KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 12 (18): 47-55, 2010

ISSN: 1309 - 9132, www.kmu.edu.tr

2008 Yl Kresel Ekonomi Krizinin Dnya ve Trkiye Ekonomisine Etkileri

Sreyya Yldrm Balkesir niversitesi BF retim yesi zet Bu makalenin amac, 2007 yl Austos aynda ABDde ortaya kan, 2008 ylnda yaygnlaan ve Trkiye ekonomisini de etkileyen kresel ekonomik krizle ilgili zm yollarn gstermektir. Bu almada kresel ekonomik krizle ilgili olarak yaynlanm yerli ve yabanc kaynaklar taranm fakat yerli kaynaklardan daha ok yararlanlmtr. Kresel ekonomik kriz gelimi ve gelimekte olan btn ekonomileri etkiledii iin iktisadi karar organlar, i evreleri, meslek kurulular ve akademisyenler tarafndan ok tartlan bir konudur. Bu kriz dnyada ve Trkiyede ekonomik bymeyi durdurmu, isizlii artrm, d ticareti olumsuz ynde etkilemi ve ekonomilerin makro ekonomik dengelerini bozmutur. Krizin nlenmesi iin sermayenin finansal sektrler yerine retime kaydrlmas gerekir. Trkiye ekonomisinde scak para ile byme yerine retime dayal byme modeli seilmelidir. Anahtar Kelimeler: Kresel ekonomik kriz, reel ekonomi, finansal piyasa.

The Effects of the Global Economy Crisis of the Year 2008 on the World and Turkey Economy
Abstract The aim of this article is to show the ways of solutions related with the global economic crisis that arose in the USA in the August of 2007 and became widespread in 2008 and also effected the economy of Turkey. In this study the indigenous and foreign published resources related to the global economic crisis were searched. However, we mostly made use of indigenous resources. As global economic crisis has effected both developed and developing countries, it has become a matter of discussion mainly by economic decision organs, work environments, occupational institutions and academicians. This crisis has stopped economic growth both in Turkey and in the world. It has increased unemployment and effected foreign trade negatively. It has also damaged macro economic balances of the economies of the world. The prevent the crisis, capital should be used not for financial sector but for production. In the economy of Turkey, on the other hand, instead of growing with hot money, a growth model that depends on production should be choosen. Keywords: Global economic crize, real economy, financial market.

1. GR
Dnyada ba gsteren kriz mali kriz deil kresel ekonomik krizdir. nk zellikle finansal sektrde balayan krizler oradan reel sektre gemektedir. Gnmz ekonomileri entegre duruma geldii iin bir ulusal ekonomide ortaya kan kriz btn dnya ekonomilerine sramakta, etkilerini oralarda da gstermektedir. Dnya ilk ekonomik krizle 1929 ylnda tanm daha sonra 1970 ve 1980lerde bu krizler devam etmitir. 1990 ylndan gnmze kadar da nemli ekonomik krizler yaanmtr. Bunlara rnek olarak 1994 ve 95 Meksika krizi, 1997 Gneydou Asya krizi 1998 Rusya krizi, 1999 Arjantin krizi ve 2007 ylnda balayan ve hala devam eden Mortgage krizi verilebilir. Dnya ekonomik krizlerinden en ok zarar gelimekte olan ekonomiler grmtr. Gelimi ekonomiler krizin faturasn bu lkelere yklemitir. Trkiyede son 20 ylda nemli ekonomik krizler olmutur. Bunlar; Nisan 1994 krizi, Kasm 2000, ubat 2001 krizleri ve 2007 yl Austos aynda balayan, Trkiyede de etkisini gsteren Mortgage krizidir. Bu krizde MKB bileik fiyat endeksine gre 2008 yl sonu itibariyle menkul kymetler yaklak %38 deer kaybetmitir.

Aratrmann ikinci ksmnda kresel ekonomik krizin dnya ekonomisine etkileri incelenmi, nc ksmnda krizin Trkiye ekonomisi zerine etkileri aratrlm, drdnc ksmda ekonomik kriz nedeniyle kresel ekonomi ve Trkiye ekonomisinde alnmas gereken nlemler ve yaplabilecek neriler incelenmi, sonu blmnde ise son bir deerlendirme yaplmtr. 2. 2008 Yl Kresel Ekonomi Krizinin Dnya Ekonomisine Etkileri Dnya ekonomisindeki gelimeler, Tablo 2.1de gsterilen 2005-2009 yllar arasndaki veriler erevesinde deerlendirilmitir. 2005 ylnda dnya ekonomisi %4,4 orannda bymtr. Bu bymenin dk oranda olmasnn en nemli nedeni petrol fiyatlarnn artmasdr. 2006 ylnda ise ekonomik byme hz 0,7 puanlk bir artla %5,1e ykselmitir. 2007 ylndan itibaren klmeye balayan retim art hznn, 2009 ylnda %3e decei tahmin edilmektedir. Dnya ekonomisinin 2007 ylndan itibaren giderek klmesinin en nemli nedeni ABD emlak piyasasnda 2007 yl ortalarnda ortaya kan Mortgage krizidir. Amerikan ekonomisi, dnya ekonomisine yn veren bir byklkte olduu iin, bu kriz dnya ekonomisini olumsuz ynde etkilemitir. Gelimi ekonomilerdeki

48

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010

byme hz dnya ortalamasnn altnda kalmtr. Bu ekonomiler 2005 ylnda %2,6 orannda byrken, 2007 ylndan itibaren srekli klmektedir. 2009 yl sonunda byme hzlarnn %0,5 seviyesine dmesi beklenmektedir (Tablo 2.1). Gelimekte olan Asya ekonomilerinden in ve Hindistan ekonomisi ile onlardan hemen sonra gelen Rusya ekonomisi 2005 ylndan itibaren dnyada en fazla byyen ekonomiler olmutur. Tablo 2.2de gsterilen dnya ticaretine ait deiim oranlarna gre; dnya ticaret hacmi 2007 ylnda %7,2 art oran ile 2005 ve 2006 ylndan daha dk
Tablo 2.1. Dnya Ekonomisinde retim Art Hz (%) lkeler Dnya retimi Gelimi Ekonomiler ABD Euro Alan Almanya Fransa talya spanya Japonya ngiltere Kanada Gelimekte Olan lkeler Gelimekte Olan Asya Ekonomileri in Hindistan ASEN-5(2) Latin Amerika lkeleri Brezilya Meksika Gei Sreci lkeleri Rusya 2005 4,4 2,6 3,1 1,6 1,9 3,1 7,1 9,0 10,4 9,1 5,1 4,6 3,2 6,5 6,4

seyretmitir. Dnya ticaret hacmindeki daralma daha da artarak 2008 ylnda %2,6 seviyesine dmtr. Dnya ticaret hacmindeki bu daralmann devam edecei, 2009 ylnda %4,1seviyesinde gerekleecei tahmin edilmektedir. Dnya ihracatndaki deiime gelimi lkeler ynnden bakldnda bu lkelerdeki ihracatn 2007 ylndan itibaren de getii grlmekte; 2008 ylnda %-0,1 e dmekte ve 2009 ylnda ise %2,5 seviyesine dcei tahmin edilmektedir. Gelimekte olan lkelerin ihracatnda da benzer ekilde 2007 ylndan balamak zere dler grlmektedir. Dnya ticaret hacminin dier ayan meydana getiren ithalat
Yllar 2007 5,0 2,6 2,0 2,6 2,5 2,2 1,5 3,7 2,1 3,0 2,7 8,0 10,0 11,9 9,3 6,3 5,6 5,4 3,2 8,6 8,1

2006 5,1 3,0 2,8 2,8 3,0 2,2 1,8 3,9 2,4 2,8 3,1 7,9 9,9 11,6 9,8 5,7 5,5 3,8 4,9 8,2 7,4

2008 3,0 0,6 0,4 0,7 1,2 0,3 -1,0 0,9 -0,7 0,7 0,4 6,0 7,6 9,0 7,3 4,8 4,2 5,1 1,3 5,4 5,6

2009(1) 3,0 0,5 0,1 0,2 0,2 -0,2 -0,2 0,5 -0,1 1,2 6,1 7,7 9,3 6,9 4,9 3,2 3,5 1,8 5,7 5,5

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, April 2008; World Economic Outlook, October 2008. http://www.imf.org/external/pubs/ft/ weo/2009/01/pdf/c1.pdf (1) : Tahmin (2) : Endonezya, Malezya, Filipinler, Tayland, Singapur. Tablo 2.2. Dnya Ticaret Hacmi (%) Yllar 2005 Dnya Ticaret Hacmi hracat Gelimi lkeler Gelimekte Olan lkeler thalat Gelimi lkeler Gelimekte Olan lkeler 6,3 12,0 7,5 14,7 4,5 14,2 -2,2 7,2 1,1 10,5 6,0 11,1 8,4 11,0 5,9 9,5 -0,1 5,6 2,5 7,4 7,6 2006 9,3 2007 7,2 2008 2,6 2009(1) 4,1

Kaynak : IMF, World Economic Outlook, April 2008; World Economic Outlook, October 2008; World Economic Outlook, June 2009 (1) : Tahmin

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010

49

ise ekonominin btn sektrlerinde krizin daha hzl bir ekilde hissedilmesi ve talebin ok daha krlgan olmas nedeniyle gelimi lkelerde daha fazla olmak zere, gelimekte olan lkelerde de 2007 ylndan itibaren srekli dmektedir. hracattaki d oranlar kriz nedeniyle talep daralmasndan kaynaklanmaktadr. Talep daralmas da ekonomik krizin 2007 ylndan itibaren balamasyla meydana gelmitir. Dnya ekonomisi 1929 krizinden sonra en byk ekonomik krizlerden birini yaamaktadr. Gelimi ekonomiler daha nce de belirtildii gibi ya durgunluk ierisinde yada durgunlua yakn durumdadrlar. Bu durgunluktan k 2009 yl itibariyle mmkn deildir (IMF, 2008 : 1). Kresel ekonomide yukarda belirtilen makro ekonomik gstergelerin dnda, ihra mallarnn fiyatlarnda IMF verilerine gre nemli deiiklikler meydana gelmitir. Ayrca tketici fiyatlarndaki art yani enflasyon oran da ykselmektedir. Tablo 2.3 e gre ham petrol varil fiyat 2006 ylnda 65,4 dolar iken, 2007 ylnda 72,7 dolara, 2008 ylnda da 97,3 dolara kmtr. Baka bir anlatmla petrol fiyatlar bu yllar arasnda yaklak %49 orannda artmtr. Yine Tablo 2.3e gre gelimi ekonomilerde ortalama enflasyon oran 2006 ylnda %2,4 iken, 2008 ylnda %3,4e ykselmitir. 2009 ylnda ise gelimi ekonomilerde enflasyonun %2 seviyesinde gerekleecei tahmin edilmektedir. Gelimekte olan lkelerde ise enflasyon oran 2006 ylnda %5,4 iken, 2007 ylnda %6,4e, 2008 ylnda da %9,3e ykselmitir. 2009 ylnda %7,8 orannda gerekleecei tahmin edilmektedir. 3. 2008 Yl Kresel Ekonomi Krizinin Trkiye Ekonomisine Etkileri Ekonomik krizin Trkiye ekonomisine etkileri hem finansal piyasalar hem de reel ekonomi zerinde kendini gstermektedir. Trkiye ekonomisi cumhuriyetin kurulu yllarndan gnmze kadar deiik boyutta ve zellikte krizlerle karlamtr. Bunlardan bir ksm ekonominin iyi ynetilememesinden dolay kendimizden kaynaklanm, bir ksm da d lkelerde oluan krizlerden kaynaklanmtr. Kendimizden kaynaklanan krizlere rnek olarak 2000 ve 2001 krizlerini, dardan kaynaklanan krizlere de 1929 ve 1999 krizlerini verebiliriz. Ekonomik krizler genel olarak finansal piyasalarda balamakta daha sonra reel ekonomiyi de
Tablo 2.3. Uluslararas Petrol ve Tketici Fiyatlar (%) 2006 Ham petrol fiyat (varil cinsinden) Tketici Fiyatlar Gelimi lkeler Gelimekte olan lkeler 2,4 5,4 65,4

etkisi altna alarak tm ekonomiyi kapsamaktadr. Bu nedenle bu almada kresel ekonomik krizin Trkiye ekonomisine etkileri nce finansal piyasalar zerinde, daha sonra da reel ekonomide incelenmitir. 3.1. 2008 Yl Kresel Ekonomi Krizinin Finansal Piyasalar zerine Etkileri Finansal piyasalar, menkul kymetlerin deiime urad yerler olarak tanmlanmaktadr (Korkmaz, 2006 : 9). Menkul kymetlerin deiimi bir endekste gsterildii zaman finansal piyasalar hakknda bir deerlendirme yaplabilir. Tablo 3.1de stanbul Menkul Kymetler Borsas (MKB) bileik endeksi bu amala yaplm bir endekstir. Bu tabloya gre kresel ekonomide veya Trkiye ekonomisinde ekonomik krizin meydana geldii yllarda (1999,2000,2001) MKB bileik endeksi dmektedir. Ekonomik konjonktrn iyi olduu yllarda borsa srekli olarak ykselmektedir. Kresel ekonomik kriz ABDde Austos 2007 tarihinde balamasna ramen Trkiyede borsa 2007 yl Aralk ay sonuna kadar ykselmi, 2008 yl Ocak ayndan itibaren krizin etkisi hissedilmeye balad iin borsa da dmeye balamtr. Tablo 3.1e gre Aralk 2007de 55.381,1 olan MKB bileik fiyat endeksi, Ocak 2008de %23,1 orannda derek 42.697,6 olarak gereklemitir. Ayn ekilde Ocak 2008de 42.697,6 olan endeks, %15,6 orannda derek Eyll 2008de 36.051,3 olmutur. Ayrca MKB bileik fiyat endeksi Aralk 2007den Eyll 2008e kadar yaklak %35 deer kaybetmitir (Tablo 3.1). Bu kayplara bakldnda finansal piyasalarn ok krlgan olduu ve krizin ilk etkisini burada gsterdii grlmektedir. Trkiye borsas yaplan ilemlerin pay ynnden deerlendirildiinde, yabanclarn paynn 2009 yl Kasm ay sonu itibariyle %66,5 dzeyinde olduu grlmektedir (DPT, 2009 : 18). Yabanc fonlar ekonomik krizlerde lkeyi terk ettii iin krizin derinlemesine de neden olmaktadr. Finansal piyasalarn nemli argmanlarndan biri de dviz ve kur politikasdr. lkemizde uygulanan dalgal dviz kuru rejimine gre kur, dorudan doruya dviz piyasasnda belirlendii ve Trk finansal yaps da buna uygun olmad iin sistem iyi ilememektedir. zellikle scak para girileri ve zel sektrn 2003 ylndan itibaren giderek artan oranda dvizle borlanmas kur

2007 72,7

2008 97,3

2009 -

2,2 6,4

3,4 9,3

2,0 7,8

Kaynak: World Economic Outlook, June 2009; http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/pdf/c1.pdf

50

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010

Tablo 3.1. stanbul Menkul Kymetler Borsas Bileik Endeksi (MKB) Yllar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ocak 3.547,0 2.568,0 16.714,0 10.685,1 13.252,3 11.032,0 17.259,3 27.330,4 44.590,2 41.182,6 42.697,6 25.934 Temmuz 4.322,0 5.805,0 13.870,0 9.914,6 10.236,5 10.572,0 19.380,9 29.615,3 36.067,9 52.824,9 42.200,8 42.641 ubat 3.272,0 3.891,0 15.945,0 8.791,6 11.055,7 11.574,0 18.889,2 28.396,2 47.015,9 41.431,0 44.776,9 24.027 Austos 2.635,0 5.018,0 13.132,0 9.878,9 9.547,3 11.611,8 20.218,4 30.908,0 37.285,9 50.198,6 39.844,5 46.551 Mart 3.259,0 4.554,0 15.920,0 8.022,7 11.679,0 9.475,1 20.190,8 25.557,8 42.911,3 43.661,1 39.015,4 25.765 Eyll 2.266,0 6.071,0 11.351,3 7.625,9 8.842,2 13.055,9 21.953,5 33.333,2 36.924,9 54.044,2 36.051,3 47.910 Aylar Nisan 4.194,0 5.354,0 19.204,0 12.367,4 11.441,5 11.509,0 18.022,7 23.591,6 43.880,8 44.984,5 43.468,1 31.652 Ekim 2.196,0 6.556,0 13.538,4 9.848,8 10.251,9 15.754,3 22.900,0 31.964,0 40.582,3 57.615,7 27.833 47.185 Mays 3.728,0 5.069,0 16.206,0 10.879,8 10.413,7 11.381,4 17.081,1 25.236,5 38.132,2 47.081,5 39.969,6 35.003 Kasm 2.578,0 8.459,0 8.747,7 11.633,9 13.300,4 14.617,5 22.486,2 38.088,7 38.168,5 54.213,8 25.715 48.442 Haziran 4.100,0 4.950,0 14.466,1 11.204,2 9.379,9 10.884,4 17.967,6 26.957,3 35.453,3 47.093,7 35.089,5 36.949 Aralk 2.598,0 15.029,0 9.437,0 13.728,8 10.370,0 18.625,0 24.971,7 39.777,7 39.117,5 55.538,1 26.814 -

Kaynak: DPT, Mali Piyasalarda Gelimeler, Aralk 2009, s.16 (MKBden alnt)

zerinde bask yaparak dviz kurunu drmtr. Ayrca faiz oranlarnn yksek tutulmas kurun ykselmesini nlemitir. Kurun dk olmas ithal mallarn ucuzlatt iin ihracat-ithalat dengesini bozmu, enflasyonu olumlu ynde etkilemesine ramen cari ilemler dengesi aklarn bytmtr. Trkiye ekonomisinde 2007 ylnda cari ilemler a yaklak 37.575 milyon dolar olurken, 2002-2007 yllar arasnda toplam cari ilemler a 114.178 milyon dolar olmutur (TOBB, 2007 : 151). 3.2. 2008 Yl Kresel Ekonomi Krizinin Reel Ekonomi zerine Etkileri Trkiye ekonomisi son on yl ierisinde 1999, 2000 ve 2001 olmak zere nemli kriz geirmi, 2008 yl ekonomi krizi de devam etmektedir. Bu krizlerin tanesinde de ekonomiyi normalletirmek iin IMF ile stand-by anlamalar erevesinde istikrar programlar uygulanmtr. Fakat uygulanan istikrar programlar baarl olamamtr. Bunun en nemli nedeni istikrar programlarnn kalc ve bir btn olarak uygulanmamas ve programlarn gerekli kredibiliteyi yaratmamasdr (Eilmez ve Kumcu, 2001 : 89). Krizin reel ekonomi zerindeki etkilerini anlayabilmek iin, GSYH ve sektrel bymeler, kapasite kullanm oran, alan ve kapanan iyeri says, istihdam durumu ve reel kesim gven endeksi gibi makro ekonomik gstergelerin incelenmesi gerekir.

3.2.1.GSYH ve Sektrel Bymeler Ekonomik krizin reel sektrdeki en nemli etkisi sektrlerin byme hzlarnda ve onlarn hepsini temsil eden GSYHde grlmektedir. Tablo 3.2de gsterilen byme hzlarna gre; GSYH 2006 ylnda %6,9, 2007 ylnda da d gstererek %4,6 orannda artmtr. GSYHdeki bu art hznda meydana gelen d devam ederek krizin de etkisiyle 2008 yl sonu itibariyle %0,9a gerilemitir. Alt sektrlere bakldnda; tarmdaki byme hz 2006 ylnda %1,4 orannda gerekleirken, 2007 ylnda %6,9 orannda klmtr. Sektrde 2008 yl sonu itibariyle %3,5 byme gereklemitir. Tarm sektrnn, byme hzndaki bu de paralel olarak GSYH iindeki pay da dmtr. TUK verilerine gre tarmn GSYHdeki pay 2005 ylnda %0,8 iken, 2007 ylnda %-0,7ye, 2008 ylnda da 0,3e dmtr (Maliye Bakanl, Yllk Ekonomik Rapor 2009, s.12). Tarmdaki bu daralma iklim artlarndaki olumsuzluklarn yannda IMF ile yaplan stand-by anlamalar ve son yllarda uygulanan yanl tarm politikalar sayesinde gereklemitir (Cokun, 2002 : 225-238). Sanayi sektrnde ise 2006 ylnda %8,3 olan byme hz 2007 ylnda krizin etkisiyle %5,8e, 2008 ylnda ise %1,1e dmtr. Sanayi sektrnn nemli bir gstergesi olan imalat sanayiinde retim art hz 2006 ylnda %8,4 iken 2007 ylnda %5,6ya, 2008 ylnda %0,8e dmtr (Tablo 3.2). Bu da 2007 ylndan

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010 Tablo 3.2. Byme Hzlar (1998 fiyatlaryla % deime) Sektrler Tarm Sanayi Madencilik malat Enerji naat Ticaret Ulatrma ... Konut Sahiplii ... Hizmetler ... Eitim ... GSYH (alc fiyatlaryla) 5,9 9,7 6,3 5,7 6,9 8,1 4,1 3,3 3,6 4,7 7,2 2,8 1,0 -6,5 3,4 1,5 10,2 6,4 5,2 8,9 5,1 1,8 3,0 4,8 1,4 0,7 -1,2 1,5 6,4 9,9 7,0 5,7 7,2 8,2 4,6 5,8 5,5 6,0 6,5 2,3 0,1 -6,5 2,5 2,8 2,2 3,3 2,7 2,6 2,4 2,6 1,0 2,1 1,5 1,6 2,5 3,5 2006 I -2,7 6,4 3,6 6,1 12,1 14,5 6,0 7,0 II 0,5 12,2 12,6 12,4 9,4 20,4 9,6 10,4 III 0,2 9,0 11,3 9,0 8,9 20,2 5,4 6,2 IV 6,2 5,7 -5,6 6,0 5,8 18,5 2,5 3,8 Toplam 1,4 8,3 5,2 8,4 8,6 18,5 5,8 6,8 I -4,4 10,1 9,3 10,4 6,6 12,7 7,0 8,4 II -1,0 4,6 9,4 4,1 8,3 7,3 2,4 5,3 2007 III -8,2 5,0 10,9 4,6 6,6 3,9 5,6 6,7 IV -10,2 4,1 2,7 4,0 5,8 0,3 6,2 7,2 Toplam -6,9 5,8 8,1 5,6 6,8 5,7 5,3 6,9 I 5,4 9,0 8,4 9,1 8,3 9,2 7,9 II -0,3 5,0 7,7 4,8 5,9 4,2 4,2 III 5,4 0,7 3,9 0,3 4,0 2008 IV 2,4 -9,6 2,7 -10,8 -1,2

51

Toplam 3,5 1,1 5,4 0,8 3,7 -8,2 -0,9 1,3 2,3 0,4 0,7

-3,3 -5,2 -9,8 -14,8 -1,8 -13,9 1,2 -7,4

0,9

... : Orijinal kaynaktaki baz veriler yazlmamtr. Kaynak: Maliye Bakanl, Yllk Ekonomik Rapor 2009, s.11 (TKten alnt)

itibaren sektrdeki olumsuz gelimeler nedeniyle yatrmlarn azaldn, retimin ve retim hznn dtn gstermektedir. IMF tahminlerine gre dnya retiminin 2009 ylnda %2,2 orannda azalaca tahmin edilmektedir. Byle bir ekonomik dn ancak sava yllarnda olabilecei belirtilmektedir (IMF, 2009 : 1). Hizmetler sektr 2006 ylnda %7,2 orannda byrken, byme hz 2007 ylnda %6,0a 2008 ylnda da %0,4e dmtr. Bylece hizmetler sektr de krizden nemli lde etkilenmitir. 3.2.2. Kapasite Kullanm Oran malat sanayi kapasite kullanm oranlar ve bu oranlarda meydana gelen deimeler, reel ekonominin takibinde bavurulan ok nemli bir makro ekonomik gstergedir. Kapasite kullanm oranndaki dmeler iki bakmdan nemlidir. Birincisi retimin azalmas, ikincisi de retim faktrlerinin atl kalmasdr. retim faktrlerinin atl kalmas gelimi ve gelimekte olan ekonomilerin hibirinde istenmeyen bir durumdur. Tablo 3.3te 2007 ve 2008 yl imalat sanayi aylk kapasite kullanm oranlar gsterilmitir. Bu tabloya gre 2008 yl Mays ayndan itibaren 2007 ylnn ayn ayna gre
Tablo 3.3. Kapasite Kullanm Oranlar (2007-2008, %) Yl/Ay 2007 2008 1 78,3 80,3 2 80,1 79,3 3 82,0 81,2 4 81,7 81,7 5 83,3 82,4

kapasite kullanm oran azalmaya balam, takip eden aylarda da bu azalma devam etmitir. 2007 yl Kasm aynda kapasite kullanm oran %82,6 iken, 2008 ylnn ayn aynda bu oran %72,9 olarak gereklemitir. Baka bir anlatmla imalat sanayi kapasite kullanm oran 2007 yl Kasm ayna gre %9,7 puan azalmtr. 2008 Kasm aynda iletmelerin tam kapasite ile almamasnn en nemli nedeni i ve d talep yetersizliidir. 3.2.3. Alan ve Kapanan yeri Says Alan ve kapanan iletme says reel sektrn durumu hakknda ok nemli bir gstergesir. Tablo 3.4e gre 2007 yl Ekim aynda 4126 irket ve kooperatif kurulurken, 2008 ylnn ayn aynda bu rakam 3026 adet olarak gereklemitir. Baka bir anlatmla kurulan iyeri saysnda %26,7 orannda bir azalma meydana gelmitir. Ayn ekilde 2007 yl Ekim ayna gre 2008 yl Ekiminde alan ticaret nvanl iyeri saysnda %9,4lk bir azalma grlmtr. Ayn dneme ait kapanan toplam iyeri saysnda da %64,4lk art bulunmaktadr. Bu veriler ekonomik konjonktrde kriz nedeniyle bir daralma olduunu gstermektedir.

6 83,5 82,3

7 81,9 80,0

8 80,3 76,2

9 83,2 79,8

10 83,1 76,7

11 82,6 72,9

12 81,1 -

Kaynak: TUK, Haber Blteni, Say : 190, 5 Aralk 2008.

52

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010

Tablo 3.4. Alan ve Kapanan yerleri Says irketler, kooperatifler ve ticaret nvanl iyerleri Ekim 2007 2008 Deiim (%) 2007 Ocak - Ekim 2008 Deiim (%)

irketler ve kooperatifler Alan Kapanan Alan Kapanan 4126 607 3306 1174 3026 568 2994 1930 -26,7 -6,4 -9,4 64,4 46664 8063 41358 19349 43239 7748 40707 33347 -7,3 -3,9 -1,6 72,3

Ticaret nvanl iyerleri

Kaynak: TUK, Haber Blteni, Say : 179, 14 Kasm 2008.

3.2.4. stihdam Durumu 2008 yl Austos aynda istihdam edilenlerin says geen yln ayn dnemine gre artmasna ramen isiz saysnda bir azalma olmam, aksine 207.000 kii artmtr (Tablo 3.5). Tablo 3.5e gre 2007 ylnn austos aynda 2.232.000 olan isiz says 2008 ylnn ayn dneminde 2.439.000e ykselmitir. Baka bir ifadeyle isizlik oran 2007 yl Austos aynda %9,2 iken, 2008 ylnn ayn aynda %9,8e ykselmitir. Tarm d isizlik oran ayn dnemlerde %11,9dan %12,7ye kmtr. Krizin istihdam zerindeki dier bir etkisi de gen isizlerde grlmektedir. Bu kesimde ayn dnemlerdeki isizlik oran %19,2 ve %19,1 olmutur. Gen isizlerin ierisinde hatr saylr miktarda niversite mezununun olduu da dnlrse, kriz dneminde kalifiye elemanlarda nemli lde isizlik grlmektedir. 3.2.5. Reel Kesim Gven Endeksi Tablo 3.6da Merkez Bankas tarafndan firma yneticileri ile yaplan reel sektr gven endeksi verilmitir. Bu endekste 100n st gveni, alt ise gvensizlii gstermektedir. Gven endeksi 2007
Tablo 3.5. Trkiyede gc Durumu (Austos 2008) (15 + ya, bin kii)

yl Kasm aynda 101,2 iken, 2008 yl kasm aynda 54,6ya dmtr. Bu durum iletmelerde bir panik olduunu ak olarak gstermektedir. letmelerin siparilerinde de yaklak %50 orannda d olduu grlmektedir. Sipari endeksi 2008 yl Kasm aynda 43,9a dmtr. Mamul mal stok miktar, retim hacmi ve toplam istihdam endekslerinde 2007 yl Kasm ayna gre 2008 ylnn ayn aynda dler bulunmaktadr. hracat endeksi de 2007 yl Kasm aynda 113,1 iken, 2008 ylnn ayn dneminde 63,3e dmtr. Bu durum ihracatta nemli lde azalma olduunu gstermektedir. 2008 yl Ekim aynda bir nceki yln ayn ayna gre ihracat miktar endeksi %6,5, ithalat miktar endeksi ise %15,4 orannda gerilemitir (TK, 2008 : 1). Tablo 3.6da sabit sermaye yatrm harcamas endeksinin ayn dnemlerde 106,7den 58,5e dt grlmektedir. Bu durum zellikle zel sektrn yatrm yapmak istemediini gstermektedir. Gven endeksinin son satrnda ekonomideki genel gidiat sorusu yer almaktadr. Burada endeks 96,3ten 31,0a dmtr. Yani kriz nedeniyle reel sektr yneticileri ekonominin gidiatndan ok endieli olduklarn ve bir panik iinde bulunduklarn ifade etmektedirler.

2005 Kurumsal olmayan sivil nfus gc stihdam siz gcne katlma oran (%) stihdam oran (%) sizlik oran (%) Tarmd isizlik oran (%) Gen nfus isizlik oran (%) Eksik istihdam oran (%) Atl igc oran (%) Kaynak: TUK 50.826 24.565 22.046 2.520 48,3 43,4 10,3 13,6 19,3 3,3 13,6

2006 48.485 23.250 20.954 2.295 48 43,2 9,9 12,6 18,7 3,6 13,5

2007 68.989 24.292 22.060 2.232 49,3 44,7 9,2 11,9 19,2 2,8 12

2008 69.756 24.948 22.509 2.439 49,8 44,9 9,8 12,7 19,1 3,2 13

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010 Tablo 3.6. Reel Kesim Gven Endeksi (%) 2007 Kasm Gven Endeksi Toplam sipari miktar Mamul mal stok miktar retim hacmi Toplam istihdam hracat sipari miktar Sabit sermaye yatrm harcamalar Genel gidiat 101,2 85,7 92,4 111,7 100,1 113,1 106,7 96,3 2008 Kasm 54,6 43,9 49,6 55 51,0 63,3 58,5 31

53

Kaynak: Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, ktisadi Ynelim Anketi Aylk Toplu Sonular, Kasm 2008, s.5.

4. Ekonomik Kriz Nedeniyle Kresel Ekonomi ve Trkiye Ekonomisinde Alnmas Gereken nlemler ve Yaplabilecek neriler Ekonomik krizin en nemli nedeni, sermayenin retimden ekilip finansa doru kaymasdr. Dnya ekonomisi son yllarda malileme ile kar karya kalmtr. Kapitalizmin malilemesi; iktisadi etkinliin arlk merkezinin retimden (ve hatta byyen hizmetler sektrnden) finansa doru kaymas gnmzn kilit sorunlarndan birini oluturmaktadr (Foster, 2008 : 45). Kresel sermaye dnya ekonomisini retim yerine parasal alana sktrmtr. Bunun adna da scak para denilmektedir ve bu parann retimle dorudan ilikisi yoktur. Ekonomik krize sebep olan faktrlerin banda retimle dorudan ilikisi bulunmayan scak para gelmektedir (http://www.akademiktisat.net/calisma/ kriz_iktisat/kriz_turev_kazanc.htm, 2009). IMF ve Dnya Bankasnn dnya ekonomik krizini nlemede yetersiz kald grlmektedir. O halde, dnya para politikasn yrtecek yeni bir kurulua ihtiya duyulmaktadr. u andaki krizin nedeni olan kresel dolayl sermayeyi (scak para) disiplin altna almann yada retime kaydrmann yolu btn uluslarn bir araya gelerek global bazda tedbirler almasndan gemektedir. Bu tedbirlerin banda 1944 ylnda Bretton Woods konferansnda J.M. Keynes tarafndan teklif edildii gibi bir dnya merkez bankasnn kurulmas gelmektedir (Seyidolu, 2008 : 6). Dnya merkez bankasnn kurulmas yannda, dnya para sistemi de yeniden dzenlenmelidir. Bu sistemde uluslararas demelerde dolarn yannda dier gl paralar da dikkate alnarak bir para sepeti oluturulabilir. rnein dnya para sistemi dolar yerine dolar, euro ve yenden oluan bir sepete balanabilir ve bu para lkelerinin GSYHleri ile orantl olarak temsil hakkna sahip olabilir (Korkmaz, 2008 : 6). Kresel krizden kmak ve yenileriyle daha az karlamak iin yeni bir finansal piyasaya da ihtiya vardr. zellikle trev rnler piyasasna nemli kstlar getirilebilir. Ayrca kapitalist sistemin ikinci aya olan liberalizmin bu krizle birlikte kmesinden sonra yeni bir ekonomik sistem almalarna balanabilir. Kresel ekonomik krizle anlalmaktadr ki Trkiye ekonomisi, izlenen dk kur, yksek faize dayal

yeteri kadar katma deer yaratmayan retim teknolojisi ve retim yntemi ile yani bu yanl makro ekonomik politikalarla kresel ekonomik kriz olmasa da daha fazla devam edemez. nk, ekonomik byme ksa vadeli yabanc sermayenin giriine dayandrlmtr. Bu sistem yksek faiz ve dk kurla yrtlmektedir. Scak para ekonomideki cari ilemler an kapamakta, enflasyonu drmekte fakat dier taraftan kaynak dalmn bozarak sabit sermaye yatrmlarn ve retimi azaltmaktadr. Yksek reel faiz ar deerli para politikasna skan Trkiye ekonomisinde kullanlabilir fonlar sabit yatrmlara ynelmek yerine, tketim ve ithalat patlamasna dnmekte ve cari ilemler an tehlikeli biimde ykseltmektedir (Yeldan, 2006 : 136). Trkiye ekonomisinin bu yaps ara mallar ve yatrm mallar ithalatn srekli hale getirdii iin GSMH yeterince byyememekte ya da belli orandaki byme ile istihdam yaratamamaktadr. Ekonomik yapnn bu ekilde krlgan hale gelmesi ekonomiyi, kriz-istikrar sarmalna almaktadr. Bu durum ierisindeki tm az gelimi lkeler ve Trkiye ekonomisi IMF politikalar erevesinde bymeye almaktadr. Fakat olumlu sonu alnamamaktadr. IMF programlar ile bymenin mmkn olmayaca hususunda birok bilimsel alma bulunmaktadr. Bu almalardan biri de Barro ve Lee (2002)ye aittir. Bu almada 130 lkeyi kapsayan bir panel analizi uygulamas ile IMF kontrol altnda istikrar program uygulayan lkelerde uygulamann balad ilk be yl izleyen sonraki be ylda bymenin negatif ynde etkilendii belirtilmektedir (Doruel ve Doruel, 2006 : 35). 2008 yl kresel ekonomi krizi ile ilgili olarak uluslararas alanda alnmas gereken tedbirler ve yaplabilecek neriler : Bir dnya merkez bankas kurularak lkelerin para arz ve dnya para hareketleri bu banka kanalyla dzenlenmelidir. Gelimekte olan lkelerin borlar alacakl lkeler tarafndan daha nce de baz lkelere uyguland gibi bir defaya mahsus olmak zere silinmeli, bu olmazsa 2009-2010 yllarna ait d bor servisleri silinmeli ya da iki yl sreyle bor demeleri ertelenmelidir. Ekonomik krizlerde gven unsurunun ok nemli

54

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010

olmas nedeniyle, gvensizlii tetikleyen uluslararas deerlendirmeler yaplmamaldr. nk kredi deerlendirme kurulularnn lkeler hakkndaki kredi notlar, i dnyasnn (Soros) ve saygn bilim adamlarnn (Stanley Fischer) deerlendirmeleri krizi tetikleyici etki yapmaktadr (Trkkan, 2006 : 91-110). 2008 yl kresel ekonomi krizi ile ilgili olarak Trkiye ekonomisinde alnmas gereken tedbirler ve yaplabilecek neriler : Trkiye ekonomisinde de kriz dnemlerinde btn dnyada olduu gibi ekonomik durgunluu nlemek iin talep artrc tedbirlere bavurulmaldr. rnein, faiz d fazlalarla ve biraz da para basarak altyap yatrmlar yaplmaldr. nk kriz dnemlerinde harcama artrc politikalar enflasyon yaratmamakta aksine ekonomideki durgunluu hafifletmektedir. Merkez Bankas, bankalarn d bor demelerinde onlara kredi vermek suretiyle yardmc olmaldr. Bu konuda kredi akkanln salamak iin ok yksek olan reel faizleri drmelidir. Bankalar iletmelerimize kredi desteini zellikle kriz dneminde kesmemeli, kredilerin geri denmesinde iletmelere kolaylk salamaldr. Yeteri kadar dvizin olmamas nedeniyle arz ve talep koullarna gre serbest piyasada uygun bir kur belirlenememektedir. Bu nedenle kontroll kur sistemi uygulanmaldr. Krlganl ve kriz riski yksek olan scak paraya dayal ekonomik byme modeli terk edilerek retime dayal byme modeline geilmelidir. Ekonomik krizin en nemli nedeni ve ekonomik krizde en hassas konu cari ilemler bilanosu aklardr. Trkiye ekonomisinde cari ilemler ann nedeni d ticaret aklardr. Bu nedenle d ticaret aklarna neden olan faktrlerin banda gelen sermaye mallarnn olabildiince yurt iinde retilerek ithalat snrlandrlmaldr. Bu ithal mallarnda yerli retime geilerek hem aklar azaltlmal hem de istihdam yaratlmaldr. Merkez Bankas kaynaklarna gre 2008 yl Austos ay sonu itibariyle cari ilemler a yaklak 35 milyar dolar bulmutur. 2008 yl sonu itibariyle bu an 50 milyar dolar geecei tahmin edilmektedir. Bu ak bal bana kriz nedenidir. Enerji ve tarmsal retimde yeni retim projeleri yaplarak Trkiye ekonomisi kendine yeterli hale gelmelidir. Bu konuda enerjide ok iddial olunmasa da, tarmda ve onun trevi olan gda sektrnde ok nemli avantajlar vardr. Eer bu iki alanda Trkiye ekonomisi kendine yeterli hale gelebilirse, ekonomik kriz olsa bile ok az maliyetle atlatabilecektir. hracatmzn %50ye yakn AB lkelerine yaplmaktadr. Bu lkeler youn ekonomik kriz iinde olduu iin d talep azalacaktr. hracatn krizden etkilenmesini nlemek iin nemli bir blm komu lkelere, Rusya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine kaydrlmaldr.

Ksa sreli dorudan yabanc sermayeye tedbir alnmal, krize sebep olan scak para uygulamalarna son verilmelidir.

5. SONU
Kresel ekonomik krizin dnya ekonomisi zerinde en nemli etkisi retimin daralmasdr. Dnya ekonomisi 2006 ylnda %5,1 orannda byrken bu byme 2007 ylnda %5,0a, 2008 ylnda da %3,0a dmtr. Ayrca gelimi lkelerde byme hz dnya ortalamasnn altnda kalrken, gelimekte olan in, Hindistan ve Rusya 2005 ylndan itibaren en fazla byyen ekonomiler olmutur. Kresel ekonomik kriz nedeniyle dnya ticaret hacminde daralmalar meydana gelmitir. Dnya ticareti 2006 ylnda %9,3 orannda byrken, 2007 ylnda %7,2ye, 2008 ylnda da %2,6ya dmtr. Dnya ticaretindeki bu d, kresel ticaretin iki aya olan ihracat ve ithalattaki dlerden kaynaklanmaktadr. 2008 ylndan itibaren petrol d ihra mallarnn fiyatlarnn dmesi bunlar ihra eden gelimekte olan ekonomileri ok zor durumda brakmtr. Ayrca enflasyon oran hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde ykselmitir. Kresel ekonomik krizin Trkiye ekonomisi zerindeki ilk etkisi finansal piyasalarda grlmtr. MKB bileik fiyat endeksi 2008 yl ocak aynda yaklak 43.000 iken ayn yln eyll aynda 36.000e, aralk ay ierisinde de 27.000e dmtr. Kresel ekonomik kriz nce borsada ortaya kmakta daha sonra da reel ekonomide kendini gstermektedir. Trkiye ekonomisinde 2007 ylndan itibaren tarm, sanayi ve hizmetler sektrnde byme hzlar dm, buna bal olarak da GSYHda azalma meydana gelmitir. 2007 yl sonunda %4,7 olan GSYH byme hz 2008 yl austos ay sonunda %0,9a dmtr. letmelerin talep yetersizlii nedeniyle kapasite kullanm oranlar da dmtr. Reel ekonomide dier bir gsterge de alan ve kapanan i yeri says ile istihdamdaki durumdur. 2007 yl ekim ayndan 2008 yl ekim ayna kadar alan iyeri says %9,4 orannda azalrken, kapanan iyeri says %64 orannda artmtr. Ayn ekilde 2007 yl sonunda isizlik oran %9,2 iken, Austos 2008de %9,8e ykselmitir. Reel ekonomide iletmecilerin bir panik iinde olduu anlalmaktadr. nk gven endeksinde nemli lde dler grlmektedir. Ekonomik krizleri nlemek amacyla bir nlem olarak sermaye finans sektrnden daha ok retim sektrne kaydrlabilir. Ayrca ekonomik krizden kurtulmak iin uluslararas alanda ve ulusal bazda alnmas gereken tedbirler vardr. Uluslararas alanda IMF kaldrlarak yeni bir dnya merkez bankas kurulabilir ve finansman piyasas yeniden dzenlenebilir. Ulusal bazda da yeni bir makro ekonomik politika belirlenerek faiz, kur, retim, istihdam ve d ticaret konularnda yeniden ekonomik yaplanmaya gidilebilir.

S. Yldrm / KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (18): 47-55, 2010

55

KAYNAKLAR
Cokun, M. Nejat, (2002 ), Trkiye Ekonomisinde Krizlerin Reel Sektre Etkileri 1999-2002, Kriz ve IMF Politikalar, s.225-238. Doruel, Fatma, Doruel, A. Suut (2006), Bak Srtnda Byme ve stikrar, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. DPT (2009), Mali Piyasalarda Gelimeler, Ankara, Aralk Ay Gstergeleri, s.18. Eilmez, Mahfi, Kumcu, Ercan (2001), Krizleri Nasl kardk, stanbul, Creative Yaynclk ve Tantm Ltd.ti.. Foster, John Bellamy (2008), Kapitalizmin Malilemesi ve Kriz, ev : DAMLI, idem, stanbul, Kalkedon Yaynlar. Korkmaz, Esfender (2008), Dnya Para Sistemi Yenilensin, Tercman Gazetesi, 20 Kasm 2008, s.6. Korkmaz, Turhan, Ceylan, Ali (2009), Sermaye Piyasas ve Menkul Deer Analizi, Bursa, Ekin Kitabevi, 2006. Maliye Bakanl (2009), Yllk Ekonomik Rapor 2009, s.11 Seyidolu, Halil (2007), Uluslararas ktisat, stanbul, Gzem Can Yaynlar.

Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (2008), ktisadi Ynelim Anketi Aylk Toplu Sonular, Kasm 2008, s.5. Trkiye statistik Kurumu (2008), Haber Blteni, Ankara, Say : 179. Trkiye statistik Kurumu (2008), Haber Blteni, Ankara, Say : 190. Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (2007), Ekonomik Rapor 2007, Ankara, TOBB. Trkkan, Erdal (2006), Ekonomik Kriz ve Gven Faktr, Ekonomik Kriz ncesi Erken Uyar Sistemleri, s.91-110. Uluslararas Para Fonu (2008), World Economic Outlook, Washington, Nisan 2008. Uluslararas Para Fonu (2008), World Economic Outlook, Washington, Ekim 2008. Uluslararas Para Fonu (2008), World Economic Outlook, Washington, Kasm 2008, s.1. Uluslararas Para Fonu (2009), World Economic Outlook, Washington, Haziran 2009, s.1 Yeldan, Erin (2006), Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi, stanbul, letiim Yaynclk, 2006. http://www.akademiktisat.net/calisma/kriz_iktisat/kriz_ turev_kazanc.htm, (21.01.2009).