OSMANLI LTZAM SSTEM*

Prof.Dr. Cokun Can AKTAN

ltizam Sistemi, esasen vergilerin ayni olarak alnd devirlerde kullanlm bir tahsil usuldr. Bu sistemde vergilerin tahsil yetkisi belirli ve gtr bir bedel karlnda devlet tarafndan anlama ile adna mltezim denen nc bir ahsa verilmektedir. ltizam sisteminde, iltizama verilecek vergiler, blgelere gre arttrmaya karlr ve bu i en yksek bedeli teklif eden ahs veya irketlere braklr. Bu ahs ya da irketlerin devlete dedii bedel ile toplad vergiler arasndaki fark, mltezimlerin kazancn tekil etmektedir. ltizam sistemine slmn balang yllarnda kable usul ad verilmekteydi. ltizam messesesi Arapada kable ve dmn kelimeleri ile karlanmaktadr1. ltizam sistemi, vergi olaynn ortaya kp cebr bir karakter kazanmasndan sonra eitli devletlerde geni lde uygulanmtr. Mesel, ilkalarda yaam, Babil, Msr, Roma, ran, in ve Yunan medeniyetlerinde eitli vergilerin bulunduu ve bunlarn bir ksmnn iltizam sistemi ile tahsil edildiini biliyoruz2. Bunlardan Roma medeniyetinde iltizam sisteminin ileyii aada ksaca zetlenmi daha sonra Osmanl mparatorluunda iltizam sisteminin uygulamas ayrntl olarak ele alnmtr. ltizam Sisteminin Roma mparatorluundaki Uygulamas Roma mparatorluunda tahsil edilen vergilerin balcalar tributa (vastasz vergiler) ve vectigalia (vastal vergiler) dr. Munera olarak da adlandrlan tributa, tributum soli ve tributum capitis olmak zere ikiye ayrlmakta idi. Tributum soli denilen toprak vergisi ve tributum capitis denilen ba vergisinden baka, imparatorlukta
C.C.Aktan, Osmanl ltizam Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say 71, Nisan-1991. s.73-79.
*

centezima rerum vanalium ad verilen vastal vergiler de bulunmaktayd. Bu vergi, bir tr pazar ve panayr muamele vergisi olarak adlandrlabilecek olan bir alm satm vergisi mahiyetinde idi. Ayrca vastal vergiler arasnda portoria ve telonea ad verilen ve snr ve limanlarda tahsil edilen gmrk vergileri de bulunmaktayd3. Roma mparatorluunda tahsil edilen vergilerin en nemli zellii cebri olmasnda idi. Bu bakmdan da vergilerin tahsili iin bir rgte ihtiya duyulmutur. Romada iltizam sistemi uygulamasna imparatorluun ilk yllarndan itibaren rastlamaktayz. mparatorluun kurulu yllarnda vastasz vergiler (tributa) iinde yer alan tributum soli ve tributum capitisin tahsili balangta iltizam sistemi ile gerekletirilmitir. Devlete ait vergileri kendi nam ve hesaplarna tahsil etme hak ve imtiyaz devlete mal ve para olarak muayyen miktarda bir aidat demeyi kabul eden ve publicains ad ile anlan mltezimlere braklyordu4. dare, iltizam sistemini uygulamakla vergi tahsilat ile ilgili glk ve tehlikeleri kendi zerinden atyor, fakat buna karlk esasl gelir kaynaklarndan mahrum kalyordu. Mltezimlerin kendi nam ve hesaplarna vergi tahsil etme haklar, bunlarn halk zerinde bask yapmalarna neden olmaktayd. Laufenburgerin deyimiyle Romada btn eyaletler speklatrlerin doymak bilmeyen hrslarnn birer otla haline gelmiti5. Esas itibariyle Roma mparatorluunun balang yllarnda uygulanan iltizam sistemi daha sonralar terkedilmi ve vergiler halk temsilcileri eliyle tahsil edilmeye balanmtr. ltizam Sisteminin Osmanl mparatorluundaki Uygulamas Osmanl mparatorluunun kurulu yllarnda vergilerin tahsili tmar sistemine gre yaplmaktayd. Ancak XVI. yzyln ortalarndan itibaren tmar sisteminin bozulmas ile birlikte bu tahsil usul brakmtr6. ltizam sisteminin Osmanl mparatorluundaki balangc kesin olarak bilinmemekle beraber Hammer, bunun Fatih Sultan Mehmed zamannda Sadrazam Rum Mehmed Paa tarafndan uygulandn belirtmektedir7.

Bir yandan XVII. asrn ikinci yarsndan itibaren ba gsteren mali sknt, dier yandan tmarl sipahinin ordudaki nemini kaybedip,

bunlarn yerine maal ordunun ikamesi ihtiyac, bu usuln daha ok yerlemesine sebep oldu. nk, devaml maa alan bir ordu iin, nakit paraya ihtiya vard. Bu para ise tmar ve dier varidatn iltizama verilmesi suretiyle temin edilebilirdi8. Balca bu nedenlerden dolay, tmar sistemi uygulamasna tmar ve zeametin sahiplerinden geri alnmasyla son verilmi ve szkonusu arazi gelirleri blgeler itibariyle ihaleye karlarak mltezimlere verilmiti. ltizam sistemi bilhassa XVII. yzylda yaygnlk kazanm ve timar sisteminin yerini almt9.
Ancak zamanla mltezimlerin daha fazla vergi tahsil edebilmek iin halka bask ve iddet gstermeleri ile birlikte XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren vergi tahsilini gerek devlet, gerekse halk asndan gvence altna alabilmek iin, halk tarafndan seilen ve ayn ad verilen kimseler vergi tahsiline araclk etmeye baladlar. Aynlar, herhangi bir vilayet ve kazada o mahallin idaresiyle megul olup, halk ve hkmet arasndaki ilemlerde arac olarak her iki tarafa ait ileri idare eden ve halk tarafndan seilen kimselerdi10. Aynlar, balangta mltezimlere kar halk koruyorlard. Ancak daha sonra, mltezimlerle uzlatlar ve kendileri de iltizam almaya baladlar11. XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren mltezimlik yapm aynlarn says gitgide kabarmtr12. Aynlarn sayca oalmas ile birlikte Devlet bunlarla uzlamak zorunda kalmtr. 12 Ocak 1695 tarihli hatt hmayun ile birlikte vergi toplama ii ricl-i devlet veya ayn- memleket olarak adlandrlan ayn kimselere verilmeye baland13. Vergi toplama ii bu kimselere ber vechi malikne olarak veriliyordu14. Rical-i devlet ya da rical-i vilayet, iltizamn ald vergileri tahsil etmek zere arazilere mtesellim ve Osmanl voyvoda ad verilen memurlar gnderiliyorlard15. mparatorluunda aynlk messesesi zamanla genilemi ve aynlar halk zerinde bask ve iddet gstermeye balamlardr16. Ayrca aynlar kendi aralarnda da iltizam alabilmek iin kavgalara dmlerdir. Bunlarn iinde en uzun sreni Tirsinikli olu smail Aa ile Ylk olu Sleyman Aa arasndakidir17. Bu durum iltizam usulnn kaldrlmasna dein srmtr. Bu aklamalardan sonra imdi iltizam usulnn Osmanl mparatorluundaki ileyiine ksaca deinelim. Osmanl mparatorluunda iltizam sisteminin uygulanmasn Du Velay yle anlatmaktadr:

Devlet varidatnn iltizam evvela senelik idi. haleler her sene stanbulda Defterdarn nezareti altnda yaplmakta idi. Varidat, mzayedeye karlan livann paas tarafndan yaplan teklifleri artrmak kimsenin hatrna bile gelmezdi. Zira verginin tahsili yalnz onun hakimiyetine bal bulunmakta idi. Bin netice mzayede de rakipsiz kalmakta idi. ltizam bedeline gelince fiat ekseriye Defterdarn ve Sadrazamn msamahasna, aralarndaki anlamaya ve ayn zamanda mzayedeye itirak eden paann ehemmiyetine bal bulunuyordu. Fakat teminat olarak ihale bedelinin 1/10unu yatrmak icap ettiinden iltizam alan paa, lazm gelen paray bir sarrafn veya bankerin muavenetine mracaatla temin eder ve bilahare bununla kazanlar paylard18.
Anlald zere Osmanl mparatorluunda vergilerin tahsili bir ticaret iine dnmt. Du Velayn ak bir ekilde belirttii zere, vergilerin tahsili mltezimler ile hazine sarraflar arasnda paylalyordu. Tarihimizin Kuyruklu Sarraflar adn verdii bu kimseler mltezimlere kefil olmakla birlikte vergilerin taksitleri de gerekte bunlar tarafndan denmekteydi. Mltezimler ise sadece kendi menfaatlerinin gerektirdii kadar tahsilat ileri ile ilgileniyorlard. Bunun bir nedeni de iltizamn yllk olarak verilmesinden kaynaklanyordu. Bu nedenle ikinci Sultan Mustafa zamannda yllk ilkesinden vazgeilmi ve ihale ilemleri ylda birka kez yaplabilmitir19. Esas itibariyle Osmanl mparatorluundaki uygulamas bu ekilde olan sistem, 1839da padiah kinci Mahmut tarafndan ilan edilen Glhane Hatt Hmayunu ile kaldrlmak istenmise de bu baarlmamtr. Tanzimatn ilk yllarnda, fermanda deinildii zere iltizam sistemine son verilmi ve vergiler muhassl ad verilen memurlar eliyle toplanmtr. Ancak bu dnemde iltizam usulnn yerini alacak yeterli bir mali tekilat bulunmadndan birok vergilerde haslat dm ve sonuta bata aar vergisi olmak zere dier vergilerin tahsili de iltizam usul ile gerekletirilmitir. Daha sonralar 18 ubat 1856 tarihlerinde ilan edilen Islahat Ferman20 ile de iltizam sisteminin kaldrlmas istenmi, fakat yine baarlamamtr21. ltizam sisteminin snrl uygulamalar Osmanl mparatorluunun yklmas ile birlikte, ksa bir sre Trkiye Cumhuriyetinde de varln

srdrm ve 17.02.1925 tarih ve 552 sayl Kanunla, aar vergisi ile birlikte yrrlkten kaldrlmtr. ltizam Usulnn Yarar ve Sakncalar Tarihte bir ok devlete geni uygulamalar bulunan iltizam sistemini bilimsel adan deerlendirdiimizde bir ok yararl ve sakncal ynleri ortaya kmaktadr. Ancak hemen unu belirtmeliyiz ki, bir vergi tahsil usulnn iyi ya da kt yanlar ele alnrken nemli bir hususun gzden uzak tutulmamas gerekmektedir. Bu husus, vergilerin tahsil edildii dnemlerdeki ortam ve dier baz evresel ve teknolojik koullardr. ltizam sistemini de bu ereve iinde ele alarak incelediimiz takdirde ancak doru sonulara varabiliriz. imdi ksaca iltizam sisteminin yararlarn maddeler halinde zetlemeye alalm.
!ltizam

sistemi bilhassa tam bir Devlet maliye idaresi kurulamad vakit hazine bakmndan faydal olabilir22. Gerekten de ulam ve haberleme ile dier teknolojik imkanszlklar nedeniyle, merkeziyetiliin tam anlamyla uygulanmasnn mmkn olmad bir ok devlette bu arada Osmanl mparatorluunda iltizam sistemi faydal bir tahsil usul olarak grlmektedir.

!Bu

usulde mltezimler vergiyi devletten daha abuk ve daha ucuz bir ekilde tahsil ederler. ltizam sisteminde verginin devlet memurlar eliyle tahsil edilmesindeki sakncalar ksmen de olsa yoktur. phesiz bu yarglarn tam anlamyla doru olduu savunulamaz. sisteminde vergiler kendisi ile anlama yaplan mltezimlerden ounlukla toplam ve pein olarak tahsil edildiinden, Devlet bu suretle sabit bir gelir salam olmaktadr. Dolaysyla Devlet iin bir riziko szkonusu deildir. Mltezim, kr da etse, zarar da etse, zerinde anlalan bedeli devlete demek zorundadr.

!ltizam

!Nihayet

bu sistemin dier bir yarar da btenin dzenlenmesi asndan karmza kmaktadr. Bteler de iltizam bedelleri nceden bilindiinden, gelir tahminleri kolaylkla yaplabilmektedir. ltizam sisteminin bu yararlarndan baka eitli bulunmaktadr. Bunlar ksaca u ekilde zetleyebiliriz: sakncalar da

!Hereyden

nce bir kamu hizmeti ve grevi olan vergi tahsili ilemlerinin bir fert veya irkete braklmas Devletin hkmranlk haklar ile badatrlamaz23 sisteminde Devlete denen miktardan fazlas mltezimin krn tekil ettiinden, bu kimselerin halk zerinde bask ve iddet gstermeleri szkonusu olabilmektedir. sisteminin ok byk sakncalarndan biri de vergi haslatnn fazla olmamasndan kaynaklanmaktadr. Zira bu usulde mltezimler kendi aralarnda anlaarak iltizam blgelerini paylayorlar, bakalarnn ihaleye itirak etmelerini engelliyorlar ve bu ekilde iltizam bedelinin dk saptanmasn salyorlard. sisteminin bir dier sakncas da vergi psikolojisi asndan ortaya kmaktadr. Bu usulde vergi, Devlet memuru olmayan nc ahslar tarafndan (mltezimler) tahsil edildiinden, bu ahslar ile vatandalar arasnda anlamazlklar olabilmektedir. Ancak, sonu olarak unu ifade etmeliyiz ki, iltizam sisteminin ulam ve haberleme imkanlar ile teknolojik koullar dolaysyla o devirlerde uygulanmas esasen bir zorunluluktu. ltizam sistemi, para ekonomisinin gelimesiyle birlikte verginin verimlilik ilkesine uygun dmediinden eitli lkelerde deiik zamanlarda yrrlkten kaldrlm ve gnmzde tarihi bir usul niteliini kazanmtr.

!ltizam

!ltizam

!ltizam

Referanslar
Halil nalck, slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki ekillerle Mukayesesi slm limleri Enstits Dergisi, C:1, S:, s.44; Ziya Kazc, Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul: Erenler Matbaas, 1977, s. 135. 2 Bkz: .Fazl Pelin, Finans lmi ve Finansal Kanunlar I.Kitap, stanbul: Gven Basmevi, 1942, s.132; Salih Tu, slm Vergi Hukukunun Ortaya k, Ankara: A Basmevi, 1963, s.3; Orhan Dikmen, Maliye Dersleri, I. Kitap, (Giri ve Genel Vergi Teorisi), stanbul: Faklteler Matbaas, 1969, s.65, 67.; Salih Turhan, Vergi Teorisi, 3.b, stanbul: UF Yayn, Elektronik ofset Matbaas, 1982, s.27.
1

Dikmen, s. 66; Pelin, s. 132; Halil Nadarolu, Kamu Maliyesi Teorisi, 5.b., stanbul: Met/er Matbaas, 1983, s. 256. 4 Henry Laufenburger, Vergiler ve Tarihi, ev: Ragp Hanyal, Ankara: Karde Matbaas, 1964, s. 57. 5 Laufenburger, s. 57. 6 Osmanl Tmar Sistemi konusunda bkz: Cokun Can Aktan, Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yn, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 52, ubat 1988, s. 69-78. 7 Joseph von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, C:1, 2, ev: Mehmet Ata, zet: Abdlkadir Karahan, stanbul: Milliyet Matbaas, 1966, s. 156. 8 Kazc, s. 136. 9 Bkz: Taner Timur, Kurulu ve Ykseli Dneminde Osmanl Toplumsal Dzeni, 2.b. Ankara: ASBF Yayn, Sevin Matbaas, 1979, s. 16; Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul: Bilgi Yaynevi, 1973, s.97. 10 .Hakk Uzunarl, Mehur Rumeli Aynlarndan Tirsinikli smail, Yllk Olu Sleyman Aalar ve Alemdar Mustafa Paa, stanbul: TTK Yayn, Maarif Matbaas, 1942, s. 5; Ayn Hakknda Ayrca Bkz: Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Aynlk, Ankara: ADTCF Yayn, A Basmevi, 1977, s. 11114. 11 Nami aan, Vergilendirme Yetkisi, stanbul: Kazanc Hukuk Yaynlar, 1982, s. 33. 12 zkaya, s. 114. 13 zkaya, s. 25 ve 111. 14 Ber vech-i malikne suretiyle demektir. Rical-i devletten iltizam bedelleri toptan ve pein alnarak vergi tahsili bu kimselere toptan ve pein kiralanyordu. Ber vech-i malikne deyimi iin bkz: M.Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C:1-stanbul: MEB Yayn, 1971, s. 251. 15 Berkes, s. 97. 16 Uzunarl, Mehur Rumeli Aynlarndan..., s. 6. 17 Uzunarl, Mehur Rumeli Aynlarndan..., s. 7. 18 A.du Velay, Trkiye Maliye Tarihi, Derl: Maliye Tetkik Kurulu Yayn, Damga Matbaas, 1978, s. 26. 19 Velay, s. 26. 20 Islahat Ferman, Osmanl mparatorluunda mslim ve gayrimslim halk arasndaki eitsizlii ortadan kaldrmak amacyla ilan edilmitir. 21 Pakaln, C: 1, s. 57. 22 Fritz Neumark, Maliyeye Dair Tetkikler, stanbul: smail Akgn Matbaas, 1951, s. 109. 23 Nihad Sayar, Amme Maliyesi (Devlet Gelirleri-Prensipleri), C:1, stanbul: Sermet Matbaas, 1966, s. 163.