1

YKSEK GERLM TESSLER TOPRAKLAMA STANDARTLARININ

KARILATIRILMASI
M. Hakan HOCAOLU A. Turan HOCAOLU
Gebze Yksek Teknoloji Enstits
Gebze-Kocaeli
Trk Standartlar Enstits
Gebze-Kocaeli
1. Giri
Bu yaznn amac yksek gerilim topraklama tesislerinin dzenlenmesine esas standartlarn ana hatlar ile
tantlmas ve bu standartlar arasndaki farkllklarn gsterilmesidir. Herhangi bir yksek gerilim tesisinin
topraklama ebekesinin dzenlenmesi iin kullanlmakta olan ulusal ve uluslararas standartlar u ekilde
sralanabilir; ngilterede, British Standart Institute (BSI) tarafndan neredilen BS 7354 [1] ve endstri
standard olan Electricity Associotionun (EA) Engineering Recommendationu S34 [2] ile Technical
Spesificationu TS 41-24 [3], Amerikada, IEEE Standart 80 [4], Almanyada VDE/DIN 0141 [5],
Trkiyede Bayndrlk Bakanl tarafndan hazrlanm olan Elektrik Tesislerinde Topraklamalar
Ynetmelii (ETTY) [6] ve son olarak Avrupa Topluluu lkelerindeki yksek gerilim tesisleri inaa
pratiklerini uyumlulatrma amac tayan ve henz yazm aamasnda olan CENELEC CLC/TC 112 [7]
nin dokuzuncu blm.
Bu standartlarn ilgilendii en nemli konu topraklama sisteminin empedans, Z
e
, ile bu sistemden akan
akmn, I, oluturduu ve toprak ebekesi etrafnda oluan istenmedik gerilim ykselmelerinin
snrlandrlmasdr.
GPR=I.Z
e
(1)
Bylece herhangi bir toprak arzas annda oluabilecek ve bu toplam toprak gerilimi ile orantl olan,
adm (Step) ve dokunma (Touch) gerilimleri hesaplanabilir hale gelir ki bu gerilimler gvenli topraklama
ebekesinin temelini olutururlar. Genelde tm bu zikredilen standartlarda msaade edilebilir dokunma
geriliminin deeri adm gerilimine gre daha dk olduu kabul edildiinden topraklama sisteminin
dizayn bu gerilim esas alnarak yaplmaktadr. Dolaysyla bu yaznn temel amac, 1kV u aan elektrik
tesislerinin topraklanmas ile alakal standartlarn dokunma gerilimini ele al tarzlar arasndaki farklarn
zetlenmesidir. Bu standartlar arasndaki farklar iyi analiz edilmedii ve anlalmad takdirde yanl
uygulamalara sebeb olabilmektir.
Bir topraklama tesisinin gvenli olup olmad hesaplanan mmkn azami dokunma geriliminin msaade
edilen azami dokunma gerilimi ile mukayesesi ile anlalr. Bu durumda problemin iki nemli unsuru
olduu aktr. Bunlar, mmkn ve msaade edilen azami dokunma gerilimlerinin tespitidir. Ancak
2
mmkn azami dokunma gerilimi, izin verilen deerden kk ise topraklama sistemi emniyetlidir
kanaatine ulalabilir. Her iki dokunma gerilimi de topraklama sisteminin boyut, yap, toprak durumu,
arza akm seviyesi gibi fiziksel unsurlarna bal olduu gibi ngrlen dokunma senaryosuyla da
alakaldr. Dokunma ve adm gerilimleri ile alakal senaryolar standartlarda genellikle aadaki ekille
gsterilmektedir.
ekil 1 Dokunma ve adm gerilimleri ile alakal durumlar.
Dokunma gerilimi u ekilde tarif edilebilir: Dokunma gerilimi, ayaklar toprak yzeyinde olup toplam
toprak gerilim ykselmesinin (Ground Potential Rise, GPR) etkisi altndaki topraklama ebekesine
balanm bir metal parasna dokunmakta olan ahsn maruz kalabilecei gerilimdir. Adm gerilimi ise,
toprak yzeyinde topraklama ebekesinden akmakta olan arza akmnn sebebe olduu gerilim
farkllklarndan dolay bu toprak zerinde durmakta olan ahsn ayaklar arasnda yer alacaktr.
Genellikle dokunma geriliminin adm gerilimine nazaran daha tehlikeli olaca varsayldndan ulusal ve
ulusaras standartlar bu gerilim deerini temel alarak topraklama tesislerinin dzenlenmesini
ngrmlerdir.
Mmkn ve msaade edilen azami dokunma gerilimleri standartlarda yukardakine benzer tarzlarda tarif
edilmi olmakla beraber bu gerilimlerin nasl emniyet analizlerine uygulanaca konusunda standartlar
arasnda farkllklar gzlenmektedir [8]. Bu farkllklar msaade edilen gerilimlerin nasl hesaplanaca
konusunda baz problemlere ve tartmalara yol amtr [9, 10]. Yine buna paralel olarak mmkn azami
gerilimlerin belirlenmesi konusunda standartlarda gzlenen farkllklar bunlar arasnda bir
uyumlulatrma ihtiyacn ortaya karmtr [11, 12]. Bu yazda srasyla bu problemler zerinde
durulacaktr.
2. Msaade Edilebilir Dokunma Gerilimi
lgintir ki elektrik oku ile alakal almalar ve standartlar genellikle insan iin tehlikeli olabilecek akm
deerlerinin belirlenmesi ve buna bal olarak msaade edilebilir akm deerlerini snrlamay tercih
d
I
B
I
B

3
ederken topraklama standartlar msaade edilebilir gerilim deerlerini snrlamak yoluna gitmilerdir.
Elektrik oku ile alakal bu almalar insan vcudu zerinden geen akmn yol aabilecei tehlikeyi
eitli ksmlara ayrarak incelemektedirler. Bunlar:
Alglama akmlar (Perception Currents), scaklk ve szlama tesiri yapar.
Reaksiyon akmlar (Reaction Currents), reflekslere ve istensiz adale hareketlerine sebeb olur.
Brakma akmlar (Let-go Currents), adale kontrln kaybetmeden vcud zerinden
geebilecek azami akm deeridir.
Fibrilasyon akmlar (Fibrillating Currents), kalbin vebtricular fibrilasyona girmesine yol
aabilecek asgari akmdr.
Yaznda bu yukarda saylanlardan farkl snflandrmalarla karlamak mmkn olsa da genelde
standartlar yukarda saylan snflamay kullanmaktadr. Topraklama tesisleri bakmndan nem tayan
akm deeri fibrilasyon akmdr. Bu sebeple yazmzn bu blmnde, elektrik okuna sebebe olan azami
fibrilasyon akm deerleri ile alakal emniyet kriterlerini inceleyeceiz.
2.1.Elektrik okuna Kar Emniyet Kriterleri
Elektrik okuna kar gelitirilen emniyet kriterleri, ayn ve snrl saydaki hayvan deneylerine ait
bulgulara [13 den 17 e] dayanmakla birlikte Kuzey Amerika ve Bat Avrupada farkl ynlere doru bir
geliim gstermitir [18]. Kuzey Amerikada Dalzielin [19] enerji temelli yaklam yerleirken
Avrupada Osypskann [20] elektriki yk temelli yaklamn da ieren ift mekanizmal ok senaryolar
taraftar bulmutur [21]. Elektrik arpmas ve elektriksel oka kar koruma alannda yakn zamanlara
kadar yaplan bu almalar IEC tarafndan standartlatrlarak rapor haline getirildi, IEC 479 [22, 23]. Bu
standartta arplma akmnn zamana ball nemle vurgulanmakta ve bir Kuzey Amerika pratii olan
Daizelin lineerletirilmi ve vcut arlna gre belirlenmi formlleri yerine S ekline benzer ve
olaslk bakmndan snflandrlm bir seri eri tavsiye edilmektedir. Bu eriler elektriksel ok riskini
zamana bal olarak %5, %50 ve %95 (c1, c2 ve c3 erileri) [22] olaslk deerlerine gre belirlemitir.
Dolaysyla her iki corafyada kullanlmakta olan topraklama pratikleri de bu ayrmadan etkilenerek
emniyetli gerilim seviyelerini bu farkl yorumlara dayanarak belirlemilerdir.
Ayrca IEC 479da detayl bir ekilde incelenen insan bedeninin direncinin gerilime ball, temas
yzeyinin etkisi ve elektrik akmnn vcutta takip ettii yol topraklama uygulamalarnn tamamnda
genellikle ihmal edilmektedir. Akmn takip ettii yola bal olarak hem vcut direnci deimekte (%20
ile 30 arasnda) hem de akmn kalp zerinden akp akmamasna gre arplma riski de deimektedir.
Vcut direncinin gerilime bamll ve akmn takip ettii yolun ok riskine etkisi topraklama
standartlarnda ihmal edilmektedir [8].
4
Bu iki temel almaya paralel olarak Amerikada baka guruplarda ki bunlar, Underwriters Laboratories
(UL) ve Consumer Products Safety Commissions (CPSC) dir- Dalzielin enerji konseptini yeniden
deerlendirerek 8.4Kg lk bir ocuk iin yeni bir emniyetli akm deeri teklif etmilerdir. Bu yeni eri
IEC 479 da verilen c1 erisine gre ok daha muhafazakar olmasna ramen 8.4Kg a gre hesaplanm
Dalziel erisine gre iyimserdir. Bu eriler ekil 2 de toplu halde gsterilerek karlatrlmlardr.
ekil 2 A) Dalzielin 80Kg lk adam B) Dalzielin 50Kg lk adam C) IEC 479 c1 erisi D) UL/CPSC
nin ocuklar iin teklif ettii eri E) Dalzielin 8.4Kg lk erisi. [24]
Yukardaki ekilden de aka grlecei zere 100-700ms aras dndaki tm deerler iin IEC nin c1
erisi IEEE standart 80 de verilen Dalzielin 50Kg lk erisine gre daha muhafazakardr. Bilinmektedir
ki, devre koruma elemanlar bu zaman periyodu ierisinde altklarndan dolay, topraklama sistemi
dzenlenmesi genellikle bu periyot gznne alnarak yaplmaktadr. ayet Dalzielin 70Kg lk adam iin
tavsiye ettii eri ebeke dzenlemesi iin kullanlacak olursa IEC standartlarna gre eksik dzenlenmi,
yetersiz bir topraklama sistemine sahip olduu sylenebilir. UL ve CPSC tarafndan teklif edilen eri ev
aletleri iin kullanmda olup topraklama tesisleri iin nem tamamaktadr. Bununla birlikte, baz yerel
idarelerin ehir ilerinde yeralan elektrik istasyonlarnn evresinde bu erilerle emniyet analizi
talepleriyle karlalmaktadr.
Giri ksmnda dkm yaplan topraklama standartlar arasnda baz farkllklar olmasna ramen bir ok
benzerlikler de mevcuttur. IEEE standart 80 haricinde ki btn standartlar IEC 479 tarafndan
dzenlenmi msaade edilebilir akm deerlerini kendi msaade edilebilir gerilim deerlerini tespit etmek
iin kullanmaktadrlar. ncelenen btn standartlar dokunma ve adm gerilimlerinin tarif etmek iin farkl
yollar kullanmakla birlikte ekil 1 de verilene benzer bir durum ngrmektedir.
Zaman (s)
A
k

m
(
m
A
)
5
Dokunma durumu tm standartlarda ayn olmakla birlikte dokunma geriliminin tanm ve elektriksel ok
devresinin elemanlar konusunda da standartlar arasnda farkllklar bulunmaktadr. Bu farkllklar ve
standartlar arasnda uyumlulatrmaya olan ihtiya daha nce de dile getirilmi olmakla birlikte [8 den 12
ye] standartlar aras farkllklar hala srmektedir. Standartlarn dokunma gerilimini nasl hesapladklarna
ksaca bir gz atmann bu farkllklar doru anlamaya yararl olacan dnyoruz.
2.2. IEEE Standart 80
Bu standart dokunma gerilimini u ekilde tanmlamaktadr: Toplam Toprak Gerilimi (GPR) ile
topraklanm metalik yapya dokunan insann durduu noktann gerilimi arasndaki potansiyel fark. Bu
tanm aadaki ekille desteklenmekte ve standart bir seri varsaymda bulunmaktadr. Bu varsaymlarn
konumuzla alakal olanlar dier standartlarla birlikte Tablo 1 de sunulmutur.
ekil 3 IEEE standart 80 de verilen elektrik ok devresi
ekilde U msaade edilebilir gerilimi, R
B
ise vcut direncini ki 1000 olarak verilmitir sembolize
etmektedir. Devrede I
A
msaade edilen akm olup Dalzielin formlleri ile belirlenmektedir, yine R
f
ve
R
mf
ise ayakla toprak arasndaki ve ayaklar arasndaki karlkl direnci gstermektedir. Pratikte R
mf
ihmal
edilmekte ve R
f
insan ayann yarapna (b) sahip bir iletken disk eklinde modellenebilecegi kabulne
dayanarak, topran z-direncine () bal bir fonksiyon olarak verilmektedir.
b
R
f
4

= (2)
Yaklak insan aya bykl bir ok standart tarafndan 200cm
2
olarak kabul edilerek bu forml 3
ekline sokulmutur.
Genellikle elektrik istasyonlarnda istasyon yzeyi hem mekanik dayanm arttrp topran nemini ierde
tutmak amacyla hem de alan personelin emniyetini temin gayesiyle z-direnci hayli yksek bir
malzemeyle (krlm ta veya benzeri) kapldr. Bu malzemenin ekil 3 de verilen devre elemanlarndan
R
f
nin deerini arttrc ynde bir etki yapaca aktr. Bu snrl kalnlktaki tabaka sebebi ile topran iki
R
mf
U
R
f
I
A
R
f
R
B
6
tabakal bir yap arzetmesi meydana gelebilecek mmkn azami dokunma geriliminin genlii zerinde
nemli bir etkiye sahip olmaz iken R
f
nin deerini nemli miktarda arttracak ve bal olarak msaade
edilebilir gerilim seviyesi ykselecektir. Bu artn istasyon yzeyine serilen koruyucu tabakann z-
direncine, kalnlna ve alttaki toprak katmannn zelliklerine bal olaca aktr. IEEE standart 80 bu
etkiyi Heppe nin [25] almalarna dayanarak bir matematiksel seri ile formle etmitir. Bu serinin
zm iin bilgisayar kodlamas gerektiinden standart basitletirilmi bir forml ve abaklar
sunmaktadr. Bununla beraber bu hesaplamalardaki baz przler yeni almalara yol am [10, 26, 27]
ve bir deiikliin gndemde olduu rapor edilmitir [28].
2.3. ngiltere standartlar
ngilterede topraklama standartlar iki ayr kurum tarafndan farkl dzenlemeyle yrtlmektedir.
Msaade edilebilir gerilimler IEEE standart 80 dekine benzer bir yntemle hesaplanmakla birlikte farkl
varsaymlar yaplmtr. ki yaklam arasnda bu konudaki en temel fark msaade edilebilir akm
seviyelerinin farkl almalara dayandrlmasdr. Ayrca ayakkab direnci Amerikan standard tarafndan
hesaba katlmamtr. Bu standartlarda ekil 3 e benzer bir devre verilmemekle birlikte msaade edilebilir
gerilim deerlerinin hesaplanmasnda kullanlan ynteme dayanarak ekil 4 deki gibi bir devre
retilebilir.
ekil 4 BS 7354 le alakal dokunma gerilimi devresi.
ekil 4 de verilen devre ile Amerikan standardndaki devrenin tek fark ikincisinde yer alan ilave
ayakkab direnleridir (R
fw
). Bu standart ayakkab direncini de hesaba katarak daha gereki bir senaryo
ngrmesine ramen temas direnci (R
c
) iin IEEE standart 80 ayak bykl ile alakal yaplan
yaklakl muhafaza etmekte ve bu deeri 3 forml ile hesaplamaktadr. Ayakkabl bir ayan
byklnn plak ayaktan daha fazla olaca aktr. Daha nemlisi ise bu ilave diren deeri yeksek
z-dirence sahip toprak artlarnda msaade edilebilir gerilimin temel belirleyicici olmaktadr.
R
fw
V
T
I
B
R
c
R
B
R
fw
R
c
7
Farkl yzey artlar bu standartlarda da gznne alnmakla birlikte konunun gerekli detayda
yeralmad gzlenmektedir. BS 7354 te bir yansma faktr hesab yaplmakta fakat bu faktrn
uygulanmas iin verilen forml hatal sonu retmektedir [9]. EA TS 41-24 ise herhangi bir hesaplama
teknii vermemekte ve sabit 2000 deerini telaffuz etmektedir. Fakat her iki standartta verilen msaade
edilen dokunma gerilimi ile alakal grafikler BS 7354 formlyle hesaplanmad grlmektedir.
Ayrca ngiliz standartlar arasnda izin verilebilir akm seviyesinin tespiti konusunda da bir birlik yoktur.
BS 7354, IEC 479 daki c2 erisini kullanrken Endstri standard EA TS 41-24, c1 erisini
kullanmaktadr.
2.4. Alman ve Trk Standartlar
Alman ve Trk topraklama standartlar ayn karakterde olduundan birlikte incelendi. Bu standartlar tesis
kurulduktan sonra dokunma gerilimlerinin llmesine dayal olduklarndan elektrik ok devresi iin
herhangi bir yorumda bulunmamladr. Emniyetli gerilim seviyesi 1000 vcut direnci ngrlerek IEC
479 c2 erisi kullanlarak ve herhangi bir ilave diren hesaba katlmayarak belirlenmitir. Bu
standartlarda da vcuda direncinin gerilime baml hesaba katlmamtr. Standartlar lmenin, abuk
bir fikir edinmek iin 1000 i-direncine sahip bir voltmetre ve topraa sokulan bir sonda ile
yaplabileceini sylemesine ramen gereki bir lmenin 200cm
2
apnda bir elektrotun 50N-m ile
topraa bastrlmas ile yaplabileceini sylemektedir. Standart lme ile alakal yeteri kadar detay
iermektedir.
2.5. Yeni Avrupa Standard
Son ekline henz kavuan bu standart resmi olarak yaynlanmam olmakla birlikte nemi nedeniyle
burada incelenmitir. Bu standart yaynlandktan sonra ye lkeler iin balayc olacaktr. Dier
standartlardan farkl olarak bu standart dokunma gerilimini Thevenin edeer devresinin gerilim kayna
olarak tanmlamakta ve msaade edilebilir dokunma gerilimi seviyesini bu tanma dayanarak
hesaplamaktadr. Vcut direncinin gerilime ball zikredilmekle birlikte nasl hesaba katlaca ak
deildir. Standart dokunma geriliminin belirlenmesi konusunda da ak deildir. Dokunma geriliminin
lme veya hesaplama yoluyla belirlenebileceini sylemekle birlikte herhangi bir hesaplama yntemi
sunmamaktadr. Standartta hem ilave direnlerin hesaba katld hem de sadece vcut direnci gznne
alnarak eriler verilmitir. Hangi erinin kullanlaca kullancya braklmtr.
ekil 5 CENELEC standardnda verilen dokunma gerilimi devresi.
U
STp
R
a2
U
Tp
I
B
R
a1
Z
B
R
a
8
ekilde U
STp
dokunma devresinin kaynak gerilimini, I
B
msaade edilen vcut akmn simgelemekte ve
IEC 479 n c2 erisinden alnmaktadr. R
a
, R
a1
ve R
a2
ilave direnler olup srasyla ayakkab ve durulan
noktadan topraa olan direnci temsil etmektedir. Ayakkab direnci iin 2000 deeri telaffuz edilmekte
ve R
a2
iin dier standartlarda da ngrlen 3 yaklakl muhafaza edilmektedir.
artcdr ki, elektrik istasyonun yzeyini kaplayan snrl kalnlktaki yksek dirence sahip koruyucu
tabakann etkisi sadece yzey tabakasnn z-direncini hesaba katarak hesaplanan R
a2
ile dikkate
alnmakta dolaysyla bu tabakann altnda yer alan ok daha dk z-dirence sahip yerel (native)
topran etkisi ihmal edilmektedir. zellikle yapmndan sonra hayli zaman gemi olan istasyonlarda
yzeydeki tabaka yerel toprakla karm ve kalnl azalm olabilmektedir. Bu tip yerlerde sadece
yzey direncini hesaba katmak msaade edilen gerilim seviyesini hayli ykseltecek ve yetersiz bir ebeke
dzenlenmesine sebep olabilecektir. uras hatrlatlmaldr ki bu problem ancak hesaplamaya dayal
ebeke dzenlenmesinde sz konusudur. lme durumunda sadece vcut direnci hesaba katldndan bu
hata grlmeyecektir.
2.6. zet
Yukarda verildii gibi standartlar arasnda farkllklar olmakla birlikte insan vcut direncinin gerilime
ball CENELEC standard hari tm standartlarda ihmal edilmi ve 1000 gibi yksek gerilimler iin
hayli iyimser bir deer hesaba katlmtr. CENELEC standard ise gerilime ball ngrmekle birlikte
bu durumun nasl deerlendirilebilecei hususunda yetersiz kalmaktadr.
Yukarda ad geen standartlar karlatran bir tablo aada sunulmutur.
9
Tablo 1 Topraklama standartlarnn mukayesesi
BS 7354
TS 41-24 ve
S-34
CENELEC IEEE std.80
VDE/DIN
0141
ETTY
Msaade edilebilir
akm
IEC 479
(c2)
IEC 479 (c1) IEC 479 (c2)
Dalzielin
forml
IEC 479 (c2) IEC 479 (c2)
Akmn yolu - -
Sol elden her
iki ayaa
Bir elden her
iki ayaa
Elden ayaa Elden ayaa
Vcut direnci 1000 1000
Gerilime
Bal
1000 1000 1000
Ayakkab vs. 4000 4000 2000 0 - -

l
a
v
e

d
i
r
e
n

Temas veya
ayak
3 3 3 3 - -
Yzey etkisi
*Kalnla
bal faktr
2000 sabit
deer
Yzey
direnci
Kalnla bal
faktr
- -
Msaade edilebilir
gerilim
I
b
(R
b
+
(R
fw
+R
c
)/2)
terasyonla terasyonla I
b
(R
b
+ R
F
/2) Eri Eri
*Formln hatal olduu kaynak [9] da gsterilmitir.
Yukardaki tabloda enteresan olan IEC 479 zerinde byk bir nemle durulan akmn yolu baz
standartlarda zikredilmekle birlikte, bunun msaade edilen akma ve vcut direnci zerine olan etkisi tm
standartlarda ihmal edilmitir. Vcut direncinin gerilime ball sadece CENELEC standardnda
ngrlmekle birlikte bu zelliin nasl hesaba katlaca ak deildir. Vcut direncinin msaade edilen
dokunma gerilimine etkisi [8] de gsterilmitir. Ayakkab direnci IEEE standart 80 de yoksaylmakla
birlikte dier standartlarda ngrlmtr. Elektrik istasyonlarnda bulunabilecek personelin ayakkabsz
olma ihtimali ok dk olduu ve zellikle sigorta irketlerinin ayakabsz alma konusunda kesin
kurallar olduu dnlecek olursa bu yoksaymann optimum topraklama ebekesi dizaynndan
uzaklatraca aktr.
3. Mmkn Azami Dokunma Gerilimi
Topraklama standartlarndan ETTY ve VDE/DIN 0141 tesisin yaplmasndan sonra lme yoluyla
gvenirliliinin tespitine dayaldr. Dokunma geriliminin daima adm gerilimden yksek olaca ve daha
byk tehlike arzedecei kabulnden hareketle her iki standartda bu gerilimin nasl tespit edilecei ve
dolaysyla bu lmelerin nasl yaplacan detayl bir tarzda tarif etmekte ve hesaplamaya esas
olabilecek herhangi bir bilgi vermemektedir. CENELEC tarafndan hazrlanmakta olan CLC/TC 112nin
dokuzuncu blm ise adm ve dokunma gerilimlerinin hesaplama veya lme ile tespitini uygun
grmekte fakat herhangi bir forml sunmamaktadr. IEEE Standart 80, EA TS 41-24 ve BS 7354
dikdrtgen bir a eklinde dzenlenmi ve kazklarla desteklenmi ve tek tabakal, homojen z-dirence
sahip toprak iine gmlm standart bir toprak ebekesinin arza altnda oluturabilecei adm ve
10
dokunma gerilimlerinin hesaplanmasna ilikin Laurentin [29] almalarna dayal analitik formller
sunmaktadr. eitli standartlarda yer alan bu analitik formller aadaki Tablo 2 de zetlenmitir.
Tablo 2 Mmkn azami dokunma gerilimi formlleri.
Standart Dokunma Gerilimi
BS 7354
Ayrca
topraklanm ite
sahip toprak
ebekesinde

Ayrca
topraklanm itte

Ortak topraklanm
itte
E
A
/
T
S

4
1
-
2
4

Ortak topraklanm
ve kenarlarnda
elektrot bulunan
itte

IEEE STD. 80
*

VDE/DIN 0141 1989 Yapmdan sonra lme yaplmas tavsiye ediliyor
ETTY Yapmdan sonra lme yaplmas tavsiye ediliyor
CENELEC CLC/TC lme veya hesaplama (Hesaplama iin bilgi yok)
* Gz Gerilimi (mesh voltage) olarak anlmakta.
Yukardaki tabloda verilen faktrler u ekilde belirlenmektedir.
k
i
= 0.656 + 0.172n Std.80 iin
k
i
= 0.7 + 0.15n BS 7354 iin
K
D
= 0.7 + 0.3(L/L
p
)
K
ii
= 1 Topraklama kazklaryla desteklenmi ebekeler iin
K
ii
= 1/(2n)
2/n
Topraklama kazklar bulunmayan ebekeler iin
V
I
L
h
d h D h D
k
T
n
i
=
|
\

|
.
| + +
+
+

|
\

|
.
|

ln
.
. 0 5
2
1
2
1 1 05
( )
( )
E
I
L
D
hd
D h
Dd
h
d
K
K n
k
m
ii
h
i
= +
+

|
\

|
.
|
+

|
\

|
.
|

2 16
2
8 4
8
2 1
2
2
ln ln
E
I
L
h
d h D D
k
t Grid
n
d ( )
ln
.
.
= + +
+
+

1
2
1
2
1
05
1 05
2
E
I
L
h
d h D D
k
t Fence
n
d ( )
ln
.
.
. = + +
+
+

1
2
1
2
1
05
1 05
0 26
2
E
I
L
h
d h D D
k
t Fence
n
d ( )
ln
.
.
. = + +
+
+

1
2
1
2
1
05
1 05
0 26
2
( ) ( ) E
I
L
h
d
S S S k
t Fence d ( )
ln ln . ln = + + +

1
2
1
4
05
1
4
2 2
2
4 2
11
K
h
= (1+h/h
0
)
1/2

Burada
= Toprak z-direnci (-m)
I = Toprak akm (A)
h = ebekenin derinlii (m)
h
0
= 1 m (Referans ebeke derinlii)
d = letkenlerin ap (m)
D = Paralel ebeke iletkenleri arasndaki ortalama mesafe (m)
n = (n
A
n
B
)
1/2
Burada n
A
bir yndeki paralel iletkenlerin says,
n
B
dier yndeki paralel iletkenlerin says.
L = Kazklar dahil gml iletkenlerin toplam uzunluu (m).
S = En dtaki topraklama iletkeni ile ona enyakn paralel iletken arasndaki mesafe (m).
L
p
= Gml iletkenlerin varsa kazklarda dahil olmak zere evre uzunluu (m).
ngiliz ve Amerikan standartlarnn dokunma geriliminin hesab iin sunmu olduu formller ayn
kaynaktan [29] faydalanlarak gelitirilmi olmakla beraber farkllklar ierirler. Bu farkn balca sebebi
iki standardn en kt durum zerine yapt kabuln ve topraklama ebekesi dzenleme pratiklerinin
farkl olmasdr. IEEE Standart 80 en kt durum olarak dikdrtgen eklinde ve geni aralkl gzlerden
oluan bir ebekenin herhangi bir kesindeki gzn merkezinde durmakta ve topraklanm bir metal
parasna dokunan insann durumunu esas almaktadr. ngiliz standartlar ise dikdrtgen eklindeki
ebekenin herhangi bir kesinden apraz olarak bir metre uzaktaki bir noktada durmakta ve topraklanm
bir metal parasna dokunan insan esas alarak gelitirilmi formller sunmaktadr. En kt durumla
alakal her iki standart arasndaki bu yaklam fark dzenlenen topraklama ebekesinin durumuna gre
farkl sonular retmekte ve gerek dokunma gerilimini azmsayabilmektedirler [11].
Her iki standartta yer alan bu analitik formller ok tabakal toprak modellerini ve karmak dizayn
biimlerini kapsamamakta ve hatal sonular verebilmektedir [30]. Karmak a dzenekleri ve ok
tabakal toprak artlarnn topraklama ebekesinin performansn etkileyecei aktr [31]. Bu artlar
gelimi bilgisayar programlar vastasyla incelenebilmektedir. Halen piyasada topraklama ebekelerini
bilgisayarl benzetim yoluyla ve gayet detayl olarak inceleyebilecek programlar mevcuttur [ mesela 32,
33, 34]. Bu programlarn kullanm daha etkin topraklama ebekesi dzenlenmesine yol aacaktr.
4. Topraklama ebekesinin Parametrik Analizi
Bu standartlarda yer alan formller 100-m z-dirence sahip toprak ierisine ve 0.6m derinlie
gmlm bir topraklama ebekesine uygulanmtr. Bu ebeke 100x80m boyutlarnda olup 0.008m
12
apnda bakr eritlerden yaplmtr. Topraklama ebekesi 100A genlie sahip bir arza akmna maruz
kalmaktadr. ebeke iinde yer alan eit aralklarla sralanm topraklama eritlerinin says ve birbirlerine
olan mesafesi dzenli olarak arttrlarak bu artn hesaplanan dokunma gerilimine etkisi gsterilmitir.
ebekede kazklar ngrlmemitir.
ekil 6 rnek topraklama ebekesi
Bu almada dikdrtgen eklindeki topraklama ebekesinin eninde yer alan bakr eritlerin says iki
olarak sabit braklm ve uzun kenar boyunca eritlerin says arttrlmtr. Hesaplanan mmkn azami
gerilimler aadaki grafikte sunulmutur.
ekil 7 Bir yndeki eritlerin etkisi
ekilden grlecei zere geni aralkl gzlerden oluan bir ebekede IEEE standart 80 ktmser sonu
vermekte fakat sk aralkl bir ebekede bu standart ngiliz standartlarn nazaran daha dk sonular
vermektedir. Bunun temel sebebi daha ncede belirtildii gibi iki standart arasndaki en kt durum
senaryosu arasndaki farktr. ngiliz standartlarndaki deiimin azalmas da bunun bir delilidir.
10 20 30 40 50 60 70 80
0
5
10
15
20
25
30
35
BS 7354 e gre Dokunma Gerilimi
EA TS 41-24 e gre Dokunma Gerilimi
IEEE Std.80 e gre Dokunma Gerilimi
Iletken Sayisi
D
o
k
u
n
m
a

G
e
r
i
l
i
m
i

(
V
)
13
Burada ise dikdrtgen eklindeki topraklama ebekesinin boyunda yer alan bakr eritlerin says yine iki
olarak sabit braklm ve ksa kenar boyunca eritlerin says arttrlmtr. Hesaplanan mmkn azami
gerilimler aadaki grafikte sunulmutur.
ekil 8 Dier yndeki eritlerin etkisi.
Bir nceki grafie benzer bir sonu burada da msaade edilmektedir. IEEE standart 80 de ngrlen
mmkn dokunma gerilimlerindeki deiim daha da belirgin bir durum kazanmtr.
5. Sonu
1. Topraklama ebekesini dzenleyen standartlar arasnda uyumlulatrmaya ihtiya vardr.
2. Bayndrlk Bakanl tarafndan dzenlenen ETTY yeni gelimeler nda hesaplamaya dayal
yntemleri de barndracak tarzda gncellenmelidir.
3. Yaplan parametrik analizlerin ok tabakal toprak artlarn da ierecek tarzda yenilenmesi
gerekmektedir.
4. ehir iinde yeralan istasyonlarn civarnda insan bulunma ihtimali ok fazla olduundan sadece
dokunma gerilimi deil adm gerilimlerinin de emniyet analizi yaplmas gerekebilir.
5. Bilgisayar benzetimine dayal analiz teknikleri henz pahal olmakla birlikte bunlarn kullanmnn
ucuz ve emniyetli topraklama ebekesi dzenlenmesine yol aaca aktr.
6. Devre kesicilerin ters karakteristii (Inverse Definite Minimum Time) hesaba katlarak bir emniyet
analizine gidilmesi gerekmektedir.
20 40 60 80 100
0
5
10
15
20
25
BS 7354 e gre Dokunma Gerilimi
EA TS 42-24 e gre Dokunma Gerilimi
IEEE Std.80 e gre Dokunma Gerilimi
Iletken Sayisi
D
o
k
u
n
m
a

G
e
r
i
l
i
m
i

(
V
)
14
Kaynaka

1 BS 7354:1990: Code of Practice for Design of High-Voltage Open-Terminal Stations, BSI Standard
2 EA S-34, (Electricity Association, Engineering Recommendation S.34) 1986: A Guide for Assessing
the Rise of Earth Potential at Substation Sites, Electricity Association Services Limited, London, 1986
3 EA TS-41-24, (Electricity Association, Technical Specification 41-24) 1992: Guidelines for the
Design, Installation, Testing and Maintenance of Main Earthing Systems in Substations, Electricity
Association Services Limited, London (Issued 1994)
4 IEEE/ANSI Std 80-1986: IEEE Guide for Safety in AC Substation Grounding (IEEE standard board,
NY, USA)
5 DIN VDE 0141:1989: Earthing Systems for Power Installations with Rated Voltages Above 1 kV
(Technical Help to Exporters Translations, British Standard Institution, Milton Keynes, UK)
6 BAYINDIRLIK BAKANLII: Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yonetmeligi, (TMMOB Elektrik
Muhendisleri Odasi, Izmir, Nisan 1992).
7 prEN 50179-1996: Power installations exceeding 1 kV ac, CENELEC (European Committee for
Electrotechnical Standardisation) CLC TC 99X (July 1997 Draft).
8 HOCAOLU, M. H., HOCAOLU, A. T.: Vcut Direncinin Gerilime Bamllnn Topraklama
Tesislerinde Msaade Edilebilir Adm ve Dokunma Gerilimlerine Etkisi, Elektrik, Elektronik, Bilgisayar
Mhendislii 8. Ulusal Kongresi, Eyll 1999, Gaziantep, pp. 395-398
9 HOCAOGLU, M. H., HOCAOGLU, A. T.: The Accidental Shock Circuits for Earthing System
Design in Electrical Substations Proceedings of the ELECO99, International Conference on Electrical
and Electronics Engineering, December 1999, Bursa-Turkey, pp. 283-288
10 DAWALIBI, FP, SOUTHEY, RD, BAISHIKI, RS: Validity of Conventional Approaches for
Calculating Body Currents Resulting from Electric Shocks, IEEE Trans. on PWRD, Apr. 1990, Vol.5,
No.2, pp. 613-626.
11 DAVIES, A.M. GRIFFITHS, H. and BEDDOES, A.J.: Standards Applicable to Earthing System
Design Which Ones to Follow?, Proceedings of the 30
th
UPEC, September 1995, Greenwich U. K.,
Vol. C, pp. 455-458
12 PICKEN, G. H.: A Review of Standards for High-Voltage Installations, ERA Technology
Conference, Earthing Systems-Which Path to Follow?, July 1993, pp. 2.1.1-2.1.14.
15

13 FERRIS, P, KING, BG, SEPENCE, PW, WILLIAM, HB: Effect of Electric Shock on the Heart,
AIEE Trans. 55, May 1936, pp.498-515
14 KOUWENHOUVEN, WB, KNICKERBOCKER, GG, CHESNUT, RW, MILNOR, WR, SASS, DJ:
A-C Shocks of Varying Parameters Affecting the Heart, AIEE Trans. on Communications and
Electronics, Vol. 78, May 1959, pp.163-169
15 KISELEV, AP: Threshold Values of Safe Current at Mains Frequency Probl. Of Elec. Equipment,
Elec. Supply, and Elec. Measurements (in Russian), Sb. MIIT, vol. 171, 1963, pp.47-58
16 LEE, WR: Death from Electrical Shock, Proc. of IEE, Vol. 113, No. 1, January 1966, pp.144-148
17 SCOTT, JR, LEE, WR, ZOLEDZIOWSKI, S: Ventricular Fibrillation Threshold for a.c. Shocks of
Long Duration, in dogs with Normal Acid-Base State, British Journal of Industrial Medicine, Vol. 30,
1973, pp.155
18 BRIDGES, J.E., VAINBERG, M., WILLS, M.C.: Impact of Recent Developments in Biological
Electrical Shock Safety Criteria, IEEE Trans. on Power Delivery, January 1986 Vol. 2, No.1, pp. 238-
248
19 DALZIEL, C.F., LEE, W.R.: Re-evaluation of Lethal Electric Currents, IEEE Trans. on Industry and
General Applications, Sept./Oct. 1968, Vol. 4, No. 5, pp. 467-476
20 OSYPKA, P:, Quantitative Investigation of Current strength, Duration and Routing in AC
Electrocution Accidents Involving Human Beings and Animals, Technical College of Braunschweigh,
1963.
21 BIEGELMEIER, G, LEE, W.R.: New Considerations on the threshold of Ventricular Fibrillation for
a.c. Shocks at 50-60 Hz, Proceedings of IEE, March 1980, Vol. 127, No. 2, Pt. A, pp. 103-110
22 IEC 479-1: Guide to Effects of Current on Human Beings and Livestock, Part 1 General Aspects,
International Electrotechnic Commission IEC publication, 1994
23 IEC 479-2: Guide to Effects of Current on Human Beings and Livestock, Part 2 Special Aspects
Relating to Human Beings, International Electrotechnic Commission IEC publication, 1987
24 BRIDGES J. E., FORD G. L., SHERMAN I. A. AND VAINBERG M. eds.: Electrical Shock Safety
Criteria, Proceedings of the First International Conference on Electrical Shock Safety Criteria, Pergamon
Press, Elmsford, N. Y. 10523, 1985.
25 HEPPE, R.J.: Step potentials and body currents near grounds in two layer earth, IEEE Trans. on
PAS, Jan/Feb. 1979, Vol. 98, N0. 1, pp. 45-59
16

26 THAPAR, B., GEREZ, V., EMMANUAL, P.: Ground Resistance of the Foot in Substation Yards,
IEEE Trans. on Power Delivery, Jan. 1993, vol. 8, No. 1, pp. 1-6.
27 THAPAR, B., GEREZ, V., HARSH, K.: Reduction Factor for the Ground Resistance of the Foot in
Substation Yards, IEEE Trans. on Power Delivery, Jan. 1994, Vol. 9, No. 1, pp. 360-365
28 SVERAK, J.G.: Progress in step and touch voltage equations of ANSI/IEEE Std.80 Historical
Perspective, IEEE Trans. on Power Delivery, July 1998, Vol. 13, No. 3, pp. 762-767
29 LAURENT, P.: Les Bases Gnrales de la Technique des Mises la Terre Dans les Installations
Electriques, Le Bulletin de la Socit Franaise des Electiciens, July 1951, In French. (English
translation: General Fundamentals of Electrical Grounding Techniques, in Appendix of IEEE standard 80,
pp. 285-345.)
30 CLAXTON, J.C.: Investigation into the Performance of Electrical Earthing Systems, PhD. Thesis,
Cardiff 1997
31 CHARLTON, T.E., CLAXTON, J.C., GRIFFITHS, H., TURRI, R.: Design of Effective Earthing
Systems, CIRED, May 1995, Vol.1, Brussels, Belgium, pp. 2.227.1-2.227.5
32 CYME International Inc.: CYMRGD, St. Bruno, QC, Canada, 1996.
33 SAFE ENGINEERING SERVICES: CDEGS, Canada, 1996.
34 MELIOPOULOS, A.P.S., COKKINIDIES, G.J.: An Advanced Computer Model for Grounding
System analysis, IEEE Trans. on Power Delivery, January 1993, Vol. 8, No.1, pp. 13-21