Demokrasi

Eit Yurtta zgr Toplum

rahat bir nefes alacak.

CHP.org.tr
CHP Bilim, Ynetim ve Kltr Platformu

Trkiye

CHP BYKP almalar No: 7 Mays 2011

1

zgrln Partisi CHP

CHP deiimin partisidir. CHP byk dnmlerin partisidir. Trkiyenin zgrleme ve demokratikleme yolunda gerekletirdii byk dnm CHP tarafndan gerekletirilmitir. CHP, Cumhuriyeti kurmu ve egemenlii halka vermitir. CHP, ok partili yaama geii ve iktidarn demokratik yollardan el deitirmesini salamtr. CHP, sosyal demokrasi tartmalarn Trkiyenin gndemine tam ve zgrlklerin somut destekisi olacak bir sosyal devletin olumas iin almalar balatmtr. Bu devrimci tarihin mirass olarak CHP, imdi de Trkiyenin drdnc byk dnmn gerekletirecektir. CHP iktidarnda Trkiyede zgrlk demokrasi tam olarak yerleecektir. CHP zgrln partisidir. CHPnin gerekletirdii byk dnm de, hayata geirildikleri koullar ve sz konusu dnenim zellikleri kapsamnda zgrlk iin atlmas gereken admlar iermitir. 1920lerde zgrlk iin ulalmas gereken ilk hedef, bamszln korunmasyd. CHPyi kuran kadrolar ilk nce bu hedefi gerekletirdiler. Mustafa Kemal Atatrk ve arkadalar verdikleri mcadele ile devlet kurumlarnn, ama en nemlisi de Meclisin devamlln saladlar. Bamszlk salandktan sonra zgrlk iin yaplmas gereken, egemenliin kaytsz artsz millete devredilmesiydi. Osmanl Meclis-i Mebusan, ilk kurulduu yl olan 1876 ile 1920 arasndaki 45 yllk tarihinin ancak drtte birinde ak kalabilmiti. Hkmdarlar tarafndan uzun sreler iin fesih edilmi olmas Meclisin kurumsallamasn engelliyordu. Cumhuriyet, Meclisin zerinde siyasi otorite tanmayarak ulusun egemenlii ilkesini daimi kld. Cumhuriyet, dini, dili, cinsiyeti ne olursa olsun her vatandaa eit zgrlkler verilmesi idealini hayata geirdi. lk defa Cumhuriyet ile kydeki oban seme seilme hakkna kavutu. Osmanl dneminde sadece vergi veren erkeklere tannan bu hak, nce geliri ne olursa olsun tm erkeklere, daha sonra ise tm kadnlara tannd. Bata Medeni Kanun olmak zere, yaplan hukuki dzenlemeler ile her alanda kadn-erkek eitlii temel bir ilke olarak kabul edildi. Hukuk, eitim, kltr ve ekonomi alannda atlan admlarla zgrlk bir dzenin kurumsal alt yaps oluturuldu. II. Dnya Sava sonras dnemde zgrlk iin ilk yaplmas gereken, oulculuu salamak ve ok partili dzene gemekti. CHP, deiim iradesini gsterdi ve Cumhuriyet dneminin ilk ok partili, zgr ve adil seimlerini dzenledi. Daha da nemlisi, seimleri kaybettii anlaldnda, iktidar bir kiinin dahi burnu kanamadan devretti.

Corafyamzdaki birok devletin bugn dahi bu demokratik olgunluu gstermekte ne kadar zorland grlmektedir. CHP bu olgunluu 1950de gsterdi. smet nn, seim yenilgisini kendisi iin eref diye adlandrarak byk bir liderlik rnei gsterdi: Bu seim, memlekette yeni bir hayat tarz kurmak iin giritiimiz teebbste ne kadar ciddi ve samimi olduumuzu ispat etmitir. Memleket iin, hepimiz iin eref olmutur. Bu admyla CHP, Trkiyede demokrasinin temelini att. 1950li yllar boyunca CHP yeni kurulan ok partili sistemin kurum ve kurallar ile yerlemesi iin abalarn srdrd. CHPnin 1959 ylnda yaynlad lk Hedefler Beyannamesi, hukukun stnlne ve insan haklarna tam saygya dayal bir Trkiye iin atlmas gereken admlar detaylandran bir yol haritas niteliiyle Trk demokrasi tarihinde yerini ald. CHP, 1960 ve 70li yllarda zgrlkler mcadelesini yeni bir dzleme tad. Ortann solu hareketi, soyut zgrlklerin somut ierik kazanmas iin sosyal haklarn ve sosyal devletin nemini vurgulamaya balad. CHP bu tarihlerden itibaren kendisini sosyal demokrat bir parti olarak konumlandrd. Emekten ve sosyal adaletten yana tavr ald. Blent Ecevit liderliinde genleen ve yenilenen CHP, zgrlk iin deiimin bayraktarln yapt. CHP artk dzen deiiklii istiyordu. CHPnin kurulmasn istedii yeni dzenin tarifini de Blent Ecevit yle yapyordu: Ne yoksulluk ne bask Ne ezilen ne ezen nsanca haka bir dzen Kaynaklar daha gr akacaktr o dzende Trkiye daha bamsz, insanlar zgr olacaktr Bar gelecektir topluma. 1960lar ve 70ler boyunca CHP, alanlarn haklarn en ileri noktalara tad. i ve renci hareketlerini destekledi; onlarn destei ile zgrlk ve sosyal adalet mcadelesi verdi. 12 Marta direndi. Kontrgerillann zerine gitti. Emekinin, kylnn haklarn savundu. 12 Eyll 1980 gelip Trkiyede bir askeri darbe ile siyasi hayata son verilince de darbeye kar en dik ayakta duran yine CHP ve Blent Ecevit oldu. Aray, direniin simgesi oldu. CHPliler tutuklansalar da, partileri kapatlsa da, zgrlkleri ellerinden alnsa da 12 Eylle teslim olmadlar. CHP, bu zgrlk tarihin mirassdr. CHP, zgrlk ve demokrasi bayrann taycsdr.

Bu tarihin mirass olan CHPnin, lkemizin bugn kar karya bulunduu anti-demokratik ynelimler karsnda sessiz kalmas dnlemez. Gnmzde, AKP ynetimindeki Trkiye gittike otoriter nitelikleri ar basan bir siyasal sisteme doru evriliyor. Snrl bir oulculuk grnts altnda iktidar gcn bakc bir ekilde kullanyor. Muhaliflerin her an tehdit altnda olduu bir korku toplumu yaratlyor. Basn, sivil toplum, niversiteler, sendikalar susmaya veya yandalamaya zorlanyor. Hukuk devleti her geen gn zayflyor. Yarg, yrtmenin emrine sokuluyor. Devlet partileiyor. Fiili bir tek parti iktidar kurulmaya allyor. Saygn uluslararas kurulularn incelemelerinde Trkiye ksmen zgr, melez lke gibi nitelendirmelerle anlr duruma geliyor. Bu durumu deitirmek, Trkiyede zgrlkler iin verilen doksan yllk mcadeledeki tm nemli aamalarda imzas olan CHPnin grevidir. CHP, lke tarihindeki tm dier zor dnemlerde olduu gibi ayaa kalkacak ve tarihi grevini yerine getirecektir. CHP, iinde bulunulan koullar ve dnemin nitelii zgrlk iin hangi admlarn atlmasn zorunlu klyorsa, o admlar cesurca atacaktr. CHP, Trkiyeyi iinde bulunduu durumdan karacak ve Trkiyenin drdnc byk deiimine imza atacaktr. CHP, Trkiyede, insan haklarna saygnn tam olarak salanaca, her vatandan eit yurtta olaca, sosyal adaletin hayat bulaca, parlamentarizmin glendirilecei zgrlk demokrasiyi kuracaktr. CHP deiimin, CHP zgrln, CHP zgrlk demokrasinin partisidir. CHP, umudun partisidir.

I. Milli rade, Sivilleme ve Demokrasi

Klasik anlamda demokrasi, her eyden nce halkn, halk tarafndan, halk iin ynetilmesiydi. Klasik demokrasi tanmnn hakim olduu 18. yzyl sonu, 19. yzyl ve hatta 20. yzyln balarnda demokrasi, ncelikle belirli zmrelerin iktidarlarna son verip halkn, ounluun iktidarn oluturmay amalad. Burjuva devrimlerinin, anayasaclk hareketlerinin ncelikli hedefi monari veya aristokraside vcut bulan belirli zmrelerin ounluklar zerindeki egemenliini krmakt. Bir baka deyile hedeflenen, egemenliin halka geiini temin etmekti. Bu amala bu dnemlerdeki mcadelelerin ana hattn seme ve seilme hakkn tesis etmek, genel oy ilkesini hakim klp her insann oy hakk olduunu kabul etmek, parlamentonun glerini geniletip, anayasal garantilere balamak gibi konular oluturdu. 20. yzyl sresince, zellikle de gelimekte olan lkelerde, ynetme gcnn belirli zmrelerin elinden alnp halkn seilmi temsilcileri eli ile kullanlmas mcadelesinin bir baka cephesi sivil-asker ilikileri oldu. G kullanma tekelini elinde bulunduran askerler, zellikle 1950-1980 aras dnemde, birok lkede askeri darbelere imza attlar. Sivillerin, bir baka deyile seilmilerin, bu darbeler karsnda haklarnn korunmas, demokratik mcadelenin nemli bir aamasyd. Sivil-asker ilikileri Trkiyede de her zaman demokrasi tartmalarnn en nemli paralarndan biri oldu. zgrlk demokrasilerde kamusal kararlarn seilmiler tarafndan alnmas esastr. Kurallarn seilmiler tarafndan koyulmas, ynetime seilmilerin hakim olmas demokrasinin temel ilkesidir. Kendilerine verilen olanaklar ve yetkiler itibar ile zel bir konumda bulunan askeri kuvvetler, polis, istihbarat birimleri gibi devlet kurumlar sivil otoritenin kontrolnde olmal, siviller tarafndan denetlenmelidir. CHP, halkn oylar ile seilen parlamentonun ve hkmetin yetkilerinin, hukukun ngrd demokratik kural ve kurumlar dnda hibir g tarafndan fiilen snrlandrlmasn kabul etmemitir, etmeyecektir. CHP, bu anlayla, silahl kuvvetlerin siyasete karmasna kar kmaktadr. CHP, gnmzde, Trkiye iin kapsaml ve tutarl bir sivilleme program neren tek byk partidir. Silahl kuvvetler zerinde demokratik kontrol kurmann en nemli paras, hibir karar alannn sivil ynetimin iradesinin dnda kalmamasdr. Ordunun ne byklkte olmas gerektii, zorunlu askerliin hangi artlarda yaplaca, askeri harcamalarn bykl gibi

konular siviller tarafndan karara balanmaldr. CHP iktidarnda askerlik sresi ilk aamada 15 aydan 9 aya indirilecek, gerekli hazrlklar takiben 6 aya ekilecektir. TSK daha profesyonel bir yapya kavuturulacaktr. CHP iktidarnda, Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) Hizmet Kanununun, hukuk mantna aykr bir ekilde darbeler iin bahane olarak kullanlan, 35. maddesi deitirilecektir. CHP, bu konuda samimiyetini kantlam ve bu ynde bir yasa deiiklii nergesi vermitir. Deiiklik, AKP destei olmad iin gereklememitir. CHP, 12 Eyll 1980 darbesini yapan ve insan haklar asndan bu lkenin en kt gnlerini yaatanlarn gerekli cezalar almalar iin yaplan her ciddi giriimin iinde olmutur. 2010 Anayasa deiiklikleri srasnda CHPnin verdii, sadece Geici 15. Maddeyi kaldrmakla yetinmeyen, ayn zamanda sorumlularn yarglanmasn zorunlu klan deiiklik nerileri, AKP destei olmad iin reddedilmitir. 12 Eyll askeri darbesiyle ilenen sularn sradan bir savclk soruturmasyla gnna karlmas mmkn deildir. Bunun iin ayr bir dzenleme yaplmas zorunludur. AKP, bunun yerine sorumluluu yargya atarak bu hayati konuyu da zlmez bir hale getirmitir. AKP benzer bir tutarszl kamuoyunda e-muhtra diye bilinen 27 Nisan 2007 tarihli olay iin de gstermektedir. AKP muhtray kaleme aldn itiraf edenler hakknda herhangi bir ilem yapmaktan kanm ve hatta kendilerini baka ekillerde dllendirmitir. CHP, 27 Nisan bildirisinin ve sonrasnda gelien olaylarn her demokraside ve hukuk devletinde olmas gerektii gibi hukuki yollardan soruturulmas gerektiini savunmaktadr. Sivilleme gizli kapakl anlamalarla deil, hukukun stnln temin ederek salanabilir. AKPnin bu konulardaki duru ve yaklam da net olmaktan uzaktr. Sivilleme kapsamnda atlmas gereken bir dier nemli adm da yarg birliinin salanmasdr. Askeri yargnn grev alannn daraltlmas ve Askeri Yksek dare Mahkemesinin (AYM) kaldrlmas bu ynde alnmas gereken nlemler arasndadr. AYMin grevleri Dantay dairelerinden birine verilecektir. Bu deiiklikler ile askeri konulara ilikin yarglamalarn meslek ii dayanma gibi nedenlerle meruiyetinin lekelenmesinin nne geilecektir. Sivil-asker ilikileri konusunda atlmas gereken nemli admlardan biri silahl kuvvetler zerinde Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) denetim
8

yetkisini artrmaktr. Sivil iradenin vcut bulduu yer TBMM olduuna gre, Meclisin silahl kuvvetlerin denetiminde etkin bir rol oynamas gerekir. Bu amala Genelkurmay Bakan, birok Bat lkesinde olduu gibi, dzenli aralklarla TBMMde Milli Savunma Komisyonu ile bir araya gelmeli ve milletvekillerin sorularn yantlamaldr. TBMMnin silahl kuvvetler zerinde yetkisinin artrlmas sadece TSK asndan deil, polis ve istihbarat birimleri dahil tm gvenlik brokrasisi asndan geerli olmaldr. MT Mstear, Emniyet Genel Mdr gibi yetkililer dzenli olarak ilgili TBMM htisas Komisyonlarna bilgi ve hesap vermelidirler. Meclis, gvenlik brokrasisinin kendisine tannan ayrcalkl haklar suistimal edip etmedikleri konusunda etkin ve kurumsal bir sivil denetimin merkezi olmaldr. Bu noktada alt izilmesi gereken bir dier konu, AKP hkmetinin, eksik, arpk da olsa, sivil-asker ilikileri konusunda gsterdii hassasiyeti gvenlik kuvvetlerinin dier unsurlar iin gstermemesidir. Demokratik bir ynetimde sadece asker deil polis, istihbarat birimleri dahil tm gvenlik kuvvetleri sivil ynetimin kontrol altnda olmal ve hukuka uygun davranmaldr. Bu kuvvetlerin hepsi, ellerinde bulundurduklar zel yetkiler ve g kullanma tekelleri ile zel bir konumda bulunmaktadrlar. Bu kuvvetlerin hepsi ayrcalklarn kullanarak seimlerin sonularn etkileyebilecek veya demokratik seimleri anlamszlatrabilecek olanaklara sahiptirler. lkesel planda nemli olan halkn seimini, seilmileri, demokrasiyi korumaktr. nemli olan bu tercihlere tehdit oluturanlarn niformalarnn rengi olamaz. Sivillerin gvenlik brokrasisi ile ilikilerinin zgrlk demokratik standartlara gelmesi iin sadece kurumsal tedbirlerin alnmas yeterli deildir. Yaplacak deiikliklerin kalc olabilmesi iin siyasal kltrde ve toplumsal deerlerde de bir deiimin gereklemesi gerekmektedir. Sivilleme gvenlik brokrasisinin kavram ve ilkeleri ile dnmenin de terk edilmesi anlamna gelmelidir. rnein siyasetin tehdit, dman gibi kavramlarla yaplmas; muhalif hareketlerin kolaylkla illegal olarak adlandrlmas; muhalefete kar sklkla polisiye tedbirlere bavurulmas da sivil demokrasi anlay ile badamamaktadr. CHP, tm anayasal siyasi hareketlere ilikin olarak, bu tarz nitelendirmelerden uzak barl bir dil kurmutur. Mevcut iktidarn ise kendisine muhalif her hareketi terr, illegal gibi kavramlarla ilikilendirerek siyasi alan militerletirdii, gvenlik dilini hakim

kld grnmektedir. ktidara hakim olan bu zihniyet bir sonraki blmde ortaya konduu gibi tm muhalif hareketleri gvenlik brokrasisi iin meru hedefler haline getiren bir durum dourmutur. Sivillemeyi savunduunu iddia edenler iin bu durum en hafif ifade ile bir tutarszlktr. Sivillemeyi savunduunu iddia edenler kendileri sivilleememilerdir. Bu rneklerin de gsterdii gibi, iinde bulunduumuz dnemde, CHP sivillemeyi savunan, AKP ise sivilleme konusunda direnen parti konumundadr. AKPnin bu direnii, bu partinin gemite sivilleme sylemi kullanmasnn asl nedeninin, sivillerin her halkarda gvenlik brokrasisine hakim olmas inanc deil, sadece gvenlik brokrasisinin kendisinden yana olmamasndan kaynaklanan bir kayg olduu grn glendirmektedir. CHP, lkemizin demokrasisinin gemite yaad aclardan yola karak Trkiyenin en kapsaml sivilleme projesini oluturma kararll iindedir. 12 Mart ve 12 Eyll gibi Trkiyenin en baskc askeri mdahalelerine birou zgrlkler pahasna direnen CHP iin bu yaklam, gemi mcadelelerin ve olmas gerekenin devamdr.

10

11

II. zgrlk Demokrasi

Demokrasinin tanm zaman iinde deiiklikler gsterdi. 20. yzyln ilk yarsnda yaanmaya balayp II. Dnya Sava ile patlayan olaylar dizisi ise insanla, tek bana ounluk tarafnda ynetilmenin, huzuru, bar, refah, insanlarn can ve mal gvenliini korumak iin yeterli olmadn gsterdi. ounluun destei ile gelen ynetimler de hata yapabiliyor, katliamlara, krmlara imza atabiliyordu. Bu tarihi tecrbe, insanlk tarihinin insann iindeki karanlk yz ile en kitlesel ve arpc yzlemesi olan II. Dnya Savann canl hatralar ile birleince, 1945 sonrasnda, ideal dzen olarak adlandrlan demokrasinin tanm deiti. Demokrasi iin hr ve adil seimler, ounluun belirli bir zmrenin egemenliinde olmamas gerekliydi. Bu konuda bir phe yoktu. Ama tek bana bu koulun yerine gelmesi artk yeterli grlmyordu. stedii kadar byk bir ounlukla seilsin, iktidarlarn insanlarn ellerinden alamayacaklar, devletin yetkilerinin stnde yer alacak baz haklar olduu kabul grmeye balad. te bu nedenle, II. Dnya Sava sonrasnda yeniden kurulan dnya dzeninin deerler manzumesinin temeline, ilk evrensel ifadesini 1948 Evrensel nsan Haklar Beyannamesinde bulan insan haklar konuldu. Evrensel Beyanname daha ilk cmlesinde istisnasz her insann eit ve devredilmez haklarnn tannmasnn zgrln, adaletin ve dnya barnn temeli olduunun altn izdi. Btn insanlarn hr, haysiyet ve haklar bakmndan eit doduklar ve iktidarlar tarafndan ellerinden alnamayacak haklara sahip olduklar, kurulan yenin dzenin temel ilkesiydi. Bu gelimeler doal olarak demokrasinin tanmn da etkiledi. Vurguyu gcn ounluklara gemesine yapan klasik demokrasi anlay, ounluun iktidara sahip olmas ilkesinden dn vermeyen, ama aznlklarn veya tek tek her insann da ounluklarn iktidarna kar korunmalar gerektiini savunan zgrlk demokrasi anlayna evrildi. zgrlk demokrasi ile ounlukuluk yerini ounluun iktidar hakkn tanyan ama oulculuu da koruyan bir anlaya devretti. Bata Bat dnyas olmak zere dnyann birok yerindeki siyasal gelimeleri bu zgrlk demokrasi anlay ekillendirdi. zgrlk demokrat bir dzenin zerinde ykselecei ana stunlar Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) muhtelif kararlarnda tanmlad. Avrupa Birliinin (AB), aday lkeler iin belirledii Kopenhag Kriterleri

12

13

de bu tanmlar nda ekillendi. Bu iki kaynaa dayanarak zgrlk demokrasinin be ana ilkesi u ekilde tanmlanabilir: nsan haklarna sayg stikrarl ve kurumsallam demokrasi Hukuk devleti ve hukukun stnl Aznlk haklarna sayg Siyasal-toplumsal oulculuk Bu be ana stun arasnda insan haklarnn dier drdn kapsad, dier drt stunun ieriinin muhtelif insan haklar ile tanmland sylenebilir. stikrarl ve kurumsallam demokrasi ile kast edilen, seme-seilme hakk, ifade ve basn zgrl, rgtlenme hakk gibi haklarn kurumsal garantiler altna alnd bir sistemdir. stikrarl ve kurumsallam demokrasi, iktidarlarn hr ve adil seimlerle belirlendii, iktidar yetkilerinin ise parlamento, zgr basn, zerk sivil toplum gibi kurumlar tarafndan dengelendii ve denetlendii bir dzendir. Benzer ekilde adil yarglanma hakk, masumiyet karinesi, kanunsuz su ve ceza olmamas, insan haklarnn snrlandrlmasnn ancak kanunla yaplabilecei gibi haklar da hukuk devleti ve hukukun stnl ilkesinin ieriini belirler. zgrlk demokrasi iktidarn bamsz ve tarafsz yarg tarafndan denetimi, bir baka deyile kuvvetler ayrl, olmazsa olmazdr. Ancak bu yolla ounluu elinde bulunduran iktidarlarn insan haklarn kstlayc veya yok edici eilimlerinin nne geilebilir. Son olarak, aznlk haklar ve siyasal-toplumsal oulculuk ilkelerinin temelinde insan haklarnn her bir insan iin eit olmas gereklilii ve ayrmclk yasa, bireylerin kltrlerini koruma ve gelitirme hakk gibi ana ilkeler bulunmaktadr. Dolaysyla, insan haklar zgrlk demokrasinin temelidir. zgrlk demokrasiyi tanmlayan tm dier ilkeler de aslen insan haklarnn zerinde ykselir. CHP, bu zgrlk demokrasi anlayn benimsemektedir. CHP, siyasetinin merkezine insan haklarn koymaktadr. nsan haklar, devlet bu haklar tand iin var olan deil, her insann sadece ve sadece insan olmasndan tr kazand haklardr. nsan haklar, her hangi bir politika alan deil, devlet otoritesinin meruiyetinin temelidir.

nsan haklarn siyasal syleminin merkezine koyan CHP, bu haklarn bir btn olarak hayata geirilmesi gerektiine inanmaktadr. Bir baka deyile CHP, medeni ve siyasal haklar ile ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn blnmez bir btn olduunu dnmektedir. nsan haklarnn blnmez btnl anlay, CHPnin sosyal demokrat duruunun bir gereidir. Sosyal demokrasi, insanlara haklarnn kanunlarda tannm olmasnn insan haklarnn hayata gemesi iin yeterli olmadn savunur. Sosyal adalet salanmadan, insanlara kendilerine kanunen tannan haklardan faydalanacak asgari olanaklar temin edilmeden, insan haklar fiilen hayata geirilemez. rnein, asgari cret hakk, sosyal gvenlik hakk, salk hakk olmadan yaama hakknn, eitim hakk olmadan siyasi katlm hakknn ierii boalacaktr. Dolaysyla CHP, zgrlk demokrasinin sosyal haklar da ierecek ekilde gelitirilmesi gerektiine ve sonuta sosyal demokrasiye ulalmas gerektiine inanmaktadr. CHP iin sosyal politikalar basit bir siyasi tercih meselesi deil, yurttalarn haklarnn yerine getirilmesi, yurttalara hakk olann salanmas meselesidir. CHP iin, temelinde insan haklar bulunan bu zgrlk demokrasi ve sosyal demokrasi anlay zgr insan idealinde sembollemektedir. CHP, bugne kadar hazrlad Aile Sigortas, Sivil Toplum, Genlik, Eitim gibi tm politikalarn zgr insan idealine dayandrmtr. nsanlarn zgr olabilmeleri iin baskc devlet politikalarndan, itaate ve bamlla zorlayan toplumsal evre basklarndan kurtarlmalar gerektiini ve neo-liberal dogmalarla piyasalarn insafna terk edilmeyip, sosyal devlet olanaklar ile tehiz edilmeleri gerektiini savunmutur. Bir baka deyile, zgr insan, tm insan haklarn hayata geirebilen insandr. CHPnin hedefi Trkiyede zgrlk demokrasiyi yerletirmektir. CHPnin hedefi Trkiyede cinsiyeti, dili, dini, mezhebi, etnik kkeni, rk ne olursa olsun her insann insan haklarndan eksiksiz faydaland yeni bir dzen bir kurmaktr. CHP, ne bir zmrenin halk zerinde tahakkmn ne de ounluun insan haklarn hie sayan siyasetlerini kabul edecektir. CHPnin siyasetinin, CHPnin yeni siyaset dilinin merkezinde insan haklar bulunacaktr. CHPnin siyasetinin merkezinde zgr insan bulunacaktr.

14

15

 TRKYEDE ZGRLK DEMOKRAS

zgrlk demokrasinin temelinde insan haklar yer almaktadr. Parlamento, zgr basn, sivil toplum rgtleri gibi demokratik kurumlar istikrarl altrarak, hukukun stnln temin ederek, topluma ve siyasete oulculuu hakim klarak esas amalanan, insan haklarnn hayata geirildii bir dzen kurmaktr. Byle bir dzende, insanlarn eitlii ilkesine aykr olarak, sekinler, silahl kuvvetler gibi herhangi bir zmrenin iktidar elinde tutmas kabul edilemez. ktidar halkn tm tarafndan genel oyla seilmi seilmilerin elinde olmaldr. Bununla beraber, zgrlk demokraside, iktidar elinde bulunduranlarn bu gc kullanarak yurttalarn haklarn ihlal etmeleri de kabul edilemez. Her bir bireyin, devletin dokunamayaca, devletin yetkilerinin zerinde yer alan zerk bir alan, bir haklar manzumesi vardr. Seilmiler ile semenler arasndaki, bir nevi szlemesel bir ilikidir. Semenler seilmilerin kendilerini ynetmesini, kendi zgrlklerini snrlayan kararlar alabilmesini kabul etmektedirler. Ama bu kabuln esasl art, seilmilerin, semenlerin temel hak ve zgrlkleri ile ekillenen zerk alann ihlal etmemesidir. Bu ihlallerin sistematik olarak yaand rejimler demokratik niteliklerini kaybeder ve devlet otoritesinin meruiyeti azalmaya balar. AKP ynetimindeki Trkiyede, zgrlk demokrasinin bu esasl artna gittike daha az riayet edilmektedir. Bugn lkemizde demokrasiye ynelik en byk tehdit, iktidarn snr tanmayan, muhalefete tahamml olmayan ve temel zgrlkleri hie sayan baskc yaklamlar ve uygulamalardr. zellikle 2007 genel seimlerinden sonra, AKP iktidarnn baskc eilimleri ve uygulamalar giderek daha belirgin hale gelmitir. Yasad telefon dinlemeleri, muhalifleri susturmaya ynelik soruturmalar, niversite, basn, sivil toplum yelerinin ok uzun srelerle tutuklanmalar, zel meknlarda yaplan yasad aramalar ve su nitelii olmayan zel eyalara el koymalar, firmalar ve medya kurulular zerinde uygulanan mali basklar Trkiyede bir korku toplumu yaratmtr. Bu artlar altnda Trkiye, dnyada says artmakta olan ve seimli otoriterlik, otoriter demokrasi, plebisiti otoriterlik gibi sfatlarla anlan bir sisteme doru evrilmektedir. Son on ylda dnyada askeri diktatrlk says azalm ama zellikle de kalknmakta olan lkeler arasnda, baskc sivil ynetimlerin says artmtr. Trkiyenin bu ynde ilerlediini gsteren emareler, bir baka deyile, insan haklarnn hkmet tarafndan
16

sistematik olarak ihlal edildiine delil tekil eden rnekler kayg vericidir. Bu ihlaller aada ayrntl olarak incelenecektir.

ARTAN BASKILAR, KAYBOLAN DEMOKRAS

AKP hkmeti dneminde insan haklarnn her alanda youn olarak ihlal edilmekte olduu, inkr edilemez bir olgu olarak ortaya kmaktadr. nsan haklar ihlallerinin younluunun tespiti asndan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) kararlar nemli bir gsterge tekil etmektedir. AKP iktidar hem AHMin Trkiye aleyhinde verdii kararlarda bir azalmann olmad, hem de verilen kararlarn hayata geirilmedii bir dnemdir. 2010 ylnda, AKP iktidarnn dokuzuncu ylna girerken, Trkiye hala aleyhine en ok karar verilen lke sfatn tamaktadr. Kararlarn uygulanmasn takip etmekle yetkili Bakanlar Komitesinin nndeki kararlarn en ou da Trkiyeye ilikindir. Bir baka deyile, Trkiye sistematik bir ekilde AHM kararlarn uygulamama yolunu semektedir. Bu kararlarn birou Trkiyede sistematik hak ihlali olduunu ortaya koymu olmasna ramen, yeni ihlallerin gereklememesi iin hibir nlem alnmamaktadr. Bu hak ihlalleri yaam hakkndan, dnce zgrlne, kii zgrlnden, zel hayatn mahremiyetine kadar birok temel hak ve zgrl etkilemektedir. YAAM HAKKI Yaam hakk ihlallerine ilikin rakamlar alarm zillerinin alnmas iin ge dahi kalnm olduunu gstermektedir. nsan haklar kurulularnn verilerine gre, AKPnin iktidarda olduu 2003 yl bandan 2010 ylnn ilk alt aynn sonuna kadar geen srede 101 kii faili mehul cinayete kurban gitmitir. Bir baka deyile, tam 101 kii faili belli olmayan, ama siyasi nedenlerle ilendii ynnde kuvvetli phe bulunan cinayetlerin maktul olmutur. Yine ayn dnemde, kolluk glerinin dur ihtarna uymama veya rasgele ate ama gibi gerekelerle yol at lmlerin says da 315 olmutur. Tam 212 kii de, yine ayn dnemde, gzaltnda veya cezaevinde pheli bir ekilde veya tedavilerinin engellenmesi nedeni ile hayatlarn kaybetmilerdir. Bu rakamlar, en hafif ifade ile, ok edicidir. Yukarda tasvir edilen tabloyu daha da vahim klan ise, 2007 sonrasndaki dnemde yaam hakk ihlallerinde gzlemlenen arttr. 2007 ylnda, Trkiye genel seimlere hazrlanrken, Polis Vazife Salahiyetleri Kanununda (PVSK) yaplan bir deiiklikle kolluk kuvvetlerinin silah
17

kullanmas kolaylatrlmtr. nsan haklar rgtlerinin bu konudaki nerileri dikkate alnmamtr. Deiikliin yrrle girmesinden iki yl sonra nsan Haklar Vakf (HV) tarafndan yaplan u deerlendirme zc bir gerei ortaya koymaktadr: Bu yetkiler kolluk kuvvetlerini adeta pervaszlatrm ve yasa deiikliinin olas sonularna ynelik dile getirilen kayglar hzla gereklik halini alarak bata yaam hakk ihlalleri olmak zere ok ar hak ihlalleri yaanmaya balanmtr. Devletin yurttalarnn yaam hakkna ilikin tek ykmll kolluk kuvvetlerinin bu hakk ihlal etmesini engellemek deildir. Devlet ayn zamanda bu hakkn baka ahslar tarafndan da ihlalini engellemek ykmll altndadr. Bu tarz bir ihlalin gereklemi olmas halinde de devlet zanllar yakalamak ve adalete teslim etmek ykmll altndadr. Yaam hakknn devlete ykledii bu ykmllkler asndan da AKP dnemi kabul edilemez gelimelere sahne olmutur. Gazeteci, aydn Hrant Dinkin 2007 ylnda katli akla ilk gelen rneklerdendir. Suikast sonras ortaya kan bilgi ve belgeler, devletin tm istihbarat organlarnn cinayetin gelmekte olduunu grdn, ama hibir nlem almadklarn gstermektedir. Kabul edilemez davranlar suikast sonrasnda da devam etmitir. Olayda ihmal veya dahli olduundan phelenilen devlet grevlilerinin yarglanmasnn nne geilmitir. Bunun yerine, bu devlet grevlilerinin ihmallerini belgeleyen gazeteciler yarglanarak bir baka skandala imza atlmtr. Konu AHM nne gelmi ve Trkiye hakl olarak mahkum edilmitir. Hrant Dinkin katli sonrasnda yaananlar maalesef Trkiyenin siyasi suikastlar tarihinde bir istisna tekil etmemektedir. lkemizin birok aydn suikastlara kurban girmi ve cinayetlerin arkasndaki gerek failler ortaya karlamamtr. Bu cinayetlere ilikin davalar uzun sreler srncemede braklm ve bazlar zaman amna uratlmtr. Soruturmalarda yaanan engelleri amak ve tm bu cinayetleri bir btnlk iinde aratrabilmek iin CHP tam alt tane meclis aratrma nergesi vermitir. Tm bu nergeler AKP tarafndan geerli bir sebep belirtilmeden reddedilmitir. Yaam hakk konusunda bahsedilmesi gereken bir dier konu da kayplar sorunudur. Bu konu Trkiyede insan haklarnn temel sorunlarndan
18

biridir. AKP hkmeti medya nnde verdii szlere ramen bu sorunla yzlemekten kanmtr. Mecliste halen bir Kayplar Aratrma Komisyonu kurulmamtr. Hkmet, Her Kiinin Zorunlu Kaybedilmeye Kar Korunmasna ilikin Uluslararas Szlemeyi onaylamamtr. K GVENL Tartmasz en temel insan haklarnda biri de kii gvenlii kavramnda ifadesini bulan ikence ve kt muamele yasadr. AKPnin ikence ve kt muameleye sfr tolerans sylemi kat zerinde kalmtr. Trkiyede halen ciddi bir kt muamele sorunu vardr. Bu sorunun kkeninde yatan cezaszlk politikas AKP dneminde de aynen devam etmitir. Emniyet Genel Mdrl tarafndan verilen bilgilere gre 14 ubat 2005 ile 1 Haziran 2010 tarihleri arasnda Trk Ceza Kanununun (TCK) ikenceyi ve kt muameleyi yasaklayan 94 ve 95. Maddelerine muhalefet ettikleri gerekesi ile haklarnda adli soruturma alan 309 polisten ancak ikisi ceza almtr. Yine ayn dnemde, TCKnn zor kullanm yetkisine ilikin snrn almas maddesine muhalefet ettikleri gerekesi ile haklarnda adli ilem balatlan 2032 polisten ancak 20si ceza almtr. TBMM nsan Haklar Komisyonunun 2009 raporundaki u ifadeler sorunu tm akl ile ortaya koymaktadr: 2003-2008 yllar arasnda stanbul polisi hakknda ikence iddias ile ilgili olarak adli ilem balatlan 431 personel hakknda 35 adet dava almtr. Bu davalardan 14 halen devam etmekte olup 64 kii hakknda beraat, 290 kii hakknda takipsizlik karar verilmi ve devam eden davalarda da 76 kii yarglanmaktadr. Ceza alan personel ise hi yoktur. Be yllk dnem ierisinde on binlerce kolluk grevlisinin alt stanbulda bir tane bile ikence vakasnn gereklemediinin dnlmesi artcdr. AKP ynetimi altnda srdrlen bu cezaszlk politikas henz 2011 ylnn banda BM kenceyi nleme Komitesinin Trkiyeye ilikin deerlendirmelerinde de aklkla ortaya konmutur. Cezaszlk politikasnn bir dier rnei de ikence nedeniyle denen tazminatlarn rcu edilmesi konusunda grlmektedir. Devlet Memurlar Kanununun 13. maddesine gre ikence ya da zalimane, gayri insani veya haysiyet krc muamele sular nedeniyle AHM tarafndan verilen
19

kararlar sonucunda devlete denen tazminatlarn sorumlu personele rcu edilmesi gerekmektedir. Ancak Trkiye getiimiz yllarda onlarca ikence davasnda sorumlu bulunmu ama bu 8, 5 yllk dnemde tek bir tazminatn rcu edilmesi rneine rastlanmamtr. Trkiyede ikenceye cezaszlk politikas devam ettii gibi, ikence ve kt muamele iddiasnda bulunanlar, bu iddialarnn sonucu haklarnda alan kamu davalar ile karlamaktadr. Kolluun orantsz g kullanmnn olaanlat Trkiyede bu g kullanmna kar kanlar ar bir ekilde cezalandrlmaktadr. TCKnn 265. maddesinde dzenlenen grevi yaptrmamak iin direnme suundan 2006 ylnda toplam 11.959 dava sonulandrlm, bu davalarda toplam 10.207 kii mahkm olmutur. Trkiye 2011 ylna kadar BM kenceyi nleme Szlemesinin Ek Protokoln onaylamam, bu Protokol tarafndan ngrlen etkili ulusal izleme mekanizmasn kurmamtr. Trkiyede yaanan sre ksaca ikenceye cezaszln kararllkla devam ettirilmesi ve kt muamelenin aleniletirilmesi olarak tanmlanabilir. Kolluk kuvvetleri, renciler, iiler, sendikaclar gibi her trl muhalif gruba kar artk ekinmeden kameralar nnde ar g kullanmakta, kt muamelede bulunmaktadr. Rakamlarn gsterdii zere, kolluk kuvvetleri bu konularda arkalarnda siyasi iradenin destei olduunu hakl olarak dnmektedirler. K ZGRL AKP tarafndan karlan 2005 tarihli Ceza Muhakemesi Kanununun (CMK) 100. maddesi ile Trkiyede bir koruma tedbiri olan tutuklama, otomatik hale gelmitir. nsan haklar hukuku asndan tutuklama istisnai bir tedbir olmal iken, Trkiyede, zellikle de katalog sular diye adlandran sular asndan kural haline gelmitir. Tutukluluk ceza olarak kullanlmaktadr. Tutuklu saylarndaki artlar durumun vahametini ok ak gstermektedir. 2005 ylnda 28.364 kii adli sulardan tr tutuklu iken bu say 2009da 52.512 olmutur. 2005te 1.537 olan terr sularndan tutuklu says 2009 ylnda 3.361 olmutur. Art yzde yzden dahi fazladr. Benzer ekilde, 2005 ylnda 1.111 kii kar amal su rgt kurmaya ilikin sulardan tutuklu iken bu rakam 2009 ylnda 3.886 olmutur. Art yaklak yzde 350dir. Dolaysyla, 2005 ylnda 31.012 olan tutuklu says, 2009 ylnda 59.759 olmutur. Toplam tutuklu says 2000 ile 2005 arasnda

yzde 25 artm iken, 2005 ile 2009 arasndaki art yzde 92 olmutur. Bu vahim tablo Trkiyede ileri demokrasi diye adlandrlmaktadr. Trk uygulamasn inceleyen AHM, Trkiyede verilen tutuklama kararlarnn insan haklarn sistematik olarak ihlal ettiini tespit etmitir. Cahit Demirel/Trkiye pilot kararnda AHM, Trkiyede tutuklama kararlarnn basmakalp gerekelerle verildii ve yenilendiinin altn izmi ve bunun sistemik bir sorun olduunu saptamtr. Kararn zerinden 1,5 yla yakn zaman gemesine ramen, hkmet durumu dzeltmek iin hibir giriimde bulunmamtr. Trkiyedeki tutuklamalarn incelemesi ok ak bir ekilde gstermektedir ki, kararlarn hakimler tarafndan alnmas her zaman hukuka uygun olduklar anlamna gelmemektedir. DNCEY AIKLAMA, BLG ALMA-VERME VE BASIN ZGRL Dnceyi aklama, haber alma ve verme ve bu faaliyetlerin kitlesellemesi olarak alglanabilecek olan basn zgrl, zgrlk demokrasinin olmazsa olmazlardr. AHM dnce zgrln, demokratik toplumun esasl temellerinden biri ve demokratik toplumun ve her bir insann ilerleyiinin temel artlarndan olarak tanmlamtr. Yine AHM bu zgrln sadece itibar gren veya zararsz saylan haberler veya fikirler bakmndan deil; ayn zamanda devlet veya halkn bir blm iin aykr, kural d, artc veya endie verici cinsten olan grler iin de geerli olduunu belirtmitir. Demokratik toplumun asli unsurlar olan oulculuk, hogr ve ak fikirlilik gibi deerlerin gerei, dnce zgrlnn yaatlmasdr. zgrlk demokrasi asndan bu kadar yksek derecede nem tayan dnceyi aklama ve basn zgrlkleri asndan Trkiyenin iinde bulunduu durum i karartcdr. En son Nedim ener ve Ahmet k rneklerinde de grld zere, Trkiye gazetecilik yaplmas ok tehlikeli bir yer haline gelmitir. Trkiyeyi daha baslmam kitaplarn dahi topland bir lke konumuna getirme erefine AKP nail olmutur. lkemizin mevzuat ifade zgrl asndan tam bir maynl arazi grnts sergilemektedir. TCKda yer alan 20den fazla madde (rnein md. 125, 213-217, 219, 220, 285, 288, 301, 305, 318, 327-330), Basn Kanunu (rn. md. 19, 20, 25/3), Terrle Mcadele Kanunu (md. 6-7), Radyo ve Televizyon Yaynlar Hakknda Kanunda (md. 4) yer alan muhtelif

20

21

maddeler dncenin ifadesini cezalandrmaya olanak tanmaktadr. Sadece 2010 ylnn ilk alt aynda 596 kii iin, dnce aklamak ile ilikili davalarda 1.219 yl hapis cezasna hkm verilmitir. Ayn dnemde 7 gazete iin yayn durdurma veya toplatma karar verilmitir. Binlerce kii TCK, Terrle Mcadele Kanunu (TMK), Siyasi Partiler Kanunu (SPK) gibi kanunlarn dnce zgrln snrlayan maddeleri uyarnca tutuklu olarak yarglanmaktadr. 2005te TCKnn kabul edilmesi ve 2006 ylnda TMKda yaplan deiikliklerden sonra bu rakamlar art gstermitir. zgr basn halkn gz kuladr. Trkiyede basna uygulanan basklar halkn gzlerini dalayacak, kulaklarna tpa tkacak seviyeye gelmitir. Saygn insan haklar rgt Freedom House, 2011 tarihli raporunda, basn zgrl asndan Trkiyeyi 196 lke arasnda 112., Avrupada ise sonuncu olarak gstermitir. Trkiye 112. Sray Banglade, Kongo, Kenya, Senegal ve Uganda ile paylamaktadr. Trkiyenin basn zgrl puan 2007-2011 aras d gstermitir. Basn zgrl en sk olarak TMK kapsamnda snrlandrlmaktadr. Yarg organlar terr suunu ok geni tanmlamakta, ok kolaylkla gazetecileri terr rgt propagandas yapmakla sulamaktadrlar. Gazetecilere yneltilen bu sulamalarn yan sra TMKnn 6. maddesi uyarnca onlarca sreli yaynn yaym 15 ila 30 gn sreyle engellenmitir. AHM, rper pilot karar ile bu uygulamann sansr nitelii tadn belirterek gerekli yasal dzenlemenin yaplmas gerekliliini ortaya koymasna ramen, dier AHM kararlar gibi bu karar da hkmet tarafndan uygulanmamtr. Bata Babakan tarafndan olmak zere alan hakaret davalar basn zgrln ciddi biimde tehdit etmektedir. 2011in ilk aynda 44 medya mensubu hakaret iddias ile alan ceza davalar kapsamnda 77 yl 3 ay hapis istemi ile yarglanmtr. toplam 11 ay hapse mahkum edilmitir. Ayn dnemde toplam 13 medya mensubundan toplam 350 bin lira tazminat talep edilmitir. Radyo ve televizyon kanallar da AKPli yeler tarafndan kontrol edilen RTKn verdii program durdurma veya yksek meblal idari para cezalarnn tehdidi altndadr. Ulusal bir haber kanal anadilde eitim gibi konularn tartld bir programdan tr 286 bin lira para cezasna arptrlmtr. Bu yksek para cezalar zellikle de yerel yayn organlar iin varolusal bir sorun yaratabilmektedir. Kurulun siyasi basklara ne

kadar ak olduu ksa bir sre nce yaanan Muhteem Yzyl dizisi ile ilgili tartmalarda da ok ak grlmtr. Hkmetten dizi aleyhine aklamalar gelmesi zerine Kurul ok ksa srede ilgili kanala bir uyar cezas vermitir. Bu yasal yollarn yan sra birok dier baskyla da uramak zorundadrlar. Basn mensuplar tehdit edilmekte ve saldrlara uramaktadrlar. Bu tehditler karsnda kolluk kuvvetlerinin yardmna ihtiya duyan basn mensuplar, muhalif iseler, bu yardm kolay kolay elde edememektedirler. Basn mensuplar medya dnyasn ekillendiren medya-siyasetticaret ilikilerinin de tehdidi altndadrlar. Medya gruplar milyarlarca dolar bulan vergi cezalar ile sindirilebilmektedir. Babakan ak ak gazetelerde kan yazlardan gazete patronlarn sorumlu tutacan sylemekte, gazete patronlar yazarlarna bu basky rcu etmektedirler. Devlet kaynaklar ile veya Deniz Feneri gibi kaynaklardan elde edilen gelirlerle yanda bir medya da ekillendirilmitir. 21. yzyl Trkiyesinde sanatsal ifade zgrl de ciddi tehlike altndadr. stanbul-Tophanede vuku bulan olaylar karsnda bata Babakan olmak zere hkmet yelerinin tepkileri ve en son yaanan ucube krizi iktidarn sanata bak asn byk bir aklkla ortaya koymaktadr. Sansr politikasnn yakc olduu bir dier alan nternettir. AKP hkmeti tarafndan karlan 5651 nternet Ortamnda Yaplan Yaynlarn Dzenlenmesi ve Bu Yaynlar Yoluyla lenen Sularla Mcadele Edilmesi Hakknda Kanuna dayanarak onbinlerce nternet sitesi eriime engellenmitir. Bu say tam olarak bilinememektedir. dare, bu konudaki istatistikleri aklamamaktadr. Bilgi Edinme Deerlendirme Kurulu da aklanmas yolunda yaplan bavurular reddetmektedir. yeleri AKP tarafndan atanan Bilgi Teknolojileri Kurumu imdi de tm nternet kullanclarn filtre adnda bir yapyla sansrlemeyi planlamaktadr. darenin bu tarz uygulamalar nde gelen internet sitelerini irkin, berbat, ahlaksz olarak nitelendiren Babakan tarafndan da destek bulmaktadr. Sonu olarak, dnceyi aklama zgrl asndan Trkiyenin iinde bulunduu durum fazlasyla karanlktr. Basn mensuplar drt bir yandan gelen basklar karsnda oto-sansre balamlardr. Basklar, zgrlk

22

23

demokraside iktidar denetleme ilevinin en nemli aktrlerinden biri olmas gereken basn bu amaca hizmet etme olanandan mahrum brakmtr. Basnn kaleminin krlmas, halkn kulaklarnn tkanmas, gzlerinin balanmas anlamna gelmektedir. zgr basn olmadan zgr demokratik tartma olmamaktadr. TOPLANTI, GSTER ve YRY YAPMA HAKKI Bireylerin, toplant, gsteri veya yry gibi ekillerde bir araya gelip dncelerini ortaka ifade etmeleri zgrlk demokrasilerin ayrlmaz bir parasdr. Bu tip etkinlikler dnceyi ifade etme zgrlnn kitlesel grnmleridir. fade zgrlnn dier grnmleri gibi, toplant ve gsteri hakk da Trkiyede ciddi tehdit altndadr. AKP, 12 Eylln en ilevsel yasalarndan biri olan 2911 sayl Toplant ve Gsteri Yry yasasna hibir olumlu deiiklik yapmamtr. Yasann 28 ve 32. maddeleri yoluyla birok siyasi etkinlik cezai yaptrma tabi tutulmaktadr. Trkiyede her yl binlerce kii, sadece demokratik haklarn kullandklar iin bir yandan 2911 sayl Yasann bir yandan da yine AKP tarafndan karlan 5326 sayl Kabahatler Kanununun muhatab olmaktadr. rnein, iki niversite rencisi, sadece Babakann bir konumasnda protestoda bulunup, parasz eitim istedikleri iin, sudan gerekelerle, 14 aydr hapiste bulunmaktadrlar. 2009 ylnda toplant ve gsterilerde meydana gelen olaylarda 6 kii yaamn yitirmi, 301 kii yaralanm, 1.494 kii gzaltna alnm ve 688 kii tutuklanmtr. 2010un ilk alt aynda yaplan mdahalelerde ise 68 kii yaralanm, 1.263 kii gzaltna alnm ve 129 kii tutuklanmtr. AKP iktidar birok dier insan haklar ihlallerinin yan sra zellikle de muhalif gsterilere uygulanan ar polis iddeti ile anlacaktr. Bata renciler ve sendikal iiler olmak zere birok muhalif kesim, gsterileri barl olmasna ramen polis iddetine ve kovuturmalara maruz kalmlardr. 2008 yl 1 Maysnda stanbulun Taksim Meydanna kmaya alan DSKe bal iilere reva grlen ve hkmet yelerinin yasal olduunu savunduu muamele hatralardan kmayacaktr. Sadece bir inat uruna tm bir stanbul durma noktasna getirilmi, zgrlk vermek yerine tm bir ehir ahalisinin skynetime tabi tutulmas tercih edilmitir. AKP iktidar, ar kuvvet kullananlar koruyarak ve hatta taltif ederek bu sreci desteklemitir. ileri Bakan, TEKEL iilerinin gsterisini herkesin
24

gzleri nnde ar iddet kullanarak datan polis kuvvetlerinin yeter lde, orantl kuvvet kullandklarn savunabilecek kadar sorumsuzca davranabilmitir. AKP iktidar en barl gsteri ve yryleri dahi illegalletirme, kanun dlkla itham etme siyaseti gtmektedir. Yksekretime Gei Snavnda (YGS) ortaya karlan ifre skandaln protesto iin barl ekilde yryen lise rencileri dahi Babakan tarafndan illegal rgtlkle sulanabilmitir. Yrtmenin ba tarafndan benimsenen illegalletirme politikas, yansmasn gsterilere ilikin yaplan yarglamalarda bulmutur. Sadece 2010 ylnn ilk alt aynda 146 kii 2911 sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Kanununa muhalefet ettikleri gerekesiyle 900 yl hapse mahkum edilmilerdir. OCUKLAR VE GSTER HAKKI Toplant ve gsteri hakknn ihlallerinden bahsederken zerinde nemle durulmas gereken bir dier konu da kamuoyunda ta atan ocuklar diye bilinen ocuklarn durumudur. 2006 ylnda younlaan gsteriler karsnda Babakann mdahale edilirken ocuk, kadn gzetilmeyecek aklamasn takiben TMK deitirilmi ve ocuklar -18 yandan kkler de- terr sularndan zel Yetkili Ar Ceza Mahkemelerinde yarglanmaya balamlardr. Hkmet, insan haklarn rgtlerinin, yaplann ocuk haklarnn ak ihlali olduu ynndeki eletirilerine kulaklarn kapad. Hkmetin 2006 ylnda balayan bu yeni duruu yzlerce ocuun hayatlarnn balangcnda lkemizin ceza adaleti sisteminin pasl arklar arasnda ezilmesine yol amtr. 2006 ve 2007 yllarnda toplam 1.572 ocuk hakknda terr ve terrle ilgili ceza hkmleri uyarnca dava almtr. Bu ocuklarn yaklak 500 tanesi tutuklu yarglanmtr. 2009 yl iinde, toplant ve gsterilere katldklar iin TMK kapsamnda yarglanan 177 ocuk 772 yl hapse mahkum edilmitir. Her ne kadar 2010 ylnda, youn kamuoyu basks ile, hkmet geri adm atarak TMKda ocuklar lehine baz dzeltmeler yapsa da, rakamlar bu dzeltmelerin de yeterli olmadn gstermektedir. 2010u ve 2011in ilk 4 ay kapsayan 16 ay iinde 638 ocuk gzaltna alnm, bunlardan 211i tutuklanmtr. zetle, Babakann dedii gibi, AKPnin baskc politikalar ne ocuk, ne kadn demi; herkese eit davranlmtr.

25

RGTLENME ZGRL Hibir zgrlk demokrasi rgtl toplumun destei olmadan ayakta duramaz. rgtl bir sivil toplum zgrlk demokrasilerde gerekli olan denge ve denetim mekanizmasnn kitlesel gcn oluturacaktr. rgtllk, dnceyi ifade zgrlnn etkin klnmas iin de nemli bir arttr. Yurttalar ancak rgtlenerek siyasi kararlara katlmlarn daha etkin klabilirler. Trkiyede sivil rgtlenmeler, basna yaplanlara benzer ekilde, hkmetin ift tarafl basks altndadrlar. Muhalif rgtlenmeler kolluk kuvvetlerinin ve dier devlet organlarnn baskc politikalarndan nasiplerini almaktadrlar. ada Yaam Destekleme Dernei, Sarmak Dernei gibi muhalif rgtlenmelerin balarna gelenler bu basklara rnek tekil etmektedir. Her ne kadar yeni bir dernekler kanunu kabul edilmise de, dernekler hala kapatlma riski ile kar karyadr. Muhalif rgtlenmeler bu tarz bir muameleye maruz kalrken, Deniz Feneri gibi hkmet yanls kurulular her trl destek grmektedirler. AKP, sivil toplum dnyasn da yandalatrmaya almaktadr. Sosyal demokrasi iin en nemli sivil toplum rgtlenmelerinden biri hi kukusuz sendikalardr. Sendikalar sosyal adalet araynda sosyal demokrat partilerin doal mttefiki durumundadrlar. AKPnin rgtlenme hakk ve sosyal adalet kart davranlarnn en grnr olduu alanlardan biri de sendikal haklardr. AKP, AB srecinde talep edilmesine ve bu ynde mteaddit sefer sz vermi olmasna ramen sendikal haklar genileten deiiklikleri kabul etmemi, 12 Eyll rejiminin getirdii baskc kanunlar kendi kar iin kullanmtr. Hala birok kiinin sendika kurma hakk yoktur. Sendikaya yelikte byk maddi yk getiren noter art devam etmektedir. Toplu szleme hakkn olanakszlatrmaya yarayan ikolu, iletme ve iyeri barajlar varlklarn srdrmektedir. Halen sendikalar i ileyilerini istedikleri gibi dzenleyememektedirler. yeri demokrasisinin yapc unsurlarndan olan, toplu szleme yapmak iin hangi sendikann yetkili olacann belirlenmesi iin referandum yaplmas hakk halen tannmamaktadr. Birok grev yasa ve engeli varln srdrmektedir. Kamu emekilerinin durumunda ciddi bir gelime sz konusu deildir. Yaplan Anayasa deiiklii ile grevli toplu szleme hakk tannmamtr. Dzenlemeye gre toplu szleme yaplmas srasnda uyumazlk kmas

halinde taraflar Kamu Grevlileri Hakem Kuruluna bavurabilecektir. Kamu Grevlileri Hakem Kurulu kararlar kesindir ve toplu szleme hkmndedir. AHM, birok kararnda Trkiyedeki kamu grevlilerinin rgtlenme hakkn kullandklar iin idari yaptrmlara uramalarn Szlemeye aykr bulmutur. (Karaay, Beykara ve Demir, Enerji Yap-Yol Sen). Bu konuda da kararlarn gerei yaplmad gibi, tam tersine rgtlenme hakkn kullanan kamu grevlileri hakknda yzlerce ilem yaplmtr. Yukarda saylanlar ve bunlar gibi birok uygulama ile Trkiye Uluslararas rgtnn (ILO) sendikalama ve toplu i szlemesi yapma haklarn dzenleyen 87 ve 98 sayl szlemelerini ihlal etmektedir. Bu ihlaller akabinde yaam hakkna kadar ulaan baka hak ihlallerine yol amaktadr. Tuzla tersanelerinde yaananlar, kumla kot pantolon talayan iilerin salk sorunlarn, penceresiz minibslerde tanp sel sular ile can veren iilerin bana gelenleri i kazas diye aklamak mmkn deildir. rgtlenip haklarn savunacak gce ulaamayan emekilerin haklar her gn ihlal edilmektedir. Yandalatrma almalarnn en youn olarak gzlendii alanlardan biri de sendikalardr. Birok ii ve memur sar sendikalara ye olmaya zorlanmaktadr. Sar sendikalar, sendikacln asl ilevi olmas gereken emeki haklar savunusu yapmamakta, tam tersine korporatist bir mantkla emekileri daha rahat ynetilebilir klmak iin arac kurum ilevi grmektedirler. Tm bunlar yaanrken, 2008 1 Mays rneinde olduu gibi, hkmet yetkilileri bamsz kalmaya alan sendikaclar ak hedef gstermektedir. Birok muhalif hareket iin izlenen illegalletirme, yasal siyasetin snrlarnn dna karma abas bamsz sendikalar iin de izlenmektedir. AKP, rgtlenme zgrl ve zellikle de sendikal haklar konusunda 12 Eyll rejiminin kendisine verdii miras byk bir mutlulukla kabul etmi olarak uygulamasna devam etmektedir. Bu alan, 12 Eyll rejimi ile AKP zihniyeti arasndaki benzerliklerin en bariz grnd hak sahalarndan biridir. Tm bu baskc politikalar sonucu 12 Eyll ncesi 42 milyon nfuslu Trkiyede iki buuk milyon olan aktif sendikal ii says, 72 milyonluk Trkiyede sadece 650 bindir. Trkiye, emekilerin insan haklarnn gnlk sklkla ihlal edildii bir lke konumundadr.
27

26

GRM ZGRL AKPnin tartmasz bir ekilde imzasn att bir baka hak ihlali alan da giriim zgrldr. Giriim zgrl, ekonomik alanda oulculuun korunmas asndan byk nem tamaktadr. AKPnin oulculuk kart tavr ekonomi dnyasnda da gzlenmektedir. Yanda kurulular kamu ihalelerinde kayrlmakta, vergi denetimlerinden karlmakta, devletle olan her trl izin ilikisinde ayrcalkl bir konumdan faydalanmaktadrlar. Siyasi bakmdan bamsz kalmaya alan sermaye sahipleri ise temelsiz vergi cezalar, kamu ihalelerinden dlanma, brokraside ilerinin yrmemesi, Rekabet Kurulu gibi idari otoriteler tarafndan verilebilecek idari para cezalar gibi risklerin altna sokulmaktadr. Bir baka deyile, sermaye sahipleri ya AKPden yana taraf olmak, ya da bertaraf olmak tehdidi altndadrlar. dnyas mensuplar, bu korkular iinde ekonomiye dair eletirilerini dahi yksek sesle dile getirememektedirler. Hkmet yanls olmayan giriimciler gerekletirmek istedikleri yatrmlar yapmaktan mali basklar, keyfi cezalar, siyasi tacizler ve nn grememe gibi nedenlerle vazgemektedir. Haksz rekabet ortam, hkmete yakn i adamlar kollanrken hak edenlerin dlanmasna yol amaktadr. Giriimcilerin en ok ikyeti olduklar konularn banda vergi denetiminin siyasallamas gelmektedir. Bu uygulamalar Trkiyeyi gittike yatrm yaplmas riskli bir lke haline getirmektedir. Ekonomik kalknmann motoru olan byk hacimli yatrmlarn yaplabilmesi iin yatrmclar hukuki gvenlik ve ngrlebilirlik aramaktadrlar. Vergi sisteminin siyasallamas bu ngrlebilirlii yok etmektedir. Bu tarz partizan uygulamalar yatrmclarn adalet duygusunu da zedelemekte, haksz rekabete yol amaktadr. lkemizde zgrlk demokrasinin temel bir unsuru olan giriim zgrlnden sz etmek giderek zorlamaktadr. ZEL YAAMIN GZLL Trkiyede hak ihlallerinin son zamanlarda en sk yaand ve bu ihlallerin arkasnda hkmetin olduuna dair phelerin younlat alanlardan biri de zel hayatn gizliliidir. Trkiye her gn ifa edilen gizli kamera grntlerinin, telefon grmesi kaytlarnn gndemi oluturduu bir korku toplumu haline gelmitir. Artk telefonda dinlenme kaygs ile rahat konuamamak normal karlanan bir davrantr. Bu dinlemelerin

nemli bir ksm kanuna uygunluklar tartlr bir ekilde, ama her koulda insan haklar hukukuna aykrlk tekil eden bir temelde, kolluk kuvvetleri tarafndan yaplmaktadr. Bir dier grup zel hayat ihlalinin ise kimler tarafndan yapld tam belirli deildir. Fakat bu tarz ihlallerin hep muhalif ahslar hedef almas, kolluk kuvvetlerin bu tip ihlallerin zerine gitmemesi gibi olgular idarenin sorumluluunu dourmaktadr. AKP, 2005 ylnda yrrle giren CMKnn 135. maddesi ile teknik takip, dinleme gibi zel hayata mdahale ieren kolluk tedbirlerinin uygulama alann geniletmitir. Yine 2005 ylnda polis, jandarma ve MTin yetkilerini dzenleyen kanunlarda yaplan deiikliklerle, bu kurumlara geni kapsaml ve suistimale ak istihbari dinleme yetkisi verilmitir. Belirtilen kanun maddeleri dahi istenilirse kiilerin zel hayatlarn koruyabilecek ekilde yorumlanabilecekken, yarg organlar haklar snrlayan kolluun yetkilerini genileten ve bazen kanunun hkmlerini ihlal dahi eden- yorumlar tercih etmiler ve kolluk kuvvetlerine tm Trkiyeyi dinleme yetkisi veren inanlmas zor kararlara imza atmlardr. Bu durumun ortaya karlmasn takiben jandarma gibi baz kolluk birimleri iin uygulamann durdurulduu anlalsa da bu uygulamann polis tarafndan farkl bir hukuki yol izlenerek devam ettirildii anlalmaktadr. Hukuk asndan en rahatsz edici konulardan bir tanesi de dinleme-teknik takip konusunun tam bir gizlilik rts altnda yrmesidir. Bu ynde verilen kararlar gizlidir ve esas defterine ilenmemektedir. Dolaysyla denetimleri mmkn olmamaktadr. Dinleme ilemlerini hayata geirmekten sorumlu olan Telekomnikasyon letiim Bakanlnn (TB) tm yneticileri hkmet tarafndan atanmtr. TB yapt ilemlerin rakamlar konusunda dahi effaf deildir. Dolaysyla kurum hem yargnn hem yasamann hem de kamuoyunun denetiminin dnda kalmaktadr. ADL YARGILANMA HAKKI VE ZEL YETKL AIR CEZA MAHKEMELER Yukarda zetlenen birok hak ihlali 2005 ylnda yrrle giren CMKnn 250. maddesi uyarnca kurulan zel Yetkili Ar Ceza Mahkemelerinde vuku bulmaktadr. Devlet Gvenlik Mahkemelerini (DGM) kaldrdn ve zgrleme yolunda ileri bir adm attn iddia eden AKP hkmeti CMK 250 mahkemeleri ile DGMleri dahi aranr hale getirmitir. Daha nce DGMlere dahi verilmemi ok sayda yetkinin bu mahkemelere verildii grlmektedir. Bu mahkemeler, zgrlk demokrasinin esasl

28

29

unsurlarndan olan, adil yarglanma hakknn nerdeyse her gn ihlal edildii kurumlar haline gelmilerdir. Gizli tank, gizlilik karar alnarak delillerin sana gsterilmemesi gibi uygulamalar ile savunma haklarnn ii boaltlmaktadr. Bu mahkemelerin aldklar kararlar, bir kararn hakimler tarafndan, belli bir kanuna dayanlarak alnmasnn her zaman hukuka, zellikle de insan haklar hukukuna uygunluk anlamna gelmeyeceinin en can yakc rneklerini tekil etmektedir. SONU: AKP OHALNE KARI ZGRLK DEMOKRAT CHP Dokuz senelik AKP iktidar sonucunda zgrlk demokrasi asndan iinde bulunduumuz tablo hi de i ac deildir. Yukarda ayrntl olarak anlatld zere, zgrlk demokrasinin zerinde ykseldii tm hak ve zgrlkler youn ekilde ihlal edilmektedir. Bu artlar altnda korku toplumundan bahsetmek, siyasal sistemin artk seimli otoriterlik haline geldiini iddia etmek hibir abart iermemektedir. Sistematiklemeye balam olan ihlallerin ounun altnda AKP dneminde kabul edilmi olan kanunlar bulunmaktadr. 2005 tarihli TCK ve CMK; yine ayn tarihli ve polis, jandarma ve MTin yetkilerini dzenleyen kanunlar deitiren kanunlar; 2006 tarihli TMK deiiklikleri; 2007 tarihli PVSK deiiklikleri; yine 2007 tarihli internet kanunu gibi kanunlar zgrlkleri engelleyen sistemin bel kemiini oluturmaktadr. Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu, Sendikalar Kanunu gibi dier snrlayc kanunlarn gemii ise 12 Eylle kadar gitmekte, AKP de, AB sreci ve sivil toplumun taleplerine ramen gerekli deiiklikleri yapmamaktadr. Kurulan baskc rejimin yasama ksmnda AKPnin tam bir sorumluluu vardr. zgrlkleri cendereye alan yukarda saylan kanunlar manzumesi arasnda TMK zel bir nem tamaktadr. AKPnin siyasal dzlemede yrtt, tm muhalefeti hukuk d gsterme gayretinin hukuki tezahr TMKda 2006 ylnda yaplan deiiklikler olmutur. Bu deiiklikle Trk Ceza Kanununun yars terrle balantlandrlm, terr tanm alabildiince geniletilmitir. Maddi hukuktaki bu gelime, usul hukukunda CMK md. 250 uyarnca zel Yetkili Ar Ceza Mahkemelerinin kurulmas ile perinlenmitir. Teknik gzken bu iki deiikliin fiili sonucu u olmutur: her ne kadar Olaanst Hal (OHAL) kaldrlm gibi gzkse de OHAL kalclam ve Trkiyenin her kesine hakim hale getirilmitir. Bu yeni durum AKP OHALidir. AKP OHALi ocuklar dahi terrist olarak

grebilecek, ocuklar dahi olaanst yarglama usullerine tabi tutacak kadar hak ve hukukla ilikisini kesmitir. AKP OHALi her zaman kanunlar zerinde de ykselmemektedir. Gsterilerde ar g kullanm veya daimi hale getirilmi telefon dinlemeler gibi uygulamalar yasaklayan hkmler halen ceza kanunlarnda bulunmaktadr. Ancak btn bu uygulamalar artk kurumsallam bir cezaszlk politikasnn korumas altnda gelimektedir. Kolluk kuvvetleri yetkilerini snrlarn aarak kullandklarnda, bunu hkmetin siyasi dorultusunda yaptklar srece, herhangi bir yaptrma tabi olmayacaklarn ok iyi bilmektedirler. Bu rneklerden karlabilecek olan ders sadece TCK, CMK gibi yasalardaki anti-demokratik hkmleri deitirerek Trkiyeyi zgrlk demokrasiye tamann mmkn olmayacadr. zgrlk dorultuda deiiklikler yaplsa da bu deiikliklerin fiilen hayata gemesini salayacak kurumsal reformlara ihtiya vardr. Kurumsal reformlarn ncelikli hedefi yarg erki olmak zorundadr. Demokrasi tarihi, kanunlarn kendilerine verdii yetkileri suistimal etmeye alan kolluk kuvvetlerine ve bu uygulamalar destekleyen hkmetlere yabanc deildir. Ancak, yine ayn tarih gstermektedir ki, yrtmenin bu tarz kt eilimlerinin nne gemesi gereken, yarg gcdr. ktidarlar, ellerindeki gc kullanarak basn susturmaya, sivil toplumu snrlandrmaya, insanlarn dokunulmaz haklarna dokunmaya teebbs ederlerse, bunun son kertede nne gemesi gereken bir yarg erki bulunmaldr. Yukarda verilen rneklerin de gsterdii zere, Trkiyedeki yarg erki bu gelimelerin nne gemek bir yana, bu gelimelere kanunilik sosu katacak kararlara imza atmtr. Yarg, bamszln yitirmi, hkmetin dmen suyuna girmi, insan haklarndan, zgrlklerinden deil hkmetten, geniletilmi kolluk yetkilerinden yana tavr almtr. Dolaysyla, iinde bulunulan durumdan kmak ve bu durumun bir daha tekrarlanmamasn salamak iin cevab bulunmas gereken soru, nasl bamsz ve insan haklarndan yana taraf bir yargnn Trkiyede kurulacadr. Hem AKP OHALinin bel kemiini oluturan kanunlarn zgrlk bir ynde deitirilmesi hem de bu zgrlkleri kalc klacak kurumsal reformlarn yaplmas iin ise her eyden nce zgrlk bir siyasi irade

30

31

gerekmektedir. AKP, byle bir iradesi olmadn getiimiz dokuz senede aka ortaya koymutur. Bu ynde bir siyasi iradeyi ortaya koyabilecek g ve birikimdeki tek parti CHPdir. Temel hak ve zgrlklerin zgrlk demokrasinin kurucu unsurlar olduuna inanan CHP, Trkiyede AKP OHALine son verecek yasal dzenlemeleri yapabilecek; bu deiiklikleri kalclatracak bamsz ve insan haklarndan yana taraf bir yarg erkini tesis edebilecek olan tek siyasi gtr.

PVSKda yaplacak deiikliklerle kolluk kuvvetlerinin silah kullanma, durdurma, parmak izi toplama gibi alanlardaki yetkileri daraltlacaktr. MOBESE gibi youn biimde bavurulan ve zel hayatn gizliliini tehdit edebilen uygulamalar mutlak olarak ak yasal altyapya kavuturulacaktr. CHP iktidarnda tm siyasi cinayetlerin aydnlatlmas iin TBMMde aratrma komisyonlar kurulacaktr. Bu aratrma komisyonlarnn yetkileri, bir sonraki blmde anlatlaca zere, artrlacaktr. kacak yeni delillerle, kapanm dava dosyalarnn yeniden almas ve katillerin bulunmas iin samimiyetle uralacaktr. Ucu kime giderse gitsin, tm cinayetlerin tm balantlaryla ortaya karlmas, Trkiyede kurmak iin altmz toplumsal bar iin olmazsa olmazdr. kencede cezaszla son verilecektir. BM kenceyi nleme Szlemesinin ek protokol onaylanacak ve bu protokoln ngrd ulusal izleme mekanizmas oluturulacaktr. AHMde ikenceden tr bir mahkmiyet alnrsa, hkmedilen tazminatn ikenceyi yapan grevlilere rcu edilmesi takdire balanmayacak otomatik hale getirilecektir. Tutuklamalara ilikin CMK hkm insan haklar kurulularnn katlm ile yeniden kaleme alnacaktr. Tutuklama kararlarnn mahkeme heyetinin oy birlii ile alnmas zorunluluu, tutuklama karalarnn alnmas iin Fransada olduu gibi ayr bir hakimlik makam tesis edilmesi, tutukluluk kararlarnn tmnn itiraznn Yargtayda kurulacak olan belli dairelere yaplmas, katalog sulardan vazgeilmesi gibi tutukluluk kararnn alnmasn zorlatracak ve denetimini glendirecek deiiklikler deerlendirilecektir. TCK ve TMKda yer alan, ifade zgrln engelleyen hkmler, uluslararas szlemelerle belirlenmi demokratik ve evrensel ltler temelinde deitirilecek ya da kaldrlacaktr. nternet medyas dahil, tm basn mensuplarnn, avukatlara benzer ekilde, bir kamu grevi ifa etmekte olmalarndan tr belirli yasal korumalara sahip olmalar, belirli profesyonel ayrcalklar olmas konusu gazeteci rgtleri ile birlikte deerlendirilecektir. Medya mensuplarnn bir sendika yesi olmalar gerekirse zorunlu hale getirilecek, medyada rgtllk artrlarak, ticari gcn ifade zgrlnn nne gemesi engellenecektir. Tutuklu veya tutuksuz yarglanan medya mensuplarnn, mesleki pratiklerinin gerei olarak bulundurduklar belgeler ve kullandklar aralara el konulmas uygulamasna son verilmesi iin gerekli nlemler alnacaktr.
33

CHPNN ZGRLK DEMOKRAS PROGRAMI

CHPnin Trkiyede zgrlk demokrasinin nn amak iin ataca admlar iki gruba ayrlmaktadr. Birinci grupta yer alan giriimlerin amac, yukarda zeti verilen, AKPnin Trkiye apna hakim kld ilan edilmemi OHALin hukuki yapsn ortadan kaldrmak; bu kapsamda oluturulan baskc hkmleri insan haklarna uygun hale getirmektir. kinci grupta ise, ncelikli amac bamsz ve insan haklarndan yana bir yarg erki yaratmak olan kurumsal reform nerileri yer almaktadr. BASKI DZENNE SON VERECEK YASAL DEKLKLER AKP tarafndan oluturulan baskc rejimin temelinde yer alan 2005 tarihli TCK ve CMK, AKPnin yapt deiikliklerle iyice baskc hale gelen TMK ve PVSKda yer alan, yukarda dikkat ekilen hkmler, CHP iktidarnda tamamen gzden geirilecek ve btn bu hkmler uluslararas insan haklar hukukuna uygun hale getirilecektir. Yaam hakk, ifade zgrl ve zel hayatn gizlilii gibi temel haklarn gerektii biimde korunmasna en st dzeyde zen gsterilecektir. Yaplacak ncelikli deiikliklerden bir tanesi terr suunun ve terrist tanmnn kapsamn daraltmak ve yasal siyasetin, ifade zgrlnn alann geniletmektir. Gnmzde, terrle yakn uzak ilikisi olamayacak birok kii, terr suunu ok geni yorumlayan mahkemeler tarafndan bu kapsamda yarglanmaktadr. Bir ahsn terr suundan mahkm olmas iin, 2005 ncesi itihatta yer ald zere, bir rgt yesi gibi yaamak, bir hiyerariye bal olmak gibi artlar aranmaldr. AKP OHALinin TMK kadar nemli bir dier aya olan zel Yetkili Ar Ceza Mahkemeleri kaldrlacaktr. Bu mahkemelerin yarglamasna hkim olan, adil yarglanma hakknn ihlalini tekil eden, delillerin gizli tutulmas gibi uygulamalara son verilecektir.

32

nternet yasaklarna son verilecek, internette filtre gibi uygulamalara daha balamadan son verilecektir. Konuya ilikin 5651 sayl yasa uluslararas standartlara uygun olarak revize edilecektir. nternet zerindeki sansr anlamna gelecek uygulamalara son verilecek ve ilgili kurumlarn ynetiminin gerek oluumu gerek ileyii idari adan daha zerk hale getirilecektir. CHP, temel bir insan hakk olan din ve inan zgrlnn de koruyucusu olacaktr. Her din, mezhep veya inan grubundan yurttamzn inan ve ibadet zgrl gvence altna alnacaktr. Devlet her inantan vatandaa eit mesafede duracaktr. Herkesin dini inanc onurudur. Bu inanlar siyasete alet edilmemelidir. Cumhuriyetin temel niteliklerinden olan laiklik, herkesin dinini istedii gibi yaamasnn ve kimsenin kimseye bu konularda bask yapamamasnn da garantisidir. Toplant ve Gsteri Yryleri Yasas ile Kabahatler Kanununda gerekli deiiklikler yaplarak barl toplant ve gsteriler yznden vatandalarn pheli durumuna drlp, madur edilmelerine son verilecektir. Bu haklarn kullananlara hukuka aykr biimde mdahale edenler hakknda yasal ilem yaplacaktr. rgtlenme zgrlnn nndeki tm engeller, bundan nce Sivil Toplum konulu raporda belirtildii zere, kaldrlacaktr. Sendikalar Kanununda yer alan ve sendikalama zgrlnn, sendika seme hakknn ve toplu i szlemesi hakknn etkin kullanlmasn negatif etkileyen engeller kaldrlacaktr. Kolluk kuvvetlerinin zel hayatn gizliliini ihlal eden tm sular etkin aratrmalar iin gerekli siyasi irade gsterilecektir. TBin effaf almas salanacak ve TBMMde belirlenecek bir komisyona dzenli aralklarla, dinlenen telefon, pheli says, kararlarn nasl alnd gibi konularda hesap vermesi salanacaktr. Ayrca TB idari adan daha zerk hale getirilecek, Bakan ve ynetiminin Anayasa Mahkemesi kararnn gerei olarak yalnzca Babakan tarafndan belirlenmesinden vazgeilecektir. Dinleme kararlarnn gizli olmasnn yaratt sakncay ortadan kaldrmak iin tm kararlarn Yargtay Ba Savcs ya da Yargtayn zel bir dairesi tarafndan resen denetlenmesinin yolu alacaktr. Tm dinlemeler iin mutlak azami sreler ngrlecektir. Tpk Yargtay kararlarndaki gibi dinlemeler tek bana mahkumiyete esas delil oluturamayacak, hukuka aykr her trl delilin derhal dava dosyasndan karlmas yasal zorunluluk haline getirilecektir.
34

BAIMSIZ VE NSAN HAKLARINDAN YANA BR YARGI ERK CHP iktidarnda Trkiyede zgrlk demokrasiyi yerletirmek iin atlacak admlarn belki de en nemlileri yarg erkini ilgilendirenler olacaktr. AKP tarafndan baskc bir sistem kurulurken yarg zerine den grevi yerine getirememi, insan haklarnn korunmasn salayamamtr. Hatta yukarda verilen baz rneklerde de grld zere bizatihi yarg organlar insan haklarn ciddi ekilde ihlal eden kararlarn altna imza atmlardr. Yargnn bu gszlnn nemli bir nedeninin 1982 Anayasas ile getirilen dzen altnda yarg bamszlnn salanamam olmas olduu sylenebilir. 1982 Anayasas hakim ve savclar idari adan Adalet Bakanlnn basklarna kar korumasz brakm; hibir Avrupa lkesinde olmayan bir ekilde Adalet Bakann ve Adalet Bakanl Mstearn Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu (HSYK) yesi yaparak yargnn zerinde ciddi bir yrtme vesayeti oluturmutur. Bir baka yapsal sorun da adli kolluun eksiklii olmutur. Bu eksiklik sonucu soruturmalar savclarn kontrolnden km, kolluk kuvvetlerinin etkisi ok daha belirgin hale gelmitir. 12 Eyll 2010 tarihinde gerekleen referandumla kabul edilen yeni dzen, bahsedilen sorunlara bir are oluturmam ve hatta referanduma evet diyen baz aydnlar tarafndan da sonradan kabul edildii zere Adalet Bakanlnn HSYK zerindeki kontroln daha da artrmtr. HSYK seimlerinde muhalif hakim-savc rgtlerinden bir tek kii bile Adalet Bakanlnn listesini delememi, tm yeler Bakanln tercihleri dorultusunda belirlenmitir. Seimlerin i yzne ilikin baz yarg mensuplar tarafndan son zamanlarda yaynlanan hatrat, seim srecinin Adalet Bakanl tarafndan nasl tam kontrol altnda tutulduunu gstermektedir. HSYKnn bu ekilde oluumu ile yarg mensuplarnn iktidara daha da baml hale geldiklerini sylemek sadece malumun ilan olacaktr. Bu bamlln ac bir rnei HSYK tarafndan Dantay ve Yargtaya en son yaplan atamalarda grlmtr. HSYK, AKPnin siyasi izgisi dorultusunda davranm ve kadn yarglar nerdeyse tamamen yksek yargnn dnda tutmutur. Dantaya HSYK tarafndan atanan 51 yargcn sadece 1 tanesi kadndr. Yargtaya atanan 151 yenin de sadece 5i kadndr. Bu saylar eitlik bir yana Trkiyede yargdaki kadn yzdesini

35

bile yanstmamaktadr. AKP, elinde olanak olmasna karn, HSYKnn sadece meslekten karma deil, her trl kararlarna kar yarg yolunu amad iin bu kadar bariz bir ayrmclk karsnda dahi yarg yoluna gidilememitir. 1982 Anayasas ile zaten vesayet altna alnm olan yarg, bir dier 12 Eyllde tam kontrol altna alnmtr. Bundan sonraki srete yarg kararlarnn daha da belirgin ekilde AKPnin seimli otoriterlik projesini destekler ekilde kmas, muhalif hareketleri gittike daha ok illegalletiren bir izgiye girmesi hi artc olmayacaktr. CHP, bu durumun srdrlebilir olmadna inanmaktadr. Eer Trkiyede zgrlk demokrasi kurulacaksa, yargnn bamszln salamak ncelikli grevlerden biri olacaktr. HSYKnn bugnk hali ile devam mmkn deildir. Yeni kurulacak dzende, Fransada olduu gibi, ikili bir yap esas alnmal ve Hakimler Yksek Kurulu ile Savclar Yksek Kurulu ayr kurumlar olmaldr. Yargnn denetimi, Hakimler Yksek Kurulu ve Savclar Yksek Kuruluna bal mfettilerce yaplmal ve Adalet Bakanlna bal mfettiler sadece yardmc hizmet ve grevlerde alanlar (kalem dzeni) denetlemelidir. Hkimlerin bamszl ve tarafszlnn yan sra, savclarn Adalet Bakanna idari olarak ballnn yarg bamszln etkilememesi gerektii, anayasal gvence altna alnmaldr. Hkim ve savclarn ykselmesine ilikin nesnel esaslar Anayasada yer almal, zellikle not esasn temel alan liyakate dayal ykselmenin hukuksal erevesi Anayasada izilmelidir. Hkimler Yksek Kurulu ve Savclar Yksek Kurulu ye seimlerinde kadn-erkek oranna ilikin bir dzenleme getirilerek belli bir kadn kotas belirlenmelidir. Yeni sistemde atamalarn nemli bir ksmnn TBMM tarafndan nitelikli ounlukla yaplmas daha az partizan isimlerin kurullarda temsili asndan yerinde bir reform olacaktr. Benzer bir neri Anayasa Mahkemesi iin de yaplabilir. Anayasa Mahkemesi yelerini Cumhurbakannn deil de TBMMnin nitelikli ounlukla semesi oulculuu salamak asndan daha etkin bir yol olacaktr. Bu seimler yaplrken belirli bir mzakere yolu seilmeli ve yurtdnda baz lkelerde olduu zere, bu seimler yaplrken aday hakimlerin gemite

alm olduklar kararlar effaf bir tartma konusu olmaldr. Bu tarz nlemlerle yarglara daha nitelikli kararlar yazmak iin ek nedenler yaratlabilecektir. Benzer ekilde, adli ve idari yargdan Hakimler ve Savclar Yksek Kurullar iin yaplacak seimlerde oulculuun temini iin gerekli tedbirler alnmaldr. Hkim ve savclarn nasl propaganda yapabilecekleri belirlenmelidir. Adalet Bakanl brokrasisinde yer alan hkim ve savclarn pozisyonlarnn getirdii ayrcalkl konumu seimlerde kullanmamalar iin nlemler alnmaldr. Adalet Bakanl brokrasisinden hkim ve savclarn, kurullar iin yaplacak seimlerinde aday olmalarnn tamamen yasaklanmas da dnlebilir. Bamszl glendirmek amacyla, kurul yeleri sadece bir dnem iin grev yapabilmelidirler. Hakim ve savclara ilikin kararlarda savunma kanadnn da grlerinin duyulmas asndan, bu kurullara, kuruldaki grevinin bitiminden sonra avukatlk mesleine devam etmemesi art ile, avukatlar da dahil edilebilir. Tm bu nlemler kurullar daha ok sesli yapacak; yarg bamszln glendirecektir. Yargnn bamszlnn salanmas, tek bana yargnn insan haklarndan yana olmasn salamayacak, ama bylesine bir eilimi kesinlikle glendirecektir. Yargnn insan haklarndan yana taraf olmasn salamak iin atlmas gereken nemli admlardan bir tanesi adli kolluun oluturulmasdr. Adli kolluk ile soruturmalarn kontrol kolluk kuvvetlerinden savclarn eline geirilmelidir. Dorudan yarg mensuplarnn denetiminde olacak olan adli kolluun partizan soruturmalara karma ihtimali daha dk olacaktr. Yarg mekanizmasnn insan haklarndan yana taraf olmasn salamak iin atlmas gereken bir dier adm da savunmann haklarnn glendirilmesidir. Savunmann kovuturmann her aamasnda mevcut olmasn salayacak tedbirler alnmaldr. Anayasadaki adil yarglanma hakk balamnda, bamsz savunma, savunma hakknn pheliye hatrlatlmas ve gsz kesimlerin adalete eriimi iin adil yardm hakk gvence altna alnmaldr. Yarg kararlarnn niteliini artrmann bir dier yolu effafl artrmaktr. Mevcut durumda, yksek yargnnkiler dahil, kararlarn tmne cretsiz olarak ulalabilecek bir bilgi bankas bulunmamaktadr. Yarg kararlarnn ticari meta haline gelmesi kabul edilemez. Bata yksek yarg olmak zere
37

36

tm yarg organlarnn kararlarna elektronik ortamda eriim mmkn hale getirilmeli, effaflk salanmal, yargnn kararlar tm hukuk camiasnn denetimine tabi tutulmaldr. Trkiyede hakimlerin ve savclarn insan haklarndan deil de genelde devletten yana bir zihniyet gelitirmelerinin nemli nedenlerinden biri de kariyerlerinin ilk yllarnda kendilerini iinde bulduklar sosyal evredir. Hakim veya savc adaylar grece gen yalarda krsye kmakta, ufak kasabalara atanmakta, bu artlar altnda bir ou iin yegane sosyalleme olana dier devlet grevlileri ile olabilmektedir. zellikle gvenlik sorunlar bulunan yerlerde bu durum ok daha youn ekilde yaanmaktadr. Bu durumun stesinden gelmek iin nerilebilecek bir zm yolu hakim ve savcla ancak belli bir yatan sonra bavurulmasn kabul etmek olabilir. Bu ekilde gelecein hakim ve savclar kariyerlerinin ilk aamasnda avukatlk da yapabilir, avukatlarn sorunlar ile daha rahat empati kurabilir, daha oulcu ortamlarda sosyalleebilirler. Yargnn kararlarnn niteliini ykseltmek iin alnabilecek bir dier nlem de hukuk camiasnn genel olarak niteliini ykseltecek nlemler almaktr. Her ne kadar hakim ve savcla giri bir snava tabi olduundan ancak belli bir seviyenin zerindeki adaylar bu grevlere gelebiliyorsa da benzer bir art avukatlk iin bulunmamaktadr. Avukatlar ne kadar iyi hukukular olurlarsa, hakim ve savclarn kararlarn da o oranda etkileyebilecekleri aktr. Bu nedenle, hukuk camiasnn genel niteliini ykseltmek iin birok lkede olduu gibi bir baro snav dnlebilir. Bu konuda barolar ile ortak bir alma yaplacaktr. Son olarak, Trkiyede insan haklarndan yana zgrlk bir demokrasinin kurulabilmesi iin atlacak bir dier adm da, tm bu haklarla uyumu denetlemek zere Birlemi Milletlerin (BM) standartlarna uygun, ynetiminde insan haklar rgtlerinin hakim olaca bir nsan Haklar Ulusal Denetim Kurumu kurmak olacaktr. Mevcut durumda faaliyet gsteren nsan Haklar Bakanl gibi kurumlar zerklikten uzak, brokratik hiyerari iinde yer alan yaplardr. Bu durum insan haklarnn korunmas asndan kabul edilemez. CHP tarafndan oluturulacak yeni yapnn gl bir zerklik sahibi olmas salanacaktr. Yine BM standartlarna uygun olarak, bu kurumun kuruluu da balangtan itibaren insan haklar rgtleri ile birlikte gerekletirilecek, onlarn taleplerine daha kurulu aamasnda yant verilecektir.

38

39

III. Parlamenter Demokrasi

Trkiyede insan haklar youn bir ekilde ihlal edilmektedir. Bu ihlaller Trkiyenin demokratik bir sisteme ulamasnn nndeki en byk engeller olarak ortaya kmaktadr. Bu ihlallerin balca nedeni AKPnin anti-demokratik zihniyetidir. Ancak, ortada ayn zamanda sistemik bir sorun da bulunmaktadr. ktidarlarn ellerindeki gc suistimal etmelerini engellemesi gereken denge ve denetim mekanizmalar, bata yarg olmak zere, grevlerini yerine getirememilerdir. Bundan nceki blm yaanan bu sorun karsnda yarg nasl glendirilebilir sorusuna yant aramtr. Bu blm ise parlamentonun denetim ilevinin nasl glendirilebileceini inceleyecektir. CHP, Trkiyede zgrlk demokrasi iin gl bir parlamento olmas gerektiine inanmaktadr. Gl bir parlamento, bamsz yarg ile birlikte, iktidar gcnn suistimalini demokratik yollardan engelleyebilecek iki nemli kurumdan biridir. Parlamentonun denetim gcn artrmak iin atlacak ilk adm milletvekillerinin partilerine gre zerkliklerini veya glerini artrmaktr. CHP, bu kapsamda, semenlerin milletvekillerinin belirlenmesine daha etkin katk salayabilecekleri deiiklikleri desteklemektedir. Atlacak bu admla milletvekilini parti liderinin deil, halkn kendisinin semesi yolunda nemli bir mesafe kat edilebilir. Arkasnda bu ekil bir halk destei olan milletvekilleri daha bamsz davranp daha etkin denetim yapabilirler. CHPnin, parlamentonun denetim gcn artrmak iin uzun sredir dile getirdii bir dier nerisi de Mecliste bakanln ana muhalefetin yapaca Kesin Hesap Komisyonunun kurulmasdr. Bylece, muhalefetin iktidardan daha etkin hesap sormas salanacaktr. Bu komisyon hkmetin bte kaynaklarn ngrld gibi harcayp harcamadn denetleyecektir. Her ne kadar bu tarz bir adm parlamentonun gcn byk oranda artracaksa da, bu art daha ok mali denetim ksmnda olacaktr. CHPnin amac hem mali denetimi hem siyasi denetimi artrabilmektir. Parlamentonun siyasi denetim rolnn CHPnin istedii gibi glenebilmesi iin atlacak admlarn bazlar kanun veya Meclis Tz deiiklii gerektirmekle birlikte, bazlar da sadece belirli pratiklerin geleneklemesi ile hayat bulabilir. CHPnin iktidara geldiinde yerletirecei nemli bir uygulama Babakann dzenli aralklarla TBMM Genel Kurulunun karsna geip, milletvekillerinin kendisine soracaklar

40

41

sorular yantlamas olacaktr. Benzer bir uygulama ngilterede yz yl akn bir sredir devam etmektedir. ngiltere Babakan her hafta aramba gn milletvekillerinin sorularn yantlamakta, dolaysyla milletvekillerine hesap vermektedir. CHP, Babakann her hafta olmasa da en azndan hafta ar TBMM Genel Kurulu karsna geip sorulara yant vermesini salayacaktr. CHP iktidar hesap verebilir olacaktr. CHP, gerekirse Tzk ve ilikili kanunlar deitirerek, Meclis Aratrma Komisyonlarnn yetkilerini artracak ve kurulmalarn kolaylatracaktr. Aratrma komisyonlarnn kurulmasn kolaylatrmak ve muhalefetteki partilerin de aratrma balatabilmelerini salamak iin, TBMMde grubu bulunan en az iki parti veya milletvekillerinin te biri gibi belirlenecek artlar tayan bavurular komisyonun kurulmas iin yeterli saylacaktr. Komisyonlarn bilgi toplama olanak ve yetkileri de glendirilecektir. Komisyon davetine icabet etmemek veya komisyonun istedii belge ve bilgileri gndermemek ciddi yaptrmlara balanacaktr. TBMMyi glendirmek iin atlabilecek bir dier adm da, zellikle insan haklar ihlallerinin sk yaand gvenlik sektrnde faaliyet gsteren devlet kurumlarnn yneticilerinin dzenli aralklarla Mecliste oluturulacak bir komisyonda milletvekillerine hesap vermesini salamak olacaktr. Milletvekilleri, insan haklar ihlallerini aratrabilmek iin geni yetki ve olanaklara sahip olmaldrlar. Son olarak, bir sonraki blmde de belirtilecei zere, TBMMnin gcn artrmak iin atlmas gereken belki de en nemli adm Meclisin temsil kabiliyetini artrmaktr. TBMM, halkn tercihlerini ne kadar iyi yanstrsa o kadar gl olacak, yasama ve denetim grevini ok daha etkin yerine getirebilecektir. Bu nedenle CHP, 12 Eyll rejiminin bir kalnts olan, hibir Avrupa lkesinde bir benzeri bulunmayan, yzde 10 barajn kaldracaktr. Baraj azami yzde 5 olarak belirlenecektir.

Bakanlk sisteminde, halk tarafndan dorudan seilecek ve parlamentoyu fesih etme yetkisi olacak bir Bakann baskc-diktatoryal bir yola sapmasnn engellenmesi iin sert bir kuvvetler ayrl olmas gerekmektedir. Bakanlk sisteminin demokrasi ile uyum iinde uyguland dnyadaki tek lke olan ABDde, Bakann yetkileri, ok gl bir yarg, parti disiplini ok az olduu iin bamszl gl yelerden oluan yasama meclisleri, federasyonun paralarn oluturan eyaletler, bu eyaletlerin yasama meclisleri ve valileri, zgrl salam garantiler altnda olan gl bir basn, gl, devletten bamsz olarak kendi ayaklar zerinde durabilen bir i dnyas gibi birok etmen tarafndan denetlenmekte ve dengelenmektedir. Bu dengenin yan sra, ABDde sistemi oluturan siyasal partilerin arasnda ok nemli siyasi farkllklar olmamas da Bakanlk sisteminin ileyiini kolaylatrmaktadr. Bu tarz ciddi, tarihsel sre iinde kurumlam denge ve denetim mekanizmalarnn olmad lkelerde Bakanlk sistemi denemeleri demokrasi asndan birok hsrana yol amtr. Amerikan sistemini kendilerine uyumlandrmaya alan birok Latin Amerika lkesinde Bakanlk sistemi tek adam rejimlerinin olumasna yol amtr. Oluan bu rejimler toplumsal ayrmlar daha da krklemi, var olan sorunlarn daha da derinlemesine yol amtr. Bakanlk sisteminin bu etkilerini incelemek iin yaplan ve 1950-1990 aras parlamenter veya Bakanlk sistemi ile ynetilen 135 lkeyi karlatran bir aratrmann sonular dikkate deerdir. Belirlenen zaman aralnda parlamenter sistemle ynetilen demokrasilerin %28i diktatrle dnrken, bakanlk sistemiyle ynetilenlerin %52si diktatrlkle sonulanmtr. Demokrasinin yaam umudu parlamenter sistemde 71 ylken bakanlk sisteminde 20 yldan az olarak saptanmtr. Dier bir deyile, parlamenter sistemle ynetilen demokrasiler bakanlk sistemiyle ynetilenlere kyasla ok daha uzun mrldr. Diktatrle dnme ihtimalleri ok daha dktr. ki sistemi karlatran aratrmalarn ortaya koyduu bir baka bulgu da bakanlk sisteminin toplumdaki kutuplamalar daha da krklediidir. zellikle etnik, dini farkllklarn ok olduu, bu farkllklar zerine siyaset yapan siyasal partilerin bulunduu lkelerde bakanlk sistemi bu farkllklarn bir soruna dnmesine yol amakta, var olan sorunlar da daha da derinletirmektedir. Bakanlk sisteminin byle bir etki

PARLAMENTER GELENEK VE BAKANLIK SSTEM TARTIMALARI

CHP, parlamentoyu, lke demokrasisinin kalbini glendirmek iin neriler olutururken, AKPnin Bakanlk sistemi gibi bir almas olduu anlalmaktadr. CHP, Bakanlk veya yar-Bakanlk gibi sistemlerin, Trkiyenin gnmzde yaad siyasi sorunlar zmektense, daha da derinletireceine inanmaktadr.

42

43

yaratmasnn temelinde, sistemin kazanann her eyi almas zerine kurulu olmas ve parlamentonun nemini azaltyor olmas gelmektedir. Bakanlk sisteminde siyaset byk oranda bakan ve evresinde gelimekte, parlamento yetki ve grnrlk kaybetmekte, demokrasinin merkezinde seslerini duyuramayan grece ufak siyasi grler iin sistemden yabanclama hzlanmaktadr. Bu saptamalar, Trkiye gibi kayda deer kutuplamalar olan, etnik ve dini temelde siyaset yapan partilerin olduu lkeler iin byk nem tamaktadr. Bakanlk veya yar-bakanlk sisteminin en sorunlu alanlarndan biri Bakan ve Meclis ounluu baka partilerden olursa oluan sorunun nasl zleceidir. Byle bir durumda sistem kilitlenebilmektedir. Bakan ynetimini srdrmek iin gerekli yasalar karamama, gerekli bteyi alamama sorunlar ile kar karya kalmaktadr. Bu sorunlarn stesinden gelmek her zaman mmkn olmamaktadr. Baz Latin Amerika lkelerinde bakanlara bu sorunun stesinden gelmek iin kanun hkmnde kararname kabul etme yetkisi verilmi; bu da parlamentonun neminin iyice azalmasna, diktatoryal eilimlerin iyice glenmesine yol amtr. Bakanlk sistemini savunanlar, sistemin siyasal partileri konsolide edeceini, iki partili bir sisteme doru bir evrimi hzlandracan bunun da istikrar asndan daha faydal olacan ileri srmektedirler. Trkiye gibi iinde zengin oulculuk barndran bir sosyolojisi olan, siyasal farkllklar tarihsel sre iinde olumu ve yerlemi bir lkede bu tarz toplumsal mhendislik abalarnn olumlu sonular vermeyecei aktr. Unutulmamaldr ki, 12 Eyll 1980 darbesini yapanlar da benzer umutlar dile getirip, bugn iinden kmak iin uratmz sorunlar yuman yaratmlardr. Son olarak zerinde durulmas gereken, bakanlk sistemi gibi nerileri dile getirenlerin veya yzde 10luk seim baraj gibi uygulamalar savunanlarn ska kullandklar istikrar kavramdr. stikrardan kastedilen koalisyon olmayan, tek bir siyasi hareketin iktidara sahip olduu ynetimlerdir. Bu tarz bir istikrarn, lkedeki zgrlkleri, zgrlk demokrasiyi korumak adna nasl bir istikrar vaat ettii ise ok tartmaldr. 9 senelik istikrarl AKP hkmetinin Trkiyedeki zgrlklere verdii istikrarl hasar bir nceki blmde ayrntl olarak ele alnmtr. Bu szde istikrar kalclatrmak iin yaplacak bakanlk sistemi reformu gibi bir deiiklik istikrardan te istibdat vaat etmektedir.

Koalisyon korkusuyla, szde istikrar argmanlar ile seim barajlarn veya bakanlk sistemi gibi nerileri destekleyenler toplumun gereklikleri ile yzlemekten kamaktadrlar. Toplumun gerekliine Mecliste tam yer verip sorunlar Mecliste zmeye almak yerine, seim-sistem mhendislii ile toplumun iindeki ayrmlar grmezden gelmeyi tercih etmektedirler. Grmezden gelerek var olan sorunlarn zlmeyecei, tersine daha da derinleecei aktr. Trkiye hayati sorunlarnn zmn yeterince ertelemi ve bunun bedelini de ar demitir. Artk, sorunlarn zmn daha da erteleyecek, onlar yok sayacak vakti yoktur. Son olarak alt izilmesi gereken ok nemli bir konu Meclisin, parlamenter sistemin, Trkiyedeki demokrasi mcadelesindeki tartlmaz simgesel nemidir. Osmanl mparatorluundan balayarak bu topraklardaki parlamentarizmin tarihi 1840larda kurulan vilayet meclislerine kadar geri gtrlebilir. Osmanlnn ilk yasama meclisi 1876 ylnda oluturulmutur. O tarihten bu yana Trkiyede demokrasi mcadelesinin en nemli hedeflerinden biri Meclisi her art altnda ak tutmak, Meclisin, halkn szn egemen klmak olmutur. Bu topraklarn kurtulu mcadelesi meclis ile yaplmtr. Kurtulu mcadelesi bir anlamda da igal kuvvetleri tarafndan kapatlan meclisi ak tutma mcadelesi olmutur. Bu topraklarn demokratlar meclislerini fesih eden padiahlara da askeri ynetimlere de uzun sre boyun emediler; Meclisin her zaman yeniden almas iin mcadele ettiler. CHP, bu mcadelenin ok nemli olduunu dnmektedir. CHP tarihi boyunca TBMMnin ak kalmas, zgrlk bir yapya kavuturulmas iin almtr. CHP, arkasnda bylesine anl, bylesine sembolik bir tarih bulunan meclisin yetkilerini azaltacak, meclisin siyasal sistemdeki nemini drecek her trl giriimin karsnda yer almaktadr. CHP, tam tersine, bu nemli tarihten g alarak, Meclisin temsil kabiliyetinin artrlmas, yetkilerinin glendirilmesi iin alacaktr. Trkiyede zgrlk demokrasinin tm kural ve kurumlar ile yerleebilmesi iin daha az deil, daha ok parlamentarizme ihtiya vardr.

44

45

IV. oulcu Demokrasi

zgrlk demokrasinin bir dier temel ilkesi oulculuktur. Siyasi anlamda oulculuk oy oran ne olursa olsun tm siyasal gruplarn rgtlenme ve temsil haklarnn tannmasn, tm siyasi gruplara adil yarma artlar salanmasn ve ounluu elinde tutanlarn siyasi alan teksesliletirmesini engelleyecek kurum ve kurallarn bulunmasn gerekli klar. Trkiyede yzde onluk seim baraj, geni tanmlanm parti yasaklar, byk partileri kayran devlet yardmlar ve bamsz adayl zorlatran engeller gibi birok dzenleme, siyasal oulculua zarar vermektedir. CHP iktidarnda siyasi oulculuk tam anlamyla salanacaktr. Seim baraj azami yzde 5 olarak belirlenecektir. AHM ve Venedik Komisyonu kararlarnda grld zere parti kapatma ok istisnai bir yol olarak tanmlanacaktr. Siyasi Partiler Kanunu ve Seimlerin Temel Hkmlerine Dair Kanundaki propaganda yasaklar kaldrlacaktr. Bamsz adayl engelleyen yksek bavuru cretleri drlecektir. Tm siyasi partilerin adil ve nesnel ltlere gre devlet yardm almas salanacaktr. zgrlk demokrasilerde oulculuk toplumsal alana da hakim olmaldr. Toplumsal farkllklar hukuk dzeni tarafndan tannmal ve korunmaldr. Demokratik toplumun hibir yesi cinsiyeti, etnik kkeni, dini, mezhebi gibi nedenlerle ayrmcla uramamal, hayata geriden balamamaldr. CHPnin bu konudaki grnn temelinde eit ve oulcu yurttalk anlay ile sosyal adalete olan inanc yer almaktadr. Etnik, dini kimlii ne olursa olsun tm yurttalar eittir. Yurttalk, tek bir kimlie referansla deil, kimliksel oulculuu ierecek bir ekilde tanmlanmaldr. Bu lkenin tm yurttalar, farkl kimliklerini koruyarak Trkiye Cumhuriyeti yurttalnn emsiyesi altnda yerlerini alabilmelidirler. lk geliim yllarnda sosyal demokrasinin ncelikli hedefi maddi servetin adil paylamn salamak olmutur. Gnmzde bu sosyal adalet mcadelesinin iine manevi varlklar da girmektedir. nsanlar sadece asgari bir gelire sahip olmak deil, kimlikleri yznden aalanmamak, dlanmamak da istemektedirler. nsanlar farkllklarnn meru birer kimlik olarak tannmasn ve buna itibar edilmesi istemektedirler. CHPnin sosyal demokrasi anlay bu tannma taleplerini de ierecek bir sosyal adalet gr iermektedir.

46

47

KADIN-ERKEK ETL
Cumhuriyet Halk Partisinin en temel nceliklerinden biri, ada ve demokratik bir toplum olmann gerei olan kadn-erkek eitliini toplumsal hayatn her alannda salamak ve gvence altna almaktr. Bir lkenin kalknmlk dzeyi, o lkede sosyal refahn kadnlar ve erkekler arasnda adil paylam ile belirlenir. Sosyal refahn adil paylald, demokratik bir toplumda eitim, salk, istihdam, siyaset ve sosyal hayata katlm asndan kadnlarn ve erkeklerin eit olmas esastr. Ne yazk ki Trkiye, kadn-erkek eitlii asndan ada ve demokratik bir devlet olmann gereklerini tam anlamyla yerine getirebilmi deildir. Trkiyede kadnlar ve erkekler arasnda hayatn her alannda eitsizlikler devam etmektedir. Son 10 ylda yasal dzlemde kadn ve erkek eitliinin nndeki engelleri kaldrmay hedefleyen birok adm uluslararas ykmllklerin ve aktif kadn hareketinin de etkisi ile atlmtr. Anayasa, Medeni Kanun ve Ceza Kanunundaki deiiklikler bunlarn arasndadr. Ancak, kurumsal engeller ve dnmesi zor olan zihniyet yaplar, yasal eitliin gerek hayata yansmasn engellemektedir. Avrupa Birliine yelik srecinde Avrupa Komisyonunun hazrlad ilerleme raporlar, kadn-erkek eitliini hedefleyen yasal dzenlemelerin uygulama aamasndaki skntlarn mzakere srecinin en nemli sorunlar olarak vurgulamaktadr. Kadnlarn siyasette yeterince temsil edilmemesi, ekonomik alana dk katlm, aile ii iddetin, kadn cinayetlerinin ve kz ocuklarnn erken yata zorla evlendirilmesinin hala yksek oranlarda devam etmesi gibi sorunlar sklkla dile getirilmektedir. lkeleri kadn-erkek eitlii asndan deerlendiren 2010 Kresel Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii Endeksine gre Trkiye 134 lke arasnda 126. sradadr. Zimbabve, Senegal, Etiyopya, ran, Suriye ve Msr gibi lkeler Trkiyenin nnde yer almaktadr. Bu endekse gre Trkiyede kadn-erkek eitsizliin grece en az olduu alan salk (61/134), en fazla olduu alan ise ekonomik katlm ve frsat eitliidir (131/134). Trkiye, siyasi katlm (99/134) ve eitim (109/134) alanlarndaki kadn-erkek eitlii konusunda da sonlardadr. Trkiyenin dnya ortalamasndan en uzak olduu konularn banda kadnlarn igcne katlm gelmektedir. ILOnun rakamlarna gre Trkiyede kadnlarn igcne katlm oran son yllarda % 24-28

arasnda seyrederken, dnyann tamam iin bu oran % 52 olarak ifade edilmektedir. OECD lkelerinde kadn istihdam asndan lke ortalamasnn % 62, AB lkelerinde % 64 olduu dnlrse, Trkiye, bu rakamlarn yarsna dahi ulaamamaktadr. Sadece bu lkelerin deil, ran, Malezya, Cezayir, ran, Tunus, Fas ve Msr gibi lkelerin de gerisinde kalmaktadr. Trkiye nfusunun % 8ini oluturan okuma-yazma bilmeyenlerin byk ksmn kadnlar oluturmaktadr. Bugn halen 4 milyona yakn kadn okuma-yazma bilmemektedir. Eitimin hemen her kademesinde kz ve erkek ocuklar arasndaki eitsizlik devam etmekte ve bu eitsizlikler yaamn her aamasnda artarak devam etmektedir Trkiyede son sekiz ylda ldrlen kadn says % 1.400 artmtr. Gnde ortalama 3 kadn ldrlmektedir. Ancak iddete maruz kalan kadnlarn % 92si resmi kurumlara bavuramamaktadr. 2008 verilerine gre Trkiyedeki kadnlarn % 41,9u ei veya birlikte olduu kiilerden fiziksel veya cinsel iddet grmtr. Evli be kadndan ikisi einden fiziksel iddet grm, evli alt kadndan biri cinsel iddete uramtr. Kadnlar sadece birlikte olduklar erkeklerden deil, yakn evrelerindeki dier kiilerden de iddet grmektedirler. Bu iddet sadece fiziksel deil duygusal olarak da gereklemektedir. 15-19 arasndaki her 10 kadndan biri zorla evlendirilmektedir. Her drt kadndan biri 19 yandan nce evlendirilmitir. Erken ve zorla evlendirilme, berdel, babalk paras gibi uygulamalar hala yaygndr. Kadnn siyasete katlm asndan da Trkiye olduka geri bir durumdadr. Trkiyede 1934 ylndan bugne 9.134 milletvekili arasndan sadece 236s kadndr. Cumhuriyet tarihi boyunca meclisin sadece % 2,6s kadn olmutur. 1935 ylndan itibaren gnmze yalnzca 14 kadn farkl hkmetlerde grev yapmtr. Trkiyede 2007 seimleri sonucunda mecliste kadn temsil oran % 9,1 olarak gereklemitir. Dnyada bu temsil oran ile Trkiye 112 lke arasnda 107. sradadr. Trkiye yerel ynetimlerde de katlmn en dk olduu lkelerden biridir. Yerel meclislerdeki kadn ortalamas Avrupada % 24, Orta Amerikada % 24, Latin Amerikada % 26 ve Trkiyede ise yalnzca % 2,5tir. Hukuksal eitliin gerek eitlie yol amad, zellikle son 10 yldaki gelimelerde aka gzlenmektedir. Kadn-erkek eitliinin toplumsal yaamn her alannda salanabilmesi iin en yksek seviyede politik

48

49

iradeye ihtiya vardr. Kadn kadndr, erkek erkektir. Bunlarn eit olmas mmkn m? diyen ve kadn-erkek eitliine inanmadn her frsatta vurgulayan, kadnlarn almas yznden erkeklerin isiz kald tespitini yapan, ekonominin bymesinin en iyi tarafnn kadnlarn eve dnecek olmas eklinde vurgulayan bir siyasi iradenin nderliinde kadn sorunlarnn zmnde bir ilerleme kaydedilememektedir. Bugn Trkiyede kadnn kendi hayat zerinde sz sahibi olmasnn nndeki en byk engeller, eitsiz olanaklar yznden yeterli kaynaklara sahip olamama, ekonomik faaliyet alannda eitsizlikler, gerek zel gerekse kamusal hayattaki ataerkil yaklamlar ve bunlarn kurumsallamasdr. Dolaysyla en nemli politika alan kadnn glendirilmesi ve toplumdaki ataerkil yaklamn dntrlmesidir. Ancak gl kadn zgr bir kadndr. Gl ve zgr olduu lde kendi hayat ile ilgili seimler yapabilir. Kadnn gerek birey olarak gerekse toplum ve aile iinde glendirilmesi mutlu ve demokratik bir toplumun temelidir. CHPnin kadn-erkek eitliine bak, sosyal demokrasinin temel ilkeleri olan eitlik, zgrlk ve adalet erevesinde ekillenmektedir. CHP iin, kadn-erkek eitlii en temel deerdir. Kadnlar ve erkeklerin yalnzca kat zerinde deil, toplumsal yaamn tm alanlarnda eit haklara ve eit frsatlara sahip olmalar gerekmektedir. Kadnlara erkeklerle eit, zgr ve dayanmac bir ekilde birlikte yaayabilecekleri bir toplum dzeni salamak, CHPnin yaklamnn temelidir. Kadnlar gnmzde giderek daha ok kendilerine gvenmekte ve hayatlarn kendi istedikleri ekilde dzenlemek istemektedirler. Aile iinde, kamusal hayatta ve i hayatnda daha eitliki bir iliki talep etmektedirler. Trkiye, kendi hayatn belirleyebilecek zgr ve gl kadnlarla glenecektir. CHP, bu talepleri gerekletirmek ve kadnlara hayal ettikleri bir toplumsal dzen salamak iin almaya kararldr.

oulculuk taleplerini en youn olarak dile getiren gruplardan biri Krt yurttalarmzdr. CHP, Krt yurttalarmzn sorunlarn tam demokrasiyi kurarak zecektir. Her yurttaa eit haklar ve yurttaln oulcu tanmlanmas ilkeleri sorunun zmnn temeli olacaktr. CHP, Dou, Gneydou Anadolu ve Krt sorununun zmnde nc yolu temsil etmektedir. CHPnin savunduu nc yol, etnik kimliin kiinin onuru olduunu kabul eder. Bununla beraber, siyasetin etnik veya dini temelde yaplmasna kar kar. nc yol sorunun ok boyutlu olduu tespitine dayanmaktadr. Sorun ne sadece ekonomik ne de sadece kltrel, siyasidir. zm iin kltrel, ekonomik, toplumsal ve siyasi alanda atlmas gereken birok adm vardr. Bir yanda Krt sorunu yok diyenler, dier yanda Trkiyenin btn iin birletirici bir kapasite ortaya koyamayanlar sorunun zmnde doal olarak ortak bir zemin oluturamamaktadrlar. CHP, bir yandan Krt sorununun varln kabul edip, zgrlk demokrasi erevesinde zmler sunarak, dier yandan da Trkiyenin tm iin birletirici bir dil kurmay baararak, sorunun zm iin ok gerekli olan ortak zemini yaratacaktr. Krt kimliinin tannmasna ilikin en nemli konulardan biri Krt dilinin tannmas ve retimidir. 12 Eyll rejimi tarafndan dayatlan 2932 sayl kanun gibi dzenlemeler toplumsal hafzada onarlmas g yaralar amtr. nsanlarn anadillerini konumalar, anadillerini renmeleri bir insan hakkdr. Talep eden yurttalara anadillerini renme olanaklar sunulmal, bu konuda kamu kaynaklar ile destek olunmaldr. CHP, sorunun ekonomik boyutuna zm oluturacak kapsaml projeler oluturmu tek partidir. Yoksulluk ve isizlik Dou ve Gneydou Anadolunun ok nemli bir sorunudur. CHPnin Dou ve Gneydou Anadolu Ekonomik Kalknma raporunda blgenin yllk kalknmasn yzde 9,5e karacak politikalar nerilmektedir. CHP, blgenin gnmzde Trkiye ortalamasnn yzde 55i seviyesinde olan ortalama gelirini, 2023 ylnda, AB standartlarna uygun olarak, Trkiye ortalamasnn yzde 75ine ykseltecektir. CHPnin nerdii, Trkiyenin en kapsaml sosyal adalet projesi olan, Aile Sigortas da blgedeki yoksulluun giderilmesine nemli katk salayacaktr. Bu admlar ile Krt sorununun dier boyutlarnn da zm iin daha elverili bir ortam yaratlacaktr. Hem sorununun zmne katkda bulunacak hem de Trkiyenin her kesindeki yurttalarmzn aldklar kamu hizmetlerinin kalitesini

TOPLUMSAL FARKLILIKLAR VE OULCULUK

Trkiye iinde birok eitlilii barndran bir lkedir. Birok farkl etnik kkenden, farkl inantan, kltrden kii Trkiye Cumhuriyeti vatandal ortak paydasnda birlemektedir. CHP, kimliklerin yurttalarmzn onuru olduunu dnmektedir. CHP, farkl kimliklerin tannmasna ilikin taleplere insan haklar ve oulculuk temelinde yaklamaktadr.

50

51

artracak bir dier adm da Avrupa Konseyi Yerel Ynetimler artna konulan ekincelerin kaldrlmas ve yerel ynetimlerin glendirilmesi olacaktr. Bu admla yerel ynetimlerin verecekleri hizmetleri belirlerken daha esnek olabilmeleri, maddi kaynak yaratma konusunda daha ok olanaklara sahip olabilmeleri hedeflenmektedir. Yerel ynetimlerin glendirilmesi, kamusal sorunlarn soruna en yakn kamu otoritesi tarafndan zlmesini destekleyen ve ABye hakim olan yerindenlik ilkesinin de bir gereidir. Atlacak bu admla halka daha iyi hizmet verilmesinin yolu alacaktr. Bylesine bir adm blc deil, tam tersine birletirici olacaktr. Trkiyenin her yerinde daha iyi hizmet alan yurttalarn birlikte yaam iradesi glenecektir. Sorunun zm iin ciddi ve tm taraflarca samimi bir toplumsal bar sreci balatlmas gerekmektedir. Bylesine bir toplumsal bar iin gemite yaanan aclarn da bir ekilde tannmas, toplumun geri kalan ile paylalmas gerekmektedir. Bu amala Diyarbakr Cezaevinin mzeye evrilmesi gibi sembolik nemi olan siyasi admlar atlacaktr. Benzer ekilde, yasa ve uluslararas standartlara uygun olarak kurulacak komisyonlar yoluyla faili mehuller ve kayp vakalarnn aydnlatlmas iin allacaktr. Yaananlara daha 1989 gibi bir tarihte ilk doru tehisi koyan CHP izgisi, bu sorunu toplumsal bar ve oulculuk temelinde zebilecek tek siyasi harekettir. Sosyal demokrat siyaset, terr olaylarnn hala devam ettii 1990l yllarn banda, Krt sorununun parlamentoda zm iin risk alm tek harekettir. Sosyal demokrat hareketin o tarihte att adm taraflarca verimli kullanlamamtr. CHPnin tarihinde, lke sorunlarnn zm iin gerektiinde byk riskler almak, gerektiinde bedel demek vardr. CHP, Krt sorununun barl zm iin, kann durmas iin, lke birliinin gnllk esasnda yeniden tesisi iin gereken tm admlar atacak tarihi birikime sahip tek partidir. Trkiyedeki oulculuk taleplerinin nemli bir ksm da din ve vicdan zgrl ile ilikilidir. Demokrasi eksikliinden ve oulculuun tannmamasndan zarar gren nemli grup da Alevi yurttalarmzdr. Eit ve oulcu yurttalk anlay ve her inanca eit uzaklkta duran laik devlet ilkesi Alevi yurttalarmzn sorunlarnn zmnn temeli olacaktr. Alevi yurttalarmzn din ve inan zgrlklerinin nndeki engeller kaldrlacaktr. Aznlk dini mensubu yurttalarmzn sorunlarna da ayn ilkeler erevesinde yaklalacaktr.

Toplumsal farkllklar, kltrel eitlilik Trkiye iin bir sorun deil, bir anstr. CHP, insan haklarn herkes iin hakim klarak yaanan sorunlara son verecek, Trkiyenin eitliliinden kaynaklanan byk potansiyelinin hayata gemesini salayacaktr. Trkiye, farkl kimliklerin bar ve demokrasi iinde bir arada yaad, zgrln ve umudun hakim olduu bir lke olacaktr.

52

53

V. Sosyal Demokrasi

Cumhuriyet Halk Partisinin Trkiye vizyonunun temelini sosyal demokrasi anlay oluturmaktadr. Sosyal demokrasi, bireysel, siyasal, sosyal ve ekonomik temel haklarn tm yurttalar iin gvence altna alnd, herkesin smr, bask ve iddetten uzak, sosyal ve kiisel gven iinde yaayabildii bir ekonomi, devlet ve toplum dzenini ifade etmektedir. Sosyal demokrasi, zgrlk demokrasinin temelidir. Sosyal demokrasi, zgrlk, eitlik ve dayanma deerleri zerinde ykselir. Sosyal demokraside zgrlk, eitlik ve dayanma birbirlerini aklayan, tamamlayan ve destekleyen temel deerlerdir. ada sosyal demokrasinin evrensel ilkelerini savunan CHP, zgr insan idealinden yola kmaktadr. zgrlk, bireyin kendi yaamn belirleme, bamllklardan ve korkudan uzak yeteneklerini gelitirme, topluma ve siyasete sorumlu bir biimde katlabilme olanana sahip olmas anlamna gelmektedir. Bireyin zgr olabilmesi nemli koula baldr: hak ve zgrlklerinin gvence altna alnmas; toplumsal evre basksna son verilmesi; ekonomik bamszln salanmas. Temel hak ve zgrlklerin gvence altnda olmas, ancak baskc devlet uygulamalarna son verilmesiyle gerekleir. kinci olarak, bireyleri itaate ve bamlla zorlayan toplumsal evre basksna son verilmelidir. nc olarak, zgr birey, ekonomik bamszla ve sosyal gvenceye kavumu bireydir. CHP, yurttalar dizginlenmemi piyasann insafna terk etmeyen, gl bir sosyal devletin zgrletirebileceini ngrr. nk yalnzca sosyal adan yeterince korunan insan zgr olabilir. Sosyal adalet, bireylerin sosyal koullarndan bamsz olarak ayn zgrle ve ayn yaam olanaklarna sahip olmalar anlamna gelmektedir. Eitlik kkene, cinsiyete, zmreye, cinsel ynelime ya da dine dayanan her trl ayrmcla ve hakszla kar olmaktr. Sosyal adalet, eitim, alma hayat, sosyal gvenlik ve demokrasiye eit katlm ve tm kamu hizmetlerine eit eriim demektir. Sosyal demokrasinin ana hedefi, tm insanlarn ekonomik, kltrel, sosyal ve siyasal geliime katlabilmeleridir. Bunun iin iyi bir eitim, geimi salayan bir i, salk ve refahn adil datlmas temel neme sahiptir. Gelirlerin ve gcn dalmnda eitsizlikler varsa, insanlarn yaam olanaklarnn eitlii tehlikeye girmi olur. CHP, toplumdaki ekonomik ve sosyal adaletsizlii ortadan kaldrmay ve tm yurttalar iin frsat eitliini hayata geirmeyi hedefler. Bireyin hayattaki baars anne-babasnn kim olduuna ve nerede doduuna bal olmakszn, kendisini gelitirme azmi ve

54

55

alkanl tarafndan belirlenmelidir. Frsat eitliinin salanmas iin yurttalar sosyal devletin salayaca tm olanaklarla desteklenmelidir. Dayanma, insanlarn birbirine balanmasn, beraber olmasn, yardm etmesini ifade eder. Gnmzn olumsuz ekonomik koullar bencilleme, yalnzlama ve kimliksizleme gibi tehlikeler dourmaktadr. Bu nedenle CHP, yurttalarn nn aacak toplumsal dayanma anlayn savunur. nsanlarn kendiliinden ve bireysel olarak yardm etmelerinden ortak kurallara ve rgtlenmelere, sosyal devlete kadar dayanma, toplumu bir arada tutan gl bir badr. Sosyal devlet, kardelie yatrmdr; yurttalarn birbirlerinin sorunlarna duyarl olmalarn ve birbirlerine destek olmalarn salar. zgrlk demokrasi, ancak sosyal demokrasi ve sosyal adalet yoluyla salam temellere yerletirilebilir. kinci Dnya Savandan sonra, Avrupa ve dnyada sosyal demokrasinin yerlemeye balamasyla, bir trl salam temellere oturamayan zgrlk demokrasi de kk salm ve kurumsallamtr. Trkiyede gl bir sosyal devlet kurma misyonunu CHP stlenmitir. CHP, 1960l yllardan balayarak Trkiyede sosyal demokrasiyi savunan balca siyasi parti olmutur. CHP kendisini ilk defa 1965 ylnda sosyal demokrat olarak tanmlamtr. 1963te yeni ve ilerici bir Sendika Kanunu getirmi, ayn yl Cumhuriyet tarihinde ilk defa iilere toplu szleme ve grev hakk tanmtr. 1960larda CHP, ortann solu hareketini balatmtr. Bata partinin 3. Genel Bakan Blent Ecevit olmak zere, bu hareketin nderleri CHPnin devlet merkezli dnmek yerine halk merkezli dnmeye balamas gerektiini savunmutur. Ortann solu hareketi CHPnin halk iinde iilerle, kyllerle, rencilerle sosyal demokrasi temelli yeni bir ittifak kurmasn savunmutur. 1965ten sonra bu politika CHPnin temel politikas haline gelmitir. CHPnin 1970lerdeki seim baarlarn arkasnda toprak reformunu savunarak kyllerle; ii haklarn ve sendikal haklar savunarak iilerle; niversitelerde zgrl, siyasal partilerde genlemeyi ve ifade zgrln savunarak rencilerle kurduu ittifaklar yer almtr. CHP, bugn de Avrupann sosyal demokrasi anlayn yanstan ve benimseyen partidir. Sosyal Avrupa ve Avrupa Sosyal Modeli kavramlar, kinci Dnya Sava sonrasnda yerleen koruyucu sosyal refah devletinin, Avrupann ayrt edici zellii olduunu vurgulamaktadr.

Sosyal Avrupa demokrasi ve bireysel haklar, eitlik, sosyal gvenlik, sosyal dlanmlkla mcadele, nitelikli ve yksek eitim, insan salnn korunmas, yksek istihdam oranlar, zgr toplu szleme, sosyal piyasa ekonomisi, herkes iin frsat eitlii ve dayanma gibi deer ve hedefler zerinden tanmlanmaktadr. Verimli alan bir devlet, temel yaam risklerini gvence altna alan bir sosyal sistem, yksek bir eitim dzeyi, herkesin nitelikli kamu hizmetlerine eriebilmesi, eitime, aratrmaya ve yenilie daha ok yatrm, alma koullarnn dzenlenmesi ve iilerin ynetime katlma hakk, bu modelin belirleyici unsurlardr. Avrupa Sosyal Modeli, ekonomik ve sosyal ilerlemenin, rekabetilik ve dayanmann birbirinden ayrlamayaca ilkesine dayanr. Sosyal demokrasi yurttalarn yalnzca bireysel, siyasal ve kltrel temel haklarn deil, sosyal ve ekonomik haklarn da gvence altna alr. CHP, medeni ve siyasi haklar ile sosyal haklarn bir btn olduunu, birbirini desteklediini ve glendirdiini savunmaktadr. Medeni ve siyasi haklar ile sosyal haklar, blnemez bir btn tekil etmektedir. Sosyal haklarn da medeni ve siyasi haklarla e zamanl olarak hayata geirilmeleri ve gvence altna alnmalar gerekmektedir. Medeni ve siyasi haklar gibi, sosyal haklar da evrensel olarak tamamlanmadan gerek bir demokrasiden sz edilemez. CHP, sosyal haklara verdii nemi son dnemde gerekletirdii ok eitli almalarda ortaya koymutur. Aile Sigortas, Genlik, ocuk, Eitim, Dou ve Gneydounun Kalknmas gibi almalarnda CHP, sosyal devletin en nemli misyonu olarak, tm yurttalarn eitim, salk, gelir ve sosyal gvence haklarnn glendirilmesini, bylece de bamsz ve zgr olabilmeleri hedefini ortaya koymaktadr. CHPnin ana hedefi, sosyal devleti glendirmektir. Aile Sigortas CHPnin sosyal adaletin merkezine oturttuu, eitlik ve dayanma idealinin en nemli simgesidir. Aile Sigortas Trkiyede sosyal haklar tam olarak gvence altna alan, salam temeller zerinde ykselen bir sosyal devletin kurulmasnda atlacak en nemli admdr. Aile Sigortas, yoksulluu bir insan hakk ihlali olarak gren CHPnin tm yurttalar sosyal devletin korumas altna alma hedefinin temel ta, tm yurttalarn sahip olmas gereken sosyal gvenlik hakknn yerine getirilmesidir. CHP, Aile Sigortas ile ada bir sosyal gvenlik sistemi ve sosyal koruma a gelitirecektir. Aile Sigortas, inan ve kken ayrm

56

57

gzetmeksizin, her yurtta her trl dlanmlktan kurtarmay ve yoksulluu ortadan kaldrmay hedeflemektedir. Yoksulluun ortadan kaldrlmas bireylerin glendirilmesine, zerkliklerinin kazandrlmasna, kimseye muhta olmadan, bamsz, zgr ve eit olarak yaamalarna olanak verecektir. CHPnin genlere ve ocuklara bak da sosyal haklarn btnl ve sosyal demokrasinin temel deerleri olan zgrlk, eitlik ve dayanma erevesinde ekillenmektedir. Sz konusu almalarnda CHP, toplumun tm kesimlerinin glendirilmesi, eitsizliklerin ortadan kaldrlmas ve sosyal adaletin salanmas iin koruyucu ve glendirici sosyal politikalarn nemini vurgulamakta, herkesin frsat ve hizmetlerden eit olarak yararlanabilmesi iin sosyal devletin tm olanaklarn seferber edeceinin szn vermektedir. ocuklara, genlere, yallara, ailelere ve engellilere verilen daha ok ve daha iyi sosyal hizmetler, kimseyi dlamayan toplumun anahtardr. CHPnin kadn konusundaki almalar da kadnn sosyal ve siyasi haklarnn btnlne odaklanmakta, kadnlarn glendirilmesinin ve toplumsal karar alma mekanizmalarna katlmnn artrlmasnn temel yolunun eitim, ekonomik bamszlk ve sosyal gvenlik olduunun altn izmektedir. Ayn dorultuda CHP, eitimi temel bir insan hakk olarak grmektedir. Eitim dzeyinin dk olmas, yoksulluun en nemli nedenlerindendir. amzda sosyal adan adil ve ekonomik adan baarl bir toplum yaratmann balca yolu eitimin en st dzeye tanmasdr. nsan odakl politikay dnce ve faaliyetlerinin merkezine koyan CHP iin eitim, salayaca ekonomik, kltrel ve siyasi yararlarn tesinde, kendi bana bir amatr. Bireylere temel beceriler salayan yksek nitelikli eitim, insani ve sosyal gelimenin de ana unsurudur. Eitim hakknn evrensel olarak lkemizin her yurtta iin karlanmas CHPnin ncelikli siyasi hedefidir. CHP, sosyal demokrat, insan odakl bir siyasi parti olarak, Dou ve Gneydou Anadolunun sorunlarnn da sosyal ve ekonomik nedenlerle yakndan ilikili olduuna inanmaktadr. Bu anlayla, sorunun zmnn bir lde de blgedeki yoksul ve isizlerin ihtiyalarna cevap vermek olduunu savunmaktadr. Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinin ekonomik ve sosyal kalknmasna odaklanan almasnda CHP, blgeye yatrm yapmann nemini vurgulam, blgenin

kaynaklarn etkin kullanmak ve yeni i olanaklar salamak iin yeniliki ve etkin zmler nermitir. nsanca yaam, her yurttan en temel hakkdr. nsanca yaam, ancak toplumsal refahn, mutluluun ve gelirin eit olarak blld, tm yurttalarn eitim ve salk hizmetlerinden eit pay ald bir dzen iinde mmkn olabilir. Yoksulluu ortadan kaldrmak, devletin temel grev ve sorumluluklar arasndadr. Yurttalarn maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli koullar hazrlamak sosyal hukuk devletinin ncelikli amac olmaldr. nk sosyal demek toplumla ilgili demektir; halk iin demektir. Sosyal demokrat Cumhuriyet Halk Partisi, Trkiyede yoksullukla mcadele eden, yurttalara eit frsatlar sunan, onlar karlatklar risklere kar etkin bir biimde gvence altna alan, adil bir katlm salayan gl bir sosyal devlet oluturmay btn hedeflerinin stnde tutar. Bu sosyal devlet, aileleri desteklemekte, zellikle toplumun en zayf kesimlerine kar sorumluluk duymaktadr. Gl sosyal devlet, kuaklarn birlikteliine ve kadnlarla erkeklerin toplumsal eitliine dayanmaktadr. Herkes iin salkl bir yaam ve iyi bir eitim hedeflemektedir. Tm yurttalarn gelir artndan adil pay almasn, herkesin insanca yaamasn, hibir ocuun yataa a girmemesini salayacak bir dzen oluturmay amalamaktadr. CHPnin Trkiyede Cumhuriyetin kuruluu ve ok partili yaama geiten sonra gerekletirdii nc byk dnm, sosyal demokrasidir. Sosyal demokrasi, drdnc byk dnm olan zgrlk demokrasinin olmazsa olmaz kouludur. Sosyal demokrasi, zgrlk, eitlik ve dayanma ilkeleriyle, zgrlk demokrasiyi hayata geirmenin ve salam temellere oturtmann en nemli artdr. nk yalnzca sosyal adan yeterince korunan insan zgr olabilir. Trkiyede sosyal demokrasi mirasnn sahibi olan CHP, zgrlk demokrasiyi gerekletirerek Trkiyenin drdnc byk dnmne imza atacaktr.

58

59

zgrln, deiimin ve umudun partisi CHP, Trkiyenin drdnc byk dnmn gerekletirmek iin hazrlanyor. CHP, Trkiyeye zgrlk demokrasi getirmek iin alyor. CHPnin zgrlk demokrasi nerileri sadece siyasal sistemde gerekletirilecek reformlardan olumuyor. CHP, siyasete hakim olan dili, deerler sistemini, zihniyet dnyasn deitirmek istiyor.

Sonu

CHPnin kuraca yeni dil milli iradeden yana ve sivil olacak. Bu dilde dmanlatrma, muhalifleri illegal olarak damgalama, kolluk kuvvetlerini bir iktidar arac olarak kullanma olmayacak. CHP, hayata geirecei kapsaml sivilleme paketi ile tm gvenlik brokrasisinin sivil otoritenin tam denetiminde olmasn salayacak. CHPnin kuraca yeni siyasetin temeli insan haklar olacak. zgrlk demokrasi insan haklar zerinde ykselecek. Tm hukuk dzeni insan haklarnn evrensel olduu ilkesine dayanacak. Trkiyede zgrlk demokrasinin kurulmasnn nnde engel tekil eden, youn insan haklar ihlallerine neden olan yasalar deitirilecek. AKPnin 9 yllk iktidar dneminde, adm adm hayata geirilen ilan edilmemi Olaanst Hale son verilecek. Bu gelimeler bir daha yaanmasn diye, zgrlk demokrasi kalc olabilsin diye hukukun stnln temin edecek, yargnn bamszln salayacak admlar atlacak. CHPnin hayata geirecei reformlarla yarg bamsz ve insan haklarndan yana taraf olacak. CHPnin kuraca yeni siyasal dzenin merkezinde parlamento yer alacak. Parlamentonun temsil kabiliyeti ve yetkileri artrlacak. Trkiyenin farkllklarnn ve sorunlarnn st seim sistemi ve siyasal sistem mhendislikleri ile rtlmeyecek, grmezden gelinmeyecek. Trkiyenin btn sorunlar, Trkiyenin btn sesleri ile Trkiyenin meclisinde demokratike tartlacak, tm zmler parlamentoda gelitirilecek. Glenen parlamento zgrlk demokrasinin en nemli garantilerinden biri olacak. CHP zgrlkleri herkes iin; cinsiyeti, dili, dini, mezhebi ne olursa olsun tm Trkiye Cumhuriyeti vatandalar iin hayata geirecek. CHP, zgrlklerin ve insan haklarnn dilini tm Trkiye ile beraber tm Trkiye iin konuacak. Trkiyede farkl kimliklerin sorunlar eit ve oulcu yurttalk temelinde zme kavuturulacak. Kadn-erkek eitliini

60

61

yasalara sokan CHP, kadn ile erkein hayatn her alannda fiilen de eit olmasn salayacak. Krt sorununa, savunduu nc yol ile CHP are olacak. Alevi yurttalarmzn din ve vicdan zgrlklerini yaamalarnn nndeki engelleri CHP kaldracak. CHP, insan haklarnn blnmez bir btn olduunu savunacak. Ekonomik, sosyal ve kltrel haklara da en az medeni ve siyasi haklara verilen kadar nem verilecek. CHP, sosyal adalet iin alacak. Sosyal demokrasi, zgrlk demokrasinin getirdii haklarn, tm yurttalarmz tarafndan fiiliyatta da uygulanabilmesi iin gereken olanaklar salayacak. Sosyal devlet ayaklarnn zerine kaldrlacak, insanlar dayanacak, dayanma ile zgrleecek. Trkiyede zgrlk demokrasiyi kurmak iin atlacak btn admlar, yaplacak tm yasal ve anayasal deiiklikler en geni katlmla hazrlanacak, toplumsal uzlama ile hayata geirilecek. zgrln, deiimin ve umudun partisi CHP, zgrln ve umudun lkesini, herkesin Trkiyesini kuracak. zgrlk demokrasi ile her vatanda rahat bir nefes alacak.

CHP.org.tr

62

yasalara sokan CHP, kadn ile erkein hayatn her alannda fiilen de eit olmasn salayacak. Krt sorununa, savunduu nc yol ile CHP are olacak. Alevi yurttalarmzn din ve vicdan zgrlklerini yaamalarnn nndeki engelleri CHP kaldracak. CHP, insan haklarnn blnmez bir btn olduunu savunacak. Ekonomik, sosyal ve kltrel haklara da en az medeni ve siyasi haklara verilen kadar nem verilecek. CHP, sosyal adalet iin alacak. Sosyal demokrasi, zgrlk demokrasinin getirdii haklarn, tm yurttalarmz tarafndan fiiliyatta da uygulanabilmesi iin gereken olanaklar salayacak. Sosyal devlet ayaklarnn zerine kaldrlacak, insanlar dayanacak, dayanma ile zgrleecek. Trkiyede zgrlk demokrasiyi kurmak iin atlacak btn admlar, yaplacak tm yasal ve anayasal deiiklikler en geni katlmla hazrlanacak, toplumsal uzlama ile hayata geirilecek. zgrln, deiimin ve umudun partisi CHP, zgrln ve umudun lkesini, herkesin Trkiyesini kuracak. zgrlk demokrasi ile her vatanda rahat bir nefes alacak.

Notlar:

64

CHP.org.tr

Benim iin yanda yok, sadece ve sadece vatanda var. Ve istisnasz her vatanda bu lkenin zenginliinden hak ettii pay almal. Her vatanda rahat bir nefes almal. te ben buna inanrm. CHP varsa, herkes iin var.

Kemal Kldarolu

Cumhuriyet Halk Partisi Genel Bakan