C..

ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

79

LBERALZMN TARHSEL KKENLER

Halis ETN Cumhuriyet niversitesi BF, Kamu Ynetimi Blm
zet Bu alma liberalizmin tarihsel kkenlerini incelemektedir. alma liberalizmin zerine oturduu sosyal, siyasal ve ekonomik srelerin ksa ve genel bir deerlendirmesini yapmaktadr. ncelikli olarak feodalizm, ticaretin gelimesi, ehirlerin ortaya kmas, merkantilizm, keifler ve sanayi devrimi gibi ekonomik gerekliklerin sosyal ve siyasal duruma etkileri incelendi. kinci olarak ise, feodalizm, kilise, kilise-devlet atmas, Rnesans gibi sosyal olgularn ekonomik ve siyasal geliime etkisi ele alnd. Son olarak kilise, burjuvazi, kentlerin ykselii, merkezi krallklarn ortaya k, reform, Amerikan ve Fransz devrimleri gibi siyasal olaylarn sosyal ve ekonomik duruma etkileri aklanmtr. Anahtar Kavramlar: Liberalizm, Feodalite, Reform, Sanayi Devrimi, Amerikan ve Fransz Devrimi Abstract The Historical Origins of Liberalism This study examines the historical origins of liberalism. The study gives an brief explanation of social, political and economical processes which firmly rooted liberalism in historical view. First the effects of the economical realities, that is feudalism, the rise of the trade, the existing of the bourges, merkantilism, discoveries, colonization and industrial revolution, on social and political condition are studied. Secondly the effects of social realities like feudalism, church, church-state conflict, renaissance, on political and economical events in taken up. Finally the effects of the political events which are regarded as church, bourgeoisie, the rise of bourges, central states, reformation, American and French revolutions on social and economical condition is examined. Key Words: Liberalism, Feudalism, Reformation, Industrial Revolution, American and French revolutions

80

Halis ETN

1. Giri

Liberalizm, tarihsel birikim ve atmalarn szgecinden geerek gnmzde btn bir siyasal sistem olarak varln glendirmektedir. Bir ahlak, bir ideoloji, bir toplum, bir devlet modeli olarak liberalizm kendisini her alanda ortaya koymaktadr. Evrensellik iddialarn en st noktalara tayarak gcn her trl alanda hissettirmektedir. Son yllarda evrensellik iddialarnn yanna Tarihin Sonu iddiasn da ekleyerek de dier tm sistemlere meydan okumaktadr. Deien artlara ve olaylara kar yeni argmanlarla geliimini srdrmektedir. Klasik ve Neoliberalizm tartmalaryla yeni yorum ve almlara girmektedir. Demokrasi, insan haklar, hukukun stnl gibi sosyal, siyasal ilkeleri iine alarak daha gl ve geni alanlara yaylmaya almaktadr. Tm bu gelimeler liberalizmin tarihi bir gereklik olarak varln devam ettireceini gstermektedir. Liberalizmin varl ve devamll onun tarihi kkenleri daha iyi anlaldnda kavranabilecektir. Bu alma ile de yaplmak istenen liberalizmin tarihin arka planndan gnmze tad kkenlerin incelenmesidir. Bu almada liberalizmi douran ve gelitiren tarihsel olaylar ele alnmtr. Liberalizme tarihsel olarak kken tekil eden sosyal, siyasal ve ekonomik deimeler ve gelimeler incelenmitir. Tarihi kken aratrmasna feodalite ve kilisenin ortaada Avrupann dzenini nasl belirledii sorusuyla girilmitir. Liberalizmin doduu ve gelitii ortamlar gz nne alnrsa incelemeye kaynak tekil eden olaylar arasnda bir btnlk kurulduu grlecektir. Ekonomik olaylarn siyasal ve sosyal unsurlara etkisi asndan feodalite, ticaretin gelimesi, ticari kentlerin kurulmas ve sanayi devrimi incelenmitir. Sosyal olaylarn siyasal ve ekonomik unsurlara etkisi asndan yine feodalite, kilise, kilise devlet atmas ve rnesans incelenmitir. Siyasal olaylarn sosyal ve ekonomik unsurlara etkisi asndan da kilise, burjuvazi, kentlerin ykselii, merkezi krallklar, reform, Amerikan devrimi ve Fransz devrimi incelenmitir.
1. Ortaada Avrupann Sosyal-Siyasal-Ekonomik Yaps

Liberalizm, Bat Avrupada ortaa dzeninin zlmesiyle doar. Ortaa dzeni, Roma mparatorluunun yklyla oluan otoritelerin kendi alanlarnda hakim olduu, kilisece tanmlanm uhrevi ve hemen hemen dnyevi alanlarda, nfuzunu rakipsizce gerekletirdii ve kilisenin kutsad imparatorun dier otoritelerce tannd bir dzendir. Bu dzen, papa, imparator ve lokal glerin karlkl bamllna dayanr. Kilise, dierlerinin otorite ve iktidarlarnn meruiyet kayna olarak dinsel ilkeler sunan akn gtr. Dinsel meruiyet bu dnem iktidar sylemlerinin temelidir. Liberalizm, kkenlerini ortaan bu yapsn deitiren unsurlarda aramaktadr. Liberalizm, ortaa dzeninin zlmesiyle ortaya kan ulus devletlerin sosyal, siyasal ve ekonomik organizasyon araylarnn, eski dzen yerine yeni dzen oluturma abasnn, hemen her alanda yeni meruiyet dayanaklar aramann bir sonucu olarak domu ve gelimitir. Liberalizm bu meruiyet araylarnn temeline bireyi oturtma sreci

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

81

olarak da okunabilir. Liberalizmin tarihi aslnda bireyin sosyal, siyasal ve ekonomik hayatn kstlayan, snrlandran ve bu alanlardaki zgrln yok eden her trl olguya kar mcadelenin tarihidir. Bu tarih Ortaadaki yapnn zgrlklere doru dnmesiyle balamaktadr. Ortaada Avrupaya damgasn vuran iki temel yap vardr. Bunlardan biri sosyal, siyasal ve ekonomik ilikileri toprakla rttren ve ortaada Avrupada yaam tarzn belirleyen feodalitedir. Dieri ise dini ve kurumsal faaliyetleriyle Avrupa toplumunu kendine bal ve baml hale sokmu olan kilisedir.
1. 1. Feodalite

Ortaa Dzeninin sosyal organizasyonu olan feodalite yle karakterize edilebilir (Wight, 1977: 26-29): btn ilikilerin ve atmalarn erevesini ve her eyin meruiyet kaynan oluturan, tek, btn ve blnmez bir hrstiyan lkesinin varl; iktidarn, hiyerarik olarak birok ynetim birimleri arasnda dalm ve parsellenmesi; kraln dnyevi sahada evrensel nfuz iddias; papaln uhrevi sahada evrensel nfuz iddias; kral ve kilise arasnda hrstiyan dnyas ve toplumu zerinde stnlk mcadelesi. Ortaa dzeninde otorite tektir ama bu tek otorite total ve mutlak deildir. Onun altnda bir sr otorite birimleri vardr. Hepsi de kendini hrstiyan dnyasnn paras grmektedir. Otoritelerin meruiyeti hrstiyan toplumunun temeli oluturan tanrsal buyruklarla ya da kilise doktrini ile aklanr. Dolaysyla ideolojik bir totaliteden bahsetmek mmkndr. Feodal yap dua edenler, savaanlar ve alanlar olmak zere snfa blnmt. Toprak en byk iktidar arac idi. Toplum beyler ve serfler olarak ayrmlamt.(Huberman, 1974: 21) Dorudan retici olan kyl retim arac toprakla zgl bir iliki sayesinde birletirilmitir. Bu ilikinin ortaya kartt ekil serfliin hukuksal durumuydu buna topraa bamllkta denebilir. Serfler hukuksal olarak snrlandrlmlar, tm iliki biimleri beyler tarafndan dzenlenmektedir. (Anderson, 1978: 47) Bu yap ierisinde ekonomik bamszl ile ayakta durabilen bir bireyden bahsetmek olduka gtr. Feodal toplum rgtlenmesinde bir takm blnmeler vardr. lk blnme yneten-ynetilen blnmesidir. kinci blnme ynetenler kesimi arasndadr: ovalyeler, soylular ve rahipler. Bu blnmeler ortaa dnyasnda toplumu oluturan tabakalarn iblm esasna gre farkllamasn ifade etmekte ve genellikle dua edenler, alanlar ve savaanlar diye anlmaktadr. Kilise bu l blnmeleri Tanr iradesinin yansmas olarak merulatrmaktayd. Toplumu tabakaya ayran bu anlay bu tabakalar arasnda herhangi bir hareketlilie de izin vermemekteydi.(Duby, 1990: 91) Dolaysyla siyasal iktidarn bir toplumsal onamaya ihtiya duymas

82

Halis ETN

iin gereken artlar yoktu. Toplum bir btn olarak egemen iradelere boyun eme durumundadr. Kendisini bir deer olarak gerek toplumdan gerekse siyasal iktidardan ayrmlatrabilecek bireyin varl da bu artlar altnda mmkn deildir. Siyasal iktidarn meruiyetinin bireyin iradesinden ve eylemlerinden olutuu fikri iin ise henz ok erkendir.
1. 2.Kilise

Feodal sistemin en nemli paras kilise idi. Kilise btn hrstiyan dnyasna yaylm bir rgtt. Herhangi bir otoriteden daha gl, daha yaygn, daha eski ve daha srekli idi. Ortaa dinsel deerlere gre ekillenmi bir a idi ve kilisenin muazzam bir maddi ve manevi gc vard. Hristiyanln amalar dorultusunda toplumun her alanna el atp eitimden vergiye her trl toplumsal ilikilere mdahale ediyordu. Kilise bu alarda dnyevi iktidarn yani kraln papaya bal olmasn, onun emir ve direktifleri altnda hkm vermesini savunuyordu. Dnya krallnn tanr krallna boyun emesi gerektiini savunuyorlard. Papa bu yzden tek egemenlik merkezi olarak kabul ediliyor ve krala baml bir konumda olmas asla dnlemiyordu. (Anderson, 1978: 214)
2. Tarihsel Dnm

12.yy.dan itibaren Avrupada bir dnm dnemi balamtr. Bu dnm ekonomik dzeyde ticaretin canlanmasna kout olarak gelien kent yaamnn giderek nem kazanmas, kentlerin siyasal iktidar dzeni iinde yer almas, siyasal dzeyde ise krallklara blnm Avrupada modern devletin en belirgin unsurlarndan biri olan lkenin arlk kazanmaya balad bir devlet dzeninin ve buna bal olarak kraln kiisel iradesinden bamszlaarak gelien yeni bir snfn -burjuvazi- iktidardan pay aray, eitli snflar arasnda kurumsallaan tabakalar ynetiminin yerlemesi olarak zetlenebilir.
2. 1. Modern Devlete Doru: Kentlerin Ykselii

12.yy.dan itibaren ticaret ve kent yaam gelimi ve buna bal sosyalsiyasal yaplar kurulmutur. Bylece ortak karn paralar olarak hareket eden kentli bireyler, znde bu ortak kara bal bir nitelik tayan haklar ileri srmler ve bunlar hem dier toplumsal tabakalara hem de krallara kabul ettirmenin mcadelesini vermilerdir. Bu balamda kentler herhangi bir bireyin gcn aan ve maddi ve ahlaki kaynaklar hakknda ortaklaa bir bilinlenmenin belirdii merkezler haline gelmilerdir. (Poggi, 1978: 57) Bu canlanma ve deiimler ile feodal toplum rgtlenmesinin temelleri sarslmtr. Bu sarslma bir yandan toplumsal tabakalar arasndaki blnmenin deimesi dier yandan da feodal ynetim mekanizmasnn esasn oluturan iktidar ilikilerinin dnmesi eklinde olmutur. Toplumu

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

83

oluturan soylu-ruhban-kyl tabakalamas yerini glenen burjuvazinin de iinde olduu atmac toplumsal yapya brakmtr. (Kansu, 1994: 23) Kentlerin kendilerini zerk ve ortak bir karlar birlii biiminde ynetme hakkn elde etmeleri, feodal ynetim mekanizmasnn deiimi bakmndan ok nemli iki sonu dourmutur; bunlardan biri kentlerin, kentlilerin feodal ykmllklerinden ve feodal ilikilerin balayclklarndan kurtulmas anlamnda zgrlk fikrinin yerlemesine zemin oluturmasdr. Kentin, insan zgr yapan yaps ortaaa damgasn vurmaya balam ve kentlerin siyasal bakmdan nem kazanmalar ile birlikte eskinin kiisel tabiiyyet kavram yerini belli bir lke parasn esas alan yeni bir ynetim anlayna brakmtr. Kentsel gelime bu anlay sayesinde bir lke ya da toprak paras zerinde yaayanlarn ortak karlarnn temsil edilmesi anlamnda ortaklaa bir rgtlenmeye yol amtr. Kentlerdeki bu gelime feodalitenin kiisellie, kan bana, akrabala, hanedanlara, kiisel szlemelere dayal meruiyet ilikilerine, lke kavramn, lke zerinde yaayan insanlarn temsil edilebilirliini ve ayrca bu temsil ilikisinin kiisel nitelik tamayan hukuk kurallarna gre belirlenmi statlere sahip tabakalar erevesinde gerekletirilecei dncesini yerletirmitir. Toplumsal tabakalar, kraln ya da prensin kiisel ilikilerinden ve isteklerinden bamsz hukuk kurallaryla benimsenmi statler erevesinde ayr bir temsili siyasal birim niteliini kazanmlardr. (Aaoullar-Kker, 1991a: 189) 13. y.y.da parasal aralarn yaylmas, ekilen alanlarn genilemesi ve nfusun artmas toplumu dnyeviletirerek kilisenin toplum zerindeki etkisini azaltmtr. Tm bu gelimeler ve deimeler kilisenin kltrel ve sosyal tekelini krm ve kiliseyi ve kilisenin hristiyanl yorumlayn etkilemitir. Bu yzylda tek eitim merkezi manastrlarn karsna niversitelerin yava yava ortaya kmas ile bilimde, felsefede belirli bir zgrlk ve zgnlk domaya balamtr. (Duby, 1991: 158) Akln nndeki engeller kalkmaya, eletirilmeye balanmtr. Liberalizmi douran zgr dnce ortam da bu sayede olumaya balamtr. Bireyin dnsel zgrlnn nndeki en byk engel olan dinsel domatizm yerini rasyonel dnceye ve doa felsefesinin zgr ve eit birey anlayna brakmtr.
2. 2. Yeni Aktrlerin Sahneye k

Krallklarla beraber uluslar ve ulusal devletler ortaya kt. Ulusal ayrmlar belirginleti. Halk artk kendini u lordun bu efendinin uyruu deil onlarn da uyruu olduu kraln uyruunda grmeye balyordu. 10.y.y. ile 15.y.y. arasndaki en nemli gelime orta snflarn glenmesidir. Bu snfn yaam artlarndaki gelime tm toplumu deitirmitir. Eski dzenin lokal ve genel tm kurumlar ulusal devlet ve krallk leinde yeniden oluturulmutur. Kral, burjuvazi ve soylular arasndaki ilikileri kullanarak, onlarn iinde kalarak ve bunlar kendi yararna kullanarak kendi iktidarn

84

Halis ETN

glendirmeye alm (Moor, 1989: 10-11) ve mutlak iktidar gelenei yerine toplumsal tabakalarnn da katlmn salayc kurumlar (meclisler) ortaya kmtr. Krallklarn glenmesi beraberinde burjuvaziyi de glendirmitir. Burjuvazi uysal bir ortaklk yerine iktidardan pay istemeye balayacak, bir takm isteklerini gndeme getirecekti. Glerine paralel bu isteklerini arttracaklardr. (Soysal, 1987: 16) Burjuvazi ilk istei olan ticaretin korunmas, gvenlik iinde yaplmas iin ordu kurulmas konusunda kralla anlat. Kraln kuraca gl ordunun maddi ykn stlendi. Burjuvazi uluslararas ticarete adm ataca gveni salarken kral da dmanlarna kar elinde devaml, hazr, gl bir ordu elde ediyordu. Kraln gc burjuvazinin mali desteine balyd. Bu destek ancak ticaretin gelimesiyle devam edebilirdi. Kral bu yzden ticareti arttrc ve tccarlar zgr klc kanunlar kartyordu. Krallklar kanun stnlklerini toplumun her alanlarna yaymak iin iktidarlarn glendirici kurumlar gelitirdiler. Ordu, kanun, vergi ile krallklar toplumun her alanna iktidarlarn nfuz ettirdiler. Tm bunlar krallklarn merkezi otoritelerini arttrd. Krallklar otoritelerinin glenmesiyle beraber bu otoritelerine engel olacak dier otorite odaklaryla atmaya girdi. (Huberman, 1974: 97)
2. 3. Kilise - Devlet atmas ve Reform

Kraln karsnda kalan tek gl rakip kiliseydi. Kral ve kilise atmas kanlmazd. Ulusal krallar bir devlete iki ba dnemiyorlard. Papann gc tek bana tm feodal lordlardan daha etkiliydi. Kral-papa atmas u alanlarda etkin ekilde balad: kilise halktan ba ve vergi toplayarak ekonomik ynden byyordu. Halk dinsel konularda etkileyerek kraldan ok kendine baml klyordu. Halkn yarglanmas kraln mahkemeleriyle beraber kilise mahkemelerinde de yaplyor, bu kraln gcn zayflatyordu. Kilise ayrca kraln uygulamalarn eletirerek lkenin ve ynetimin iilerine kararak ulusal devletin gcn glgeliyordu. Bylece halk hem kilisenin uyruu hem de kralln uyruu, hem krala hem de kiliseye vergi veriyor, kilisenin ve kralln eitimini alyor, her ikisinde de yarglanyordu. Ortada iki bal bir iktidar vard. Burjuva snf, kilisenin feodal yapy koruyucu ve kendi geliimini engelleyen yapsna kar kraln yannda savaa girdi. Bu snf yanna kilise sistemini eletiren dinsel kesimi de alarak kilise iktidarna kar mcadeleye girdi. Dine kar bu dinsel sava protestan reformu olarak yrd. Burjuvazi bylece ikinci byk savana protestan reformcularn yanna alarak katolik kilisesine kar girdi. (Huberman, 1974: 85-90) Krallkla atmaya giren papalk gerek halk zerinde uygulad sistemli smr politikasyla, gerek vazgeemedii lks tutkusu nedeniyle ksa srede geni kitlelerin tepkisini ekmeye balad. 15. yy. balarnda

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

85

kilisenin dnya ilerine karmasn eletiren ve onun bu etkisini insanlarn zerinden ekmesi gerektiini savunan dnrler ortaya kmaya balad. Kilisenin her ynyle yeniden dzenlenmesi istekleri gittike artt ve geni halk kitleleri arasnda arlk kazanmaya balad. ngilterede John Wycliffn ve Bohemyeda Jan Husun ortaya attklar reform nerileri halkn antiklerikal dncelerini krklyordu. Din adamlarnn dnyevi yaama karmalarna duyulan dmanlk artyordu. Wycliff ile Hus bir yandan dinsel trencilie, iman konusundaki dinsel hiyerari anlayna ve papann kilise iindeki mutlak egemenliine kar kyorlar, te yandan kilisenin servet edinmesini eletirip kilise mallarndan vergi alnmasn, kilise vergilerinin kstlanmasn ya da kaldrlmasn ve endljans satlarnn yasaklanmasn savunuyorlard. Tm bu grler reform hareketlerini balatt. Halk ise hristiyanlkta herkesin birbirinin kardei olduu, herkesin eit olduu ilkeleriyle hareket ediyordu. Papalk iktidarn zayflatma amac tayan reform aslnda siyasal iktidarn glenmesine katkda bulunmutur. Halk kilise iktidarndan kurtularak bamsz kalmayacak siyasal iktidarn egemenliine ve hiyerarisine boyun eecekti. Kiliseye kar reform hareketinin baarya ulamas iin kralln zorlayc gcne ihtiya vard. Krallarn gc arttrlmal ve bu gcn dayand temeller salamlatrlmalyd. (Aaoullar-Kker, 1991b: 82-83) Kral ve papa tanrnn temsilcisinin kendileri olduunun ispatna giritiler. Hem kraln hem de papann egemenlik iddiasnda bulunduklar farkl farkl toplumlar deil ayn toplumdu. Ayn topluma hitap etmenin atmalaryd bunlar. nk kilise ve devlet iki ayr toplum olarak rgtlenmemi ayn toplumun iki ayr kurumu olarak rgtlenmitir. Bunun sonucu olarak iktidarn kayna ve kullanmnn tek elde toplanmas kolaylamtr. (Sabine, 1973: 305) Krallklar ulusal devletlerle beraber ulusal kiliseleri kurmaya yneldiler. Krallklar evrensel bir kilisenin iinde yer almaktansa kiliseyi kendi snrlar iinde rgtleyip denetimleri altna alma yolunda ilerlemekteydiler. Bunun n koulu ulusal gcn tek bir merkezde toplanmasyd. Bu amala kral, devleti dzenli bir brokrasiye dntrm, yeni vergi sistemleriyle gcn tm lkeye yaym, srekli ve dzenli bir ordu kurmutur. Reform hareketinin sonucu olarak Avrupada her ynyle tarihsel bir deiim sreci balamtr. Bu sre modern devlete gidii hzlandrmtr. Reform hareketi Rnesansla birlikte ortaaa damgasn vuran kilise tutuculuu ve dinsel felsefeden kurtulmay salayan zgrlk hareketi olarak ortaya kmaktadr. (Aaoullar-Kker, 1991b: 87) Reform hareketlerinin temel dayanak noktas u idi: bireylerin dorudan tanryla iliki kurabileceini, bunun iin kiliseye ve onun dinsel ve trensel kurallarna gerek olmadn, insanlarn ncili kendilerinin okuyup

86

Halis ETN

yorumlayacan, Tanryla kulu arasna savunmakt. (Aaoullar-Kker, 1991b: 91)

hibir

eyin

giremeyeceini

Luther, Zwingli, Mnzer, Calvin gibi dnrler reform hareketini ve grlerini Avrupaya duyurdular. Hepsinin ayn eyleri syledii ve savunduu sylenemese de reform hareketinin temel felsefesini tm Avrupa'ya yaydlar. Reform hareketi Avrupa leinde evrensel bir rgtlenme olan Roma Kilisesini ve bu kilisenin hiyerarik rgtlenmesini paralam, dinsel ve felsefi anlamda zgrleme sreci balamtr. Reform hareketi protestan anlayla siyasal iktidar ile ruhani otorite ayrmn ulusal bir temele oturtmak deil, ruhani otoriteyi siyasal iktidara tabi klmak olmutur. Reformla birlikte laikleme deil seklerizasyon olumutur. (Aaoullar-Kker, 1991b: 142-145) Max Weberin belirttii protestan ahlak tanrsal kurtulua ermenin yolu olan lksten, bo ilerden, uykudan kanarak alma, kazanma ve biriktirme sonucu bir kapital domutur. Protestan ahlak alma ve biriktirme d tm uralar ktlemi, almay ve biriktirmeyi kutsamtr. Bu anlay belirli bir sermaye birikimi salam bu da kapitalizmin ruhu olan giriimcilii arttrmtr. Reformun dourduu bu protestan ahlak tketimden ok retimi arttrmtr. Reformla birlikte ortaya kan Protestan ahlak kapitalizmin ruhunu tekil eden bu ilkeleriyle batnn ekonomik ve siyasal geliimine katkda bulunmutur. (Weber, 1958: 19) Kilise bu hareketlerle yerel olarak tm Avrupada g yitirirken evrensel rgtl yaps bozularak ulusal kiliseler kuruldu. Ulusal kiliseler de kraln iktidarna gszlklerinden dolay boyun ediler. Din ve ulusal bilin birbirini gelitirdi. Reform ulusal ayrmlar glendirdi. Avrupann din birlii ilkesi paraland. Kilise ticareti, almay, zenginlii kutsayan bir boyut kazand. Protestan dini anlay liberalizmin hem ekonomik hem siyasal alt yapsn oluturdu. Burjuva snf nndeki din engelini de ortadan kaldrm oluyordu. (Aaoullar, 1985: 21-22)
2. 4. Rnesans

Rnesans hareketi ile insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tm siyasal ve sosyal olgulara bak olarak byk bir nitelik deiimi olumutur. Avrupa asndan karanlk an bitii insana ve insan aklna olan gven ile birlikte aydnlanma ann balamasdr. Avrupa asndan rnesans bir tarihsel dnm, bir devrimdir. (otuksken, 35-45) Rnesansn sreklilik iinde deime anlamnda bir geliim mi yoksa gemile kktenci bir kopu mu olduu sorusunun cevab net deildir. Ekonomik, siyasal ve kltrel dzeylerde 12. yydan itibaren sreklilik iinde bir deiimden sz etmek mmkndr. Rnesansla birlikte gelien yeni bir insan anlay ve bu anlaya bal olarak vurgulanan zgrlk kavram en nemli boyutudur. (Aaoullar-Kker, 1991b: 155)

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

87

Rnesansn asl nemi dinsel nitelii ar basmayan bir zgrlk kavram etrafnda oluan bireycilik anlaynn geliimine temel oluturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi dourmu olmasdr. (Klbay, 174178) Bu felsefe liberalizmin en nemli ilkeleri olan bireycilik ve zgrlk anlaynn gelimesini katkda bulunmutur. Rnesansn insan anlaynn en nemli noktas; insann kendi eylemiyle kendini gerekletiren, kendi tarihini kendi yapp ettikleriyle oluturan bir varlk olduu anlaydr. Eski adaki toplumsal ve bireysel artlarn iine hapsolmu duraan insan yerine dinamik bir insan anlay domutur. Birey artk kiisel geliim tarihine kendisi yn verecektir. Bu, liberalizmin tm felsefi teorilerin kalk noktas olan bireyin tarih sahnesine kn ifade ediyordu. Rnesans ile birlikte insan birey olarak toplumdan ayr bir varlk halinde anlalmaya balanmtr. nsan cemaat, aile, veya toplumsal tabakalarn nceden verili hiyerarik ve deimez kalplarnn dnda, ayr bir varlk olarak anlalmasnn kkleri atlmtr. Toplumsal balarndan soyutlanm bir insan anlay ortaya kmtr. nsan aklnn tek yol gsterici olduu kabul edilmi, insan aklnn srekli bir ekilde ileriye doru gelitii anlay sonucu akl d engellerin kaldrlarak akla uygun rasyonel bir dzen kurmann gerekli olmas anlamnda projeler ve araylar balamtr. Liberal araylar ve Fransz devrimiyle zgrlk, eitlik, kardelik sloganlar bu araylarn tarihsel sonular olmutur. (Aaoullar-Kker, 1991b: 156-157) Rnesans; insann, eyann, dnyann yeniden tanmlanmasdr. Rnesansn temel dnce merkezinde hnanizm vardr. Hmanizm her eyin ls olarak insan kabul etmektir. Kilisenin skolastik ortaa anlay reddedilerek bilimde, felsefede, sanat ve edebiyatta zgr insan anlaynn savunulmasdr. nsan her alanda yceltilmektedir. nsanlarn zgrl, eitlii, akln egemenlii savunulmutur. Ortaya ferdiyeti, aklc ve yaama her eyden fazla deer veren rasyonel birey kmtr. nsann her eyin ls olduu hmanizm felsefesi doaya, teknie, bilime, sanata yneltti ve bu alanlarda ok hzl ve yaygn bir gelime ortaya kt. Astronominin, corafyann gelimesi ile kilisenin domatik dnceleri yanllanarak kilisenin deerleri zayflad. Dinsel iktidar yerini akln iktidarna brakt. Toplumsal yap bu hmanizmin dourduu ortamda yeni siyasal araylara doru yol alyordu. Liberalizmin fikir adamlar da bu alarda sahneye ktlar. Eserlerinde hmanizmaya, rasyonalizme ve bireycilie uygun siyasal yap aray temel sorundu. (Ate, 1994: 63) Locke, Hume, Smith, Kant gibi liberaller dncelerini rnesansn dourduu bu zgrlk ortamnda akladlar. Bireye ve birey aklna gvenmeye, doal dzen ve doal haklar yasasna, zgrlk ve toplumsal rza anlayna dair dncelerini

88

Halis ETN

dillendirerek liberalizmin felsefi temellerini attlar. John Locke, devletin amacnn zgrl gvence altna almak olduunu, devletin kaynann ve meruiyetinin toplum szlemesinde aranmas gerektiini, iktidarn bireysel kabul amalamak zorunda olduunu belirten grleriyle liberal dncenin kuruluuna katkda bulunmutur. David Hume, akln bireysel fayda peinde kotuu, kendiliinden dzenin en adil dzen olduu ve devletin buna asla karmamas gerektii, faydaclk ve zgrln insann doas olduunu savunmutur. Adam Smithin insann karlar peinde koarak toplumsal kar arttrd, doal dzenin en zgr dzen olduu, devletin i ve d gvenlik grevleri dnda hibir eye karmamas gerektii grleri; Jeremy Benthamn devletin amacnn bireysel kar arttrmak olduu, zgrlk olmadan fayda, fayda olmadan ekonomik zgrlk, ekonomik zgrlk olmadan mlkiyet, bunlarn hepsi olmadan da mutluluk olmayaca dnceleri ve J.Stuart Millin devleti ve ahlak, hazzn belirlediini, en byk hazzn zgrlk olduunu, devletin de amacnn bu hazz maksimize etmek olduunu sylemesi liberal dncenin gelimesini salamtr.
2. 5. Sanayi Devrimi

1750-1850 yllar arasnda gelien sanayi devrimi liberalizmin oluup yerlemesini salayacak yapsal ve dnsel deiimlerin temelleri zerinde ve dorultusunda gelimitir. Liberal geliimin aamalarndan biri olan bu devrim, insan doaya egemen klacak, burjuvaziyi iktidara geirecek, ekonomide liberalizmin slogan olan laissez fairei yerletirecektir. Sanayi devrimi ilk kez d ticaretin olduka geliip sermaye birikiminin hzland, teknik icatlarn ve yeni ekonomik bulularn dorultusunda retime makineyi, motoru ve organizasyonu uygulayan ngilterede grld. Sonra Fransa ve Bat Avrupadan Amerikaya yayld. (Maillet, 1983: 142) Dnce ve davran yapsndaki u deiimler sanayi devriminin dnsel boyutunu oluturdu; (Aron, 1974: 91) zaman ve mekan anlayndaki devrim, doa ve insan anlayndaki devrim, madde ve paraya ynelme, rasyonalizm, bireycilik. Ekonomik ve sosyal yapdaki u deiimler de sanayi devrimini gereklemesine katkda bulunmutur: teknik alanda icatlarn hzla artmas, nfus patlamas, tarmsal alanda ar retim ve retim fazlas mal elde edilmesi, ehirlere g, igc akm ve ucuzlayan emek, byk keifler ve uluslararas ticaret, Avrupaya altn, gm gibi deerli madenlerin akm ve bunlarn zenginlii arttrmas, faizle fiyatn ucuzlayp yatrmlarn hzlanmas, ulam, tama, pazarlama alt yaplarnn oluturulmas, piyasalarn ve ekonominin btnsel bir a ile rlmesi. (Hamitoullar, 1986: 147-167) Sanayi devrimi giriimciliin aileden ayrlmas, iblmne dayal retim, byyen sermaye birikimi, rasyonel hesap ve karlar, sanayi

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

89

giriimlerinden doan snfsal ayrmlar ile yeni bir toplumsal yap ortaya karmtr. Bu toplumsal yapnn bireyi de liberalizmin ngrd Homo Economicus olarak ortaya kt. Sanayi Devriminin yaratt ortamda burjuvazi glenmi kendini gl tutacak devlet anlaylarn savunmutur. zgrln her alanda yaylmasna almaya balamtr. zel mlkiyet, serbest giriim liberalizm iin zgrln salanmasnda temel konular olmutur. Bu ise sanayi devriminin ortaya kard ok youn ve ar kapitalistleme ortamnda mmkn olabilirdi. Sanayi devrimi, kapitalistleme, serbest giriim, zel mlkiyet alanlarndaki gelimelerle liberalizmin ekonomik bir tabana oturmasna sebep olmutur. (Stark, 1994: 223) Ticaret kapitalizmi yerini sanayi kapitalizmine brakmtr. Ara kesit olarak evlerde retimle pazarlara mal gtren manifaktr retim yer almaktayd. 18.y.y.a geldiimizde manifaktr retim yerini byk fabrikalara brakyordu ve sanayi devrimiyle toplumsal ve ekonomik ilikilerde de devrim yaanyordu. Alt ve st snflar, ii ve iveren snflar douyor. Byk ekonomik uurumlar ortaya kyordu. (Selik, 1988: 105-108) Deniz seferleriyle elde edilen hammaddeler, deniz ticaretiyle oluan pazarlar, geni bir smr piyasas, yeterli sermaye, bol ve ucuz emek ve siyasal yapnn desteklenmesiyle tm Avrupada ok hzl bir ekilde geliti. Pamuk, tekstil, demir ve elik sanayi devriminin ilk ura alanlaryd. Sanayi devriminin perde arkasnda tm skntlar eken isiz, fakir kesim ile ok ucuza ve kt artlarda alan ii snf vard. Makineleme sonucunda byk bir halk kesimi isiz kalmt ve yoksullamaya balamaktayd. Sanayi devriminin ngiltereden dier Avrupa lkelerine sramasyla rekabet olumu, rekabet yeni smrgeleri ve yeni savalar dourmutur. Btn bu ekonomik gelimeler yeni toplumsal isteklere, i savalara, devrimlere, anayasal hareketlere yol amtr. Bunlar da liberalizmin oturaca sosyalsiyasal-ekonomik yapy ortaya karacakt.
3. Liberalizmin Siyasal Taban

Liberalizm ortaa dzenindeki yapnn zlmesiyle doan ulus devletlerin ortaya kmasyla kendisine zerine oturaca bir taban bulmutur. Evrensel hrstiyan dnyas yerine ulusal devletler ortaya kmtr. Tanrnn yerini akl, papann yerini rasyonel birey, feodal ilikilerin yerini bir lkenin uyrukluu almtr. 18. y.y.da gerekleen Amerikan ve Fransz devrimleri ile bunlarn yaynladklar nsan Haklar Bildirgeleri sreci hzlandrm, bu dalga tm Avrupaya yaylmtr. Liberalizm de bu dalgalarn iinden bir siyasal sistem olarak ykselmitir.

90

Halis ETN

3. 1. Amerikan Devrimi ve nsan Haklar Bildirisi

Amerikann kefi tm Avrupa lkelerinin ilgisini bu kta zerine toplad. spanyol ve Portekizliler hemen 16.y.y.n balarnda yerli uygarlklar altst etmilerdi. Yzyln sonlarna doru Avrupann dier uluslarnn gmenleri ve ngilizler Amerikada ilk srekli yerleim yerlerini kurdular. ngiliz kolonilerinde ilk yasama meclisi Temmuz 1619 da kuruldu. Bu arada efsanevi bir olay niteliini alan kk Myflower gemisi ile 200 ngiliz priteni Plymouth Rocka ayak bast. (Tunaya, 1969: 367) Bu pritenler ayn yl ounluk ve eitlik esasna dayanan bir ynetim kurdular. Bu dnemde ngilterede 17.y.y.balarnda Cromwel olay ile noktalanan Pritenist devrim gereklemiti. Pritenist anlay btn insanlarn Tanr nnde eit olduunu savunuyor, bu eitlii bozan her eye kar tepki duyuyordu. Pritenler Protestanln inan zgrln ve doal hukuku savunuyorlard. Grev dalm ve temsilde eitlik, insan zgrlnn snrlanmamas gerektii dncelerini ktaya yaymaktaydlar. (Ate, 1994: 65) ngilterede ve kta Avrupasnda faydaclk ve liberalizm akmlarnn gelimesi belirli ekonomik ve sosyal aamalarn sonucunda olmutur. Devrim srasnda Amerikan kolonilerinin ekonomik ve sosyal ilikilerinde ar basan kesim ticaret ya da sanayi deil, tarmd. Yani Amerikan devrimine bir tarm toplumu ekil vermitir. Ancak bunlar kendilerini zgr sayan ve bu zgrlklerinin doutan kazanldna inanan Priten bir dnya grne sahip gmenler, iftilerdi. (Akn, 1968: 30-31) Gler kesintisiz devam ediyor, Avrupa ve ngilteredeki mutlakiyet rejimlerinden kaan gmenler, kafalarnda umutlar ve Avrupadaki zgrlk dnceleri ile Amerika kylarndan karaya kyorlard. Artan glerle beraber, eitli koloniler arasnda milliyetilik gelimeye balad. ngiliz kolonileri, 13 tane idi ve her koloninin banda bir vali vard. Vali ile beraber koloni halknn setii bir de meclis vard. Vali ile halk meclisi devaml atma halindeydi. Yedi yl savalarnda bozulan bte iin yeni ve ar vergilerin konmas, kolonileri eyleme geirdi. ngiltereye kar eylemlerin birincisi 1765te Stampt Act Congress (Pul Kanunu Kongresi) oldu. 5 Eyll 1774te Pennsylvaniann Filadelfiya kentinde toplanan ilk parlamento iki kta kongresi yapt. Kongre, u nemli karar ald: Smrge fermanna uygun hareket etmeyen Vali iktidarn kaybeder. Hkmetsiz koloni kendi kaderini kendi tayin eder. Koloni halk, ayr, zgr ve bamszdr. 19 Nisan 1775te balayan ilk atmalarla Amerikan kolonileri, ngiltereye kar bamszlk iin savaa balad. Btn Amerikay etkileyen oradan da Avrupay etkisi altna alacak olan bir beyanname ile Amerika bamszlk savan noktalar. Bu beyanname; siyasal liberalizmin ilk ve en nemli siyasal belgesi olarak tarihe gemitir. George Mason tarafndan dzenlenen 4 Temmuz 1776

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

91

Bamszlk Bildirgesi dir bu beyanname. Bu ayn zamanda, Virginia nsan Haklar Bildirisi olarak anlmaktadr. (Bryce, 1962: 3) Virginia nsan Haklar Bildirisi 16 maddeden oluur ve bireysel zgrlkler, siyasal zgrlkler ve liberalizmin tm kurum ve gvencelerini kapsar. Bu bildiri halen Amerika anayasasnn temelidir. (Kapani, 1981: 42) Bu bildiri Avrupay da etkilemi, siyasal liberalizmin temel felsefesindeki gelimeleri hzlandrm, halkn zgrlk ve eitlik taleplerini arttrmtr. Fransz devrimini de etkilemitir. Bu bildirinin liberal dncenin gelimesine pratik katklarn ieren baz maddelerini yle sralayabiliriz:
Madde 1: Kiiler doutan eit, zgr ve bamszdrlar. Doutan edinilmi belli haklar vardr ve bir topluma girdikleri zaman hibir anlamayla gelecek kuaklar bu haklardan yoksun edemezler. Bu haklar mlk edinme, mutluluk, gvenlik arama ve kazanma yollaryla duyulan yaama ve zgrlk haklardr. Madde 2: Btn g halkta toplanr ve halktan gelir. Hkmet halkn vekilidir, halk iin alr ve her zaman halka kar sorumludur. Madde 5: Devletin yasama ve yrtme gleri yarglama glerinden ayr ve bamsz olmaldr. Bu glerin yeleri baskdan uzak olmal ve halkn skntlarn duyarak onlara ortak olarak belli srelerle zel grevlere alnmal sonra ilk grevlerine dnmelidirler. Madde 6: Meclislerde halkn temsilcileri olarak alacak yelerin seimi serbest olmaldr. Topluma ballk ve srekli genel ilgi besledii hususunda yeterli kant olan herkesin oy hakk vardr. Kamu yarar iin kendi istei ya da setii temsilcilerin istei olmakszn kimsenin mal mlk iin vergi konamaz ve kimse bu mlkiyetten yoksun edilemez. Kamu yarar iin kabul edilmeyen yasalarla hi kimse bal deildir. Madde 12: Basn zgrl zgrln en byk savunma amalarndan biridir ve hi bir ekilde snrlandrlamaz. Madde 13: Ordu her durumda sivil gcn emri altnda bulunmal ve sivil g tarafndan ynetilmelidir. Madde 16: Herkes dininin gereklerini vicdannn emirlerine gre yerine getirme hakkna sahiptir. (Dowell, 1983: 19)

Bu maddeler liberalizmin temel ilkeleri olarak da adlandrlabilecek bir anlam ve ierie sahiptir. Liberalizm bu ilkeleri evrensel insan haklar ve zgrlkler balamnda deerlendirerek dnyaya ilan etmektedir.
3. 2. Fransz Devrimi ve nsan ve Yurttalk Haklar Bildirisi

Amerika devrimi kta Avrupasn etkilemitir. Ge de olsa Amerikadaki gelimeler ngiltereye, Fransaya yol gstermitir. Fakat Amerika devriminden daha etkili olarak 1789da Fransada bir devrim yaanmtr. Fransz Devriminin etkisinin bykl savunduu fikirlerin daha hzl yaylma imkanna sahip olmasyd. Fransz Devrimi insanlk tarihinin en nemli olaylarndan biridir. 16.y.y.da balayan 17.y.y.da gelien

92

Halis ETN

18.y.y.da glenen yeni bir snf, burjuva snf, mutlakiyeti kraldan ve aristokrasiden iktidar zorla alyordu. Bastil yklrken feodalitenin son kalesi de yklyordu. Kilise, aristokrasi ile kar ve kader birlii etmiken tara kiliseler burjuvaziye arka kyordu. Kilise artk Tanrnn hakkn Tanrya, Sezarn hakkn Sezara vermekte kusur etmeyecekti. Burjuvazi, soylular ve ruhbanlara kar halk arkasna alarak tm Avrupada devrimlere giriti. Eski dzeni ykp yeni bir dzen ortaya kard. Yeni dzenin szcln nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi stlenecekti. Feodal dzenden doan sosyal hukuki ayrcalklar ortadan kaldrld. Angarya kaldrld ve toprak mlkiyeti snrlandrld. Tm insanlar yasalar nnde eit kabul edildi. nsan ve Yurttalk Haklar Bildirisi kapsam bakmndan evrensel, ifadesi bakmndan soyut, inanlar bakmndan iyimserdi. (Akn, 1968: 36) Fransz Devriminin dourduu nsan Haklar Bildirisi liberalizmin savunduu temel ilkeler asndan destekleyici bir belgedir. Bu belge ile liberalizm hedeflerini gerekletirmek iin dev bir adm atmtr. nsan ve Yurttalk haklar Bildirisi Ulusal Meclis tarafndan 26 Austos 1789da kabul edildi. Hazrlanacak olan anayasann balang ksmna insan haklarn ve zgrlklerini aklayan bir bildirinin konmas zorunlu grlmtr: toplumlarn uradklar felaketlerin ve ynetimlerin bozulmasnn tek nedeni insan haklarnn bilinmemesi, unutulmas ya da hor grlmesidir eklinde bir balang konmutur. yi bir anayasann ancak insan haklarna dayanmas ve onu korumas gerektii belirtilir. Bu bildiri yeni an siyasal ilkelerini belirlerken ayn zamanda da eski dzenin ayrcalklarna dayanan bozulmaya ak sosyal, siyasal yapsn ykyordu. Bildiri ister koruyucu ister cezalandrc olsun herkesin yasa nnde eit saylaca (md.6) ilkesini aklyor ve eski dzenin ayrcalklara dayanan yapsn ykyordu. Yasa nnde eit saylan yurttalarn yeteneklerine gre her trl kamu grevi , rtbe ve mevkilere eit olarak kabul edilebilecekleri ilan ediliyordu. Bu ilan eski dzeni temelinden ykmaktayd. Keyfi tutuklamalar ve cezalar yasaklayan bildiri (md.7,8,9) eski dzenin keyfi ynetimine son veriyordu. Konuma, yazma ve yayn zgrln getiren bildiri eski dzenin sansrc sistemini ykyordu. Vergi koymay ulusun ya da ulusun temsilcilerinin iradesine balayarak (md. 14) eski dzenin keyfi vergileme sistemine, keyfi el koymalarna son veriyor, vergide adalet ve eitlik ilkesini getiriyordu. Bildiri , eski dzenin Katolik kilise rgtnn insanlar vicdanlar zerinde kurduu tekeli ykyor, dini inan zgrln getiriyordu. Hi

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

93

kimse inanlar nedeniyle ki bunlar dini edilmeyecektir. (md.10) ilkesini savunuyordu.

inan

olsa

bile

rahatsz

Bildiri, liberalizmin temel ilkelerini bu ekilde dile getirirken ada hukuk anlayn da liberalizmle rttryordu. Devletin, siyasal toplumun ve iktidarn varlk nedeni insanlarn sahip olduu haklarnn ve zgrlklerinin korunmasdr. Devlet, iktidar ve toplumun yarar iin kurulmutur. Egemenlik bundan byle ulusundur. Hi kimse, hibir kurulu aka ulustan kaynaklanmayan bir iktidar kullanamaz (md.6). Yasa genel iradenin bir ifadesidir. Bildiri kuvvetler ayrln savunarak kuvvetler ayrlnn benimsenmedii bir siyasal yapnn bir anayasal dzene sahip olmayaca belirtiliyordu (md.16) . Bildiri giri blmnde insan haklarnn evrensel olduunu belirtiyor ve insan haklarnn doal haklar olduunu sylyordu. Doal haklar insann srf insan olmasndan dolay sahip olduu haklardr ve insann dnda hi bir gten ve iktidardan kaynaklanmaz. nsan haklar devredilmez. nsanlar kendi istekleri ile dahi bu haklardan vazgeemezler. Bu haklar zaman amna uramaz. Bu haklar kutsaldr, ihlal edilemezler. Devletin amac da insanlarn bu kutsal haklarn korumaktr. nsanlarn bu doal haklar; zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve baskya kar direnmedir. (md.2) (Gze, 1987: 564566) Fransz Devriminin getirdii ilkeler liberal dnrlerin teorilerini yanstyordu ve kendisinden sonra gelecek dnrlere de cesaret veriyor, yol gsteriyordu. Hi phesiz ki bu ilkeler ideolojik soyutluktan kurtulup somut bir yapya, kurumsal bir ereveye Fransz devrimiyle oturuyordu. Bundan sonra yaplacak ey bu ilkeleri gelitirip her alanda zgrle ulamak olacaktr.
4. Sonu

Faizm, Sosyalizm ve Liberalizm bir siyasal ve toplumsal dzen kurma felsefesi olan siyasal sistemler olarak bireye, topluma ve devlete bak alarna gre birbirinden ayrlrlar. Liberalizm, Faizmin her eyin lsn belirleme yetkisini devlete vermesine kar karak ve toplumu bireyin stnde bir ama olarak gren Sosyalizmi reddederek bireyi bal bana bir ama kabul ederek her trl dn ve eylemliliinin merkezine bireyi ve bireysel etkinlii koyar. Siyasal sistemleri inceleyen almalar bu unsur arasndaki gerilimin farknda olarak deerlendirme yaparlar. Faizm bir sistem olarak tercihini devletten yana yapmaktadr. Sosyalizm tm kuramlarn toplumsal tercihler zerine bina etmektedir. Liberalizm ise

94

Halis ETN

kendisini bireye dayanarak var klma ve gelitirme amacn tamaktadr. Bireyi snrlayan ve gelimesine engel olan toplum ve devlet basklarna kar bireyin tarafn tutar. Bireyi her eyin temeline oturtmas sonucu onun her alanda zgr olmasn salamaya alr. Toplumu ve devleti bu alanlar snrlandran bask unsurlar olarak deerlendirir. Devletin zorunluluunu kabul etmekte, toplumsal ilikilerin kanlmazln vurgulamakta ve bireyin zgrlnn baka bireylerin zgrl snrna kadar olduunu belirtmektedir. Bu onu devlet anlay asndan faizmden, toplum anlay asndan sosyalizmden ve birey anlay asndan da anarizmden farkl bir yere oturtmaktadr. Liberalizm, tarihe de bireyin zgrlemesi ve devletin birey zerindeki egemenliinin snrlanmas sreci olarak bakar. Liberalizm tarihsel ve felsefi bir zgnle sahiptir. Hem teklii hem okluu, hem zgrl hem toplumsal kar birliini, hem devletin snrlln hem de zorunluluunu savunmas bu zgnlkte bir sarka salnm iinde gerekler ve idealler arasnda kalmln gstermektedir. Buna ramen liberalizm tarihsel bir gereklik olarak varln hzl bir ekilde gelitirmektedir. Tarihsel birikime sahip, felsefi btnl iinde barndran bir siyasal sistem olarak her alanda kendini gerekletirmeye almaktadr. Gncel sorunlar ve olaylar karsnda kendini yenileme gayretleri iindedir. Neoliberalizm tartmalar bu yenilenmenin tarihsel artlara uydurulma abas olarak gzlemlenmektedir. Felsefi, siyasi ve ekonomik boyutlarn hibirini ihmal etmeden kendisini evrenselletirmeye almaktadr. Tarihsel gelimenin insan haklar ve zgrlkleri ynnde evrimletiini, bireyin zgrl nndeki her trl engelin ve snrlandrmann almas gereken tarihsel ve siyasal zorunluluklar olduunu savunan liberalizm, demokrasi ve hukukun stnl ilkelerine bal bir siyasal yap amacn evrensel klmaya almaktadr. Bu alma sonucunda ncelikle liberalizmin yeni bir siyasal sistem olarak grlmesinin aksine tarihsel ve felsefi olarak bir gelenee ve sreklilie sahip olduu ortaya kmtr. Tarihsel olaylarn ve felsefi dncelerin kendi iindeki elikilere ve atmalara ramen bu gelenek halen devam etmektedir. Tarihsel olaylar liberalizmin penceresinden zgrle doru bir geliimi iaret etmektedir. Ortaan dine ve topraa bal yapsnn bozulmasyla balayan bu gelenek her irrasyonel bamllklar kendisinin nndeki engeller olarak gstermektedir. Bu bamllklardan her kopuu ise kendisinin gereklemesine bir katk olarak deerlendirmektedir. almamz boyunca bu tarihsel katklar gz nne sergilenmeye allmtr. Liberalizm, tarihsel dnmn kendi lehine gereklemesi iin her alanda yeni tanmlamalar getirmitir. Yeni insan, yeni insan ilikileri, yeni toplum, yeni devlet ve yeni ahlak anlay ortaya atarak bu dnm gerekletirmeyi hedeflemitir. Liberalizm bu anlamda yeni ilikiler ve

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, 2002

95

deerler dnyasna geii temsil etmektedir. Kendi felsefesinin ve dnyasnn kavramlarn, deerlerini, insanlarn kendisi yaratmaya almtr. Liberalizm, tek bir alanda tek bir deere ulamak yerine sosyal, siyasal ve ekonomik tm alanlarda bir btn olarak ortak deerler manzumesine ulamay hedeflemitir. Olaylar, fikirler ve ilkeler arasndaki ilikileri de hep bu anlamda dokumutur. Gnmzde bunun birok alanda gerekletiine ahit olmak mmkndr. Liberalizm, kendisini devaml tarihsel pratikler arama ve felsefi temellerini bu pratikler zerine kurma kaygs iinde gstermektedir. Amerikan ve Fransz devrimleri, insan haklar ve yurttalk beyannameleri, burjuvazinin ve sanayinin geliim hareketleri onun kendisine pratik altyap araynn gstergeleridir. Gerekleebilirlik ve kabul edilebilirlik ancak pratik ve somut dzlemlerde yaanabilirlikle mmkndr. Liberalizm bu dzlemleri kendisinin oturaca pratik olgular olarak sunmutur. Bu pratik olgulara kendisini gerekletirmesi anlamnda bir son olarak deil kendisini gerekletirmesi ynnde nndeki engelleri kaldrmaya balamas anlamnda bir nc olarak bakmaktadr. Her ne kadar gnmzde liberalizm iin Tarihin Sonu deniyor olsa da liberalizm kendisini hep bir devinim, hep bir sreklilik iinde gstermek istemektedir. Ksaca aklamaya altmz bu tarihsel ncllerden ald birikimle ve rakiplerinin tarih sahnesinden bir bir ekilmesinin verdii gle Liberalizm gnmzde insan haklar, zgrlk, bireycilik, demokrasi, hukukun stnl, serbest ekonomi ve snrl devlet ilkelerini savunarak geliimini srdrmektedir.
Kaynaka Aaoullar, M.Ali: (1985) Siyasal Dnceler Tarihi, A..S.B.F. Yaynlar, Ankara. Aaoullar, M. Ali - Kker, Levent: (1991a) mparatorluktan Tanr Devletine, mge Yaynlar, Ankara. _____________ (1991b) Tanr Devletinden Kral Devlete, mge Yaynlar, Ankara. Akn, lhan: (1968) Temel Hak ve zgrlkler, ..Yaynlar,stanbul. Anderson, Perry: (19789 Passages From Antiquity to Feodalism, Verso, London. Aron, Rymond: (1974) Sanayi Toplumu, Boazii Yaynlar, stanbul. Ate, Toktam: (1994) Demokrasi, mit Yaynclk, sanbul,. Byrce, James: (1962) Amerika Siyasi Rejimi, ev: Trkaya Atav, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar, stanbul. otuksken, Betl: Ortaa ve Rnesans zerine Kimi Bilgiler, Gergedan, say 13. Dowell, George: (1983) Amerika Tarihi, Amerikan Kltr Yaynlar, Ankara. Duby George: (1990) Ortaa nsanlar ve Kltr, ev: M. Ali Klbay, mge Yaynlar, Ankara. _____________ (1991)Erkek Ortaa, Ayrnt Yaynlar, stanbul,.

96

Halis ETN

Gze, Ayferi: (1987) Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Beta Yaynlar, stanbul. Hamitoullar, Beir: (1986) ada ktisadi Sistemler, Sava Yaynlar, Ankara. Huberman, Leo: (1974) Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, Dost yaynlar, Ankara. Kansu, Aykut: (1994) The Rise of The Modern State and Politics in Western Europe, METU, Ankara. Kapani, Mnci: (1981) Kamu Hrriyetleri, A.. Hukuk F. Yaynlar, Ankara. Klbay, M.Ali: Bir talyan cad: Rnesans ve Dounun Olanaksz/ Olanakl Rnesans,Gergedan, Say 13 . Maillet, Jean: (1983) ktisadi Olaylarn Evrimi, ev: Erturul Tokdemir, Remzi Kitabavi, stanbul. Moor Jr, Barrington: Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev; irin Tekeli ve Alaatin enel,Vyaynlar,Ankara ,1989. Poggi, Gianfranco: (1978) The Development of the Modern State, Hutchinson, London,. Sabine, George H. - Thorson Thomas L.: (1973) A History of Political Theory, Fourth Edition, The Dryden Press, London. Selik, Mehmet: (1988) ktisadi Doktrinler Tarihi, Gerek Yaynlar, stabul,. Soysal, Mmtaz: (1986) 100 Soruda Anayasa Hukuku, Gerek Yaynlar, stanbul. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi: (1991) Risale Yaynlar, stanbul,. Stark, Werner: (1994) ktisadi Dnce ve Toplumsal Gelime, z Yaynlar, stanbul. Tunaya, Tark Zafer: (1969) Siyasi Messeseler ve Anayasa Hukuku, Suphi Garan Matbaas, stanbul. Weber, Max: (1958) The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism, Translated by: Talcott Persons, Charles Scribners Sons, Newyork. Wight, M: (1977) Sistems of State, Leicester University Press, Leicester.