Hilbert en genel bir matematik probleminin zyntem bulunup bulunamayacag1m sormakm iin algoritmik tayd1; ya da dogrusu' byle bir yntemin ilke olarak var olup olmadigun sorgulamaktaydi. Hilbert'in amaci, aksiyomla'makineleri' 'soyut 'daha

40 Algoritmalar ce Turing Makineleri rim ve yntem kurallarun belirleyecek bir program yardimiyla, matematigi bir temel zerine oturttartigilamaz saglamhkta makt1. Ancak daha Turing'e gelmeden nce 1931'de parlak Avusturyah mantik1 Kurt Gdel'in gagkmhk veren bir teoremi nedeniyle bu program 1kmaza girmig bulunmaktaydi. Gdel teoremini ve bunun nemini IV. Blm'de ele alacagiz. Turing'in ilgilenmig oldugu Hilbert problemi (Entscheidungsproblem) matematigin herhangi bir aksiyom sistemi cinsinden yazilmasmdan daha derine inen bir problemdir. Sorun gudur: Matematigin birbiri pegi sira zebilecek genel bir mekatm problemlerini nik yntem ilke olarak var midir? Bu soruyu yamtlamakta kargilalan bir zorluk mekanik ynKavram, o dnemin ahg11tem ile ne kastedildigini anlamakti. anlayiquun digmda kahyordu. Bir yamt getiremig matematik 'makine' kavramim, iglevlerini temel bilmek iin, Turing nce gelerine ay1rarak nasil tammlayacagi zerinde dgnd. Tu'makine' olarak grdg ring'in insan beynini bu anlamda bir problemiyle uga1ktir. Bylece matematikinin bir matematik 'mekanik yntemler' ragirken yapt1gi eylemler de baghgi altm-

da toplanabilmekteydi.
Her ne kadar insan dgncesine bu bakig aisi, Turing'in bu ok nemli kavramim geligtirmesinde deger tagmugsa da bizler aym bakig a1sun kabule zoranlu degiliz. Nitekim, bir mekanik yntemden sonra Tune kastedildigini tam olarak aikladiktan normal anlamda mekanik denmeyecek baring, iyi tammh ama iglemlerin varhnn gstermigtir. Turing'in kendi zi matematik akil olgusunun dogasi zerine dayanarak onun ahymalarma grglerinde a1k noktalar bulunduguna kamt getirebilmek bir eligki olmah. Ancak gu an konumuz bu degil Oncelikle Turing'in mekanik yntem kavrammm ne oldugunu anlamahytz.

Turing

Makinesi

Kavrami

Bir hesap yntemini (sonlu tammlanabilir) uygulayan bir makine dgnelim. Genel hatlarlyla nasil bir makine olurdu bu acaba? Simdilikuygulama teknigi hakkmda fazlaca kafamiz1 aismdan yormayahm; matematik ideal bir tasarima sahip ol-

41 masi yeterli. Cihazumz olarak sonlu (belki de ok fazla say1da) ve birbirinden farkh olasi bir bagimsiz durumlar kmesine sahip olsun istiyoruz. Biz bunlara makinenin isel durumlan ad1ilke olarak gereklegtirecegi Ancak, makinemizin m veriyoruz.

hesaplarm boyatunu sirurlamak istemiyoruz. Eukleides'in yukarida tammladigmuz algoritmasim ammsay1mz. lke olarak, sayllar ne kadar byk algoritma veya genel hesap yntemi, olursa olsun, yine aymdir. Byk sayilar sz konusu oldutu zaman, yntem gerekten ok uzun zaman alabilir ve hesaplari yapabilmek iin nemli miktarda kagidi' gerekebilir. Fakat sayllar ne kadar byk olursa olsun algoritma yine aym sonlu komutlar kmesinden ibarettir. Bu nedenle makinemiz, sonlu sayida isel duruma sahip olmabir girdiyle iglem yapabilmelisma kargm, boyutu suurlanmanny dir. Aynca makinemiz, iglemleri iin, suursiz bir digsal veri biriktirme alamndan ('msvedde kagid1') yararlanabilmeli, aym zamanda simrsiz boyutta 1kt1 retebilmelidir. Makinemiz, sonlu say1da farkh isel duruma sahip oldugu iin, ondan ne tm digsal verileri, ne de kendi hesaplarunn sonuglarun isel konuma getirmesi beklenmemelidir. Bunun yerine, verilerin veya nceki hesaplann anmda igleme soktugu kisimlarnu incelemeli, daha sonra bunlarla ilgili olarak hangi iglemlerin yapilmasi gerekiyorsa onlari yapmahdir. D14sal veri biriktirme alanma, iglemin sonulagayet kararh run kaydedebilir ve iglemin bir sonraki agamasma bir gekilde geebilir. Girdinin, hesap meknunn ve 1ktuun suurbir seyden ok, yalmz siz dogasi, pratikte fiilen olugturulabilecek matematiksel bir idealin gereklegmesiyle ilgilendigimizi hatirlatir (bkz. Sekil2.1). Fakat bu konumuzla nemli ilgisi olan bir idealin gereklegmesidir. Modern bilgisayar teknolojisinin harikalar1 bize, pratik amalarmuzm birogu iin suursiz olarak kullamlabilecek elektronik veri biriktirme alam (bellek)saglamigtir. Gerekte, dissal olarak tammlanan bellek alam tipi, modern bir bilgisayarm isel iglemlerinin bir kismim olugturur. Bellek alamam belirli bir kisnumn dissal veya isel olarak nitelendirilmesi belki teknik bir aynntidir. 'Makine' ve kisim ayiyazelim (software) olarak kabul nmi, donanm (hardware) ve edilebilir. Buna gre, isel k1sim (mekanik) donamm, digsal kiBu konuya saplamp kalmayacagim ama neresim yaz1hmdir.
'msvedde 'digsal'

42 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Sekil2.1 Kurallara

uygun

bir Turing

makinesi

sonsuz

bant gerektirirl

sinden bakarsamz bakm, Turing'in ideallegtirilmesi gnmzn elektronik bilgisayarlarma gerekteu ok yaklagmistir. Turing, digsal veri bellek alamm, zerinde igaretler bulunan "bant" Bu bant ileri/geri hageklinde gznde canlandirnnytir. reket edebilir. Makine, gerekirse, bantm zerine yeni igaretler koyabildigi gibi eski igaretleri silebilir ve bylece aym bantm, girdi oldugu kadar digsal bellek ('msvedde kagidi') gibi grev 'girdi' arasmda saglar. Gerekte, dissal bellek ile yapmasmi yararh olur, nk iglemlerin ogunda bir ay1rim yapmamak hesabm ara sonulari, yeni veriler gibi rol alabilir. Eukleides'in algoritmasmda, ilk girdimizle (A ve B sayilari), hesabm egitli birbirlerinin yerine koydugumuzu hatirlayunz. Aya amalarim

iin kullamlabigerek oldugu srece durmadan ileri/geri hareketini srdrecektir. lem tamamlandigi zaman makine durur ve hesap sonueu, bantm makinenin bir yamnda yer alan k1smi zerinde okunabilir. Kesin bir tammlama iin farzedelim ki, sonu daima sol taraftan verilirken, girdi kapsammdaki tm sayisal veriler ve zlecek prob1emle ilgili komutlar daima sag taraftan verilir. Kendi adima, simrh makinemizin, potansiyel olarak sonsus banti ileriye geriye hareket ettirmek zorunda olmasmdan biraz rahatsizhk duyuyorum. Malzemesi ne kadar hafif olursa olsun, sonsuz bir banti hareket ettirmek zor olmahl Bantm, smirh mam gekilde, aym bant, kesin ikti (yani, lir. Bant, bagka hesaplarm yap11masma

'yamt')

43

kinemizin iinde hareket edebilecegi digsal ortarn temsil ettigini dglemeyi yeglerdim (Kugkusuz, modern elektronik cihazlarda, gerekten basit fiziksel anlamda, ne ne de ederler; fakat byle bir nesnelerin hayalde canlandmlmasim kolaylagtmyor). Eu teoriye gre makine, girdinin tamakag1df olaahr. Ortami, kendine ait num ortamdan rak kullamr. Sonuta, iktisun aym ortam zerine kaydeder. her iki ynde sonsuz oldugu varsaTuring'in resminde yilan ve karelerden meydana gelen izgisel bir diziden olugur. Bantm zerindeki her kare ya bogtur ya da zerinde bir tek igaret vardir*. Igaretli veya igaretsiz kareler, ortamin, (yani bantm), paralara ayr11arak birbirinden bagemstz (sreklinin olarak tammlanabilecegini kargiti olarak) kesikli elemanlan gVenilir gsterir. Makinemizin fonksiyonlanm ve kararh gekilde yerine getirmesini istiyorsak bu zellige sahip olmasi gerekir. Ancak matematiksel ideallegtirmenin bir zelligi olarak bakundan) sonsuz olmasma kargi degiliz, (potansiyel fakat hangi zel durumda olursak olahm girdi, hesaplama iglemi ve ikti daima sonlu olmahdir. Buna gre bant, sonsuz olarak uzun kabul edilse bile zerinde bulunan igaretlerin say1s1 sonra sonsus olamaz. Her bir ynde bant belirli bir noktadan tmyle bog olmahdir. ile gstererek bir rnek vereBog kareyi 'O' igaretli kareyi lim:
'bant' 'cihaz' 'hareket' 'hareket' 'msvedde 'bant', 'ortamm' '1'

000111101001110010010110100

gerekiyor; okuma iglemini bir deMakinemizin, banti fada bir kareyi okuyarak ve her okumadan sonra saga veya sola yalmz bir kare hareket ederek gereklegtirdigini varsaylyoraz. Bir defada n kare okuyan veya bir defada k kare kayan cihazlar, bir defada yalmz bir kareyi okuyan ve geen bir cihaz cinsinden kolayhkla modellenebilirler. k karelik bir hareket, bir karenin k kere hareketiyle olugturulabilir; n karenin bir defada
* Gerekte, Turing ilk tammlamalarmda bantm zerinde karmagik igaretlerin bulundugunu varsaynnytir ama bu gerekten fark etmez. Karmagik igaretler, igaret/ara geklinde daima kesik gekle dngtrlebilir. Bundan teye Turing'in zgn komutlarmda bazi ufak tefek degigiklikler daha yapacag1m.

'okumasi'

44 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

okunmasi veri depolamak suretiyle basit cihaz sanki n karenin hepsini bir defada okuyormug gibi yorumlanabilir. Bu cihaz ayrmtih olarak ne yapabilir? 'Mekanik' olarak tammlayacagmuz bir geyin iglevini yerine getirebildigi en genel yntem nedir? Cihazmuzm isel durumlaram sayi bakmundan sonsuz olmamasi gerektigini hatirlayimz. Bilmemiz gereken tek gey, bu sonsuz olmamamn tesinde eihazm davramymm tamamen isel durumu tarafmdan ve girdi tarafindan kontrol edildigidir. Girdiyi sembollerinden basitlegtirmig ve 'O' ve biriyle temsil etmigtik. Baglang1 durumu ve bu girdiyle donammh olarak makinenin takararh bir gekilde ahqmasi beklenir: sel durumunu bir mamen bagka (belki de aym) isel duruma degigtirir; okuma simgeleri olarak O veya l'i kullamr veya bunlarm yerine bagka simgeler koyar; saga veya sola bir kare hareket eder; sonuta, iglemi srdrp srdrmemeye veya bitirmeye karar verir ve durur. amactyla isel Cihazmuzm ahgmasim daha a1k anlatmak durumlarun numaralayalem: 0, 1, 2, 3, 4, 5, buna gre cihaahyma sistemine, agagida rzm, veya Turing makinesinin, neklendigi gibi bir dizi yer degigtirme egemen olacaktir:
'1'
...;

00 01 10 11 20 21 30

->

->

->

->

->

->

OOR 131L 651R 10R 01RSTOP 661L

->

370R

2100

->

31L

I
2581 2590 2591
-> -> ->

00RSTOP 971R 00RSTOP

46

Okun sol tarafindaki iri rakam, cihazm okuma iglemini gereklegtirmekte oldugunu gsteren ve bantm zerinde yer alan igarettir; cihaz bu simgenin yerine sag tarafta ortada bulunan iri rakami koyar. 'R', cihazm bant boyunca saga dogru bir adim, 'L' ise sola dogru bir adun hareket etmek zorunda oldugunu gsteyerine zgn tanimmda oldugu gibi, cihazm rir. (Turing'in hareket ettigini dgnrsek, R'yi bantm bir kare saga bantm olarak yorumlayave L'yi bir kare sola hareket etmesi komutu biliriz). STOP szcg, iglemin tamamlandigun ve cihazm dur01-+131L komutu cihaz gsterir. zellikle, mast gerektigini ise ve banttan 1 okuyorsa, 13 numarah isel durudurumunda birakmasi ve bant ma gemesi ve l'i 1 olarak bant zerinde zerinde bir kare sola kaymasi gerektigini gsterir. Son komut 2591 00R.STOP, cihaz 259 durumunda ise ve bant zerinde l'i okuyorsa, 0 durumuna gemesi, bant zerinde O uretmek iin l'i silmesi, bant boyunca saga dogru bir kare kaymasi ve iglemi tamamlamasi gerektigini gsterir. sel durumlari 0, 1, 2, 3, 4, 5,... gibi sayllar kullanarak gstermek yerine, 0'lardan ve l'lerden olugan simgeler kullanmasimgeler sism1z gerekseydi, bant zerinde yukarida aiklanan sadik kalmanuz daha dogru olurdu. 1stersek n durumu temine iin n adet 1 kullanabilirdik ama bu yetersiz olurdu. Bunun yerine ikilik sayi sistemini kullanahm:
'0'

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

-> -

->

->

->

->

->

->

->

->

->

->

->

->

0 1, 10 11, 100, 101, 110, 111, 1000, 1001, 1010, 1011, 1100, vs.
, ,
-

46 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Burada sag taraftaki son hane standart (ondahk) sistemde oldugsterirken, hemen ondan bir nceki hane gu gibi, luklar' yerine gsterir. Bundan nceki hane yzlkler degil, drtlkler, daha nceki hane degil vs. gsterir ve sola dogru hareket ederken birbirini izleyen her hanenin degeri, birbirini izleyecek gekilde ikinin katlaredtr: 1,2,4(=2x2),8(=2x2x2),16(=2x2x2x2),32(=2x2x2x2 aiklayacagmuz nedenlerle, x 2), vs. (leride dogal sayllari temsil etmek amaciyla ikilik veya ondahk sistemlerden bagka bir basamak sistemi kullanmayi bazen daha uygun bulacag1z: rnegin, lk sistemde, 64 ondahk sayisi her hanesi n katlari degerinde olmak zere 64= (2 x 33) + 3 + 1 olarak yazilacaktir. Bkz. IV. Blm, s. 126, dipnot) 1seldurumlari belirlemek iin bu ikilik sistemi kullamrsak, Turing makinesinin komutlari agagidaki gekilde olacaktir:
'birlikleri' 'on'ikilikler'i 'binlikler' 'sekizlikler',

00 01
10

->

OOR
11011L

->

->
->

10000011R
10R olsTOP 10000101L 1001010R

11 100 101 110

-->

-->

->

11010010
->

111L

1000000101 00sTOP 1000000110 11000011R 1000000111 00STOP Yukarida R.STOP sembo1n STOP olarak kisalttim nk L. STOP komutu hibir zaman gzkmez ve iglemin son agamasimn sonucunun, yamtm bir parasi olarak, daima cihazm sol tarafinda gsterilmesi gerekir.
-> -> ->

47

11010010 ikilik dizi ile temsil edilen durumda bulunsun, bant ise bir iglemin tam orta43'te detaylanan biimde bulunson, ve biz 110100100->111L komutunu uygulayahm. Bant zerinde okuisel durumu belirleyen nan hane ('0') daha iri bir rakamla, simgeler dizisinin sagmda gsterilir.
zel bir isel sinda sayfa 000111101001110010010110100

Diyelim ki cihazimiz

Turing makinesi
yaptigun rnekte),
'11'e

isel durum
rilmig olur.

rneginde (kendimcerasgele bazi degigiklikler '1' okunmakta olan 'O' ile yer degigtirirse ve degigtirilirse cihaz sola dogru bir adim kaydi|

000111101001110110010110100

11

Cihaz gimdi sonraki haneyi (yine bir 'O') okumaya hazirdir. Tabloya gre 'O'i degigtirmeksizin oldugu gibi birakir fakat isel durumu ile degigtirir ve bant boyunca saga bir adim geri gider. Bu konumda okur ve tablonun agagilarmda bir yerde isel durumu degigtirmek iin ne gibi bir yer dedair komutu bulur: Okumakta oldugigtirme uygulanacagma haneyi degigtirmesinin gerekli olup olmadigi ve bant bogu gerektigine yunca hangi ynde ilerlemesi dair komut ahr. STOP'a ulagmcaya kadar bu gekilde devara eder; STOP agamasmda (saga dogru bir adim daha ilerledikten sonra) iglemin uyarmak tamamlandig1 konusunda cihaz operatrn iin bir zilin aldigim varsayar1z. Cihazm daima 0 isel durumunda uygulamaya baglatilmasim ve okuma cihazimn sol yamnda yer alan bantm baglang1ta
'100101' 'l'i

48 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Komutlar ve veriler sag taraftan ykbog olmasmi neriyoruz. lenecektir. Daha nce degindigimiz gibi, yklenen bilgi daima sonlu say1da O'lar ve l'ler dizisi geklinde ahnmah, bu diziyi bog ulagtibant (yani O'lar) izlemelidir. Makine STOP agarnasma okuma cihazmm solundaki bant zerinde gmdaiglemin sonucu, grnr. Sayisal verileri girdimizin bir parasi olarak igleme dahil etmeyi arzu ettigimiz iin, girdinin bir parasi olarak basit sayigibi dogal sayilan) tammlamanm bir lan (yani 0, 1, 2, 3, 4, bir yoyolunu bulmak durumundaytz. Bunu gereklegtirmenin etmek iin n adet 1 kullanmaktadir (geri lu, n sayisim temsil bu, dogal say1 0 konusunda bize biraz zorluk ikaracaktir):
...

1->1, 2->l l, 3-->111, 4->1111,

5->11111,

vs.

sistemi (olduka mantiksiz bir yaklaBu basit numaralama olarak adlandmhr. Bu sistemde 'O' simgesi gimla) birlik sistem yerine farkh sayilan birbirinden ay1rmaya yarayan bogluk kulogu sayilardan olugan dizileri esas lamlabilir. Algoritmalann yaptiklan alarak iglem iin sayilan birbirinden ay1rmanm yonemlidir. rnegin, Eukleides'in algoritmasma lunu bulmak olugan bir say1 iftini esas cihazumz A ve B sayilanndan gre makineleri, faz1a zorlanmadan, alarak iglem yapacaktir. Turing yamhmim gerekleytirebilir. Konuya ilgi dualgoritmamn bu ile birbirinden aynlan bir biryan bazi okuyucular yntemin 'O' Turing makinesinin (kisaca lik say1 iftine uygulanmas1yla Eukleides'in algoritmasim uyguolarak adlandmyorum) EUC layigmi, deneme niteliginde, kamtlamak isteyebilirler.

11->11L, 10->101R, ol->11L, 00->00R, 1000R, 111 110 101->110R, 100->10100R, 1010 ->1110L, ->111R, 1000 ->1000R, 100 I->1010R, 1110 1100->1100L, 1101->11L, 1011->1101L, 10000 ->100iOL, 1111->10001L, ->1110L, 100R ->11L, 10001 ->10001L 10100 ->00STOP, 10101->10101R.
-> ->10010, ->10011

TJN + 1 Turing makinesi Bu rnege girigmeden nce okurumun, sadece tek birim ekleyen sisgibi daha basit ve bir birlik saylya temi denemesi daha akilh bir davrame olacaktir:

49

00-> OOR, 01-> 11R, 10-> UN

+

ol STOP,

11-> 11R,

1'in bunu gerekleytirebildigini

...00000111100000...,

kontrol iin, 4 sayisim

temsil eden

varsayahm. Yine varsayahm bantma uygulandigim ki cihaz olup, baglangita l'lerin solunda bir yerdedir. Isel durumu 'O' okumaktadir. Ilk komuta uyarak bunu 'O' olarak birakir ve saga bir adim kayarken isel durum 'O'da kahr. lk 1'e ulagmcabu iglemi srdrr. ya kadar; saga dogru birer adim atarak Sonra ikinci komut devreye girer: l'i 1 olarak birak1r ve bu kez isel durum l'de olmak zere tekrar saga hareket eder. Drdnc komuta gre, l'lere dokunmadan isel darum 1'de kahr, l'leri izleyen ilk O'a varmeaya kadar saga dogru ilerler. Bu agamada nc komut cihaza, O'i l'e degigtirmesini, saga bir adim daha atamasim syler. Bylece, 1 ler dizisine bir 1 daha eklenmig olur, ve rnegimizin 4', ngrldg gibi, 5'e gerekten cevrilmig olur. Denememizde biraz daha ileri giderek,
'0'

00->00R, 01->10R, 10->101L, 11->11R, 100->110R, 018TOP, 10 1-> 1000R, 110 1000 ->1011L, 1001->1001R, 111-> 111R, 1010 ->101L, 1011 ->1011L,
->

ile tammlanan UN x 2 makinesinin bir birlik say1yi amalandigi gibi iki katma ikardigra kontrol edebiliriz. EUC rneginde, daha iyi bir fikir edinmek iin daha aiklayici bir say1 ifti, rnegin 6 ve 8 denenebilir. Okuma cihazmm yiBant baglanne 0 baglangt durumunda oldugunu varsayahm. gicmda apagidaki gekilde igaretlenecektir:
...0000000000011111101111111100000.

Turing makinesi, birok agamadan sonra durdugu zaman, okuma cihazi, sifir olamayan hanelerin sagmda kalmak zere agagidakigekilde bir a1hm elde ederiz:
...000011000000000000...

EUC

(veya UN

x 2) cihazmm

a1klamak,

bilgisayar programlarmm

igleyigi ile ilgili bazi incelikleri pek de yabancisi olmad1-

50 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

gimizzelligi

gibi, makinenin karmagik yapisim ok daha karmagik! (Algoritmik bir yntemin

anlatmaktan

kendisinden
anlamak

beklenen fonksiyonu neden yapt1g1m tam anlam1yla

sezgi gerektirir.

midir? Bizim Sezgilerin kendileri algoritmik iin daha sonra nemli olacak bir soru bu!) EUC veya UN x 2 rnekleri iin gimdi bu konuyu tartigmayacagim. Dikkatli bir okur, bu kitabm amalanan kapsami ierisinde kavramlan daha kisa ve z iin Eukleides'in algoritmasmda ufak bazi degigiklikler yaptigimi fark etmig olmah. Buna ragmen, 11 farkh isel durum iin 22 basit komutu ieren EUC tammi yine de karmagiktir. Karmagikhk byk lde sistemin dzeninden kaynaklanmaktadir. rnegin, 22 komuttan yalmz 3' bant zerindeki igaretlerin degistirilmesi ile ilgilidir! (UN x 2 iin dahi, yansi igaret degigtirmekle ilgili 12 komut kullandim.)
.a1klayabilmek

Sayisal

Verilerin

kilik

Gsterimi

Birlik sayi sistemi, byk sayilann kodlanmasi iin son dereBunun yerine, daha nce aikladigimiz gibi oce yetersizdir. gunlukla ikilik say1 sistemini kullanacag1z. Ancak, bunu dogrudan, banti iki basamakh sayl gibi okumaya kalkigarak yapamaytz. Sayimn iki basamakh kodunun ne zaman sona erdigini ve sag tarafta bog banti temsil eden sonsuz O'lar serisinin ne zaman bagladigim bildirmenin bu durumda hibir yolu yoktur. ngrlen sayi iftlerinde* stelik,Eukleides'in algoritmasmda oldugu gibi egitli sayilan yklemek zorunda kalacagiz. Bir basamakh sayilarin ikilik gsterim sistemine dahil O'lardan veya O'lar dizisinden, say11ar-aras1 arahklan ay1rt edemeyiz. Aynca, say11ann yam sira, her egit karmagik komutlan da veri bantistesinden gelmek na dahil etmek isteyebiliriz. Bu zorluklann iin, bzlm olarak adlandirdigim bir yntem uygulayahm. Bu yntemde, O'lar ve l'lerden olugan (l'lerin sonlu toplam adediyle birlikte) herhangi bir dizi, sadece iki basamakh say1 gibi okunmaz; bu dizinin yerine, ikinci siradaki her bir hanenin, ilk siramn birbirini izleyen O'lan, l'ler, 2'ler, S'ler, vs'den olugan yeni bir dizi geer. rnegin

51

komutlar

Simdi2, 3, 4,...
olarak

sayilarim igaretler veya herhangi okuyabiliriz. sayisi sadece 'virgl'

bir trden grevini

01000101101010110100011101010111100110

dizisi yerine

olo o

010110101011010

||||| 1001

lil 2 11
'arp1

lill 100
'iglemi

01110101011110 3

ill 11

Il 2 I 0
'eksi

olio

istegimize gre, igareti', gibi komutlar iin igareti', igareti', tekrarla' vs. birbirinden aynlkullanabiliriz. Artik, daha byk rakamlarla olugan dizilere sahibiz. Bu dizilerin her biri mig O ve l'lerden ikilik sistemde yazilnug basit sayllan gsterir. Buna gre yukaridaki tam dizi ('2' yerine okunarak) gyle okunur:
'artl 'virgl'

stlenirken,

3, 4, 6,... sayilarrn,

(1001 ikilik sayisi)

1001,

virgl

(11 ikilik sayis1) virgl...

'9', '3', '4',

'O' rakamla11, 100, O sayilariiin standart kullanarak dizinin tm iin [9, 3, 4 (komut3) 3 (komut 4) 0,] nm sonucuna
ulagiriz.

Bu sre bize zel olarak dizinin sonunda sadece virgl kullanmak suretiyle bir sayima tammun sona erdirmek (ve bunu yapmakla saylyi, sag tarafta bog bantm sonsuz uzantismdan ay1rmak) olanag1m verir. Aynca, sayilari ayirmak iin virgller kullanabilecegimiz tek bir O'lar ve l'ler dizisi almasi nedeniyle, ikilik sistemde yazilmig herhangi bir sonlu dogal sayilar dizisini kodlamamizi saglar. Simdibunu rnekliyelim: 5,13,0,1,1,4, dizisini alahm. Ikilik sistemde

bu gyle ifade edilir:

101,
yntemiyle

l101,

0, 1, 1, 100,

Bu dizi bant zerinde aaltm (yani bzlm ynteminin tersi) kaydedilir. Bu gsterimi basit gekilde gereklegtirmek iin, iki haneli sayllarm zgn strasun degigtiririz;
.
.

000010010110101001011001101011010110100011000

52 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

O 1
,

->

0
10 1 10

->

->

ve sonra her iki yne s1mrsiz O'lar ekleriz. yukardaki dizinin banta nasil uygulandigim

Daha aik yazarsak, aika grrz: Say1 kmelerini gstermek iin olugturulan bu sisteme amt; ikilik says sistemi diyorum. (rnegin 13'n ailmig ikilik say1 sisteminde gsterimi 101001O'dur.)

Sz konusu sayi sistemi ile ilgili son bir noktaya daha deginmeliyim. Bu bir teknik ayrmti olabilir ama konunun eksiksiz a1klanmig olmas1 iin gereklidir.3 Dogal saydarm ikilik (veya yondahk) gsteriminde bir noktada hafif bir fazlahk vardir. yerlegtirilen O'lar le ki: Bir kodn sol tarafdaki u noktasma 'saydmaz' ile ve normal olarak ikardir. rnegin, OO110010 110010 ikilik saydan aymdir (0050ile 50'in aym ondahk saynnn gstermesi gibi). Bu fazlahk 000 veya 00 veya O olarak aidan, bog bir arahk da sifm yazilabilir. aslmda, mantiksal gsterebilir! Basit bir sistemde bu durum byk karigikhga sebep olabilirse de, yukanda tammlanan sistem iin uygandur. Bu nedenle, iki virgl arasmda kalan sifir, yan yana iki virgl (,,) olarak da yazdabilir ve bant zerinde bir O ile ayrdm1g iki 11 iftiyle kodlanabilir:
...001101100...

Dolayis1yla yukaridaki gyledir:

alti saymm ikilik sistemde kodlanmasi

10 1, l 101,, 1, 1, 100,
ve bant zerinde ailung ikilik say1 sistemine uygan olarak geklinde gsterilir (Ailmig sistemle daha nce yazdigmuz koda gre bir sifir eksik...). a11mig ikilik sistemle Artik rnegin Eukleides algoritmasim,
...00001001011010100101101101011010110100011000...

53 yazilmig 6 ve 8 sayllarma uygulayacak bir Turing cihazi layabiliriz. 6 ve 8 say1 ifti iin daha nce kullandignmz,
...000000000001111110

tasar-

1111111100000...,
yerine ikilik sayi sistemindeki sirasiyla, l 10 ve 1000 gsterimini kullamrsak; 6, 8 sayt ifti a11m14 ikilik sistemde bant zerine
...00000101001101000011000000...

geklinde kaydedilir. Kisahk bakumndan, bu gsterimin birlik gre fazla bir yarar saglamadig1 grlyor. Ancak, 1583169 ve 8610 gibi (ondahk) bir say1 iftini ele aldignmzi dgnelim. Bu say1 iftinin ikilik sistemdeki gsterimi
sisteme

110000010100001000001, 10000 110 100010,

olacaktir.

Buna gre bant zerinde

001010000001001OOOOl000000101101000001010010000100110

geklinde kaydedilecektir. Bu gsterim yalmz bir satira sigarken, 8610' say1 ifteklik sistem sz konusu olsaydi bantm kodlamasi bu kitabm sayfalarmdan fazlasim kaplard1! tini ailmig Sayilar ikilik sistemde ifade edildigi zaman uygulayan Eukleides'in algoritmasmi bir Turing makinesi, istenirse, teklik sistem ile a11mig ikilik sistem arasmda eviri EUC'a eklenmeyapan uygun bir ift yardimci algoritmamn siyle basit bir gekilde elde edilebilir. Ancak bu sre, teklik saolarak var olacagi, bu nedenle makinenin yi sistemi hl yavaglamasma ve bu durumda (bantm sol tarafinda) gerekecek yol aacag1 iin son artmasma kagit' miktarmm derece elverigsiz olacaktir. ailmig ikilik sistemde Bunun yerine, bir Turing makinesinin nasil iglem yapacag1m gstermek amactyla Eukleides'in algoritmasmdan ok daha basit bir iglemi, bir dogal say1ya bir ekleme srecini deneyelim. Bu iglem (XN + 1 admi verdigim) Turing
'1583169, 'isel' 'msvedde

makinesi

tarafmdan yapilabilir:

54 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

01411R, 10->00R, 11->101R, 101-+101R, 100->110L, 111->1000L 110->018TOP, 1000->1011L, 1010->1100R, 1001->l001L, 1011->101R, 1101->1111R, 1110->111R, 1111->1110R. iglemi gerekten bir okurum, Turing makinesinin yapamayacagim, diyelim, ikilik bir sistemde yazimi yapip 10100111 olan 167 sayisma uygulayarak denemek isteyebilir. Buna gre bant zerinde okunacak kod:
...0000100100010101011000...

00->00R,

Yine merakh

olacaktir. kilik sistemde bir saylya 1 eklemek iin, son O'u l'e evirmemiz ve sonra bunu izleyen btn l'leri 0'larla degigtirmemiz yeterlidir. Buna gre, 167 + 1 = 168 bant zerinde

10100111+
olarak yazihr.
...0000100

1= 10101000.
Turing
makinemiz,

'

'Bir-ekleyen'

yukarida

veri-

len kodu,

100 100001100000...
koduna evirecektir ve gerekten de byle yapar. Yalmzca bir eklemek gibi basit bir iglemin bile, onbeg komut ve sekiz farkli isel durum kullanan bu sre kapsammda ne kadar karmagik olduguna dikkatinizi ekerim! Birlik sistemle iglem yapmak elbette daha basittir, nk ekleme' iglemi iin sadece l'ler dizisini bir 1 daha ekleyerek usatmak yeterlidir. Bu nedenle, UN + 1 makinemizin daha temel dzeyde iglem gereklegtirmesine gagmamak gerekir. Ancak ok byk sayilarla UN + 1, agm uzunlukta bant gerektirecegi iin son derece yavag ahgabilir. Bu nedenle kapsamh bir a11mig ikilik say1 sistemini nedeniyle kullanmasi daha karmagik bir makine olan XN + l'i kullanmak daha ya'bir

rarh

olacaktir.
'ikiyle

Bu arada birlik sistemden

arpim' adt verilen ve Turing makinesinin ok ailmig ikilik sistemle daha kolay uygula-

nabilecegi

bir igleme de deginmek istiyorum. Agagidaki iglem00->00R, 01->11R, 100anlR, 10-->00R,11->100R, HO->00STOP

lerle

tammlanan XN x 2 Turing makinesi;

teklik sisikiyle arpim iglemini kolayhkla gereklegtirirken, daha nce tammladigimiz UN x 2 iglemi aym iglemi ok temde daha karmagik biimde gereklegtirir. Bu rnekler bize Turing makinelerinin ok temel dzeyde nehakkmda fikir vermektedir. Tahmin edilebiler yapabilecekleri gerektiginde bu cilecegi gibi, karmagik iglemlerin yapilmasi Bu ciderece karmagik olabilirler ve olmaktadirlar. hazlar son hazlarm en st kapsami nedir? Simdibunu ele alahm. Church-Turing Tezi

makineleri inga etmeye ahsti mi, aritmetik iglemlerinin toplama, 1karma, arpma vb. egitli gerekten yapilabildigini hepsinin zel Turing makineleriyle grerek ikna olacaktir. Kalanh blme igleminde oldugu gibi sonuta bir dogal sayi iftinin 1ktigt veya sonucu, zorunlu olarak sonlu fakat byk miktarda sayilar kmeleri halinde ahndigi

nsan, bir kez basit Turing

Ayrica, gereklegtirilebilir. iglemler de Turing makinelerince needen beliriglemini yapmasi gerektiginin hangi aritmetik lenmedigi fakat iglemle ilgili komutlarm banta yklenmig oldugu durumlar iin de Turing makineleri inga edilebilir. Bu gibi durumlarda, herhangi bir agamada yapilmasi gerekli iglem, makinenin daha nceki bir asamada yapmak zorunda oldugu islemin sonucuna bagh olabilir ('Bu iglemin sonueu gundan-qundan daha yksekse bunu yap; degilse onu yap'). Aritmetik veya basit mantiksal iglemleri uygulayabilen Turing makineleri yapilabilecegine inandiktan sonra, bunlarm daha karnitelikte iglemleri de nasil yapabileceklerini magik algoritmik Bu fikre ahytiktan bir sre sonra dgnmek zor olmayacakt1r. retebiherhangi bir mekanik iglemi gereklegtiren makineler olarak bir Matematiksel leceginize kendinizi inandirabilirsiniz! mekanik iglem, byle bir cihazla yapilabilecek iglem olarak taI

56 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

zn

'Algoritma' ismi ve gibi sifatlarin hepsi, Turing makineleri ve gibi teorik makineler tarafmdan gereklegtirilebilen mekanik iglemleri tamuilamak iin matematikiler tarafindan kullamhr. Bir ynyeterince kesin ve mekanik ise, bu yntemi uygulayacak tem bir Turing makinesinin gerekten bulunabilecegine inanmak zor degildir. Bu inan, (yani Turing'in inanci) ne de olsa, Turing makinesi kavrammi, girig blmmzde savanan grgm'etkin'

mmlanabilir.

'hesaplanabilir"yinelenebilir'

temelinde yatmaktadir.

Diger taraftan, sz konusu makinelerin tasarimmin belki gereginden fazla simrlay1c1 olduga dgnlebilir. Bir seferinde yalmz bir ikilik hane (0 ve 1) okumasi ve tek bir-boyatlu bant boyunca yalmz bir arahk hareket etmesi ilk bakigta suurlayici grlebilir. Aym anda ahgan ve birbiriyle baglantih ok sayida okuma cihazlarlyla donammh drt veya beg, veya belki bin bagimsiz bant neden olmasm? Yalmz bir-boyutluda israrh olmak yerine O'lar ve l'lerin olugturdugu dzlemsel bir sisteme ve (belki -boyutlu bir sisteme) neden izin verilmesin? Daha karmagik sistemlerinin kullammina neden veya alfabelerin olanak saglanmasm? Gerekte, bunlardan bazilari iglemlerin ekonomik olmasi a1smdan (birden fazla bant kullanabilseydik elbette daha ekonomik olurduk) fark yaratabilirse de hibirisi, ilke olarak gu anda gereklegtirilenler aismdan en ufak bir fark yaratmazdt. Yap11an iglemlerin snufi yani baghgi altmda toplanan iglemler, (veya veya kin yntemler' veya iglemler'), makinelerimizin tammim btn bu ynlerden aym anda genigletmig olsak dahi, kesinlikle degigmezdi! Makine, bant zerinde ihtiyact olan bog alam bulabildigi srece, tek banttan fazlasma gerek yoktur. Bog alan araylg1 ierisinde, veriler, bant zerinde bir yerden digerine tagmabilir. Bu bir durum yaratsa da, ilke olarak gereklegtirilmesi beklenen sonucu smirlamaz.* Aym gekilde son zamanlarda insan beyni ile daha yakm benzerlik saglamak abas1yla sik sik yapildigt gibi, birden fazla Turing makinesinin paralel alymase ilke olarak hibir gey kazandirmaz (Ancak bazi kogullarda ahema luzi artirilabilir). Birbiriyle dogradan iletigimli iki makine, birbiriyle iletigimli olmayan iki ayri makineden daha faz'algoritmalar' 'hesaplamalar' 'et'tekrarh 'elveriaiz'

57

lasim gereklegtiremez;
makine olurlard11

zaten

iletigimli

olsalardi

sonuta

bir

nedir? BanTuring'in tek boyutlu banta getirdigi suurlama ettigini dgnrsek, bir-boyutlu bant veya tm, ortann temsil uzaydan -boyutlu daha ok bir dzlem varsaymayi tercih edebiliriz. Dzlem, bir-boyutlu bantla kiyaslandigmda gemasf bakmundan gerek daydugumuz sre iin Eukleides algoritmasmdan daha uygan olacaktir. Ancak, bir akig gemasmm ilkesel hibir zorlugu yoktur.* formda yazilmasunn szl tammmm kullamlmasi suretiyle). iki(rnegin, gemamn ve anlaboyutlu dzlemde tammlama yalmz bizim anlatmunuz aismdan kolayhk saglar; ilke olarak gereklegtirilen somamiz yerini, iki-boyutlu etkisi yoktur. Bir nesnenin nu zerinde usayda igaretleyebilecegimiz gibi bir-boyutlu bant zerinde de gekilde igaretleyebiliriz (Gerekte, iki-boyutlu dzlemin aym iki bant kullammiyla kullammt tamamen zdegtir. ki bant, dzlemde yer alan bir noktamn tammlanmasi iki-boyutla bir verebilir. Aym gekilde, bant, iin gerekli iki sz konusu boyutlu uzay grevi yapabilir). Tekrar ediyorum, olabilir fakat ilke olarak gerbir-boyutlu kodlama eklegtirilmesi gerekeni suurlamaz. Btn bunlara karym, bir Turing makinesi kavranumn, her mantiksal veya matemakanik' olarak adlandirabilecegimiz iglemi kapsaylp kapsamadigim kendimize sorabiliriz. Tutiksel ring, teorisinin ilk makalesini yazarken bu konuyu, o sirada kook daha az aik tammlanabildigi iin, nu bugn oldugundan fazlaca ayrmt11amak geregini duymugtur. Turing'in tezi, bu tezden bagimsiz olarak (ve ashada ondan biraz daha nce), Amerikah mantik bilimcisi Alonzo Church tarafmdan (S.C. Kleene'nin yardumyla) ne srlen ve Hilbert'in Entscheidwigsproblem'i ynelik lambda hesabiyla ek destek bulmugtur. Tuzmeye
'akig 'bir-boyutlu' 'koordinati' 'elverigsiz' 'me-

ok gemasi, makineden Bu blmde yap11an tammlamalar erevesinde temsil bir parasi kabul edilir. Bant zerinde digsal evrenin yani edilen A, B, A--B, vs. gerek sayilardar. Ancak, makinenin dogrusal bir-boyutlu Daha sonra tanimlamak isteyecegiz. formunu da, gelecek blmlerde grecegimiz gibi, evrensel Turing makinesi ile ilgili olarak, zel bir ayrmtih (veya tanum tamnu ile belirli bir cihazm olasi arasmda ok yakm bir iligki vardir. Bu nedenle, bunlarm her ikisini bir-boyutlu formda ele almak, kolay tammlanmalarmt saglayacaktir.
*
'bantm' 'eihazm' 'verileri'nin 'programf)

'akig

58 . Algoritmalar ve Tu,ring Makineleri ring'inkiriden ok daha dar kapsamh mekanik bir hesap olmasma kargm, matematiksel yapisimn ok daha az karmagik olmasiyla dikkat eken Church'n hesap yntemini bu blmn sonunda anlatacagnn. Hilbert'in problemine zm nerileri getiren bagka bilim adamlari da vardir (bkz. Gandy 1988). zellikle,Polonyah-

Amerikan mantik bilimeisi Emil Post'un nerisi dikkate degerdir (Turing'den biraz sonra ne srdg grgleri Church'nkinden ok Turing'in grglerine yakmdir). okgemeden bu fikirlerin hepsinin tamamen birbirlerine zdeg oldugu anlagilmigtir. Church-Turing Tezi adi verilen ortak grgte, Turing makinesi
a1smdan, algoritmik bir yntemle (veya kavrannmn, matematik etkin veya tekrarh veya mekanik yntemlerle) anlatmak istedigimiz kavram oldugu vurgulannngtir. Elektronik bilgisayarlarm, gnlk yagantmuzm ahgkanhgi haline geldigi agmuzda pek az kigi fikrin zgn halini sorgulamak geregini duyabilir. Bunun ye-

bilirler. Bana kahrsa, Church-Turing Tezini, matematik aismdan, ilk haliyle kabul etmekten ok mutluyum. te yandan, sz konusu tezin fizik sistemlerinin davramgi ile ilgisi ayri bir konu olup, bu kitabm daha sonraki blmlerinde ilgimizin odagim olug-

rine, kesin fizikyasalarma bagh olmalari nedeniyle fiziksistemlerinin (belki de insan beyni dahil) Turing makinelerinin gereklegtirdigi mantiksal ve matematiksel iglemlerden daha fazlasmi nu, daha azim mi, yoksa aymsun nu gereklegtirdiklerini merak ede-

turacaktir.

Dogal Sayilardan
ring

Bagka Sayllar

Yukarida, dogal sayilara dayah islemleri ele alung ve her Tumakinesinin degigmez sonlu sayida farkh isel durumlara sahip olmasma kargin, zorunlu olarak byk boyutta dogal saydarin iglemlerini yapabilecegine deginmigtik. Ancak dogada eksi say11ar, kesirler veya srekli kesirler gibi daha karmagik sayilar vardir. Eksi say11ar ve kesirler (rnegin, pay ve paydalar Turing makinelerince, ne boyutta olursa olsunlar, hesaplanabilirler. Sadece igaretleri iin uygun koda ihtiyave cimiz vardir ve bu amala, daha nee tammladigimiz a1hmq ikilik sayi sistemi kullamlabilir (rnegin, iin 'B' ve iin
-597/26),

'-'

'/'

'-'

'/'

'4'

69

kullanarak siras1yla 1110 ve 11110 kodlarnu elde edebiliriz). Eksi sayilar ve kesirler bylece, dogal sayilardan olugan sonlu kmeler halinde igleme dahil edilecekleri iin genel hesaplanabilirlik bakmundan bize yeni bir sey vermezler.
yeni degildir.

ifadesi yalmzca 314159265/100000000 kesirsel sayisidir. Bu ifade irrasyonel x sayisma bir ondahk yaklagikhk gsterir. Ancak
sayismm
X
=

rnegin, 3,14159265

Aym gekilde, uzun fakat sonlu ondahk ifadeler de bizim iin nkbunlar yalmzca bazi kesirlerden ibarettir.
sonlu ondahk

3,14159265358979...

ifadeler glklere neden olurlar. Bir Turing ne girdisi, ne de iktisi sonsuz ondahk olamaz. Yukaridaki x ifadesinin birbirini izleyen 3,1,4,1,5,9,.... hanelerinin hepsini kesintisiz ahytiracagimiz ikti banti zerinde srekli igleyebilecek bir Turing makinesinde buna izin verilmez. nk iktiy1incelemeden nce makinenin durmasuu beklemek zorunday1z (zilin almas1yla uyarilmahy1z!). Makine STOP pozissrece ikti her an degigebilir ve bu nedenle yonuna ulagmadigi sonuca gvenilmez. Diger taraftan, STOP pozisyonuna ulagirsa, ikti zorunlu olarak sonludur. Ancak, bir Turing makinesinin, buna ok benzer gekilde, onsaglakuralma uygun olarak pegpege retmesini dahk haneleri yacak bir yntem vardir. Diyelim x sayisimn sonsuz ondahk a1hmuu bulmak istiyorsak, makinenin O'a uygulayarak 3 tam saondahk hane l'i, 2'ye uygul'e uygulayarak birinci y1sru, sonra layarak ikinci ondahk hane 4', 3'e uygulayarak nc ondahk saglayabiliriz. haue l'i, vs. retmesini Gerekte, iglemlerini aika tammlamak biraz karmagik olsa da, x say1smm tm ondahk a1hmun bu anlamda gereklegtiren bir Turing makinesi vardir. 42=1,414213562... diger pek ok irrasyonel say1 bu gibi retilebilir. Turing makinesince Bir sonraki blmde ele alacaretemeyecegi gibi, hibir Turing makinesinin bazi irrasgmuz yonel sayilar da vardir. Turing makinesince retilebilen say11aretilesay11ar (Turing 1937) adi verilirken, ra hesaplanabilir meyen sayilar (byk ogunlugu olugturan say11ar!) hesaplanaBu ve bununla ilgili konulara maz sayilar olarak adlandirihrlar.

gibi sonsuz makinesinin

ondahk

60 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

daha sonraki blmlerde tekrar deginecegim. nkbu konu, gerek fizikselnesnenin (rnegin insan beyni), fizik teorilerimimatematik yap11ari a1smdan yeterince ze gre, hesaplanabilir konusuyla bir lde baglantihtammlamp tammlanamayacag1 nemli bir konudir. Hesaplanabilirlik, genellikle matematikte, bir konu olaBu baglamda, yalmz sayllara uygulanabilir dur. rak degerlendirilmemelidir. Cebir ve trigonometri denklemleri Turing gibi raatematik formllerini dogrudan uygulayabilen makinelerine sahip olabiliriz. Yapmamiz gereken tm iglem, ilsimgelerinin hepsini O'lar ve l'lerden olugan gili matematik kodlama sistemine yerlegtirmek ve sonra Turing makinesi kavmatematik sorularmm uygulamaktir. Genel nitelikte ramim yamtlanmasi iin bir algoritma yntemine gereksinimi bulunan kargi saldirismda Turing'in akhndan Entscheidungsproblem'e geen bu yntemdi. Az sonra bu konuya dnecegiz.

Evrensel

Turing

Makinesi

Evrensel Turing makinesi kavram1m henz tammlamadim. Ayrmtilari biraz karmagik olsa da, temel ilkesini aiklamak ok zor degil: Turing makinesi T ile ilgili komutlar listesini, bant zerinde kaydedilecek gekilde bir dizi O'lar ve l'ler halinde kodlamak yeterli. Bu bant daha sonra, evrensel Turing makinesi U ile ilgili girdinin ilk kismim olugturmakta, evrensel makine aym Turing T'de oldugu gibi, girdinin geri kalan kismim uygulamaktadir, Evrensel Turing makinesi evrensel bir taklitidir. Bantm baglangi kismi, T'yi tipatip taklit etmesi iin gerekli btn verileri U'ya verir. Sistemi daha iyi anlamak iin nce numaralayntemi inceleyelim: Komutlar listesini ma ile ilgili sistematik yntemiyle kodlamamiz geO'lar ve l'ler kullanarak rekmektedir. R rnegin, , L, STOP, (-+) ve virgl simgelerini, s1ras1yla 2, 3, 4, 5, ve 6 say11ar1yla temsil ederek, bzlm ynte111110 110, 11110, miyle bunlari 1110, ve 1 1 1 1 1 10 olarak kodlayabiliriz. Bu durumda, sirasiyla, O ve 10 olarak kodlanan 0 ve 1 haneleri tabloda ortaya ikan bu simgelerin gerek dizileri yerine kullarnlabilir. Turing makinesi tablosunda O ve 1 ile gsterilen byk haneleri kk haneler'bzlm'

61

den ayirt etmek iin farkh bir kodlama sistemi kullanmamiz gesonunda yer alan bynk rekmez. nkikilik say1 sisteminin digerlerinden ayirt etmek iin yeterhanelerin konumu, bunlan lidir. Buna gre, rnegin, 110 1, 1101 ikilik sayisi gibi okunacak 1010010 olarak kodlanacaktir. zellikle ve bant zerinden 00, 00 olarak okunacak, O olarak veya tablodan tamamen ikanlan bir simge olarak kodlanacaktir. Bir ok igaretini ve bu igaretten hemen nce yer alan simgeleri kodlama zahmetine girmeyerek, komutlarm sayisal sirasma gre degerlendirmek yoluyla byk lekte ekonomi yapabiliriz. Ancak, bu yntemi uygular'sahte' komut vererek, komut listeken, gerektigi zaman bir ka sinde bogluk kalmamasma zen gstermeliyiz (rnegin N + 1 X 1100 kombinasyonu hi bir zamakinesi uygulamasmda Turing man meydana gelmedigi iin komut listesinde byle bir kombinasyon yoktur. Bu nedenle 1100-> OOR sahte komutunu kullanarak, hibir geyi degigtirmeksizin, listedeki boglugu doldurabiliriz. Aym gekilde, 101-> OOR sahte komutunu XN x 2 maki'sahte' nesine dahil edebiliriz.) Bo egit komutlar olmaksizm, lisalan bir sonraki komut sirasi bozulabilir. L ve R semtede yer bolleri, komutlan birbirinden ayumaya yeterli olacag1 iin her komutun sonuna virgl koymak gerekmez. Buna gre sadece agagidaki kodlamay1 kullamnz: 0 veya 0 iin sToPiin

0,
XN

1 veya 1 iin

10,

R iin

110,

L iin

1110,

11110.
+

rnekolarak,
de ederiz:

1 Turing makinesini

kodlayahm

(1100->

OORkomutuna ierecek gekilde). Oklan ve onlardan hemen natarak agagidaki kodu elce gelen haneleri ve aynca virglleri
110L 00R 00R 101R 101R olsTOP 11R 1011L 1001L 1100R 101R 00R 1111R 111R Bu kodu, her 00'1 atarak geligtirebiliriz:
ve her 0 l'in yerine

1000L .1110R.

sadece 11 L100

1 koyarak 1 L1100R

R11 RR10 1R110L10 1R 101RR1111R111R1110R.

1 STOP1000L10

62 . Algoritmaler ce Turing Makineleri

Bant zerindeki

strasma

gre gyle kodlamr:

1101010110110100101101010011101001011

010111101000011101001010111010001011101 010001101001011011010101010110101010110 1010100110.

Biraz daha ekonomi yapmak istersek, bagtaki
nce gelen sonsuz

100

semboln

(bog bantm bu koddan

usantisi

ile birlikte)

daima ikarabiliriz. Bu sembol, makinenin banti zerindeki igaretlerin en solundan zorunlu olarak baglang1 alarak birinci igarete ulagmcaya dek saga dogru ilerleyebilmesi iin tm Turing makinelerinin ortak zelligi olarak ima ettigim gibi, 00->00R baglang1 komutunu temsil eden 00R'yi gsterir. Aym gekilde, sondaki 110 simgesini de (ve onu takip ettigi farzedilen sonsuz O'lar dizisini de) atabiliriz. nk,btn Turing makineleri tammlamalanm bu gekilde bitirmek zorundadir (hepsi R, L, veya STOP ile sona ererler), XN + 1 cihazmda sonuta elde edilen ikilik sayi, Turing makinesinden 1kan sayidir:

10101101101001011010100111010010110101 1110100001110100101011101000101110101000
1101001011010101010101101010101101010100.
Standart de edilir: ondahk sistemde, Turing sayisi apagidaki gekilde ifa-

450 813 704 461 563 958 982 113 775 643 437 908. Turing makinesi diyor T, ile gsteriyoraz. Buna gre XN + 1, 450 813 704 461 563 958 ve 982 113 775 643 437 908'inci Turing makinesidir! Dogal bir saylya (ailmigondahk sistemde) bir eklemek gibi nemsiz bir iglemi yapabilenini bulmadan nce Turing makineleri bunca yol alabilmig olmamiz ilgin! (Kodlamamda bu agamaya dek pek de yetersiz kaldigum sanmiyorum; yine de ufak bazi degigiklikler yapmak olasihglyla kargilagabiliriz.) Gerekte, ilgi ekici kk sayilarla uygulama yapan bazi Turing makineleri vardir. Ornegin, UN + 1, standart ondahk sistemde 177 642 sayismm karsihgi olan
'liste'sinde

Sayisi n olan Turing makinesine

bazen

'n'inci

63

1010110101111101010
ikilik sayisma sahiptir! Yani son derece basit bir Turing makinesi olan UN + 1, 177 642'nci Turing makinesi olmaktadir. Sadece merakmuzi gidermek amac1yla bir bagka rnek verelim: 'ikiyle arp1m', her iki gsterimde de Turing makineleri listemizde bu rnek arasmda bir yer alabilir; nk XN x 2'nin sayisi 10389728107, UN x 2'nin sayisi ise 1 492 923 420 919 872 026 917 547 669'dur. Bu sayilarm boyutlari a1smdan, dogal say11arm ogualuguiglerlik kazandirmadigun grenmek nun Turing makinelerine gagirtic1 olmayabilir. lk on Turing makinesini, bu numaralama sistemine uygun olarak siralayahm:
Ol-+00R, 01-+00L, 01-+01R, 01->00STOP, 01-->10R, 01->01L, 01-->00R, 10->00R,

To: T1:
T2:

000R, 000R, 00-+00R, 00->00R,

00-+00R,

Ts: T4: Ts:

To:

00->00R,

00->00a,
00->00R, 000R,

Ty: Ta: Tg: Tio: Tit: T12:

01-+???,
0.1->100R, 01-+10L, 01-->11R, 01-401STOP, Ol->00R, 100R.

okoOR, 00->00R, 00-+00R, 00-+00R,

Bunlardan To, kargilagtigi her geyi silerek, asla durmadan ve asla geri dnmeden yalmz saga dogra hareket eder. Ti makinesi, bant zerindeki her igareti sildikten sonra geri sirayarak, gide gele biraz beceriksizce de olsa aym sonuca ulagir. To de To gibi hi durmadan saga dogra hareket eder. Fakat daha sayg1h davranarak, bant zerindeki hibir isareti silmez Bu rneklerden hibirisi, Turing makinesi olarak ige yaramazlar, nk hibiri

\
64 . Algoritmaler ve Turing Makineleri asla durmaz. Ta ilk saygideger makinedir. Birinci l'i (en soldaki) O'a degigtirdikten sonra, alakgnlllk gstererek durur.

T4 ciddi bir sorunla kargilagir. Bant zerinde birinci l'i bulduktan sonra, listede bulunmayan bir isel duruma girer ve bu nedenle bir sonraki agamada ne yapacagma dair hibir komutu yoktur. Ts, Ty ve Tio aym sorunla kargilagirlar. Ty'ain karg11agtig1 sorun daha da ciddidir. Kendisini kodlayan O'lar ve l'ler dizisinde be; adet 1 peppege yer almaktadir: 110111110. Bu dizinin yoruolmadigi iin Ty bant zerinde birinci 1 ile kargilagtigi anda ma tak1hp kalacaktir ('n' sayismm ikilik aihmmda peppege drt adetten fazla 1 dizisi ieren Ty makinesini, veya aym nitelige sahip herhangi bir T, makinesini dogru tammlanamanug makineler olarak adlandiracagim). Ts, Te ve T12 makineleri, To, Ti ve T2 makinelerininkine benzer sorunlarla kargilagirlar. Hi durmadan sonsuza kadar hareketlerine devam ederler. To, Ti, T2, T4, Ts, Ts, Ty, Ts, Ts, Tio ve T12 makinelerinin hepsi degersizdir! Yalmz Ta ve Til ige yarayan Turing makineleri olmakla birlikte iglevleri bakimmdan ilgi ekici olmaktan uzaktirlar. Tu, Titen de mtevaz1dir. l'le ilk kargilagmasmda durur ve hibir geyi degigtirmez! Listemizde fazlahk bulunduguna da dikkat ekmeliyiz. Tre ve To birbirinin ayms1 olup, uygulama bakimmdan To'a benzerler: Te ve T12'de 1 isel durumuna asla girilmez. Listede yer alan yararsiz Turing makinelerinin fazlahgi camm1zi s1kmasm. ogunueleyerek fazlahm giderilmesi ve kodlama sistemimizin dzeltilmesi mmkn olabilirdi. Ama bu arada Turing makinesinin, sayismi okuyan zavalb evrensel Turing makinemizi T, imig gibi davranmaya zorlayarak, biraz daha karmagik hale getirmesine neden olurduk. Dogrusu, btn ige yaramazlardan (veya fazlahklardan) kurtulabilseydik buna degerdi. grecegimiz gibi, bunu gereklegtirmemiz mmOysa az kn degildir! Bu nedenle kodlama sistemimizi birakahm oldu gu gibi kalsm. zerinde, rnegin,
'n'
,sonra ...0001101110010000...

igaretleri

bulunan

yorumlanabilir.

O'larm her iki

bir bant, bir sayunn ikilik gsterimi olarak

ynde sonsuz olarak

devam et-

65

tiklerini fakat l'lerin yalmz bir sonlu sayisi oldugunu hatirla(yani, en az bir 1 vardir) siftr olyunz. Ben, l'lerin sayisuun madtgun da varsaylyorum, ilk ve sonuncu l'ler de dahil olmak arasmda kalan sonlu simgeler dizisi, yani yukarizere bunlar daki rnege gre, 110111001,
441) ikilik gsterimi olarak okunabilir. Ancak, bu yntemle tek sayilar (ikilik sistemde sonu 1 ile biten sayilar) elde ederiz, oysa tm dogal sayilari kodlayabilmeliyiz. Bu nedenle kolay yolu seer ve sondaki l'i (yalmzca kodlamamn sona erdigini gsteren bir igaret olarak kabul edildigi iin) kaldmr ve geriye kalam ikilik sayi olarak okuruz." Bu rnek iin, ondahk sistemde 220'nin kardurumda yukaridaki g1ht olarak

bir dogal sayrun

(ondahk sistemde

11011100,
zerinde

ikilik sayismi elde ederiz. Bu yntemin kodlanmasim saglamasidir:

...0000001000000...

yarari,

sifirm

da bant

T, Turing makinesinin
zerindeki

ele alalun. Ss konusu diziyi, yukarida tammlanan hesap evrevesinde, bir sayunn, diyelim m sayisimn iki basamakh gsterimi olarak almak uygun olacaktir. Peppege agamalardan sonra T,'in sonunda STOP konumuna geldigini dgnelim. Bu konuma sol tarafta retmig oldugu ikilik ulagmcaya kadar makinenin haneler dizisi, hesabm yamtidir. Bunu, bir sayimn, diyelim p T,, m sayisma uysayismm ikilik kodlamasi olarak okuyahm: gulandigmda p sayisim retir: T, (m) p.

O'lar ve

taraftan ykledigimiz l'ler dizisine (sonlu) uygulanmasun

sag

bir bant

Bu iligkiye gimdi biraz farkh bir aidan bakahm. Bu iligkinin p sayism1 elde etmek iin bir ift saylya, yani n ve m sayllarma uygulanan zel bir iglemin ifadesi oldugunu dgnrz. n ve m iki say1 verilirse T, makinesinin diye m sayisim degerlendirme-

66 . Algoritraalar ve Turing Makineleri sine bakarak p sayisim buluruz. Bu iglem tamamen bir algoritmik yntemdir. Bu nedenle, zel bir U Turing makinesi tarafmdan uygulanabilir: U, p sayisun firetmek amaclyla bir (n, m) say1 iftini igleme sokar. U makinesi, tek p sonueu elde etmek iin hem n hem de m sayilarim igleme sokmak zorunda oldugu iin (n, m) iftini bir bant zerinde kodlamamn yolunu bulmahytz. n normal ikilik sistemde yazildigim sayismm ve hemen sonra 11110 dizisi tarafmdan sona erdirildigini varsayabiliriz (Dog-

O'lar, 10'lar, l 10'lar, olugan bir dizi oldugunun 1110'lar ve llllO'lardan ve bu nedenle drt l'den fazlasim iermedigini hatirlay1mz. Bu nedenle, T, dogru tammlanmig bir makineyse, 111110 sirasimn olugumu, n sayisuun tammmm tamamlandigim gsterir). Buna
ru

tammlamms her Turing

makinesinin

izleyen hergey m tarafmdan temsil edilen banttan bagkasi olamaz (yani, hemen 1000... sirasi tarafindan izlenen m say1si). Bu ikinci kisun, T, tarafmdan igleme almmasi beklenen banttir. rnegin,n 11 ve m 6 olarak aldignmz zaman, U makinesinin igleme almasi gereken bant iin igaretler sirasi agagidaki gibidir:
= =
...000

1011111110110
Bu siramn
yapis1:

10000...

...OOOO (baglangitakibog bant) 10 1 1 (11'in ikilik kodu) 1 1 1 1 10 (n sayisimn sona) 110 (6'mn ikilik kodu) 10000... (bantm geri kalan kismi)
T,'in m ile ilgili her bir iglem agamasmda U Turing makibanti) ile ilgili hanelerde yapmasi gereken, m (yani, T, uygan yer degigikliklerini gereklegtirmek amac1yla n ile ilgili ifadede yer alan hanelerin strasimn yapisun incelemektir. Byle bir makinenin inasi ilke olarak zor degildir (pratikte ise kesinlikle sikicidir). Kendine ait komutlar listesi, n sayis1yla kodlanan bu m tarafmdan yapilan girigi, bant hanelerine uygulamamn her agamasinda okuma olanagi saglar, m ve n ile ilgili haneler arasmda fazlaca ileri ve geri hareket meydana gelmesi olagandir
nesinin
'in 'liste'ye

67
ve bu nedenle bu yntemle son derece yavag uygulama yap11masi kauulmazdir, Ancak, byle bir makine iin bir komut listesi elbette temin edilebilir; bu makinelere eurensel Turing makinesi adnu veriyoruz. Makinenin n ve m sayilarma uygulanmas1 U (n, m) olarak gsterilirse apagidaki egitlik elde edilir:

(n, m)

T,

(m)

her biri iin T, dogru tammlanmig bir Turing n ve m sayilarmm makinesidir.6 U makinesi, n sayisi ilk kez verildigi zaman, n'inci Turing makinesini taklit eder! U bir Turing en ince ayrintistyla makinesi olduguna gre kendine zg sayisi da olacaktir; U= T,

bagintisini bir u sayist bulunacaktir. u ne kadar byktr? Ashnda tam olarak degeri gyle verilir (veya, en azindan benzer boyutta bir bagka sayl):
saglayan
.u'nun

724485533533931757719839503961571123795236067255655963110814479

6606505059404241090310483613632359365644443458382226883278767626556
1446928141177150178425517075540856576897533463569424784885970469347 2573998858228382779529468346052106116983594593879188554632644092552 5505820555989451890716537414896033096753020431553625034984529832320

6515830476641421307088193297172341510569802627346864299218381721573
3348282307345371342147505974034518437235959309064002432107734217885 1492760797597634415123079586396354492269159479654614711345700145048 1673375621725734645227310544829807849651269887889645697609066342044 7798902191443793283001949357096392170390483327088259620130177372720

2718625919914428275437422351355675134084222299889374410534305471044 3686958764051781280194375308138706399427728231564252892375145654438 9905278079324114482614235728619311833261065612275553181020751108533

7633806031082361675045635852164214869542347187426437544428790062485

8270912404220765387542644541334517485662915742999095026230097337381 3772416217274772361020678685400289356608569682262014198248621698902 6091309402985706001743006700868967590344734174127874255812015493663 9389969058177385916540553567040928213322216314109787108145997866959 9704509681841906299443656015145490488092208448003482249207730403043 1884298993931352668823496621019471619107014619685231928474820344958 9770955356110702758174873332729667899879847328409819076485127263100 1740166787363477605857245036964434897992034489997455662402937487668 8397514044516657077500605138839916688140725455446652220507242623923

7921152531816251253630509317286314220040645713052758023076651833519

95689139748137504926429605010013651980186945639498

68 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Say1 kugkusuz insam rktecek kadar byk! Gerekten de rkte boyutta olan bu saymm daha kk bir boyuta nas11 inile ilgili oladirgenebilecegini bilmiyorum. Turing makineleri kurallann olduka rak nerdigim kodlama yntemlerinin ve olmalarma mantikh kargm insamn, bir evrensel Tuve basit kodlanmasi iin bylesine byk boyutta bir ring makinesinin say1yla kargilagmasi kaimlmaz oluyor/ Btn genel amah modern bilgisayarlarm sonuta birer evolduklarim rensel Turing makinesi daha nee sylemigtim. Bu mantiksal egit bilgisayarlann tasananmn evrensel Turing maile ilgili tammlamalanna tamamiyle benzemesi gerektigikinesi ni ima etmiyorum. Anlatmak istedigim qu ki, herhangi bir evrensel Turing makinesi ilk olarak nygun bir programla (girdi bantima birinci kisun) donattigumz zaman bu makineyi, herhangi bir davramgim taklit edebilir duruma getirebiTuring makinesinin lirsiniz! Yukandaki tammlamalara gre, program salt bir say1 (n sayisi) biimini ahr, fakat Turing'in zgn tamnumn birok varbulunmasi nedeniyle bagka yntemler de kullamlayasyonunun bilir. Ashnda ben de tammlamalarimda, Turing'in zgn tammmdan bir hayli saptim. Ancak, tammlama farkhhklarmm hibiri burada ele aldigmuz konu bakumadan nemli degildir.

Hilbert

Probleminin

zmszlgd

Gelelim Turing'in tezinin temelini olugturan sava... Hilbert'in Genig kapsamh, fakat genig kapsamh Entscheidungsproblem'i: problemleriiyi tammlannug bir sm1fta bulunan tm matematik ni zmlemek iin mekanik bir yntem var midir? Turing bu gerekten STOP T, makinesinin soruyu, m sayisma uygulanan vermek problemi olarak konumuna geip gemeyecegine karar adlyla amlnugtir. Herproblem, durma problemi yorumlam14, 1 veya 2, veya STOP komutuhangi bir m sayisi (rnegin, n nun yer almadig1 herhangi bir bagka problem) iin makinenin durmasim saglayan bir komut listesi hazirlamak kolayd1r. Hanher zaman 11) makinenin gi sayi verilirse verilsin (rnegin n saglayan birok komut listesi de vardir; bazi Turing durmasim makineleri bazi say1lara iglem yapoca dururken, diger bazi sa= =

69 y11ar iglem yaptiklarmda asla durmazlar. Durmaksizm sonsuza kadar uzay1p giden kuramsal bir algoritmanm pek bir yararima olmadigi sylenebilir. Bylesi algoritma bile degildir. Bu nedenle, m sayisma uygulanan T in yamt verip vermeyecegine karar verebilmek nemli bir scrudur! Yamt vermezse (yani iglem durmazsa), bunu agagidaki gibi ifade edebilirim:

T,0n)

O.

(Bu gsterime yukarida deginirken T4 ve Ty makinelerinde oldugu gibi, uygan bir komut alamadigi iin herhangi bir agamada bir sorunla kargilagan Turing makinesinin durumu da dahil edilebilir. Aym zamanda, grngte basarth makinemiz Ta bile, ne yazik ki, bu durumda ige yaramaz olarak nitelendirilmelidir: Ts(m) O olacaktir nk Ta uygulamasimn sonucu daima bog bir banttan ibarettir; oysa hesap sonucunu bir say1yla ifade edebilmemiz iin iktida hi olmazsa bir tane l'e ihtiyacimiz vardir! Ancak Tii, bir 1 rettigi iin kullamghdir. 0 1ktisi, saylh banttir ve buna gre btn m sayilari iin Til (m) 0 ifadesini kullanabiliriz). Turing makinelerinin ne zaman duracagi matematikte nemli bir konudur. rnegin, denklemi ele alahm: gu
= =

(x + 1)=+3+ (y + 1)=+3=(z + 1)w+3

(Teknik matematik denklemlerden hoglanmiyorsamz hemen vazgemeyin! Bu denklem yalmz bir rnek olarak verilmigtir, ayrmt11arlyla anlamamz gereksizdir). Sz konusu denklem, matematikte nl, belki en nl zlmemig problemle iligkilidir. Problem gyle: Bu denklemi saglayan w y, z dogal sayilarmdan olugan herhangi bir kme var midir? Onyedinci yzyllda yagamig Fransiz matematikisi Pierre de Fermat (16011665) tarafmdan Diophantus'un Arithmetica kitabimn bir sayfasirun kenarmda not edilmig ve "Fermat'mn Son Teoremi' olarak tamnan nl teorem yukaridaki denklemin asla zlemeyecegini syler.*6 Asil meslegi avukathk olan ve Descartes'la
,x,

* Dogal saydar deyimiyle 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6,... sayllaram kastettigimizi hatirlaym. Fermat teoremindeki (x- + y" = z") x, y, z > 0, > 2) ifadesi yerine + 1' + w ve 3', vs. ifadelerinin kullamlmamasmm sebebi, x, w, vs. iin sifirdan baIayarak tm dogal sayilari dikkate almanuzdir.
'x 'w

70 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

dneminin en iyi matematikArithmetica'nm bir kenarma sigdirmaya ahytig1 ilerindendi. harika bir kamt' oldugunu iddia eden tezinin Fermat'nm kamtun bugiine degin hi kimse yeniden inga edemedigi gibi bir kargit-rnek bulabilen de ikmanugtir! verildiginde denklemin zmleDrt1 say1 grubu (w, x, y vermenin yalmzca bir hesap nip zmlenemeyecegine karar drtl sameselesi oldugu aiktir. Bir bilgisiyar algoritmasuun igleme soktuktan sonra ancak denkteker teker y1 gruplanm lem zlnce durduguna dgnebiliriz (Daha nce degindigimiz gibi, sonlu kmeleri tek bant zerinde ve hesaplanabilir yalmzca tek tek sayilar olarak kodlama yntemleri tarzda, yani vardir; bylece, sz konusu say11arm dogal sirasim izlemek suBu algoritmaretiyle drt sayly1 teker teker igleme sokabiliriz). Fermat'mn teuygulandigun kamtlayabilirsek mn durmaksizm zinin kamtma da sahip oluruz. Turing Diger birok zmlenmemig matematik problemini, problemine dayanarak ayni yntemle ifade makinesinin durma 2'den byk her ift edebiliriz. Buna rnek 'Goldbach samti'dir: asal say1mn toplaundir.* Verilen bir sayinm asal olup sayi iki olmadigma karar vermek algoritmik bir iglemdir nk yalmz blnebilirliginin denendigi saymm kendinden kh saydarla s1rayla sonlu hesap gerektirir. 6, 8, 10, 12, 14,... ift saydarim olugan ikililere ay1rmaapagida gsterildigi gibi, tek sayllardan nm btn yollarim deneyen ve ikiye ay1rdigt sayimn her iki yesinin de asal olup olmadigim smayan bir Turing makinesi edebiliriz: icat
aym agda yagamig olan Fermat,
'gerekten ,z)

6=3+3,8=3+5,10=3+7=5+5,12=5+7 14 3 + 11 7 + 7,... asal saynar tek sayilar oldugu iin 2 + 2 hari, (2 diginda tm ift say1dan olugan ikilileri test etmemiz gerekmez). Makinemiz, ayrddigi ikililerden hibiri asal say1dan olugmayan ilk sazaman duracaktir. Bu durumda, Goldbach samtiy1ya ulagtigi kargit-rnek, yani, iki asal sayimn toplami olmayan ve 2'den na
= =

oldugunu

2, 3, 5, 7, 11, 13, 17,... gibi asal say11arm yalmz kendi1erine blnebilir say11ar hatirlayimz. Ne 0, ne de 1 asal sayi kabul edilmez.

71

byk tek say1yi buluruz. Byle bir Turing makinesinio durup durmayacagma karar verebilsek, Goldbach samtmm dogralugunakarar vermenin bir yolunu da bulmug oluruz. bir soru kendiliginden ortaya 1k1yor: Herhangi Bu noktada makinesinin durup durbir Turing (belirli girdi verildiginde) nas11 karar vermeliyiz? Turing makinelerinin mayacagma ogu yamtlamasi olabilirse de yamt bazen, yukakolay bir soru iin probleminin rida grdgnz gibi, zlmemig bir matematik Oyleyse, genel soruyu gerektirebilir. durma zmn probleminiiin algorittamamen otomatik olarak yamtlamak mik bir yntem var midir? Byle bir yntemin gerekten bulunmadigun Turing gstermigtir. Turing'in bu konudaki kamti gyledir: nce,byle bir algoritmamn var oldugunu dgnelim.* ylebir H Turing makinesi bulunmahdir ki n'inci Turing makinesinin m say1sma iglem durmayacagma karar verebilsin. Diyelim ki duryapmea durup massa 1kti bant zerine O olarak iglensin, durursa 1 olarak iglensin: T,(m) O eger 0 ise, H(n;m) Tn(m) durarsa. 1 eter
-yani

Burada U evrensel makinesi iin geerli kural n ve m sayllar1Ancak bu agamada, bazin sanm kodlanmasma uygulanabilir. 7) T, dogra tammlanmadigi iin, teknik yilari iin (rnegio n bir sorunla karsilagabiliriz: 111101 igareti, bant zerinde n'i gelm'den ay1rmakta yetersiz kalabilir. Bu sorunun stesinden mek iin daha nce yaptigimiz gibi, m'i normal ondahk sistemde kodlarken, n'in ailung ondahk sistemde kodlandigim varsayahm. Bylece 110 igareti, n'i m'den ay1rmaya yeterli olacaktir. U(n, m) ifadesindeki virgln yerinde H(n; m) ifadesinde noktah virgln kullamlmasi bu degigikligi gsterecektir. olasi tm girdileri nygulayan olasi tm Turing makineleSimdi, rinin tm girdilerini liste halinde ieren sonsuz bir dizge dgleyelim.
=

Burada reductio ad absurdum (olmayanaergi) olarak tamnan bir matematik yanhg oldugu istenenin kullam1maktadir: Once kamtlanmak dgnlr ve bundan ikan eligki nedeniyle sonucun as1mda dogru oldugu kamtlamr.
*

yntemi

72 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

vn->012345678...

0 1 2 3 4 5 6 7 8

OOOOOOOOO... 000000000... 111111111... 020202020... 111111111... 000000000... 001020304... 012345678... 010010001...

197

2 3 5 7 11 13 17 19 23

Bu dizgenin n'inci sirasi, T, makinesinin 0, 1, 2, 3, 4,... girdileri zerine iglem yapt1gmda iktilarm ne oldugunu gstermektedir. Yukardaki tabloda biraz hile yaparak, Turing makinelerine gerekte sahip olduklarmdan verdim. farkh numaralar nleByle yapmakla listenin daha bagmda sikici grnmesini ahytan. nkaksi halde n sayisimn 11'den kk degemeye O'lerden bagka hibir gey retre sahip oldugu tm makineler 11 iin O'lardan bagka hibir gey elde edemezdik. Bu mez ve n nedenle listenin gerekte nasil grndg hakkmda bir izlenim saglamak amac1yla ok daha uygun bir kodlama yarattim. Bu dizgenin bir algoritmayla, gerekten hesaplanrnast gerektigini iddia etmiyorum (Zaten biraz sonra grecegimiz gibi byyok). Gerek listenin nasil olduysa, belki de le bir algoritma Tanri tarafindan, nmze seriliverdigini hayal etmemiz bekleniyor. Bu tr hesaplar sonsuza dek srecegi iin bir O'yi hangi asla emin olamay1z; igkonuma ne zaman yerlegtirecegimisden lemi gerekleytirmeye kalkigtigimiz zaman ortaya 1kacak O'ler kargilaacagimiz zorluklarm baghca kaynag1 haline gelir.
=

73

Teorik1Ti kullanabilseydik tabloyu retmek iin gerekli yntemi bulabilirdik. nkH, O'lerin nerelerde olugacagru bize sy1erdi. Fakat, bunun yerine, her O'yi, 0 ile degigtirerek O'leri eklence T,'in m'e uygulanmas1ndan mek iin H'i kullanahm. bu gereklegir; daha sonra, H (n; m) H (n; m)'in uygalamasiyla l'in koguluyla (yani, sadece Ta {n) hesabi gerekten bir yamt vem'ye iglem yapmasma izin veririz, ve H(N; m) 0 ise rirse) T T,(m)=O ise) sadece 0 yazanz. Bylece bu yntemi (yani, (yani elde edilen yntemi) H(n;m)'in T. (m)'dennee uygulanmastyla
= 'in =

T,(m)xH(n;m)
ile olarak yazanz. (Burada, matematik iglemlerinin siralanmasi sagdaki igilgili bilinen bir matematik kurahm uyguluyorum: Sembolik olarak Ox 0= 0 olacaktir). lem nce uygulanmahdir. Buna gre tablo gu gekilde okunur: ma012345678...
n

0 1 2 3 4 5

0 0 0 0 0 0 0 0 0
000000000... 111111111... 020202020... 111111111. 000000000. 0 0 1 0 2 0 012345678. 010010001.

...

6
7 8

3 0 4

H makinesinin
saplanabilir ile anlatmak

varoldugunu dgnsek, bu tablodaki stralar he(Hesaplanabilir dizge dizgelerden olugmaktadir. istedigim, birbirini izleyen degerlerin bir algoritsonsuz dizidir; bir bagka deyigle, ma tarafmdan retilebildigi uygulandigmda dizgenin 0, 1, 2, 3, 4, 5... dogal sayilarma m= reten bir Turing makinesi bubirbirini izleyen elemanlanm lunmahdir). imdi bu tablonun iki zelligi zerinde durahm.

74 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Birincisi, her hesaplanabilir dogal sayilar dizisi en as bir (veya bir ka) dizge halinde bulunmaktadir. Bu zellik, tablonun oriyaramaz' jinalinde O'lerle grlmgt. Ben yalmz Turing makinelerinin (en az bir O reten makinelerin) yerine bazi siralar ekledim. Ikincisi, H Turing makinesinin gerekten varoldugu varsayinundan hareketle tablo, T,(m) x H(n; m) yntemiyle hesaplanabilir gekilde retilmigtir (Bagka bir deyigle, belli bir algoritma ile retilmigtir). Aik olarak n ve m say1larma uygulandigi zaman tabloya uygun kay1t reten bir Q Turing makinesi bulunmaktadir. Bunun iin, aynen H Turing makinesinde oldugu gibi, Q'unbantmda da n ve m'i kodlayabiliriz:
'ige

Q(n;m)
=

T,(m) x H(n;m).

yntemi" adt verilen zekice Simdi,Georg Cantor'un planlanmig ve gl yntemini degigik bir biimde uygulayahm (Cantor'un adi geen yntemini bir sonraki blmde ayrmtih anlatacagun). Koyu renk rakamlarla igaretlenmig bulunan elemanlarm olugturdugn ana kgegene dikkat ediniz: 00000000

"kgegen

000000000
111111111

020202020 111111111 000000000 001020304 012345678 010010001

Bu elemanlarm liyoraz:

olugturduklari

0, 0, 1, 2, 3, 7, 1,... dizisine 1 ek-

1, 1, 2, 3, 2, 1, 4, 8, 2,... A1ka grldg gibi bu bir hesaplanabilir yntemdir ve tablomuz da hesaplanabilir tarzda retilmig olduguna gre bize yeni bir hesaplanabilir dizge, gerekte 1 + Q (n;n) dizgesini; yani 1+T,(n)xH(n;n)

75 vermektedir (m ile n'i egitlemek suretiyle kgegen zerinde verildigi iin). Fakat tablomuz her hesaplanabilir dizgeyi ierdigi iin yeni dizi de listenin bir yerinde yer ahyor olmah. Ama durum hi de byle degil! nkyeni dizgemiz, ilk kaydm ilk sirasmdan, ikinci kaydm ikinci sirasmdan, nc kaydm nc sirasmdan, vs. farkhdir. Bu aik bir eligkidir. te bu eligki, kamtlamaya ahytigimiz olguyu kamtlar: Turing makinesi H gerekte mevcut degildir! Bir Turing makinesinin durup durmayacagt konusunda karar verecek eurensel bir algoritma yoktur. Bu savi bagka gekilde ifade etmek amac1yla diyelim ki Tualgoritmasi ring makinesi H meveuttur, ve 1 + Q(n;n) (kgegen iglem!) iin bir Turing makinesi sayisi, rnegin k, vardir; bu durumda algoritmam1z gyledir:

1 Bu iligkide ederiz:
n yerine

T,(n) x H(n;n) k koyarsak

Ty(n). algoritmayi
elde

agagidaki
=

1+Ty(k) x H(k;k)

Ta(k).

Bu bir eligkidir, nk T(k) durdugu iligki ortaya 1kar: 1+Ty(k)

=

takdirde olanaksiz

bir

Tk (k)
=0

(H(k;k)= 1 olduguna gre, Ty(k) durmazsa H(k;k) m eligkiyle burada da kargilagihr: 1+0=O.

olur ki, ay-

Belirli bir Turing makinesinin durup durmayacag1 sorusu, mkemmel tammlannug bir matematik sorusudur (ve biz daha problemleri nce grmgtk ki, aksine, egitli nemli matematik Turing makinelerinin durmasi olarak ifade edilebilirler). Byledurmasi konusunda karar vermekle ilce, Turing makinelerinin algoritmanm varolmadigim gili hi bir gstermekle Turing, (daha farkh yaklagimiyla Church'n de gsterdigi gibi) matematik sorulari ile ilgili karar vermenin genel algoritmasunn varolmayacagim gstermigtir. Hilbert'in Entscheidwigsproblem'inin zm yoktur!

76 . Algoritmalar ve Turing Makineleri

Bu, herhangi bir bireysel durumda, belirli bir matematik sorusunun dogru olup olmadig1 hakkmda veya bagka bir niteligi hakkmda, veya belirli bir Turing makinesinio durmasi hakkmda karar veremeyecegiz demek degildir. Biraz althmizi, veya hatta sag duyumuzu kullanarak bunu bagarabiliriz (rnegin, bir Turing makinesinin komut listesinde STOP komutu bulunmazsa, veya byle bir liste yalntz STOP komutlanm ierirse, sag duyumuz bize cihazm durup durmayacag1m sylemek iin yeterlidir). sorulan, tm Turing makineleri ve bunlaFakat tm matematik uygulandigi sayilar iin geerli hi bir algoritma yoktur. tm rm sorulanSanki en azmdan bazz karar verilemez matematik mn meveut oldugunu kamtlanug gibi grnyoruz.Oysa, bir gey yapmadik! Tam aksine, biraz sonra grecegimiz gibi, zellikle makinenin durup durmamasma karar kt sayllar verildiginde olanaksiz, vermesi kesinlikle ters bir Turing makinesi tblosugstermedik. Tek tek problemlerin zmsznun varoldugunu lg hakkmda bir kelime bile sylemezken, problem ailelerinin algoritmik zmszlgiinden sz ettik. Herhangi bir belirli duolmahdir ve bu nedenle belirli rumda yamt veya algoritmasi elbette vardir. Bagka bir durumla ilgili kararm bir problemle kargi karg1ya geldiginde duruma gre ya deyigle, yamtun veren algoritma vardir. Algoritmalarveya dan hangisini kullanacagimizi bilmeyebiliriz ve kugkusuz igin zor yam da budur. Sorun bir problemler ailesi ile ilgili sistematik karar sorunu degil, fakat bir tek problemin matematik gerAlgoritmalarm, mateegi hakkmda karar vermek sorunudur. matik geregi hakkmda kendi baglarma karar vermediklerini geerliligi daima digarianlamak nemlidir. Bir algoritmanm olanaklarla kamtlanmahdir. dan saglanan
'evet' 'hay1r' 'evet' 'hay1r'

Bir Algoritmanin

stesinden Nasil Gelinir?

Matematiksel ifadelerin gerekligine karar vermek konusu, Gdel'in. teoremi (bkz. IV. Blm) erevesinde daha sonra ele almacaktir. Simdilik,Turing'in teorisinin, aslmda, anlatmaga ahytigundan ok daha yapic1 ve ok daha az olumsuz oldugunu belirtmek isterim. Bu agamaya kadar, durup durmayacagma

77 mutlak anlamda karar verilemez belli bir Turing makinesinin varhgim kamtlamig degiliz. Gerekte, Turing'in teorisini dikkatle incelersek, Turing'in yntemiyle inga ettigimiz grngte 'zellikle karmagik' makinelerle ilgili yamt1, kullandignmz yntemin bize ima ettigini anlariz! bunun nasil gereklegtigini grelim. Bir Turing makinesinin

ne zaman durmayacagun bazen bize syleyebilir bir algoritmaya sahip oldugumuzu farzedelim. Daha nee genel hatlarlyla tarumladignmz Turing yntemi, iglemin durup durmabir Turing yacagma bu algoritma tarafmdan karar verilemeyen a1ka verecektir. Ashada, byle yaparken, makinesi iglemini Turing bu iglemle ilgili yamti anlamamizi da saglayacaktir: gerekten durmayacaktir. makinesinin iglemi gerekirse, bir Turing makineBiraz daha ayrmtih anlatmak dair bize bazen bilgi veren bir sinin ne zaman durmayacagma algoritmaya sahip oldugumuzu farzedelim. Daha nce oldugu gibi, bu algoritmayi (Turing makinesi) H ile temsil ediyoruz, fakat biliyoraz ki Turing makinesi durmayacakt1r: H(n; m)
=

Simdi

veya eher

eger

T,(m)

0 ise,

t 1,

T,(m)

durursa.

O bir olasihktir. bylece T,(m) O oldugu zaman H(n; m) pratikte pek fazH(n;m) gibi bir ok algoritma vardir. (rnegin, la yarari olmasa da, T,(m) durur dmmaz H(n;m) bir 1 retir!) Buna gre, yine Turing'in yntemini izleyerek, fakat bu kez tm O'lerin yerine O'lari koymayarak, elimizde bazi O'ler kaldigun grrz. Kgegen yntemimiz, kgegen zerindeki eleman olarak bize
=

1 + T,(n) x H(n;n) (H(n;n)= O olursa daima O elde ederiz. ifadesini vermigti. Bu, sonucu mO, 1 + O O oldugunu unutmayimz) OxO diyelim k'inci kemmel bir hesaptir ve bir Turing makinesince, makine tarafmdan gerekleytirilmigtir.
= =

Simdiqu egitlige

sahibiz:

1+T,(n) x H(n;n)

Ta(n).

78. Algoritmalar ve Turing Makineleri

k'inci kgegen elemana

bakahm, yani 1+Tk(k) x H(k;k)

n
=

k alalun:

Tk(k).

T4(k) hesabi durursa bir eligkiyle karg11agir12 nk Ty(k) ne zaman durursa dursun H (k;k)'m 1 oldugu varsayihr ve bu durumda egitlik tutarsizdir: 1+Tk (k) Tk (k). yleyse TA (k) duramaz, diger bir deyigle
elde ederiz.
=

T,(k)=O. Fakat algoritma buna nk; H(k;k)=0 egitligini verseydi yine bir eligkiyle kargilagirdik (sembolikolarak, geersiz bir iligki, 1+ 0 O elde ederdik).
= 'bilemez',

bulabilirsek, yamtmi bildigimiz algoritmayi alt amac1yla kendi zel iglemimizi nasil inga etmemiz gerektigini greniriz! k'i nasil buluruz? Bu zor ig. Yapmamiz gereken H(n;m)'in ve T,(n)'in ingasma ayrmt11ar1yla bakmak ve sonra 1+T,(n) x H(n;n) ifadesinin bir Turing makinesinin say1s1m, yani k'i buhumz. lemi ayrmtih olarak gereklestirmek, biraz karmagik olsa da, mmkndr.* Igleminkarmagikhgi nedeniyle Ty(k)'m
etmek

Bu nedenle

'k'i

hesaplanmasi bizi hi ilgilendirmeyebilirdi fakat onu, H algoritsaglayabilmek kargi stnlk iin zellikle rettik! masma olan, iyi tammlamme bir ynteme sahip olmamizdir. Binemli ze hangi H verilmig olursa olsun bu yntemle H kargitt k'i bulunabilir. Tk(k) ile H'i alt eder ve bylece algoritmanm gereklestireceginden daha iyisini gereklegtirebiliriz. Algoritmalardan daha iyi oldugumuzu dgnmek, belki bizi biraz rahatlatir! Yntem ylesine iyi tammlanmigtir ki, H verildiginde k'i realgoritma bulabiliriz. Bu nedenle, daha fazla ayrmtitecek bir anlaya girmeden nee bu algoritmamn H'e uygulanabilecegini mahy1z,* nk algoritma, Tk(k) O egitlikini bilmez mi? Algoritma ile ilgili antropomorfik bir terim olan mek' terimini, tammlamann kolaylagtirdigi iin kullandim. Ancak, algoritma, izlemesi iin kendisine verdigimiz kurallari iz1erken, iglemini yapan biz degil miyiz? Yoksa, bizzat mi, beynimizin yapismdan ve evremizden izlemek iin biz
= 'bilir',
-yoksa

'bil-

'bilmek'

*Gerekte, n'e uygulanan Turing makinesi T/n) olarak ifade etmemizi sagladigi iin, iglemin en zor kisen U evrensel Turing makinesinin inasiyla gereklegtirilmigtir.

79 oldugumuz kurallari izliyoruz? Konu, yalmzca konusu degil, aym zamanda neyin gerek neyin gerek olmadigma hkm vermek meselesidir. Bu konulara daha sonra tekrar dnecegiz. Matematiksel gerek (ve onun algoritmik olmayan zelligi) konusu IV. Blm'de ele ahnacaktir.

programlammy

bir algoritma

'algoritma' azmdan, lerinin anlamlart hakkmda fikir edinmig bulunmaktay1z.

Simdilik,en

terimbiraz sezgi ve ilgili konularda bir

ve

'hesaplanabilirlik'

Church'n

Lambda

Hesabi
-bu

kavrami, nemli ve gzel bir matematiksel Hesaplanabilirlik fikirdir. Ilk kez 1930'larda kavram gibi temel nitelikli diger kavramlarla birlikte bilimine girdigi iin aym zamanda olduka yeni bir fikirdir ve matematigin tm alanlanm kapsar (Matematikilerin ogu, yine de, bugn bile hesaplanabilirlik sorunlanyla kendilerini pek yormazlar diyebiliriz). Hesaplanabilirlik fikrinin gc, kismen, bazi iyi tanunlannug maolmasmdan tematik iglemlerinin aslmda hesapalanamaz kaynaklamr (Turing makinesinin durma veya durmama problemi gibi, teki rnekleri IV. Blm'de grecegiz). nk,byle hesaplanamaz iglemler olmasaydi, hesaplanabilirlik kavrami, mabilmecetematigin ilgisini ekmezdi. Ne de olsa matematikiler lerden hoglamrlar. Bir matematik igleminin hesaplamp hesaplanamayacagi konusunda karar vermek onlar iin ilgi ekici bir bilmece olabilir. zellikleilgin olabilir nk byle bir bilme-matematik

cenin yamti
'mutlak'

bile hesaplanamaz niteliktedir!

gerek bir Hesaplanabilirlik matematik kavramidir. Benim tammladigim gekliyle a1smdan, herhangi bir anlayigm tamamen 'Turing makineleri' tesinde soyut bir fikirdir. Daha nee degindigim gibi, Turing'in zekice planlanmig, kendine zg yaklagmum karakterize eden 'bantlar' 'isel durumlar', vs. gibi kavramlara zel bir nem ve vermemiz gerekmemektedir. Hesaplanabilirlik fikrini aiklayan bagka yollar da vardir. Bunlardan, tarih bakimmdan birineisi; Amerikali mantik1 Alonza Church'n, Stephen C. 'lambda yardmuyla Kleene'in geligtirdigi hesabi'dir. Church'n

Bir geyi a1ka belirtmeliyim.

80 . Algoritmalar ve Turing Makineleri olduka farkh ve daha soyutTuring'in ynteminden Gerekte Church'n dgncelerini ifade tarsmda belirgintur. denilebilecek gzle grlr, legtigi gibi aralarmda pek az benzerlik vardir. Church'n ynteminin ana fikri, olarak taChurch'n znde gerekten soyutturnunladig1 bir matematik iglemidir. herhangi bir hesap makinesi kavYalmz hesaplanabilirligin, rammdan fikir oldugunn olarak, bir matematiksel bagimsiz vurguladigi soyut fikirlerin gcn de iin degil, matematikte gsterdigi iin Church'n tasarumum lasa bir tanumm yapmak istiyorum. Bu gibi konulara ilgi duymayan okurum, bu agamada, bir sonraki blme hemen geebilir ve konunun akigmda fazla bir gey ka1rnug sayilmaz. Ancak, bu gibi okurlar bana biChurch'n tasanmmm sagladigi sihirli raz daha katlanarak ekonorniye tamk da olabilirler (bkz. Church 1941). 'evreni' ile ilgilenBu tasanmda ilgi odagt olarak nesnelerin mekteyiz ve bunu rnegin yntemi
'mekanik' 'soyatlama'

a, b, c, d,

...,

z, a', b',

...

z', a",

b",

...,

a"',

...

a"",

...

iglemini veya ifadesiyle gstermekteyiz; her harf bir matematik etmektedir (sl harfler, fonksiyonlan temtemsil fonksiyonunu sil eden simgelerin simrsiz sayida bulunmasm1 saglar). Bu fonkyani bu fonksiyonlarm zerine iglem siyonlarm yapt1gl nesneler, aym trden bagka geylerdir, yani onlar da fonksiyonlardir. Aynca, bir digerine uygulanan bir fonksiyonun ri'nin de yine bir fonksiyou olmasi gerekir (Church'n sisteminde gerekten harika bir kavramlar ekonomisi var). Bu nedenle,
'degigkenleri', 'dege-

a yazdigmuz zaman*
'c' 'a'

be
'b'

fonksiyonuna uygulanan fonksiyonunun fonksiyonu oldugunu kastederiz. Bu tasasonueunun bir bagka nmda, iki veya daha fazla degigkenli bir fonksiyon fikrini ifade etmek zor degildir. p ve q degigkenlerine bagh bir f fonksiyonunu

((fp)q
* Daha ahek oldugumuz bir ifadeyle, rnegin a b (c) olarak yazabilirdik ama parantezler gerekten gerekli degildir; (fp) q ve ((fp)q) yerine, stras1yla, (f{p)) r (q) ve ((f(p)}(q)) (r) gibi son derece zahmetli formllerden kammak iin parantezlerden kurtulmaya ahgmakta yarar var,
=

81
i

cu).

olarak ifade edebiliriz (q'a uygulanan degigkenli bir fonksiyon iin ((fp)q) r

fp fonksiyonunun

sonu-

ifadesini kullanabiliriz ve bu bylece srer gider. Simdi sira, gl soyutlama iglemine geldi. Bunun iin Yuardindan ve hemen nan harfi 1 (lambda)'y1 kullanlyor Church'n fonksiyonlarmdan birini temsil eden bir harf, rnegin x harfini ('sahte degigken' adim verdigimiz harfi) koyuyodegigkeninin yer aldig1 her kare-parantez, ifadenin truz. yerini tutabilen bir mn izleyen herhangi bir simgenin luk' olarak kabul edilebilir. Buna gre Ax. [fx]
'x' 'bog-

yazdigimiz
'fa'

diyelim a'ya uygulandigmda zaman fonksiyonun, verdigini anlatiriz. Bagka deyigle, sonucunu
(Ax. [fx])a=

fa
ibarettir,
yani:

Bir bagka deyigle, Ax, [fx]

,'f

fonksiyonundan Ax. [fx]

=

f
I
i

Bunlar ilk bakigta fazla bilgie ve nemsiz grndg iin ana fikir gzden kaabilir. Bu nedenle, ahgik oldugumuz okul matematiginden bir rnek alahm ve f fonksiyonunun, bir amm sialmak gibi trigonometrik bir iglem oldugunu varsayansn soyat fonksiyonu gu gekilde ifade edilir: hm. Bu durumda
'sin'

AX.

[sin x ]

sin.

bir ai olarak nas11kabul edilebilecegini merak etmeyin. Kisa bir sre sonra, sayilarm bile fonksiyonlar olarak kabul edildigi iglemler yapacagiz; bir a1 da bir tr ve say1dir). Bu agamaya kadar gerekten olduka nemsiz gr'sin' nebilir rneklerimiz. Fakat, ifadesinin icad edilmemig oldugunu fakat sin x iin kuvvet serisi ifadesini bildigimizi farzedin:

(x

'fonksiyonunun'

x-lxamix6.

120

82 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

Buna gre
-ix34_1_g5.

sin

=Ax. x
L

120

tanunuu verebiliriz. Herhangi bir standart lim almanm altida-biri'

'kp

'fonksiyonel'

yabiliriz:

ifadesi bulunmayan, diyeiglemini, daha da kolay, tammlaAx.[ix

L6
J

Q
ve rnegin, su sonucu

ahriz: 6 6226

Q+1)=l(a+1)3=L3+L2+L+1.
Church'n basit fonksiyonel iglemlerinden
numuzla

ahnan ifadeler ko-

daha ilgili olabilir; rnegin, Af

[f(fx)]

Bu, bir bagka fonksiyona imda, x'e iki kez st ste

'g'nin

rnegin 'g' fonksiyonuna uygulandiuygulandigt iglemi retir:

(Af

(f(fx)]) g
Af
[kK.

=g

(gx)

'Soyut tarzda'ifade edersek:

[f(fx)]]

veya kisa clarak:

Afx. [f(fx)]
Bu, g'ye uygulandigmda, g'nin iki kez tekrarlanmig fonksiyonuiglemdir. Ashnda bu, tam Church'n 2 dogal sayis1 ile zdeglestirdigi fonksiyondur:
nu veren

2
ve buna gre

Afx.[f(fx)]

(2 g) y
3
=

(gy).Benzer gekilde, Church gu tamm=

lamalari yapar; Afx.[f(f(fx))], 4 Afx.[f(f(f(fx)))], os.

ile birlikte

83

1= Afx[fxl 0 fx.[x] Ashnda Church'n 2'si kez'e, 3' kez'e vs. daha ok benyani 3 f, zer. Bylelikle, 3'n f fonksiyonuna uygulanmasi, kez tekrarlaumasi' iglemidir. Bu nedenle 3 f'in y'e uygulan= 'iki ' 'fin

masi:

(3f)y

bir aritmetik igleminin, rnegin l'in bir say1yla toplannmn, Church'n sisteminde nas11ifade edilecegini grelim; S= Aabc.[b((ab)c)] S'in, Church'n ifadesinde tammlanan bir sayiya gstermek iin, rnegimizi 3 zerinde deneyelim: 83 nk saylya
pekala
=

okbasit

f(f(f(y)))'dir.

1 eklemesini

Aabc. [b((ab)c) 3 ]
=

Mc.Kb((3b)c) J
=

Mc.[b(b(b(bc)))] labc.

4
yerini

(3b) c

b(b(bc)). Bu ifadeler kugkusuz herhangi bir dogal

(Ashnda

uygulanabilir

tutabilirdi).
=

[(ab) (bc)], S'in

Bir say1mn ikiyle arp1mma ne dersiniz? Bu iglem D labc. [(ab)(ab) c)] ifadesiyle verilir. D
= =

rnekolarak
=

S'e uygulanmas1yla,
= =

Mbc.l(ab)((ab)c)] 3 Mc.[(3b)((3b)c)] Mc.[(8b)(b(b/bc)))] Mc.[b(b(b(b(b(bc)))))] 6 bulunur.

alma

Temel aritmetik iglemleri, toplama, arpma ve kuvvetini siras1yla, gyle ifade edilebilirler: A M P
= = =

Afgxy.[((ft)(gx))y], Afgx.[figx)], Afg.[fg].

Okuyucu kendini,
nm mx n, (Pm)n olduguna ikna edebilir bana gvenebilir. Burada m ve n, Church'n iki dogal say1 iin fonksiyonlari, m + n toplam iin fonksiyonu, vb.'dir. Sonuncusu en gagirtici olamdir, m 2, a 3 rnekleriyle bunu deneyelim:
=

(Am)n

n,
-veya

(Mm)n

84 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

(P2)3

((Afg.[fg])2)3 (Ag.[2g])3 (Ag.[Afx.[f(fx)]3 gx.[g(gx)]3 Ax.[3(3x)] lx.[Afy.ffff(fy))](3x)]

= = =

Axy.[(3x)((3x)((3x)y))] Axy.[(3x)((3x)(x(x(xy))))]
Axy.[(3x)(x(x(x(x(x(xy))))))] Axy.[x(x(x(x(x(x(x(x(xy))))))))]
=

32.

blme iglemleri bu kadar kolay tammlanamaz n' iglemini; (Gerekten de m, n'den kk oldugu zaman bir n' iglemine uygulanacak m, n'e blnemedigi zaman Kleene, baglarinda var). 1930'larin ynteme ihtiyacimiz Church'n sistemi kapsammda ikarma igleminin nasil yap11acagmi kegfettigi zaman konuya iligkin nemli bir agama katedildi. Bunu diger iglemler izledi. Sonunda, 1937 yilmda, Church ve Turing, her hesaplanabilir iglemin (veya algoritmik Turing makiiglemin) Church ifadeleri kullamlarak nelerigereklegtirilebilecegini (veya bunun tersi: algoritmik saglanacagim) Church'n ifadelerinin iglemler kullamlarak gsterdiler. Church'n hesaplanabilirlik fikri ilk bakigta hesap makine1eriyle bagdagmiyorsa da, pratikte, zellikle gl ve esnek bir bilgi iglem dili olan LISP ile Church'n tasarimuun ana yapilasiki bir baglanti vardir. ri arasmda Daha nce belirttigim gibi, hesaplanabilirlik fikrini tammlamak iin bagka yntemler de vardir. Post'un makinesi Turing'in makinesine ok benzer ve hemen hemen aym dnemde fakat birbirinJ. Herbrand ve Gdel, kullamgh bir heden ayri retilmiglerdir. saplanabilirlik tammlanuglardir. 1929'da H.B. Curry ve 1924'de Church'n M. Schnfinkel konuya biraz farkh yaklagmiglardir; yaklag1ma dayahdir (bkz. Gandy 1988). Hesapsistemi lusmen bu lanabilirlige modera yaklagimlar (Cutland'm 1980'de tammladigi gibi), Turing'in teorisinden ayrmtida simrsiz kay1t makinesi hangisi benemli lde farkhdir. Ancak farkh yaklagimlardan nimsenirse benimsensin hesaplanabilirlik kavrann aymdir. Bagta son derece gzel ve temel olanlar gelmek zere pek fikrinin de fikir gibi hesaplanabilirlik ok diger matematiksel
v 1karmae
'm
--

'm

-bugnn

ss
kendine zg bir tr Platonik gerekligi var gzkyor. Gelecek iki blmde igte bu gizemli konuya, matematik kavramlarm Platonik gerekligi konusunu igleyecegiz.

1. Sifm

dogal say11ar' arasma alan modern terminolojiyi kullamyorum.

2. Matematikilerin ok iyi bildigi gibi, konumuz a1emdan pek uygun olmasa da, ikili, l, vb. say1 gruplanm tek bir sayi gibi kodlamanm egitli yollari vardir. rnegin, 1/2 (a + b)" + 3 a + b) forml a, b dogal sayi iftini tek bir dogal saylyla tam olarak belirler. Deneyin!

86 . Algoritmalar ce Turing Makineleri

3. Say1 (veya komut, vs.) dizgelerine baglanacagon gstermek iin herhangi bir igaret kullanmaya gerek duymadim.11k 1 ile kargilagildigmda iglem baglayacagi iin girdi a1smdan bu gerekli degildir. Ancak, ilk 1'e ulagmcaya kadar (en solda) nceden bir elemamn ikt1 banti zerinde ne kadar uzaga gidebilecegi iin, ikti aismdan hyle bir igaret gerekebilir. Sola tahmin edilemiyebilecegi dogru hareketlenen uzun bir O'lar dizisine rastlansa bile bu, daha ileride bir 1'e rastlanmayacagunn garantisi olamaz. Bu konuda egitli grgler benimsenebilir. Bunlardan birisi, iktiyi tmyle baglatmak iin (rnekin, bzlm ynteminde 6 ile kodlanmig) zel bir igaretin kullam1masidir. Fakat basitlik endigebantm ne kasiyle, tammlamalanmda daha farkh bir yaklapun uygulayacagim: biraktigun (yani bir tr darrun cihaz tarafmdan incelendigi daima bylece, ilke olarak, iktimn tmnn incelenip incelenmedigini dupleyebiliriz); anlamak iin sonsuz uzun bantm tmn incelemek gerekmez.
'bilinir' 'iz'

4. Iki bantm zerindeki bilgileri kodlamanm bir yolu, ikisi arasmda bir ara bant b1rakmaktir. Bylece, ara bant zerindeki tek-sayih igaretler birinci bant zerinigaretleri gstedeki igaretleri gsterirken, ift-sayilar da ikinci bant zerindeki Bu yntemin recektir. Benzer bir sistem veya daha faz1a banta uygulanabilir. okuma cihazmm bant boyunca durmadan ileri/geri hareket ederek izini belli etmek iin bantm ift ve tek taraflarmda igaretler b1rakmasidir.
'elveripsizligi',

5. Bu yntem yalmz, igaretli bir bantm dogal bir say1 gibi yorumlandigi sayilarun uygulamr. EUC veya XN + 1 gibi zel Turing makinelerimizin

duruma
degig-

tirmez.
6. T, dogru gekilde tammlanmadig1 takdirde U, n'in ikilik ifadesinde drtten faz1a l'den olugan ilk diziye ulagihr ulagilmaz n say1s1 sona ermig gibi igleme devam edecektir. Dizinin geriye kalan kismen m ile ilgili bantm bir kismi gibi Istenirse bu durum, okuyacak, bylece anlams12 iglem yapmay1 srdrecektir! Zan'in a11nny ikilik sistemde ifade edilmesini saglamak suretiyle nlenebilir. U'nun tammim daha fazla karmagiklagtirvalh U evrensel Turing makinesinin mamak iin hunu yapmamay1 tercih ettim! 7. u'nun ikilik sisteme dayah tammmdan onluk sisteme dayah geklini ikardigi iin David Deutsch'a minnettarim. uhn bu ikilik degerinin gerekte bir evrensel Turing makinesi rettigini dogrulamak iin yaptigi ahgma iin de kendisine minnettarim. uhn ikilik sisteme gre degeri apagidaki gibidir:

10000000010111010011010001001010101101000110100010100000110101001101000 01001011010000110100010100101011010010011101001010010010111010100011101
10010010101110101010011010001010001010110100000110100100000101011010001001

11010010100001010111010010001110100101010000101110100101001101000010000 01010000111010100001001001110100010101011010100101011010000011010101001 01001001000110100000000110100000011101010010101010111010000100111010010 01010101011101000010101011101000010100010111010001010011010010000101001 00101001001101001000101101010001011101001001010111010010100011101010010

10011101010101000011010010101010111010100100010110101000010110101000100110

----ooooooOMMM.4

958005
00
No QQM

BSS5SSSESUSSENSSSESS oceB88-ooooooooo-o MOOOMO

MMO

QMMM

38888SSU MS ooooo-g--So-ooo-

B
om

om

OG

00 wo

OR
Mosso

MMMM

00 OMPRO
MMOOM Momo MMON
MOMM

o
49

O O MO DOMO COMO so-oo-o

O O

O MMMC CONG
N

CO MMOO MMC
OOM 900
QMON

MMMM DOOM Momo 90

OMO
wwwo

Oc

MO

How

wcCO wwommo MON e COMMOOOD wwow www

---o -Soooooo o o-8-o--oo--oooo8---soS-ogo--ooooS-o---o

wow

99

oONGCOMOOMMM P
W MMONDOMoomommo

-oo--

QMMON -

wwo

oss-o-oo-

OOOO

"i=BSS Go
COBOOwcCOOMOOD
CONOW COOMMOMPommo

MM

O O Q

8
OMM
QMON

Mooww

88885
we
N

WOweewcCOOmo

295585588-5888888o888888

woCMWoo PC M

900

880
MMMOcm Oc wowo
ON

O MO O MOwo
N 900 COM NORM 99 00 N OMM COOMMMM

-QM

MMM

CO

W a woo O MMOMO QM

900000990 90 wwcMOMMMwwwe COMONDOOMM

MOW

coessocesococows QMOOMMMMO.MMMOONHOMMM
QQ OMMMMO O Os MO OMOD

wwcMMOOMMCMOMOOMMOOOO COMMOOOD MMOOD oceo 090

Moo
MMM

CO

omos MON
CM

Omo OO

MFC 00
OMM

GMOOOOM

wwwowoo

MOMwo

QMcCoowww

CH

900

MMoomw PococcMOWwwwo

Coommo MO CO Owo O QC
PM

QMOOmoows MOOOMMOO MO

Owe OMO

com MMMO MOD MMM QC

O

MMM

MO 09

900

000

ww

ww OG

COMOOM

MMOMOD

00

MM MM WP

Go

00

99

CC

\
88. Algoritmalar ve Turing Makineleri
01000100101110101010000111010100101011010010101010000110100000101001101000 00001110100000100100111010010110100100010100101101010100110100010100100101 10101010011010001010100010110011010100100101110101010011010001010101010110 01101010001010101100110100100010101010111010001000111010010010101010101101 00101001010001101001000000101110100000110101010010101010110100101010110100 10001000101110100010101011010100000101011010001000001101001000101011010000 10011101010010101010101110100101101001001000101011001101001001001010101110 10011010010010010101101001011010010010010010110100101101001001010001011001 10100100101001010111010001010111010010010111001101001001010100101110011010 01010001010101110100010001110100001010010110100101000101110100101000101011 11101000100111010010100101010111001101001010000011100110101010101011010000 00011101001010100101010111010010001110100101010010101110011010000101001001 10011010100000110100000001110100101010100101011100110101000100001101000000 01110100010010101010111010001000111010101010101010101101000010011101001000 10010101110100101010001001101010000000101101001001110101000010101110100100 00110101000000010110100100011101010010010111010000110101000010101011010100 01011101010000101001011101010001011101010001010101011100110101000101011010 0001101010001001010 Evinde yeterli kapasitede bilgisayan olan ve yeni geyleri denemekten holanan girigimei okurlanm, metinde verilen tammlamalari kullanarak, yukandaki kodu egitli ve basit Turing makinesi sayllarma uygulayarak, sz konusu kodun gerekten bir evrensel Turing makinesi'nin uygulanmasun verdigini kontrol edebilirler! Bir Turing makinesi iin farkh bir tanun uygulayarak u'nun degerini azaltmak mmkn olabilirdi. rnegin, STOP komutunu kaldinr yerine, makinenin

01000100111010010100010010111010001001110100101001000101110011010010001

ve iinde bulundugu bir isel durumdan sonra 0 isel duruntuna her giriginde durmasun saglayan bir kural konulabilir. Bu yntemle pek baanh sonu almamaz (belki hi sonu ahnamaz). Amacimiz iin en iyi sona, bantlan 0 veya 1 digmda igaretlerle igaretlemekle almabilir. Grngte ok kisa kodlamah evrensel Turing makineleri literatrde tanunlanmig olmakla birlikte bu kisahk yamlticidir, nk genel olarak Turing makineleri son derece karmagik kodlama sistemlerine bagimhd2rlar. 8. Bu n1 sav ile ilgili teknik olmayan konular iin, hkz. Devlin

(1988).

9. Yukandaki yntemi tekrar tekrar uygulamak suretfyle bu geligtirilmig algoritmayi da kukusuz alt edebilirdik. Elde edecegimiz bilgiyi, algoritmam1z1 daha da geligtirmek iin kullanabilirdik; fakat, yeniden geligtirilen bu algoritgelebilirdik ve bu bylece srp giderdi. Bu tekrarlayic1 manm da stesinden yntemin bizi hangi noktaya gtrecegi Gdel'in teoremi erevesinde ele ahnacaktir. (Blm IV, s. 130-131)

ora BAgARAN o Oida uk eidos

III. Blm Matematik ve Gerek

Tor'Bled-Nam

Ulkesi

bir lkeye yolculuk etmekte oldugumuzu lkeye Tor'Bled-Nam adim verelim. Uzaktan hayal edelim. Bu aldigt sinyal imdi nmzdeki ekranda alg11ama cihazimizm

ok uzaklardaki

belirdi (Sekil3.1):

3 Sekil.1 Garip bir lkeden

ilk grntler.

Bu ne olabilir? Garip grngl bir bcek mi? Yoksa, belki de daglardan inen akarsularm karigtigi, sulari koyu bir gl m? Veya civarmdaki gehir ve kylere yollar uzanan yollarlyla byk ve tuhaf bir gehir mi? Belki de bir adadir. Eger buysa, o zaman yakmmda bir kita bulabilir miyiz diye bir bakalun. Bunun iin algdama cibir hazim1zm bytmesini onbeg kez klterek iyice 3.2). elde etmeliyiz. gte tm lke ekranda ginid (Sekil grnt
"kugbakigi"

90 . Matematik ve Gerek

.Sekil 3.1

gekil 3.4

Sekil3.2 Bir btn olarak Tor'Bled-Nam. Diger gekillerde byutlen blgeleroklarm hizasmda buluamaktadir. Bir nceki resimdeki bu yeni resimde bir nokta gibi kaldi. Adadan ikan izgilerin hepsi (yollar, nehirler, kprler?) sadece biri hari hepsi kesildi. Adamn sagmdaki grntnn tam ortasmdan 1kan bu tek uranti, yeni resimde sagdaki byk gekle baglanmaktadir. Bu byk gekil ilk grdgmz adaya ok benzemektedir, ancak bazi farklar yok degildir. Grnty bu yeni geklin kiyi izgisi zerine odaklarsak pek ok yuvarlak girinti ikmti grrz. Bu yuvarlak 1kmtilar zerinde de benzer minik ikmt11ar bulunmaktadir. Her kk 1kmti bir noktada daha byk 1kmtiya baglanmakta, ikmti stne ikmti yigilmaktadir. Grnt netlegtike, bu yapidan mini mini bir y1gm izginin diga iktigirn grrz. Her bir izgi belli noktalarda atallanmakta ve ok kez delicesine kivnhp bklmektedir. Belli noktalarda alg11ama eihazmm zmleyemedigi dgm noktalan fark edilmektedir. Artik anlagihyor ki bu cisim ne bir ada, ne bir kita ve ne de bir gezegen yzeyidir. Belki de canavar bir bcege bakmaktayiz ve grdklerimiz daha ana karnmdan aynlmanny yavrularidir.
'ada',

91

Yaratigimizm ikmtdarun anlamak iin alg11ama cihazimizm bytmesini on kez kadar artirarak yakmdan inceleyelim. (Sekil3.2'de Sekil3.3 olarak belirtilen yer)

3 Sekil .3 "Begli"yaplya

sahip bir

ikmtL

sadece baglanti noktasi digmda, yaratikendisine byk bir benzerlik gstermektedir. Dikkat edergm seniz, belli noktalarda, begli teller biraraya gelmektedir. Belki de bu uzantmm belli bir yapis1 var (Tipki en stteki igibi). Gerekten de bir sonraki daha kkmtirna yapis1 k boyuttaki 1kmtiya yakmdan bakmea yap1 buluruz; daha sonra bir yapi belirir ve bu, ikiger ikiger artan, tek tam sayilarla karakterize edilen yapilarla byle devam eder. @imdi e ekil 3.2'ye gre bytmeyi on kez artirarak d sagdaki byk yariktan iyiee ieri girelim (Sekil3.4).
"begli" "l" "yedili" "dokuzlu"

olarak, 1kmti,,btn

I
I i

92 .Matematik ve Gerek

ekil 3A 'Denizativadisi' sag alt kgede grnyor.

Daha pek ok minik 1kmt11arm varhgim ve bunlarm ipliksi vadisi" diye uzantilarun grrz. Sag tarafta, artik kuyrugu" geklinde blgede, minik adlandiracagimiz spiraller aym farkederiz. Bytmeyi yeteri kadar artinrsak glleri" veya iek grnmnde kiblgede egit egit simlar buluruz. Belki de gerekten burasi egzotik bir kiyi geribin bir egit canh figkiran bir merdi, rnegin her noktasmdan adasidir. gibi grnen geylerin herbirisinin, bytcan iek meyi daha da artirmca, pek ok minik fakat egitli uzantilar ve olugan inamlmaz derecede karmagik yap1spiral kuyruklardan byke olduklan ortaya 1kar. Denizati kuyruklarmdan lar bir tanesine (29'lu bir 1kmtiya bagh olanma) biraz yaki'ndan 250 kez artirirsak Sekil bakahm! Eger bytmeyi yaklagik 3.5'deki spiralle karplagmz. Demek ki baktigimiz basit bir ahkuyruk degil, ileri geri kivnlan sayisiz minik spirallerden, denizati grnmndeki blgelerden ibaret karmagik bir tapot,
"denizati "denizati "deniz

3 Sekil .5 Bir denizata kuyrugunun

yalon grnts.

gekilmig. Pek ok yerde, tam iki spiralin birbirine degdigi nokBunlardan bir tanesine byttada, bir yap1 bulunmaktadir. artirarak bakalun. Tam ortadaki o tamdik gekli gmeyi 30 kes 3.7) bagtan 6 ryor musunuz? Sekli kez daha bytnce, (Sekil

3.6 Iki spiralin baglantinoktasuun bytlmg hali. Tam merkezde minik bir yavrunun varhgi grlmekte.

$ekil

94 .Matematik ve Gerek

3 Sekil .7 Grnts

bytlnce yavrunun

ana yap1ya benzerlii ortaya iktyor.

beri incelemekte oldugumuz yapimn ayms1 bir yavru yaratik daha ikti kargim1za. Eger daha yakmdan bakarsak, bundan ibiraz farkh oldugunu grrz; kan tellerin esas yapidakilerden Yine daha bir kivrimhdirlar ve daha telere uzanmaktadirlar. pek farkh degildir; hatta a agi yude kk yaratik, atasmdan sahip oluncaya kadar. kari eg konumlarda kendi yavrularma Bytmeyi artirarak bu yavrulari yakmdan inceleyebiliriz. Torunlarm da ortak atalarma benzediklerini grr ve artik bunun sonsuza dek byle srp gidecedine inamriz. Alg11ama cihazibu olagam1zi giderek artan bytme glerine ayarlayarak nst Tor'Bled-Nam lkesini istedigimiz kadar yakmdan aragtirabiliriz. Burada sonsuz bir egitlilik buluruz: ki blgenin daha ilk bakighibiri bir digerinin tipatip ayms1 degildir belirgin bir ortak yapi da vardir. O tamdik bceksi yaratikta lar giderek klen boyutlarda tekrar tekrar kargimiza 1kmaktadirlar. Her seferinde civardaki telsi yapilar bir nce grdgmzden farkhdtr ve bizlere inamlmaz karmagikhkta fansergilerler. Rastladigimiz bu garip, detastik yeni manzaralar nedir? Kugkusuz pek ok okuyucu bunu gigken ve ahane lke zaten bilmekte. Fakat bilmeyenler de olabilir. Bu dnya Manyapittan delbrot kmesi diye bilinen soyut bir matematiksel bagka bir gey degildir. Sekil,kugku gtrmeyen karmagikhgma kargm, inamlmaz derecede basit bir kural tarafindan yarat11iin nce kompleks saydamaktadir. Bu kurah aikhyabilmek
-ama

95 rm ne oldugunu a1klamam gerekecek. Bu a1klamayi burada yapmak uygun, nk ileride kompleks say11ara tekrar gereksinim duyacag1z. Kompleks sayilar, kuantum mekaniginin yapisi gereklidirler iin mutlaka ve bu nedenle iinde yagadigimiz Ayrica, matematidnyamn iglevlerinin temelini olugturarlar. birisi de kompleks sayilarm varhgibyk mucizelerinden gin dir. Bir kompleks sayuun ne oldugunu a1klamak iin nce okusay1'nm ne demek olduguna hatirlatmahyrn. Bir yucuya dnya'mn gerekligi de, reel (gerek) say1 kavram1 ile arasmda nas11 iligki kurulduguna deginmek yararh olacaktir.
'reel

'gerek

Reel Say11ar
Dogal sayilarm 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11,

...

Bunlar, say1ile gsterilen tam say11ar oldugunu hatirlayahm. Aym trden cisimler, lar arasmda en temel ve basit olanlardir. Tarlada otlayan yirmiyedogal sayllar kullamlarak sayilabilir: di koyun, akan iki gimgek, oniki gece, bir kelime, drt laf, sif1r yeni fkir, bir hata, alti eksik, iki yn degigimi, vb. geylerden konugabiliriz. Dogal say11ar toplanarak veya arpilarak yeni dogal say11ar bulunabilir. Geen blmde verdigimiz genel algoritma tartigmasima konusu dogal say11ard1. Ancak, bazi nemli iglemler bizi, dogal sayilarm digma ikmak zorunda birakabilir. Bunlaria arasmda en basiti ikarma iglemidir. Bu iglemi tammlayabilmek iin eksi sayilar gereklidir. Bu amala tm tam say11an veririz:
-6, -5, -4, -3, -2, -1, ...,

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,.

blemeyiz. Bunun iin kesirlere, bagka bir deyigle, lara gerek duyanz: 1/2, 0, 1, 2, 3/2, 1/3,
-1, -1/2, -2, -3/2,

Elektrik yk, banka hesabi, tarih*, vb. bazi geyler ancak bu tr sayilarla ifade edilebilir. Ancak, tam sayilann kullammi da hl yeterli degildir, nk bir tam say1yi bagka bir tam say1ya
rasyonel

sayr-

Gerekte, sifir yll kullamlmadigt buna geregince uyulmaz.

iin, tarihlerle ilgili normal

uygulamalarda

96 .Matematik ve Gerek

Bu sayllar sonlu aritmetik iglemleri iin yeterlidir, fakat pek ok problem iin bundan da teye geip sonsuz veya limit iglemleri tammlamak zorunda kahriz:

{(2/1)(2/3)(4/3)(4/5)(6/5)(6/7)(8/7)(8/9)...)
...). -

ve

4(1

1/3

1/5

1/7

1/9

1/11

Bu nl ifadelerin birincisi ngiliz matematikisi, dil bilgini ve gifre uzmam John Wallis tarafmdan 1655'de, ikincisi ise, Isko matematikisi ve astronomu (ve ilk yansitmah teleskopun mucidi) James Gregory tarafmdan 1671'de bulunmugtur. Aynen a gibi, bu gekilde tammlanan sayllar, rasyonel olmak zorunda degillerdir(Yani, n ve m 0 tamsayilar olmak zere n/m geklinByle sayilari ierebilmesi iin, sayi sistemi de yazilamazlar). reel (gerek) say1 genipletilir. Bu genigletilmig say1 sistemine sistemi denir. Ondahk gsterimde
-583.70264439121009538...

gibi sonsuz haneli say11ar reel sayilardir.

=

Bu gsterimde x say1s1 3.14159265358979323846...

sayilar arasmda

olarak

gsterilir. Bu gekilde gsterilen 2

c kkleri,

1.41421356237309504...

gibi arti kesirli sayilarm karekkleri (veya kpkkleri, drdnvb.), veya x sayismm Isvireli byk matematiki Leonhard Euler tarafindan bulunan n=4{6(1+1/4+1/9+1/25+1/36+...)}. gsterimi de vardir. Reel sayilar, aslmda, gndelik hayatumzda her an kargmuza 1kan, en ok kullandigimiz sayi trdr. Ancak, oklukla bu say1lar1 yaklagik olarak ele ahriz; bir ka basamaga kadar a1hmlarun kullanmakla yetiniriz. Diger taraftan, matematiksel reel sayilart kesin olarak belirlemek gerekir nermelerde ve bu durumda sonsuz basamakh ondahk a11anda veya x iin Wallis,

97

tarafindan verilenlere benzer sonsuz mategerek duyanz (Buradaki reel sayi tariflerinde, normal olarak, ama sadece ahgkanhk nedeniyle, ondahk aihmiin reel sayllan gstermelan kullanacagun. Bir matematiki nin bundan daha uygun yollar1 vard1r, fakat bun1ari burada dgnmemiz gerekmiyor). sanabilirsiniz, fakat Tam bir sonsuz a1hm bulunamiyacagru gerek bu degildir. Basit bir rnek olarak qu sonsuz dizgeyi alahm: 1/3 0.333333333333333...,
Gregory ve Euler
a1hmlara matik
-

gstermekBurada noktalar 3'lerin sonsuza kadar eklendigini Her kesirli say1 tekrar eden bir ondahk aihma sahiptir. tedir.

rnegin,
93/74
=

1.2567567567567567. fakat

aihmmda 567 dizisi sonsuza dek tekrarlarnr, sayismm kesirli say1 tam olarak da ele ahnabilir. Diger taraftan 0.220002222000002222220000000222222220...

a1hm1 irrasyonel bir sayly1 tammlar ve bu say1 kugkusuz kendi btnlg ierisinde ele ahmr (0'lar veya 2'ler dizisi her keresinBunlara benzer daha pek ok de belli bir oranda uzamaktad1r). rnek verilebilir. Her bir durumda tatmin olmamiz, a1hmi gerekleptirmek iin gerekli kuralm bilimnesine baghdir. Birbirini izleyen her basamaktaki rakami veren bir algoritma varsa, bu algoritma bize tam bir sonsuz ondahk a1hm1 dgnebilmenin yolunu aar. Aihmlari bir algoritmayla verilebilen reel say11ara hesaplanabilir sayilar denir (bkz. s. 59-60) (Iki tabamnda aihm yerine, diyelim 3 tabamm kullaumamn bir nemi yoktur. Yukasayilar hangi taban kullamhrsa ridaki anlamda kullamlsm aym sayilardir). Burada inceledigimiz x ve /2 reel sayllari, hesaplanabilir sayilarm birer rnegidir. Herbiri iin kural vermek biraz karmagik olabilir ama ilke olarak zor degildir. Ancak, bu anlamda hesaplanabilir olmayan pek ok reel say1 bulunmaktadir. Bir neeki blmde gayet iyi tammh olmakla dizgelerin varhgim gsterdik. Ornek birlikte hesaplanamayan olarak, gu ondahk a1hm1 dgnebiliriz: n'inci basamaktaki rakam, n say1si zerine iglem yapan n'inci Turing makinesi du'hesaplanabilir'

98 . Matematik ve Gerek rursa 0, durmazsa 1 ahnsm. Genelde, bir reel say1 iin sadece bir sonsuz ondahk aihmm varhgim isteriz. n'inci basamagi veren bir algoritmamn bulunmasmi, ya da n'inci basamaga konacak rakam1 tammlayan bir kurahn belirlenmesini istemeyiz.

Hesaplanabilir sayilarm kullammmda gerekten tuhafhklar vardir. Sadece hesaplanabilir sayllarla ugrag1yor olsaydik bile iglemlerimizin tm hesaplanabilir olmayabilirdi. Ornegin, iki hesaplanabilir sayimn bir digerine egit olup olmadigma karar vermek bile genelde hesaplanabilir bir iq degildir. Bu tr usavurmalar iin daha ok tm reel sayllari ele almay1 tercih ederiz; dolayisiyla ondahk a1hmlar sadece birer hesaplanabilir dizge olmak yerine herhangi bir gey olabilirler. Son olarak, sonsuz sayida 9 rakam1yla biten bir ondahk aihmla verilen bir reel say1 ile sonsuz sayida 0 ile biten ondahkh aillma sahip bir reel say1 arasmda egitlik kurulduguna igaret etmek istiyorum:
-27.1860999999... -27.1861000000... -

Ka Tane Reel Say1 Var?

Rasyonel sayilardan reel sayilara geerken yapilan genellene kadar genig kapsamh oldugunu anlamak iin burada biraz ara verelim. lk bakigta, dogal sayilardan daha fazla tamsayi bulundugu dgnlebilir, nkher dogal say1 aym zamanda bir tamsay1 oldugu halde, bazi tamsay11ar (yani, eksi sayilar) dogal say1 degildir. Benzer olarak, kesirli say11arm tamsayllardan daha ok oldugu dgnlebilir. Ancak, durum hi de byle degildir. 1800'lerin sonlarinda, ok zgn dgncelere sahip,. Alman asilh Rus matematikisi Georg Cantor'un ne srmg oldugu gl ve gzel sonsuz say11ar teoremine gre, kesirli sayilarin da, tam sayllarm da, dogal sayilarm da toplam sayis1 Re (alef sifir) ile gsterilen aym sonsuz sayidadir (Buna benzer bir fikrin, 250 yil kadar nce, 1600'lerin bagmda byk talyan fizikisi ve astronomu Galileo Galilei tarafindan ifade edilmig olmasi ilgintir. Galileo'nun diger bazi buluglarma V. Blm'de tekrar deginecegiz).
menin

99

Tam say11arm adeti ile dogal sayilann grmek iin aralarmda agagidaki gibi Tam sayilar 0
--1

adetinin
'bire-bir

aym oldutunu

egleme' yapihr:

e
<->

1
-2

e 2
-3

<-> <->

3
-4

e e

Dogal say11ar 0 1 2 3 4 5 6 7

-n

e
a
<->

2n-1 2n

Bu listede, sol koldaki her bir tam say1 ile sag koldaki her bir dogal sayi sadece ve sadece bir kez geerler. Cantor'un teoreminde byle bir bire-bir eglegmenin varhgi, sol koldaki nesnelerin adetinin sag koldaki nesnelerin adeti ile aym oldugunu gsterir. Bylece, tamsayllarm adeti, gerekten, dogal sayilarm adetine egit olmaktadir. Burada bu say1 sonsuz 1k1yorsa da, bu nemli degildir (Sonsuz sayilarm kullammi nedeniyle kargilagtigmuz tek tuhafhk, yukaridaki listenin bir yamadan bazi elemaalari ikarsak bile, iki stun arasmda hl bire-bir egleme yapabilmemizdir). Benzer olarak, ama biraz daha karmagik bir biimde, kesirli say11ar ile tamsayilar arasmda da bire-bir egleme kurabiliriz (Bunun iin, verilen bir kesirli sayimn pay1 ve paydasmdan olugan ifti, tek bir dogal saylyla gstermenin yollarmdan herhangi birini seebiliriz; bkz. IL Blm, s. 50-51) Dogal say11arla bire-bir eglenebilen kmelere decir. Sayilabilir kmelerin eleman sayisi No'dir. Tamsay11ar kmesi gibi, kesirli sayilar kmesi de sayilabilir.
'sayilabilir'

100 .Matematik ve Gerek

kmeler var midir? Dogal say11arEleman adeti sayllamayan dan tam sayllara, oradan da kesirli sayilara geerken, sayi sistemimizi genigletmig olduk ama gerekte eleman say1si artmig sayilabildigini elemanlarm grolmadi. Tm bu durumlarda izledk. Belki de okuyucu tm sonsuz kmelerin sayilabildigi nimini edinmigtir bile. Ama daha degil, nk reel say11ara geCantor'un en kayda deger ildiginde durum ok farkhdir. bagarilarmdan birisi, kesirli say11ardan daha ok reel say1mn Cantor'un yntemi II. Blm'de varhgim kamtlamig olmasidir. durma probbahsi geen ve Turing'in de, Turing makinelerinin kamtlamak iin kullanmig oldugu kleminin zmszlgn Turing'in kamti gibi, Cantor'un kamti gegen izik yntemidir. zerine kuruludur. ergi (reductio ad absurdum) da olmayana yanhgtir; yani, reel saDiyelim ki kamtlamak istedigimiz sonu 0 yllar kmesi sayllabilir. yleyse ve 1 arasmdaki reel sayllar da say11abilir ve bu say11arla tamsayilar arasmda bire-bir e leme kuran bir liste olugturulur: Dogal sayilar 0
1

e
e e e
<-->

2 3 4 5 6 7 8 9 10

e
e e e

Reel Sayilar 0.10357627183... 0.14329806115... 0.02166095213... 0.43005357779... 0.92550489101... 0.59210343297... 0.63667910457... 0.87050074193... 0.04311737804... 0.78635081150... 0.40916738891...

rakamlari koyu yazdim. Bu rakamlar, Kogegenin zerindeki yukardaki liste iin s1rasiyla 1, 4, 1, 0, 0, 3, 1, 4, 8, 5, 1, bulunmugtur. Kgegen yntemi, ondahk aihmmm her hanesi yukarifarkh olan 0 ile 1 arasmda bir daki dizide yer alan rakamlardan
...

reel sayly1 yazmaktan ibarettir. Bunu daha aik belirtmek iin, diyelim ki kgegen zerindeki rakam 1 degilse o haneye 1 yazahm, 1 ise o haneye 2 yazahm. Bylece yukandaki listeden

0. 2121112111 2...

bulunur. Bu reel sayi listede yoktur nk virglden 1. hanesinden sonra L hanedeki rakam, listenin 1. sayismm farkhdir; 2. hanesindeki rakam 2. sayismm 2. hanesinden, 3. sayinm 3. hanesinden, vb. farkhdir. Bu bir eligkidir, nk yukardaki listenin, 0 ile 1 arasmdaki btn reel sayilan ierdigini kabullenmigtik. Bu eligki, gstermek istedigimiz sonucun kamtidir. Yani, dogal say11arla reel sayilar bire-bir eglenemezler; dolayis1yla, reel say11arm sayisi kesirli sayilardan daha oktur ve say11amazlar. Reel say11arm adedi C ile gsterilen sonsuz sayzdsr. Bu sayiya neden E 1 denmedigi sorulabilir. Gerekten R 1 sayisi a e'dan byk bir souraki sonsuz gstermektedir ve C Et egitliginin dogru olup olmadigimn kamtlanmasi henz zlmemig bir problemdir ve sreklilik varsayanu adi verilmektedir. te yandan hesaplanabilen sayllarm saydabilir olduklanm hatirlayahm. Bunlan saymak iin, reel sayilann her birini reten Turing makinelerini siraya koyup saymam1z yeterlidir. Listede zaten bulunan bir reel say1y1 reten Turing makinesini listeden ikarmak isteyebiliriz. Turing makineleri sayilabilir olreel sayilar da sayilabilmelidir. duguna gre, hesaplanabilir Neden bu listeye kgegen yntemini uygulay1p listede bulunmayan yeni bir hesaplanabilir sayi bulamayiz? Bunun yamt1 genelde, bir Turing makinesinin listede bulunnp bulunmadigibir gekilde karar verilememesidir. Karar vena hesaplanabilir rilebilmesi, durdurma problemini zebilmemize baghdir. Bazi Turing makineleri bir reel saymm ondahk basamaklanm tam verirken takihr ve artik bagka bir ondahk basamak vermezler (nk, yamt vermek iin duramazlar). Hangi Turing makinesinin byle tak11acagim nceden hesaplayarak sylemenin yolu yoktur. Durdurma problemi adi verilen problem temelde budur. Dolayis1yla, kgegen yntemimiz bir reel say1 vermekle birlikte bu sayi hesaplanabilir bir say1 degildir. Aslmda bu tartigmayl, hesaplanamaz say11arm varhgim, kamtlamak iin kullanabilir.say1yt

reel sayisi

102 .Matematik ve Gerek

dik. Turing'in nceki blmlerde deginilen algoritmalarla zvarhgim gsteren tartigmasi, tam lemiyen problem simflarmm olarak, bu uslamlamay1 bagka uyguizler. Kgegen ynteminin lamalarim ileride grecegiz.

Reel Sayllarm
Hesaplanabilirlik
'gerek'

'Gerekligi'
kavrammi

bir yana birakirsak, reel sayilauzakhk, ai, zaman,

reel ve fiziksel lm sonucunun Ancak, soyut tammlankaynaklamr. sayilarla verilmesinden arasmdaki iligki hi de saung reel sayilarla fiziksel nicelikler vb. pek ok geometrik mldigi kadar aik degildir. Reel sayllar, herhangi bir gerek fiziksel somut nicelik yerine bir matematiksel ideallegirmeye dayamrlar. rnegin,reel sayllar sisteminin bir zelligi, ne kadar nc bir yakm olursa olsunlar herhangi iki sayimn arasmda mutlaka bulunmasidir. Fiziksel uzakhklar ya da zasaymin maalar iin bu zelligin dogrulugu pek de aik degildir. ki nokta arasmdaki fiziksel uzakhgi daha kk paralara ay1rmaya baglarsak, bir sre sonra yle kk bir mesafe legine ulagiriz ki, bilinen anlamda uzakhk kavramimn kendisi anlamun yi-

ra cakhk,

denmesinin nedeni,

enerji, si-

10"'de birine* egit antumlu gravitasyon' leginde beklenen budur. Ama reel sayilarla, bu mesafe leginden ok daha kklerine, gerek boyu"''de birine ve datunun 10"'de birine, 10""'de birine veya 10 ha kk boyutlara kadar gidebilmeliydik. Benzer nitelik, ok kk zaman arahklari iin de geerlidir. Fizikte reel say1 sisteminin kullammi, fiziksel usakhk ve zabyk bir arahkta uyum saglanmas1mn yaman kavramlarlyla matematiksel kullamghhgi, basitligi ve gzelligi nedem sira niyledir. Bu seim, btn bu fiziksel kavramlarla her arahkta diye yapilmannytir. uyum saglayahm okkk mesafe ve zaleklerinde byle bir uyum beklenmez bile. Mesafe lman mek iin bildigimiz cetveller kullamhr ama bu cetveller atomla-

tirir. Bir atom-alti paracigm boyutunun

'ku-

*10"

ile l'den sonra 20 adet sifir konarak bulunan 100000000000000000000 sayisi gs-

terilir.

103

Salt rmm boyutu dzeyinde, taneli bir yapida grneceklerdir. bu neden, reel sayilari lm sonularmi vermek iin kullanlerken mamiza engel olamaz. Fakat byle kk mesafeleri ok daha byk dikkat gerekir. En azmdan ok kk mesafe leklerinde temel ilkelerde bir zorlukla kargilagmayacagumzdan kugkuya dgebilirdik. Neyse ki Doga bize gerekten iyi davranm19; gnlk veya daha byk leklerde kullanmaya ahytigumz reel sayilar, atomlardan bile ok daha kk lek1erde kullamhghhklarim koruyorlar. Reel sayilarm kullammi, bir elektron veya proton boyutunun yzde birine kadar kesinlikle, gravitasyon leginde', yani bu atom-alti paraciklarm boyutundan yirmi mertebe kk leklerde ise, byk olasihkla geerlidir. Bu, deneyime dayah olaganst bir genellemedir. te yanda, reel sayilarla llen mesafe kavrann uzak kuasarlara ve daha telere kadar geerli grnmekteen dir. Bylece en az 106 veya 10 veya daha byk bir arahk tauyganlugu ogu kez ranmig olmaktadir. Reel say1 sisteminin sorgulanmaz. Bu say11arm uygunlugu zerine ilk deneyimlerimiz ashnda byle ok simrh bir arahkta kalmasma kargm, reel sayilarm, fiziksel olgularm dogru bir tammim vrdigine neden bu kadar gven duyulur? Bu gliven, belki hakh olmamakla birlikte (ve ok kez aika belirtilmemesine karym), Dogamn olabtnlgne olan inancimizla birlikte, ganst matematiksel reel say1 sisteminin mantiksal gzelliginden, tutarhhmdan ve matematiksel gcnden kaynaklamyor olmah.
'kuantumlu

Kompleks

Sayllar

etkinligi ve gikhgimn yam Reel sayi sisteminin matematiksel sira, rnegin, karekk almabilen bir saymm mutlaka arti bir say1 veya sifir olmasi gerektigi, eksi say11arm karekknn ahgibi bazi olumsuz zellikleri vardir. Fiziksel dnyaynamamasi la dogrudan iligki kurabilmek sorusunu bir an iin bir yana biraksak bile, matematik ynnden arti say11arm oldugu gibi eksi sayilarm da karekknn almabilmesi ok yarar saglar. savaroldugunu kabul edelim veya byle bir y1smm karekknn 'i' simgesiyle gsterdigimiz say1yi icat edelim. Bu sayly1 zaman
-1

104. Matematik ve Gerek

-1

i" egitligi elde edilir. Dogal olarak, i niceligi reel bir say1 olamaz, nk herhangi bir reel sayima kendisiyle arpum (yani, karesi) mutlaka sifirdan byk (veya say1 sif1rsa, sif1ra egit) bir reel say1dir. Bu nedenle, kareleri eksi olan sayilara sanal sayilar da denir. Oysa, bu sayllarm da, kullanmaya ahgik oldugumuz reel say11ar kadar gerek olduklarim nemle vurgulamak gerekir. Daha nce degindigim gibi, reel sayilarla fiziksel gereklik arasmdaki iligki, dogadan aik bir a priori dogrulanidealleytirme masi gelmeyen sonsuz kk bir matematiksel ierir ve ilk bakigta grndg gibi ne aik ne de zorlayicidir. sayisimn karekkn bulduktan sonra, tm reel sayilarm karekkn bulmak byk bir aba gerektirmez. a bir arti say1 ise, i x Vasay1si k sayisom bir karekkdr (teki arekk x a sayisidir). Peki i say1smm kendisinin de karekk var nudir? Kugkusuz vardir. Hemen saglamasim yapahm:
=
-1

'-a'

-i

(1 +

i)/2
Bu say1-

sayisimn (ve bunun eksi igaretlisinin) karesi i e egittir. mn karekk var nudir? Yanit yine evet olacakt1r:

(1 + 1/V2)
sayismm verir. ve bunun eksi igaretlisinin nicelikleri

(1 1/V2)
-

kareleri gerekten

(1+i)/92

olugtururken reel ve sanal sayilari toplasay1mn herhangi bir reel saytyla arpisifirdan bagka say11arla blmne- (nk bu sayimma dikkat edemn bir blsyle arpim demektir) izin verdigimize lim. Sonuta bulunan sayilara kompleks saytlar denir. Bir reel sayilar olmak zere kompleks sayi, ve Bu
maya ve elde ettigimiz
-veya

tr

'a'

'b'

ib

geklindedir. a'ya kompleks saymm reel krsms, b'ye ise sanal kism denir. Iki kompleks say1yi toplamak veya 1karmak iin cebir kurallari izi2 kabul altmda, okulda grendigimiz lenir:
-1

105

(+ib)

i (ad + bc) (ac bd) + (a + ib) x oluyor! Bu yeni say1 sistete gimdi dikkate deger bir geyler
=
-

(c+id) (c + id)

(a+c)

i(b+d)

karekk alabilmektir. Geri henz a1k olarak grlmyor ama bunu yapabiliyoruz. ok daha fazlasim da yaplyoruz. 18. yzyilda yagamig byk matematiki Leonhard Euler'in gsterdigi gibi, kp kkleri, beginci kkleri, doksan dokuzuncu kkleri, it'inci kkleri, (1+i)'nci kk1eri zahmetsizee alabiliyoruz. Kompleks sayilarm sihirli ybiraz nn gsteren bir bagka rnek olarak, okulda grenilen karmagik grnml bir trigonometri formlne bakahm: iki a1mn toplammm sinsn ve kosinsn veren
mini

bulmaktan

amacimiz

her zaman

sin (A + B) cos (A + B)

= =

sin A cos B + cos A sin B cos A cos B sinA sin B

-

bagmtilari, lay) olan*

ok daha basit (ve dolay1slyla hatirlamasi

daha ko-

e** = e'^e kompleks denkleminin, sirasiyla, reel ve sanal kisimlaridir. Burada bilmemiz gereken sadece 'Euler forml'dr (Grgne gre bu forml, Euler'den y111ar nce, 16. yzyilda, ngiliz matematiki Roger Cotes tarafindan da bulunmuqtur):

e=^ cos A
=

i sin A.

Bunu bir neeki denklemde yerine koyar

cos (A + B)
+

i sin (A + B)

(cosA + i sin A) (cos B

i sin B)
aarsak

ifadesini bulur ve egitligin sag yanmdaki istenen trigonometri formllerine ulagmz. Bundan da te,
ao+azz+asz'+asz3+...+asz"=0

parantezleri

*e 2.7182818285, temeli, ve a say1smm nemi sayisi (dogal logaritmalann neme sahip irrasyonel bir sayi), ile kiyaslanabilir matematiksel 1 + 1/1 + 1/(1 x 2 ) + 1/(1 x 2 x 3) +... e bagmti olarak tanimlamr; er'in anlami, e'nin z'nci kuvveti olup, apagidaki saglamr: e==1+z 1+2z (1x2)+zi(1x2x3)+...
=
...

106 .Matematik ve Gerek cebirsel denklemi bir kompleks z say1si iin her zaman zlebilir (ao, ar, as, as diye verilmig kompleks sayilarda a, 0 olmahdir). Ornegin,
...,

"

999 z"

z2 = 417

bagmtisim saglayan bir z kompleks sayisi, varhgi hi de aik olmamakla birlikte, bulunur. Bu 01guya bazen cebirin temel teorebu sonuen ismi adt verilir. Pek ok 18. yzyil matematikisi Euler bile tatmin edici bir genel ispat patlamak iin ugragtilar. veremedi. Sonunda 1831'de byk matematiki ve fen adami ilk Carl Friedrich Gauss, arpici zgn1kte bir uslamlamayla gene1 ispati verdi. spatm can ahei noktasi, kompleks say11an geometrik olarak betimlemesi ve buradan hareketle ispatlamada topolojik* kavramlan kullanmasiyd1. Aslmda, kompleks say11ann geometrik tamm1m ilk kez Gauss kullanmam14tir. Yaklagik 200 yil daha nce Wallis kullanmig, Kompleks fakat Gauss kadar g1 sonular elde edememistir. olan Jean Robert say11ann geometrik tari, svireli bir ktip Argand'm adiyla amhr. Argand bu gsterimi 1806'da bulmugtu ama gerekte bu tarihten 9 y11 nce aym sonuca Norveli kay

Sanal
eksen

x 0 1 Reel eksen

Sekil 3.8: z
*

x + iy kompleks sayismi gosteren Argand dzlemi.

'esnek

geometri

olarak da amlan bir tr 'Topolojik' szcgu, bazen yzey geometrisi' nemli kapsammda kullamlmiratir; bu geometride gerek uzakhklar yalmzca sreklilik zellikleri olmaylp, nesnelerin dikkate ahnir.

107

Sanal
21
Ve
-i

-2

-1

3 Reel

-2

-i

yerleri.

Sekil3.9: u

1 + i 1 3, o

i, ve w

-LB

0A noktalarunn Argand dzlemindeki

dastrocu Caspar Wessel ulagm19t1. Ahydmig (fakat tarihsel ynden dogru olmayan) kullamma sadik kalarak, kompleks sayilageometrik tammma Argand dzlemi diyecegim. rm standart verilen bildiArgand dzlemi x, y Kartezyen koordinatlanyla Eukleides dzlemidir. x (saga dogru arti, sola dogru eksi gimiz llen) yatay uzakhklan, y ise (yukan dogru arti agagi dogru gstermektedir. eksi llen) dgey uzakhklan Bylece z x + iy kompleks sayisi Argand dzleminde koordinatlan (x, y) ile verilen bir noktayla gsterilir. 0 (bir kompleks say1 olarak dgnldgnde) koordinat merkeziyle, 1 ise x ekseni zerindeki 3.8). bir noktayla gsterilir (Bkz. @ekil Argand dzlemi kompleks sayilar kmesini basitce bir geometrik resim zerinde gstermeye yarar. Bu bizler iin pek yeni birgey degif Reel sayilan bir geometrik resim, yani her iki ynde sonsuza uzanan bir dogru zerinde nas11 dzenleyecegimizi zaten bilmekteyiz. Bir noktaya 0, bir diger noktaya 1 dersek, 2 noktasim yle yerleytiririz ki l'den 2'ye yer degigtirme, O'dan l'e yer degigtirmeye egittir, 0 ile 1 noktalanmn tam ortasmda 1/2 varile 1 arasmda kalacak gekilde yerO'm soluna, 0 tam dir. legtirilir vb. Bu biimde gsterilen reel sayilar kmesine reel eksen denir. Kompleks sayilar iin kullandigmuz koordinatlar ashnda iki reel sayudan ibarettir. a + ib kompleks sayisi a ve b reel say11an ile gsterilir. Bu iki say1 dzlemde bir noktamn koordi=
-1, -1

108.Matematik

ve Gerek

U+V

toplami.

3 Sekil .10: u va v kompleks

sayilarmm paralelkenar yntemiyle elde edilen u

+ v

natlandir.

rnekolmasi
-2

iin

toplami iki noktamn

Yani u
+

+ i, w = i 0.4 kompleks sayilannm u = 1 + i 1.3, v = yerlerini yaklagik olarak gsterdim. Kompleks sayilar zerindeki temel eebirsel iglemler olan toplama ve arpma bylece a1k bir geometrik tamma kavugur. ncetoplamay1 ele alahm. u ve v Argand dzlemine yukanda aiklandigt gibi yerlegtirilmig iki kompleks say1 olsun. u + v
-

Sekil3.9'da
-1,5

(Argand dzleminde)

'vektr

toplann'yla gsterilir.

ile koordinat merkezi 0 nokdrdnc kgesinde bulunur. Bu tammla (bkz. Sekil 3.10) gerekten iki kompleks sayl-

tasimn

v noktast u ve v noktalan olugturdugu paralelkenann

uv

ve v kompleks sayalarmm arpum uv, 0, v, uv tarafmdan olugturulan gegene benzemesini saglar. Buna zdeg olarak, uv'in O'dan uzakhgi, u ve v'in O'dan uzakhklarunn arpumna egittir; 0, 1, uv uv'in reel eksen (yatayeksen) ile yaptig1 ai, u ve v noktalarmm bu eksenle yaptiklari adarm toplamidir. nin, 0, 1, u

Sekil3.11: a

tarafmdan olugturulan

109

grmek pek zor degildir; ancak bu isnm toplamimn verildigini pati vermeyecegim. uv arpmumn da a1k ama belki biraz daha zor grlen bir geometrik yorumu vardir (gekil 3.11) (Ispat1 yine vermeyecegim). 1 ile uv noktalari arasmda kalan ai, 1 ile u arasmdaki auun toplamidir (Tm ailar saat yai ile 1 ile o arasmdaki merkennn tersine arh olarak llmektedir). uv noktasuun, c'nin merkeze usakhile ze uzakhgt ise u'nun merkeze usakhgl olugturdugu arpmuna egittir. Bu 0, v ve uv noktalarima gmm geninin olugturdugu gene benzer ol0, 1 ve a noktalarimn duguna sylemeye egdegerdir (Bu geometrik yap11arla tamq olmayan gayretli bir okuyucu bu kurallarm kompleks sayllarm toplaun ve arpmu iin verilen cebirsel kurallarm ve yukaridaki trigonometrik zdegliklerin dogradan birer sonueu olduklari
m gstermek

isteyebilir).

Mandelbrot

Kmesinin

na Edilmesi

Artik Mandelbrot kmesinin nasil tammlandigmi grecek durumdayiz. z rasgele seilmig bir kompleks say1 olsun, Bu say1 Argand dzleminde bir noktayla gsterilebilir. Simdiz sayismi z2 + c gnderimini dgyeni bir kompleks say1ya gtren z nelim. Burada e sabit (yani verilmig) bir kompleks say1dir. z2 + c sayisi Argand dzleminde yeni bir noktayla verilir. rnekolarak c sayisi 1.63 i 4.2 diye verilmisse; bir z sayis1 z* + 1.63 i 4.2 z
-> -> -

3 sayisma gider. rnegin yerine 32 + 1.63 i 4.2 9 + 1.63

-

i 4.2

10.63

i 4.2

-2.7

konmahdir,
= =

i 0.3 yerine ise

-

(-2.7 + i, 0.3)2 + 1.63 i 4.2 + (-2.7)" (0.3)* 1.63 + i (2(-2,7)(0.3) 4.2]

8.83
-

i 5.82 hesaplari

konmahdir.
nik

Saydar ok karmagiklagmca,

bir elektroI

bilgisayarda yrtmek gerekir.

110 .Matematik ce Gerek

SekiL 3.12 Eger Argand dzlemindeki noktalar dizisinin tm noktalan bir emberin iine ahnabiliyorsa, diziye starrla denir. (Sekildeki dizi c=J-J sayisindan
'i

tretilmittir.

imdi, e ne olursa olsun, 0 say1st verilen c say1sma gider. Peki c'nin kendisi hangi saylya gider? c sayis1 yerine c2 + c konmahdir. Bu sreci ilerlettigimizi dgnelim ve c2 + c sayismm yerine ne koyacagumza bakalun. Bylece

(c2+ c)2 + c
buluraz.

c4 + 2c6 + c2 + c say1

glemibir kez daha tekrarlayahm. Bir sonraki

+c=c"+4c2+6c6+6c6+5c'+2c3+c2+c

(c'+2c'+c2+c)

ikar. lem bunun zerinde tekrarlamr ve bylece srer gider. Bylece 0 ile baglayan bir kompleks sayilar dizisi elde ederiz: 0,c,c+c,c6-2c'-c
+c,...

Bazi c kompleks say11ari iin, elde ettigimiz bu sayi dizisi hibir zaman Argand dzleminin merkezinden ok uzaklara gidemez. Daha dogru bir gekilde sylersek; byle c seimleri iin elde edilen say1 dizisi samrhdsr. Yani dizinin btn elemanlaaki an sabit yaraaph bir ri, merkezi koordinat merkeziyle emberin iinde kahrlar (Sekil 3.12). Bunun iyi bir rnegi c 0 durumunda grlr. nk bu durumda dizinin tm elemanlari 0'a egittir. Simrh say1 dizisine ikinci rnek c duru=
-1

111

-i-1,

ise dizi 0, 0, 0, geklindedir. Diger bir rnek olan e i iin say1 dizisi 0, i, i-1, i-1, i 1, geklindedir. Halbuki, diger pek ok bagka c kompleks say11ari iin dizi merkezden giderek daha uzaklaarak sonsuza vanr, yani dizi traksaktir; sabit yariaph bir ember iine almamaz. Bu duruma bir rnek c 1 seimidir, nk elde edilen dizi 0, 1, 2, 5, 26, 677, 458330, geklinde sonsuseiminde de dizi 0, 6, 33, 1086, za gitmektedir. c geklinde aym davramgi gsterir. c i iin de dizi 0, i-1, + 3i, + i 10011, i5, 55 + i91, geklinde si...;
-i,

mudur.
-i,

-1,

-1,

nkbu
-i... -

durumda

-1,

...

-3

-3,

..

-1

-1

-9

-5257

...

mrsizdir.

Mandelbrot
siyah blge

kmesi, yani,

bizim Tor'Bled-Nam
simrh

lkesindeki

dizilere kargi gelen c sayllarmdan ibarettir. Beyaz blge ise sunrsiz dizilere olugur. nceden kargi gelen c noktalarmdan grdgmz o ayrintih resimlerin hepsi bilgisayar 1ktilarmdan izilmigti. Bilgiolarak btn c kompleks sayllanm sayar sistematik tarar. Her bir c degeri iin alast 0, c, c: + c, dizisini bulur ve uygun bir kritere gre dizinin smirh kahp kalmadigma karar verir. Eger dizi simrhysa, bilgisayar ekranda c sayisma kargi gelen noktakoyar. Eger dizi smirh degilse, beyaz yuya bir siyah yuvarlak varlak koyar. Sonuta, ekranda taranan arahktaki her bir minik kutuya siyah an yoksa beyas mi nokta konacagma tek tek bilgisayar tarafindan karar verilir. Mandelbrot kmesinin karmagikhgt, zellikle bir matematik tamnu olarak kmenin tammmm ne kadar basit oldugu gz nne ahndigmda, gerekten ok dikkat ekicidir. Aynca kmenin genel yapis1 semig oldugunuz ze z* + c gnderiminin cebirsel gekline pek de duyarh degildir. Diger pek ok tekrarlayan kompleks gnderimler de (rnegin z z + i z* + c) (baglaniin uygun bir sayrna seilmesi kayd1yla; bu belki 0 degil de gi degeri her gnderim iin a1k bir matematik kural tarafindan olarak belirlenen bagka bir say1 olabilir) gagilacak dereuygan cede benzer yap11ar verir. Gerekten, tekrarlayan kompleks gnderimlere gre, bu 'Mandelbrot' yap11anmn bir tr evrensel Bu yap11ann incelenmesi ya da mutlak niteligi bulunmaktadir. matematikte harmak dinamik sistemler adiyla amlan bagh bagma bir konu olmugtur.
... -->

tam olarak Argand dzleminde

112 .Matematik ve Gerek

Matematiksel

Kavramlarm

Platonik

Gerekligi?
'gerek'?

nesneler Matematikinin dnyasmdaki ne kadar nesnelerin Bir grge gre, sz konusu tm ile ilgili hibir gey nesneler yalmzca kavramlargerek grnemez. Matematiksel dir; og-ukez, evremizdeki dnyada olugumlari ve grngteki dzenleriyle matematikiyi etkileyerek onlarm uslarmda ideallegtirdikleri nesnelerdir ama yine de ussal ideallegtirmeden te bagka birgey degillerdir. nsan usunun zorunlu rnlerinden matematik olabilirler mi? Aym zamanda bir kavramlarmda, tesine uzanan derin bir matematikinin ussal yargilarunn ok Sanki, kavramlar degil de insan dgngereklik gzlenebilir. cesi bazi dig gerege zg olup bize yalmz bir kismun ynlendirilmektedir. gsteren gerege- dogru Mandelbrot kmesi bu konuda etkileyici bir rnektir. Olaganst zenle tasarimlammg olan bu kmenin miman ne bir higi ekibidir. Sistemi ilk kez3 inceleyen Polonya de bir matematiki ne kkenli Amerikah matematiki (ve fraktal teorisinin ncs) Benoit Mandelbrot, ok ilgin bir geylerin izi zerinde oldugunu farketmekle birlikte, sistemin znde gizli harika yap1y1 nceleri anhyamadi Bilgisayarmm ekranmda ilk grntler belirmeye bagladigt zaman, izlemekte oldugu belirsiz yapilarm, bilgisayarimn sandi (Mandelbrot yanhg iglem yapmasmdan kaynaklandigim 1986)! Bu yapilarm kmenin kapsammda yer aldigma ancak bir sre sonra inand1. Mandelbrot kmesinin karmagik yapismm tm ayrmtilarim hi birimizin anlamasi veya bunlarm bir bilgisaSanki dgnyar tarafmdan gzler nne serilmesi olanaksizdir. sistemimizin bir parasi degil de kendine zg gerege sahip bir ce yapidadir. Kmeyi hangi matematiki veya bilgisayar uzmam incelerse incelesin, aym temel matematiksel yap1ya yaklagik yapilar bulacaktir. Bilgisayarlar iin de darum farkh degildir; ancak, bilgisayarlarm iglem luzi, bellek kapasitesi, grafik gsterme yetenegi ayrmtih ve hizmda bazi 1kti miktarmda gibi farkh etkenleri, farklar yaratabilir. Bu konuda bilgisayar, ilke olarak, bir deneysel fizikinin fiziksel dnyamn yapisun kegfetmek iin kullandigi bir deney cihazi gibi kullamlmaktadtr. Mandelbrot kmesi, insan akhnm bir hulugu degildir; bir kegiftir. Everest Dagi nasil orada ylece duruyorsa, Mandelbrot kmesi de orada ylece duruyor!
-kendine

113

Aym gekilde, kompleks sayilar sistemi de, herhangi bir mateok tesinde, derin ve sresiz bir gersayilar fikri ilk kez Gerolamo Cardano tarafmdan yazilan bir kitapta ileriye srld. 1501-1576 yillari arasmda yagayan bir doktor olan Italyan Cardano aym zamanda bir kumarbaz ve ylldiz falcisiydi (sa'mnfalma da bakm14ti). 1545'de, cebir zerine 'Ars Magna' adinda nemli ve etkileyici bir kitap yazdi. Genel bir kbik denklemin kklerini veren zmnn ilk kompleks ifadesi bu kitapta yer alongt1r.* Ancak bu ifadenin belirli bir agamasinda, denklemin gerek' iglemlerde, eksi bir bulundugu zmnn sayrmn karekkn almak zorunda kaldigun farketmigtir. Ona gagirtici gelse de, bu karekkleri alabilseydi, ancak bu gartla, anlami daima gerektir) vereyamti tmyle (kesin yamtm bilecegini anladi. Daha sonraki yillarda, 1572'de, Raphael Bombelli, 'l'Algebra' adh kitabmda Cardano'un eserini biraz daha ilerleterek, kompleks say11arm esas cebirini incelemeye baglad1. Baglang1ta, eksi say11arm sz konusu karekklerinin almbir amaca hizmet eden masi iglemi sadece bir ara matematiksel bir bulug- olarak grnse de, bu matematiksel nesnelerin ngrlen amalarim agarak ok daha fazla igler bagardiklari daha sonra anlagilungtir. Yukarida degiudigim gibi, kompleks sayilarm matematik iglemlerine dahil edilmelerindeki ilk ama karekklerin serbeste almmasmi saglamak idiyse de, bu saynari kullanarak, herhangi bir karekkn ahnmasi veya ne egit olursa olsun bir cebir denkleminin zm olasihma bir dle sahip olur gibi sahip oluyoruz. okgemeden bu saydarm, daha nce akhmizm ucundan bile gemeyen sihirli zelliklere sahip olduklarun anhyoruz. Bu zellikler, bu saynarm dogasmda ylece bulunuyorlar. Bu zellikler, kugku gtrmez ileri grgllklerine ragmen, ne Cardano, ne Bombelli, ne Wallis, ne Coates, ne Euler, ne Wessel, ne Gauss, ne de bir bagka byk matematiki tarafmdan bu sayilara kazandmlmamigtir. Bylesine bir simatikinin aku yapismm sahiptir. Kompleks ege
'indirgenemez'
-belirli

hir, sayilarm

zaten

dogasmda vardi ve matematikiler

tarafmdan daha

yavag ya-

vag bu sihirin farkma vard11ar. Cardano, kompleks say11ari ilk kes ortaya koyarken, daha sonralari Cauchy integral forml,
*Kismen, Scipione del Ferro ve Tartaglia
nce yazilan

kitaba

dayamr.

114 .Matematik ve Gerek

Riemann gnderimi teoremi, Lewy genigletme zelligi gibi egitli adlarla tammlanacak bu zelliklerin farkmda degildi. Bu zellikler, 1539'larda Cardano'un kargilagtigt say11arm zellikleri olup hibir degigime ugramanntir. Matematik icad mi yoksa keyif midir? Matematikiler sonulara ulagtiklan zaman, znde gerek olmayan, zenle tasanmyoksa bu yap11ar ylanmig zihinsel yapilar mi retiyorlar, zerinde mimarlan lesine gl ve ince tasarunlanmig ki, nn? Yoksa matematikek' izlenimi yaratip onlari yam1tiyorlar znde zaten bulunan gerekleri, iler, ashnda, bu yapilann matematikilerin iglemlerinden tamamen bagimsiz varolan gerekleri ortaya mi 1kar1yorlar? Samnm, gimdiye kadar, birincisinden ok ikinci grge yatkm oldugumu, en azindan kompleks sayilar ve Mandelbrot kmesi aismdan ikinci grg anlanaglardir. benimsedigimi okurlarun Ancak konu bu kadar basit degil Matematikte yle rnekler vardir ki szcgnn szcgnn kulkullam1masi lamlmasmdan daha dogru olar, gte bu gibi durumlarda yapmm z, ona daha sonra kazandinlan zelliklerden fazla nem kazamr. 'Tann'mn igi' ile kargi karg1ya kaldiklan Bunlar, matematikilerin niteleyebilecetimiz durumlardtr. Ancak, durumlar diye
'ger'kegif 'icad'

yapmin byle bir egsiz zellige sahip olmadigi vardir. Bir sonuca gtren kamtm tam ortasmda durumlar da matematiki, iin nceden ok zel bir sonuca ulagabilmek 'tek' olarak tammlanamiyacak bir yaply1 kultasanmlanmamig ve lanmak ihtiyacim duyabilir. Bu durumda elde edilecek sonucun yapisi, baglang1ta igleme dahil edilen yapidan farkh olmayacag1 'kegif yerine 'icat' iin szcgn kullanmak daha dogru olur. Bun'insan lar gerekten de igi'dir. Bu aidan, gerek matematiksel 'sadece kegif1er, genellikle, hir bulug' olan icatdan daha byk baanlar veya esinlenmig dgnceler olarak kabul edilebilirler. sanatta Bunun gibi smiflamalar, veya teknikte kullamlanlardan pek farkh degildir. Byk sanat yapitlan, digerlerine yakm'dir. arasmda, Sanatilar gre 'Tanr1'ya daha en byk yapitlanmn bir egit gksel varhga sahip sonsuz gerekleri yansittiklanna dair duygu yaygmdir.* Buna kargihk, daha az matematiksel
*Tanmung Arjantinli yazar Jorge Luis Borges'in szleriyle mucidden ziyade bir kqiftir."
"...

unlu bir ozan bir

115
'dnyevi' nemli yapitlari, zelliktedir. daha rasgele, daha Aym gekilde, basit, umulmadik bir fikrin uygulanmasiyla gayet ekonomik olarak gereklegtirilen bir mhendislik yapiti da bir

icatdan ok bir kegif olarak uitelenebilir. gksellik, Szn ettigim sonsuzluk gibi duygularin matematikte, zellikle derin matematiksel kavramlarda ok daha gl oldugunu hissetmekten kendini alamiyorum. Matematik kavramlarmda insam drtleyen yle bir egsizlik ve evrensellik var ki, benzerini sanatta veya teknikte bulmak olasi degil. Matematiksel kavramlarm byle bir sresiz, gksel anlamda varolduklari fikri Yunan felsefeci Platon tarafindan eski aglarda 3 Sonuta, bu grg (1.. 60) ne srlmgtr. platonizm kez matematiksel olarak amlmaya baglanmisogu tir. Bu konu, ilerideki blmlerde bizim iin bir hayli nemli
olacaktir. ussal olgunun varhmi bir algoritmanm dgncesi ierisinde buldugu savma dayanan gl AI grgn ayrmtih gekilde ele almigtim. II. Blm'de, algoritma kavrammm gerekten derin ve 'Tanri vergisi' bir Bu blmde ise, bu gibi 'Tanri fikir oldugunu vurgulamigtim. matematiksel
'dnyevi' grglerinin, varhgimizdan bizim bag1msiz bir egit ebedi varhga sahip olduklarim tartigmaktay1z. Ussal olgu iin gksel tipte bir varolma olasihgim saglayarak gl AI grgne katkida bulunabilir miyiz? Bana

I. Blm'de,

vergisi'

matematik

gre bunu yapabiliriz. Daha sonraki blmlerde bu grgn hi de yabancisi olmayan bir grg savunacagim. Fakat, ussal olgu kendine byle genel bir sigmak bulabilecekse bana algoritinanmiyorum. Algoritmadan ok ma kavramiyla yapabilecegine daha ustaca tasarimlanmig bir araca ihtiyacimiz olacak. Almatematigin goritmik kavramlarin, ok dar ve smir11 blmn olusturdugu bundan sonraki tartigmamizm savi, konusunu olugturacak. olBir sonraki blmde algoritmik kapsam1 ve ustaca tasarim ile ilgili fikirler mayan matematigin
edinmeye

baglayacag1z.

116 .Matematik ve Gerek

1. Bkz. Mandelbrot (1986),Mandelbrotsisteminin ilgin renkli resimlerinin de yer aldigi Peitgen ve Richter'den (1986)uyarlayarak yaptigim almt11ar. Daha ilgin gekiller iin bkz. Peitgen and Saupe (1988). 2. Bildigim kadarryla, herhangi bir reel sayi iin, ondahk ailmundaki n'inci hanenin gerekte ne olduguno saptamak konusunda daima bir egit kural olmasi grg ahgilmanny olmasma karpm tutarh bir grgtr. Ancak, byle bir kural, needen tasarunlanmig biimsel bir sistemde etkili ya da hatta tammlanabilir olmayabilir (bkz.IV. Blm) Umarim tutarhdir, nk bu grge bagh kalmak arzusunday1m. 3. Bu kmeyle ilk kez kiminkargilagtigi tartigma konusu olmu.ytur (bkz,Brooks and Matelski 1981, Mandelbrot 1989); oysa, byle bir tartigmanm baglatilung olmasi dahi, kmenin bulunugunun bir icaddan ok bir keyfe benzedigi grgne daha fazla destek saglar.

117

IV.Blm Do uk, Kamt ve Sezgi

Hilbert'in

Matematik

Programi

Dogru nedir? Dnya hakkmda neyin dogra neyin yanhy olduguna dair yargdarumzi nasd olugturaruz? Sadece bazi algoritdogal seimin g1 etkinligini daha az etkin almays goritmalara yegleyerek- uygulamakla Dogrunun mi yetiniriz? ulu katma ulagabilen algoritma digmda, bir bagka yol igd veya sezgi-var olamaz nn? Zor bir soruya benziyor bu. Yarguarumz, duygu-verileri, mantiksal iglem ve tahmin iglemlerinden olu an karmagik, iten-baglantih sistemlere dayamr. Ayrica, dnya ile ilgili konularda neyin dogra neyin yanhg oldugu hakkmda genel bir grg birligi olmayabilir. Sorayu basite indirgemek iin, sadece matematiksel dogrulukla ilgilenelim. Matemahatta tik sorulariyla ilgili olarak yargaarnmzi bilgimizi- nas11 olugtururuz? Byle bir soru bize hi olmazsa biraz daha a1k seik anlaguabilir grnyor. Neyin gerekten dogru, yanhy oldugu gibi bir soruya gerektirmiyor neyin gerekten gerektiriyor mu? Sahiden matematiksel dogruluk nedir? Matematiksel dogruluk ile ilgili soru, eski Yunan felsefecilerikugkusuz, daha da eskilere- kadar ne ve matematikilerine eski bir sorudur. Ancak, yaklagik son yz ydda, sorrya uzanan a1khk getiren nemli agamalar, ok ilgin yeni sezgiler elde edilmigtir. Igte bu yeni geligmeleri anlamaya ahgaeag1z. Dgnme srecimizin gerekten tmyle algoritmaya dayah olup olam1yacag1 sorusuna parmak basan ok nemli konulari tartigacagiz. Bu konularda uzlagmaya varmannz bizim iin nemlidir. Ondokuzuncu yzy1hn soularmda matematikiler, matematiksel kamtlama yntemlerinin giderek daha glenmesinin de etkisiyle, byk geligmeler kaydetmiglerdi (Daha nce tametigmuz David Hilbert ve Georg Cantor, daha sonra tamgacagumzbyk Fransiz matematiki Henri Poincar, bu geligmelerin ncleri-kugkusuz
-nsezi, -belki

'belirli'

-yoksa

-ve,

9 6

118 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

dir). Bylece matematikiler bu gl yntemleri, giderek artan bir gvenle uygulamaya baglamiglardi. Yntemlerin ogunda, sonsuz elemanh kmeler* dikkate ahmyor, kmelere gerek
'
-potansiyel

eyler'

olarak

varoluglarmm

tesinde,

varoluglarru

tamamlamig btnler- gzyle bakmamn mmkn oldugu benimsendigi iin karntlar ogu kez bagarih oluyordu, Bu gl fikirlerin pek ogu Cantor'un, tutarh biimde sonsuz kmeler kullanarak geligtirdigi sonsuz saydar kavrammdan kaynaklanmigtir (Bir neeki blmde bu konuya gyle bir gz atmistik). yntemlere Ancak, matematikilerin duyduklari gven,
1902'de ngiliz mantik bilimcisi ve felsefeci Bertrand Russell'm 'kgegen' nl ikilemini (Cantor tarafmdan da beklendigi gibi, ynteminin dogrudan sonucu olarak) ortaya atmasiyla sars11di. iin nee, kmelerin tam btnler Russell'm tezini anlamak gerekir. Belirli olarak ele almmasma iligkin bir fikir ediamemiz bir zellikle karakterize edilmig herhangi bir kme dgnelim. rnegin,karne ze nesneler kmesi, kirmizihkla karakterize edilir. Herhangi bir nesne yalmz ve yalmz k1rmiz1hga sahip ise bu kmeye ait olabilir. Bu durumda, bir tek nesneyi sahip oldugu olugan kbir zellikle tammlayabiliyorsak, byle nesnelerden menin tm iin aym zelligi kullanabiliriz: 'K1rnuzihk', btn kmesidir (Diger bagka kmelerin de, byle kirm1zi nesnelerin sahip kbasit bir zellikle karakterize edilmeyen elemanlara 'orada' alg11ayabiliriz). melerin de, yer aldigim Kavramlari, kmelerle tammlama fikri, Alman mantik bilimeisi Gottlob Frege tarafindan 1884'de ileri srlen yntemin zn olugturmugtur, Bu yntemde sayalar, kmelerle tammlanmaktadir. rnegin, gerek 3 sayisi ne demektir? 'lk' zelligini biliyoruz ama 3'n kendisi nedir? 'lk',nesneler topluhtgurtun bir zelligidir, bir bagka deyigle, kmelerin olugubir zelligidir. Bir kme, yalmz ve yalmz elemandan 'lk' zelligine sahip demektir. Ornegin, bir yorsa bu kme 'lk' zelolimpiyat dalmda madalya kazananlar kmesi, bu
-fiziksel

nesneler yeyler bir htn olarak ele almabilen kavramlar- top1ulugudur. Matematikte, bir kmenin eleveya matematiksel manlan, ogn kez, kmenin bagka kmeleri olugturacak gekilde bir araya gelebildigi iin, kmelerin bizzat kendileridir. Bylece kmelerin kmeleri, kmelerin kmelerinin kmeleri, vs. geklinde dgnlebilir.
*

Bir kmenin

anlann,

119

ligine sahiptir. Aym gekilde, tekerlekli bisikletin tekerlekleri, normal yoncamn yapraklari, 6 0 veya x3 6 x2 + 11 x egitliginin yamtlarima olugturdugu kmeler de zelligine sahiptir. yleyseFrege'nin, gerek 3 say181 ile ilgili tammi nedir? Frege'e gre 3, kmelerin bir kmesi olmahdir: 'lk' zelligine sahip tm kmelerin kmesi. Buna gre bir kme, yalmz. ve yalmz Frege'in 3 kmesine ait ise, elemana
-

'lk'

sahip

olabilir.

Bu biraz dng gibi grnrse de, gerekte degildir. Saydart, genel bir tammlamayla, denk kmelerin toplamlan olarak tammlayabiliriz; burada szcg, birbiriyle bire bir eglene(Daha basit ifadeyle bilen elemanlara sahip anlammdadir
'denk' 'aym

birisidir. Bu tammm, 83. sayfa'da deginildigi gibi, Church'n tammmdan ok farkh bir tammi olduguna dikkatinizi ekerim. Bugnlerde daha
'3' '3'

tan olugan bir kme bulunan kmelerden

olan

sayida elemana sahip olmak' demektir). Buna gre 3 say1s1, elemanlan arasmda, rnegin, bir elma, bir portakal ve bir armut-

popler

bagka tammlar da vardir.

Peki, Russell'm ikileminden ne haber? Bu ikilem, agagida tammlanan bir R kmesiyle ilgilidir: R, bizzat kendileri, kendi elemam olmayan btn kmelerin olugturdugu kmedir. Bu tamma gre R, kmelerin belirli bir koleksiyonudur; ve bir X kmesinin bu koleksiyon ierisinde yerini almas1 iin gerekli kriter, X kmesinin kendinin, kendi elemaalart arasmda yer almamasidir. Bir kmenin gerekten kendisinin bir elemam olabilecegini varsaymak sama nu? Hi de degil. rnegin,sonsua kmelerden olugan I kmesini (sonsuz sayida birok elemandan olugan kmeler) ele alahm. Elbette sonsus olarak ok sayida farkh sonsuz kmeler vardir, bu nedenle, I'm kendisi de sonsuzdur; I nas11 oluyor da Russell'm angerokten kendine aittirl yleyse layigt bizi bir ikilemle kargi karg1ya biraklyor? Soruyoruz: Russell'in 'R' kmesi kendinin elemam midir, yoksa degil midir? Degilse R'ye ait olmahdir nk R, tamamiyle, kendi kendilerinin elemam olmayan kmelerden olugur. Buna gre R, sonuta R'ye aittir bir eligki! Diger taraftan R, kendisinin bir eleszcg bizzat R'yi ifade ettigine gre R, mam ise,
-igte

'kendisinin'

120 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

elemanlarmm bizzat kendilerince temsil edilmedigi kmeye yine bir eligki!* yani kendinin elemam degildir Bu, hi de hafife ahnacak bir uslamlama degildir. Russell, matematikilerin kamtlarmda kullanmaya bagladiklan dnemde kmeteorik uslamlamasmi olduka agm gekilde kullanmaktaydi. glerin kontrolden iktigi a1ka grlyordu ve ne egit bir usavanmm uygulanmasmm dogru olacag1 konusunda daha titiz davranmak gerekiyordu. Kullamlacak uslamlama yntemi ikilem yaratmamahydi ve evvelee gerek olduklari bilinen ifadelerden yalmz dogra ifadeler 1kanlmahydi. Russell, meslekta1 Alfred North Whitehead ile birlikte, aksiyomlardan ve yntemsel kurallardan olugan son matematik sistemini geligtirmeye girigti. Ama, derece biimsel bir uslamlamanm her egit dogru matematiksel kendi projelerine aygulanabilirligini kamtlamakti. Russell'm kendi paradoksuna yol sakmmak iin kurallar dikkatle seaan ikilemli usavarimlardan ildi. Russell ve Whitehead'm birlikte rettikleri zel proje ok byk bir yapitti. Ancak, ok zahmetli bir ugragt1 ve sonunda projenin kendi kapsammda yer alan uslamlama yntemleriyle simrh kaldi. II. Blm'de tamgtigimiz byk matematiki David Hilbert, daha uygulanabilir ve kapsamh bir projeye bagladi. Proje kapsam1na, herhangi bir matematik alam ile ilgili tm dogra matematiksel uslamlama egitleri dahil edilecekti. Aynca Hilbert projenin eligkiden azak oldugunu kamtlamamn da mmkn olacagru dgnyordu. Bylece matematikiler, sonsuza kadar, sarsilmaz bir temel
-igte

aittir,

zerine

oturabileceklerdi,

umutlan, 1931'de, 25 yaglaAncak Hilbert ve arkadaglannm nada zeki bir Avusturyah matematik mantikisi olan Kurt Gdel'in, Hilbert'in programun altst eden teoremiyle snd. Gdel'in teoremi gyleydi: Aksiyomlardan ve yntemsel kurallardan veya benzerlerinden olugan herhangi bir kesin ('biimsel') matematik sistemi, basit aritmetik teoremlerinin tammlamala(H. Blm'de deginilen 'Fermat'm son teoremi' gibi) kapsarun yacak kadar genig kapsamh olmasi ve eligkisix olmasi kopuluyla, sistemin kapsamma alman yntemlerle ne kamtlanabilir
* RusseIPm paradoksunu basit ve eglenceli bir rnekle aiklamak mmkn: Bir ktuphanede iki katalog bulundugunu dgnn. Bunlardan bir tanesi, ktphanedeki tm kitaplann, tabii bu arada kendilerinin de adlanm ierirken digeri, kendilerinden bagka tm kitaplann adim ieriyor. Hangi katalogun listesinde ikinci katalogun adi yer ahr?

121

ne de kamtlanamaz bazi bildirimleri iermelidir. Buna gre, bu gibi bildirimlerin dogrulugu hakkmda, onayh yntemlerle rar verilemez'. Gdel, gerekte, uygun bir aritmetik teoremi geklinde kodlandigmda aksiyom sisteminin tutarhhgima bildiriminin verilemez' yntem oldugunu kendiliginden kamtladigim verilemezlik' gstermistir. Sz konusu kavramin1d zn anlamak bizim iin nemli olacaktir. Gdel teoreminin, Hilbert'in program1m nasil altst ettigini grecegiz. Gdel teoreminin, aym zamanda, sezgimizi kullanarak, herhangi bir formel matematik sisteminin smirlarun aymamizi nas11 sagladigim da grecegiz. Bunlan anlayabilmemiz, bundan sonra ele alacagmuz konular aismdan son derece nemlidir.
'ka'karar 'karar

Formel
matik

Matematik

Sistemleri

'Aksiyomlardan ve yntemsel kurallardan olugan formel matesistemi' ile ne kastettigimizi biraz daha a1klamamiz gerekecek. Matematiksel bildirimlerimizi ifade etmek iin kullandigim1z bir egit simgeler alfabesine sahip oldugumuzu varsayalun. sistemimize Bu simgeler, dahil edebilmemiz iin, dogal say11ardan olugan bir kodlama sistemine de olanak saglamahdir. Kurallarm tammlanmasim gerektiginden fazla karmagik hale getirse de, bilinen 0, 1, 2, 3, 9, 10, 11, 12, rakam sistemini kullanabiliriz. Dogal sayilann a1hnnm gstermek iin, rnegin, 0, 01, 011, 0111, 01111, gibi daha basit bir aihmi kullanabiliriz (veya, ortak bir noktada uzlagahm diyorsamz, ondahk sistemi de kullanabiliriz). Ancak, diger kodlama sistemleri, aiklamalanmizda bazi kangikhklara neden olabilir endigesiyle ben standart kodlama sisteminden tammlamalanmda, yukandaki vazgemeyecegim. ayirmak 'Kelimeleri' veya iin bir sembo1ne de gereksinim duyabiliriz ama biz yine basit yolu seerek virgl (,) kullanacagiz. 'Degigken' dogal say11an (veya tam say11an, rasyonel sayilan, vb. ama yine de burada dogal sayilara bagh kalahm) gsteren t, u, v, w, x, y, z, t', t", t"',... gibi harfler kullanmamiz gerekecek. Bir ifadede ortaya 1kabilecek degigken sayilann adedini simrlamamak iin t', t^', gibi harflere ihtiyacmuz olabilir. Simgelerin gerek adedinin sonsuz olabil'aritmetigi'
...,

...

...

'sayllan'

'ara'

...

122 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi mesi amaciyla, (') igaretini, formel sistemin ayri bir simgesi olakabul ediyoruz. Aritmetik iglemleri iin =, +, x, vs.; eyitli pasimgeler iin & ('ve') ; rantezler (,) [;];mantiksal ('gerektirir') yalrnz); ('degil'veya byle degilse...') give ('veya'), -> (yalmz ve bi simgeler gerekecektir. Aynca, mantik nicelik gstergelerine, 'niceleyici'lerine, ihtiya vardir: varolma niceleyicisi 3 ('vardir... sahibiz'). Buna gevrensel niceleyici V ('tm iin gyle ki') ve yazabiliriz: re, Termat'm son teoremi' gibi bildirimler
rak
-->

...

] w,x,y,z [(x + 1)'"" + (y + 17"? (z + 1)*"] yazabilirdim (bkz. IL Blm, s. 69). ('3' gstermek iin alma" kod ve biimsel sisteme daha uygun olabilecek sistemi kullanabilirdim; fakat, dedigim gibi, gereksiz karigiksimgeleri kullanhklardan kammak amac1yla ahgilagelmig makta israrhyim). Yukaridaki bildirim (ilk kgeli parantezde son bulan) gyle okunur: egitligini saglayan w, x, y, z dogal sayilari yoktur."
~

'0111'

"kuvvetini

"...

Y simgesini kullanarak kilde de yazabiliriz:

Fermat'm

son

teoremini yeniden

zu ge-

V w,x,y,z [~ (x + 1)** + (y + 1)"" = (z + 1)"] olmak okumay1a Mantik a1smdan yukaridaki aym anlamda zere gyle okuruz: egitligini saglamaz.' 'Hibir w, x, y, z dogal say1si
...

iin harflerin kullamlBu amala P, Q, R, S... gibi byk harfler kullanacag1m. Yine Fermat'in teoremine uygulayahm: 3 w,x,y,z [(x+ 1)** + (y + 1)"" (z + 1)'"1 F Teoremlerin

tmn gsterebilmek

masi gerekiyor.
=

Bir teorem, birden fazla degigkene de bagunh olabilir; rnegin, Fermat nermesiyle belli bir w + 3 kuvveti iin ilgilenebiliriz:*

G(w)
*

] x,y,z

[(x+ 1)'"* + (y + 1)"'

(z + 1)'"1

teoreminin tamami F'nin dogrulugu hl bilinmemekle birlikte, dogruluklari yaklak G(1250007e G(0), G(1), G(2), G(3)... gibi tekil nermelerin kadar bilinmektedir. Bagka bir deyile, 125000'ei kuvvetlerin kargihgi bildirime kadar hbir kp, arti kplerin toplami olamas, hibir drdnc kuvvet, drdnc kuvvetlerin toplann olamas, vb. (Kitabm yazild gi tarih olan 1989'dan sonra Fermat teoreminin kamti verilFermat'm
migtir. .n.)

123

Buna gre G(0), sayunn kp iki arti igaretli say1mn kplerinin toplann olamaz' tezini ortaya koyarken G(1) aym tevb. ('Fden sonra in buzi drdnc kuvvetler iin savunur, lunmay1gma dikkatinizi ekerim). Bu haliyle Fermat teoremi, G(w), tm w degerleri tarafindan saglamr geklinde nerilebilir:
'w'

'hibir

V w[G(w)]

G( ), bir nergesel fonksiyona, yani bir veya daha fazla degigkene bagimh nermeye rnektir. verildiginde, anlamlari simgelerin Sistemin aksiyomlar1, nitelikte ortaya 1kacagi varsayilan dogrulugu kendini-kamtlar olugan bitimli bir liste retecektir. rnegenel nermelerden nermeler arasmda aksiyomlanmiz bulunabilecek veya gin, nergesel fonksiyonlar P, Q, R ( ) qunlar olabilir: (P &

Q)

-->

P,

~l[R(x)] e> Vxl- R(x)] kamtlannng dogrulugu' anlamBu fonksiyonlann lanndan hemen bulunabilir (Birinci nerme: 'P ve Q'nn her ikidogru olmadisi de dogruysa, P dogrudur; ikinci nerme: 'P zdegligini sadogru degildir' ile 'P dogrudur' nermelerinin gi vunur; cnc nerme, Fermat'm son teoremini ifade eden iki mantiksal egitligi rnekler. Agagidaki gibi yntem arasmdaki da listeye dahil edebiliriz: bazi temel aritmetik aksiyomlan
'nin

'kendiliginden

Vx,y[x+y=y+x] Vx,y,z[(x+y)xz=(xxz)+(yxz)] inga edeAncak, bu aritmetik iglemleri daha basit aksiyomlarla "Vx edilecek bildirimleri rek bunlardan uslamlama yntemiyle elde teoremler olarak nitelemek tercih edilebilir. Yntemin (kendinikamtlar) kurallan gyle ifade edilebilir: 'P'den ve P Q aksiyomundan Q'uuslamlama ile elde edebiliriz. [R (x)]aksiyomundan, R(x)'deki x yerine bir dogal say1 yntemiyle kullamlarak herhangi bir nermeyi uslamlama
=>

elde edebiliriz.'

124 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

Btn bunlar, inga edilmig olan nermelerden yeni nermeleri nas11 elde edebilecegimizi gsteren komutlardir. Simdiaksiyomlardan hareketle ve yntemin kurallarim tekrar tekrar uygulayarak uzun bir nermeler listesi hazirlayabiliriz. Herhangi bir asamada aksiyomlari tekrar sahneye 1karir, giden listemize dahil etmig oldugumuz nermelerden uzaylp herhangi birini tekrar tektar kullanmaya devam edebiliriz. Byle dogru bir gekilde inga edilen bir listeye dahil nermeler teorem adiyla amhr (ancak bunlarin pek ogu, matematiksel bildirimler olarak nemsizdirler veya ilgin degillerdir). Kamtlamak istedigimiz belirli bir P nermesine sahipsek, kurallara gre yapilandirilmig ile son bulan byle ve bizim P nermemiz bir liste bulmahyiz. Liste sayesinde, P'nin kamt m sistemin ierisinde bulabiliriz; ve P, bylece, bir teorem olabilir. Hilbert'in programmm herhangi bir iyiamac1, matematigin tanimlanmig alan ile ilgili her eyit dogru matematiksel uslamlama yntemini iine alacak kadar genig kapsamh bir aksiyomlar Ye yntemsel kurallar listesi yaratmakti. Bizim matematik alammiz aritmetik olsun (Fermat'm son teoremi gibi bildirimlerin yap11abilmesi iin ] ve V gibi niceleyici gstergelerin yer aldigi bir alan). Konumuzla ilgili olarak aritmetikten daha uygun bir alan bulamayiz. nk aritmetik, Gdel'in ynteminin uygulanabilecegi kadar genel kapsamh bir alandir. Hilbert'in programma uygun olarak, genig kapsamh bir aksiyomlar ve yntemsel kurallar sistemine sahip olursak, herhannermesi ile ilgili matematiksel gi bir aritmetik kamtm luguna' ait kesin kritere de sahip oluruz.; Byle bir aksiyomlar sistem erevesinde formle edilebilen ve kurallar sisteminin, herhangi bir matematik bildiriminin dogru olup olmadigma prensipte karar verebilmeyi saglayacak kadar btnlk tagidi'dogru-

gi mit

edilmekteydi.

nermeyi, Hilbert ise, bir matematik diyelim P'yi, temsil eden bir simgeler dizisi iin, P'nin dogra olup olmadigma bagh umuyordu. olarak, ya P veya P'nin kamtlanabilecegini Simgeaismdan ler dizisinin, dogru, yani formalizmin tm kurallarim parantezlerin, gibi- yerivs. dogru yerlegtirilmesi dizimi / sintaks' a1smdan dogru oldugunu varne getiren saymak zorundayiz. Ancak bu durumda P, iyi-tammlanmig
~

'dizim'

-ift

'sz

125

dogra veya yanhg anlama sahip olabilir. Hilbert'in midi geranlami ile ilgili endigelerimizden teklegseydi, nermelerin myle kurtulabilirdik! P, dizim bakimmdan dogra bir simgeler dizisi olurdu. P bir teorem ise (yani, sistemin ierisinde kamtlaP bir teorem nabiliyorsa) onu, dogruluk degeri degru olarak, yanhg olarak niteleyebioldugu taktirde onu, dogruluk degeri lirdik. Bunun bir anlam tagimasi iin, dizinin eksiksiz olmasitutark olmasma da ihtiyacumz vardir. Bagka bir mn yamsira P'nin her ikisinin de teoremler olarak yer aldigi deyigle, P ve simgeler dizisi bulunmamahdir. Aksi halde P, aym zabir P manda hem degru hem de yanhg olur! sisteminde Matematiksel bildirimlere, formel bir matematik olmadiklari gzyyer alan simge dizilerinden bagka hibir yey kurtulma grg, matemale bakmak suretiyle anlamlarmdan tigin formalizme veya biimsellige bakig aisidir. Bu grg beoyun'dur. Ancak nimseyenler iin matematik bir eyit gelmiyor. Matematige zn kazandibu grgler bana ekici Neyse ki Gdel algoritma iglemleri degilran ezici bir darbe indirdi! Bunu nas11 yapti, grelim. formalizme
~ -

'anlamsiz

-kr

'anlam'dir.

Gdel Teoremi
Gdel'in tartigmalarimn bir kismi ok ayrmt1h ve karmagikti. Ancak, bunlarm girdisini 1ktismi incelememiz gerekmiyor. te yandan ana fikir, ok basit, gzel ve genig kapsamhydi. Teoremin karmagik hismi (bu k1sun da byk bir beceri eseriydi), aritformel sistemin her bir kuralmm, ve egitli aksiyomlarrun
iglemlerine nasil kodlanacagim gsteriyordu (Teoremin ana fikrinin genig kapsamh olmasmm bir nedeni de, byle bir kodlamamn yapilabilecek en verimli ahqmalardan birisi olduanlamaslydi). doiin, nermeleri Kodlamay1 uygulamak gunu etiketlemenin sayilarla bir yolunu bulmamiz gerekiyor. Bu gal yollardan birisi, dizinin uzunluguna gre genel bir siralamanm uzunlugu iin, formel sistemin tm simge dizileher bir belirli uygulanmasidir siralamanm rine sadece bir egit dizileri, yine alfabetik straya dizilmis birim uzunlukta (Bylece, diziler ve bunlari birim alfabetik sirada iki birim uzunlukta
metik
'alfabetik'

126 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi uzunlukta diziler, vb. izleyebilir). Bu siralamaya leksikografik siralama* adi verilir. Ashnda Gdel daha karmagik bir numaralama sistemi kullanmigtir, fakat, bu gibi farklar bizim iin nemli degildir. Bizi zellikle ilgilendiren konu, yukarida deginilen G(w) gibi tek degigkene bagh vergesel fonksiyonlardir. Simdin'inci nergesel fonksiyonu (simgeler dizisinin seilen siralamasmda) w'e uygalayahm;

P, (w).

stersek numaralama sistemimizi biraz 'geligigzel' dzenleyerek bazi ifadelerin dizim bakimmdan dogra olmamasun saglayabiliriz (Bu durumda, dizimsel ynden dogru dizime sahip olatmaya ahymaktan mayan ifadeleri kodlama sisteminden ok daha kolay bir aritmetik kodlama saghyabiliriz). P, (w) dizim bakumndan dogru ise, n ve w dogal sayilart ile ilgili son derece iyi tammlannny bir aritmetik bildirimi olacaktir. Tam olarak hangi aritmetik bildirimi oldugu, kullamlacak numaralama sisteminin detaylarma bagh olacaktir. Bu konu, teoremin karmaik kism1mn kapsamma girmekte ve burada ele aldigmuz konu
bakmundan bizi ilgilendirmemektedir. Sistemdeki bir teoremin kamtmi olugturan nermeler dizileri, tercih edilen siralama plam kullamlarak, dogal sayilarla da etiketlenebilir.

ele alahm:

bir numaralasayisi, n'inci kamti gstersin (Yine, ma' kullanabiliriz buna gre, n'in bazi degerleri ile ilgili n ve ifadesi dizim a1smdan dogru olmayacak ve bu nedenle hibir teoremi kamtlamayacaktir). Simdi,w dogal sayisma bagh agagidaki nergesel fonksiyonu
-

'geligigzel

x[H,.kamtlar P, (w)].

* Leksikografik siralamay2, k + 1 iin, formel sisteniin egitli simgelerini, asla kullamImayan yeni bir birlikte kullanarak k+1 tabamnda yazilan dogal sayalarm normal stralamas1 olarak dgnebiliriz (Yeni siftrm asla kullamlmamasi sorunn, sifirla ba1ayan sayilarm yeni sifmn atilmasiyla aym olmasmdan kaynaklamr). Dokuz simgeli dizilerin basit leksikografik siralamasi, sifirsiz normal onlu sistemde yazzlabilen dogal sayilarm siralanmasidir: 1, 2, 3, 4, 19, 21, 22, 8, 9, 11, 12, 99, 111, 112,
'sifir'la
... ..., ..., ...

127

Kpeli parantezler ierisindeki bildirim kismen kelime kullamlarak verilmig olmasma karym mkemmel ve tam olarak tammlanmig bir bildirimdir: x'ei kamtm gerekte, w degerine uygulabir kamti oldugunu savunmaktadir. Knan P, ( ) nermesinin geli parantezin digmdaki l, degigkenlerden birini bildirimden ikarma grevini stlenmigtir ('... nermesini saglayan x mevcut degildir') ve bu nedenle, yalmz bir degigkene, w'e, bagimh bir nergesel aritmetik fonksiyonu elde etmig oluruz. Bu bildirim, bir btn olarak, P,(w) ifadesinin kamtuun bulunmadigira savunur. Ben bu ifadenin dizim aismdan dogru sz dizimine sahip oldugu kamsmdayim (P,(w) gramer aismdan dogru ifade edilmemig olsa da bu kamdayim; dizimi yanhg ifade edilmig bir ifadenin kamti olmayacagi iin, P,(w)'in dogru ifade edilmesi durumunda ifadenin tamann da dogru olurdu). Gerekte, uygulanmakta oldugunu varsaydigmuz gibi, aritmetik bildirimlere evirme iglemi nedeniyle yukaridaki bildirim, w dogal say1s1 ile ilgili bir aritmetik bildirimidir (kgeli parantez ierisinde yer alan bildirim, iki dogal say1, x ve w, ile ilgili iyi-tammlanmig bir aritmetik bildirimidir). Bildirimin aritmetige kodlanabileceginin a1ka grldg sylenemez ama kodlanabilir. Bu gibi bildirimlerin aritmetige kodlanabilecegini kamtlamak, Gdel'in tezinin karmagik k1smmm kapsammda yer alan en nemli ig'tir. Daha nce belirttigimiz gibi, kesinlikle hangi aritmetik sistemlerinin detaylarma ve dabildirimi oldugu, numaralama ha ok, aksiyomlarm detayh yapisma ve formel sistemimizin yapisma bagh olacaktir. Btn bunlar, teoremin karmagik losuuna ait oldugu iin ayrmtilart bizi burada ilgilendirmiyor. Tek degigkene bagh tm nergesel fonksiyonlan numaraladik; bu nedenle, biraz nce yazmig oldugumuz fonksiyona bir olsun. nergesel onksiyof say1 vermemiz gerekiyor. Bu say1 numuz, listede k'ci olarak yerini ahr. Buna gre,
'zor

'k'

] x[

kamtlar

P,(w)]

Pa

(w)
=

olacaktir. celersek,

agagidaki

Simdi,bu
-

fonksiyonu zel bir

nermeyi elde ederiz:

degeri; w Py(k)

k iin in-

2 x[R kamtlar

P,(k)]

128 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

Pa (k) nermesi iyi tammlanmig (dogru sz dizimine sahip) bildirimidir. Formel sistemimizde bir kamti var bir aritmetik midir? Olumsuz ifadesi Py(h)'nin bir kamti var midir? Her iki olmahdir. Gdel'in ynteminin temesorunun da yamti olmas1 gerektigilinde yatan anlamt inceleyerek, yamtm ni anlayabiliriz. Pk(k) sadece bir aritmetik nerme olsa da, egitsistem ieri'Pa(k) nermesinin, ligin sol tarafina yazdigimiz: sinde, kamti yoktur', ifadesini savunmak amaciyla inga edilmigtir. Aksiyomlarimiz1 ve yntem kurallarim dikkatle yerlegtirdiysek ve numaralama islemimizi dogru yaptiysak, Py(k) nermesinin sistem ierisinde herhangi bir kamti olamaz. nkendi savundugu k, byle bir kamt olsayd1, Pa(k) nermesinin anlami, yani yoktur' anlami, yanhy olurdu ve bildirimin bu nedenle Pa(k), bir aritmetik nerme olarak yanhs olurdu. yanhg nermeleri kamtlayacak kadar kt Formel sistemimiz, kainga edilmig olamaz! Bu nedenle gerek, Ps(k) nermesinin Ama zaten Py(k) nermesinin bize anlatmtmm olmamasidir. savundumaya ahytigi da budur. Bylelik1e, Pa(k) nermesinin nerme dogru bir bildirim olmahdir ve Pa(k) bir aritmetik gu olarak dogrudur. Sistem ierisinde kantte buluumayan dogru bir nerme bulmuy olduki Ph(k) hakkmda nasil bir yargiya varmaOlumsuz nerme gerekir? Ph(k) ROTmeSinin Biraz nce Pa(k) dogru ise miz yanhy olmasi gerektigini kamtlamigtik ve bizden, sistem ierisindeki yanhg nermeleri kamtlamamiz bekleniyor! Bu nedenle, ne Py(h) ne de Py(k), formel sistemimiz erevesinde kamtlanabilir. 14teGdel teoremi budur.
~

'hay1r'

'hayir'

'kamt

Matematiksel
Bu agamada

Sezgi
ok ilgin bir konunun
ortaya

1ktig1 grlyor.
mate-

Insan1ar ogu kez, Gdel teoreminin, biimsellegtirilmig

matiksel uslamlamamn tez oldugunu samrlar.

gerekli simrlarim gsteren olumsuz bir Ne kadar genig kapsamh oldugumuzu dgnrsek dgnelim yine de agm gzlerinden ka1p gidecek nermeler daima bulunacaktir. Fakat, Pa(k) nermemiz igin bu konuda kayg11anmaya gerek var mi? Yukaridaki savunmamiz

129

sonucunda Pa(k) nermesinin gerekten dogru bildirim olduguformel olarak kamtlanu kamtlad1k bile! Sistem kapsammda kargm Pa(k)'nin dogru oldugunu anlayabildik. namamasma Matematiksel formalizmi ne pahasma olursa olsun savimanlar gerekten kayg11anmahlar, nk uyguladignmz uslamlamay'dogru' la, formalistlerin hakkmdaki grglerinin eksik oldugunu gsterdik. Aritmetik iin hangi (tutarh) formel sistem kullamhrsa kullamlsm, dogru olduklanm grebildigimiz fakat formalistin nerdigi yntemle, dogruluk degeri degru ile tammlanamayan bildirimler vardir. Kati bir formalistin byle bir degeahymasi durumunda izleyecegi en iyi yol belki re yaklagmaya de, dogruluk kavrammdan hi bahsetmemek, yalmzca belirli bir formel sistem erevesinde kanetlanabilirlikten sz etmektir. Ancak, byle bir yntem ok smirlayici grnyor. Byle bir yntemle Gdel teoreminin ana hatlarim bile izemezsiniz, nk bu teoremin ana kisimlari, gerekte neyin dogru neyin yanhy oldugu hakkmda yargiya varmak iin uslamlama ynteminnermeleri den yararlamr.2 Bazi formalistler, aritmetik olarak son derece karmagik ve sikici olduklan gerekestyle Pa(k) gibi 'pragmatik' iddia ederek daha bildirimlere aldirmadiklarim bir yaklagimi benimserler. Bu gibi formalistin savi gyledir: 'Evet, Ps(h) gibi acaip bir bildirim vardtr ama onunla ilgili kamtlanabilirlik veya dogruluk grpm sizin igdsel grgnzle bagdaymaz; bu gibi bildirimlere ciddi matematikte rastlanmaz benim ilgi(en azmdan lendigim matematikte rastZanmaz) nk bu gibi bildirimler tuhaf bir gekilde karmak ve matematik olarak

yapayder.'

Gerekten de, matematik

rmda Pa nm1dr.

bildirimler olarak

tam yazildikla-

(k) gibi nermeler son derece karma1k ve tuhaf grAncak, son yillarda, Gdel-tipi nermelere egdeger, olduka basit ve benimsenebilir matematiksel zelliklere sahip bildirimler ileri srlmgtr.3 Bunlar, aritmetigin normal aksiyomlarlyla kamtlanamazlar, fakat aksiyom sisteminin bizzat sahip oldugu olma" zelliginin sonucudurlar. dogra Formalistin, dogruya' profesyonelce ilgi duymatematigin felsefesi aismdan bana ok garip geliyor. mamasi,
"a1ka 'matematiksel

130 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

stelikbu tutum, o kadar da pragmatik degil. Matematikiler kendi usavarun yntemlerini kullamrken savlarunn, karmag1k bir formel sistemin aksiyomlan ve yntem kurallariyla formle edilip edilemiyecegini srekli kontrol etmek durumunda kalmak istemezler. Sadece savlarimn, dogruyu saptamak iin geerli bir emin olmak isterler. Gdel savi byle ara olup olmadigmdan bir geerli aratir ve bu nedenle bana yle geliyor ki Ph(k), nceden belirlenebilen aksiyomlarm uyguve yntem kurallarrun lamnas1yla, yani daha ahgilmig bir yntemle, elde edilebilen bir matematiksel dogrudur. dogru kadar iyi bir matematiksel Bu arada bir yntem kendiliginden ortaya 11uyor: Diyelim Ph(k) gimdilik Go ile gsterecegim- gerekten mkemmel geerliligi olan bir nermedir; bu nedenle, onu ek bir aksiKugkusuz, bu gekilde deyom olarak sistemimize ekleyebiliriz. yeni sistemimizin kendine ait Gdel nermesi, rnegin gigtirilen Gi olacaktir ve bu nerme de yine sayilarla ilgili mkemmelen geerli bir bildirimdir. G1 nermesini de aym gekilde sistemimisahip ze katahm. Bu durumda, kendine ait G2Gdel nermesine geerli) degigtirilmig bir sistemimis daha (yine mkemmelen olacaktir; bunu da sisteme ekleyerek Ga Gdel nermesini elde edelim ve aym iglemi sonsuz kere tekrarlayalun. Elde edecegimiz Go, Gi, G2, Ga,.... ek aksiyomlarmdan olugan listenin tmn uygularsak ne olur? Simdielimizde smirsiz (sonsuz)bir aksiuygulanayomlar sistemi bulunduguna gre, Gdel ynteminin pek de a1k degildir. Ancak, Gdel nermeleribilir oldugu artik nin bu gekilde srekli birlegtirilmesi mkemmel bir sistematik olup, aksiyomlardan yntemin olugan sre kurallarmdan ve normal bir sonlu mantik sistemi geklinde yeniden ifade edilebilir. Bu sistemin de kendine ait Gdel nermesi, diyelim Gy,,varolacag1 ve bu nerme de sisteme eklenebilecegi iin Gdel nermesi Gw + 1 olarak ifade edilebilir. Bunn tekrarlarsak G,, G, , 1, G,, 2, G,, s, gibi bir nermeler listesi elde ederiz. Bu nermelerin hepsi, dogal say11arla ilgili olarak mkemmel tammlanm14 bildirimlerdir ve hepsi de formel sistemimize eklenebilir. Bu da yine mkemmel bir sistematik sre olup btn bildirimleri kapsayacak kadar genig kapsamhdir; fakat, kendine ait Gdel nermesine, G, , ,, veya G,2 nermesine, sahip olacag1 iin, bizi
-burada

...

131

Gwa nermesine gtrecek iglemi baglatarak G,2, Gw2+ Gw22,1, vb. olugan yeni bir sonsuz fakat sistematik aksiyomlar listesi retebiliriz. Aym iglemi yineliyerek G,4 ve sonra Gws,vb. nermeler retmemiz olasidir. Simdi u yntem tmyle sistematiktir b ve kendine ait Gw2Gdel nermesine sahiptir. Bunun sonu var un? Bir bakima, hayir; fakat bizi, burada ayrintilara girmeyeeegimiz grglere kadar zor matematiksel ynlendiriyor. Sz konusu yntem, Alan Turing tarafmdan 1939'da sunulan bir yazida tartigilungti.* Aritmetikte herhangi nermenin, bubir dogru (fakat evrensel olarak nicelleytirilmig) benzer gekilde, yinelemeye dayah 'Gdellegtirme' sreciyle na elde edilebilmesi ilgintirl (Bkz. Feferman 1988). Ancak, sre, bir nermenin dogru veya yanhg olduguna nasil karar verecegiz sorusunu da n plana 1kiyor. Kritik konu, her agamada, Gdel nermelerinin olusturdugu sonsuz ailenin ek bir aksiyom (veya simrh sayida aksiyomlar) retecek gekilde nasil kodlanmasi gerektigini yamtlamaktir. Bu amala sonsus ailemizin, herhangi bir algoritmik yntemle sistematik hale getirilmesi gerekir. Sz konusu sistemlegtirmenin, kendinden bekleneni. dogru olarak saglamak gereklegtirmesini iin, daha nce Ph(k)'in dogru bir nerme oldugunu kamtlarken yaptigmuz gibi, sistemin digmda Ancak, sezgiler sisbir kaynaktan, sezgilerden yararlanacag1z. temlegtirilemez ve bu nedenle, gerekten, herhangi bir algoritmik iglemin digmda kalmaktadirlar! aritmetikte Py(k) Gdel nermesinin, gerekten dogru bir bildirim oldugunu kamtlamaya yardimci olan sezgi yetenegimiz, mantik11arm dgnce ilkesi adun verdikleri genel yntemin bir rnegidir; bylece mantiki aksiyom sisteminin ve yntemin 'dgnceye anlami zerinde kurallarmm dalarak' ve kendini, matematiksel bu sistem ve yntemlerin dogruya ulagmak iin gerekten geerli aralar olduklarma inandirarak, aksiyomlarla dogru bildirimleri sz konusu sezve kurallarla ulagilamayacak giyle kodlayabilir. Yukarida ana hatlanyla aiklandig1 gibi, Pa(k) nermesinin dogruluguna bu ilkeyle vlagilmigtir. lk Gdel savi ile ilgili bir bagka dgnce ilkesi (yukanda aiklanmadogrulara ulagmak iin geerli bir mig olsa da), matematiksel ashnda tuara olarak kabul ettigimiz bir aksiyom sisteminin yeni matematiksel tark oldugu olgastmdan dogrular retilmesi
-

132.Dogruluk, Kamt ce Sezgi esasma dayamr. Sezginin ilkeleri, ogu kez, sonsuz kmelerle ilgili uslamlamay1 ierirler ve bu nedenle, Russell'mkine benzer paradokslara srkleyebilecek trde bir sava ok fazla yaklaymaktan sakmmak daima dikkatli oluniin bunlari uygularken mahdir. ynteminin Sz konusu ilkeler formalist uslamlama anti-tezini olugturur. Dikkatli davramldigmda, daha nce tam varhklarunn yeni matematiksel farkmda olunmayan sezgilere ulagmak amac1yla, herhangi bir formel sistemin kati sunrlarimmkndr. Matematik literatrnde bumn digma siramak rastlanabilir. gzel rneklerine Matematikileri, dogru ile nun ussal ynlendiren ilgili yargilarma iglemler yalmz formel sistemlerin yntemlerine dayah degildir. Gdel nermesi Ph (k)'nin dogrulugunu anlamamiz aksiyomlar aracihgiyla olmamigtir. Bir yalmz algoritmik dgnce ilkesinde iglemlerle bagarilamayacak bir matematik iglemini gerektirir. Byle bir matemabir formel sistem erevesinde nasil tik igleminin, matematiksel kodlanabilecegi konusu X. Blm'de incelenecektir. P(k) nermesinin fakat aym zamanda dogrulugunu kamtlayan tez ile Russell'm ikilemi ile ilgili tez arasmda belli bir benzerligin varhgi okurun dikkatini ekmig varolmadigiolabilir. Durma problemini zecek bir makinenin benzerlik vardir. Bu Turing teziyle de aralarmda m savunan g1 tarihsel benzerlikler rastlantisal degildir. arasmda esinlenebaglar mevcuttur. Turing, savim Gdel'in eserinden rek bulmugtur. Gdel, Russell'm ikilemini pekl biliyordu Ve mantigi bu tr ikilemli uslamlamay1 dogru bir agirl zorlayan matematik teoremi haline getirebildi (Tm bu savlar, bir nceki b1mde deginilen Cantor'un izik" kavrammdan kaynaklanmaktadir). red ederken Bizi Russell'm ikilemine gtren uslamlamay1 niin Gdel'in ve Turing'in savlarim edelim? Russell'm kabul ikilemi byk' kmeleri ieren daha belirsiz uslamlamaya dayamrken Gdel ve Turing'in savlari ok daha kesin teoremlerdir. Ancak, aralatammlanmig olagan matematiksel rmdaki farkm istenildigi kadar kesin izgilerle belirlenmemig oldugunu kabul etmek zorundayiz. Kesin izgilerle ayirim yap11masi, formalizmin amac1 olmuqtur, Gdel, kati formalist grgn tutarh olmadigmi gstermig, fakat tamamen gvenilir
'anlama', 'kamtlanamazhgim' "kgegen 'muazzam

133

Bence konu henz grg de ileri srmemigtir. bdegildir. Russell'm ikilemine gtren yk' kmelere dayah uslamlama gibi yntemlerden kammak benimsedigi yntem her ynyle tatiin agdag matematigin min edici degildir.* Ayrica, bunlari formalistik terimlerle ya, bir baska deyile, eligkilerle kargilagilmayacag1 konusunda terimlerle- ifade etmek egilimi hl tam gvence vermeyen agir basmaktadir. Ne olursa olsun, bana yle geliyor ki, Gdel'in teoreminin aika sergiledigi sonu, matematiksel dogrulugun herhangi bir Matematiksel formalist ereve ierisine sikigtirilamiyacagidir. dogruluk, salt formalizmin ok tesinde bir geydir. Gdel'in teoremi olmaks1zm da bunu anlamak olasidir. nk,bir formel sistem inga etmege kalkigsak hangi aksiyomlari veya hangi kunas11 karar verebiliriz? rallari seecegimize Hangi kurallar1 seecegimiz konusunda bize yol gsteren her zaman ve mutlaka, anlami verildiginde, bunlardan igdsel sistemin simgelerinin olmahdir. Hangi formel sistemin, olarak ne anladigimiz bakimmdan igdsel olarak ni kamtlar" olma ve hangisinin kabul edilemez oldtiguna nasil kakabul edilebilir, fikri burada Kugkusuz, kendi iinde-tutarhhk rar verebiliriz? olmayan ve yanhg olyeterli olamaz. Bu baglamda olduklari gerekesiyle red edecegimiz duklari veya anlamsiz aksiyomlar1 veya yntemsel kurallari ieren birok kendi iinde sisteme sahip olabiliriz. Yine de gereksinim duyacag1kavramlar, Gdel teoremi olmaksizm dahi, miz kavramlaridir. layabilme' ve sadece nee formel sistemi Ancak, Gdel teoremi olmaksizm, inga etmek, sonra bunun dogrulugu saptamak iin kullamlan nermenin matematiksel bir parasi olarak ondan kurtulmak amac1yla kavramlarim ilk ve ve kez kullanabilecegimizi dglemek mmkn olabilirdi. Daha son igdsel sonra, formalist dgnceye gre, sz konusu bir alternatif
zmlenmig
'muazzam
-ve-

"kendi-

"anlamhhk"

'sezilebilir'

-tutarh

'kendini-kamt-

'anlamhhk'

'kendini-kamtlama'

'aulamhhk'

'bulamk'

arasmda Kmelerin biraraya bir aynm yap11maktadir. *'Kmeler' ve smiflann gelerek diger kmeleri veya smiflari olugturmasma izin verilirken olmalari nedeniyle bu gekilde daha byk koleksiyonlar1 olugturamaAncak, bir eleman koleksiyonunun ne zaman kme, diklari kabul edilmektedir. suuf sayilacagi konusunda bir kural getirilememektedir. ne zaman
'byk'

'simflar'

134 .Dogruluk, Kamt ve Bezgi

kavramlar, aygan formel matematikinin n dgnce sistemiolarak rol alabilecek, fakat matematiksel dogrubir parasi lugun fiilen sergilenmesinde hibir rol stlenemiyecekti. Gdel felsefesinde yerinin olbu grgn, matematigin teoremi temel madigun gstermektedir. Matematiksel dogruluk fikri, formalizm kavrammm suurlarann ok tesine uzamr. Matematiksel dogruluk kavranunda, mutlak ve 'Tann-vergisi' olan birgey vardir. Son blmn sonunda tartigildig1 gibi, matematiksel Platonizmin ilgi alam budur. Herhangi bir formel sistemde bu kavbir nitelik tagir. Formel sistemler, ram, geici ve matematik zerine tartigmalarda gerekten ok degerli roller stlenirlerse de, dogralugun saptanmasi ynnde sadece kismi yakla1k) bir rehber olabilirler. Gerek matematiksel (veya dogruluk salt insan yapismm tesine geer.
nin
'insan-yapisi'

Platonizm

mi Yoksa Sezgicilik

mi?

Bu agamaya kadar, matematik felsefesinin iki zit ekol ile ilgili grglerimi, formalist ekolden ok Platonist ekole agirhk koyarak, ortaya koydum. Bunu yaparken aymmrma olduka basitlegtirilmig tuttum. Oysa, deginilmesi gereken birok ince ayrmtilar var. Ornegin, 'Platonizm' baghgi altmda, matematiksel dsahip olup herhangi bir trde gerek gnce nesnelerinin olmadiklari kavramrun veya sadece matematiksel mutlak olup olmadigi tartigilabilir. Bu gibi aynonlari, konumuz erevesinde ele almamay1 uygun grdm. Kammca, matematiksel dogrulugun mutlakhgi ile matematik kavramlarinm Platonik varolugu temelde aym geydir. rneginMandelbrot kmesiyle iligkilendirilebilecek kavrami, dogasuun bir zelligidir. Argand dzleminin bir noktasmm Mandelbrot kmesine ait olup olmadigi, hangi matematiki veya bilgisayar tarafmdan incelenirse incelensin, mutlak bir scrudur. Mandelbrot kmesinin bagunsiz olma' zelligi ona Platonik Ayrica, Mandelbrot kmesinin bir varhk kazandirir. ince ayrmtilari, bilgisayar kullanarak ulagabilecegimiz suurm ok tesindedir. Bu aygitlar, bagunsiz', ok daha derin ve kendine zg bir yaplyla ilgili olarak ancak yaklagik degerler
'varhga' 'dogruluk' 'varolug' 'mutlak' 'matematikiden 'bilgisayardan

135 verebilirler. Ancak, bu konuda kabul edilebilir ayinm yapabilmemizi saglayan birok yakla1m bulunmasun takdir ediyorum. Burada, bu aymmlarm zerinde fazlaca durmanuz gerekmiyor. Gerek bir Platonist oldugunu iddia eden bir kimse, Platonizmini tagiyabilecegi noktada grg ayrihklarlyla kargilagmay1 gze almahdir. Bizzat Gdel koyu bir Platonist idi. $u ana kadar ele aldigim matematik bildirimleri, tekilerinin yanmda '1hmh'

kalan
maya

dngebilirler ki, bunlarla ilgili matematik bildirimlerin dogrulugu veya yanhghg1 sorusu, 'Tann-vergisi' niteliginden ok bir meselesi' niteligini ahr. Bir insamn, Gdel ile birlikte, Platonizmin uzun yolunu katetmege ve bylesine agin boyutlardaki kmelerle ilgili matematik bildirimlerinin dogrulugunun veya yanhghgunn daima bir mutlak veya 'Platonik' konu olup olmadigim aragtirmaya hazir olmasi, veya bir noktada bundan vazgeip sadece kmeler olduka yapic1 ve normal boyutta oldugu zaman mutlak dogruluk veya yanh hgi aragtirmasi, tartigmam1zm digmdadir. Bizim iin, biraz nce degindigim standartlara gre, nem ta1yankmeler (sonlu veya sonsuz) komik denecek kadar kk boyutludur! Bu nedenle, egitli Platonistik grgler arasmdaki aynm bizi fazlasiyla ilgilendirmeyecek. Ancak, sezgicilik (ya da sonluculuk) gibi bagka matematik felsefeleri de vardir ki, bunlar zit uta yer alarak hangi sonsuz kme olursa olsun, bunlann tamamlanmig varhgim kabul etmeyi red eder.* Sezgicilik, 1924'te, Hollandah matematiki L.E.J. Brouwer tarafmdan, matematiksel uslamlama ynteminde sonsuz kmeler son derece serbest kullamldigmda kargila11abilecek (Russell'm ikilemi gibi) ikilemlere alternatif bir yamt malizminkinden farkh- olarak ileri srlmgtr. Bu grgn
'grg
-for-

malara

bildirim ortaya ikabilir. Kme teorisinin btn dallan incelendiginde ylesine.agm byklkte ve ylesine belirsiz inga edilmig kmelerle kargilagilabilir ki, benim gibi olduka kararh bir Platonist bile, bunlarm varolmalannm, veya olmamalanmn, gerekten bir konu olugturdugu hakkmda kugku duymaya baglayabilir.6 Bir agamada kmeler, ylesine karmagiklagir ve kavramsal ynden kugku uyandmci tammla'mutlak'

a1k daha ok

kmeler teorisinde tartigtrden bildirimlerdir.6 zellikle

Sezgicilik, insan dgncesini yansittigi

dgnldug iin bu adla amhr.

136 .Dogruluk, Kamt ve Se2gi grencisi olan fakat Platon'un matematiksel mutlak varhgi ve sonsuz kmelerin kabul edilebilirligi hakkmdaki grglerini red eden Aristoteles'e kadar usamr. Sz konusu grge gre kmeler (sonsuz veya degil), zlerinde 'varhga' elesahip degillerdir; sadece, sistem kapsammda bir eden kurallar sayesinde ele ahnabilirler. manlarun tayin 'ncnn Brouwer'in sezgiciliginin karakteristik bir zelligi, Bu yasa, bir bildirimin olmazhgi yasasim kabul etmemesidir. olumsuz geklinin red edilmesinin, bu bildirimin nermesi ile egdegerde oldugunu savunur. (Simgelerle ifade edildiginde: (~ P) 'a1k P.) Herhalde Aristoteles de, mantiksal ynden bu kadar o mutsuzluk seik' ifade edilen bir nermenin red edilmesinden 'sag duyu' terimleriyle a1klandigmda duyardi! Basit sz konusu "kendini Birkamtlayan dogruluk' olarak yorumlanabilir: yasa, geyin dogru olmadig1 yanhysa, bu gey kugkusuz dogradur! (Bu yasa, reductio ad absurdum ynteminin temelini olugturur (Bks. farkma s. 71). Fakat, sezgiciler, bu yasay1 yadsiyabileceklerinin 'varolug' vard11ar. nktemelde kavramma farkh bir yaklagim nesnenin gerekten varoldugugetiriyorlar ve bir matematiksel kabul etmeden nce onun kesin bir (ussal) yapismm sunulnu 'varolug', 'yamasun gerekli gryorlardi. Buna gre sezgici iin Reductio ad absurdum yntemine uypici varolug' anlammdadir. sonularmm bir nermede bir varsayun ileriye srlrken, gun bir eligkiye gtrebilecegi, bu eligkinin sz konusu varsayimm yanhg olduguna dair istenilen kamti saglayacag1 im edilir. Varbir nesnenin sayan, belirli bazi zelliklere sahip matematiksel varolmadigim neren bir bildirime dngebilir. Bu durumda bir ikarilacak anlam, ngreligki grlrse, basit matematikte len varhm gerekten varoldugudur. Fakat byle bir sav, kendi bagma, byle bir varhgi inga edecek bir yntem saglayamaz. Bir sezgiciye gre bu egit bir varolug, hibir zaman varolug olamaz; olmazhgi yasasim ve reductio ve igte bu baglamda, ncnn ad absurdum yntemini kabullenmeyi red eder. Gerekten de

kkleri, Platon'un
nesnelerin

hi hoglanmaBrouwer bu egit bir yapic1-olmayan olmaksizm byle bir kavram anrustir.' Gerek bir yapilandirma lamsizdir diyerek tezini savunmugtur. Brouwer mantigmda, bir nesnenin bu nesnenin gerekten varolmay1puun yanhghgmdan varoldugu anlann ikanlamaz!

'varolug'tan

137 varolugta yapicihk aramamn Kanimea, matematiksel takdir bir yam olmakla birlikte Brouwer'in sezgicilik grg biraz fazla agiridir. Brouwer fikirlerini ilk kez 1924'de, yani Church ve Turing'in eserlerinden on yildan fazla bir sre nce, a1klarnytir. Epimdi artik, yapic1hk kavrami -Turing'in hesaplanabilirlik fikri baglammda-, matematiksel felsefenin ahpldsk erevesinde incelenebildigine gre, Brouwer'in bizi ynlendirmek istedigi agmhklara gitmemiz gerekmiyor. Yapic1hgi, matematiksel varolug konusundan ayri bir konu olarak ele alabiliriz. Sezgiciligin izinde gidersek, matematigin kapsadigi ok glil nermeleri kullanmaktan kendimizi ahkoymannz gerekir ki konu bylece tikanacak ve k1sirlaacakt1r. Sezgici grgn insam iine srkleyebilecegi eyitli zorlukayrmtilariyla anlatmak lari ve grngteki tuhafhklari istemisorunlardan bir kama deginyorum; fakat, kargilagilabilecek mek yararh olabilir. Brouwer'in sika verdigi bir rnek, Tc'nin ondahk a1hmlyla ilgilidir: edilecek 3.141592653589793...

Bu ondahk aihuan leyen yedi rakami

herhangi bir yerinde

yirmi adet

birbirini iz-

x= 3.141592653589793...

77777777777777777777...;
-ancak

var mi yoksa yok mu? Basit matematiksel 'var' 'yok' tn syleyebilecegimiz ya ya da

-inkr

ifadeyle, gu anda bdemektir bunlardan hangisinin yamt olduguna bilmiyoraz! Bu, yeterince zararsiz bir bildirim gibi grnebilir. Ancak, sezgiciler, ondahk a1hmunn bir yerinde birbirini izleyen yirmi adet yedi rakami vardir, aksi halde yoktur' ifadesinin geerliligini- byle bir aihmm bulundugu veya bulunmadigi (kendilerincekabul edilekadar bilir yapic1 bir tarzda) saptanmadika veya saptamncaya
'n'nin

edeceklerdirl n'nin ondahk a1hmunn bir yerinde birbirini izleyen yirmi adet yedinin dizilimini gstermek iin dogrudan hesaplama yeterli olacakken, byle bir dizilimin gerekte bulunmadigun gstermek iin bir matematik teoremine ihtiya vardir. min varoldugunu zilimin varhgim

Hibir bilgisayar, bugne degin, n'nin hesabmda, byle bir dizilisaptayacak kadar geligmemistir. Byle bir diolasihk erevesinde mit edebiliriz ama bir

138.Dogruluk, Kamt ue Sezgi

diyelim saniyede 10"iglem hiz1nda basamak rettibile, aihmi bulmak iin yz il bin y11 arasmda bir sre gerekebilir! Bence, byle bir a1hmm varhgimn, dogrudan hesaplanmaktan ok, bir gn, matematiksel iglemle saptanolasihgi daha fazla grnyor (bu belki ok daha gl ve mast sezgiciler tarafmdan ilgin bir teoremin yan sonucu olur) onaylanmayacak bir tarzda saptanacakt1r! Bu zel sorun matematigin gerek ilgi alamna girmez. A1klamasi kolay oldugu iin yalmzca bir rnek olarak verilmigtir. Brouwer, kendi agiri sezgiciliginin erevesinde, z'nin ondahk a1hmmm bir yerinde peg pege gelen yirmi adet yedinin varhgirnnqu an iin ne dogru ne de yanhg olduguru savunacaktir. Gelecekte bir gn bu veya u ekilde dogru yamt, hesapla veya kamtla, bulundugu takdirde nerme, (sezgisel) matematiksel olacaktir. duruma gre Buna benzer bir diveya rnek Termat'm teoremi'dir. Brouwer'in agiri sezgici ger son grgne gre, gimdilik, bu teorem de ne dogru ne yanhytir, fakat gelecekte bir tarihte dogru da olabilir yanhg da.* Bence, matematiksel dogrulugun bu egit znelligi ve zamana-bagimhhgi hi hoglam1mayacak bir niteliktir. Bir matematik sonueukamtlamp kamtlanmadigi nun resmen veya ne zaman kamtlandigi gerekten znel bir konadur. Matematiksel dogruluk bu egit topluma bagh kriterlere dayandirilmamahd1r. Zamana gdogruluk kavramma sahip olmak, re degigen bir matematiksel fiziksel dnyayi tammlamak iin insamn gvenle kullanabilecegini umdugu matematik ynnden, en iyimser bir ifadeyle, beceriksizlik ve olumsuzluktur. Sezgicilik tezini savunanlarm hepsi, Brouwer kadar agiri bir tutum takmmayacaktir. Ama nasil olursa olsun, yapilandirmac1hgm amalarma sempati duyanlar iin bile sezgici bakig aisi, aika grldg gibi pek bir matematiksel uslamlama hantaldir. Sadece uygulanabilecek ynnden ok suurlayic1 olmasi gibi tek olumsuz zelligi nedeni matematik.ilerinden pek az1, sezgiciligi iin bile gnmzn

bilgisayarm

gini varsaysak

-ama

'dogru'

'yanhs'

alabilir. matematik mmladim: Formalizm,

ciddiye

Gnmz

felsefesinin ana akimim kisaca taPlatonizm ve Sezgicilik. Matematiksel

A. Wiles tarafmdan ka-

mtlanmg

*Nitekim bu teoremin dogralugu1993'de ingiliz matematikisi ve kamtm dogrulugu genel kabul grmytr (.nl

139

dogrulugun mutlak, digsal ve ebedi oldugunu ve insan-yapisi nesnelerinin kriterlere dayanmadigim, matematik kendilerine suurh olmayan bir varhga sahip olduklarun, zg ve zamanla bagh olmane insan toplumuna ne de belirli fiziksel nesnelere digim savunan Platonik grge yakmhk duydugumu gizlemiyorum. Platonizm ile ilgili grglerimi bu kisimda, bir nceki kisimda ve III. Blm'n sonunda aikladim. Umarim okuyucum bu konuda benimle beraber yola ikmaya hazirdir. Yol zerinde kargilaacaklarmuz iin bu nemlidir.

Turing'in Sonucundan Gdel-Tipi Teoremler

1kan
'ka-

Gdel teoremini sunarken birok ayrmtiya, bu arada tarihsel aksiyomlarm olarak belki de en nemlisine, tutarhhmm olduguna iligkin sava, deginmedim. Amacim, rar verilemez' Hilbert ve agdaglari iin byk nem tayan tuproblemi'ni vurgulamak degil, fatarhhgimn ele aldigmuz biimsel sistekat Gdel'in belli bir nermesinin, min aksiyomlarim ve kurallarun kullanarak ne kamtlanabilir ancak iglemne de rtlemez oldugunu gsteremeyecegimizi, ulagirsak, dogru bir nerme oldugulerin anlamlarma
'aksiyomun
-kamtlanabilirligi

'sezgiyle'

nu a1ka anlayacagunizz

vurgulamaktirl

Turing'in, Gdel'in yapitml inceledikten sonra, kendi teoremini, durma probleminin zlemezligine dair teoremini, geligHer iki teoremin birok ortak tirmig oldugunu sylemigtim. noktast bulunmaktadir Tuve gerekten de, Gdel'in sonucuna ring'in yntemiyle ulayilabilir. Bunun nasil gereklegecegini inceleyelim ve bu arada Gdel teoreminin altmda neler yattigt hakkmda olduka farkh bir bakig aisi edinelim. sistemin baghca zelligi, verilen Biimsel matematiksel bir matematiksel nerme ile ilgili simgeler dizisinin, sistem erevesinde, bir kamt olugturup olugturmadigma karar vermek isleminin hesaplanabilir olmasim gerektirmesidir. Matematiksel kamt dgncesinin biimlegtirilmesinde yegane ama, ne de olsa, yntemi iin karar almak zorunda kalmageerli bir uslamlama maktir. nerilen bir kamtm gerekten bir kamt olup olmadigim,

140 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

tmyle, mekanik
etmek eden

ve nceden belirlenmig bir yntemle kontrol olmahdir; mmkn bagka bir deyigle, kamtlan kontrol bir algoritma bulunmahdir. te yandan, nerilen matemaalgoritmanm

kamtlanm) bulkamtlanm (veya kargitgrevidir demiyoruz. Gerekte, herhangi bir biimsel sistemde ne zaman bir kamt varsa, kamti bulmak iin bir algoritma da daima vardir. nifde edilebik, sistemimizin, simrh bir simgeler edildigini varsaymahy1z. Daha nce yaptig1len dilde formle gre alfanuz gibi, simge dizilerini, her bir dizi uzunluklarma olarak sirahyahm betik siralanmak gartlyla leksikografik (s. 188). Bylece, dogru inga edilen tm kamtlann, leksikografik s1ralanmasmi saglamig oluruz. plna uygun numaralanarak sahip olmakla, formel sistemin tm teoremKamtlar listemize lerine de sahip oluruz. nk teoremler, dogra gekilde inga edilmig kamtlarm son siralarmda Sisteyer alan nermelerdir. olugan dizilerinin leksikografik listesimin tm simgelerinden ni, bu diziler kamt olarak anlam tagism veya tagimasm, dikkate alabilir ve sonra, ilk diziyi, kamt olup olmadigim denemek algoritmamizla iin kamt-smama test ederiz ve kamt degilse atanz; sonra ikinci diziyi aym gekilde test eder ve kalisteden anlarsak mt olmadigun onu da listeden 1kaririz; sonra ncsn, drdncsn vb. aym gekilde test ederiz. Bu gekilde, bir kamt varsa onu, sonuta, listenin bir yerinde buluraz. sistemine, sistem kapsammda dogra forHilbert, matematik nermesinin dogrulugumle edilmig herhangi bir matematik yanhghma formel bir kamtla karar vermemizi saglana veya yacak kadar gl bir aksiyomlar ve kurallar sistemi bulmay1 dogruluguna karar verilmesini bu gibi nermelerin bagarsaydi, saglayacak genel bir algoritmik ynteme sahip olacaktik. Bu nigenel hatlanyla izilen yntemle byle? nk, yukanda in rastgelirsek, neraradigimiz nermeye listenin son satirmda meyi ispatladsk demektir. Ama bunun yerine, nermemizin nermemizi olumsuz gekliyle kargilagirsak, rtmp oluruz. birine veHilbert'in program1 eksiksiz olsaydi, bu sonulardan digerine sonuta mutlaka ulagirdik (ve, tutarh olmast duraya munda iki sonu birlikte asla meydana gelmezdi). Bylece, meherhangi bir agamada daima son bulacak ve kanik yntemimiz

tiksel bildirimlerin

mak, mutlaka

'alfabesiyle'

141

dogrulugu veya yanhghgi biz de sistemin tm nermelerinin hakkmda yarg1ya varmamizi saglayan evrensel bir algoritmaya nermeler hakkmda sahip olacaktik. Bu durumda, matematik genel bir algoritma bulunmadigma dair Turing'in vardigi sonuolacakti. (Bkz. Blm II) Sonu olarak cun aksi kamtlanmig Gdel'in, Hilbert-tipi hibir programm, tart1pmakta oldugumuz geklindeki grgbaglamda eksiksiz bir program olamayacagi n fiilen kamtlamig olurduk. Aslmda Gdel'in teoremi bundan daha zel bir ama1a inga edilmigtir. nkGdel'in ilgilendigi biimsel sistemden, genel nermeler matematik iin degil yalmz aritmetik nermeler iin gerekli yeterli olmasi beklenmekteydi. Turing makinelerinin olasi uygulanmasi yararlanarak tm iglemlerinin aritmetikten midir? Bagka bir deyile, dogal say11arm tm hesaplanabilir aksiyomlarl (yani, Turing makinesinin iglemlerinin sonucu tekfonksiyonlar) basit aritmetik terimlerarlayan, veya algoritmik mi? Gerekte bunu yapabiliriz ama tam riyle ifade edilebilir olarak degil. Standart aritmetik (3 ve V ve mantik kurallarma iglem, sadece dahil) gre bir iglem daha yapmahy1z. Bu 'K(x)'i dogrulayan en kk dogal sayi xT

herhangi seer. Burada K( ) aritmetik iglemlerle hesaplanan olup, kargihgmda byle bir say1mn bunergesel fonksiyon bir yani 3 x[K(x)] dogrudur (Byle bir sayi bulundugu varsay1hr; lunmasaydi iglemimiz, varolmayan ve buluumasi istenen x sakadar sregiderdi')*. y1sm1 bulmak abasi ierisinde dayah yukaridaki olsun, Turing'in sonucuna sav, Ne olursa dallaHilbert'in, biimsel sistem erevesinde tm matematik savunulamayacagim indirgeyen programmm rim hesaplara gsteriyor. Yntem, bu gekliyle, dogru fakat sistem ierisinde kamtlanahe(Pa(k) gibi) sahip oldugumuzu mayan bir Gdel nermesine algoritmay1 nagstermez. Ancak, II. Blm'deki (s. 83) men s11 altedebiliriz' tartigmasun hatirlarsamz, buna ok benzer bir
'bir * Bu tr ganssiz olasihklarm meydana gelmesine izin vermek gerekir; bylece herhangi bir algoritmik iglemi tammlamak gansma sahip olabiliriz. Turing maiin, ashnda hi durmayan Turing makikinelerinin genel tamnmn yapabilmek nelerine hoggryle baktignmzi ammsayimz. 'sonsuza

142 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

greceksiniz. Hatirlayacagunz giigleminin durup durmayacagma kaahyacagim rar vermek iin herhangi bir algoritma verildiginde, bizim anlayacagimiz anlayamiyacag1 fakat algoritmamn bir Turing makinesi iglemini retebiliriz (Algoritmamn, bir Turing makinesi igleminin ne zaman duracagi hakkmda bize dogru bilgi vermesi gerektigi konusunda 1srar ettigimizi, ama bazen algoritmanm kendisi sonsuza kadar igledigi iin, Turing makinesinin ne zaman duracagim bize bildirmedigini ammsaylmz). Bu neden1e, Gdel'in teoreminde oldug-u gibi, verilen algoritmik iglemin bagaramadigru gereklegtiren bir nermeye sahip olarak, sezgiden yararlanarak, genelde neyin dogru oldugunu (Turing makinesinin igleminin durmayacagun) grebiliriz.

geyi burada yapabilecegimizi

bi, bir Turing makinesinin

Tekrarh

Sayalabilir Kmeler

Turing'in ve Gdel'in sonu1armm temel gelerini kme teorisi dilinde, grafik biimde, tammlamarnn bir yolu vardir. Bylece esas konularm n plana ikabilmesi iin, belirli simge sistemleriyle veya formel sistemlerle zorunlu tammlamalar yapmaktan kurtulabiliriz. (4, 5, 8}, {0,57, 100 003}, {6},{0}, 1, 2, 3, {
...}, ...},

9999}, {0, 1, 2, 3, 4, hatta tam kme {0,2, 4, 6, 8, N {0, 1, 2, 3, 4, bog kme {} gibi kme gruplarim veya gibi (sonlu veya soninceleyebilmek iin yalmz 0, 1, 2, 3, 4, suz) dogal says kmelerini inceleyecegiz. Sadece hesaplanabilir sorularla, rnegin: 'Hangi tr dogal sayi kmeleri algoritmalar tarafindan retilebilir, hangileri retilemez?' gibi sorularla ilgilenecegiz. Bunun gibi konulari ele almak iin, istersek, her bir vi dogal sayismm belirli biimsel bir sistemde belirli bir simgeler dizisini temsil ettigini dgnebiliriz. Bu, sistemdeki nermelerin ('sz dizimi' dogru yapilm14) leksikografik stralamasma gre simgelerin n'inci sirasi, yani 0, olacaktir. Her dogal say1 bir nermeyi temsil eder. Formal sistemin tm nermelerinin kmesi, N kmesinin tm tarafindan temsil edilecek, ve rnegin, biimsel sistemin teoremleri, dogal sayilarm daha kk bir alt kmesini, rnegin P kmesini, olugturacaktir. Ancak, nermelerle sisteminin ilgili herhangi bir belirli numaralama
..., ...}

4,

...,

143

detaylari

nemli

degildir. Dogal say11arla nermeler

arasmda

zel bir formel sistemin nermelerinin goritma verildiginde, kdogal sayllar kmesi N'i zdeglegtirebiliriz. Tm Turing makinelerinin tm iglemlerini kapsayacak kadar genig kapsamh, tutarh aksiyomlarimn aym zamanda, kurallarmm ve yntem oldugunu kendiliginden kamtoldugu bir biimlar'- geklinde nitelenebilecek kadar sel sistem seelim. Artik, biimsel sistemin Qo,Qg Qg,Qa, gibazilari, sistem ierisinde gerekten kamtlabi nermelerinden nermelerin numaralari, Bu N ra sahiptir. bir altkme, bir P kmesini olugturacaklardir. Belirli bir biimsel sistemde nermeleri kamtlarlyla birlikte birbiri arkasma reten bir algoritma bulundugunu daha nce grmgtk kamt' la'in elde edildi(n'den algoritmik olarak gini daha nce aiklam14tik. Btn yapmamiz gereken, sistem n'inci nermeyi, yani n'inci teoremi kapsammda kamtlanabilir bulmak iin n'inci kamtm son dizesine bakmaktir). Oyleyse, P'nin elemanlarim peppege reten (tekrarlar bulunmasi fark etmez) bir algoritma var elimizde. Bir algoritma kullamlarak retilebilen P gibi bir kme, tekrarlz sayrlabilir kme adlyla amhr. Sistem kapsammda kamtlayani tersleri kamtlanabilir nermelenamaz olan nermelerin, rin, (yolumuza devam ederken terslerini almak suretiyle kamtlayarak sayabildigimiz iin aym zamanda tekrarh sayilabilir unutmayahm) kme olugturduklarun tekrarh sayilabilir birok alt-kmesi vardir, ve bunlari tammlamak iin formel sistemimize bag vurmak gerekmez. Tekrarh sayilabilir kmelerin basit rnekleri, ift sayilar kmesi {0,2, 6, 8, ..J,
mesiyle,
-ve

baglanti kurmak iin ihtiyacimiz olan tek gey, kendisini temsil eden n dogal sayismdan (uygun bir simgeler sisteminde yazilmig) Q, nermesini elde etmek iin bilinen bir algoritma, ve Q,'denn'yi elde etmek iin bir bagka algoritmadir. Byle iki al-

'dogru

'duyarh'

..

'kamtlanabilir'

'de

'teoremler'

'n'inci

kareler kmesi
..),

10, 1, 2, 9, 16,
ve asal sayilar

kmesi

12,3, 5, 7, 11, J'dir.

..

144 .Dogruluk, Kanat ce Sezgi

A1ka grldg
vasitastyla

gibi bu kmelerden her birini bir algoritma Yukarida verilen rnekten her birinde kmenin tmleyeninin, yani kme iinde yer almayan oldugu grledogal say11ar kmesinin de tekrarh sayllabilir cektir. Sz konusu rnekte, tmleyen kmeler, siraslyla, gyledir:
retebilmekteyiz.
...};

(1, 3, 5, 7, 9,

...};

ve {2,3, 5, 6, 7, 8, 10, (0, 1, 4, 6, 8, 9, 10, 12,

...}.

Bu tmleyen kmeler iin de bir algoritma retmek kolay olacaktir. Gerekten de, herhangi bir n dogal sayisimn ift olup olmadigma, kare olup olmadigma veya asal say1 olup olmadigma algoritmik olarak karar verebiliriz. Byle bir algoritmay1, hem iin kullaasil kmeyi hem de onu tmleyen kmeyi retmek nabiliriz. Hem kendisi hem de tmleyen kmesi tekrarh sayilabilir bir kmeye yinelenen kme denir. Elbette ki yinelenen bir kmenin tmleyeni de bir yinelenen kmedir. kmeler var Peki, tekrarh sayilabilir fakat yinelenemiyen nudir? Biraz durahm, bakahm bunun arkasmdan ne gelecek. algoritmayla retilebilecegibir Byle bir kmenin elemanlari bir an kugkulandigimiz ne gre, kmede yer aldigmdan bir elemanm iin gerekten kmede yer aldigim varsayahmkarar vermemizi gerekten kmenin elemam olup olmadigma sahip olacag1z. Bize gerekli olan tek gey, saglayacak bir araca algoritmamizm, incelemekte oldugumuz elemam buluncaya kaFadar kmenin tm elemanlarim taramasma izin vermektir. varhgmdan elemamn kmede gerekten kugkulandigimiz kat, bulunmadig1m varsayahm. Bu durumda algoritmaruz ige yaram1yacaktir, nk bir karara varmaksizm taramasim sonsuza 'tmleyen' kmeyi retmek iin dek srdrecektir. Bu nedenle, donaihtiyacimiz vardir. Her iki algoritmayla bir algoritmaya yeterli hissetmemiz gerek. ki algoritmmh olarak kendimizi zanhy1 her durumda madan birini ya da digerini kullanarak yinelenen bir kmeyle ne yakalayabiliriz. Ancak, bu mutluluk, yapacagimiza baghdir. Burada kmemizin yalmzca tekrarh say11abilir oldugu fakat yinelenen nitelikte olmadigi varsayllmigtir: Tmleyen kmeyi retmek iin nerdigimiz algoritma orta-ve,

145

da yoktur! Bylece tuhaf bir durumla kargi kargiyayiz. Kmedeki bir elemanm gerekten kmede olup olmadigma algoritma yardimiyla karar verecegiz, ama gerekten kmede olup olmayine algoritmayla garanti edemiyoruz! By1e bir durumla digmi gerekten kargilagilabilir mi? Tekrarh sayilabilir fakat yinelevar midir? Peki, P kmesinden ne nemeyen kmeler gerekten bir kme midir? Tekrarh sayilabilir oldugunu haber? Yinelenen biliyoruz. yleysetmleyen kmenin de tekrarh sayilabilir olup olmadigma karar vermemiz gerekiyor. Ashnda, P tekrarh Pekl, sayilabilir kme degildirl Bunu nas11 kamtlayabiliriz? iglemmakinesinin iglemlerinin, biimsel sistemimizin Turing hatirlay1mz. n'inci Tualdigima varsayildigim leri arasmda yer ring makinemizi T, ile gsterdigimize gre 'T, durur' Oz) Biimsel sistemimizde her bir n dogal bildirimi bir nermedir. iin bu nermeyi S(n) ile gsterelim. S(n) nermesi n'nin sayisi olacaktir. bazi degerleri iin dogru, bazi degerleri iin yanh Dogal sayilar 0, 1, 2, 3, n tarafindan taramrken, tm 801) alt-kmesi olan S ile temsil edilecektir. kmesi, N Simdi, Turing'in temel sonucunu (II. Blm, s. 70) hatirlaym: T,(n)'in dogaslmda durmadigi durumlarda 'T,(n) durmaz' nermesini rulayan bir algoritma yoktur. Bu sonu, yanhg S(n)'ler kmesinin tekrarh say11abilir olmadigim gstermektedir. S'in P'de yer alan k1smuun, dogru S(n) lerden olugtugunu gryoruz. Bu neden byle? Kugkusuz herhangi bir S(n) kamtlanabilir ise, dogru olmahdir (nk formel sistemimiz anlamlz seilmigtirD Bu nedenle, S'in P kmesinde yer alan k1smi, sadeolugmahdir. Ustelik, P kmesice dogru S(n) nermelerinden nin kapsami digmda hibir dogru S(n) nermesi yer alamaz, nk T,(n) durursa, gerekten sistemin ierisinde yer alan bir kamt elde edebiliriz.* Simdi, diyelim ki, P kmesini tmleyen kme tekrarh say11abilmektedir. Bu durumda, bu tmleyen kmenin elemanlar1m retmek iin bir algoritmaya ihtiyacimiz olacaktir. Bu algorit...,

'in

Kamt, duruncaya

silsilesinden

olugabilirdi.

kadar ahgan makinerin hareketini yansitacak Makine durur durmaz kamt tamamlanmig

agamalar olurdu.

146 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

her S(n) nermesini kaydedebilimay1 tarayarak rastladigmuz riz. Kaydedecegimiz tm S(n) nermeleri yanhg nermeler olacagi iin yntemimiz aslmda bize yanhg S(n) nermeler kmesinin tekrarh saylmim verecektir. Fakat, yanhg S(n) nermelerinin tekrarh sayilabilir olmadigim biraz nce belirtmigtik. Bu eligkiye dayanarak, P'nin tmleyen kmesinin tekrarh sayilabilir olmadigim syleyebilirz. Oyleyse, kamtlamaya ahetigim1z gibi, P kmesi yinelenen bir kme degildir. Bu zellikler, gerekte, biimsel sistemimizin tam olmayacagsterir. Bagka bir deyigle, sistemin ierisinde ne kamtlagim nabilir ne de rtlebilir nermeler yer almahdir. nk,bu gibi 'karar verilemez' nermeler bulunmazsa, P kmesini tmleyen kmenin, rtlemez nermeler kmesi olmas1 gerekirdi (kamtlanamayan herhangi bir gey rtlemez). Fakat rtTemez nermelerin, tekrarh sayilabilir kme olugturduklarim grmgtk. bu yleyse durumda P kmesi yinelenen kme olmahdir. Ancak P, yinelenen bir kme degildir. te bu eligki biimsel sistemin tamamlanam1yacag1m gsterir, ve Gdel'in teoreminin ana savidir. Peki, N 'nin formel sistemimizin dogru nermelerini temsil eden alt-kmesi T ne olacak? T yinelenebilir bir kme midir? T tekrarh sayilabilir mi? T'yi tmleyen kme tekrarh sayilabilir mi? Gerekte, tm bu sorularm yamtt 'Hay1r'dir. Bunu anlamamn bir yolu,

'T/n).durur' bildiriminin yanhg nermelerinin retilemiyebir algoritmayla cegini, daha nce yaptigimiz gibi, gstermektir. Bu nedenle, yanhg nermeler, btn olarak bir algoritma tarafindan retilemezler, nk byle bir algoritma, tm yanhg 'T/n) durur' nermelerini zellikle sayacaktir. Aym gekilde, tm dogru nermeler kmesi de bir algoritma tarafindan retilemez (nk rettigi her bir nermenin byle bir algoritmaya, tersini aldirtmak suretiyle, tm yanhg nermeleri retmesi basit bir gekilde saglanabilir). olmadigma Dogru nermeler tekrarh sayilabilir (yanhg nermeler de yle) gre, sistemin kapsammda kamtlanabilir nermelere kiyasla ok daha karmagik ve derinlemesine

147

bir yapi olugtururlar. Bu durum yine Gdel'in teoremine bir rnektir: Matematiksel dogruluk kavramma, formel bir sav yoluyla ancak k1smen ulag11abilir. Ancak, tekrarh say11abilir kmeler olugturan bazi basit dognerme simflari vardir. Ornegin, ru aritmetik B w, x
-burada

...,

ff(w,x,

...,

z)

0]

gibi dogru nermelerin f(), toplama, 1karma, arpma iglemlerden ins edilmig ve karesini alma gibi basit aritmetik herhangi bir fonksiyondur sayilabilir kme olugturdugunu (bu kmeye A diyorum) grmek zor degildir.' Bu esit bir nermenin rnegi, dogru olup olmadigru bilmememize kargm, 'Fermat'm son teoremi'in olumsuz geklidir. nermenin ) def( geri,agagidaki iglemle saptanabilir;
-tekrarh

f(w,x, y,

z)

(x + 1)*+3 + (y + 1)*+3 (z + 1)w+3

-

Ancak, A kmesi hi de beklendigi gibi yinelenen bir kme degildir (lk haliyle Gdel teoreminin bir sonuca olmasma karbir olgudur). Bylece, gm grlmesi pek de kolay olmayan 'Fermat'm son teoremi'nin dogru veya yanhg olduguna, ilke olarak bile, karar vermemizi saglayacak bir algoritma bulamadik! yinelenen bir kmeyi, verilen bir noktamn kait olup olmadigim dogrudan sylemenin mmkn oldumeye gunu dgnebilmemiz iin, basit smirlara sahip bir alan geklinde gematik olarak gstermeye ahytim. Resimdeki her noktanm, dogal bir say1y1 temsil ettigi dgnlmelidir. Tmleyen kme de, basit grngl bir alan olarak gsterilmektedir. Sekil 4.2'de, tekrarh saydabilir fakat yinelenmeyen bir kmeyi ahykarmagik smirlara sahip bir kme olarak gstermege bu resimde, sayilabilir tarafmdaki kmetim; suurm tekrarh nin, diger taraftaki kmeye kiyasla daha basit grnm1 olmasina ahg11m14tir. Sekiller son derece gematik tasarimlanynden dogru' olmig olup, herhangi bir anlamda malart amalanmamigtir. dz iki-boyutlu bir dzOzellikle, olmalarmm lem gibi gsterilmig bir nemi yoktur! $ekil
'geometrik

Sekil 4.1'de

148 .Dogruluk, Kamt

4.L Sekil Yinelenen bir kumenin

son derece gematik

tasarum.

4 Sekil .2. Tekrarh sayalabilir fakat yinelenemeyen bir kmenin (siyah alan) son derece gematik tasarum. Ama, beyaz alamnm, hesaplanarak retilebilen siyah alan 1kar11kalan' olarak nitelenebilecegini gstermektir; bir noktamn diktan sonra sadece gerekte beyaz alanda yer aldigim iddia etmek hesaplanabilir bir konu degildir.
'geriye

4.3'de, P, T ve A alanlarmm, N kmesi ierisinde diklarim gematik olarak gsterdim.

nasil yer al-

149

Mandelbrot Kmesi midir? Bir Kme

Yinelenen

Yinelenmeyen kmeler, geregince karmagik olma zelligine sahip olmahdirlar. Karmagikhklari, bir anlamda, tm sistemleytirme girigimlerine kargi koyacak lde olmahdir. Aksi halde, byle bir sistemlegme herhangi bir uygun algoritmik yntesonu1anabilir. min elde edilmesiyle Yinelenmeyen bir kme kmeye ait olup olmadigma iin, bir elemamn (veya karar vermekle ilgili genel bir algoritmik yntem yoktur. III. Blm'n bagmda, Mandelbrot kmesi adlyla amlan, olaganst karmagik grngl bir kmeyle tamgangt1k. Tammlanmasmda kullamlan kurallar gagilacak kadar basit olmasma kargm bu kme, son derece zenli bir yapimn sonsuz egitlerini sergiler. lmlgzlerimizin nne serilen byle bir yapi, yinelenmeyen bir kme rnegi olabilir mi? Ancak okuyaca, bu son derece karmagik yapmm, yksekluzh modern elektronik bilgisayar teknolojisiyle grebilmemiz iin in edildigine dikkat etmekte gecikmeyecektir. Elektronik bilgisayarlar, algoritmik iglemin nesnellegmig gekli degiller mi'noktamn')

kmelerinin son derece gematik tasarmu. Sistemde kamtlakmesi P, A gibi, tekrar tekrar sayilabilir olmasma karem yinelenebilir degildir; dogru nermeler kmesi, T, tekrar tekrar sayilabilir bile degildir.
nabilir nermeler

nermeler Sekil4.3. egitli

I
I

150 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

dir? Kugkusuz yledirler ama bu resimleri bilgisayarm rettigiArgand dzlemindeki bir noktamn, yani bir c kompleks sayismin, Mandelbrot kmesine mi (siyah renkli) yoksa tmleyen kmeye mi (beyaz renkli) ait oldugunu saptamak iin bilgisayar
ni unutmayahm.

z-+z2+c gnderimini, c sayisim elde etmek iin nce z O'a, sonra c2 + c sayisua elde etmek iin z c'e, sonra c4 + 2e3 c2 + c sayisim elEger, 0, e, c2 de etmek iin z c2 + c sayisma vb. uygulayacaktir. yakmsaksa + c, cd + 2c3 + c2 + c, c tarafmdan temsil edilen nokta siyah renklidir; aksi halde beyaz renklidir. Makine, byle bir dizinin yahmsak olup olmadigun nasil bilir? Ilke olarak bu soruda, dizinin sonsuz say1da terim sonrasmda ne olacabilindigi farzedilir. Yani soru, tek bagma, hesaplanabilir gimn yalmz sonlu bir sayismbir konu degildir. Neyse ki, elemanlarm oldugunu syleyebilmenin dan sonra dizinin iraksak birok yolu vardir (Gerekte, 1 + 6 yar1apmdaki daireye ulagir ulagmaz oldugundan emin olabiliriz). dizinin iraksak Buna gre, belli bir anlamda, Mandelbrot kmesini tmleyen kme (yani, beyaz alan) tekrarh sayilabilir bir kmedir. kompleks sayis1 beyaz alanda yer ahyorsa, bu geregi kamtlac yacak bir algoritma da var demektir. Peki, siyah alandan, yani bizzat Mandelbrot kmesinden ne haber? Siyah alanda yer algerekten siyah alanda yer aldigim digi samlan bir noktamn kesinlikle bildirecek bir algoritma var mi? Bu sorunun yamti henz bilinmiyor." Bu konuda me.slektaglarima ve uzmanlara varhmdan damptim. ama hi birisi byle bir algoritmamn haberdar grnmyordu. Byle bir algoritmamn varolmadigma siyah alan dair bir kamta da rastlamamiglardi. En azmdan, meveut degil gibi grnyor. Belki iin bilinen bir algoritma Mandelbrot kmesini tmleyen kme, ashnda, tekrarh say11abilir fakat yinelenemeyen bir kmenin rnegidir. Bu neriyi daha aik irdelemeden nce, gylece degindigim bazi konulari ayrmt11amak gerekecek. Bu konular, fizigin hesaplanabilirligi ile ilgili olarak daha sonra yapacagumz tart19malar ynnden nemlidir. Daha nceki tartigmalarda pek fazla aik ifadeler kullandigim sylenemez. Argand dzlemindeki
= = =
...dizisi

151

kompleks say11ann kmeleri, iin gibi terimler kullandim. Bu ve terimlerin, kesinlikle, yalmz dogal say11ar veya diger sayilabilir kmeler iin kullamlmasi gerekir. III. Blm'de (s. 101) reel sayllann sayllamadignu da save bu nedenle kompleks sayilarm yllamadigun kompleks sayilarm zel bir nk reel sayilann, tr, yani sanal kisimlan s1fira egit kompleks sayilar (s. 105) olarak dgnlebildiklerini grmgtk. Ashnda, reel say11ar kadar sayida' yani C kadar, kompleks sayi vardir (Kompleks sayllarla reel sayilar arasmda bire-bir iligki kurmak iin, her bir kompleks saymm reel ve sanal k1stmlarunn genigletilalabilir ve bunlann kargiti reel sayrun mig ondahk a1hmlarun gre iligkilendirebiliriz: Ornegin, 3.6781 tek ve ift rakamlanna + i 512.975 kompleks sayisi 50132 6977851... sayisma kargi gelecektir). bir yolu, yalms hesaplanabilir kammanm Bu sorundan nk III. Blm'de grdgkompleks say11an kullanmaktir, reel sayilar, ve bu nedenle de hesaplamz gibi, hesaplanabilir nabilir kompleks say11ar, gerekten sayilabilir. Ancak bu konuda ciddi bir zorluk vardir: lgili algoritmalanna gre verilen hesaplanabilir iki sayunn birbirine egit olup olmadigma karar vermemizi saglayacak sahip degiliz! (Aralarmdaki bir algoritmaya
noktalarm

kmeleri,

yani

'tekrarh

sayilabilir'

'yinelenen'

'ok

...

...

4 $ekil .4. Birim disk, uygun

bir baky amndan yinelenen bir kme olarak yorumlanabilir.

152 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi yntemle olugturabiliriz ama bu farkm sifir algoritmayla karar veremeyiz. Sirastyla reten iki algoritmamii 0.99999... ve 1.00000... rakamlarim varoldugunu farzedelim. Iki sayunn egit oldugunu gsterecek ekilde 9'larm veya O'larm sonsuza degin devam edip etmeyeceklerini, veya sonunda bir bagka rakamm ortaya 1karak sayilarm asla bilemeyiz). Bu egit olmadigim gsterip gstermeyecegini durumda, bu say11arm egit olup olmadigim asla grenemiyebiliriz. Argand dzlemindeki birim disk gibi basit bir kmeyle bile (merkezden uzakhklari bir birimden fazla olmayan noktalarm kmesi, yani Sekil 4.4'deki siyah alan) bir kompleks sayimn disk zerinde gerekten yer ahp almadigma kesinlikle karar vermemizi saglayacak bir algoritma bulunmayabilir. Sorun, diskin iindeki (veya digmdaki) noktalardan degil, fakat diskin tam smirmda, yani bizzat birim emberde, yer alan noktalardan

fark1 algoritmik

olup

olmadigma

kaynaklamr. Birim emberi, diskin bir parasi olarak kabul edelim. Bir algoritmanm, herhangi bir karmagik saymm reel ve rerettigini varsayahm. el olmayan kismma ait rakamlari Bu kompleks sayuun birim ember zerinde yer aldigmdan kugkulamyorsak, bunu mutlaka kamtlayamayabiliriz.
x2
+

y2

hesaplanabilir sayisimn gerekten l'e egit olup olmadigma kaverebilecegimiz bir algoritma yoktur, nk buna karar vermek, hesaplanabilir kompleks x + i y sayismm, birim emzerinde yer ahp almadigmm saptanmasi ber kriterinden bagka birgey degildir. Kugkusuz, istedigimiz bu degiL Birim disk elbette yinelenen kme kabul edilmeli. Birim diskten daha basit pek fazla kme yok! Sorunu zmenin bir yolu smiri gzardi etmek olabilir. Diskin gerekten iindeki ve diskin gerekten digmdaki noktalarla ilgili olarak bu gerekleri kamtlayan bir algoritma mevcuttur (Sadece x2 + y2 rakamlarini pegpege reterek 0.99999...'da ondahk noktasmdan 9'dan bagka bir rakam, sonra bulabiliriz). Bu bagveya LOOOOO...'deO'dan bagka bir rakam lamda birim disk yinelenen bir kmedir. Fakat savlarm, ogu kez, simrlarda neler olup bittigine bakarak ifade edilmesi gerektiginden, matematik ynnden bu. bakig aisi olduka anrar

153

lamsiz bir yakla1mdir. te yandan, byle bir bakig a1si fizik olabilir. Bu konuya daha sonra dnecegiz. uygan Benimseyebilecegimiz ve konuyla yakmdan iligkili bir grg olanagi daha var ve bu grgte, hesaplanabilir kompleks sayilarla ilgilenilmiyor. Sz konusu kmenin iindeki veya digmdaki kompleks say11an saymaya ahgmak yerine, bir kompleks say1 verilmesi koguluyla, bu sayuun kmenin iinde mi, yoksa tmlegerek yenin iinde mi yer aldigma karar veren bir algoritmaya duyariz sadece. 'Verilmesi' dedim, nk denemekte oldugumuz her kompleks sayida, reel ve reel olmayan kisimlara ait birbirini izleyen rakamlar, istedigimiz srece, belki sihirli bir yntemle, ortaya 1karmak birbiri ardma ortaya 1karlar. Bu rakamlari varoliin, bilinen veya bilinmeyen herhangi bir algoritmamn masma ihtiyacim yok. Yalmz ve yalmz kompleks sayima gerekten kmede yer almasi koguluyla, tek bir algoritma bu gibi rasmirh sayida agamalar sonras1 kamlar dizisine uygulandigmda, sayilabilir' diyorsa, bir kompleks sayilar kmesi, addedilecektir. a1kladigimiz ilk gr gibi bu grg Bu konada Bu nedenle birim diskin iinin ve birim de, suurlari diskin digmm her biri, bu anlamda, tekrarh sayilabilir olurken, simrm kendisi olmayacakt1r. Her iki grg de bana gerekten gereksinim duyulan grg gibi gelmiyor? Mandelbrot kmesine uygulandigmda, tammamak' felsefesi, kmenin karmagikhgiran oguna ulagannyabilir. Bu kme k1smen dolgulu alanlar- ve kismen olugur. En karmagik kisimlar, alabildigine kivnlarak uzanan filizlerde yer ahr. Ancak filizler, kmenin iinde yer almazlar ve bu nedenle, iki felsefeden birini benimsedigimiz takalmmayacak'lardir. Byle de alsa, yalmz lekelerin dirde, olup olmadigi dikkate ahndigi Mandelbrot kmesinin a1ka bilinmemektedir. Samnm bu sorunun kaynagt, Mandelbrot kmesi ile ilgili kamtlanmamis bir iddiadadir: Kme, baglantih' midir? Bu terimin anlammi veya konumuzla ilgisini burada a1klamak niyetinde degilim. Sadece, bu konularm zor olan Mandelbrot konular olduguna ve henz zmlenmemig aragtirmalakmesiyle ilgili, ve bazilan gnmzn matematik neden olabisoralmasma nnm n cephesinde yer alan sorulann lecegine dikkat ekmek istiyorum.
ynnden
'evet' 'tekrarh
'tammiyor'.

'simr

'lekeler'den

-ii

'filizler'den

'dikkate

'yinelenen'

'yerel

154 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

Kompleks sayllarm sayilamaz oldugu problemine yeni yaklagimlar getiren ve benimseyebilecegimiz bagka grgler de vardir. Hesaplanabilen tm kompleks sayilari ele almak yerine, bu sayilardan ikisinin egit olup olmadigma karar vermenin hesaplanabilir bir konu oldugunu savunan nitelikte uygun bir alt-ksay11arm reel ve reel olmeyi ele alabiliriz. Byle bir alt-kme, kisimlarimn her ikisinin rasyonel sayilar olarak ahnmayan Ancak, fazlaca simrlay1ei kompleks sayilardir. digi, olmasi nedeniyle bu grsn, Mandelbrot kmesinin sarmagik filizleriyle baa ikabilecegini sanmiyorum. Belki biraz daha tatmin edici bir yntem olarak eebirsel sayilardan, yani tamsay1 arpanh cebirsel denklemlerin zmleri olan kompleks sayilardan, yararlanabiliriz. rnegin,
'rasyonel'

129 z7

33z6

725z4

16z3

2z

Cebirsel denkleminin z iin tm zmleri cebirsel sayilaridir. hesaplanabilir sayilar sayilabilir, bunlardan ikisinin egit ve olup olmadigma karar vermek gerekten hesap edilebilir bir kopek ogu birim emnudur (Rastlantiya bakm ki, bu sayilardan berin zerinde ve Mandelbrot kmesinin filizleri zerinde yer olup olmadigi ahr). istenirse, Mandelbrot kmesinin yinelenen bu sayilarla ifade edebiliriz. sorusunu, Cebirsel sayilar, yukarida degindigimiz iki kme bakimmdan uygun olabilirse de, genelde kargilagtigmus tm zorluklari zmleyemezler. Argand dzleminde x + i y (= z) iin
.

>ex

bagmtisiyla tammlanan kmeyi (Epekil 4.5 deki siyah alan) ele alahm, Kmenin ii ve tmleyen kmenin ii, yakarida a1klanan grglerin herhangi birine gre, tekrarh sayilabilir, fakat (1882'dekamtlanan nl F. Lindemann teoremine gre) smirm kendisi y ex tek bir cebirsel noktaya, z i'e, sahiptir. Bu du= =

rumda

cebirsel

sayilar,

smirm

algoritmik zelligini

aragtirmak

konusunda bize yardimci olmaz! Bu kendine zg nitelikteki konuda yeterli olabilecek bir bagka hesaplanabilir sayilar altsunfi bulmak zor olmayabilir ama dogru grge henz ulagada kurtulannyoruz. mamig olmamn s1kmtismdan

155

4 Sekil .5. y 2 er bagmtisiylatanunlanan kme de

'yinelenen'

olarak uitelenmelidir.

Yinelenmeyen Bazz Ornekler

Matematik

Problemlerine

problemlerle Matematigin yinelenmeyen karg11ay11dig1birok 'hay1r' alam vardir. Bu nedenle, yamti ya 'evet' olan, fakat veya hangisinin dogru olduguna karar verilmesini bu yamtlardan varolmadigi saglayacak genel bir algoritmamn problemler simf-

larmdan bazilari son derece basit grngldr. Once, tamsay1 arpanh cebirsel denklem sistemlerinin tamsayi zmlerinin bulunmasi problemini ele alahm, Bu denklemler, ..nc yzyilda yagamig olan ve bu tip denklemleri inceleyen Yunan matematiki Diophantos'un adiyla Diophantos denklemleri olarak amhr. Sz konusu denklemler kmesine rnek olarak,
z3
-

0,

yz2

2x

--

0,

y2 2xz
-

denklemlerini verebiliriz ve burada problem, x, y ve z tamsays degerleri iin denklemlerin zlr olup olmadigma karar vermektir. Gerekte, bu denklemler,
x=13, y=7, z=2

156 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi olarak verildiginde zlebilir. Ancak, zorunlu bir Diophantos denklemleri kmesi iin* bu karari verecek bir algoritma yoktur: Diophantos aritmetigi, basit ierigine kargm, algoritmik olmayan matematigin kapsammdadir. Daha da basit bir rnek manifoldlarm topolojik epdegerliligidir. VIIL Blm'de tartigilacak konularla olduka iligkili oldugu. iin bu rnege kisaca deginiyorum. 'Manifold'un ne oldugunu anlamak iin nee bir ipin ilmegini dSonra kapah bir yzey gnn; bu, bir boyntlu bir manifolddur. dgnn; bu da i1eiboyutlu bir manifolddur. Daha sonra, veya daha fazla boyuta sahip bir dglemeye ahgm. ki manifoleydegerliginin' dun anlami, ikisinden birinin digerinin srekli bir hareketle gekil stne, kopmadan veya yapismadan, nedenle, bir kre yzeyi ile bir degi tirerek rtlebilmesidir. Bu kpn yzeyi topolojik egdegerlidir; te yandan her ikisi, bir yzgn veya bir ay fincamnm yzeyi ile egdegerli degildir; halbuki yzk ile ay fincam topolojik olarak egdegerlidir. Bu bize, ikiboyutlu manifoldlar iin, bunlardan ikisinin topolojik eydegerli olup olmadigma karar verecek bir algoritma bulundugunu gsteriyor. U-boyutlular iin bu sorunun yamti kitabm yazildigt bu gnlerde, henz bilinmemektedir, ama drt ve daha fazla boyutbir algoritma yoktur. Drt-bolar iin, egdegerliligi saptayacak yutlu manifold rnekleri fizikle biraz ilgilidir, ik Einstein'in genel grelilik teorisi uyarmea, birlikte 4 boyutlu uzay ve zaman bir manifold olugtururlar; (bkz. V. Blm) Geroch ve Hartle ktleekim kuvveti' (1986), bu algoritma-di 1 niteligin, ile iligkili olabilecegini ne srmslerdir (Bkz. VIII. Blm ). 'Szck problemi' adi verilen bagka tr bir problemi ele alahm." Diyelim ki, bir egit simgeler alfabemiz var ve bu simgeleadi veriliyor. Szcklerin anlamrin egitli dizilerine lari olmasi gerekmiyor, fakat diyelim ki elimizde daha bagka kurabilmemizi de saglayan, szckler arasmdaki gsteren belirli (ve sonlu) bir liste meveut. Daha fazla egitlikler bulmak iin, elimizdeki listede yer alan szcklerin yerini tutacak ve bu szcklerin bazi blmlerini ierecek bag'yzey' 'topolojik 'kuantum 'szckler' 'egitlikler' 'epitlikleri'

olumsuz olarak yamtBu, sayfa 39'da deginilen Hilbert"in onuncu problemini, lar (Bkz. Devlin 1988). Burada, degigkenlerin adedi sunrlanmanngttr. Ancak, bu algoritmik olmayan zelligin kamtlanmasi iin dokuz adetten faz1asma gerek olmadigi bilinmektedir.

157

'egit'

szckler) retebiliriz. listeye gre egit oldugu Szcklerin her bir blmnn varsayilan bir bagka blm konulabilir. Bu durumda problem, verilen herhangi bir ift szcgn, bu kurallar erevesinde olup olmadiklarma karar vermektir. i rnegin,lk listemize agagidaki szckleri alabiliriz: ka szckler

(dogal olarak daha

uzun yerine,

EAT ATE LATER PAN CARP Bu szcklerden, szcklerini

rnegin,

= = = = =

AT

A
LOW PILLOW ME LEAP olarak tretebiliriz:
=

LAP
apagidaki

gibi, srekli
=

LAP

LATEP

LEATEP

LEAP

Simdiproblem, bir ift szck verildiginde, birinden digerine geebilir miyiz? rnegin,CATERPILLAR'dan MAN'i, veya diyelim, CARPET'dan MEAT'i tretebilir miyiz? Birinci rnek oldugunu ikineisi iin dgnelim. Yaiin yamtm olasi mt ise, bunu gstermenin dogal yolu, aralarmdaki bir iligkiyi kullanarak her bir sscgn bir ncekinden tretilDegigecek harfleri kahn digi bir egitlikler dizisi sergilemektir. punto harflerle, henz degigtirilmig olanlan italik harflerle gstermek suretiyle, apagidaki trevleri elde ederiz:
'evet', 'hayir' 'evet'

CATERPILLAR CARPILLOW Bilinen kurallara

= =

CARPAN

CARPILLATER= CARPILLAR MEAN MEATEN MAN. MATEN

= = = =

M'lerin toplami, yapabilecegimiz herhangi bir trevler dizisi degigmez. Ancak, CARPET iin bu say1 1 iken MEAT boyunca

nyarak CARPET'dan MEAT'i tretmenin nas11 syleyebiliriz? olmayacagira Bunun iin biraz gerekir ama ok eyitli yollar bulmamiz hi daha dgnmemiz 'egitde zor degil. En basit yol gu olabilir: Ilk listemizdeki her lik'de, egitligin her iki tarafmdaki A'lann sayisi arti W'larm say1s1 arti M'lerin sayisi aymdir. Buna gre, A'lann, W'lann ve mmkn

158 . Dogrulu,k,Kamt ce Sezgi

bir trev yntemiyle CARiin 2'dir. Sonuta, uygulanabilen PETdan MEAT'i tretmemizin bir yolu yoktur. olursa bunu, bilinen kurallar erevesinde, biki kelime olmaimsel bir simgeler dizisi halinde gsterebiliriz. Oysa savlara bag vurmanuz malari' durumunda, kurallar hakkmdaki olduklari saman szckleria gerekiyor. Szckler gerekte gstermek iin kullanabilecegimiz belirgin arasmdaki bir algoritma vardir. Yapmanuz gereken sadece, szcklerin olasi tm dizilerini leksikografik bir liste halinde dzenlemek ve herhangi bir kural erevesinde ikinci szsonra, uygulanabilir cgn birincisinden tremedigi,yanyana bir ift szcgn yer aldigi byle bir diziyi listeden ikarmaktir. Geriye kalan diziler, gsterecektir. Oyszekler arasmda aradignmz tm olmadigma karar vermek iin, sa, iki szcgn ne zaman genelde, byle bir belirgin algoritma yoktur, ve bunu kamtlamak iin bagvurmak zorunda kalabiliriz (Gerekten de, CARolmadigmi gstermek iin yukardaki PET ve MEAT'in le'nin farkma varmam uzun srd. Bagka bir rnek iin, tamagerekebilir. Bu arada zek, bir varmen farkh bir ligme gstermek iin, gerekli olmasa bile yararh olabilir). beg iin, gerekYukaridaki birinci liste rnegindeki olmadiklan' zaman iki szcgn egit olmadigun kamtten layan bir algoritma bulmak o kadar zor degildir. Ancak, bu bulmak iin zeknnzi bbir algoritma amala uygulanabilir yk lde kullanmam1z gerekir! Aslmda, birinci listedeki tm olasi seeneklere evrensel olarak uyarlanabilecek hibir algoritBu baglamda, szck sonunda anlagihr. manm bulunmadig1 probleminin hibir algoritmik zm yoktur. Genel szck problemi, yinelenmeyen matematige aittir! listede, iki szcgn ne zaman egit olmadigma karar verecek lk bir algoritmanm varolmadigi bazi zel egitlikler bile yer almaktadir: HA AH OH HO AT TA OT TO IT TAI HOI IH ITHT THAT
'egit' 'egit 'egit' 'egitligi' 'egitlikleri' 'egit' 'zek'ya 'egit' 'hi'hile' 'egitligin' 'egitlik' 'egit = = = = = = =-

169
i

r I

giliiki rnek

4 Dekil .6. Her birinde tek bir tr karo kullamlarak dzlemin

perlyodik kaplanmasi ile ilRice tarafmdan 1976'da bulunmuytur). (Marjorie

(Bu liste, G.S. Tseitin ve Dana Scott tarafindan 1955'de verilen listeden nyarlanmietir; bkz. Gardner 1958, s. 144.) Buna gre szck problemi, sz konusu listeyi kullanarak verilen iki szalgoritmik bagolarak karar veremeyecegimiz cgn rnek olugturmaktadir. lammda, tek bapaa bir
'egitligi'ne

160 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi matematiksel problemi, biimsellegtirilmig varsayimlarmdan ortaya 1km14tir ('formel sistemler' vs. daha nce ele alungtik.) lk szck listesi, bir aksiyom sistemi ve szckler iin bir trev kurah roln oynar. Bu rol, ynSzck probleminin yinelenemez temin biimsel kurallaridir. varsayimlardir. olmasimn ispati bu Matematikte yinelenemeyen probleme son bir rnek olarak Eukleides dzleminin okgen gekillerle kaplanmasi problemini ele alahm. Elimizde simrh sayida ve farkh tipte gekiller bulunaralarmda hibir bogluk sun. Yalmz bu gekilleri kullanarak, stne binmeyecek gekilde dzlemi kalmayacak veya birbirinin tamamen kaplamaruzm mmkn olup olmadigim grenmek is-

Genel szck

mantik

kaptiyoruz. Sekillerinbyle dzenlenmesine dzlemin adi verilir. Biliyoruz ki, bu gibi karo kaplamalari, kalanmasi'

'karo

reler, egkenar genler, veya dzgn altigenler ($ekil 10.2, X. dzgn beggenler Blm) kullamlarak gereklegtirilebilir ama kullamlarak gereklegtirilemez. Dzlemin karo kaplanmasmda, Sekil 4.6'da gsterildigi zere, dzgn olmayan iki beggenden her biri gibi diger birok tekli gekiller de dzlemin karo karo olugturabilir. Bir ift gekil kullamlarak, kaplanmasim kaplama daha zenli yap11abilir. Sekil4.Tde iki basit rnek verilmektedir. her iki ynde

Tm bu rneklerin ortak zelligi tekrarlanabilir olmasidir. Matematik

'periyodik',

yani

terimleriyle

4.7. Sekil ki ayn karo tr kallanarak,

dzlemin periyodik kaplanmasi ile ilgili ikirnek.

161

L
ekil 4.8. Perlyod parelelkenan kaplama,

-----

ile ilighilendirilmig olarak gsterilen bir periyodik karo

ifade etmek gerekirse, bir periyod paralelkenart vardir diyoraz; bu paralelkenar, bir gekilde igaretlenip sonra kenarlarma paralel olarak iki ynde tekrar tekrar yinelendigi zaman verilen karo kaplama desenini retmektedir. Sekil4.8, bunun bir rnegini gstermektedir: Diken biiminde bir karoyla yapilan periyoperiyodik kaplamasi sagdik kaplama sol tarafta gsterilirken, da gsterilen bir periyod parelelkenar ile iligkilendirilmigtir. 4.9'da Dzlem periyodik olmaksizm da kaplanabilir. @ekil 4.8'deki diken biimi karolarla birlikte periliseP karolarm Sekil yodik olmayan kaplamasi ayri tipte gsterilmigtir. Bu degigik
'he-

olarak adlandmhr yne uzanabilen' dzlem kaplama (a1ka nedenlerle!) nce H. Voderberg tarafindan bulunbelli ve daha mug gek1e dayamlarak B. Grnbaum ve G.C. Shephard (1981Bu tr karonun hem periyodik 1987) tarafmdan uygulanmigtir. hem de periyodik olmayan kaplama yapabildigine dikkat ediniz. Bu zellik tek veya kme halindeki karo kaplamalarda da grlr. Dzlemi yalmz periyodik olmayacak gekilde kaplayan tek

'her

kme karolar var midir? Bu sorunun yanit1 4.10'da, Amerikah matematiki Raphael Robinson Sekil (1971)tarafmdan in edilen alti karolu bir kme grlmektedir.
veya
'evet'dir.

karolar

162 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

Periyodik olmayan karo kmelerinin tarihesinden biraz bahsetmek istiyorum (bkz. Grnbaum ve Shephard 1987). 1961 yilmda, in kkenli Amerikah mantik bilimcisi Hao Wang, karo kaplama problemi ile ilgili olarak bir karar ynteminin varolup olmadig1 sorusunu yneltti. Bagka bir deyigle, dzlemi tmyle kaplayacak farkh okgen karolardan olugan belirli bir sonlu kmenin varolup olmadigma karar verecek bir algoritma var nudir?* Hao Wang, dzlemi herhangi bir gekilde kaplayacak farkh karolardan olugan her sonlu kmenin, dzlemi ger-

(8)

(b)

(c)
olmayan

4.9, Sekil Sekil4,8'dekinin

'helisel'

'her

aym karo kaplama.

yne uzanabilen'

biimikullaman

ayn periyadik

meden,

Ashada Hao Wang biraz daha farkh bir soru tasarlanneti: Kare karolar dnbirbirine uygun renkte kenarlara sahip olacakti. Fakat bu fark bizim
dagiL

iin burada nemli

163

byle ekte periyodik olarak da kaplayacagi gsterilebilseydi, gerekten var olabilecegini gstermigtir. bir karar ynteminin byle bir kogula aykin bir kmenin, yani Samrim, o zamanlar, olmayan' karolar kmesinin, var olabilecegine inamlnuyordu. Ancak, 1966 yihnda Robert Berger, Hao Wang'm bazi ipularim degerlendirerek, karo kaplama problemi ile ilgili varolmadigun ynteminin gstermeyi bagardi: Kahibir karar matematik sorulartmn kaplama problemi de, yinelenemeyen ro bir parasidir! Bylece, Hao Wang'm periyodik olmayan karolar kmesinin varolmas1 gerektigi sonucundan hareketle Berger, ilk periyodik-olmayan karolar kmesini inga etmigti. Ancak, Berger kmesi 20 426 gibi son derece fazla say1da karo kullammim gerektirdigi iin Berger, biraz daha beceri gstererek bu say1y1 104'e indirdi. 1971 ylhnda Raphael Robinson sz konusu saylyi, Sekil4.10'da gsterilen 6 karoya kadar indirmigtir. altih kme Sekil4.11'de gsteBagka bir periyodik-olmayan rilmigtir. 1973'de, tamamen bag1msiz bir dgnce izgisi izleyerek bu kmeyi ben tasarimladim (Bu konuya X. Blm'de tekaltiekil 10.3). Robinson'un periyodik-olmayan rar dnecegim; diye h kmesini grdkten sonra, bu saylyt nas11 azaltabilirim srdrddgnmeye bagladim; keserek, tekrar yapigtirarak egitli denemeler sonras1, karo say181m ikiye dgrebildim. gm Sekil 4.12'de iki ayri tasarim gsterilmigtir. Kaplama iglemi tamamlandigmda ortaya ikan periyodik gekiller, beg-kath simetriye sahip ve kristal yapisma tamamen aykir1 periyodiksi bir Bu konuya yapi dahil, dikkate deger birok zelliklere sahiptir. bir daha sonra tekrar dnecegim. Matematigin bylesine alanmm, bir dzlemin birbirine uyan paralarla kaplanmasi giyioyunu' bir iglemin gerekte matematigin bi neredeyse problemler nelenmeyen konusunun bir kismim olugturmasi ilgin grlebilir. Aslmda bu alanda zor ve zmlenmemig problemler vard1r. rnegin,tek karodan olugan ve periyodik-olmaolmadigi bilinmemektedir. yan bir kmenin varolup problemde kaWang, Berger ve Robinson'un yaklagimlarlyla re karolar kullamlm14t1. Ben, herhangi bir gekle sahip okgenler kullamlabilir diyorum, yeter ki her bir karoyu gstermenin birisi, hesaplanabilir bir yntemi var olsun. Bu yntemlerden
'periyodik 'basit' 'ocuk

164 .Dogruluk, Kamt ce Sezgi

kmesi.

4 $ekil ,10.Raphael

Rabinson'un,

yalmz dzemi

periyodik-olmayarak

kaplayabilenaltih

4 Sekil.11. Dzlemi yalmz

periyodik-olmayarak kaplayabilen bir baska altih kme.

karolarm

kgelerini, Argand dzleminin noktalari

cebirsel sayilarla

olarak

kabul
pekl

etmektir. Bu noktalari, mmkndr.

gstermek

165

rolan'); ve

4.12. Sekil Her

biri sadece periyodik-olmayarak kaplayabilen iki ift karo CPenrose ka-

dzleminher bir ift-karoyla kaplannny blgeleri.

166 .Dogruluk., Kamt ve Sezgi

Mandelbrot

Matematige

Kmesi Yinelenmeyen Benzer mi?

Yine Mandelbrot kmesi ile ilgili tartigmamiza dnelim. Aiklama kolayhgi ynnden Mandelbrot kmesinin, herhangi bir uygun anlamda, yinelenmedigini varsayacag1m. Tmleyen kme tekrarh sayilabilir oldugu iin, kmenin kendisi tekrarh say11amaz. Samrim, Mandelbrot kmesinin biiminin, yinelenproblemlerinin meyen kmelerin ve yinelenmeyen matematik zellikleri hakkmda bize verecegi bazi dersler var. III. Blm'de kargilagtigimiz Sekil 3.2'i ele alahm. Kmenin byk bir blmnn, Sekil 4.13'de 'A' olarak igaretledigim, byk bir kalp biiminde blge ile kaplandigma dikkat ediniz. Kardioid (yrek biiminde) olarak adlandirilan gekil ve i kisclarak, Argand dzleminde mi, matematiksel
--z2

c=z c noktalan kmesi olarak tammlanabilir; burada z, merkezden uzakhgi 1/2'den az olan bir kompleks say1dir. Bu kme, kugkutekrarh sayilabilir: Blgesuz, daha nce deginilen anlamda, uygulandigmda nin i kisannda bir noktaya bu noktamn gerekten i blgede bulundugunu dogrulayacak bir algoritma vardir. Gerek algoritma yukardaki formlden kolayca elde

edilir. Yrek biimindeki ana blgenin solundaki yuvarlak blgeye (Sekil4.13 blge B) bakimz. Yuvarlak blgenin i kismi
.

c=z-1
noktalar1

kmesidir;

burada

z, merkezden

1/4'den az uzakhk-

tadir. Bu blge gerekten de bir diskin iidir, yani tam bir dairenin iinde kalan noktalar kmesidir. Bu blge de, yukardaki anlamda, yinelenerek sayilabilir. Peki, yrek biimi blgenin
zerindeki
'sigilimsi'

ikmtilar

nedir?

blgenin hemen stnde ve hemen altmda 4.13'te C1, 2 olarak igaretlenen bu yuvarlak terimleriyle bildirimi gyledir:
c3+2c2+(1-z)c+(1-z)3=0

Sekil3.2'de

yrek-biimi ve

grlen

damlalarm kme

Sekil

167

c2
mllerle tammlanabilir.

4 Sekil .13. Mandelbrot

kmesinin i blgesinin baghca lusunlan, basit algoritmik for-

noktalann 1/8 uzakhktaki burada z, merkezden tmdr. AsImda bu denklem bize yalmz Ci ve C2 yuvarlaklarim vermiyor, ekil 3.2'de sol tarafta 3.1'in ana blgesi- ve Sekil gekilleri de 4.13'de Cs ile igaretlenen kalp biimindeki vermektedir. Yine, sz konusu bu blgeler (birlikte veya ayn ayn), yukandaki forml sayesinde (daha nce nerilmig olan anlamda) yinelenerek sayilabilir kmeleri olugturur. Mandelbrot kmesinin yinelenemeyen bir kme oldugunu kamtlamaya ahytigim gibi bir izlenim yaratt1ysam da kmenin, iyi tammlammy ve ok karmagik olmayan bazi algoritmalar kullanarak, en genig blgelerini a1khga kavugturduk. Oyle grnyor ki, bu iglemi srdrmeliyiz. Kmedeki en belirgin blgeler ve kugkusuz bu blgelerin kapladig1 alanm (tmn kaplamadigi durumlarda) ezici yzdesi, algoritmik olarak hesaplanabilir. Tahmin ettigim gibi kme tmyle gerekte yinelenen bir ulaamadtgumz kme degilse, algoritmalanmizla blgelerin, ok hassas ve ulagilmasi zor blgeler olmasi gerekir. Ustelik, bu blbyle bir blgeyi saptadigmuz zaman, algoritmalarmuzi gelere ulagmannz1 saglayacak gekilde geligtirmek gansimiz da artacaktir.. Fakat yine de (yinelenemez varsayimim dogruysa)
-$ekil

'yavru'

168 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

bagka blgeler olacak, bu blgeler geligtirilmig algoritmalanmizla bile ulaamayacagumz dryarhhk ve karmagikbelirsizliginde, daha da derinlerde, gizli kalacaklardir. hklarm Byle bir agamada sezgilerimizi, becerimizi ve ahqkanhgimizi sokarak onlara ulagabiliriz, fakat yine de alaamadikladevreye rimiz olacak ve bu bylece srp gidecektir. ogu kez, problemlerin zor Samrim bu durum, matematigin oldugu ve byk olasihkla yinelenemez oldugu alanlarda faaliBelirli bir alanda kargilaymaaiklamaktadir. yet gsterdigini yntemlerle, olagan problemler, basit algoritmik unz olasi en yzyillardir bilinen yntemlerle zlebilir. Fakat bazilan agm gzlerinden ka1p gidecek ve onlan zebilmemiz iin daha zor yntemler bulmamiz gerekecektir. Elimizden ka1p kurtulanlar, kugkusuz, matematikileri tuzaklarma dgrecekler ve onBu gibi lari daha gl yntemler bulmaya zorlayacaklardir. alammn yntemlerin, ilgili matematik dogasmm daha da desezgilere dayah olmast gerekecektir. Belki, rinliklerine inebilen buna benzer birgeyler vardir. fiziksel dnya anlayleimizda ele aldigumz szck problemlerinde ve dzlem karo Daha nce kaplama problemlerinde bu tr bir geyi gz ucuyla fark etmege yntemlerin henz pek baglayabiliriz (Bu alanlar, matematiksel kaydetmedigi alanlar olsa dahi). Basit bir uslamlama ilerleme yntemi kullanarak, belirli bir szcgu bagka bir szckten tretemiyecegimizi gsterebilmigtik. Daha karmagik problemlerin stesinden gelmek iin ok daha karmagik uslamlama yntemlerini devreye sokabiliriz. Szck probleminde tek bir yntemin yeolmayacagmi fakat kontrolmzden kaabilen rbiliyoraz terli nekleri biraz daha zenli ve duyarh yntemlerle inga edebiliriz. Nasil inga edebilecegimizi anlar anlamaz, belli bir problemin alelinden kurtuldugunun goritmamizm kesinlikle farkma varcr algoritmamizi, problemi kapsamma alacak gekilde bu varmaz, olmayan ift szckler algoritmamizgeligtirebiliriz. Yalmz kaabildigine gre, katiklarmm forkma varir varmaz dan olmadiklarru buna gre uyartriz. Geliaulariz ve algoritmanuzi geligmesini saglayacaktir! sezgilerimiz, algoritmamn gen
'egit' 'egit'

ulagilamayan

169

Karmapkhk

Teorisi
'ilke'

Algoritmalann dogasi, varhgi ve simrlan ile ilgili olarak yusavlar karda ve nceki blmlerde ileri srdgm dzeyindeydi. Uygulanabilir olup olmadiklanm fazlaca irdelemevaroldugunu nasil dim. Algoritmalanmn ve bu algoritmalan inga edecegimizi bildigimiz problemler iin bile, bunlar1yagama geirmek byk beceri ve aba gerektirebilir. Bazen birazeik daha az karma ik vebeceri ve sezgi gcyle, bir algoritmamn ya son derece luzh olmasim saglayabiliriz. Bu gibi konular ogu kes ok ayrmtih ve teknik olup, algoritmalann yap11anmasi, anlagilmasi ve geligtirilmesi alanlarmda degigik baglamlarda ahgmalanna bir hayli ahqma yapilmig, algoritma ivme kazandinlmigtir. Bu konuda aynntih bir tartigmaya girmeyi uysratinin ne lde gun grmyorum. Ancak, bir algoritmamn artinlabilecegi ile ilgili bazi kesin simrlarm bilinmekte veya tahmin edilmekte olduguna deginmekte yarar gryorum. Alzellige sahip matematik problemleri goritmik arasmda bile, dogalan geregi, algoritmik zmleri diger zmlerine gre ok daha zor olanlar vardir. Bazilan ancak ok yavag algoritmalarla (veya, olaganst bellek alam, vb. gerektiren algoritmalarla) zmlenebilirler. Bu egit sorularla ilgilenen teori, karnaagsklik teorisi adlyla tanmir. algoritmik Karmagikhk teorisi, bireysel problemlerin zm1erinden ok, bir problem sunfina dahil problemlere yamt arabulunabilecegi sonsuz problemler siyan genel bir algoritmarun mflanyla ilgilenir. Aym simfa dahil farkh problemler farkh yutlar'a sahip olabilirler; bir problemin boyutu n dogal sayisiyla llebilir (n sayismm problemin boyutunu nasil belirleyecegini birazdan anlatacagim). Belirli bir sm1fa dahil her bir problemin gereksinim duyacagt srenin uzunlugu daha dogrusu, ilk agamalarm Biraz daha sayisi- n'e bagh bir N dogal sayisidir. a1klamak gerekirse, diyelim n boyutundaki tm problemler arasmda algoritmamn kaydettigi en byk agama sayisi N'dir. Buna gre, n bydke N'de byyecektir. Gerekte N, n'e gre ok daha luzh byyecektir. rnegin yaklagik n2, veya n3, veN, ya belki 2" (byk n degerleri iin 23, n, n2, n3, ns ve n6' hepsinden ok daha byk, ve hatta her r sabit sayisi iin n"den daha
'bo-veya,

170 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

byktr)

ile orantih

olacak, veya N, yaklagik

olarak,

diyelim

22" (ncekindende daha byk bir sayi) ile orant1h olabilecektir. uygalandigi Kugkusuz, sayisi, algoritmamn makinenin tipine bagh olabilir. II. Blm'de tammlanan tek banth N say1s1, iki veve olduka yetersiz tipteki Turing makinesiyle ok banth tip makineyle oldugundan daha hizh artabiya daha lir (yani, makine daha yavag ahgabilir). Bu gibi belirsizliklerden sakmmak amaciyla, hangi tip Turing makinesi kullamhrsa kullamlsm N artig oram lmnn aym kategoride yer almasaglayacak gekilde N'in, n'in bir fonksiyonu olarak, bysim yebildigi durumlari kapsayan genig bir smiflandirma yapihr. P olarak amlan ('polinomsre') bir smif, n, n2, n3, ns, n6 her birinin sabit katlarlyla* verilen tm hizlari ierir. Bagka bir deyisle, P kategorisindeki herhangi bir problem iin ('problem' demekle, gerekte, zmleri iin genel bir algoritmaya sahip problemler simfim kastediyorum)
'agamalarm'
...'lerden

N<Kxnr denklemine sahibiz; burada K ve r sabit sayilardir (n'den baBunun anlami N'in, bir sabit arpan kere n'nin bir gimsiz). kuvvetinden byk olmadigidir. P kategorisine dahil basit ve tipik bir problem, kugkusuz, iki sayima arpmndir. Bu konuya biraz daha aikhk getirmek iin arpilacak sayilari nasil karakterize ettigini nce, n sayismm, yazildigim Her sayinin ikilik sistemde tammlamahyim. ve n/2'in bu saymm ikilik sistemde yazilmig halinde her bir rakayani n'nin toplam ikilik hamun ka kez getigini gsterdigini, farzedelim (Sayilardan birisi digene sayismi (dijit) verdigini rinden uzunsa, kisa olamyla baglar ve digerinin uzunlaguna ulagmcaya kadar sola bir dizi sifir ekleyebiliriz). Ornegin n 14 ise
=

1011010 x 0011011
* ashnda 7n' 3n3 + 6n + 15 gibi ok daha genel bir bildirimi gsBir terirse de, sayilarm sabit katlari bize daha faz1a genellegtirme yapmak olanagi saghyor. Bu gibi bildirimlerde, n'in daha dgk kuvvetlerini kapsayan tm terimler, n sayisi bydke nemsialegir. Bu nedenle, rnekte 7n' digmdaki terimleri dikkate almayabilfriz.
-

'polinom'

171 olarak yazanz (ashada 1011010 x 11011 olarak yazilmasi gereyaz1hmi elde etkirken kisa say1ya s11rekleyerek yukaridaki tik). arpimi,ikilik sistemde, 0 x 0 0, Ox 1 0, 1 x 0 0, 1 xl
= = = =1,0+0=0,0+1=1,1+0=1,1+1=10oldugimuhatirla-

yarak,

dogrudan dograya gyle yapabiliriz: 10 110 10 x 0011011 1011010 1011010 0000000 10 110 10 10 110 10 0000000 0000000 0100101111110
=
-

Tek tek yap11an arpimlarm sayis1(n/2) x (n/2) n2/4'dr; buna ek olarak en fazla (n2/4) (n/2)'toplama iglemi yap11abilir. iglemi Bu durumda toplam (n2/2) (n/2) bireysel aritmetik vardir; arp1m iglemindeki elde sayllar iin aynca bir ka yedek Bylece toplam agama sayisi N agamayi da buna ekleyebiliriz. n2/2 olur ki (sadece en byk terimi dikkate alarak) bu say1 kugkusuz bir polinomdur Bir problem simfi ile ilgili olarak genelde, problemin tu'nun n lsn, problemin bagimsiz verilerini belirlemek iin gerekli toplam ikilik hanelerin (bit) sayisi olarak ahnz. Bagka bir deyile, verilen n iin, problemin 2" kadar farkh seenegi sz konusudur (nk her hane, 0 veya 1 seeneklerinden N birisini alabilir, ve toplam n hane vardir) ve bu seeneklerin agamada algoritma tarafindan dzgn bir sayism1 gemeyen gekilde ele ahnmasi gerekmektedir. simflanP kategorisinde yer almayan problemlerin(problem 2f sayis1mn) birok rnegi vardir. rneginr dogal sayismdan m hesaplamak iin, iglem bir yana, sadece yamtm1 yazmak iin 2r kadar agamaya gereksinim vardir; bu iglemde n, r sayismm 2" heikilik gsterimindeki hane (digit) sayisidir. 2 agamasuun saplanmasi, vb. gerektirecektir! 2 iglemine benzer agamalan, Bu problemler polinom problemlerden ok byktr ve kugkusuz P simfina dahil degildirler.
-

'boyu-

172 . Dogruluk, Kamt ve Sezgi

da hatt saglamalan polinom srede yazilabilen srede yap11abilen sorular daha ilgintir. Bu zellige sahip aym nemli bir problemler kategorisi (algoritmik zmlenebilen soNP problemleri ru smiflan kategorisi) vardir. Byle problemler sunflari) olarak amhr. NP'deki problemler simfma ait (problem herhangi bir problemin zm varsa, algoritma bu zm verecektir yapmak da ve polinom srede bunun saglamasim mmkn olmahdir. Problemin gzm yoksa, algoritma bunu byle oldugunu syleyecektir, fakat polinom srede veya bagka gerekmiyecektir.16 gekilde, bu sonucun saglanmasi hem pratik dnyada birhem matematikte NP problemleri, ok konuyla ilgili olarak ortaya ikabilir. Basit bir matematiksel rnek vereyim: Bir grafikte 'Hamilton devresi' adiyla amlan (son derece basit bir dgnceyi tammlamak iin olduka iddiah bir 'grafik' ad) devreyi bulmak problemi. Burada ile kastedilen an'kge'lerden, olugan sonlu bir koleksiyon lam, noktalardan veya 'kenarlarf denilen olup, belirli sayidaki nokta iftleri, grafigin Yamtlari

2 4

3 6
y

g 8 11 12

10

mak isteyebilecegi bir

Sekil4,14. Hamilton

devresi (koyu gizgiler) ieren bir grafik. tane daha Hamilton devresi var.

okuyucunun Sekilde,

hul-

izgilerle birlegtirilmigtir (Biz, burda, geometrik veya gibi zelliklerle degil yalmz hangi noktanm hangi noktaya baglandigi ile ilgileniyoruz. Bu nedenle, kenarlarm birbirinin zenoktalarm varsayarak, rinden gemesine aldirmadignmzi tmnn aym dzlemde veya -boyutlu uzayda temsil edilip edilme-

'uzakhk'

173

dikleri gerekten nemli degildir). Hamilton devresi, grafigin keolugan ve her kgeden (verteksden) bir kez geen bir ilmekten ibarettir. Hamilton devresini ieren byle bir grafik rnegi Sekil 4.14'de verilmektedir. Hamilton devresi problemi, verilen bir grafikte bir Hamilton devresinin varolup olmadigma karar vermek ve varsa bunu aika gstermektir. Bir grafigi ikilik sayi sisteminde gstermenin egitli yollari vardir. Kullamlan yntem pek nemli degildir. rneginnoktalan 1, 2, 3, 4, 5... geklinde numarahyarak, aygun bir strada ift ift dizmek olasidir:
narlanndan

(1, 2), (1, 3), (2, 3), (1, 4), (2, 4), (3, 4), (1, 5), (2, 5), (3, 5), (4, 5), (1, 6).
...

Bu listedeki her bir ift yerine,

riyorsa uyumlu
'1',

eger ift grafigin kenanm gsteolugan koyarak 'O'lar ve bagka bir liste yapabiliriz. Buna gre
gstermiyorsa
'0' '1'lerden

10010110110...

baglandizisi, 1. kgenin 2. kgeye bunun 4. kgeye, 5. kgeye digim 3. kgenin, 4. kgeye, 5. kgeye... 4. kgenin, 5. kgeye... vb. baglandigim gsterir 4.14). stenirse Hamilton devre(Sekil olarak verilebilir ve bu durumsi, kenarlarm bir alt-koleksiyonu da, ok daha fazla sayida sifira sahip bir ikilik diziyle tammlanabilir. Saglama iglemi Hamilton devresini bulma srecinden daha da luzh gereklegtirebilir. Bunun iin, devrenin kenarlariait olup olmadigan ve grafigin ma grafigin orijinal kenarlarma her bir kgesinin, birisi iki kenarm her birinin ucunda olmak zere tam iki kez kullamldigun kontrol etmek suretiyle nerilen devrenin gerekten bir devre oldugunu smamak yeterlidir. Bu saglama iglemi, polinom srede kolayca gereklegtirilebilir. Gerekte bu problem yalmz NP problemi olmaylp tam-NP olarak bilinen problemidir. Yani bagka her NP problemi tam-NP probBylece, Hamilton devresi lemine polinom srede evrilebilir. problemini polinom srede zebilecek algoritmayi bulacak, bagka bir deyigle, Hamilton devresi probleminin ashnda P'de yer aldigun gerekte P'de gsterecek kadar zeki olan birisi NP problemlerinin nemli ipulari yer aldigim da anlayacakt1r. Byle bir durum ok verebilir. Genel olarak, P'deki problemler olduka byk n say1s1
...

1|4 .Dogruluk, Kamt ve Sezgi

iin, luzh modern bir bilgisayarda zmlenir' (yani, stede zmlenebilir') olarak nitelenirken, P'de yer almayan gir NP problemleri, olduka byk n sayisi iin, bilgisayann nceden tahmin edilebilen iglem luzmda ne lde artig ngrlrse grlolarak zmlenmesine karsn zmlenemez' (yani, uygulamada zmlenemez') olarak nitelenir (Byk bir n sayigm si iin gerekli sre, P'de yer almayan NP problemi iin ngrlen sreye kiyasla, evrenin yagmdan daha uzun bir sreye dngr ki bu, pratik bir problem ynnden hibir ige yaramaz!). Hamilton devresi problemini polinom zamanda zebilen herhangi bir akilh algoritma, herhangi bir NP problemini de polinom zamanda zebilen bir algoritmaya dngtrebilir! Tam-NP3 kapsanunda yer alan bagka bir problem satici problemi'dir. Hamilton devresi problemini andiran bu problemde, her kenara verilmig birer sayi vardir ve bu say11arm topminimum lamunn (saticrun seyahat ettigi olmasi ngrlr. Seyyar satici probleminin polinom srede zm de, polinom srede zmlenmesini diger tm NP problemlerinin saglayacaktir (Bu problemin zm manget haber olacaktir! nk, zellikle, son yillarda geligtirilen gizli gifre sistemleri, olan byk tam say11arm arpanlarma yine bir NP problemi ayrilmasi problemine dayanmaktadir. Bu problem polinom srede zlrse, bu gibi gifreler gl modern bilgisayarlar vasitas1yla zlebilir; problemin zlememesi durumunda ise ifreler gvende olacaktir. Bkz. Gardner 1985). Uzmanlarm ogu, Turing makinesine benzer bir aygit kullamlarak, bir tam-NP probleminin polinom srede zulmesinin gerekte olanaksiz oldugunu ve sonuta P ve NP'in aym olmad1gma inanmaktadirlar. Hakh olabilirler ama bugne degin buolmadi. Bu problem bugn karmagikhk teorisinu kamtlayan nin zlememig en nemli problemidir.
'kolay 'ilke 'seyyar 'uzakhk')

'kolay

'makul

Fiziksel

Nesnelerde

Karmagikhk

Hesapedilebilirlik

ve

Karmagikhk teorisi, bu kitapta ele aldignmz konular ynnden nemlidir nk, nesnelerin algoritmik olup olmadigi so-

175 alduka ayn bir konuyu gndeme getirir: Algoritmik olduklan bilinen geyler gerekten yararh bir gekilde algoritmik midir? Gelecek blmlerde karmagikhk teorisinden ok
rusundan

hesaplanabilirlik lirlik sorusunun

nularm, ussal egilimindeyim

aksine, olgularm

teorisini tartigacag1m. nk,hesaplanabikarmagikhk teorisi kapsammdaki koodagim olugturmadigim dgnmek

(gerekelerim olduka yetersiz olsa bile). Usteuygalanabilirligine lik, algoritmalarm iligkin sorulara, karmagikhk teorisinin bugnk durumuyla, ancak gyle bir deginebi1ecegi kamsmday1m. Ancak, karmagikhm nemi konusunda yamhyor da olabilirim. Daha sonra deginecegim gibi (IX. Blm,) gerek fiziksel nesneler ile ilgili karmagikhk teorisi, su na kadar tartigtig1m1zdan ok farkh olabilir. Byle bir olasi farki gzler nne sermek iin, kuantum mekaniginin gizemli zelliklerinden bazilanemi ok daha bnm irdelememiz gerekecektir. Bazilannm yk boyutlara ulagan birok olguyu ve bu arada atomlarm ve molekllerin davramelanm inceleyen kuantum mekanigi gizemli ama o kadar da gl gekilde dogrudur. Bu teoriyle VI. Blm'de tamgacagiz. David Deutsch'a, (1985) gre, bir olarak' olasidir. Deutsch, bu tum bilgisayari' inga etmek bilgisayar iin P'de yer almayan ama bu aygit sayesinde polinom srede zlebilen problemlerin (problem sunflan) varolBir kuantum bilgisayan olarak davdugunu ileri srmektedir. ranabilen (gvenilir)gerek bir fiziksel aygitm nas11 inga edilebilecegi bugne degin aikhga kavugturulmannytir. stelik,sz smifi kugkusuz yapaydir, ama fiziksel bir konusu problemler kuantum aygitima bir Turing makinesi zerine inga edilmesine iligkin teorik olasihk bize pek erigilmez gibi grnmyor. 'Fiziksel bir aygit' oldugu tartigmasma girigtigim insan beyni, karmagik oldugu kadar gagirtic1lde zenli ve duyarh tasaruna sahip beynimizin kendisi sakm, kuantum teorisinin gizeminden yararlamyor olmasm? Kuantum sonulanmn, problemlerin zmnde veya yargilarm olugturalmasmda yararh bir gekilde kullamlabilecekleri yntemlerin farkmda unytz acaba? Gnmzun zorlayarak saglayacag1 stnlkkuantum teorisinin suurlanm mmkn m? Fiziksel aygttlarm, lerden yararlanmanuz Turing makinelerinin karmagikhk teorisi ynnde geligtirilerek inga
'kuan'ilke

176 .Dogru2uk, Kanzt ce Sezgi edilmeleri gerekten mmkn olabilir mi? Ya gerek fiziksel aygitlarla ilgili hesapedilebilirlik teorisinden ne haber? Bu gibi sorulari yamtlayabilmek iin tmyle matematiksel olan konulardan uzaklagarak, gelecek blmlerde, fiziksel dngerekte nasil davrandigim aragtiracagiz. yamn

L Elemanlan da kme olan kmeleri incelerken, kmenin elemanlan ile yine ayn1 S, kmenin elemanlarmm elemanlanm ayIrt etmekte dikkatli olmahyiz. rnegin belirli bir bagka T kmesinin bos olmayan alt-kmelerinin bir kmesi olsun. Diyelim ki Tnin degil olmasma elemanlan bir elma ile bir portakaldir. T kmesinin zelligi sahiptir, nk S kmesinin elemam; yalniz bir elkarem 8 kmesi ma ieren bir kme, yalmz bir portakal ieren bir kme, ve bir elma ile bir portakal ieren bir kme, yani toplam kmedir, bunlar S kmesinin elemamm olugturur. degil Aym sekilde, bos kmeden olugan tek elemanh kmenin zelligi de lik'dir, nk bos kmeden olugan bir elemana sahiptir! Bos kmenin kendisi ise dogal
'lk' 'ikilik' '1k'zelligine 'sifirhk' 'bir-

clarak sifir elemana sahiptir.

177
2. Gerekte, Gdel'in teoreminin uslamlamasi, Pk(k) gibi nermelerin tamamen digsal kavramma bagimh olmayacaklari biimde sunulabilir. Ancak, yine de, bazi simgelerin gerek yorumuna baghdirlar: zellikle, artim saglayan (dogalsayi) yoktur anlamuu talyan rneginde oldugu gibi.
'dogruluk' 'anlami'mn
... l

3. Agagidakirneklerde, kk harfler sonlu kmelerini temsil etmektedir; me

'byk' 'byk';

dogal sayilari, byk harfler ise dogal sayllarm [(n,k, r)] gu ifadeyi gstersin: "X (0, 1, m)
=
...,

ise' k-elemanh alt-kmelerinden her biri radet kutnya dagitihrsa, en azmdan n-elemaY alt-kmesi vardir ki, Ynin tm k-elemanhalt-kmeleri aym na sahip yle bir kutuya girer." Burada Ykmesinin, Y'nin en kk elemam olan dogal sayidan daha fazla sayida elemana sabip olmasi anlammdadir. Sunermeyi ele alahm: r, ve n seeneklerinden herhangi biri iin yle bir me sayisi vardir ki, ma'dan byk tm m'ler iin, m [n, k, r] bildirimi daima dogrudur.' Bu nermenin, J. Paris ve L. Harrington (1977) tarafmdan, standart (Peano) aritmetik aksiyomlan ile ilgili Gdel-tipi nermeye egdeger oldugu gsterilmigtir. Aksiyomlarla kamtaika belli' bir nermedir (Aksiyomlardan tretilebilen Ianamayan fakat nermelerin kendileri de dogrudur).
'k,
->

'dogrulugu

Yazmm baghgi'siral sayilarma dayah mantik sistemlerf olup, bazi okuyuculara, dipnotlarda kullanmakta oldugum Cantor'un stral sayilar yaz1hmi yabanci gelmeyecektir. Yukanda tammladigim yntemle elde edilen mantik sistemlerinin neelik sirasi, hesaplanabilir siral sayilanyla gsterilir. kolaydir. Standart Baz1 matematik teoremleri olduka dogaldir ve a1klanmalari (Peano) aritmetik kurallanm kullanarak bunlan ispatlamaya ahtihrsa, 'Gdellegtirme' ynteminin son derece buyuk bir lde (yukanda zetledigim suurlarmm ok tesine kamtlari, normal 91karak) kullamlmasi gerekir. Bu teoremlerin matematiksel matematiksel teoremin yntemlerinin digtuda gibi grnen herhangi bir belirsiz veya sorgulanabilir uslamlamaya bagtmh trden hi degildir. Bkz. Smorynski (1983). 5. IIL Blm, s 101'de deginilen sureklilik kurann (C 61),burada kargilagtignmzen matematik bildirimdir (yine de ok daha agiri bildirimlerle ogu kez karilagilabilir). Sreklilik varsayimi ilgintir de, nk Gdel,Paul J. Cohenile birlikte, bu varsayimimn gerekte, standart aksiyomlardan ve kme teorisinin yntem kurallarindan bagimsiz olduguna gstermigtir. Bu nedenle, sreklilik varsay1mina yaklagumunz, formalist ve Platonist gerugler arasmda aymm yapmam1zi gerektirir. Bir forverilemez' bir varsayimdir maliste gre bu varsayim nk standart (ZermeloFrankel) formel sistem kullamlarak ne kamtlanabilir ne de rtlebilir, ve veya olarak nitelemek de Ancak, iyi bir Platoniste gre bu varsay1m, ya degru veya yanhetir ama hangisinin geerli oldugunu kamtlamak iin yeni uslamlama yntemlerine, Zermelo-Frankel formel sistemi iin Gdel'in nermelerini kullanan yntemlerin tesinde yntemlere ihtiya vardir (Cohen (1966),sreklilik varsaylmm1 a yanhe' olarak niteleyen bir dgnce ilkesi nermigtir).
= 'agin' 'karar 'dogru' 'yanhq' 'anlamsizdir'. 'a1k-

6. Bu konularm daha canh ve olduka teknik-digianlatum iin bkz. Rucker (1984). 7. Brouwer, topoloji ile ilgili 'Brouwer degigmez nokta teoremi' admdaki kendi teoreminin kamtmdaki edilemezlik' endigesiyle bu dgnce izgisine girmig olabilir.
'inga

178 . Dogruluk, Kamt ce Sezgi

Teoreminin ana savi gyledir: Bir diski, yanii Insunyla birlikte bir amberi, ahrsamz ve onu, baglang1ta yer aldig1 blgeniniinde srekli hareket ettirirseniz, diskin en az bir noktasi noktasi- ilk bagladigi yerde degigmeden kalacaktir. Bu noktanm tam clarak nerede bulundugu veya buna benzer bagka birok noktanm bulunup bulunmayacagi hakkmda bir fikriniz olmasa bile, Brouwer'in teoremininsavimduga yalmsca byle bir noktanm varoldugudur (Matematiksel varolug teoremlerininogu gibi bu teorem de aslmda olduka bir teorem, Inga-edilmez1ik teoremlerinin yam sira, 'Seenek Aksiyomu' veya 'Zornlemmas1' larak tamnan alt-teoremlere dayah varolup o teoremleri vardir (bkz. Cohen 1966, Rucker 1984). Brouwer'in teoreminde kars11aqilan soru qu scruyla kiyaslanabilir.f, hem arti hem eksi deger alan bir reel degigkenin reeldegerlendirilmig fonksiyona ise, fin merede sifir degerleri aldigmi bulun. Normal yntemde, fin igaret degigtirdigi ara blgenintekrar tekrar ikiye aynlmasi sz konusudur ama bu iglem, Brouwer'in ngrdg anlamda, ara degerlerin arti, eksi veya sifir clup olmadigma karar verecek lde olmayabilir.
-sabit

'yapief

'yapief

8. Kmeleri (v, w, x, z) olarak numaralanz; burada v, herhangi bir leksikografik sis2) 0 olup olmadigmi teme gre f fonksiyonunu temail eder. Her agamada f(w,x, z) kontrol ederiz ve kontrolmz olumlu sonu verirse Sw, x, 01 nerz [f(w,x,
... ...,

...

...

mesini ahkoyanz.

9. Geenlerde Leonore Blum (bu kitabin ciltli ilk baskismdaki grglerimden etkilenmig
olarak) beni aradi ve Mandelbrot kmesinin (tumleyenkme) benim kitabm metninde savundugum ve apagida 10. a1klamada degindigim baglamda, gerekten yinelenemez

oldugunu kamtladigun bildirdi.

10. Reel sayilann, aheildik reel-degerli fonksiyonlarm hesaplanabilirligi (dogalsayilarm dogal sayi degerli fonkaiyonlarmdan farkh olarak) ile ilgili yeni bir teori vardir. Blum, Shub ve Smale (1989)tarafmdan nerilen teoremin aynntilan hakkmda henz bilgi edindim. Bu teori kompleks-degerli fonksiyonlara da uygulanabilir olup, kitabm metninde ele alman konularla nem1i bir iliekisi olabilir.

1L Bu problem daha dogra olarak iin szck problemf clarak amhr. Seme kurallarmm biraz farkh oldugu bagka szck problemleri vardir ama bunlar konumuzun digmdadir. 12. Hanf (1974)ve Myers (1974),dzlemi yalmz hesaplanamazgekilde kaplayantek bir kmenin (oksayida karodan olugan) var oldugunu gstermiglerdir. 13. Ashnda, biras beceriyle, hl P'de bulunan bir byk n sayisi iin n log n loglog a gibi bir siralamayla agamalarm sayisi azaltilabilir. Bks. Knuth (1981). 14. Daha dogrusu, P, NP ve tam-NP smifian (bkz.s. 174) yalmz evet/hayir tipi.problemler iin tammlanungtir(rnegin,a, b ve c verildiginde, a zb c dogru mudur? gibi sorular); fakat, metinde verilen tammlamalar, amacimiz iin yeterlidir.
=

'yari-gruplar

15. Kesinlikle bir evet/hayir versiyonuna ihtiyacimtz var: gundan daha kisa bir yol var nndir? (Bkz. aiklama no. 14)

rnegin, eyyar s

satici iin

TOBITAK
1) HayatmKkter 2) kitiSarmd S 3) BirM:itemtitikininavunmasi i) Modem BiliminOkisumu Adamin:t gder 5) Gen Bilim 6) ntversite 7) Rustlantive Kaos 8) BykBilimselDenev[er 9) Biliminncleri 10) Cok Gee Otmadan 11) k linktka 12) FizikYasalariDzerine 13) BirMhendisinDnstsi 1-il Modern ag Oncesi Fizik
151 Kaos e

POPLER

BLIM KITAPLARI
B. Hoagtand 1:tmesD. Watson G. H. Hardy kichardS. Westtiill P. B. Medawar HenryRosovsky D:tvidRuelle RomHarr CemalYlklinm BernardL Cohen StevenWeinberg RichardFeynmann L.Adams James J. D. Bemt! mesGleick BillyAronson Bertremd Russet Georges Ifreib RichardDawkins BillyAronson AtanLightmein P:ttrickMoore Georges Ifnih Dennis ShashI P. Ghose D. Hame L Vlasav D. Trlfonov B. B. Gilhoun Georges Ifreib George Basallet [. Hindley C. Ktng
Mahlon
-

a
=

16)BilimselGallar 17) SorgulayanDenemeler 18)Bir GlgeninPesinde 19)Gen Bencildit 20) Tuhuf BD DNAhkir Z 21) YildizIttrin aniani 22) Gelegenler KilavuzM Tas1;tandan Babil Kulesine 25) Cak]1 Bersenle11 2-il Dr. Eteonun Sttnici 25: GndelikBilmeceler 26) 107Kimy:tvks0 Esatn 27) Avuk izleriniii 28) Akdeniz KiylkmndaHesap 29) TeknololininEviimi . 30: Vcudunu2 Nasilahdir? t 31: DEinyae Uzuy 327UzakDogudan Mllyalkesine 33) ModernAntatirmlic; 3-ilEskiYunan ve Roma'da Mhendialik 35) Alic Aacille Sohbeller Aydinlik Dnyasi 361.\lutematigin 37) BiliminArka Yz 3M Oitiagda EndstriDessimt Yisamlar 39) Olagun<.lisi OfD;irwinse BeagleSerseni ill BulusNasilYapittri 2) Siftrin Gc 3 SosirttinVarsanm 13 Sulak BirGezegenden ykler 53Anilanm 63EvreninKtsu Tarh 73 GkyznTimyalim 183 Bilini ve iktidar 193 MatemaEik Sumati 503 Trkiyenin Titr\ 93 Galileo ve Newtonun Erren; 52) Bilylsmar ZeknIKrahn Yenlau I) ve 533 Gl disanlan 93 Kada se Llcur 55) BilimselDencyler %3 Stma Anetk Di EccoCazer 573 Ona Kisact DNADenir is) Sen Ben Gen 193Biz Herrey]z tn Hcre Savaslart
6I) Astronom Knkeni 61) Modem insamn 63) BilimAdambn 60 Ekoloii MI Atom te Molekul o BisZamanlar i Anudalu KultrTarilii

S,

.kluyes -

S. Tahta

* * * *

Georges lfrah 1.Barzun H. F GlitiT G, l.andels Hikmet Birtint1 SinanSertuz Adrian Berry Gimpel Jean Gould Gould Aktn Moorellead B. R SIllesinger Georges Whih Francis Crick StirgunA. Tom ErnstE. Hirsch Silk Joseph M, E, Ozeb A. T. Saygtte F. Mayor A, Forti jerry P. King Seton Lloyd Willitto Bixby Roger enrose P R. Le:Ikey R. Lewin RichardK1ine JuneBinghum DennisShush:i F. Balkwill- M.Rolph - F. Balkwill- M. Rolph F. Balkwitt M.Rolph F. Balkwill M.Rolph StuartAtkinson RogerLewin S. Reid - P. Fara RichardSpurgeon P. R.Cox - M.Parsonage M. 1.MeNell - C. King EkteniAktugtl
-

08) Str Yesilin Pestnde a 69) Beyin Makineles * * 21) Deptem]erse Yanardaglar S S HintDyg;trltamaps:tl inigeler5021 40
'0] 2)

Asim Zihologhi

* a o e a *
=

79 7-0
51

*
* o

*
* o

* e
* *

* *
a * * a a * * a
>

e
*

>
i

a
a a

a
* a *

lyik Evreni Akl Kulusu %3 Uzay Denen O Yes 77] MavtGezegen ,st lydular 29) Ya autgimit Gelegen 80) HavadaKuradat uch s SL)Caipim Tahkisu 82) Denizlerye Okyamislar $3] Hava ve Iklim 84) KutuplardaYasam 80 KaranitkBlrDnyadoB liminMum is i HMMucitter 87] Her YnyleOtomobiller 88) Kesirlerve Ondahk Sayitar 89) Her YnvleUcakhtr D Elm 90)is1lmnyastad:t RiikimkinMR.T.VID 91) arpmtiBlme ve 92) Tablolarve Gnifikler 93) Her YneyleTekneler 90 Eilgisayarkir Yeni Eso [D 95i FizlginGizemi1Kratin 963BirStiy!Tut 97} Kiisifler 98) Enetjlve Guc 99) KinlganNesneler 100) Havvani:tqn Sessix Dnyasi 1011Kaybotan Ipucu J02) Mtkroskop 103)Elektronik ve 10-0 vncudunux 552 105)DeneylerleBilim 106) Dnyay!Saam AR:WIT 107)Fimnaturte KastigaEtt 108) Toptama ve Cikarma LO9)nsan Vcudu 110) YebytndeYagtm Adresinix Web Silest 111) Bilgisayardaki 112.)Anadalu Man2aralan [13] BilimS B:isinda 114)Arkeoloji 1 1151US NeredeMK.Y.C. 0 116)Evrim 117) KiilletinAlandakiSir 118) Fizik 119)Kaslarve Kemikler 120)Ees Duyu Kuslar 1213 1221Kniyanm yksu 1231 HesabmDestam 124) Elektrikse Manyedzma

Internet

RebuccaTreays Citve Gifford Fiona Wan I Georgesft:th PhilippaWingate DavidPhillips S. Rose - A. Lichtenfels RefenSharman BrianBen MlkePalmer Fiona War K. Little - A. Thomas RebeccaTresys FelicityBrooks F, Watt F. Wilson Katntnl Khanckiri Cad Sagan S Reid - P. Fara CliveGifford Karen BryanbMole CUreGLfFurd I GeorgesFrah Karen Bry:mt-Mole
,

Karen Bry:mt-Mele

CIvistopherMaynard Rebecca Tretlys RogerPenrose Malcolm E. Etnes F Everea S. Reid Ricliard Spurgeon MikeFlood P. G. de Gennes -J. Badoz Madan Stamp Dawkins B. B. Cedhoun ChrisOxhide CorinneStockley Pam Beasant MikeUnwin Mike Unwin Asha Kalbag KathyGemmell Karen Brvant Mok
-

AllkeUnwin AshaKalbag RikmetBirand JohnLenihin Mcintosh June RogerFensose LindaCamlin B. B.Cathoun JackChalkaner RebeccaTreuys RebectuTreays Gibbs F. Brook.wB, Ann Newmark GeorgesIfnih(R.E.T.Y} Ad:Imczyk-Law
:BASVllRLI

e COCUKKITAPLII*GEKLIKKITAPCOl

KiTAPLlt

EDINESILIRSlNiZ. TBITAK ITAP K BROSU KITABEVLERINDEN [LE YAYlNLARIMlZI SATIS AtatrkBulv. 221 06100Kavakildere/Ankara No: 427 Tel: 312) 33 21 Faks: (312) 13 36 ( 427
-