KOJENERASYON VE TRJENERASYON SSTEMLER

Kojenerasyon kelime olarak Combined Generation terimlerinin ksaltlmasndan olumutur. Is ve elektriin birlikte retildii birleik retim anlamna gelmektedir. Ayn yakt kaynandan daha fazla kullanlabilir enerji aa kartt iin tek amal retim sistemlerinden daha verimlidirler. Verimli olmasnn yannda egzoz gazlarn da deerlendirdiinden CO2 emisyonu azalr. Sistemin ematik grn ekil 1de verilmitir.

ekil 1: Kojenerasyon sisteminin ematik grn

Kojenerasyon, 20. yzyln balarndan itibaren yerleim birimlerine kurulmu ve blge stlmas amalanmtr. Kojenerasyon merkezi stma uygulamalarnn yaygn olarak kullanld blgelerde daha erken gelime olana bulmutur. Ayn zamanda bu sistemin kullanlmasnn bir sebebi de yaz aylarnda byk klima tesisleri iin buhara duyulan ihtiya olmutur. skandinav lkelerinde toplam binalarn %30-80i bu sistemle stlmakta olup stma merkezleri birleik s-g retimi eklinde dzenlenmitir. Uygulamarda, l retim anlamna gelen trijenerasyon sistemleri de bulunmaktadr. Bu sistemler, s ve elektrik enerjisinin yannda kojenerasyonun atk gazndan elde edilen scak su veya buhar ile souk suyun elde edildii bu sistemlerdir. (ekil 2)

ekil 2: Trijenerasyon sisteminin ematik grn

1. Kojenerasyon Sistemlerinin Kullanld Alanlar Kojenerasyon tesislerinin gelimi enerji retim sistemi olarak, kentsel yerleimler ve sanayi alannda birok uygulama alan bulmaktadr. Kullanlacak tesislerin kapasiteleri gereksinim duyulan s ve elektrik enerjisi miktarna gre belirlenmektedir. Kojenerasyon tesisleri; petrol rafinerileri, petrokimya kompleksleri, kimya tesisleri, tekstil boyama tesisleri, kat ve selloz ileme tesisleri, aa ileme tesisleri, gda retim tesisleri, gbre tesisleri, tula ve seramik tesislerinde kullanlabilmektedir.

GDAn izni olmakszn hi bir yolla oaltlamaz. GDA yayndr.

Kojenerasyon tesisleri kentsel yerleimlerin stma ve soutmas amacyla da kullanlmaktadr. Ayn zamanda bu yerleim alanlarnda gereksinim duyulan elektrik enerjisi de salanmaktadr. Trkiyedeki kojenerasyon tesislerin kullanld alanlar ekil 3de gsterilmektedir. Gnmzde blgesel snmalar iin birok yerde kojenerasyon uygulamalar kullanlmaktadr. Ticari ve kk endstriyel uygulamalar iin de kojenerasyon sistemleri mmkn olmaktadr. Kojenerasyon sisteminin uygulanmasnda en byk olumsuzluk, kullanm ve yapm mevzuatlarndaki belirsizlik ve kurulu maliyetlerinin yksek olmasdr.

ekil - 3: Trkiyede kojenerasyon tesislerinin kullanld alanlar.

2. Kojenerasyon Tesislerini Oluturan Sistemler Kojenerasyon tesislerinin basit evrimdeki sistemlerden daha yksek verimle almasnn balca nedeni egzoz gazlarndan faydalanarak ikinci bir enerji retmektir. Basit bir evrimde, sadece elektrik reten gaz trbini ya da motor, enerjinin % 30-40n elektrie evirirken; kojenerasyon sisteminde darya atlacak snn byk ksm kullanlabilir enerjiye dnmektedir. Bylece toplam enerji giriinin %60-90 deerlendirilmektedir. Bu teknie ayn zamanda Birleik Is-G Sistemleri (Combined Heat and Power Systems) denilmektedir. ekil 4de kojenerasyon tesislerini oluturan sistemin ematik grn verilmektedir. Kojenerasyon tesislerinde jeneratr tahrik eden gaz trbini, gaz motoru ve dizel motoru olmak zere 3 farkl motor kullanlmaktadr. Gaz trbini (ekil - 5), havay sktrp, gaz veya sv yakt yakarak elektrik jeneratrn dndren sistemdir. Gaz trbininden kan egzoz gazlar, scakl ok fazla olduundan, atk s kazannda deerlendirilip yksek verimde s enerjisi elde etmede kullanlmaktadr. Gaz trbinleri genel olarak 1 MW ve st glerde kullanlmakta ve s retimleri trbin k gcnn 2.5 3 kat kadar olmaktadr.

ekil 4: Kojenerasyon tesisinin ematik grnm

Gaz motorlar; dk devirli, otto evrimli, ok silindirli ve 50-3500 kW g aralnda alan sistemdir ve s retimleri g knn 1-1,5 kat kadar olmaktadr. Gaz motorlar; doalgaz,
GDAn izni olmakszn hi bir yolla oaltlamaz. GDA yayndr.

propan veya biogaz ile alabilmektedir. Azot oksit emisyonu dk olduundan evre dostudur. Gaz motoru ekil 5de gsterilmektedir.
ekil 5: Gaz Motorlar

Dizel motorlar ok silindirli olup 200-22000 kW k gleri arasnda almaktadr. Dizel motorlarda motorin ya da ar fueloil yaktlar kullanlmaktadr. Elektrik retim verimi yksek, atk s retimi dktr. Genellikle g kna eit bir s retimine sahiptir. Kojenerasyon tesislerinin dier nemli ksmn, egzoz gazlarnn deerlendirildii atk s kazanlar oluturmaktadr. Atk s kazanlar (ekil 7), gaz trbinleri, gaz motorlar ya da dizel motorlarn egzoz klarna monte edilmektedir. Egzoz gazlar, kazana besleme suyu ve kondenser ile giren suyu kzdrma scakl deerine getirerek buhara dntrmektedir. Oluan buhar da amaca uygun olarak scak su veya buhar olarak sisteme verilmektedir.

ekil 6: Dizel Motorlar

Buhar trbinleri, atk s kazanndan gelen yksek basnl buhar ile almaktadr. Buhar trbini gelen buhar ile dn hareketi elde etmekte ve jeneratr evirerek ikinci kez elektrik enerjisi retmektedir. stee bal olarak basnl buhar direk olarak sisteme, buhar ekil 127: Atk Is Kazan ya da scak su olarak verebilmektedir.

ekil 128: Buhar Trbini

Kojenerasyon tesislerinde kullanlan yakt tipi; genel olarak doalgazdr. Doalgazn ekonomik oluu, depolanma gereksiniminin olmamas, yanma zelliinin iyi olmas ve evre dostu olmas kullanm alann geniletmektedir. Doalgaz izleyen dier yaktlar; propan, dizel, sv yakt no 4, sv yakt no 6 ve nafta olarak sralanabilir. Doalgaz ve propan ticari olarak kullanlrken biyogaz, kok gaz ve odun gaz plkler ya da zel gazlar reten tesislerde kullanlmaktadr. Dizel yaktnn yanmas verimli, emisyon oran dktr. Fiyat sebebiyle kojenerasyon sistemlerinde ana yakt olarak kullanlmas ekonomik deildir. Ancak gaz kesintilerine kar ek yakt olarak ve elektrik kesintilerinde dizel jeneratr altrmas
GDAn izni olmakszn hi bir yolla oaltlamaz. GDA yayndr.

srasnda kullanlmas uygun grnmektedir. Sv yaktlarn emisyonlarnda artma gerektirdii iin bu tesislerde ekonomik olarak kullanlamamaktadr. Gaz yaktlarn trbin ve motorlarda yaklabilmesi iin en nemli kriterler metan says, sl deeri ve dorusal alev hzdr.

ekil 129: Kojenerasyon k Standby

3. Kojenerasyon/Trijenerasyon Tesislerinin stnlkleri Kojenerasyon tesislerinin en byk stnl, gereksinim duyulan enerji trlerini istenildii zaman ve miktarda retebilmesidir. Bu tesisler, kendi enerjilerini kendileri rettiklerinden da baml deildir. retilen enerjideki kalite ve devamllk dier bir stnldr. Bylece elektrik kesilmesi, frekans ve voltajdaki dzensizlikler ortadan kalkm olmaktadr. Kojenerasyon tesislerine yaplan kredi harcamalar uzun vadede geri demeli olduu iin enerji daha ucuz elde edilmektedir. Kojenerasyon tesislerinde egzoz gazlarndan faydalanldndan CO2 emisyonlar olduka dktr. Bylece sistem evre kirlilii ynnden de avantajl durumdadr. Kojenerasyon tesislerinin dier avantajlar; Geleneksel elektrik retiminde elektrik enerjisinin uzak mesafelere naklinde nemli miktarlarda kayplar olumasna karn yerel elektrik retimi salayan bu tesislerde nakil kayplar ortadan kalkmaktadr. Kk g ve boyutlarda ina edilebildiinden, daha kk ve yerel irketlerce kurulup iletilebilmektedir. Enerjinin dnm ve kullanmnda verimlilii artrmaktadr. retim tesislerinin eitliliini artrp, endstriyel ve ticari kurululara retimde rekabet gc salamaktadr. Bu sistemler geliip yaygnlatka yeni yatrm ve i olanaklar salanmaktadr. Ulusal enerji maliyetinde byk miktarda azalma salanmaktadr. Birincil enerji kullanmndaki yksek verimlilikten dolay, yerel ve ithal enerji kaynaklarndan tasarruf salanmaktadr.
GDAn izni olmakszn hi bir yolla oaltlamaz. GDA yayndr.