T.C.

MLL ETM BAKANLII

ORTARETM PROJES

LABORATUVAR HZMETLER

KALBRASYON ERS OLUTURMA

Ankara, 2010

Mill Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 04.09.2008 tarih ve 182 sayl Karar ile onaylanan, mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan, ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir. Bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Teknolojik gelimelere paralel olarak amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireylerin internet zerinden ulaabilecei ekilde hazrlanr. Eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. STANDART ZELT SERLER HAZIRLAMA............................................................ 3 1.1. Kalibrasyon Erisi ve Amac ........................................................................................ 3 1.2. Standart zelti Serileri Hazrlama............................................................................... 5 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 11 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 14 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 17 2. SPEKTROFOTOMETREDE OKUMA YAPMAK........................................................... 17 2.1. Spektrofotometrelerin Ksmlar.................................................................................. 18 2.2. Spektrofotometre eitleri .......................................................................................... 20 2.2.1. Tek In Yollu Spektrofotometreler..................................................................... 20 2.2.2. ift In Yollu Spektrofotometreler..................................................................... 20 2.3. Spektrofotometrelerin alma Prensibi...................................................................... 21 2.4. Spektrofotometrik lmn Yapl .......................................................................... 22 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 25 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 28 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 30 3. KALBRASYON ERS ZME .................................................................................... 30 3.1. Milimetrik Ktta Kalibrasyon Erisi izme ............................................................ 30 3.2. Bilgisayarda Kalibrasyon Erisi izme ...................................................................... 31 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 33 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 35 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 36 4. KALBRASYON ERSNDEN KONSANTRASYON HESAPLAMA......................... 36 4.1. Milimetrik Kt Metodu ............................................................................................ 36 4.2. Regrasyon Eitlii ....................................................................................................... 37 UYGULAMA FAALYET............................................................................................... 42 LME VE DEERLENDRME..................................................................................... 45 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 46 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 49 KAYNAKA ......................................................................................................................... 51

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI Laboratuvar Hizmetleri Alan Ortak Kalibrasyon Erisi Oluturma Kalibrasyon erisi oluturmak iin standart zelti serileri hazrlama, zeltilerin spektrofotometrede okumalarn yapma, kalibrasyon erisini izme ve kullanma ile ilgili bilgi ve becerilerin verildii renme materyalidir. 40/32 Analiz zeltileri 2 modln baarm olmak Kalibrasyon erisi oluturmak Genel Ama: Gerekli ortam ve donanm salandnda tekniine uygun olarak kalibrasyon erisi oluturabileceksiniz. Amalar: 1. zelti serileri hazrlayabileceksiniz. 2. Spektrofotometrede okuma yapabileceksiniz. 3. Kalibrasyon erisi izebileceksiniz. 4. Kalibrasyon erisini kullanabileceksiniz. Ortam Laboratuvar ortam, ktphane, internet, bireysel renme ortamlar vb. Donanm Spektrofotometre, hassas terazi, spatl, tartm kab, balon joje, huni, piset, mezr, cam yazar kalem, pipet, kt, milimetrik kt, kalem, cetvel, potasyum dihidrojen fosfat, amonyum molibdat - amonyum vanadat zeltisi, saf su Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN TANIMI

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bu modlde; laboratuvar almalarnn temel ilemlerinden olan kalibrasyon erisi oluturmay reneceksiniz. Kalibrasyon oluturmak suretiyle gelimi cihazlarla yaptnz analizlerin sonucunda elde etmi olduunuz deerlerden numunenin bileimini tespit edebilecek, bileenlerin miktarlarn bulabileceksiniz. Gnmzde artk analizler gelimi cihazlarla yaplmaktadr. Bu cihazlardan elde edilen veriler direk madde miktarlarn vermemektedir. Kalibrasyon oluturmak suretiyle bu bilgilerden numuneye ait deerler tespit edilmektedir. Bu modl tamamladnzda; kalibrasyon erisi oluturmak iin standart zelti serileri hazrlayabilecek, bu zeltilerin spektrofotometre ile lmlerini yapabilecek ve elde edeceiniz okuma deerlerini kullanarak kalibrasyon erisi izebilecek ve bu eriyi kullanarak numunedeki madde miktarn tespit edecek kadar bilgi ve beceriye sahip olacaksnz. Yetenek ve tecrbelerinizi gelitirerek bu alanda donanml ve baarl bireyler olmanz dilerim.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Gerekli ortam hazrlayabileceksiniz. salandnda tekniine uygun olarak zelti serileri

ARATIRMA
nterneti kullanarak kalibrasyon, kalibrasyon erisi, standart zelti ve zelti serisi tanmlarn aratrnz. Aratrma sonularnz snftaki arkadalarnzla paylanz.

1. STANDART ZELT SERLER HAZIRLAMA

1.1. Kalibrasyon Erisi ve Amac
Bir maddenin hangi bileenlerden meydana geldiinin ve bu bileenlerin miktarlarnn belirlenmesi amacyla yaplan analizlere kimyasal analizler denir. Kimyasal analizlerde Tablo 1.1de belirtildii gibi farkl metotlar uygulanmakta, eitli cihazlarla lmler yaplmakta olup gelimi cihazlarn kullanm her geen gn nem kazanmaktadr. llen zellik Ktle Hacim In absorbsiyonu In salmas In yaylmas In krlmas-rotasyonu Ktle/yk oran Elektrik akm Elektrik iletkenlii Elektrik potansiyeli Elektrik yk Analiz Yntemi Gravimetri Volumetri Spektrofotometri, NMR, AAS, FAS Trbidimetri, nefolometri, raman spektroskopisi Alev fotometri, ES, F/FS, UV/VIS, X-Ray Refraktometri, polarimetri, interferometri Ktle spektroskopisi Amperometri, Kondktometri Potansiyometri, kronopotansiyometri Kulometri

Tablo 1.1: Maddelerin baz fizikokimyasal zellikleri ve analiz metodlar

Hangi metotla yaplrsa yaplsn btn kimyasal analizlerde sonular, tayin edilecek maddenin bir fiziksel zelliinin lmyle elde edilir. Bu fiziksel zelliin lm deeri maddenin konsantrasyonu (CA) ile orantl bir ekilde deiir. Konsantrasyon arttka doru orantl olarak lm deeri de artar. Bu balant; (CA) = k. X formlyle ifade edilir. Bu formlde k orant sabitini, X lm deerini ifade eder. Gravimetrik ve kulometrik metodlar hari dier btn analiz metodlarnda knn deneysel olarak tayini gerekir. knn tespit edilmesi birok analizde en nemli basamak olup kalibrasyon olarak ifade edilir. Bir analizde llen byklk ile tayin edilecek maddenin konsantrasyonu arasndaki ilikinin deneysel veya gzlemsel olarak tayinine kalibrasyon denir.

Kalibrasyonda: Kalibrasyon erisi (standart eri), Molar absorbsiyon katsays ile hesaplama, Standart zelti ile hesaplama,

gibi farkl metodlar kullanlmaktadr. Kalibrasyon erisi metodunda, nce numunedeki miktar tespit edilmek istenilen maddenin farkl konsantrasyonlarda standart zeltileri hazrlanr. Hazrlanan bu zeltilerin lmleri yaplr. Bir koordinat dzlemi oluturulup elde edilen lm deerleri konsantrasyonlarna gre koordinat dzlemine yerletirilir. Konsantrasyonlar ve bunlara ait okuma deerlerinin kesime noktalar birletirilerek kalibrasyon erisi elde edilir(ekil 1.1). Son olarak numunenin lm yaplp lm deeri koordinat dzleminde iaretlenerek grafikle kesitii noktaya gre numunedeki aranan madde miktar tespit edilir. rnein, elimizdeki su numunesinin demir ieriini tespit etmek iin konsantrasyonunu bildiimiz standart demir zeltisi hazrlayp bundan farkl konsantrasyonlarda demir zeltisi serileri hazrlarz. Bu zeltilerin cihaz okumalarn yapp konsantrasyonlara kar cihaz okumalarnn yer ald bir grafik olutururuz. Son olarak da numunemizin cihaz okumasn yaparak grafie gre deerlendirip demir miktarn tespit ederiz.

ekil 1.1: Kalibrasyon erisi

Kalibrasyon erisi oluturma aamalar; Standart zelti serileri hazrlamak, Standart zelti serilerinin lmn yapmak, lm deerlerini standartlarn konsantrasyonuna kar grafie dntrmek, Elde edilen bu kalibrasyon erisini kullanarak numunedeki aranan madde miktar tespit etmektir.

1.2. Standart zelti Serileri Hazrlama

Standart zelti, bir maddenin bilinen konsantrasyondaki zeltisidir. Dier bir ifadeyle bir maddenin iindeki miktar tam olarak bilinen zeltisine standart zelti denir. rnein, 5 mg/l demir zeltisi denildiinde o zeltinin 1 litresinde 5,0 mg demir bulunduu anlalr. Bir maddenin standart zeltisi hazrlanrken o maddeden literatrde belirtilen miktar kadar tartlp zndrlerek belirtilen hacme tamamlanr. Hazrlanan bu zeltiye stok standart zelti denir. Daha sonra bu zeltiden belli hacimlerde alnp seyreltilerek istenilen standart zelti serileri hazrlanr. Standart zelti serisi hazrlanrken; Stok standart zelti hazrlanr. zelti serisi iin stok standart zeltiden alnmas gereken hacimler hesaplanr. Stok standart zeltiden hesaplanan hacimlerden alnarak balon jojelere aktarlr. Balon jojeler saf su ile hacim izgilerine tamamlanr. Stok standart zeltilerin hazrlan literatrde veya analiz metodunda belirtilmitir. Literatrde belirtilen madde miktar tartlp zndrlerek belirtilen hacme tamamlanr. Tartlmas gereken madde miktar, literatrde verilmemise hesaplanarak bulunur.

Stok standart zelti hazrlandktan sonra zelti serisi iin stok zeltiden alnmas gereken hacimlerin hesaplanmas gerekir. Bunun iin; c1.v1 = c2.v2 forml kullanlr. Formlde: c1: Stok standart zeltinin konsantrasyonu, v1: Stok standart zeltiden alnmas gereken hacim, c2: Hazrlanacak zeltinin konsantrasyonu, v2 : Hazrlanacak zeltinin hacmi, olarak ifade edilir. Alnmas gereken stok standart zelti hacimleri tespit edildikten sonra uygun hacimde, yeterli sayda balon joje hazrlanr. Balon jojelerin zerine hazrlanacak zelti konsantrasyonlar yazlr. Balon jojelere hesaplanan hacimlerde stok standart zelti aktarlr. Aktarlan zeltilerin zerine metotta belirtilen kimyasallar ilave edilir. Balon jojeler saf su ile hacim izgilerine tamamlanr. Bylece standart zelti serisi hazrlanm olur. Hazrlanan bu zeltiler renk oluumu iin yeterli sre bekletildikten sonra lmleri yaplr.

Resim 1.1: zelti serileri

Analizlerde standart zelti serisi oluturulurken numuneden beklenen tahmini konsantrasyonu iine alacak biimde zelti serisi hazrlanmaldr. rnein, miktarn bulmak istediimiz maddenin tahmini konsantrasyonu 0,3 mg/l ise hazrlayacamz standart zelti serisinin konsantrasyonlar bu deeri kapsayacak aralkta olmal, bu deerin stnde ve altnda da konsantrasyonlar iermelidir. zeltiler hazrlanrken tartm ve hacim lmleri ok hassas yaplmal, balon jojeler hacim izgilerine eksiksiz tamamlanmaldr. Tartm ve lmlerde yaplabilecek ok kk hatalarn dahi sonucun yanl kmasna sebep olaca unutulmamaldr.

RNEK - 1 0.1, 0.2, 0.5, 1.0 ve 2.5 mg/llik standart demir (II) zeltisi serisi hazrlayalm. Kullanlan ara gere ve kimyasallar: Hassas terazi Tartm kab Spatl Huni 1000 mllik balon joje (2 adet) 100 mllik balon joje (5 adet) Pipetler Piset Demir (II) amonyum slfat (Fe(NH4)2(SO4)2.6H2O Slfrik asit (H2SO4) Stok standart demir (II) zeltisi hazrlamak iin; 7,02 g demir (II) amonyum slfat (Fe(NH4)2(SO4)2.6H2O) tartlp litrelik bir balon jojede ierisinde 10 ml slfrik asit (H2SO4) bulunan saf su ile zndrldkten sonra saf su ile izgisine tamamlanr. TS 546 Hazrlanan bu zeltinin 1 litresinde 1000 mg demir bulunmaktadr. (1000 mg/l) Bu zeltiden 10 ml alnp litrelik bir balon jojede saf su ile hacim izgisine tamamlanrsa 10 mg/llik standart demir zeltisi hazrlanm olunur. (10 mg/l) Bu zeltiden 0.1, 0.2, 0.5, 1.0 ve 2.5 mg/llik 100 ml demir zeltisi serisi hazrlamak iin; c1.v1 = c2.v2 formlnden alnmas gereken stok standart demir zeltisi hacimleri hesaplanr. 0,1 mg/l iin 0,2 mg/l iin 0,5 mg/l iin 1,0 mg/l iin 2,5 mg/l iin 10.v1=0,1.100 10.v1=0,2.100 10.v1=0,5.100 10.v1=1,0.100 10.v1=2,5.100 => => => => => v1=1 ml v1=2 ml v1=5 ml v1=10 ml v1=25 ml

5 adet 100 mllik balon joje alnp zerlerine hazrlanacak zelti konsantrasyonlar yazlr. Balon jojelere hazrlanacak konsantrasyonuna gre hesaplanan miktarlarda stok standart demir zeltisi aktarlr. Her bir balon jojeye varsa analiz metodunda belirtilen kimyasallar eklenip saf su ile hacim izgilerine tamamlanr. Bylece istenilen konsantrasyonlarda standart demir zelti serisi hazrlanm olunur.

RNEK - 2 0.5, 1.0, 2.0, 3.0, 4.0 ve 5.0 mg/llik standart potasyum zeltisi serisi hazrlayalm. Kullanlan ara gere ve kimyasallar: Hassas terazi Tartm kab Spatl Huni Mezr 1000 mllik balon joje (2 adet) 100 mllik balon joje (6 adet) Pipetler Piset Potasyum klorr (KCl) dr. Stok standart potasyum zeltisi hazrlamak iin; 0,191 g potasyum klorr (KCl) tartlp litrelik bir balon jojede saf su ile zndrlerek hacim izgisine tamamlanr. TS 546 Hazrlanan bu zeltinin 1 litresinde 100 mg potasyum bulunmaktadr. (100mg/l) Bu zeltiden 100 ml alnp litrelik bir balon jojede saf su ile hacim izgisine tamamlanrsa 10 mg/llik standart potasyum zeltisi hazrlanm olunur. (10 mg/l) Bu zeltiden 0.5, 1.0, 2.0, 3.0, 4.0 ve 5.0 mg/llik 100 ml potasyum zeltisi serisi hazrlamak iin; c1.v1 = c2.v2 formlnden alnmas gereken stok standart zelti hacimleri hesaplanr. 0,1 mg/l iin 0,125 mg/l iin 0,25 mg/l iin 0,5 mg/l iin 1,0 mg/l iin 2,0 mg/l iin 10.v1 = 0,5.100 10.v1 = 1,0.100 10.v1 = 2,0.100 10.v1 = 3,0.100 10.v1 = 4,0.100 10.v1 = 5,0.100 => => => => => => v1=5 ml v1=10 ml v1=20 ml v1=30 ml v1=40 ml v1=50 ml

6 adet 100 mllik balon joje alnp zerlerine hazrlanacak zelti konsantrasyonlar yazlr. Balon jojelere hazrlanacak konsantrasyonuna gre hesaplanan miktarlarda stok standart potasyum zeltisi aktarlr. Her bir balon jojeye varsa analiz metodunda belirtilen kimyasallar eklenip saf su ile hacim izgilerine tamamlanrsa istenilen konsantrasyonlarda standart potasyum zelti serisi hazrlanm olunur.

RNEK-3 Sularda kolorimetrik molibdovanadofosfat metoduna gre fosfor tayininde kalibrasyon erisi oluturmak iin 0.0, 1.0, 2.0, 4.0, 6.0, 8.0 ve 10.0 mg/llik standart fosfor zeltisi serisi hazrlayalm. Kullanlan ara gere ve kimyasallar: Hassas terazi Tartm kab Spatl Huni Mezr 1000 mllik balon joje 100 mllik balon joje (7 adet) Pipetler Piset Potasyum dihidrojen fosfat, KH2PO4 Nitrik asit, HNO3, d=1.42 Amonyum molibdat - amonyum vanadat zeltisi: 40 gram amonyum molibdat tetrahidrat ((NH4)6Mo7O24.4H2O) 400 ml saf suda zlr. 1,0 gram amonyum vanadat (NH4VO3) 300 ml saf su ve 200 ml deriik nitrik asit karmnda zlr. Amonyum molibdat zeltisi, amonyum vanadat zeltisine katlr ve iyice kartrlr. Saf su ile izgisine tamamlanr. Stok standart fosfor zeltisi hazrlamak iin; 2,197 gram potasyum dihidrojen fosfat (KH2PO4) tartlp litrelik bir balon jojede saf su ile zndrlerek hacim izgisine tamamlanr. TS 4082 Hazrlanan bu zeltinin litresinde 500 mg fosfor bulunmaktadr (500 mg/l). Bu zeltiden 200 ml alnp litrelik bir balon jojede saf su ile hacim izgisine tamamlanrsa 100 mg/l lik standart fosfor zeltisi hazrlanm olunur. (100 mg/l) Bu zeltiden 0.0, 1.0, 2.0, 4.0, 6.0, 8.0 ve 10.0 mg/llik 100 ml fosfor zeltisi serisi hazrlamak iin; c1.v1 = c2.v2 formlnden alnmas gereken stok standart zelti hacimleri hesaplanr. 0,0 mg/l iin 1,0 mg/l iin 2,0 mg/l iin 4,0 mg/l iin 6,0 mg/l iin 8,0 mg/l iin 10,0 mg/l iin 100.v1 = 0,0.100 100.v1 = 1,0.100 100.v1 = 2,0.100 100.v1 = 4,0.100 100.v1 = 6,0.100 100.v1 = 8,0.100 100.v1 = 10,0.100 => => => => => => => v1 =0 ml v1 =1 ml v1 =2 ml v1 =4 ml v1 =6 ml v1 =8 ml v1 =10 ml

7 adet 100 mllik balon joje alnp zerlerine hazrlanacak zelti konsantrasyonlar yazlr. Balon jojelere hazrlanacak konsantrasyonuna gre hesaplanan miktarlarda stok standart fosfor zeltisi aktarlr. Her bir balon jojeye yaklak 50 ml saf su ve 25 ml amonyum molibdat - amonyum vanadat zeltisi eklenip saf su ile hacim izgilerine tamamlanr. stenilen sar rengin olumas iin 2 dakika beklenir.

10

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklar ve nerileri dikkate alarak sularda kolorimetrik molibdovanadofosfat metoduna gre fosfor tayini iin 0.0, 1.0, 2.0, 4.0, 6.0, 8.0 ve 10.0 mg/l fosfor ieren standart fosfor zeltisi serisi hazrlaynz. Uygulamada kullanlan ara gere ve kimyasallar: Hassas terazi, spatl, tartm kab, balon joje, huni, piset, mezr, cam yazar kalem, pipet, potasyum dihidrojen fosfat, amonyum molibdat - amonyum vanadat zeltisi, saf su lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uyunuz. alma ortamnz ve kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. Ara gerelerin temizliine dikkat ediniz.

Analiz ncesi hazrlklar yapnz.

Tartm kabna 2,197 g potasyum dihidrojen fosfat tartnz. Tartm kurallarna uyunuz.

Tarttnz potasyum dihidrojen fosfat 1000 mllik balon jojeye aktarnz. Tarttnz maddeyi daha rahat ve etrafa dkmeden aktarmak iin balon jojeye huni yerletiriniz. Tartm kabnda kalnt kalmamasna zen gsteriniz.

Balon jojeye bir miktar saf su ekleyip alkalayarak potasyum dihidrojen fosfatn znmesini salaynz.

Potasyum dihidrojen fosfatn tamamen znmesine dikkat ediniz.

11

 Balon jojeyi l izgisine kadar saf su ile doldurunuz. Balon jojeye saf su eklerken l izgisine yaklaldnda izgiyi geirmemek iin daha dikkatli olunuz.

Bu zeltiden mezr yardmyla 200 ml alp litrelik bir balon jojeye aktarnz. Mezrle lm yaparken hacmin doru olmasna dikkat ediniz. Mezrdeki zeltiyi balon jojeye eksiksiz aktarnz. Aktarma yaparken huni kullannz.

Balon jojeyi saf su ile hacim izgisine tamamlaynz. Balon jojeyi hacim izgisine eksiksiz tamamlaynz.

zelti serisi iin almanz gereken stok standart zelti miktarlarn hesaplaynz. 7 adet 100 mllik balon joje alarak zerlerine hazrlayacanz konsantrasyonlar yaznz.

Yaptnz hesaplamalar kontrol ediniz.

Hazrladnz etiketleri yaptrnz veya cam yazar kalemle yaznz.

12

 Balon jojelere hesapladnz hacimlerde stok standart fosfor zeltisi aktarnz.

Hesapladnz hacmi doru olarak alp aktarnz. Pipet okuma kurallarna uyunuz. Aldnz zeltiyi doru balon jojeye aktarnz.

Balon jojelerin her birine bir miktar saf su, 25 ml amonyum molibdat - amonyum vanadat zeltisi ekleyiniz. Balon jojeleri saf su ile izgisine tamamlaynz.

Hacim lmlerini doru yapnz.

zeltilerin cihaz okumasn yapmadan nce renk oluumu iin 2 dakika gemesini bekleyiniz.

Kullandnz ara gereleri temizleyiniz.

Temizlii kuralna uygun olarak yapnz.

13

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi kalibrasyon grafii oluturmann amacdr? A) Cihaz okuma deeri ile madde miktar arasndaki ilikiyi tespit etmek B) Cihazn doru alp almadn tespit etmek C) zeltilerin doru hazrlanp hazrlanmadn tespit etmek D) Kullanlacak numune miktarn tespit etmek 2. Aadakilerden hangisi standart zelti serileri hazrlama aamalarndan deildir? A) Stok standart zelti hazrlamak B) Hazrlanan stok standart zeltiden alnmas gereken hacimleri hesaplamak C) Hesaplanan miktarlar balon jojelere aktarp saf su ile izgilerine tamamlamak D) Hazrlanan zelti serilerini ayarlamak 3. Konsantrasyonu 10 mg/l olan stok standart zeltiden 100 ml hacimde 0.1, 0.2, 0.4, 0.8 mg/llik zelti serisi hazrlamak iin alnmas gerek miktarlar aadakilerden hangisidir? A) 1, 2, 4, 8 ml B) 0.1, 0.2, 0.4, 0.8 ml C) 2, 4, 8, 16 ml D) 10, 20, 40, 80 ml 4. Konsantrasyonu 5 mg/l olan stok standart zeltiden 10 ml alnp saf su ile 100 ml hacme tamamlanrsa yeni zeltinin konsantrasyonu aadakilerden hangisi olur? A) 0,05 mg/l B) 0,5 mg/l C) 5 mg/l D) 50 mg/l Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun ekilde doldurunuz. 5. Bir maddenin hangi bileenlerden meydana geldiini ve bu bileenlerin miktarlarn belirlemek amacyla yaplan analizlere . denir. 6. Bir maddenin iindeki miktar tam olarak bilinen zeltisine ............. denir. 7. Hazrlanan standart zelti serileri lm yaplmadan nce .. iin yeterli sre bekletilmelidir. 8. Analizlerde standart zelti serisi hazrlanrken numuneden beklenen tahmini . iine alacak biimde zelti serisi hazrlanmaldr.

14

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki uygulama testine geiniz.

15

UYGULAMALI TEST Sularda kolorimetrik molibdovanadofosfat metoduna gre fosfor tayininde kalibrasyon erisi oluturmak iin potasyum dihidrojen fosfat kullanarak 0.0, 0.5, 1.0, 1.5, 2.0, 2.5 mg/l fosfor ieren standart fosfor zeltisi serileri hazrlayp kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Laboratuvar kyafetlerinizi giydiniz mi? Gerekli ara gere ve kimyasallarnz var m? 2,197 g potasyum dihidrojen fosfat tartnz m? Tartlan miktar 1000 mllik balon jojeye aktardnz m? Balon jojeye bir miktar saf su ekleyerek maddenin znmesini saladnz m? Balon jojeyi saf su ile l izgisine tamamladnz m? Hazrladnz zeltiden 200 ml alp litrelik balon jojeye aktardnz m? Balon jojeyi saf su ile l izgisine tamamladnz m? Evet Hayr

Belirtilen serileri hazrlamak iin almanz gereken zelti miktarlarn hesapladnz m? 100 mllik balon jojelerin zerine hazrlayacanz zeltilerin 10 konsantrasyonlarn yazdnz m? 11 100 mllik balonjojelere hesapladnz kadar zelti aktardnz m? 12 Her bir balon jojeye bir miktar saf su ve 25 ml amonyum molibdatamonyum vanadat zeltisi eklediniz mi?

13 Balon jojeleri saf su ile izgisine tamamladnz m? 14 Kullandnz ara gerelerin temizliini yaptnz m? 15 Laboratuvar son kontrollerini yaptnz m?

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. LME VE DEERLENDRME

16

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Gerekli ortam salandnda tekniine uygun olarak spektrofotometrede okuma yapabileceksiniz.

ARATIRMA
nterneti kullanarak kimyasal analizlerde kullanlan aletli analiz metotlarn ve yaygn olarak kullanlan cihazlar aratrnz. Etrafnzda bulunan laboratuvarlar gezerek hangi gelimi cihazlar kullandklarn aratrnz. Laboratuvar gezileri yaparak veya interneti kullanarak spektrofotometrelerin hangi analizlerde kullanldn aratrnz.

2. SPEKTROFOTOMETREDE OKUMA YAPMAK

Spektrofotometreler, zelti ierisindeki madde miktarn zeltinin tuttuu veya geirdii k miktarn lerek tespit etmeye yarayan cihazlardr. Gnmzde laboratuvarlarda hem kalitatif analizlerde hem de kantitatif analizlerde yaygn olarak kullanlmaktadr.

Resim 2.1: Spektrofotometre

zeltinin tuttuu veya geirdii k miktarnn llmesi amacyla kullanlan cihazlara genel olarak fotometre denir. Spektrofotometreler de bir eit fotometredir. Numuneye gnderilecek nn dalga boyunun ayarlanmasnda fotometrelerde filtreler kullanlrken spektrofotometrelerde ise prizmalar kullanlr.

17

Spektroftometrelerde zeltiye bir miktar n gnderilerek zeltinin tuttuu veya geirdii k miktar llr. Bu lm deerinden hareket ederek zelti ierisindeki madde miktar tespit edilir.

2.1. Spektrofotometrelerin Ksmlar

Spektrofotmetreler ekil 2.1 de grld temel olarak alt ksmdan oluur. Bunlar:
A: Ik kayna B: Prizma C: Diyafram D: Kvet E: Dedektr F: Fotometredir. ekil 2.1: Spektorfotometre emas

Ik Kayna: Sisteme k salayan lambalardr. Ik kaynann sabit ve srekli k vermesi, enerjisinin byk olmas istenir. Ik kaynandan istenilen kalitede k alnabilmesi iin cihaz kullanlmadan nce bir sre altrlp snmas beklenmelidir. Monokromatr: lm iin k kaynandan gelen polikromatik ktan monokromatik (belli bir dalga boyuna ait) k elde edilmesini ve istenen dalga boyundaki n numuneye gnderilmesini salayan sistemdir. Spektrofotometrelerde monokromatr olarak prizmalar kullanlr.
ekil 2.2: Inn prizmada ayrlmas

Prizmalarda dalga boyunun seilmesi farkl dalga boylarndaki n prizmaya girite ve kta farkl miktarlarda krlmas prensibine dayanr. Bylece polikromatik olan n demeti monokromatik nlara ayrlm olur. Daha sonra istenilen dalga boyundaki n diyaframa iletilmesi salanr. stenilen dalga boyu cihaz zerindeki bir dme ile ayarlanmaktadr.

ekil 2.3: Prizmalarla dalga boyu seimi

18

Diyafram: Mercekler ve n toplayc optik paralarla belirli miktarlardaki nn gemesinin saland ksmdr. Kvete dzgn bir n demeti gnderilmesini salar. Baz spektrofotometrelerde diyafram bulunmayp bunun yerine monokromatrn nnde giri yarkl levhas ve monokramatrn arkasnda k yarkl levhas bulunur. Kvet: Kvet iine lm yaplacak zeltinin konduu kaptr. Tp veya drt ke olabilir. Daha ok drt ke kvetler tercih edilir. Kvetlerin k geiren ksm cilal dier yerleri ise buzludur. Kvetler soft veya borosilikat cam, kuvars veya plastikten yaplr. Cam kvetler grnr blgedeki lmler iin kullanlr. Ksa UV dalgalar iin cam kvetler uygun deildir. Asidik solusyonlarda soft camlar, bazik solusyonlarda ise borosilikat camlar uygundur. Kuvars kvetler ise hem UV hem de grnr blge iin kullanldr. zel retilmi kaliteli plastik kvetler ise 200-700 nm arasnda rahatlkla kullanlabilir.
Resim 2.2: Kvet

Plastik kvetler ucuz olmalarna karlk kullanm srasnda kolayca izilebilmeleri sebebiyle uzun mrl deildir. Kuvars kvetler ideal olmakla birlikte ok pahaldr. Cam kvetler ise ucuz ve dayankl olduklar iin en ok kullanlan kvetlerdir. Spektrofotometrede doru bir lm yapabilmek iin; Dalga boyuna uygun, birbiriyle uyumlu, iyi kalite kvetler kullanlmal, Kvetlerin temiz ve izilmemi olmasna dikkat edilmeli, Anma ve eskimeden gelebilecek farkllklar belirlemek iin kvetler dzenli olarak birbirlerine kar kalibre edilmeli, Kvetler cihaza yerletirilirken k giri ve k ynlerine kvetlerin cilal ksmlar gelmeli, Kullanm esnasnda cilal olan ksmlardan tutulmamal, Kvetler kurutma veya baka amalarla stlmamaldr. Kvetlerin temizlii; Kvetler kullanldktan hemen sonra eme suyu ve ardndan saf sudan geirilmelidir. Ar kirlenen kvetler deterjanl su, eme suyu ve saf su ile srasyla ykanmaldr. Kesinlikle fra kullanlmamaldr. Deterjanla da temizlenemeyen kvetler %20lik nitrik asit ierisinde bir gece bekletildikten sonra saf sudan geirilmelidir. Kvet temizliinde %10luk NaOHda kullanlabilir. Ancak kvetler bu zeltide fazla braklmamaldr. Gelimi cihazlarda kvete numunenin alnmas, numunenin tahliyesi ve kvetlerin temizlii otomatik olarak yaplmaktadr.

19

Dedektr: Kvetten gelen nlarn miktarn belirlemeye yarayan ksmdr. In enerjisini elektrik enerjisine dntrerek gsterge veya yazcya aktarr. Fotometre veya Yazc: Sonu okuma veya yazc blmdr. Dedektrde oluan elektrik akmn len ve burada elde edilen deerleri rakamsal olarak ifade eden ksmdr. Gsterge skalal veya dijital olabilir. Gelimi spektrofotometrelerde ise sonular bir yazcdan kt olarak alnabilmektedir.

2.2. Spektrofotometre eitleri

Gnmzde 200-2500 nm dalga boylar arasnda lm yapabilen spektrofotometreler gelitirilmitir. Yani bu cihazlar hem ultraviyole (UV) hem grnr blge (GA) hem de infrarared (IR) blgelerinde lm yapabilmektedir. UV spektrofotometreleri yaplarna gre ikiye ayrlrlar: Tek n demetli spektrofotometreler ve ift n demetli spektrofotometreler

2.2.1. Tek In Yollu Spektrofotometreler

Bu cihazlarda tek bir n demeti kullanlr. Sfr ayar ve lm ilemleri ayr ayr yaplr. Bu tip cihazlarn dizayn ekli ve alma prensibi ekil 2.5te verilmitir. Tek n yollu spektrofotometreler basit ve ucuz olmalarnn yannda hassas lm yapabilmeleri nedeniyle de tercih edilir. Kantitatif analizler iin olduka uygun cihazlardr.

ekil 2.4: Basit bir spektrofotometre emas

2.2.2. ift In Yollu Spektrofotometreler

ift n yollu cihazlar, tek n yollu cihazlara gre hem optik hem de elektronik ynden daha karktr. Bunlarda k kaynandan kan n, prizmadan sonra k aralnda n demeti blcs tarafndan ikiye ayrlr. Ayrlan demetlerden birincisi krden, ikincisi ise numuneden geerek ayr ayr fotosellere ular. Fotoseller arasndaki akm fark absorbans veya transmitans deeri olarak okunur. ift n demetli cihazlarn en nemli avantaj zaman kazandrmamalar ve voltaj deiikliklerinden etkilenmemeleridir. Tek n demetlilere gre hassasiyetleri daha dktr.

20

ekil 2.5: ift n demetli spektrofotometre emas

2.3. Spektrofotometrelerin alma Prensibi

Spektrofotometrelerin temel alma prensibi, hazrlanan zeltiden belirli dalga boyunda k geirilmesi ve bu nn ne kadarnn zelti tarafndan tutulduunun bulunmas esasna dayanr. zeltinin ierisindeki madde miktar ne kadar fazla ise zelti tarafndan tutulan n miktar da o oranda fazla olur. zelti ierisindeki btn maddeler, nn bir dalga boyunu tutarken dierlerini yanstr veya geirir. Maddenin belli bir dalga boyundaki bir n tutmas, onun dier fiziksel ve kimyasal zellikleri (younluk, erime, kaynama noktas, donma noktas vb.) gibi sabit bir zelliidir.

ekil 2.6: Inn zeltide absorplanmas

Herhangi bir zeltiye gnderilen bir n zelti tarafndan tutulmasna absorbsiyon (sourma-emilim), n zeltiden gemesine ise transmisyon denir. Ik absorbsiyonu absorbans (A) veya optik dansite (OD), zeltinin geirme oran transmittan (T) olarak ifade edilir. Bir zeltiye giren, absorbe edilen ve geen k iddeti arasnda kantitatif bir iliki vardr. Bu iliki Lambert Beer Kanunu ile ifade edilir. Spektrofotometride lm yapabilmek iin lm yaplacak maddenin Lambert Beer Kanununa uymas gerekir. Lambert Beer Kanununa gre; bir zeltinin tuttuu k, zeltinin konsantrasyonu ile doru orantldr. Yani zeltinin konsantrasyonu arttka absorbe ettii k miktar da artar.

21

zeltinin geirme oran (transmittans, T);

T = I t / Io

T: Transmittans It: zeltiden geen n Io: zeltiye gelen n

eitliinden hesaplanabilir. Transmittans deerinin 100 ile arplmasndan elde edilen deere %Transmittans denir. %Transmittans zeltiye giren n yzde kann zeltiden ktn gsterir. Transmittans ile absorbans arasnda A = 2 -log % T ilikisi vardr. % T = 100 ise % T = 10 ise % T = 1 ise % T = 0,1 ise A= 2 - log 100 A= 2 - log 10 A= 2 - log 1 A= 2 - log 0,1 A= 0 A= 1 A= 2 A= 3 (log 100=2) (log 10=1) (log 1=0) (log 0,1= -1)

% transmittans, 0 - 100 arasnda, absorbans ise 0 ile sonsuz arasnda deiir. Rutin almalarda absorbans deerinin 0-2 arasndaki ksm kullanlr. Bu aralk %Tnin 1-100 arasna tekabl eder.

ekil 2.7: Absorbans, transmittans skalas

2.4. Spektrofotometrik lmn Yapl

Spektrofotometrede lm yaplrken numuneye belirli bir dalga boyundaki n gnderilerek numunenin absorbe ettii n miktar llr. Yaplan analize gre lmde hangi dalga boyundaki nn kullanlaca analiz metodunda belirtilmektedir. Kullanlacak n dalga boyu bilinmiyorsa miktar tespit edilecek maddenin 1 molar zeltisi hazrlanp eitli dalga boylarndaki absorbans deerleri llr. En yksek deerin lld dalga boyu belirlenerek kullanlr. Spektrofotometre bu dalga boyuna ayarlanarak zeltilerin lmne geilir. Spektrofotometrik lm iin tip zelti hazrlanr. Bunlar: Kr, numune ve standart zeltileridir.

22

Kr: Spektrofotometrede okuma yapmadan nce absorbans sfra veya %transmittans 100e ayarlamak iin kullanlan zeltidir. Bu amala yaplan ileme kr ayar veya 0 ve 100 ayar denir. tip kr zeltisi vardr. Bunlar: Optik kr; standart zelti serisi hazrlanrken stok standart zelti hari dier kimyasallarn konulmasyla hazrlanan 0,0 konsantrasyonlu zeltidir. zeltilerden ve kvetten gelebilecek absorbanslar ortadan kaldrmak iin kullanlr. Bunun analiz ncesi yaplmas zorunlu olmakla beraber analiz srasnda da yaplmas gerekebilir. Reaktif kr; bulank veya renkli reaktifler kullanldnda iinde sadece o reaktifin olduu kr zelti olup o reaktiften gelebilecek absorbans tespit etmek iin kullanlr. Numune kr; renkli veya bulank numunelerin kullanld lmlerde numunenin renginden gelebilecek absorbans tespit etmek iin kullanlan, iinde sadece numunenin bulunduu kr zeltidir. Spektrofotometre optik kre kar sfra ayarlanmsa reaktif krnn absorbans deeri, numune ve standartlarn absorbansndan karlr. Numune krnn absorbans ise sadece numunenin absorbansndan karlarak hesaplama yaplr. Standart zelti: Miktar bulunmak istenen maddenin bilinen konsantrasyonlardaki zeltisidir. Bir veya birden fazla olabilir. Birden fazla olduunda grafik izilir. Numune zeltisi: indeki madde miktarn tespit etmek istediimiz zeltidir. Spektrofotometrik lmler end-point okuma ve kinetik okuma eklinde yaplr. Endpoint okuma; spektrofotometrik okumann reaksiyon tamamlandktan sonra tek seferde yapld okumalardr. ounlukla end-point okuma yaplmaktadr. Kinetik okuma ise birim zamandaki absorbans deiiminin lld okumalardr. Genellikle enzim analizlerinde kinetik okuma kullanlr.

Resim 2.3: Spektrofotometre

Spektrofotometrik lm yaplrken u aamalar takip edilir: lmden yeterli sre nce cihaz altrlarak snmas salanr. Cihaz lmn yaplaca dalga boyuna ayarlanr. Kvete kr zelti konularak cihaza yerletirilir. Kr zelti ile cihazn 0 ve 100 ayar yaplr. Kvete standart zeltilerden konularak cihaza yerletirilip okumalar yaplr.

23

Kvete numune zeltisi konularak cihaza yerletirilip okumas yaplr.

Okumalar tamamlandktan sonra ya numunenin absorbans deeri sabit faktr ile arplarak numunenin konsantrasyonu hesaplanr veya kalibrasyon grafii izilip bu grafik yardmyla numunenin absorbans deerinden konsantrasyonu tespit edilir. Gelimi spektrofotometreler, bilgisayar sistemleri ile donatldklar iin absorbans deeri ile kantitatif hesaplamalar yapabilmektedirler. Yani standartlarn lmnden sonra cihaz, kalibrasyon erisini kendisi hazrlayp numunenin absorbansna gre hesaplama yaparak direkt olarak konsantrasyonu verebilmektedir.

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklar ve nerileri dikkate alarak birinci renme faaliyetinde hazrladmz 0.0, 1.0, 2.0, 4.0, 6.0, 8.0 ve 10.0 mg/l fosfor ieren standart fosfor zelti serisinin absorbans okumalarn spektrofotometrede 410 nm dalga boyunda yapnz. Uygulamada kullanlan ara gere ve kimyasallar: Spektrofotometre, pipet, standart fosfor zelti serisi, kt, kalem lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uyunuz. alma ortamnz ve kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. Ara gerelerin temizliine dikkat ediniz.

Analiz ncesi hazrlklar yapnz.

Spektrofotometreyi altrnz. Spektrofotometreyi kullanmadan bir sre nce altrarak snmasn salaynz.

Spektrofotometrenin dalga boyunu 410 nmye ayarlaynz. Analiz metodunda belirtilen dalga boyuna ayarlaynz.

25

 Spektrofotometrenin okuma kabna (kvet) kr zeltiyi doldurunuz.

Dalga boyuna uygun kvetlerle alnz. Kullandnz kvetlerin izik ve kirli olmamasna dikkat ediniz. Kr zeltisi olarak 0,0 mg/l konsantrasyonlu zeltiyi kullannz.

Kveti cihaza yerletiriniz. Kvetlerin saydam ksmlarndan tutmaynz. Kvetin ynn doru yerletiriniz.

Cihazn 0 ve 100 ayarlarn yapnz. Ayar dmelerini kullanarak absorbans 0a veya transmittans 100e ayarlaynz.

Spektrofotometrenin okuma kabna standart zelti serilerini doldurunuz. Kvetlerin kirli ve izik olmamasna dikkat ediniz. Kvetlere zelti aktarrken taan zeltiyi dikkatlice temizleyiniz.

26

 Her bir zelti iin cihazda ayr ayr okuma yapnz.

Her okumada temiz kvet kullannz.

Okunan deerleri kaydediniz. Kvetleri ve kullandnz ara gereleri temizleyiniz.

Her bir standardn okuma deerini kartrmadan doru olarak kaydediniz. Kvetleri kuralna uygun olarak temizleyiniz.

27

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun ekilde doldurunuz. 1. zeltinin absorbe ettii veya geirdii k miktarnn llmesi amacyla kullanlan cihazlara genel olarak denir. 2. Spektrofotometrelerde k kaynandan gelen polikromatik ktan monokromatik k elde edilmesini ve istenen dalga boyundaki n numuneye gnderilmesini salayan sistem . dr. 3. Cam kvetler .. blgedeki lmler iin kullanlr. 4. Rutin almalarda . aralndaki absorbans deerleri kullanlr. 5. Spektrofotometrede okuma yapmadan nce absorbans sfra veya % transmittans 100e ayarlamak iin kullanlan zeltiye .. .. denir. Aada verilen cmleleri doru - yanl durumuna gre iaretleyiniz.

6. ( )Anma ve eskimeden gelebilecek farkllklar belirlemek iin kvetler dzenli olarak birbirlerine kar kalibre edilmelidir. 7. ( )Kvetler cihaza yerletirilirken k giri ve k ynlerine kvetlerin buzlu ksmlar getirilmelidir. 8. ( )Kvetler ykandktan sonra tozlanmamalar iin etvde kurutulur. 9. ( )Spektrofotometrede lm yaplrken cihaz uygun dalga boyuna ayarlanmaldr. 10. ( )Renkli veya bulank numunelerin kullanld lmlerde numunenin renginden gelebilecek absorbans tespit etmek iin reaktif kr kullanlr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki uygulama testine geiniz.

28

UYGULAMALI TEST Sularda kolorimetrik molibdovanadofosfat metoduna gre fosfor tayininde kalibrasyon erisi oluturmak amacyla hazrlanm 0.0, 0.5, 1.0, 1.5, 2.0, 2.5 mg/l fosfor ieren standart fosfor zelti serisinin spektrofotometrede 410 nm dalga boyunda absorbans okumalarn yaparak kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Laboratuvar kyafetlerinizi giydiniz mi? Spektrofotometreyi altrdnz m? zeltileriniz hazr m? Renk oluumu iin zeltileri yeterli sre beklettiniz mi? Spektrofotometreyi 410 nm dalga boyuna ayarladnz m? Kvetlerinizin temiz olup olmadn kontrol ettiniz mi? Kvetleri usulne uygun olarak tutup cihaza yerletirdiniz mi? Spektrofotometrenin 0 ve 100 ayarlarn yaptnz m? zeltilerinizin okumasn yapp sonular kaydettiniz mi? Evet Hayr

10 Kvet ve dier ara gereleri temizlediniz mi? 11 Spektrofotometreyi kapatp fiini ektiniz mi?

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

29

RENME FAALYET3
LME VE DEERLENDRME

RENME FAALYET-3
AMA
Gerekli ortam izebileceksiniz. salandnda tekniine uygun olarak kalibrasyon erisi

ARATIRMA
u ana kadar renmi olduunuz analiz metotlarnda sonular nasl hesapladnz tekrar gzden geiriniz. Koordinat dzleminde nasl grafik izildiini aratrnz.

3. KALBRASYON ERS ZME

Kalibrasyon erisi, standart zeltilerin cihaz okumalarnn (absorbans deerlerinin), konsantrasyonlarna kar koordinat dzlemine aktarlp kesime noktalarnn birletirilmesiyle elde edilen grafiktir. Absorbansa (A) kar konsantrasyonlar (C), milimetrik kt ya da bilgisayar yardm ile grafie aktarlp kalibrasyon erisi elde edilir. (ekil 3.1)
ekil 3.1: Kalibrasyon grafii

3.1. Milimetrik Ktta Kalibrasyon Erisi izme

Milimetrik ktta kalibrasyon erisi u ekilde izilir: ncelikle milimetrik kt zerine koordinat dzlemi izilir. Konsantrasyonlar x eksenine (apsis), konsantrasyonlara ait absorbans deerleri y eksenine (ordinat) iaretlenir. Her bir konsantrasyonun absorbans deerleri ile birleme noktalar iaretlenir. aretlenen noktalar birletirilerek kalibrasyon erisi elde edilmi olur.

30

Konsantrasyonlar ve absorbans deerleri koordinat dzlemine yerletirilirken 0 noktasndan balanarak kkten bye doru ve byklklerine uygun aralklarla yerletirilmelidir. ki deer arasndaki aralk deerlerin bykl ile doru orantl olmaldr. En kk deer yerletirildikten sonra takip eden deerler bununla orantl olarak yerletirilmelidir. RNEK - 1 Konsantrasyonlar ve bu konsantrasyonlara ait absorbans deerleri aada verilen standart zelti serisine ait kalibrasyon erisinin izilmesi ile ekil 3.2deki grafik elde edilir. Konsantrasyonlar (mg/l) 0,0 0.5 1.0 1.5 2.0 Absorbans Deerleri 0,0 0.2 0.4 0.6 0.8

ekil 3.2: Kalibrasyon grafii

3.2. Bilgisayarda Kalibrasyon Erisi izme

Kalibrasyon erisi oluturmada ikinci metot bilgisayarda kalibrasyon erisi izilmesidir. Bilgisayarda alan bo bir tablolama (excel) sayfasna standartlarn konsantrasyon ve absorbans deerleri yazlarak bu veriler grafie dntrlmektedir. Bilgisayarda kalibrasyon erisi izilirken u ilem basamaklar takip edilir: Bo bir tablolama (excel) sayfas alarak konsantrasyon ve absorbans deerleri yazlr. Yazlan bu deerler seilip ekle mensnden grafik komutu tklanr.

31

Ekrana gelen grafik sihirbaz penceresinde XY (dalm) grafik tr seilerek ileri dmesi tklanr. Alan ikinci grafik sihirbaz penceresinde de ileri dmesi tklanr. Alan nc grafik sihirbaz penceresinde balklar sekmesinde X deer eksenine konsantrasyon, Y deer eksenine de absorbans balklar yazlarak son dmesi tklanr. Ekrana gelen tabloda herhangi bir kesime noktasna sa tklanarak eilim izgisi ekle seilir. Alan eilim izgisi ekle penceresinde seenekler sekmesi alarak grafik zerinde denklemi grntle ve grafik zerinde R-kare deerini grntle kutular iaretlenip tamam butonu tklanarak kalibrasyon erisi elde edilir.

rnein konsantrasyonlar 0.5, 1.0, 1.5, 2.0, 2,5 mg/l, absorbans deerleri ise srasyla 0.2, 0.4, 0.6, 0.8, 0,9 olan standart zelti serilerine ait kalibrasyon erisinin bilgisayarda izilmesi ile ekil 3.4deki grafik elde edilir.

ekil 3.3: Kalibrasyon grafii

32

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklar ve nerileri dikkate alarak konsantrasyonlar 0.5, 1.0, 1.5, 2.0 mg/l, absorbans deerleri ise srasyla 0.2, 0.4, 0.6, 0.8 olan standart zelti serilerinin kalibrasyon erisini hazrlaynz. Gerekli malzemeler: Milimetrik kt, kalem, cetvel lem Basamaklar neriler Milimetrik ktta koordinat dzlemi oluturunuz.

Milimetrik kdn sol alt kesinde x (apsis) ve y (ordinat) eksenlerinden oluan koordinat dzlemi oluturunuz.

Grafikte zelti konsantrasyon deerlerini x ekseni zerine iaretleyiniz.

Konsantrasyon deerlerini en kk deerden balayarak byklklerine uygun aralklarla yerletiriniz.

Grafikte cihaz okuma (absorbans) deerlerini y ekseni zerine iaretleyiniz.

Absorbans deerlerini en kk deerden balayarak byklklerine uygun aralklarla yerletiriniz.

33

 Konsantrasyon deerlerinden y eksenine, absorbans deerlerinden x eksenine paralel dorular izerek konsantrasyon deerlerinin absorbans deerleriyle akt noktalar iaretleyiniz.

Dorular izerken ve akma noktalarn iaretlerken farkl renkli kalemler kullannz. Her konsantrasyon deerinin kendi absorbans deeriyle akt noktay iaretleyiniz.

aretlenen noktalar birletirerek kalibrasyon erisini iziniz.

Noktalar birletirirken farkl renkli kalem kullannz.

34

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Konsantrasyonlar 0.5, 1.0, 1.5, 2.0 mg/l, bu konsantrasyonlara ait absorbans deerleri ise srasyla 0.2, 0.4, 0.6, 0.8 olan standart zelti serilerinin kalibrasyon erisini milimetrik ktta hazrlayarak kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz.

Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 6 Milimetrik kda x (apsis) ve y (ordinat) eksenlerinden oluan koordinat dzlemi oluturdunuz mu? Konsantrasyon deerlerini byklklerine uygun aralklarla x eksenine yerletirdiniz mi? Absorbans deerlerini byklklerine uygun aralklarla y eksenine yerletirdiniz mi? Konsantrasyonla ve absorbans deerlerini aktrmak iin dorular izdiniz mi? Dorularn akma noktalarn iaretlediniz mi? akma noktalarn birletirerek grafii izdiniz mi?

Evet Hayr

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

35

RENME FAALYET4 RENME FAALYET-4

AMA
Kalibrasyon erisini kullanarak numunenin konsantrasyonunu hesaplayabileceksiniz.

ARATIRMA
Yaknnzda bulunan laboratuvarlar ziyaret ederek spektrofotometrik tayinlerde sonularn nasl hesaplandn gzlemleyiniz.

4. KALBRASYON ERSNDEN KONSANTRASYON HESAPLAMA

Kalibrayon erisi metodunda standart okumalar yaplp grafik oluturulduktan sonraki aama numunenin konsantrasyonunun hesaplanmasdr. Numune konsantrasyonunun hesaplanmas milimetrik kt metodu veya regrasyon eitlii ile yaplr.

4.1. Milimetrik Kt Metodu

Milimetrik kt zerinde hazrlanan kalibrasyon grafiinde, numuneye ait absorbans deerinin grafikle kesitii nokta iaretlenip bu noktann x ekseni (apsis) ile kesitii noktadaki konsantrasyon tespit edilir. Bulunan bu deer numune zeltisinin konsantrasyonudur. Bu metotla konsantrasyon hesaplanmasnda; ncelikle standartlara ait kalibrasyon erisi hazrlanp y eksenine (ordinat) numunenin absorbans deeri (cihaz okumas) iaretlenir. aretlenen noktadan kalibrasyon erisine dik bir doru izilip kesime noktas tespit edilir. akma noktasndan x eksenine (apsis) dik bir doru izilir.

izilen dik dorunun apsisle kesime noktas numunenin konsantrasyonunu verir. Numune zeltisine seyreltme uygulanmsa analiz numunesine ait konsantrasyon tespit edildikten sonra bu deer seyreltme faktr ile arplarak numuneye ait gerek konsantrasyon tespit edilir.

36

Milimetrik kt metoduyla konsantrasyon hesaplanrken; izilen grafik belli bir noktadan sonra erilmeye balyorsa erilmenin balad noktadan sonraki deerler dikkate alnmamaldr. Ayn durum regrasyon eitlii iin de geerlidir. En salkl absorbans deerinin 0,1 0,5 arasnda olduu bilinmeli, bunlarn dnda kalan zellikle 1,0n zerindeki deerlere gvenilmemelidir.

rnein; yaplan bir deneyde 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 mg/l konsantrasyonlara sahip standart zelti serilerinin absorbans deerleri srasyla 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 numune zeltisinin absorbans deeri ise 0,36 llmtr. Bu deneye ait kalibrasyon erisi izilip (ekil 4.1) numuneye ait absorbans deeri kalibrasyon erisiyle birletirildiinde numunenin konsantrasyonunun 0,18 mg/l olduu tespit edilir. Numune zeltisine seyreltme uygulanmsa 0,18 deeri seyreltme faktr ile arplarak numuneye ait gerek konsantrasyon tespit edilir.

ekil 4.1: Kalibrasyon erisinde konsantrasyon tespiti

4.2. Regrasyon Eitlii

Milimetrik kt metodunun dnda regrasyon eitlii kullanlarak da numunenin konsantrasyonu hesaplanmaktadr. Kalibrasyon erisi bilgisayarda oluturulmusa elde edilen grafik otomatik olarak regrasyon eitliini de vereceinden buradan numunenin

37

konsantrasyonu hesaplanr. Aksi taktirde nce a (kesim noktas) ve b (eim) deerleri hesaplanp daha sonra x (konsantrasyon) deeri bulunmaldr. Regrasyon eitlii: Y = bx + a formlyle ifade edilmektedir. Formlde; Y: Absorbans x: Konsantrasyon a: Kesim noktas, a = yort - b.xort formlyle hesaplanmaktadr. b: Dorunun eimi, b = Sxy / Sxx formlyle hesaplanmaktadr. ( x ) 2 Sxx = x2 - formulyle, N x . y Sxy = xy - formulyle hesaplanmaktadr. N x: x deerlerinin toplamn, y: y deerlerinin toplamn, xy: x ve y deerlerinin arpmnn toplamn, N: Yaplan lm saysn, yort: Absorbans (y) deerlerinin ortalamasn (yort = y / N), xort: Konsantrasyon (x) deerlerinin ortalamasn (xort = x / N) ifade etmektedir. RNEK-1: Milimetrik kt metodunda verdiimiz rnekteki 0,36 absorbans deerine sahip numunenin konsantrasyonunu regrasyon eitlii ile hesaplayalm. rnekte, Absorbans(y) 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 Konsantrasyon(x) (mg/l) 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25

38

olarak verilmiti. Buradan; y 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 y = 1,5 yort = 0,3
2

x 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 x = 0,75 xort = 0,15

y2 0,01 0,04 0,09 0,16 0,25 y2 = 0,55

x2 0,0025 0,0100 0,0225 0,0400 0,0625 x2 = 0,1375

xy 0,005 0,020 0,045 0,080 0,125 xy = 0,275

( x ) 2 Sxx = x - N x . y Sxy = xy - N

(0,75)2 => Sxx = 0,1375 - 5 0,75 . 1,5 => Sxy = 0,275 - 5

=> Sxx = 0,025

=> Sxy = 0,05

b = Sxy / Sxx a = yort - b.xort

=> b = 0,05 / 0,025 => a = 0,3 - 2 . 0,15

=> b = 2 => a = 0

deerleri tespit edildikten sonra numunenin konsantrasyonu hesaplanr. Y = bx + a => 0,36 = 2x + 0 => x = 0,36 / 2 => x = 0,18 mg/l olarak bulunur.

Numuneye ait llen absorbans 0,25 olsayd konsantrasyon; Y = bx + a => 0,25 = 2x + 0 => x = 0,25 / 2 => x = 0,125 mg/l olarak bulunurdu.

Numuneye ait llen absorbans 0,42 olsayd konsantrasyon; Y = bx + a => 0,42 = 2x + 0 => x = 0,42 / 2 => x = 0,21 mg/l olarak bulunurdu.

39

RNEK 2 Standart zeltilerinin konsantrasyonlar ve absorbans deerleri aada verilen numunenin absorbans deeri 0,62 olduuna gre konsantrasyonunu hesaplayalm. Absorbanslar(y) 0,00 0,21 0,40 0,82 1,50 y 0,00 0,21 0,40 0,82 1,50 y = 2,93 yort = 0,586 x 0 1 2 4 8 x = 15 xort = 3 (15)2 => Sxx = 85 - 5 Konsantrasyonlar(x) (mg/l) 0 1 2 4 8 y2 0 0,0441 0,16 0,6724 2,25 y2 = 3,1265 x2 0 1 4 16 64 x2 = 85 xy 0 0,21 0,80 3,28 12 xy = 16,29

( x ) 2 Sxx = x - N
2

=> Sxx = 40

x . y Sxy = xy - N

15 . 2,93 => Sxy = 16,29 - 5

=> Sxy = 7,5

b = Sxy / Sxx a = yort - b.xort

=> b = 7,5 / 40

=> b = 0,1875 => a = 0,0235

=> a = 0,586 0,1875 . 3

deerleri tespit edildikten sonra numunenin konsantrasyonu hesaplanr. Y = bx + a => 0,62 = 0,1875x + 0,0235 => x = (0,62 0,0235) / 0,1875 => x = 3,18 mg/l olarak bulunur.

Bu rnee ait kalibrasyon erisi bilgisayarda izilecek olursa aadaki kalibrasyon erisi ve regrasyon eitlii elde edilecek ve buradan numunenin konsantrasyonu hesaplanabilecektir.

40

ekil 4.2: Kalibrasyon erisin ve regrasyon eitlii

Grafikte grld gibi y = 0,1875x + 0,0235 eitlii otomatik olarak elde edilmekte ve buradan konsantrasyon hesaplanabilmektedir. Regrasyon hesabnda elde edilen R2 deeri 1e yaklatka absorbans ile konsantrasyon arasndaki iliki artar, elde edilen sonucun doruluk pay artar. Yani R2 deeri ne kadar yksek karsa eitlik o kadar salkl demektir.

41

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklar ve nerileri dikkate alarak absorbans deerleri srasyla 0.010, 0.020, 0.030, 0.040 olan 0.5, 1.0, 1.5, 2.0 mg/l konsantrasyonlardaki standart zelti serilerinin kalibrasyon erisini kullanarak absorbans deeri 0,024 olan numunenin konsantrasyonunu hesaplaynz. Gerekli malzemeler: Milimetrik kt, kalem, cetvel lem Basamaklar Standartlara ait kalibrasyon erisini iziniz. neriler

Bir nceki faaliyette rendiiniz kurallara uygun olarak kalibrasyon erisini iziniz.

Numuneye ait absorbans deerinin yerini y ekseninde (ordinat) iaretleyiniz.

Absorbans deerinin yerini doru olarak tespit ediniz.

42

 aretlediiniz noktadan kalibrasyon erisine dik bir doru iziniz.

izdiiniz dorunun apsise paralel olmasna dikkat ediniz.

izdiiniz dorunun kalibrasyon erisiyle kesitii noktay iaretleyiniz.

akma noktasn doru olarak tespit ediniz.

43

 Kalibrasyon erisinde iaretlediiniz noktadan apsise dik bir doru iziniz.

izdiiniz dorunun ordinata paralel olmasna dikkat ediniz.

Dorunun apsisle kesitii noktay iaretleyip numunenin konsantrasyonunu tespit ediniz.

akma noktasn doru olarak tespit ediniz.

44

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Absorbans deerleri srasyla 0.4, 0.8, 1.2, 1.6 olan 0.2, 0.4, 0.6, 0.8 mg/l konsantrasyonlardaki standart zelti serisine ait kalibrasyon erisi oluturunuz. Bunu kullanarak absorbans deeri 0,9 olan numunenin konsantrasyonunu hesaplayarak kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 6 Standartlara ait kalibrasyon erisini izdiniz mi? Numuneye ait absorbans deerinin yerini y ekseninde (ordinat) iaretlediniz mi? aretlediiniz noktadan kalibrasyon erisine dik bir doru izdiniz mi? izdiiniz dorunun kalibrasyon erisiyle akt noktay iaretlediniz mi? Kalibrasyon erisinde iaretlediiniz noktadan apsise dik bir doru izdiniz mi? Dorunun apsisle kesitii noktay iaretleyip numunenin konsantrasyonunu tespit etiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

45

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadaki analiz metotlarnn hangisinde kalibrasyona ihtiya duyulmaz? A) Spektrofotometri B) Volumetri C) Gravimetri D) Potansiyometri 2. Aadakilerden hangisi kalibrasyon metotlarndandr? I. Kalibrasyon erisi II. Molar absorbsiyon katsays ile hesaplama III.Standart zelti ile hesaplama A) I B) II C) I-II D) I-II-III 3. Konsantrasyonu 10 mg/l olan stok standart zeltiden 100 ml hacimde 0.1, 0.2, 0.4, 0.6 mg/llik zelti serisi hazrlamak iin alnmas gerek miktarlar aadakilerden hangisidir? A) 1, 2, 4, 6 ml B) 0.1, 0.2, 0.4, 0.6 ml C) 2, 4, 8, 12 ml D) 10, 20, 40, 60 ml 4. Konsantrasyonu 5 mg/l olan stok standart zeltiden 20 ml alnp saf su ile 100 ml hacme tamamlanrsa yeni zeltinin konsantrasyonu aadakilerden hangisidir? A) 0,01 mg/l B) 0,1 mg/l C) 1 mg/l D) 10 mg/l 5. Aadakilerden hangisi spektrofotometrenin ksmlarndan deildir? A) Ik kayna B) Filtre C) Diyafram D) Kvet 6. Spektrofotometrelerde k kaynandan gelen polikromatik ktan monokromatik k elde edilmesini ve istenen dalga boyundaki n numuneye gnderilmesini salayan sistem hangisidir? A) Ik kayna B) Dedektr C) Fotometre D) Monokromatr

46

7. Herhangi bir zeltiye gnderilen n zeltiden gemesine ne ad verilir? A) Absorbsiyon B) Sourma C) Transmisyon D) Emilim 8. Spektrofotometrelerde 0 ve 100 ayarn yapmak iin kullanlan zelti hangisidir? A) Kr zelti B) Stok zelti C) Standart zelti D) Numune zeltisi Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. 9. Bir analizde llen byklk ile tayin edilecek maddenin konsantrasyonu arasndaki ilikinin deneysel veya gzlemsel olarak tayinine . denir. 10. Spektrofotometrelerde monokromatr olarak .. kullanlr. 11. ..Kanununa gre zeltinin konsantrasyonu arttka absorbe ettii k miktar da artar. 12. Standart zeltilerin absorbans deerlerinin konsantrasyonlarna kar koordinat dzlemine aktarlp kesime noktalarnn birletirilmesiyle elde edilen grafie .. . denir. 13. Kalibrasyon erisi izilirken ................... deerleri y eksenine (ordinata) iaretlenir. 14. Numune zeltisine seyreltme uygulanmsa analiz numunesine ait konsantrasyon tespit edildikten sonra bu deer ile arplarak numuneye ait gerek konsantrasyon tespit edilir. 15. Milimetrik kt metoduyla konsantrasyon hesaplanmasnda en salkl absorbans deerinin arasnda olduu bilinmeli, bunlarn dnda kalan zellikle 1,0n zerindeki deerlere gvenilmemelidir.

Aada verilen cmleleri doru - yanl durumuna gre iaretleyiniz. 16. ( ) Konsantrasyonlar ve absorbans deerleri koordinat dzlemine yerletirilirken byklklerine uygun aralklarla yerletirilmelidir. 17. ( ) Kalibrasyon erisi izilirken konsantrasyon ve absorbanslarn kesime noktalar birletirilerek eri elde edilir.

47

18. ( )Milimetrik kt metoduyla konsantrasyon hesaplanmasnda izilen grafik belli bir noktadan sonra erilmeye balyorsa erilmenin balad noktadan sonraki deerler dikkate alnmaldr. 19. ( ) Milimetrik kt metoduyla konsantrasyon hesaplanmasnda ncelikle standartlara ait kalibrasyon erisi hazrlanp x eksenine (apsis) numunenin absorbans deeri iaretlenir. 20. ( )Milimetrik kt metoduyla konsantrasyon hesaplanmasnda dorunun apsisle kesime noktas numunenin konsantrasyonunu verir. izilen

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

48

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 A D A B Kimyasal Analiz Standart zelti Renk Oluumu Konsantrasyon

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Fotometre Monokromatr Grnr 0-2 Kr zelti D Y Y D Y

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C D A C B D C

49

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

A Kalibrasyon Prizma Lambert Beer Kalibrasyon Grafii Absorbans Seyreltme Faktr 0,1 - 0,5 D D Y Y D

50

KAYNAKA KAYNAKA
AIKALIN Engin, pek CNG, Kevser EROL, Laboratuvar Aletleri Kullanm ve Bakm, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi, Eskiehir, 1995. BAKAN Nuri, Zuhal UMUDUM, Bahattin AVCI, Deneysel Biyokimya, Aktif Yaynevi, stanbul, 2003. GNDZ Turgut, nstrmental Analiz, A Fen Fakltesi Kimya Blm, Ankara, 1993. MEHMETOLU dris, Osman ALAYAN, Mehmet GRBLEK, Abdurrahim KOOYT, Klinik Biyokimya Laboratuvar El Kitab, Yelken Yaynlar, Konya, 2004. SKOOG Douglas A., Donald M. WEST, F. James HOLLER, eviri Editrleri Esma Kl, Fitnat Kseolu, Analitik Kimya Temelleri-I, Bilim Yaynlar, Anakara, 1994. SKOOG Douglas A., Donald M. WEST, F. James HOLLER, eviri Editrleri Esma Kl, Fitnat Kseolu, Analitik Kimya Temelleri-II, Bilim Yaynlar, Anakara, 1994. TS 546, Standart zeltilerin Hazrlanmas, Trk Standartlar Enstits, Ankara, 1972. TS 4082, Suyun Analiz Metodlar Fosfor Tayini, Trk Standartlar Enstits, Ankara, 1984. YETM Hasan, Enstrmental Gda Analizleri, Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi, Erzurum, 2002.

51