ELEKTROMANYETK DALGALAR VE NSAN SALII SIKA SORULAN SORULAR ve YANITLARI

TBTAK-BLTEN 2001

NDEKLER

SUNU ............................................................................................................................................1 1. MOBL LETM SSTEMLER VE NSAN SALII ....................................................2 1. Elektromanyetik radyasyonun canllar zerindeki etkileri nelerdir?............................2 2. Baz istasyonlar nkleer radyasyona neden olur mu? Bu radyasyon canllar zerinde nkleer radyasyona benzer etkiler yapar m? ................................................2 3. Mobil telefonlar ve baz istasyonlarndan yaylan elektromanyetik dalgalarn kanser yapt ynnde tekrarlanm herhangi bir kant var mdr? .............................2 4. Mobil telefon ve baz istasyonlar baars, uykusuzluk, dikkat bozukluu gibi durumlara neden olabilir mi?........................................................................................3 5. Cep telefonlarnn bilimsel olarak kesinlikle kanatlanm zararl etkileri var mdr? ..3 6. Mobil telefonlar ve baz istasyonlarndan yaylan elektromanyetik dalgalar dk doum ya da sakat douma neden olurlar m? .............................................................3 7. Kalp pili kullananlar mobil telefon kullanabilir mi? ....................................................3 8. Elektromanyetik radyasyonun insan vcudunda en fazla etkili olduu blgeler nerelerdir? .....................................................................................................................3 9. Bir apartmann atsnda ya da duvarnda baz istasyonu anteni bulunmas o apartmanda bulunanlar yksek risk grubu haline getirir mi? ......................................4 10. Radyo ve TV verici yaynlar gvenli midir? ...............................................................4 11. Mobil ara telefonlar gvenli midir? ...........................................................................4 2. STANDARTLAR VE SINIR DEERLER.............................................................................5 1. GSM baz istasyonlarnn kurulularna ynelik standartlar var mdr?........................5 2. Elektromanyetik alanlarn insan salna etkileri konusunda oluturulmu uluslararas standartlar ve snr deerler var mdr? .....................................................5 3. Meslei nedeniyle elektromanyetik enerjinin etkisinde kalanlar (kontroll etkilenme) ve istemleri ya da kontrolleri dnda etkilenenler iin (kontrolsz etkilenme genel yaam alanlar) ayn snr deerler mi uygulanmaktadr? Bu snr deerler nasl oluturulmutur? ............................................................................6 4. Bu konuda Trkiyede olumu standartlar var mdr? Belirlenmi snr deerler mevcut mudur? .............................................................................................................8 3. SONU .......................................................................................................................................9 4. KAYNAKLAR .........................................................................................................................10 EKLER EK 1. TANIMLAR ......................................................................................................................11 1. Frekans ve dalgaboyu nedir? Birimleri nelerdir? .......................................................11 2. Anten nedir?................................................................................................................11 3. Ynsz anten ve ynl anten nedir?...........................................................................11 4. Anten kazanc ve anten etkin k gc nedir? .........................................................12 5. Radyo frekans (RF) band nedir? Mikrodalga frekans band nedir? ..........................13 ii

6. 7. 8. 9. 10.

Radyasyon (ma) nedir? ...........................................................................................13 yonlatrc radyasyon nedir? yonlatrc olmayan radyasyon nedir?.....................13 SAR nedir?..................................................................................................................14 Bir noktadaki elektromanyetik enerji miktar nelere baldr?...................................14 Epidemiyoloji nedir? ..................................................................................................14

EK 2. HCRESEL LETM SSTEMLER VE BAZ STASYONLARI ..........................15 1. Hcresel a haberleme sistemi nedir?.......................................................................15 2. Trkiyede kullanlan hcresel haberleme sistemleri nelerdir? Hizmet verdii frekans aralklar nelerdir?..........................................................................................17 3. Baz istasyonu neden kullanlr? Baz istasyonlar olmadan, rnein ehir dna yksek bir kule kurarak, iletiim salanabilir mi?......................................................17 4. Bir baz istasyonunun hizmet verdii kii says neye gre deiir? ...........................17 5. ebeke megul, kapsama alan dnda kavramlar nelerdir? ..............................17 6. Baz istasyonlarunda bulunan antenler elektromanyetik enerjiyi bulunduklar alana eit olarak m datrlar? Yoksa bu dalm yne ve uzakla gre deiir mi? ........17 7. Baz istasyonlarnn neden olduu toplam elektromanyetik enerji sabit bir deerde midir? Zamana gre farkllk gsterir mi?..................................................................19 8. Mobil telefonunun yayd g baz istasyonuna olan uzakla bal olarak deiir mi? ..............................................................................................................................19 9. Elektromanyetik dalgalar binalarn iine girebilir mi? Binalarn herhangi bir zayflatc etkisi var mdr? .........................................................................................19 10. Gnlk yaammzda kullandmz cihazlar elektromanyetik enerji yayar m? .......19 EK 3. INTERNET ADRESLER ...............................................................................................21

SUNU
Elektromanyetik dalgalar, birok doal ve insan yapm kaynaklar tarafndan yaylmakta ve hayatmzda nemli bir rol oynamaktadr. Radyo Frekans (RF) blgesinde yer alan elektromanyetik dalgalar iletiimde, radyo ve televizyon yaynlarnda kullanlmaktadr. Teknolojideki gelimelerin bir sonucu olarak da elektromanyetik dalgalarn kullanm her geen gn artmakta ve bundan dolay gnlk yaantda doada bulunann ok stndeki seviyelerde elektromanyetik dalgalara maruz kalnmaktadr. Son yllarda yaygn olarak kullanlmaya balanan cep telefonlar ve uzantsnda baz istasyonlarna ilikin soru iaretleri kamuoyu gndeminin n sralarna yerlemitir. Bu gelimelerin sonucunda elektromanyetik dalgalarn insan sal zerindeki olas olumsuz etkileri konusunda kamuoyunun duyarll artmtr. Bu duyarllk doal olarak bir bilgilenme gereksinimi dourmu, ancak lkemizde ne yazk ki ska rastland gibi, kamuoyu yeterlilii ve doruluu tartlr bilgilendirme giriimleriyle kar karya kalmtr. 38 yldr evrensel bilimsel kriterlere ballktan dn vermeden alan TBTAK, bu konuda da doal olarak ayn yaklam benimsemitir. TBTAK konu zelindeki almalarn kamuoyunun doru

iii

bilgilendirilmesine odaklam ve TBTAK imzas atlacak yeterlilikte bir dokman hazrl srdrlmtr. Bu yaklamn rn olan elinizdeki dokman mobil haberleme sistemleri, elektromanyetik dalgalar ve bunlarn insan sal zerindeki etkileri ve elektromanyetik dalgalara maruz kalnma ynnde oluturulmu standartlar hakknda ska sorulan baz sorular cevaplamak amacyla hazrlanmtr. Dikkatli okuyucu farkedecektir ki, kamuoyunun sklka sorabilecei genel sorularn yansra, teknik bilgiye sahip, hatta uzman kiilerin de sorabilecei olas sorular da yantlayacak geni yelpazede bir sunum yaplmasna zen gsterilmitir. Dokmann 1. blmnde elektromanyetik dalgalar ve insan sal zerindeki olas etkileri konusunda ska sorulan sorular yer almaktadr. Bu konuda dnyada ve Trkiyede olumu standartlar ve snr deerleri 2. blmde kapsanmaktadr. 1. ve 2. blmlerde tartlan konulara aklk getirmek amacyla Ek 1de bir dizi teknik tanm verilmitir. Benzer ekilde, hcresel iletiim sistemleri ve baz istasyonlar konusunda oluabilecek daha teknik sorular Ek 2de yer almaktadr. Bu konuda daha fazla bilgiye erimek isteyenler iin yararl olabilecek internet adresleri Ek 3de verilmektedir. TBTAK Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Aratrma Enstits (BLTEN) letiim Teknolojileri biriminin teknik katklar ile BLTEN Mdr Teknik Yardmcs Do. Dr. Glbin DURAL ve TBTAK Bilim Kurulu yesi Prof. Dr. evket RUACANn gzetim ve ynetiminde hazrlanan dokman iin kendilerine kran borluyuz. Kamuoyuna yararl olmas dileiyle sayglarmla sunarm. Prof. Dr. Namk Kemal PAK TBTAK Bakan

MOBL LETM SSTEMLER VE NSAN SALII

1. Elektromanyetik radyasyonun canllar zerindeki etkileri nelerdir? RF elektromanyetik dalgalarnn foton enerjileri, atomlar ve moleklleri iyonlatracak dzeyde deildir. Elektromanyetik radyasyonun greceli olarak dk frekansl biimleri olan grnen k, kzltesi radyasyon ve RF dalgalar iyonlatrc olmayan radyasyona rnektir. Ortamdaki iyonlatrc olmayan elektromanyetik dalgalarn etkisinde kalma sonucunda canllarda iki tr etki oluabilir: Isl etkiler ve sl olmayan etkiler. Isl etkiler, vcut tarafndan yutulan elektromanyetik enerjinin sya dnmesi ve vcut scakln arttrmas olarak tanmlanr. Bu scaklk art, snn kan dolam ile atlarak dengelenmesine dek srer. Cep telefonlar gibi RF kaynaklarnn sebep olabilecei scaklk art gerekte ok dktr ve byk olaslkla vcudun normal mekanizmalar ile kolayca etkisizletirilebilir. Cep telefonu ile beyinde oluabilecek scaklk art ortalama 0,1C dolayndadr [11]. Isl olmayan etkilere bal olarak RF dalgalarn etkili olduu iddia edilen bozukluk ve hastalklar arasnda beyin aktivitelerinde deiiklikler, uyku bozukluklar, dikkat bozukluklar, ba arlar bulunmaktadr. Ancak bu riskler ok yksek deneysel dozlar ve srelerde geerli olabilir ve cep telefonlar gibi kullanmlar iin geerli deildir. Yksek enerjili iyonlatrc elektromanyetik dalgalar, DNA ve genetik malzemeyi kapsayan biyolojik dokuda hasara yol aabilen molekler deiikliklere yol aabilirler. Bu etkinin olabilmesi iin dokunun x-nlar ve gama nlar gibi yksek enerjili fotonlarla etkilemesi gerekir. 2. Baz istasyonlar nkleer radyasyona neden olur mu? Bu radyasyon canllar zerinde nkleer radyasyona benzer etkiler yapar m? Nkleer radyasyon, yksek enerjili fotonlarn yol at iyonlatrc radyasyondur. Baz istasyonlarnn neden olduklar nm iyonlatrc olmayan radyasyon snfnda olup baz istasyonlar nkleer radyasyona neden olmazlar. yonlatrc radyasyon blgesindeki dalgalarn frekanslar baz istasyonlarnn alma frekanslarndan yaklak milyon kere daha yksektir (ekil 4). 3. Mobil telefonlar ve baz istasyonlarndan yaylan elektromanyetik dalgalarn kanser yapt ynnde tekrarlanm herhangi bir kant var mdr? yonlatrc radyasyonun hcrelerin genetik malzemesini (DNA) etkileyerek mutasyon ve kansere yol at bilinmekle birlikte, RF dalgalarn benzer etkiler yapt kantlanmamtr. Son yllarda cep telefonlarnn zellikle beyin tmrlerini arttrp arttrmad konusu gndeme gelmi, ancak bugne kadar yaplan incelemelerde cep telefonu kullanmnn kansere yol atn gsterecek kesin deliller bulunamamtr. Son olarak A.B.D. ve Danimarkada yaplan ayrntl almalar cep telefonu kullanmnn beyin tmr riskini arttrmadn aka ortaya koymutur [12]-[14]. te yandan bugne kadar yaplan almalar, cep telefonu teknolojisiyle kanser arasnda kesinlikle 4

bir iliki yoktur demek iin yetersizdir [7]. Bu nedenle, bata Dnya Salk rgt (WHO) olmak zere eitli kurulular bu konuda daha kapsaml almalar balatmlardr. Bu almalarn sonularnn nmzdeki yllarda alnmas beklenmektedir. 4. Mobil telefon ve baz istasyonlar baars, uykusuzluk, dikkat bozukluu gibi durumlara neden olabilir mi? Gnlk yaamda maruz kalnan RF seviyelerinin baars, uykusuzluk gibi sorunlara yol at kesin olarak gsterilememitir [2]. Ancak eitli almalarda, ICNIRP'nin belirledii snr deerlerin altnda mobil telefon sinyallerinin beynin elektriksel aktivitelerinde ve alglama fonksiyonlarnda (dikkat, hatrlama, tepki verme gibi) ksa sreli deiimlere neden olduu gsterilmitir. Fakat bu deiimlerin insan sal zerindeki etkileri bilinmemektedir [7]. 5. Cep telefonlarnn bilimsel olarak kesinlikle kanatlanm zararl etkileri var mdr? Cep telefonu kullanmnn srclerde kaza riskini arttrd kantlanmtr. Kaza riski srcnn ya ile orantl olarak artmakta, cep telefonu yerine ara telefonu da kullanlsa risk ayn kalmakta (konumann dikkati datmas nedeniyle) ve etki kanda %0,05 alkol bulunmas dzeyine ulamaktadr [8]. 6. Mobil telefonlar ve baz istasyonlarndan yaylan elektromanyetik dalgalar dk doum ya da sakat douma neden olurlar m? Btn vcudun snmasna yol aacak derecede RF dalgalarn etkisinde kalmak dk doum ve sakat douma neden olabilir. Ancak mobil telefonlar ve baz istasyonu antenlerinin yayd g, bu tr bir snmaya neden olmak iin ok dktr. Mobil telefon ve baz istasyonlar antenlerinden yaylan RF dalgalarn yol at ve halkn etkilendii g seviyelerinin dk douma ya da sakat douma yol atn gsterir hibir laboratuvar ve epidemiyolojik kant yoktur [2]. 7. Kalp pili kullananlar mobil telefon kullanabilir mi? ANSI (American National Standarts Institute Amerikan Ulusal Standartlar Enstits) standartlarnda kontrolsz etkilenme iin belirlenmi seviyeler korunduu srece vcut iine konulmu tbbi elektronik cihazlarn mobil telefon ya da baz istasyonlardaki antenlerinden yaylan RF dalgalardan etkilendiklerini gsteren bir kant bulunmamaktadr [2]. Ancak mobil telefon anteni dorudan kalp pili zerine konulursa etkiliim olasdr. Bu nedenle mobil telefonlarn kalp pili kullananlarca gs cebinde tanmamas nerilmektedir. 8. Elektromanyetik radyasyonun insan vcudunda en fazla etkili olduu blgeler nerelerdir? Elektromanyetik radyasyonun stma ynnden insan vcudunda en etkili olduu blgeler baka blgelerden farkl olarak fazla sy datacak kan ak olmamasndan dolay gzler ve testislerdir [1]. Ancak mobil telefon ve baz istasyonlar antenleri tarafndan yaylan g, bu tr bir snmaya neden olmayacak denli dktr. 5

9.

Bir apartmann atsnda ya da duvarnda baz istasyonu anteni bulunmas o apartmanda bulunanlar yksek risk grubu haline getirir mi? Baz istasyonlarndaki antenler dar bir blgeyi etkileyen ynl antenlerdir. Bu antenler arkalarnda ya da diplerinde mann ok az olaca biimde tasarlanmlardr (ekil 7). Bu nedenle bulunduklar binada yaayanlar yksek risk grubu haline getirmezler. Ancak antenin konumu, antenin ma rntsnn kurulduu binay iine almayacak ekilde belirlenmelidir. Ayrca, anten iin yer seimi ve antenin kurumu srasnda yakn alandaki binalarn risk altna alnmamasna dikkat edilmelidir. Anten yeri, alma frekans ve k gcne gre hesaplanacak gvenlik mesafesi iinde insanlarn istem d ve srekli maruz kalmayaca ekilde seilmelidir.

10. Radyo ve TV verici yaynlar gvenli midir? Radyo ve TV vericileri de RF elektromanyetik dalgalar yoluyla yayn yaparlar. Yayn yapan antenlerden dolay evrede yaayanlar etkileyebilecek RF enerjisi miktar, istasyon tipi, kullanlan antenin tasarm karakteristii, antene iletilen g, antenin ykseklii ve antenden uzakla gre deiir. Baz frekanslarda insan vcudu tarafndan emilen elektromanyetik enerji baka frekanslardaki emilime gre daha fazladr. Dolaysyla yaynlanan sinyalin frekans da nemlidir. Kiinin boyutlarna bal olarak ayakta duran bir yetikinin RF elektromanyetik dalgalardan en fazla etkilenebilecei frekans blgesi 80 ile 100 MHz arasndadr. Ancak, radyo ve TV verici antenleri yksek kuleler zerine kurulduklar ve kurulduklar blgelerin yaam blgelerine uzak seildikleri srece halkn etkilenebilecei RF enerji seviyeleri nerilen seviyelerin altnda olmaktadr [1]. Dolaysyla, radyo ve TV vericileri insanlarn yaam alanlarndan uzak yerlere kurulmaldrlar. 11. Mobil ara telefonlar gvenli midir? Mobil ara telefon antenleri araba dna monte edilirler. Standartlarla belirlenen RF seviyelerine etkisinde kalmak iin ok uzun sre ve mobil ara telefonu antenine ok yakn bulunmak gerekmektedir. Aracn iletken olan metal gvdesi RF elektromanyetik dalgalara kar kalkan grevi grmekte ve bylece etki azalmaktadr. Arka pencereye monte edilmi mobil ara telefonu anteni dolaysyla arataki kiilerin etkilenecei RF enerji seviyelerinin standartlarla belirtilmi seviyelerin altnda olmas iin tavsiye edilen uzaklk en az 30-60 cmdir. En fazla 3W k gc olan ve dzgn monte edilmi bir mobil ara telefonu anteniyle aradaki uzaklk en az 15 cm olduunda, aracn iindeki ya da yaknndaki kiilerin etkilenebilecei RF enerji, FCCnin belirledii snr deerlerin ok altnda kalmaktadr. Etkinin zamana gre ortalamas alndnda etkilenilen deerler daha da azalmaktadr [1].

STANDARTLAR VE SINIR DEERLER

1. GSM baz istasyonlarnn kurulularna ynelik standartlar var mdr? Avrupa lkelerinde GSM baz istasyonlarnn kurulularna ynelik standartlar, ETSI (European Telecommunication Standardization Institute), Amerika Birleik Devletlerinde FCC (Federal Communication Commission) tarafndan belirlenmektedir. 2. Elektromanyetik alanlarn insan salna etkileri konusunda oluturulmu uluslararas standartlar ve snr deerler var mdr? Elektromanyetik alanlarn insan salna etkileri konusunda birok lkede oluturulan standart ve snr deerlerin yan sra uluslararas standartlar ve snr deerler de vardr. Uluslararas alanda ICNIRP (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection Uluslararas yonlatrc Olmayan Radyasyondan Korunma Komitesi) tarafndan belirlenen snr deerler birok Avrupa lkesinde ve dnyann farkl lkelerinde en yaygn kabul gren deerler arasndadr. ICNIRP, Dnya Salk rgt (WHO) ve Dnya alma rgt (ILO) tarafndan resmen tannan bamsz bir aratrma kuruluudur. ICNIRP Klavuzu'nda (ICNIRP Guidelines) yer alan almalar nversiteler ve aratrma kurulular ile ibirlii yaplarak, ok sayda mhendis, biyolog, fiziki, epidemiyolojist ve ilgili baka bilim adamlarndan oluan disiplinleraras bir ekip tarafndan yrtlmtr. Amerika Birleik Devletleri'nde bu snr deerler FCC (Federal Communications Commission Federal Komnikasyon Komisyonu) tarafndan belirlenmekte ve bu snr deerlerin belirlenmesinde IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstits) ve ANSI (American National Standarts Institute Amerikan Ulusal Standartlar Enstits) tarafndan oluturulan standart deerler temel olarak alnmaktadr. IEEE/ANSI standartlar da snr deerlerin belirlenmesinde yaygn olarak kabul gren ve temel alnan deerlerdir. Elektromanyetik alanlarn insan salna etkileri konusunda oluturulmu snr deerler frekansa gre deiiklik gsterir. rnein baz istasyonlarnn alma frekanslarn iine alan 400-2000 MHz frekans bandnda genel yaam alanlar iin ICNIRP Klavuzunda 1/2 yer alan snr deerler elektrik alan iddeti iin 1,375f V/m (f = frekans (MHz)); 1/2 manyetik alan iddeti iin 0,0037f A/m ve elektromanyetik g younluu iin f/200 2 W/m ifadeleriyle verilmitir. Bu ifadelerle verilen snr deerler alt dakikalk lm sonucunda elde edilecek ortalama deerler iindir. Bunun yannda IEEE ve FCC standartlarnda yer alan g younluu st snr 300-1500 MHz frekans aralnda f/150 2 2 W/m , 1500-100.000 MHz frekans aralnda 10,0 W/m olarak verilmi olup, bu ifadelerle verilen snr deerler otuz dakikalk lm sonucunda elde edilecek ortalama deerler iindir. Buna gre genel yaam alanlarnda, GSM900 ve DCS1800 sistemleri iin kontrolsz etkilenme iin snr deerler Tablo 1de verilmitir.

Tablo 1. Kontrolsz etkilenme iin snr deerler 900 MHz iin snr deerler Elektrik Alan iddeti Manyetik Alan iddeti G Younluu ICNIRP 41,25 V/m 0,111 A/m 2 4,5 W/m ICNIRP 58,33 V/m 0,157 A/m 2 9,0 W/m IEEE/FCC 2 6,0 W/m IEEE/FCC 2 10,0 W/m

1800 MHz iin snr deerler Elektrik Alan iddeti Manyetik Alan iddeti G Younluu

Yukarda verilen snr deerlerin dnda; ngiltere'de snr deerler: 900 MHzte 5,7 W/m2 (46,4 V/m) ve 1800 MHzte 10,0 W/m2 (61,4 V/m)'dir. svire, genel olarak ICNIRP standardn kabul etmekle birlikte tek bir baz istasyonu anteni iin snr deeri 900 MHzte 0,042 W/m2 (4,0 V/m) ve 1800 MHzte 0,095 W/m2 (6,0 V/m) olarak belirlemitir. talya, gnde 4 saatin altnda maruz kalnan durumlar iin snr deer olarak 1,0 W/m2 (19,4 V/m), 4 saatin st iin 0,1 W/m2 (6,1 V/m) olarak belirlemitir. Ayrca, talyada yerel ynetimlere bu snr deerleri drme yetkisi de verilmitir [2]. Rusya'da snr deerler: 900 MHzte 0,024 W/m2 (3,0 V/m)'dir [10]. in'de snr deerler: 900 MHz'te 0,066 W/m2 (5,0 V/m)'dir [10]. Telekomnikasyon Kurumu tarafndan 12.7.2001 tarihli resmi gazatede yaynlanan 10 KHz-60 GHz Frekans Bandnda alan Sabit Telekomnikasyon Cihazlarndan Kaynaklanan Elektromanyetik Alan iddeti Limit Deerlerinin Belirlenmesi, lm yntemleri ve Denetlenmesi Hakknda Ynetmelik ile Trkiyede geerli olan snr deerleri belirlenmitir. Bu ynetmelikte yer alan snr deerlerin belirlenmesinde ICNIRP Klavuzunda yer alan snr deerler esas olarak alnm olup, buna ek olarak her baz istasyonu iin ayrca snrlama getirilmitir. Buna gre tek bir cihaz iin 400-2000 MHz frekans bandnda genel yaam alanlar iin Telekomnikasyon Kurumunun 1/2 ynetmeliinde yer alan snr deerler, elektrik alan iddeti iin 0,341f V/m (f = frekans 1/2 2 (MHz)), manyetik alan iddeti iin 0,0009f A/m ve g younluu iin f/3200 W/m ifadeleriyle verilmitir. Verilen snr deerler alt dakikalk lm sonucunda elde edilecek ortalama deerler iindir. Bu ifadeler kullanlarak Trkiyede 900 MHz ve 1800 MHzde kontrolsz etkilenme iin uyulmas gereken snr deerler Tablo 2te verilmitir

Tablo 2. Trkiyede kontrolsz etkilenme iin snr deerler Frekans 900 MHz Tek bir cihaz Ortamn iin snr toplam snr Deer deeri 10,23 V/m 41,25 V/m 0,027 A/m 0,111 A/m 2 2 0.28 W/m 4,5 W/m 1800 MHz Tek bir cihaz Ortamn toplam iin snr snr deeri deer 14,47 V/m 58,34 V/m 0,038 A/m 0,157 A/m 2 2 0.56 W/m 9,0 W/m

Elektrik Alan iddeti Manyetik Alan iddeti G Younluu

3.

Meslei nedeniyle elektromanyetik enerjinin etkisinde kalanlar (kontroll etkilenme) ve istemleri ya da kontrolleri dnda etkilenenler iin (kontrolsz etkilenme genel yaam alanlar) ayn snr deerler mi uygulanmaktadr? Bu snr deerler nasl oluturulmutur? Bilimsel almalar sonucunda insan vcut scakln 1_C arttrabilecek alt deerler belirlenmi, meslei gerei bu tr radyasyonun etkisinde kalanlar iin bu deerlerin g younluu cinsinden 1/10unun, genel insan yaam alanlar iin ise 5 kat daha ek koruma faktr eklenerek 1/50sinin snr deerler olarak alnmas kabul edilmitir [3], [4]. Kontroll ve kontrolsz etkilenme iin snr deerler belirlenirken meslei gerei elektromanyetik enerjinin etkisinde kalanlarn konu ile ilgili olarak bilgilendirilmi ve gerekli nlemleri alm olabilecekleri varsaym yaplm ve genel yaam alanlarnda insanlarn kendi bilgi ve kontrolleri dndaki etkilenmeleri dnlerek kontrolsz alanlar iin snr deerlere ek olarak 5 kat koruma faktr eklenmitir. GSM900 ve DCS1800 sistemleri iin kontroll etkilenme iin snr deerler Tablo 3de verilmitir. Tablo 3. Kontroll etkilenme iin snr deerler 900 MHz iin snr deerler Elektrik Alan iddeti Manyetik Alan iddeti G Younluu ICNIRP 90,0 V/m 0,24 A/m 2 22,5 W/m ICNIRP 127,28 V/m 0,34 A/m 2 45,0 W/m IEEE/FCC 2 30,0 W/m IEEE/FCC 2 50,0 W/m

1800 MHz iin snr deerler Elektrik Alan iddeti Manyetik Alan iddeti G Younluu 4.

Bu konuda Trkiyede olumu standartlar var mdr? Belirlenmi snr deerler mevcut mudur? Trk Standartlar Enstits, Nisan 1996da TS ENV 501666-2 Say ve nsanlarn Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalmas Yksek Frekanslar (10 kHz- 300 GHz) 9

balkl bir standart yaymlamtr. Ayrca TC evre Bakanlnn 11 Mays 2000 tarihli genelgesi bulunmaktadr. Son olarak, Telekomnikasyon Kurumu tarafndan 12.7.2001 tarihli resmi gazatede yaynlanan 10 KHz-60 GHz Frekans Bandnda alan Sabit Telekomnikasyon Cihazlarndan Kaynaklanan Elektromanyetik Alan iddeti Limit Deerlerinin Belirlenmesi, lm yntemleri ve Denetlenmesi Hakknda Ynetmelik ile Trkiyede geerli olan snr deerleri belirlenmitir.. Bu ynetmelikte yer alan snr deerlerin belirlenmesinde ICNIRP Klavuzunda yer alan snr deerler esas olarak alnm olup, buna ek olarak her baz istasyonu iin ayrca snrlama getirilmitir. Buna gre tek bir cihaz iin 400-2000 MHz frekans bandnda genel yaam alanlar iin Telekomnikasyon 1/2 Kurumunun ynetmeliinde yer alan snr deerler, elektrik alan iddeti iin 0,341f 1/2 V/m (f = frekans (MHz)), manyetik alan iddeti iin 0,0009f A/m ve g younluu 2 iin f/800 W/m ifadeleriyle verilmitir. Verilen snr deerler alt dakikalk lm sonucunda elde edilecek ortalama deerler iindir. Bu ifadeler kullanlarak Trkiyede 900 MHz ve 1800 MHzde uyulmas gereken snr deerler Tablo 2te verilmitir.

10

SONU
Cep telefonlarnn ve baz istasyonlarnn yayd elektromanyetik radyasyonun salk zerine etkileri konusunda henz tam olarak bilinmeyen birok nokta bulunmaktadr. Bugne kadar yaplan laboratuvar deneyleri, deney hayvanlar ile yaplan almalar ve epidemiyolojik aratrmalar bu radyasyonun kanserle bir ilikisini ortaya koymamtr. Yaplan almalar sonucunda cep telefonlarndan yaylan elektromanyetik dalgalarn beyin fonksiyonlarn ksa sreli etkiledii gsterilmekle birlikte bu deiimlerin ba ars, uykusuzluk veya psikolojik bozukluklarla ilikisini gsteren bilimsel bir kant elde edilmemitir. Cep telefonu veya ara telefonu kullanmnn bugn iin kantlanm tek etkisi ara srerken kaza riskini arttrmasdr. Bugne kadar yaplan almalar sonucunda bilimsel olarak zararlar belirlenememi olmakla birlikte, konu zerindeki almalarn devam ettii unutulmamaldr. Konunun salk asndan nemi gznne alndnda, tketiciler ve zellikle ocuklar bu aralar kullanrken arya kamamal, baz istasyonu ve cep telefonlar standartlara uygun olarak imal edilmeli, baz istasyonlar anten yerleimleri yaam alanlar gznne alnarak planlanmal, periyodik kontrolleri yaplmaldr. Elektromanyetik radyasyonu yaammzdan tmyle karmamz olas deildir. Dolaysyla, her yeni teknolojide olduu gibi kullanmnda dikkatli davranmak, olas zararlarn gzlemek, bilim ve teknolojiyi kullanarak bu zararlar en aza indirmek iin almak en aklc yol olarak grnmektedir.

11

KAYNAKLAR
1. Questions and Answers about Biological Effects and Potential Hazards of Radiofrequency Electromagnetic Fields, Federal Communications Commission Office of Engineering & Technology, OET Bulletin 56, Fourth Edition, August 1999 2. John E. Moulder, Cellular Phone Antennas (Base Stations) and Human Health, Version 2.6.2, http://www.mcw.edu/gcrc/cop/cell-phone-health-FAQ/toc.html, September 2000 3. ICNIRP Guidelines, Guidelines for Limiting Exposure to Time-Varying Electric, Magnetic, and Electromagnetic Fields (up to 300 GHz), April 1998 4. nsanlarn Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalmas-Yksek Frekanslar (10 kHz-300 GHz), Trk Standartlar Enstits, TS ENV 50166-2, Nisan 1996 5. IEEE Standart for Safety Levels with Respect to Human Exposure to Radio Frequency Electromagnetic Fields, 3 kHz to 300 GHz 6. V. Prasad Kodali, Engineering Electromagnetic Compatibility, IEEE Press, 1996 7. William Stewart, Mobile Phones and Health, IEGMP, 2000 8. British Medical Journal 2000, 320, 1288-89 9. Mobile Phones and Health, UK Department of Health, http://www.doh.gov.uk/mobilephones 10. FEB - The Swedish Association for the ElectroSensitive, www.feb.se/NEWS/index.htm 11. Van Leeuwev, G.M, Lagendijk J.J, Van Leersum B.J., Zwamborn A.P., Hornsleth S.N., Kotte A.N., Calculation of chance in braintemperatures due to exposure to a mobile phone, Phys. Med. Biol. 1999, 44: 2367-2379 12. Muscat, J.E., Malkin, M. G., Thompson, S., Shore, R. E., Stellman, S. D., McReed et al. Handheld cellular telephone use and risk of brain cancer, JAMA, 2000, 284:3001-3007 13. Inskip, P. D., Tarone, R. E., Hatch, E. E., Wilensky, T. C. Shapiro, W. R., Selker, R.G. et al, Cellular telephone use and barin tumors, N Eng. J. Med., 2001, 344:79-86 14. Johansen, C., Boise, J. D. Jr, McLaughlin J. K., Olsan J.H., Cellular telephones and cancer a nationwide cohort study in Denmark, J Natl Cancer Inst., 2001, 93:203-207 15. 10 kHz-60 GHz Frekans Bandnda alan ve Ortamda stem D Elektromanyetik Alan Maruziyetine Neden Olan Sabit Telekomnikasyon Cihazlarnn Kurulu Yeri, Montaj, Elektrik Alan iddeti Limit Deerlerinin Belirlenmesi, lm Yntemleri ve Denetlenmesi Hakknda Ynetmelik, Telekomnikasyon Kurumu, 2001

12

EK 1 TANIMLAR
1. Frekans ve dalgaboyu nedir? Birimleri nelerdir? Elektromanyetik dalgalarn saniyede yapt salnm saysna yani kendilerini tekrarlama sklna frekans denir. Frekansn birimi Hertz (Hz)'dir. 1 Hz saniyede bir salnm; 1 kHz ya da kilohertz saniyede 1000 Hz; 1 MHz ya da megahertz saniyede bir milyon Hz; 1 9 GHz ya da gigahertz saniyede bir milyar Hz ya da 10 Hz'dir. Elektromanyetik dalgalarn bir salnmda aldklar yola dalgaboyu denir. Dalgaboyunun birimi mesafe birimleridir.

ekil 1. Dalga 2. Anten nedir? Anten, elektrik sinyallerini (voltaj ve akm) elektromanyetik dalgalara ya da elektromanyetik dalgalar elektrik sinyallerine dntrmek iin kullanlan aratr. 3. Ynsz anten ve ynl anten nedir? Elektromanyetik enerjiyi uzayda kendinden eit uzaklktaki noktalara eit olarak yayan ya da noktalardan eit olarak alan antenlere ynsz anten denir. ekil 2'de ynsz bir anten iin bir dzlemdeki rnek bir ma rnts verilmitir. Genelde kullanlan antenler ynldr ve elektromanyetik enerjiyi belirli bir ynde dier ynlere gre daha etkin olarak yayar ya da alrlar. ekil 3A ve 3B'de ynl antenlerin ma rntlerine rnek gsterilmitir. Aadaki ekillerde dairenin merkezindeki nokta anteni temsil etmektedir.

13

ekil 2. Ynsz anten iin rnek ma rnts

ekil 3. Ynl anten iin rnek ma rntleri 4. Anten kazanc ve anten etkin k gc nedir? Ynl bir antenin bir noktadaki g younluunun ayn gle beslenen ynsz antenin ayn noktadaki g younluuna oran, ynl antenin o noktadaki kazanc olarak tanmlanr. Anten kazanc, antenin ne oranda ynl olduunun bir gstergesidir. rnein ekil 3'te yer alan antenler arasnda bir karlatrma yaplacak olursa, 3A'da yer alan anten 3B'deki antene gre daha yksek kazanca sahiptir. Antenin ortama yayd toplam g anten etkin k gc olarak adlandrlr. 5. Radyo frekans (RF) band nedir? Mikrodalga frekans band nedir? 14

3 kHz - 300 GHz arasndaki frekans blgesi RF frekans band olarak tanmlanmtr. Mikrodalga frekans band, RF band iinde yer alp birka yz MHzten birka GHze kadar olan frekans bandn kapsar [1] (ekil 4). Mikrodalga enerjinin en tandk ve en yaygn uygulamas 2450 MHzde alan mikrodalga frnlardr. 6. Radyasyon (ma) nedir? Radyasyon (ma) genel anlamda enerjinin uzayda dalgalar ya da tanecikler (fotonlar) halinde yaylmasdr. Is, k ve radyo dalgalar gnlk yaamdan bildiimiz ma yoluyla yaylma rnekleridir. Evlerde snma amacyla kullanlan radyatrler de isimlerini s yayc anlamna gelmek zere ayn kkten alrlar. 7. yonlatrc radyasyon nedir? yonlatrc olmayan radyasyon nedir? yonlama, atomlardan ve molekllerden elektron koparlmasdr [1]. Enerji ykl fotonlardan oluan elektromanyetik dalgalar, arptklar cisimlerden elektron kopararak iyonlamalarna yol aabilirler. Yksek frekansl ve dolaysyla yksek enerjili olan xnlar ve gama nlar iyonlatrc radyasyonlardr. Daha dk frekansl, bir baka deyile dk enerjili elektromanyetik dalgalar (RF gibi) ise iyonlatrc olmayan radyasyon olarak adlandrlrlar. Mobil iletiim sistemlerinin neden olduklar nm, iyonlatrc olmayan radyasyon blgesi iinde yer almaktadr. yonlatrc ve iyonlatrc olmayan radyasyon blgelerinin frekanslara gre dalm ekil 4'teki "elektromanyetik spektrum" zerinde gsterilmitir.

ekil 4. Elektromanyetik spektrum 8. SAR nedir? zgl Sourma Hz SAR (Specific Absorption Rate), elektromanyetik enerjinin vcut dokular tarafndan sourulma hzdr. Birimi W/kg'dr. Bugne dek yaplan aratrmalar insan vcudunun bir derecelik scaklk artn dzenleyemediini ve sorunlar yarattn 15

gstermektedir. nsan vcudunda bir derece scaklk art iin bir kilogram doku bana 4W g sourulmas gerekmektedir. nsanlarn genel yaam alanlarnda bu deerin 50'de biri olan 0,08 W/kg SAR snr deeri olarak kabul edilmitir. zgl sourma hznn dorudan llmesi hemen hemen olanakszdr. Bundan dolay, snr deerlerin belirlenmesinde kolay llebilen ve/veya gzlemlenebilen parametreler kullanlmaktadr. Bu parametreler, elektrik alan iddeti, manyetik alan iddeti ve g younluudur. 9. Bir noktadaki elektromanyetik enerji miktar nelere baldr? Bir noktadaki elektromanyetik enerji miktar, kaynandan olan uzakla, kaynan etkin k gcne ve yaylm ortamna baldr. 10. Epidemiyoloji nedir? Epidemiyoloji sal ilgilendiren tm olaylarn skln, dalmn, nedenlerini ve zm yollarn inceleyen bilim daldr. Bir toplumun salk sorunlarnn tanmlanmas, zaman iinde deiimlerin incelenmesi, kiilerin belirli salk sorunlar ile karlama olaslk ve risklerinin saptanmas; kiisel alkanlklar, evre, sosyal ve ekonomik etkenlerin insan sal zerindeki etkilerinin aratrlmas, salk sorunlarnn zm iin gerekli nlemlerin belirlenmesi, salk ile ilgili kurum ve kurallarn belirlenmesi epidemiyolojinin alma alan iine girer.

16

EK 2 HCRESEL LETM SSTEMLER VE BAZ STASYONLARI

1. Hcresel a haberleme sistemi nedir? Mobil (gezgin) telefon sistemlerinde, haberlemenin yaplaca alan hcre ad verilen kk alanlara blnmtr. Her hcrenin merkezinde bir baz istasyonu bulunur. Mobil telefonlar haberlemelerini baz istasyonu zerinden yaparlar. Baz istasyonlar birbirlerine bir a yaps eklinde baldrlar (ekil 5 ve ekil 6). Herhangi bir mobil telefondan gelen ar isteinin ilgili kullancya ulatrlmas bu a yaps tarafndan gerekletirilir. Baz istasyonlar, Mobil Anahtarlama Merkezleriyle (MAM) ve Mobil Anahtarlama Merkezleri birbirleriyle ya kablo ya da ynl radyolinklerle baldrlar. Mobil telefonlarla baz istasyonlar arasndaki iletiim, elektromanyetik dalgalar yoluyla gerekletirilmektedir. Hcresel yap sayesinde ayn anda daha ok kullanc haberleebilir.

ekil 5. Hcresel yap GSM hcrelerinin planlanmas yerleim blgelerinin zelliklerine gre yaplr. Hcre planlamasn hcrenin ehir iinde ya da ehir dnda olmas ve kapsanacak blgedeki GSM abone says belirler. GSM hcresel sisteminde kapsama alanna gre tip hcre 17

vardr: makro hcre, mikro hcre, piko hcre. Trkiyede de kullanlan GSM900 sistemi iin makro hcreler, yerleimin seyrek olduu blgelerde 25-35 km yarapnda bir alana hizmet verebilirler. Ancak bina, aa ve tepe gibi engellerin ok olduu yerleim yerlerinde oluturulan makro hcrelerin yaraplar daha kk olur. Makro hcrelerde GSM900 baz istasyonu antenlerinin k gleri 40-60 Watt olabilir. Mikro hcreler, genellikle yerleimin youn olduu ve makro hcresel kapsamay gelitirici ve tamamlayc olarak kurulan sistemlerdir. Mikro hcreler havaalan, byk alveri merkezleri gibi yerlerde kurulur. Birka yz metrelik yarap olan alanlar kapsar ve k gleri makro hcrelere gre dktr (GSM900 iin 5-10 Watt civarnda). Piko hcreler ise daha ok bina ii haberlemelerde kullanlr ve birka watt k gcndedir [7].

B : BK : BS : MAM :

Baz stasyonu Baz stasyonu Kontrol Birimi Baz stasyonu Sistemi Mobil Anahtarlama Merkezi ekil 6. Baz istasyonlar a ve sabit a ile etkileimi

18

2.

Trkiyede kullanlan hcresel haberleme sistemleri nelerdir? Hizmet verdii frekans aralklar nelerdir? Trkiyede kullanlan hcresel haberleme sistemleri GSM900 ve DCS1800dr. GSM900n alma frekans band 880-960 MHz, DCS1800n frekans band ise 17101880 MHzdir. Ayrca, ara telefonlarnda kullanlan NMT de hcresel bir haberleme sistemidir ve alma frekans 450 MHz'dir.

3.

Baz istasyonu neden kullanlr? Baz istasyonlar olmadan, rnein ehir dna yksek bir kule kurarak, iletiim salanabilir mi? Baz istasyonlar, hcresel haberleme sistemlerinde merkezi istasyon olarak grev yaparlar. Baz istasyonlar olmadan mobil telefonlar iletiim salayamazlar. Mobil telefonlar, dier mobil telefonlarla ve sabit a telefonlaryla baz istasyonlar zerinden grme yapabilirler. Bir baz istasyonunun ayn anda hizmet verebilecei grme says snrldr. Bu say, baz istasyonuna tahsis edilen tayc frekans saysyla doru orantldr. Bir baz istasyonuna tahsis edilebilecek toplam tayc frekans says ise snrldr. Hcresel yap ile birbirini etkilemeyecek uzaklktaki hcrelerdeki baz istasyonlarda ayn tayc frekanslar tekrar kullanlarak daha ok sayda kullancnn ebekeden yararlanabilmesi salanr. zellikle kullanc saysnn yksek olduu yerlerde daha kk hcreler oluturularak ebekenin kapasitesi arttrlr. Bu amala kapsama alan daha dar olan fakat daha sk aralklarla baz istasyonlar kurulur. Sorudaki gibi ehir dna tek bir kule kurarak hcresel yap oluturulamaz. GSM sistemlerinde mobil telefonlar ve baz istasyonu arasnda karlkl iletiim olmas gerekir. Bundan dolay baz istasyonu ve mobil telefon arasndaki uzaklk arttka, iletiimin salanabilmesi iin hem kulenin hem de mobil telefonlarn k glerinin arttrlmas gerekir. letiimin hcresel yap kullanlmadan ehir dna kurulan bir kule ile salanaca bir yapda, kuleye yakn mesafelerde ve kuleye uzak olan mobil telefonlarda ok yksek elektromanyetik alan seviyeleri oluur.

4.

Bir baz istasyonunun hizmet verdii kii says neye gre deiir? Bir baz istasyonunun hizmet verebilecei maksimum kullanc says o hcre iin ayrlan tayc frekans saysyla doru orantldr.

5.

ebeke megul, kapsama alan dnda kavramlar nelerdir? ebeke megul: Baz istasyonu kullanc kapasitesini doldurmu demektir. Kapsama alan dnda: Mobil telefonun bulunduu blge hibir hcresel blge iinde deildir.

6.

Baz istasyonlarunda bulunan antenler elektromanyetik enerjiyi bulunduklar alana eit olarak m datrlar? Yoksa bu dalm yne ve uzakla gre deiir mi? Baz istasyonlarnda ynl antenler kullanlmaktadr. Bunlar genellikle enerjiyi karlarnda bulunan dar bir alana gnderecek biimde tasarlanmlardr (ekil 7). Bu nedenle antenden eit uzaklkta farkl noktalarda enerji dalm farkllk gsterir. Ayrca, 19

uzayda antenler tarafndan uzaya yaylan elektromanyetik dalgalarn g younluklar antenden uzaklatka uzakln karesiyle, elektrik alan iddeti ise uzaklk ile ters orantl olarak azalr. Tepe, aa ve bina gibi oluumlar sinyal seviyelerinin daha hzl dmesine yol aarlar. Ayrca, binalardan yansyarak gelen sinyallerin yaratt farkl etkiler de bulunur.

ekil 7. GSM baz istasyonlarnda kullanlan tipik antenlerin ma rnts rnei 7. Baz istasyonlarnn neden olduu toplam elektromanyetik enerji sabit bir deerde midir? Zamana gre farkllk gsterir mi? Baz istasyonlarnn neden olduu toplam elektromanyetik enerji sabit bir deerde deildir; kullanc younluuna gre deiir. Hcredeki mobil telefon says ve ayn anda yaplan grme says arttka, baz istasyonu anteninden yaylan elektromanyetik enerji de artar. 8. Mobil telefonunun yayd g baz istasyonuna olan uzakla bal olarak deiir mi? Mobil telefon, arama srasnda en yksek k gc ile baz istasyonuna ulamaya alr. Baz istasyonu ile balant kurulduktan sonra k gc haberleme salanabilecek en ekonomik seviyeye der. Mobil telefon ile baz istasyonu arasndaki uzaklk arttka 20

daha yksek k glerinde haberleme yaplmas gerekir. Mobil telefonlar iin 900 MHz'de en yksek k gc 2 W, 1800 MHz'de 1 W'dr. 9. Elektromanyetik dalgalar binalarn iine girebilir mi? Binalarn herhangi bir zayflatc etkisi var mdr? Elektromanyetik dalgalar binalarn iine girebilirler. Btn cisimler elektriksel iletkenliklerine bal olarak elektromanyetik dalgalar yanstma ya da geirme zelliine sahiptir. Elektromanyetik dalgalar, bina duvarndan geerken havada yaylmalarna gre enerjilerinin daha byk bir ksmn kaybederek zayflarlar. 10. Gnlk yaammzda kullandmz cihazlar elektromanyetik enerji yayar m? Elektrikle alan btn cihazlar elektromanyetik enerji yayar. Gnlk yaamda ska kullanlan baz ev aletlerinin ortamda neden olduklar elekrik alan iddetleri Tablo 4te rnek olarak verilmitir. Tablo 4. Baz ev aletlerinin neden olduklar elektrik alan iddetleri alma gerilimi = 110 V , alma frekans = 60 Hz, uzaklk = 30 cm [6] Cihaz Elektrikli battaniye Su stcs Mzik seti Buzdolab t Mikser Ekmek kzartcs Sa kurutma makinas Televizyon Kahve makinas Elektrikli sprge Elektrik Alan iddeti (V/m) 250 130 90 60 60 50 40 40 30 30 16

21

EK 3 INTERNET ADRESLER
Elektromanyetik dalgalarn insan salna etkileri konusunda internet zerinden ayrntl bilgi edinilebilecek adresler: American Radio Relay League: www.arrl.org American National Standards Institute: www.ansi.org Bioelectromagnetics Society: www.bioelectromagnetics.org COST 244 (Europe): www.radio.fer.hr/cost244 DOD: www.brooks.af.mil/AFRL European Bioelectromagnetics Assc.: www.ebea.org Electromagnetic Energy Assc.: www.elecenergy.com Federal Communications Commission: www.fcc.gov/oet/rfsafety FEB - The Swedish Association for the ElectroSensitive: www.feb.se ICNIRP (Europe): www.icnirp.de ICNIRP Guidelines: www.icnirp.de/Documents/Emfgdl.PDF IEEE (America): www.ieee.org IEEE Committee on Man & Radiation: www.seas.upenn.edu/~kfoster/comar.htm International Microwave Power Inst.: www.impi.org Microwave News: www.microwavenews.com J.Moulder, Med.Coll.of Wisc.: www.mcw.edu/gcrc/cop/cell-phone-healthFAQ/toc.html National Council on Radiation Protection & Measurements: www.ncrp.com NJ Dept Radiation Protection: www.state.nj.us/dep/rpp Richard Tell Associates: www.radhaz.com US OSHA: www.osha-slc.gov/SLTC World Health Organization EMF Project: www.who.ch/peh-emf Electromagnetic Fields and Public Health Cautionary Policies: www.who.int/pehemf/publications/facts_press/EMF-Precaution.htm Electromagnetic Fields and Public Health: www.who.int/int-fs/en/fact193.html Consumer Update on Mobile Phones: www.fda.gov/cdrh/ocd/mobilphone.html Cellular phones and Brain Tumors: www.nejm.org/content/2001/0344/0002/0133.asp

22