www.meslekidenetim.

com

nsan Hayatnn Korunmas ve Topraklama sistemleri

Topraklama sistemleri 2 harf kullanlarak ifade edilir. Birincisi transformatorun ntr balants eklini ifade eder 1. T Ntr noktas topraga bal 2. I Ntr izole kincisi cihazn gvde topraklama eklini ifade eder. 1. T Dorudan topraa bal 2. N Ntr zerinden bal

Bu iki harfin kombinasyonu konfigrasyonda verilir. TT Transformatorun ntr toprakl ve cihaz gvdesi toprakl TN Transformatorun ntr toprakl ve cihazn gvdesi ntre bal IT Transformatorun ntr topraksz va cihazn gvdesi toprakl

IEC 60364 egre TN sistemler birka alt sisteme ayrlr. TN-C N ve PE ntr iletkenleri bir ve ayndr. TN-S N ve PE ntr iletkenleri ayrdr TN-C-S TN-C den sorak ksm TN-S dir. letken kesitler 10 mm2 ye eit veya dk olan ebekelerde TN-S sistem kullanmak mecburidir.

ekil 5 ebeke de ntr ve cihaz gvdeleri balant ekillleri. Her bir topraklama sistemi tm tesis boyunca ayn olmaldr. Bir tesiste iki ayr uygulamaya msaade edilmez. 1

www.meslekidenetim.com

2.1 TN Sistemler

ekil 8 TN sistemde hata gerilimi ve akm Bir izolasyon hatas meydana geldiinde Id hata akm hata devresini ait kablolardan oluan devrenin gz empedans ile belirlenir.
Rd Hatal yerin kontak gei direnci

RPH 1 faz iletkeninin alternatif akm

direnci
RPE RH RB

koruma iletkeninin alternatif akm direnci Canlnn toplam toprak temas direnci Enerji kaynann ntr topraklama direnci

EKL 8.1 TN Sistemde toprak hata devresi diyagram ekil 8.1 de grlen devrede Rd kontak gei direnci, RPH1 ve RPE direnleri yannda ok kk , devredeki RPE direncine bal RH+RB direleri RPE direncine gre ok byk olduklarndan Id hata akm hesabinda sonuca ihmal edilebilecek kadar az etki ettiklerinden ifadeleri basitletirmek amacyla aada verilen toprak hata devresi esas alnarak hesap yaplacaktr.

www.meslekidenetim.com
U 0 =230V 400/230 V alak

gerilim sistemlerinde faz-ntr gerilimi

ekil 8.2 Basitletirilmi hata devresi diyagram U0 Id = R PH + Rd + R PE

Rd 0

TN sistemlerde hata akm ksa devre mertebelerinde deere sahptir, bu nedenle enerji kayna i direnlerinde byk gerilim dmlerine yol aar. Gerekte hata akmnn ksa devre akmlar mertebesinde dir, bu nedenle besleme tarafndaki empedanslarndan dolay %20 gerilim dmnn meydana geldii kabul edilir. U0 sistemin faz-ntr nominal gerilimi olmak zere Ud hata gerilimi Hata akm iin
Id = 0,8U 0 RPH + RPE

B noktasndaki hata dokunma gerilimi

U d = RPE .I d = 0,8.U 0 RPE RPH 1 + RPE

230/400 V ebekelerde RPE = RPH 1 olmas halinde hata gerilimi 0,8U0/2=0,8x230/2=92 V olacaktr. Bu ise emniyetli snr gerilimi kuru ve nemli yerler iin UL=50V ve islak yerler iin UL=25V degerlerine gre yksek miktarlardr. Koruma cihaznn gerekten almasndan emin olmak iin Id akm koruma cihaznn Ia alma akm eik deerinden byk olmas lazmdr. Bu artn datm devreleri iin hata akmlarn ve iletken kesitlerinin hesab yaplrken tahkik edilmesi gerekir. Id ve Lmax (koruma cihaznn koruyabilecei maksimum mesafe) nin hesab aada verilen ifadeler yardmyla yaplabilir.

www.meslekidenetim.com

Id =

0,8.U 0 0,8.U 0 0,8.U 0 0,8.U 0 = = = .L .L S Z RPH + RPE + .L.(1 + PH ) S PH S PE S PE

olmak zere

Id > Ia

Devreyi koruyacak koruma cihaznn ama akm eik deeri iin balant iletkeninin maksimum uzunluu

Lmax

0,8.U 0 .S PH S .L.(1 + PH ) S PE

olmaldr

Lmax maksimum mesafe U0 faz-ntr gerilimi 230 V 3-faz 400 V ebekelerde Ia otomatik ama akm faz iletkeninin kesiti koruma iletkeninin kesiti

Eer korunan hattn uzunluu maksimum koruma mesafesinden fazla ise o zaman ya iletkenin kesiti bytlr veya daha kk akmlarda alan akm koruma cihazlar kullanlr.

U0 (Volt) Faz-ntr gerilimi

Ama sresi (saniye) UL=50 Volt

Ama sresi (saniye) UL=25 Volt

ekil 9 TN Sistemlerde kesme sresi (IEC 60364 Tablo 41 ve 48A) Elektrik tesisat projeleri hazrlanrken balant iletkenleri ve koruma elemanlar ; srekli akm tama kapasitesi, uzakla gre gerilim dm , ve motorlardaki gibi ilk devreye girme esnasnda geici akmlar ekiyorsa bu akmlara gre gerilim dm ve ksa devreye dayanm ile ilili krtelere gre seilirler. Bu krterlere gre seilen balant iletkenlerinin aada verilen PE iletkeninin RPE diren deeri krterine gre, izolasyon bozulmas sonucu meydana gelen hatalarda gerekli koruma yapp yapmad tahkik edilmelidir. ekil 8.2 de grlen devrede hata akm

www.meslekidenetim.com
Id = 0,8U 0 RPH + RPE

Kirchhof gerilimler kanuna gre

RPH .I d + RPE = 0,8.U 0

Id =

0.8.U 0 R R PE . PH + 1 R PE
LPH .S PH RPE = LPE .S PE

R PE =

0.8.U 0 R I d . PH + 1 R PE

RPH =

LPH = LPE = L

R PH R PE

L .S PH S = = PE L S PH .S PE

RPH S 1 ( S PE + S PH ) + 1 = PE + 1 = RPE S PH S PH

1 RPH R + 1 PE
R PE = 0.8.

S PH S PH + S PE

U S PH . 0 S PH + S PE I d

I a < I d olmas gerektiinden

RPE 0,8.

U S PH . 0 S PH + S PE I a

rnek: Bir 400V , 4 kW 3-fazl vana motorunu beslemek zere 350 m uzunluunda 4x6 mm2 NYY-J kablo ekilecektir. Vana motorunu korumak iin hat bandaki daitim panosuna 16A akm deerinde G-tipi anahtarl otomatik sigorta konulmutur. Sigortann manyetik ama akm eii Ia=8.In=8x16=128 A dir.
U S PH 6 230 . 0 = 0,8. . = 0,719 ohm S PH + S PE I a 6 + 6 128 deerinden ekilen kablonun kablonun RPEkablo direnci kk olacaktr. R PE 0,8.

4x6NYY-J kablonun birim kilometredeki direnci 3,62 ohm/km dir 350 metredeki RPEkablo=0,35x3,62=1,267 ohm dur. Bu ise olmas gereken RPE=0,719 ohm deerinden ok yksektir ve toprak hatas halnde anahtarl otomatik sigorta istenilen srede ama yapmayp, devrede meydana gelen hata akm 5

www.meslekidenetim.com
Id = 0,8U 0 0,8.230 = = 73 A R PH + R PE 1,267 + 1,267 olduundan

Sigortann nominal akm 16A olduundan , 73/16=4,6 ve

ekil 8.3 Ama erileri ekil 8.3 den ama sresi 5 saniye olarak bulunur . Bu sre iinde boru hatt RPE.Id=1,267.73=92,5 V gerilim altnda kalr. Bu deer UL=50 V deerin ok stnde ve tehlikeli deer olup 5 saniye iinde boru hattna dokunan insan iin hayati tehlike sz konusudur. Bu nedenle ya akm deeri sigortann manyetik ama akm deerine ulancaya kadar kablo kesiti bytlmesi veya devreye ilave RCD yerletirilerek toprak hatasna kar koruma salanmaldr. En ekonomik zm RCD (artk akm koruma ) cihaz kullanmaktr. TN sistemlerde toprak hata akmlar ksa devre akmlar mertebesinde olduklarndan ounlukla sigortalar ve kesiciler kullanlmaktadr .Ancak uzun hatlarda bu akm deerleri oldukca dmekte ve eer koruma elemannn ama akm deeri yksekse standartlatda belirtilen srede ama yaplamamaktadr. Bu nedenle uzun hatlarda RCD elemanlar kullanmak zorunluluu ortaya kar. Ayrca TN sistemlerde alak gerilim havai hat ebekelerinde izolatr kirlenmesi veya izolatrn tahrip olmas nedeniyle zellikle yal havalarda skca , Kablo ebekelerinde ise ana hatlarn balant yerlerinde tozlanma veya nemlenme sebebiyle nadiren ortaya kan bir izolasyon hatasndan dolay ebekede oluan durumdur. Buradaki hata korunan cihazda deil balant hatlarndadr.

www.meslekidenetim.com

ekil 8.4 TN-S sitemlerde hat arzas Bu durumlarda ebekede salam fazlara ait faz-ntr gerilimleri ykselir ve ayrca ntr de gerilim oluacandan PE veya PEN iletkenlerine koruma amacyla balanan cihazlarn gvdeleri , cihazda hata olmamasna ramen gerilim altnda kalr ve gerilimin 50 V u amas halinde bu cihazlara dokunan insan iin hayati tehlike ba gsterir. Tecrbeler gstermitirki yukarda sz konusu edilen hatalarda meydana gelen kontak direncinin deeri RA=7 ohm dan aa deer almamtr. Bu hata durumunda faz-ntr geriliminin 250 V dan ve ntr de oluacak gerilimin 50 V dan yukar deer almamas iin RB ntr topraklama direnci aada verilen ve TT sistemler blmnde detayl olarak aklanacak
RB UB UB 50 .R A = RA U 0 U B U 0 50 artn gerekletirmesi gerekir.

Bir faz-toprak hatas sonucu ntr noktasnn topraa gre alaca gerilim.

RA=7ohm da
RB UB 50 .R A = 7 = 1,94 ohm 2ohm U 0 U B 230 50 olmas gerekir

Bu devreden geen hata akm

Id = U0 230 = = 25,72 A RB + RA 1,94 + 7

Ntrde meydana gelen gerilim

U B = RB .I d = 1,94 x 25 ,72 = 49 ,968 50V

Salam fazlara ait faz-ntr gerilimlerinin ykselmesi ise

U = ( 3 U 3 220 2 U 0 ) 2 + (U B + 0 ) 2 = ( .220 ) 2 + (50 + ) = 249V 2 2 2 2

www.meslekidenetim.com

olacaktr. Tm bu aklamalardan anlalacag uzere TN sistemlerde enerji kaynann (generator, transformator,vb.)toplam ntr topraklama direncinin deeri 2hmmu amamaldr.

2.2 TT Sistemler

ekil 10 TT Sistemlerde hata akm ve gerilimi

zolasyonda bir hata meydana geldiinde hata akm topraklama direnci tarafndan belirlenir. kabul edildiinde ve RPH ve RPE direnleri RA ve RB ye gre sonucu etkilemeyecek kadar kk olduundan ihmal edildiinde hata devresi diyagram RA topraklama direnci RB ntr toprak direnci IE1 Topraklama zerinden geen toprak akm IE2 nsan zerinden geen Toprak akm Id Toplam hata akm

www.meslekidenetim.com

ekil 10.1 Hata devresi diyagram

Hata devresinde RA topraklama direncine paralel bal RH insan vcd direnci hesap srasinda nemli miktarda RA diren deerini deitirmeyeceinden hesaplar basitletirmek amacyla ihmal edilecektir.

ekil 10.2 Basitletirilmi hata devresi diyagram TT sistemlerde hata akmlar ok yksek deerlerde olmayacandan etkili gerilim olarak U0 alnacaktr. ekil 10.2 ye gre hata akm
U0 R A + RB hata esnasnda meydana gelen dokunma gerilimi Id = U d = R A .I d = U 0 .R A R A + RB

Hatadan dolay etkilenen tesis blm otomatik olarak devreden kartlr. TT sitemlerde toprak hata akmlar ar akm ve ar yk elemanlarnn nominal akmlar ve ya ama akmlarna gre ok kk olduundan bu sistemlerde mutlaka RCD cihazlar kullanlmaldr. Aksi halde aada aklanacak olan olaylar ba gsterir.

www.meslekidenetim.com TT sistemlerde toprak hatasna maruz kalmi devrede hata akm ntr enerj kaynagnn ntrnde gerilim meydana gelmesine neden olur. Bu gerilim arzasz faz ntr gerilimlerinin ykselmesine yol aar. Gerilim ykselme ifadeleri gerilimler keni kullanlarak bulunabilir. Gerilimler keni ;Alak gerilim sistemlerinde reaktanslarn etkisinin ihmal edilecek kadar dk ve aa yukar deimeyecei gz nne alnarak izilmitir

ekil 10.3 Gerilimler keni

' U R 0'

Hatal fazn faz-ntr gerilimi

' S 0'

Salam fazlara ait faz-ntr gerilimlerinin sistemdeki bir faz-toprak hatas sonucu alaca deer.
UB

' T 0'

,U

Bir faz-toprak hatas sonucu ntr noktasnn topraa gre alaca gerilim.
OO '' OT = U SO = U TO = U 0

Sin 30 =
U RO

OO '' = OT .

1 2

OO '' =

U0 2

U RS = U RT = U ST = U

U T O = U SO = U
10

www.meslekidenetim.com
UO 2 TO O keninde pisagor bantsna gre U (TO ) 2 = (O O ) 2 + (TO ) 2 = U 2 + (U B + 0 ) 2 2 O ' O '' = O O + OO = U B +

U2 = (
U= (

U 3 2 .U 0 ) + (U B + 0 ) 2 2 2
U 3 U 0 ) 2 + (U B + 0 ) 2 2 2

Bir faz-toprak hatas halinde salam fazlarn faz-ntr

geriliminin alaca deer. rnek: Yukardaki ekil 10.2 de RB=2ohm ve RE=4 ohm olsun. Bir faz-toprak hatas halinde devreden geen akm
Id = 220 = 36 ,7 A 2+4

Bu akmn ntr topraklama direncinden dolay meydana getirecei ntr gerilimi

U B = R B .I d = 2.36 .7 = 73 .4V 50V

Salam fazlardaki gerilimin ulaaca deer

U= ( 3 220 2 220 ) 2 + (73 .4 + ) = 264 V 2 2 olacaktr. artnamelere gre gerilim

deerlerinin 250 V amamas istenir. Ayn zamanda meydana gelen dokunma gerilimi ise olacaktr ve bu deer izinverilen 50 V un stnde olacanda devreyi derhal kesebilecek RCD cihaznn kullanlmas gerekliliini gsterir. Topraklama balantsnn maksimum direnci
U d = R A .I d = 4.36 ,7 =147 V

ekil 11 RCD cihaznn hassasiyeti ve snr gerilim deeri 11

www.meslekidenetim.com

ne gre cihaz gvdesinin topraklama balantsnn direnleri yukardaki st snrlar amamaldr. Koruma cihaznn TT sistemlerde ama yapmamas durmunda faz-ntr gerilimlerinin izinverilen deerinin stnde deer almasn nlemek iink iin a RA ile RB direnleri arasnda farklarn aagda aklanacak ifadeye ye gre diren deerlerinin gerekletirilmesi gerekir. ekil 10.2 gz nne alnarak
I d Hata akm ,

Id =

U0 R A + RB
UB .R A U 0 U B

U B = I d .R B

U B =U L

RB

U B hata esnasnda meydana gelen ntr gerilimi

artnamelere gre U L = 50V kabul edilmektedir.

RB 50 .R A U 0 50 art salanmaldr.

2.3 IT Sistemler
Normal iletmede ebeke ebekeye ait kaak empedanslar zerinden topraklanmlardr. 3-fazl 1 km uzunluundaki kablonun toprak kaak empadans standard olarak

50 Hz iin

Bir fazda toprak hatas olmas durumunda Ntrn yaltlmas durumunda arza akm

12

www.meslekidenetim.com

230/400 Volt ebekede 1 km uzunluk iin 0.7 eer ise

Bu gerilim deeri tehlikeli olmayp tesis iletmeye devam edebilir. Eer ntr datlmsa topraa bal olarak ntr kaymas ve ilave akm (ekil 12)

ekil 12: IT sistemde bir fazda meydana gelen hata akm

Ntrn empedans zerinden topraklamas durumunda bir fazda toprak hatasnda

lgili hata gerilimi halen dk olup tehlikeli olmadundan iletmeye devam edilebilir. Bu sistemde risksiz olarak iletmenin devam byk bir avantajdr ancak ikinci bir hata 13

www.meslekidenetim.com olumadan nce hatann varl tannmal ve hatay acilen gidermek iin hata takip edilmelidir. Bunu salamak iin ntr dahil olmak zere tm aktif iletkenleri gzlemleyen izolasyon gzlemleme cihaz vastasyla hata bilgileri salanmal hata yerini tanmlayan bir sistemle hata yeri tesbit edilmelidir. kinci bir izolasyon hatas halinde sistemin davran. kinci bir hata ortaya ktnda henz birinci hata da giderilmemise burada ihtimalin gz nne alnmas lazmdr. . Eer iki hatadan biri ntr zerinde ise hata akm ve gerilimi TN sistemdekine gre iki kat daha azdr. kici bir hata ayn hatal iletkende ortaya kmsa herhangi bir ey olmaz tesis iletmeye devam edebilir. Hata farkl ikinci iletkende ortaya kmsa; eer cihaz gvdeleri ayn PE iletkenleri zerinden birbirleriyle balanmsa iki faz ksa devre meydana gelir.Elektrik ok tehlikesi aynen TN sistemlerde olduu gibi gerekleir.

Bu sistemde arza atrma sistemleri aada belirtilen ifadeleri verilen artlara uygun olmaldr

Ntrne bir fazl ykler balanmayan 3-faz, 3-hatl IT sistem (Ntr datlmam sistem)

14

www.meslekidenetim.com

ekil 13. Ntrnden datm yaplmam yani sistemin ntr hattna bir fazl ykler balanmam 3-faz 3-hatl IT sistemde 2-faz hata durumu

ekil 14 Yukardaki hata durumuna ait diren ve empedans Diyagram

Id =

R PH 1

U + R PE 1 + RPH 2 + R PE 2

veya veya

Id =

Z PH 1

U + Z PH 1 + Z PH 2 + Z PE 2

RS = R PH 1 + RPE 1 + R PH 2 + RPH 2

Z S = Z PH 1 + Z PE 1 + Z PH 2 + Z PE 2
Z PH 1 = Z PH 2 ...... Z PE 1 = Z PE 2 . ise

eer R PH 1 = R PH 2 ...... R PE 1 = R PE 2 . veya

RS = ( R PH + R PE )

veya Z S = ( Z PH + Z PE ) olmakzere ve

RS = 2 RS
Id =

veya Z S = 2 Z S alnr.
Id = U 2.Z S ifadeleri elde edilir.

U 2.R S veya

15

www.meslekidenetim.com
3.U 2. R S

ve I F I a olduu gz nne alnarak veya edilir. Herbir cihaza ait balant iletkenleri ayn uzunlukta ve kesitte deilse
U = 3.U 0

Ia

Ia

3U 0 2.Z S elde

ifadeleri kullanlmaldr . Ayrca koruma iletkeni zerinden devresini tamamlayan iki faz hatas olduundan devreden geen hata akmlar ksa devre mertebesinde olmas sebebiyle Transformatorlerde i diren ve reaktansndan dolay i gerilim dmleri meydana gelir. %20 civarlarnda oluabilecek bu gerilim dmn gz nne almak iin ya transformator empedanslarn hesaba katarak hata akmlarn hesaplamak veya hesaplar kolaylatrmak iin yukardaki ifadeleri
Ia 0,8. 3.U 2.R S veya 0,8. 3.U 2.I a

RS = R PH 1 + R PE 1 + R PH 2 + RPE 2 Z S = Z PH 1 + Z PE 1 + Z PH 2 + Z PE 2

3.U 0 ( R PH 1 + R PE 1 + R PH 2 + R PE 2 ) veya 3.U 0 3.U 0 RS ZS Ia Ia veya Ia

Ia

( Z PH 1

3.U 0 + Z PH 1 + Z PH 2 + Z PE 2 )

Ia

0,8. 3U 0 2.Z S 0,8. 3U 0 2.I a olacaktr.

ve
RS

veya

ZS

Ia

( R PH 1

0,8. 3.U 0 + R PE 1 + R PH 2 + R PE 2 ) 0,8. 3.U 0 + Z PH 1 + Z PH 2 + Z PE 2 )

----------

RS

0,8. 3.U 0 Ia 0,8. 3.U 0 Ia

Ia

( Z PH 1

------------

ZS

Ntrne bir fazl ykler balanabilen 3-fazl, 4-hatl IT sistem ( Ntr datlm sistem)

16

www.meslekidenetim.com

ekil 15 Ntrnden datm yaplan yani sistemin ntrne bir fazl cihazlar balanan 3faz ,4-hatl IT sistemde ayn faza bal bir fazl iki cihazin ikisinde bir izolasyon hatas sonunda oluan durum

ekil 16 Yukardaki hata durmuna ait diren ve empedans diyagram Bu hata eklinde etkili olan gerilim faz-ntr gerilimidir. Hata devresi faz iletkenleri ntr ietkenleri ve koruma iletkenlerinden meydana gelir. Bu hata IT sistemin ntrnn bir fazl yklerin ebekeye balantsnn yaplabildii ntr hattna ayn faza bal iki cihazda izolasyon hatas olduunda grlen hata tipidir. Ntr datlm ebekede farkl fazlara balanan bir fazl iki cihazda izolasyon hatas sonucu ortaya kan hata faz-faz yani iki faz hatas olacaktr.
Id = U0 + R N 1 + R PH 2 + R PE 2 + R N 2 veya diren yerine empedanslarla hesap

R PH 1 + R PE 1

yaplrsa
Id = U0 + Z N 1 + Z PH 2 + Z PE 2 + Z N 2 elde edilir

Z PH 1 + Z PH 1

RS = R PH 1 + R PE 1 + R N 1 + R PH 2 + R PH 2 + R N 2 Z S = Z PH 1 + Z PE1 + Z N 1 + Z PH 2 + Z PE 2 + Z N 2

veya yazabiliriz veya

eer R PH 1 = R PH 2 ...... R PE 1 = R PE 2 .
Z PH 1 = Z PH 2 ...... Z PE 1 = Z PE 2 .

RN1 = RN 2

Z N 1 = Z N 2 ise

RS = 2( RPH + R PE + R N 1 )
RS = ( R PH + R PE + R N 1 )

veya Z S = 2.( Z PH + Z PE + R N 2 ) olur ve

veya Z S = ( Z PH + Z PE + R N 2 ) alnarak 17

www.meslekidenetim.com

Id =

U0 U0 Id = 2.Z S 2.R S veya

ifadeleri elde edilir

Ia U0 2.RS Ia U0 2.Z S

veya U0 Ia R PH 1 + RPE 1 + R N 1 + R PH 2 + R PE 2 + R N 2 veya diren yerine empsdanslarla hesap ve U0 Ia Z PH 1 + Z PH 1 + Z N 1 + Z PH 2 + Z PE 2 + Z N 2 elde edilir. yaplrsa Bu tip arzalardada hata akm ksa devre akm mertebesinde olduundan yukarda anlatlan sebeblerden dolay
0,8.U 0 0,8.U 0 RS R PH 1 + RPE 1 + R N 1 + R PH 2 + R PE 2 + R N 2 -------Ia diren yerine empedanslar kullanlrsa 0,8.U 0 0,8.U 0 Ia ZS Z PH 1 + Z PH 1 + Z N 1 + Z PH 2 + Z PE 2 + Z N 2 --------Ia ifadesi geerli olur Ia

U = U 0 ve I F I a gz nne alnarak

ekil 14 IT sistemlerde Maksimum kesme sresi (IEC 60364 tablo 41B ve 48A) Kaynak :TURGUT ODABAI Elektrik Mhendisi

18