mit nal Say : 2 / Nisan 1995 CNSELLK - AHLAK - BYOLOJ

Nietzsche, herkesin eit olarak itaat edecei evrensel ve mkemmel bir ahlak sistemi olduu grn reddeder. Ona gre, ahlak evrensel olarak alglamak bireyler arasndaki temel farkllklar ihmal etmek demektir. te yandan, Nietzsche, btn insanlar karakterize eden tek eyin "evreye hkmetme gc/iktidar ele geirme istei" olduunu ve bunun insan doasnn merkezinde olduunu syler (1). Nietzsche'nin bu sylediklerinin ne kadar doru olduunu, seksle ilgili ahlak kurallarnn kadn ve erkeklerin cinsel davranlarna uygulannda grmek mmkn. Bu ahlak kurallar ve yaptrmlar, her ne kadar toplumdan topluma, kltrden kltre ve ayn toplum ierisinde blge ve snf farkllklarna gre deise de, genelde kadnlarn girdii evlilik ncesi veya evlilik harici cinsel ilikiler negatif olarak grlmekte ve ailenin/kocann namusunu kirletme olarak nitelendirilmekteyken, erkeklerin ayn davranlar pozitif bir davranm gibi apknlk olarak grlmektedir. Namus denilen kavram bile ncelikle kadna ait deildir. Bu yazda, erkeklerin bu ifte standartlar, kadn ve erkekler arasndaki cinsel ilikiye yaklam farkllklar, erkeklerin eleri tarafndan aldatlmay nlemek iin -ahlak kurallarnn yaptrmlarnn dnda kullandklar yntemler, seks satldnda neden ilk alcnn ezici ounluunun erkekler olduu, tecavzlerin neden ounlukla erkeklerce ilendii, ecinsel ve ensest ilikilerin neden anormal olarak grld ele alnacaktr.

Btn bu konulara sosyobiyolojik adan yaklalacaktr. Buna girimeden nce sosyobiyoloji ile ilgili ksa bir bilgi vermek faydal olur. Sosyobiyolojinin babas Wilson, bu bilimi "btn toplumsal davranlarn biyolojik temelinin sistematik olarak incelenmesidir" diye tanmlamaktadr. Sosyobiyoloji, Darwin'in "Trlerin Kkeni" adl kitabnda belirttii "en glnn hayatta kalaca (neslinin devam edecei), en zayfn lecei (neslinin yok olaca)" ifadesini toplumsal davranlarn en nemli kural olarak kabul eder. nsan ve hayvanlarn davranlar, onlarn reme ile genlerini gelecek kuaa aktarma anslarn en yksek tutacak ekilde genetik olarak ynlendirilmektedir (2, 3, 4, 5). Seksin amac, reme ile trn neslinin devamlln salamaktr. Birey asndan ise, kendi tad genleri yaatp gelecek kuaklara aktaracak ve bylece genlerin lmszln salayacak yavrular retmektir (6). Dawkins (7), canllarn sadece proramlanm hayatta kalma ve genleri gelecek kuaa aktarma makinalar olduunu ileri srmektedir. Ksacas, evrim kuramna gre, doadaki bir trn baars, retilen yavru saysna ve gelecek nesillerde genetik olarak belirlenen karakterlerin/zelliklerin srekli vaya artan oranda temsil edilmesine baldr. ZNANIN BLM Dnyadaki deiik toplum ve kltrlerde kadnlarn ve erkeklerin cinsel ilikiye yaklamlarndaki farklar ortaya koymak iin yaplan aratrmalarda: -Erkeklerin evlilik d ilikiye girmeye kadnlardan ok daha istekli,

-Erkeklerin deiiklik olsun diye, farkl kadnlarla cinsel ilikiye girmeye kadnlardan ok

daha

fazla

istekli,

-Kadnlarn evlilik d ilikiye girme nedenlerinin ounlukla evliliklerinde tatmin olamama ve/veya daha uzun sreceinden emin olduklar yeni bir ilikiye girme istei, -Erkeklerin plansz/tesadfi (casual) cinsel ilikilerinde, kadnlara gre ok daha az seici olduklar ortaya konmutur (8). Bu farkllklarn temelinde, her iki seksin de kendi genlerini gelecek kuaa aktarma anslarn en yksek klmak iin kullandklar "stratejiler", biyolojik farkllklar ve remedeki roller yatmaktadr. Erkein btn hayat boyunca retebilecei sperm says milyon arp milyon iken kadnn retebilecei yumurta says yaklask 400 kadardr (5). Pratik olarak erkein babas olabilecei (kendi genlerini tayacak) ocuk says snrszdr. Erkeklerde en fazla ocua sahip olma rekoru (haremindeki karlarndan) 1056 ocuk ile Fas Kral smail'e aittir. Kadnlarda en fazla ocua sahip olma rekoru, 19. yy'da Moskova'da yaam ve z douran bir kadna aittir ve bu rekor ise sadece 69'dur (8). remede, kadn ve erkek, sperm ve yumurtalar araclyla eit sayda gen verirken, remenin kalan aamalar kadnn vucudunda, deerli gda ve enerji kaynaklar kullanlarak gereklemektedir. Ayrca, fetsn gelime ve bymesi dokuz ay kadar srdnden, kadnn bu dokuz ay ierisinde genini tayacak yeni yavru retmesi olanakszdr ve doum srasnda hayatn kaybetme riski de cabasdr. zetle, reme kadnn aleyhine dezavantajlar iermektedir (4, 5). Kadnlarn cinsel ilikiye girmede daha nazl ve seici olmalarnn nedeni, remenin getirecei ykten dolay douraca ve kendi genini tayacak yavrunun yaama ansn

en yksek klacak gen ve imkan salayabilecek ei seebilmek, bir baka deyile en iyi yatrm yapabilmektir. Yani, kadnlar iin nazl olmak ve en iyi genetik zellikleri grnceye kadar acele etmemek avantajldr (8). te yandan, remenin erkeklere olan biyolojik yk fazla olmadndan, hzl ve apkn olmak erkekler iin daha yararldr. Yani, "kadnlar seveceksin sonra da terkedeceksin (love 'em leave 'em)" anlay avantajldr (8).Tecavzlerin ezici ounlukla erkeklerce gerekletirilmesinin nedenini bu avantaj da grmek mmkndr (2). ran'da hayat kadnl yasaklanmtr. Bunun yerini "signeh" denilen ve imam nikahyla gerekleen, bir ka dakikadan yllara kadar srebilen evlilik almtr. Kadn ve erkek bu tr evlilie anlarken, erkek kadna para vermektedir. iiler, Hz. Muhammed'in signeh'i onayladn ileri srerken, Snniler bunu reddetmektedirler (9). Grld gibi bu uygulama bile erkein genlerini en kolay yolla yaygnlatrabilmek iin dini kurallar ierisinde bulduu bir yoldur. Yaklak olarak btn insan topluluklarnn 3/4' erkeklerin birden fazla e almasn yasa ve geleneklerle tevik etmektedir. Tersine, kadnn birden fazla kocayla evlenmesi, btn topluluklarn % 1'inde grlmektedir (6). rnein, Tibet ve Tibet'e komu lkelerde bir ka erkek kardein bir tek kadnla evlendikleri grlmektedir. Hepsi birlikte yaamaktadrlar ve kadnla cinsel ilikiye girmeleri srayla olmaktadr. Doan ocuk ise en yal erkek kardein dlnden kabul edilmektedir (10). Gney Hindistan'n Nayar toplumunda, eskiden kadnlar serbeste ayn anda birden fazla sevgili veya kocaya sahip olabiliyordu. Erkekler karlaryla birlikte yaamyorlar ve doan ocuklar kendilerinin olarak grmyorlard. Onun yerine kz kardelerinin ocuklarnn bytlmesine katkda bulunuyorlard. Bunu yaparken, kendi yeenleriyle

en azndan 1/4 orannda gen ortakl olduunu "biliyorlard" (8). Evlilik d cinsel iliki arayan erkek ifte standartldr; kendisi baka erkeklerin karlar ile cinsel ilikiye girmeyi isterken, karsnn byle bir eyi yapmasna kesinlikle izin vermez. Erkeklerin bu boynuzlanma paranoyalarnn da biyolojik bir nedeni vardr. Kadn, doumu kendisi yapt ve yavruyu karnnda tad iin dourduu yavrunun kendisine ait olduunu bilir. Oysa, erkek bunu bilemedii iin bu paranoyaya sahiptir (8). Erkekler bu biyolojik dezavantaj kendi lehlerine evirmek iin ahlak kurallarnn yaptrclnn yannda, baz fiziksel yollar kullanmaktadrlar (8). rnein kadn snneti denilen uygulama bunlardan bir tanesidir. Bu uygulamada kadnlarn klitorisleri veya vajinann harici ksm kesilerek uzaklatrlmaktadr. Bunda amalanan, kadnlarn cinsel isteklerini azaltarak "boynuzlanmay" nlemektir (8). Dier bir uygulama "infibulation"dr. "Infibulation"da, kadnn cinsel organ hemen hemen kapanacak ekilde dikilmekte ve bylece kadnn cinsel ilikiye girmesi imkanszlamaktadr. Infibulation'a maruz kalm kadnn cinsel organ doum iin veya doumun ardndan ocuun stten kesilmesinden sonra tekrar ocuk yapmak iin almaktadr (8, 9). Kadn snneti ta devrinde Merkezi Afrika'da balam ve oradan Msr, S. Arabistan, Pakistan, ndonezya, Birleik Arap Emirlii vb. lkelere yaylmtr. Kadn snneti ve "infibulation" bugn 23 lkede uygulanmaktadr (8, 9). Metal namus kemerleri de ayn amala kullanlmtr. Bu metal kemerler, vucuttan atklarn atlmasna izin verecek, fakat cinsel ilikiyi imkanszlatracak ekilde yaplmaktayd. ok yakn zamanlarda bir erkein yapt uygulama ilgintir. Bu erkek, karsnn cinsel organn her cinsel

birlemenin ardndan asma kilitle kilitlemitir (11). Hayvanlarda da benzer uygulamalar vardr. rnein, acantohocephalan kurtlarnn erkekleri cinsel birlemenin ardndan, bir nevi imento tpa ile diinin cinsel organn kapatyor. Pek ok trde grlen bu imento tpann iki ilevi var. Birincisi, cinsel birlemenin ardndan spermin dar szmasn nleyerek dllenme ansn artryor. kinci olarak ise, baka bir erkein ayn diiyle cinsel birlemeye girmesini nlyor (5). Erkein uygulad btn bu yntemlere ramen ocuun gerek biyolojik babas olduundan emin olamad zamanlarda, bavurduu en son uygulamann cinayet olduu grlyor. Amerikan ehirlerinde ve dier lkelerde yaplan aratrmalardan kan sonular, cinsel kskanln en yaygn cinayet nedeni olduunu gsteriyor. Genellikle cinayeti ileyen koca, kurban ise zina yapan kadn ve adr. ABD ve ngiltere'deki savclar, hakimler ve jriler, kocann zina ileyen karsn veya an ldrmesini en hafif ekilde cezalandrmakta veya tamamen beraat ettirmektedirler (8). Son zamanlara kadar, brani, Msr, Roman, Aztek, slam, Afrika, in, Japon yasalarnn hepsi, evli erkein ocuklarnn gerek biyolojik babas olmalarn salayacak yndedir. Bu yasalar zinayi, zina yapan kadnn evlilik durumuna gre (zina yapan erkein evlilik durumu gz nne alnmakszn) tanmlarlar (8). Evli bir kadnn yapt zina, kocasna kar ilenmi bir su olarak grlmektedir ve koca, iddet ieren saldrlar veya kars iin dedii balk parasnn iadesiyle birlikte boanmaya kadar haklara sahiptir. Evli bir erkein yapt karsna kar ilenmi bir su olarak addedilmemektedir; bunun yerine, zina yapt kadn evli ise, bu onun kocasna kar ilenmi bir su, kadn evli deilse babas veya erkek kardelerine kar (nk, kadnn olas evlilik iin deeri dmtr) ilenmi bir su olarak grlmektedir.

ECNSELLK

Ecinsellik eski Yunan medeniyetinde cinsel igdnn doal ifadesi olarak kabul edilmenin yannda, heteroseksel aktan daha iten ve hassas olarak grlp vlmekteydi. Romallar arasnda ak ve yaygn olarak grlmekteydi. Tarihin mehur homoseksel ve bisekselleri arasnda Sokrates, Platon, Sappho, Pindar, Byk skender, Virgil, Catullus, Julius Sezar gibileri vard (11). Ecinsellik tek tanrl ve peygamberli dinlerin hepsinde yasaklanm ve byle ilikiye girenler ar cezalara arptrlmtr. rnein, Tevrat bu konuda "Bir erkek dier bir erkekle, kadnla yatt gibi yatarsa, her iki erkek de gnah (abomination) ilemi olur; her ikisi de kanlar zerlerine akacak ekilde ldrlmelidir(12). ncil'de ise "te Tanr onlar utan verici tutkulara teslim etti. Onlarn kadnlar bile doal ilikiler yerine doal olmayanlar yelediler. Ayn ekilde erkekler de kadnla doal ilikilerini brakp birbirlerine kar tutkuyla yanp tututular. Erkekler erkeklerle utan verici ilikilere girdiler ve kendi bedenlerinde sapklklarna yaraan karl aldlar (Romallar 1/26-27)" demektedir. Yukaridaki ayette ifade edildii gibi insanlar ecinselliin doal olup olmadn ve ortaya kmasnda nelerin sebep olduunu uzun sre dndler. Ecinsel davranlarn nedenleri konusunda bilim adamlar iki kampa ayrlmlar. Birinci kampta, ecinselliin evrenin etkisiyle olutuunu kabul eden bilim adamlar var. kinci kampta ise, insanlarn cinsel tercihlerini genlerinin ynlendirdiini savunanlar var. Fakat,

her iki grubun da ortaya koyduu bilimsel bulgular zayf (13). Baz bilim adamlar, erkek ve diinin her ikisinde de kar cinsiyete ait gizli zellikler tandn ileri srmektedirler. Baz hayvanlarla yaplan karlatrmal almalar, evrimin, gerektiinde bu gizli zelliklerden birisinin "yanl" cinsiyette ortaya ikarabileceini gstermitir (11). Benzer ekilde, Freud da insann doasnda her iki sekse ait zellikler olduunu sylemektedir (12). Baz ecinsel aktivistler, kendilerinin eziyet grmelerinin ve bu eziyetin

merulatrlmasnn nedeni olarak evrim kuramn gstermektedirler. Buna karlk, Smith (14), insanlardaki "garip" cinsel ilikilerin bilimsel olarak henz anlalmadn, bir bilimsel kuramn (Darwinizm veya bir bakasnn) bir insann "deeri" hakknda hkme varmada kullanlmamas gerektiini sylyor. Evrim kuramna gre, kendi trlerinin devamn salayacak cinsel iliki ierisinde olmadiklari iin, ecinsellerin nesilleri tkenmeye adaydr. Buna gre, evrimin ecinselleri neden halen yok edemedii sorulmaktadr. Sosyobiyolojinin kurucusu Wilson, ecinselliin trn nufus artnn denetimi asndan faydal olduunu sylyor. nk, ecinseller ocuk retemeyecekleri iin nufus artnn frenlenmesine katkda bulunuyorlar. Bu durum farelerde gzlenmitir. Fareler, ar kalabalklatklarnda ecinsel davran gostermektedirler (13, 14). Osmanl saraynda, haremlik selamlklarda kadn ve erkeklerin ayr yerlerde tutulmas nedeniyle ecinselliin yaygn olduu ileri srlmektedir (12). Morris'in (11), ecinselliin ortaya kma nedeni zerine syledikleri bunu dorular grnyor. Morris, ecinselliin ideal seks objesi olmad zamanlarda ortaya ktn ve bunun pek ok hayvanda gzlendiini ve hayvanlarn, canl olmayan nesnelerle dahi cinsel ilikiye

girdiini sylemektedir. Ayrca, hayvanlarla cinsel ilikiye girmenin dk oranlarda bile olsa insanlarda da mevcut olduu bilinmektedir. Pek ok insan hayvanlarn yaptklarna bakarak ecinselliin doal olup olmadna karar vermenin nemli olduuna inanir. Fakat, ecinsellik hayvanlar arasnda da; boa, inek, eek, kedi, kei, domuz, antilop, fil, maymun, tavan, aslan, farelerde ... gzlenmitir (15). Barash (5), baz hayvanlarda ecinselliin dnda ecinsel tecavz olduunu sylemektedir. Acanthocephalan kurtlarnn erkekleri baka bir erkek kurtla

karlatklarnda, bu erkein cinsel organn ayn imento tpa ile kapatyorlar. Bu erkek kurdu hadm brakarak, bir rakibini safd brakyor. Tahtakurusu erkekleri kendi spermlerini baka erkeklere ecinsel tecavzn ardndan, transfer ediyorlar. Tecavz edilen erkek bir diiyle cinsel birlemeye girdiinde tecavz eden erkein spermini boaltyor ve bylece tecavz eden erkein genleri yaygnlayor.

ENSEST Ensest, yasayla yasaklanan derecede birbirine kan bayla akrabal olan kadn ve erkek arasndaki cinsel ilikidir. Baz toplumlarda kuzenler arasnda evlilikler ensest olduu gerekesiyle yasaklanmken, bazlarnda serbesttir (16). Eski Msr'da, krallar, sis ve Osiris adl tanrlarndan cesaret alarak kendi kzlar ve erkek kardeleriyle evlendiler. Eski Farsilerde, Yunanllarda ensest ilikiler vard ve Arabistan'da erkek evlat annesiyle evlenmekteydi (16). Merkez ve Gney Amerika'da yaayan kzlderililer kendi kzlar ile ensest ilikiye girerler. Kamboya'da babalar kzlaryla, anneler erkek ocuklaryla, erkek kardeler kzkardeleriyle evlenmektedir (16). Ensest ilikiler, tarihte gnmzdekinden daha yaygnken, bugn yasalarca neden

yasaklanm? Neden ensest tabusu var? Baz bilim adamlar ensest tabusunun igdsel olduunu ileri srerken bazlar da renilmi olduunu ileri srmekteler(8). Sosyobiyolojistler ensest ilikilerden kanmann genetik, yani igdsel olduunu sylyorlar. Nedenlemeleri yle: Yakn akraba evliliklerinde, bir tr genetik hastala sahip olarak doan ocuklarn says kan ba olmayan evliliklere gre daha fazla. oumuz genetik hastala yol aacak genler tayoruz; ancak bu hastaln bizlerde bir belirtisi yok. Bunun nedeni, bu hastalk genlerinin ekinik olmas. lgili genin hastala yol aablmesi iin hem anneden hem de babadan birer tanesinin bir araya gelmesi gerekmektedir. Yakn akrabalar arasnda tanan gen ortakl fazla olduundan, bu tr evliliklerde doacak ocuklarn genetik bir hastala sahip olma ans yksektir (5).

SONU

Cinsellik, haz almann tesinde ahlak ve politikann sava alan haline gelmitir. Sosyobiyolojiye, evrim kuramna ister inann ister inanmayn, seksle ilgili ahlak kurallar erkeklere hizmet ediyor veya onlara hizmet edecek ekilde "yazlm" veya esnekletirilmi. nsanlarn cinsel tercihlerini yapmalarnda ya da byle

ynlendirilmelerinde genlerinin etkisi olsa da, benim kiisel grm, bu konuda son sz insann iki eyinin arasndaki organna dyor: ki kulann arasndaki "beyine". KAYNAKA 1. Stumpf, S. E. (1994) Philosophy: History and Problems. McGraw-Hill, 419-430. 2. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1991) Sociology: Themes and Perspectives. Collins,

521-527. 3. Weeks, J. (1985) Sexuality and Its Discontents: Meaning, Myths and Modern Sexualities. Routledge and Kegan, 109-115. 4. Wilson, E. O. (1975) Sociobiology: The New Synthesis. The Belknap Press of Harvard Univ. Press. 5. Barash, D. (1982) Sociobiology and Behaviour. Hodder and Stoughton, 224-225. 6. Wilson, E. O. (1978) On Human Nature. Harvard Univ. Press, 121-143. sayfalar. 7. Dawkins, R. (1992) The Selfish Gene, Oxford. 8. Diamond, J. (1991) The Rise and Fall of Third Chimpanzee. Radius, 72-84. 9. Brooks, G. (1995) Sex, Woman and Islam, The Guardian gazetesinin 11 Mart 1995 tarihli Weekend ekinde yaymlanmtr. 15-19. sayfalar (Yazarn, Nine Desirable Parts adl kitabndan alntland belirtilmitir.). 10. Malinowski, B. (1963) Sex, Culture and Myth. Dupert 11. Hart-Davis, 28-30. 11. Morris, D. (1994) The Naked Ape. Vintage, 34-39. 12. Karlen, A. (1971) Sexuality and Homosexuality, W. W. Norton and Company. 13. Paul, W. ve ark. (1982) Homosexuality: Social, Psychological and Biological Issues. Sage Publications, 169-197. 14. Smith, J.M. (1993) Did Darwin Get it Right: Assays on Games, Sex and Evolution.

Penguin, 39-58. sayfalar. 15. Gonsiorek, J. C. ve Weinrich, J. D. (1991) Homosexuality: Research Implications for Public Policy. Saga Publications, 1-13. 16. Scott, G. R. (1995) Curious Customs of Sex and Marriage. Senate, 269-273 sayfalar.

ANADOLU'DA TARHSEL VE KLTREL SREKLLK M 10 bin-8 bin yllar arasnda Bat Avrupa'da buzul a devam ederken, Anadolu'ya nemli, lman bir iklim hakim olmaya balamt. Ayn durum, Mezopotamya ve Nil boylarnda da olumutu. Ancak bu blgeler o tarihlerde tamamen ormanlarla kaplyd. Anadolu'nun baz yreleri sk ormanlarla kapl olsa da seyrek ormanlarla kapl mera alanlar da vard. Buzul andan beri devam eden gebe toplayclk bu blgelerde yerini tarm kltrne terk etmeye balamt. Anadolu'da dnya tarihinin ilk byk devrimi balyordu, insann toprakla olan dostluu ile. nsanolu ilk kez topran ona neler verebileceini kefediyor, yerleik yaamn olanaklarndan faydalanyordu. Youn emek isteyen, zor bir urat bu. Bu zorlu iliki, topran insanla ilikisini anlamlandryor ve kutsallatryordu. Daha sonraki yllarda Ortadou'nun dier blgelerinde, Mezopotamya ve Msr'da toprakla yaamay baka topluluklar da renmilerdi. Fakat bu ok kolay bir iti onlar iin. Sel sonras topraa tohum serpitirmek yeterli oluyordu. klim koullarna gre, hangi alan uygun ise oraya ekim yaplyordu. Dolaysyla sulu tarmda toprak deil, tohumdu nemli olan. Kerameti tohumda arayan bu topluluklar bu nedenle erkek cinsiyetli yaratclara tapndlar. Toprak, Anadolu'da anlaml ve nemliydi; Toprak, ana idi. Tarih, Anadolu'da, bir yeryz tanras olan Ana Tanra ile balad. Belki de binlerce yl varln koruyan ve etkisini nesillerden nesillere aktaran bu inan halklarn mayasyd. O,

gklerde deil, yerde insanlarn yan bandayd. Dokunduklar, grdkleri, kokladklar hayranlk duyduklar her eydi Anadolu halklar iin. O, sadece insanlarn deil; topran, suyun, ieklerin, kularn ve bceklerin de tanrasyd. Doann ta kendisiydi o. Bir ilka iftisi evinin bir kesine koyduu Tanra heykelini izlerken onu gryordu, tpk bir ortaa ermiinin aynada kendine bakarken tanry grmesi gibi. Anadolu halklar inadna, Ana Tanra inancn binlerce yl nesilden nesile aktardlar. Onlar tanralarn tarlalarn srerken, vahi hayvanlar evcilletirirken tandlar. Toprak, insanolu tohumlar savura savura datrken bir ana gibi dlleniyor, bereketini armaan ediyordu. Yaz yeniden doumun, k ise lmn simgesiydi. rnlerden ayrlan tohumlar yeniden topraa dnd Tanra'nn bereketi iin. Analarn kutsall ite bu tanrsal eylemi

gerekletirdiklerindendir. Dourganl byle alglamak ve her eyi bylesine sevmek ne kadar gzeldi, barn ve dostluun temeli o zamanlarda atlmt herhalde. atalhyk insan doa sevgisini tanrsallatrm ve gnlk yaamnn bir paras yapmt. Yemek, imek, oturmak ve yatmak iin kullandklar evler ayn zamanda kutsal alanlard. Bu yaam biimi binlerce yl deimeden bylece devam etti. Ana Tanra evlerinin iinde ona ayrlm kutsal bir alanda varln srdrd. Gmtlerin zerine kat kat kurulan yeni kentler gn geldi terk edildi. Anadolu'nun drt bir yannda yeni hayatlar kuran halklar tanralarn da yanlarnda tadlar. Evlerin Ana Tanra ile kutsallamas sanatn gnlk yaamla i ie yaanmasn salad. rlplakt Ana Tanra, tpk doa gibi, gerein simgesiydi. Toprak heykellerinde hep doururken grrz onu. Bu haliyle bereketin ve oalmann semboldr btn analar gibi. Erkek "gc"n fark edince, anasn kleletirdi

Doa koullar Anadolu'da deiik bir yaplamaya neden olmutu. Msrllar gibi atalarnn topraklarn terk etmemiler, kentlerin stne yeni kentler kurmulard. Otuz be metreyi bulan hykler olumutu stste. 20. yzyl arkeologlar dnyann hibir yerinde benzer yaplara rastlamadlar. Bylesine sadk bir insan mekan ilikisi olmad yeryznde. Ancak bir gn erkekler fiziksel glerinin farkna varp da, analarn kleletirmeye balaynca iler birdenbire deiiverdi. Onlar sandlar iin kehaneti kendi dllerinde, sandlar ki tarladaki rnn srr da tohumda. O vakit gklerde, farkl yerlerde aradlar iin srrn, bilemediler ki tohumu da zaten toprak veriyor. Artk onlar iin kutsal deerler yeryznde deil gkyznde idi. Ve tanr mutlaka erkek olmalyd. Ama yine de insanlar ne yerlere ve gklere sdrabildiler tanry. Onlar tanrnn kendileri gibi dnmesini, umutlarn ve kayglarn anlamasn istediler. Hep onlar dllendirmesini yapamadklarn yapmasn, hakszla urayanlar korumasn, sulular cezalandrmasn istediler. Smadlar bu dnyaya, baka dnyalar istediler. Aslnda ondan hadleri olmadan lmszl istediler. Onlara gre tanrlarn bilinci olmalyd ve bu bilin kendilerininki gibi olmalyd. Anadolu'da buzul a sonras balayan snma her geen yl artyor, Kzlrmak'n serin vadilerinde yeni gelen halklar Anadolu'nun yerli halklaryla kaynayordu. Hitit

mparatorluu ile birlikte kleci devlet anlay da Anadolu'da yaygnlamaya balamt. Krallar, soylular ve rahipler dierlerine gre daha ayrcalkl olan yaamlarnn bedelini klelere detiyorlard. Birok suun bedelini kleler hayatlar ile derken zgr insanlar, ayn sulardan tazminat karl kurtulabiliyorlard. Kuzeyden gelen kavimlerin boyunduruu altna giren Hatti boylar yeni ataerkil dzenin koullarna da boyun emilerdi. Klelerin dnda zanaatlar ve fethedilen lkelerin insanlar da imparatorluun merkezine getirilip kraln, rahiplerin ve topraklar elinde bulunduran aile reislerinin denetiminde

altrlyorlard. Binlerce yldr sregelen bar, yerini tanrsallatrlm krallarn zulmne

brakmt. zel mlkiyetin yaygnlamas ile Anadolu'da insanlarn baka insanlar tarafndan smrs de balam oldu. Hitit dneminde btn ataerkil rgtlenmelere ramen Anadolu'da yerli halkn en ok benimsedii tanrlar; toprak, bitki verimin tanrs Telipinu, Frtna Tanrs ve Gne Tanrs gibi doay simgeleyen tanrlar olmutu. (1) Aslnda Hititlerle birlikte doa cinsiyet deitirerek tanrsal zelliklerini korudu. Ama yine de be bin yldan beri dii bir tanrya bal olan Anadolu insan, Ana Tanras'na eitli biimlerde tapnmaya devam etti. Ana Tanra, Hattiler'de Vuruemu, Hurriler'de Hepat, Hititler'de ise Arinna'nn Gne Tanras adn tamt. Ge Hitit Dnemi'nde ad Kupaba'yd. Dinsel metinlerde Arinna'nn Gne Tanras ve Hurri kkenli Hepat birbirlerinden ayr tanrlar olarak anlatlrlar. Hitit mparatorluu'nun koruyucusu Gne Tanras'nn sembolleri panter ve gvercindir. Nitelikleri doru yarg, merhamet ve otoritedir. Hepat ise Hititler iin gklerin kraliesidir. Onu ya bir aslann zerinde ya da tahtnda otururken grrz. Hepat sadece Orta Anadolu halklarnn deil, Toroslarn, Halep'in de tanrasdr. Ancak bereketin sembol bir erkek tanrdr bu kez. Tanr Telepinus kzgn bir ekilde ehri terk eder. ehirden uzaklar ve Anadolu bozkrnda kaybolur. Yorgunluktan bitkin bir ekilde yatar ve uyur. Tanrnn gszlnde, tm lkeyi sis kaplar, kuraklk ve alk olur. Ocakta ktkler sner, koyun kuzusuna, inek buzasna bakmaz. Tanrlar ise tapnakta suskundur. Btn canllar alktan ve susuzluktan krlmaktadr. Tanrlar kayglanr ve Telepinus'u aramaya koyulurlar. Telepinus'un ehre geri getirilmesi ve iyiletirilmesi ile, alk ve kuraklk biter btn lke normale dner. (2) Kaybolan tanrnn geri dn de Hititlerde bayram olarak enliklerle kutlanmaktadr. Ayinin sonunda zerine koyun postu aslm bir direk tanr nne dikilir. Bu direk verimlilii simgeler.

Hititler madencilikte ileri olduklar kadar, doa ile uramay da bir yaam biimi olarak benimsemilerdi. Arpa ve buday ekiminin yan sra asma bahelerinde zm yetitirmiler, zmden arap yapmlard. Bugn Hitit mparatorluu snrlar ierisindeki blgelerde yetitirilen elma, kays, kzlck meyveleri bizlere onlarn mirasdr. Kocakar ilac diye kmsediimiz birok bitki tohumundan yaplan karmlar, o devirlerde ila olarak kullanlyordu. Henz krk ve kayp Hitit tabletlerinden dolay bu konularda ayrntl bilgilere ulalamamtr. (3) Erkeklerin yeni dnyas yeni tanrlar kefede dursun, Anadolu halklar yine de tanralarndan vazgeememilerdi. Tarih Anadolu'da bin tanrl Hititler'e sahne olurken, imparatorluun en gl dnemlerinde bile yarmadann drt bir yannda Ana Tanra klt yaylyordu. Koca bir dnya imparatorluu kuran, yanklar Akdeniz'in kar kylarndan duyulan Hititler'in Anadolu halklar zerindeki kltrel etkisi, her eye ramen kendi halinde fazla duyulmam olan yerli Luwi halklar kadar olamamtr. Hitit mparatorluu'nun ykl sonras kalntlarn altndan daha gl bir imparatorluk kmamtr. mparatorluk kalntlar zerinde Frigya Krall ve kk Anadolu beylikleri ile yaam srerken yerli Luwi halklar gneyden kuzeye, doudan batya, Anadolu'nun drt bir yanna zgn Anadolu mirasn tamlardr. Bugn bile Akdeniz'de, Ege'de, Karadeniz'de ve Dou Anadolu'da birok yrenin ad Luwi kkenlidir. Onlar Hititler gibi ulatklar topraklara yeni dzenin ok tanrl deerlerini deil, hogrnn ve barn tanrasn tamlardr. Bu yaylma Anadolu snrlarn am, Trakya'ya, Yunanistan'a talya'ya ve Afrika'ya kadar uzanmtr. Dou Avrupal bir kavim olduklarna inanlan Frigler de, Hititler gibi Orta Anadolu topraklarnda hkm srmlerdi. Onlar da Hitit geleneklerini srdrmler ve Anadolu'nun zgn deerleri ile btnlemilerdi. Hatta daha ileri giderek, bir yanda Akdeniz ve Assur'a ynlenen siyasal yaylmacln yan sra ok eskilerden beri devam eden Ana Tanra kltnn yaylmasn salamlard. Siyasal merkez Gordion iken, yre halklarnn dinsel

merkezi Midas't. Topraklarn byk bir blm rahiplere aitti. Bu topraklarda kyller tarmla urarken, zanaatlk gelimiti. Frigya'da Ana Tanra'nn ismi Kybele idi. Kybele'nin merkezi tapnma yeri ise kutsal saylan Pessinus idi. Bu ehirde Kybele'yi simgeleyen tan gkten indiine inanlrd. Friglerden sonra Orta Anadolu'da bir ok kent eitli kavimlerin saldrsna maruz kalarak ykld halde Pessinus bu dinsel gc sayesinde uzun yllar yaamt. Sonralar Galatlar dneminde kenti be Frigyal ve be Galatl rahip birlikte ynetmilerdi. Lidya, Anadolu'nun bat ile kaynat, yerel deerlerinin batdan gelenlerle birleerek yeni sentezlerin oluturan bir lke idi. Kybele, Lidya'nn da en nde gelen tanrsyd. Tanrann bakent Sartes'te byk bir tapna vard. Kybele'nin yan sra Artemis ve Dionysos'un da nemli bir yeri vard Lidyallarn yaamnda. Bu l tanr anlay Lidya dininin temel unsuruydu. Bu tanr da doa tanrlaryd. Yerli gelenekler korunmutu ve btn ataerkil etkilere ramen, anaerkil hayat anlay yeni biimlerle mevcut dzene direniyordu. "Doann ulu anas" Neolitik dnemden beri Anadolu'daki en kutsal varlk olarak bilinen Ana Tanra, Ege dnyasndan ald yeni zellikleriyle, Anadolu'nun bat kylarnda Artemis olarak ortaya kar. Bu kez Efes yaknlarndaki bldrcnlar yeri Ortygia'da dourmutur. Artemis, babas Zeus'tan sonsuza dek bakire kalmay dilemi ve perileri ile birlikte hep bakire kalmtr. Doa ile iiedir Artemis; ok, yay, at ve arabas ile birlikte gzkr. Sadece insanlarn dnyas ile ilgilenmez, hayvanlarla ve bitkilerle de ilgilenir. Ayn ayr dnemini temsil eden Artemis'in tac ayn zamanda, kadnn geliimini de simgeler. Hill yeni domu bir kz, yarm ay gen kzla geii, dolunay ise olgunluu, dourganl ve anal anlatr. Bu ynyle Artemis, ataerkil dzenin ona verdii yeni nitelikleri; bakirelii, kadnl ve anal ayn vcutta tar. Giritli tanra Britomartis'in ad atl bakire anlamna gelir. Bu tanra avc klnda dalarda kpeklerle dolar ve erkeklerden uzak yaar. Anadolu'nun Kybelesi bu yeni dnya deerlerinde Giritli tanrann zellikleriyle benimsenmitir. Artemis'in

boynundaki gerdanlkla da bitkiler dnyasn, gerdanlktaki kolye ile de Orion takm yldzlarn sembolize etmektedir. Tanra'nn gsndeki nesnelerin, hurma meyveleri veya kralie ary simgelediinden dolay erkek ar gvdeleri olduu yolunda grler ortaya atlmtr. Artemis bereketi ve bolluu temsil eder. Anadolu'nun bat kylarnda birok yeni tanr ortaya kmken halk Artemis'i daha ok benimsemitir. Halk ona "doann ulu anas" diye yakarr. O da Kybele gibi bir yeryz tanrasdr ve Ana Tanra'nn yeni grnmdr. Troya savanda Troyallarla birliktedir ve Anadolu'yu istilaclara kar savunur. Anadolu'nun bu gl tanras baka lkelere de tanacak ve deiik isimlerle anlacaktr. Dionysos da, Kybele ve Artemis gibi doaya dnk bir tanrdr. Anadolu'da; Frigya ve Lidya blgelerinin tanrsdr. Doa ile ilgili bir ok sfat vardr. Ormanlarda yaar, topraktan kan bitkilerin ve tarmn tanrsdr. Cokusunu bir arap tanrs olarak simgeler. nsanlarn olduu kadar vahi hayvanlarn da tanrsdr, onlarla birlikte yaar. Doann srlarna ermek ve tanrsallamak Dionysos dininin amacdr. Bunun iin ayinlerde arap iilir ve sarho olunur. Ayinlerde insanlar, vahi hayvanlardan farkszdrlar. Tanrsal srra erimek onlar iin doa ile yaknlamaktr. Dionysos dininin mritleri Bakkhalar ayn Pessinus rahipleri gibi lgnca kendilerinden geerler. Tanrsal gerek dalarda, ormanlarda yabani hayvanlarla birlikte comakta gizlidir onlar iin. nsan ile doa arasndaki ilikinin en youn yaand aamada artk Bakkhalar tanrsallarlar. arap ve sarholukla bilinlerini ap tanrsal erdeme ularlar. Roma istilasyla bakalaan Anadolu Yunan kavimleri Anadolu'ya ilk geldiklerinde yerli halklarn direnci ile karlatlar. Bu anaerkil diren yllar boyu krlamam, dumanlarn ve ykntlarn stnde oluan yeni uygarlk gemiin izlerini silememitir. Troya Sava bir ynyle anaerkil Anadolu topluluklarnn yurtlarn Yunanl istilaclara kar savunmasyd. Akha ordusu Troya aklarnda belirdiinde, onlar sadece Troyallar deil btn Anadolu halklar bekliyordu.

Anadolu ilk defa batdan gelen tehlikeye kar birlik olmutu. Homeros lyada'da Troyallar'n yannda savaa katlan Anadolu halklarn tek tek anlatr. anakkale'den Dardanieliler, da Da'nn eteklerinden Zeleiallar, Mysia blgesinden Apaisoslular, Troya yaknlarndaki Praktios'ta oturanlar Troyallar'n yardmna gelirler. Ege kylarndan, zmir'in kuzeyinden Pelasglar, Aksios (Vardar Irma) kylarndan, Payhlagonial krallar Parthenios rma kysndaki saraylarn brakp Troya'ya ularlar. Mysiallar ve Frigyallar uzak yurtlarn brakp byk bir arzuyla katlrlar Anadolu direniine. Kariallar ok uzaklardan gzel Miletos'tan, Likyallar ise anaforlu Ksanthos'tan uzun yolculuklarla Troya'ya eriirler. Yunan igali sonras yllarca direnen Anadolu'nun anaerkil halklar iin artk istilalar dnemi de balyordu. Romallar Pessunus'dan Anadolu'nun binlerce yllk Kybelesi'ni Roma'ya tama seferinde bu topraklar tandlar. Artk Anadolu iyiden iyiye snyordu. Batnn ykselen yeni imparatorluu btn bakaldrlara ramen i blgelere kadar szmt. Batdan Roma'nn doudan ise baka bir istilac gcn Perslerin kskacndayd Anadolu. Zor yllar balamt. Topran verdii btn zahmetlere yenileri eklenmiti: Emein yeni smrcleri. Troyallar'n torunlar olduklarna inanan Romallar, nceleri Anadolu'ya pek ilgi gstermeseler de M 190 tarihinde Suriye Kral Antiokhos'un pei sra gelerek bu topraklara gemilerini yanatrdlar. Romallarn Anadolu kartmas arap Tanrs Dionysos'un ba tanr olduu Teos'la balad. Bu savatan galip kan Roma ordusu iin artk Anadolu kaplar alr. Phokaiallar da (Foallar) Roma istilasna uzun sre direnirler ama Antiokhos'tan yardm gelmeyince kentin kaplarn amak zorunda kaldlar ve Phokaia yamaland. Magnesia (Manisa) yaknlarna ekilen Antiokhos kesin bir yenilgiye urad. (4) Roma mparatorluu'nun igal ettii Anadolu topraklarnda oluturulan eyaletler

imparatorluun olduu kadar kiiler iin de balca zenginlik kayna olmutu. Eyaletler Roma halknn ganimeti saylrd. Halkn elindeki altn ve gm alnr ve askerler de geri

kalan yama ederlerdi. mparatorluk, maden ve ta ocaklarna, tuzlalar, tersaneler, ormanlar ve her trl tanmaz mala el koyarlard. Bu ekilde elde edilen zenginlik Anadolu'dan Roma'ya akard. (5) Bat Anadolu bir Roma eyaletine dnnce, Romallar ayr kanaldan egemenlikleri altnda tuttuklar kentleri smrmeye balar. Eyalet valileri Roma'dan ald yetkileri ou zaman ktye kullanarak kendi karlarn n planda tuttu. Valilerin bu tutumu karsnda politik kariyerlerini eyaletlerden gelen rvetlerle salayan Romal politikaclar ortamdan yararlandklar iin sessiz kaldlar. Vergi toplama ii ihale ile en yksek fiyat veren ortakla verildiinden, Anadolu halklarn gnden gne fakirleti. Dahas ar vergi yklerini deyemeyen halka bor verip faizle para kazanma peinde koan Romal banker ve tacirlerin says her geen gn artt. Roma zulm devam ederken, Aziz Paulos, Yahudi kurallarndan arndrlm yeni bir dini bat dnyasna tantt. Bu ama iin Anadolu topraklarn ok arnlad. Roma mparatorluu'nun dou kesimlerinde klelerin ve ezilenlerin bakaldrsyd Hristiyanlk. mparatorluun karlar ile attndan ezilmeye alld. Kleci toplum Hristiyanlkla dnm srecine girmi, feodal toplum yaps olumaya balamt. Roma mparatorluu'nun Anadolu'yu igali sonras Artemis, dier tanrlara ramen bat kylarnn vazgeilmez tanrasyd. Sonralar Hristiyanln hzl yaylmaclna ramen antik Artemis klt varln ve gcn uzun sre korudu. MS 53'de Efes'e gelen Aziz Paulos yl boyunca Hristiyanl yaygnlatrmak iin baarl almalar yaptysa da gl bir direnle karlat. Her eye ramen yozlaan Artemis klt, soylu ve yksek tabakadan insanlarn hizmetine girmiti. Efes'te Artemis'e sunulan giysi ve taklar kendine zg bir ticaret sistemi oluturmutu. Tapnaktaki tanra heykeline giydirilen bu ziynet eyalar ayn anda kullanlamadndan seilen zengin ailelerin kzlar bu grevi stlenir ve giyerlerdi. Bu

giysilerin ve taklarn sk sk deitirilmesi gm ustalar iin ok iyi bir pazard. Bu nedenle Aziz Paulos'un almalar en ok onlar rahatsz etmiti. Demetrios adl bir gm ustas mesleinin tehlikeye gireceini sezerek, meslektalarndan oluan bir heyetle tiyatroda Aziz Paulos'un vaazinde halk kkrtr. Halk hep bir azdan "Ycedir Efeslilerin Artemis'i" diye barr. Halkn yattrlmas iin kent meclisinin szcleri aklama yaparak Artemis'in yceliini vurgularlar. Btn direnmelere ramen toplumsal deiim engellenemezdi. Ancak gemiin deerleri bir ekilde biim deitirerek yeni toplum yapsna uyum gstererek yaamaya devam etmeliydi. Artemis oktan Hristiyanlaarak Meryem Ana olmutu. branice'de gen kz anlamna gelen "almah" szc; Yunanca'ya "bakire"ye dnt. (6) Meryem de Artemis gibi bakire idi. Hristiyanlar kilisenin ilk zamanlarnda Meryem'in Artemis ile kartrlmas kaygsyla ona tapnmaktan ekinmiler ama sonralar, ona tanr anas anlamna gelen Theotokos sfatn vermilerdir. Theotokos sfat 5. yzylda tanr ve insan arasndaki ayrm bir karmaaya dntrd gerekesiyle kaldrlmak istenmitir. Bu neri Efes Konsili'nde reddedilmitir. Meryem Ana Evi'nin bulunduu Arvilia vadisinde yaplan arkeolojik kazlarda Artemis'e ait bir ok adak kalnts bulunmutur. Leto'nun Artemis'i dourduu bldrcnlar yeri Ortygia ayn zamanda Meryem Ana'nn evinin yeridir. Evin aasndaki vadide eskiden Tanra Artemis iin festivaller yaplrd. Sonraki yllarda Meryem Ana sevgisi btn Anadolu'ya yaylacak, Anadolu halklar slamlarken Hristiyanl terk edecekler fakat Meryem Ana'y yine de ok seveceklerdi. Hristiyanlk, Anadolu'nun eski tanrsal destanlarndan etkilenmi, ykler deiik biimlerde ermi destanlarna dnmtr; Kapadokya'da yaayan Ermi Georgios'un burnundan alevler karan canavar ldrmesi gibi. Hristiyanln kutsal gnlerinin ou eski ok tanrl alardaki gnlerinin devamdr. Meryem Ana'nn gkyzne uuu ve Artemis bayram gnleri akmaktadr. oktanrl dnyann tapnaklar yeni dnyann grkemli kiliselerine dnr. Ksaca Anadolu'da Hristiyanln yaylmasyla balayan Rumlama hareketi

Anadolu'nun dndaki corafi alanlardan gelen glerle deil tamamen kltrel bir sentezle olumutur. Helen dili uzun yllar bat blgelerini etkilemi ancak, Anadolu'nun yerli dilleri, Hristiyanln yaygnlat dnemlere dein devam etmiti. ncil'in Helen dilinde yazlm olmas Helen dilinin yaygnlamasn salad. Senelerce imparatorluun kuytu kelerinde yaayan Hristiyan inanc, Roma mparatorluu'nun resmi dini olmasyla Anadolu'da hzla yayld. Yine de Anadolu'nun yerel kltrleri Frigya, Pontus, Kapadokya'da varln direnerek srdrd. Roma dneminde Bat Anadolu'da kentlemenin de artmasyla birlikte Anadolu nfusunda da art olmutu. Kentlerde younlaan bu nfus hareketi, Anadolu halklarna yeni bir kimlik kazandryordu. Hristiyanln etkisiyle arln hissettiren Rumlama sreci Dou Roma'nn blgede etkili g olmasyla, blge halklarnn kimliini temsil eder konuma gelmitir. Bizans artk Anadolu'da etkin bir gtr ve stanbul bu gcn odadr. Bizans'n ilk yllarnda ekonomik adan parlak bir dnemin balangcyd. Bat Roma'nn k ile Anadolu topraklarnda kurulmu olan imparatorluun bakenti, Balkanlar'dan gelen halk kitleleriyle artm, daha nce Bat Anadolu kentlerinin tad ekonomik arlk merkezini stanbul'a kaydrmt. mparatorluun stanbul zerindeki etkinliinin artmasyla birlikte ekonomik, kltrel, dinsel elikiler de n plana kmt. Hipodromda yaplan at yarlarnda baz at srclerinin yeil, bazlarnn da mavi gmlek giymesi zamanla halklar arasnda blnmeye yol am, mavi ve yeil varolan elikilerin simgesel renkleri olmutu. Her iki rgtn de taban yoksul snflara dayand halde, maviler aristokratlarn, saray brokratlarnn desteini alm, yeiller ise; daha ok Anadolu'nun i blgelerinden gelen yerli zanaatkarlar ve ticaret erbaplarndan olumutu. mparatorluun kat ve merkezi Ortodoks kimliini benimseyen maviler her zaman imparatorun da desteini almlard. Yeiller mezhep farkllklarna daha hogrl ve eilimli iken maviler Ortodoks kilisesine ok kat bir ekilde bal idiler. mparatorluun Mavilerden yana olan ak tutumu elikileri daha da artrd ve mavileri zorba, yeilleri ise

kentin madurlar durumuna drd. Ancak imparatorluun yoksul kitlelere kar haksz tutumu kentte byk bir ayaklanmaya neden oldu ve kitleleri ayn saflarda birletirdi. mparator ve imparatorieyi kentten kama noktasna getiren bu ayaklanma mavilerin saraydan yana cephe deitirmesiyle glkle bastrlabildi. Bu kent Bizans sonras tarihlerde de kargaalara meydan olacak ve kentin hakimleri bu korkuyu hep hissedeceklerdi. mparator, stanbul surlar iinde Anadolu'dan kopuk, aaal yaamn srdredursun, Anadolu halklar tam bir merkezi ynetim kskacnda smrlyorlard. Geri klecilik yerini topraa bal yar zgr kylle brakmt. Bizans ynetimi bu kyllere arazi sahipleri tarafndan basklar uyguluyordu. Zamanla orta snflar yok edilerek byk arazi sahipleri kk arazileri ele geiriyorlar, halk yar kle durumuna dryorlard. mparatorluk askeri gcn oluturan kylleri bu yeni gelimelerden korumak amacyla, byk arazi sahiplerinin daha da glenmesine izin vermedi. Bu kararlar Anadolu'da daha sonraki yzyllarda da devam edecek olan yar feodal smr dzeninin temellerini oluturdu. Aristokrasinin gelimesi bu ekilde engellenmiti. Hristiyan olmayan halklara uygulanan vergi dzeni, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde slam dininden olmayanlara kar uygulanan reaya dzenine dnt. Trklerin Anadolu'ya gelii ncesinde, Bizans bnyesindeki Rum halk, batdan gelen Helen halklarnn oluturduu bir toplum deildi. Helen yaylmacl Bat Anadolu topraklar ile snrl kalm, i blgelere pek fazla gei olmamt. Anadolu'nun yerli halklar imparatorluk bnyesinde Rumlam ancak yine de eski kltrel ve geleneksel deerlerini devam ettirmilerdi. Bu dnem Anadolu iin bir Helenleme dnemi deil, Anadolu'nun yerel deerlerinin yaand Rumlama dnemi idi. Birka yzylda Anadolu'da oluturulan Byk Seluklu uygarl, sadece Trklerin oluturduu bir kltrel birikim deil, arlkl olarak binlerce yldr Anadolu birikiminin

rndr. Krsal alanlarda yaam kabullenmi Trkmen boylarnn ylesine grkemli bir kltr oluturmalar bilimsel adan mmkn deildir. Kald ki, Anadolu'ya ran zerinden gelen Trkler beraberlerinde kkl Pers kltrn de tamlardr. sa'dan sonra binli yllarn balangcnda Orta Asya'dan gelen Trkmen boylar uzun yllar ran'la i ie yaamlard. Anadolu topraklarna geerken beraberlerindeki ranllar da bu topraklara tamlard. (7) Grkemli ran kltrnden etkilenen Seluklu hkmdarlar saraylarnda Trke yerine Farsa konumular, imparatorluun resmi dili olarak da Farsay tercih etmilerdi. Her eye ramen Malazgirt sonras kitlesel Trkmen gleri Anadolu'yu geni lde Trkletirmitir. Sonralar MS 1300'l yllarda zellikle bat Anadolu'ya kitlesel Trk gleri balam, Anadolu'daki Trk younluu bu glerle birlikte dier halklara nazaran artmtr. Babai ayaklanmas 12. ve 13. yzyllarda Anadolu halklarnn, zellikle gebe Trkmenler'in ekonomik ve toplumsal durumu olduka ktyd. Anadolu Seluklu Devleti'nin resmi dini Snni slam'dr. Devletin karlar ve dinin karlar ayndr. Bu anlay erevesinde din adamlar ile devlet arasnda bir ibirlii vardr. Seluklu sultanlarnn halka kar zalim tutumlar ve ikenceci uygulamalar halkta merkezi otoriteye kar gl bir tavr gelitirmiti. Baba lyas bu tepkinin simgesiydi. Ekonomik yapdaki bozulmalar ve yar feodal yap ierisinde yeni zengin kitlelerin ortaya kmas, dier yanda halkn gitgide yoksullamas byk elikiler yaratyor bir isyann koullar her geen gn hazrlanyordu. Btn bu nedenlerin yannda, Seluklu'nun ran Bizans karm ynetim geleneini slam ilkeleriyle yaatma abasna karlk, Heterodoks dervilerin etkiledii halklarn daha farkl bir slam anlayyd. Bu farkl gr ve yaam biimi her geen gn gebeleri, kylleri, zanaatlar ve Hristiyan kitleleri etkiliyor ve bu durum saraydakilerin houna gitmiyordu. Baba lyas'n zerine Seluklu Sultan tarafndan asker gnderilmesi ve snd Amasya Kalesi'nde ldrlmesi barda taran son

damla idi. Anadolu ayaa kalkmt. Srasyla Adyaman, Gerger, Kahta ve Malatya'ya ulamt ayaklanan topluluk. Her ulalan yerde kalabalklar kadn, erkek, ocuk hep birlikte ilerliyorlard. Baba shak nderliinde Malatya'da, Elbistan'da, Svas'ta, Amasya'da, Kayseri'de Seluklu ordular bozguna uratld. Babailerin Konya'ya gireceinden korkan sultan, sarayn terk edip kat ama tm mal varl ile seferber ettii Seluklu ordular Krehir-Malya'da 4.000 Babai'yi kltan geirerek ayaklanmaya son verdiler. (8) Babai ayaklanmasn bastran Anadolu Seluklu Devleti, kendi halk ile yapt bu savatan sonunda galip kmt ama, bu ypratc dnem devletin kne neden olmutur. Kyller, zanaatlar, gebe Trkmenler ile devletin balar tamamen kopmutu. Heterodoks derviler halka devletin inan ve dnce sisteminden daha farkl bir yaam biimini kabul ettirmiler ancak snfsal bir kopu balamt. Devlet Mool saldrlar karsnda gsz kalm, fazla bir direni gsterememiti. Anadolu halklar da Moollar'a direnmiler ama bu direni Seluklu ile birlikte olmamt. Ayaklanmann oluturduu kararsz ortam Osmanl Beylii'ne yaram, Heterodoks dervilerle uzlamac ilikiler gelitirerek Anadolu topraklar zerinde kararl bir devlet yaps oluturmulardr. Bu dnemde Osmanllar'n Hac Bekta ile olumlu ilikileri Anadolu'nun fethini kolaylatrmtr. Yeni devlet dzeni ile balangtaki uzlama zamanla bozulmu, ancak Osmanl ile zaman zaman srtmeler yaansa da Anadolu Seluklu dnemine nazaran daha yakn ilikiler yaanmtr. Logos-Sz-Kelam sa'dan beyz yl nce srekli ak retisi ile diyalektik dncenin temellerini atan Herakleitos, sz anlamna gelen Logos szcn aadaki gibi tanmlamtr: "Nasl atee yaklatrlan kmrler bakalaarak atelenir, uzaklatrlnca da snerse, ruhumuz da ortaklaa olann ardndan giderse logostan pay alr, ayrlrsa logossuzdur. Us ile

konumak isteyenler herkesle ortaklaa olan ile kendini glendirmelidir... Dnya birdir, ne bir tanr tarafndan yaratlmtr ne de insan tarafndan, bir yasaya gre yanan ve bir yasaya gre snen ve ba sonu olmayan bir atetir." (9) Ona gre btn eyleri ate ynetir ve srekli yaayan atetir. Ate bir gn gelecek btn eyleri yarglayp yakacaktr. Herakleitos'a gre evrensel birlik logos kavram ile anlalabilir. Evren ona gre logoslu ve usludur. Bizler tanrsal logosu nefes alrken iimize ekiyoruz ve sonra bedenden dar knca da btn evrenin ruhuna geri dnyor. Herakleitos'a gre logos var olan her eyi yneten tek ve deimez doa kanunudur. Bu kavram daha sonra antika dnce ve inanlarna dinsel bir boyut getiren stoaclar tarafndan tanrsallatrlm, istemeden de olsa Hristiyan dnya ile bir ba kurulmasn salamlardr. Herakleitos'un sa'dan be yz yl evvel tanmlad logos, ncil'de tanrsal bir kimlik kazanmtr. Meryem Ana'y yurdundan koparp Bat Anadolu'ya, Efes'e getirildiine inanlan Aziz Jean'n ncili u szlerle balar; "Balangta sz vard ve sz Tanr ile beraberdi ve sz Tanr idi." (10) Logos kavramnn felsefi boyutu Hristiyan dinine bu ekilde yanstlr. Logos kavramnn slamiyet'in gelii sonrasnda Anadolu topraklarnda kitlesel bir din felsefesine dnmesinde ranl Hurufiler'in etkileri ile olmutur. ran topraklarnda barnamayarak kaan Hurufiler, Hac Bektai Veli tarikatna snmlar ve Bektai inanlarna da olduka katkda bulunmulardr. Hurufiler'e gre Tanr gizli bir hazinedir. Varl ve z sesten oluur. Sesin ortaya kmas ile de evren olumutur. Tanr kendi siluetini insann yznde gstermitir. nsan, tanrdan ayran ise kelam yani szdr. Tanrya, tanrnn lmszlne ulamann tek yolunun, onu ancak gerek anlamda sevmekle mmkn olacan syleyen Platoncu gr Anadolu topraklarnda devletin slam anlayndan farkl olarak yeniden kimlik kazanmtr: Tasavvuf. Bu yeni din felsefesi sevgi

zerine kurulmutur. Tasavvuf inancnn z yoktan varolma deil, tanrdan olumadr. nsan ve tanr birlik iindedirler. Tanr insann azndan konuur, insan da konuan bir tanrdr. slam, tanrnn yceliini ulalmaz klar ve insann tanr tarafndan yoktan yaratlmasn dolaysyla tanrnn ululuunu n plana karr. Tasavvufta ise tanr, insan ile birlik iindedir. Yaratl yoktan varolma deil, tanrnn insan vcudunda grndr. Dolaysyla lm yoktur, srekli bir varolu vardr. nsann su olan eylemlerinden dolay yarglanmas, ayn zamanda insan olan tanrnn kendi kendini yarglamasdr. Tanr gn yedi katnda deil, bilinen grnen ve konuan bir varlktr. Tasavvufta din olgusu korku zerine deil, sevgi zerine kurulmutur. Otoriteyi ellerinde tutan hkmdarlar ya da krallar, tarihte dini de korku unsuru olarak halklara kar kullanmlardr. Onlarn din anlaynda cehennem, maher gn ve ate korkuyu n plana karmaktadr. Ancak tasavvuftaki tanr sevgisi ve dostluu bu korkular ortadan kaldrmaktadr. Tasavvufun doaya bak as da farkldr. ktidarlarn slam anlaynda tanr doay yaratmtr ve canllar evreninde insan n plandadr. Tasavvufa gre ise, canl cansz btn varlklar tanrnn kendisidir. Hepsinin ayr ayr kiilikleri vardr. Bir btn olarak evren tanrnn kendisidir. Devletin resmi slam anlay kadnlar peelere brndrerek ev ve haremlere hapsederken, Anadolu halklarnn benimsedii tanrsal hayat, kadn ve erkei dinsel trenlerde bile yan yana getirmitir. Kapadokya ermileri Trkmen boylarnn Anadolu'yu yurt edinmesi ile Anadolu'daki kltrel etkileim ve deiimler arlkl olarak iki nemli kaynaktan beslenmilerdir. Bunlar Ahmet Yesevi'nin grlerini dile getiren Yesevilik ve Bektailik'tir. Bu iki grn de Horasan'dan geldikleri iddiasyla birbiriyle i ie olduklar savunulsa da, temelde nemli farkllklar vardr. Her iki

gr de Anadolu halklarnn slam'a bak alarn Arap kltrnden farkl olarak etkilemi ve eski deerlerle yenilerini kaynatrmlardr. Yesevilik, devletin slam anlayna daha yakn gzkse de Araplam bir slam dncesi anlamna gelmez. Asya Trkleri'nin yaam anlayn slam'la btnletirmi, slam ncesi Trk halklarnn yaam biimini, kltrel deerlerini, geleneklerini ve trelerini slam inanc ile kaynatrmtr. Asya'da tohumlar atlan bu akm, ran zerinden Anadolu'ya gelirken Trkmen halklar tarafndan desteklenmitir. Bektailik ise Anadolu'nun binlerce yllk kltrel deerleri ile daha farkl bir slam dnce akm yaratmtr. Bektailerin tasavvuf anlay ve yorumu, ilk alardaki Anadolu halklarnn doa ile iie olan dinsel deerlerine benzer bir din dncesidir. Bektailerin dinsel trenleri Diyonsos dininin mritleri Bakkhalar'n trenleriyle benzerlikler ierir. Her ikisinde de trenlere kadnlar da katlr. Anadolu'daki bir ok erenler gibi Hac Bektai Veli'nin de kkleri Horasan'da aranmtr. Bu Horasanl yaktrmas o dnemin erenleri iin kullanlan genel terimdir Ancak sonralar ierii unutularak Horasan diyarndan gelenler olarak yorumlanmtr. (11) ster Horasan'dan gelsin, ister Kapadokyal olsun Hac Bektai Veli dier erenler gibi Anadolu'nun binlerce yllk kkl deerlerini yeniden yorumlayarak Trkmen ve yerli Rum halklarnn yeni yaamna uyarlamtr. Anadolu halklarnn ekonomik ve siyasi olarak btnleip birlik oluturmalar, din ve mezhep ayrm gzetmeyen Ahilik rgt ile olmutur. Bu rgt btn zanaatlar, iftileri ve esnaf ayn birlik altnda birletirmitir. Bir devlet btnl salanamayan kararsz Anadolu ortamnda bu meslek birlii halklar birbirine daha da yaklatrmtr. Gen Osmanl Devleti'nin ekonomik ve siyasi gc bu rgtle artmtr. Anadolu'da Ahilik rgt ile bir pazar ekonomisi oluturulmu ve mallarn kalitesi artm, eitli standartlarda retim balamtr. Bu rgtn kurucusu da Kapadokya zellikle Krehir yresinde yaam olan

Ahi Evren'dir. Acl ve zor bir hayat yaayan Ahi Evren, Seluklular'n ve Moollar'n zulmnden nasibini almtr. Ancak Anadolu halklarna kazandrdklar unutulmam, Fatih dneminde Ahilik rgt yasaklansa da, halklar arasnda bu meslek birlii yaatlmtr. Ahi Evren de tpk mitolojik dnemlerin Herakles'i gibi, Hristiyan dnyasnn Kapadokyal Aziz Georgios'u gibi ejderha ile urar, ama o savamaz, korkun yarat duas ile yola getirir. Ahi Evren, Anadolu Baclar (Bacyan-i Rum) rgtnn kurucusu Fatma Bac'nn eidir. Anadolu'daki byk bir kadn rgtlenmesi olan bu rgt kadn erkek ayrmn kabul etmemi kkleri Anadolu'nun binlerce yllk anaerkil yapsna uzanan kadnn gcn tekrar hatrlatmtr. Sufiler Anadolu'nun slam ile deien yeni inan sisteminde, dine farkl bir yorum getirerek kadn gl klmlardr. Kuran'da erkeklerin kadnlardan stn olduu hakkndaki ayette bulunan erkek kelimesinin aslnda er olduunu ve kadnn da erlik mertebesine ulaabileceini sylemilerdir. Fatma Bac ve Hatun Ana, Hac Bektai Veli tarafndan saylan ve sevilen insanlardr. Kadnlarn oluturduu bu birliin eski Trk geleneklerine pek uymad, aksine antik dnem kadnlarnn (Amazonlar ve Bakkhalar) devam nitelii tamas, geree daha yakn gzkyor. Trkler'in Anadolu halklar ile kltrel etkileimi, kanlmaz olarak rksal bir kaynamann rndr. Anadolu'daki byk etnik gruplarn, zellikle Ermeniler, Rumlar ve Krtler'in yzyllar boyu kylerde ve kentlerin bir ok mahallelerinde yerel deerlerini yitirmeden 20. yzyla kadar yaamaya devam ettikleri bilinmektedir. Ancak bu toplumlarn byk blm Trkmen boylarnn Anadolu'ya gelmeleri ile birlikte slamlamlardr. Son zamanlardaki bilimsel aratrmalar Anadolu'da yaayan Trklerin rksal zelliklerinin, Orta Asya Trkleri'nden ok farkl olduunu gstermitir. Gerek Seluklu, gerekse Osmanl dnemlerinde ulus olarak Trk kavram kabul edilmemi, hatta tersine bir aalama unsuru olarak kullanlmtr. Onlar daha ok Seluklu veya Osmanl olarak tannmay yelemilerdir.

ktidarlarndaki saraylarda, Trk szc gebe Trkmen topluluklar iin aalama amacyla kullanlmtr. Trklerin Anadolu'ya gelmesiyle Rumlarn da Anadolu'yu terk ettii gr inandrc deildir. Bunun aksi olan Trkmenlerin Anadolu halklar iinde soy olarak eridii gr de ayn lde yanltr. Yerli halk Trkler'in gelmesi ile byk oranda Trklemi ancak ayn zamanda eitli etnik gruplar gnmze dek varlklarn ksmen korumulardr. zellikle Osmanl Dnemi'nde Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda yaplan evlilikler, hem devlet dzeyinde hem de halklar dzeyinde btnleen bu yeni kimliin atsn oluturmu; Osmanl'nn uluslama srecini hzlandrmtr. Rumlama srecinde Hristiyanl

benimsemi olan yerli halklar, Osmanllama srecinde de slam' benimsemilerdir. Anadolu Hristiyanlar'nn ksa bir sreten sonra Mslmanl benimsemelerinin ana nedenlerinden biri, kkleri binlerce yla dayanan Anadolu kltrn, Ortodoks bir srete bask altnda tutan eski rejimin yerine daha hogrl ve yerli halklarn deerlerine daha yakn olan Alevi kimlii ile uzlamalardr. Bu yeni din anlay Hristiyanlk ncesi doaya dnk inan biimi ile rtm, dahas ona zndeki zenginlikleri katmt. Anadolu topraklarna ulaan Trk boylar ile Anadolu dnda yaayan Trkler arasnda nemli farkllklar olumutur. Anadolu'da kurulan Trk devletlerinin yaps dier Hun, Uygur ve Gktrk devlet yaplarndan farklyd. Seluklu ve Osmanl devlet gelenei kklerini Orta Asya'dan ok, Anadolu'da daha evvel kurulan devlet geleneklerine dayandryordu. ran ve Bizans etkisi basknd. Bu kltr ve uygarlk birikimi Trk devletlerinin yeni yapsnn mayas olmutu. zellikle kamu hukuku, Bizans kamu hukuku ile benzerlikler tamaktadr. Kltrel anlamda srekliliin en nemli kant Anadolu'daki corafi blgelerin, kentlerin, rmaklarn isimlerindeki ardllktr. Bu isimlerin ounlunun kkleri 4.000 yl ncesine dayanr. Anadolu'nun bir Roma lkesi haline geldii dnemlere ve Araplar'dan alnan

isimlerde bunlara eklenmitir. Trkleme dneminde bu isimler kk deiikliklerle devam etmitir. Eski Helen dilindeki baz szckler ve taklar Trke'ye ayn ekilde yansmtr. Trke'nin yzlerce yl Anadolu'da egemen olmas ile Rumca'ya da etkileri olmutur. Bu ekilde, bir dil kaynamas olumutur. Dou Roma mparatorluu'nun baskc ve merkeziyeti ynetim anlayndan bkan kitleler, Trkmenlerin ynetiminde eskisine nazaran daha esnek bir anlayla karlamlar; imparatorluun basksndan ylan dier etnik kitleler ise yine ayn nedenlerle Trkmen idaresini benimsemilerdir. Trklerle ok abuk kaynaan yerli halklar yukarda belirtilen ekonomik ve siyasi nedenlerden dolay Mslmanl benimsemiler, gemiteki binlerce yllk kltrel zenginliklerini de Anadolu'nun bu yeni efendilerine benimsetmilerdir. Anadolu'nun eitli yerlerinde yresel olarak toplu din deitirmeleri olmutur. Kars'ta, Samsun'da, Amasya'da, Aydn'da, Bolu'da, Aydn'da ve Girit'te topluca slam' seen Rumlar, Ermeniler ve Grcler vardr. Anadolu tarihinde byk bir eitliki ayaklanmaya neden olan eyh Bedreddin'in de annesi bir Rum tekfurunun kz idi. Ortak mlkiyeti savunan grleri ile Anadolu'nun eitli yerlerinde kitleleri etkileyen eyh Bedreddin ayn zamanda felsefi boyutta da byk bir dnrdr. Ona gre doa ve tanr bir btndr. Madde ve ruhu birbirinden ayrmak olanakszdr. Btn dinlerin kayna birdir. Mehdi hibir zaman gelmeyecektir ve kyamet olmayacaktr. Cennet ve cehennem bu dnyaya ilikin kavramlardr. Yeryzndeki btn mlkler ortak kullanlmaldr ve herkesin mal olmaldr ona gre. Bedreddin'den etkilenen Brklce Mustafa Aydn dolaylarnda, Tornak Kemal de Manisa dolaylarnda Osmanl'ya kar ayaklanmlardr. Bu ayaklanma, bin yl akn bir zaman nce, ayn blgede Romallara kar yaplan eitliki Aristonikos ayaklanmasnn bir tekrardr. Ama dieri gibi bu bakaldr da kanl bir ekilde bastrlmtr. eyh Bedreddin'in dncesi ayaklanmann bastrlmas ile yok olmad. Daha sonraki yzyllarda da mritlerine rastland.

Osmanl ekonomisini ayakta tutan gelirlerin azalmas zerine devlet halklarn zerindeki basklar iyice arttrmaya balam ve dolaysyla tepkiler de artmt. Celali ayaklanmalar bu tepkileri dile getirir. Osmanl ordusu yz binlerce insan katleder ayaklanmay bastrmak iin. Bu i sava birok sorunu da iinden klmaz hale getirir. Anadolu erenlerinin temellerini kurduu devlet-halk barkl ortadan kalkmaktayd. Halk devlete ksmt artk. Ayrmcln boyutu Anadolu Seluklu dnemini bile amt. Alevi-Snni ayrm, stanbultara ayrm, yerleik-gebe ayrm imparatorluu gitgide ypratyordu. Krsal alan-kent dengesi bozulmu, ksacas devlet ve halkn balar onarlamayacak ekilde kopmutu. stanbul Anadolu'yu smryordu. 17. yzyl stanbul'un Anadolu emeinin zerinden ellerini biraz ektii ve denetimi azaltt yzyldr. Bu rahatlama Anadolu ehirlerinin glenmesine neden olur. Tmar sistemi ile topraa bal nfus kentlere akmaya balamt. Ancak bu gelime halklar biraz soluklandrsa da k durduramamt. Tmar sisteminin k ve batdaki Burjuva Devrimi karsnda Osmanl acizdi ve sona yaklayordu. Osmanl etnik kimliklere kar tavrn deitirmi, yeni dnemin koullar Anadolu halklar arasndaki balar da tamamen koparmt. Etnik kimliklerin yeni araylar iindeydiler. elikilerin art kimlik kaosunu iinden klmaz hale getirmiti. Yeni kimlikler tarihsel sreklilik deerlerine nem vermiyordu. Bu binlerce yl ncesine dayanan soylu balarn arayyd. Bu arayn sonular ar ve trajik olacakt. Yzlerce yl aalanan Trk kimlii Anadolu'ya sindirilmeye allyor, Anadolu insannn kltrel kimlii uzak Asya lkelerinde aranyordu. Artk Anadolu kylerinden ut melodileri ykselmiyor, Ermeni kzla Trkmen delikanlnn trks sylenmiyordu. Son yzyln balarnda bir kumandan Troya yaknlarnda bir tepeden ufka bakyordu. Dndkleri henz kazanlmam byk bir zaferin sonular deil, ok daha sonra yapacaklaryd. Sar salar rzgarda dalgalanrken keskin mavi gzleri Troya harabelerinden uuldayan sesin kaynan aryordu. Troya Sava bozgunundan binlerce yl sonra Anadolu halklar batdan gelen

gemileri ilk kez yenmilerdi. Hektor ayaa kalkmt. Ama asl nemli olan, bundan sonra olacaklard. Krat Bademir bilim ve topya dergisi ekim 1998 DPNOTLAR 1) 2) Akurgal Ceram, E.; C.W.; Anadolu Tanrlarn Uygarlklar, Vatan Net Yaynlar, E.N. 1987, Erendor, s.104. s.14.

Anadolu,

eviren:

3) Ertem H.; Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolu'sunun Floras, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1997, s.172.

4) Bean E. G.; Eski ada Ege Blgesi, eviren . Delemen., Arion Yaynevi, 1995, s.49-52,.

5) Tanilli S.; Yzyllarn Gerei Ve Miras, nsanlk Tarihine Giri lk a, Say Yaynlar,1988, s.464.

6) Alkan .; sa Gerekten Yaam myd?, Bilim ve topya Dergisi, Ocak 1997, s.33. 7) Umar B.; Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap Kitabevi 1998, s.192. 8) amurolu R.; Tarih, Heterodoksi ve Babailer, Metis Yaynlar, kinci Basm, 1992, s.169.

9) 10)

Hanerliolu Halikarnas

O.;

Felsefe Balks,

Ansiklopedisi, Merhaba

Cilt

2,

s.308. s.77.

Anadolu,

11) Tuncer .; te Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1993, s.119

Hepimiz yaammzn bir annda bir hayvan dostumuz ile hayat paylatk veya paylayoruz. Hi hayvan beslemediini dnen bile yle gemi gnlerini, ocukluunu dnd

zaman yaamnda bir sokak kedisinin, bir serenin, mahalle kpeinin, bir civcivin bulunduunu hatrlayacak. Bazlarmz ise artk yaamna giren hayvanlarn ne saysn ne de ka tane olduunu hatrlayamayacak kadar ok hayvan sevgisi ve merak ile dolu. Aslnda hayvanlarn yaammza girmesi diye bir kavram sz konusu deil, ama ou insan onlarn farknda olmadan yaad iin byle bir cmle kullanabiliyoruz. Daha sabahn erken saatlerinde bata kumrular olmak zere tm kularn kuluk vakti dediimiz vakti canlandran neeli gne balama seslerini duyabiliriz. Evinizden sabah karken kapnn yannda, p tenekesinin yaknlarnda sabah kahvaltsn bizlerin artklarndan salamaya alan bir kedi veya kpekle karlaabiliriz. evremizde her an kumru, sere ve karga gibi ehirde yaayan kular uuur durur. Bcekleri ve bitkileri hi saymyorum. Bir sr hayvan kendi apnda yaam karmaasnda, basite indirgediinizde ayn insanlar gibi yaam kavgas srdrr. Ama biz insanlar brakn bir aacn baharda amaya balayan srgnlerini, bir duvar dibinde am sar hindiba ieini, karncalarn yine bahardaki iftleme uular iin bir anda duvardaki bir atlaktan telala fkrmasn grmeyi; Ne kular, ne kpekleri ne de kedileri grmyoruz artk. Bazen gznz taklr gibi oluyor..ama hep yetiilecek bir i, okul vb koturma var. Onlar bizim yaammzda ama biz onlar grmeden sanki yoklarm gibi hayat kouturmasnda kaybolup gidiyoruz. Onlarn bizim yaammza girmeleri gibi bir durum sz konusu deil aslnda, nk onlar zaten bizim yaammzda. Sadece bazen evlerimize , bahemize, kafeslerimize misafir olup bizim daha yaknmza geliyorlar. Daha fazla farkediliyorlar, daha fazla korunup, seviliyorlar.

Bir kedinin veya bir kpein ailenizin iine nasl girdii hakknda bir sr hikaye dinledim bugne kadar ; Kiminiz bir yavruyu soukta slanm ve m bulup ald, kiminiz yaral ve muhtaken sahiplendi, kiminiz bir hayvan severin kpei veya kedisinin yavrularn sahiplendi veya satn ald, kiminiz ise profesyonel hayvan satan iftlik veya pet shop benzeri bir yerden satn alarak bir hayvan dostunuzu ailenin iine ald. Bir hayvann hayatmza giri yks ok karmak deildir ou zaman, zellikle benim gibi bir mesleiniz varsa bir zaman sonra bu dostluklarn balama yklerinin ayn olduunu grrsnz. Ama bir hayvan dostumuzdan ayrlma yks her zaman ok deiik, dramatik, zor ve her zaman ok farkldr. Hepimizin yaamnda bu ayrl yklerinden birka tane vardr. Kimisi bir trafik kazasnda lr, kimisi ihmal sonucu vicdan azabnzla yolcu edilir, kimisi ise artk iyileemeyecei Veteriner Hekim tarafndan saptanarak , daha fazla ac ekmemesi iin tenazi veya uyutma dediimiz ac ekmeden ilalar yardm ile lme kavuturma eklinde olur. te ben bu lmlerin hepsinde o hayvancklarla beraber lrm. Veteriner Hekim olduuma sadece o an piman olurum. Bir hayvancn lmne karar vermek ve onu ac ekmeden de olsa , kendi ellerinizle ldrmek zorunda kalmak benim iin yutulmas ok zor bir lokmadr. Boazmda kalr yutkunurum, yutkunurum... alayamam.. nk ben bir doktorum. te srf bu yzden bana gelip ocuklarnn hayvanlar ok sevdiini, o yzden Veteriner Hekim olmak istediini syleyen ebeveynlere onlar artmak pahasna ''Eer Hayvanlar seviyorsa Veteriner Hekim olmasn !'' derim. Hayvanlar seven birinin Veteriner Hekim olmas hayvanlar iin ok iyidir. Hayvanlarla ilgili her olayda, hayvan sahibi, para, vakit gibi hibir faktrn etkisinde kalmadan inanlmaz bir istekle hayvanlar iin ellerinden geleni

yaparlar. Kendilerinin hayvan doktoru olduunu ve hayvancklarn onlardan baka gidecekleri kimseleri olmadn bilirler. Ama Hayvan sever birinin Veteriner Hekim olmas o insann kendisi iin ok zordur. Tm meslek yaamnda inanlmaz zc, ypratc olaylar yaar. Trafik kazas geirmi, srlm, silahla vurulmu, kanl ishalden lmek zere veya ihmal edilmi yzlerce hayvanckla karlar. ok zlr, ok yorulur. Hem hayvan sevmek hem de Hayvan Doktoru olmak ok zordur. Her eye ramen kpeimiz, kedimiz veya kuumuzun bu kt annda onun yannda olmak ve onun yaamnn sona erdii bu annda da tm yaamnda onun size yapt gibi, yalnz brakmamak bizim dostumuza kar olan son grevimizdir. Onlar sizi karlksz , candan seviyorlar bunu hibir zaman unutmayn. lk yavruluk ve tanma anndan lm anna kadar.... nsanlarn hayvanlara yaptklarnn snr yok. Direk olarak bir hayvan bir silahla ldrmekle ihmal sonucu ldrmek arasnda fark yok !

BBG evinde vb. ok eitli durumlarda hayvanlar bir canl, bir dost olarak gremeyip, onlar bir oyuncak, bir sembol olarak grenlere ve onlarn basit ihtiyalarn karlamayarak lmlerine neden olanlar bir hayvan sever ve Veteriner hekim olarak knyorum. zntnz paylayorum. ama unutmayn bu sadece medyaya yansyan grebildiimiz bir rnek ! Hayvanlarn insanlarn elinde ektiklerini grmek ve bilmek beni insan olarak kendi hemcinsim hakknda hi istemediim dncelere itiyor. Bu olaya benzer neler geliyor kliniime, anlatsam ok olursunuz!

Tm hayvan dostlarna ricam grdnz her eziyet olaynda tm gcnzle mdahale edin ! Belki sizin yapacanz bir ufak hareket veya biraz enerji harcamanz bir hayvancacn son ans olabilir.

Unutmayn onlar konuamyorlar ve balarna geleni anlatp onlara eziyet edenleri ikayet edemiyorlar. ektiklerini anlatamyorlar. Bunu sizler anlayacaksnz !

YRYP GDENLER VE DURUP BR EYLER YAPANLAR nsanlar eitli ekillerde ikili zt tanmlamalara tabi tutabiliriz. yi-kt, gzel-irkin, drstdolandrc vb. bir ok ztlk insanlarn dnyasnda yerini bulur. Hayvanlar sz konusu olduunda insanlar yine iki ana gruba ayrabiliriz ; Hayvan severler ve hayvan sevmezler. Ama insanlar tanmlarken sadece iki zt zellikle tanmlama yapmak her zaman hatadr. nk bir insan tam olarak kt olamayaca gibi, tam olarak iyi de olamaz. Muhakkak baz ynlerden iyi ve baz ynlerden kt zellikleri bir insan oluturur. Hayvan sevgisi asndan baktmzda insanlarn bir ksm tm hayvanlar iin sevgi doludur, onlar hayvanlar insanlardan veya bitkilerden ayrmazlar. Tm canllar bir btn olarak grebilirler ve hepsini sevmenin gzelliini ve zevkini yaarlar. Baz insanlar ise 'Ben yalnzca kedileri severim' veya 'Sadece kpekleri severim, kedilerden nefret ederim!' derler. Kimisi hayvan sevgisini iyice abartp akvaryum balklarnn neden akvaryumlara kapatldn sorgularlar. Byk bir grup insan ise hayvanlar sevmiyor deildir, onlardan nefret etmez ama ekinir, korkar, yaklaamaz veya beslemeyi dnemez. Elerinin veya ocuklarnn yksek sevgi ve srar ile bir hayvanla bazen birlikte yaayabilirler. En son grubumuz ise hayvanlardan korkmann veya ekinmenin tesinde onlardan nefret edenler , hayvanlarn insanlarn dnyasnda ne aradn asla anlayamayanlar, yaadklar evrede hibir hayvann olmasn istemeyenlerdir. Hatta bu nefretlerini eyleme dkp hayvanlar ldrmeye, yok etmeye fiilen veya dnceleri her an hazr olan insanlardr bunlar. Bu grubun iine girebilecek sapkn ve hain yaratla sahip insanlarda vardr. Ama onlarn hayvanlara yapt eziyetleri ve acmaszl anlatmak bal bana bir konudur ve bu insanlar tm duyarl insanlarn zaten lanetledii bir insan grubunu olutururlar.

Hayvan sevgisi asndan basite ayrabileceimiz tm bu insanlar bir arada kentlerde veya benzer yerleim alanlarnda kendileri isteseler de istemeseler de hayvanlar ve bitkilerinde varolduu bir dnyay paylaarak yayorlar. Direk olarak kendimizin sahiplenerek bahemizde, evimizde veya kafeslerde beslediimiz hayvanlarn dnda sokaklarda veya evlerimizin, bahelerimizin evresinde gn boyunca karlatmz, bazen farkna varmakszn yanndan getiimiz, bazen sevgiyle gzlemlediimiz, kendilerine zel

yaamlar olan hayvancklar var. Biz farkna varmasak da onlar da ayn bizim gibi veya bazen bizden ok daha ciddi yaam mcadeleleri vermektedirler. Onlarn dnyasnda artlar ok daha zordur. lm ok kolaydr. Bazen gnlerce bir lokma yiyecek bulamad iin, bazen ac bir fren sesinden sonra veya frensiz bir tekerlein altnda kalarak ya da sadece snacak bir yer bulamadklar iin yamurdan veya souktan lebilirler. te byle gnlk yaammz iinde gnn herhangi bir saatinde yolumuzun stne veya bahemize, iyerimizin nne bazen yaral, hasta veya kanad krk bir hayvanck kar gelir. Bazen duraksamaz geip gider. Bazen de azck oyalanr, yanndan gelip geen insanlara bir umutla bakar, ou zaman hem muhta ve acl hem de atr. Kk bir para ekmee bile inanlmaz enerji ile kuyruk sallayarak minnettarln gstermeye alr. Bazen yerden kalkamayacak kadar kt durumdadr, amurlarn iinde yatp kalmtr, krk bacan tamaktan yorulmu, a ve umutsuzdur. lmek ister ama lemez. Tam bu anda biraz evvel iki zt karakter ile tanmlanamaz dediimiz insan iin tam bu ekilde tanmlanabilir bir zellik ortaya kar. nsanlar ikiye ayrlr ; YRYP GDENLER VE DURUP BR EY YAPANLAR....

Kuduz hastal ile mcadele hibir suu olmayan kpekleri ldrmek deildir.

Getiimiz gnlerde bir Veteriner Hekim arkadam iki candan hayvan dostu arkada ile birlikte bana urad. Hayvanlara kar saf ve inanlmaz yksek sevgisi ile bana aresizliin verdii sinirle Akpnar Hayvanat Bahesinde grd bir sahneyi tekrar tekrar anlatt. Hepsi ok zgnd! Sahneyi anlamalar mmkn deildi. Bana anlattklarnda bende ok oldum. zntmn ve insan olmann verdii utancn neden olduu panikle grnty kafamdan atmaya altm fark ettim. Anlatlan manzara yleydi ; Bir sr kpek beton zeminli pis bir kafes de st stte duruyor, bir tanesi dourmu, yavrular souk betonun dnda bulabildikleri tek barnak olan bir yemek kabnn iine dolumular, snmaya alyorlar. Her yer beton, zerine yatacak ufack bir karton paras bile yok! O yavrucuklarn yemek kabna yatlarn ben grmedim ama hayvan sever arkadalarm o kadar znt ile anlatyorlard ki durumu, iim titredi, gzlerim yaard. Bu o an iin gzle grlen bir andr. Oradaki hayvancklar bizim gremediimiz zamanlarda da alk ve mutsuzluk iinde oraya neden kapatldklarn anlamaya alyorlar. Bir sr kpei bir araya toplamak, sonra da yar a, yar tok st ste lmelerini beklemek nasl bir dncenin rndr ? ok ackl ve dramatize ederek yazdm dnyorsunuz deil mi ? Hayr durum benim anlatabildiimden de kt inann! Dnyann her yerinde kuduz hastal ile mcadele iin eitli sistemler vardr. rnein ngiltere'de kpekler iin, iinde hayvanlarn bakmszlktan lmeyecei barnaklar yaplm, sonra sokak kpeklerini toplayan eitimli , hayvanlara zarar vermeden yakalayabilen personel yetitirilmi.Yine bu ie uygun araba, ara ve gereler salanmtr. Tabi bu iler iin nce ehirleri, insanlar ve sal ilgilendiren dier tm konularda olduu gibi nce aratrmalar yaplm, gerekli bte saptanm, planlamalar profesyonel olarak gerektii gibi

yapldktan sonra almalara balanmtr. lk bata sokaklarda ok fazla kpek olduu iin yakalama iinde alan personel gn iinde ok yorulmu. Ama sonra say gittike azalm, ve artk ayda veya bazen birka ayda bir tane sahipsiz kpek yakalyorlarm ve onunda ya sahibi bulunuyor, ya da yeni bir sahip bulunuyormu. ngiltere'de yntem bu ve ngiltere'de yllardr kuduz hastal yok, Trkiye'de yntem kpeklerin sokaklarda zehirle veya tfeklerle ldrlmesi ve Trkiye'de her sene, zellikle yaz aylarnda bir ok blge de kan kuduz olay veya phesi yznden hala insanlar korku iinde en sadk dostlarndan korkuyor ve ekiniyorlar. Diyeceksiniz ki; oras ngiltere, orda bir ok sorun halledilmi ve sra hayvanlara gelmi. Trkiye'de insanlar bir ok sorunla kavruluyor.sizlik, geim sknts ve dier sorunlardan kpekleri kim dnecek diyebilirsiniz. Eer byle diyorsanz size iki deiik cevabm var; Birincisi , 4-5 senedir ayn ngiltere vb. lkelerdeki ehirlerde olduu gibi bizim Trkiye'mizde de baz ada ve bilimsel alan belediyelerin yine ada ve insana yakr almalar sonucu modern barnaklar kurulmu, bu barnaklarda sokaklardan toplanan sahipsiz kpekler salkl artlarda toplanm, eitimli hayvan sever personelle bakmlar salanm, ayrca baz belediyeler de( zmir Bykehir Belediyesi yaknmzda bir rnektir) internet'te bu konuda site aarak, orda kpeklerin fotoraflar ve haklarnda bilgiler verilmi, hayvanlar birer numara ile kodlanarak , sahiplendirilmeye allmtr. Bu konuya bir bte ayrlm. Yani oradan buradan arada bir toplanan yemek artklar ile hayvanlar bazen a bazen tok deiller. Ya da kpeklere bakan grevli 15 gnlk izne ayrldnda kpekler birbirini yemiyorlar. Gelelim ikinci cevabma; Trkiye'de, kent, ky demeden her yerde belediyeler ve dier resmi kurulular, kuduz hastal ile mcadele iin yllardr birinci yntem olarak hayvancklarn

insanla yakmayan yntemlerle ldrlmesini seiyorlar. Hayvancklar aclar iinde ldrlp duruluyor. Ama bir hi uruna, kolay ve masrafsz ama ie yaramayan yntem seiliyor. Bugne kadar milyonlarca kpek ldrld. ounuzun hi haberi olmadan zehirlendi, kurunland, hatta yakld cesetleri pleri doldurdu. Ama biz hala daha kuduz hastalndan korkuyoruz. nk bu yntem kuduz hastaln yok edemiyor. Hayvancklar bir hi uruna gnah keisi gibi lp gidiyor. Unutmayn Kuduz hastal ile yaplan doru mcadele direk insan saln ilgilendiren bir olaydr. Bu konuda ie yaramayan yntemlerle oyalanmaya ne vaktimiz ne de hakkmz yoktur. Bundan yllar nce Pasteur kpekleri kuduz hastalndan koruyan ay bulmu. Ama hala daha kpeklere kuduz as yaplmyor. Kpeklere kuduz as yaptrmayanlara byk cezalar verilmiyor. Her hafta bir sr kpek sahibi kpekleri srldnda veya bir insan srdnda panik iinde kuduz konusunda danmak iin kliniime telefonla veya bizzat bavuruyor. Onlara ilk sorduum soru ''kuduz hastalnn bu kadar korkun olduunu biliyorsunuz, neden kpeinizi kuduza kar koruyan adan yaptrmadnz!?'' Cevap yok! Veya mantksz cevaplar, ihmal ve dncesizlik, ou zamanda bilgisizlik! Ben kpeklerine kuduz as yaptrmayan insanlar tam olarak sulayamyorum. Bu konuda cahil olabilirler. Ama onlar alamaya ynlendirecek resmi kurulular suluyorum, artk grevlerini yapsnlar. En azndan insanlar kuduz hastal ve korunma yollar konusunda bilgilendirsinler. Kpeklerden insanlara geen iki nemli hastalk vardr; Birisi kist meydana getiren Echinecoccus tenyalar, ikincisi ise kuduz hastaldr. kisinde de kpekler sulu deildir. Kendi istekleri olmadan bu hastalklar tarlar. Onlar bu hastalklardan korunmak iin bir ey yapamazlar. Onlar aciz yaratklar. Ama biz insanlar, bilgimiz, bilincimiz, eitimimiz, aklmz, maddi imkanlarmz ve vicdanmz ile insanlarn sal ve bu dnya da

birlikte yaadmz kpekler dahil tm hayvanlar ve evremiz iin doru kararlar verme sorumluluundayz. Kuduz hastal ile mcadele, hibir suu olmayan kpekleri ldrmek deildir. Kuduz hastal ile mcadele kurulmu ei benzeri grlmemi gzellikte bir evcil hayvanat bahesini gstermelik bir kpek barnana dntrp, orda hayvanlarn lmesini beklemek deildir. Kuduz hastal ile mcadele hayvan barnaklarna pitbull'lar doldurup sokak kpeklerini onlara paralatmak deildir. Kuduz hastal ile mcadele, sokaklarda gece yarsndan sonra, motorsikletle elde tfek gezip kpekiklerin tm vcudunu mermilerle doldurmak deildir. Kuduz hastal ile mcadele, ocuklarn kpeklere kar olan sevgisini engellemek, onlar korkutmak deildir. ocuklar ve hayvanlar

Hemen her yazmda ocuklarla hayvanlarn dostluuna deiniyorum. nk benim iin ocuklar da hayvanlar da ok nemli ve onlardan daha nemli olan da onlarn inanlmaz ve ei benzeri olmayan dostluklardr. Aileler eitli yalardaki ocuklarnn evde hayvan besleme istei ile karlayorlar. Baz ailelerde zaten annenin ve babann da istei ocuklarla ayn oluyor ve kedi, kpek veya ku , bir hayvan evlerine alp birlikte yaamaya balyorlar.

ocuklar ok eitli hayvanlara gnl verebiliyorlar. Ama eve hangi hayvann alnmas konusuna gelince karar vermede daha ok anne ve babalar etkin oluyorlar. Tabi ki bu karar verirken ocuklarnn isteklerini gz nne alyorlar. Ama ocuklar ou zaman fazla ayrntya girmeden sadece istiyorlar. yle olunca, bir hayvan almann sorumluu ve glklerini deerlendirmek yine ebeveynlere dyor. **** Eve bir hayvan almak sadece zorluk ve sorumluluk da deildir. Unutmayn onlar birer canl ve evimize bir ok yeni sorumlulukla birlikte kendilerine has gzelliklerini de getirecekler. Bize dostluk, elence, mutluluk ve bazen de huzuru verecekler. Ben her zaman hayvanlarn onlara verdiimizin kat kat stn bize ve zellikle ocuklarmza manevi olarak verdiklerine inanyor ve gzlemliyorum. Ev de bir kpek veya kediyle birlikte byyen ocuklar, paylam, sorumluluk duygusunu, sevgiyi, oyun mutluluunu baka hibir yerden renemedikleri kadar kolay, doal ve zevkli renirler. Hani nl bir sz vardr ; ''Hayvanlar seven, insanlar da sever ''diye. Ayn bu szde de vurguland gibi ocuklarn kiiliindeki iyi ynlerin gn na kmas ve canly tanma, insan dahil tm canllarla daha salkl ve olumlu ilikiler kurma konusunda hayvanlarla birlikte yaamak ok nemli etkilere sahiptir. **** Anne ve babalar ocuklar iin eve bir hayvan almaya karar verdiklerinde bu sefer de hangi hayvan veya hangi rk sorusunun cevabn bulmak zorunda kalrlar. Bir kpek almaya karar verildiinde ; Nasl bir kpek? sorusu ortaya kar ; Bakabilecekleri ortama ve ailenin yapsna, ocuklarnn yalarna gre deiik rklarda kpekleri dnebilirler. Tabi ki bir

apartman dairesinde bir Saint Bernard beslenemez, Veya Yaramaz ve hareketli bir ocua, kk ve pasif bir yavru alnamaz. Bazen aileler kpek veya kedinin sorumluluundan korkup evdeki hayvana olan ilgiyi bir muhabbet kuu, hamster veya Guinea pig ile gidermeye alrlar. ou zamanda hem bykler hem de ocuk iin bu hayvanlar iyi bir gei salar. Veya devaml bu tr kk hayvanlar beslemeye devam edebilirler. Ben ok eitli hayvanla bugne kadar yaamm paylatm. Tm hayvanlar sevmeme ve beslememe ramen yine de benim dnceme gre ev iin ve ocuk iin favori hayvanlarmdan birisi kedidir. Hem bakm ok kolaydr. Hem de zor bir arkada olmas nedeniyle ocuklarn hayvanlarla ilgili yararlanmnda daha fazla ey verebilir. Bu aralar yine kedi veya kpee gre daha yava ve kolay bir hayvan dostluu olarak Guinea Pigleri ( Kobay ) dediimiz hayvanlar tavsiye ediyorum. Bu hayvanlarn ksaca zellii ; Kemirgen ailesine ye bir hayvan, bu ailedeki tm dier trlerin, mesela sincap, hamster veya tavann baz negatif zellikleri vardr. Bunlar ; Bu hayvanlarn kemirgen olmas, kama

riskleri, srabilme ihtimalleri ve ilerinin ok kt kokmasdr. Fakat bu anlattm negatif veya kt zelliklerin hi birisi Guinea pig de yoktur. Yani tavan benzeri ama kendine has bir tr olan bu hayvancklar, kemirmez, asla srmaz, kapy akta unutsanz bir fare gibi kamaz, ve iemeleri ve dklamalar sonucu bulunduklar yeri pisletmez ve kokutmazlar. Beslenmesi bitkisel ve ok kolay olan bu hayvanlar mutfaklarda meyve ve sebzelerimizin artklar ile besleyebiliriz. Ayrca renkleri, zekalar ve sevecenlii ile en ok sevdiim hayvanlardan biridir. Benden yavru alanlarn bu hayvanla ok iyi vakit geirdiini ve memnun kaldn grdm.

Sonuta ocuklar dokunabilecekleri, okayabilecekleri ve hatta bazen de gezdirebilecekleri hayvanlar istiyorlar. Hayvan ve ocuk ilikisi konusu baya geni bir konu daha sonra bu konuda yine dncelerimi anlatmaya alacam. Ama sizden ocuklarnz ve onlarn gelecekteki kiilikleri adna bir ricam var ; ''ocuklarnzn hayvanlara kar sevgilerini engellemeyiniz.'' Kutlu Veteriner 30/3/2002 Dayolu Hekim

Koca bir ktan sonra nihayet bahar geldi galiba ! Galiba diyorum , nk her an kar yaacak gibi geliyor. Karanlk, souk gnlerden sonra, gneli gnlere kavutuk nihayet! Sadece biz mi!? tm canllar mutlulukla kucaklyor gnei. Bitkiler gzel ieklerini amak iin yaryorlar. Bir aaca veya bir iee baktnzda sanki gznzle grebileceiniz bir hzla yaprak, iek sergileyebilecei ne varsa sanki fkran bir su gibi tm dallar, topraklar yeil, sar, krmz her renge boyadklarn gryorsunuz. Sadece bitkiler deil; nsanlar, hayvanlar da ok mutlu ve neeli bu aralar. Bahar ve gnein scakl kendini iyi hissetme hormonlarn harekete geiriyor. ocuklar daha ok oyun oynamak istiyorlar, btn gn oradan oraya neeli barlar ile kouturup duruyorlar. Anneler bu aralar ocuklarn zaptedemiyorlar. ''Terleyip teceksin! Dur koma !'' Uyarlar, barlar boa gidiyor. ocuklar zplayp kouyorlar. Nasl komasnlar bahar geldi. Hayat tekrar balyor adete! Tm canllar tm k boyunca bu an beklediler.

Hayvanlar m ? Onlar anlatmak bu yazya smaz ! Kpekler, kediler btn gn insann cann ektiren bir miskinlikle gnete yatp duruyorlar. Sanki hayattaki en nemli ey buymu gibi kendilerini rahatsz eden bir arabann zerlerine gelmesine ramen, kalkmamak iin en miskin hallerini taknp , duymazdan gelebiliyorlar. Ama kn alamadklar gne nlarn iyice depoladktan sonra, onlarda bu neeli, enerjik karnavala katlyor ve en hevesli havlamalarn bu gnlerde yapyorlar. Zaten her yerde neeli sesler var ; ocuklarn kahkahalar kpek havlamalarnn neesine karyor. Kular tam anlamyla cotu. Erkekler en gzel akmalarn karp kendilerine birer e bulmak iin ortal en akrak kendilerine has arklar ile dolduruyorlar. Eleenler yuva telanda, kpr kpr, yuvalar iin malzeme tayorlar, arada bir daln zerinde aceleleri varm gibi abucak iftleiveriyorlar. Tabi aceleleri var. Bahar geldi , ellerini abuk tutup bu gzel gnlerin keyfini karacaklar. Onlar iin bu olay reme demek, yavrulamak demek, tm abalar bunun zerine kurulu, igdlerinin tm basksna ramen yine de neeli ve gzeller! Bcekler, karncalar, arlar her yeri kaplad. Onlarda kpr kpr hayatn kendilerine verdii rol gerekletirmek iin sanki byk bir tiyatro sahnesindeki set iileri gibi kouturup duruyorlar. Trtllar doann kendilerine verdii yapraklar hrsla kemirip, kelebek olmak iin acele ediyorlar. Kelebek olup umak varken, trtl olmak pek ho olmasa gerek, o yzden acele ediyorlar belki de! Ya! te byle doa uyand ve bahar kucaklad dostlar! Siz ne duruyorsunuz! Hadi koun dalara, krlara! Aln oluk-ocuk , dost-arkada tm sevdiklerinizi kn doaya! Koklayn havay, iek toplayn demet demet, uzann imenlere, bakn bakalm bahar sizi bekliyor muymu. Sizi de dier canllar kucaklad gibi kucaklayacak m ? Gidin ve grn!

Ne demiti arksnda Bar Mano; nasip olur keyfin bylesi ..'' Kutlu Veteriner 27/4/2002

''Bir de pfr pfr esen bir nar glgesi! Ka kula

Dayolu Hekim

ansl

ocuk!

ile

ansl

kpek!...

Bir ev dnn evremizde bir sr olan o kutu gibi bahesiz apartman dairelerinden birisi... Bu evde kk bir olan ocuu, ailesi ile birlikte yaamn srdryormu. Bu tatl ocukta dier bir ok ocukta olduu gibi hayvanlara kar saf, koulsuz bir sevgi varm. Bu ocuk hemen her yerde hayvanlara kar ar ilgisi ve sevgisi ile dikkat ekiyor ve zellikle kpekleri ok seviyormu. Son zamanlarda kpekleri fazla sayklamaya balam. Annesi ve babasndan evde deil kpek, hibir hayvan beslemek iin izin alamazm. Bazen gizlice pazara gider ve harl ile bir tane sar eker civciv almak istermi. Ama annesi kzar diye korkarm. Bakkaldan kk bir kutu bulur eve onu gtrp, sanki iinde civciv varm gibi azyla civciv gibi terek annesinin tepkisini denermi. Annesinin iinde civciv var zannettii bo kutuya tepkisi ile savar, sonunda onu olmayan civciv iin ikna edermi. Kutuyu odasna koyar ve yine fark ettirmeden gizlice evden kar, uarcasna sevinle pazara gider hayali civcivlerini geree dntrrm. Ama bunlar hep ksa sreli dostluklarm. O kck civciv byr ve gz ap kapayana kadar pili ve sonra da horoz oluverirmi. ocuk aresiz minik civcivi ile balayan ama kocaman krmz ibikli bir horoz olan dostuna veda etmek zorunda kalrm.

Tavuklar olan baheli bir evde oturan birine verilirmi koca horoz ve akbeti bilinmeksizin karm ocuun yaamndan... Hatta bir gn ok ama ok kkken evde bir kpei olduunu sayklamaya balam. O zamanlar Yine bir apartmann zemin katnda oturuyorlarm. Daha yarm yamalak konumas ile ''Benim kpeim var, ben onu besliyorum.' Diyormu. Anne ve babas ocuu ciddiye almamlar. Ta ki bir gn ocuun tuvalette kpei ile konutuunu duyana kadar! Annesi kapy ap '' kimle konuuyorsun? Hani nerde kpek ? '' Diye sorunca tuvaletin kesindeki bir delii gsterip ''te orda!'' demi. Ama annesi ocuun gsterdii yere baknca hibir ey grememi. ocuklarn hayal dolu dnyas diye dnm. Baka bir gn tekrar benzer bir ekilde ocuun tuvalette konutuunu duyunca sessizce kapy am ve gzlerine inanamam ; Minicik bir fare bir yandan ocuun elinde tuttuu bir ekmek parasn korkusuzca kemirirken, bir yandan da sanki onun dediklerini anlarm gibi minik kulaklarn kaldrp, burnunu titreterek ocuun gzlerine bakyormu. ocuk ona ''Sevgili kpeim, seni ok seviyorum. Hadi yemeini ye de by kocaman ol! '' diyormu. Anne ilk okunu atlattktan sonra fareyi yine fare olarak grm ve farknda olmadan bir lk koy vermi azndan...Fare de o anda dost ocuun dnda ayn yerde ona dman bir insann olduunu fark edip deliin iinde kayboluvermi. Baba koarak gelmi, sabrla beklemi ve farecik tekrar darya ktnda, delii bir gazete ile tkayarak ka yolunu kapatm. ocuun ''Durun o benim kpeim! O benim arkadam'' Diye feryat etmesine aldrmadan ksa bir kovalamaca dan sonra farecii bir sopa ile ocuun gz nnde ldrvermi. ocuk o olaydan sonra gecelerce uykusunda iini ekmi, ''Durun ' O benim arkadam!''diye sayklam... Yllar gemi ocuk hala daha bir kpek yavrusu istiyormu. Ama annesi babas onu her defasnda evde neden kpek beslenemeyeceine dair engin bilgileri ile ikna olmak zorunda

brakyormu. Ryalarnda bir kpekle oynadn grrm, onu okadn, yemek verdiini, ykadn grrm. O kadar iyi arkadalarm ki kpek onun bir dediini ikiletmezmi. Filmlerdeki artist kpekler gibi ocuun tm emirlerini yerine getirir, adeta bir kahraman gibi atldklar maceralarda sahibi iin cann feda edecek kadar sadkm. Ryalarndaki bu kpein bir ismi bile varm; ANSLI diyormu ona artk. Bu kpekii o kadar ok severmi ki bu sevgi nedeniyle onun ok ansl olduunu dnd iin ona bu ismi takm. Kendi ismini deitirecek olsa o da ayn ismi alacakm. Sevildii iin ansl olan kpek ve yine sevildii iin ansl olan ocuun ryadaki kimsenin bilmedii dostluuymu bu... Bir gn gerek hayata ve gerek dostlua dnmeyi bekleyen bir dostluk.......

Kutlu Veteriner 09/05/2002

Dayolu Hekim

Yaz

banda

hayvan

severlere

uyar

ve

tavsiyelerim

Havalar snmaya balad, u birka gndr artk baya yaz scaklarn yayoruz. Scaklarn gelmesi ile beraber sevimli dostlarmz iin baz tehlikeler ve sorunlar balyor. Hayvan dostlarmzn yaad ortamlara gre deien bu sorunlarn halletmek sahiplerine dyor.

Kpekler, insanlar da olduu gibi tm vcutlar ile terleyemezler, ancak vcutlarnda ok kk alanlarda ok az bir terleme kabiliyetleri vardr. Biz her ne kadar ikayeti olsak da, scaklarda vcudumuzun soumas ve scaa kar mcadele etmesi iin terleme insan vcudunun kullanabildii en gzel yntemdir. Vcudumuzun dna kan suyun buharlamas ile serinleriz. Ama kpeklerin derisinin byle bir fonksiyonu yoktur. Onlarda ok daha ilgin bir yntemle serinlemeye, vcut slarn drmeye alrlar. Dillerini darya kararak, dilin zerindeki tkrklerini soluma ile buharlatrrken ortaya kan souk havay akcierlerine ekerler ve bu ekilde serinlerler. Bu ekilde serinleyebilseler bile unutulmamaldr ki kpekler iin yaz scaklar gerekten byk sknt yaratr. Kangal, Saint Bernard, Husky gibi uzun tyl ve souk iklim kpekleri Manisa gibi yaz scaklar ile nl bir ehirde yazn gerekten ok zorluk ekebilir. Hele bir de sahibi bu kpekleri gnein altna balarsa, kpekler hastalanp lebilirler. Bu rklar ve tm kpekler iin scaktan korunma konusunda tavsiyelerim ; Kesinlikle gnein, zellikle le gneinin altnda braklmamas, barnaklarnn olabildiince glge ve serin olmas, hatta barnaklarnda kulbelerinin altna beton yaplp bu betonunda altna salam maara benzeri gerektiinde sizinde girebileceiniz genilik ve salamlkta serin bir kovuk yaplmas, sularnn daima taze ve bol verilmesi, yiyeceklerinin yal, salal, baharatl, sakatatl, ar olmamas, gerekirse tra edilerek uzun tylerinden kurtarlmas, arabalarda ksa sreli bile olsa asla braklmamas, gne arpmas veya s arpmasna uradndan phelenilen kpeklerin hemen glge bir yere alnarak ncelikle ba olmak zere tm vcudunun souk su ile slatlmas ve birka dakika iinde kendine gelemeyen kpeklerin hemen Veteriner Hekiminize ulatrlmas veya Hekimin arlmas gerekir. Kpekler a olduklar gnler dndaki gnlerde ok scaklarda suyla yava yava slatlarak serinletilebilir.

Kediler scaktan kpekler kadar fazla etkilenmezler. Genelde bir tasma ve bir zincir ile balanarak insanlar tarafndan bir yerde kalmaya mecbur braklmadklarndan kendilerine serin bir yer bulabilirler. Kedilerin serinlemesi de ok farkldr. Vcutlarn yalayarak, tkrkleri ile slattklar vcutlarndan buharlaan su yardm ile serinlerler. O yzden ok scak havalarda kedinizin vcudunu nemli bir bezle silerek onu serinletebilirsiniz. Kularmza gelince bu mevsim en fazla gne arpmas ve beyin kanamas sonucu lmlerle karlatmz mevsimdir. Kuunuzu ak havaya karmanz , balkonda veya bahede gnelendirmeniz onun iin ok yararldr. Ama yaz aylarnda kuunuzu asla direk gne altnda brakmaynz. Sabah veya akamlar sizde yannda oturmak koulu ile onlar yarm saatten az olmamak koulu ile gn na karabilirsiniz. Dikkat edin gn diyorum zellikle, bu scaklarda direk gne na karmaya gerek yoktur. Gndz da camdan gememesi artyla onun iin gerekli olan salar. Biliyorsunuz hayvanlar iin gn D vitaminin deri zerinde sentezlenmesine yardmc bir kouldur. Gn grmeyen bir hayvan asla salkl olamaz. Gn su ve yiyecekle ayn oranda nemlidir. Yaz aylar ile ilgili tm hayvanlar ama zellikle kpekler iin nemli bir uyarm kene ve pire gibi d parazitlerin ar redii ve yayld bir dnem olduunun unutulmamasdr. Kpek ve kedi sahiplerinden hayvanlar adna ricam ; Hayvanlarnzn zerinde bu parazitleri grmeden nce nlem almanzdr. nk ou zaman paraziti grdnz zaman ok ge kalm olabilirsiniz . Belki ilalarla bu parazitleri o anda temizleyebilirsiniz ama dier hayvanlardan geen bir ok kan paraziti, bu kenelerin kan emmesi srasnda tkrkleri ile sizin hayvannza bulam olur ve hem hayvannzn saln hem de sizin salnz tehdit altnda brakr. rnein geen sene tek tk balayan ve bu sene ciddi bir ekilde kene sarm bir ok kpekte grdmz yeni bir kene hastal ile mcadele veriyoruz. Bu hastalk kpekleri lmle tehdit ediyor. Sizden ricam hayvannzn zerinde bu parazitleri grmenizi

beklemeden Veteriner Hekiminize danmanz ve uygun ila ve koruma yntemleri ile hayvannzn parazitle bulamasn ve dolaysyla parazitlerden geen ldrc hastalklarla da hasta olmasn engellemenizdir. Umarm yazdklarm sizlere ve hayvan dostlarnza yaral olur. Unutmayn onlar ayn ocuklar gibi bizim sorumluluumuz altnda, onlarn artlarn uygun bir ekilde ayarlamak bizim vicdani sorumluumuzdur. Kutlu Veteriner 08/06/2002 EKOLOJ VE TEEBBS: YABAN HAYATIN ZEL KESMCE YNETMNE DORU(*) Yazan: John Baden and Tom Blood eviren: Prof. Dr. smail AKTRK Dayolu Hekim

evre kalitesine ve evre gzelliklerine olan talep byyor ve bymeye devam edecek. Politik iktisatlar bu hareketi beklemekte; evre korumaclar bunu alklamaktadrlar. imizden 1960' larn byk ekolojik uyannn zarif katlmclar, birinci Dnya Gnn Amerika tarihinde bir dnm noktas olarak grrler. Akas, evresel deerlerin takdiri bir yukar (superior) maldr; yani, evre kalitesine olan talep, gelir ve servetteki artlardan ok daha hzl artmaktadr. Bu yzden, evre kalitesine olan talep, lks gdalara, d seyahata ve paraya olan talebe benzemektedir. Artan merkezi planlama ve sosyalizme doru meyletme

bizim iktisadi gidiimizi tersine evirmedike, daha yksek evre kalitesinin tercih edilmesi ynndeki bu kayma (deiim) srekli olacaa benzemektedir. Bu temel olgunun anlalmasndaki baarszlk, James Watt' ileri Sekreteri (Bakan) olarak ksa meslek hayat boyunca skntya sokmutur. Yeni bir evre hareketi gerekten de ortaya kyor. Bu hareket evre korumaclarn, mali muhafazakarlarn ve bireysel zgrlk ve sorumlulua byk deer veren kiilerin bir koalisyonuna dayaldr. Yeni Kaynak ktisad perspektifinden bilim evrelerinde yksek entellektel yer tutan paradigma -ondokuzuncu yzyln sonu ile yirminci yzyln balarndaki ilerleme a- reform ynnde soylu, fakat hayli safa ve son derece yetersiz bir abayd. Bu aba merkezi planlamaya ve "bireysel ynetim" e dayanmaktayd. Buna karlk, "serbest piyasa evrecilii" olarak bilinen evre koruma hareketi, zel mlkiyet haklarna, iten rza kuralna ve piyasa srecine dayaldr. Bu paradigma hkmetin birincil fonksiyonu, mlkiyet haklarn tanmlamak ve korumak, anlamazlklarn hkme balanmas iin bir kanunlar ve mahkemeler sistemini salamak ve yalnzca (hava ve su kirlilii, gmen yabani hayvanlar ve dier gezici kaynaklarn ynetimi gibi) piyasann halen ileyemedii alanlarla ilgilenip, bunun dndaki konularda tarafsz bir hakem olarak hizmet etmektir. A.B.D. lerleme a ile balayarak, kamu mlkiyeti ynetimi ve/veya kaynaklarn kontrol ile ilgili bir dizi uygulamay yrtmtr. u anda artk yzyllk veriler mevcuttur - sonu ak, zorlayc ve reddedilemez durum-dadr. ok basit bir ifadeyle, byk nem tayan sonu udur: Brokrasiler, brokratlarn yararna ilemektedir. Brokratik mteebbisler, zel kar gruplar ve seilmi resmi grevliler, bu kar lsn yararlandrmaya ynelik bir demir geni olutururlar. Bunun dolaysz bir sonucu, ktye kullanlm bir evre ve hakszla uram vergi deyicilerdir.

Ekolojik olarak ters ve ekonomik olarak etkinlikten uzak olan bu sistemin bir sonucu olarak Amerikallar, demek zorunda kaldklar vergilerle, kendi evrelerinin ykma uratlmasn sbvanse etmektedirler. Yoksulluu tercih eden bir mazohist, St. Francis' in hedeflerine kar kan mnzeviler ve sosyalist/faist ideallere doru ilerlemede ekolojiyi bir basamak olarak kullananlar ancak, u andaki sistemi destekleyebilir. Orman Hizmetinin ak kereste satlar, Silahl Kuvvetlerin ve Toprak Islah Brosunun evresel adan tahripkar ve ekonomik adan etkinlikten uzak olan su bentleri, Arazi Ynetim Brosunun ar derecedeki meralatrmalar, yabani canl yetien yerlerin federal hkmete sbvanse edilen tahribat ve tarm Bakanlyla ileri Bakanlnn eitli tasarruflar, bir reform ars korosunu oluturan ksa bir ayin gibidir. Politika analizinin basite ifade edilen ilk kural udur: Btn iyi eyler birlikte yrmez. kincisi, daha byk bir yapc deere sahiptir: Kararlar bilgi ve uyarclara (mevvikler) dayal olarak oluturulur. Bu kural, hali hazrdaki evre sorunlarmz analiz etmede ve mali sorumluluk, evre-koruma ve bireysel zgrlkle uyumlu yapc reformlar ekillendirmede bir anahtar salar. Federal hkmetin kaynak idaresi dairesindeki memurlarn byk ounluu zeki, iyi eitimli ve kendini iine adam kiilerdir. Kuvvetle vurgulamak gerekir ki sorun, bir kt insanlar sorunu deil, daha ok, sistematik olarak kt bilgi ve ters uyarclar reten kurulular sorunudur. Bu sorunlar sosyalletirilmi/kollektifletirilmi rgtlerin ayrlmaz paralardr. Sorunun bir kt insanlar sorunu olmad veri kabul edildiinde, kt insanlarn yerine iyilerinin geirilmesini neren mkemmelletirme konseyi hayli safa bir aredir. Bundan daha ok, ekolojik ve ekonomik dncelere duyarl yapc bir reform, kararlarn gerekte bilgi ve uyarc temelinde verildii biimindeki temel gerei kabul etmelidir. Beeri rgtlenmelerle ilgili bir ka bin yllk kaytl deneyimimizde, u gerek gze arpmaktadr:

Ulusal dzeyde, dier hi bir rgtlenme biimi kaynaklar etkinlikle koordine etme ve koruma asndan, zel mlkiyet haklar ve piyasa sreci rgtlenme biiminin mkemmelliine yaklamamaktadr. Bu sistem Adam Smith tarafndan belagatla tasvir edilmi ve A.B.D. Anayasas hazrlanrken atalarmz tarafndan da kabul grmtr. Yeni bir evre koruma hareketinin, serbest piyasa evreciliinin geliimine ahit oluyoruz. Bu hareketin entellektel temelleri, kamusal kt ynetimin sergiledii ekonomik etkinlikten uzaklkla birlikte evresel vahetlerin sicilinden ok daha gvenilir hale gelmektedir. zel mlkiyet haklar ve piyasa srecine dayal alternatif evre koruma paradigmas, evre korumaclara, mali muhafazakarlara ve bireysel zgrlk ve sorumluluk konusundaki geleneksel Amerikan deerlerini destekleyenlere daha da ekici bir durum kazanmaktadr. Yeni Kaynak ktisadnca zm beklenen sorunlar arasnda, yabani varlklarn zel kesimce ynetimi ve hayvan-bitki yetien doal alanlarn salanmas, genellikle en g olan eklinde alglanmaktadr. Ancak, hem teori hem de veriler, yeni evre koruma hareketinin zel mlkiyet haklarna, iten rza kuralna ve piyasa srecine dayal hareketin stnln kuvvetle desteklemektedir. Bu sorunun ksa bir grnts aada sunulmaktadr. YABAN DOAL KAYNAKLARIN ZEL KESMCE YNETM Halk ikayet eder, meclisten av hayvanlarna ilikin kanunlar geer ve getikten sonra kimse bu kanunlara ilgi gstermez. Neden? nk biz yabani hayvanlar, onlarn bol insanlarn kt olduu dnemlerdeki atalarmzn dndkleri gibi dnmekte srar ederiz. Yani bir toprakta, ilk yerleenler sadece zgrle deil, baz konularda lisansa; topran herhangi bir yerini ileme, herhangi bir yerde aa kesme, av hayvanlarna istedii yerde ate edip tuzak kurma ve herhangi bir yerde ve herhangi bir usulle balk avlama

ruhsatna, tam olarak sahip olabilirler. Bu tr eyler o zaman fazlasyla boldur. Ancak, nfus arttka toprak ve aalar mlkiyet haline gelir Bu, medeniyetin ileriye gitmesidir. lkedeki iftliklerde ve byk hayvan iftliklerinde, yabani hayvanlar ve onlarn yer gereksinimleri, mahsul ve ehli hayvanlarnkine uymaz. Bat eyaletlerinde byk su hayvanlar, eyalet ve federal hkmet otlama alanlaryla zel iftlik ve byk hayvan iftlikleri boyunca uzanan (gezinen) gezici bir kaynaktr. Vadi zeminleri ve hafif bayrlar genellikle zel kesimin mlkiyetinde iken, gerek eyalet gerekse federal hkmet arazileri daha yksek rakml yerlerdedir. Genelde geyikler ve Kanada geyikleri yazlarn yksek yerlerde, klarn ise dk rakml zel arazilerde geirirler. Dahas, gebeliin sonlaryla st vermenin balarndaki beslenme ihtiyalarnn ok yksek oluu nedeniyle, yabani hayvanlar iin alak meyilli yerlerdeki ilkbahar imenleri zellikle nemlidir. Bu yzden, bir ok blgede, yabani av hayvanlarnn hayatn srdrmesi asndan zel araziler byk nem tamaktadr. Gerekten de, yabani hayvanlarn yaad yerlerden ekonomik olarak gelimeye uygun olanlarnn %85' inin, avlanan yabani hayvanlarn da %80' inin zel kesim topraklarnda bulunduu tahmin edilmektedir. Bu elikinin nedeni olduka basit bir biimde ifade edilebilir. Topraklarn ou zel bireyler ve birliklerin mlkiyetinde iken, buralardaki yabani hayvanlar devletin mlkiyetindedir. Halen, ulusal avclk harcamalarnn %4' ten daha az zel toprak sahiplerine/yneticilerine gitmektedir. Bu yzden mevcut kurumsal dzenlemeler altnda, yabani hayvanlar genellikle toprak sahipleri tarafndan retilen bir pozitif dsallk durumundadr. Colorado' da yaplan son bir aratrmann, belgesi incelenen zel arazinin % 67' sinin serbest avcla kar kapal tutulduunu gstermesi artc deildir.

Bu yazda, mteebbislikle yeniliki mukavelelerin, yabani hayvanlar, sporcular ve toprak sahiplerinin yararna nasl kullanlabileceini gstereceiz. Bu problemlere mlkiyet haklar iktisadna arlk veren bir perspektiften bakarak ulatmz sonu, daha retken, etkin ve ekolojik adan daha salam zmleri bulma asndan, mevcut dzenlemelerin tesine gidilebilecei ynndedir. ki yzyl nce hkmet avclar zerine hi bir kstlama koymamtr; ou yabani hayvan negatif bir deere sahiptir. Bugn bir ok kimse, yabani av hayvanlarnn, onlarn tmn yok edici ekilde davranan avclara, tuzaklara ve arazi slahlarna kar korunmasnda federal hkmetin aktif bir rol almas gerektiine inanmaktadr. Yabani av hayvanlar nfusunun dinamik glere bal olduunu ve evrelerine srekli uyum salayarak nesiller boyunca geliim gsterdiini hatrlamak nem tamaktadr. Beeri rgtlenme trleri de benzer basklara konu olup, davran ve kurumlar; deien nispi katklar ve frsatlar karsnda deimektedir. Tm iyi eyler bir arada yrmeyecei iin, yabani hayvanlarla beeri davran arasnda genellikle bir ztln ve rekabetin bulunmas da artc deildir. Basklar artarken ve toprak kullanm younlarken dahi, hem insanlarn hem de yabani hayvanlarn refahn gelitirmek mmkndr. Mevcut kurumsal dzenlemeler altnda doan ztlklarn rnekleri sunularak, bunlarn ekolojik ve ekonomik alardan salam zmlerinin her zaman mevcut olduu gsterilmeye allacaktr. EKOLOJ, KTSAT BLM VE KURUMSAL EVRM Bir ok yabani hayvan trlerinin korunmas asndan devlet dzenlemelerinin yararll konusunda tereddt pek yoktur. Nispi ktlklar, mallarn tkenme ve ortak havuz oluturma zellii ve mevcut teknolojiler veri iken, bu tr hareketler uygundur. Ancak, btn bu

zellikler deiim iinde olduundan, yeni kurumlar gelimektedir. Bu evrim srecinin ileriye gtrlmesine yardmc olmamz mit edilir. Amerika' nn bir ok blgesinde yabani hayvan ynetimiyle ilgili bir sorun, mevcut yaam yerlerine gre bu hayvanlarn ar derecede fazla oluudur. Dier bir sorun, zel toprak sahiplerinin, yararlarn genellikle ele geirememesine karlk, devlete ait yabani hayvanlarn yol at maliyetlere konu olmasdr. Bu durum, yabani av hayvanlarnn deerinin bulunmamas ya da azlndan deil, mevcut kurumsal dzenlemelerin yabani hayvanlarn deerlendirilmesini kanun d yapmas veya gletirmesinden kaynaklanmaktadr. ou kimse yabani av hayvanlarnn (ikamet edenlerden alnan kk bir lisans creti dnda) serbest bir mal olduuna inanmaktaysa da, aslnda bu ite retim her zaman maliyetsiz deildir. Sr ve kanada geyii ayn otlar iin yarr, karaca ve geyik koyunlarla rekabet halindedir. Bu hayvanlarn her birinin beslenme yelpazesi belli llerde birbiriyle geiim gsterir. Bu yzden, yabani ve ehli hayvanlar arasnda bir trade-off bulunmaktadr. Tahamml kapasitesi ile ilgili (yani, marjda) bir sralama yapldnda, bir Kanada geyiini beslemenin frsat maliyeti bir inei besleme maliyetinin 0,8' idir ve her bir geyik ya da karaca bir koyunu saf d brakr. Bir koyun 35-55 dolar deerindedir, fakat ou avc bir geyik iin bir ka yz dolar - erkek av geyii iin daha da ok - demek zorundadr. Elbette, yabani ve ehli hayvanlarn birlikte retimde etkinlii arttrma imkanlar mevcut bulunmak-tadr. Mevcut kurumsal dzenlemeler, daha yksek deerli rn bileimlerinin retilmesine ynelik hareketleri engellemektedir. Yabani hayvanlara devlet sahip olduunda, iftlik sahipleri, yabani ve ehli hayvanlarn beslenmesi iin topraklarnn optimum yarar salayacak ekilde nadiren ynetebilmektedir. ou durumda iftiler ve iftlik sahipleri maliyetle - devlete ait yabani hayvan ynetimi uygulamasnn getirdii negatif dsallklarla - yz yze olmakla birlikte, bunun yararlarn ellerine geiremezler. Bu yzden, Demsetz, Anderson ve Hill' le

uyumlu olarak biz de, daha etkin kurumlarn olumasna yol aacak yeniliki mukavele dzenlemelerinin gelitirilmesini beklemekteyiz ster avclarla bahe sahipleri arasnda, ister fener kulesi operatrleri ile gemiciler arasnda, isterse de sporcularla arazi sahipleri arasnda yaplsn, bu tr mukaveleler bireylere, zel ve sosyal marjinal maliyet ve faydalar eitleme imkann verecektir. Aadaki rneklerin gsterecei gibi, bu mukaveleler, kaynaklarn korunmasyla ilgili olanlar dahil etkinlii arttracaklardr. Aadaki zellikleri tadklarndan dolay fener kuleleri, uzun yllar kamusal maln klasik rnei olarak kullanlmlardr. Birincisi, fener kulesi bir kez kurulduktan sonra, bir gemiye de bin gemiye de hizmet salamann maliyeti ayndr - yani, ilave bir gemiye fener kulesi hizmetleri sunmann marjinal maliyeti sfrdr. kincisi, hizmet d brakmak fiilen imkanszdr. Bir geminin kulenin ndan yararlanmasn engellemek, ar derecede g ve ok maliyetlidir. Kamusal mal zellikleri dolaysyla, fener kulesi yapm ve iletilmesi gemilere bir hizmet olarak tipik bir biimde vergilerle finanse edilmitir. Bununla birlikte, ngiliz Adalarnda fener kuleleri zel kesimce yaplp iletilmektedir. Limandan limana seyirleri srasnda bu fenerler tarafndan korunan gemilerin bir gei creti demeleri gerekeceinden, mukaveleler yaplabilir. Bu sistemden salanacak yararlar aktr. Yalnzca, nceden toplum tarafndan stlenilen maliyetler gmrk memurlarnn maalar dnda imdi artk bu hizmetlerden yararlananlar tarafndan denmekle kalmamakta; fakat ayn zamanda, fener kulesi mteebbisleri, artan kazan frsatlarn hem kendileri hem de seferdeki gemiler iin arttrmak isteyeceklerinden kule hizmetlerinin iyiye gitmesi imkan dahiline girmektedir.

Benzer mukavele dzenlemeleri arclarla bahe sahipleri arasnda da gelitirilmitir. Bir bahe sahibinin, bir kovan bakcsnn arlarnn, bahe-sindeki ieklerden nektar toplamasn nlemesi pratik nedenlerle imkanszdr. Buna karlk bir arc da, tm baheyi karpolenlemeye (cross-pollination) tabi tutmakszn arlarnn nektar toplamasn engelleyemez. Bu iki pozitif dsallk bir arada dnlp polenleme ile nektar toplamann marjinal maliyetleri toplandnda, bir piyasa talep ve arz erisi ortaya kar. Bu bilgiyle, optimum kovan miktar ve fiyat teorik olarak tretilebilir. Az sayda arc ve bahe sahibi iktisat olmakla birlikte, nektar toplama ve polenlemenin ortaya kmasn salayacak ekilde bahede dikkatle seilmi sayda kovann stratejik bir biimde yerletirilmesini mmkn klan karmak mukavele dzenlemeleri gelitirilmitir. Kiralar para ile ya da balla denmektedir. En nemlisi, mlkiyet haklar tesis edilmekte ve daha fazla bal ve meyve retilirken beeri refah da artmaktadr. Bylece yeniliki mukaveleler, retim olanaklar snrn kuzeydou istikametinde genileyen bir yola itebilmektedir. Bu tr mukavelelerin yabani hayvan ynetimi alannda geliebilmesi iin kurumsal deiikliklerin yaplmas gereklidir. Yabani hayvan retim olanaklar snrn saa doru kaydrma yolunda frsatlarn var olduuna inanmak iin hem teorik hem ampirik nedenler vardr. Yabani hayvanlarn mlkiyet haklarnn devlet ya da federal hkmetlerden toprak sahiplerine transferinin belli trler iin ok nemli iyilemeler salamas beklenmektedir. Bizim iddiamz, tm dzenlemelerle etkinliin artaca ve bu dzenlemelerden yabani hayvanlarn ve onlarn yaadklar evrenin yararlanaca yolundadr. Kukusuz bu tr bir dzenlemenin uygun olmayaca durumlar vardr. Suda yaayan su hayvanlar gibi gezici yabani hayvanlarn tek bir arazi sahibi tarafndan kontrol kesinlikle mmkn deildir. Bu trden, gerek anlamda ortak havuz kaynaklar ile ilgilenildiinde, en

azndan aa uygun mukavele dzenlemelerinin gelimesine izin veren yeni teknolojiler geliinceye kadar, bu alanlarda kamusal otoritenin hakimiyeti hakl grlebilir. Fakat, bir ok durumlarda, yabani hayvanlarla ilgili mlkiyet haklar kolaylkla belirlenebilir. Sahip olunan zel topraklar geni, bu topraklardaki hayvan hareketleri minimum, toprak parasnn doal yaps nisbeten ak ve sfr kullanc cretiyle avlanmaya uygun kamu arazisi miktarlar ok snrl olduunda bu zellikle dorudur. Corafi olarak kuzey batdan gney douya ekolojik olarak am ormanndan ayrlklara kadar deien aadaki durumlar, yabani hayvanlarn zel ynetiminin olabilirliini kazandrmada yardmc olacaktr. KUZEY ORTA MONTANA - YARI KURAK AYIRLIK lk rnek, kuzey-orta Montana' da birbirine komu iki byk hayvan iftliinde bulunabilir. Bunlardan biri 6.500 ngiliz dnmx byklnde olup, bir miktar mera ve ayrlkla birlikte, daha ok ilenmi hububat kapsar. Arazinin topografisi 350-400 dolaynda bir geyik srs iin kalp yaplabilecek alanlar salar. Dier iftlik, retken tarm alanlarnn bulunduu yukar ksmlardaki da etekleriyle birlikte, gerek ilenmeye msait gerekse otlak durumunda topra kapsamak zere, 10.000 ngiliz Dnm byklnde bir mlktr. Bu da etekleri 300-350 dolaynda gezici olmayan bir geyik srs iin mkemmel bir barnma alandr. Blgede bir celebe geyik srlerini kendisi ve arazi sahiplerine ekonomik kazan salamak iin kullanma frsat tannmt. O da, orada tannan ayrcaln karln demek isteyenlere kaliteli avclk salamak iin geyik srlerinin kendilerinden kii tarafndan ynetilmesini nerdi. Her iki arazi sahibi de neriyi mtalaa edip uygulanmas zerinde anlatlar. Planlama sreci boyunca celep sivri boynuzlu karacalar, ulu karacalar gibi yalnzca belli geyiklerin

avlanmasna izin vermede anlat - avclar yalnzca nceden belirlenen durumlarda bir av geyiini gtrebileceklerdi. Arazi sahipleri, celeple balant kurmam tm avclarn giriini reddetmeyi kabul etti. Tazmin plan olduka basitti. Avclar arazide bulunduklar her bir gn iin celebe deme yapyorlard. Fiyata ulam, yemek, yatmak, atlar ve klavuzlar ve giri ayrcalklar dahildi. Buna karlk celep de, kendi elde ettii ayrcalklar iin arazi sahiplerine gnlk bazda demede bulunuyordu. Celep ayrca, dalama, ot verme ve hayvanlar toplama gibi ilerde ihtiya olduunda yardm etmeyi de kabul etmitir. Avlanma program, belli hayvan snflarnn seilmesiyle, drt ulu karacalarn orannn, ortalama boynuz uzunluklarnn ve ortalama karaca / dii geyik orannn arttrlmasna uygun olarak ekillendirilmitir. lk be yllk dneme ilikin toplanan veriler bu hedeflerin gerekletirildiini gstermektedir. Bu rnek olay, yabani hayvanlarn pozitif deerli bir mala baaryla dntrlebileceini iaret etmektedir. Yalnzca, mteebbis bir arac olarak celep gelir (be gnlk bir av iin 1.000.-USD) salamakla kalmam; arazi sahipleri de, topraklarndan gtrlen her bir av karacas iin 400.-USD' dan fazla bir demeyle tazmin edilmitir. Arazi sahipleri parasal olanlardan baka yararlar da salamlardr. Onlar, mlklerinde btn zamanlarda kimlerin bulunduunu, onlarn orada ne kadar sre kalacaklarn ve hangi av hayvanlarnn gtrleceini bilir hale gelmilerdir. Kaplarn ynlendirilen ekilde ak ya da kapal tutulmasn ve hi bir ehli hayvann ldrlmemesini salamak celebin

sorumluluundadr. Aktr ki celep, hareketlerinin uzun dnemli sonularna katlanmak zorunda olduundan, av gezilerinin negatif etkilerini minimize etme motifine sahiptir. Ek

olarak, arazi sahipleri mlklerinde avlanmak isteyen her hangi birine hemen verebilecei bir cevaba sahiptir: Arazi kiralanmtr, ltfen celeple iliki kurun. En nemlisi, arazi sahipleri, dier deerli varlklarn ynettikleri kadar geyik srlerini de pozitif anlamda ynetmeye balamlardr. Bir zamanlar geyiklerin nemini rasyonel bir biimde dk deerlendiren arazi sahipleri artk, geyik srlerinin ynetim planlarn ve optimum avlanma prosedrlerini tartmak iin celeple dzenli olarak bir araya gelmektedirler. Geyikler artk ba belalar deil, arazi sahiplerinin gznde, nihai stok / arazi ynetim plan yaplrken dikkate alnmas gereken deerli bir kaynaktr. ULUSLARARASI KAIT (IP) - GNEY SARI AMI Uluslararas kat (IP), ylda yaklak 5 milyar dolarlk sat ve yedi milyon ngiliz dnm byklndeki arazisi ile, kat sanayiinde bir devdir. Rekabete byk lde ak bu orman rn sanayii dalnda IP, youn bir toprak ynetimi / kiralanmas ve avlanma programn bulmu ve gelitirmitir. Zaman zaman IP, gerekten, av hayvanlarna uygun yerleri korumak iin aa kesme ve dier kaynak karm faaliyetlerini askya alr. Neden ? nk, basitesi, yabani hayvan retiminin ynetilmesi irket iin karl olmaktadr. Sonu olarak kereste ve yabani hayvan birleik rnler haline gelmilerdir. IP, bir halkla ilikiler jesti olarak 1957' de arazisini avclk iin kiraya vermeye balamtr. O zamanlar blgede az sayda geyik babo dolard. Kk av hayvan saylar da nisbeten azd. Bugn durum olduka farkldr. Geyik ve dier av hayvanlar ile av hayvan olmayan trlerin giderek gelien saylar 1,65 milyon ngiliz dnmnde yaylmaktadr ki, buralar IP avclk iin kiraya vermektedir. 1982' de ortalama kira bedelleri dnm bana tek tek avclar iin 62 cent ile av kulpleri iin 83 cent arasnda deimekteydi. Doal evrenin kalitesi ve bylece avclk geliirken, kira gelirleri de buna uygun olarak artmtr. IP' nin gelir hesaplar,

avclk iin kiraya verilerin, yatrmn getirisi asndan irketin en iyi rnlerinden biri haline geldiini gstermektedir. Sonuta IP, av hayvanlarnn ve av hayvan olmayan trlerin retimi iin, A.B.D.' deki herhangi bir devlet kurumundan daha fazla dnm ayrr hale gelmitir. Bununla birlikte, 1982 sonlarndaki bir st ynetim deiikliinden itibaren, IP' nin yabani hayvan program hakknda bilgi salanmas son derece glemitir. Halen geerli olan politika, kira program veya yabani hayvan gelitirme program konusunda bilgi yaylmasn yasaklamay iermektedir. IP akas, kiralama-avlanma program yar karl, halkla ilikiler asndan olumlu bir safhadan etkinlii ve aratrmalarn korumaya ynelik bir program haline gelirken, gelecekteki getirilerini korumaya abalamaktadr. irketin gizli veri kaynaklarna gre, kira programnn daha ince ve ayrntl bir hale gelmesi ngrlmektedir. IP, srekli olarak bilgisayar simlasyonlarn gelitirmekte ve avlanma alan, koullar ve gelirlerini optimize edecek ekilde fayda-maliyet analizlerini iermektedir. Programn balamasndan itibaren gelien ynetim, kiraya verilen alanlarn bir ksmnda av hayvan saylarnn ikiye ve hatta e katlanmasna yol amtr. Kiraya verilen topraklar giderek retken hale gelirken, avclar bitiikteki komu arazinin durumunu, dk av hayvan nfus younluklar, kt evre ynetimi, mezbelelik olular ve yoldan geen aralarn verdii rahatszlk nedeniyle etkilemeye balamlardr. ST. REGIS RKET - SERT AALI ORMANLAR St. Regis irketi de, avclk iin kiraya verdii araziye bitiik kamuya ak arazilerle ilgili glklerle karlamtr. Avclar, ar avlanma, ruhsatsz avlanma, tat aralarnn verdii rahatszlk, er-p bolluu ve hatta baz hallerde kundaklk gibi durumlardan ikayet

etmektedirler. Sonu itibaryla St. Regis, bu arazileri tedrici olarak kendi kira programlarna dahil edebilir. ST. Regis, yabani hayvan programn 1956 ylnda Dou Teksas' ta balatm ve IP gibi, kereste retimini korurken yabani hayvan nfuslaryla bunlarn yaadklar yerleri baarl bir biimde iyiletirmitir. Yabani hayvan saylarn arttrmak ve doal evrelerini iyiletirmek amacyla irket, kesim yerlerinin eklini ve dalmn deitirmek, yaprak dken aalarn nemli ksmn doal evre iin terk etmek ve kesim yerleriyle anayollar arasnda al ve kereste blgeleri kurmak suretiyle iyiletirmeler yapmaya balayan bir yabani hayvan blm oluturmutur. irket, youn kereste talebi bulunan dnemlerde, yabani hayvanlar uruna bir ksm kesim ilemlerini askya alma biiminde baz uzlamac davranlarda bulunmaktadr. Bunun nedeni, St. Regis yneticilerinin yabani hayvanlar lehine bir tercihte bulunmalarndan daha ok, bu yneticilerin marjinal maliyet ve faydalar tartmalardr. St. Regis irketinin Teksas' taki kiraya verilen am Aalar blgesinin ortasnda yer alan 23.000 ngiliz dnmlk Brushy Creek alann da, kereste retimi, mteri ve misafir avcl ve av hayvan ynetimi deneyimi iin ayrmtr. Brushy Creek' deki orman ynetimi, sanatn gerektirdii (state-of-art) teknolojiyi kapsamakta olup; otuz yllk katlk aa rotasyonlar, yeniliki kesimler, mevki hazrlama ve planlamas, ay kenare ynetim blgelerinin korunmas ve dikkatli biimde yakma dahil, irketin kereste ve yabani hayvan retiminde en yeni gelimeleri test etme zemini haline gelmitir. Kanun d avlanmay kontrol etmek iin, aralkl helikopter devriyeleri dahil gvenlik nlemleri balatlmtr. Brushy Creek blgesindeki geyiklerle ona komu kamu arazilerindekiler arasndaki karlatrmal bir aratrma, Brushy Creek geyiklerinin daha byk boynuzlu olduklarn ve Brushy Creek blgesinin genel serbest kamu arazilerine gre daha byk geyik nfusunu destekleyici rol oynadn ortaya koymaktadr.

St. Regis, yabani hayvan ynetimi ile kereste ynetim programn, kar, kaliteli bir evre ve pozitif halkla ilikiler retecek ekilde, etkin bir ekilde birletirmitir. Baar kolayca yaylr ve zaman iinde benzer irket programlarnn gelimesini bekleyebiliriz. DESERET HAYVAN FTL - TUZ LNDEN AAI ALP KKNARINA Deseret Hayvan iftlii, Woodruff (Utah) yaknnda bulunan ve k koyun srlerini kontrol etmek iin 1891 ylnda bir koyuncu tarafndan temeli atlan 350.000 ngiliz dnm alanna sahip bir teebbstr. iftlik koyun iinden ibaret olmayacak ekilde bir geliim gstermitir. Bugn Deseret, koyun ve sra ilaveten geyik ve Kanada geyii ynetimiyle ilgilenmektedir. Deseret' in genel ynetmeni Greg Simonds, iftlii, bir Arazi Ynetim Brosunun, tuz lnden Aa-Alp kknarna kadar uzanan alt ekolojik sistemli bir arazi mntkasna benzeterek tasvir etmitir. Simonds kendisinin ortalama bir Arazi Ynetim Brosu yneticisinden daha iyi eitilmi olmadn belirterek unlar ifade etmektedir: "Benim ynetimim altnda alan kiilerin ou da iyi eitilmi deillerdir. Bununla birlikte, biz tamamen farkl bir uyarc (gd) yn altnda alyoruz ve kiiler kendi adlarna konuabilirler." 1968 ile 1974 arasnda tam alma statsndeki personel %30 orannda azalmsa da, 1978' den bu yana aadaki trendler ortaya kmtr; (1) Dnm bana saman retimi iki misliden daha fazla olmutur. (2) Deseret sr srs 4.000' den 9.000' e kmtr; ve (3) iftlik, Utah' n toplam koyun ktsnn %3' n retmektedir. Bu istatistikler kesinlikle dikkat ekici olmakla birlikte, belki de daha artc olan gerek, normal iftlik hayvan / yabani hayvan elikilerinin ortaya kmam olmasdr. Deseret ynetim irketi altnda bunlar, tamamlayc nitelikte birleik rnlerdir. Kanada geyii says 1978' den itibaren drt katndan fazla bir artla 350' den 1.600' e kmtr. 1978 ylnda

ortalama bir Deseret karacas, 14 in uzunluunda iki ulu boynuza sahiptir. Bugn Deseret verileri, normun, 23 inlik be ulu boynuza sahip bir karaca olduunu gstermektedir. Simonds yle aklamaktadr: Pek ok kimse bu hayvan iftliinin bir tr byl kaliteye sahip olduunu dnr. Bilim adamlar, soyut regresyonlar ve dier formllerle baarmz aklamak amacyla arazimizle ilgili aratrma yrtmlerdir. Fakat biz, kamu arazileriyle ayn suya, kirlilie ve imenlere sahibiz. Buradaki halk, Deseret' in en yksek ve en deerli yatrmdr. Fark udur ki, biz farkl uyarclar altnda alyoruz ve bu yzden yenilik yapmak iin tevik ediliyoruz. 1970' lerin sonlarnda, rnein Deseret' te su ak, amurlu ve genellikle Temmuz ortasnda sona eren kesikli bir yapdayd. iftlik, srlarn yeri deitirilmeden nce youn bir ekilde otlatlmasn tevik eden - doal srlerinde yaban kznn otlamasna benzer - yeni bir otlama sistemini benimsemitir. Su alan imdi artk, toprak yzeyi zerinde szlmekten ok, kk a araclyla filtreden gemektedir. Sismonds' un rapor ettiine gre, bu uygulama baladndan beri, otlarn vs. yetime younluu -be kat artmtr ve "su temizdir ve yl boyunca akmaktadr". iftliin yallarndan birine gre, elli yl nce su bulunmayan yerlerde su akmaktadr. Gelien ot ve su kalitesinden yabani hayvan kitleleri yararlan-maktadr. Simonds, Arazi Ynetim Brolarnn yneticilerinin daha iyi eitimli olabileceini, fakat onlarn, av hayvanlarn farkl bir uyarc setiyle veya daha uygun bir deyile bask altnda, yani zel kar gruplarnn basklar altnda ynettiklerini ifade etmektedir. Deseret' in avc baar oran, gemi mevsim boyunca, bir nceki kn younluuna gre dalgal bir seyir izleyerek, %25 ile %90 arasnda deimitir. Oysa kamu arazisinde avc baar oran, ancak %20 - %30 arasnda dolamaktadr.

Simonds' a gre; devletin av hayvan ynetim kurumlar giderek daha ibirliine dayal hale gelmekteyse de; mlkiyet haklar tanmlanrken devlet, arazi sahiplerine yabani av hayvanlar zerinde daha fazla kontrol vermelidir. Simonds unlar ifade etmektedir : " Yapabileceimiz eyler zerinde sk kontroller bulunmaktadr. Eer bunlar kaldrlrsa, bu durum, av hayvan nfusuyla ilgilenme kapasitemizi byk lde arttracaktr. K sahalarn ynetme ve onlar gelitirmemiz iktisadi olarak hakllk kazanacaktr. u anda baka birileri onlar salyor ve biz de bundan yararlanyoruz." Simonds arazi sahiplerine daha fazla kontrol ve daha fazla kesinlik salayan mukavele dzenlemelerini grmeyi arzulamaktadr. u sonuca varmaktadr Simonds: "Deseret, uygun uyarclarn sorumlu av hayvan ynetimine ulatrlabileceini kantlamtr. Daha fazla kesinlik ve kontrolle, ynetim kalitesi ve dzgnln, hem sporcularn hem de yabani av hayvanlarnn yararlanaca ekilde arttrabiliriz." SONU Arazi sahiplerinin yabani hayvanlarla ilgili mlkiyet hakkn gelitirmesinin u noktasnda bulunuyor gibiyiz. Cari kanuni doktrin, arazi sahiplerinin avclk iin bir bedel tahsil etmesine izin vermektedir. rnein 1984 av mevsiminde Montana hayvan iftliklerinin bir ksmnda bu bedel derecelenmi; yani araziye giri iin gnlk X dolar, giri ve bir hayvan gtr iin X dolar + Y dolar, ve gtrlen hayvan av kalitesindeyse X dolar + Y dolar + Z dolar biiminde belirlenmitir. Arazi sahiplerinin bu fiyat bileenlerinden Y+Z' sini tahsil etmesine izin verilmesi halinde, canl yabani hayvanlarda zel mlkiyet hakkn tanmaya yaklam oluruz. Genetik donanmlar veri olmak zere yabani hayvan bir insan-yaps kaynaktr; insan, onun yaad yer (doal evre) zerinde asli etkendir. Eer yabani hayvanlar pozitif sosyal deere sahipse ve eer arazi zel mlkiyete konu ise, o zaman, etkenlie ulaabilmek iin, arazi

sahiplerinin yabani hayvan ynetimi iin uyarclara sahip olmalar gereklidir. Bir zel mlkiyet haklar sistemi bu amac tevik edecektir. Byle bir sistemin, yalnzca, beyaz kuyruklu geyik gibi yaam sahas son derece snrl hayvanlar asndan ileyecei ne srlebilir. Ancak, mteebbislerin mukavele dehalarna kar oynamak olduka risklidir. Doay, fener kuleleri, arlar ve bunlar teoride birletiren mukaveleleri gzlemleyerek ok ey renilebilir. (*) John Baden, Tom Blood; "Ecology and Enterprise: Toward The Private Managment of Wildlife Resources", in: Calvin A. Kent, (Ed.) Entrepreneurship and the Privatizing of Government, New York: Quorum Books, 1987, syf.67,79.

nsanln lerlemesi

Aristoteles insan "siyasal bir hayvan" olarak tanmlarken onu, bilinli bir ibirlii durumunda bulunan bir topluluun bir yes olduunu dnyordu. Burada insanl belirleyen "bilinlilik" ve "ibirlii" zaman iinde deien eyler olmadna gre, bu ynden tanmlanan insann da, en azndan z bakmndan, zaman iinde deimediini kabul etmek gerekiyor. Gerekte Aristoteles'in insanlar arasndaki eitsizliklerin de insanln znde bulunduunu, bunlarn da zaman iinde deimeyeceini dnd anlalyor. nk ona gre kimi toplumlar baka toplumlarn, zellikle de Barbarlar Yunanllarn klesi olmak zere yaratlmlard. Bylece Aristoteles, btn hayvan ve bitki trleri gibi deiik insan trlerinin de kendi zamannda naslsalar her zaman yle olduklarn, gelecekte de yle kalacaklarn dnmtr.

Bu grn temelinde bulunan "Tanr'nn yaratt insan" kavram da, felsefede Aristoteles'ten kalan bir ok kavramlar gibi gnmze dek sregelmitir. Ortaan belirleyici dnce dizgesi olan ve byk lde Hristiyanln etkisinde bulunan Skolastikte ile bu; Tanr'nn yaratt ya da znde deimeyen insan kavramnn srp gitmi olmasn doal karlamak gerekir. te yandan ada felsefenin kurucusu Qlduu kabul edilen Descartes'ta da bu konuda bir deiiklik bulunduu sylenemez. nsann ruh ve beden olarak iki ayn tzden olutuunu kabul eden Descartes' dncede salt insansal niteliklerin taycs olan ruhun maddesel bir varl olmadna gre onun zaman iinde, gelimek yle dursun, en kk bir deime gstermesi bile olanakszdr. Kant da insann insansal niteliklerle ilgili yannn nedensellik ve doal zorunlulk alannn dnda kaldn kbul ettiine gre onun bakmndan da insann insan olarak bir dei- me ya da gelime gstermesi olanakszdr. ' Bu konuda asl ilgin olan, Deneyci filozoflarn. da insann, bilgi edinme gc gibi, yaamsal nemdeki bir nitelii bakmndan bir gelime gstermediini kabul etmi grnmeleridir. Gerekten, bilginin u ya da bu yoldan ideye dnmesiyle edinildiini ne sren bu filozoflar da bilgi edinme gc bakmndan btn zamanlarn sanlarmm ayn dzeyde .bulunduunu 'kabul etmi oluyorlard. Bylece, Ta Devri ncesinin hayvana ok yakn olan insanyla gnmz insan arasnda ilerleme bakmndan bir ayrmn bulunmad trnden inanlmaz bir gr ak ya da rtl biimde ne srm Olan bir dizi felsefe retileri karsnda bulunduumuzu syleyebiliriz. Ancak bularn dnda ilerleme konusunu zel olarak ele alan filozoflar da vardr.

Szgelimi Rnesansn hmanistleri "imdi"ye gre ok stn olan bir "gemi"e inanyorlard. Eski Yunan ve Roma hayranl yle bir soruya neden olabiliyordu: 17. Yzyl sonlarnda bir yazar Yunan ve Roma'nn byk yazarlarnnkine eit, belki de onlardan stn, yaptlar verebilir mi? Bu soru hmanistlerin, ok uzun bir zaman blm iinde bile insanlkta ilerleme bir yana, bir gerileme grlebileceine inandklarn belirtiyor. Fransz filozofu Turgot (1727-1781) "insanln sonsuz deiimi ve bundan gelen yetkinleme" durumundan sz ediyor. Fakat yetkinlemenin tanmn vermedii gibi bunun nasl gerekletiini de gstermiyor. Turgot'nun "Tutku ve yanlg, felket ve dert bile insanln gelimesine katkda bulunur" ya da "Gerekte insann hrs ve ktlkleri, savalarn barbarlklar, etki bakmndan ne kadar kt grnrse grnsn, genellikle insan ktlk ve bayalktan kurtarr" biimindeki grlerinin de gelimenin ne olduu konusuna bir k serptii sylenemez. Hegel'e gre insann gelimesi "insan" ideasnn alarak kendini daha iyi bilmesi ve bu yoldan zgrlemesidir. Bylece, insanln ilerlemesini kesin bir olgu durumu olarak ilk ortaya atan filozofun Hegel olduunu syleyebiliriz. Ancak ilerlemeyi bir "mutlak zihin"in kendini gerekletirmesi olarak aklamaya alan ve tarihsel maddecilerin de, deiik bir grn altnda da olsa, olduu biimiyle kabul ettikleri bu grn tam da "Tanr'nn yaratt insan" kavramnn szde felsefi bir biime sokulan bir anlatmndan baka bir ey olmad aktr. te yandan tarihsel olaylarn biricikliini kabul ederek yola kan Dilthey da bu olaylarn tarih iinde deimeleri zerinde durmutur. Ancak Dilthey'a gre bu olaylar arasnda bir ilerleme balants bir yana, herhangi bir balantdan bile sz edilememesi gerekir. Bir olayn biricik olduunu sylemek onunla ilgili bir ey bilmenin olanaksz olduunu kabul etmek demektir.

Bylece, Ta Devri insanna bakla gnmz insanndaki apak ilerlemeyi grebilen, grm olsa bile bunun inandrc bir aklamasn yapabilen bir tek dnrn ortaya kmam olmas gibi artc bir durumla kar karya bulunduumuz sylenebilir. nce bu durumun bir aklamasn yapmak gerekiyor. Byle bir duruma dlmesinin nedeninin hemen grlebileceini sanyorum. Gerekten, insann zaman iinde ilerleyip ilerlemedii konusunu ele alan dnrlerden hi birinin "insan"n ve "ilerleme"nin ne ol- duu zerinde dnmemi olduunu gryoruz. Bu bakmdan ben konuya, nce "insan" kavramn, ardndan da "ilerleme" kavramn tanmlayarak gireceim. nsan, igd ve koullu tepkelerinin ynetiminde davranan hayvan kart olarak, nasl davranacana kendisi karar veren ve bu ynyle zgrln elde etmi olan varlktr. Bunun bilimsel adan kar klamayacak bir tanm olduu, insann baka zsel niteliklerinin de bulunabilecei ne srlse bile, yalnzca byle bir zgrln insann insan olmas iin yeterli ol- duu aktr. Nasl davranacana kendisi karar veren insan nasl davrandnda nasl bir sonu alacan nceden grebiliyor demektir. nsann bu nceden- grme gc iki eyden birinin ortaya knn ardndan, tekinin de ortaya kacan yani iki eyin srekli birlikteliini grme gcdr ki buna `bilgi' adn veriyoruz. Buna gre insan; bilgisiyle zgrlemekte ve bu yoldan da insanlk dzeyi bakmndan ykselmektedir. Bylece insann, bilgisi artt lde zgrlk ve bu yoldan da insanlk dzeyi ykselecek demektir. Bir insan iin insanlk dzeyinin ykselmesinin onun ilerlemesi anlamna geldii aktr. te yandan, zaman iinde in- sanln deneyim ve deneylerinin srekli olarak artmasyla bilgisi de srekli olarak artacandan, ilk bakta insanlk iin ilerlemenin doal hatta kanlmaz bir durum olduunu kabul etmek gerekirmi gibi grnyor:

Ancak bu konuda tam bir akla eriebilmek iin insan ve ilerleme kavramlar zerinde biraz daha durmak gerekiyor. nce "ilerleme" kavramn ele alrsak, ilk bakta bir deer yargs.gibi grnen ilerlemenin gerekte yalnzca bir durumun deime ynnn anlatm olduunu gryoruz. yle ki, bir hastaln da ilerledii sylenebilir. Yani ilerleme, kendisinden yola klan durumdan daha iyi deil daha youn olan bir duruma doru gitmektir. Demek ki insanln ilerleyip ilerlemediini sormak, insanln zsel nitelii olan zgrln artp artmadn sormaktr. zgrln bilgi artna kout olarak arttn biliyoruz. Bilgi deney ve deneyimlerle elde edildii- ne, deney ve deneyimler de srekli arltra gre; insanlarn zgrl ve bu yoldan da insanl srekli artacak demektir. Bu da insanln, az ya da ok hzl olarak srekli ilerledii anlamna gelir. Ancak, insanln ilerleme sorununu bir zme balam gibi grnen bu sonucun bir ok yeni sorunlar da birlikte getirdii gz ard edilmemelidir. nce insanl zgrletiren bilginin kimin bilgisi olduu sorusunu yantlamak gerekiyor. lk bakta her insann kendi bilgisi lsnde insanlat sanlabilirse de, tek tek insanlarn bilgisinin kendilerini ilerletme bakmndan ok yetersiz kald grlebilir Bilginin insan zgrletirmesi genellikle zgrlk aralar retimine olanak salamas yoluyla gerekleir. Oysa her trl retim ancak bir grup insann ibirlii ile gerekleir. Bu bir grup insann retim srasnda yararlandklar ara ve gerelerle, bunlarn retiminde kullanlan ve' bylece en basit doal elere dek giden retim aamalarnda, bu gn iin btn dnya insanlarnn diyemesek bile, bir toplumun btn insanlarnn katks vardr. Bir toplumun insanlarna istedikleri zaman istedikleri yere kolayca gidebilme zgrl salayan bir otobsn iinde bulunanlardan bir ou bu otobs yapmak yle dursun onu

iletmeyi bile bilemez.'Yalnzca istedikleri yere gitmek iin o otobsten yararlanabileceklerini bilmek o yolcularn bu alandaki zgrln salamak iin yeterlidir. Buna kar o toplumun birok yeleri o otobsn yapmna bilgileriyle katkda bulunmulardr. Bylece her toplumun, yelerinin deiik alanlardaki bilgilerinin bileiminden oluan ve o toplumun deiik alanlardaki baarlarnda kendini gsteren bir bilgi dzeyi vardr. Doal olarak bir toplumun bilgisinin rn olan baarlar yalnzca ara ve gere retiminde deil, ocuklarn eitim ve ?retiminde, yasalar yaplmasnda ve bata Etik ve Hukuk olmak zere deiik alanlarda yr-rlkte olan kurallarda da kendini gsterir. Buna gre her toplumun, kabaca da olsa, insanlktaki ilerleme derece- sini belirleyen bir bilgi dzeyinin bulunduunu kabul etmek gerekiyor. Bu "toplumsal bilgi dzeyi"nin felsefede zaman zaman kimi durumlar aklamakta kullanlan "zneleraras us"a benzedii dnlebilir. Ancak her insann ne zaman, nereden, nasl ve ne lde edinmi olduu anlalamayan bireysel uslarn gizemli bir bileiminden olutuu kabul edilse bile kendisini nerede ve nasl gsterdii anlalamayan zneleraras usun herhangi bir soruna gerek bir zm getirmesinin olanaksz olduu aktr. Buna kar toplumsal bilgi dzeyi toplumuz her baarsnda kendini gsteren ve yine toplumun ilerleme derecesiyle ilgili hemen her oruyu yantlayabilen bir toplumsal zelliktir. Her toplumun gelimilik dzeyinin belirlenmesindeki tartlmaz nemine karn bilgi dzeyinin yine de toplumun gelime ya da ilerleme dzeyinin tek belirleyicisi olduu sylenemez. Kimi yanl bilgiler bir toplumun ilgili konulardaki gelimilik dzeyinin ykselmesini nlemekle kalmayp aaya da ekebilir. Fakat yanl bilgiler arasnda toplumun gelimilik dzeyini d?rme bakmndan en etkili olanlar `inan' ad altnda yerleik bir biim alm olanlardr.

Felsefede inanlar konusu hemen hi ilenmedii iin burada inanlarn nereden ve nasl geldii ve insanlar zerinde nasl olup da bylesine etkili olduu konularnda ayrntl aklamalar yapabilecek durumda deiliz. Ancak zellikle bilgi dzeyi dk olan toplumlarda ya da insanln bilgi dzeyinin dk olduu alarda insanlar bilgiden ok inanlarn ynettii sylenebilir. nsanln ilkel dnemlerinde yalnzca bitkilerle hayvanlarn deil doadaki btn nesnelerin canl olduuna inanlyordu. Doa olaylar konusundaki bilgilerin yok denecek kadar az olduu zamanlarda insanlarn mutluluk ya da mutsuzluklarnn doast glerin ynetiminde gerekletiine, Ayn, Gnein ve yldzlarn insanln yazgsn belirlediine inanlyordu. Yakn tarihlere gelinceye dek zellikle insanlar arasndaki ilikilerin bilgiden ok inanlarn etkisi altnda gerekletii sylenebilir. yle ki, insanlarn salt kar hesaplarna gre belirlenmi gibi grnen davranlar gerekte karlarnn yle davranmakta olduu inancnn etkisi altnda ortaya kyordu. Yine de insanlk tarihinin bu bakmdan bir ilerlemenin tarihi olduu sylene6ilir. nsanln deneyim ve deneyleri, bu yoldan da bilgisi, arttka hem doa karsndaki zgrln artyla dolaysz yoldan hem de inanlarn geriletici gcnn azalmasyla dolayl yoldan srekli bir ilerleme ger- eklemektedir. Yz binlerce yl boyunca ilerlemenin gze grnmeyecek kadar yava olmasnn nedenini, balang dneminde bilgi art hznn ok yava olmasnda aramak gerekir. te yandan, insanln bu ilerleme srecini Hegel'cilerin, hatta Marksistlerin dnd gibi doadaki evrensel ilerlemenin bir blm olarak dnmenin doru olmad da unutulmamaldr. Evrenin dnyann bulunduu blmnde gereklemi olan Kaostan

Kozmosa geite bir ilerleme olduu sylense bile bu, insann bak asndan ve "canllarn ortaya kmasna ynelik" bir ilerleme olabilir. stelik bu trden bir ilerlemede bir amacn bulunmad da aktr. Gerek ilerlemenin her aamasndaki deimeler gerekse insanln ortaya k tmyle rastlantlarn rndr. nsanln, deneyim ve deneylerinden sonular kararak bilgisini artrmas bir amaca yneliktir ve bir katastrof sonunda insanlk yok olmadka ilerlemenin sreceini nceden grme olana vardr. Oysa doadaki, ne yoldan olursa olsun, herhangi bir ilerleme ancak gerekletikten sonra gzlemlenebilir. nsanln ilerleme hzyla bilginin art hz arasndaki balant 17. Yzyln balarnda Avrupa'nn batsndaki toplumlarda arpc bir biimde kendini gstermeye balamtr. Bu tarihte ngiltere'de R Bacon'la talya'da G. Galilei bilginin ne trden deney ve deneyimlerle elde edileceiyle ilgili olarak yeni kural ve kurallar ortaya atmlar ve uygulamay da balatmlardr. O tarihten sonra nce Avrupa'nn o blmnde, sonra da dnyann baka blmlerinde ylesine byk deimeler grlmtr ki bunlarn ortak tabannn bilgi edinme yntemleriyle ilgili yeni bulular m yoksa teki dei- melerden biri mi olduu konusunda deiik grler ileri srlebilir. Ancak bilimsel gelime konusu zerinde biraz dnldnde deimelerin ortak tabann grmek zor olmayacaktr. Gerekten 17. Yzyln balarnda nce gnmz anlayna uygun kurallar koyan ya da bulular yapan bir bilim insan bulabilmek iin .. 200 yllrna yani Arkhimedes'e dek geri gitmek zorunda kalyoruz. Oysa yalnzca Galilei'den (D. 1564) sonra geen 100 yllk sre iinde, gazlarn sktrlmas konusunda Mariotte (D. 1620) ve Boyle (D. 1621), genel fizik konusunda Huygens (D. 1629), yer ekimi konusunda Newton (D. 1642), buhar makineleri

konusunda Deni Papen (D. 1647) gibi, insanln gidiini temelden deitirecek apta bilim insanlarnn dnyaya geldii grlyor. Bu olgular 17. Yzyl balarmn ncesiyle sonras arasndaki ayrmn salt bilgiyi artrma yntemirin o tarihte bulunmu? olmasyla ortaya ktn aka gsteriyor. Nitekim insanln zgrlemesinin de o tarihten sonra ba dndrc bir hz kazandn gryoruz. yle ki, o tarihten nce, szgelimi ulatrma alannda, henz bisikleti bile bulamam olan insanlk 400 yl iinde otomobil vapur ve uaklardan sonra uzay aralarn da gelitirerek, dnyadan baka gezegenlerde de yaayabilme olanaklarn arama dzeyine gelinitir. Ancak insann doann tutsaklndan kurtulmas ve bu yoldan zgrlemesi konusunda bir ilerlemenin tartma gtrmez biimde gereklemekte olmasna karn yine de insanln genel olarak ilerlemekte olduunun kabul iin bunlarn yeterli olup olmad sorulabilir. Geri biz insanln iler- lemesini doa karsnda zgrln art olarak tanmladmza gre teknolojik gelimenin ilerleme bakmndan yeterli olduunu da syleyebiliriz. Yine de zulmn, ykcln ve smrnn artt bir dnyada yayorsak, ilerlediimizi sylemek anlamsz olur. te yandan "zulmn artmas" ya da "insanlarn mutluluunun azalmas" trnden zelliklerin belli bir lme biiminin bulunmay yznden bunlarn an duygusal zellikler olduu da bir gerektir. Bu bakmdan, hem zgrleme ltnn an otomatizminden hem de mutluluk ya da kym gibi ltlerin ar duygusallndan kurtulmann bir yolunu bulmak gerekiyor. Ancak nce bir noktay akla kavuturmak gerekiyor. nsanln bilgisinin deneyim ve deneyler yoluyla arttn yukarda belirttik. nsann zellikleri ve insanlararas ilikiler konusundaki bilgiyi artracak trden deneyim ve deneyler ok zaman olanakszdr. Olanakl olduu zaman da sonuca varl- mas ok zaman alr. Bu durumda insann ne olduu

konusundaki bilgi artnn hz: doal olaylar konusundaki bilgi artnn hzna bakla ok dktr. Gerekten, insansal niteliklerin ayrntlar bir yana insann bir evrim rn olduunun renebilmesinin bile yalnzca 150 yllk bir gemii vardr. nsanlar, baka insanlardan yararlanmann en verimli biiminin onlar smrmekten deil, onlarla eit koullar altnda ibirlii yapmaktan getiini henz tam olarak anlayabilmi deillerdir. Gelimi toplumlarn politikalarna yn veren ekonomik glerin yerleik inanlar onlarn durumu grmelerini gletirmektedir. te yandan geri kalm toplumlarn yneticileri de, bir toplumun ilerlemesinin o toplumun insanlarn bask altnda tutmaktan deil, toplumun bilgi dzeyinin ykseli?inden getiini grmekten direnle kanmaktadrlar.: Bu durumda gelimi toplumlar kendi karlarnn geri kalm toplumlar gelitirerek onlarla eit koullar altnda bir ibirliine girebilseler bile, bu dncelerini geri kalm toplumlara anlatmakta byk glklerle karlaacaklar anlalyor. Bu durumda insanlar aras ili?kiler konusunda bilgiye dayanan gelimelerin teknolojik gelimeye bal olarak zgrlk art biimindeki gelimeye bakla ok yava ilerlediinin unutulmamas gerekir. Yine de bu konularda ivedi bir karara varmadan nce , tarih boyunca insanlarn hangi aamalardan geerek bu gnlere geldii zerinde ksaca durmakta yarar olacaktr. Gnmzn kimi dnrlerinin btn zamanlarn en uygar toplumu olarak grmek ve gstermek istedikleri Atina Sitesi halknn ounluunu kleler oluturuyordu. Atina'nn en yakn komusu olan Isparta sitesinde sakat ya da hastalkl doan ocuklar ldrlyordu. Salm yapl ocuklar, iinde her trden hrszlk ve ahlkszlklarn da bulunduu bir takm olaylarda baarl olacak biimde yetitiriliyorlard.

Btn alarn en byk dnr olarak grlen Platon en iyi devlet yaps zerinde dnrken Isparta ynetimini rnek alyordu. Yine byk dnr Aristoteles kimi toplumlarn insanlarnn baka toplumlarn insanlarnn klesi olmak zere yaratldklarn nce sryordu. Bu byk dnrlerin de hocas durumundaki Sokrates dncelerini~ aka syledii iin lm semeye zorlanmt. Yine Antik an rnek~ toplumlarndan biri saylan Roma mparatorluu'nda bir takm insanlar baka insanlar elendirebilmek iin yrtc hayvanlarla dvmeye zorlanyorlard. Ortaada insanlar, dnceleri yznden ya.diri diri yaklyor ya da derileri yzlerek ldrlyorlard. Yakn zamanlara dek, tpk hayvan pazarlarnda hayvanlarn satld gibi insan pazarlarnda da insanlar satlyordu. Denizlerde korsanlk doal bir hak olarak grlyor, zellikle ak denizlerde yolculua kmak zorunda kalan insanlar iin can gvenlii sz konusu olmuyordu. Bu gn insanlk-d olarak nitelediimiz bu durumlarn yz binlerce yl sregeldikten sonra son 400 yl iinde byk lde deimi olduu yadsnamaz. Bu 400 yl eski dnemlerden ayran en nemli zelliin de bu dnemde bilgi artnn ba dndrc bir hz kazanmasnda aranmas gerektiini yukarda belirtmitik. nsanlk tarihi bakmndan ok ksa saylabilecek bu dnemdeki gelimelere yle bir bakma bilgi artnn salam olduu ve ileride salayabilecei ilerlemeyi grmeye yetecektir. Gnmzn gelimi toplumlarndan hemen hepsi demokratik ynetim biimini kabul etmi durumdadrlar. Yine bu toplumlarda doua bal snf ayrmlar tmyle ortadan kalkm, frsatlardan gelen snf ayrmlarnn da ortadan kalknas iin herkese frsat eitlii salamann yollan aranmaktadr. nsanlk dzeyinin din, dil, rk ve renk ayrmlarna bal olarak belirlendii gr dncelerden silinmi, bu konulardaki inan kalntlaryla savam srmektedir.

Her eyden daha nemli olan da, insanlarn salt insan olmaktan gelen bir takm haklarnn bulunduu dncesi gittike. g kazanmaktadr. Geri bu haklan yalnzca gelimi toplumlar yalnzca kendi halklarndan olan insanlar iin istemekte, dnyadaki geri kalm toplumlarn insanlarnn yazgsyla ilgilenmez grnmektedirler.-ancak bu anlamda evrensel bir uygulama- ya geilmesinin nnde bir takm engellerin bulunduunun da unutulmamas gerekir. Doal olarak uygulamadaki glklerin kaynanda, byk lde, yine insan konusundaki bilginin yetersizlii gelmektedir. ______________________ Vehbi HACIKADROLU - Felsefe Tartmalar Say-26

MAMYYE ASI AISINDAN SLAM NANLAR

ALLAH'I TANIMA

1- Varlk ve Hakikat Asndan Dnyaya Bak (Allah'n Varlnn Zarureti). 2- nsan ve Dnya Arasndaki likiler Asndan Dnyaya Bak. Allah'n Birlii.

3- Zat ve Sfat. 4- Allah'n Sfatlarnn Manas. 5- Sfatla lgili Aklama. 6- Fiil Sfatlar. 7- Kaza ve Kader. 8- nsan ve htiyar. 1VARLIK VE HAKKAT AISINDAN DNYAYA BAKI (ALLAH'IN

VARLIININ ZARURET) nsann var olmasyla onunla birlikte olan idrak ve uur, ilk att admda ona Allah ve yaratlanlarn varln aydnlatr. nk, kendileri ve btn her eyin var oluunda pheye den ve varlk dnyasn hayal ve batl dnce sanan kimselerin aksine biliyoruz ki, idrak ve uurla yaratlan bir insan her eyden nce kendisini ve dnyay idrak eder yani kendisinin ve kendi dndaki varlklarn varlnda tereddt etmez. nsan var olduu srece bu idrak ve ilim onunla birliktedir ve herhangi bir kuku ve deiimi kabullenmez. nsann, pheci ve safsatac karsnda ispat ettii bu gerek varlk, sabittir, hi bir zaman butlan ve deiimi kabul etmez. Yani gerei inkar eden pheci ve safsatacnn sz asla doru deildir. Neticede varlk dnyas sabit bir gerei iermitir. Ama bununla birlikte grdmz bu varlklarn her biri ksa yahut uzun bir sreden sonra varln kaybediyor ve yok oluyorlar. Bylece grlen dnya ve paralar, gerein ve varln z olmad belki kendileri dnda sabit bir geree dayal olduklar, onunla var olduklar, onunla balantda olduklar srece varlklarn srdrdkleri, ondan koptuklar anda yok olmaya mahkum olduklar ortaya km olur.[1] Bizler butlan kabullenmeyen byle bir varla (Vacib-el Vcud, yani) Allah adn veriyoruz.

2- NSAN VE DNYA ARASINDAK LKLER AISINDAN DNYAYA BAKI nceki blmde Allah'n isbat iin izlenilen yol ok ak, sade ve hi bir zorlukla karlamadan ftratla izlenebilen bir yoldur. Ama halkn ou devaml maddiyatla megul olduklar ve hissi lezzetlere kapldklar iin dejenere olmam pak ftrata dnleri ok zor ve ardr. Bu yzden pak dininin genel insanlar iin olduunu tantan ve dini talimat karsnda hibir kimse hakknda fark gzetmeyen slam dini, Allah'n varln bu tip insanlara ispatlama amacyla baka bir yol izlemi ve insanlar pak ftratlarna tevecch etmekten alkoyan yoldan girip onlarla konumu ve onlara Allah' tantmtr. Kur'an- Kerim, insanlara Allah' tanmak iin eitli yollar sunmutur. Bunlarn arasndan en fazla dncelerini dnyann yaratl ve ona hakim olan kurallara ekmi, gkyznde ve kendi nefislerinde mtalaa etmeye davet etmitir. nk insanolu bir ka gnlk yaantsnda hangi yolu seerse sesin ve neye dalarsa dalsn, varlk dnyas ve ona hakim olan kurallar dna kamaz. Onun uur ve idrak, yeryz ve gklerdeki artc sahneleri seyretmekten kendisini alamaz. Bildiimiz gibi gzle grlen bu geni varlk dnyasnn paralarnn her biri ve btn srekli olarak deime halindedirler ve her zaman iin yeni bir ekilde tecelli ederler. [2] stisna kabul etmeyen etkenlerin tesiri altnda var olurlar. Uzak gezegenlerden, dnyann paralarn tekil eden en ufak zerrelere kadar, her biri istisna kabullenmeyen kurallaryla artc bir ekilde uygulanan apak bir sistemi ierirler ve kendi etkisi snrndaki her eyi, en aa dereceden en kamil dereceye ve hedefi olan kemal dorultusunda itmekte ve srklemektedir. zel nizamlarn stnde, umumi ve genel nizamlar ve nitekim en st dzeyde dnyann saysz paralarn ve yine kk nizamlarn birbiriyle ilintili klan ve uygulamas sresince hibir zaman amayan ve istisna kabullenmeyen dnya genel nizamdr.

rnein, yaratl nizam bir insana yeryznn bir tarafnda yer vermise onun vcut yapsn evresiyle uyum salayabilecek biimde terkip klm ve yaam evresini de muhabbetli bir dad gibi onu besleyecek bir ekilde dzenlemitir. Gne, ay, yldzlar, toprak, su, gece ve gndz, mevsimler, rzgar, bulut, yamur, yer alt ve yer st zenginlikler ve ksacas btn her ey glerini onun rahatln temin etmek iin sarf ederler. Biz byle bir bamll, yaratklar ve onun uzak ve yakn komular ve yaad blgede bulmaktayz. Bu bamll varlklarn i donatmlarnda da bulmaktayz. Yaratl eer insana ekmek vermise ona varabilmek iin ayak, tutmak iin kol, yemek iin az ve inemek iin de diler vermitir. Ve onu zincir halkalar gibi birbiriyle ilintili bir takm eylerle ve hedefiyle (kemal ve beka) balatrmtr. Dnya bilim adamlarnn, uzun yllar sren aratrmalar sonucu elde ettikleri sonsuz ilintilerin, yaratln srlar karsnda kk bir balang noktas olduunda ve bunun ardndan sonsuz srlarn var olduunda ve her yeni bir kefin insanoluna sayszca mehulleri karacanda hi bir kukular yoktur. Acaba paralarnn her birisi kopuk halde yahut birlik ve bamllk halinde sahip olduu artc istihkamyla sonsuz bir kudret ve ilmi ispatlayan bu geni varlk dnyasnn yaratcs olmad ve sebepsiz var olduu nasl sylenebilir? Yoksa bu byk ve kk, ksacas saysz ve salam ballklar icat etmesiyle dnyay byk bir btnlk haline getiren, uygulannda hibir zaman armayan ve kanunlar asla istisna kabul etmeyen dnya genel dzeni acaba hesapsz ve tesadfi olarak m meydana gelmi? Yahut bu varlklar ve evrenin byk ve kk evreleri, var oluundan nce kendisine bir dzen ve yol semi ve var oluundan sonra onu takip edip uygulamakta mdr? Yahut ta tam bir balla ve btnle sahip olan bu evren eitli nedenlerden kaynaklanm ve eitli dsturlarla m hareketini srdrmektedir?

Kukusuz her bir sonucu bir nedene bal bilen ve bazen gizli bir nedeni bulmak iin zamanlar harcayan ve o konuda incelemeye ve ilmi zafer peine koyulan, dzen ve srayla birbirinin zerine braklan bir ka kiremiti grdnde muhakkak bir proje ve amacn olmasna ve bunun ilim ve kudrete dayal olduuna inanan bir kimse, evrenin ve bu sistemin nedensiz var oluunu tasavvur edemez. O halde, evren ve ona hakim olan kurallar, byk bir yaratcnn eseridir. Onlar sonsuz kudreti ve ilmiyle var etmi ve bir hedefe doru itmektedir. Czi nedenler sonucunda meydana gelen czi vakalar onunla sonulanr ve btn ynyle onun emri ve tedbiri altndadrlar. Btn her ey, varlnda O'na muhtatr ve O hibir eye muhta deil ve herhangi bir neden ve artla snrl deildir. BLM SONU: ALLAH'IN BRL Evrenin btn gerekleri snrldr. Yani nedenin var olmas farzna gre varla sahip ve nedenin olmay farzyla yok olmaya mahkumdurlar. Varlk hakikatleri snrldr. O snr dnda yokturlar. Ancak Allah'tr ki O'nun iin snr ve had dnlemez. nk mutlak gerektir ve her farza gre varla sahiptir ve herhangi bir art ve nedenle snrl ve ona muhta deildir. Nasl ki, herhangi bir hacmi ve oylumu snrsz farz edersek onun dnda dier bir oylum dnlemez, dnlse bile birinci hacmin aynen kendisi olacaktr. Sonsuz ve snrsz varlk hakknda da say ve rakam dnlemez. nk herhangi bir ikinci dnlmek istenirse birincisinin dnda ve onunla farkl olmaldr ve bylece her ikisi de snrl ve mtenahi varlk olacak ve her birisi dierinin gereine snr ve had getirmi olacaktr. yleyse Yce Allah tektir ve orta yoktur. [3]

3- ALLAH'IN ZATI VE SIFATI Bir insan hakknda akli incelemede bulunursak onun kiiliini ortaya koyacak bir zata ve o zat tantacak bir takm rnein filann evlad yahut olu olmas, bilgili, gl, uzun ve gzel olma yahut kart sfatlar gibi zelliklere haiz olduunu grrz. Bu sfatlarn bazlar rnein birincisi ve ikincisi gibi, hibir zaman zattan ayr dnlemez olmalarna, bilgili ve gl olmak gibi dier baz sfatlar da zattan ayrlr ve insanlara gre farkl olmalarna ramen hepsi zat d ve her biri tekinden farkl eylerdir. Zatn sfatla ve sfatn birbirleriyle zt olmas, sfata sahip bulunan zatn ve zat tantan sfatlarn her ikisinin de snrl ve mtenahi olmasn kantlayacak en iyi delildir. nk zat gayr-i mtenahi ve snrsz olsayd, btn sfatlar kapsar ve sfatlar da birbirlerini ierirlerdi. Neticede hepsi bir ey olurdu. Mesela farz edilen insann zat gllk olsayd, gl olmak, bilgili olmak, uzunluk ve gzellik her birisi dierinin ayns olurdu ve sonuta bu manalarn hepsi bir manadan fazla olmazd. Buraya kadar ki aklamalardan, Yce Allah'n zat iin sz konusu sfatlarn ispat edilemeyecei aydnla kavutu. nk sfat, snr getirmeksizin dnlemez ve Allah'n Mukaddes zat her trl snrlamadan mnezzehtir (hatta ettiimiz tenzihten bile. nk tenzih de gerekte bir sfat ispat etmek demektir). 4- ALLAH'IN SIFATLARININ ANLAMI Yaratl dnyasnda bir ok kemallerin sfat eklinde zuhur ettiini biliyoruz. Bunlar bulunduklar her eyi daha da kamil edip var olusal deerini oaltacak olan bir takm mspet sfatlardr. Bu konu insan gibi canl bir varl, ta gibi cansz bir varlkla mukayese ettiimizde akla kavuur. Kukusuz btn bu kemalleri Allah-u Tela var etmi ve ltfyle bizlere balamtr. Kendisinde bu sfatlar olmasayd, dierine balayamaz ve bakasn kemale eritiremezdi.

Bu yzden akl-i selim gereince yaratcnn ilim, kudret ve btn her gerek kemale haiz olduunu sylemek gerekir. Kald ki nceden de belirtildii gibi ilim, kudret ve ksacas btn hayat eserleri yaratl dzeninde belirgin bir ekilde kendini gstermektedir. Ancak Allah'n zat snrl ve mtenahi olmad iin sfat biiminde O'na isnat edilen bu kemaller gerekte zatnn ve birbirlerinin aynsdrlar.[4] Zatla sfat ve sfatlarn birbirleriyle olan ztlk ve ayrlklar ancak mefhum ve kavram merhalesindedir. Gerekte

paralanmayacak btnlkten baka bir ey deildir. slam dini izleyicilerini yakmayan bu yanllktan (Allah' nitelendirmek sonucu snrlamak yahut tm kemalleri ondan selbetmek) uzaklatrmak iin onlar ispatla nefy arasnda korur[5] ve onlara yle inanmalarn emir verir: Allah ilim sahibidir bakalar gibi deil. Kudretlidir dierleri gibi deil. Duyar; grr, kulak ve gzle deil ve dier sfatlarda aynen byledir. 5- SIFATLARLA LGL AIKLAMA Sfatlar kemal ve eksik sfatlar olmak zere ikiye blnr. nceden de belirtildii gibi bu nitelikleri tayan varln var olusal deerinin ve eserlerinin oalmasna sebep olan ispat ynl kavramlara kemal sfatlar denir. Canl, bilgili ve gl bir varl, cansz, bilgisiz ve gsz bir varlkla karlatrdmzda bu mana akla kavuur. Eksik sfatlarsa kemal sfatlarn tam aksidir. Cahillik, acizlik, irkinlik, hastalk ve benzeri eksik sfatlara dikkat edecek olursak kavram asndan olumsuz olduklarn, kemal ve bir nevi var olusal deerden yoksunluu belirttiklerini grrz. Buna gre eksik sfatlarn olmamas, kemal sfatlarn var olmas demektir. rnein cahilliin ve gszln olmamas g ve bilginin olmas demektir. Kur'an- Kerim'in btn kemal sfatlar vastasz olarak Yce Allah'a ispatlamas ve her trl eksik sfat nefy edip, kart sfatlar ispatlamas da bu yzdendir. Szgelimi: "O'dur bilen,

gc yeten." "O diridir", "ne uyuklamaya kaplr, ne uykuya dalar", "Bilin ki siz Allah' aciz bir hale getiremezsiniz." Elbette yce Allah'n snrsz, hadsiz ve mutlak varlk olduunu unutmamak gerekir. Bu yzden Allah'a isnat edilen her trl kemal sfat, O'na snr getirmez. [6] O, maddi, cismani, zaman ve mekanla snrl deildir. Hadis olan (sonradan yaratlan) her trl hali sfattan mnezzehtir. O'na gerekten isnat edilen btn sfatlar, snrllk manasndan arndrlmtr. Nasl ki, ura suresinin 11. ayetinde "O'na hibir benzer yoktur." buyuruyor. 6- FL SIFATLAR Sfatlar, ayrca baka bir adan "zat sfatlar ve fiil sfatlar" diye ikiye blnrler. yle ki baz nitelikler fakat nitelenmie dayanr ve onun araclyla varln gsterir. rnein hayat, ilim ve kudret gibi nitelikler diri, bilgili ve gl insanla varln korur ve insann, dierleri farz olunmadan bu gibi nitelikleri tamas dnlebilir. Ama baz sfatlar sadece nitelenmie dayal olmakla kalmayp, zatn mezkur sfatla nitelenmesi iin dier bir eyin varln zorunlu klar. rnein yazc ve konumac olmak, istekte bulunmak ve benzeri sfatlar. Yazclkta mrekkep, kalem, kat vb. konumaclkta iitici ve istekte bulunmakta istenilecek bir eyin olmas arttr, bu sfatn gereklemesinde sadece insan farz etmek, yeterli olmaz. Bu aklamalardan anlyoruz ki: Allah'n hakiki -ve zatyla bir olan- sfatlar ancak birinci tr sfattr. Ama sfatlarn gereklemesinde baka bir eyin katks olduu ve yaratklarn yaratlmasyla Allah'a isnad edilen btn sfatlarn Allah'n zatyla bir ve zati sfatlar olmas sylenilemez. Yaratltan sonra Allah'a isnat edilen yaratc, faal, rab= besleyici, dirilten, ldren, rzk veren vb. isimler O'nun zatyla bir olmayp zat d ve fiil sfatlardr.

Fiil sfat, iin yaplmasndan sonra zattan deil de fiilden karlan ve taklan sfatlara denir. rnein yaratc sfat, yaratln gereklemesinden sonra yaratlanlardan karlan ve alglanan bir sfattr. Bu tip sfatlar Allah'n zatna deil de yarattklarna dayal olduu iin bunun gereklemesiyle O'nun zat bir halden dier bir hale deimez. ia, irade ve kelam sfatn bu kelimelerin zahirinden anlalan anlamlarna gre (irade, istemek, kelam yani lafz araclyla aklama) fiil sfat bilir.[7] Ama Ehl-i Snnetin byk bir kesimi onlar ilim manasna tutar ve zat sfat sayarlar. 7- KAZA VE KADER Nedensellik kanunu evrende istisnasz olarak hkm srer ve uygulanr. Bu sistem gereince evrende her bir varlk kendi varoluunda bir takm nedenlere ve illetlere baldr. Bu illetlerin tm mevcut farz edilirse (buna eksiksiz ve tam illet denir) hadis ve sonucun var oluu zorunlu ve gerekli olur. lletlerden bazlar yahut hepsi yok farz edilirse, sonucun var olmas gayr-i mmkn ve muhal olur. Bu konunun incelenmesiyle aada yer alan iki mesele akla kavuur: 1- Bir maluln (sonucun) nedenlerinin tmyle yahut paralaryla olan ilintisi gz nnde bulundurulursa onun kamil illetle ilintisinin, zaruret (cebr=zorunluluk) ve paralaryla eksik illetle olan ilikisinin) mmkn=olaslk olduunu grrz. nk bir neden btnnn her bir paras, sonu ve malula zorunlu varolu deil de ancak varolu imkan ve olasln salar. O halde her bir parasnn varlnn tam illetiyle zorunlu bir ilinti ierisinde olduu varlk dnyasnn bir bandan teki bana zaruret=zorunluluk hakimdir ve onun vcudu bir takm kesin ve zaruri=zorunlu olaylardan dzenlenmitir. Bununla birlikte, varlk dnyasnn paralarnn her birinin naks illetiyle olan imkan ve olabilirlik ilintisi mahfuzdur.

Kur'an- Kerim, kendi retisinde bu zaruret hkmne ilahi kaza adn vermitir. nk bu zaruret de, evrene varlk balayandan kaynaklanmtr. Bu yzden, istisna kabullenmeyen, adaletli, kesin bir hkm ve kazadr. Yce Allah, eitli ayetlerde yle buyurmutur: "yice bilin yarat da O'nun, buyruk da O'nundur."[8] "Bir iin olmasn diledi mi, ona ancak ol der, o i oluverir."[9] "Allah hkmeder, hkmn bozacak hi bir kuvvet yoktur."[10] 2- Bir neden btnnn her bir paras malulne kendisine uygun bir l ve ekillenme verir. Sonucun varoluu, tam illetin belirledii tm lmlere mutabk olur. rnein insann teneffs etmesini salayan nedenler, mutlak ve hadsiz teneffs var etmezler. Ancak az ve burunun yaknlnda bulunan havadan belirli bir miktar ve ly, belirli bir zaman ve mekanda, zel bir ekilde teneffs organndan akciere gnderir ve yine insann grmesini salayan nedenler (nedenlerden biri de insan olmak zere) mutlak ve snrsz grmeyi var etmezler. Ancak grme aralarnn her bir ynden salad snrl ve ll bir grmeyi icat ederler. Bu gerek, evrenin btn varlklar ve olaylar iin istisnasz olarak geerlidir. Kur'an- Kerim kendi retisinde bu geree Kader adn verir ve bunu yaratln kayna olan Yce Allah'a bal bilir. Allah-u Tela yle buyurmaktadr: "phe yok ki biz; her eyi bir kadere (nezdimizde bulunan bir plana ve lye) gre yarattk."[11] "Hibir ey yoktur ki hazineleri katmzda olmasn, ama biz onu ancak bilinen bir miktarda indiririz."[12] Nasl ki, ilahi kaza gereince, yaratl dzeninde yer alan her bir varlk ve olay, zaruriyy-ul vcud=varl zorunlu ve kanlmaz bir ey olur; hakeza var olan her bir varlk ve olay, ilahi kader gereince Allah tarafndan belirlenen lden en az bile olsun dar kamaz. 8- NSAN VE HTYAR

nsann fiilleri, yaratl dnyasnn olgularndan birisidir ve var oluunda evrenin dier olgular gibi illete tam bir ball vardr. nsan, evrenin bir paras ve onun dier paralaryla varolusal ilintisi olmas dolaysyla evrenin dier paralarnn onun yapt ilerde hibir etkinlie sahip olmad dnlemez. rnein: nsann yiyecei bir ekmek paras iin el, ayak, az, bilgi, kudret ve irade gerektii gibi ekmein darda var oluu, ona ulalabilir olmas, her hangi bir engelin olmamas ve dier zaman ve mekan artlarnn gereklemesi bu iin yaplmasnda gereklidir. Bunlardan herhangi biri olmazsa bu eylem insann gc dnda olur. Hepsinin gereklemesiyle iin gereklemesi de zaruri=zorunlu olur. nceden de belirtildii zere yaplan fiillerin, tam illet paralarnn tmyle zaruret=zorunlu nitelikli ilinti tamasnn, tam illetin bir paras olan insanla ilintisinin imkan ve olabilirlilik oluuyla hi bir elikisi yoktur. nsan, fiilinde serbesttir. Fiilin nedenin tmne nazaran zaruri=zorunlu oluu, onun insana nazaran da zaruri=zorunlu olmasn gerektirmez. nsandaki saf ve dejenere olmam kavray da bu gr destekliyor. nk bizler, insanlarn ilahi ftratlaryla yemek, imek, yrmek gibi fiillerle shhat, hastalk, byklk, kklk ve uzun boylu olmak gibi eyler arasnda fark gzettiklerini gzlemliyoruz. nsanlar dorudan insann iradesine bal olan birinci tr ileri insann ihtiyarnda bilir onunla ilgili emir ve nehiy, vg veya yergide bulunur; ikinci ksmn tam aksine, nk ikinci ksmda insann hibir ykmll yoktur. Sadr- slam'da, insan fiili hakknda Ehl-i Snnet arasnda iki mehur gr vard. Bir grubu, insann fiillerini Allah'n deimez iradesinin ona taalluk ettiini gz nnde bulundurarak insan kendi fiillerinde cebre=zorlamaya tabi bilmiler ve insann iradesine ve ihtiyarna hibir deer vermemiler. Dier bir grup ise, insan fiillerinde serbest bilmiler ve ilahi

iradenin fiillere taalluk ettiini kabul etmeyip, ilahi kader hkmnn kapsam alan dnda bir ey saymlar. Ama Kur'an'n zahiriyle mutabk olan Ehl-i Beyt retisine gre insan, fiillerinde serbestir, ama mstakil ve tam serbest deildir. Yce Allah fiillerin serbest olarak gereklemesini irade etmitir. nceki tabirimize gre, Yce Allah, insann iradesi de olmak zere neden btnyle, fiillerin gereklemesini irade etmi ve onu zaruri=zorunlu klmtr. Sonuta bylesine ilahi irade, fiili zaruri=zorunlu ve insan bu fiilde serbest klar. Yani fiil neden paralarnn btnne nazaran zaruri=zorunlu ve paralarndan biri saylan insana nazaran da mmkn olur. mam Cafer Sadk (a.s) yle buyuruyor: "Ne cebirdir, (zorlama vardr) ne de tefviz (tam serbestlik). Bilakis bu ikisinin arasnda bir eydir (kullar bu ikisinin ortasnda bir yol izleyerek hareket ederler)." [13]

PEYGAMBER TANIMA 1- Hedefe Doru=Genel Hidayet. 2- zel Hidayet. 3- Akl ve Kanun. 4- Vahiy Denen Gizli uur. 5- Peygamberler ve smet (Gnahszlk). 6- Peygamberler ve Semavi Din. 7- Peygamberler, Vahiy ve Nbvvet Delilleri.

8- Peygamberlerin Says. 9- eriat Sahibi Ulu'l Azim Peygamberler. 10- Hz. Muhammed'in (s.a.a) Peygamberlii. 11- Resul-i Ekrem (s.a.a) ve Kur'an.

1- HEDEFE DORU=GENEL HDAYET Elverili bir ortamda topraa ekilen buday tanesi yeermeye balayp eitli hallere dnr. Her an kendine deiik hal ve ekil alarak belirli bir yolu izler ve sonunda buday tanelerini ieren baak haline gelir. Eer baaktan bir buday tanesi yere derse, o da ayn yolu izler ve ayn sonuca varr. Eer topraa ekilen meyve ekirdei olursa, kendi kabuunu yarp yeermeye balar, belirli bir deiim srecini geirdikten sonra yemyeil ve koskocaman dall bir aa haline gelir. Bir hayvann ntfesi de rahimde veya yumurtada tekamle doru belirli yolu geride brakr ve rahminde veya yumurtasnda gelitii hayvan trnden biri olarak meydana gelir. zlenilen sz konusu belirli ve dzenli yol, dnyada grlen yaratk trlerinin tm iin geerli ve onlarn yaplarnda mevcut olan bir eydir ve hi bir zaman, tohumdan yeeren buday, koyun, kei ve fil olmamtr ve hibir zaman douracak hayvan, buday baa veya nar aac dourmamtr. Eer organlarn bileiminde bir eksiklik olursa, rnein koyun kr yahut baak budaysz olursa, bunun bir takm afetler sonucu meydana geliinde kuku duymayz. Eyada ki deiim ve oluumun srekli bir dzen ve tertip zere oluu ve yaratk trlerinin her birisinin bu hususta kendine zg bir dzeni takip etmesi, aratrmac ve keskin kafal insanlarn inkar edemeyecei bir husustur. Bu apak grten iki baka sonuca da varabiliriz.

1- Yaratk trlerinin herhangi birisinin balangtan sonuca kadar geirdii btn merhalelerde bir eit ballk ve irtibat soz konusudur. Sanki sz konusu tr, btn bu deiim ve oluum aamalarnda geriden itilip, ileriden ise ekiliyor. 2- Sz konusu ball gz nne alarak u sonuca varyoruz ki her tr, ilk merhaledeyken tekvini olarak varaca son merhalenin farkna varr ve isteyerek ona doru ilerler. rnein; ceviz tanesi toprakta yeerince hedefinin gvdeli aa olacan bilir. Ayn ekilde hayvann rahminde veya yumurtada olan cenin de ilk oluumundan kamil bir hayvan olma tarafna doru ilerler. Btn yaratk ve yaratklarn besleniini Allah'a ait bilen Kur'an- Kerim, yaratk trlerinden her birinin kendi olgunluk ve kemaline doru ilerleyiini ilahi hidayet ve klavuzlua nispet verir. rnein, Kur'an- Kerim'de u ayetler yer almtr: "(Allah) her eye yaratln veren, sonra da onlar (yaratl hedeflerine) hidayet edendir."[14] "Bir Rab ki yaratt, derken dzp kotu. Bir Rab ki lp biti, derken doru yolu buldurdu."[15] Bir baka ayette sz konusu sonulara iaret ederek yle buyurur: "Herkesin yneldii bir yer var da oraya dner."[16] Ve yine yle buyuruyor: "Ve biz gkleri ve yeryzn ve ikisinin arasndakileri elence iin bou bouna yaratmadk. Biz onlar ancak gerek bir sebeple (hikmetli bir gaye ile) yarattk. Fakat ou bilmezler."[17] 2- ZEL HDAYET phesiz, insan da bu genel yasalardan mstesna deildir. Btn yaratk trleri iin geerli olan tekvini=yaratsal hidayet insan iin de geerlidir. Dier canllar kendi sermayeleri ile

kemallerine doru yneliyor ise, insan da ayn ekilde tekvini hidayetle gerek hidayetine (kemale) doru hareket etmektedir. nsan bir ok bitki ve hayvanlarla eit zelliklere sahip olduu halde kendini onlardan ayran "akl" zelliine de sahiptir. nsan dnceye sevkeden ve mmkn olan her sebepten kendisi iin yaralanmasn salayan akldr. nsann gklere ycelmesini, denizlere dalmasn, yeryznde olan eitli canszlara, bitkilere ve hayvanlara hakim olmasn hatta kar iin kendi hemcinslerinden elinden geldiince yararlanmasn salayan akldr. nsan, ilk doas gereince mutluluk ve kemalini kaytsz artsz serbestlikte grr. Fakat toplumsal yaps gerei ve bir ok ihtiyacn tek bana gideremeyecei iin ayn duygular tayan kendi hemcinslerinden bir araya gelme ve dayanmaya girince kendi zgrlnden bir ksmn kstlayp dierlerinden yararland oranda kendisinden yararlanmalarna katlanr. Bylelikle sosyal dayanmay zorunlu olarak kabullenir ve sosyal denklemeye boyun eer. Bu realite ocuklarn hareket ve durumlarndan aka anlalr bir konudur. ocuklar, ilk olarak isteklerini gidermek iin zorbala ba vurmak ve alamaktan baka bir ey bilmezler. Hi bir yasa ve dzene uymay kabullenmezler. Fakat fikirleri erginletike, isteklerini her zaman alamak ve zorbalkla gideremeyeceklerini anlayarak toplumda olan bir ok kanunlar grp, toplumsal bireyler haline gelirler. Toplumsal birey olmann gerektirdii fikir olgunlua eriince yaad evredeki yasalarn tmne boyun eer. nsanolu toplumsal dayanmaya boyun eince topluma hakim olacak bireylerin ykmllklerini ve uymayanlarn cezasn belirleyecek, pratie geirilince bireyleri gerek mutluluklarna ulatracak ve sosyal deerleri orannda mutluluklarn salayacak yani sosyal deerle mutlu yaama arasnda denge salayacak bir yasann olmasn gerekli bilecektir. te bu kanun, beerin varoluundan bu tarafa peinde kotuu, arzularnn en nemlisi bildii, arzu ettii, ona varmak iin birok abalar sarf ettii genel pratik kanundur. phesiz eer

byle bir kanunun imkan olmayp takdir edilmeseydi, bu istek ebedi olarak btn nesillerde olmazd.[18] Allah-u Tela, beerin bu toplumsal hayat gereine iaret ederek yle buyuruyor: "Biziz geimlerini aralarnda paylatran; dnya yaaynda ve bir ksm bir ksmna hizmet etsin diye bazlarn derece bakmndan bazlarnda stn yarattk."[19] Ayette sz konusu edilen stn klmaya, mdrn iiyi ve eli altndakileri, ev sahibinin kiracy, satcnn alcy teshir etmesi rnek verilebilir. Yine, insann bencillii ve her eyi kendisi iin talep etmesi hakknda yle buyurmutur: "phe yok ki insan haris yaratlmtr. Bir erre urarsa barr, szlanr ve bir hayr elde ederse vermez, kskanr."[20] 3- AKIL VE KANUN Eer iyice dnrsek, beerin arzu ettii ve toplumun ferd ferd yahut grup grup Allah'n verdii temiz ftratla zorunlu olduunu kavradklar, mutluluu temin edebilecek kanunun; beeriyet dnyasn beeri dnya olarak ayrm yapmadan ve istisnasz mutlulua eritirip, genel kemali hakim klacak kanun olduunu anlarz. imdiye kadar beerin, farkl hayat dnemlerinde aklndan kaynaklanacak byle bir kanunu gndeme getirememesi gz nndedir. Eer bunu idrak etmek tekvini olarak akln uhdesine braklm olsayd, bu kadar uzun dnemler ierisinde beer akl araclyla buna ulard. Hatta dnce cihazyla donatlm bireyler imdiye kadar bunu ayrntlaryla kavrarlard, tpk toplumda bir kanunun gerekliliini kavrad gibi. Baka bir ifadeyle yle syleyebiliriz: nsan toplumunun saadetini temin edip, onu yaratl hedefine ulatracak noksansz mterek kanun, eer tekvini olarak akln uhdesine braklm olsayd, her akll insan onu anlayabilirdi. Tpk krn, zararn ve dier hayat ihtiyalarn anlayabildii gibi. Fakat halen byle bir kanundan kimsenin haberi yoktur. Kendi kendine

meydana gelen kanun, bir hkmdarn veya toplumun bir ksmnn koyduu kanunlar bir grup kabulleniyorsa da baka bir grup hie sayyor. Bir toplumun o kanundan haberi var ise dier birinin yoktur ve hi bir zaman yaratlda eit yaplar olan akll insanlar, byle bir konuda eit gre sahip olamamlar. 4- VAHY DENEN GZL UUR nceki aklamalardan akln insanlar mutlulua eritirecek bir kanunu ayrntlaryla kavrayamad aydnlanm oldu. Ancak dier bir taraftan, genel hidayet yasasnn bir gerekesi olarak byle bir kavrayn insan trnde olmas kanlmaz bir eydir. Dolaysyla insan tr arasnda sz konusu kanunu kavrayabilecek bir aracn olmas gereklidir, ta ki yaamn gerek vazifelerini onlara duyursun ve bildirsin. Ne his ve ne de akl niteliine sahip olan bu anlay ve kavray tr "Vahiy" diye adlandrlyor. Elbette bu gcn insanlar arasnda kanlmazl btn insanlarda olmasn gerektirmez. Nasl ki cinsel igd btn insanlarda mevcuttur. Fakat bulu yana erimeyenler bunun lezzetini anlayamazlar. Vahiy anlay insanda zuhur etmedike gizli bir kuvvet saylr. Evlilik isteinin bulua varmayanlara gizli ve anlalmas zor oluu gibi. Allah-u Tela, Kur'an- Kerim'de eriata ait vahiy ve akln onu kavrama yetenei bulunmad hususunda yle buyurmaktadr: "Biz vahyettik sana nitekim vahyettik Nuh'a ve ondan sonraki peygamberlere... ve peygamberler mjdeleyenlerdir ve korkutucu haberler verenler; ta ki insanlarn peygamberler geldikten sonra Allah'a kar bir mazeretleri ve bahaneleri kalmasn." (Eer akl yalnz bana delil olabilseydi peygamberlerin gelmesine ihtiya duyulmazd.)[21] 5- PEYGAMBERLER VE SMET (GNAHSIZLIK) Peygamberlerin gnderilii, nceki blmde geen, vahiy teorisini pekitirir. nk Allah'n elileri vahiy ve peygamberlik iddiasnda bulunup, iddialarn ispat etmeye ynelik kesin ve

ikna edici kantlar sunmular ve mutluluunun anahtar olan Allah'n dininin maddelerini topluma iletmi ve herkese aklamlardr. Vahiy ve nbvvetle donanm peygamberler, her zamanda bir yahut bir ka tane olduklar iin yce Allah toplumun dier kesiminin hidayetini, bunlar ar ve teblile grevlendirerek tamamlamtr. te bu noktada peygamberlerin masum olmalar gerektiini anlyoruz. Peygamber vahiy almasnda, onu korumasnda ve iletmesinde hata ve gnahtan (kendisinin getirdii kanunlara aykr hareket etmekten) korunmu olmaldr. nk bunlar tekvini hidayetin rkndr. Bu rknlerde hata yapmak, tekvin kanununda hata saylr ve tekvinde hata olmas anlamszdr. Ayrca davet ve arya aykr hareket etmek, nceki davetin tam tersine ynelik ameli ve pratiksel bir ardr. Bu da toplumun nceki arya olan gvencelerini sarsar ve ardan ngrlen amac yok eder. Allah-u Tela, kelam- erifinde peygamberlerin masum olmasna iaret ederek yle buyuruyor: "Onlar setik ve doru yola sevk ettik."[22] "Gizliyi bilen O'dur. Gizli bilgisini kimseye gstermez. Ancak setii elisi mstesna. O elisinin nne ve arkasna gzetleyiciler koyar. Gerekten de Rablerinin eliliklerini hakkyla yaptklarn, hkmlerini tebli ettiklerini bilsin diye. Allah onlarn her halini de bilgisiyle kavram kuatmtr ve her eyi bir bir sayp tespit etmitir."[23] 6- PEYGAMBERLER VE SEMAV DN Peygamberlerin vahiy araclyla ulatklar ve ilahi mesaj olarak ilettikleri eye "din" denir. Yani, bir hayat program ve insann gerek mutluluunu temin edecek insani vazifelerdir.[24] lahi din, btnlnde inan ve amel denilen iki temelden oluur. nan blm, insanlarn yaamlarnn temelini onun zerine kurmalar gereken bir takm gerekler ve temel

inanlardr. Onlar Tevhid, Nbvvet ve Mead olan genel asllardr. Bunlardan birinde sarsnt olursa dine ballk gereklememi olur. nsann, Allah karsnda yapaca ibadetlere ve toplum karsnda uyaca ahlaki kurallara, amel blm ad veriliyor. Semavi eriatlarn, insann yaam iin hazrlad kanunlar, ahlak ve amelden olutuu gibi bunlarn her biri de iki ksma ayrlr. Bir ksm Allah'la ilintili eylerdir. Sz gelimi rzalk, teslimiyet, ihlas, iman ve benzeri sfatlar ve namaz, oru, kurban kesmek ve benzeri ameller, ki bu tr amellere ibadet denir ve insann Allah'a kar kulluunu ve huzusunu pekitirir. Dier bir ksm, toplumla ilintili bir takm ameller ve ahlaki sfatlardr. Szgelimi insan severlik, hayr severlik, adalet ve cmert olma gibi ahlaki sfatlar ve geim kurallar, al veri gibi ameller ki bu tr amellerin balcalarna "muamele" denir. te yandan insan trnn tedricen tekamle erimesi ve zaman getike sosyal yapnn olgunlamas, dinlerde ve eriatlarda da tekamln olmasn gerektirir ve bunu (akl vesilesiyle elde edilen gereklilii) Kur'an- Kerim de teyit ederek, sonra gelen eriatlar nceki eriatlardan daha stn ve mkemmeldir diyor. rnein bir ayette yle buyuruyor: "(Kur'an) kitabn sana gerek olarak indirdik. nceki kitaplar (ncil ve Tevrat) tasdik ediyor ve ayn zamanda onlardan stndr."[25] Bilimsel teorilerden anlald ve Kur'an- Kerim'in de net olarak belirttii zere, insan toplumunun dnyadaki hayat ebedi deildir. Dolaysyla insan trnn tekaml de snrsz olamaz. Bu yzden insann btn inan ve ameli grevleri bir merhalede son bulacak. Buna tabi olarak nebilik ve eriat da inan konusunda en doruk noktaya ve ameli adan en kapsaml merhaleye ulatnda son bulacaktr.

Bu yzden Kur'an- Kerim, slam'n en kamil ve son din olduunu aklarken, kendisini nesh edilmeyecek Kitap, Hz. Muhammed'i (s.a.a) Hatem-l Enbiya=peygamberlerin sonuncusu ve slam' tm insani grevleri ieren bir din olarak niteliyor. "phe yok ki Kur'an, esiz ve stn bir kitaptr ki ne nceden onun hkmlerini iptal eden bir kitap gelmitir, ne de ondan sonra gelir ve batl, ona zarar veremez."[26] "Muhammed sizden birisinin babas deildir. Ancak o, Allah'n elisi ve peygamberlerin sonuncusudur."[27] "Biz sana her eyi aklayan Kitab nazil ettik."[28] 7- PEYGAMBERLER VE VAHYLE NBVVETN DELLLER Bugn vahiy ve nbvvet konusunda incelemelerde bulunan ilim adamlar, vahiy, nbvvet ve ilgili konular sosyal ruhsal bilimsel kurallarla yantlamlar ve yle demilerdir: "Peygamberler temiz ruhlu, himmetli ve insan sever kiilermiler. Onlar toplumun maddi ve manevi adan ilerlemesi, bozuk toplumlarn slah amacyla bir takm yasalar dzenleyip halk ona davet etmilerdir. Ancak o zamann insanlar onlarn arsn ve mantkl szlerini kabullenmeyeceinden dolay toplumun kendilerine uymasn salamak iin kendilerini ve dncelerini yksek makama nisbet etmiler. Kendi temiz ruhlarn Ruh-ul Kuds, ruhtan kaynaklanan dncelerini vahiy ve nbvvet, sunduklar yaam metodunu semavi eriat ve din, bu aklamalar ieren kitab da semavi kitap olarak nitelendirmilerdir." Ancak semavi kitaplara, bilhassa Kur'an- Kerim'e dikkatli ve insafla bakacak olan birisi bu teorinin doru olmadnda asla tereddt etmez. Allah'n resulleri siyaset adamlar deil hak, samimiyet ve doruluk rnekleriydiler. Algladklar kelam azaltp oaltmadan halka iletip kendileri de uyguluyorlard. ddia ettikleri bir tek gizli uur denilen vahiy idi ki onun vastasyla Allah'tan inan ve ameli kanunlar alp topluma iletiyorlard.

Buradan, peygamberliin ispat edilmesinde delil ve hccetin gerekliliini anlayabiliriz. Herkes peygamber ismiyle mantkl bir kanun getirirse, bu onun peygamber olmasn gerektirmez. Zira peygamberlik iddiasnda olan kimse, getirdii dinin doru olmasn iddia etmenin yan sra yukar alemle vahiy ve nbvvet ilikisi olduunu ve Allah tarafndan grevlendirildiini iddia etmektedir ve bu iddia ayrca delille ispat edilmelidir. Bu yzden (Kur'an'n iaret ettii gibi) her zaman saf zihinli insanlar, peygamberlik iddiasnn doruluunu kantlamalar iin onlardan mucize isteinde bulunuyorlard. Bu sade ve doru mantn manas udur ki, insanlarn ierisinde vahy anlaynn bir ahsta bulunmas adet d bir itir. Eer bunlarn iddias doru olursa ve bu adeti Allah bunlara vermise dier adet d (mucize) eyleri de verebilir ve eer bunlarn isteini yerine getirebilirse nceki iddiasnda da doruymu anlamndadr. Akland gibi halkn peygamberlerden mucize istemeleri doru bir manta dayanr. Peygamberler de kendi iddialarnda sadk olduklarn ispat etmek iin nceden yahut milletin isteinden sonra mucize getirmek zorundadrlar. Kur'an- Kerim de bu mant teyit etmi ve bir ok peygamberlerden nceden veyahut milletin isteinden sonra getirdikleri mucizeyi nakletmitir. unu da ekleyelim ki, bu konuda eletiri yapan bir ok ahslar mucizenin meydana gelmesini inkar ediyorsa da onlarn delilleri ikna edecek derecede kuvvetli deildir. Zira tecrbe ve aratrmayla elde edilen baz olgularn nedenleri "srekli nedenlerdir ve hi bir olgu kendi normal nedenleri dnda herhangi bir nedenden etkilenip gerekleemez" diyemeyiz. Ayrca peygamberlere nispet verilen mucizeler akl d ve n ift olmas gibi muhal nitelikli deildir. Sadece adet d olgulardr. Ve adet d olgular bir ok riyazet ehlinden duyulmu veya grlmtr.

8- PEYGAMBERLERN SAYISI Nakil gereince, geen tarihlerde bir ok peygamberler gelmitir ve bunu Kur'an da dorulayarak peygamberlerden bir kann adn, soyunu ve hayatn anlatyorsa da kesin olarak onlarn saysn belirtmemitir. Gvenilir nakil yoluyla da kesin bir say sz konusu deildir. Sadece Ebuzer-i Gifari'nin Resul-i Ekrem'den naklettii mehur bir rivayette peygamberlerin saysnn 124 bin olduu yer almtr. 9- ERAT SAHB ULU'L AZM PEYGAMBERLER Kur'an- Kerim'den anlalan udur ki, peygamberlerin bei dnda hibiri eriat ve din getirmedi. Sadece be tanesi ulul azim ve eriat sahibi idiler. Bunlar Hz. Nuh, Hz. brahim, Hz. Musa, Hz. sa ve Hz. Muhammed'dirler. (Allah'n selam zerlerine olsun.) teki peygamberler, bu Ululazim peygamberlere tabi olmulardr. Allah-u Tela yle buyuruyor: "Dine ait hkmlerden, Nuh'a tavsiye ettiini ve sana vahyettiklerimizi ve brahim'e, Musa ve sa'ya tavsiye ettiklerimizi size de gidilecek yol olarak bildirdi, aklad."[29] Bu ayet minnet brakma makamndadr. Eer ayette zikredilen be peygamberden bakas eriat sahibi olsayd muhakkak zikredilirdi. "An o zaman ki biz, peygamberlerden kesin sz almtk ve senden ve Nuh'tan ve brahim'den ve Musa'dan ve Meryem olu sa'dan da ve biz onlardan pek salam ve kesin sz almtk."[30] 10- HZ. MUHAMMED'N (S.A.A) PEYGAMBERL Peygamberlerin sonuncusu Hz. Muhammed (s.a.a), eriat ve kitap sahibidir ve Mslmanlar da ona iman etmilerdir. Hz. Muhammed (s.a.a), hicretten 53 yl nce Hicaz'n Mekke ehrinde, Araplarn en soylu ve deerli Kurey kabilesinden olan Beni Haim ailesinde dnyaya geldi.

Babas Abdullah, annesi ise Amine'dir. O Hazret, daha kk yatayken baba ve annesini kaybederek byk babas Abdlmuttalib'in kefaletine girdi. Ama bir mddet gemeden byk babas da vefat etti ve bylece amcas Ebu Talib onun bakmn stlendi. O Hazret amcasnn evinde byd. Blu ana ermeden nce amcasyla birlikte tanr ticaret malyla am'a gitti. Peygamber eitim grmedii iin okuma-yazma bilmezdi. Fakat bulu andan sonra akll, terbiyeli ve emin olarak tannd. Kurey kadnlarndan zengin biri btn maln o Hazrete havale ederek ticaret bakanln ona verdi. O Hazret, bir baka seferinde am'a gtrd mal satp byk bir kr ile dnd. Uzun bir mddet gemeden bu hatun, Hazret'e evlenme teklifinde bulundu. Peygamber bu evlilii kabul ederken yirmi be yanda idi. Krk yana kadar ayn ekilde devam etti ve toplumda akll ve emin olmada byk n kazand. O yaa kadar (Araplarn dini putperestlik olmasna ramen) puta ibadet etmedi. Hatta bazen gizli kelere ekilerek kendi mabuduna ibadet ederdi. Krk yanda (Mekke'nin yaknnda olan Tehame dann) Hira maarasna ibadet iin ekilmiken peygamberlie seildi ve toplumu Tevhide davet etmekle grevlendirildi. Burada Kur'an'n ilk suresi (Alak) O hazrete nazil oldu. Hazret ayn gn eve dnerken yolda amcas olu Ali ile karlat ve olay anlatt. Ali (a.s) bunlar dinledi ve iman getirdi. Eve geldiinde ei de slam' kabul etti. O Hazret, davetini aka ilan edince ok zc ve zdrabl bir tepkiyle karlat. Buna gre bir mddet gizli almaya koyuldu. Ancak yine Allah tarafndan en yakn akrabalarn davet etmekle grevlendirildi. Peygamber btn akrabalarna arda bulundu. Fakat Ali (a.s)'den baka hi kimse iman etmedi. (Ehl-i Beyt'ten nakledilen rivayetlere ve Ebu Talib'ten naklolunan iirlere dayanarak ia, Peygamberin amcasnn bu daveti kabul ettiine inanr. Ama Kurey ierisinde sahip olduu mevkiden faydalanp, tek hidayetisi olduu Peygamberi korusun diye imann gizliyordu.)

Daha sonra Peygamber (s.a.a) Allah'tan stlendii grev gereince alen arsna balad. Ancak davete balar balamaz Mekkelilerin hem Peygamber'e (s.a.a) ve hem de yeni Mslmanlara ynelik en gl tepkileri, tahamml zor eziyetleri ve ikenceleri balad. Yaplan basklar o kadar oald ki Mslmanlardan bir ksm Peygamberin emriyle evlerini barklarn terk ederek Habeistan'a hicret ettiler. Peygamber kendi amcas ve Beni Haim'den olan akrabalaryla birlikte yl Ebu Talib deresinde abluka altnda yaadlar. Hi kimsenin onlara yardm etmee ve onlarla grmee hakk yoktu ve dar da kamazlard. Mekke putperestleri alay etmek, dvmek, kmsemek ve her eit ikencenin yan sra bazen de davetinden vaz geirme amacyla ona yumuak davranyorlard. Ona ykl servet, riyaset ve saltanat teklifinde bulunuyorlard. Fakat onlarn tehditleri ve vadeleri Peygamberin yannda birdi. Bu davranlar, Peygamberi tad hedefte daha fazla azimli ve kararl klyordu. Bir gn ayn teklif olunca Peygamber rnek sunma slubundan yararlanarak "Gnei sa elime, ay ise sol elime verseniz de ben esiz Allah'a itaat etmekten vaz gemem ve Allah'n emirlerini inemem." cevabn verdi. Bisetten on yl kadar geti ve ekonomik ambargonun kaldrlmasndan sonra kendisinin byk koruyucusu olan Ebu Talib ve vefal ei Hatice'yi kaybetti. Artk Hazretin can gvenlii ve snaca bir kimse yoktu. Dolaysyla Mekke putperestleri planl ve gizli bir komplo dzenleyerek, gece vakti evi sarp gecenin son saatlerinde eve girip O Hazreti ldrmek istediler. Ancak Allah-u Tela bu plan kendi elisine bildirerek onu Yesrib'e (Medine'ye) hicret etmee memur etti. Peygamber (s.a.a) Ali'yi (a.s) yerinde yatmakla grevlendirdi. Allah'n gaybi yardmyla dmanlarn emberinden kt. Mekke'nin yaknlarnda olan bir maarada gn kald. Mekke putperestlerinin her taraf arayp meyus olduklarn anlaynca maaradan kp Yesrib'e hareket etti.

Yesrib ehrinin saylan kiilerinden bir ksm nceden Peygamberle grp iman etmilerdi. Buna gre Yesrib toplumu Peygamberi sevinle karladlar. Kendi mal ve canlarn O Hazretin emrine verdiler. O Hazret, Yesrib'de ilk olarak slami kk bir toplum kurdu. Etrafta olan Yahudi ve gl Arap kabileleriyle antlama imzalayarak kendi davetini geni bir alanda balatt. Bundan sonra Yesrib ehrine Medinet-r Resul denildi. slam, gnden gne ilerliyor ve geni alanlar kapsyordu. Mekke'de ikence altndaki Mslmanlar bunu duyunca, evlerini ve mallarn terk ederek Medine'ye hicret etmeye baladlar. Bunlar Muhacir adyla tannyorlard. Nitekim Medineliler de Peygambere yardm ettikleri iin Ensar ismiyle tanndlar. slam dini hzla yaylyordu. Fakat Hicaz'da bulunun Yahudi taifeler ve Mekke kafirleri ellerinden gelen btn abalar Mslmanlarn ierisinde tannmadan yaayan mnafklarn yardmyla Mslmanlara kar esirgemediler. Her gn yeni bir olay meydana geliyordu. Bilahare bu hareketler byk ve kk savalara yol at ve bu savalarn ounda slam ordusu Yahudi ve Arap putperestlerine kar muzaffer oluyordu. Bu savalarn says seksenin zerindedir. Byk savalarn hepsinde Bedir, Uhud, Hendek ve Hayber savalar gibi Peygamber-i Ekrem ahsen savaa katlmtr. Bu savalarn ounda zafer sanca Ali'nin (a.s) elinde ilerliyordu. O hibir savatan geri ekilmeyen kiiydi. Toplam olarak on yl hicretten sonraki savalarda Mslmanlardan iki yze yakn ehit edildi ve kafirlerden ise bin kiiye yakn ldrld. Peygamberin almalar, Ensar ve Muhacirlerin fedakarlklar sonucu, Arap yarmadasnda slam on yl zarfnda yayld. Bundan dolay da d sper glere arda bulunuldu. rnein Rum, ran, Habeistan ve Msr, bu ar mektuplarn alan glerdendi. O Hazret yaamnda, fakirane geimiyle yetinerek bununla iftihar duyard.[31] Vaktini asla boa geirmezdi. Zamann e blmt; bir ksmn ibadet etmeye, ikinci ksmn ailesi ile

ilgilenip ev ihtiyalarn gidermeye, dier ksmn da toplumda slami retileri anlatp onlarn ihtiyalarn giderme ve slam toplumunun i ve d ilikilerini ayarlamakla geiriyordu. O Hazret hicretten on yl sonra Medine'de bir Yahudi kadnn yemee zehir katp yedirmesi sonucu hastaland ve bir ka gn sonra dnyadan g etti. Son anlarda mbarek azndan kan kelimeler, klelere ve kadnlara iyi bakmay tavsiye etmekti. 11- RESUL- EKREM (S.A.A) VE KUR'AN Dier peygamberlerden istenildii gibi Hz. Resul-i Ekrem'den de mucize isteniyordu. O Hazret, Kur'an'n da aka teyit ettii gibi peygamberlerde mucizenin varln tasdik ediyordu. O Hazretin bir ok kesin ve gvenilir rivayetlerle ispat olunan mucizeleri vardr. Ancak imdiye kadar kalan mucizesi Kur'an- Kerim'dir. Bu kitap semavi kitap olarak alt bin ka yz ayet ve yz on drt byk ve kk sureyi ierir. Kur'an- Kerim'in ayetleri, Resulullah'n (s.a.a) yirmi yllk biset ve davet zamanlarnda, eitli mnasebetlerde tedricen nazil olmutur. Bir ayetten balayp bir sureye varana kadar; gece gndz, yolculukta, vatanda, sava ve barta, zor ve kolay gnlerde Resulullah'a nazil olmutur. Kur'an- Kerim bir ok ayetlerinde aka kendisini mucize olarak tantyor. Tarihin tanklna gre, o zamanki Araplar fesahat ve belagatn en yksek derecelerinde tatl dil, kolay ve anlalr bir ekilde konuma slubunda, konuma meydannn gl erleri olmalarna ramen, Kur'an onlara meydan okuyup yle diyor; Kur'an'n beeri kelam olduuna, Muhammed'in (s.a.a) onu kendi kardna veya eitim grdkten sonra yazdna inanyor iseniz onun gibisini, ondan on suresini veyahut bir suresini siz de getirin ve bu konuda btn imkanlarnz kullann.[32] Araplarn en byk fasih hatipleri bu arnn karsnda "Kur'an sihirdir ve biz yle bir ey getiremeyiz" cevabn verdiler.[33]

Kur'an yalnz fesahat ve belagat konusunda meydan okumuyor. Baz ayetlerde mana ve ierik asndan da insanlara ve cinlere meydan okuyor. nk insann btn yaam programn kapsamtr ve eer dikkatle aratrlrsa insann btn inan, ahlak ve saysz amellerini ieren ve ayrntlarna kadar deinen bu geni boyutlu ve kapsaml yasalarn temelini hak klm ve ona Hak Din adn vermitir. (slam, kanunlar hak ve maslahattan kaynaklanan bir dindir; halkn ounluunun veya gl ve emir sahibi baz fertlerin eilimlerinden kaynaklanan bir din deildir.) Bu kapsaml programn temelini oluturan en deerli kelime, esiz Allah'n birliine inan esasdr. Usul ve btn retiler Allah'n birlii esasndan kaynakland gibi, beenilmi ahlak da bu esaslardan sonulanan dallardr. Ondan sonra insann bireysel ve toplumsal durumlar, genel ve saysz ayrntlaryla onun eylemleri aratrlp, her birisine ait tevhit kaynakl grevler dzenlenmitir. slam dininde usul ve fru ylesine birbiriyle ilintili ve balantldr ki, her fer'i hkm hangi konuda olursa olsun aratrr isek sadece Allah'n birlii esasna dner ve tevhid kelimesi de bu yasa ve hkmlerin bir araya gelmesiyle gerekleir. Bylesine kapsaml ve geni boyutlu ama bir btn ve birbiriyle ilintili olan bir dinin son dzenlemesini hazrlamak bir yana, yalnz o dinin alfabesini derlemek doal halde en byk ve bilgin hukukularn gc dndadr. zellikle bunlar, can ve mal gvenlii olmayan bir ok kanl savalar grp i ve d basklara maruz kalan ve ksacas dnya karsnda tek kalan birisi olursa hi bir ekilde hazrlayamaz. Kald ki, Resul-i Ekrem'in (s.a.a) okuma yazmas yoktu, retmen ve eitici grmemiti. Davetinden nce mrnn te ikisini medeniyet, ahlak ve insaniyetin ne olduunu bilmeyen, kurak lde en kt artlar altnda yaayan ve her zaman yakn bir devletin kleliini yapan cahil Araplar ierisinde yaamt.[34]

Ayrca Kur'an- Kerim bir baka adan da meydan okuyor ve o da udur: Kur'an- Kerim yirmi yl zarfnda eitli mnasebetlerde ve farkl koullarda tedricen nazil olmutur. Eer bir insann indinden olsayd, insann tedrici tekaml ilkesi gereince onun evveli sonuyla deiik ve sonu evvelinden daha iyi olurdu. Evvelinden sonuna kadar birbiriyle elien eyler bulunurdu. Ama Kur'an- Kerim'in Mekke ve Medine dneminde inen ayetleri arasnda fark yoktur. lk ayetlerle son ayetler farkl deildirler. Kur'an btn paralar birbirine benzerlik arz eden, artc bir aklama gcne, hep bir slup ve aka sahip bir kitaptr.[35]

AHRET TANIMA 1- nsann Ruh ve Bedenden Olumas. 2- Bir Baka Adan Ruhun Hakikati. 3- slam Asndan lm. 4- Berzah Alemi.[36] 5- Kyamet ve Ahiret. 6- Dier Bir Aklama. 7- Yaratln Sreklilii.

1- NSANIN RUH VE BEDENDEN OLUMASI slami retilere az ok aina olanlar bilirler ki Kitap ve Snnette, ruh ve cisim yahut nefis ile bedenden ok sz edilmitir. Cisim ve beden his aracl ile idrak olunduu iin anlalmas kolaydr. Fakat ruh ve nefs yle deil, girift bir yapya sahiptir. Ehl-i Snnet ve ii filozoflar ve mtekellimleri ruhun hakikati konusunda farkl grler belirtmilerdir. Fakat slam asndan beden ve ruhun iki deiik hakikate sahip olduu kesindir. Beden, lm arzasyla hayati zelliklerini kaybeder ve tedrici olarak dalp - gider. Ama ruh byle deildir. Aslnda hayat, ruhundur. Bedenle birlikte olduu srece, beden, hayatn ondan alr, bedenle olan ilikisini kestii ve ayrld an beden lr. Ancak ruh, kendi hayatna devam eder. Kur'an- Kerim'in ayetlerinden ve Ehl-i Beyt mamlarnn aklamalarndan, ruhun madde tesi bir varlk olup bedenle bir nevi birlik ve ballk halinde olduu anlalyor. Allah-u Tela Kur'an- Kerim'de yle buyuruyor: "Andolsun ki, biz insan balk mayasndan yarattk, sonra onu bir su damlas olarak savunmas salam bir karar yerine yerletirdik. Sonra o bir katre suyu bir embriyon olarak yarattk, derken o embriyonu bir inem et paras olarak yarattk, derken o inem et parasn kemik olarak yarattk, derken kemiklere et giydirdik, sonra da onu baka bir yaratlla meydana getirdik."[37] Bu ayetlerin akndan anlalan udur ki, ayetlerin evveli tedrici maddi yaratl anlatyor. Ayetin sonunda ruh veya irade ve uurun veriliine iaret ettiinde onu, nceki yaratltan deiik bir ey olarak tantyor.

Bir baka ayette, ahireti inkar edenlerin "nsan lp bedeni daldktan ve bu paralarn yeryznde yok olmasndan sonra, tekrar nasl yaratlp nceki insan haline gelir?" kukular karsnda yle buyuruyor: "De ki: Size vekil klnan lm melei, hayatnza son verecek, sonra da Rabbinize dndrlm olacaksnz."[38] Yani lmden sonra dalp yeryznden yiten sizin bedenlerinizdir. Ama kendiniz (ruhlarnz), lm melei vastasyla bedenlerinizden ayrlm ve bizim indimizde mahfuzsunuz. Ayrca Kur'an- Kerim dier ayetlerde kapsaml aklamasyla btn ruhlarn madde tesi bir varlk olduunu vurguluyor: "Ve sana ruhu soruyorlar; de ki: Ruh, Rabbimin emrindendir."[39] Bir baka ayette Allah (c.c) emriyle ilgili olarak yle buyuruyor: "O'nun emri, bir eyin olmasn istedi mi ona sadece "ol" demektir, hemen oluverir. Ycedir, mnezzehtir o mabut ki, her eyin melekutu (tasarrufu ve tedbiri), O'nun elindedir."[40] Bu ayetler gereince, Allah'n emri, varlklarn yaratlnda tedrici olmayp, zaman ve mekann onda etkisi yoktur. yleyse Allah'n emri olan ruh da maddi olamaz. Kendi varlnda, maddenin gerektirdii tedrici olma, zaman ve mekan zelliklerine muhta deildir. 2- BR BAKA AIDAN RUHUN HAKKAT Akli incelemeler de, Kur'an- Kerim'in ruh hakkndaki grn pekitirir. nsanlarn her biri kendisinde mevcut olan bir hakikati ve gerei idrak edebiliyor. Bu hakikati "Ben" olarak isimlendiriyor ve bu anlay, her zaman insanda mevcuttur. nsan baz zamanlar ba, ayak kol ve dier uzuvlarn hatta bazen btn bedenini unutuyor. Fakat "ben" hakikatini unutamyor. Bu gerek anlald gibi, blnmez ve paralanmaz. Beden her zaman eitli hallere dnr. Zaman geer ve yeri deiebilir. Fakat bu hakikat (ben) sabittir ve kendi varlnda

deiiklii kabul etmez. Eer maddi bir varlk olsayd; maddenin zellikleri olan blnme, deime, zaman ve mekan kabul ederdi. Evet bu zelliklerin hepsini beden kabulleniyor. Ancak ruha olan balants nedeniyle bu zellikler ruha da nispet edilebilir. Fakat birazck zerinde dnlrse bu zaman, o zaman, uras, oras, bu tr, o tr, bu taraf, o taraf gibi nispetlerin bedene ait olduklarn grp, bu nispetlerin ruh hakknda geerli olmadn ve bunlarn beden vastasyla ruha da yansdn anlayabiliriz. Ruhun zelliklerinden olan ilim de ayn nitelii tar. Eer ilim madde nitelikli varlk olsayd, maddelik gereince blnme, zaman ve mekan nitelikleriyle nitelenirdi. Elbette bu bahisle ilgili birok konular, soru ve cevaplar vardr. Ama onlar bu kitaba sdramayz. Bilgi edinmek isteyenler dier slami felsefeyle ilgili kitaplara mracaat edebilirler. 3- SLAM AISINDAN LM Dar grller lm insann yok olmas ve hayat, doula lmn arasndaki zamanla snrlyorlarsa da slam, lm, "yaayn bir katndan dier bir katna aktarlmaktr" diye aklyor. slam'n grnde insann yaam ebedidir. Ruhun bedenden ayrlmas, insan bir baka hayata gtrr. Orada mutlu olanlar, dnyada yaptklar iyilikler sebebiyle mutludurlar. Atee denler de, lmden nceki yaamlarnda yaptklar ktlkler karlnda atetedirler. Resul-i Ekrem (s.a.a) "Zannetmeyin lmekle yok olacaksnz. lm sizi bir evden teki eve gtrr." eklinde buyurmaktadr. [41]

4- BERZAH ALEM Kitap ve Snnetten anlald kadaryla, lm ve kyamet gn arasnda snrl ve geici bir hayat vardr. Bu berzah alemi olup dnya ve ahiret arasnda bir vastadr.[42] nsan lm sonras, inanlar ve yapt iyi ve kt ameller sebebiyle zel bir hesaba tabi tutulur. Bu ksa soruturma sonras tatl veya ac bir yaantya mahkum olur ve ylece kyamet gnn bekler.[43] Berzah alemindeki insann yaam, su dolaysyla mahkemeye arlp, ifade verip, dosya dzenlendikten sonra sonucu beklemek iin nezarette bekletilen insann haline ok benzer. Berzah aleminde insann ruhu, dnyada yaad gibi olur. yilerden olursa mutlulua eriip nimet ierisinde olur ve Allah'n dergahna yakn olan iyi insanlarn birlikteliinden yararlanr. Ktlerden olursa, azap ve zorluk ierisinde eytan ve dalalet ncleriyle birlikte olacaktr. Mutlulua eren bir grubun halini yce Allah yle aklyor: "(Ey Peygamber), Allah yolunda ldrlenleri l sanma. Onlar diridir ve Rableri katnda (Kurb makamnda) rzklanrlar, ferah-fahur bir halde Allah'n onlara ettii ltuf ve ihsanlarla onlar, henz kendilerine katlmayanlara, fakat pelerinden gelmekte olanlara da bilin ki ne korku vardr onlara, ne de mahzun olurlar diye mjde vermeyi isterler. Allah'n nimet ve ihsanna nail olduklarndan dolay sevin iindedir onlar ve Allah, inananlarn ecrini zayi etmez."[44] Dnyada mal ve servetini meru yollarda kullanmayan grubu da yle tantyor: "Sonunda, onlardan birine lm gelip att m Rabbim der, beni geriye, tekrar dnyaya yolla da belki iyi iler ilerim ve zayi ettiim mr telafi ederim Hayr, bo bir sz onun syledii. Onlarn nlerinde, diriltilip mezarlarndan karlacaklar gne dek bir berzah var."[45]

5- KIYAMET VE AHRET Semavi kitaplarn iinde kyamet gn hakknda ayrntlaryla sz eden, yzlerce yerde eitli isimlerle bu gn hatrlatp dnya ve ehlinin bu gndeki halini, bazen ayrntlaryla ve bazen ksaca deinen yalnz Kur'an- Kerim'dir. Bu gnn ismi Tevrat'ta gememi. ncil kitabndaysa ksaca iaret edilerek geilmitir. Kur'an- Kerim defalarca u hususu vurgulamtr ki, kyamet gnne inanmak, Allah'n birliine inanmakla denktir ve slam dininin temel aslndan biridir. Buna inanmayan, slam dininden saylmaz ve ebedi helak olmay hak eder. Szn gerei de udur. nk eer Allah'tan taraf hesap ve kitap, dl ve ceza olmasayd dini daveti oluturan ilahi emirler ve nehiylerin hibir etkisi olmazd. Nbvvet ve tebli unsurunun olup olmamas netice itibaryla ayn olurdu. Belki olmamas daha mantkl olurdu, zira dini kabul edip kurallarna uymak bir nevi zorluu ve arl yklenmek ve zgrl selbetmektir. Eer bu dine uymann eseri olmazsa halk da bu arl kabul etmeyip doal zgrlklerinden el ekmezler. Buradan anlalyor ki kyamet gnn hatrlatmak dini davetin asl kadar nemlidir. Ve yine anlalyor ki kyamet gnne inanmak, takval olmakta ve gnahlardan kanp, beenilmemi ahlaktan arnmaya en byk etkendir. Nasl ki bu gn unutmak veya ona inanmamak her gnahn ve suun kkenidir. Allah-u Tela Kur'an'da yle buyuruyor: "Allah yolundan sapanlara, soru gnn unuttuklarndan dolay iddetli bir azap var."[46] Grld gibi ayet-i kerimede hesap gnn unutmak, her gnahn kayna saylmtr. nsan ve dnyann yaratlnda, semavi eriatlarn hedefinde tefekkr etmek byle bir gnn (kyamet gn) gelecekte olmasn apak ortaya koymaktadr.

Yaratlta meydana gelen iler zerinde dikkatle dndmzde hibir iin -ki zorunlu olarak bir nevi hareketi ierir- sabit hedef tamadan olumadn anlarz. in kendisi hi bir zaman asil ve mstakil olarak kastedilmi ve istenilmi olmaz. Devaml bir hedef ve gayeye mukaddimedir ve o hedefe ynelik bu iler de istenilir. Hatta sathi ve yzeysel grlerin hedefsiz sayd rnein doal fiiller, ocuklarn oynamas vb. ilere dikkatle bakarsak kendilerine uygun hedef tadklarn grrz. Genellikle harekete sahip olan doal fiiller, hareketin hedefi olan hedeflere sahiptirler; ocuklarn oynamasnda da oyunlara uygun hayali ve vehmi hedefler vardr ki, ocuklar oynamakla o hedefe ulamak amacndadrlar. Elbette dnyann ve insann yaratl, Allah'n iidir. Allah da hedefsiz ve gayesiz iler yapmaktan, devaml yaratp, rzk verip, ldrp ve yine ayn ii tekrar balatp dzeltmekten ve yok etmekten mnezzeh ve beridir. yleyse insann ve dnyann yaratlnda sabit hedeflerin varl kanlmazdr. Elbette bu hedeflerin nihai faydalar yine yaratlanlara dner, Allah'a deil. u halde diyebiliriz ki insan ve dnya sabit bir yaratla, fena ve yokluu kabul etmeyen yetkin bir vcuda doru ilerliyor. Yine dini eitim asndan halka baktmzda grrz ki dini eitim ve ilahi rehberlik sonucu toplum iki gruba ayrlr: Biri iyi iler yapanlar, dier grup ise kt iler yapanlar. Bununla birlikte dnya yaaynda bu iki grubun arasnda hibir zellik yoktur. ou zaman ilerleme ve baar, kt ve zalim insanlarndr ve iyilik yapmak, baz zorluklara katlanmakla ve eitli zulmleri grp mahrumiyet ekmekle birliktedir. Sonuta ilahi adlin gerei bir baka yaayn yaratlmasdr ki bu iki grubun her biri, yaptklar ameller karsnda karlk alsn ve dnya yaaylarna uygun bir karlk da orada grsnler. Allah-u Tela Kur'an- Kerim'de bu iki delile iaret ederek buyuruyor ki: "Ve biz gkleri ve yeryzn ve ikisinin arasndakileri elence iin, bou-bouna yaratmadk. Biz onlar, ancak gerek olarak yarattk ve fakat ou bilmez."[47]

"Ve biz g ve yeryzn ve ikisinin arasndakileri bo yere yaratmadk; bu, kafir olanlarn zann; artk vay haline kafirlerin ateten. nananlarla iyi ilerde bulunanlar, yeryzndeki bozguncular gibi mi tutacaz, yahut ekinenlere, doru yoldan kanlara ettiimiz muameleyi mi yapacaz?"[48] Baka bir ayette iki delili bir arada sz konusu ederek yle buyuruyor: "Yoksa ktlk kazananlar, kendilerini de iman edenler ve iyi ilerde bulunanlarla eit mi tutacaz dirilikleri de, lmleri de onlarla bir mi olacak sanyorlar? Ne de kt hkmediyorlar. Ve halk etmitir Allah gkleri ve yeryzn gerek olarak ve herkes kazancna gre karlk bulsun diye ve onlara zulmedilmez."[49] 6- BR BAKA AIKLAMA Kitabn ikinci blmnde, Kur'an'n zahir ve batn hususunda bahsettiimizde iaret ettik ki Kur'an- Kerim'de slami bilgiler eitli metotlarla aklanmtr. Bu metotlar genel olarak zahir ve batn diye ikiye ayrlr. Zahir metoduyla aklama, btn halkn aklnn anlayabilecei bir aklama trdr. Fakat batn metoduyla aklama, baz insanlara ait olup ancak manevi hayat ruhuyla idrak edilebilir bir aklama trdr. Zahir metodundan kaynaklanan aklamalarda Allah-u Tela varlk aleminin maliki ve yaratl dnyasnn mutlak hakimi olarak tantlyor. Dnyann yaratcs, saysz melekler yaratmtr ki O'nun her tarafa verdii emirleri yerine getiriyorlar; yaratlanlarn her blm ve o blme hakim olan dzen onlarn bir grubuna mahsustur. nsan tr de O'nun emirlerine uyup, nehiylerinden kanmalar gereken yarattklarndan ve kullarndadr. Peygamberler Allah'n buyruklarn tayanlar, O'nun eriat ve kanunlarn getirenlerdir. Allah bu kanunlar gndermi ve uygulanmasn istemitir.

Allah-u Tela'nn iman ve itaate dl ve sevap , kfr ve gnaha da azap vadinde bulunmas ve kesinlikle verdii vadeleri gerekletireceini buyurmas ve yine Allah'n adaleti, bir baka dnyada, bu dnya hayatnda iyilik ve ktlklerine uygun olarak yaamayan iyileri ve ktleri birbirinden ayrp iyilere dl verip iyi bir yaama kavuturmasn, ktleri de azap dolu skc bir hayatta brakmasn gerektiriyor. Allah-u Tela, adaleti gereince ve verdii vadelere gre bu dnyada yaayan insanlar istisnasz olarak baka bir dnyada diriltip hakiki olarak aralarnda hakla hkm edecek. Haklnn hakkn verip, mazlumun hakkn zalimden alacaktr. Aynen herkese amelinin karln verecek, bir grubu cennete dier bir grubu da cehenneme gnderecektir. imdiye kadar anlatlan , Kur'an'n zahir metoduyla aklama trdr. Bunlarn hepsinin doru olmasn kabul ederek unu da ekliyoruz ki; bu aklama, insann sosyal dncesinden kaynaklanan bir takm elerden olumu ve dzenlenmitir ki, faydas daha kapsaml ve geerlilik alan daha geni olsun. Gerekler sahasnda adm atanlar ve Kur'an'n batini dilini biraz olsun anlayanlar, bu aklamalardan genel insanlarn kavray dzeyini aan bir takm eyleri idrak ederler. Kur'an Kerim de bazen anlalr aklamalar arasnda bu tr aklamalarn batini anlamlarna iaret ediyor. Kur'an, farkl iaretleriyle dolayl olarak unu belirtiyor ki, yaratl dnyas -insan da dahil olmak zere- srekli kemale doru ilerlemekte olan tevkini hareketinde tm paralaryla Allah'a doru hareket etmektedir ve bir gn gelecek ki bu hareket sona erecek; Allah'n bykl ve azameti karsnda benliini ve zgrln bsbtn kaybedecektir. Dnyann paralarndan biri olan ve kendisine zgn kemale, uur ve ilim vastasyla erien insan da hzla kendi Rabbine doru ilerliyor. Hareketini bitirince yegane Allah'n birliini ve hakkaniyetini apak bir ekilde grecektir. O, her stn sfatn, varlk ve tm glerin Allah'a mahsus olduunu grecektir. Bu vesileyle her eyin gereini olduu gibi idrak edecektir.

Ebediyet dnyasnn ilk dura burasdr. Eer insan, iman ve salih ameliyle bu dnyada Allah ile kendi arasnda kopmaz bir ba oluturur, O'nun dostlaryla kendisi arasnda sevgi icat edebilirse yukar alemde de Allah'n indinde olup temizlerle beraber olacaktr. Ama eer bu dnya hayatna balanp temelsiz ve geici lezzetlerini tercih edip yukar alemden kopup Allah'la irtibat kurmayp, iyilerle lfet edinmezse byk bir azaba duar olup, ebedi felakete decektir. Dorudur ki, insann iyi ve kt amelleri bu dnyada geici ve yok olur niteliine sahiptir fakat iyi ve kt amellerin sureti insann batnnda yerleip devaml insanla birlikte olur. Bunlar insann gelecek yaamnn ac ve tatl sermayesidir. Sz konusu konular aadaki ayetlerden elde edebiliriz: "phe yok ki (mutlak) dn, Rabbinedir." [50] "yice bilin ki btn ilerin dn Allah'a dorudur."[51] "te bugn hkm Allah'ndr."[52] "Ey inanm, pheden kurtulmu can, dn Rabbine, ondan raz olarak ve rzasn kazanm bulunarak. Artk katl kullarmn arasna ve gir cennetime."[53] Kyamet gn baz insanlara olunacak hitab anlatrken yle buyuruyor: "Sen gaflet etmitin bundan, derken perdeleri kaldrdk gznden, artk gzn keskindir bugn."[54] Kur'an- Kerim'in tevili (Kur'an'n kaynakland hakikatler) hakknda yle buyuruyor: "Onlar Kur'an'n tevilinden baka bir eye mi bakyorlar? Ancak onun hakikatleri akland gn, bunu unutanlar diyecekler ki; Rabbimiz peygamberleri hak gnderdi. imdi efaatlardan biri var m ki efaat etsin bize yahut da tekrar dnyaya dnmemize izin verilse de, ordayken yaptmz ilerden baka iler yapsak. Onlar zarar edenlerdir ve iftira ettiklerini kaybettiler."[55]

Yine yle buyuruyor: "O gn Allah, onlara hak ettikleri mkafatlarn tam verir. Onlar da bilirler ki, Allah apak gerek Hak'tr."[56] "Ey insan phe yok ki sen, Rabbine kavumak iin eitli meakkatlere dersin. Sonunda da ona kavuursun."[57] "Kim Tanrya ulamay umarsa, phe yok ki Allah'n takdir ettii zaman elbette gelecektir."[58] "Rabbiyle bulumay uman, iyi ameller yapsn ve Allah'a kulluk etmesinde kimseyi e tutmasn."[59] "Derken o pek byk felaket (kyamet) gelip atnca, insan o gn anlar, hatrlar neye altn. Ve cehennem, belirtilir grene. Artk kim azmsa, dnya yaayn stn tutmusa, artk cehennemdir onun yeri-yurdu. Ve ama kim, Rabbinin durandan korkup da nefsi, dileinden ekmise, phe yok ki cennettir onun yeri-yurdu."[60] Amellerin karlnn mahiyetini aklarken yle buyuruyor: "Ey kafir olanlar, bu gn mazeret getirmeyin. nk siz, ancak yaptnz eylerle cezalandrlyorsunuz."[61] kendisidir.) 7- YARATILIIN SREKLL Grdmz bu evren sonsuz mre sahip deildir. Bir gn gelecek ki dnya ve ehli buradan g edecekler. Nitekim Kur'an bunu dorulayarak yle buyuruyor: "Gkleri, yeri ve bunlarn arasndakileri hak ile yarattk ve belirli mddet iin."[62] (Belirlenen ve snrl bir mddet iin.) Acaba bu dnya ve insan nesli yaratlmadan daha nce bir dnya ve insan nesli yaratlm myd? Dnya ve ehli yok olduktan sonra (nasl ki Kur'an yok olacak haberini veriyor) yeni bir dnya ve insan yaratlacak m? Bunlar bir takm sorulardr ki cevabnda Kur'an- Kerim'de (Cezalandrldnz eyler, yapm olduklarnzn bizzat

iaretten baka ak bir cevap yoktur. Fakat Ehl-i Beyt'ten nakledilen rivayetlerde bu sorulara olumlu cevaplar verilmitir.[63]

MAMI TANIMA 1- mamn Anlam. 2- slam Hkmetinde Peygamber'in (s.a.a) Halifesi ve mamlk. 3- Geen Konularn Teyidi. 4- lahi retilerde mamet. 5- mam ve Nebi Arasndaki Fark. 6- Amellerin Batnnda mamet. 7- slam Liderleri ve mamlar. 8- Ksaca On iki mamn Hayat. 9- Genel adan Hz. Mehdi'nin Zuhuru. 10- zel Adan Hz. Mehdi'nin Zuhuru.

1- MAMIN ANLAMI Bir topluma nclk yapp onlara, siyasi veya itimai yahut ilmi veya dini adan nderlik yapan kimseye imam veya lider denir. Elbette bu konularn ortamna bal olarak, liderin hareket alan da daralr veya geniler.

Mukaddes slam dini -nceki blmlerde akla kavutuu gibi- btn ynleriyle tm insanlarn yaantsn gz nnde bulundurarak dsturlar vermitir. Beerin manevi hayatn inceleyip yol gstermitir. Maddi yaantsnda kiisel hayatn ve idare sistemini aklad gibi, sosyal yaantsnda da liderlik konusuna (devlet meselesi) mdahale etmitir. Sz konusu ynler itibariyle slam'da imamet ve liderlik konusu adan incelenebilir: slam hkmeti, slami retiler ve hkmleri aklama ve bilahare toplumu manevi hayatnda irad edebilme alarndan. ia inancna gre slami toplumun bu ynn hepsine zaruri ihtiyac olduu gibi bu konular ve ileri stlenen kii de Allah veya peygamber tarafndan tayin olmaldr. Elbette Peygamber-i Ekrem'in (s.a.a) tayini Allah'n emri zerine gerekleir. 2- SLAM HKMETNDE PEYGAMBERN HALFES VE MAMLIK Uyumlu bir ekilde yaayan bir toplumun, devletin, ehrin, kyn, kabilenin ve hatta bir ka kiiden oluan ailenin veli ve bakan olmadan sosyal hayatna devam edemeyeceini, bu bakann irade ve istekleri dier ahsi iradelere hakim olmadka ve onlar kendi itimai grevlerine sevk etmedike ayakta duramayacan, ksa bir sre ierisinde blnp yok olacan, herkes ftratyla hibir pheye yer vermeden anlar. Dolaysyla toplumun (kk ve byk) bekasn dnen veli ve bakan, geici veya devaml olarak toplumundan ayrlmak isterse kukusuz kendi yerini bo brakp toplumun beka ve zevalna gz yumamaz. Ev halkn bir ka gn yada bir ka ay terk eden aile reisi, bir messese veya okul mdr, emri altnda birka kii altran kimse i yerinden birka saatlik de olsa ayrlmak istediinde yerine birisini tayin edip dierlerinin ona bavurmalarn ister. slam dini Kitap ve Snnet'in kesin nassna gre ftrat zerine kurulu bir dindir. Bunu, slam' tanyan da, tanmayan da slam'n ehresinde mahede edebilir. Allah ve Resulnn bu dinin

toplumsal yn iin verdikleri nem inkar edilemez ve hibir eyle llemez derecede olduu da bilinmektedir. Peygamber-i Ekrem (s.a.a) slam'n hakim olduu yerlerde birlik ve beraberlii salamay hi de unutmad. slam hkmeti snrlarna dahil olan ehir ve kylere en ksa bir zamanda vali tayin edip Mslmanlarn iini ona havale ediyordu. Hatta cihat iin hazrlanan ordulara bakanlk konusunun nemini hatrlatmak iin bir ka tane komutan seiyordu. Mute savana hazrlanan orduya drt komutan seti, biri ehit derse dierleri srayla bu grevi stlenecekti. Ayn ekilde hilafet konusunu da nemseyerek lzumlu grd vakitler halifesini tayin etmekten ekinmedi. Medine'den ayrld zaman yerine vali tayin etti. Hatta Mekke'den Medine'ye hicret ettiinde, kendisine ait olan zel ilerini ayarlamak ve yannda olan emanetleri sahiplerine dndrmek iin de Ali'yi (a.s) yerinde vekil kld. Aynen vefatndan sonraki ahsi ilerini ayarlamak ve borlarn demek iin Ali'yi (a.s) vekil tayin etti. ia diyor ki, bu delillere gre Peygamber-i Ekrem'in, yerine halife tayin etmeyip Mslmanlar ba bo terk ederek, onlarn toplumunu ynetecek kimseyi tayin etmeden vefat etmesi dnlemez. Bir toplumun olumas, ounluun kabullendii bir takm ortak gelenek, kanun ve kaidelere bal olduu gibi sebat ve bekas da adalet zerine kurulan bir hkmete muhtatr. Bunun neminde, hi bir insan ftratnn phesi olamaz. zellikle slam eriatnn dikkat ve geni boyutlu olduuna, Resul-i Ekrem'in (s.a.a) slam'a verdii nem, bu yolda gsterdii fedakarlklara, vahiy ve nbvvet teyidinden geersek stn akl ve gl tedbirine bakarsak bu pheye hibir yer kalmamaktadr. Ehl-i Snnet ve ia kanalyla (Fiten ve dier bablarda zikredilen) tevatr derecesine varm bir ok hadislerden anlald zere, Peygamber-i Ekrem'in (s.a.a) vefatndan sonra slam toplumuna szacak fitne ve belalar, mukaddes slam dinini kendi ktlk ve sapklklarna

feda edecek Al- Mervan hkmeti gibi hkmetlerin karacaklar fesatlar, ayrntlarna kadar aklamtr. Hz. Resul-i Ekrem (s.a.a) kendisinden, yllarca (belki binlerce yl) sonra gelecek kk hadiseleri ve belalar gaflet etmeden sylyordu. Kendisinden hemen sonra meydana gelecek ok byk olaylardan gaflet etmesi veya onlara zen gstermemesi dnlebilir mi? En ufak ve doal yemek ve imek gibi ilere mdahale edip yzlerce emir veriyor da, bu kadar deerli ve nemli konuda susup, yerine halife tayin etmiyor mu? Ancak muhal ve dnlmez olmasyla birlikte Peygamber-i Ekrem'in (s.a.a) halife seimini mmetin zerine brakm olmas farz edilse bile, yine de bu konuda yeterli dsturlar vermesi gerekirdi. Ta ki slam mmeti dinin bekasnda ve slam toplumunun ilerlemesini salayan ve dini iarlar ycelten konuda daha da basiretli ve bilgili olsunlar. Halbuki byle bir dini emirden ve nebevi aklamadan hibir haber yoktur. Eer olsayd Peygamber-i Ekrem'den sonra gelen halifeler o emirleri hie saymazlard. Oysa birinci halife vasiyetle hilafeti ikinci halifeye, drdnc halife de ayn ekilde oluna, ikinci halife nc halifeyi alt kii seip nizamnamesini hazrlad bir ura vastasyla baa getirdi. Muaviye mam Hasan' (a.s) bara mecbur edip bylece hilafeti ele geirdi. Bundan sonra hilafet irsi saltanata dnerek tedricen slam'n zen gsterdii dini iarlar, cihat, marufu emretmek, mnkerden sakndrmak, had uygulama vb. eyler toplumdan g etti ve Peygamber'in ektii zahmetler boa gitti.[64] ia, beerin doal kavray zerinde aklllarn srp giden siresini, slam'n ftrat ihya etme amal temel grlerini, Resul-i Ekrem'in toplumsal metodunu inceleyerek, vefatndan sonra Mslmanlarn bana gelen zc hadiseleri ve hicretin ilk yllarnda slami hkmetlerin izledikleri yntemler zerinde dnerek u sonuca varyor ki; Peygamber-i Ekrem'den (s.a.a) sonraki halife ve imamla ilgili olarak ak ve sarih hkm vardr. Tevatr derecesine varm kesin hadisler ve ayetler rnein Velayet ayeti, Gadir, Sefine, Sakaleyn, Hak, Menzilet,

Davet-i Aire-i Akrabin vb. hadisler bu gerekle ilgilidirler.[65] Fakat, bir takm nedenler gereince bunlar gizletilmi veya ahsi isteklere gre yorumlanmtr. 3- GEEN KONULARIN TEYD Peygamber-i Ekrem (s.a.a) hastalnn son gnlerinde, yannda sahabeden bir ksm hazrken yle buyurdu: "Bana kat ve mrekkep getirin, ta ki benden sonra dalalete dmemeniz iin bir ey yazaym." Oradakilerden bazs, "Peygamber sayklyor; Allah'n kitab bize kafidir." deyince grlt koptu. Peygamber de, "Peygamber yannda grlt olunmaz, kalkn gidin." buyurdular.[66] Geen blmde sz edilen konulara dikkat edilirse Peygamberin maksadnn aklanmasna engel olanlarn daha sonra seimle hilafete geen ahslar olmas zellikle Ali (a.s) ve dostlarna haber vermeden seimin yaplmas ve onlar olup bitmi bir ile kar karya brakmalar aka gsteriyor ki, Peygamberin bu hadisten maksad kendi halifesini tantp Ali'yi (a.s) hilafete semekti. Peygamberin huzurunda denilen szden maksat da grlt karp Peygamberi kararndan vazgeirmekti. Denilen sz, ciddi olarak kastedilmemiti. nk evvela, Peygamber-i Ekrem hastalk boyunca hi bir yersiz sz konumad ve konutuuna dair bir ey de rivayet edilmemitir. Dini adan da hi bir Mslman ilahi ismetle korunmu kimseye sayklama nisbeti veremez. kinci olarak da, eer gerekten Peygamberin saykladn vurgulamak kastedilmi olsayd, "Kur'an bize kafidir" cmlesinin bir anlam olmazd. Zira Peygamber'in szlerinin sayklama olduunu ispat etmek iin hasta olduu delil olarak ne srlrd, "Kur'an varken Peygamberin szne ihtiyacmz yoktur" cmlesi deil. Hi bir sahabeye, Kur'an'n, Peygamberi itaati farz birisi olarak bildirmesi gizli kalmamaldr. Kur'an'n nassna gre,

Peygamber'in szleri Allah'n kelamdr. Allah ve Peygamberi'nin karsnda kimsenin seme hakk ve zgrl yoktur. nc olarak da, ayn olay birinci halifenin lm hastalnda da tekrarland. Osman halifenin emriyle onun vasiyetini yazarken halife bayld. Bununla birlikte ikinci halife Peygambere syledii sz tekrar etmedi.[67] Kald ki, ikinci halife, bn-i Abbas'n naklettii hadiste[68] bu geree itiraf ederek diyor ki: "Ben anladm ki, Peygamber (s.a.a) Ali'nin hilafetini pekitirmek istiyor. Fakat ben maslahat dnerek bozdum." Yine diyor ki: "Hilafet Ali'nin hakkyd.[69] O hilafete geseydi milleti hakka ve doru yola srecekti, Ancak Kurey buna boyun emezdi. Buna gre onu hilafetten men ettik." Halbuki dini llere gre hak yoldan kanlar hakk kabul etmeye zorlamaldrlar, deil ki onlar iin hak terk edilsin. Birinci halifeye, Mslman kabilelerden bazs zekat vermekten ekiniyorlar haberi verilince onlarla savan emrini verdi ve syledi: "Peygambere verilen devenin ayan balama ipi bana da verilmezse onlarla savarm."[70] Bu szden maksat u ki, hak ne pahasna olursa olsun ycelmelidir. Elbette phe yok ki, hilafet konusu bir ipten daha deerli ve nemlidir. 4- LAH RETLERDE MAMET Peygamberi tanma blmnde geti ki, zorunlu ve sabit genel hidayet yasas gereince, btn yaratk trleri, tekvin ve yaratl yoluyla, kendi trnn saadet ve kemaline doru ilerliyor. nsan tr de yaratl trlerinden biri olduuna gre bu genel kanundan mstesna olmayp gereklere eilim ve sosyal tefekkr isteine sahip olduu iin yaamnda dnyevi ve uhrevi mutluluunu gerekletirecek belirli bir yola hidayet olmaldr. Bir baka ibareyle yle diyebiliriz: insan, insani deerini ve saadetini elde edebilmek iin bir takm inan ve ameli

vazifelere muhtatr. Ta ki yaama tarzn ona uydursun. Din denilen hayat programn kavrama yolu da akl yolu deildir. Beeriyet dnyasnda, peygamber denilen baz ilahi kiilere verilen vahiy yoludur. Toplumun, insani grevlerini vahiy vastasyla Allah'tan alp, toplumun saadetini temin etmek amacyla onlara duyuran ancak peygamberlerdir. Bu delil, toplumda byle bir idrakin zorunluluunu icab ettii gibi beeri elin dokunmad bu program koruyup ihtiya duyulduu zaman onlara iletecek ahslarn da bu toplumda var olma zorunluluunu ispat eder. lahi ltuf nasl insani grevleri vahiy vastasyla alp topluma reten ahslarn olmasn gerektiriyorsa, aynen bu semavi ve insani grevleri, beeriyet dnyasnda devaml korumak ve gerektii zaman topluma retmek amacyla, dini bilen bir takm ahslarn da mevcut olmasn gerektiriyor. Nasl ki vahiy ruhunu ve nbvveti stlenip, Allah tarafndan semavi eriatlar ve hkmleri alp topluma duyurmak grevini teseddi edene "Nebi" denir. Semavi dinleri korumay stlenip Allah tarafndan bu makama seilen kimseye de "mam" denir. Nbvvet ve imamet makamlarnn bir ahsta bulunmasnn mmkn olduu gibi ayr ayr ahslarda olmas da mmkndr. Peygamberlerin masum olmasn ispat eden delil, imamn masum olmasn da ispat eder. nk Allah (c.c), tm zamanlar iin dini tahrif olmadan bildirmelidir ve bu, ilahi masumiyet ve ismet olmakszn gereklemez. 5- MAM VE NEB ARASINDAK FARK Peygamberler vastasyla alnan semavi eriatlar ve hkmlerle ilgili sunulan delil yalnz vahyin asln yani semavi hkmlerin alnmasn ispat eder, onun srekliliini ve her zaman iin olacan ispat etmez. Fakat dini korumak sresiz ve devaml olmaldr. Buna gre her asrda toplumun ierisinde peygamberlerin olmas gerekli deildir. Ama dini korumas

gereken imamet makam toplumda olmas gerekli olduu gibi, toplumda imamn olmas da zaruridir ve toplumun bu imam tanyp tanmamas sonucu deitirmez. Allah-u Tela Kur'an'da yle buyurmaktadr: "Eer onlar (kfredenler) bunlar tanmayp kfre sapyorlarsa, andolsun, biz buna (kar) kfre sapmayan bir kavmi vekil klmzdr."[71] aret edildii gibi nbvvet ve imamet makam bir ahsta bulunabilir. Bir ahs peygamberlik ve imamlk (eriat Allah'tan alma ve koruma) makamlarna bir zamanda sahip olabildii gibi baka ahslarda da, bu iki makamn olmas mmkndr. Peygamberlerin says snrldr. Buna gre de peygamber olmayan asrda, hak imamn olmas gereklidir. Allah-u Tela, Kur'an- Kerim'de peygamberlerin bir ksmn imamet makamyla verek yle buyuruyor: "Hani Rabbi, brahim'i bir takm kelimelerle denemeden geirmiti. O da bunlar tam olarak yerine getirmiti. (O zaman Allah brahim'e) "Seni phesiz insanlara imam klacam" demiti. (brahim) "ya soyumdan olanlar?" deyince, Allah "Benim ahdim zalimlere erimez" demiti."[72] Ve yine buyuruyor ki: "Ve onlar, kendi emrimizle hidayete ynelten imamlar kldk."[73] 6- AMELLERN BTININDA MAMET mam, insanlarn amellerinin zahirine nder olduu gibi batnnda da nderlik ve imamlk makamna sahiptir. Batn yoluyla Allah'a doru hareket eden insanlk kafilesinin nnde hareket eden imamdr. Bu hakikatin aydnla kavumas iin aadaki iki mukaddimeye dikkat etmeliyiz. Birincisi: phe yok ki slam ve sair semavi dinlere gre insann, ebedi ve gerek mutluluunun ve ekavetinin bir tek vesilesi onun iyi ve kt amelleridir. yilik ve

ktlkleri, semavi dinlerin retmesinin yan sra, insan kendi ftratyla da onlar idrak edebilir. Allah vahiy ve nbvvet yoluyla bu amelleri, beeri tefekkr tarzna uygun itimai dilimizle, emir, nehiy, vme ve ktleme eklinde aklamtr. taat edenlere, insann kemali isteklerinin hepsini ieren ebedi ve tatl bir hayat mjdeleyip, zalimlere ve kt amelli insanlara her trl baarszl, ebedi ve ac hayat ieren bir haber veriyor. phesiz her trl tasavvurdan yce olan Allah'n, bizim gibi sosyal tefekkr yoktur. Bu kulluk ve efendilik, emir ve itaat etme, emir-nehiy, ceza ve dl konuluu, toplumsal yaantmz dnda mevcut deildir. Allah'n makam, yaratma makamdr. O'nda her trl varln varl, gerek balantlara gre Allah'n yaratmasna baldr. Kur'an- Kerim'in[74] ve Peygamber-i Ekrem'in (s.a.a) iaret ettikleri gibi, din bizim doal akllarmzn anlayamayaca bir takm gerekleri ve eitileri iermitir, anlayabileceimiz ve fikrimiz dengesinde de nazil olmutur. Buradan u sonuca varmalyz ki: yi ve kt ameller ile ebedi hayat ve zellikleri arasnda gerek bir irtibat vardr ve o dnyada iyi ve kt hayat Allah'n iradesiyle o amellere baldr. Kolay bir ibareyle yle diyebiliriz: yi ve kt ameller insann kalbinde insann geleceini belirten gerekleri oluturur. nsan bilse de bilmese de eitilen bir ocua benzer. ocuk velisinden ald yap-yapma emirlerini duymaktan ve yapt ilerden baka bir ey anlamaz. Ama eitilip bir takm karakteristik haletleri kendisinde hazrlayp, toplumun ierisine dtnde mutlu bir hayata erimi olur ve eer bunun hayrn isteyen velisinin emirlerine uymazsa, toplumda bedbahtlktan baka bir ey elde edemez. Veyahut doktorun emriyle zel yemeklere, ilalara ve spora grevlenen hastaya benzer. Hasta bunlar uygulamaktan baka bir ey yapmyor ancak, bunlar uyguladktan sonra vcudunda dzenli bir salk elde edip her eit mutlulua ve iyilie kavuur.

Ksacas insan, dnyevi hayatyla birlikte amellerinin kaynaklanp, ilerleyip ve bilahare uhrevi hayatnda mutluluunu veya felaketini kesinletiren, manevi bir hayata da sahiptir. Kur'an- Kerim de akln kavrad bu gerei teyit ederek bir ok ayetlerde[75] iman ehline ve iyilik sevenlere bu ruhtan daha aydn bir ruh ve hayattan daha yce bir hayat ispat ettii gibi amellerin batn sonucunu devaml insanla birlikte biliyor. Peygamber-i Ekrem'in bir ok hadislerinde de buna iaret edilmitir. [76] kincisi: Bizler bazlarn iyi veya kt ie davet ederiz ama kendimiz birok zamanda dediimiz eye amil olmayz. Fakat peygamberler ve imamlar hibir zaman emrettikleri eyi terk etmezler. nk hidayet ve liderlikleri Allah'n emriyledir. Onlar toplumu hidayet ettikleri dinle kendileri de amel ediyorlar. Toplumu davet ettikleri manevi hayata kendileri de sahip olmaldrlar. Zira Allah bir kimseyi hidayet etmedike toplumun hidayetini ona havale etmez ve Allah'n zel hidayeti hibir zaman yok olmaz. Bu aklamalardan u sonular karabiliriz: 1- Her mmette o mmetin peygamberi ve imam, toplumu davet ettikleri dinin, manevi hayatn en stn derecesine sahip olmaldrlar. nk davet ettikleri eye gerektii ekilde amel edip manevi hayatna sahiptirler. 2- nder ve toplumda birinci olduklar iin herkesten daha stndrler. 3- Allah'n emriyle mmetin imamln kabul eden ahs toplumun zahiri amellerinde nder olduu gibi manevi hayatlarnda da onlarn nderidir ve amellerin gerei onun imamlyla seyreder.[77] 7- SLAM LDERLER VE MAMLAR Geen blmlerden aldmz sonu gerei slam dininde Peygamber-i Ekrem'den (s.a.a) sonra slam mmeti ierisinde Allah tarafndan bir imam (nasbedilmi nder) vardr. Peygamber-i Ekrem'den (s.a.a) rivayet edilen hadislerde,[78] imamlarn sfatlar, saylar,

hepsinin Kurey kabilesinden ve Peygamber'in (s.a.a) Ehl-i Beyti'nden olduklar ve onlarn sonuncusunun da Hz. Mehdi (a.s) olduu yer almtr. Ayn ekilde Peygamber-i Ekrem'den (s.a.a) birinci imam olan Hz. Ali'den (a.s) hakknda[79] bir ok naslar vardr. Peygamber'den (s.a.a) ve Ali'den (a.s) ikinci imamn imamlnda ve dier imamlarn hakknda bir ok hadisler vardr. mamlar da kendilerinden sonraki imam tayin etmilerdir. Bu nasslar gereince, slam'n rehber ve nderleri on iki kiidir, mukaddes isimleri unlardr: 1- Ali b. Ebu Talib. 2- Hasan b. Ali. 3- Hseyin b. Ali. 4- Ali b. Hseyin. 5- Muhammed b. Ali. 6- Cafer b. Muhammed. 7- Musa b. Cafer. 8- Ali b. Musa. 9- Muhammed b. Ali. 10- Ali b. Muhammed. 11- Hasan b. Ali. 12- Mehdi b. Hasan. Hepsine Allah'n selam olsun.

[1]

- Allah-u Tela Kur'an'da bu tr burhana iaret ederek yle buyurmutur:

"Peygamberleri dediler; gkleri ve yeryzn yaratan Allah'ta phe edilir mi? (O, gkleri ve yeryzn yokluktan yaratmtr)." (brahim/10)
[2]

- Allah-u Tela yle buyuruyor: "phe yok ki, gklerde ve yeryznde deliller var elbet

inananlara. Ve sizin yaratlnzda ve yryen mahlukat yaynda iyice inanp anlam toplulua deliller var. Ve geceyle gndzn, birbiri ardnca gelip gitmesi ve Allah'n, gkten, rzka ait yamur yadrp da o sayede lmnden sonra yeryzn diriltmesi ve rzgar diledii yerden diledii yere estirmesi, delillerdir akl eden toplulua. te bunlar, Allah'n ayetleridir ki gerek olarak okuyoruz sana; Allah'n sznden ve delillerinden sonra hangi sze inanrlar ki?" (Casiye/3-6)
[3]

- Cemel savanda bir Arap Mminlerin emiri Hz. Ali'ye (a.s) yaklaarak "Ey Emir-el

Mminin, sen Allah'n bir olduunu mu sylyorsun?" diye sordu. (Bunu duyanlar) her bir taraftan "Hz. Ali'nin (a.s) fikrinin ne kadar megul ve dank olduunu grmyor musun?" diyerek zerine yrdler. Emir-el M'minin "Onu kendi haline brakn" diye buyurdular. "nk bu arabn sorduu soru, bu cemaatle uruna savatmz amala ilgilidir." Sonra Arab'a yle buyurdu: "Allah birdir" sz drt anlam tayabilir: Bu anlamlardan ikisi yanl ve dier ikisi dorudur. lk yanl mana, "Allah birdir" szyle say ve rakamn kastedilmesidir. Bu anlam doru deildir, nk ikincisi olmayan bir varlk, rakam ve sayyla llemez. Allah'n
[4]

- mam Sadk (a.s) yle buyuruyor: "Allah, sabit bir varlktr. lmi O'nun kendisidir,

herhangi bir malum olmad halde bile. Duyma sfat O'nun kendisidir, duyulacak bir ey yokken. Grme sfat O'nun kendisidir; grlecek ey yokken. Kudreti O'nun kendisidir, makdur olmad halde." (Bihar, c.2, s.125) Bu hususta, Ehl-i Beyt'ten elimize ulaan saysz hadisler vardr. Nehc-l Belaa, Uyun-u Ahbar-r Rza, Tevhid-i Saduk ve Bihar 2. cilte mracaat edilsin.

[5]

- mam Muhammed Bakr (a.s), mam Cafer Sadk (a.s) ve mam Rza (a.s) yle

buyuruyorlar: "Allah-u Tela karanlkla karmayan bir nur, cehli bulunmayan bir ilim ve lm olmayan bir hayattr." mam Rza (a.s) yle buyuruyor: "Halkn grleri Allah'n sfat hakknda e ayrlr: Bir grup Allah'a sfat isnat ederler ama mahlukata benzetmekle. (Allah'n sfatn yaratlmlarn sfat gibi bilirler). Dier bir grup, sfat Allah'tan nefy ederler. ncs ve doru gr: Allah' dierlerine benzetmeksizin sfat ispatlamaktr." (Bihar, c.2, s.94)
[6]

- mam Cafer Sadk (a.s) yle buyuruyor: "Yce Allah, zaman, mekan, hareket, intikal ve

skunla nitelendirilmez. nk btn bunlarn yaratcs,O'dur." (Bihar, c.2, s.96)

[7]

- mam Cafer Sadk (a.s) yle buyuruyor: "Allah kendi zatnda bir malum olmad halde

alim idi. Herhangi bir madur olmad halde (kudreti belirten bir mahluk yaratmamken) glyd." Rivayet eden "O Mtekellim idi" sylediinde "Kelam hadistir," diye buyurdu. "Allah vard ama mtekellim deildi. Daha sonra kelam icat etti." (Bihar, c.2, s.147) Hz. mam Rza (a.s) yle buyurmutur: "rade halkta dncedir. Dnce sonras i gerekleir. rade Allah'tan icat etmektir. nk Allah'da bizim gibi dnp tanma yoktur." (Bihar, c.2, s.144)
[8]

- A'raf/54. - Bakara/117. - Ra'd/ 41. - Kamer/49. . "Allah-u Tela bir eyi irade ettiinde, onu mukadder eder (lsn belirler). Takdir ettiinde, kazasn "

[9]

[10]

[11]

[12] Hicri 21

Hz. mam Cafer Sadk (a.s) yle buyuruyor:

belirtir (hkm verir). Hkmn verdiinde onu uygular. (Bihar, c.3, s.34)

[13]

- Bihar-l Envar, c.4, s.197.

Yezid-i ami kanalyla mam Muhammed Bakr (a.s), mam Cafer Sadk (a.s) ve mam Ali b. Musa Rza'nn (a.s) yle buyurduu nakledilmitir: "Allah'n merhameti, kendi kullarn gnahlar ilemeye zorlayp sonra onlar azab etmenin ok ok stnde bir eydir. (Byle bir ey onun merhametiyle elimektedir). Yine Allah'n izzeti ve ycelii, bir ii irade edip de onun olmamasnn stnde bir eydir (Allah'n diledii her ey olur.)" (Bihar, c.3, s.6) Yine mam Cafer Sadk (a.s) yle buyuruyor: "Allah-u Tela, halk glerinin stnde bir eye ykml etmekten daha yce ve irade etmedii eyin olmasndan daha stn bir izzet sahibidir." ki Cebir ve Tefviz mezheplerine iarettir.) (Bihar, c.3, s.15)
[14]

- Taha/50. - A'la/2-3. - Bakara/148. - Duhan/38-39. - Her insan ferdi, hatta en aa fikirlileri dahi tabiatlar gerei dnyann bar ve mutluluk

[15]

[16]

[17]

[18]

iinde olmasn severler. Felsefi adan da istek ve meyil iki tarafl sfatlardr. stek ve istenilen, seven ve sevilen gibi. Ve aktr ki istenilen olmasayd, istek de olmazd. Kemal olmasayd, noksanln manas olmazd.
[19]

- Zuhruf/32. - Mearic/21. - Nisa/162-164. - En'am/87. - Cin/26-28. - Kitabn "Giri" blmne baknz. - Maide/48. - Fussilet/42.

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

- Ahzab/40. - Nahl/89. - ura/12. - Ahzab/7. - Mehur rivayette "Fakirlik benim iftiharmdr." buyurmutur. Bu blmn konular

[28]

[29]

[30]

[31]

hakknda, bn-i Hiam ve Halebi'nin sirelerine, Bihar-l Envar'n 6. cildine ve dier kitaplara baknz.
[32]

- Allah-u Tela yle buyuruyor: "Doru sylyorlarsa, onun gibisini getirsinler." (Tur/34)

"Yoksa diyorlar ki, Muhammed Allah'a iftira ediyor. De ki: "yle ise siz de uydurulmu on sure getirin ve eer doru iseniz Allah'tan baka arabildiklerinizi de yardma arn." (Hud/13) "Yoksa onu Peygamber uydurdu mu diyorlar? Sen de deki: yle ise siz de onun gibi bir sure getirin." (Yunus/38) 176- Nasl ki, Kur'an Arap hatiplerinden naklen yle buyuruyor: (Velid, uzun uzun dndkten sonra hakka srt evirerek yle) dedi: "Bu Kur'an sihirden baka bir ey deildir. Bu Kur'an insan kelamndan baka bir ey deildir." (Mddessir/24-25) 177- Nasl ki Kur'an, Peygamber'in diliyle yle buyuruyor: "Ben bisetten nce bir mr sizin aranzda yaadm acaba dnebiliyor musunuz?" (Yunus/16) "Kur'an nazil olmadan nce sen okuyamyor ve yazamyordun." (Ankebut/48) Ve yine buyuruyor: "Kulumuza indirdiimiz kitapta phe ediyor iseniz, siz de onun gibi birisinden bir sure getiriniz." (Bakara/23) 178- "Hala m dnmezler Kur'an'? Allah katndan gayri bir yerden gelseydi onda, birbirini tutmaz birok eyler bulurlard." (Nisa/82)

179- Bihar, c.2, Bab-ul Berzah. 180- Mu'minun/12-14. 181- Secde/11. 182- sra/85. 183- Yasin/82- 83.
[41]

- Bihar, c.2, s.161, eyh Saduk'un "tikadat" kitabndan naklen. - Bihar, c.2, Bab-ul Berzah. - Bihar, c.2, Bab-ul Berzah.

[42]

[43]

187- Al-i mran/169-171. 188- Mu'minun 99-100. 189- Sad/26. 190- Duha/ 48. 191- Sad/27. 192- Casiye/21-22. 193- Alak/8. 194- ura/53. 195- nfitar/19. 196- Fecr/27-30. 197- Kaf/22. 198- A'raf/53. 199- Nur/25 . 200- nikak/6. 201- Ankebut/5.

202- Kehf/110. 203- Naziat/34-41.

[61]

- Tahrim/7.

205- Ahkaf/3.
[63]

- Bihar-ul Envar Kompani basks, c.14, s.79. - slam Hkmeti, Resul-i Ekrem'den (s.a.a) sonra halifelik ve imametle ilgili konularda

[64]

aadaki kaynaklara mracaat ediniz: Yakubi Tarihi, c.2, s.26-61. Sire-i bn-i Hiam, c.2, s.223-271. Ebu'l Fida Tarihi, c.1, s.126. Gayet-ul Meram, s.664. Msned-i Ahmed b. Hanbel ve dierlerinden naklen.
[65]

- Hz. Ali'nin hilafetini ispat edecek bir ok ayetler delil olarak gsterilmitir. Onlardan biri,

Maide suresinin 55. ayetidir. Allah-u Tela yle buyuruyor: "Sizin veli ve sahibiniz Allah, Resul ve namaz klp ruk halinde zekat veren mu'minlerdir." ia ve Ehl-i Snnet mfessirleri ittifak etmilerdir ki bu ayet-i kerime, Ali'nin (a.s) fazileti hakknda nazil olmutur. ia ve Snni kanalyla bunu belirten bir ok hadis nakledilmitir. Ebuzer-i Gaffari diyor ki: "Bir gn camide le namazn Peygamber (s.a.a) ile kldk, dilencinin birisi cemaatten yardm istedi. Fakat yardm gremeyince "lahi, Peygamberin camisinde bana yardm eden olmad. Sen ahit ol" dedi. Ali b. Ebu Talib rku halindeydi, parmayla dilenciye iaret etti. Dilenci de yz alarak gitti. Peygamber-i Ekrem (s.a.a) bu durumu gryordu; ban kaldrarak yle buyurdu: "Ya Rabbi, kardeim Musa (a.s) sana "lahi, kalbimi genilet iimi kolaylatr, dilimin ban z de anlasnlar szm iyice, ailemden birini vezir et bana; kardeim Harun'u" dediinde "Biz sana kardeini yardmc verdik ki kuvvetlenesin vahyedildi."

Peygamber "Rabbim, ben de senin Resulnm; kalbimi genilet, ilerimi kolaylatr. Ali'yi yardmcm ve vezirim kl." buyurdu." Ebuzer diyor ki: "Henz Peygamber'in szleri bitmeden bu ayet-i kerime nazil oldu." (Zehair-ul Ukba, Taberi Tarihi, Kahire basks, 1356. Yl, s.16.) Ayn hadis az bir farkla ed- Durr-ul Mensur, c.2, s.293'de yazlmtr. Behrani Gayet-ul Meram kitabnda s.103'de 24 hadis Snnilerden ve 19 hadis iilerden yazarak bu ayetin Ali (a.s) hakknda olduunu aklyor. Ali (a.s) hakknda nazil olan ayetlerden biri de udur: "Bugn kafirler dininiz yznden meyus olmulardr. Artk sizde korkmayn onlardan, benden korkun. Bu gn dininizi ikmal ettim, size verdiim nimetimi tamamladm, slam' size din olarak verip buna raz oldum." (Maide/3) Ayetin zahirinden anlalyor ki, ayet nazil olmadan nce kafirler slam'n yok olaca bir gnn midindeydiler. Fakat Peygamber-i Ekrem'in (s.a.a) bugndeki hareketi onlar slam'n yklmasndan tamamen meyus etti. O i slam'n kemal ve istihkamna neden oldu. phesiz bu i czi bir hkmn aklanmas olmayp dinin bekas ona bal olan ok mhim ve deerli bir konu olmas gerekir. Maide suresinin sonlarndaki yetmi ikinci ayet, bu ayetle ilintili olsa gerek: "Ey Peygamber, bildir, sana rabbinden indirilen emri ve eer bu teblii ifa etmezsen O'nun eliliini yapmam olursun ve Allah seni insanlardan korur." Bu ayet iaret ediyor ki Allah, slam'n esas ve risaletin bal olduu ok mhim ve deerli bir konuyu Peygamberine emretmi. Fakat ok nem tad iin Peygamber, bazlarnn tepkisinden ekinerek mnasip bir zamanda bildirmek amacyla bu emri bildirmeyi geciktiriyordu. Fakat Allah'n mekked emri geldi ki, kimseden korkmadan bu emri bildir ve geciktirme. Bu nemli konu, kesinlikle bir ka hkmn aklanmas deildir. nk bir ka hkmn aklanmas slam'n bekasna neden olacak kadar nem tamad gibi, Peygamber-i Ekrem (s.a.a) de onu aklamakta kimseden korkmazd.

Bu ipular ve ahitler, bu ayetlerin Gadir-i Hum'da Ali'nin (a.s) velayeti ve hilafeti hakknda nazil olmasn belirten rivayetlere teyittir. Ve bunu bir ok ii ve Snni mfessirler kitaplarnda yazmlardr. Ebu Said-i Hudri diyor ki: "Peygamber-i Ekrem (s.a.a) Gadir-i Hum'da milleti, Ali'ye (a.s) biat etmee sesledi ve Ali'nin kolunu o kadar kaldrd ki Peygamber'in koltuunun alt gzkt. Daha sonra bu ayet-i kerime nazil oldu: "Bugn dininizi ikmal ettim, size verdiim nimetimi tamamladm, slam' size din olarak verip buna raz oldum." Daha sonra Peygamber, "dinin kamil olmasndan, nimetin tamamlanmasndan, Allah'n raz olmasndan ve Ali'nin (a.s) velayetinden sevinip "Allah-u Ekber" diyerek szlerine yle devam etti: "Ben her kimin velisi ve sahibi isem, benden sonra Ali (a.s) onun mevlas ve sahibidir. Rabbim, Ali'yi seveni sev, dmanyla dman ol, yardm edene yardm et ve terk edeni sen de terk et." Behrani, Gayet-ul Meram kitabnda s.336'da alt hadis Ehl-i Snnet ve on be hadis ia kaynaklarndan bu ayetin nzul sebebinde getirmitir. Ksacas: slam' yok etmek iin her ie bavuran dmanlar, her ynden meyus oldularsa da, slam'n sahip ve koruyucusu olan Peygamber-i Ekrem'in (s.a.a) lmnden sonra slam'n sahipsiz kalp, yok olacana mitliydiler. Fakat Gadir-i Hum onlarn endielerini batl etti. Yce Peygamberimiz, Ali'yi (a.s) slam'n sahibi ve velisi olarak Mslmanlara tantt. Bundan sonra da bu ar vazife Ali'nin (a.s) soyundan gelen Peygamberin Ehl-i Beyti'ne aktarld. Daha fazla bilgi edinmek iin "El-Mizan" tefsirinin c.5, s.177-214 ve c.6, s.50-64'e mracaat ediniz. Gadir Hadisi: Peygamber-i Ekrem (s.a.a) Veda haccndan dnerken Gadir-i Hum denilen bir noktada durup Mslmanlar toplandktan sonra bir hutbe okuyarak Ali'yi (a.s) Mslmanlarn imamlna ve velayet makamna tayin etti.

Bur diyor ki: "Veda haccnda Peygamber-i Ekrem'in (s.a.a) huzurunda idim. Gadir-i Hum'a vardmzda Resulullah o yerin temizlenip, toplantya hazrlanmasn istedi. Sonra Ali'yi (a.s) sa tarafna alp elini tutarak kaldrd ve buyurdu: "Acaba ihtiyarnz benim elimde deil midir?" Orada bulunanlar "Evet bizim ihtiyarmz senin elindedir." diye cevap verdiler. Sonra buyurdu: "Ben kime sahip ve mevla isem, Ali de onun sahibi ve mevlasdr. lahi, onun dostuyla dost ve dmanyla dman ol." Sonra mer b. Hattab Ali'ye (a.s) yle syledi: "Bu makama seilmeni tebrik ediyorum. Sen benim ve btn mminlerin mevlas oldun." El-Bidayet- ven-Nihaye, c.5, s.208 ve c.7, s.346. bn-i Sabba'n Fusul-ul Mhimme kitab, c.2, s.23. Nesai'nin Hasais kitab, Necef basks 1369 H. yl, s.31. Behrani, "Gayet-ul Meram" kitabnda s.79'da bu hadisin benzerini Ehl-i Snnet kaynaklarndan seksen dokuz ve ia kitaplarndan krk kanaldan aktarmtr. Sefine Hadisi: bn-i Abbas diyor ki, Peygamber (s.a.a) yle buyurdu: "Ehl-i Beyti'min misali, Nuh'un gemisi gibidir. Bu gemiye binen kurtulur, binmeyen boulur." Zehair-ul Ukba, s.20. Es-Sevaik-ul Muhrika, Kahire basks, s.150 ve 84. Tarih-ul Hulefa, s.307. Nur-ul Ebsar, Msr basks, s.114. Behrani "Gayet-ul Meram" ktabnda s.237'de bu hadisi on bir kanalla Snni ve yadi kanalla ia kaynaklarndan aktarmtr. Sekaleyn Hadisi: Zeyd b. Erkam diyor ki, Peygamber (s.a.a) yle buyurdu: "Allah, beni kendisine davet etmi, icabet etmek gerekir. Fakat sizin iinizde iki byk ve deerli emanet brakyorum:Allah'n Kitab ve Ehl-i Beytim. Bunlarla davrannza dikkat edin. Bu ikisi Kevser'de bana varncaya dek birbirinden ayrlmazlar." El-Bidayet-u ven-Nihaye, c.5, s.209. Zehair-ul Ukba, s.16. Fusul-ul Mhimme, s.22. Hasais, s.30. Es-Savaik-ul Mhrika, s.147. Bu konuda Gayet-ul Meram kitabnda 39 hadis Ehl-i Snnet'ten ve 82 hadis ia'dan nakledilmitir.

Sekaleyn hadisi, eitli senetler ve deiik ibarelerle Ehl-i Snnet ve ia'nn doruluuna inandklar zerinde tartlmayan hadislerdendir. Bu ve benzeri hadislerden bir ka nemli konuyu anlayabiliriz: 1- Kur'an- Kerim kyamet gnne kadar halkn iinde kalaca gibi Peygamberin Ehl-i Beyti de kyamet gnne kadar kalmaldr. Yani, hibir zaman yeryz imamsz ve gerek ndersiz kalmayacaktr. 2- slam Peygamberi bu iki byk emanetle mmetin dini ve ilmi ihtiyalarn giderdi ve Ehl-i Beyt'i Mslmanlarn ilmi mercii tantarak onlarn amellerini ve buyruklarn muteber kld. 3- Ehl-i Beyt ve Kur'an hibir zaman birbirinden ayrlmamaldr. Hibir Mslmann, onlarn hidayet ve ilim glgesi altndan ayrlp kendisini mstani bilmeye hakk yoktur. 4- nsanlar eer Ehl-i Beyt'e uyarlar ve onlarn buyruklarna sarlrlarsa, delalete dmezler. nk hak devaml onlarla birliktedir. 5- nsanlarn dini ve ilmi ihtiyalar Ehl-i Beyt araclyla giderilir. Onlarn izcisi dalalete dmez ve gerek saadete eriir. Yani, Ehl-i Beyt hata ve yanlla dmezler ve bu da Ehl-i Beyt'ten, Peygamberin btn evladnn ve akrabasnn kastedilmediine dair bir ip ucudur. Onlar dini nderlie yakan, dini ilimlerde yetkin, hata ve gnaha dmeyen belirli kimselerdir. Bunlar, Ali b. Ebutalib ve srayla imamet makamna gelen on bir evladr. Nitekim hadislerde de bu zatlarn kastedildii yer almtr. rnein, bn-i Abbas diyor ki, Peygamberden "Sevilmesi farz olan akrabalarn kimlerdir?" diye sorduumda yle buyurdu: "Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin." (Yenabiu'l Mevedde, s.311) Cabir Resulullah'n yle buyurduunu nakleder: "Allah, btn peygamberlerin soyunu kendi sulbnde kararlatrd. Fakat benim soyumu Ali'nin sulbnde kararlatrd." (Yenabiu'l Mevedde, s.318) Hak Hadisi: mm Seleme diyor, Resulullah'tan duydum ki buyurdu: "Ali Hak ve Kur'an'la beraberdir, Hak ve Kur'an da Ali ile beraberdir; Kevser'de bana varncaya dek birbirlerinden ayrlmazlar."

Gayet-ul Meram kitab s.539'da bu mezmunda Ehl-i Snnet'ten 14 hadis ve ia'dan 10 hadis nakledilmektedir. Menzilet Hadisi: Sa'd b. Vakkas diyor ki, Peygamber Ali'ye yle buyurdu: "Sen benim yanmda, Harun'un Musa'nn yannda olduu gibi olmaya raz deil misin? Ancak benden sonra peygamber gelmeyecektir." El-Bidayt-u ven Nihaye, c.7, s.339. Zehair-ul Ukba, s.63. Fusul-ul Mhimme, s.21. Genci-i afii'nin Kifayet-ut Talib kitab, s.148-154. Hasais-un Nisai, s.19-25. Gayet-ul Meram sahibi s.109'da yz hadis Ehl-i Snnet'ten ve yetmi hadis de ia'dan nakletmitir. Akrabay Davet Hadisi: Bir gn Resul-i Ekrem (s.a.a) akrabalarn yemee davet etti. Yemekten sonra onlara yle buyurdu: "Benim size getirdiimden daha iyisini hi kimse kavmine getirmemitir. Allah, sizi O'na armam emretmitir. Kim bu ite bana yardm ederse, kardeim, vasim ve benden sonra sizin iinizde halifem olacak." Oradakilerin hepsi sustu. Fakat Ali (a.s) hepsinden kk olmasna ramen ayaa kalkp yle dedi: "Ben senin vasin ve yardmcn olmay kabul ediyorum." Daha sonra Peygamber, elini Ali'nin omzuna koyarak buyurdu ki: "Bu, benim kardeim, vasim ve halifemdir; ona itaat etmelisiniz." Cemaat kalkp giderken glerek Ebu Talib'e diyorlard ki: "Muhammed, sana kendi oluna itaat etmeyi emretti." (Ebu'l Fida Tarihi, c.1, s.116) Byle hadisler oktur. rnein, Hzeyfe diyor ki, Peygamber ((s.a.a) yle buyurdu: "Eer Ali'yi benim halifem etseniz, ki bunu yapacanz zannetmiyorum, onu, basiretli ve sizi doru yola hidayet edecek kii bulursunuz." (Ebu Nuaym'n Hilyet-l Evliya kitab, c.1, s.64. Kifayet-t Talib, Necef basks, yl 1356, s.67.) bn-i Mrdeveyh diyor ki, Resulullah (s.a.a) yle buyurdu: "Benim yaamm gibi yaayp, lmm gibi lmek isteyen ve cennet ehlinden olmay seven kimse, benden sonra Ali'yi sevsin ve Ehl-i Beytime tabi olsun. nk onlar benim itretimdirler ve benim amurumdan yaratlmlar. Benim ilmim ve anlaym onlara nasip olmutur. Onlarn faziletlerini

yalanlayanlara yazklar olsun, ki onlar asla benim efaatma erimeyeceklerdir." (Msned-i Ahmed b. Hanbel'in haiyesinde yazlan "Mntahab-u Kenz-il mmal" kitabndan naklen, c.5, s.94.)
[66]

- El-Bidayet- ven-Nihaye, c.5, s.227. erh-i Nehc-l Belaa, bn-i Ebi'l Hadid, c.1, s.133.

El-Kamil fit-Tarih, c.2, s.217. Taberi'nin "Tarih-ur Rsl-i vel-Muluk" kitab, c.2, s.436.
[67]

- bn-i Esir'in El-Kamil kitab, c.2, s.292, erh-i Nehc-l Bea, bn-i Ebi'l Hadid, c.1, s.54. - erh-i Nehc-l Belaa, bn-i Ebi'l Hadid, c.1, s.134. - Yakubi Tarih-i, c.2, s.137. - El-Bidayet- ven-Nihaye, c.6, s.311.

[68]

[69]

[70]

214- En'am/ 89. 215- Bakara/124 216- Enbiya/73

[74]

- rnein: "Andolsun her eyi aklayan kitaba, phe yok ki biz, akl edesiniz, anlayasnz

diye Kur'an- Arap diliyle meydana getirdik. Ve phe yok ki o, bizim katmzda, kitabn aslndadr, temelindedir, elbette pek ycedir, hkm ve hikmetle doludur." (Zuhruf/2-4)
[75]

- Bu ayetler gibi: "Ve herkes, yannda bir srp gtren ve bir tank olarak gelir.

Andolsun ki, gafletteydin bundan derken, perdeyi kaldrdk gznden, artk gzn keskin bu gn." (Kaf/21) "Erkek olsun, kadn olsun, inanarak iyi ilerde bulunan tertemiz bir yaaya mazhar ederiz." (Nahl/97) "Sizi diriltecek, size can verecek eylere ardklarm zaman Allah'a ve Peygamber'e icabet edin." (Enfal/24) "O gn bir gndr ki, her kes yapt iyi ve kt ileri hazrlanm bir halde karsnda bulacak." (Al-i mran/30)

"phe yok ki biz, ly diriltiriz ve yazarz nceden dnyada yaptklarn ve sonradan braktklar izleri ve her eyi apak bir kitapta sayp yazdk, takdir ettik." (Yasin/12) 219- rnein: Allah-u Tela Mirac hadisinde Peygamber'e yle buyuruyor: "Her kim, benim rzam gz nnde bulundurarak i yaparsa onun devaml sfatla birlikte olmasn salarm: Cehlin karmayaca bir kr, unutkanln karmayaca bir zikir ve mahlukun sevgisi benim sevgimi nleyemeyecek bir muhabbet veririm. Beni sevdiinde ben de onu severim, can gzn celalime bakmas iin aarm, yarattklarmn zelliklerini ondan gizlemem, onunla gece karanlnda ve gn nda mnacat ederim, bunun eserinde mahlukatla konumas ve onlarla oturup kalkmas sona erer. Kendi ve meleklerimin kelamn ona iittiririm, mahlukatmda gizlediim srr ona aarm, yrmesi iin ona hay elbisesi giydiririm. Onun kalbini geni ve basiretli klarm. Cennet ve ateten hi birisini ondan gizlemem. Kyamette halkn bana gelecek iddeti ve korkuyu ona tantrm." (Bihar-l Envar, c.17. s.9) Hz. mam Sadk (a.s) yle buyuruyor: "Resulullah (s.a.a) Harise b. Malik-i Nu'man-i Ensari'yle karlat. Ona "Naslsn ey Harise bn-i Malik?" buyurdu. Harise "Ey Resulullah, hakikaten iman getirmiim" dedi. Peygamber "Her eyin bir hakikat var (onu dorulayan var) Sznn hakikat nedir?" buyurdu. Cevapta yle dedi: "Ey Allah'n Resul, dnyaya rabetsiz olmuum, geceyi (ibadetle) uyank geiriyorum, scak gnlerde (oru olduum iin) susuz kalyorum. yle ki, Rabbimin arna bakyorum, hesab iin kurulmu cennet ehline bakyorum birbirleriyle gryorlar ve sanki ate ehlinin iniltilerini iitiyorum." Peygamber yle buyurdu "Allah'n nurla kalbini doldurduu bir kuludur." (Feyz-i Kaani'nin Vafi kitab, 3. blm s.33)
[77]

- "Onlar yle rehberler ettik ki emrimizle halk doru yola sevk ederler ve onlara hayrl

ileri vahyettik." (Enbiya/73)

"Ve ilerinden, sabrettikleri iin onlar, emrimizle doru yola sevk edecek rehberler tayin etmitik." (Secde/24) Bu tr ayetlerden u anlalyor ki imam, zahiri hidayet ve irattan ilave bir nevi manevi cezbe ve hidayete sahiptir. Bu manevi hidayet, maddi olmayp tecerrt alemindendir. Zatnn batini nuraniyeti ve hakikati vastasyla, layk halkn kalplerinde tesir brakr ve tasarruf eder ve onlar kemal derecesine ve yaratln hedefine doru cezbeder.
[78]

- rnein: Cabir bn-i Semure diyor ki, Peygamber'in (s.a.a) yle buyurduunu duydum:

"Bu din, on iki halifenin elinde olduu srece aziz ve gl kalacaktr." Cabir diyor ki: "Halk tekbir getirerek aladlar. Daha sonra Resulullah yavaa bir ey syledi. Dedim ey baba, Peygamber (s.a.a) ne syledi? Babam dedi ki, Peygamber "Bu on iki imamn hepsi Kurey'tendir" buyurdu." (Sahih-i bn-i Davud, c.2, s.207. Msned-i Ahmed, c.5, s.92 ve bu anlam ieren bir ka hadis de vardr. Selman-i Farsi diyor ki: "Bir gn Peygamber'in (s.a.a) huzuruna vardm. mam Hseyin'i (a.s) kucanda oturtmutu. Peygamber (s.a.a) gzlerini ve azn pyor ve yle sylyordu: "Sen, efendisin ve efendinin olusun, sen imamsn ve imamn olusun, sen hccetsin ve hccet olann olusun, sen dokuz hccetin babassn ki onlarn dokuzuncusu onlarn kaimidir." (Sleyman bn-i Kunduzi'nin Yenabi-ul Mevedde kitab, 7. bask, s.308)
[79]

- Bu kitaplara mracaat edilsin: Allame Emini'nin "el-Gadir", Seyyid Haimi Bahrani'nin

"Gayet-l Meram", Muhammed b. Hasan-i Hrr-i Amili'nin "sbat-l Hdat", Mhibbddin Ahmed b. Abdullah-i Taberi'nin "Zehair-l Ukba", Harezmi'nin "el-Menakb", Sibt bn-i Cevzi'nin "Tezkiret-l Havass", Sleyman brahim-i Hanefi'nin "Yenabi-l Mevedde", bn-i Sabba'n "Fusul-ul Mhimme", Muhammed b. Cerir-i Taberi'nin "Delail-l mame", erefuddin Musevi'nin "En Nass-u ve'l ctihad", Muhammed b. Yakub-i Kuleyni'nin "Usul-i Kafi" c.1 ve eyh Mfid'in "el-rad" kitaplar.