Hac Murat TOLSTOY Trkesi: Aye Ylmaz ANTK DNYA KLASKLER stanbul 2005 KARZMA YAYIN ETM DANIMANLIK

REKLAM HZMETLER A.. Lev Nikolayevi Tolstoy (1828-1910) Antik Dnya Klasikleri: 12 Tolstoy Kitapl: 3 ISBN: 975-6870-37-0 Bask ve Cilt: Prizma Pres Matbaaclk Merter Keresteciler Sitesi Fatih Cad. Yksel Sok. Merter / stanbul Tel: (0212) 637 48 02 irtibat iin: Alaykk Cad. No.-11 Caaloglu / istanbul Yazma: P.K. 50 Sirkeci / stanbul Telefon: (0212) 513 84 15 Faks:(0212)512 40 00 Toprak sahibi soylu bir ailenin olu olarak 28 Austos 1828'de dodu. Babas Kont Nikolay lyi Tolstoy, 1812 yl Napolyon savalarna katlm emekli bir yarbayd. On alt yanda Kazan niversi'ne balad. Resmi eitime duyduu tepki nedeniyle okulu brakp Yasna-ya Polyana'daki iftliine dnd. Yirmi drt yanda orduya katlarak Krm ve Kafkasya'da drt yla yakn subaylk yapt. Sava ve iddete duyduu nefret yznden ordudan ayrld. Yirmi dokuz yanda Avrupa seyahatine kt. Proudhon'la tanarak bata eitim olmak zere pek ok konuda yakn ilikiye girdi. Rusya'ya dndnde iftliindeki kyl ocuklar iin at okulda alternatif bir eitim deneyini baaryla uygulad. Yasyana Polyana dergisinin yan sra Rusya'nn birok blgesindeki okullarda da kabul gren ders kitaplar yaymlad. 1869'da yaymlad "Sava ve Baran ardndan ruhsal bir bunalm yaad. Varln manasn anlama abasyla bir sre Optima Manastr'na ekildi. lahiyatlarla srdrd tartmalar sonucunda resmi Hristiyanlk inancna duyduu gvensizliin yersiz olmadn grd. Yeni Ahit'in zne bal kalarak kendini aray servenini srdrd. ok istedii halde, ailesi kar kt iin topraklarn kyllere brakamad. Fakat, kiisel harcamalarn byk lde azaltt; aristokrat yaam tarzn brakp bedensel ilerde dzenli olarak almaya balad. Huzur iinde lm karlayaca bir yer aray iin 1910 ylnn 28 Ekim gecesi malikanesini terk etti. On gn sonra bir tren istasyonunda ld. Tolstoy'un lm btn dnyada byk yank uyandrd. Birok lke yasn tuttu. Doumunun yznc ylnda balatlan bir almayla eserleri 90 ciltte topland. Tolstoy, Shakespeare'den sonra dnya dillerine en ok tercmesi yaplan yazardr. Hac Murat Hakknda Mehur Rus romancs Tolstoy'un "Hac Murat" isimli romannda eyh amil tarafndan ldrlmek istendii iin Ruslara katlan Hac Murat'n hazin ve ibret dolu hikyesi anlatlr. Romanda, Hac Murat, nceleri eyh amil'in sa kolu iken, sonradan aralarndaki bir kan davas sebebiyle ona dman kesilir. Tolstoy, romanna kaynak olarak Rus vesikalarn ald iin byle bir yanlgya dmtr. eyh amil, Kafkasya'nn bamszl iin elinden gelen gayreti gstermi, bu uurda z evladn dahi kendi elleriyle dmana teslim edebilmi, kahramanlklar ile efsanelemi bir liderdir. Hac Murat ise eyh amil'in bu mcadelesi esnasnda srekli olarak yannda bulunmu, onun naipliine kadar ykselmi bir kiidir. Hac Murat, romanda anlatlann aksine, eyh amil tarafndan verilen ok nemli bir vazife ile Ruslara katlmtr. Konunun asl, Tark Mmtaz Gztepe tarafndan yazlan. eyh amil'in kk olu Kamil Paa tarafndan incelenen ve torunu Said amil Bey tarafndan da tetkik ve tashih edilen Dastan Arslan eyh amil* adl eserde anlatlr. Tark Mmtaz Gztepe, sz konusu eserinde konuyu u ekilde ele alr: "Grcistan'n Rus ordular tarafndan iddetli surette takviye edilmesi ve sk bir kontrol altna alnmas zerine, hariten silah tedariki imknsz hale gelmiti. amil'in byk ve artc dehas, bu hayatf ihtiyac dmandan temin ve tedarik etmekten ciz olmadn gstermek iin, harikulade cretli ve akllara hayret verici bir teebbse geti. Bu teebbse gre; Hac Murat, imam'a isyan edecek, yahut amil tarafndan idama mahkm edilecek, bunun zerine hayatn kurtarmak iin ban alp kaarak Ruslara iltihak edecek ve onlarn emniyetini kazandktan sonra, mkemmel Rus silahlaryla mcehhez bir ordu tekil edip gya amil'in zerine yryecek ve bu silahlar amil'e takdim edecekti."

Olayn asl buydu; ama bunu Rus kaynaklarnn yazmalar mmkn deildi. Tolstoy ise "Hac Murat", bu gerei bildii iin yazyordu. Hakikati aka sylemiyordu; ama satr aralarnda Rus kaynaklarnn da birer aldatmaca olduunu belirtmekten geri kalmyordu. eyh amil'in en sadk ve mmtaz naiplerinden biri olan ve onun parmann bir iareti ile kendisini lme ve atee atmaktan ekinmeyen Hac Murat'n eyh amil'e isyan edebileceini dnmek bile mmkn deildir. Hac Murat, kendisini ekemeyenlere ramen, hibir zaman vatanna ve milletine asi olmam, daima vatan ve milleti iin canla bala almtr. TAKDM Ekinler biilmi, hasada balanmt. Yazn tam ortasyd. Tarlalarn iinden geerek eve dnyordum. Her taraf birbirinden gzel ieklerle donanmt. Krmz, beyaz, pembe idemler; kokulu, tyl yoncalar; talan st beyaz, ortalar sapsar kendilerine zg kokulanyla papatyalar; laleleri andran sapsar uzun uzun susamlar; eflatun hatmiler; etrafa tatl bir badem kokusu yayan, dokununca da abucak solan huni biimi sarmak iekleri ve daha nice birbirinden gzel envai eit iekler... Her birinden birer tane kopardm iekleri kocaman bir demet yapm, eve dnyordum. Yol boyunca uzanan hendein dibinde, kan krmzs renkte iyice am bir devedikeni grdm. Bizde bunlara "tatar" derler. Ekinler biilirken oraklar bunlar kesmemek iin zel gayret gsterirler. Kazara kesilmise bile, baak demetinin iinden ekip kartlarak atlr. Bu kan krmzs devedikenini koparp iek buketinin ortasna koymak geti iimden. Hendee indim, iein ortasnda tembel tembel uyuklayan tyl at arsn kovaladktan sonra, iei koparmaya altm. Bu* g bir iti. Elime mendil sardm halde yine de dikenler batyordu. Sap ylesine sert ve salamd ki dakikalarca urap lif lif ayrmak zorunda kaldm. Nihayet koparmay baardmda sap para para olmutu. Devedikeninin ilk grd-mdeki gzelliinden eser kalmamt. stelik, onca emek vererek topladm zarif kr iekleri arasnda kaba ve irkin grnyordu. Dalnda ok gzel grnen, beni kendine hayran brakan bu iei bou bouna kopardma zldm. Attm onu. Koparmak iin sarf ettiim abay dnerek, "Ne gl bir yaama arzusu bu!" diye dndm. "Direnmek iin byk aba gsterip, kolay lokma olmadn nasl da ispat etti." Eve giden yol, yeni srlm tezekli tarlalarn arasndan geiyordu. Tozlu yolda geliigzel yryordum. Yrdm bu tarlalar tabiata ayr bir gzellik katyordu. Yolun iki yannda, ilerde grnen daa kadar srlm, henz ekilmemi tezekli topraktan baka bir ey grnmyordu. Tm tarla boyunca bir tek ot bile yoktu. "u insanolu ne kadar da bencil bir yaratk, hayatn srdrmek iin topran altn stne getirmi, dier canllara aldrd bile yok." diye dnrken bir yandan da elimde olmakszn bu l tarlada canl bir varlk aryordum. te yolun sa tarafndaki yeillii o anda fark ettim. Yaklanca grdm ki, az nce koparp attm devedikeninin bir ei... Bu kez grdm devedikeninin sadece dal vard. Dallarndan biri kopmu, kesik bir el gibi aa uzanm, ucundaki iekler amura bulanmt. br iki dalnda ise birer iek vard. Asl krmz olan iekler, yal kara topraa bulatklarndan kararmlard; ama dimdik duruyorlard. Belki de bir araba tekerlei gemiti stlerinden. Ama o, yeniden dorulmutu. Biraz eik duruu bundan kaynaklanyor olmalyd. Hali; iyice hrpalanm, kolu kesilmi, gz karartlm, gvdesinin bir paras kopmu bir insan hatrlatyordu. Yine de kardelerini yok eden insanlara teslim olmamt. Savan tek bana veriyordu. 6 7 bdaki Lev Tolstoy 1851 Kasm'yd. Hac Murat, souk havann hakim olduu bir akamst, zeri tezek dumanyla kaplanm bir Kafkas kyne yaklayordu. Mezzinin tiz sesi henz susmutu. Tezek kokusu sinmi temiz da havasnda, birbirine bitiik halleriyle ar peteklerine benzeyen evlerin avlularndan sr brmeleri, koyun melemeleri ykseliyordu. Kyn aasnda kalan emeden ise; kadn, erkek ve ocuklarn oluturduu kalabaln barlar geliyordu. Hac Murat, Ruslara kar yapt savalarda gsterdii kahra-manlklaryla n salm eyh amil'in naibiydi. Atllar arasnda hep kendi sanca ile dolard. Ama bu kez yzn bir kukuletayla iyice rtmt. Kepeneinin altndan tfeinin ucu grnyordu. Yanma adamlarndan yalnzca iki kiiyi almt. Kendini saklamaya alarak yrrken, keskin gzleriyle de yoldan geen kylleri szyordu. Kyn ortasna geldiinde sola, dar bir yola sapt. Tepenin yamacnda, bir yan tepecie iyice yaslanm ikinci evin nnde durup evresine baknd. Evin nndeki sundurmada 9 kimse yoktu. Damdaki yeni svanm bacann arkasnda st rtl bir adam yatyordu. Hac Murat, yatan adama krbacnn ucuyla dokunarak seslendi. rtnn altndan takkeli, yal bir adam kt. Srtndaki hrka

olduka eskiydi. Yal adamn aabilmek iin sk sk krptrd kirpiksiz gzleri kpkrmz ve apak iindeydi. Hac Murat gizledii yzn at: - Selamnaleykm! -Aleykmselam. ""'Yal adam Hac Murat' tanmt. Disiz azyla glmseyerek ayaa kalkt. Kuru, kemikli ayaklarn bacann yannda duran tahta ayakkablara sokmaya alt. Daha sonra, ar hareketlerle gocuunu giyinip dama dayanm tahta merdivenden inmeye balad. Yank derili yal adam giyinirken ve hatta merdivenden aa inerken, incecik ve buru buru olmu boynunun stnde tad kafasn durmadan sallyor ve bir eyler mrldanyor gibiydi. Merdivenlerden inince koarak Hac Murat'n atnn dizginini tutmak istedi; ama buna gerek kalmamt. Hac Murat'n yanndaki adam evik bir hareketle atndan atlayp bu ii abucak yapverdi. Hac Murat atndan indi. Hafif topallayan admlarla sundurmann altna yrd, ieriden kan 15 yalarndaki delikanl olgun kara gzlerini aknlkla ona dikmiti.Yal adam gen delikanlya: - Ko, camiden baban ar, dedi. Misafirlerinin nne geip toprak evin kapsn at. Hac Murat ieriye girerken, i kapdan ince, zayf bir kadn kmt. zerinde krmz bir hrka, sar gmlek, mavi alvar, elinde ise birka minder vard. Saygyla eilerek: - Uurlar getirdin, diyerek minderleri duvar diplerine dizmeye balad. -Allah raz olsun, diye cevaplad Hac Murat. Tfek ve klcn kararak yal adama uzatt. Adam ald tfek ve klc ev sahibinin duvarda asl silahlarnn yanna ast. Silahlarn iki yannda da byk birer leen aslyd. Duvarlar tertemizdi. Belindeki tabancay dzelten Hac Murat, kaftannn eteklerini toplayarak minderlerden birine bada kurup oturdu. Yal adamla birlikte ellerini havaya ap, gzlerini kapayarak dua ettiler. Dualar bittiinde yzlerini svazlayarak, ellerini sakallarnda birletirdiler. Hac Murat, yal adama, "Ne haber?" diye sordu. Yal adam, fersiz gzlerini Hac Murat'n gsne dikerek, "Haber yok." dedi. "Ben allarda kalyorum, bugn olumu grmeye gelmitim, olup bitenleri o bilir." diye devam etti. Hac Murat sesini karmad. Yal adamn pek konumak istemediini anlamt. Ksa bir sessizlik oldu. "Olacak i mi?" diye balad yal adam. "Tavanlar, kartallara kafa tutma sevdasnda; ama kartallar onlar birer birer haklyorlar. Daha geenlerde o kahrolas Rus kpekleri, Miinskiy'de saman ynlarn tututurmular." Yal adamn ortaya syledii szler yoruma akt ve Hac Murat' da ineliyordu. Hac Murat'n adam ieriye girmiti. Gl fakat yumuak admlarla ilerleyip klcn duvardaki dier silahlarn yanma ast. Kamasyla tabancasn belinde brakmt. Yal adam yeni geleni gstererek sordu: -Kim bu? - En gvendiim adamlarmdan biri, ad Eldar. "ok iyi", dedi adam. Eldar'a Hac Murat'n yanndaki keenin zerinde yer gsterdi. Bada kurarak oturan Eldar, bir koyunun gzleri gibi hafife patlak olan gzel gzleriyle yal adama bakt. Yal adamn anlattna gre geen hafta iki Rus askeri yakalanmt. Bunlardan biri 10 11 kamak isterken vurulmu, dieri de Veden'e, eyh amil'in yanna gnderilmiti. Hac Murat anlatlanlar dalgn dalgn dinliyor, en kk bir kprtda kapya bakyor, dardan gelen seslere kulak kabartyordu. Evin nnde duyulan ayak seslerinin ardndan, gcrdayarak alan kapda ev sahibi grnd. Ev sahibi, krk yalarnda, ksa sakall, uzun burunlu biriydi. Ad Sado olan bu adamn gzleri de kendini armaya giden o-lununkiler gibi karayd, ama parlak deildi. Adamn ardndan ocuk da ieri girmi, babasyla birlikte kapnn hemen yanna oturmutu. Tahta ayakkablarn kap dnda kartan ev sahibinin banda, eski, rengi solmu bir takke vard. Kara salarnn oktandr tra grmedii, uzunluundan anlalyordu. Salarn ensesine doru iterek Hac Murat'n karsna melmiti. O da nce duasn okuyup yzn svazladktan sonra konumaya balad. Hac Murat'n yakalanmas iin eyh amil'in emir verdiini; adamlarnn bir gn nce kye uradn; halkn eyh amil'in sznden kmadn, bu yzden de ok dikkatli olmak gerektiini anlatt. - Ben sa olduka evimdeki misafirime kimse dokunamaz, ama dary bilemem, dedi. Sylenenleri dikkatle dinleyen Hac Murat, memnun olmutu. Sado, szlerini bitirdikten sonra: - Pekl, dedi. imdi Ruslara bir mektup yollamamz gerekiyor. Mektubu gtrecek adamm var; ama yanma yolu bilen birini katmalyz. - Kardeim Batu yollan iyi bilir, onu yollarz, dedi adam. Sonra oluna dnerek ekledi: "Ko Batu'yu ar." ocuk emri alr almaz yerinden ok gibi frlad. evik admlarla, kollarn sallayarak kp gitti. Bir mddet sonra dndnde yannda kara yaz, yz damarl ve ksa bacakl bir een vard. Kol azlan paralanm, san kaftan srtndan dklecek kadar eskimiti. Selamlamadan sonra Hac Murat laf uzatmadan sordu: -Adamm Ruslara gtrr msn?

- Neden olmasn, dedi Batu. Bunu benden iyi yapabilecek een bulmanz zordur. Sz verseler bile yzlerine gzlerine bulatrrlar. Ama ben yollar avcumun ii gibi bilirim. - Pekl, dedi Hac Murat. Parmaklaryla iareti yaparak, "Hizmetinin karlnda sana tane teklik veririm." diye ilave etti. Batu bayla anladn belli etti. Ayrca parann nemli olmadn, bunu srf Hac Murat'a hizmeti dokunsun diye yaptn, bu iin kendisi iin bir onur olduunu belirtti. Hac Murat'n Rus domuzlarn nasl vurduunu, onlara nasl kan kusturduunu her dal gayet iyi bilirdi. - Memnun oldum, ipin iyisi uzun, szn iyisi ksa olur, dedi Hac Murat. - O halde bana da susmak der. - Dikyar'n karsnda Argun aynn dirsek evirdii yeri, ormann dzlk yerini biliyor musun? Hani ortasnda iki saman ynnn bulunduu dzl? - Evet. - Orada bekleyen adamm var. -Anladm, dedi Batu ban sallayarak. - Ne yapp ne edeceinizi orada bekleyen Han Mahoma biliyor. Han Mahoma ile birlikte Prens Vorontzov'a kadar gitmeniz gerekiyor. Bunu yapmay gzn kesiyor mu? - Evet. - Pekl, iiniz bitince tekrar dneceksiniz. 12 13 - Tamam. - Dnte sizi ormanda bekleyeceim. Yaplacak ii anlayan Batu, ellerini gsnde birletirerek darya kt. - eha'ya bir adam yollamalyz, dedi Hac Murat. Elini kaftannn gsnde dizili fiekliklerden birine soktu, ieriye giren iki kadn grnce elini ekip sustu. Biraz nce minderleri getiren yalca kadn ev sahibinin hanmyd. Dieri ise henz gencecik bir kzd. zerinde krmzl yeilli alvar ve gmlek vard. Gsn gm para dizileri kaplamt. Gzleri babasyla kardeininkine benziyordu. Kapkarayd ve hayat doluydu. Hal ve hareketlerine ciddiyet vermeye, misafirlerin yzne pek bakmamaya alyordu, ama varlklarnn etkisinde kald da aka belli oluyordu. Ev sahibinin hanm ieriye elinde bir siniyle girmiti. zerinde ay, mant, yal brek, peynir, yufka ve bal vard. Leen, su ve havlu tayan kz da arkasmdaydi. Sofray hazrlamakla megul olan kadnlar, ilerini sessizce gryor, krmz, yumuak terlikleriyle ses karmamaya gayret gsteriyorlard. Sado'yla Hac Murat bir mddet sustular. Kadnlarn varlndan sklan koyun gzl Eldar da bada kurduu ayaklarna bakarak bir heykel gibi sessiz ve hareketsiz duruyordu. Rahat bir soluk ald sonunda. Kadnlar km, yumuak ayak sesleri duyulmaz olmutu artk. Hac Murat elini kaftannn zerine atlm fieklie sokarak bir fiek ald; altndan lle gibi durulmu bir kt kararak ev sahibine uzatt. - Oluma verilecek. - Cevab nereye gidecek, diye sordu Sado. - Bana getirilecek. - Ba stne. 14 Mektubu fiekliine koyup, kadnlarn biraz nce brakt le: geni Hac Murat'n nne koyarak ibrii ald. Hac Murat, gmleinin kollarn svad. Bileklerinden yukars bembeyaz ve dolgun pazuluydu. Sado'nun ibrikten dkt souk, berrak su iyi gelmiti. Elini ve yzn o berrak su ile iyice ykad. El ii, sert, temiz havluyla kurulanp sofraya oturdu. Eldar da ayn ekilde elini ykayp kurulayarak sofraya oturmutu. Misafirler yemeklerini yerken Sado karlarna geip evine eref verdikleri iin birka kez teekkr etti. Parlak kara gzl ocuun da glmserken gzleri parlyor, Hac Murat'a hayran hayran bakarken babasn tasdik ediyordu. Misafirler bir ey yemeyeli yirmi drt saatten fazla olmutu. Yine de bir para peynir ekmekle yetindiler. Hac Murat ekmeine bakla bal srd. Balndan Hac Murat'n tatm olmasna sevinen yal adam: - Balmz bu yl her ylkinden daha gzel. Hem bol, hem de i-resi iyi, dedi. Hac Murat: -Allah bereketini artrsn, dedi ve sofradan kalkt. Hac Murat kalknca Eldar da kalkmak zorunda kalmt. Oysa daha doymamt. Tm eenler, eyh am'le Hac Murat'n arasnn almasndan dolay onu saklayanlarn lmle cezalandrlacan biliyordu. Bu yzden ev sahibinin hayat tehlikedeydi. Fakat Sado'nun buna aldrd

yoktu. stelik, Hac Murat'n evine gelmesi onu sevindirmiti. Misafirini hayat pahasna da olsa koruyacakt. Kendi kendisiyle gurur duyuyordu: - Sen benim evimde bulunduun, ben de sa olduum srece sana kimse bir ey yapamaz, dedi. 15 Hac, Murat, Sado'nun samimiyet,ne, itenliSIne i - Bahtiyar ol, dedi. Sado, memnuniyetle ellerini gsne bastrd. ne inamyordu sonra Hac Murat'n geceledii kyn yirmi kilometre kadar tesindeki Vozdvijenskaya kalesinin ah Girinskiy kapsndan erle bir avu kt. Askerlerin srtlarnda gocuk, balannda kalpak vard. Ayaklarnda ise, tm Kafkas askerlerinin giydii cinsten dizden yukar izmeler vard. Askerler tfekleri omuzlarnda, ona yoldan yryorlard. Be yz adm kadar yrdkten sonra ana yoldan ayrldlar, izmeleriyle kuru yapraklar hrdata hrdata, yirmi adm kadar ilerlediler, sonra karanlkta bile grnen devrilmi bir narn kara gvdesinin nnde durdular. Gzetleme vazifesi alan devriyeler, ou zaman burada nbet tutarlard. Ormandan geen askerler durduklarnda, aalarn zerinden askerlerle birlikte ilerliyor gibi grnen yldzlar da durmulard. Iltlar plak dallar arasndan seiliyordu. avu Panov: - ansa bak, dedi. Ortalk kupkuru. s 17 Uzun sngl tfeini omzundan karp aaca dayad. Dier erler de ayn hareketi tekrarladlar. Ceplerini kartran Panov fkeli fkeli sylendi: -uradayd gayet iyi biliyorum. Ya unuttum, ya da yolda drdm? Erlerden biri neeyle sordu: - Ne aryorsun? - Pipomu, Allah kahretsin! Nereye gitti bilmiyorum. - ubuun yannda m? - Evet, ite burada. - Toprakta ttn yakalm m? - Olur mu dersin? -Olur ya! Hemen olur biter. Aslnda gezici devriyelerin ttn imesi yasakt; fakat bunlar bir bakma gzclk yaptklarndan gizli gizli ttnlerini iebiliyorlard. Vazifeleri, bir zamanlar dallarn yapt gibi, eenlerin ani saldrlarn nlemekti. Panov, askerlerin teklifini kabul etti. Bir gnlk de olsa ttn ime zevkinden mahrum kalmak istemiyordu. Dieri, cebinden kard bir bakla topra eelemeye balamt. ukur alp dzeltildikten sonra, uzun ubuk ukura yerletirildi. ubuun altna ve yanlarna ttn doldurulup st bastrld. ukurla ubuun grnm bir pipoyu andryordu. ukurun iindeki ttn yamnca, ate bir an iin yzkoyun yatan askerin kemikli yzn aydnlatt. Scak hava, ubuun iinden hafif bir slk kararak geti. O zaman Panov tutuan ttnn ho kokusunu duydu. Dorularak yerde yatan askere sordu: - Ne oldu, becerdin mi? - Elbette. - Yaman adamsn be Avdeyv! Dur bir bakaym. Avdeyev azndan duman savurarak yana ekildi. Panov, ubuu koluyla silerek scak duman iine ekmeye balad, iilen ttn, askerlerin enelerini amt. lerinden biri, yersiz yere ortala bir laf att: - Haberiniz var m? Blk komutan gene sand boaltm. Sylendiine gre kumarda kaybetmi. - nemli deil, geri koyar, dedi Panov. -Herhalde koyar, iyi subaydr, diye dorulad Avdeyev. Sz ilk ortaya atan karamsard biraz: - Ben anlamam arkada, blk konumal onunla. Ne kadar aldn, ne zaman deyeceini bilmeliyiz. Panov ubuunu brakmt: - Bln ii bu, dedi. Avdeyev destekledi: - Topluluk olmak bakadr ne de olsa. lk konuan hl tatmin olmamt. natla srdrd itirazn: -Herif paralarn dibine dary ekmi. Arpa alnacak, ayakkablar yenilenecek kimin umurunda. - Bu ilk deil ki, ald gibi yerine koyar, dedi Panov. Hem dedik ya, blk nasl isterse yle olur. O sralarda Kafkas ktalarnda blklerin para ilerini, kendilerinin setikleri kiiler organize ediyordu. Devlet, adam bana 6 ruble 50 kpek veriyordu. Blk, sebze eker, ba bahe yapar, kendine bakard. Atlaryla

vnen blklerin arabalan da olurdu. Paralar ise, anahtar blk komutannda bulunan bir kasada dururdu. Komutanlarn kasadan para almas, allagelmi bir durumdu. Ne var ki asker Nikitin, olay bytyor, karamsar bir tab18 19 lo iziyordu. Bir kez "Hesap isteyelim." diye tutturmutu. Panov ve Avdeyevise bu ie pek aldrmyordu. ubuu emme sras Nikitin'deydi. Kaputunu yere serip, srtn aaca dayayarak yere oturdu. Bir an sus pus oldular. Yalnzca rzgrn hrdatt aa yapraklarnn sesi duyuluyordu. Bu hrtlara bir de akal ulumas, tiz lklar, hkrk ve kahkahalar kart. - Kahrolas hayvanlar nasl da yrtnyorlar, dedi Avdeyev. Hi konumam olan drdnc asker, ince sesi ve Ukrayna i-vesiyle atld: - Senin arpk suratna m glyorlar acaba? Yine sustular. Rzgr, yapraklan saa sola kprdatarak yldzla- j n bir ayor bir rtyordu. Avdeyev Panov'a neeyle sordu: - Hi cann sklr m? - Nasl yani? - Bazen benim iim yle sklr ki, ne yapacam bilemem. - Yok canm! - Gerekten. Bir zamanlar bu skntdan dolay elime ne gese ikiye verirdim. Nasl bir sknt olduunu anlatamam sana. - Yanl bir yol. iki skntlar datmaz, aksine daha da kt yapar. Sarho olunca sknty belki bir an iin unutursun; ama ayldmda daha byk bir skntyla geree dnersin. - Zaten sonuta yle oldu. Ama ne yapabilirdim ki, aresizdim. - Peki derdin neydi, niin sklyordun? - Evimi ylesine zlemitim ki! -Ailen zengin mi? - Pek saylmaz; ama bir eksiimiz de yoktu. Geinip gidiyorduk ite. 20 imdiye dek defalaraa anlatt hikyesini bir kez daha anlatmaya balamt Avdeyev: - Askere gnll olarak yazldm. Aabeyimin yerine. Onun be ocuu vard. Bense henz bekrdm. Anam yalvard. Ben de "Tamam gideyim." dedim. Aabeyim iin ocuklarla askere gitmek zor olacakt. Gidip bizim beye durumu anlattm. yi adamd, "iyi edersin olum git." dedi. Ben de aabeyimin yerine asker oldum. - En doru olann yapmsn, dedi Panov. - imdi ise sklyorum. Skntdan kendimi yiyip bitiriyorum. Onun yerine ne diye geldim ki. imdi o yan gelmi yatyordur. Keyfi yerindedir. Bir de benim halime bak, ile dolduruyorum. Dndke yreim daralyor. Bir mddet sustu. Sonra sordu: - Bir daha tttrelim mi? - Hazrla da! Avdeyev yere uzanp ubuu hazrlayacakt ki, yaprak hrtlar arasndan ayak sesleri duyuldu. Tfeini alp Nikitin'i drtt Panov. Kaputunu alarak sessizce doruldu Nikitin. nc asker Bondarenko da kalkmt. - Hey, ocuklar! yle bir rya grdm ki imdi, diyecek oldu. Avdeyev iaretle susturdu onu. Ses soluk kesilmiti. Ayak sesleri imdi daha net duyuluyordu. Fakat o kadar yumuakt ki, gelenler izmesiz olmalyd. Ayak seslerinin ardndan eenlere zg konuma sesleri duyuldu. Alaca karanlkta yaklaan glgeler seiliyordu. Biri kavruk, teki irice iki glgeydi yaklaan. Glgeler askerlerle ayn hizaya gelince, Panov elinde tfek, iki arkadayla yola kp bard: - Kimsiniz? 21 - Dost een, kl yok, tfek yok. Prens'i greceiz. Panov'a cevap veren, ksa boylu Batu'ydu. Dieri arkadann yannda sessizce duruyordu. O da silahszd ve dierine gre daha uzun boyluydu. Panov arkadalarna dnd: - Bizim casuslardan olmallar. Komutanla grmek istiyorlar. - Prens Vrontzov'u grmek istiyoruz, ok gerekli, byk bir i iin onu grmemiz gerekiyor, diyordu Batu. Panov Avdeyev'e dnerek: - Yanna Bondarenko'yu al, sen gtr bari. Nbetiye teslim edince geri dnn. Ama gznz drt an, adamlar nnze katn, dedi. Avdeyev, elindeki sng takl tfei birine saplyormu gibi bir hareket yapt: - Bu ne gne duruyor. ileyiverdim mi soluu cehennemde alr.

- ileyince ie yaramaz ki, dedi Bondarenko. eenler nde, askerler arkada kaleye doru yrdler. Sesleri duyulmaz olduunda Panov'la Nikitin yerlerine geri dndler. - Hortlak mdrlar nedir bu vakitte, dedi Nikitin. - ileri vardr, diye cevaplad Panov. Kaputunu srtna alp, aaca yaslanarak otururken ekledi: "Hava da gittike serinliyor." Bondarenko ve Avdeyev ancak iki saat sonra dnebilmilerdi. - Teslim ettiniz m, diye sordu Panov. - Evet. Alaydakiler daha yatmamlard. Doru komutana gtrdk. Aslnda u kabak kafallar iyi ocuklar bence. nanmazsnz ama onlarla konumaya bile balamtm. Nikitin homurdand: - nanrm, sen konuursun. - Vallahi tpk bizim gibiler. Biri evliymi. "Naruka bar?" (Evli misin?) diye sordum, "Bar." dedi. "Barancuk bar?" (ocuk var m?) dedim, "Bar." dedi. "ok mu?" dedim. "ift." diye cevap verdi. yle tatl konutuk ki. Gerekten iyi ocuklar. - ok iyidirler, dedi Nikitin alayl bir ekilde. Onlarla ssz bir yerde karla da, dkversinler ikembeni. ; - Neredeyse gn aaracak, dedi Panov. Avdeyev yere oturdu. - yle, dedi. Yldzlar kayboluyor artk. Ortala yeniden bir sessizlik kmt. 22 23 ....Klada klar oktan snmt. Iklan pencereden darya vuran ve etraf l l aydnlatan tek yer, kalenin en grkemli lojmanyd. Burada, babas ordunun bakomutan olan Albay Prens Semyon Mihayilovi Vrontzov oturmaktayd. Kars Marya Vasil-yevna, Petersburg'un sayl gzellerindendi. Bu kk kalede o zamana kadar kimsenin yaamad grkemli bir hayat srdryordu. Ancak Vrontzov da kars da burada yaadklar hayat ok sade, ok snk, hatta yoksunluklarla dolu bir hayat olarak gryorlard. Burann yerlileri ise bylesine zenginlie, bylesine bir lkse ap kalyorlard. Vakit tam gece yansyd. Drt byk mumla aydnlanan salonda ev sahipleriyle misafirler her zamanki gibi oyun oynuyorlard. Pencerelerin ar perdeleri indirilmiti. Yerler batan baa tek para hal ile rtlyd. Oyun masasndaki Albay Voront-zov'un sarn ve uzun yz dikkat ekiyordu. Gsnde saray apoletleri ve kordonlar vard. Uzun sal, ask suratl gen kadn ise oyun eiydi ve Prenses Vrontzova'nn ilk kocasndan olan olunun retmenliini yapyordu. Kar tarafta ise iki subay var24 di. Biri al yanakl ve geni yzl blk komutan Poltoratzkiy'di. Taraya muhafz ktasndan gelmiti. br alay yaveriydi ve baston yutmu gibi souk bir ifadeyle oturuyordu. Kara kal, iri yzl Prenses Vasilyevna ise olanca uhluu ile Poltoratzkiy'in yannda oturuyordu. Eildike eteklerini dizlerine dedirerek ktlara bakyordu. Szleri, davranlan, glmsemesi, etrafa yayd parfm Poltoratzkiy'i olduka etkilemi olmalyd ki, onun varlndan baka her eyi unutmu gibiydi. Bu yzden de olmadk yerlerde yanllk yaparak oyun eini kzdryordu. Poltoratzkiy bu kez de olmayacak bir ey yaparak as atmt. Yaver hiddetten kpkrmz kesilerek sylendi: - Eee, bu kadar da olmaz yani, gene verdin as! Poltoratzkiy sanki uykudan yeni uyanm gibi, hibir ey anlamadan, ayrk, efkatli, kara gzlerini albaya dikmi bakyordu. - Balayn onu canm, dedi Marya Vasilyevna glmseyerek. Sonra Poltoratzkiy'e dnerek, "Size sylemitim ya!" diye ilave etti. -Ama bana yle bir ey demediniz ki, dedi Poltoratzkiy glmseyerek. - yle mi, diye glmsedi Marya Vasilyevna. Prensesin ona gene glmseyile karlk vermesi Poltoratzkiy'i o kadar sevindirmi, o kadar heyecanlandrmt ki yz, koyu krmz bir renk ald. Hemen iskambilleri toplad, onlar karmaya balad. Yaver sert bir hareketle ktlar Poltoratzkiy'in elinden ekip alrken: - Sra senin deil, dedi. ieriye prensin oda hizmetisi girmiti. Sklarak prense yaklaan hizmeti, nbetinin kendisini grmek istediini syledi. - Beyler, bir dakikanz rica ediyorum, sen yerime ge Marya, 25 esiyle masadakilere Kabul m beyler? -Sizlerebirtekilfimvarbey]Ser -Buyurun. -Birer ampanya ielim. -Bun ^ darya dnerek seslendi:

-VasiliyiBizearnpanyagetir! Kars biraz sabrs1Zca: -Seni niin akmlar, diye sordu -Nbetiylebirliktebiradamge]d.de| i , I 1'' i - Syleyemem. -Syleyemez misin? Grrz. ampanyalar geldi. Misafirler birer kadPh- hesab kapatp kalktlar. eh 1lp' Prens, Poltoratzkiy'ednereksordu: bitirerek 26 -Yarn ormana sizin blk m gidiyor? - Evet, bir ey mi olmutu? - Yoo yoo. Yarn bulumak zere. - Memnuniyetle.. Poltoratzkiy, aslnda Vorontzov'un kendisine ne dediinin farknda bile deildi. Onu ilgilendiren tek ey, ayrlrken Prenses'in elini skm olmasyd. Prenses her zamanki gibi elini kuvvetlice ve hzl hzl sallayarak skmt. Bununla da yetinmeyerek az nce yapt yanll da hatrlatmt. Poltoratzkiy, Prenses'in bunu sylerken glmsemesini sevimli ve anlaml bulmutu. Poltoratzkiy'in ii evine dnerken sevin ve coku doluydu. Onun bu tavrn anlayabilmek iin, onun gibi st tabakadan insanlarla yaamaya alkn olmak ve aylar sren askerliin skc havasndan sonra eski evreden bir kadnla karlamak gerekirdi. Hele bu kadn bir de Prenses Vorontzova olursa... Poltoratzkiy, uayla birlikte kald evinin nne geldiinde d kapy ayayla iteledi. Kap kilitliydi. Birka kez vurmasna ramen aan olmad. yice kzm, kapy tekmelemeye balamt. Epeyce sonra ierden yaklaan ayak seslerini duydu. Ua Vavila kapy amt. - Hayvan herif, kapy ne diye kilitlersin? -Ama efendim... - Sen gene sarhosun ha! Ben sana gsteririm amay mamay. Poltoratzkiy elini havaya kaldrp tam vuracakken vazgeti. - abuk ykl karmdan! Dur, mumu yak yle git! - Ba stne! Vavila, keyif ehli biriydi. Depo memurunun ya gn davetine gitmi, ikinin dozunu biraz fazla karmt. Depo memuru van Metyevevi'in hayatyla kendi hayatn mukayeseye alt. Ivan 27 Metyevevi evliydi ve bir yl sonra emekli olacakt. stelik de aylndan baka geliri de vard. Kendisi ise bu hayat yaamaya daha ocukken balamt. Ya krk geiyordu; ama ne ev, ne bark sahibi olabilmiti. Efendisinin ardndan srklenip duruyordu. Efendisi iyi adamd, pek dvmezdi; ama bu hayat da ekilmiyordu. Sonunda uykusu geldi. Birileri girip bir eyler armasn diye kapy ierden srglemeyi de unutmad. Arkada Tihanov'la paylatklar odaya girdiinde Tihanov'un uyanm olduunu grd. - Zararda msn, krda m, diye sordu Tihanov. - Krdaym, on yedi ruble aldm. Avantadan bir ie de Clikot ampanyas da itik. - Marya Vasilyevna'y da seyretmisindir. ,., -Evet. m -Altda hareket edeceiz. Vakit epey ge oldu, hadi yatalm. - Beni bete kaldr tamam m Vavila, yoksa karmam. - Uyandrnca da kfrediyorsunuz ama... - Uyandracaksn dedik ya!.. Tantana istemiyorum. -Ba stne! Efendisinin zerinden kartt giysisini ve ayakkablarn alan Vavila odadan kt. Poltoratzkiy glmseyerek bir sigara yakt, mumu sndrp yatana uzand. Marya Vasilyevna'nn glmseyen baklar, gecenin karanln yrtarak karsna dikiliyordu sanki. Vorontzovlar da uzun sre uyuyamadlar. Misafirleri oktan uurlamlard. Marya Vasilyevna kocasna yaklaarak sert bir dille sordu: - Eee, gece yars gelenlerin kimler olduunu sylemeyecek misin? -Aman canm! 28 - Hi anlamam. Bir casustu deil mi? - Bunu syleyemem. - Yaa, demek yle, o halde ben syleyeyim. - Sen mi?

- Hac Murat't deil mi? Marya Vasilyevna birka gndr, Hac Murat'la grmeler olacana dair baz eyler duyuyordu. Buna dayanarak Hac Murat'n gelmi olacan tahmin etmiti. Aslnda tahminlerinin bir ksm doruydu. Gerekten bir casus gelmiti. Gelen casusun getirdii habere gre, Hac Murat ertesi gn ormana gelecekti. Vorontzovlar iin skc olmaya balayan kale hayatnda, byle bir olay onlar sevindirmiti. Bu gzel gelimeye Vorontzov'un babasnn da sevineceini konuarak saat e doru yattlar. i 29 4 eyh amil'den kaarken Hac Murat'n gzne tam gece uyku girmemiti. Bu yzden de Sado'nun "iyi geceler" dileyip kmasn frsat bilip hemen uykuya dald. Her eye ramen tetikte olmalyd. Soyunmadan uzanmt. Ev sahibinin st ste yd krmz ku ty yastklara dirseini dayad. Eldar, duvar kenarna yatmt. Kollarn ve bacaklarn sere serpe uzatm kaygszca uyuyordu. Siyah fieklikli kaftannn arasndan gs grnyor, yeni tra olmu ehresi yastn zerinde sanki glmsyordu. Byklar yeni terlemeye balamt.st duda sanki bir ey ii-yormu gibi oynuyordu. O da Hac Murat gibi tetikte olmak iin zerini karmam, giyinik yatmt. Son demlerini yaayan kandilin lgn klar odaya lo bir hava vermiti. Ocaktaki al rp ise yanm, bitmek zereydi. Hac Murat kapnn hafif bir gcrda-masyla ani olarak doruldu. Eli tabancasndayd. Vakit gece yars olmutu. Gcrdayarak alan kapdan Sado ieriye girdi. Toprak demeye usul usul basyordu. Hac Murat hi uyumam gibi canllkla sordu: -Ne oldu? m Sado tereddtl bir etSlde gelip karsna meldi. - iler kart. Kadnlardan biri sizi grp tanm, kocasna sylemi. imdi btn ky burada olduunuzu biliyor. Biraz nce bir akraba haber verdi, yallar camide toplanm, seni yakalamaya karar vermiler. - O halde hemen gitmeliyiz. - Ben atlar hazrlayaym. Sado dar karken usulca Eldar'a seslendi Hac Murat: - Eldar kalk gidiyoruz. Hac Murat'n kendisine seslendiini duyan Eldar hemen yerinden frlad. zerini dzeltti. Hac Murat'n silahlarn kuanp hazrlandm grnce bir ey sormad. O da silahlarn kuand. Usulca ktlar odadan. Kara gzl ocuk, atlar kapya getirmiti. Hac Murat ve Eldar ses karmamaya gayret ederek atlarna atladlar. Hac Murat, Sado'ya glmseyerek "Saol!" dedi. "Allah raz olsun." Sonra at tutan ocua hayvan brakmas iin krbacyla usulca dokundu. Gecenin karanlnda sert toprak zerinde at nallarnn sesi duyulunca yandaki evin penceresinden bir ba uzand. Sonra camiye doru koan ayak sesleri duyuldu. O gece ay yoktu gkyznde. Yalnzca yldzlar vard. Il l yanyorlard. Toprak evlerin damlar ve kyn yukarsndaki cami, minaresiyle birlikte bir siluet olarak gzkyordu. O taraftan uultulu sesler geliyordu. Hac Murat ve Eldar camiye yakn yoldan geerken kardan biri grnd. Arkasnda bakalar da vard. Bir ses: - Dur, dedi. Kimsin sen? Durmad Hac Murat. Atn daha da hzlandrp tabancasn 31 ekti. Atlnn zerlerine geldiini gren yoldakiler kenarlara kap daldlar. Hac Murat ve Eldar atlarn bayr aa hzla srdler. Arkalarndan atlan iki el silahn mermisi kulaklarnn dibinden vzldayarak gemiti. Hzlarn kesmeden bir mddet daha gidip durdular. Atlar soluk solua kalmt. Kardan, aalarda hzla akan derenin rlts, geriden ise karlkl ten horozlarn sesleri geliyordu. Biraz sonra bu sesleri bastran nal sesleri duyuldu. Pelerinden geliyorlard. Onlar da srdler atlarn... Drtnala gelen atllar aray epeyce kapatmlard. Maksatlar, Hac Murat' yakalayarak eyh amil'e ho grnmekti. Bylece onun akbeti, mcadelesinden vazgeip milletine srtn dnenlere ibret olacakt. Olduka yaklamlard. Kamann zm olmadn gren Hac Murat, durdu, dizginleri brakp alkn bir el hareketiyle silahnn klfn zp eline ald. Eldar da ayn hareketleri tekrarlamt. Yaklaan atllar da durmulard. - Ne istiyorsunuz, diye bard Hac Murat. Yakalamaya m geldiniz? Hadi yakalayn bakalm! Silahn dorulttu. Kardan ses kmad. Silah elinde vadiye doru atn srd. Ardndakiler de fazla yaklamadan onu izlediler. Vadinin kar tarafna getiinde, gzda vermek iin atn trsa kaldrp geriye doru bir el ate etti. Bir mddet gittikten sonra geriye dnp baktnda peinde kimseleri grememiti.

Horoz sesleri de duyulmaz olmutu. Yalnzca akan suyun rlts ve sk aalktan gelen bayku sesi duyuluyordu. Ormana olduka yaklamlard. Adamlar da onu orada bekliyorlard. Durdu, cierlerini bol temiz havayla doldurup tiz bir slk ald. Sonra susup dinledi. Bir sre sonra yaknlardan gelen bir slk ona karlk verdi. Yz adm kadar ilerisinde, aalar arasnda yanan 32 atein evresinde oturarf glgeler vard. Oturanlardan biri, onlarn geldiini grnce yerinden frlayp Hac Murat'n atnn zengisini tuttu. Bu, Hac Murat'n hizmetinde bulunan manevi kardeiydi. Hac Murat: -Atei sndrn, dedi atndan aceleyle inerken. Atein etrafndaki adamlar abucak odunlar datp, yanan allar ayaklaryla sndrdler. Hac Murat, yere melirken sordu: - Batu geldi mi? - Geleli epey oldu. Han Mahrrr ile birlikte gittiler. -Ne yana? -u yana. Gsterdikleri istikamet, Hac Murat'n geldii ynn tersiydi. - ok iyi, dedi Hac Murat. Tfeini doldururken adamlarm uyarmay da ihmal etmedi: -Tetikte olalm, peimdeler. Hac Murat'n sorularna cevap veren Hamzalo adnda bir e-en'di. Yere serili kepenein zerindeki klfl tfeini alp usulca dzln kenarna, Hac Murat'n yanna gitti. Eldar ise attan inmi, kendi atyla birlikte Hac Murat'n atn da alp bir aaca balam bekliyordu. Ate snd iin ormana koyu bir karanlk kmt. Gkteki yldzlar ise henz snmemiti; ama eskisinden daha zayf bir kla parlyorlard. Byk Ay ve Kk Ay yldz kmelerinin gn ortasna kadar gelmi olmasna baklrsa, vakit gece yarsn oktan gemi olmalyd. Sabah namaz vakti yaklayor olmalyd. Hac Murat, Hanefi'den, heybesinden eksik etmedii ibriini isteyerek suya gitti. Pabularn karp abdestini ald. Vaktin girmi olduunu anlaynca hrkasn yere serip namaza durdu. Namaz bittikten sonra yeniden eski yerine dnp arkadalar 33 nn yanna oturmutu. Dirsekleri dizine dayal, ba nnde dnceye dalmt. ansna ok gvenirdi. Bir ii tasarlarken, onu baaracana yzde yz gzyle bakard. Baz ufak terslikler dnda mcadelesi boyunca ans hep iyi gitmiti. Bu kez de byle olacan umuyordu. Bunlar dnrken farknda olmadan oturduu yerde uykuya dalmt. Ryasnda eyh amil'e saldrdn gryordu. Yiitleri ilahiler syleyip "Savulun Hac Murat geliyor." diye naralar atyorlard. Hac Murat, amil'i ailesiyle birlikte esir ediyordu. Kadnlarn lklar bile duyuluyordu. Uyand. Ryasnda duyduu seslerin akal ulumalarndan baka bir ey olmadn grd. Ban kaldrp sk aalar arasndan ge bakt. Gn doudan aarmaya balamt. Adamlarna Han Mahoma'y sordu. Daha gelmediini renince bam gsne brakp yeniden dald. Onu bu kez, Batu ile birlikte grevini bitirip dnen Han Maho-ma'nn neeli sesi uyandrd. Mahoma, neeli hareketlerle yanna gelip, askerlerin kendilerini nasl karlayp Prens'e gtrdklerini ve Prens'le olan konumalarn bir bir anlatt. Mahoma'nn anlattna gre Prens bu iten holanmt. Onlar sabahleyin Miik deresinin kar yukarsndaki dzlkte karlayacana sz vermiti. Batu arada bir Mahoma'nm szn kesiyor, onun unuttuu ayrntlar aktaryordu. Hac Murat kendisinin Ruslara geme teklifini, Prens'in nasl karladn, buna ne karlk verdiini kelimesi kelimesine bir bir sordu. Batu ve Han Mahoma da bu teklifin Prens tarafndan memnuniyetle karlandn sylediler. Hac Murat Batu'ya nceden sz verdii rubleyi mkafat olarak uzatt. Heybesinden altn ilemeli silahn ve kaftann karp zerini deitirirken, adamlar34 na da Ruslarn yanna derlinoplu kmalar iin kendilerine eki dzen vermelerini tledi. Hayvanlar temizlenip, silahlar, koumlar ve eyerler hazrlanrken, yldzlar kaybolmu, gn aarm, sabahn ncs serin bir yel esmeye balamt. Henz afak skmeden ah Girinskiy kapsndan kan iki blk asker, ellerinde baltalarla on kilometre kadar yol aldlar. Bunlar Poltoratzkiy'in komutas altndaki askerlerdi. Gn aarnca odun kesmeye balamlard. Tatl bir trtyla yanan ya dallarn, krpe aa kokan dumanna karan sis, saat sekize doru kalkmaya balad. Kesilmi aalarn kapad orman yolu artk iyice seilebiliyordu. Oysa az ncesine kadar be adm telerini gremiyor, sadece birbirlerinin seslerini duyabiliyorlard. Gne bazen bir sis bulutunun ardndan kocaman bir benek gibi grnyor, bazen de tamamen kayboluyordu. Subaylar yolun az tesine, davullarn zerine oturmulard. Bunlar arasnda Poitoratzkiy'in maiyet subay Tihonov'la okul arkada Baron Freze de vard. Kaleden getirilen kahvaltlk yiyeceklerin ktlar, sigara izmaritleri ve bo iki ieleri yerlere geliigzel atlmt.

Davulcu nc ieyi ayordu. Potroratzkiy o gece uyku uyumam olmasna ramen, askerleri ve arkadalar arasnda tehlikeli bir yerde bulunduu zaman hep olduu gibi kendisini ok kuvvetli hissediyor, iinden hibir eyi umursamayan bir nee geliyordu. 36 Subaylar kendi aralarAda, eyh amil'in adamlar tarafndan ldrlen General Sleptzov'u konuuyorlard. Konumalar dallara gz atrmayan bu gz pek subayn kabadayl stneydi. O zamanki Kafkas savalarnda, baka yerlerde de olduu gibi, dillerde dolaan ya da destanlaan kl savalar olmazd. Olsa bile ancak kaanlar kltan geirilirdi. Bunu bildikleri halde yine de bu tr savalar ekici buluyorlard. Tm bunlar konuurken, lmle burun buruna olduklarn akllarnn ucundan bile geirmiyorlard. Sigara ve biralarn iip nee iinde akalamalarna devam ediyorlard, ite tam o srada yolun sol tarafndan bir silah sesi duyuldu. Sisle havay yarp geen kurun bir aaca saplanrken neenin yerini korku almt. Askerler de hemen mevzilenip ate ederek karlk verdiler. Neesini kaybetmeyen tek kii Poltoratzkiy'di. "Eee?!" diye neeyle bararak Freze'ye dnd: "Bizim avc zinciri iyi alyor, bln bana ge de unlara iyi bir ders verelim." Ald emir zerine ayaa frlayan Baron, bln bulunduu tarafa doru kotu. Poltoratzkiy'in doru atn getirmilerdi. Ata binen blk, bir dzen iinde ate edilen yne doru yrmeye balad. Avc zinciri, orman kenarnda bayr aa inen kurumu bir dere yatann nne sralanmt. Gne sis bulutlarn datt srada Poltoratzkiy oraya ulamt. Derenin kar yanndaki korulukta birka atl grnmt. Bunlar Hac Murat' takip eden een kylleriydi. Az nce ate eden de bunlar olmalyd. Rus askerlerinin de atee karlk vermesi onlar geriletmi, ate kesilmiti. Poltoratzkiy yeniden ate emri verdi. Komutun hemen akabinde, zincir boyunca silah sesleri duyuldu. Ardndan da dumann yelpaze eklinde ge dald grld. Tfeklerini abucak dolduran askerler srekli kurun atyor, elence kt diye seviniyorlard. Bu duruma eenler de kzm olmalyd ki birka el de onlar ate ettiler. eenlerin att 37 I kurunlarla Rus askerlerinden biri yaralanmt. Arkadalar yaral askere ulatklarnda onu tandlar. Srtst yatan yaral asker, gezici devriyedeki Avdeyev'den bakas deildi. Karnndaki yaray iki eliyle tutmu, inleyerek kvranyordu. Avdeyev Poltoratzkiy'in blndendi. Poltoratzkiy olay renir renmez oraya geldi. Avdeyev'e seslenerek: - Nerenden yaralandn olum, diye sordu. Bir baka asker cevaplad bu soruyu: -Tfei doldururken bir ey at etti komutanm. Bir de baktm ki Avdeyev'in tfei elinden dm, srtst yatyor. Ck ck ck, diye dilini aklatan Poltoratzkiy, ban iki yana sallayarak yeniden sordu: - ok cann yanyor m Avdeyev? - Fazla deil komutanm, yalnz ayaa kalkamyorum. Azck arap olsayd. Avdeyev'in istediini bulup getirdiler. Aslnda askerlerin arap diye itikleri bu eye ispirto demek daha doruydu. Panov bir kap iinde yaralya birka yudum iirdi. Fazlasn iemeyen Avdeyev eliyle itti kapa: - Yoo... iim almyor. Sen i. Avdeyev dorulmaya alrken, Panov kalan arab kafasna dikmiti. Kalkmay baaramayan Avdeyev'i bir kaputa yatrmlard. - Komutanm, Albay geliyor, diye bir avu haber getirdi. Poltoratzkiy krbacn sallayp Albay Vorontzov'u karlamaya giderken haberi getiren avua: - Sen buray dzenle, diye emretti. Vorontzov saf kan bir ingiliz atna binmiti. Beraberinde alay yaveri, bir Kazak, bir tercman ve bir een vard. Hep birlikte olay yerine geldiler. - Hayrola, bir aksilik mfvar, diye sordu kalabal gren Albay Vorontzov. - nemli deil. Dallardan birka kii avc zincirine saldrd. - Hadi canm, onlar buna cesaret edemez. Mutlaka siz saldr-msnzdr. - Deil efendim, onlar kand. - Her neyse, galiba yaralnz var. - Evet, iyi bir askerdi. Yazk oldu. - Durumu ar m? , -Evet. - Peki. Bil bakalm, imdi nereye gidiyorum? - Bilemem.

- Hi tahminde bulunamyor musun? - Hayr. - Hac Murat' karlamaya. - Olamaz! - Oldu bile. Dn adam yollam. alinskaya ayrnda bizi bekliyor. Siz de askerlerinizi ayra datp yanma gelin. - Ba stne! Askerlerinin arasna dnen Poltoratzkiy birliin sol kanadn avuun emrine verip sa kanada kendisi geti. Bu arada yaral Avdeyev'i askerler kaleye tamlard. Askerleri ayra datan Poltoratzkiy, Vorontzov'un yanna dnerken arkasndan birka atlnn at koturduunu grd, durup bekledi. En nde gelen Hac Murat't. Beyaz yeleli cins bir ata binmi, beyaz bir kaftanla zerine sark dolanm bir kalpak giyinmiti. Silahlar ilemeliydi. Dorusu heybetli bir grnm vard. Yaklanca Tatarca bir eyler syledi. Poltoratzkiy ellerini ap 38 39 glmseyerek anlamadn iaretle anlatt. Hac Murat da glm-syordu. ocuksu, saf ve iyi yrekliliini yanstan bir glmseyiti bu. Yllarca evreye korku salan bu cengaverin hali Poltoratzkiy'i bir hayli artmt. Aklnn ucundan bile geiremeyecei bir durumdu bu. Hayalinde hep suratsz, souk ve yabani bir Hac Murat tahayyl etmiti. Karsnda krk yllk dostuymu gibi kendisine glmseyen, sevimli bir adam vard. Yznn biricik zellii, dikkatli ve sakin bakan, birbirinden ayrk gzleriydi. Hac Murat'n beraberinde drt kii daha vard. Aralarnda bir gece nce Vorontzov'a gelen Han Mahoma da vard. Han Mahoma, gzkapaklar ikin, pembe yzl, kara gzl bir adamd. Yz yuvarlak ve nee doluydu. Han Mahoma'nn hemen yannda ise Hanefi vard. Hanef, tknaz yapl biriydi. Arkasnda tklm tklm eya dolu heybeler bulunan bir at ekiyordu. Hac Murat'n khyas saylrd, ilerinde en gze batan ise; bir kadn gibi ince beli, geni omuzlan, henz kmaya balamam kumral sakal ve iri yeil gzleri ile Eldar'd. Hac Murat'n beraberindeki drdnc adamn ise bir gz krd. Ka, kirpii olmayan bu drdnc fedai, Hamzalo idi. Yznde, burnundan balayan bir yara izi grlyordu. Kzla alan bir sakal vard. Poltoratzkiy eliyle Vorontzov'un bulunduu istikameti gsterince; Hac Murat atn o yana srd. Vorontov'a yaklanca, elini gsne bastrarak bir eyler syleyip durdu. een tercman onun szlerini Rusa'ya eviriyordu: - Rus ar tarafndan korunmak istiyor. Ona hizmet edeceini, amil'in elinde esir gibi tutulduundan daha nce gelmeye frsat bulamadn sylyor. Tercman dikkatle dinleyen Vorontzov, eldivenli elini Hac Murat'a uzatt. Hac Murat uzatlan ele bakarak bir an tereddt geirdi. 40 Sonra bir tercmana bir Vorontzov'a bakp uzatlan eli kuvvetle skarak bir eyler syledi. Tercman aynen tercme ediyordu: -Kimseyi rahatsz etmek istemediini ve gvenemediini, ama Bakumandan'n olu olduunuz iin size saygs olduunu, bunun iin geldiini sylyor. Vorontzov, ban eerek teekkr etti. Hac Murat eliyle evresini iaret ederek yeniden bir eyler syledi. Tercman annda tercme ediyordu: - Yanmdakilerin kendisinin en sdk adamlar olduunu, onlarn da Ruslara hizmet edeceklerini sylyor. Vorontzov bayla onlar da selamlad. Kara gzl, neeli ve gz kapaklan i Mahoma da ban sallayp kendi dilince Vorontzov'a bir eyler syledi. Komik bir eyler sylemi olmalyd ki, Hanefi parlak dileriyle srtt. Tek gzl Hamzalo da bir mddet Voront-zov'u inceleyip sonra atnn kulaklann seyre dald. Vorontzov'un ardndan adamlaryla birlikte kalenin yolunu tutan Hac Murat'n arkasndan bakakalan askerler, kendi aralarnda konuuyorlard. - Kim bilir ka kiinin canna kymtr pis herif!. imdi de neredeyse ba tac edecekler. - Ne sandn ya! amil'in en iyi adamyd. i i artk. -Ne derseniz deyin, yaman adam dorusu! Yiit biri. - Kzl sal olan nasl da yan yan bakyor. - itin biri, belli. Kzl sal Hamzalo, herkesin ilgisini ekmiti. Hac Murat ve adamlarnn da ierisinde bulunduu kafile, odun kesen esirlerin nnden geerken yola yakn olanlar onlar grmek iin koutur-mulard. Subay onlara knca Vorontzov mdahale etti. - Brakn, eski dostlarna baksnlar. Yakndaki biri askere hitaben sordu: - Bunun kim olduunu biliyor musun? 41 - Bilmiyorum komutanm.

- Peki Hac Murat adn duydun mu? - Nasl duymam komutanm. Ka kez patakladm onu. - Bir o kadar da siz pataklandnz ama. -Evet komutanm. Asker komutanyla konumaktan dolay memnundu. Konuma esnasnda isminin gemi olmasndan konumalarn kendisiyle ilgili olduunu anlayan Hac Murat yine glmsyordu. Vorontzov da bu durumdan pek memnundu. Hep birlikte kaleye dndler. nt Vorontzov'un sevincine diyecek yoktu. Bugne bugn Rusya'nn eyh amil'den sonraki ikinci sayl dmann kendine ekmiti. Yalnz cann skan bir durum vard. Ordu Komutan Baron Meller Zakomelskiy, Vozdvijenkaya'da idi. Hac Murat'n snma iini bandan itibaren ona bildirmesi gerekirken, her eyi kendi bana yapmt. Bu yzden de aralarnda bir tatszlk kabilirdi. Vorontzov, Hac Murat' evine davet etmiti. Hac Murat'n beraberindeki fedaileri ise Alay yaverinin yannda kalmlard. Vorontzov'un kars Marya Vasilyevna gzel ve k giyimliydi. Misafirini salonda gler yzle karlad. Yannda alt yalarnda, kvrck sal olu da vard. Ellerini tokalamaya meydan vermemek iin gsnde aprazlayan ve ciddi bir tavr taknan Hac Murat, tercman vastasyla, kendisini evine misafir ettii iin ona teekkr etti. Marya Vasilyevna, hali, tavr ve grnyle ondan holanmt. Beyaz elini uzattnda, onun kpkrmz kesildiini grnce holanmas daha da artt. Misafirine oturmas iin yer 43 li gstererek kahve iip imeyeceini sordu. Sonra hizmetilere kahve getirmelerini emretti. Rusa konuamayan fakat konuulanlar az ok anlayan Hac Murat, getirilen kahveyi imemi, bir eyler mrldanarak teekkr etmiti. Hac Murat'n srekli glmsemesi ve nazik hareketleri Poltoratzkiy gibi Marya Vasilyevna'nn da houna gitmiti. Annesinin hitabndan adnn Bulka olduu anlalan akr gzl, kvrck sal ocuk, misafirlerinin yaman bir sava olduunu duymu olmalyd ki, aknlk dolu baklarla onu inceliyordu. Vorontzov durumu stlerine bildirmek iin Hac Murat' karsnn yannda brakarak alma odasna geti. Groznaya'daki sol kanat komutan General Kozlovakiy'e bir rapor, babasna da bir mektup yazacakt. ini bitirip hemen geri dnd. Ama kaygs bo-unayd. Hac Murat, Vorontzov'un vey olu Bulka'y kucana alm, koltukta oturuyor ve Marya Vasilyevna'nn tercman araclyla glerek anlatt eyleri dikkatle dinliyordu. Prens odaya girince Hac Murat da kucandaki ocuu yere indirerek ayaa kalkt. Neeli yz ciddileip sert bir ifadeye brnmt. Vorontzov oturuncaya kadar oturmad. Az nceki konumalarn bitirmek iin Marya Vasilyevna'ya dnerek dostlarnn holand eyleri onlara hediye etmenin kendilerine zg bir gelenek olduunu belirterek ilave etti: - Olun benim dostum. Marya Vasilyevna kocasna: - Misafirimiz ok ho dorusu, Bulka, kamasn beendi diye hemen karp verdi, dedi. Bulka, Hac Murat'n kendisine verdii kamay Vorontzov'a gsterdi: -Kymetli bir eya, dedi Prens. - lk frsatta karlk olarak bir hediye vermeli. Son konumalar Franszca olduundan bir ey anlamayan Hac Murat yere bakarak oturuyor, ocuun ban okarken: - iitsin sen, cigit, diyordu. Kamay klfndan yarya kadar karp iyice inceleyen Vorontzov, Hac Murat'a dnerek: - Gzel bir kama. ok gzel, teekkrler, dedi. Sonra tercmana dnp ekledi: "Sor bakalm kendisine nasl bir hizmette bulunabiliriz." Tercmann Vorontzov'un teklifini Hac Murat'a bildirmesi zerine o hibir ey istemediini, yalnz namaz vaktinin girmesi dolaysyla namaz klabilecei bir yerin gsterilmesini istediini syledi. Kendisine ayrlan odaya getiinde Hac Murat'n yznn anlam deimiti. Kaygl ve dnceli bir hali vard. Biraz nceki neeli grnmnden eser kalmamt. Vorontzov'un kendisine, tahmininin tesinde ilgi gstermesi onu kukulandrmt. Subaylarna ve ona gvenemiyordu. Her eyden kuku duyuyordu. Kendisini yakalayp zincire vurabilirler, Sibirya'ya srgne gnderebilirlerdi. Hatta buna gerek bile grmeden ldrebilirlerdi. Bu yzden mmkn olduunca ihtiyatl davranmas gerekiyordu. Eldar yanna gelince adamlarn nereye yerletirdiklerini, atlarn yerini, silahlarnn alnp alnmadn sordu. Eldar'in sylediine gre atlar Prens'in ahrndayd. Adamlar da bo bir binaya yerletirilmiti. Silahlarn almamlar, hatta tercmanla onlara yemek ve ay bile gndermilerdi.

Hac Murat anlatlanlar aknlkla dinledi. Sonra namaza durdu. Namazn bitirdikten sonra gm kamalarndan birini istedi. Giyinip kamasn beline takt, sonra sedire bada kurarak ne olacan beklemeye koyuldu. Saat bee doru kendisini yemee ardlar. Yemekte sadece 45 pilav yiyen Hac Murat, yedii pilav da Prens'in kendi tabana koyduu yerden almaya zen gstermiti/'Kendisini zehirlememizden korkuyor olmal." diye dnen Prens, tercman vastasyla saat kata dua edeceini sordu. Hac Murat, soru zerine ba parman kaldrp gnei gsterdi. - yleyse yakn. Vorontvoz cebinden saatini karp kurdu. Saati hafif hafif almaya balad. Drd eyrek getiini haber veriyordu. Hac Murat ilk kez bir saat gryor olmalyd. aknlkla bakt, tuhafna gitmiti. Daha yakndan grmek istedi. Marya Vasilyevna Franszca olarak: - ite gzel bir frsat, saati ona hediye et, dedi. Vorontzov, saati Hac Murat'a uzatt. Hac Murat, elini gsne bastrp memnuniyetini bildirerek saati ald. Dmesine basp basp zilini aldryor, glmseyerek ban sallyordu. Yemekten sonra Meller Zakomelskiy'in yaverinin geldiini bildirdiler. Yaver, Hac Murat'n gelii kendisine bildirilmedii iin General'in kzdn, onun hemen kendisine gnderilmesini istediini bildirmiti. General'in emrinin yerine getirileceini syleyen Vorontzov, misafirine durumu tercman araclyla bildirerek hep birlikte gitmeyi teklif etti. Marya Vasilyevna da yaverin geli sebebini renmiti. Kocasyla General arasnda bir tatszlk kmas ihtimalini dnerek o da gelmek istediini bildirdi. Vorontzov: - Evde kalsanz daha iyi olurdu. Bu size deil, bana ait bir i, diye dncesini bildirdi. - Doru, fakat ben de General'in karsn ziyaret etmeyi arzuluyorum. - Baka zaman da gidebilirsin. 46 - imdi istiyorum. * Vorontzov aresiz kabul etti. beraber yola koyuldular. Oraya vardklarnda General Meller souk bir nezaketle Marya Vasilyev-na'y karsnn yanma gtrd. Yaverine de Hac Murat' salona karmasn ve yeni bir emre kadar dar karlmamasn emretti. Sonra alma odasnn kapsn ap Prens'i ieri davet etti. - Buyurun! , Odaya girince oturmay bile teklif etmeden sze balad: - Hac Murat'n geliini bana neden bildirmediniz? Buradaki askeri birliklerin komutan olduuma gre, dmanla her trl ilikinin de benim araclmla yaplmas gerekmiyor mu? Vorontzov kzgn General'in bu ani parlamas karsnda sapsar kesilmiti. Kendisini tutamayarak: - Adamlarndan biri gelip Hac Murat'n yalnz bana teslim olmak istediini bildirmiti, diye savunmaya geti. - Ben size bana neden bildirmediinizi soruyorum. - Bunu yapmak istiyordum ama Baron... - Baron deil, Ekselansm ben sizin iin. Uzun sredir iinde biriken kzgnln ortaya dkyordu: - arma yirmi yedi yl hizmet ettikten sonra daha dn ie balayanlarn, akrabalarndan g alarak burnumun dibinde kendilerini ilgilendirmeyen ilere burunlarn sokmalarna izin vereceimi mi sandnz? - Ekselans, rica ederim. Gerek d eyler sylemeyin. General, kzgnl gittike artarak devam etti: - Evet buna izin veremem, doruyu sylyorum. Tartmann hz kazand bu nazik durumda ieriye, eteklerini 47 hrdatarak Marya Vasilyevna, ardndan da Baron'un ufak tefek, gsterisiz kars girmilerdi. Marya Vasilyevna araya girerek: - Simon sizi krmak istemezdi, rica ederim Baron, diye ortal yattrmaya alt. - Sylemek istediim bu deil Prenses. - yleyse bo verelim bunlar. Hani bir sz vardr. "Kt bir bar, iyi bir kavgadan daha hayrldr." diye. Ne diyordum. Glmeye balad. Gzel prenses ekici glyle hrn General'in sinirini yenmiti. General de byk altndan glmsyordu imdi. - Dorusu dncesizlik ettiimi kabul etmeliyim ama... diye zrn bildirdi Vorontzov. Meller Zakomelskiy: - Ben de fazla ileri gittim, diyerek elini uzatt. Bylece bar salanm oldu. Aralarndaki anlamaya gre Hac Murat bir sre Meller'in blgesinde kalacak, daha sonra sol kanat komutanna gnderilecekti.

Yan odada bulunan Hac Murat konuulanlar duyuyor, tam olarak anlamasa da bir eyler sezinliyordu. Tartma kendisiyle ilgiliydi. Onun eyh amil'den ayrlm olmas Ruslar iin olduka nemliydi. Bu yzden onlardan ok ey isteyebilirdi. Tabii kendisini srgn etmez ve ldrmezlerse. Konuulanlardan anlad dier bir husus ise; General'in, Vorontzov'un amiri olduu halde daha az sznn getii gerei idi. Meller Zakomelskiy tarafndan sorguya ekilen Hac Murat, sorular gururlu, heybetli bir tavrla cevaplandrmt. Dalan brakp ar'a hizmete geldiini, bununla ilgili her eyi Prens Voront-zov'a anlattn bildirmi, fazla ayrntya girmemiti. 48 atmada yaralanan Avdeyev, olay yerinden sedyeyle hastaneye gtrlmt. Hastane, kale kapsna yakn, kk bir evdi. Onu bo yataklardan birine yatrdlar. Kouta drt hasta vard: Ateler iinde yanp kvranan bir tifolu, durmadan esneyerek yakaland nbet halinin yeniden gelmesini bekleyen, sapsar ve gzleri mor halkalarla evrili bir stmal ve iki yaral. Bu iki yaral, hafta nceki saldrda yaralanmlard. Tifolunun haricindekiler yeni gelenin kim olduunu soruturup, yaraly getiren askerleri soru yamuruna tuttular. Getiren askerlerden biri: - ounlukla youn ate ederler; fakat hibir ey olmazd. Ama bu kez be kurunda hedefi tutturdular, dedi. Bir dieri: -Aln yazs ite, diye ilave etti. Avdeyev, yataa yatrlrken "Ah!" diye inledi. Her ne kadar kendini tutmaya alyorsa da yzndeki ifadeden ok ac ektii anlalyordu. Yatnca kalarn atp inlemesini kesti. Durmakszn 49 ayaklarn kprdatp yarasn elleriyle tutuyordu. Hareketsiz duran ban ne emiti. Yaral bir hasta olduunu haber alan doktor, alelacele gelerek hastann durumunu inceledi. Kurunun arkadan kp kmadn renmek iin hastann yzst yatrlmasn istedi. Avdeyev'in hem srtnda hem de vcudunun alt ksm zerinde apraz beyaz yara izlerini grnce doktor bunlarn ne olduunu sordu: - Bunlar nedir? - ok eski, diye inledi Avdeyev. Bir olaydan dolay ald cezann izleriydi. Doktor, yeniden srtst yatrlan Avdeyev'in karnn sondayla uzun uzun kartrp kurunu arad; ama bulamad. Yarann zerini yapkan bir bezle kapatp gitti. Avdeyev, yaras kartrlp sarlrken dilerini kenetleyip gzlerini kapatmt. Doktor gidince evresine akn gzlerle bakt. Hastalara, hastabakcya bakyordu ama, sanki onlar gremiyor, onlarn ardnda kendisini artan bambaka bir eyi gryor gibiydi. Avdeyev ayn aknlkla nne bakarak gzlerini yumarken, arkadalar Panov'la Seregin ziyaretine geldiler. Gzlerini arkadalarna dikti; ama onlar uzun sre tanyamad. Panov, zntyle arkadana sordu: -Eve bir haber salmak istiyor musun? Avdeyev cevap vermeden onun yzne gzlerini dikti. Panov onun iri kemikli, souk eline dokunarak szlerini tekrarlad: - Evine sylememizi istediin bir ey var m? Biraz kendine gelir gibi olan Avdeyev nihayet konutu: - Antoni, sen misin? - Evet, ben geldim. Evdekilere iletecein bir ey varsa Seregin yazsn. 50 Avdeyev gzlerini glkle^eregin'e evirdi. Kesik kesik konuuyordu: - Seregin yazar msn sahiden, diye sordu. yleyse bak unu yaz... De ki: "Olunuz Petruhanz sizlere uzun mr diledi... Aabeyini kskanyordu." Sana anlatmtm hani. "imdi ise yle olmasna memnunmu." dersin. "Varsn yaasn aabeyim! Allah ona uzun mrler vesin! Ben yle olduuna memnunum! Bylece yazarsn." Syleyecekleri bitmiti. Gzlerini onlara dikip uzun sre sessiz kald. Birden aklna gelmi gibi Panov'a sordu: - Piponu buldun mu? Panov zntyle "Evet!" anlamnda ban sallad. Avdeyev anlamayarak tekrar sordu: - Hani kaybetmitin, buldun mu? - Evet, antamdaym. - Grdn m bak! Hadi imdi bana bir mum verin, galiba lyorum. Tam o srada ieri Poltoratzkiy girdi. Ziyarete gelmiti. - Naslsn olum? Avdeyev gzlerini kapad, "iyi deil." anlamnda ban sallamakla yetindi. kk elmack kemikli yz aslm, sararmt. Panov'a tekrar seslendi:

- lyorum, mum ver bana. istedii mumu eline verdiler, ama parmaklan tutmuyordu. Parmak aralarna sktrarak tutturdular. Poltoratzkiy'in gidiinden be dakika sonra grevliler onun kalbinin artk atmadn anladlar. lmt... Tiflis'e, memleketine gnderilen raporda Avdeyev'in vefat u ekilde bildiriliyordu: 51 8 Petruha Avdeyev, Vozdvijenskiy blgesinin hastanesinde vefat ettii srada yal babas, yerine askere gittii aabeyi, onun kars ve gelinlik yataki kz, harman yerinde arpa dvyorlard. Bir gn nce kar yam, sabaha kar da iddetli bir don olmutu. Horozlarn nc kez tleri yal adam uyandrmt. Buz tutmu camlarn ardndan parlak ay n grp kapya yrd. Gocuunu, ayakkabsn giyinip, apkasn da alarak harman yerine gitti. Orada iki saat kadar alp eve dnd, ev halk hl uykudayd. Onlar uyandrd. Dvenleri alarak elden almaya baladlar. Yal adam dvenle saman paralyor, kz dzenli aralklarla yukardan dvyor, gelin de eviriyordu. Biraz sonra ay grnmez olmu, gn aarmt. Srann bitimine az bir ey kalmt. O srada byk olu Akim gelmiti. Srtnda gocuk, banda apka vard. Yal baba dveni brakp oluna kt: - Sen neden bo geziyorsun? - Atlarn tmar edilmesi lzm. 53 "Krunskiy alaynn ikf bl, 22 Kasm'da odun kesmek iin kaleden ayrldklarnda, gpegndz dallarn saldrsna urad. Ate hatt gerilemek zorunda kald. Bu arada ikinci blk sng saldrsyla dallar pskrtmeyi baard. arpmada bir er vuruldu. Dallarsa geride yze yakn l ve yaral brakarak ekilmek zorunda kaldlar." 52 -Atlar tmar edilecekmi. Kocakar ii bu. i i, i byle, bakalm sonu nereye varacak. Al u dveni. Akim somurttu: - itiimi nereden biliyorsun? Sen mi iiriyordun? - Bir ey mi dedin? Yal adam ona azarlar gibi bakt. Akim, sessizce dveni ald. imdi drt kii olmulard. Trap -ta-pa-tap, trap-ta-pa-tap. Yal adamn dveni her vuruta bir "Trap" diye iniyordu. Bir yandan da sylenmekten geri kalmyordu. - Beylerden kalr yerin yok, u ensene bak. Ya ben? Konuurken vuru srasn brakt, tempoyu bozmamak iin dvenin zincirini sallayp duruyordu. Sra bitmiti. Kadnlar trmklarla saman kaldrdlar. - Petruha senin yerine askere gitmekle aptallk etti. Sen gitsey-din hi olmazsa adam olurdum. O senin gibi be tanesini cebinden karr. Akim seslenmiyordu; ama son sylenenler gelinin de zoruna gitmiti. Arpa demetlerinin bal bulunduu halat eklinde bk-l saman saplarn frlatarak alamakl konutu: -Baba! Yeter artk! - Yaa, Petruha iki adamn iini yapt. Alt boaz doyuruyoruz, hi birinizin yarar yok. Avludan karlara basarak yaklaan ihtiyar bir kadn geldi. Ayaklarnda sk sk sarlm bir yn sarg ve yeni arklar vard. Yal adam, olu ile birlikte ayklanm arpa tanelerini bir araya yyor, kadnlar da ardndan spryorlard. ihtiyar kadn seslendi: - Beylerin tulas tanacakm. Muhtar gelip haber verdi. Btn ky gidecek, orbay da hazrladm, hadi gelin artk. - Tamam, dedi yal aofam. Sonra Akim'e dnd: - Haydi sen git alo'ya haber ver. Ama geen seferki gibi bu kez de sz duymayaym senin yznden. Petruha'y unutma. - Petruha buradayken hep onu azarlardnz, imdi sra bende. Yal adamdan nce anas azarlad onu: - Sen de hak ettin! -yle olsun. - yle ya! Sen git onun parasn zkkma ver, sonra da "yle olsun." de. - Gemie mazi, yenmie kuzu, dedi gelin. Baba ile olun anlamazl, Pyotr'un askere gidiinden sonra balamt. Yal adam hata ettiini daha o zamandan anlamt. Ona gre ocuksuz olan, oluk ocuk sahibinin yerini almalyd. Pyotr'un ocuu yoktu. Akim'in ise drt ocuu vard. Pyotr hi bo durmazd. Babas gibi becerikli, zeki, gl, dayankl, ksacas alkand. stelik de herkesin yardmna koan yardmsever bir insand. Ya bir araba ykler, ya da bir iki ra veya odun keserdi. Pyotr'dan ayrlmak yal adam ok zmt; ama yapacak bir ey de yoktu. Askerlik lm gibi bir eydi. Yal adamn gznde asker, ekmekten kesilmi bir dilim gibiydi. Tm bunlar dnp

acy tazelemenin de yarar yoktu. Yalnz u vard ki Pyotr'u hatrladka byk olunu azarlamaktan kendini alamyordu. Ana ise son iki yldr kk olunu dilinden drmyordu. Kocasna, ona para gndermesi iin yalvarp duruyordu. Avdeyev'in ailesi varlkl saylabilecek bir aileydi. Babann kyda kede saklad paras da vard. Ama onlara el atmyor, kara gn iin saklyordu. Babann yine Pyotr'u andm gren ana hi olmazsa arpay satp oluna bir rublecik gndermesi iin dil dkt ona. 54 55 I m I ullan kzaa verip, samanndan ayrlan arpadan on iki lek dktler. Sonra ullan mandallarla itinayla tutturdular. Ana, zango-ca yazdrd mektubu da kocasna verdi. Sz almt ondan, kente varnca bunun yanna bir ruble daha katp oluna gnderecekti. Yeni gocuunu, yeni kaftann, temiz beyaz yn hrkasn giyen yal adam, mektubu da para kesesine koyup dua ederek kzan nne binip, kente doru yola koyuldu. Oraya vardnda ilk olarak mektubu kapcya okuttu. Mektupta ncelikle hayr dualar yazlmt. Daha sonra e dost selamlan, vaftiz babasnn lm haberi, kars Aksinya'nn onlarla oturmak istemedii yazlmt. almaya gidiyordu; ama namusuyla oturuyordu. Daha sonra unlar yazyordu: "Canm yavrum, Petruhacm, hep seni dndmden iki gzm iki eme alyorum. Bana kyp da nasl gittin gzmn nuru evladm!" Bylece bitiyordu mektup. Ama bunlarn hibirini okumak ksmet olmad Petruha'ya. Mektupla birlikte para da, yannda bir haberle kye geri geldi. Haberde Petruha'nn savata "ar', vatann ve dinini savunurken ld" yazlyd. Haberi alan ana durmadan alad, dvnd. Sonra ilerine dndler. Pazar gn kilisede bir ayin yaplarak Pyotr da, lenler listesine yazld. Pyotr'un ruhu iin bol bol kutsal ekmek datld. Kocas Pyotr'un lmne Aksinya da dvnp alad. Ancak bir yllk bir beraberlikleri olmutu. Hem kocasna hem genliine yanyor, gzya dkyordu. Pyotr Mihaylovi'in kumral, dalgal salan gzlerinin nnden gitmiyor, ksz yavrusu Vanka'yla birlikte kendisini el kapsnda almak zorunda brakan kaderine ksyordu. Aslnda Pyotr'un lmne biraz da sevinmiyor deildi. Hi olmazsa artk evinde kald khya ile evlenmesine bir engel kalmamt. 56 u Bir Rus elisinin olu olan Mihayil Semyonovi Vorontzov, ngiltere'de bymt. Dier memurlarda rastlanlmas mmkn olmayan geni bir Avrupa kltrne sahipti. Kendisinden kklere hogrl ve tatl dilli davranrken, byklere de son derece kibar ve saygl olmaya zen gsterirdi. Onun iin hayatn anlam emir vermek ve emir almaktan ibaretti. Bu hayat felsefesi onu en yksek rtbe ve nianlara ulatrm, baarl bir asker yapmt. En byk nn ise Krasniy savandaki baarsyla kazanmt. Herkes ona Napoleon'u yenen general gzyle bakmaktayd. Yetmiini gemi olduu halde hl din ve evikti. Asl nemlisi de kvrak zekasndan henz hibir ey kaybetmemi olmasyd. Kendisine ve karsna ait servetlerden ayr olarak her ay ald naiplik maa, onu sayl zenginlerin arasna katmt. En byk zevki gney sahillerinde yaptrd grkemli saray bahesinde kendine uralar edinmekti. Bu baheye yapt harcamalar da onun en byk giderleriydi. 4 Aralk 1851 akam, Vorontzov'un saraynn kapsnda, bir kurye arabasyla atl durmutu. Tozdan yz gz kapkara olmu bir subay, yorgunluktan titreyen bacaklarnn uyuukluunu 57 giderip, nbetilerin nnden geerek geni kapdan naip sarayna girdi. Elinde, General Kozlovskiy'den getirdii bir mektup vard. Mektupta Hac Murat'n Ruslara katld bildirilmekteydi. Kuryenin geldii haber verildiinde saat alt civaryd ve Vorontzov yemee kmak zereydi. Olayn nemli olduu sylenince yemei ertelemek zorunda kald. Salona girdiinde Prenses Yelizaveta Ksaveryeva'nn evresine ve pencere nne toplanm otuz kadar misafirin kendisini beklemekte olduunu grd. Onun ieri girmesiyle birlikte, yemee arlm olan misafirlerin hepsi ayaa kalktlar. Vorontzov'un zerinde her zamanki gibi siyah asker redingotu vard. Apoletlerin yerinde ince bir rtbe eridi, boynunda ise beyaz bir ha nian vard. Tral yzndeki kurnazln tatl glmsemesi gizleyemi-yordu. Gzlerini krptrarak davetlileri szyordu. Admlar yumuak ve hzlyd. Ayaa kalkarak kendini karlayan davetlilerden geciktii iin zr diledi. Erkekleri bayla selamlayarak Grc Prenses Manana Orbeliyani'nin bulunduu yere yrd. Grc Prenses

iri, gsterili bir kadnd. Ya krk be civarndayd. Vorontzov, nnde eilerek sofraya birlikte oturmay teklif etti. Kars Prenses Yelizaveta Ksaveryeva ise uzaktan gelen krmz sal, gr bykl bir generalin koluna girmiti. Prenses Vorontvova'nn yakn arkada Kontes uvazel ise Grc Prens'in kolundayd. Doktor Andreyevskiy, yaver ve dier misafirler, kimi ift, kimi tek olarak sofraya doru yryerek ndekileri takip ettiler. Uaklar zerlerine kaftan, uzun orap ve izme giymiler, yemek salonuna giren davetlilere yer gstererek sandalyelerini ekip intizaml bir ekilde oturulmasn salyorlard. Servisi yapan uak ise kendinden emin bir tavrla ba dimdik gm orbalktan tabaklara orba datyordu. Vorotzov uzun yemek masasnn orta ksmna oturmutu. Karsnda Generalle kars, sanda Prenses Orbeliyani, solunda ise 58 Prenses'in kara kal, kara g&zl, pembe yzl, ince yapl kz oturmaktayd. Prenses dayanamayarak gelen kuryenin ne tr bir haber getirdiini sordu. Vorontzov: - Mkemmel bir haber aziz dostum. Simon'un ileri iyi gitmi, diye cevaplad. Merakl baklarla kendisine bakan davetlileri daha fazla merakta brakmamak iin gelen artc haberi onlara da anlatt. Aslnda onun iin pek yeni bir haber saylmazd. Hac Murat'n Ruslara geip bugn yarn Tiflis'e gelecei sylentilerini ok nceden duymutu. O anlatrken sofradaki yaverler, memurlar, hatta kendi aralarnda fsltyla konuup glen genler bile susup dinlemeye balamlard. O, konumasn tamamladnda, karsnda oturan kars, yanndaki kzl sal gr bykl generale sordu: - Generalim, u Hac Murat'la hi karlatnz m? - Evet Prenses, hem de birka kez. Generalin anlattna gre 1843'te dallar Gergebel'i alrken, Hac Murat'la aralarnda iddetli bir atma olmutu. Bu atmada Hac Murat herkesin gzleri nnde bir albay vurmutu. Generalin konumasndan holanm grnen Vorontzov, anlatlanlar tatl bir glmsemeyle dinliyordu. General, Hac Murat'la olan ikinci karlamalarm anlatacakken yz aslm, dur-gunlamt. Vorontzov'a hitaben: - Ekselans, dedi. Onun u nl kurtulu savanda kurduu pusuyu hatrlyor musunuz? Gzlerini krpan Vorontzov anlayamamt. Sorma gerei duydu: - Neredekini? 59

Generalin "Kurtulu Sava" dedii Dargo savayd. O savata Vorontzov'un komutasndaki birlik, Hac Murat'n elinden yardmc birliklerin yetimesiyle zor kurtulmutu. Dargo sava, Ruslar iin utan verici bir savat. Orada dallarn nnde byk bir hezimet yaamlar, geride yzlerce l, yaral ve silah brakarak ekilmilerdi. Fakat General Vrontzov ar'dan gerekleri saklam ve bu olay Rus ordusunun parlak bir zaferi olarak rapor etmiti. Bu yzden kimse Vorontzov'un yannda bu olaydan sz etmeye cesaret edemezdi. Buna cesaret edebilenler de olay Vorontzov'un raporunda bildirdii ekilde anlatmak zorunda kalrlard. General de bunu bildiinden olayn ismini deitirerek kelime oyunuyla meseleyi geitirmek istemiti. Ama yine de davetlilerin byk ksm "Kurtulu Sava" tabiriyle anlatlmak istenileni anlam; fakat anlama-mazlktan gelmi, kimi de glmseyerek olacaklar beklemeye balamlard. Sadece krmz sal general durumun farknda deildi. Anlatt-; olaya kendisini ylesine kaptrmt ki Vorontzov'un sorusuna: : - Nerede mi? Kurtulu savanda Ekselans, diye cevap verdi. Sonra da anlatmasna devam etti. - ylesine ustalkl bir planla bl ikiye blmt ki "Kurtulu Kuvveti" yetimeseydi, o Hac Murat denen adam hepimizi orada telef edecekti. "Kurtulu" kelimesini ona ayr bir tat veriyormu gibi zerine basarak sylyordu. Manana Orbeliyani bir tatszlk kmasn nlemek iin generalin szn kesip araya baka eyler katnca, general de anlatmasna daha fazla devam edememiti. Manana Orbeliyani, generale Tiflis'te oturduu evin rahat olup olmadn soruyordu. Sorunun yersizlii karsnda aran general, evresine baknd. Baklar masann br ucunda oturan yaverinin gzleriyle karlat. Yaver, anlaml ve dik bakyordu. Hemen hemen herkesin baknda ayn anlam vard, ite ancak o zaman krd potun farkna vard. Grc prensesin sorusuna cevap vermeyerek sustu. Onun da yz aslmt. Tabamdakileri abucak attrmaya, inemeden yutmaya balad. Krd pot karsnda, ne yediini grecek, ne de tadacak hali kalmt.

Tm masa sus pustu. Souk havay biraz safa ama iyi bir dalkavuklukla Grc prensesin kocas datmay baarmt. Prenses Vorontzova'nn teki yannda oturan Grc prens sava geleneklerini iyi bilirdi. Sanki olup bitenlerden hi haberi olmam gibi biraz da yksek sesle anlatmaya balamt: - etesiyle gece kye girdi, beendii kadn kapt gibi kat gitti. - Peki niin o kadn tercih etmiti? - Kadnn kocasyla dman olduundan. Kocasndan intikam almaya frsat bulamadan adamcaz ld iin, intikamn karsndan almaya kalkmt. - Ne korkun ey! Vrontzov glmseyerek aklamada bulundu: - Sonu o kadar da korkun deil. Duyduumuza gre kararak esir ettii kadna iyi muamelede bulunmu, sayg gstermi. Sonra da kadm serbest brakm. -Ama karlnda para alm. - Olabilir. Normaldir. nemli olan merte davranmas. Bylece Grc prensesin yardmyla konu "Kurtulu Savaandan uzaklap Hac Murat'la ilgili hikyelere kaymt. Hac Murat ne kadar vlrse Prens Vrontzov o oranda memnun oluyordu. Davetliler, yzndeki ifadeden bunu anlamlard. - Olaanst cesur bir adam, kusursuz bir insan. 60 61 - Evet, ya gpegndz Demirhan-ar'a saldrp ar pazarda ne varsa temizlemesine ne buyurulur! Masann kenarnda oturan Ermeni de Hac Murat'a ait birok olay anlatmt. Bylece yemek boyunca sohbet konusu Hac Murat oldu. Hepsi de onun cesaret ve zekasn, ruh yceliini vmede birbirleriyle yar ediyorlard, ilerinden birinin onun yirmi esiri kuruna dizdiini anlatmas zerine bir bakas: - Ne yapalm, sava hali, diyerek Hac Murat' mdafaa etmiti. Sonra da ilave etti: - Ne derseniz deyin, dorusu byk adam. Dalkavuklukta usta olan Grc prenses hemen atld: -Avrupa'da dosa idi, belki de bir Napoleon olurdu, dedi. Vorontzov'un en ok holand konuydu bu. Gemite Napoleon'u yenerek "Beyaz Ha" kazanmt. -Napoleon deil belki ama, yaman bir svari generali olabilirdi, dedi Vorontzov. - Napoleon olmasa Hac Murat olurdu. - Eee, zaten Hac Murat ya! Bu akalamann ardndan biri ortaya bir sz atverdi: - Hac Murat'n ayrlmasyla bence amil'in sonu geldi. Hemen bir bakas ileri atld: - Daha fazla dayanamayacaklarn onlar da anladlar. Manana Orbeliyani: - Sayenizde, diye ortala yine dalkavuka bir sz att. Vorontzov bu tr dalkavukluklarn artk fazla olduunu dnerek, honut olmasna ramen, konuyu deitirme gerei duydu. Yemek bitmiti, Prenses Orbeliyani ile kol kola salona geerken olduka neeliydi. 62 * Vorontzov, kahveler imrken herkese kar tatl dilli ve nazik davrand. Hatta krd potu anlamam grnerek krmz sal generalin bile yanna gidip onunla konutu. ilen kahvelerden sonra Lomber oyununa oturmulard. Vorontzov'un oyun arkadalar; Grc prenses, Ermeni general ve n salm Doktor Andreyevskiy'di. Vorontzov, atlastan oyun ktlarn datmak iin hazrlanyordu. Kapanda birinci Aleksan-dr'm portresi bulunan enfiye kutusunu yanma koydu. Tam o srada italyan uak Jovanni ieri girmi, elinde tepsiyle bir mektup getirmiti. - Ekselans bir kurye daha geldi. Vorontzov zr dileyerek ktlar brakp mektubu at. Olundan geliyordu. Meller Zakomelskiy'le olan tartmasn ve Hac Murat'n onlara geiini yazyordu. Mektubun olundan geldiini renen Prenses de ne yazdn renmek iin yanma geldi. - Yine ayn ey. Mevki komutanyla biraz atm. Simon haksz; ama sonu iyi, dedi Vorontzov. Mektubu karsna verip kendini bekleyen arkadalarna dnerek oyundaki yerini ald. Ktlar datt, ilk el bitince, enfiye kutusunu ap, burumu yal, beyaz parmaklaryla, ok neeli olduu zamanlarda yapt gibi, Fransz enfiyesini burnuna ekti. 10 Hac Murat'n geldii gn Vorontzov'un salonu hncahn misafirle dolmutu. Bunlar arasnda vedalamaya gelmi olan krmz sal general, yolsuzluktan hakknda dava alm olan bir alay komutan, Doktor Andreyevskiy ve bir Ermeni tccar da vard. Kocas savata vurulmu olan bir subay kars da siyah matem elbiseleri iinde oradayd. Vorontzov'dan ocuklarn devletin okutmas iin ricaya gelmiti. Kilisenin el koyduu mallarnn iadesini talep iin gelmi olan, milli kyafeti ierisindeki bir Grc Prensi de salonu dolduran kalabalk arasndayd. Bir polis komiseri ise elinde Kafkasya'nn istilas iin hazrlanm kabark bir

dosya ile beklemekteydi. Hatta aralarnda bir de Han vard. Hepsi de Prens'le grmek iin sralarn beklemekteydiler. Hafif aksak admlarla salona girmi olan Hac Murat, bir anda herkesin dikkatini ekmiti. Ad fslt halinde kalabalk arasnda dolarken gzler zerine evrilmi bulunuyordu. zerinde yakas beyaz eritle ilenmi bir kaftan, banda sark dolanm bir papak, ayaklarnda beyaz renk pabu vard. Hafif aksakl yznden to64 pallayarak yryordu* Donuk bir ekilde nne bakan gzleri sanki hibir ey grmyor gibiydi. Yaver onu saygyla karlayarak prense haber verinceye dek oturmas iin yer gsterdi. Oturmak istemeyen Hac Murat, elini kamasnn altna sokarak kmser baklarla oradakileri szmeye balad. Biraz sonra yanna tercman Prens Tarhanov gelmiti. Hac Murat onun sorularna isteksiz ve ksa cevaplar vermekle yetindi. Vorontzov'un odasndan kmakta olan Kumk Prensi'nin ikayeti ise hkmet komiserindendi. Yaver dier srada bekleyenlere aldrmayp Hac Murat'a seslenerek kapya kadar refakat edip onu yalnz bana ieri ald. Vorontzov onu ayakta karlamt. Ama dnk kadar neeli deildi. Daha resmi ve ciddi tavrlar taknmaya alyordu. Hac Murat'n Vorontzov tarafndan karland bu oda, yksek pencereli, yeil panjurlu genie bir odayd. Hac Murat, kk esmer ellerini gsnde aprazlayarak Kumk lehesiyle ar ar konumaya balad. - Size ve byk ar'nza snmak iin buradayz. Kanmn son damlasna kadar ar'a hizmet etmeye kararlym. Bundan sonra, ortak dmanmz olan eyh amil'e kar ittifakmzn baarl olaca kanaatindeyim. Bu szler tercman tarafndan aynen tercme edilirken Vorontzov gzlerini Hac Murat'n yzne dikmiti. Hac Murat da ayn ekilde kendisine bakmaktayd. Her ikisinin baklarnda da kelimelerle anlatlmas mmkn olmayan anlamlar saklyd. Bu, dilin syleyemedii gerein sessiz bir ekilde anlatlmasyd. Vorontzov'un gzlerinde Hac Murat'n szlerine inanmamlk vard. stelik Vorontzov, Hac Murat'n Rus olan her eye dman olduunu bildiini de bu baklarla anlatmaya alyordu. O bak 65 lardan tm bunlar okumu olan Hac Murat, yine de szle balln anlatmaktan geri kalmyordu. Oysa onun da gzleri aksini sylyordu. Karsndaki adamn bir ayann ukurda olduunu, sava yerine lm dnmesi gerektiini dnyor; yine de kurnazl yznden tetikte olmas gerektiini anlyordu. Vorontzov tercmana seslenerek: - Ona de ki, armz byk olduu kadar merhametlidir. Onu kabul etmesi ve balamas iin ricada bulunacam. Beni kracan sanmyorum, dedi. Sonra da Hac Murat'n yzne bakarak ekledi: - armzn kesin emri gelinceye kadar kendisini burada tutmak zorunda olduumuzu da ona bildir. Tercmann tercme ettii Vorontzov'un szlerini dinleyen Hac Murat, yeniden ellerini gsnde apraz yaparak anlatmaya balad. Tercmann bildirdiine gre, Hac Murat, Avar blgesini idare ettii zamanlar Ruslara hakkyla hizmet etmiti. Kendisini ekemeyen Ahmed Han, iftira edip de kendisini General Klgenau'a ktlememi olsayd, hibir zaman Ruslara ihanet etmeyi aklndan bile geirmeyecekti. Vorontzov: . .ji - Tabii, tabii, dedi. Sor bakalm amil'den nasl bir intikam almak istiyor. Hem syle ayakta kalmasn, yle otursun. Hac Murat oturmay kabul etmedi. Sorulan soruyu yine ayakta cevaplad. Anlattna gre Ruslara geiinin nedeni, onlara a-mil'i yakalamalarnda yardmc olmakt. Vorontzov: - iyi, anladk da, ne yapmay dnyor? amil'i nasl yakalayacak? Onu anlatsn, diyerek tekrar oturmas iin Hac Murat'a iaret etti. Hac Murat, Vorontzov'urFistei zerine oturarak anlatmasna devam etti. Kendisine asker verilir de Lezgi blgesine gnderirlerse tm Dastan' eyh amil'e kar ayaklandrp amil'i yalnz brakacan ve bylece kolaylkla yakalayabileceini ayrntlara varncaya dek anlatt. - Gzel bir plan, bir dneyim, dedi Vorontzov. Tercman araclyla Vorontzov'un cevabn alan Hac Murat, bir mddet dnceye dald. Sonra ar ar konumaya balad. - Komutana sylediklerimi aynen ilet, ailem orada dman elindeyken elim kolum baldr. Onlar kurtarmadan eyh amil'e kar bir harekatta bulunamam. Hi acmadan hepsini ldrebilir. Ama ailemi baka esirlerle deierek kurtarrsanz, eyh amil'i yok edinceye kadar sizin yannzda mcadele ederim. Ya o lr, ya ben. Anlatlanlar dinleyen Vorontzov:

- Tamam, dedi. Bunu da dnrz. imdi karargh komutanna gidip durumunu, isteklerini ve dncelerini teker teker anlatsn. Karar sonra vereceiz. Hac Murat ve Vorontzov'un ilk grmeleri bylece bitti. O gece tipik dou mimarisini yanstan tiyatroda bir talyan operas oynuyordu. Vorontzov kendi zel locasnda oturmu operay izliyordu. Kardan Hac Murat'n gelmekte olduunu grd. Banda saryla aksayarak geliyordu. Yannda Yaver Loris Meli-kov vard. Kararl admlarla gelip n sralardan birine oturdu. En kk bir aknlk gstermemiti. Mslmanlara zg bir arballkla birinci sahneyi izlemiti. Sonra oradakilerin ilgi dolu baklarna aldrmadan kp gitti. Ertesi gece Vorontzovlarda olaan toplantlardan biri yaplmaktayd. Byk salon l l aydnlatlmt. Baheden hafif bir mzik sesi geliyordu. Olduka ssl ve ak kyafetler ierisindeki 66 67 gen ve orta yal kadnlar, prl prl niformalar ierisindeki erkeklerin dikkatini ekme yarndaydlar. Ssl ayakkablar giymi, uzun orapl ve frakl uaklar servis masasna gidip geliyor, misafirlere ampanya sunuyorlard. Vorontzov'un orta yal kars da dier kadnlardan geri kalmayarak ak ak giysilerle misafirler arasnda glmseyerek dolayordu. nceki akam tiyatroda olduu gibi kaytsz bir tavrla etraf szmekte olan Hac Murat'a da tercman vastasyla bir eyler sylemiti. Ev sahibesi kadndan cesaret alan baka kadnlar da korkularn yenip Hac Murat'a yaklamlard. Elence hakknda Hac Murat'n grlerini almaya alyorlard. Yaldzl apoletleri, kordonlar ve boynundaki beyaz hayla Vorontzov da gelmi, Hac Murat'n cevabn merakla bekliyordu. Kendi geleneklerinde bu tr elencelerin olmadn sylemekle yetinen Hac Murat, elenceyi beenip beenmedii konusunda bir fikir beyan etmemiti. Sorularn artmas zerine duymamazlktan gelip Vorontzov'a ailesinin ne zaman kurtarlabileceini sorarak konuyu kendi istedii tarafa ekmek isteyince, bu kez komutan duymamazlktan gelerek oradan uzaklat. Loris Melikov burada byle eyler konumann uygun olmadn Hac Murat'a anlatmaya alt. Hac Murat, Marya Vasilyevna'nn hediyesi saati karp bakt, on biri gsteriyordu. Loris Melikov'a dnerek eve gitmesi gerektiini syledi. Loris Melikov kalmalarnn daha uygun olacan belirtmesine ramen, emrine verilen arabaya binerek kendisine tahsis edilen eve gitti. Tiflis'e geliinin beinci gnyd. Loris Melikov ziyaretine gelmiti. Her zaman yapt gibi ellerini gsnde aprazlayan Hac Murat, Loris Melikov'un yzne glmseyerek bakp: - Buyur, dedi. Loris Melikov ieri girip masann yanndaki koltua oturmutu. Tam karsndaki divana da Hac Murat oturdu. Dirseklerini dizine dayayp Melikov'u dikkcftle dinlemeye balad. Prens, Hac Murat'n hayatn en ince ayrntsna vanncaya kadar biliyor olmasna ramen, bir kez de kendi azndan dinlemek istiyordu. Melikov: - Sen bana anlat. Ben yazp Rusa'ya evirerek Prens'e veririm, o da ar'a bildirecek, dedi. tiraz etmedi Hac Murat. Ban kaldrp sarn ileri itti. Kendine zg ocuksu bir glmseme dudaklarna yayld. Hayat hikyesinin ar'a okunacan renmek gururunu okamt. - Olur, dedi. Melikov, cebinden not defterini karrken ilave etti: - Her eyi ar ar en batan anlat, dedi. - yi gzel de nereden balayaym ki? O kadar ok ey oldu ki! En batan m? - Tabii. Nerede dodun, nasl yaadn? Ban yere eip bir sre dnd. Sonra divann kenarndaki kk tahta parasn eline ald. Altn ilemeli, fildii sapl kamasnn altndan ustura gibi keskin bir bak karp yontmaya balad. Bir yandan da anlatyordu: - Yaz, o halde... Kk bir ky olan Tselmes'te dodum. Bizim dallarn dilindeki tabiriyle kz ba kadar kk bir kyd. Hunzah olduka yakmmzdayd. Ailemiz hanlarla srekli gr halindeydi. Anam, Ebununsal Han'n stannesiydi. Bylece uzun zaman ben de Hanlarla beraber oldum. Hanmzn olu vard. Ebununtsal Han, -ki o aabeyim Osman'n stkardeiydi- manevi kardeim Ummuhan ve Bula Han. Bula Han', ileride anlatacam gibi, amil ldrmt. Ama ondan nce anlatmam gerekenler var. Kylere kan tellallar cihat ilann duyurmaktaydlar. O zaman ben on beime yeni girmitim. Bu cihat ilanna eenlerin hepsi katlmt. Avarlar da katlyordu. O sra Han'n sarayndaydm 68 69 grmi,!. Cihada edeceini ^ * A.kas RuslarIa Sn grm anas, or(M yard,m istemek iin Tiffls,e a*, bir Baron vard,. Bu

dahi etmemi, sadece ^^^f bu szne ramen hibir sey yapmaTl * 7 Vem"t np arap iirerek kt yerlre i, ? Ummuha"'' umarda kaybe.m,I, C^SSf* K muk huyluydu. Ben kurtarm i M ragmen bk ^ST H'"> -raym. yerte bir 3 ^ Stem'yrIar.s.emiyorlard, Hanla. "o ^ "i, Ruslardan ya karar verdim. "' du5"ndrd ve cihada kaotaa-M5ance,erin neden de|iti?Huslan sevmedi , aImak jfa yan Sordun, Yzme bakarak "Beni v anlamnda bir iar ogu,, buA,lah',n -Eee, katldn m peki? T f I , cihada sonra istedik. Geriye dnen eliler, Hamzat'n teklifimizi kabul ettiini ve bize bir eyh gndereceini sylediler. Yalnz rehin olarak Hanlarn anasndan kk olunu istediini de bildirdiler. Hanlarn anas zayf yaradll ve akl kt bir kadnd. Rehin olarak istenen olunu gndermedi. Ummuhan'la ben gittim. Bizi Hamzat'n adamlar karladlar. Ordugha varnca Hamzat adrndan kp, Han'a gerekli saygy gsterdi. Atnn zengisini tutup "imdiye dek ailenize bir ktlk etmedim, etmek de istemem. Bana kar kmayn. Mminlerin cihadna engel olmayn. Babam nasl babanza hizmet ettiyse, ben de tm gcm hizmetinize vereceim. Beni, ailenize, aranza kabul edin" dedi. Ummuhan ne syleyeceini armt. Zaten konumasn da pek beceremezdi. ylece kalakald. Ben Hamzat' Hunzah'a davet ettim. Han'n ve annesinin ona saygda kusur etmeyeceklerini syledim. Ben daha szm tamamlamamtm ki ilk kez karlatmz amil kzgn bir sesle "Sana sormuyorlar, Han'a soruyorlar." diye beni tersledi. Sustum. Hamzat, Ummuhan' adrna gtrd. Elileriyle birlikte Hunzah'a dnmem isteniyordu. yle yaptk. Hamzat'n adamlar Han'n annesini kandrmaya alarak byk olunu da oraya yollamasn istiyorlard. Bu ite bir hile sezinliyordum. Hanlarn annesi, Hamzat'n adamlarna inanmt. Kadnn sa uzun, akl ksadr. Annesinin istemesine ramen Ebununsal Han gitmek istemiyordu. O zaman anas olunu en zayf yerinden vurarak "Korkuyor musun yoksa?" dedi. Ebununsal Han bu sz zerine atnn hazrlanmasn emretti. Onunla birlikte ben de gittim. Hamzat bizi ordugh dnda karlad. Ummuhan'a gsterdii saygdan daha fazlasn gsterdi. Ordugha varnca Ebununsal Han' da adrna gtrd. Ben yine atlarla darda kalmtm. Geri dnmem istendiinde bayr geerken Hamzat'n adrndan bir silah sesi duydum. Atm oraya srdmde karlatm manzara korkuntu. Ummuhan kanlar iinde yerde yatyordu. Ebununsal 70 71 ise son bir abayla saldrganlara kar dayanmaya alyordu. Bir kl darbesiyle yznn yars yarlm, sarkyordu. Bir eliyle kesilen paray tutuyor, dier eliyle kl sallyordu. Ben oradayken, Hamzat'n kardeini yere sermiti bile. brn de haklayacakt ki silahla ate edildi ve Ebununsal da yere ykld. Hac Murat susmutu. Esmer, yank yzn koyu bir kzllk kaplam, gzleri kanlanmt. Devam etti: - Sonra katm!.. Korkmutum... - Yaa, dedi Melikov. Oysa biz seni korku bilmez sanrdk. - Evet korkunun ne olduunu sonradan unuttum. Ama o korkum, o gn bugn kmaz aklmdan. Hatta o olay her hatrlaymda korkuyu biraz daha yenerim. 72 11 Hac Murat: - Sanrm namaz vakti oldu, namazm klaym. imdilik bu kadar yeter, dedi. Sonra Vorontzovlann hediyesi olan saati kaftannn i cebinden karp dmesine bast. ocuksu bir glmseyile ban yana eerek saatin aln dinledi. On ikiyi eyrek geiyordu. - Dostum Vorontzov'un hediyesi, iyi adam. - Evet yledir. Sen namazn kl, ben bekliyorum. -Tamam. Hac Murat'n namaz klmak iin yatak odasna gemesiyle yalnz kalan Loris Melikov tuttuu notlara bir gz att. Anlatlanlarn nemli bir ksmn yazmt. Bir sigara yakp odada bir aa bir yukar dolamaya balad. Yan odadan Tatarca konumalar duyuluyordu. Hac Murat'n adamlaryd bunlar. Kapy ap ieri girdi.

Dallara zg ekimtrak bir deri kokusu alnd burnuna. Tek gzl, kzl sal Hamzalo yere oturmu, dizgin ryordu. Bir yandan 73 I da ksk bir sesle hzl hzl bir eyler anlatyordu. Loris-Melkov'u grnce sustu, aldrmakszn iine devam etti. Kirpiksiz, kara gzleri l l olan Han Mahoma, beyaz dileriyle srtarak olduka neeli bir eyler mrldanp duruyordu. Eldar ise gmleinin kollarn svam, iviye asl eerin kaylarn siliyordu. Hanefi ortada yoktu, mutfakta yemek yapyordu. Selam vererek ieri girmi olan Loris Melikov, Han Mahoma'ya dnerek sordu: ; - Tarttnz konu neydi? Han Mahoma, umursamaz bir tavrla cevap verdi: - amil'i vyor hep. amil byk adamm, bilginmi, yaman yiitmi, ndermi, eyhmi. - Peki ne diye ayrlm ondan? - Bilmem, akl ite. Hem ayrld, hem vyor. - amil'in eyhliine sen de inanyor musun? Hamzalo atld: - eyh olmasa onca halk peinden srkleyebilir miydi? Mahoma mdahale etme gerei duydu: - amil deil; ama Mansur byk bir eyhti. O imam olduunda ulusumuz bambakayd. O, kyleri dolarken halk karlamaya kar, eteini per, duasn alrd. Yallarn anlattna gre, o zamanki insanlarn hepsi evliya gibi yaarlarm. ibadetlerini aksatmaz, arap ve ttn imez, birbirlerini sever, kin gtmezlermi. Bir yerde bulunan para veya eya gibi eyler yol kenarndaki direklere balanrm. Halk bolluk ve bereket iinde yaarm. Fakat imdi yle mi? Hamzalo yine atld. - Dallar arap ve ttn imdi de imezler. 74 Loris Melikov'a gz*krpan Han Mahoma: - amil tam bir Lamarovdur*, dedi. - amil bir daldr. Dalarda da kartallar yaar, dedi Loris Melikov. Han Mahoma srtarak sevincini belli etti: - Yaa be, cevap dediin ite byle olur! Loris Melikov'un elindeki gm tabakay gren Han Mahoma, ondan bir sigara istedi. Melikov, imesinin yasak olduunu syleyince de gz krparak "Kimse grmez." dedi. Mahoma, Melikov'un verdii sigaray beceriksizce imeye alyor, duman iine ekmeden geri flyordu. Hamzalo kzmt: - Yanl yapyorsun, deyip hiddetle kp gitti. Han Mahoma, Hamzalo'nun kzgnlna aldrmad. Sigarasn ierken, Melikov'a ipekli bir gmlek ve beyaz bir kalpak alabilecei bir yer sordu: - Paran var m! diye sordu Melikov. Han Mahoma gz krparak cevap verdi: - Eh ite, yeteri kadar var. Eldar glmseyerek Melikov'a dnd: - Sorsana bu paray nerden bulmu? - Kazandm. Han Mahoma bir gn nce sokakta dolarken yaz tura oynayan bir grup Rus askeriyle Ermenilere rastlamt. Oyunu abucak kavrayan Mahoma da oyunculara katlm ve yerdeki paraya oynadn sylemiti. * Lamarov, kmsemeyi ifade eden bir kelimedir. (evirenin notu) 75 Loris Melikov sordu: - Peki yerdeki kadar paran var myd? - Hepsi hepsi on iki kepeim vard, dedi Mahoma srtarak. - Kaybetseydin ne yapacaktn? Han Mahoma tabancasn gsterdi: - Yanmda bu vard, yetmez mi? - Onu mu verecektin? - Vermek mi? Hayr, kaacaktm. Arkamdan gelen olursa da vuracaktm. - Peki kazandn m bari? - Evet, yerdeki paralarn hepsini toplayp gittim. Loris Melikov, bu olayla Han Mahoma ve Eldar'n karakterini iyi tahlil etmiti. Han Mahoma, neeli, ii iine smayan, her zaman en akrak, kendisinin ve bakalarnn hayatyla oynamaktan ekinmeyen biriydi. Bu

karakteri sebebiyle, bugn nasl Ruslara gemise yarn da yeniden amil'e katlabilirdi. Eldar da kolay anlalr biriydi. Yalnz kzl sal Hamzalo'yu anlayamamt. Onun amil'e bal olduunu, Ruslara kar byk bir dmanlk, bir tiksinti duyduunu tahmin ediyor, neden taraf deitirdiini anlayamyordu. Loris Melikov'un aklna, kimi subaylarn dnd gibi, Hac Murat'n amil'e kar dmanlnn bir kandrmaca olabilecei ihtimali taklmyor deildi. Byle bir aldatmacayla Hac Murat, Ruslarn zayf taraflarn renip amil'e yardmc olabilirdi. Hamzalo, bu dnceyi ispat iin yeterli deil miydi? Hac Murat ve dierleri kendilerini kolaylkla gizleyebiliyorlard; ama Hamzalo duyduu ar kin nedeniyle kendini kolayca ele veriyordu. Hamzalo'yu konuturmak isteyen Loris Melikov ona sklp s-klmadn sordu. Hamzalo biraz nce ieri girmi, yeniden iine 76 balamt. Melikov'un sorusu zerine tek gzyle ona yan yan bakarak homurdand: - Hayr, sklmyorum. Hamzalo, dier sorular da ayn ekilde homurdanarak cevaplad. Odaya Hanefi girmiti. Yz, boynunun evresi, kabank gs yosunla kaplanm gibi kllyd. Konumay pek sevmez, grevinden baka eyler dnmezdi. Eldar gibi efendisine tm varlyla balyd. Loris Melikov, odaya pirin almak iin gelmi olan Hanefi'ye, ka yldr Hac Murat'n yannda olduunu sordu. - Be yldr, dedi Hanefi. Onunla ayn kydeniz. Babam amcasn ldrmt. Onlar da beni ldreceklerdi. Hanefi, Loris Melikov'un yzne bakarak devam etti: - Ben de onlara snarak beni kardelie kabul etmelerini teklif ettim. - Kardelie kabul etmek ne demek? - iki ay boyunca sam ve trnaklarm kesmedim. Sonra onlara gittim. Beni analar Patinat'n yanma gtrdler. Patinat ana, meme verdi. Bylece Hac Murat'la karde oldum. Yan taraftan Hac Murat'n sesi duyulunca Eldar ellerini silip ieri kotu. Dnnde Loris Melikov'a: - Seni aryor, dedi. Odadan kmadan Han Mahoma'ya bir sigara daha veren Loris Melikov, yeniden Hac Murat'n bulunduu odaya geti. 77 * 12 Loris Melikov'u neeli bir yzle karlayan Hac Murat, divanda yer gstererek: - Devam edelim mi? diye sordu. Loris Melikov, memnuniyetini belirterek: - Tabii, dedi. Adamlarnn yanna uramtm, biraz sohbet ettik. Bir tanesi bana yle neeli geldi ki... - Han Mahoma'dan bahsediyor olmalsnz. ok uan biridir. - Gen ve yakkl olan da houma gitti. . - Eldar gentir; ama elik gibi de serttir. Bir sre sustular. Hac Murat, sessizlii bozarak sordu: - Balyor muyuz? - Evet balayabiliriz. - Nerde kalmtk, Hanlarn nasl ldrldn anlatmtm. Bylece Hamzat Hunzah'a girerek Hanlarn sarayna yerleti. Hanlarn anasn ayana artt. Kadncaz bard, ard, azna geleni syledi. Sonuta Hamzat'n emriyle Asildar adnda biri tarafndan arkadan baklanarak ldrld. 78 - Neden? * - Neden olacak, arka tekerlek devaml n tekerlein izinden gider de ondan. Suyu kknden kurutmak gerekiyordu. yle de oldu. En kk Han' amil, uurumdan att. Bylece tm Avar blgesi Hamzat'n emrine itaat etti. Yalnz kardeimle ben direniyorduk. Hanlarn intikamn almaya azimliydik. Boyun emi grndk; ama tek dncemiz intikam alabilmekti. Byklerimizle yaptmz istiare sonucu Hamzat'a saray dnda tuzak kurmaya ve saraydan ktnda onu ldrmeye karar verdik. Birileri bizim bu kararmzdan haberdar olmu ve Hamzat'a yetitirmi. Hamzat, dedemizi artarak "Bana bak!" demi, "Torunlarn bana kar bir suikast hazrlyorlarm. Eer aldm haberler doruysa seni de onlarla beraber ayn ipte sallandrrm. Ben Allah rzas iin alyorum. Kimse beni yolumdan eviremez. imdi git ve bu sylediklerimi aklndan hi karma." Dedem eve dndnde Hamzat'la arasnda geenleri aynen anlatt. Bunun zerine daha fazla beklemeden bayramn ilk gn bu ii bitirmeye karar verdik. Baz arkadalarmz bu karara kar ktlar. Dncemizde kardeimle birlikte yalnz kaldk. Ama kararmzdan vazgemedik. Yanmza ikier tabanca alp camiye gittik. Hamzat, yine adamlaryla birlikte gelmiti, stelik hepsi de ya-lnklt. Hamzat'n hemen yannda en sevdii fedaisi, Hanlarn anasm dren Asildar da vard. Bizi grnce phelenerek zerimizi aramak istedi. Hanerim elimde tetikte bekliyordum, ani bir hareketle haneri kalbine sokup Hamzat'n zerine atldm.

Kardeim Osman benden atik davranp tabanca ile ate etmiti. Yaral olan Hamzat kardeime saldrd, ama bana vurup iini bitirdim. Ne var ki onca fedaiye kar iki kiiydik. Yaplan mcadelede kardeim ldrld, bense caminin penceresinden atlayarak kamay baardm. Hamzat'n lmnn duyulmas zerine halk ayakland. Hamzat'n adamlar kamak zorunda kald. 79 Bir sre sustu. Derin Ruslara kar i kabul etmedim. Peki nin kabul etmedin? " verdi. Ivar bana nce o tadan da Ahmed Han', "i vard, ldrlen i *. Hanlar bunu H a^ni syledi. Tek-ap veledi. Sonra de. * Klugenau' ,,^ sonra MUhammed Mirza'y, arAh l "ir S"ta"'. og,una iste. bunu sangtn, iare, ederefc dev am i. General Tiflis'e gidi ^T bir bik asker gfdeTd ^ 't ?" <opa bala, MtI Jn C^^? Z"*= arak bir ar'a gtrmek zere zdler t f w ! S"n Demi*an,k,,k. Hlerin, ba27v t * aSke"n k">as,nda 80 bir yer aryordum. Durumu fark ederek durdurmaya alan bir askerle birlikte uuruma yuvarlandk. O ld, ben sa kaldm. Kaburgalarm, kafam, kollarm her yanm krk iindeydi. Srnerek de olsa oradan uzaklamak istedim; ama beceremedim. Bam dnyordu, baylmm. Kendime geldiimde her yanm kan iindeydi. Bu halimi bir oban grm, kylleri bama toplad. Beni alp kylerine gtrdler, tedavi ettiler. Elhamdlillah iyiletim; ama bir bacam o olaydan sonra tam olarak iyi-lemedi. Sonra arpk bacan ileri uzatarak ilave etti: - gryor ya, buna da kr. yice kendime geldikten sonra Tselmes'e gittim. Avarlar yeniden balarna gememi istediler. Ben de kabul ettim. evik bir hareketle ayaa kalkp heybesinden sararm iki mektup kard. Mektuplar Loris Melikov'a uzatarak okumasn istedi. General Klugenau imzasn tayan ilk mektup aynen yleydi: "Astemen Hac Murat! Emrimde bulunduun sre ierisinde hep senden honut oldum. Seni iyi bir insan olarak bildim. Tugeneral Ahmed Han senin bir hain olduunu, sark giydiini, a-mil'le iliki kurarak halk kkrttn sylemiti. Seni tutuklayp yanma getirmelerini emretmitim; ama sen katn. Sulu olup olmadn kesin bilmediim iin kaman iyi mi oldu kt m oldu bilmiyorum. imdi beni dinle. Eer Byk ar'a kar vicdann hl temizse, suun yoksa bana gel. Hi kimseden korkmana gerek yok. Seni kendim koruyacam. Ahmed Han, benim emrim olmakszn sana hibir ey yapamaz. nk o da benim emrim altnda." Bu satrlarn akabinde szn her zaman tuttuunu, haksever olduunu belirttii Hac Murat'n kendisine gelmesini tekrarlyordu. Hac Murat, Loris Melikov'un ilk mektubu okuyup bitirdiini 81 I grnce ikinci mektuptan nce bu ilk mektuba nasl cevap verdiini anlatma gereini hissetti. - Cevap olarak yazdm mektupta sar amil'in etkisiyle deil, inancmn gerei olarak tadm yazdm. amil'e katlmay ne arzu etmitim, ne de edebilirdim. Yanna gitmeme de imkan yoktu. nk onurumu on paralk etmilerdi. "Hunzah'a ellerim kollarm bal iken, stme pisleyen alak hayatta iken dnmem." dedim. Bu cevabm zerine general u ikinci mektubu gnderdi. Hac Murat'n uzatt ikinci mektubu alan Loris Melikov, onu da merakla okumaya balad. Bu ikinci mektupta unlar yazlyd: "Mektubuma cevap verdiin iin teekkr ederim. Geri dnmekten korkmadn; ama erefinin lekelendiini yazyorsun. una inan ki Rus yasalar haklnn hakkn her zaman korur. Seni aalamaya cesaret eden

adamn cezalandrmn kendi gzlerin- le greceksin. Bu iin soruturulmas iin emir verdim. Dinle Hac Murat.1 Sana ne denli krlsam haklym. nk verdiim sze ve dahas bana gvenmedin. Ancak karakter olarak millete kukulu bir karaktere sahip olduunuzu bildiim iin aldrmyorum. Eer vicdann temizse, sang yalnzca inancnn gerei olarak tayorsan, haklsn demektir. Sarn benim yanmda ve her Rus subaynn yannda rahata giyebilirsin. erefini lekeleyen adama gelince, sana sz veriyorum, cezasn ekecektir. Maln mlkn iade edilecek ve Rus adaletinin ne olduunu greceksin. Ruslarn gznde o olay sebebiyle kirli bir adam olduunu sanma. Byle bir alaklk senin onurunu kramaz. Gimrililerin dahi sark sarmalarna izin verdim? Tekrar ediyorum, ekinmen iin hibir sebep yok. Sana bu mektubu gnderdiim adamla gel. Ona gvenebilirsin, seni dmanlarna deil bana getirecektir." Klugenau, mektubun devamnda uzun uzun dil dkyor, Hac Murat'n kendisine katlmasn arzuladn belirtiyordu. Loris Melikov'un mektubu okuyup bitirdiini grnce, Hac Murat anlatmasna devam etti: - Bu szlere inanmadm, inanmadm iin de gitmedim. Her eyden nce Ahmed Han'dan intikam almam gerekiyordu. Bunu yapabilmem iin de serbest olmalydm. O arada Ahmed Han Tselmes'i kuatmt. Beni l ya da diri ele geirmek istiyordu. Adamlarm Ahmed Han'a uzun sre dayanacak kadar gl deildi. O srada amil'in teklifi yardmmza geldi. Ahmed Han'dan kurtulmamza yardm edeceine, onu ortadan kaldrp tm Avar'm ynetimini bana brakacana dair sz veriyordu. Buna mukabil Ruslara kar onu desteklememi istiyordu. Uzun sre dndm ve teklifi kabul ettim. O gnden sonra da hayatm Ruslarla savamakla geti. Daha sonra savalarn anlatt. Hac Murat'n savalar saymakla bitecek gibi deildi. Loris Melikov dahi bunlarn ok azn biliyordu. Anlatt savalarnn ortak zellii, grlmemi bir abuklukla saldrmas ve cesareti idi. Bu zellik onu srekli olarak baarl klmt. Hac Murat son olarak unlar anlatp hikyesini tamamlad: - amil'le aramzda dostluk yoktu. O benden ekinirdi. Ama ona gerekli olduumu da bilirdi. Bir gn bana am'den sonra kimin imam olmas gerektiini sordular. "Kimin klc keskinse o olur." dedim. Bunu amil'e anlatmlar. Benden kurtulmak amacyla Tarabasan'a gnderdi, itiraz etmedim, gittim. Bin koyunla yz at ele geirip geri dndm. Davranm hatal bulup beni naiplikten uzaklatrd. Sonra da adamlarn gnderip tm mal varlma el koydurdu. Beni yanma artmasndan, hakkmda lm karar verildiini anlamtm, gitmedim. Bizzat yakalamak iin peime dt. O zaman Vorontzov'a sndm. Yalnz alelacele kat83 boylerim, abala 84 13 Sava Bakan erniev'e 20 Aralk gn Vorontzov'un Franszca olarak yazd mektup aynen yleydi: "iki gndr rahatsz olmam sebebiyle Hac Murat' ne yapacamza bir karar vermek iin size mektup yazma frsat bulamadm. Son mektubumda Hac Murat'n buraya geldiini bildirmitim. Tiflis'e ayn sekizinde geldi. Hemen ertesi gn onunla ilk grmemi yaptm ve sekiz dokuz gn boyunca kendisiyle konuup bizlere ne ynde yardmc olabileceini, zellikle de u an iin onu ne yapacamz dndm. Ailesi yznden byk bir keder iinde. Ailesi amil'in elinde kald srece, elinin kolunun bal olacan, ona gsterdiimiz iyi niyet ve balamadan dolay boynuna bor sayd hizmetleri yerine getirmek iin gereken gc kendinde bulamayacan sylyor. Ailesinin akbeti hakknda bilgi alamamak onu ileden kartyor. Onun refakatine verdiim kiilerin sylediklerine gre, geceleri uyuyamyor, yemiyor ve zamann ibadet ederek geiriyor. Onu teselli eden biricik megalesi, izin alarak ata binmek, yanndaki refakati Kazak askerleriyle 85 l i krlarda dolamak. Sylediine gre bu alkanl uzun yllardan beri sregelen bir davran tarzym. Ailesinden bir haber alp almadm renmek iin her gn bana uruyor. Teklifi, tutsaklar ve bir miktar para ile amil'e eli gnderilmesi ve ondan ailesinin serbest braklmasnn istenmesi. Ona bu i iin para verebilecek birok adam varm. "Ailemi kurtarn, mr boyu size hizmet edeyim." diye tekrarlayp duruyor. Dediine gre amil'e kar yaplacak bir hareket iin en verimli hat, Lezgin hattym. "Bu hattan yaplacak bir harekatla bir ay ierisinde size byk bir baar salamazsam, beni istediiniz gibi cezalandrn." diyor. Cevap olarak ona, sylediklerine katldm, stelik de ailesinin bir rehin gibi yanmzda kalmasnn bizim amzdan daha iyi olacan, kendisine kar baz pheleri ortadan kaldracan syledim. Ayrca dei toku iin tm tutsaklar toplayacama, amil'e verilecek fidye iin, kanuna uygun olmasa bile ona yardm etmek isteyenlerden para toplayp, kendisinin toplayaca paraya katacama dair sz verdim. Bu arada

dncelerimi de kendisine aktardm; nk amil, ailesini hibir suretle vermeye yanamayabilir. Belki de onun geri dnmesi iin ailesini koz olarak kullanr, dnmedii takdirde anasn, karsn ve alt ocuunu teker teker ldrme tehdidinde bulunabilir. amil'den byle bir tehdit ald takdirde kararnn ne olacan sordum. Bu sorum zerine gzlerini havaya kaldrp kollarn aarak, her eyin Allah'n bilgisi dahilinde olduunu, onun en gzelini bildiini, ama kesinlikle dmanna teslim olmayacan, nk a-mil'in kendisini balamasna imkan olmadn syledi. Bunun yannda ailesine bir zarar verileceine ihtimal vermiyor, eer zarar verilirse bu byk bir dncesizlik olur diye dnyor. Byle bir hareket ncelikle Hac Murat'n kinini arttrm olur, stelik Dastan'da amil'in bylesi bir hareketini nleyebilecek saygn insanlar da mevcuttur. 86 Son olarak gelecei iin Allah'n buyruuna boyun eeceini; ama imdilik sadece ailesini dndn tekrarlyor. Ve ayrca ene dolaylarna gitmek iin de benden izin istiyor. Oradan ailesi hakknda bilgi almas daha kolaym. Dman blgesinde kendisine bal olduka adam da varm. Bizlere katlan ya da hibir tarafa bal bulunmayan halk arasnda daha baarl olacam, bizlere daha faydal olabileceini sylyor. Ayrca tekrar Grozna'ya, kalesine gnderilmesini de rica ediyor. Tm bu gelimeler dorusu beni kayglandrmyor deil. nk nasl hareket edersem edeyim byk bir sorumluluk altnda bulunduumun bilincindeyim. ncelikle unu biliyorum ki, Hac Murat'a kr krne inanmak byk bir ihtiyatszlk olur. te yandan kamasn ve tekrar amil'e katlmasn nlemek iin onu hapsetmek de siyasal ynden uygun olmaz. Byle bir hareket ksa zamanda tm Dastan'da duyulur ve amil'e bakaldrp bizimle birlemek isteyenlerin isteklerini krar. stelik de amil'e daha fazla yaknlam olurlar. Sonra Hac Murat'n amil'e kar kp bize snm olmas tarafsz kitlelerce dikkatle izleniyor ve bize kar bir ilgi oluturuyor. Kanaatimce imdilik Hac Murat'n istedii ekilde davranmak zorundayz. Alacamz tedbirlere ramen Hac Murat' elimizden karrsak buna amamak gerekecek. Yneticilikte, zellikle bylesi kark konularda yanlgya dmemek ve bunun sorumluluuna katlanmamak mmkn deil, insan takip ettii yolun doruluuna inanmsa gerisi nemli deil. Sevgili Prens, tm bu yazdklarn Majeste Imparator'un yksek grlerine sunmamz nemle rica ediyorum. Yce Imparator'un davranm olumlu bulmas beni mutlu edecektir. Size yazdm ayrntlar aynen General Zavadovskiy'le General Kozlovs-kiy'e de yazdm. Hac Murat'a da tm davranlarnda General 87 Kozlovskiy'e kar sorumlu olduunu ayrca bildirdim. Bundan byle dorudan onunla iliki halinde olacaktr. Dallar arasnda, Hac Murat' hapsettiimiz ynnde bir dedikodu yaylmasn nlemek amacyla Hac Murat'n yanma koruyucu alarak istedii ekilde gezmesini serbest braktm. Yalnz, ilk gittii Vozdvijenskaya'ya bir daha gitmemesi ynnde ondan sz aldm. O yer, ilk teslim olduu ve dostu sayd olumun idaresi dnda bulunduundan istenmeyen olaylar kabilirdi. stelik de oralar dmann kalabalk olduu yerlere olduka yakndr. Groz-na ise kendi gvenilir adamlaryla iliki kurabilmesi iin msait bir yerdir. Kendi arzusu zerine yanma kattm yirmi seme Kazan yan sra, Svari Binba Loris Melikov da srekli yannda bulunuyor. Melikov, deerli, yetenekli, ok akll ve Hac Murat' iyi tanyan bir subay. stelik de onun dilini biliyor. yle sanyorum ki Hac Murat da ona gveniyor. Hac Murat konusunda Trahanov'la da grtm. Davranm o da doru buldu. Aslnda baka bir seeneimiz de yok. Ya onu tutuklayp kamasn diye tm dikkatlerimizi zerinde toplamamz gerekecek ya da o blgeden btnyle uzaklatrmamz. Her ikisinde de Hac Murat'la amil arasndaki geimsizlikten yararlanma frsatn karacamz gibi, amil'in halk arasnda birlii salamasna da dolayl olarak yardmc olmu olacaz. Prens Tarhanov, Hac Murat'n amil'e kar duyduu kinde samimi olduuna inanyor. Onu endielendiren tek ey, Hac Murat'n dinine olan ar saygs ve ball. amil'in ileride onu bu yolla etkileyebileceini Hac Murat'n kendisi de gizlemiyor. Sevgili Prens, size buradaki olaylar mmkn olduunca zetlemeye altm." 88 14 Vbrontzov'un mektubu 24 Aralk'ta Tiflis'ten yola karld. zel bir ulak, bir dzineye yakn at atlatp, bir o kadar da arabacya kan kusturarak mektubu 1851'in son gn, yani ylbandan bir gn nce sava bakam erniev'e ulatrd. erniev, bu mektubu, 1 Ocak 1852'de incelenecek br dosyalarla birlikte ar Nikolay'a sundu. erniev, Vorontzov'u pek sevmezdi. Kendisinin zor gnler yaad, sefalet ierisinde bulunduu gnlerde Vorontzov lks ierisindeydi. O, soylu, varlkl, kkl bir aileden geliyordu. Kendisi ise halkn arasndan, sfrdan ykselerek bu mevkie gelmiti. Bunun iin, ar'm Vorontzov'a kar gsterdii yaknlk cann skmyor deildi. Vorontzov'u ar'm gznden drmek iin elinden geleni yapmaktan ekinmiyordu. Kafkasya'daki

askeri harekatla ilgili bir nceki raporu frsat bilerek ar' Vorontzov'a kar kkrtmay baarmt. Bir mfreze askerin dallarca ldrlmesine sebep olarak komutanl gstermiti. Bu kez de dncesi Vorontzov'un Hac Murat'la ilgili grlerinin olumsuzluunu dile getirmekti. ar', Vbrontzov'un her zaman 89 kendi milletinin zararna olarak dallar koruduuna, onlara kar gevek olduuna, yanl siyaset takip ettiine, Hac Murat' Kafkasya'da brakmakla bu yanllarn en byn yaptna inandrmak istiyordu. Ona gre Hac Murat, askeri durumumuzu renmek zere gelmiti. Bu yzden Orta Rusya'ya yollanmal ve ancak ailesi dallarn elinden kurtarlp elde rehin tutulduktan sonra, ondan yararlanma yoluna gidilmeliydi. Ne var ki, erniev'in kendi kafasnda kurduu bu plan uygulamaya girmedi. nk 1 Ocak sabah, ar Nikolay'n en huysuz olduu zamanlardan birine rastlamt. Byle gnlerde ar, sadece kar koymu olmak iin hibir teklifi kabul etmezdi. zellikle de bu teklif, yerini dolduracak bakas olmad iin tahamml etmek zorunda olduu erniev'den gelmise... Onun, Zahar erni-ev'i Dekabrisler davasnda tutuklatp malna mlkne el koymak iin nasl uratn ok iyi bildiinden pek tutmazd. Bylelikle Hac Murat, ar Nikolay'n o gnk asabiyeti sayesinde Kafkasya'da kald. Belki de erniev o raporu bir gn sonra vermi olsayd kaderi deiecekti. 15 Souun eksi yirmi derece olduu sisli bir sabahn dokuz buuuydu. Bana mavi bir apka giymi, iman, sakall arabac, kk kza K Saray'nn nnde durdurdu. Efendisini bir mddet nce brakm, kaln pamuklu paltosuna sarnarak dizginlerin zerine oturmu, yen ellerini ovuturmakta olan arkadan, Prens Dolgorukiy'in arabacsn, bayla selamlad. erniev, yakas boz renkli, kunduz krkle kapl bir kaput ve niformasnn horoz tyl, keli apkasn giymiti. Dizlerine rtl ay postunu kaldrarak, m, lastiksiz ayaklarn itinayla kzaktan kard. Ve kapcnn ciddi bir tavrla at kapdan mahmuzlarn ngrdatarak geip, ieri girdi. Geni salonda, koarak gelip kendisini karlayan yal bir saray uana kaputunu brakt. Aynann karsna geip apkasn perukasndan dikkatle ayrd. akaklarndaki ve alnndaki bukleleri alkn hareketlerle elleriyle kabartt. Niann, kordonlarn ve pskll kocaman apoletlerini dzeltti. Sonra da gsz admlarla hal kapl geni merdiveni kmaya balad. 90 Kaplarda onu saygyla selamlayan niformal uaklarn arasndan geerek kabul salonuna girdi. Yaverlie yeni atanm gen bir subay, onu karlad. Favorilerini, ar Nikolay gibi, akaklarndan gzlerinin zerine doru taramt. niformas, apoletleri, kordonlar yepyeni ve ar elence gecelerinin henz ypratmad ince bykl, pembe yz ile gle bir genti. Sava Bakan yardmcs Prens Vasiliy Dolgorukiy, bezgin ve donuk baklarla ayaa kalkp, erniev'le selamlaarak tokalat. Onun da byk ve favorileri Nikolay'nki gibiydi. erniev, ar'n alma odasn iaret ederek yavere sordu: - imparator? - Majesteleri henz geldiler, dedi yaver. Kendi sesini iitmekten duyduu honutsuzluk, yznden okunuyordu. Banda su dolu bir bardak varm da, dklecekmi gibi yumuak admlarla yryp, sessizce kapya yaklat. Kapdan girerken tm benliiyle derin bir saygya brnp kapnn arkasnda kayboldu. Dolgorukiy evrak antasn am, iindeki evraklar son bir kez gzden geirmekteydi. erniev, oday arnlayarak ask bir yzle ar'a vermesi gereken raporu dnyordu. Tam alma odasnn nndeyken kap ald, ierden kan yaver saygl bir tavrla bakanla yardmcsn ar'n huzuruna ard. Byk yangnn harap ettii saray batan itibaren yeniden onarlm olmasna ramen ar, hl ikinci katta kalmaya devam ediyordu. Bakanlar ve yksek devlet adamlarn kabul ettii alma odas olduka geni ve yksekti. Odann drt byk penceresi darya bakyordu. ar 1. Aleksandr'n byk boy bir portresi ilk girite dikkati ekiyordu. Duvar dibinde birka sandalye, ortada byk bir yaz masas ve masann nnde Nikolay'n koltuuyla, misafirlerin oturmas iin birka sandalye vard. Nikolay, apoletsiz siyah bir redingot giymi, koca gbeini mmkn olduunca skm, donuk ve cansz gzlerle odaya girenlere bakyordu. Yznde belirgin bir honutsuzluk vard. Skntsnn nedeni, nceki gnk maskeli balodan fazla yorgun ve bitkin k idi. Her zamanki gibi, tepesi kulu muhafz alay miferiyle halkn arasnda alm satarak dolarken kalabaln iinde, geen baloda rastlad maskeli kadn grmt. Geen sefer tm uhluu ile yal adamn kann coturmu, sonra da bir sonraki baloda buluma sz vererek kamt. Dnk baloda ayn kadnla karlanca onu hemen salvermemi, locaya kp oturmay teklif etmiti. Locann nnde kimseyi bulamaynca Nikolay kapy ap kadn ieri davet etti: Kadn duraklayarak: - erde biri var, dedi. Gerekten de ierde birileri vard. Bir svari subayyla sar kvrck sal, gen bir kadn birbirlerine sokulmu, oturuyorlard. Kadnn zerinde domino kumandan bir tuvalet vard ve maskesini karmt. Kzgnlktan

burnundan soluyarak kapda dikilen Nikolay' ilk o grd ve hemen maskesini takt. Subay ise korkudan donup kalm, yuvalarndan darya frlam gzlerini Nikolay'a dikmi bakyordu. insanlara korku vermeye alkn olan Nikolay, yine de her seferinde insanlar korkutmaktan holanrd. Bazen de byle korkudan afallam insanlara tatl dille hitap eder, sonra da terslerdi. Bu kez de yle yapt: - Ee kardeim, sen benden gensin, pekl bana yerini vermek istersin, dedi. Subay aknln atlatm olmal ki, bu sz zerine srayarak kalkt. Kzarp bozararak iki bklm, maskeli arkadann ardndan locadan kt. 92 93 Nikolay'n refakatindeki maskeli kadn, sveli bir mrebbiye-nin kzyd ve ancak yirmi yalarnda gzel bir kzd. Nikolay'a anlattna gre t ocukluundan beri resimlerine baka baka onu taparcasna sevmiti, ilgisini ekmek iin her eyi yapabilirdi. Hayatta onunla tanm olmaktan baka hibir ey istemiyordu. O gece gen kz, vaktinin bir saatten fazlasn onunla ba baa geirdi... Nikolay, ayn gece saraydaki kendi odasna geip, vnd dar ve sert yatana uzandnda uzun sre uyuyamad. Napole-on'un apkas kadar nl sayd pelerinini zerine rtmt. Gen kzn korku ve heyecan dolu bembeyaz yz gznn nnden uzaklamyordu nedense. Evli bir adam iin bu servenin doru olmad aklnn ucundan bile gemiyordu. Fakat yine de iinde bir mutsuzluk, bir knt vard. Bu duyguyu bastrmak iin, kendisine her zaman rahatlk veren eyi, ne byk bir adam olduunu dnmeye balad. Akam ge yatmasna ramen, yine her zaman olduu gibi tam sekizde kalkt. Kocaman semiz gvdesini buzla ovalad. ocukluundan kalma bir alkanlkla ezberindeki dualar anlamlarna hi nem vermeksizin okudu ve kaputunu, apkasn giyinip, rhtma kt. Rhtmn ortasnda iriyar, stnde Hukuk Fakltesi'nin forma ve apkas bulunan bir genle karlat. Hukuk Fakltesi sevmedii bir okuldu. Bu sebepten olsa gerek yz asld. Ama rencinin onu grnce kusursuz bir ekilde "esas duru"u ve selam ve-rirkenki ciddiyeti honutsuzluunu giderdi. Sormadan edemedi: - Soyadn ne? - Polosatof, Majeste imparatorlar! -Aferin! Gen delikanl ayn vaziyette dimdik bekliyordu. Nikolay geip gidecekken yeniden durup sordu: 94 - Askerlie girmek ister misin? - Hayr, Majeste imparatorlar! - Koca odun! Nikolay, gen delikanlnn yzne bakmadan yryp uzaklat. Bir yandan yryor, bir yandan da sylenip duruyordu: "Koper-veyn, Koperveyn..." diye dnk tant gen kzn adn sayklad birka defa. Sonra da "Kt, kt!" diye bir tempo tutturdu. Azndan kan kelimeleri hi dnmyor, iindeki duyguyu bastrmaya alyordu. Honutsuzluk duygusunun yeniden harekete getiini hissedince; "Ben olmasaydm ne olurdu u Rusya'nn hali!" diye kendi kendine sylendi. Sonra ilave etti; "Yalnz Rusya m, btn Avrupa ne yapard bensiz?" Ardndan kaynbiraderi Prusya Kral'n dnd. Onun gszln, budalaln anmsayarak ban sallad. Yryerek sarayn kk kapsna yaklatnda, krmz kyafetlere brnm bir uan Saltkovskiy kapsna doru srd, Yelena Pavlovna'nn arabasn grd. ar Nikolay'a gre Yele-na Pavlovna, kendini yalnzca air ve hatip deil ayn zamanda bir ynetim bilimci olarak da gren, kendinin Rusya'y Niko-lay'dan ok daha iyi yneteceini sanan biriydi. Bunlar, korkutularak da sinmiyorlard. Bir sre nce len kardei Mihail Povlo-vi'i hatrlad, iini keder ve sknt bast. Yz asldka aslrken yine aklna geleni mrldanmaya balad. Ancak saraya girdiinde kesti mrldanmay. Odasna geip ayna nnde favorilerini ve bandaki perukay dzeltti. Sonra da alma odasna geip ziyaretileri kabule balad. ilk olarak erniev'i kabul etmiti. erniev'in, Nikolay'n kt bir gnnde olduunu yznden ve gzlerinden anlamas zor olmamt. stelik dn akamn Nikolay iin nasl getiini biraz tahmin de edebiliyordu. Nikolay, cansz gzlerini erniev'in 95 yzne dikerek souk bir ekilde selamna karlk verip yer gsterdi. erniev'in Nikolay'a sunduu raporlarn ilki baz levazm grevlilerinin ortaya karlan yolsuzluklaryla ilgiliydi. Bundan sonra ise srasyla, Prusya snrnda yer deitirecek birlikler sorunu, yl banda dl verileceklerin listesinde dl verileceklere ilave yeni liste, Hac Murat'n Ruslara getiini bildiren Vorontzov'un mektubu ve bir profesr ldrmeye teebbs eden tp rencisinin durumu vard. Nikolay, dudaklar ksk bir vaziyette yzkl beyaz eliyle, sessizce sayfalar kartryor, gzlerini erniev'den ayrmadan onu dinliyordu. O, levazmclarn hepsinin alp rptna ad gibi emindi. Fakat sulan aka

ortaya kan bu grevlilerin de cezalandrlmas gerekiyordu. Hepsini er olarak askere sevk etmeye karar verdi. Ama unu da biliyordu ki bu ceza, dier levazm grevlilerinin bu ii yapmasn nlemeyecekti. alp rpmak grevlilerin zellii, onlar yakalayp cezalandrmak da kendinin greviydi. Geri bu grevi yerine getirmekten bkmt ama yine de mecburdu. - Galiba lkemizde bir tek erefli insan kald, dedi. erniev, Rusya'daki tek erefli insann Nikolay olduunu, yie kastedildiini hemen anlad, glmseyerek: -Herhalde yle, Majestem, dedi. Nikolay, kd alp masann sol tarafna koyarken: - imdi ge onu, karar sonra yazarm, dedi. Srada dllendirilecek isimler ve birliklerin yer deitirmesi konusu vard. Nikolay dllendirileceklerin listesine yle bir gz att, birka isim silmekle yetinip Prusya snrna iki tugay yollanmas iin kesin emir verdi. Nikolay, Prusya Kral'nn 1848'de bir tek anayasay kabul ediini bir trl balayamyor, gerek mektuplarnda gerekse yz yze olan grmelerinde dostluk gsteriyor olmasna ramen snrda asker bulundurmay yararl gryordu. Nikolay'a gre bu birlikler kaynbiraderi Prusya Kral'nn emniyeti iindi. nk ona gre Prusya halk her an ayaklanabilirdi. Nikolay, her yerde bir ayaklanma hazrl gryor olmaktan kendini alamazd. Macarlar karsnda Avusturya'ya yapt gibi Prusya tahtn korumak iin o birlikler artt. - Ben olmasam ne olur u Rusya'nn hali, diye dnmekten kendini alamad. Sonra sordu: - Baka ne vard? - Kafkasya'dan bir kurye geldi, dedi erniev. Sonra da Hac Murat'n Ruslara geii zerine Vorontzov'un yazdklarn okumaya balad. Nikolay, bu habere sevinmiti: - Demek yle, iyi bir balang. - Majestelerinin kurduu plan anlalan rnn vermeye balyor. Nikolay'n strateji yeteneinin vlmesi houna gitti. nk bazen iinden bir ses byle bir yeteneinin olmadn sylyordu ona. Oysa strateji yeteneiyle sk sk kendisi de vnrd. Can daha fazla vlmek isteyince sordu: - Ne demek istiyorsun? - unu demek istiyorum ki; eer Majestelerinin planm daha nce izlemi olsalard, ormanlar kesip, ekili arazileri yakarak ar ar ilerleyecekler ve Kafkasya oktan elimize gemi olacakt. Bence Hac Murat srf bu yzden daha fazla dayanamayacaklarn anlayarak bizden tarafa gemitir. - Haklsn, dedi Nikolay. 96 Ormanlar keserek, ekili arazileri yakp ykarak dman topraklarnda ar ar ilerlenmesi, Yermolov'la Velyomikov'un planyd. Nikolay ise balangta bu plana kar km, amil'in blgesini bir hamlede ele geirmeyi ve haydut yuvasn datmay teklif etmiti. 1845 ylndaki Dargo seferi Nikolay'n bu plan zerine yaplm ve binlerce insann hayatna mal olmutu. Buna ramen Nikolay, ormanlar ve yiyecekleri yok ederek ar ar ilerleme planna da sahip kyordu. Aslna baklrsa bu plann onun olduuna inanlmas iin hi olmazsa Dargo seferinde uygulanlmas iin bask yapt plann kendi plan olduunu gizlemesi gerekirdi. Oysa Nikolay bunu da yapmyor, birbirine taban tabana zt bu iki planla vnyordu. Etrafndaki yadanlk tipi kiilerin pohpohlamalanyla yle bir duruma gelmiti ki, sz ve davramlarndaki elikiyi gremez olmutu. Hatta geree, manta, saduyuya aykr davrandn da fark edemez duruma gelmiti. Verdii emirler ne denli anlamsz, haksz, sama ve elikili olursa olsun, srf kendi emri olduu iin yaplmas ve uygulanmas gerektiine inanyordu. erniev'in raporunda belirttii tp rencisinin durumu iin verdii karar da buna benzer bir karar olmutu. Mesele uydu: ki kez snava giren renci ncsnde de geememiti. Sinir hastas olan renci, bu baarszlnda bir hakszlk grm, masann zerindeki aky kapt gibi profesrn zerine atlm ve onu birka yerinden hafif de olsa yaralamt. Nikolay, raporu okuduktan sonra sordu: -Adine? - Bjezovskiy. - Polonyal m? - Evet, stelik Katolik. Nikolay'n yz aslmt. * .,,, Polonyallara gemite ok byk ktlkler etmiti. Yapt bu ktlkleri aklayabilmek iin, btn Polonyallarn birer sahtekr olduklarna inanmas gerekirdi. O da zaten onlara bu gzle bakyor, yapt ktlkler nispetinde de onlardan nefret ediyordu. Ban eip gzlerini kaparken: - Bekle biraz, dedi.

erniev bu hareketin ne anlama geldiini gayet iyi biliyordu. nemli bir problemle kar karya geldii zaman bu ekilde bir sre i alemiyle ba baa kalmas gerekirdi. Sylediine gre, o zaman ona bir sezgi geliyor ve derinden gelen bir ses problemini nasl zmesi gerektii konusunda yardmc oluyordu. Byle durumlarda verdii kararlarnn isabetli kararlar olduuna inanrd. imdi de tp rencisinin durumunu dinledikten sonra kabaran Polonyal dmanln nasl tatmin edeceini dnerek bu ynteme bavurmutu, iindeki ses, karar almasna yardmc olmutu. Raporu eline alarak, iri, yuvarlak harflerle unlar yazd: "lm cezasn hak etmitir. Ama Allah'a kr ki bizde lm cezas yoktur. Ben de yeniden lm cezasn getirecek deilim. Sulu, bin kiilik sradan (dayaktan) on iki kez geirilsin. Nikolay." Metnin en altna da yine kocaman harflerle imzasn att. Nikolay on iki bin vuruun kesin ve ok ac verici, dayanlmaz bir lm ekli olduunu gayet iyi biliyordu. En gl bir adam iin be bin vuru bile acmasz bir lm ekliydi. Nikolay, verdii bu kararla hem gsterdii acmaszl hem de lkesinde lm cezasnn olmadn dnerek byk bir zevk duyuyordu. Yazd karar erniev'e uzatarak: -Al, oku, dedi. 98 99

erniev, karan okudu ve bu bilgece karara kar duyduu saygnn ifadesi olarak ban edi. Nikolay, kararna ilave olarak unlar syledi: - Btn renciler meydanda toplansn, cezaya hazr bulunsunlar. Sonra da iinden "Yararl olur onlara!" diye sylendi. Verdii kararla tatmin olmamasna: "u isyan mikrobunun kkn kazyacam, skp atacam onu!" diye mrldanmaktan kendini alamad. erniev: - Ba stne, dedikten sonra bir sre susup peremini dzeltti. Sonra sordu; Mihail Semyonovi'e nasl bir cevap vermemizi istersiniz? - Benim yntemimi sk skya uygulasnlar. Evleri ykp yiyecekleri yok etsinler, sk sk basknlar dzenleyerek onlar yldrsn-lar. - Hac Murat hakkndaki kararnz nedir? - Vrontzov mektubunda ondan yararlanmak istediini yazyor ya. erniev, baklarn Nikolay'dan kararak: - Fakat bu tehlikeli olabilir. Korkarm ki Mihail Semyonovi kendisine fazla gveniyor. Nikolay, erniev'in ne demek istediini anlamt. Vront-zov'un tutumunu eletirme gayretinde olan erniev'e sordu: - Peki bu konuda senin dncen ne? - Hac Murat'n derhal Rusya ilerine sevk edilmesinin en tehlikesiz yol olduu kanaatindeyim. Nikolay alayl bir ifadeyle: - Bunu sen dnyorsun, ben Vorontzov'a hak veriyorum ve 100 aynen onun gibi dnyorum. Bylece yaz ona. erniev pek memnun olmamakla birlikte ayaa kalkp ar selamlarken: - Emredersiniz, dedi. Rapor okunurken yalnzca Nikolay'n birliklerin deitirilmesi konusunda sorduu sorulara cevap olarak birka kelime konuan Dolgorukiy de ar' selamlayarak kalkt. erniev'in hernen ardndan Bat Blgesi Askeri Valisi General Bibikov huzura girdi. ar'la vedalamaya gelmiti. Ortodoks merebini kabul etmeyerek ayaklanan kyllere kar uygulayaca politikay ar'a bildirdi. O da bu politikay onaylayarak ayaklanan tm kyllerin askeri mahkemeye kartlmasn emretti. Nikolay, ayrca kylleri kkrtan bir gazetenin yayn mdrnn de askere alnmasn emretti. Sonra da u aklamay yapma zarureti duydu. - Gerekli grdm iin byle yapyorum. Bu konuda deiik fikirler ileri srlmesini de istemiyorum. Bibikov, verilen emirlerdeki haksz kararlar gayet iyi gryordu. Ama kar koymas da mmkn deildi. Nikolay'n emrine kar kmas demek; krk yl alarak geldii mevkii, serveti ve rahat yitirmek demekti. Bu yzden de arm acmasz, akldan ve saduyudan uzak emirlerini yerine getirmeye hazr olduunu bildirir bir ekilde ban ne edi. Bibikov'un da selam vererek huzurdan kmas zerine Nikolay grevini yapm olmann kvancyla gerindi, saatine bakt. Gs nianlarla, kordonlarla ssl, apoletli bir niforma giyerek kabule kmak iin hazrland. Kabul salonunda yzden fazla niformal erkekle, ssl psl elbiseler giymi kadnlar onu bekliyorlard. Gsn iirerek kabul salonuna geti. Korseyle smsk skt 101

karnn korsenin altdan da bir aa bir yukar ekerek donuk ve cansz baklarla yrd. Kendisine evrilmi, dalkavuka baklar zerinde hissederek gsn daha da iirip grkemli bir tavr almaya alt. Misafirlerin aralarndan ilerlerken ilerinde tandk simalarla karlayor, onlara ya Rusa ya Franszca bir eyler sylyordu. Nikolay, salonda ylba kutlamalarn kabul ettikten sonra kiliseye geti. Orada da rahiplerin kutlamalarn kabul etti. Bu i bkknlk getirdii halde gerekli ve nemli bir grev olduu iin hepsine katland. Ne denli bkarsa bksn, dnyann mutluluu, bereketi ona bal olduu iin hepsine katlanmalyd. Kilise treninin sonunda salar itinayla taranm, grkemli bir papaz mezi "Uzun Yllara" duas okudu. Gzel sesli kiilerin oluturduu koro da byk bir uyum ierisinde duay tekrarlad. Nikolay arkasna baknca tombul Nelidovay'la gz gze geldi. Onunla dnk kz arasnda bir mukayeseye girince kazanan Neli-dova oldu. Nikolay kiliseden knca doruca arie'ye gitti. Kars ve ocuklaryla akalat. Her zaman yapt gibi arabasna binip gezintiye kmadan nce Maliye Bakan Volkonskiy'e urayarak dnk kzn annesine her yl zel deneinden emekli maa denmesini emretti. O gn le yemei Pompeyskiy salonunda yenecekti. Yemee birok yksek brokrat da arlmt. ar ve arie'nin gelmesi beklenirken, Prusya elisiyle Baron Liven arasnda Prusya'daki son gelimeler zerine ilgin bir konuma oluyordu. Baron Liven, Prusya elisine hitaben unlar sylyordu: - Polonya ve Kafkasya, Rusya'nn ban balandr. Bu lkelerde hi olmazsa yzer bin kii bulundurmamz gerekecek. - Polonya m dediniz? - Oh evet, Maeternich'in bamza rd bir orap bu. Tam o srada titrek kafas, dudaklarnda donmu glmseme-siyle arie ieri girdi. Ardndan da Nikolay. Sofrada Nikolay, Hac Murat'n eyh amil'den ayrlarak kendilerine katldn bildirip, plann bir kez daha aklad. Ona gre, ormanlar kesilerek dallar sktrlm olsayd, Kafkasya'daki savatan daha abuk sonu alnm olurdu. Daha o sabah, Nikolay'n kendisinin byk bir strateji ustas grerek dt ackl durumu sezebilen eliyle Prusyal yaver birbirlerine kaamak bir bak attlar. Eli, Nikolay'n byk strateji yeteneini(i) bir kez daha ispatlayan bu plan parlak cmlelerle vmeye koyuldu. Yemekten sonra Nikolay, yzlerce kadnn mayolarla geit yapt baleye gitti. Balenin sona ermesi zerine rejisr anp ok holand kadm gstererek onun elmas bir yzkle mkafatlan-dnlmasn emretti. Ertesi gn rapor vermeye gelen erniev'e Hac Murat hakkndaki kararn bir kez daha aklayarak emirlerinin Vorontzov'a derhal iletilmesini emretti. Hac Murat'n Ruslara geiinden istifade edilerek ene srekli olarak sktnlmalyd. erniev, Nikolay'n bu emrini yazarak zel bir kurye ile Tiflis'e yollad. Kurye, atlar atlatp, arabaclann suratlann datarak en hzl ekilde Tiflis'e ulat. ar'n emrine uyularak 1852 Ocak'nda ene'ye bir saldr dzenledi. Saldr birliinde drt piyade taburu, iki yz kazak, sekiz top bulunuyordu. Birliin takip ettii yolun iki yakasndaki hendekler boyunca omuzlar tfekli, gsleri apraz fieklikli bir sra er, birlii koruyordu. Birlik, mmkn olduunca az grlt ya102 103 parak yol almaya alyordu. Fakat yine de arada srada, yolun engebeli bir yerinde sarslan bir topun sesi, bir at kinemesi, yry srasn bozan bir ere kzan bir subayn ksk sesle yapt uyar sessizlii bozuyordu. Bu kez de, uzunca bir allktan kan, gbei ve arkas beyaz, srt boz bir keiyle ayn renkte, boynuzlar arkaya kvrk bir teke anszn yola frlayp sray bozmutu. O kadar fazla grlt kartlmt ki, birka er onlar snglemek iin pelerine dmt. Ama hayvanlar geldikleri hzla yine geri dnp, birka atlyla birliin kpeklerini de arkalarna takarak uar gibi dalarn yolunu tutup gzden kayboldular. K mevsimi yaanyordu; ama gne domu, ykselmeye balamt. Sabah erkenden yola kan birlik, leye kadar on kilometre kadar yol almt. Gne ortal iyice styor, snglerin eliinde, toplarn tuncunda parldayarak gzleri kamatryordu. Gerilerde, birliin yeni getii, temiz, berrak bir dere hzla akyor, nde srlm tarlalar, ayrlar, t uzaklarda ormanla kapl, esrarl, kapkara dalar, onlann da tesinde sivri kayalar, ufkun derinliinde bir renk cmb iinde elmas gibi prl prl yanan karl dalar uzanyordu. Beinci bln nnde, siyah ceket giymi, klcn omzuna aprazlama asm, yakkl ve uzun boylu bir subay olan Butler gidiyordu. Butler, muhafz ktasndan daha yeni gelmiti. Byk bir yaama sevinci, bunun yannda lm tehlikesi, grev arzusu ve tek elden ynetilen btnn bir paras olduunun bilinci, hepsi bir arada iinde fkr fkr kaynyordu. Bu, kt ikinci greviydi. Her an zerine ate alacan, ama uan

gllelerden korkup ban bir kez daha emeyeceini, kurun vzltlarn hi umursamayacan, tam tersine ban dik tutup arkadalarnn gzlerine glerek bakacan dnp seviniyordu. 104 Birlik ana yolu brakp, msr tarlalarndan geen izbe bir yola sapt. Ormana bir hayli yaklalmt. Tam o srada nereden atld belli olmayan bir glle keskin bir slkla havada utu, msr tarlasndaki atl araba katarnn tam ortasna derek byk bir ukur at. Butler, yanndaki arkadana neeli bir glle: - Balad, dedi. Gerekten de, gllenin ardndan, ellerinde sancaklarla atl, kalabalk bir een grubu ormandan kt. Kalabaln ortasnda byk, yeil bir sancak grnyordu. Bln uza iyi grebilen baavuu, miyop olan Butler'e, amil'in orada olabileceini syledi. een atllar bayr aa at srerek bir sre gzden kayboldular, sonra dere yatann saa dnd yerde yeniden grnd-ler. Bayr aa inmeye devam ediyorlard. Klk siyah bir ceket giymi olan ksa boylu General atn rahvan srerek Butler'in blne yetiti. Butler'e, dere yatann soluna geip dman atllarn karlamasn emretti. Butler, ald emir zerine derhal bln o yne evirdi; ama daha dere yatana inmeden geriden ard arda iki top sesi duyuldu. eenler, topu ateini beklemiyor olmalydlar ki hzla geri dndler. Butler'in bl dallarn ardndan ate at, ortal barut duman kaplad. Birlik, dallarn ardndan ilerlemesini srdrerek yoluna devam ediyordu. Takip, ileride grnen kye kadar devam etmiti. Butler, Kazaklarn ardndan blyle kye dald. Kyde kimseler yoktu. Butler, evlerin, yiyeceklerin ve kuru ot ynlarnn yaklmasn emretti. Ky koyu bir duman kaplad. Dumann iinde askerler evden eve kouyor, bulabildikleri ne varsa dar kartyor, en ok da dallarn beraberlerinde gtremedikleri tavuklar yakalamak iin kurun atyorlard. Subaylar, dumandan uzaka bir yere oturmu, ikilerini yudumluyorlard. Baavu bir tahta105 nn zerinde birka petek bal getirdi onlara. eenler grnrde yoktu. leden sonra ekilme emri geldi. Birlik, kyn knda yry dzeninde topland. Butler'e bu kez artlk grevi verilmiti. Birlik yola kar kmaz eenler bir kez daha kt ortaya. ekilen birlie ate aarak uzaktan onlar takibe koyulmulard. Birlik, sabahki dere yatan getikten sora msr tarlalarna, ayrlara yaylverdi. Gzel sesli erler ne gemi, ard arda arklar syleyerek askere moral vermeye alyorlard. Hava esintisiz, serin, ak ve ylesine duruydu ki, kilometrelerce uzaktaki karl dalar insann hemen nndeymi gibi grnyordu. arklar kesildike ayak sesleri ve toplarn kard tkrtlar mzie bir balang ya da biti fonu gibi oluyordu. Butler'in bl olan beinci blkte sylenen ark, subay yardmcsnca alayn onuruna bestelenmi bir arkyd, "ikide birde nianclar, nianclar!" diye bir nakaratla oyun havas biiminde syleniyordu. Butler, ayn evde oturduklar en yakn komutan Binba Pet-rov'la yan yana at sryordu. Muhafz alayndan ayrlp Kafkasya'ya geldii iin sevinliydi. Muhafz alayndan ayrlnn tek nedeni, Petersburg'da oynad kumard. O oyunda son kuruuna kadar her eyini kaybetmiti. Muhafz alaynda kalmaya devam ederse kuman brakamayacan gayet iyi biliyordu. te bu yzden ayrlmt muhafz alayndan. imdi bunlarn hepsi geride kalmt. nnde bambaka, yiite bir hayat vard. Geirdii kt gnleri, deyemedii borlarn unutmutu. Kafkasya, sava, askerler, subaylar, sarho ama yrekli bir yiit olan Binba Petrov ylesine ho geliyordu ki ona. Hatta bazen Petersburg'da, sigara dumanyla kapl bir odada, ba atlarcasna aryarak kumar oynadn dnerek, burada, bu gzel ve yabanc lkede bulunduuna bir trl inanamyordu. "ikide birde, ikide birde, nianclar, nianclar!" diye ark sylyorlard n taraflarda. At da bu mzie ayak uydurmu, neeli admlarla ilerliyordu. Bln uzun, boz tyl kpei Trezorka, kuyruunu havaya kaldrm, kaygl baklarla evresini kolaan ederken, kaslarak yryordu. Butler'in ii, canllk ve sevin doluydu. Sava onun gznde, yalnzca tehlikeye atlmak, orduda ve Rusya'da brakt dostlarnn saygsn kazanarak dllenmekti. Savan br yann, lmek, asker ve dallarn yaralanmalar, tuhaftr ama aklndan bile geirmiyordu. ounlukla, aklnda yalnzca savan iirsel yan kalsn diye bilinsiz olarak l ve yarallara hi bakmazd. Bu kez de yle yapt. Birlik l, on iki yaral vermiti. Butler yerde srtst yatan bir lnn yanndan geerken tek gzyle yle bir bakp, lnn tuhaf biimde uzanm mum sars koluyla, bandaki koyu krmz lekeyi grd. Daha fazla da bakamad. Birlikte at srdkleri Binba, iki ark arasnda: - ite byle dostum, dedi. Burada Petersburg'daki gibi saa dn, sola dn yok. Grevimizi yaptk ve ite eve dnyoruz. Ma-ruka imdi bize gzel bir brekle bir lahana orbas hazrlad m, oh, gel keyfim gel! yle deil mi? Sonra ndeki arkclara seslendi: - Hey! "afak Atnda"y syleyin bakalm. Binba; salk memurunun, ismi nceleri Maka'yken, sonralar Marya Dmitriyevna olan kzyla evliydi. Marya Dmitriyevna otuz yalarnda, gzel, sarn, illi bir kadnd ve hi ocuu olmamt. Gemii ne olursa olsun

Binba'y mutlu etmeye alyor, bir dad gibi zerine titriyordu. Dorusu sk sk kendini yitirene kadar ien Binba'nn da byle birine ihtiyac vard. Kaleye vardklarnda her ey Binba'nn syledii gibi kt. Marya Dmitriyevna hem onu hem Butler'i ayrca ayn birlikten iki misafir subay gzel bir le yemei ile tka basa doyurdu. Binba 106 107 o kadar ok yiyip iti ki, sonunda oturamayacak duruma gelip yatmak iin kt. Butler yorgun, ama hayatndan memnundu. O da arab biraz fazla karmt, odasna ekildi; soyunup kvrck sal bann altna elini koyarak deliksiz bir uykuya dald. 108 16 O gn, birliin baskn yapt ky, Hac Murat'n Ruslara snmasndan bir gn nce kald kyd. Hac Murat'n o gece evinde misafir olduu Sado, Ruslar kye yaklarken ailesiyle birlikte dier kyller gibi daa kmt. Ruslarn ekilmesi zerine kye dndnde evini bir yknt olarak buldu. Evin dam km, direkleri, kaps yanm, iine pislenil-miti. O gzel, prl prl gzleriyle Hac Murat'a sevimli baklar gnderen olunu bir atn srtnda l olarak getirmilerdi. Cesedi caminin nne getirilen kk yavru srtndan snglenmiti. Hac Murat' saygyla arlayan o misafirperver kadn, stnn bann paralanmln umursamadan san ban yolarak olunun ls karsnda dvnp elini yzn paralyor, bara ara alyordu. Sado, elinde kazma krek, olu iin mezar kazmaya gitmiti. Yal dede srtn evin ykk duvarna dayam oturuyor, kara dnceler ierisinde elindeki sopay yontuyordu. Ar kovanlarnn olduu yerden daha yeni gelmiti. Oradaki iki ot harman yaklm, elleriyle dikip yetitirdii kays ve vine aalan devrilmi, daha da kts, iindeki arlarla birlikte kovanlarn 189 hepsi atee verilmiti. Btn evlerden ve zellikle de iki yeni lnn daha getirildii kyn alanndan kadn atlar ykseliyordu. Analanyla birlikte kk ocuklar da alyor, yemsiz kalm a hayvanlar bryordu. Biraz yetikin olan ocuklar ise oyunu unutmu, rkek gzlerle byklerine bakyorlard. Bir daha kullanlmasn diye kyn emesine de pislenilmiti. Cami de ayn akbete uramt ve imam mide bulantlar ierisinde pislii temizlemeye alyordu. Kyn yallar meydanlkta toplanarak diz kp oturmular, durumu mzakere ediyorlard. Ruslara duyulan nefreti hibiri dile getirmiyordu. Nefret neydi ki? O Rus kpekleri onlarn gznde insan bile deildi. Onlarn yaptklar zulmler karsnda ylesine bir tiksinme, ylesine bir irenme duyuyorlard ki, akna dnmlerdi. Bir fareden, bir zehirli rmcekten kurtulmak ne kadar olaan bir savunma davran ise, Ruslardan kurtulmak da onlar iin ylesine olaan, onlar ldrmek ylesine yararl bir davrant. nlerinde iki seenek vard: Ya yerlerinde kalarak yllarca byk emekler harcayp meydana getirdikleri, imdi bir rpda yok edilen evlerini, yurtlarn bin bir zorlukla yeniden kuracaklar ve yeni bir ykm bekleyecekler; ya da dini duygularla ilerinden gelen o irenmeyi ellerinden geldii kadar bastrmaya alarak Ruslara boyun eeceklerdi. Yaplan grmeler sonunda yklan evlerini onarmaya ve daha azimkar bir ekilde mcadele etmeye karar verdiler. Ayrca eyh amil'e eliler gnderilecek ve yardm istenecekti. Dualar ederek kalkp ie koyuldular. 17 Saldrdan gn sonra Butler, her zaman Binba'yla beraber itikleri sabah ayna kadar yle bir dolamak niyetiyle erken saylmayacak bir saatte arka kapdan sokaa kt. Gne, artk dalarn arkasndan syrlp ykselmi, sokan sanda uzanan beyaz badanal evler gzleri kamatracak kadar bol bir a boulmutu. Buna karlk sol yanda, uzaklarda ykselen, ormanlarla kapl kapkara dalara, dalarn daha da tesindeki donuk renkli karl dalar zincirine bakmak, insann iine nee ve huzur veriyordu. Butler bu dalara bakp bakp derin soluklar alyor, kendini bir ku gibi hafif hissederek, byle gzel bir yerde yaadna seviniyordu. Bu sevincinde biraz da, gn nceki savata kendini gsterebilmi olmasnn da pay vard. Ayrca, Marya Dmitriyevna'nm dnlerinde onlar arlamasna, hissettii kadaryla kendisine zel bir ekilde muamele etmesine de seviniyordu. Marya Dmitri-yevna, kaln sa rgleri, tombul omuzlar ve illerle kapl sevimli yznde prldayan glmseyiiyle, gen, gl, bekr bir adam olan Butler'i baya etkilemiti. stelik Butler, onun da kendisini istediine, istenilen ey zerine yemin edebilirdi. Ama kendisine MO 111 11 hep iyilik etmi olan bir dostu aldatmay da kendine yediremiyor-du. Marya Dmitriyevna'ya iten ve saygl davranmaya alyordu. Bu yzden de kendi kendinden memnundu.

Birden, tozlu yoldan gelen bir sr atn sk, hzl ve sert nal seslerini duydu. Dnceleri dalverdi. Ban kaldrdnda sokan br ucundan yaklaan bir grup atl grd. Yirmi kadar Kazak ve nlerinde at sren iki kii kendisine doru yaklayorlard. ndeki adamlardan biri beyaz kaftan giymi ve bana sark sarmt. teki esmer, gaga burunlu bir Rus subayyd. stnde bir sr silah takl olan gm ilemeli mavi bir kaftan vard. Sarkl olann altndaki at, kk bal, gzel gzl, al donlu, yerinde duramayan grkemli bir att. Subay da ssl, yksek bir cins ata binmiti. Atlara kar zel bir ilgisi olan Butler; sarklnn altndaki atn gl ve evik bir hayvan olduunu anlamakta gecikmemiti. Gelenlerin kim olduunu merak ettii iin durdu. Olduka yaklaan atllarn nndeki subay krbacyla Ivan Matveyevi'in evini gstererek: - Bu mu komutann evi, diye sordu. ivesinden ve anlaml cmle kuramaymdan Rus olmad anlalyordu. - Evet, dedi Butler. Sonra subaya doru birka adm atp, gz ucuyla sarkl adam gstererek; "Bu kim?" diye sordu. - Hac Murat, dedi subay. Sonra ilave etti: - Burada, komutann evinde misafir olacak. Butler, Hac Murat'n adn ve Ruslara geiini duymutu. Ancak, dorusu onu burada, bu kk kalede grebileceini hi ummamt. Hac Murat, dost gzlerle bakyordu ona. Butler, renebildii ok az Tatarcas ile: - Merhaba, kogold, dedi. Hac Murat da ban eerek: - Sa ol, diye cevap verdi ve atn Butler'e yaklatrp, elini uzatrken sordu: - Komutan? - Hayr, deilim. Ama komutan da burada, gidip araym, dedi Butler. Sonra da merdivenleri kp kapy itti. Ama nizamiye kaps denilen n kap kilitli olduundan almamt. Kapy birka kez vurdu, cevap alamaynca evi dolanp arka kapya geti. Dardan emir erine seslendi, fakat yine cevap yoktu. Emir erlerinin ikisini de bulamaynca dorudan yryp mutfaa girdi. Marya Dmitriyevna, ba bir rtyle bal, yz kzarm, beyaz tombul kollar sval, kollar gibi bembeyaz hamuru brek yapmak iin urayordu. Butler: H - Emir erleri nerede, diye sordu. - meye gitmilerdir, bir ey mi vard? - n kap alacakt. Evinizin nnde bir alay dal bekliyor. Hac Murat gelmi. Marya Dmitriyevna, Butler'e inanamamt: - Haydi oradan sen de, dedi glerek. - aka etmiyorum. nann doru. Kapnn nnde bekliyorlar. - Sen ciddi misin? - Niye yalan syleyeyim ki! Gelin bakn ite, kapnn nndeler. Ban pencereden uzatan Marya Dmitriyevna: - Bak Allah'n hikmetine! Doruymu, diyerek entarisinin sval kollarn indirdi, sandaki tokalar yoklad, sonra da: - Gidip Ivan Matveyevi'i uyandraym bari, dedi. . 11; 113 Butler kar karak: -Hayr, ben giderim. Bonderenko, sen de ko kapy a. Yeniden iine koyulan Marya Dmitriyevna: - iyi yleyse, dedi. Ivan Matveyevi, Hac Murat'n Groznaya'ya geleceini nceden biliyordu. Bu yzden hi armad. Butler'in seslenmesiyle yatandan dorulup bir sigara yakarak giyinmeye balad. Giyinirken bir yandan yksek sesle ksryor, bir yandan da "bu eytan" kendisine gnderen komutanla verip veritiriyordu. Giyinmesini tamamlaynca emir erinden ila istedi. Onun ila dedii eyin ne olduunu gayet iyi bilen emir eri hemen koarak bir kadeh votka alp getirdi. Kadehi bana dikip kara ekmekten biraz sran Ivan Matveyevi: - Kark imek fena bozuyor insan. Dn birazck ihir itim, bam atlayacak gibi aryor, diye mrldand. Ve Butler'in Hac Murat ve beraberindeki subay buyur ettii misafir odasna doru yrd. Hac Murat' getiren subay, Ivan Matveyevi'i selamlayarak ayakta karlad ve Sol Kanat Komutan'nn mesajn uzatt. Mesajda Binba Petrov'un Hac Murat' evinde misafir etmesi bildiriliyordu. Ayrca Hac Murat'n casuslar araclyla dallarla iliki kurabilecei, bunun iin, yanna Kazak koruyucular almak artyla, kale dna kmasna msaade edilecei bildiriliyordu.

Ivan Matveyevi, mesaj okuduktan sonra, ban kaldrp dikkatle Hac Murat' szd. Sonra yeniden mesaj okumaya koyuldu. Bu ekilde baklarn kttan misafire, misafirden kda birka kez dolatrdktan sonra, baklar Hac Murat'n zerinde sabit-leti. - Yaki, bek yaki. Ne emrediliyorsa onu harfiyen yerine getire114 ceim. Ne dersin Butlar, misafirimizi nereye yerletirelim? Kalem odasna yerletirsek mi? Butler'in cevap vermesine frsat kalmadan, mutfaktan kp odann kapsnda konuulanlar dinlemekte olan Marya Dmitriyevna atld: - Neden kalem odasna yerletiriyoruz? Buraya yerletirelim. Misafir odasyla sandk odasn pekl ona verebiliriz. Hi deilse gzmzn nnde olur. Bu szleri sarf ederken bir taraftan da Hac Murat'a bakyordu. Baklar karlanca hemen gzlerini kard. Butler: - Sanrm, Marya Dmitriyevna hakl, dedi. Yz aslan Ivan Matveyevi: - iyi iyi, hadi git iine, burada kadnlarn ii yok. Tm bu konumalar olurken Hac Murat, dudaklarnda kmseyen belli belirsiz hafif bir glmsemeyle, eli hanerinin kabzas altnda sessizce oturuyordu. Tartma zerine kalaca yerin kendisi iin nemli olmadn bildirmek zorunda kalmt. Onun iin nemli olan Komutan'in da izin verdii gibi, bir an nce dallarla ilikiye gemesiydi. Bunun iin de yardma ihtiyac vard. Gelenlerin kendisiyle mutlaka grtrlmesi gerekiyordu. Ivan Matveyevi, Hac Murat'a isteklerinin yerine getirileceini bildirerek, Butler'den kahvalt ve odalar hazrlanncaya kadar misafirlerle ilgilenmesini istedi. Daha sonra yapmas gereken baz iler olduunu bildirerek gerekli baz evraklar hazrlamak iin kalem odasna geti. Hac Murat'n yeni evresine kar tutum ve davranlar ilk anda belli olmutu. Ivan Matyevevi'i daha grr grmez tiksinmi, onu kmsemiti. Sonraki gnlerde de ona hep stten bakt, ilerinde en beendii kii, yemeini hazrlayp getiren Marya Dmitriyevna'yd. Gen kadnn samimi davran ve ona ilgi gs115 termesi houna gidiyordu. Ona bakmamaya, onunla konumamaya alyor ama konuacak baka kii de olmadndan gzleri ister istemez gen kadna kayyor, hareketlerini izliyordu. Butler daha ilk tanmalarndan itibaren dost oldu. Onunla bol bol ve isteyerek konuuyordu. Hayatyla ilgili sorular soruyor, kendi hayatndan, casuslarla getirilmi bilgilerden onu haberdar ediyor, fikrini soruyordu. Casuslarn getirdii haberler iyi deildi. Kalede geirdii drt gin iinde iki kez gelmiler, ikisinde de kt haberler getirmilerdi. 11 18 Hac Murat'n Ruslara geii zerine ailesi derhal kynden alnm, Vedeno'ya gtrlmt. Orada eyh amil'in kendileri hakknda verecekleri karar bekliyorlard. Kadnlar, yal Patimat'-la Hac Murat'n iki kars ve be kk ocuu, Yzba ibrahim Raid'in evinde gzaltndaydlar. Hac Murat'n on sekiz yalarndaki byk olu ise hapisteydi. Yeraltnda oyulmu, gne girmeyen bir ukur olan hapishanede kendisinin haricinde drt suluyla birlikte gelecei iin verilecek karar bekliyordu. Ne var ki karar da bir trl kmyordu. Zaten o sralarda eyh amil de adamlaryla beraber seferde idi ve Ruslarla amansz bir mcadele iindeydi. 6 Ocak 1852'de eyh amil Vedeno'ya dnd. Ruslarla yapm olduu savata, Rus belgelerine gre yenilmi ve Vedeno'ya kam, onun ve btn Kafkas ulusunun dncesine gre de zafer kazanp Ruslar kovalamt. stelik bu savata kendisi de bizzat n saflarda mcadeleye katlm, Ruslara ate am, hatta klcn ekip, atn onlarn stlerine srmt. Adamlar onu zor zapt ederek d 117 mann iine girmesini nlemeye alm, bu arada da iki kii amil'in yan banda vurulup atndan dmt. eyh amil, muzaffer bir komutan edasyla, tam le zeri havaya atlan tabanca ve tfek seslerine karan tekbir sesleriyle kye girdi. Btn Vedeno halk sokaklar, atlar doldurmu, byk bir cokuyla imamlarn, liderlerini karlyor, sevinlerini da yanstmak iin tfek ve tabancalarla havaya ate ediyorlard. eyh amil, zerine bindii beyaz arap atnn dizginlerini serbest brakm, at eve yaklatka needen kpr kpr oynamaya balamt. Atm koumlar olduka sadeydi. stnde altn ve gm ilemeler yoktu. ncecik kesilmi, krmz meinden bir dizgin, madenden, dar zengiler, eyerin altndan grnen krmz bir haa*. Bu kadard atn koumlar. Kendisi ise, st kahverengi uha kapl, tyleri boynundan ve kol azlarndan dar km, siyah bir krk giyinmiti, ince ve uzun gvdesini ise, hanerini ast siyah bir kayla sktrmt. Banda, tepesi dz, siyah pskll, beyaz bir sark vard. Ayanda ise yeil renkli, ince deriden bir izme, kenarlar srmla ilenmi siyah dolaklar.

Olduka sade bir kyafet ierisindeki eyh amil'in zerinde de altn, gm gibi gz alc ssler grnmyordu. Bu sssz, sade giysiler, atnn stnde dimdik duruu adamlar arasnda byk bir etki brakyordu. Ksa kesilmi kzl sakalnn evreledii solgun yz ta gibi donuk, kk gzleri her zamanki gibi kskt. Ky, at zerinde boydan boya geerken, kendisine evrilmi binlerce gz zerinde hissediyor; ama kendisi hi kimseye bakmyordu. Hac Murat'n ailesi ve ocuklar da tmam'n geliini seyretmek iin ev halkyla birlikte dar kmt. Yalnzca Hac Murat'n anas Pa-timat dar kmamt. Uzun kollarn zayf dizlerine sarm, ak * Haa: Eyerin akma konulan bez.(evirenin notu) 118 salar karmakark, ocan karsnda, yerde sessizce oturuyordu. Kara gzlerini, snmeye yz tutmu atee dikmi ylece bakyordu, iinde bulunduu durumun gerei olarak u anda amil'in yzn bile grmek istemiyordu. Herkesin sokaa dkld u anda amil'i gremeyenlerden biri de Hac Murat'n byk oluydu. Atld karanlk, pis kokulu kuyudan yalnzca silah sesleriyle ilahiler iitiliyordu. zgrl elinden alnm, yaama sevinciyle dopdolu bir insann duyaca aclarn hepsini duyuyordu. Le kokulu ukurda kendisi gibi ac eken drt tutukluya bakarken, dardaki arkadalarn dnd. Darda temiz hava, k ve zgrlk iinde, heybetli atlara binmi, byklerine yiitlik gsterileri yapan, havaya silah atp hep bir azdan "Lailahe illallah" diye kelime-i tevhid getiren arkadalarna kar iinde byk bir zlem duydu. eyh amil, ky boydan boya geti, evine alan geni avluya girdi. Avlunun ak kapsnda iki silahl Lezgi karlad onu. Avlu, azna kadar insanla dolmutu. Kimileri olduka uzak yerlerden gelmilerdi ve meselelerinin halli iin Imam' ka gndr beklemekteydiler. Kimileri ise zelikle eyh amil tarafndan arlmt. eyh amil avluya girince hepsi ayaa kalkarak imamlarn elleri gslerinde sayg ile karladlar. Hatta ilerinden bazlar diz kp, imam byk kapdan i avluya geene kadar ylece kaldlar. Bekleyenler arasnda yer alan sevmedii birka kiiyle can skc ricaclar tand halde, aralarndan geerken o ta gibi kprtsz yz hi deimedi, i avluya geip, atn genie; fakat gsterisiz, sade olan evinin nnde durdurup indi. eyh amil iin sefer sonrasnn yorgunluu hem maddi hem de manevi idi. Sefer zaferle sonulanm olmasna ramen baarsz olunan noktalar da yok deildi. Birok een ky Ruslar tarafndan yaklp yklmt. Kararsz een kyleri bu durum karsnda Ruslara geebilirlerdi. Zaten o tr kyler ortamn duru 119 muna gre bir Ruslara bir eyh amil'e katlyor, srekli olarak dengeyi bozuyorlard. eyh amil'in kk bir baarszl onlarn Ruslara gemesine neden olabilirdi, ite amil'in btn bunlar dnmesi ve tedbir almas gerekiyordu. Oysa u an seferin verdii yorgunluktan olsa gerek, can birazck dinlenmek istiyordu. Namaz vakti girmiti ve ncelikle namazn klmas gerekiyordu. Bu, onun iin yemek, imek gibi asla vazgeilmez bir mecburiyetti. Abdestini alp namazn kld. Darda bekleyenleri dnerek dinlenmeyi biraz sonraya erteleyerek bekleyenleri kabule balad. ieri ilk olarak kaynatas ve hocas Cemalettin girdi. Uzun boyu, kar gibi beyaz olan sa ve sakal, kpkrmz yzyle sevimli bir insand. Duasn ettikten sonra eyh amil'e seferle ilgili sorular sordu, onun yokluunda dalarda olup bitenleri anlatt. Cemalettin Hoca'nn anlattklarnn ou, kan davasndan adam ldrme, hayvan hrszl, arap ve ttn ime gibi sulard. Sonra, Hac Murat'n, ailesini karmak iin adam yolladn; fakat baaramadn, Hac Murat'n tm aile fertlerinin Vede-no'ya getirilip gzaltna alndn anlatt, ihtiyar heyeti yan odada bu meseleleri Imam'la grmek zere toplanmt. Cemalettin Hoca'nn teklifi bu meselelerin bir an nce sonulandrlmasyd. Zira ihtiyar heyeti gndr imam'in gelmesini bekliyorlard. eyh amil, kars Zaydet'in getirdii le yemeini kendi odasnda yiyip hemen misafir odasna geti. Onu bekleyen heyetin yeleri, kimi ak, kimi kr, kimi kzl sakall alt ihtiyardan ibaretti. Bir ksm sarkl, bir ksm sarkszd; ama hepsi de balarna byk kalpaklar giymi, srtlarna erkez elbiseleri geirmi, bellerini kemerlerle skm, kl taknmlard. amil ieri girer girmez hemen ayaa kalktlar. Hep birlikte ellerini avular yukar gelecek ekilde kaldrp, gzlerini yumarak dua et120 tiler. Sonra yzlerini, sakallarn svazlayp, ellerini nlerinde kavuturarak halka eklinde oturdular. Ortada, ykseke bir yerde eyh amil oturuyordu. Vakit geirmeden bekleyen davalarn zmne getiler. Grlen davalarda sulu grlen sana eriata gre ceza veriliyordu. Kurul, hrszlkla sulanan iki kiinin sular kesinlik kazannca birer elinin kesilmesine; katilin ise ksas yoluyla katledilmesine karar verdi. kii ise sular ispatlanamad iin beraat etti. Daha sonra en nemli konuya geildi. Rus tarafna geen eenlere kar kesin tedbirler alnmas gerekiyordu. Bu konuda Cemalettin Hoca'nn birtakm hazrlklar olmutu. Halka duyurulmak zere bir bildiri hazrlamt, imamn fikrini almak iin seslice okudu:

"Bismillahirrahmanirrahim! Duydum ki, Ruslar yznze glyor, sizleri kendilerine boyun emeye aryormu. Onlara inanmayn, boyun emeyin. Onlara kar geldiiniz takdirde bu dnyada mkafatlandrlmazsanz bile br dnyada mkafatlandrlacaksnz. Gemii hatrlayn, ellerinizden silahlarnz aldklarnda halknza neler yaptklarn unutmayn. O zamanlar (1840'larda) Allah sizin aklnz banza getirmeseydi, imdi hepiniz birer Rus askeri olacaktnz. Belki yine birer kl, haner tayacaktnz ama kanlarnz alvarsz ve lekeli dolaacaklard. Gelecek iin gemii iyi deerlendirerek karar verin. Ruslarla savaarak lmek, dmanla birlikte yaamaktan ok daha hayrldr. Dayann, bir elimde Kur'an, bir elimde kl, sizi Ruslara kar zafere gtrmek iin alacam. Bundan byle, deil Ruslara boyun emeyi, bunu dnmeyi bile kesinlikle yasak ediyorum." Bildiriyi uygun gren eyh amil altna imzasn atp datlmasn emretti. Bu meseleler halledildikten sonra, sra Hac Murat'n durumunu mzakereye geldi. eyh amil bu mesele zerinde hassasiyet gsteriyordu. Hac Murat'n hizmetlerini unutmu 121 deildi. Mutlaka onunla yeniden barmal, hizmetlerinin devamn salamalyd. Eer bu olmazsa, hi deilse Ruslara yardm etmesine imkan vermemeliydi. yle bir zekann Ruslara hizmet vermesini dnmek bile istemiyordu. eyh amil, Hac Murat'n oluna kar byk bir sevgiyle bal olduunu gayet iyi biliyordu. Bundan pekl yararlanabilirdi. Heyet yeleri konuyu aralarnda tartrken eyh amil gzlerini kapam, derin dncelere dalmt. Kurul yeleri byle durumlarda eyh amil'e ilham geldiini biliyorlard. Be dakikalk derin bir sessizlikten sonra amil gzlerini at, sonra her zaman ksk olan gzlerini biraz daha ksarak emretti: - Bana Hac Murat'n olunu getirin. eyh'in byle bir ey isteyeceini batan dnm olan Ce-malettin Hoca, Hac Murat'n olunu oktan getirtmi, kapda bekletiyordu. Hac Murat'n olu Yusuf, zayflam, sararm, st ba yrtlm, pislik iinde kalmt. Ama yine de yznn gzelliinden bir ey kaybetmemiti. Ninesi Patimat'la birlikte d avlunun kaps nnde arlmay bekliyorlard. Yusuf, babasnn eyh amil'e kar kmasna pek anlam verememiti ve ona katlmyordu. Bir naip olu olarak Hunzah'ta geirdii gzel gnlere yeniden dnmeyi arzulamaktayd. eyh amille olan kavgalarna akl erdiremediinden babasn suluyordu. stelik eyh amil'e byk bir hayranlk duyuyor, her zerre-siyle ona bal olduunu hissediyordu. Imam'n emri zere ieri alnmt. eyh amil'in ksk gzlerindeki dik ve keskin baklarla karlanca duraklad. Bir sre olduu yerde kararsz bekledikten sonra ilerleyip mam'a yaklat, onun uzun parmakl, iri beyaz elini saygyla pt. - Gel bakalm Yusuf. Babann ne yaptn biliyor musun? - Biliyorum mam'im. Bunun iin de ok zlyorum. 122 - Elinden yaz yazmak gelir mi? - Molla olmaya hazrlanyordum. - yleyse yaz babana, bayrama kadar gelip vazifesinin bana geerse, onu balayacam. Her ey eskisi gibi olacak. Yok kabul etmez de Ruslara yardm edecek olursa senin kafan kestireceim. amil sznn burasnda gzda vermek ister gibi yzn asp kalarn atmt. Yusuf'un yznde en kk bir kprt olmad. eyh amil'in ne demek istediini gayet iyi anladn belirtir bir ekilde ban edi. eyh amil, szne devam etti: - Sylediklerimi aynen yaz ve yollayacam eliye ver. eyh amil bir sre sustu, uzun uzun Yusuf'a bakp ilave etti: - Yaz, seni sevdiim iin ldrmeyeceim; ama btn hainlere yaptm gibi gzlerini oyacam. imdi git. eyhinin huzurunda sakin grnen Yusuf'un sylenilen szler gururunu krmt. Belki de babasn kendisi cezalandrmak isteyerek, dar kar kmaz onu gtrmekte olan adamn zerine atld. Hanerini alp kendini ldrmek istedi. Ama etrafta biriken kalabalk onu kollarndan yakalayp engel oldular. 123 19 Hac Murat kalede, van Matveyevi'in evinde bir hafta kald. Marya Dmitriyevna, Hac Murat'n beraberindeki Kll Hanefi'yle anlaamamasna ramen Hac Murat'a kar son derece saygl ve iyi davranyordu. Kll Hanefi'yle olan anlamazl onu mutfaktan kovmasyla balam ve Hanefi'nin onu baklamaya kalkmasyla srmt. O olaydan sonra Hac Murat'n yemeini de Eldar getirmeye balamt. Fakat Marya Dmitriyevna da her zaman Hac Murat'la grmeye gidiyor, onunla sohbet etmek houna gidiyordu. Konumalarnda ailesiyle yakndan ilgileniyor, ka kars ve ocuu olduunu biliyor, haber getirip gtren casuslarn gidiinden sonra alman her sonucu renmeye alyordu. O hafta iinde Butler de Hac Murat'la samimi bir dostluk kurmutu. Bazen Hac Murat onun odasna gidiyor, bazen de o Hac Murat'a uruyordu. Grmeleri kimi zaman tercman aracl ile kimi zaman da

becerebildikleri kadaryla iaretleerek veya karlkl glmseyerek oluyordu. Butler'i genellikle kapda Eldar karlyordu. Prl prl dileriyle glmseyerek ieri davet ediyor, altna minderler koyarak elinden gelen saygy gsteriyordu. 124 Butler, Hac Murat'n rfanevi kardei Kll Hanefi'yle de tanmt. Hemen dost olmulard. Hanefi, dal arklarn olduka gzel sylyordu. Butler'in dal arklarn sevdiini hisseden Hac Murat, Butler'in her geliinde Hanefi'yi artr, en gzel dal arklarm syletirdi ona. Hanefi'nin ok gzel bir sesi vard. Syledii arky anlaml ve tane tane sylerdi. Hac Murat'n ok sevdii ar, hznl da arklar, Butler'i de olduka etkilemiti. Tercmandan gfteyi tercme etmesini istedi. Hanefi ile Hac Murat'n ailesi arasndaki kan davasna ilikin arknn szleri yleydi: "Mezarmn topra kuruduunda sen de beni unutursun ana! zerimi, kaderimden gr byyen otlar brr babam! Gzyalarn kurur, aclar silinir de gider kz kardeim. Ama siz cm alana dek unutamazsnz beni! Sen de yanma gelmeden beni aklndan karamazsn kardeim. lm getiren kurun, yakcsn ama bugne dek szmden kmadn. stm rten kara toprak, atmn ayaklar dibinde inemitim seni. Souksun lm; gvdemi toprak, ruhumu gkler alacak." Hac Murat bu arky hep gzleri kapal dinlerdi. ark bitince de "Gzel ve anlaml bir ark." derdi. Dallarn hayatlar gibi canl olan iirleri, arklar Butler'i bsbtn etkilemiti. O da Hac Murat ve adamlarna zenip Bemet, kaftan ve dolak giymeye balad. Kendini dal olarak gryor, onlarla ayn hayata ortak olduunu dnyordu. Hac Murat'n gidecei gn, Binba kk bir ayrlk toplants yapt. Davetli subaylarn bir blm, Marya Dmitriyevna'nn servis yapt masann etrafna, bir blm de dier masalarn etraf 125 na toplandlar. Hac Murat da toplantya yolculua hazrlanm bir kyafetle katlm, ieri hafif aksayarak girmiti. Davetliler hep birlikte ayaa kalkp onunla el sktlar. Ivan Matveyevi, glmseyerek sedirde yer gsterdii halde, o pencere nne oturmay tercih etmiti. Onun girmesiyle ortal da bir sessizlik brmt. Hac Murat sessizlie aldrmayarak etrafn-dakileri tek tek szd, sonra kaytsz baklarn yiyeceklerle ayn bulunduu masaya evirdi. Hac Murat'la ilk kez karlaan subaylardan olan Petrokovskiy, tercman araclyla ona Tiflis'i beenip beenmediini sormutu. Hac Murat: -Aya, diye cevap verdi. - Evet diyor, dedi tercman. - En ok neleri beenmi? - Tiyatrodan ok holanm. - Bakomutann balosunu da beenmi mi? Hac Murat bu soruya biraz isteksizce cevap vermiti: - Her milletin kendine zg gelenekleri vardr. Bizde o tr davranlar iyi karlanmaz. - Peki beenmedii davran neymi? - Bizde bir atasz vardr. Kpek eee et vermi, eek de kpee kuru ot. Sonuta ikisi de a kalm. Bizim geleneimizde kadnlar o ekilde giyinmez. Fakat sylediim gibi her milletin kendine zg kurallar, gelenekleri vardr. Konuma burada kesildi. Kimi davetliler ay imeye, kimi de karnn doyurmaya koyulmutu. Hac Murat, Marya Dmitriyev-na'nn doldurduu ay alarak nne koydu. - rek veya st de ister miydiniz, diye sordu kadn. Hac Murat bayla teekl&r etti. Butler elini onun dizine koyarak: - Demek ayrlacaz, ne yapalm hayrls. Acaba bir daha ne zaman grebiliriz? Hac Murat glmseyerek: - Dostlar birbirini bulur, dedi. Bir elinde kl, omzuna byk beyaz bir kepenek alm olan Eldar kapda grnd. Hac Murat onu iaretle ard. Eldar kendine zg iri ve sert admlarla efendisine yaklap beyaz kepenekle klcn uzatt. Ayaa kalkan Hac Murat, kepenei kolunun zerinden atarak Marya Dmitriyevna'ya uzatt. Bu arada tercmana da bir eyler fsldamt. Tercman, Marya Dmitriyevna'ya dnerek: - Diyor ki, kepenei beenmisin; al. , Marya Dimitriyevna kzararak: ;;

- Fakat nasl olur, onu alamam, dedi. Hac Murat glmseyerek: - Ltfen aln, hediyedir, dedi. - Teekkr ederim, inaallah olunuzu en ksa zamanda kurtarrsnz. Memnun olmu bir yzle ban sallad Hac Murat. Sonra El-dar'm elinde tuttuu klc alp Ivan Matveyevi'e uzatt: Ivan Matveyevi klc alrken tercmana: - Syle ona, hediyesini tek artla alrm. Karlk olarak o da benim hediyem yaz atm kabul edecek. Hac Murat bir ey istemediini belirtir bir ifadeyle elini yznn nnde sallad, sonra dalar gstererek kapya yrd. Davetlilerin ekseriyeti onunla birlikte dar kmlard. eride kalan subaylarsa hediye edilen klc knndan karm inceliyor, z be z Kafkas klc olduunu sylyorlard. 126 127 Butler de Hac Murat'la beraber kanlar arasndayd, tte tam o srada hi beklenmedik bir olay oldu. Hac Murat, lmle sonulanacak bir olaydan, akl, eviklii ve yreklilii sayesinde kl pay kurtuldu. Hac Murat'a byk sayg duyan, onu kalede iken sk sk grmeye gelen Tala-Kou Kumk halk, gn nce haber gndererek onu, kylerine, cuma namazna davet etmilerdi. Tala-Kou'nda oturan, fakat Hac Murat'la aralarnda kan davas bulunan Kumk beyleri ise onu camiye sokmayacaklarn bildirmilerdi. Bunun zerine Kumk karm, beyleri tutanlarla halk birbirine girmiti. Rus askerleri dallarn kavgasn nlemi, camiye gelmemesi iin ^de Hac Murat'a haber gndermilerdi. Mesele bu ekilde kapanmt. O gn Hac Murat vedalap tam ata binecei srada Butler ve Binba'nn dostu Kumk Prensi Arslan Han kagelmiti. Hac Murat' orada grnce ani bir hareketle silahna sarlmt. Ama daha ate etmeye frsat bulamadan Hac Murat topal bacandan umulmayacak bir eviklikle, kedi gibi atlm, Arslan Han' yere devirmiti. Arslan Han tetii ekmise de kurun boa gitmiti. Hac Murat, Arslan Han' altma alp kamasna sarlm, Tatarca bir eyler haykrmt. Arslan Han'n kaan iki yardmcsn da But-ler'le Eldar yakalamt. Silah sesleri zerine koup gelen Binba durumu renince fkeyle: - Evimde byle kepazelik istemem Arslan. Nedir bu yaptn? Varsa bir kozunuz gidin darda paylan; ama evimde kan istemem, diye kzd. Ufak tefek, kara bykl Arslan Han'n yz sapsar olmutu. Her yan titriyordu. Hac Murat'a kinle bakarak Ivan Matveyevi'le ieri girdi. Hac Murat da hzl hzl soluyarak, ama glmseyerek atlarn yanna dnd. I Butler durumdan bir ey anlamad iin tercman araclyla Arslan Han'n niin byle davrandn sordu: Hac Murat: - Arslan Han, dklen kannn cn almak zorunda. Bu yzden byle davrand, diye cevaplad Butler'i. - Peki yolda karlasaydnz ne olacakt? - Ne yapalm Allah'n dedii olur. Vurulursak kader deriz. Haydi hoa kal. Glmseyerek elini atnn boynuna att, baklar kendini uurlamaya gelenlerin zerindeydi. Marya Dmitriyevna'nn gzleri samimiyetle parlyordu. , Ona da el sallayarak: - Hoa kal anacm, her ey iin teekkrler, dedi. - Allah'n yardm sizinle olsun, inaallah aileni kurtarrsn, diye karlk verdi Marya Dmitriyevna. - Dostunu unutma, diye seslendi Butler. Hac Murat tercmana dnerek: - Onu hi aklmdan karmayacam syle, dedi. Aksak ayana aldr etmeksizin zengiye basarak evik bir hareketle atn zerine atlayverdi. Her defasnda yapt gibi belindeki tabancasn yoklad, klcn dzeltti. Dallara has, onurlu, dik bir durula atn srp uzaklat. Atlarna binen Eldar ve Hanefi de subaylarla vedalap atlarna sramlar, Hac Murat'n peine taklmlard. Arkada kalanlar kendi aralarnda konuuyorlard: - Yaman adam! - Arslan Han'a nasl da kurt gibi atld. Grdn m yz bile bambaka oldu. 128 129 - Ona bir ey olmaz. Yaman bir dzenbaz dorusu. Son szleri syleyen Petrotovskiy'di. Marya Dmitriyevna bu szlere tepki gstererek: - Keke bizimkiler de byle "dzenbaz" olsalar. Bir hafta burada kald, iyiliinden baka bir eyini grmedik. Geimli, akll ve en nemlisi haksever. - Nereden anladnz? -Anladm ki sylyorum. Ivan Matveyovi araya girdi: - Yzde yz abay yakt. - Yaktmsa ne olmu, iyi adam ite. Ne diye kskanyorsunuz M Dal ama iyi. Butler de Marya Dmitriyevna'ya katlarak:

- ok doru Marya Dmitriyevna. Onu koruduunuz iin sizi tebrik ederim, dedi. M38* 20 leri hatlarda oturan eenlerin hayatlarnda bir deiiklik olmamt. Dman iki kez daha saldry denemi; ama dallar yakalayamamt. Bir seferinde dallar geri ekilirken su ien sekiz Kazak atn da beraberlerinde gtrmler, nbeti Kaza da ldrmlerdi. een kynn yakld son saldrdan sonra baka saldr olmamt. Ama eenler srekli olarak yeni ve daha byk bir saldr beklemekteydiler. nk Prens Baryatinskiy, yeni sol kanat komutan olarak atanmt. Kabardiskiy Alay'nn eski komutan Prens Baryatinskiy, veliah-tn yakn arkadayd. erniev'in Vorontzov'a yazd ar'n emirlerini alr almaz hemen harekete geti. Bir birlik hazrlayp Vozdvijenskaya'da toplad. Sonra da Kurinskaya ynnde cepheye yolland. Ktalar, orada ynak yapm orman kesiyorlard. uhadan yaplm gsterili bir adrda gen Vorontzov oturuyordu. Kars Marya Vasilyevna da kampa gelip orada sk sk geceliyordu. Marya Vasilyevna ile Baryatinskiy arasnda yakn bir iliki kurulmu ve bu ilikiyi de duymayan kalmamt. Dallar zaman zaman 131 toplarla kampa glleler yadryorsa da, bunlar ou kez boa gittiinden pek aldran olmuyordu. Ama Marya Vasilyevna gelince, korkmasn diye toplarn mevzie sokulmasna engel olmak iin devriye karrlard. Erler ve yksek snftan olmayan subaylar iin hanmefendiyi korumak, gece nbet tutmak olduka skc bir iti. stelik de gururlarna dokunuyordu. Dolaysyla da Marya Vasil-yevna'dan en kaba kfrleri esirgemiyorlard. Birliin hazrlad toplantya Butler de katlmt. Krunskiy Alay'ndan ve okuldan Butler'in grmek istedii arkadalar vard, lk geldii gnler, durumundan memnundu. Poltorotskiy'nin adrna yerleti. Orada kendini candan karlayan bir sr arkada buldu. Bir sre ayn alayda alt, ama pek az tand Voront-zov'a da urad. Vorontzov onu candan karlayarak Prens Barya-tinskiy'le tantrarak yaplacak lene davet etti. len, Prens Bar-yatinskiy'den nce sol kanat komutan olan General Kozolovski onuruna verilen uurlama leniydi. len olduka parlak geti. Yan yana alt adr kurulup upuzun bir masa hazrlanm, zeri tabaklar ve ielerle donatlmt. Her eyde Petersburg'daki muhafz alaylarnn havas vard. Sofraya saat ikide oturuldu. Masann orta ksmna Kozlovskiy, sana Vorontzov, soluna da Vorontzov'un kars oturmutu. Masann karlkl iki yanna ise Kabardinskiy ve Krunskiy Alaylarnn subaylar oturmulard. Yan yana oturan Poltoratzkiy ve Butler neeyle konuuyor, evrelerindeki subaylarla kadeh kaldryorlard. Kzarm etler masaya gelince emir erleri kadehlere ampanya doldurdular. Birden Poltratskiy telalanmt. zntyle: - Eyvah, bizim komutan imdi rezil olacak, dedi. - Neden? - imdi bir eyler konumas gerek. Beceremez ki! - Hay Allah! Bu i kurun altnda orman kesmeye de benzemez. Yanndaki hanmefendiyle u saray tkrldmlar da cabas. Zavall ok zor durumda olmal. Sonunda nemli an gelip att. Baryatinskiy kalkp kadeh kaldrarak Kozlovskiy iin konutu. O szn bitirince Kozlovskiy ayaa kalkarak olduka metin bir sesle: - Majestelerinin byk emriyle buradan ayrlmak zorunda olduum iin, diye balad. Sonra devam etti: - Ama biliniz ki yine hep sizinle olacam. Atalarmzn da dedii gibi "Savaa yalnz klmaz." Dediim gibi, ben de hizmet yllarm boyunca, adrmzdan grdm vgleri, mevkiimi, adm, erefimi, yani her eyimi sizlere borluyum. Dediim gibi... Generalin buruuk yz bsbtn krm, gzleri dolu dolu olmutu. Hkrn tutamad. - Dediim gibi, en iten kranlarm sunarm. Konumasn daha fazla srdremedi. Subaylar tek tek gelip kucakladlar onu. Hepsi duygulanmt. Prenses, gzyalarn gstermemek iin yzn mendiliyle gizledi. Kocas Semyon Mi-haylevi'in ise az bir yana arplm, ikide bir gzlerini krptryordu. Kozlovskiy'i ok az tanyan Butler bile gzyalarn tutamamt. Sonra srayla Baryatinskiy'in, Vorontzov'un, subaylarn, erlerin erefine iildi. Misafirler masadan kalktklarnda itikleri arap ve macera cokusuyla sarho haldeydiler. Gneli, ok gzel bir gnd, insan dinletiren temiz bir hava vard. evrede yaklan atelerden odun trtlar geliyor, asker arklar duyuluyordu. Hepsinde bir eyi kutlarm gibi bir hava vard. Hayatndan olduka memnun olan Butler, duygulu bir halde Poltoratzkiy'in adrna dnd. Subaylar oyun masasn hazrlamakla meguld. Masa hazrlannca yaver oyunu yz 132 133 rublelik bankoyla at. Butler kararszlk iindeydi ve adra birka kez girip kt. Pantolonunun cebinde olan eli, para czdanna gidip geliyordu. Kendine ve kardelerine bu konuda verilmi bir sz olmasna ramen, dayanamayarak o da oyuna katld.

Butler oyuna katlal henz bir saat olmutu. Tebeire bulanm kollarn masaya dayam, buram buram terlemi olarak att imzalar incelerken yz kpkrmz olmutu. ylesine ok kaybetmiti ki, hesabna gz atmaktan korkuyordu. Ama hesabna bakmasa da durumunu anlyordu. Alaca pein aylklara, sataca atlarn parasn katsa bile yavere olan borcunu deyemeyecekti. Yaver, sert yz hatlaryla, ktlar masaya brakmam olsayd daha da oynayacakt. Yaver tebeirle yazlm uzun hesap cetvelini eline alm, hesaplamaya balamt. Butler bunu grnce bozuldu. Borcunu hemen deyemeyecei iin af dileyerek evden para getirteceini syledi. Bunu sylerken Poltoratzkiy'nin de ona acdn ve tekiler gibi yzne bakmaktan kandn anlyordu. Bu onun son akamyd. evresindeki dostlarna hayrl akamlar dileyip evine dnd. Kendini hemen yataa atp derin bir uykuya dald. Kumarda kaybettii zamanlar, hep byle yatar yatmaz uyurdu. Bu kez uykusu tam on sekiz saat srd. Butler beraberinde gelen Kazaa bahi vermek iin Marya Dmitriyevna'dan elli kopik istedi. zgn bir hali vard ve sorulan sorulara ksa cevaplar veriyordu. Butler'in davranlarndan kumarda kaybettiini anlayan Marya Dmitriyevna, gitmesine izin verdii iin Ivan Matveyevi'e kzd. Butler ertesi gn leye doru uyand. Durumunu dnnce yeniden uyuyup her eyi unutmak istediyse de bu mmkn deildi. ncelikle tanmad bir adama borcu olan 470 rubleyi vermesi gerekirdi. Kardeinden, ortak olduklar deirmenin hesabndan r 9 -,.<,. son kez olarak 500 ruble gndermesi iin rica etti. Cimri bir kadn akrabasndan da faizle 500 ruble istedi. Sonra da Binba Ivan Matveyevi'e gitti. 500 ruble meselesini onlara da aacakt. nk Marya Dmitriyevna'da para olduunu biliyordu. Binba: - Olsayd hemen verirdim. Ama Marya vermez. Bilirsin kadn ksmndan para kmaz. Ama bizim kantincide para olabilir. stersen ona gidelim. Kantinciden dn para istemek gereksizdi. Butler'in kurtuluu kardeinden ya da cimri akrabasndan gelecek paraya balyd. 134 135 21 Hac Murat ene'de amacna ulaamaynca yeniden Tiflis'e dnd. Aralksz her gn Vorontzov'a gidip ailesinin dal esirlerle deitirilerek kurtarlmasn rica ediyor, hatta yalvanyordu. Bu yaplmad srece iinin rahat etmeyeceini, dolaysyla da kendilerine yardmc olamayacan sylyordu. Sylediine gre eyh amil'i yok etmenin tek yolu da birlikte hareket etmeleriydi. Vo-rontzov da her defasnda bu konuda elinden geleni yapacan belirtiyor; fakat bir ey yapmyordu. Akas Vorontzov bu konuda tek bana hareket etmekten ekiniyor, Tiflis'e gelecek olan General Arguntinskiy'i bekliyordu. Kafkasya'nn kk bir kenti olan Nuha'ya gitmek ve bir sre orada kalmak isteyen Hac Murat, Vorontzov'dan izin istedi. Orada hem ailesinden daha salkl haber alma imkan elde edebilir, hem de eyh amil'le grebilirdi. stelik Nuha, halk tamamen Mslmanlarn yaad bir ehirdi. Namazlarn rahata klabilecei cami vard. Hac Murat'n isteini Petersburg'a yazan Vorontzov, oradan olumlu cevap alnca Nuha'ya gitmesi iin ona izin verdi. 136 Bu olay bata Voronftov ve Petersburg'daki bykler olmak zere Hac Murat'n servenini bilen tm Ruslarn meraklarn kamlyor, Kafkas savann hayrl bir dnm noktas olarak yorumlanyordu. Bu dnem Hac Murat iin hayatnn en korkun dnemlerinden biriydi. imdiye dek kazand baarlarna seviniyor, Ruslar eyh amil'in zerine kolayca sevk edeceini sanyordu. Fakat olmamt. eyh amil onu, olunu kr etmekle tehdit ediyordu. Ailesini onun elinden kurtarmak isteyen Hac Murat, bu ii Nuha'ya yerletikten sonra kendine bal Dastanllarn yardmyla halletmeyi dnyordu. Son gelen haberci, kendisine sadk olan Avarlarm bu ii seve seve yapacaklarn, fakat saylarnn az olmasndan dolay eyh amil'den ekindiklerini bildirmiti. Eer ailesi Vereno'dan baka bir yere nakledilirse bu ii kolaylkla halledeceklerdi. Hac Murat gelen haberciye ailesi kurtanlrsa bu ii yapanlara bin ruble vereceini vadetti. Hac Murat'a Nuha'da da bir ev tahsis edilmiti. Han sarayyla camiye yakn bir yerde olan ev, be odal, mstakil bir binayd. Tercmanla adamlar ve muhafz subaylar da kendisiyle orada kalyordu. Zamann, evrede ksa gezintiler yaparak ve gelen habercileri bekleyerek geiriyordu. 8 Nisan gn kt gezintiden dndnde grevli bir memurun geldiini bildirmilerdi. Memurun geli sebebini ok merak etmesine ramen, nce odasna geip le namazn kld. Daha sonra salona kt. Gelen 7. dereceden memur Krilov'du. Vo-rontzov'un kendisini General Argutinskiy'le grtrmek iin Tiflis'te beklediini bildirmeye gelmiti. Hac Murat Krilov'u sevmemiti. Hrn bir sesle: - Yahi, dedi. Sonra ilave etti:

- Para getirdin mi? - Evet. 137 -Ver. - Tamam. Krilov, yanndaki polis komiserine sormadan edememiti: - Paray ne yapacak? Hac Murat, Rusa sorulan soruyu anlam ve adama sert sert bakmt. Krilov, dnte Vorontzov'a anlatacak bir eyi olsun diye paray verirken onu konuturmak istemiti. Burada rahat edip etmediini sordu. Hac Murat, bu iko, ufak tefek adam kmser bir bakla yan yan szd ve cevap vermedi. Soruyu tekrarlayan tercmana: - Ona syle, kendisiyle konumak istemiyorum. Param versin.. Szn bitirince paralar saymak iin yeniden masaya oturdu. Krilov, altnlar kararak onar altnlk yedi kme yapt. Bylece her gne be altn dyordu. Krilov'un dazlak kafasna bir aplak indirerek kapya doru yrd. Krilov kzgnlktan kprerek tercmana, "Kendisine albay derecesinde bir memur olduumu, byle bir ey yapmaya asla hakk olmadm" sylemesini emretti. Tercman, sylenilenleri tercme etmesine ramen, Hac Murat hi aldrmayarak "biliyorum" dercesine ban sallad. Komiser Krilov'u yattrmak iin: - Bu iblisler laftan anlamazlar. Kamay kardklar gibi insana drtverirler. Zaten herif kudurmaya balad, dedi. Etraf kararnca dalardan balar kapal iki haberci geldi. Komiser, onlar doruca Hac Murat'n yanna gtrmt. Habercilerden biri kara kuru, tknaz bir Tavlinli, teki ise zayf bir ihtiyard. Getirdikleri haber hi de iyi bir haber deildi. Avarlar ailesini kurtarmaya sz vermilerdi; ama eyh amil'den korktuklar iin bunu yapamayacaklarn bildiriyorlard. eyh amil, tm kylere gnderdii habercilerle dmana yardm edenleri en acmasz bir ekilde ldrteceini bildirfhiti. Hac Murat, ban eerek uzun bir sre sustu. Durmakszn dnd. Artk bir karara varmas gerekiyordu. Bir sre sonra ban kaldmp habercilere birer altn vererek: - Gidin artk, dedi. - Cevabnz nedir? -Allah'n dedii olur, hadi gle gle... Habercileri uurlaynca da derin dncelerden kendini alamad, "eyh amil'e inanp dnsem mi? Ne yapmal?" Aklna dallarn mehur bir hikyesi geldi. Bu, insan eline dm bir ahinin hikayesiydi. Gnn birinde avclarn eline den ahin, bir yolunu bulup kurtulmu, dalara, kardelerinin yanma kam. Kam; ama kardeleri onu aralarna almamlar. nk ayaklarnda zil varm. - Bizim ayaklarmzda zil yok, sen git zil takanlarn yannda kal, demiler. Sonra da, yanlarndan gitmek istemeyen kardelerini gagalayarak ldrmler. "Beni de yle gagalayacaklar!" diye dnd. "Yoksa dnme-sem, burada kalsam da Kafkasya'y Rus ar'na m teslim etsem. Bylece an, eref ve bol paraya kavuur rahat rahat yaarm." diye dnmeye devam etti. Bakomutan Vorontzov'la grmelerini ve yal Prens'in vg dolu szlerini hatrlayarak "Niin olmasn?" diye dnd. Fakat bunu yapabilmesi mmkn myd? 138 139 22 Hac Murat geceyarsna dek dnd. lkenin durumunu, halknn acsn gz nne getirdi ve sonunda kararn verdi. Verdii karar gereince Ruslardan bir an evvel kurtulmas gerekiyordu. Verdii karar hi vakit geirmeden uygulamaya koymalyd. i pamuklu, siyah yeleini yastnn altndan karp muhafzlarn bulunduu odaya geti. Muhafzlar evi ikiye blen koridorun kar yanndaydlar. Odann d kaps akt. Hac Murat, d koridora ktnda tm vcudunu mehtapl gecenin kucaklayc serinliinin sardm hissetti. Kulaklarn cvl cvl blbl sesleri doldurdu. Koridordan geip muhafzlarn odasna girdi. Gkyzndeki ayn oday yeterince aydnlatyordu. Bir masa, iki sandalye odann bir yanna istif edilmiti. Odann dier yanndaki drt muhafz, yere serili kilimlerin zerine yaydklar yataklarda yatyorlard. Hanefi, odada yoktu. Her zamanki gibi darda, atlarn yannda yatyor olmalyd. Kapnn gcrtsyla aniden uyanan Ham-zalo, gelenin Hac Murat olduunu grnce rahatlayarak yeniden gzlerini kapatt. Yanndaki Eldar ise Hac Murat' grnce hemen 140 kalkt, srtna hrkasn alarak tekledi. Dier ikisi uyanmamlard. Hac Murat yeleini masaya brakrken cebindeki paralar sert bir ses kard. Bunlar az nce Krilov'dan ald paralard. Onlar El- dar'a uzatp:

- Bunlan da dik, dedi. Eldar, Hac Murat'n uzatt altnlar alp odann k vuran tarafna geerek kk bir bakla kaftannn astarn skmeye ba- lad. Reisinin sesiyle yatandan dorulup bada kurarak oturan Hamzalo'ya seslenen Hac Murat: - ocuklara haber ver. Yarn yolculuk var. Tfek ve tabancalarn gzden geirip, kurun ve barut hazrlasnlar, dedi. Hamzalo uyku sersemlii ile mrldand: - Hepsi hazr olur, barut ve kurunumuz zaten fazlasyla var. Hac Murat'n, silahlar neden hazr etmelerini istediini anlamt.. Zaten srekli olarak bu haberi beklemiyor muydu? inde ok eskiden beri gittike byyen, nne geilmez bir istek vard: Rus kpeklerinden ldrebildiince ldrp, yok edip dalara kamak... imdi sevincine diyecek yoktu. te efendisi de kendisi gibi dndn aka belirtiyordu. Hac Murat odadan knca Hamzalo arkadalarn uyandrd. Uyanan drt arkada tm gece boyunca silahlarn hazrlamakla urap, tabanca, tfek ve kllarn kontrol ettiler. e yaramayanlar yenileriyle deitirip, barutu tkenenlere barut doldurdular. Kllar ve kamalar bileyip yaladlar. Hac Murat, sabaha kar abdest almak iin dar kt. imdi, koridordan blbl sesleri akamkinden daha fazla duyuluyordu. Adamlarnn odasnda bilenen kl ve kamalarn czrtl sesi blbl sesleriyle bir ahenk oluturmutu. Hanefi, czrtl sesleri bastran ince sesiyle bir ark tutturmutu. Hac Murat, durup dinledi. ark, Hamzat'n arkadalaryla beyaz bir at srsn kurtar141 maya alrken Rus Prensi'nin kalabalk askerleriyle onlar nasl ember iine aldn anlatyordu. Durumu fark eden Hamzat, atlar keserek, lelerle yapt barikatn arkasnda, tfeklerinde kurun, bellerinde kama, damarlarnda kan tkenene kadar yiite dvmt arkadalaryla.. lmeden nce "Ey g eden kular, kymze uun, analarmza, kz kardelerimize, krpe ocuklarmza din ve vatan uruna ehid olduumuzu syleyin!" diye baran Hamzat yle devam etmiti: "Onlara syleyin ki lmz mezarda yatmayacak, kemiklerimizi a kurtlar kemirip oraya buraya srkleyecekler, le kargalar gzlerimizi oyacaklar; ama nemli olan bunlar deil. Atalarmzn balatt mcadele bizimle bitmesin. Bizden sonrakiler de bu mcadeleyi daha uurlu bir ekilde devam ettirsinler..." Hanefi'nin hznl bir ses tonuyla syledii ark bylece biterken, Mahoma gr sesiyle sabah ezann okumaya balamt. Ezan okunurken her ey susmutu. Blbller dahi susmu, Maho-ma'y dinliyorlard. Ezan okunup bittikten sonra baheden blbl sesleri, kapnn ardndan da bilenen demirin czrtlar yeniden duyulmaya balad. Hac Murat o denli dalmt ki, elindeki ibriin devrilip iindeki suyun dkldnn farkna bile varmad. Suyun dkldn fark ettiinde ise kendi kendini knad. Sabah namazn klp silahlarn kontrol etmeye balad. Hazrlklar tamamd. imdi yola kabilmek iin sadece komiserden izin istemesi kalmt. Dars henz aydmlanmamti ve adam uyuyor olmalyd. "Hanerin elii beyaz gsn paralad." arksn anmsad. Bu ark, o doduu sralarda yaanm ve sonralar annesinden sk sk dinledii bir olaydan bahsediyordu. arknn szleri yleydi: "Hanerin elii beyaz gsm paralad. Ben de hayatma 142 anlam veren biricik olumm paralanan gsme bastrp scak kanmla ykadm. ifal et ve kk koymadan kapand yaram. Ben lmden hibir zaman korkmadm. Yiit olum da korkmayacak." Bu ark Hac Murat'n babas iin yazlmt. Han'n kars, Hac Murat doduu gnlerde ikinci olu Ummuhan' dourmu ve oluna st annesi olarak Hac Murat'n annesini semiti. z olundan ayrlmak istemeyen anas Patimat bu ie raz olmamt. Kocas kzm, gitmesi gerektiini sylemi, o da kar koymutu. Baba fkeden hanerini ekip anann zerine saldrm, etraftan koup kurtaran olmasa ldrmeye ahdetmiti. Patimat bylece z olunu da style besleyip bytmt. Evlerinin damnda, anasnn koynunda onun syledii arkyla uyurdu Hac Murat. Anas ark sylerken, o yarann yerini gstermesini isterdi. Birden anas canlanverdi gznn nnde. Yz krklklar iinde, salar aklam, dileri dklm vaziyette deil de gl, kuvvetli, gen ve gzel haliyle. O gnlerde kendisi daha be yandayken olunu sepete att gibi dan ardndaki dedesine bir solukta giderdi. Ak sakall, buruuk yzl dedesini anmsad ardndan. Damarlar dar frlayan elleriyle gme ekil verirken dualar okuturdu torununa. Sonra anasnn alvarna tutunarak bayrn altndaki suya gittikleri emeyi, yzn yalayan kpekleri dnd. Anasnn ineklerden saarak kaynatt stn dumanyla, ekimi stn kokusunu, tadn duyar gibi oldu. Sonra salarnn ilk kesildii gn geldi aklna. Duvarda asl parlak bakr leende yznn aksini grmt. Kafas mavimtrak ve yusyuvarlakt bakr leende.

ocukluk gnlerini dnrken en ok sevdii Yusuf'unu hatrlad. Onun ban ilk kez kendi tra etmiti. imdi yakkl bir yiit olmutu. Tselmes'den ayrlaca gn atn o hazrlamt. Babasndan boylu, gen, pembe yzlyd. Cesaret ve yaama sevinciyle dopdoluydu. Yana gre geni omuzlar, gl kollar ve ,' -U3 * ince bir beli vard. Hareketleri evikti. Oluna baktka hayranlk duymu, onun da gelme isteine: - Yok, demiti. Burada kalman daha iyi olur. Annene ve ninene bakacak bir sen varsn. Erkeke bir gururla Yusuf'un nasl kzdn, kendisi yaad srece anasna ve ninesine kimsenin dokunmayacan haykrdn hatrlad. Sonra o da atma binip babasn emeye kadar uurlam, sonra kyne dnmt. O gnden bu yana ne anasn, ne olunu, ne de karsn grememiti. eyh amil, tehdit savuruyordu imdi. Olunun gzn kr etmekle kendisinden intikam alacakt. Karsna ve anasna ise ne yaplacan aklnn ucundan bile geirmek istemiyordu. Hac Murat bunlar dnnce yerinde duramaz oldu. Ayaa kalkp hzl admlarla topallayarak kapya yrd. Gne daha domamt; ama ortalk iyice aarmt. Blbller hi durmakszn tyorlard. Eldar'a seslendi: ; - Eldar! Komisere dar kmak istediini syle, uyanmamsa uyandr. Atlarnz da hazrlayn. 144 23 Butler'in o sralarda iinde ve zel hayatnda tek avuntusu askerlik hayatnn macerasyd. Birliinde erkez giysileriyle geziyor, at stnde gsteriler yapyordu. Baskna ilk kez Begdonovi'le beraber gitti. Sonraki gittii ikinci basknda da kimseyi yakalayp vu-ramamlard. Fakat yine de Bogdonovi gibi nl bir askerle arkada olmak, ona nemli ve ekici geliyordu. Kumar borcunu bir Yahudi'den ald yksek faizli borla demiti. Durumunu kafasnda mzakere ediyor, savan macerasn yaarken bir yandan da arapla sarho olup kendinden geiyordu, itike iesi geliyor, d dnyasn ve i dnyasn kararttka karartyordu. Marya Dmitriyevna'ya kar bir ekingenlii yoktu. Hatta aktan aa kur yapmaya bile balamt kadna. Ama kadn onu bir gzelce tersleyince yaptklarndan utan duydu. Nisan aynn sonlaryd, ene'yi taramak ve yok etmek amacyla bir birlik oluturulmutu. Kabardinskiy Alay'nn iki bl de bu birlikteydi. Bu yeni oluturulan birlik, Krinkiy'de misafir saylyordu. Bu misafir birlie yalnzca et ve pilav deil, votka da da 145 1 I tlmt. Subaylar da evlere paylatrlm, ev sahiplerince arlanmaya allyordu. Birliin onuruna verilen len sylenilen arklarla tam bir iki lemine dnmt. Binba van Matveyevi, ikiyi fazla karm, akli dengesini kaybetmiti. Ata biner gibi ters oturduu iskemlede, klcn havaya sallayp hayali dmanlara saldryor, ara sra kfrediyordu. Kahkahalarla glerken oradakilerle sarma dola oluyor, ok sevdii bir arkyla oynamaya kalkyordu. Bu lene katlanlar arasnda Butler'de vard. Bir taraftan maceradan maceraya koulan bu hayata zeniyor, dier yandan da durumlarna acyordu. Sarho olup iyice kendinden gemi olan Binba'y durdurmann imkan kalmamt. Butler, kendinde de sarholuk almetleri grnce usulca kalkp kt ve evinin yolunu tuttu. Darda dolunay vard. Gecenin karanln aydnlatan dolunay, her eyi olduu gibi gsteriyordu. Evler, yol talar, saman pleri, hayvan gbreleri, her ey, her ey belliydi. Eve yaklamt ki, bana ve omuzlarna al rtm olan Marya Dmitriyevna ile karlat. Aralan ald gnden bu yana gen kadndan kamaya alyordu hep. Fakat bu kez ay nn ya da ikinin etkisiyle gen kadnla ilgilenmek istedi. - Nereye byle? Marya Dmitriyevna'nn sesi dosta kt: - Bizim ihtiyarn eve gelmesine yardmc olmak istemitim de... Butler'in kendisine kur yapmasn istemiyordu; ama son zamanlarda kendisinden vebal gibi kamas da zyordu onu. - Nasl olsa gelir, tamaya ne gerek var? - Gelebilir mi ki? - Gelmezse getirirler* ...... - yleyse gitmeyeyim. Bylesi daha iyi olur belki. : -Gitmeyin, isterseniz eve birlikte dnelim. Geriye dnen Marya Dmitriyevna da Butler'le birlikte yrmeye balad. Yola den glgeleri zerinde prl prl ay nurlu bir ember oluturmutu. Butler, ay nn verdii ilhamla Marya Dmitriyevna'ya sevgisini amak istiyordu. Ama sze nereden balamas gerektiini de bilemiyordu. Bylece hi konumadan yryor,

eve yaklayorlard ki birka atlnn keyi dndn grdler. Balarnda bir de subay bulunan bir manga askerdi bunlar. Marya Dmitriyevna kenara ekilirken: - Bunlar da kim? Hayrdr inaallah, diye sylenmiti. Askerler yanlarna yaklaana dek balarndaki subay tanyamamlard. Bunun bir nedeni de ay nn arkadan vuruyor olmasyd. Yaklanca tandlar, bu eskiden van Matveyevi'le birlikte bulunmu olan Komenevdi. - Pyotr Nikolayevi! Siz misiniz? - Evet. Ooo, bu ne tesadf. Butler sen ha! Herhalde gezintiye ktnz. Ama sakn van Matveyevi sizi byle grmesin. Ha, sahi o nerelerde? - Eleniyorlar, seslerini duymuyor musunuz? - Elenenenler onlar m? - Evet. Hasan-Yurt'tan gelenler iin len dzenlediler. - ok iyi, herhalde bitmeden yetiirim. Binba'y da grmem lazm zaten. - grmesi mi? - yle saylr. - Hayr m, er mi? 147 - Adamna gre deiir. Bizim iin hayr ama bazlarna gre er. Komenev bu son szleri sylerken gld. Beraberce Ivan Matveyevi'in evine girdiler, ieri girerken mangadaki askerlerden birine seslendi: - ihirev! Buraya gel. Adnn arlmasyla mangadan ayrlp yanlarna gelen asker, bir Kazak't. zerinde gnlk giysileri vard. Srtnda kaput, ayaklarnda izme vard. Eyerinin iki yannda da heybeler aslyd. Kemenev yaklaan Kazak'a seslenerek: - O eyi kar, dedi. Haydi durma. Atndan inen Kazak heybelerin birinden bir torba kard. Torbay eline alan Komenev glmsyordu. - Gstereyim mi? ok ilgin bulacaksn; ama Marya Dmitriyev-na korkabilir. MaryaDmitriyevna itiraz etti: , : ..-.; - Neden korkacak mm? Komenev: - undan, dedi. Ve torbadan kesik bir ba kartarak ay na tuttu. Gzlerinin stnden aln kemikleri frlam, tral bir bat. Gr ve siyah sakal, ksa kesilmi byklar vard. Kanl kafatas yedii darbeyle ortadan yarlm ama tam olarak ayrlmamt. Burnunda kan phtlar, boynunda kanl bir havlu vard. Kafasndaki onca yaraya ramen dudaklarnda hi eksik olmayan ocuksu bir glmseme vard. Bylesi korkun bir manzara beklemeyen Marya Dmitriyevna, ses karmayarak dnp sert admlarla eve girdi. Butler'se donup kalm, korkun manzaradan baklarn ayramyordu. Daha birka gn nce geceleri dosta sohbet edip, birlikte olduu Hac Murat'n kafasyd bu. - Nasl oldu bu i, kim vurdu? Nerede, niin, diye sordu. - Kamak isteyince yakalamlar. Kafay yeniden askere veren Komenev, Butler'le birlikte eve girerken: - lrken bile tam bir yiitti, diye sylendi. - Nasl oldu bu i? - Biraz sabredin. van Matveyevi de gelince hepsini anlatacam. Zaten grevim bu. Tm kaleleri ve kyleri dolap gsteriyorum. Matevyevi gecikmesin diye adam gnderip arttlar. Matev-yevi yannda kendisi gibi sarho iki subayla birlikte geldi. Kome-nev'le sarma dola oldu. - Hayrdr! Bu vakitte mesele ne? - Hac Murat'n kafasn getirdik size. - Ne! Kafas m? Yoksa vurdular m onu? - Kamaya yeltenmi. - Kafay grmek istiyorum. Onu gster bana. Kafann iinde bulunduu torbay Kazak bir kez daha getirdi. Ivan Matveyevi, sarho gzlerle kanl kafaya uzun uzun bakt. - Yiit adamd, kabadayyd. Verin son bir kez peyim unu. - Sahiden de yiit bir insan kafas bu, dedi subaylardan biri. Hep birlikte kafay elden ele geirip incelediler. Sonra Kazak

onu yeniden zenle torbaya koydu. Yavaa yere brakrken sanki incinmemesi iin zen gsteriyordu. Biri sordu: 148 I I 11' ' ' '} ' II 1\' l' ! lllll, - Bunu gsterirken bir eyler de okuyor musunuz? - Onu peceim, verin bana, diye tekrarlad Ivan Matveyevi. Sonra mrldanr gibi: - Bana klcm hediye etmiti o, dedi. Butler, merdivene doru yrd. Merdiven basamaklarnda oturan Marya Dmitriyevna ona fkeyle bakp ban evirdi. - Marya Dmitriyevna ne oldu? - Yazklar olsun sizlere, siz hepiniz birer canavarsnz, anlyor musun canavarsnz. Butler ne syleyeceini armt. - Sava bu, hepimizin bana gelebilir, diyebildi sadece. Marya Dmitriyevna titrek bir sesle bard: - Savam! Ne biim sava bu. Benim bildiim l topraa verilir. Siz de gemi bir lnn karsnda maskaralk yapyorsunuz. Canavardan ne farknz var sanki? Sonra merdivenden inip arka kapdan eve girdi. Butler salona dnerek Komenev'den olay olduu gibi anlatmasn istedi. Olay yle gelimiti: i 158 24 Hac Murat o sabah ehrin evresinde gezmek iin izin almt. Fakat yannda kazak muhafzlann da olmas gerekiyordu. Kalede fazla asker olmad iin yanma be kazak vermilerdi. Verilen iznin bir art ise, muhafzlarnn hepsini beraberinde gtrmemesi idi. Fakat o, 25 Nisan gn muhafzlarnn hepsini yanna alp be Kaza Koruyucuyla yola kt. Kale komutan onun be muhafzla birlikte ata bindiini grp bunun yasak olduunu sylediyse de Hac Murat aldr etmedi. O da srar etmenin fayda vermeyeceini anlayarak sustu. Kazak muhafzlarn banda, gsnde Georgi ha bulunan onba Nazarov vard. Gen, grbz, kumral salar yuvarlak kesilmi, beyaz yzl bir genti. Fakir bir ailenin en byk oluydu. Babasz bymt. Yal anasyla birlikte kz karde, iki de erkek kardeine bakyordu. Kale komutan onbann ardndan bard. - Nazarov! Sakn gzn zerinden ayrma. - Ba stne komutanm. 15t I! Bir eliyle omzunda asl silahn tutup, zengilerde yaylanarak atn trsa kaldrd. Hamzalo'ya gizlice barut satan hrsz, uzun boylu, ince Frapotov da muhafz askerlerin arkasndayd. Dier muhafzlarsa, iri yar gl oluuyla srekli olarak vnen ve askerlik hayatnn son demlerini yaayan Miskin ve hep neeli, tatl dilli, annesinin tek ocuu olan sarn Petrokov'du. Sabahleyin yola ktklarnda sisli olan hava leye doru dzelmiti. Yeni am tomurcuklar, taze imenler, yeeren tarlalar, yolun birimindeki rman cokun akan sulan, gnein altn klar altnda yldz gibi parlyordu. Hac Murat, rahat, kendinden emin bir vaziyette ilerliyor, muhafzlarsa fazla geride kalmamaya zen gstererek onu takip ediyorlard. Yry leye kadar ayn tempoda devam etmiti. Yol boyunca balarnda sepetler tayan kadnlar, arabayla giden askerler, mandalarn ektii gcrtl kanlarla karlamlard. Kaleden en az iki kilometre uzaktaydlar. Hac Murat, birden beyaz atn hzlandrd, adamlar ve muhafzlar da ayn ekilde atlarn hzlandrrken Frepontov sylendi: - Gider tabii, altndaki ata bir baksana. Ben onu durdurmasn bilirdim; ama imdilik bartayz. - Sen ne diyorsun be! Bu ata Tiflis'te yz ruble verdiler de yine de satmad. Nazarov sze kart: - u atmla bile geerim onu. - Daha ok beklersin.

Hac Murat, atn daha da hzlandrd. Nazarov da atn hzlandrp ona yaklaarak: -Yaptnz doru deil efendim. Biraz yavalayn, dedi. Hac Murat dnp Nazarov'a bakt. Hi ses karmad; ama yine hzla atn srmeye de devam etti. 152 - Nasl da gidiyorlar? Delirmi bunlar, dedi Ignatev. Nazarev, Hac Murat'a yeniden seslendi: - Bu ekilde gitmeyin diyorum size. Arkasna bile bakmadan hzn artran Hac Murat, ona yine cevap vermedi, atn drtnala srd. Nazarov emirlerine uyulmamasna kzmt. zengilerde dorulup atn krbalad. Olanca hzyla Hac Murat' izlemeye koyuldu. Hava ylesine gzel, ii ylesine hayat doluydu ki kt bir ey olacan aklnn ucundan bile geirmiyordu. Ona yaklatka seviniyordu. Nal seslerinin yaklamasyla arkasndakinin iyice yaklatn fark eden Hac Murat, sa eliyle tabancasn yoklad. Sonra da sol eliyle atn yavalatmaya alt. Nazarov Hac Murat'n yavaladn fark edince sevindi. imdi yan yana gidiyorlard. - Demek vazgeiyorsun, diye sevindi. Elini uzatarak atn dizgininden yakalamak istedi. te tam o anda bir tabanca sesi duyuldu. Nazarov vurulmutu. Elleriyle gsn tutarken bard: -Ne yaptn? Eere kapaklanrken son demlerini yayor olmalyd. Ksk bir sesle: - Vurun onu ocuklar, dedi ve yere yuvarland. Muhafzlarn akn baklar arasnda ayn hzla silahlarna sarlan dallar atee balamlard bile. Nazarov'un at, dier atlarn evresinde rkek rkek dolayordu. Ignatov'un at vurulmu, yere derken sahibinin de aya ezilmiti. Bir dal atndan inmeden klla onun kafasn gvdesinden ayrd. Arkadann ac akbetini gren Petrokov, yardma komak istediyse de vcudunun drt yerinden kurunlanarak bo bir uval gibi yere devrildi. Koturmaca esnasnda at biraz geride kalan Miskin, tm olanlar gr 153 m, atn geri evirip olanca hzyla kamaya balamt. Han Mahoma ile Hanefi onu izledilerse de aralarndaki mesafe olduka fazlayd. Onu yakalayamayacaklarn anlayarak geriye arkadalarnn yanma dndler. Han Mahoma, llerin fieklilerini toplad. Nazarov'un atn da beraber gtrmek istediinden onu yakalamaya alan Hanefi'ye baran Hac Murat, abuk olmalarn emrederek atn srd. Dallar da onu izlediler. Pirin tarlalarndan geerken kulelerden silah sesleri duyuluyordu. Katklar anlald iin alarm veriliyor olmalyd. Kale komutan, Mikin'in getirdii haberi renince yumruklarm bana indirmeye balad. - Ah! Namussuz herifler, yaktnz beni, mahvettiniz. Beceriksizler, kardnz herifi. Her yana haberler salnd. Pelerine yalnz kazaklar deil, sava d kylerden toplanan milisler de gnderildi. Hac Murat' l veya diri kim getirirse bin ruble dl verilecekti. Kaal daha iki saat olmamt; ama pelerine iki yzden fazla atl dmt. Ana yol boyunca birka kilometre ilerleyen Hac Murat atn durdurdu. Altndaki at glkle soluyordu. Rengi krdan boza dnmt. Yolun solunda Belarcik kynn minaresi ve evlerinin dam grnyordu. Solda tarlalar ve rmak, sada da yolu vard. Gelenler yzde yz kendisinin daa ktn sanacaklard. Byle dnerek atn aksi yne srd, ama rmaa kadar gitmesi de mmkn deildi. Irmaa ulamak iin gemesi gereken pirin tarlas bataklkt. Kuru bir yer bulabilmek iin drt dndler; ama her yer bataklkt. Hayvanlar soluk solua kalm ilerleyemiyorlard. Daha rmaa ok vard. Ortalk kararmaya balamt. Hac Murat hayvanlar dinlendirmek iin tarlann solundaki kk koruda geceye kadar kalmaya karar verdi. Korulua girince atlar otlamaya braktlar. Oturup biraz peynir ekmek yediler. Ay kaybolmu, ortal koyu bir feranlk kaplamt. Ara ara koruluktan blbl sesleri duyuluyordu. Bir ara grltden rkerek susmular, sonra yeniden akmaya balamlard. Gecenin karanlnda en ufak sesleri bile dinleyen Hac Murat, blbl seslerini duyuyordu. Bu tler ona Hamzat'n arksn hatrlatt. inden bir ses kendisinin de Hamzat'n akbetine urayacan sylyordu. Fidanla yaklaan sesler duyuldu. Duyulan sesler, bataklkta bata ka ilerleyen birok atn ayak sesleriydi. Han Mahoma, keskin gzleriyle yaklaan birok atl ve yayay fark etti. Ayn eyleri Hanefi de grmt. Bunlar, blgenin askeri komutan Karganovla milis kuvvetleriydi. Hac Murat; "Baka are kalmad, Hamzat gibi dveceiz." diye dnd. Karganov, alarm verilir verilmez peine yz milis, yz de kazak alarak iz aramaya koyulmu; fakat hibir ey bulamamt. zgn ve yorgun bir vaziyette dnerken alaca karanlkta karlat bir ihtiyardan bilgi almt. htiyar Tatar kyl, onlar odun toplarken fark etmi, ilerideki korulua girdiklerini grmt. Yal Tatar' yanma alan Karganov gsterilen korulua yneldi. Atlan grnce orada olduklarn anlad. Hac Murat' diri yakalamak istiyordu, bu yzden koruluu sarp sabaha kadar beklemeye karar verdi. Hac Murat etraflarnn sarldn anlamt. Etrafna bir gz atnca hemen yan banda kazlm bir hendek grd ve son nefesini verene dek orada kendini savunmaya karar verdi. Kararn adamlarna da bildirip

hazrlanmalarn istedi. Adamlar emri alnca her biri bir yana kouturmaya, dallar kesmeye, kamalarla topra demeye baladlar. Hac Murat da onlarla birlikte alyordu. Ortalk maya balamt. Kale komutan biraz yaklaarak bard: - Heey! Hac Murat, haydi teslim ol. Kar koyamazsn, her yann sarld teslim ol. Hendekten atlan bir silah sesi kale komutannn "Teslim ol!" 154 15S arsna cevap verdi. Bir milis atnn bacana saplanan kurun, at kertti, ilk silah sesinin ardndan koruluu sarm olan askerler atee baladlar. Vnlayan kurunlar, aa yapraklarn, dallarn koparp topraa saplanyordu. Sipere sinmi dallarn yerini henz tespit edememi, krlemesine ate ediyorlard. Bu youn ate karsnda ilk vurulan Hamzalo'nun at oldu. Bandan yaralanmasna ramen yere dmemiti. Askerlerin youn ateine karlk hendektekiler ancak yakma gelen askerlere kurun skyor, boa at yapmyorlard. Kar taraftan milis yaralanmt. Yava yava onlar da arpmann heyecanna kaplp geliigzel atee baladlar. Aradan bir saat gemi, gne epeyce ykselmiti. Hac Murat, atlara atlayp rma gemeyi dnrken, yeni gelenlerin sesleri duyuldu. Yardma gelen askerlerin banda Mehtulinli Hac Aa vard. Hac Aa eskiden Hac Murat'la cancier arkadat. Ama sonradan Ruslara katlmt. Hac Aa'nm beraberinde ise Hac Murat'n eski dmannn olu Ahmed Han vard. Hac Aa da Kargan gibi "Teslim ol!" arsnda bulundu. Hac Murat bu arya da silahla cevap verdi. Hac Aa kzarak adamlarna bard: - ekin kllarnz!.. Korulua dalan Hac Aa'mn adamlar zerine hendekten youn ate ald. kii vuruldu, korulua girenler siper alp atee cevap verdiler. Hac Aa'mn emri zerine bir aatan br aaca srnerek ilerlemeye devam ettiler. Kar tarafn youn atei karsnda ilerinde vurulup olduu yerde kalanlar da oluyordu. zellikle Hac Murat ve Hamzalo attn vuruyor, vurduka da sevinle hayknyorlard. Eldar hendein kenarna oturmu her atta tekbir getiriyordu. sabet ettiremedike de kl klca girmek iin sabrszlanyordu. Kll Hanefi kollarn svam, boalan silahlan dolduruyordu. Han*Mahoma ise ikide bir hendekten dar frlyor, atlar daha tehlikesiz yerlere tamaya alyordu. Bu pervasz hareketleri, ilk onun yaralanmasna sebep oldu. Kurun boynuna saplanm ve geri kmt. Kan tkrp yere oturdu. Han Mahoma'dan sonra Hac Murat da yaraland. Omzundan ald yaraya gmleinden kopard bir tutam bezi bastrp atee devam etti. Eldar yerinde duramyordu: - Klca davranalm, diye haykrd. Klca sarlp daha siperden kmadan onu da vurdular. Hac Murat Eldar'a bakt. Eldar da ciddi ve kaygl baklarla efendisine bakyordu. Hac Murat ara vermeden atee devam etti. Eldar'n zerine eilen Hanefi de kullanlmam fiekleri alp doldurarak ate etti. Dman, nara ve lklarla birlikte yaklayordu. Hac Murat bu kez de sol brnden yaraland. Hendein iine uzanarak yine gmleinden bir para kuma koparp yarasna bastrd. Bu ikinci yarann ldrc olduunu anlamt. Gz nnde hayatnn nemli paralar canlanmaya balad. Anlarn biri gidip dieri geliyordu. Birinde, kesilmi ve sarkm yzn bir eliyle tutarken dier eliyle de dmana aman vermeyen Ebununsal Han' grr gibi oldu. Kurnaz yzl Vorontzov'un yumuak sesini duyar gibi oldu. Daha sonra kars Safiyat, olu Yusuf ve yllardr birlikte akndan akna kotuu eyh amil canland gznde. Bir rya grm gibi gznn nnden gemi olan tm bu anlar onda ne bir acma ne de bir korku uyandryordu. u an hayatnn en nemli dakikalaryd. nceki yaadklar bunun yannda hi de nemli deildi. lmle defalarca burun buruna gelmi, fakat bu denli yaklamamt. Henz dengesi bozulmam, ayakta durabiliyordu. Son bir gayretle dorulup kendisine doru gelmek 156 157 te olan askere ate etti. Eline hanerini alp hendekten kt. Topallayarak ar ar yryordu. Drt bir yandan zerine kurun yadrld. Vcuduna saplanan kurunlar onu sarsarak yere devirmiti. Onun devrildiini gren milislerden birka zerine doru kotu. Daha lmemiti. Yeniden kprdad, tral kafas kanlar iindeydi. Yava yava dorularak ayaa kalkt. ylesine korkun bir hali vard ki koanlar olduu yerde kaldlar. Fakat bu onun son ayaa kalkyd. Bir iki salland ve yzkoyun yere kapakland. Artk kprdamyordu. Fakat hl evresinde olanlar duyabiliyordu. Hac Aa onun devrildii yere gelip, kamasn eline alarak tpk bir le kargas gibi zerine ullanmt. Kafasna inen kamalar eki darbeleri gibi hissetti. Kim, niin vuruyordu bilemedi. Gvdesiyle son balants da o darbeler altnda kesilmiti. Artk hibir ey

duymuyordu. inenip doranlan vcut artk onun deildi. Srtna basan Hac Aa iki kama darbesiyle ban ortadan ayrd. evrenin yeillii, Hac Murat'n bandan fkran al kanlara boyanmt. Hac Murat ve adamlarnn ls Hac Aa, Ahmed Han, Kar-genov ve milisleri tarafndan drt bir yandan sarlmt. imdi barut duman iindeki korulukta, coku iinde baarlarn kutluyorlard. Silah patlamalarnn rktp susturduu blbller de yeniden akmaya balamt. Birinin sesi olduka yakndan geliyordu. ite, srlm tarlann ortasnda ezilmi olan devedikeni bana bu lm hatrlatmt... D 0 N K 0 T cervantes Yeni a'n gerek anlamda ilk "best seller", ince, parltl bir espri anlaynn en byk jonglr Don Kiot'un okurlarla bulumasnn zerinden tam drt yz yl geti. Don Kiot, tm zamanlarn en ok dile evrilen, en ok okunan, en ok gnderme yaplan, en ok yank uyandran roman olmann yan sra devrinin en renkli tablosunu karan eser olma konusunda da rakipsizdir. stelik Cervantes, spanya'nn sosyal, ekonomik, dini, siyasi ve edebi portresini resmederken okuru elendirmeyi bir an olsun unutmaz. SEVG NEREDEYSE TANRI ORADADIR