T.C.

NN NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

G SSTEMLERNDE HARMONKLER VE HARMONKLERN ANALZ

SERHAT BERAT EFE

YKSEK LSANS TEZ ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI

MALATYA Aralk 2006

ZET Yksek Lisans Tezi G SSTEMLERNDE HARMONKLER VE HARMONKLERN ANALZ Serhat Berat Efe nn niversitesi Fen Bilimleri Enstits Elektrik Elektronik Mhendislii Anabilim Dal 61 + viii Sayfa 2006 Danman: Prof. Dr. M. Salih Mami

Gn getike ilerleyen teknoloji ile sistemdeki ykler eitlilik kazanmtr. Bu yklerin her zaman lineer olmas istenir. Ancak son otuz be ylda ilerleyen yar iletken teknolojisinin byk etkisi ile sistemdeki nonlineer yklerde art grlmtr. Nonlineer ykler, akm ve gerilim karakteristii dorusal olmayan yklerdir. Sistemdeki bu nonlineer ykler, sistemde harmonik akmlar ile gerilimlerin olumasna neden olurlar. Harmonik oluumuna sebep olan balca ykler; g elektronii elemanlar, transformatrler, kesintisiz g kaynaklar (UPS), dntrcler ve yksek gl endksiyon motorlardr. Harmonikler sistemde ek enerji kayplarna, snmalara, yaltmlarnn zarar grmelerine yol aarlar. Bu nedenlerden dolay harmoniklerin olumadan veya olutuktan sonra giderilmesi nem tamaktadr. Harmoniklerin yok edilmesi iin en nemli yntem harmonik filtreler yoluyla harmoniklerin szlmesidir. Bu almada; ncelikle harmoniklerle ilgili temel bilgiler verilerek nasl ve neden olutuklar, elektrik enerji sistemi zerindeki etkileri ve filtreleme yntemleri incelenmitir. Daha sonra rnek bir elektrik enerji tesisinin modeli MATLAB programnda oluturulmu, pasif filtrelerin etkisi incelenmitir. ANAHTAR KELMELER: Harmonik analizi, g sistemlerinde harmonikler, harmonik bozulma i

ABSTRACT Graduate Thesis HARMONICS IN POWER SYSTEMS AND ANALYSIS OF HARMONICS Serhat Berat Efe nn University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Electrical and Electronics Engineering 61 + viii Pages 2006 Supervisor: Prof. Dr. M. Salih Mami

Different kinds of loads appear in electrical systems due to significant developments in the technology in recent years. For reliability of the system, it is preferred that the loads be linear. However, due to developments in the semiconductor technology in last 35 years the number of nonlinear loads in the system has increased rapidly. Nonlinear loads affect the system by generating harmonic currents and voltages. Power electronic components, transformers, uninterruptible power supplies (UPS), converters and high-power induction motors are some power system elements that cause harmonics. Harmonics in the current and voltage waveform cause extra power lose, heating in the system elements and damage in the insulation of system equipment. For these reasons, elimination of harmonics in electrical system has gained more importance. One of the suitable methods for removing harmonics is to use passive filters. In this thesis, the theory about harmonics is given and some investigation about how and why harmonics are produced is carried out. The techniques that can be used for filtering the harmonics are introduced. A test system is studied using MATLABSimulink Power Systems Blockset and the obtained results are discussed. KEYWORDS : Harmonic analysis, power system harmonics, harmonic distortion

ii

TEEKKR

Bu almamn her aamasnda yardm, neri ve desteini esirgemeden beni ynlendiren danman hocam Sayn Prof. Dr. Salih MAMe; G sistemleri ile ilgili her trl yardmlarn grdm Yznc Yl niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blm Bakan Sayn Prof. Dr. Sabir RSTEML hocama; Kaynak sknts ektiim sralarda bana destek olan Dicle niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blmnden Sayn Yrd. Do. Dr. Bilal GM hocama ; u ana kadarki eitimimde olduu gibi bu tezin hazrlanmasnda da maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen sevgili Annem, Babam, Kardeime ve biricik hayat arkadam Filizime, teekkr ederim.

iii

NDEKLER ZET............................................................................................... i ABSTRACT.................................................................................... ii TEEKKR.................................................................................... iii NDEKLER................................................................................ iv EKLLER DZN ......................................................................... vi ZELGELER DZN.... vii SMGELER VE KISALTMALAR..viii 1. GR............................................................................................... 1 1.1. Nonlineer Elemanlarn Tanm........................................................ 6 2. HARMONK BYKLKLERE AT KAVRAMLAR............... 8 2.1. Nonsinsoidal Durumda Elektrik Byklkleri.............................. 8 2.2. Toplam Harmonik Distorsiyonu (THD).......................................... 9 2.3. Toplam Talep Distorsiyonu (TTD)................................................. 10 2.4. ekil(Form) Faktr........................................................................ 10 2.5. Tepe Faktr................................................................................... 10 2.6. Telefon Etkileim Faktr (TEF).................................................... 10 2.7. Transformatr K-Faktr................................................................ 11 2.8. Distorsiyon G Faktr................................................................. 12 3. HARMONK RETEN ELEMANLARIN TANIMLANMASI.... 13 3.1. Harmonik Kaynaklar...................................................................... 13 3.1.1. Bilgisayarlar.................................................................................... 14 3.1.2. Statik kompanzatrler..................................................................... 14 3.1.3. Ark frnlar.................................................................................... 14 3.1.4. Jeneratrler...................................................................................... 15 3.1.5. Dntrcler................................................................................. 16 3.1.6. Transformatrler.............................................................................. 16 4. HARMONKL BR SSTEMDE AKIM VE GERLM KALTESN BELRLENMES ve HARMONKLERN MEYDANA GETRD ETKLER.. 18 4.1. Transformatrler zerindeki etkileri............................................ 21 4.2. Motorlar ve jeneratrler zerindeki etkileri................................... 22 4.3. letkenler zerindeki etkileri........................................................... 22 4.4. Kondansatrler zerindeki etkileri.................................................. 24 4.5. letim sistemleri zerindeki etkileri................................................. 26 4.6. Elektronik elemanlar zerindeki etkileri......................................... 26 4.7. Sigortalar zerindeki etkileri............................................................26 4.8. Diren ve reaktanslar zerindeki etkileri......................................... 27 4.9. Aydnlatma elemanlar zerindeki etkileri....................................... 27 4.10. l aletleri zerindeki etkileri....................................................... 27 4.11. G faktr zerindeki etkileri........................................................ 28 4.12. Harmoniklerin Rezonans Etkisi....................................................... 28 5. SSTEMLERDE HARMONKLERN ENGELLENMES........... 32 5.1. Aktif Filtreler................................................................................... 32 5.2. Pasif Filtreler................................................................................... 34 5.2.1. Seri filtreler..................................................................................... 35 5.2.2. Paralel (nt) filtreler....................................................................... 36 5.2.2.1.Tek ayarl filtreler........................................................................... 37 5.2.2.2 .ift ayarl filtreler........................................................................... 37

iv

5.2.2.3.Snml filtreler............................................................................. 38 5.3. Harmoniklerin Matematiksel Analizi...................40 5.3.1. Fourier analizinde simetri................................................................ 42 5.3.1.1.ift fonksiyon simetrisi.............................................................. 42 5.3.1.2.Tek fonksiyon simetrisi................................................................... 43 5.3.1.3.Yarm dalga simetrisi.................................................................. 44 5.3.2. Fourier katsaylarnn bulunmas..................................................... 44 5.3.2.1.Analitik yntemle Fourier katsaylarnn bulunmas.................. 44 5.3.2.2.Grafik yntemiyle Fourier katsaylarnn bulunmas...................... 45 5.3.2.3.lme yntemiyle Fourier katsaylarnn bulunmas...................... 46 6. HARMONK FLTRE SMLASYONLARI................................ 48 6.1. Giri................................................................................................. 48 6.2. rnek Sistem................................................................................... 48 7. SONU VE NERLER. 56 8. KAYNAKLAR................................................................................ 58 9. EKLER. 60 10. ZGEM......................................................................................61

EKLLER DZN ekil 1.1. Lineer ve nonlineer yk akm-gerilim dalga ekilleri.... 2 ekil 1.2. Frekans 50 Hz olan bir dalgann baz harmoniklerinin ekilleri 3 ekil 1.3.Nonlineer yk ve g kayna modeli..4 ekil 1.4. fazl 4 telli bir sistemde harmonik akmlar ve ntr balants... 5 ekil 4.1. Ntr hattnn 3. harmonik bileenlerle yklenmesi. 23 ekil 5.1.Aktif filtre ile harmoniklerin giderilmesi. 32 ekil 5.2-a.Paralel bal aktif filtre.... 32 ekil 5.2-b.Seri bal aktif filtre.. 33 ekil 5.3.Endktif dk geiren filtre... 33 ekil 5.4.Kapasitif Yksek Geiren Filtre...33 ekil 5.5-a.Dk Q tipi filtre.... 34 ekil 5.5-b.Yksek Q tipi filtre.. 34 ekil 5.6.Bir devrede seri filtrenin kullanm.. 34 ekil 5.7. Bir devrede paralel filtrenin kullanm... 35 ekil 5.8.Tek ayarl filtre.... 36 ekil 5.9.ift ayarl filtrenin empedans deiimi ve ift ayarl filtre.. 37 ekil 5.10.Birinci, ikinci, nc dereceden ve C tipi snml filtreler 37 ekil 5.10-a.Yksek geiren paralel pasif filtre iin frekans-empedans ilikisi. 38 ekil 5.11-a.ift fonksiyon simetrisi.. 41 ekil 5.11-b.Tek fonksiyon simetrisi. 42 ekil 5.12.Grafik yntemiyle Fourier katsaylarnn bulunmas. 45 ekil 6.1. Filtresiz sistem... 48 ekil 6.2. Filtresiz sisteme ait akm ve gerilim dalga ekilleri.. 48 ekil 6.3-a.Filtresiz sistemde oluan gerilim harmonikleri.... 49 ekil 6.3-b.Filtresiz sistemde oluan akm harmonikleri.... 49 ekil 6.1. Filtreli sistem..... 50 ekil 6.2. Filtreli sisteme ait akm ve gerilim dalga ekilleri. 50 ekil 6.3-a.Filtreli sistemde oluan gerilim harmonikleri... 51 ekil 6.3-b.Filtreli sistemde oluan akm harmonikleri...51

vi

ZELGELER DZN izelge 1.1. izelge 1.2. izelge 3.1. izelge 5.1. izelge 6.1. izelge 6.2. izelge 6.3. Frekans 50 Hz olan bir dalgann baz harmoniklerinin frekans. 2 Kaynak ve yke gre meydana gelen harmonik bileenler..6 Harmonik dereceleri ve bunlarn dizi tipleri.16 Aktif ve pasif filtrelerin karlatrlmas. 38 Sistemdeki harmonikli akmlarn genlikleri.... 52 Sistemin gerilim ve akm deerleri.. 52 THD deerleri.. 52

vii

SMGELER VE KISALTMALAR Hz w pftoplam pfdist. DF n n cos XL XC R Q Z Hertz Asal frekans Harmonikli gerilimin faz as Harmonikli akmn faz as Toplam g faktr Distorsiyon g faktr Dalgallk katsays Distorsiyon ( bozulma) faktr n. harmonik iin tanmlanan gerilim harmonii oran n. harmonik iin tanmlanan akm harmonii oran G faktr Endktif reaktans Kapasitif reaktans Diren Kalite faktr Empedans

viii

1.GR letim sistemi, bir elektrik g sisteminin omurgasn tekil etmektedir. Bir elektrik iletim sisteminde elektrik enerjisinin kalitesi; elektriin sreklilii, gerilim ve frekansn limitler dhilinde deiimi ve dalga biimi dzgnl ile birlikte tanmlanr. Elektrik g sistemlerinin gvenilir biimde alabilmesi iin tasarm ve iletim aamasnda bir takm etkenlerin gz nne alnmas gerekir. Bu etkenlerden biri, g kalitesini belirleyen parametrelerden olan nonlineer karakteristikli elemanlarn meydana getirdii harmoniklerdir. Elektrik g sistemlerindeki nonlineer elemanlar, iletim ve datm sistemlerinde ciddi harmonik kirlilie neden olmakta ve tketiciye verilen enerji kalitesini olumsuz etkilemektedir [1, 2]. 1893te Hartfordda bir motordaki snma problemiyle uraan mhendisler, snmann asl kaynan motorun bal olduu g sistemindeki rezonans olduunu gzlediler [3]. G sisteminde oluan bu rezonansn sistemde var olan deiken dalga ekillerinden, yani harmoniklerden dolay olutuunu tespit ettiler. Bu tarihten 3 yl kadar nce de Portlandda elektrikiler, hat frekans harmoniklerinden kaynakland olas farkl bir iletim hatt sorunuyla uramlard. Bunlar, kaytl ilk g sistemi harmonik analizleridir. Avrupadaki elektrik reticileri yksek frekans kullanmadklarndan o dnemlerde bu problemden etkilenmediler [3]. Ancak teknolojinin gelimesiyle birlikte harmonik problemi tm dnyada byk bir sorun tekil etmeye balad. Bundan sonraki dnemlerde tespit edilen bu harmonikli dalgalarn tespit edilmesi ve engellenmesi iin eitli yntemler gelitirildi. Harmonik akm ve gerilimlerinin tespit edilmesi iin Alabamada bulunan 12 darbeli bir dntrc ile kontrol edilen sanayi frnlarnn ele alnd bir almada ncelikle harmonik analizi iin edeer devre karlm ve yaplan simlasyonlar sonucunda dntrc tarafndan frnlara 5, 7, 11 ve 13. harmoniklerin enjekte edildii bulunmutur [4]. lmler IEEE-519 standard gz nnde bulundurularak yaplm, buna gre sistemde her faz iin ayarl nt filtre veya paralel LC filtre balanabilecei tespit edilmitir. Bir baka almada ise deiken ykl bir motor devresi ele alnm, gnlk lm sonularna gre bir simlasyon devresi oluturulmutur. Bundan sonra sistemde mevcut harmonikli akm ve gerilimler karlmtr [5]. Daha kk glerde yaplan dier bir almada tek fazl tam dalga dorultucu ile kontrol edilen nonlineer yklerin bal olduu bir devrenin deneysel karakterizasyonu yaplm, harmonikli akm ve gerilim harmonikleri bulunmutur [6].

Elektrik enerji sistemlerinde akm, gerilim gibi byklklerin dalga ekli temel frekansl sinzoidal bir deiime sahip olmaldr. Bu deiim iin sistemin sinzoidal kaynakla beslenmesi ve lineer yklerle yklenmesi gereklidir. Bir sistemdeki lineer elemanda akm, gerilimle uyumludur. Ancak g sistemlerine bal olan dntrcler, ark frnlar, g elektronii elemanlar gibi nonlineer ykler, sistemdeki akm ve gerilim byklklerinin nonsinzoidal olmasna, yani harmonik distorsiyonuna neden olabilirler. Nonlineer yklerin gleri dk deerde olsa bile yine de gerilimin dalga eklini bozarlar. Lineer ve nonlineer yklerin akm-gerilim dalga ekilleri ekil 1.1de gsterilmitir.

Gerilim

Lineer Yk Akm

Gerilim

Nonlineer Yk Akm

ekil 1.1. Lineer ve nonlineer yk akm-gerilim dalga ekilleri . Sinzoidal gerilimli gnmz ebekelerinde, gerilim-akm karakteristii lineer olmayan baz ykler, ebekeden zamana gre sinzoidal olmayan akmlar ekerler. Akmlar, ebekedeki seri empedanslar zerinde, sinzoidal olmayan gerilim dmleri yaparlar. Bunun sonucunda sinzoidal kaynak geriliminden sinzoidal olmayan ebeke gerilim dmlerinin kartlmas ile oluan alc ulardaki gerilim de artk sinzoidal olmayacaktr [3,7]. Belirli bir frekanstaki tm periyodik dalga ekilleri kendi frekansnn katlarndaki sins dalgalarnn toplamna eittir. Toplanarak periyodik dalgay oluturan sins dalgalarnn her birine harmonik denilmektedir. Birinci harmonik analizi yaplan periyodik iaretle ayn frekanstadr ve temel bileen olarak adlandrlr. kinci harmonik temel bileenin frekansnn iki katdr. Genel olarak ifade edilecek olursa n. harmoniin frekans temel bileenin frekansnn n katdr. Frekans 50 Hz olan bir dalgann baz harmoniklerinin frekans izelge 1.1de, bu frekanslara ait ekiller ekil 1.2de verilmitir.

izelge 1.1. Frekans 50 Hz olan bir dalgann baz harmoniklerinin frekans. Temel Bileen ( 1.Harmonik ) 2.Harmonik 3.Harmonik 4.Harmonik 5.Harmonik 6.Harmonik 50Hz 100Hz 150Hz 200Hz 250Hz 300Hz

ekil 1.2. Frekans 50 Hz olan bir dalgann baz harmoniklerinin ekilleri. Harmonik bozunum elektriksel kirliliin bir ifadesidir. Harmonik bozunumlarn toplamnn (THD) belirli snrlarn zerinde olmas baz elektriksel problemlere neden olmaktadr. rnek olarak akm harmoniklerinin yksek olmas kablolarn ar snmasna ve zarar grmesine neden olabilir. Elektrik motorlarnda da ar snmaya, grltl almaya ve tork salnmlarna neden olmaktadr. Kapasitrlerde de ar snmaya, bunun sonucu dielektrik denen birbirinden yaltlm plakalarn delinmesine neden olabilmektedir. Ayrca ilemciler, bozunumlardan etkilenmektedir [7, 8, 9]. Gerilim ve akmda meydana gelen harmonik bozunumlarnn (THD) kayna nonlineer yklerdir. Non-lineer ykler arasnda KGKlar, motor yol vericileri, motor srcleri, bilgisayarlar ve elektronik aydnlatma ve kaynak makineleri vardr. Ayrca tm g elektronii dntrcleri ebekedeki harmonik bozunumu arttrc etki gsterirler. Bir iaretin harmonik bozunumunun matematiksel ifadesi elektronik gstergeler, LEDler harmonik

2 2 I H = I 2 + I 32 + ... + I n

I n = n. harmoniin RMS deeri, IF = aretin temel bileeninin RMS deeri olmak zere

THD =

IH IF

(1.1)

eklinde hesaplanabilir. Toplam harmonik bozunumun yzde olarak ifadesi

THD(%) = olur.

IH .100 IF

(1.2)

Zamana gre deien ve sinzoidal olmayan bu gerilimler harmonikli gerilimler olarak adlandrlr. Ksaca harmonikler; baz tketiciler ve balant elemanlarnn dorusal olmayan karakteristikleri dolaysyla ebekeden sins biiminde olmayan akmlar ekmesiyle oluan akm ve gerilim bozulmalardr. Kaynak hattnda mevcut olan empedans, lineer olmayan yk tarafndaki harmonik akm ve gerilimlerinin datm sistemine geri dnmesinde etkendir. Bu iliki ekil 1.3te gsterilmitir [9,10].
Kaynak (Gerilim) Nonlineer Yk

hat Harmonik akm kayna

kaynak

Biimi bozulmu akm

yk

ekil 1.3. Nonlineer yk ve g kayna modeli.

Harmonikler modern elektronik rnleridir. Bilgisayarlar, kesintisiz g kaynaklar, deiken frekansl srcler ve AC-DC dntrclerin hepsi birer harmonik kaynadr. Bilgisayarlar gibi tek fazl lineer olmayan ykler 3., 5., 7., 9., ... gibi tek harmonikleri olutururlar. Tek fazl elektronik cihazlar iin hata harmonikleri 3 ve 3n kat olan harmoniklerdir. Bu harmoniklere ller denir nk A, B ve C faz harmonikleri birbirini etkilemektedir. Bu harmonikler 3 fazl 4 iletkenli bir sistemin ntr
4

iletkenine ihmal edilemeyecek kadar ek bir yk uygular. Bunun sonucunda eer bu tip bir yk iin uygun seilmemise, ntr iletkenine ar yklenme olur. te yandan 3-fazl DC srcler gibi 3 fazl lineer olmayan ykler akm l harmoniklerini oluturmazlar. Bu tip ykler ncelikle 5. ve 7. harmonikleri olutururlar. Kk bir ksm 11., 13. ve daha byk dereceli harmonikleri oluturur. 3 fazl 4 telli bir sistemde harmonik akmlar ekil 1.4te gsterilmitir. Bu sisteme gre harmonikli ntr akm
in (t ) = 3I 0 +

k = 3,6,9,...

3I k cos(k t k )

(1.3)

biiminde olacaktr.

deal 3 fazl kaynak Ntr Balantlar

Nonlineer Ykler

ekil 1.4. Fazl 4 Telli bir sistemde harmonik akmlar ve ntr balants [8].

Enerji iletim hatlarnda alternatif akmla g iletiminde akm ve gerilimin sins biiminden uzaklamas ile ortaya kan harmoniklere bal olarak ek kayplar meydana gelmektedir. Pratikte gerilim eklinin az bozulmasna karn, akmlarda belirgin harmonikler ortaya kmaktadr. Bu akm harmoniklerinin deerce bymesi, enerji iletim sistemlerindeki yaltm koordinasyonu ile balant elemanlarnn g seviyesi zerinde olumsuz etki yapmakta, ilgili elemanlarn ar snmasna yol amakta ve tesisin iletme maliyetini ykseltmektedir [8]. Fliker ise yklerdeki dalgalanmalar nedeniyle ortaya kan ve aydnlatma armatrlerinde kpramaya yol aabilen 50 Hz altndaki gerilim salnmlardr. Harmonik etkilerinden dolay iletim sistemine bal tesis, tehizat ve balant elemanlar, harmonik ierik bakmndan Ek-1de verilen izelgedeki deerlere uygun olarak tasarlanr.

1.1. Nonlineer Elemanlarn Tanm

ki ulu bir nonlineer elemann ya da ykn tanm eitli ekillerde yaplabilir. En ok kullanlan tanm, elemana adn veren nonlineer zelliinden dolay yaplr. Buna gre u karakteristii yani akm ile gerilimi arasndaki ilikisi dorusal olmayan elemana nonlineer (dorusal olmayan) eleman, bu elemanlarn oluturduu devrelere de nonlineer devre denir. Nonlineer devre, iinde nonlineer elemanlarn bulunduu devre olabilecei gibi; en az bir eleman nonlineer dierleri lineer olan elemanlarn oluturduu devre de olabilir. Nonlineer bir elemann akm-gerilim arasndaki ilikisi ou devreler iin i = a + bU + cU2 + dU3 + (1.4) eklinde ifade edilebilir. Burada i, nonlineer elemann akm, U ise gerilimidir. Eitlikteki a, b, c ve d katsaylardr. Bu sabit deerler her eleman iin farkl deerlere sahip olup elemanlarn bazlarnda bulunabilir, bazlarnda ise bulunmayabilirler. Nonlineer elemanlara; demir ekirdekli bobinler, diyot, transistr, tristr gibi yariletken malzemeler ieren elemanlar, ark frnlar, dntrcler, kaynak makineleri rnek verilebilir. Besleme kaynann dndaki harmonikler genel olarak manyetik ve elektrik devrenin lineersizliinden kaynaklanmaktadr. Baz elemanlarn gerilimi ile akm ayn oranda deimez. Bu, elektrik devresinin lineer olmamas demektir. Devredeki elektrik lineersizlik harmonik bileenler meydana getirecektir. Elektrik enerji sistemlerinde nonsinzoidal iaretlerin ortaya kmas, besleme kaynann ve devre parametrelerinin karakteristikleri ile yakndan balantldr. Besleme geriliminin nonsinzoidal olmas veya ykn nonlineer olmas durumunda nonsinzoidal ( harmonikli ) akm ve gerilim meydana gelir. Nonlineer elemanlardaki lineersizlik devre u karakteristiinden veya manyetik malzemenin lineersizliinden kaynaklanmaktadr. izelge 1.2de kaynak ve yke gre meydana gelen harmonikli bileenler gsterilmitir.

izelge 1.2. Kaynak ve yke gre meydana gelen harmonik bileenler [1]. letme Tr Kaynak Yk Gerilimde Harmonik Bileenler Akmda Aklama

Sinzoidal Sinzoidal Nonsinzoidal Nonsinzoidal

Lineer Nonlineer Lineer Nonlineer

Var Var

Var Var Var

Harmonik bileenler yok Yk nedeniyle akmda harmonikler oluur Gerilim ile ayn harmonik bileenleri bulunur Ayn ve farkl harmonik bileenler bulunabilir

2. HARMONK BYKLKLERE AT KAVRAMLAR 2.1. Nonsinzoidal Durumda Elektrik Byklkleri

Bir fazl sistemlerde ani g, gerilim ve akmn ani deerlerinin arpmna eittir.

p(t ) = v(t )i (t )
Gerilim ve akmn ani deerleri

(2.1)

v = 2V sin(t )
i = 2 I sin(t ) olduu varsayldnda ani g ifadesi p = 2VI sin(t ) sin(t ) = VI cos VI cos(2t ) = P P cos(2t ) Q sin(2t ) olur. Burada
P = VI cos

(2.2)
(2.3)

(2.4)

(2.5) (2.6)

Q = VI sin olarak tanmlanr. Harmonik ieren gerilimin en genel durumda v(t ) = 2Vm cos(m t + m )
m =1 M

(2.7)

eklinde olduu ve harmonik ieren akmn da i (t ) = 2 I n cos(n t + n )

n =1 N

(2.8)

olduu kabul edilirse ani g p(t ) = 2Vm I n cos(m t + m ) cos(n t + n )

m =1 n =1

(2.9)

biiminde yazlabilir. Bu eitlik dzenlendiinde

p(t ) = Vm I m cos m (1 + cos(2m t + 2 m ) Vm I m sin m sin(2m t + 2 m ) +
m =1

V
m =1 n =1 mn

I n cos n {cos((m n) t + ( m n )) + cos(( m + n) t + ( m + n ))} I n sin n {sin(( m + n) t + ( m + n )) sin(( m n) t + ( m n ))}

(2.10)

V
m =1 n =1 mn

elde edilir. Bu eitliklerden de grld gibi gerilim ve akmn harmonik iermesi durumunda ani gte drt bileen ortaya kmaktadr. Bileenlerden biri doru bileen olup, dierleri ebeke frekansnn iki kat frekansta salnan bileenlerden olumaktadr. Ani g ifadesinin ortalama deeri alnrsa P = Vm I m cos m
m =1

(2.11)

elde edilir. Ani gcn ortalamas sonucunda elde edilen deer ile her bir harmoniin ortalama glerinin toplam ayndr. Dolaysyla harmonikler ortalama (aktif) gcn hesabna etki etmemektedir.
2.2. Toplam Harmonik Distorsiyonu (THD)

Harmonik byklklerin snrlanmasn amalayan standartlarda ok kullanlan toplam harmonik distorsiyonu gerilim ve akm iin srasyla

THDV =

Vn2
n=2

V1

ve THDI =

I
n=2

2 n

I1

(2.12)

ifadelerinden yararlanlarak bulunur. Grld gibi THD, harmonik bileenlerin efektif deerlerinin temel bileen efektif deerine orandr ve genellikle yzde olarak ifade edilir. Bu deer, harmonikleri ieren periyodik dalga eklinin tam bir sins dalga eklinden sapmasn tespitte kullanlr. Sadece temel frekanstan oluan tam bir sins dalga ekli iin THD sfrdr. Toplam harmonik distorsiyonunun gerilim iin dier ifadeleri
V 2 V12 THD = V1
1 2

I 2 I12 ve THD = I1

(2.13)

ve benzer ekilde, n. harmonik mertebesindeki gerilim ve akm iin tekli harmonik distorsiyonlar srasyla HDV = Vn V1 ve HDI = In I1 (2.14)

olarak tanmlanr.

2.3. Toplam Talep Distorsiyonu (TTD)

Toplam talep distorsiyonu, bir yke ait deer olup toplam harmonik akm distorsiyonu olarak aadaki gibi tanmlanr:

TTD =

I
n=2

2 n

IL

(2.15)

Burada IL yk tarafndan besleme sisteminin ortak balant noktasndan ekilen temel frekansl maksimum akmdr. 12 ay ncesinden balanarak hesaplamann yaplaca ana kadar olan sre zarfnda yk tarafndan talep edilen maksimum akmlarn ortalamas olarak hesaplanr.
2.4. ekil (Form) Faktr

Nonsinzoidal bir dalga iin ekil faktr kf = Efektif Deer / Ortalama Deer olarak tanmlanr. Bozulmu sinzoidal bir dalgann bozulma ltn verecek olan bu faktr, sinzoidal bir dalga iin 1.11 e eittir.
2.5. Tepe Faktr

Bu faktr, nonsinzoidal akm veya gerilimin tepe deeri ile temel bileenin efektif deeri arasnda tanmlanr. Harmonik bileenlerin en basit biimde ortaya konmasn salayan bu faktr Tepe Faktr = Tepe Deer / Temel Bileenin Efektif Deeri eitlii ile hesaplanr. Sinzoidal bir dalga iin bu deer,
2.6. Telefon Etkileim Faktr (TEF)
2 dir.

Elektrik enerji sistemindeki harmonik akm ve gerilimlerinden kaynaklanan telefon grlt deerinin belirlenmesine yarayan bir byklktr. TEF deeri, telefon sisteminin ve insan kulann deiik frekanslardaki grltye olan duyarllna dayal olarak ayarlanr. Bu byklk gerilim iin

TEFV =

(w V )
n =1 n n

Vef

(2.16)

ve akm iin

10

TEFI =

(w I
n =1

n n

)2 (2.17)

I ef

eklinde bulunur. Burada wn, ninci mertebeden harmonik frekans iin iitsel ve endktif kuplaj etkisini yaplan hesaba katan bir katsaydr.
2.7. Transformatr K-Faktr

Transformatrlerin lineer olmayan ykleri beslemesi sonucu transformatr zerinden akan yk akm, harmonik bileenleri ierir. Standart transformatrlerin harmonik akmlarna bal olarak nominal gerilim ve akm deerlerinde meydana gelen dlerin belirlenmesinde kullanlan bir byklktr. Bu deer anma gc 500 kVAnn altnda olan transformatrler iin tanmlanmtr. Dier bir deyile, transformatr K-faktr, harmonik akmlar mevcut olduu zaman standart transformatrlerin yklenme kapasitesindeki azalma miktarlarn hesaplamak iin kullanlan bir kavramdr. Nonlineer ykleri besleyen bir transformatr iin K-Faktr
2

I K = n. n I1 n =1

(2.18)

olarak tanmlanr. Transformatrn efektif akmna gre normlatrldnda, K-Faktr

K=

(n.I n )2
n =1

I
n =1

(n.I n )2
n =1

2 n

I2

n. I n I1 n =1 I I 1
2

n. I n I1 = n =1 2 1 + THDI

(2.19)

eklini alr. Burada I efektif akm, In n. harmonik bileen akmn belirtmektedir.

2.8. Distorsiyon G Faktr

Harmonikler ieren gerilim ve akmn efektif deerleri THDV V = V1 1 + 100 THDI I = I1 1 + 100
2 2

(2.20)

(2.21)

11

olarak ifade edilebilir. Ayn ekilde toplam g faktr, gerilim ve akmn toplam harmonik distorsiyonu deerleriyle pf toplam = P THDV V1 I1 1 + 100
2

THDI 1+ 100

(2.22)

olarak ifade edilir. Bu eitlik ayn zamanda pftoplam = cos(1-1)pfdist. (2.23)

ifadesi ile de verilebilir. Burada ilk terim ( cos(1-1) ), kayma g faktr, ikinci terim (pfdist.) distorsiyon g faktr olarak bilinir. Kayma g faktr 1den byk olamaz. Bu sebeple pftoplam pfdist. (2.24) olacaktr. Yksek akm distorsiyonlu tek faz nonlineer ykler iin, toplam g faktr daha da dmektedir. Rezonansa neden olma olaslndan tr bu gibi ykler iin g faktr dzeltici elemanlar kullanlmaldr. Distorsiyon g faktrn iyiletirmenin bir baka yolu da nonlineer ykler tarafndan retilen harmonikleri yok etmek iin pasif ve aktif filtreler kullanmaktr.

12

3. HARMONK RETEN ELEMANLARIN TANIMLANMASI

Arzasz bir iletmede harmonikler eitli nedenlerle ortaya karlar. Bunlarn banda lineer olmayan manyetik ve elektrik devreleri gelir. Jeneratr, transformatr ve bobin gibi demir ekirdek ieren cihazlarda ar ak younluundan dolay doymann meydana gelmesi, demir ekirdein lineer olmayan manyetik devreye dnmesi anlamna gelir. Ark frnlarnda olduu gibi normal iletme gerei bir arkn olumas veya yariletken kullanlarak sinzoidal gerilimin eklinin deitirilmesi ise elektrik devrelerinin nonlineer almasna rnek verilebilir. Eer lineer olmayan devre jeneratrn manyetik devresi ise jeneratrn rettii gerilim sinzoidal olmamas nedeniyle harmonikli olacaktr. Eer lineer olmayan devre transformatre ait ise sekonder tarafna balanan kullancnn gerilimi de harmonikli olacaktr. Eer kullancnn manyetik ya da elektrik devresi lineer fakat bu kullancy besleyen gerilim sinzoidal deil ise, bu kullancnn ektii akm da harmonikli olacaktr. Kullancy besleyen gerilim sinzoidal ve kullanc yknn karakteristii lineer deilse, kullancnn ebekeden ektii akm harmonikli olacaktr. Bilgisayar modellemesi yaplrken byle bir yke ait harmonikli akmn i empedans ok byk olan bir akm kaynanda retildii kabul edilir. Sonu olarak harmonik, jeneratrde olduu gibi ya kaynak tarafndaki harmonikli gerilim etkisinden ya da kullancnn, rnein yariletken devre ieren, lineer olmayan bir devreye sahip olmasndan dolay meydana gelir [11,12].
3.1. Harmonik Kaynaklar

Yukarda da belirtildii gibi gerilim ve akmn sins dalga eklinden sapmasna neden olan harmonik bileenleri, akm-gerilim karakteristii dzgn olmayan ve harmonik kayna olarak adlandrlan elemanlar tarafndan retilmektedir. Bir g sisteminin harmonik bileenlerinin ortaya konmas ve daha temel tanmlama yaplabilmesi iin sistemdeki harmonik kaynaklar; 1- Kk gl nonlineer elemanlar 2- Byk gl, karakteristii srekli deien nonlineer ykler 3- letim sistemlerindeki byk gl g elektronii elemanlar olarak grupta incelenebilir. Birinci gruptaki harmonik kaynaklarnn ou alak gerilim cihazlarnn (TV, bilgisayar vb.) besleme kaynaklarnda bulunan dorultuculardr. Gleri dk olmasna ramen sistemde fazla sayda bulunmalar

13

harmonik

etkilerini

nemli

lde

arttrmaktadr.

kinci

gruptaki

harmonik

kaynaklarnn en nemlilerinden biri filtre sistemiyle donatlmam, yksek gl ark frnlardr. Bu elemanlarn empedanslar zamana gre rasgele deiim gsterdiinden sisteme gnderdikleri harmonik akmlar dzensizdir. nc grupta ise yksek gl dntrcler ne kmaktadr. Dntrcnn almas srasnda ortaya kan harmonik bileenler enerji sistemine olumsuz etki yapmaktadr. Harmonik meydana getiren elemanlar genel olarak ; dntrcler, jeneratrler, yar iletken elemanlarn kullanld cihazlar, jeneratrler, motorlar, senkron makinelerin uyarlmas iin kullanlan diyot ve tristrl dntrcler, transformatrler, gaz boalmal aydnlatma elemanlar, bilgisayarlar, elektronik balastlar, kesintisiz g kaynaklar, anahtarlamal g kaynaklar, kaynak makineleri, kontrol devreleri, frekans dntrcler, statik kompanzatrler, ark frnlar, yksek gerilimli enerji iletim sistemleri ve elektrik ulam sistemleri olarak verilebilir [8, 13,14]. Yukarda sralanan kaynaklardan bazlar aada incelenmitir.
3.1.1. Bilgisayarlar

Bilgisayar sistemleri hassas yklerdir. Ancak yalnzca bozucu etkilerden etkilenmekle kalmayp ayn zamanda birer etki kaynadr. Sahip olduklar nonlineer karakteristikler olabilmektedirler.
3.1.2. Statik kompanzatrler

nedeniyle

sistemlerinde

gerilim

dmlerine

neden

Reaktif g kontrol iin kullanlan statik VAR kompanzatrleri, ierdikleri nonlineer elemanlar nedeniyle lineer olmayan u karakteristiklerine sahiptirler. Bu nedenle de bal olduklar g sisteminde nonsinzoidal byklkler olutururlar. Bu nonsinzoidal byklklerin ierdikleri harmoniklerden herhangi biri sistemi rezonansa sokabilir.
3.1.3. Ark frnlar

Gleri MW seviyesinde olan ve elektrik ark oluumu esasna dayal olan ark frnlar, elektrik arknn akm-gerilim karakteristiinin lineer olmamas nedeniyle harmonik retirler. Ark olaynn balamasyla ark gerilimi azalrken ark akm artar. Bu anda ark olaynda negatif diren etkisi grnr. Ark frnlarnn empedansnn dengesiz olmas, sisteme gnderilen harmoniklerin akmlarnn da dengesiz olmasna

14

neden olur. Harmoniklerin rasgele deiim gstermesi ark frnlarnn modellenmesini zorlatrmaktadr. Bu konuda yaplan deneysel almalarda tipik bir ark frnnda 2,3,.9 mertebesinde akm harmonikleri bulunmu ve maksimum harmonik bileeninin temel bileenin % 30u kadar olduu tespit edilmitir. Ayrca 2,3,4 ve 5 seviyesindeki akm harmoniklerinin temel bileen akmnn yaklak %2si ile %4 arasnda, 6,7,8,9 ve 10 seviyesindeki harmoniklerin ise temel bileen akmnn yaklak %0.4 ile %1.3 arasnda dalm gsterdii tespit edilmitir.
3.1.4. Jeneratrler

En doal harmonik reticileridir. Senkron jeneratrlerin harmonik retme zellii kk kutbun alan eklinden, manyetik direncin oluklara bal olmasndan, ana devrenin doyuma ulamasndan ve kaak akmlar ile sk aralklarla ve simetrik olmayan boluklarla yerletirilen snm sarglarndan kaynaklanmaktadr. Dnen makineler, makine hznn ve endvi oluk saysnn fonksiyonu olan harmonikleri retir. Bunu nlemek iin oluk ekli, sarg yaps, uyarma sargs ve kutuplar gibi ksmlarda uygun yapsal tedbirler alnarak gerilim erisinin sinzoidal olmas salanr. Jeneratr gcnn 1000 kVAdan kk olmas durumunda senkron jeneratrlerin oluturduu harmonikler dikkate alnmazlar. Jeneratr balant ekilleri de harmonik frekansnda belirleyici zellik tarlar. Eer jeneratr sarglar gen bal ise, bu sarglarda 3n katlar frekansl bir sirklasyon akm geer. Bu akm yke bal olmayp sarglarda byk kayplara neden olur. Eer statorun sargs yldz balanmsa, 3 ve 3n kat frekansl harmonikler sadece faz gerilimlerinde bulunurlar. Fazlar aras gerilimlerde ise bulunmazlar. Eer yldz bal jeneratre fazl dengeli bir tketici balanrsa ve yldz noktas jeneratrn yldz noktasna balanmazsa, 3 ve 3n kat harmonikli akmlar gemezler. Yldz noktas ntre bal bir ykte ise, faz iletkenlerinden 3 ve 3n kat harmonikli akmlar gemezler. Yldz noktas ntre bal bir ykte ise, faz iletkenlerinden 3 ve 3n kat frekansl I0 akm, ntr zerinden de bunlarn toplam olan 3.I0 deerinde bir akm geer. Bu akmlar, ayn ekilde 3 ve 3n katlarna eit frekansl bir gerilim dm meydana getirirler. Bu sebeplerden dolay, jeneratr sarglarnn yldz balanmas ve yldz noktasnn yaltlmas tercih edilir. Jeneratrlerin sebep olduu 3 ve 3n kat harmonik akmlar, jeneratrde gen balama kullanlmak suretiyle bloke edilir.

15

3.1.5. Dntrcler

Enerji sistemlerindeki balca harmonik kaynaklardr. fazl dntrcler, dntrc transformatrnn primer tarafndan, ebekeden ekilen AC akmn dalga eklinin ierdii darbe says ile tannr. Genel olarak dntrclerin rettikleri harmonik bileenler n=k.p1 ile ifade edilir. Burada k = 1,2,3,... olmak zere tamsaylar, p = 6,12,... olmak zere darbe saysn belirtmektedir. Darbe says arttka dk harmonik bileenlerin ortaya kmas nlenmektedir. Transformatrn yldz/yldz bal olmas halinde dengeli olarak alan dntrcnn bir fazna ait hat akmnn ani deeri
i ( t ) = 2 3 1 1 1 1 1 I d cos t cos 5 t + cos 7 t cos11 t + cos13 t cos17 t + ... 5 7 11 13 17

(3.1)

olarak ifade edilebilir. Burada Id, dorultucu tarafndaki akm ifade etmektedir. Transformatrn yldz/gen bal olmas halinde ise dntrcnn bir fazna ait hat akmnn ani deeri
i ( t ) = 2 3

1 1 1 1 1 I d cos t + cos 5 t cos 7 t cos11 t + cos13 t + cos17 t ... 5 7 11 13 17

(3.2)

olarak ifade edilir. Grld gibi 6 darbeli dntrcde 5.,7.,11.,13.,17.,19.,... harmonik bileenleri ortaya kmaktadr. Harmonik seviyesi arttka her bir harmonik bileenin genlii azalmaktadr. Ayn zamanda yldz/gen bal durumda 5., 7., 17., 19., ... seviyesindeki harmonikler, yldz/yldz bal transformatrl dntrcnn rettii harmoniklerin ters iaretlisi olmaktadr.
3.1.6. Transformatrler

Enerji

sistemlerinin

en

nemli

elemanlarndan

olan

transformatrler

de

harmoniklere neden olurlar. Transformatrlerin harmonik retme zellii, demir ekirdein mknatslanma karakteristiinin lineer olmamasndan, yani transformatrn doymasndan kaynaklanmaktadr. Devresinde demir ekirdek bulunan elemanlarda akm-gerilim ilikisi lineer deildir. Bunun nedeni demir ekirdekte doymann meydana gelmesidir. Transformatr balantlar, farkl harmoniklerin gerileyen veya ilerleyen yndeki faz srasna neden olmas veya bazlarn elimine etmesi ile akm dalgasnn eklini etkileyebilir. izelge 3.1de harmonik derecesine gre dizi tipleri verilmitir. Bu dizi tipleri dnen makinelerde meydana gelen momentin ynn etkilemektedir.

16

izelge 3.1. Harmonik dereceleri ve bunlarn dizi tipleri [8].

Harmonik Derecesi Dizi Tipi

1 (+)

5 (-)

9 (0)

10 (+)

11 (-)

12 (0)

(-) (0) (+)

(0) (+) (-)

Jeneratr, hat ve transformatrden meydana gelen bir g sistemlerinde harmonik akmlar; jeneratr reaktans, transformatrn primer reaktans ve hattn reaktans zerinden geerek harmonikli gerilim dm meydana getirir. Jeneratrde sins eklinde gerilim retildii halde k ularndaki gerilimin dalga ekli bozulabilir. Mknatslanma akmndaki harmoniklerin ebekeye geip gememesi transformatr balant grubuna, primerin yldz bal olmas halinde yldz noktasnn ebekenin ntrne bal olup olmamasna ve transformatrdeki manyetik devrenin geometrik yapsna baldr. Transformatrn yldz noktasnn topraklanmas halinde 3 ve 3n kat harmonik bileenlerinin dndaki dier harmonik bileenler, aralarndaki 1200lik faz fark nedeniyle yldz noktasnda toplanarak sfr edecektir. Bu durumda her bir faz sargsnda endktif gerilim sins eklindedir. Ak sinzoidal ve mknatslanma akm nonsinzoidal olacaktr. Primerin yldz noktas topraklanmam olan transformatrlerde ise 3 ve 3n kat harmonikler ebekeye geemez, 5., 7., 11., 13. harmonik akmlarnn toplam, yldz noktasnda sfr olur. Primeri gen bal transformatrlerde sinzoidal beslenen her sarg bamsz gibidir. Faz sarglarndaki mknatslanma akmlarnda 3 ve 3n kat harmonikler meydana gelir. Bu harmonikler gen sargdan dar kamazlar. Bu yzden mknatslanma akm iin ebekeden 3 ve 3n kat harmonikler ekilmez. Fakat 1., 5., 7., ... harmonikler ekilir. Manyetik ak 3 ve 3n kat harmonikleri iermez. Sonu olarak; Transformatrler primeri ve sekonderi nasl balanrsa balansn, primer ve sekonderin yldz noktas ntre balansn veya balanmasn, ekirdek tipi nasl olursa olsun ebekelerden 1, 5, 7, 11, 13 harmoniklerini daima ekerler ebekelerde 3 ve 3n kat harmonikleri nlemek iin primer yldz topraklanmaz veya sarglardan biri gen balanr. Nonlineer yk dengesiz ise transformatr balants ne olursa olsun 3 ve 3n kat harmonik akmlar dengesizlik nedeniyle ebekeye geer.

17

4. HARMONKL BR SSTEMDE AKIM VE GERLM KALTESNN BELRLENMES ve HARMONKLERN MEYDANA GETRD ETKLER

Doru akm ile alan elektrikli cihazlarn besleme devresine alternatif akm bileeninin ulamas istenmez. Ayn ekilde 50 Hz ile alan cihazlara 50 Hz dndaki frekanslarda bir gerilimin ulamas da istenen bir durum deildir. Tketicilerin kulland cihazlar besleyen gerilimin kalitesi cihazn verimini ve cihaz mrn dorudan etkiler. G sistemlerindeki elemanlarn harmonik domenindeki modellerine harmonik reten yklerin lineer yklere ve g sistemlerine etkisini tahmin edilmesi, rezonans frekansndaki akm ve gerilim deerlerinin hesaplanmas, g sistemindeki elemanlara ait harmonik indislerini hesaplanmas, g ak hesaplamalarnda kullanlmas, reaktif g kompanzasyonu kapasitesi ve harmonik filtrelerinin byklklerinin belirlenmesi gibi ilemleri yapmak iin ihtiya duyulur. Harmonik problemlerinin en aza indirilebilmesi, g sistemlerinin kesintisiz ve gvenli almalar iin harmonik reten yklerin doru ekilde modellenmesi byk nem tar [11, 12, 15]. Bu sebeple elektrikli cihazlarn besleme gerilimleri ile ilgili standartlar gelitirilmi, bu standartlar iin bir takm byklkler tanmlanmtr. Eer cihaz doru gerilim ile besleniyorsa, tanmlanan byklklerden bir tanesi dalgallk katsaysdr. Bu katsay

V 2 V02 V0

V2 1 V02

(4.1)

olup gerilim dalga eklinin dzgn gerilimden olan uzakln gsteren bir ldr. Burada kullanlan V deeri
V = V02 + V12 + V22 + ... + Vn2

(4.2)

dr. Doru gerilim ile beslenen cihazlar iin besleme geriliminin kalitesini len dier bir katsay ekil katsaysdr. Bu katsay F= V V0 (4.3)

18

eitlii ile verilir. F deeri kldke gerilim kalitesi artar. Alternatif gerilim ile beslenen cihazlar iin besleme gerilimi kalitesi distorsiyon (bozulma) faktr ile llr. Bozulma faktr V 2 V12 DF = V1 (4.4)

olup harmonik ieren alternatif gerilim iinde ana harmonik (birinci harmonik) dnda kalan harmoniklerin ana harmonie olan orann len bir byklktr. Eer besleme gerilimi doru bileen iermiyorsa ( V0 = 0 durumu ) bu durumda ifade V 2 V12 V 2 + V32 + ... + Vn2 = 2 DF = V1 V12 olarak da yazlabilir. G sistemlerinin harmonik domeninde analizleri iin yaygn ekilde kullanlan modelleme ve zm algoritmasna gre deien birok metot bulunmaktadr. Bu analiz metotlarnn en nemlilerinden biri Frekans Tarama metodudur. Dier analiz metotlaryla karlatrldnda daha az veri gerektirmesi frekans tarama metodunu kolayca uygulanabilir hale getirmitir. Bu metodun dezavantaj ise ancak tipik harmonik karakteristiine sahip yklere uygulanabilir olmasdr. Frekans tarama metodu, harmonik reten ykn zelliine gre iki farkl biimde kullanlmaktadr. Bunlardan biri, harmonikli ykn bulunduu dme akm kayna balanp sistemdeki harmonik gerilimlerinin (4.5)

[Yh ][Vh ] = [ I h ]
dm gerilimler matrisi ve Ih ; akm kaynaklar vektrdr.

(4.6)

ifadesinden hesaplanmasdr. Bu denklemde Yh ; h. harmonie ait admittans matrisi, Vh ; Gerilim Transfer Fonksiyonu olarak da adlandrlan ikinci tip frekans tarama metodunda ise harmonik reten ykn bulunduu dme gerilim kayna balanp (4.6) denklemi her harmonik iin zlr. Bu tip analiz genelde, her barada meydana gelen harmonik gerilimlerinin etkilerinin aratrlmasnda kullanlr. Frekans tarama metodu, harmonik reten cihazlarn tam olarak yklenmedii veya ar yklendii durumlarda, dengesizlik durumlarnda, tipik olmayan harmonik spektrumuna sahip yklerin bulunduu g sistemlerinde yeterli deildir [8].

19

Bunlarla birlikte bu metotta, harmonik reten ykn gerilim bamll zellii de dikkate alnmamaktadr. Harmonik reten yklerin gerilim bamllnn hesap edilmesi gereklilii, Harmonik terasyon metodunu ortaya karmtr. Bu metotta, harmonik reten cihazlar kaynak gerilimine baml akm kayna olarak I h = F (V1 , V2 ,..., Vh , c) ; h = 1,..., h biiminde, zlr. Daha sonra harmonik akm kaynann spektrumu yeterli dorulua ulaana kadar (4.6) ve (4.7) denklemleri iteratif olarak zlr. Harmonik iterasyon metodu kullanlrken rezonans durumlarnda raksama problemi ortaya kabilir. Dier bir iteratif metotta ise gerilim baml harmonik reten cihazlar, Newton tipi algoritma araclyla (4.6) ve (4.7) denklemleri ezamanl olarak zlerek analiz edilir. Bu metodun en nemli zorluu birok harmonik reten cihaz iin trevi alnabilir kapal form ifadeler gerektirmesidir. Son zamanlarda, sistemdeki olas deiimlerde daha doru sonularn elde edilebildii Norton Model kullanlarak harmonik analizleri gerekletirilmektedir. Bu metotta harmonik reten ykler Norton akm kayna ve bu kaynaa paralel bal norton empedansndan oluan bir edeer devre biiminde modellenmitir [16]. Harmoniksiz akm ve gerilimlerin bulunduu bir elektrik enerji sistemi, sabit genlik ve frekansa sahip gerilim kaynaklar tarafndan beslenen ve pasif elemanlardan meydana gelen lineer bir sistemdir. G elektronii ve nonlineer elemanlarn yaygn kullanlmas, g sistemlerine dahil edilen harmonik akmlarnda arta neden olmaktadr. Elektrik g sistemlerinde harmoniklerden dolay gerilim ve akm dalga ekillerinin bozulmas ok eitli problemlere yol aar. Gerilim dmnn artmas, g retiminde ve iletiminde verimin dmesi, sistem elemanlarnda ve yklerde ek kayplarn olumas, jeneratr ve ebeke geriliminin dalga eklinin bozulmas, kompanzasyon tesislerinin harmonik frekanslarnda dk kapasitif reaktans gstermeleri nedeniyle ar yklenip zarar grmeleri, kesintisiz g kaynaklarnn veriminin dmesi, koruma sistemlerinin hatal almas, yaltm malzemesi delinmeleri, mikroilemcilerin hatal almalar, ses ve grnt aralarnn parazitli c kontrol deikenine ve gerilim harmoniklerine bal (4.7) olarak

modellenmektedir. Buna gre, tahmin edilen kaynak gerilimi iin (4.7) denklemi bir kez

20

almas, elektrikli cihazlarn mrnn ksalmas, bata motor olmak zere dier cihazlarda ek grltlere neden olmas saylabilecek baz problemlerdir. Harmoniklerin etkisi, bota almada ve dk yklerde, ebekelerin tam yklenmesi haline gre daha byktr. G sistemlerinde oluan harmonikler, motorlar, jeneratrler, kondansatrler, transformatrler ve enerji iletim hatlarnda ilave kayplara yol aarlar. Baz durumlarda da harmonikler, g sistemi elemanlarnn zarar grmesine veya devre d kalmalarna neden olabilir. Harmoniklerin baz sistem elemanlarna olan etkileri aada incelenmitir.
4.1. Transformatrler zerindeki etkileri

Harmonikler, transformatrlerdeki snmay ve kayplar arttran nemli bir etkendir. Akm harmonikleri kaak ak kayplarnda ve bakr kayplarnda arta neden olmaktadr. Gerilim harmonikleri, demir kayplarnda artlara ve yaltm zorlanmalarna neden olmaktadr. Bu kayp artlar sonucunda transformatrde ek snma meydana gelecektir. Ayrca harmonik bileenler transformatr endktans ile transformatre bal bir ykn veya devre elemannn arasnda rezonans meydana getirebilmektedir. Harmonik gerilim ve akmlarnn neden olduu transformatr kayplar frekansla ilikilidir. Frekansn artmasyla kayplar da artmaktadr. Harmonik bileenlerin seviyesi arttka frekans deeri bydnden yksek seviyeli harmonik bileenler, dk seviyeli harmonik bileenlerden daha etkili olmaktadr. Transformatr kayplar ykl ve yksz kayplar olarak ayrlabilir. Ykl kayplar I2R kayplar ile kaak ak kayplar olarak ayrlabilir. Kaak ak kayplar sinzoidal olmayan akm dalga ekli etkisi nedeniyle ek snmalara sebep olur. I2R kayplar ise snma nedeniyle meydana gelmektedir. Bunun nedeni dirente oluan artmadr. Ayrca harmonikler sarglardaki nve ve balant noktalarndaki manyetik akdan dolay oluan kaak kayplarn da artmasna neden olurlar. Genel olarak aklanacak olursa, manyetik ekirdekli bir elemanda oluacak demir kayplar, bu elemana uygulanacak gerilim ekli ile ilgilidir. Manyetik ekirdekli bir elemana uygulanan harmonikli gerilimin N tane harmonik bileen iermesi durumunda ani deer v(t ) = vn (t )
n =1 N

(4.8)

ve efektif deer 21

 N V = Vn2 n =1

(4.9)

olmak zere bu elemanda oluacak demir kayplar PFe K mV 2 = K m Vn2

n =1 N

(4.10)

ile ifade edilir. Burada Km, makinenin yapsyla ilgili bir sabittir. Benzer ekilde

n = Vn / V1

(n=2,3,....,N)

(4.11)

eklinde n. harmonik iin tanmlanan gerilim harmonii ifadesi kullanlarak

N PFe K mV12 1 + n2 = PFe1 + PFeH n=2

(4.12)

eklinde yazlabilir. Grlecei gibi sinzoidal gerilimin meydana getirdii demir kaybna ilave olarak gerilim harmoniklerine bal kayplar sz konusu olmaktadr.
4.2. Motorlar ve jeneratrler zerindeki etkileri

Harmonik gerilim ve akmlarnn en byk etkisi, harmonik frekansndaki demir ve bakr kayplarnn art ile dner makinelerin ssnn artmasdr. Bu yzden harmonik bileenler, dner makinelerin verimi ile momentinin dmesine ve sinzoidal beslemeli bir motora gre daha grltl almalarna neden olur. Motor ve jeneratr gibi elektrik makinelerinde rotorun ar snmas, harmoniklerden kaynaklanan gerilim distorsiyonlarnn neden olduu balca sorunlardan biridir. Her bir harmonik gerilimi (5., 7., 11., ...) makinenin statorunda bir harmonik akm indkleyecek ve stator sarglarnda ilave s meydana getireceklerdir. Bylece temel akm bileeninin neden olduu s seviyesine gelecek ilavelerle makinenin ss ykselecektir. Harmonikler sebebiyle motor scaklnn artmas motor mrn ksaltmakta, bu durumdan en fazla bir fazl motorlar etkilenmektedir.
4.3. letkenler zerindeki etkileri

Harmonik akmlar, iletkenlerde snmann dolaysyla kayplarn artmasna neden olurlar. Harmonik akmlar iletkenlerde snmaya iki ekilde neden olurlar. Bunlardan birincisi skin-effect olarak bilinen akmn, iletkenin d yzeyine doru younlamasyla etkin direncin artmas sonucu oluan ek arttr. kinci etki ise tek fazl

22

ykleri besleyen 3 fazl 4 telli sistemlerin ntr iletkenlerinin byk akmlarla yklenmesi ile oluur. ekil 4.1de byle bir sistem gsterilmitir.

A B C Nonlineer Elemanlar I3 3.I3 I3 I3

ekil 4.1. Ntr hattnn 3. harmonik bileenlerle yklenmesi.

Baz nonlineer elemanlar byk deerde 3 ve 3n katlar harmonik bileen retirler. Temel frekanstaki dengeli 3 fazl akmlarn toplam sfr olduundan ntr iletkeninden akm gememesine neden olurlar. Ancak 3 fazl sistemlerde nc seviyeden harmonikler ntr iletkeninde birbirlerinin zayflatmaz tam tersine glendirirler. Harmonik seviyesi iin fazlar arasnda n.1200lik faz fark olduundan 3 ve 3n kat harmoniklerin her biri 3600lik faz farkna yani birbirine eklenmesine neden olurlar. Bir omik dirente oluacak kayp g, bu elemanlardan geen akm ile ilgilidir. Omik direnci R olan bir iletkenden geen ve N tane harmonii ieren bir akmn ani deeri i (t ) = i (t ) n
n =1 N

(4.13)

olmak zere efektif deeri N 2 I = In n =1 olacaktr. Bu durumda n. harmonik iin akm harmonii oran In I1
1 2

(4.14)

n =

(n=2,3,...,N)

(4.15)

olarak tanmlanrsa fazl sistemde oluacak omik kayplar iin

23

2 PK = 3 Rn I n
n =1

(4.16)

yazlabilir. Burada In n. harmonik akmn efektif deeri, Rn ise hattn n. harmonik frekansndaki direncidir. Direncin frekansla artmas ihmal edilirse kayp g
N N 2 2 PK = 3RI 2 = 3RI12 1 + n = PK1 1 + n = PK1 + PK H n=2 n=2

(4.17)

formunda ifade edilebilir. Buna gre sinzoidal akmn meydana getirdii kayplara ilave olan kayplarn, akm harmonii arttka daha etkin olduu sylenebilir.
4.4. Kondansatrler zerindeki etkileri

Enerji sistemlerinde ok nemli elemanlardan olan kondansatrler harmonik bileenlerinden olduka etkilenirler. Harmoniklerden dolay oluan olumsuzluklar sistemlerde ilk olarak kondansatrlerde grlrler. Baka bir deyile, sistemlerde harmonik bileenlerin varln ilk haber veren elemanlar kondansatrlerdir. Kondansatrler harmonik reten elemanlar olmamakla beraber sistemde bulunan harmonik seviyelerinin etkin biimde artmasna neden olurlar. Yksek deerli harmonik bileenli veya harmoniklerle distorsiyona uram bir gerilim, kondansatrde ar gerilime ve bunun sonucunda da dielektrik malzemede zorlanmalara ve arzalara neden olmaktadr. Harmonikler kondansatrlerde hem ar reaktif yklenmeye, hem de dielektrik kayplardaki art sonucu snmaya neden olurlar. Harmonik distorsiyonunun mevcut olduu durumda, g faktr dzelten kondansatrlerin gerilimleri izin verilen deerlerin stne kabilir. Elektrik enerji sistemlerinde simetriden dolay tek dereceli harmonik bileenler (n=3, 5, 7,) bulunur. Bu ekilde harmonik bileenler ieren bir gerilimin efektif deeri
V = V12 + V32 + V52 + ...
1 2

(4.18)

eitlii ile belirlenir. Bir kondansatr grubunun reaktans, artan frekans ile birlikte azalmaktadr. Bir kondansatrn n. harmonik iin akm deeri I n = 2 f nCVn = n1CVn gerilimdeki oranndan byk olmaktadr. Kondansatrden geen harmonikli bir akmn efektif deeri (4.19)

ile belirlenir. Bu eitlikten grlebilecei gibi herhangi bir harmoniin akmdaki oran,

24

 N 2 I = I n n =1

N = (nCVn ) 2 n =1
1

(4.20)

ile bulunur. Bu eitlie gre tek dereceli harmonik bileenler iin kondansatr akm
I = C V12 + 9V32 + 25V52 + ...
2

(4.21)

olarak hesaplanabilir. Bir alak gerilim g sisteminin rezonans frekansna ait harmonik seviyesi
n= QS QC

(4.22)

bants ile hesaplanr. Burada QS sistemin kondansatr grubunun bulunduu noktadaki ksa devre gcn, QC ise kondansatrlerin toplam gcn gstermektedir. Nominal olarak, Q reaktif gcndeki bir kondansatre uygulanan bir harmonikli gerilim durumunda reaktif g QT = Q + n CVn2
n=2 N

(4.23)

ile bulunur. Kullanlan kondansatrn kayp gcnn bulunduu ve edeer devresinde paralel R omik direncinin bulunduu kabul edilirse, kondansatrn aktif g kayb PK = C (tan )nVn2
n =1 N

(4.24)

eklinde hesaplanr. Burada tan = R 1

C ile gsterilen ifade kayp faktrdr.

n = 2fn, n. harmonik iin asal frekans, Vn ise n. harmonik geriliminin efektif deeridir. Kondansatrler iin genel olarak u aklamalar yaplabilir: Kondansatrler, bal olduu sistemde gerilim ykselmesine neden olacaklarndan yklerin az bulunduu bir zaman diliminde sistemdeki transformatrleri doyma blgesine sokarak harmonik bileenlerin de artmasna neden olacaklardr. Bu nedenle kondansatrler sisteme balanmadan nce harmonik analizleri yaplmal ve gerilim distorsiyonu belirlenmelidir. Harmonik bileenler ieren gerilimler, kondansatrn dielektrik malzemesinin zorlanmasna ve dielektrik kayplarn artmasna neden olmaktadr. Harmonik derecesi arttka kondansatrde olumsuz etkiler art gstermektedir. ki harmonik bileenin temel bileen ierisindeki yzdesi ayn olsa bile byk

25

dereceli harmonik bileenlerin kk dereceli harmonik bileenlere gre oluturaca ar akm deeri ve ar reaktif g deeri daha fazla olacaktr. Harmonik bileenler, kondansatrn nominal artlarn dndaki alma deerlerine (akm, gerilim ve reaktif g deerlerinin deimesine) neden olmaktadr.
4.5. letim sistemleri zerindeki etkileri

Bir ebekedeki harmonik akmlarn ak, iki temel etkiyi meydana getirmektedir. Birincisi iletim hatt boyunca eitli devre elemanlar zerinde gerilim dm oluturmasdr. Akmn n. harmonik bileeninin oluturduu gerilim dm
Vn = I n . Z n

(4.25)

olarak ifade edilir. Harmonik akmlarn oluturduu ikinci etki ise

2 PH = I n Rn

(4.26)

n=2

forml ile hesaplanan ek kayplardr. Burada In n. harmonik bileen akmn, Rn ise n. harmonik frekansndaki iletim sistemi omik direncini gstermektedir.
4.6. Elektronik elemanlar zerindeki etkileri

G elektronii elemanlarnn doru almas, gerilimin sfr geilerinin doru belirlenmesine baldr. Bir sistemde oluacak harmonikler, gerilimin sfr geilerinin kaymasna veya bir noktadaki fazlar aras gerilimin dier bir noktadaki fazlar aras gerilimden byk olmasna neden olabilirler. Elektronik kontrol devrelerinin pek ok eidi oluabilecek bu kayma nedeniyle yanl ilev grebilirler. rnein tristr kontroll devrelerde, harmonik distorsiyon sonucu tristrlerin ateleme anlar deiebilir.
4.7. Sigortalar zerindeki etkileri

Enerji hatlarnda meydana gelen harmonikler, devre kesiciler ve sigortalarn akm kesme yeteneklerini etkilemektedir. Sigortalarn almasnda oluan aksaklklar dorudan elektro manyetik endksiyon bobini ile ilgilidir. Ama esnasnda oluacak elektrik ark, bobin tarafndan oluturulan manyetik alan ile ark hcrelerine srlr. Dolaysyla bobin almasnda oluacak anormallikler arkn yeniden olumasna ve kesicinin yeniden kapanmasna neden olur. Ayrca harmonik elemanlar, devre kesiciler

26

ve sigortalarda snmay ve kayplar arttrr. Bylece srekli hal akm tama kapasitesi azalr ve izolasyon malzemelerinin mr ksalr. Buna ek olarak akm geilerinde temel frekanstaki normal sins dalgasna gre daha yksek bir deiim hzna yol aabilmekte ve akm kesme ilevi zorlamaktadr.
4.8. Diren ve reaktanslar zerindeki etkileri

Harmonik bileenlerin seviyesi arttka frekans deeri de artmaktadr. Frekansn artmas sonucu iletkende skin-effect olumakta, dolaysyla iletkenin etkin kullanlan kesiti azalmaktadr. letkenin sinzoidal akmdaki R1 temel bileen omik diren deerine nonsinzoidal akm ak durumunda her bir harmonik bileen iin Rn direnci eklenir. Birok durumda harmonikler nedeniyle oluan ilave diren ihmal edilmekle beraber detayl analizlerde hesaba katlmaldr. Elektrik ebekelerinin ve elemanlarnn modellenmesinde olduka geni yer tutan reaktanslar iin ise u yorumlar yaplabilir: Temel bileendeki deeri XL olan bir endktif reaktans, n. harmonikte X Ln = n. X L deerinin alr. Benzer ekilde, temel harmonik bileenindeki deeri XC olan bir kapasitif reaktans ise n. harmonikte

X Cn =

XC deerinin almaktadr. n

4.9. Aydnlatma elemanlar zerindeki etkileri

Harmonik bileenli gerilimler, fluoresant lambalarda duyulabilecek grltlere ve demir kayplarna neden olmaktadr. Akkor telli lambalarn kullanm mrleri ise olduka ksalmaktadr. rnein normal gerilimin %5 stnde bir gerilimde kullanlan bir akkor lambann mr %50 orannda azalmaktadr.
4.10. l aletleri zerindeki etkileri

Yksek mertebeli harmonik bileenler sistemleri rezonansa soktuklarndan l aletlerini olumsuz etkilemektedir. Harmonik bozulmann neden olduu faz dengesizlii saya gibi endksiyon disk aletlerinde hatal almaya neden olurlar. Akm ve gerilim dalga ekillerinin deimi olduu bir durumda endksiyon disk sayalar %20 civarnda hatal almaktadr. Ayn ekilde etkin deer lm iin kalibre edilmi olan voltmetre ve ampermetreler harmoniklerin mevcut olmas durumunda hatal sonular vermektedir.

27

4.11. G faktr zerindeki etkileri

Aktif g P, grnr g S olmak zere bir devredeki g faktr GF = P/S (4.27) ile ifade edilmektedir. G faktr dzeltilmesindeki ama, devreden ekilen aktif gcn devredeki elemanlarn yklenmesine esas olan grnr g deerine yaklatrmaktr. Hatta birbirine eit olmas durumunda g faktr 1 deerini alacaktr. Genel olarak harmonikli akm ve gerilimin devrede dolamas durumunda g faktr, harmoniksiz duruma gre deiecektir. G faktr deiiminde en ok karlalan durum sinzoidal bir ebekeye nonsinzoidal bir eleman balanmas sonucu oluan durumdur. Sinzoidal bir ebekeye nonsinzoidal bir eleman balanmas durumunda ekilecek harmonik akmlar sebebiyle g faktr

GF =

VI1 cos N 2 V I n n =1
1 2

I1 cos I

(4.28)

olarak bulunur. Burada birinci ifade akmn bozulma faktr, ikinci ifade ise kayma faktr olarak adlandrlr. Birinci terim daima 1den kk olduundan g faktr sinzoidal durumdaki cos deerinden daha dk bir deer alacaktr. Buradan da anlalaca gibi sistemde mevcut bulunabilecek harmonik bileenler g faktrnde dlere neden olacaktr.
4.12. Harmoniklerin Rezonans Etkisi

Bir elektrik devresinde, endktif reaktans ve kapasitif reaktans deerlerinin eitlii sonucu rezonans meydana gelir. Telsiz ve radyo gibi baz cihazlarn almas rezonans olumas prensibine gre olmasna karn enerji sisteminde rezonans olumas sistemde ar gerilim ve akm gibi baz problemlere ve enerji aknn kesilmesine neden olabilmektedir. R,L,C elemanlarndan oluan bir devrede kaynak tarafndan salanan gerilim ve akm ayn fazda yani L ve C elemanlar olmasna ramen sistem omik ykl ise bu devredeki L ve C elemanlar rezonans halindedir. Bu durum bir seri RLC devresinde oluuyorsa seri rezonans, paralel RLC devresinde oluuyorsa paralel rezonans adn alr. Seri rezonans durumunda devre empedans dktr ve devreye dk genlikli bir gerilim uygulansa bile devreden yksek genlikli rezonans akmlar akacaktr. Seri R,L,C elemanlarndan meydana gelen devrede empedans ifadesi

28

Z = R + j L +
eklindedir.

1 = R + j( X L X C ) j C

(4.29)

Kaynak gerilimine ait asal frekans olmak zere eer devrede

L =
ise

1 C 1 LC

(4.30)

2 =
olur.

(4.31)

Rezonans meydana geldiinde X Lr = X Cr 1 = r L r C (4.32)

buna gre rezonans frekans

fr = 1 2 LC = f = f LC XC XL

(4.33)

olur. Seri R,L,C devresine harmonik ieren bir Vn gerilimi uygulandnda devreden harmonikli bir akm geer. Bu durumda devre her bir harmonik mertebesi iin ayr ayr incelenir ve sonu sper pozisyon yntemiyle elde edilir. Harmonikli durumda devre elemanlar Rn = R0 + R X Ln = nX L X Cn = XC n (4.34) (4.35) (4.36)

olarak tanmlanr. Harmonik bileenlerin gz nnde bulundurulmas halinde temel frekansta edeer empedans Z n = Rn + j ( X Ln X Cn ) = R + j (nX L biiminde ifade edilir. Seri rezonans esnasnda derenin empedans sadece direnten oluur. Seri rezonans devresi bir harmonik bileenin filtrelenmesinde kullanlr. Filtreler iin tanmlanan kalite faktr
29

XC ) n

(4.37)

Q= dr.

Xr R

(4.38)

Paralel rezonans durumunda devrede empedans ok byktr ve devreye dk genlikli bir akm uygulansa bile devre elemanlar ularnda yksek genlikli, tehlikeli rezonans gerilimleri meydana gelir. Paralel R,L,C devresi iin devre empedans Z= jRX L X C R( X L X C ) jX L X C (4.39)

olacaktr. Rezonans durumunda XL=XC olacandan rezonans frekans fr = 1 2 LC (4.40)

eklinde olacaktr. Paralel rezonans devresinin harmonikli gerilimle beslenmesi durumunda devreden eitli harmonikleri ieren bir akm geer. Daha nceden de tanmland gibi herhangi bir n. harmonik seviyesi iin devre elemanlarnn deerleri Rn = R0 + R X Ln = n. X L X Cn = XC n (4.41) (4.42) (4.43)

eklinde olacaktr. Buna gre herhangi bir harmonik bileendeki empedans ifadesi
Zn = jRX L X C X R(nX L C ) jX L X C n (4.44)

olur. Paralel rezonans durumunda devre empedans sadece direnten oluur. Bu durumda Q kalite faktr, Q= R Xr (4.45)

olur. Bu ifade, devrede kondansatr zerinden geen akmdr. Tek fazl devrede kaynak gerilimi Vn <0o olmas durumunda kondansatrn temel frekanstaki akm,

30

I C1 =

QC1 Vn

(4.46)

eitliinden reaktif g deeri kullanlarak bulunabilir. Kondansatrn harmonik bileen akm ise
I Cn = VCn jX Cn = jn. VCn X C1

(4.47)

ifadesine gre hesaplanabilir. Bir sistemde rezonans olumas arza ve hasarlara yol aabilir. Rezonans durumunda L ve C elemanlarna ait gerilimler ykselir ve bu elemanlardan ar akm geer. Devre elemanlarnda zellikle kondansatrlerde izolasyon zorlanmalar ve dielektrik malzeme delinmeleri meydana gelir. Harmonik gerilimler ykselir ve buna bal olarak tketiciye verilen gerilimin dalga ekli ve dolaysyla enerji kalitesi bozulur. Seri rezonans sistemde nadir olumasna karn oluumu durumunda meydana gelecek byk akmlar anahtar ve kontaktrlerde ar snmaya neden olur. Benzer ekilde paralel rezonans lineer olmayan yklerden dolay oluan harmonik akm deerlerinde arta neden olur. Kondansatr ularndaki gerilim ar ykseldiinden bu eleman zarar grebilir. Yksek harmonik frekanslar ile orantl olarak ebeke reaktans da bydnden byk harmonikli gerilim dmleri meydana gelir. Bu da ebeke geriliminin bozulmasna yol aar.

31

5. SSTEMLERDE HARMONKLERN ENGELLENMES

Harmonikler nedeniyle oluacak zararl etkilerin engellenmesi sadece tasarmda alnacak tedbirlerle mmkn olmamaktadr. Harmonik akmlarn ebekeye gemesini nlemek iin ek devrelere ihtiya vardr. Devreye yerletirilen ve istenen harmonik akmnn szlmesini salayan bu devrelere harmonik filtresi ad verilir. Harmonik filtrelerin amac bir yada daha fazla frekanstaki akm veya gerilimlerin yani harmoniklerin etkisini azaltmaktr. Harmonik filtrelerinin grevleri harmonik reten bir cihazdan beslenen ykn gerilim dalgasn dzeltmek, AC sisteme katlan istenmeyen harmonik bileenleri nlemek ve radyo frekans giriimlerini elemek eklinde zetlenebilir [11, 15-17]. lev bakmndan filtreler ikiye ayrlr; Filtrelerin kontroll akm ya da gerilim kaynana sahip olduu aktif filtreler Filtre bileenlerinin diren endktans ve kondansatr gibi pasif elemanlardan oluturulduu pasif filtreler
5.1. Aktif Filtreler

Harmoniklerin ortadan kaldrlmas iin gelitirilmi elemanlardr. Bu filtreler ileri g elektronii temellerine dayanr ve pasif filtrelerden ok daha pahaldr. Aktif filtreler birden fazla harmonik frekans iin adreslenebilir ve enerji kalitesini etkileyen problemleri ortadan kaldrabilir. Ayn zamanda en nemli stnlkleri mevcut datmda deiiklikler yapldnda bile etkili harmonik kompanzasyonuna devam edebilmeleridir. Aktif filtrenin alma prensibi, nonlineer ykn ekecei temel bileen dndaki akm karlamaktr. Buna gre aktif filtreler yk tarafndan ekilen harmonikleri analiz ederek harmonik bileenleri uygun bir fazda yke uygularlar. Nonlineer bir yk ebekeye balandnda I ebeke akmn eker. Bu akm temel bileen yannda harmonik bileenleri de iermektedir. I = I1 + I n = I1 + I H
n=2 N

(5.1)

eklinde harmonik bileen akmlarn salayan bir eleman olmas durumunda ebekeden sadece temel bileen akm ekilir.

32

Aktif filtre akm iin de If = I H (5.2) yazlabilir. Buna gre aktif filtrelerin ebekeden harmonik akmlarn ekilmemesine neden olduklar sonucuna varlabilir. ekil 5.1de aktif filtre ile harmoniklerin giderilmesi gsterilmitir.

ekil 5.1. Aktif filtre ile harmoniklerin giderilmesi [16].

Aktif filtreler devreye seri ve paralel olmak zere iki ekilde balanabilirler. Paralel filtre, tesiste var olan pasif filtre ile kombine olarak alabildiinden daha ok kullanlr. ekil 5.2-ada paralel bal aktif filtre, ekil 5.2-bde ise seri bal aktif filtre gsterilmitir.

ekil 5.2-a. Paralel bal aktif filtre [18].

33

ekil 5.2-b. Seri bal aktif filtre [18]. 5.2. Pasif Filtreler

Pasif filtreler, kaynak ile alc arasna konulan ve temel frekans dndaki bileenleri yok eden seri bal kondansatr ve endktans bileimidir. Baz durumlarda omik diren de ilave edilebilir. Pasif filtrelerde ama, yok edilmek istenen harmonik bileen frekansnda rezonansa gelecek L ve C deerlerini belirlemektir. Her bir harmonik bileen iin onu rezonansa getirecek ayr bir filtre kolu gereklidir. Q kalite faktrne gre filtreler yksek geiren veya dk geiren filtreler olarak ayrlrlar. ekil 5.3 de endktif dk geiren filtre, ekil 5.4de de kapasitif yksek geiren filtre gsterilmitir.

ekil 5.3. Endktif dk geiren filtre [18]. ekil 5.4. Kapasitif yksek geiren filtre [18].

Yksek Q filtresi, dk harmonik frekanslarndan birine ayarlanr. Dk Q filtresi ise geni bir frekans aralnda dk bir empedansa sahiptir ve yksek seviyeli harmonikleri szmek iin kullanldndan yksek geiren filtre olarak da dnlr. ekil 5.5-ada dk Q tipi filtre, ekil 5.5-bde ise yksek Q tipi filtre gsterilmitir.

34

ekil 5.5-a. Dk Q tipi filtre [16].

ekil 5.5-b.Yksek Q tipi filtre [16].

Q kalite faktr Q = Xr / R (5.3) ile ifade edilir. Bu ifadede X kondansatr veya endktansn rezonans frekansndaki reaktansn, R ise filtrenin direncini gsterir. Yksek geiren snml filtrelerde ise ayar keskinlii ifadesi Q = R / Xr eklindedir. Harmoniklerin engellenmesi iin pasif filtreler olarak seri filtreler ve paralel filtreler kullanlmaktadr.
5.2.1. Seri filtreler

(5.4)

ekil 5.6da bir devrede seri filtrenin kullanm gsterilmitir.

ekil 5.6. Bir devrede seri filtrenin kullanm [18].

35

Seri filtreler, harmonik kaynayla ebeke arasna seri olarak balanr ve harmonik akna yksek empedans gsterirler. Bu yzden seri filtrelerin ayarlanm olduu frekansta yksek empedans vardr. Seri filtre belirli bir frekansa ayarland iin, sadece o frekans bileenine yksek empedans, temel frekansta dk empedans gsterirler. Seri filtrelerin en byk dezavantajlar devreye seri olarak balandklarndan tam yk akmn tamak ve hat gerilimine gre yaltlmak durumunda olmalardr. Bununla birlikte rezonansa yol amamalar en byk avantajlardr.
5.2.2. Paralel (nt) filtreler

Paralel filtrenin bir devreye balan ekil 5.7de gsterilmitir.

ekil 5.7. Bir devrede paralel filtrenin kullanm [18].

stenmeyen harmonik bileen akmlar dk empedansl bir paralel yol yardmyla topraa aktarlarak sistemde dolamalar engellenebilir. Harmonik kaynayla ebeke arasna paralel olarak balanrlar. Bu tip filtrelerde ama, dk bir nt empedans yoluyla istenmeyen harmonik akmlarnn filtre zerinden gemesinin salanmasdr. Ayrca temel frekansta reaktif g salayarak g faktr dzeltiminde de kullanlrlar. Tasarmlar kolaydr. Ancak paralel filtre bileenleri mevcut ebeke empedanslaryla birbirini etkileyerek rezonansa neden olurlar. Paralel filtrelere rnek olarak tek ayarl filtreler, ift ayarl filtreler ve snml filtreler verilebilir.

36

5.2.2.1 Tek ayarl filtreler

Tek ayarl filtreler, seri RLC devresinden meydana gelmektedir. Yaps ekil 5.8de gsterilmitir.

ekil 5.8. Tek ayarl filtre ve empedans deiimi [18].

Tek ayarl filtreler, dk empedans veya ksa devre oluturarak ayarlanan frekanstaki harmonik akmnn bastrlmasn salarlar. Tek ayarl filtre iin asal frekansndaki filtre empedans Zf 1 Z f = R + j L C ifadesiyle hesaplanabilir.
5.2.2.2 ift ayarl filtreler

(5.5)

Adndan da anlalaca gibi iki ayr frekansa ayarl olup ayarlandklar bu frekanslarda dk empedans gstererek bu frekanstaki harmonik bileenlerin szlmesini salarlar. En nemli zellii temel frekansta g kaybnn az olmasdr. Ayrca endktanslarn saysnn ayarlanmas ile yksek gerilimlerde btn darbe gerilimlerini denetim altna alrlar. rnek bir ift ayarl filtre ve filtrenin empedans deiimi ekil 5.9 da gsterilmitir.

37

ekil 5.9. ift ayarl filtre ve ift ayarl filtre ve empedans deiimi [18]. 5.2.2.3 Snml filtreler

Snml filtreler, yksek dereceli (rnein 17 ve zeri) harmonikleri filtrelemek iin kullanlr. Bu nedenle yksek geiren filtre olarak adlandrlrlar. Buna gre, bu filtreler yksek frekansa kk empedans, dk frekansa da yksek empedans gsterirler. ekil 5.10 da birinci, ikinci, nc dereceden ve C tipi snml filtreler gsterilmitir.

ekil 5.10. Birinci, ikinci, nc dereceden ve C tipi snml filtreler .

Bu filtreler karlatrldnda, her filtrenin farkl zellikleri vardr. rnein birinci dereceden snml filtreler temel frekansta ar kayplara sahiptirler ve bu sebeple yaygn olarak kullanlmazlar. kinci dereceden filtreler iyi bir filtreleme performans salamakla beraber temel frekans kayplar gsterirler.

38

nc dereceden filtrelerin en temel zellii temel frekans kayplarnn olmamasdr. C tipi filtrenin performans, ikinci ve nc dereceden filtreler arasnda olup temel frekans kayplarnn azl nemli bir avantajdr. ekil 5.10-ada yksek geiren snml paralel pasif filtre iin frekans-empedans ilikisi gsterilmitir. Benzer ekilde, aktif ve pasif filtrelerin karlatrlmas izelge 4te verilmitir.

ekil 5.10-a. Yksek geiren snml paralel pasif filtre iin frekans-empedans ilikisi [18].

izelge 5.1. Aktif ve pasif filtrelerin karlatrlmas. KONU Harmonikli akmlarn kontrol. Harmonik frekanslarnn deiiminin etkisi. Empedans modifikasyonu etkisi. Akm ykselmesi riski. PASF FLTRE Her harmonik frekans iin bir filtre ister. Filtrenin etkinlii azalr. AKTF FLTRE Ayn anda birok harmonik akm kontrol edilebilir. Etkilenmez.

Rezonans riski vardr. Ar yklenme ve bozulma riski vardr. Filtrenin deitirilmesi gerekebilir. Deitirilmesi gerekir. Harmonik genlii ve derecesine gre deiken. lk maliyet ok dk ama bakm yksek.

Etkilenmez. Ar yklenme riski yoktur. Herhangi bir probleme yol amaz. Ayar ile uyum mmkndr. Kktr. lk maliyet ok yksek ama bakm dk.

Sisteme yeni yk ilave edilmesi. Sistemdeki temel dalgann frekans deiimi. Boyutlar ve arlk. Maliyet.

39

5.3. Harmoniklerin Matematiksel Analizi

Nonlineer elemanlar ile nonsinzoidal kaynaklardan herhangi birisi veya bunlarn ikisinin sistemde bulunmasyla sistemdeki akm ve gerilim dalga eklinin bozulduu bilinmektedir. Bozulan bu dalga ekillerine Fourier Analizi olarak bilinen analiz yntemi uygulanarak bu dalgalarn analizi yaplabilir. Fransz matematiki J. Fourier, sinzoidal olmayan periyodik dalgalarn; genlik ve frekanslar farkl birok sinzoidal dalgalarn toplamndan olutuunu, dier bir deyile; sinzoidal olmayan periyodik dalgalarn, genlik ve frekanslar farkl olan sinzoidal dalgalara ayrlabileceini gstermitir. Fourier serisinin elde edilme ilemi, dalga analizi veya dalga analizi veya harmonik analizi olarak da tanmlanr. Periyodik fonksiyonlar Fourier Serisine aldklarnda birinci terimi bir sabit, dier terimleri ise bir deikenin katlarnn sins ve kosinslerinden oluan bir seri halinde yazlabilir. Bir f(t) fonksiyonu; Sonlu sayda sreksizlik barndryorsa Sonlu sayda maksimum ve minimum noktas varsa Ortalamas sonlu deer alyorsa

Fourier Serisine alabilir. Bu artlar Dirichlet artlar olarak bilinir. T periyot boyunca sinsten farkl bir biimde deien f(t) dalgas yukarda belirtilen art saladnda Fouriere gre f (t ) = A0 + A1 cos t + A2 cos 2t + A3 cos 3t + ... + An cos nt + B1 sin t + B2 sin 2t + B3 sin 3t + ... + Bn sin nt veya f (t ) = A0 + ( An cos nt + Bn sin nt )
n =1

(5.6)

(5.7)

eklinde yazlabilir. Bu denklemlerde; t: Bamsz deiken ( elektrik enerji sistemlerinde t = wt olmaktadr) A0: 0 indisi ile gsterilen sabit terimdir. 1 indisi ile gsterilen birinci terime temel bileen ad verilir. Temel bileen ayn zamanda tam sinzoidal dalgaya karlk den dalgay belirler. 2, 3, 4, , n indisi ile gsterilen bileenlere ise harmonik ad verilmektedir. A1,A2,A3,,An,B1,B2,B3,,Bn f(t) fonksiyonunun Fourier katsaylardr. n ise 1,2,3,,n pozitif tamsay olmak zere harmonik mertebesini gstermektedir.

40

T periyot boyunca sinsten farkl bir biimde deien f(t) dalgas Fouriere gre ; f (t ) = C0 + sin(t 1 ) + C2 sin(2t 2 ) + C3 sin(3t 3 ) + ... + Cn sin(nt n ) veya f (t ) = C0 + Cn sin(nt n )
n =1

(5.8)

(5.9)

eklinde ifade edilebilir. Burada C0 : sabit terim C1,C2,C3,...,Cn : Harmoniklerin genlikleri olup
C0 = A02 + B02
2 2 Cn = An + Bn

(5.10) (5.11)

dr. Ayrca 1, 2, 3, ...,n harmoniklerin faz alar olup

1 = tan 1
ve

B1 A1

(5.12)

n = tan 1

Bn An

(5.13)

eitlikleri yazlabilir. Elektrik enerji sistemlerinde t deikeni wt deikenine dntnden denklemler f ( wt ) = A0 + A1 cos wt + A2 cos 2 wt + A3 cos 3wt + ... + An cos nwt + B1 sin wt + B2 sin 2 wt + B3 sin 3wt + .. + Bn sin nwt f ( wt ) = A0 + ( An cos nwt + Bn sin nwt )
n =1

(5.14) (5.15)

veya f ( wt ) = C0 + sin( wt 1 ) + C2 sin(2wt 2 ) + C3 sin(3wt 3 ) + .. + Cn sin(nwt n ) (5.16) f ( wt ) = C0 + Cn sin(nwt n )

n =1

(5.17)

ekline dnr.

41

5.3.1 Fourier analizinde simetri

Analizi yaplmas istenen periyodik bir fonksiyonun Fourier serisine almnda terimlerin hepsi bulunmayabilir. Bu periyodik fonksiyonun deiimini gsteren eriye baklarak serinin hangi terimlerden olutuunu tespit etmek mmkndr. Bylece serinin elde edilmesi iin gereksiz ilemlerin yaplmamas salanabilir. Simetri, genellikle dalgann ekline bakmakla grlebilir. Bunun iin baz matematiksel yntemler de vardr. Balca simetri trlerini aadaki gibi snflandrabiliriz: ift fonksiyon simetrisi Tek fonksiyon simetrisi Yarm dalga simetrisi

5.3.1.1 ift fonksiyon simetrisi

Bu tip simetri f (t ) = f (t ) zellii ile tanmlanr. Bu simetriye rnek ekil 5.11-a da verilmitir.

ekil 5.11-a. ift fonksiyon simetrisi .

Periyodik dalgann, dey eksenin sa tarafndaki erisi bu eksen etrafnda sola katland zaman, dalgann sol tarafndaki erisi ile tam tamna st ste gelirse bu fonksiyon ift fonksiyon simetrisine sahiptir denir. Bu ift fonksiyonun Fourier

42

serisinde yalnz kosinsl terimler vardr. Bu durumda, B0 = B1 = B2 = B3 = .... = Bn = 0 olur ve fonksiyon

f ( wt ) = A0 + A1 cos wt + A2 cos 2 wt + A3 cos 3wt + ... + An cos nwt

(5.18)

eklinde ifade edilebilir.

5.3.1.2 Tek fonksiyon simetrisi

Bu tip simetri f (t ) = f (t ) zellii ile tanmlanr. Bu simetriye rnek ekil 5.11b de verilmitir.

ekil 5.11-b. Tek fonksiyon simetrisi .

Periyodik dalgann dey ekseninin sa tarafndaki erisi bu eksen etrafnda nce sola, sonra soldaki erinin stne gelecek biimde yatay eksen etrafnda (aa yada yukar) katland zaman, bu iki eri paras st ste gelirse, bu fonksiyon tek fonksiyon simetrisine sahiptir denir. Bu tek fonksiyonun Fourier serisinde yalnzca sinsl terimler vardr. Tek fonksiyonda sabit terim A0 da sfr dr. Bu durumda A0 = A1 = A2 = A3 = .... = An = 0 olur ve fonksiyon
f ( wt ) = B1 sin wt + B2 sin 2 wt + B3 sin 3wt + .. + Bn sin nwt

(5.19)

eklinde ifade edilebilir.

43

5.3.1.3 Yarm dalga simetrisi

Bu tip simetri f (t + ) = - f (t) zellii ile tanmlanr. Periyodik bir fonksiyonun yarm periyot paras, yatay eksen boyunca saa yada sola doru kadar kaydrlr, ve bu eksen etrafnda katlamakla iki eri paras st ste gelirse bu fonksiyonda yarm dalga simetrisi vardr. Byle bir fonksiyonun yatay eksen zerindeki erisi iindeki alan ile yatay eksen altndaki erisi iindeki alan birbirine eit olup byle bir fonksiyonun Fourier serisinde sabit terim yoktur ve seri yalnz tek harmonikli bileenlerden oluur. Fourier serisine alabilen bir f (wt) fonksiyonu yalnz yarm dalga simetrili ise
fonksiyon
f ( wt ) = A1 cos wt + A3 cos 3wt + A5 cos 5 wt + ... + An cos nwt + B1 sin wt + B3 sin 3wt + B5 sin 5 wt + .. + Bn sin nwt

(5.20)

Fourier serisine alabilen bir f (wt) fonksiyonu, tek fonksiyon ve yarm dalga simetrili ise fonksiyon
f ( wt ) = A1 cos wt + A3 cos 3wt + A5 cos 5 wt + ... + An cos nwt

(5.21)

eklini alr.
5.3.2 Fourier katsaylarnn bulunmas

Sinzoidal olmayan bir periyodik fonksiyonun Fourier Serisine gre sonsuz sayda harmonikli bileeni vardr. Ancak uygulamada btn bu harmonikli bileenlerin katsaylar bulunmas olanakszdr. Bu sebepten uygulamada sadece dikkate deer genlii olan katsayl terimler hesaplanr ve bu harmonikli bileenler ileme katlr. Fourier serisinin katsaylarnn bulunmasnda analitik yntem, grafik yntemi ve lme yntemi kullanlr.
5.3.2.1 Analitik yntemle Fourier katsaylarnn bulunmas

T periyot boyunca sinsten farkl bir biimde deien f (wt) fonksiyonunun Fourier katsaylar (A0, An, Bn ) analitik yntemle aadaki formllerle bulunabilir;
T

1 A0 = f ( wt )dwt T 0 2 An = f ( wt ) cos(nwt )dwt T 0 2 Bn = f ( wt ) sin(nwt )dwt T 0

T T

(5.22)

(5.23)

(5.24)

44

5.3.2.2 Grafik yntemiyle Fourier katsaylarnn bulunmas

T periyot boyunca sinsten farkl bir biimde deien f (wt) fonksiyonunun Fourier katsaylarnn dier bir bulunma yntemi grafik yntemidir. Bu yntem ounlukla analiz uygulanacak fonksiyonun saysal deerinin bilinmeyip grafiinin bilindii durumlarda kullanlr. Elektrik enerji sistemlerinde harmonik analizrlerinin gnmzdeki kadar yaygn kullanlmad dnemlerde sistemin akm yada gerilimine ait osiloskoptan alnan grafiklerin kat zerine aktarlmasyla elde edilen akm veya gerilim fonksiyonuna bu yntem uygulanarak sistemin akm yada gerilimindeki harmonikler hesaplanabiliyordu. Bu yntemde, osiloskop kts alnan fonksiyonun yarm periyodu ekil 5.12deki gibi paralara ayrlr ve her parann orta noktas iin alnan ve y deerleri, ilgili sins ve kosins fonksiyonlarnn toplamn ieren denklemler kullanlarak fonksiyonun Fourier alm bulunur. Bu yntemden iyi bir sonu elde edebilmek iin fonksiyonun ekli mmkn olduunca ok paraya ayrlmal ve bu paralara ait ve y deerleri byk bir dorulukla tespit edilmelidir.

ekil 5.12. Grafik yntemiyle Fourier katsaylarnn bulunmas [18].

45

ekil 5.12de x ekseni boyunca m adet arala blnm bir simetrik nonsinzoidal dalgann pozitif yar dalgas grlmektedir. Her bir araln orta noktas iin alnan a ve y deerleri kullanlarak temel bileen iin Fourier eitlikleri A1 = B1 = 2 ( y1 cos 1 + y2 cos 2 + y3 cos 3 + ... + ym cos m ) m 2 ( y1 sin 1 + y2 sin 2 + y3 sin 3 + ... + ym sin m ) m (5.25) (5.26)

olarak bulunabilir. Bu denklemler basit olarak A1 = B1 = 2 m ( yi cos i ) m i =1 2 m ( yi sin i ) m i =1 (5.27) (5.28)

eklinde ifade edilebilir. Ayn ekilde 3. harmonik iin A3 = B3 = 2 m ( yi cos 3i ) m i =1 2 m ( yi sin 3i ) m i =1 (5.29) (5.30)

n. harmonik iin An = 2 m ( yi cos ni ) m i =1 (5.31) (5.32)

2 m Bn = ( yi sin n i ) m i =1 eklinde yazlabilir.

5.3.2.3 lme yntemiyle Fourier katsaylarnn bulunmas

Periyodik bir nonsinzoidal dalgann Fourier bileenlerinin lme yoluyla tespit edilmesi iin eitli lme dzenleri gelitirilmitir. Bu lme dzenlerinin ounun kulland yaygn yol, ok dar bantl ve orta frekans deitirilebilen bir filtre ile harmoniklerin szlerek bir voltmetre ile llmesi temeline dayanr. Bu tr dzenler harmonik genlik analizr ya da dalga analizr olarak isimlendirilir. Bunlara harmonik genlik analizr demek daha dorudur. nk bu tr analizrlerle harmoniklerin faz alar ile ilgili hibir bilgi elde edilememektedir.

46

Harmoniklerin llmesi iin kullanlan lme dzenlerinin bir ksm da dijital harmonik analizrleridir. Bu analizrn belirgin stnl, incelenecek iaretin sadece bir periyodunun ele alnmasnn yeterli oluudur. Yntemin baarl olabilmesi iin iaret/grlt orannn ok byk olmas gerekir. Baka bir tabirle bir periyotta alnan rneklerin dier periyotlardakilerle ayn olup olmad ya da rnek alma srasnda geici bir bozulma olup olmad problemi vardr. Bu problemi gidermek iin sadece bir periyot deil de birka periyot incelenerek ortalama alnr. Grlyor ki rnek alma ve dijital hesaplama ile harmonikler faz alar ile birlikte llebilmektedir. stelik hassasiyette artrlm olur.

47

6. HARMONK FLTRE SMLASYONLARI 6.1 Giri

Bu blmde, rnek olarak alnan bir sistem zerine harmonik filtre uygulamas yaplarak sistemin cevab incelenmitir. Simlasyonda MATLAB program kullanlmtr.
6.2. rnek Sistem

Harmonik filtreler, 12 darbeli AC/DC dntrc bal bir sistem zerine uygulanmtr [19]. Bu sistem organize sanayi blgelerinde bulunan yksek gl ark frnlar olarak tanmlanabilir [20]. Sistemde nceki blmlerde tanmlanan filtre eitleri kullanlmtr. rnek olarak alnan sistemde ykn fazlara dengeli olarak dald kabul edilmitir. Yani sistem dengeli bir sistemdir. Filtre uygulanrken filtre iinde kullanlan kapasite elemanlarnn sisteme gerekli olan kompanzasyon gcn de karlamas gerekmektedir. Sistemin mevcut g katsays 0,75dir, bu deeri 0,95e kartabilmek iin gerekli olan kondansatr gc QC = P (tan 1 tan 2 ) = 1500(tan 41, 4o tan18, 2o ) = 829, 25kVAr olarak hesaplanmtr. Burada QC : Sistemin g katsaysn istenilen deere karabilmek iin sisteme balanmas gereken kondansatrlerin toplam gc (VAr), P : Sistemin mevcut aktif gc (W) tan1 : Sistemin ilk andaki g asnn tanjant tan2 : Sistemin istenen g asnn tanjantdr. Hesaplama sonucu bulunan 829,25 kVAr kondansatr deeri, standart kondansatr g deerleri gz nne alndndan, sistemde 1000 kVAr olarak alnmtr. Bu g deerine gre sisteme balanmas gereken kapasitanslarn reaktanslar XC = U 2 5000002 = = 250k QC 1000000 (6.2) (6.1)

eklinde bulunur. Kapasite deeri ise C= 1 1 = = 0, 0127 F 2 fX C 2 50(250000) (6.3)

olarak hesaplanabilir.

48

rnek sistemin harmonik filtre eklenmemi durumu ekil 6.1de gsterilmitir.

ekil 6.1. Filtresiz Sistem.

Bu durumda sistemden gelen harmonikler engellenmeden ebekeye geecektir. Byle bir durumda ebekeye bal dier sistemler bu harmoniklerden dolayl olarak etkilenecek ve drdnc blmde belirtilen durum ve arzalar oluacaktr. Filtresiz sisteme ait akm ve gerilim dalga ekilleri ekil 6.2de gsterilmitir.

ekil 6.2. Filtresiz sisteme ait akm ve gerilim dalga ekilleri.

49

ekil incelenecek olursa dalga ekillerinin nonsinzoidal olduu ve harmoniklerin sistemden kan dalgalar nasl etkiledii grlecektir. Filtresiz sistemde oluan gerilim ve akm harmonik dereceleri ekil 6.3-a ve ekil 6.3-bde gsterilmitir.

ekil 6.3-a. Filtresiz sistemde oluan gerilim harmonikleri.

ekil 6.3-b. Filtresiz sistemde oluan akm harmonikleri.

50

Sistemin filtresiz durumu incelenmi, sistemde 3, 5, 7, 9, 11 ve 13 dereceli harmoniklerin etkin olduu tespit edilmitir. Her harmonik derecesinin genlik deeri farkl olduundan her bir kol, tasarland harmonik derecesinin genlik deerindeki akm tayabilmelidir. Sistemdeki harmonikli akmlarn genlikleri ekil 6.3-b den bulunabilir. Bu deerler izelge 6.1 de gsterilmitir.
izelge 6.1. Sistemdeki harmonikli akmlarn genlikleri Akm Harmonii Genlii (A)

I3 I5 I7 I9 I11 I13 Bu durumda

325 200 335 275 200 125

Ih = I3 + I5 + I7 + I9 + I11 + I13 = 325 + 200 + 335 + 275 + 200 + 125 = 1460 A ve sisteme balanmas gereken toplam C deerinin kollara paylatrlmas C3 = C C5 = C C7 = C C9 = C C11 = C C13 = C I3 325 = 0, 0127 F = 0, 00282 F 1460 Ih I5 200 = 0, 0127 F = 0, 00173 F 1460 Ih I7 335 = 0, 0127 F = 0, 00291 F Ih 1460 I9 275 = 0, 0127 F = 0, 00239 F 1460 Ih I11 200 = 0, 0127 F = 0, 00173 F 1460 Ih I13 125 = 0, 0127 F = 0, 00108 F 1460 Ih

(6.4)

(6.5) (6.6) (6.7) (6.8) (6.9) (6.10)

eklinde olur. Kapasite deerleri ve ayarlanmak istenen harmonik mertebesinin frekans referans alnarak endktans deerleri

51

L3 = L5 = L7 = L9 = L11 = L13 =

1 1 = 2 2 = 399, 21H 2 2 2 f 3 C3 2 150 (0, 00282)106

2 2

(6.11) (6.12) (6.13) (6.14) (6.15) (6.16)

1 1 = 2 2 = 234, 26 H 2 2 2 f 5 C5 2 250 (0, 00173)106

2 2

1 1 = 2 2 = 71, 05H 2 2 2 f 7 C7 2 350 (0, 00291)106

2 2

1 1 = 2 2 = 52,33H 2 2 2 f9 C9 2 450 (0, 00239)106

2 2

1 1 = 2 2 = 48, 4 H 2 2 2 f11C11 2 550 (0, 00173)106

2 2

1 1 = 2 2 = 55,51H 2 2 2 f13C13 2 650 (0, 00108)106

2 2

olarak hesaplanr. Buna gre, sisteme ekil 6.4te gsterildii gibi harmonik filtreler eklenmitir.

ekil 6.4. Filtreli sistem.

Filtresiz sisteme ait akm ve gerilim dalga ekilleri ekil 6.5te verilmitir. Dalga ekillerinden grlecei zere, sisteme eklenen harmonik fitreler, gerilim dalgalarnn sinzoidal duruma dnmesini salamtr. sistem akm ve

52

ekil 6.5. Filtreli sisteme ait akm ve gerilim dalga ekilleri.

Sisteme eklenen harmonik filtrelerin etkilerinin daha iyi incelenebilmesi iin filtre eklendikten sonra sistemde oluan gerilim ve akm harmonik dereceleri incelenmelidir. Filtresiz sistemde oluan gerilim ve akm harmonik dereceleri ekil 6.6-a ve ekil 6.6bde gsterilmitir.

ekil 6.6-a. Filtreli sistemde oluan gerilim harmonikleri.

53

ekil 6.6-b. Filtreli sistemde oluan akm harmonikleri.

Simlasyon sonucunda elde edilen akm ve gerilim deerleri izelge 6.2de gsterilmitir.
izelge 6.2. Sistemin gerilim ve akm deerleri SSTEM GERLM DEER (kV) AKIM DEER (kA)

Harmonik Filtresiz Harmonik Filtreli

422,12 499,70

1,69 2,00

izelgedan anlalaca zere harmonikler sistemde gerilim ve akm dmlerine neden olmaktadr. Sisteme eklenen MATLAB sistem zellikleri modlndeki FFT analizi blmnden bulunan THD deerleri izelge 6.3te gsterilmitir.
izelge 6.3. THD deerleri SSTEM GERLM (%) AKIM (%)

Harmonik Filtresiz Harmonik Filtreli

17,33 0,17

12,65 0,17

54

Harmonik bozulmalar iin oluturulan izelge incelendii zaman, akm bozulma orannn % 12,65ten % 0,17 ye; gerilim bozulma orannn ise % 17,33ten %0,17 ye dt grlecektir. Bu sonular, kullanlan harmonik filtrelerin sistem zerinde beklenen olumlu etkiyi yaptnn ispatdr.

55

7. SONU VE NERLER

Elektrik g sistemlerinde enerjinin retilmesi, iletimi ve datm srasnda, akm ve gerilimin, 50 Hz frekansnda ve sins erisine ok benzer bir biimde olmas istenir. Bu koul, elektrik enerjisinin kalitesini belirleyen ana faktrlerden biridir. Ancak, dorusal olmayan yklerin rettii harmonikler nedeni ile ak, akm ve gerilim gibi byklkler sins biimde olmaktan karlar ve dalga biimleri olduka karmak hale gelir. Bunun sonucunda, iletme asndan arzu edilmeyen nemli sorunlar ortaya kar. Kuvvetli akm tesislerinde; ar doymu transformatrler, ark frnlar, ark kaynak makineleri, elektrik makineleri ve artk gnmzde olduka gelien g elektronii elemanlar, ebekede harmoniklerin meydana gelmesine sebep olmaktadr. ebekenin dk g faktr ile ykl olmasnn lke ekonomisine verdii zararn anlalmas ile kompanzasyon tesisleri nem kazanm ve yaygnlamtr. Bu, beraberinde harmoniklerin rezonans halinde kompanzasyon tesislerinde kullanlan kondansatrlerde tahribat ve yaltkan kablolarda delinme meydana getirmesine sebep olabilmekte ve byk bir problem tekil etmektedir. Harmoniklerin enerji sistemindeki olumsuz etkileri; teknik ve ekonomik problemler olarak ikiye ayrlabilir. Teknik problemler, sistemin almasn olumsuz ynde etkileyen ve tketiciye kaliteli enerji sunulmasn engelleyen problemlerdir. Ekonomik problemler ise, harmoniklerin sistemde meydana getirdii ek kayplarn oluturduu problemlerdir. Harmoniklerin hi olmamas enerji sistemleri iin byk bir yarar salar. Ancak gnmz artlarnda bunun mmkn olmad grlmektedir. O halde harmoniklerin etkilerinin azaltlmas ve hatta tamamen giderilmesi dnlebilir. Bunun iki yntemi vardr; birincisi cihaz tasarlanrken harmonik retmeyecek veya dk seviyede retecek ekilde tasarlanmas, dieri ise harmoniklerin filtreler yoluyla szlerek sistemden uzaklatrlmasdr. Bu almada, elektrik enerjisi kullanan tm kesimler iin ok nemli olan ve giderek artan harmoniklerin, tanm, etkileri ve matematiksel analizi konular incelenmi ve harmoniklerin giderilmesi yntemlerinden biri olan filtreler zerinde durulmutur. Son blmde rnek olarak ele alnan bir 12 darbeli AC/DC dntrc zerine 3 farkl harmonik filtre tr uygulanarak sistemin cevab incelenmitir. Uygulanan filtre trleri tek ayarl, ift ayarl ve yksek geirgen filtredir. Yukardaki gsterilen devrelere ait

56

k dalgalar incelendiinde bir sistemde harmoniklerin engellenmesi iin harmonik analizinin ve filtre seiminin doru yaplmas gerektii grlecektir. Harmonik ve etkilerini en aza indirmeye ynelik olarak u nerilere yer verilebilir:
Sistem zerindeki nonlineer yklerin olabildiince dar bir alanda ve gnlk ykleme

periyodunun olabildiince kk bir diliminde kullanlmasna allmaldr.

Harmonikli yk ekecek (veya ekmekte olan) tketicilerin THD oranlarna

snrlamalar getirilmelidir. Bu snrlamann g kompanzasyonuna benzer ekilde elektrii retme ve datmadan sorumlu olan kurum tarafndan bir yaptrm halinde ynetmeliklere veya projelendirme esaslarna alnmas dnlebilir.
Sanayi tesislerinin harmonik konusunda ortaya kabilecek teknik sorunlarna teknik

danmanlk ve zm getirmek zere, (G kompanzasyonu rneinde olduu gibi) zel kurulu ve birimlerin oluturulmas zendirilmelidir. G kompanzasyonu tasarm ve montajnda gelinen noktaya harmonik filtre tasarm ve donanm konusunda da gelinmesi, gelecekte daha yaygn olarak gzlenecek harmonik probleminin zmne katk salayacak nitelikte olacaktr.
lkemizde harmonikler konusunun fazla gecikmeden ele alnmasnda ve baz

nleyici tedbirlerin getirilmesinde byk yarar vardr. Sanayi tesislerinde filtre kullanlmasnn tevik edilmesi ve tketicilerin sebep olduu THD lsnde yeni bir fiyat tarifesi uygulanmas gibi tedbirler dnlebilir.

57

KAYNAKLAR

[1]

M.Izhar, C.M.Hadzer, S.Masri and S.Idris, A study of the fundamental principles to power system harmonic, National Power and Energy Conference (PECon), Malaysia, 2003, pp. 225-232. R.Yacamini, Power system harmonics, IEE Power Engineering Journal, August 1994, pp. 193-198. E.L.Owen, A history of harmonics in power systems, IEEE Industry Applications Magazine, January/February 1998, p. 6-12 . T.A. Haskew J. Ray ann B. Horn, Harmonic filter design and installation: a case study with resonance, Electric Power Systems Research, 40, 1997, pp. 121-125. S.R.Kaprielian, A.E.Emanuel, R.V.Dwyer and H.Melita, Predicting voltage distortion in a system with multiple random harmonic sources, IEEE Transactions on Power Delivery, Vol.9, No.3, July 1994, pp. 1632-1638. L.Sainz, J.Pedra and J.J.Mesas, Single- phase full-wave rectifier study with experimental measurements , Electric Power System Research 77, 2007, pp. 339-351 . G.W.Massey, Power distribution system design for operation under nonsinusoidal load conditions, Conference Paper, No.94 C-4, IEEE 1994. U.Arifolu, G Sistemlerinin Bilgisayar Destekli Analizi, stanbul, 2002, s.305-381. J.Arrillaga and R.N.Watson, Power System Harmonics, USA, 2003, p. 46-196 SQUARE D Product Data Bulletin, Power system harmonics, Raleigh, NC, USA, August 1994, pp. 1-8. 58

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

A.Karaka, C.Kocatepe, M.Baysal ve H.akr, Harmonikli sistemlerde filtre uygulamasnn karlatrlmas, Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu, Kocaeli, 17-18 Mays 2005. M.Bayrak ve G.Gen, Dengesiz ve harmonikli ebekelerde g lm , Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu, Kocaeli, 17-18 Mays 2005 S.Ay, Alak gerilim tesislerindeki gerilim harmonikleri ve filtre tasarm, Kaynak Elektrik Dergisi, Say: 95, 1996, s.81-88.

[12]

[13]

[14]

W.M.Grady and S.Santosa, Understanding power system harmonics, USA, 2001, pp. 37 44. A.Demirren ve L.Zeynelgil, Elektrik Enerji Sistemlerinin Kararll, Kontrolu ve almas, stanbul, 2004, s. 204-238. C.Kocatepe, M.Uzunolu, R.Yumurtac, A.Karaka, ve O.Arkan, Elektrik Tesislerinde Harmonikler, stanbul, 2003, s. 7-1 13-15. R.G.Ellis, Harmonic analysis of industrial power systems , IEEE Transactions on Industry Applications, Vol.32, No.2, March/April 1996, pp. 417-420.

[15]

[16]

[17]

[18]

M.Sucu, Elektrik enerji sistemlerinde oluan harmoniklerin filtrelenmesinin bilgisayar destekli modellenmesi ve simlasyonu, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiye, 2003.

[19]

P.Giroux, (Hydro-Quebec) , Three-Phase Harmonic Filters , Simulink Model. W.M.Grady and S.Santosa, Understanding power system harmonics, Power Engineering Review,2001, p. 8-11. IEEE

[20]

59

EKLER Ek-1 AG, OG ve YG g sistemlerindeki harmonik gerilim seviyeleri

20-154 kV aras iletim sisteminde kabul edilebilir harmonik gerilim seviyeleri Tek Harmonikler (3n kat olmayan) Harmonik No. 5 7 11 13 17 19 23 25 >25 Harmonik Gerilim (%) 1.5 1.5 1.0 1.0 0.75 0.75 0.5 0.5 02+03(25/h) Tek Harmonikler (3n kat olan) Harmonik No. 3 9 15 21 >21 Harmonik Gerilim (%) 1.5 0.75 0.3 0.2 0.2 ift harmonikler Harmonik No. 2 4 6 8 10 12 >12 Harmonik Gerilim (%) 1.0 0.8 0.5 0.4 0.4 0.2 0.2

Toplam harmonik bozulma seviyesi %3.

O.G., Y.G. ve .Y.G. g sistemlerindeki planlanan harmonik gerilim seviyeleri (IEC 61000-3-7) 3n kat olmayan tek harmonikler Harmonik Harmonik No. (h) gerilimi (%) O.G. Y.G.Y.G. 5 7 11 13 17 19 23 25 5 4 3 2.5 1.6 1.2 1.2 1.2 2 2 1.5 1.5 1 1 0.7 0.7 3n kat tek harmonikler Harmonik No. (h) Harmonik gerilimi (%) O.G. Y.G.Y.G. 4 1.2 0.3 0.2 0.2 2 1 0.3 0.2 0.2 ift harmonikler Harmonik No. (h) Harmonik gerilimi (%) O.G. Y.G.Y.G. 1.6 1 0.5 0.4 0.4 0.2 0.2 1.5 1 0.5 0.4 0.4 0.2 0.2

3 9 15 21 >21

2 4 6 8 10 12 >12

Toplam harmonik distorsiyonu (THD): O.G. ebekelerde %6.5 Y.G. ebekelerde %3

60

ZGEM

Serhat Berat Efe, 1979 ylnda Diyarbakrda dodu. lk, orta ve lise renimini Diyarbakrda tamamladktan sonra 1998 ylnda Dicle niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii blmn kazand. 2003 ylnda bu blmden mezun oldu. 2004 ylnda nn niversitesi Fen Bilimleri Enstits Elektrik Elektronik Mhendislii blmnde yksek lisans renimine balad. Halen zel bir irkette servis mhendisi olarak almaktadr.

61