CUMHURYET DNEM TRK EDEBYATININ OLUUMUNDA BATI AKIMLARI

12. Snf
(I. nite / Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnn Oluumu)

Feride TURAN Uz. Trk Dili ve Edebiyat retmeni

EKM-2009 (Gncelleme: AUSTOS-2010)

NDEKLER

GR ...................................................................................................................................................... 3 A. SRREALZM HAZIRLAYAN VE BESLEYEN AKIMLAR ....................................................... 3 1. SEZGCLK (ntuitionisme) .......................................................................................................... 4 2. RUHBLM LE LGL ALIMALAR ..................................................................................... 4 3. EMPRESYONZM (mpressionnisme)........................................................................................ 5 4. KBZM (Cubisme) ....................................................................................................................... 6 5. FTRZM (Futurisme)-GELECEKLK ................................................................................... 7 6. DADAZM (Dadaisme) .................................................................................................................. 9 B. SRREALZM (SURRALSME)-GEREKSTCLK ........................................................ 11 C. EGZSTANSYALZM (EXSTENTALSME) VAROLUULUK ........................................ 16 1. Hristiyan Varoluuluk.................................................................................................................. 16 2. Hmanist Varoluuluk ................................................................................................................. 17 KAYNAKA ........................................................................................................................................ 19

GR Cumhuriyet Dnemi balarnda Mill Edebiyat zevk ve anlay devam etti. Yenileme Dnemi Trk edebiyatnda, yani Tanzimattan Cumhuriyete kadar geen srede, edeb eserlerde tartlan birok problem, Atatrk ilke ve inklplarnda ifadesini bulmu ve zmlenmitir. rnein Sinekli Bakkal, Vurun Kahpeye, hatta Sergzet romannda kadnlarn sorunlar Atatrk ilke ve inklplarnn getirdii hak ve zgrlkler sayesinde halledilmitir. Yine din istismar ve taassubun ac sonularn, ayrca yanl batllamay dile getiren Yenileme dnemi (Tanzimattan Cumhuriyete kadar geen sre) eserlerinde bahsedilen bu sorunlar Cumhuriyetle birlikte ortadan kalkmtr. Tanzimat airlerinin hrriyet, eitlik hayalleri Cumhuriyetle gerek olmutur. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat mill kimlik ve mill deerler evresinde oluurken Bat dncesindeki gelimelere gre yeni grnmler kazanarak varln srdrmtr. zellikle bireyin anlatlmasnda Psikoloji ve Psikiyatri alannda gerekletirilen yeniliklerden, bilimsel almalardan yararlanlmtr. Birinci ve kinci Dnya Sava arasnda Bat dnyasnda ortaya kan ve bireyin bunalmn esas alan edeb hareketlerden de etkilenmitir. 20. yy.da ve gnmzde, 19. yy.da olduu kadar byk ve srekli edeb topluluklar ve akmlar grlmez. Gnmz sanatlar bakalarna benzemekten, belli ilkelere bal kalmaktan saknrlar. Ancak 20. yy.da dnya edebiyatlarn sarsarak etkilerini bize de gnderen iki nemli sanat anlay vardr: gerekstclk (surralisme) ve varoluuluk (existentialisme). Bu akmlar kavramak, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatn anlamaya byk lde yardmc olacaktr.

A. SRREALZM HAZIRLAYAN VE BESLEYEN AKIMLAR

Srrealizm, akln hibir denetimi olmadan, hibir toplum, ahlk, estetik kuralna uymadan, hatta sanatnn yaratclna bile meydan vermeden insandaki i beni ortaya karmaya alan bir sanat anlaydr. Resimde, iirde ve romanda kendini gstermitir. Srrealizmi hazrlayan ve besleyen felsefe ve sanat akmlar olmutur. Felsefede sezgicilik akm, Psikolojide Freudun almalar; ayrca empresyonizm, kbizm, ftrizm ve dadaizm sanat akmlar srrealizm yolunda birer basamak saylr. O hlde bu akmn ilkelerine ve zelliklerine gemeden nce bunlardan ksaca bahsetmek gerekir.

1. SEZGCLK (ntuitionisme) Fransz filozof Henri Bergsonun kurduu felsefenin addr. Ona gre ruh, akl ve mantktan daha stn ve bamszdr. nsan, gerei zihin ve deney ile deil, ruha ait olan sezgi (intution) ile kavrar. nsann sezgi arac ise insann temel benlii olan igdlerdir. Bergsona gre her ey durmadan deitiinden, zamann ak btn gerekliin temelidir. Bu ak kavramlar (zihin) ve duyularmz (deney) araclyla deil, en dolaysz ekilde iimizde hissederiz. Bergson, bu bilgi trne sezgi adn verir. O, teknolojinin yararlarnn farkndadr; ancak teknoloji bize gereklii gstermez. Gereklik, srekliliktir. Gerek zamanda anlar yoktur. Henri Bergson Gerek zaman, srekli ak hlindedir; uzunluk lleriyle (1859-1941) belirlenmi ayr birimleri yoktur. Ayns mekn iin de geerlidir. Btn bunlar akln hileleridir. Henri Bergson, Freuddan nce rya ve telepati olaylarna dikkati ekmitir. Bergsonun bu grleri gerekstcln nemli bir destei olmutur. 2. RUHBLM LE LGL ALIMALAR Avusturyal Dr. Sigmund Freud (1856-1939) insan ruhuna ve bilinaltna dair nemli bulularyla r aarak 20. yy.daki btn sanat ve dnce akmlarn etkilemitir. O, insann iki benlik tadn ileri srer. Bu benlik iki lem gibidir. Bunlar uuralt (bilinalt) ve uur (bilin) lemi. Bilinalt, asl benliimizdir. Toplumun basks, kurallar yznden asl arzularmz, eilimlerimiz buraya itilir. uur ise yapmack benliimizdir. Toplumun kurallarna uyan, isteklerimizi denetleme altnda tutan yanmzdr. Bilinalt rya, bunalm, sayklama gibi uurun zayflad durumlarda kendini gsterir. Ayrca uur hlindeyken azdan karlan szler, kelimeleri yanl telaffuz etme, sz ve el akalar tarz, korku, nefret ve hayranlklar da uuraltnn belirtileridir. Freud, ruh hastalklarn tedavi etmek iin uuraltndaki Sigmund Freud gizli arzular tespit etmeyi ve hastaya syletip onu ferahlatmay (1856-1939) tercih ediyordu. Freudun bu grleri gerekstclere nemli bir kaynak olmutur. Onlar da Freud gibi uuru deil, uuraltnn belirtilerini yorumlayarak iir yazmak veya resim yapmak istemilerdir.

3. EMPRESYONZM

(mpressionnisme)

lk olarak resimde kendini gsterdi. Sanat, nerede gzel bir ton birleimini, renk ve biimlerin ilgin bir oluumunu, ilgin bir konuyu bulursa oraya sehpasn kurabilir ve izlenimini tuvale geirebilirdi. Saygn konu, doru biim gibi klasik kurallar bir yana atlmt. yle aylarca bir resim zerinde almak gereksizdi Empresyonistlere gre. nk doa ya da konu srekli deiir: Bulutlar gnein nn kapatabilir, rzgr sudaki yansmay bozabilir. Ressam bu dnceyle doann kendine zg bir ann yakalamay mit ederek tuvale hzl fra vurularyla ve ayrntlara dikkat etmeden resmini hemen yapar. Eski ustalarn yapt gibi, istedii rengi bulmak iin boyalarn uzun sre kartrmaya vakti yoktur. te resimlerdeki bu bitmemilik duygusu ve batan savma grnen yntem eletirmenleri kzdryordu. Bu tarz resim yapanlar 1874te bir sergi dzenlediler.

Resim 1 / Impression: soleil levant (zlenim: Gn Doumu) / Monet Bu sergide Monet adl ressamn Impression: soleil levant (zlenim: Gn Doumu) adl tablosunda bir limann sabah sisleri arasnda grnm resmedilmiti. (bkz. Resim 1) Bu tablonun adn gln bulan bir eletirmen, tm bu sanatlara empresyonistler (izlenimciler) adn verdi. Ama, bu ressamlarn tablolarn salam bir bilgiye dayandrmadklarn ve geici bir ann izlenimini yeterli bulduklarn belirtmekti. Bu isim tuttu. Bu isimdeki ince alay zamanla unutuldu ve bir sre sonra bu sanatlar kendilerine empresyonist dediler. Fotoraf makinesinin icad da bu akmn tutulmasna katkda bulundu. nceden az ok paras olan herkes hayatnda hi olmazsa bir kez portresini yaptryordu ve bu portre de o kiiye benzemeliydi elbette. Ama fotoraf makinesi knca hem daha ucuz hem daha abuk olarak 5

kii, resmini hem de olduu gibi grebiliyordu. O zaman da ressam iin bir eyin aynsn izmek zorunluluu kalkyor, bu grev fotoraf makinesine kalyordu. zlenimci ressamlara gre onlar eskilere gre daha gereki resim yapyorlard. Mesela eskiler ok uzaktaki bir insann yz hatlarnn ayrntlarn izerken, empresyonistler gerekte nasl grnyorsa yle; yani silik, belli belirsiz iziyorlard. D dnyaya ait gzlemleri i lemde meydana gelen ruh hllerine gre yanstan bu resim ve edebiyat akm gerekst eserlere zemin hazrlamtr. Belli kurallara bal kalmadan, o an iinden geldii gibi eser oluturmak srrealizme giden bir admdr. 4. KBZM (Cubisme) 1910lu yllarda nce resim akm olarak beliren bu akm, daha sonra iire sram ve 1930lu yllara kadar devam etmitir. Bu akm da gerekstcle nemli bir basamak olmutur. Kbistler empresyonistler gibi geici bir n deil; varln zn, uuraltnn gizlerini yanstmay amaladlar. D leme bak asn deitirdiler. Nesnelerin doal dzenini bozarak onlar baka baka alardan gstermeyi tercih ettiler. Resimde boyutu derinlemesine ve geometrik biimler altnda izmek istediler. Kbist ressamlar nesneleri gzle grndkleri gibi betimlemeyi, geici bir ann hayal izlenimini izmek olarak grdler. Asl amalar bir eyi kopya etmek deil, yeniden yaratmaktr. Yani betimlemeye kar deiller, betimlerken varl yeniden dzenlemek gerektiini dnyorlard. rnein bir kemann hayalimizde oluan grnts, gzlerimizden grdmzden ok farkldr. Hayalimizde bu

Resim 2 / Keman ve zmler / Pablo Picasso 6

nesnenin deiik zelliklerini ayn anda grebiliriz, diyorlard. Bu konuda Pablo Picassonun 1912de yapt Keman ve zmler adl tablosu gzel bir rnektir. (bkz. Resim 2) Kbist ressamlar bir adam izeceklerse sadece onun grn, duruu, bulunduu yeri deil, onun aklndan geenleri, hayalleri sevap ve gnahlarn da ayn tabloya sdrmaya altlar ve o kiinin yzne diledikleri anlam vermekte serbest davrandlar. Tek bir tuval iine sdrlmaya allan bu hayaller, duyumlar; resmi d lemden ve tabiattan iyice uzaklatrd. Kbist airler de ayn ressamlarn kulland yntemi iire uyguladlar. Bir anda gelen duygu, dnce ve grnmleri ayn iirde topladlar. Onlarn tek amac o zamana kadarki d gerek anlayn sarsmak ve bozmakt. Onlar Eserlerimizi halkn anlamamas olaandr; nk onlar biz de anlayamyoruz. diyordu. Hibir uur hli kartrmadan i benlii yanstmak, tek amalaryd. te bu zellikleri ile bu akm srrealizmi hazrlamtr. 5. FTRZM (Futurisme)-GELECEKLK Kbizm ile yat resim ve edebiyat akmdr. Kbizmin ilkelerini benimsemekle birlikte ondan farkl olarak bir de ayn tablo veya iirde bir kiinin gemi, imdiki ve gelecek zamanna dair duyumlarn da yanstmaya alr. Edebiyatta devrim ve dinamizmi vurgulayan akm olarak deerlendirilir. talyan air, romanc, oyun yazar ve yayn ynetmeni Filippo Tommaso Marinettinin 1909da Pariste Le Figaro gazetesinde yaymlad bildiri gelecekilik akmnn manifestosu oldu. Bildiride

Bizler mzeleri, ktphaneleri yerle bir edip ahlklk, feminizm ve btn yararc korkaklklarla savaacaz. deniyordu. Bu, gemiin btnyle reddi demekti. Gelecekiliin kurucusu Marinetti, Avrupada birok yazar etkiledi.

Rusyada Velemir Hlebinikov ve Mayakovski gelecekilie yneldi. Rus gelecekiler kendi bildirgelerini yaymladlar. Pukin, Tolstoy, Dostoyevski reddedildi. iirde sokak dilinin kullanlmas istendi. 1917 Ekim devriminden sonra da geleceki akm glendi. Gelecekilik 1920lerin ortalarna doru etkisini yitirdi. Eserlerinde mantkl cmleler kurmay reddeden gelecekilerin parolas szcklere zgrlkt. Bu yzden kelimelere serbest bir anlam kazandrmak istediler. Topluma ve manzaraya alayc bir gzle baktlar. amzn sembol olarak grdkleri makineyi vdler. Kalabalk ehirlerin grltl hengini, motor sesini iire sokmaya altlar.

FTRZM BLDRS (ZET) iirde temel geler cesaret, cret ve isyandr. Edebiyat durgunluktan ve uyuukluktan syrlmaldr. Edebiyatta ilenecek konular saldrgan hareketler, kavga ve dvtr. Dnya yeni bir gzellikle zenginlemitir. Yeni gzellik srattir, hzdr. Motoru gle sarslan, homurdanan bir yar arabas Victoire de Samotracedan daha gzeldir. Ancak kavga gzeldir. Saldrgan zelliklerden yoksun bir aheser olamaz. iir tannmayan ve bilinmeyen glere kar saldrgan olmaldr. Yzyllarn en yksek noktasnda bulunuluyor. Olanakszlarn kapsn amak dururken geride kalnmamaldr. Zaman ve mekn artk lmtr. Snrsz ebed srat elde edildiine gre, mutlakta (absolu) yaanyor demektir. Dnyann tek salk ilac savatr, feminizm, frsat kollayclk, karclk lanetlenmelidir, denmektedir.

Victoire de Samotrace

Trk iirinde Nazm Hikmet ve zzettin Dinamo gibi airler ftrizmin gelecekilik ve biraz da makinecilik ynlerini benimsemilerdir. Nazm Hikmet hayat gr bakmndan Rus komnizmini benimsemi, slubunda da komnist Rus airlerin, zellikle Vladimir Mayakovskinin etkisi altnda kalmtr. 8

Balangta ftristlerin nclerinden olan Mayakovski daha sonra komnist partisine girmi, ftrist sluptan faydalanarak parti toplantlarnda okunan iirler yazmtr. Partinin basklarna dayanamayarak 1930 ylnda intihar eden Mayakovski iirlerinde belirli ritimler kullanrd.Mesela onun bir iiri yle balar: ta-ra-ra re-ra ta-ra-ra-ra
MAKNALAMAK Trrrrum, trrrrum, trrrrum! trak tiki tak! Makinalamak istiyorum! Beynimden, etimden, iskeletimden geliyor bu! Her dinamoyu altma almak iin ldryorum! Tkrkl dilim bakr telleri yalyor damarlarmda kovalyor oto direzinler lokomotifleri! Trrrrum, trrrrum, trrrrum! trak tiki tak! Makinalamak istiyorum! Mutlak buna bir are bulacam ve ben ancak bahtiyar olacam karnma bir trbin oturtup kuyruuma ift uskuru taktm gn! Trrrrum, trrrrum, trrrrum! trak tiki tak! Makinalamak istiyorum!
Nazm Hikmet Ran

Nazm Hikmet Ran (1902-1963)

Nazm Hikmet de bu airin bu trden denemelerini Trkeye uygulamtr. Bunun en belirgin rnei de yandaki Makinalamak adl iiridir. Bu iirde air makineyi vyor, kendisinin makineye dnmesini istiyor. Yani insan ile makine karm bir varln hayalini kuruyor. air ayn zamanda hem kulland sesler hem de msralarn dizilii ile makine sesini bir henk unsuru olarak kullanmtr.

6. DADAZM (Dadaisme) I. Dnya Sava srasnda Zrihte (svire) balayan ar utaki resim ve edebiyat akmdr. Bu akma bu ismin nasl verildii zerine eitli sylentiler vardr. Bir gre gre Tristan Tzara adl bir airin bakanlnda toplanan gen edebiyatlar bu edeb harekete isim bulmak iin Franszca Larousse (Larus) szlnn yapraklar arasna bir bak daldrdlar. Bak dada kelimesi zerinde durduu iin kendilerine dadac anlamna gelen Dadaist (dadaiste) adn verdiler. Dada Franszca ocuk dilinde tahta at demektir. 9

Dadac ressamlar eserlerini ocuklarn yapt resimler gibi yapmaya alyor, sanatn grkemlilii ile alay ediyorlard. ocuksu da da heceleri de onlara ocuklua dair her eyi hatrlatyordu. Edebiyat alannda ise Tristan Tzara (1896-1963) 1917'de Dada dergisini karmaya balad. Bu dergide dadaizmin ncleri Ball, Hans Arp, Richard Hulsenbek ve Tzara; ses iiri, anlam dlk iir ve ans iiri adn verdikleri yeni iir biimlerini denemeye baladlar. Ksa zaman sonra Fransa'nn nde gelen airlerinden Aragon, Eluard, Breton bu dergide yazmaya baladlar. Hibir akma, hibir edebiyat kuralna uymamak ilkeleri oldu. Ayrca hibir ahlk ya da toplum kuralna uymamak, her eyle alay etmek de ilkeleri arasndayd. Onlara gre sanata, edebiyata ve Tristan Tzara topluma dair btn kuramlar bo ve hitir. (1896-1963) Btn deerlere ba kaldrdlar. Hayatn sama, boucu ve anlamsz olduunu eserlerinde dile getirdiler. Aslnda amalar I. Dnya Sava'nn katliamlarn, teknolojik ilerlemeye kr krne balanmann yzeyselliini, Avrupa toplumunun yozlamasn; sava, toplum, gelenek, din ve sanat gibi tm yerleik deerleri protesto etmekti. Dadaizmin nclerinden biri olan Hans Arp Sosyal Estetikten Zamanla Daha Fazla Uzaklatm adl yazsnda Dada hareketi ile ilgili olarak unlar diyor: "Dada, insann akla uygun aldanlarn ortadan kaldrmay ve de doal ve mantksz dzene yeniden kavumay amalamtr. Dada, insann mantkl anlamszlklarn, mantksz samalklarla deitirmeyi istemektedir. te bu yzden biz, Dada'nn byk davulunu btn nefesimizle flyoruz. Dada iin felsefeler, braklm eski bir di frasndan daha az deerlidir. Dada onlar byk dnya liderlerine brakr. Dada, erdemin resmi szlnn iren entrikalarn knamaktadr. Dada, sama olan iin vardr ki bu samalk anlamszlk anlamna gelmez. Dada doa gibi sama ve akla aykrdr. Dada doadan yana ve sanatn karsndadr". Bu akm gerekstcln nn amtr; hatta Dada hareketinin iinde yer alan pek ok sanat daha sonralar srrealizmi benimsemilerdir. Dadaizm ayn zamanda baz ynleriyle II. Dnya Sava iinde beliren varoluuluk Tzara'nn Mart 1920'de Paris'te akmn da hazrlam saylr. kard derginin kapa

10

B. SRREALZM (SURRALSME)-GEREKSTCLK
Yukarda bahsedilen akm ve almalarn yan sra 20. yy.n ilk yarsnda gerekleen I. Ve II. Dnya Savalar; Nazizm ve komnizm gibi toptanc, ezici ve baskc rejimler; imha edici silahlar, toplum ve bireyin hayatndaki hzl deiiklikler, bunalmlar, tedirginlikler ve kmazlar hlinde gerekstc eilimleri beslemitir. Gerekstcle bu isim 1924te Gerekstcln I. Manifestosu (Bildirisi) yaymlanarak verilmitir ve bu akm birok gen sanatnn duyduu bir zlemi dile getiriyordu: Gerekten ok daha gerek bir ey yaratmak. Srrealistlerin ou Freudun yazlarndan etkilendi. Freud bilin hlinin zayflad anda iimizdeki ocuun ve vahinin ne ktn sylyordu. Bu dnceden hareketle Srrealistler tamamen uyank bir akln hibir zaman sanat retemeyeceini ne srdler. Onlara gre akl bize bilimi verebilir; ama sanat ancak akl d bir ey verebilirdi. Aslnda yeni gibi grnen bu dnce yeni saylamaz. Coleridge (1772-1834) gibi Romantik yazarlar akl uzaklatrp hayal gcn serbest brakmak iin haha gibi uyuturucu maddeleri kullanmay denemilerdi. Srrealistler de bilincimizin derinliklerindeki eylerin yzeye kmasn salayacak bir zihinsel dzeye ulamann hayalini Manifestes du Surralisme kurmulardr. Dsel grntlerin resmedilmesi gibi; tpk (1975 Basm) ryalar gibi geliigzel, karmak ve anlalmaz Mesela ryamzda kedimiz ayn zamanda halamzdr ya da biz baka bir eyizdir ve kendimizi dnyadaki hibir yere benzemeyen bir yerde bulabiliriz. Balca Srrealist ressamlardan biri olan Salvador Dali dlerdeki garip karmaay taklit etmeye alt. Gerek dnyann artc ve tutarsz paralarn birbirine kartrd. 1938de yapt Bir Yzn ve Bir Meyve Ksesinin Kumsaldaki Hayali (bkz. Resim 3) adl resminde iinden tnel geen da, ayn zamanda bir kpein kafasdr. Bolukta asl duran kpein gvdesi, iinde armutlar olan bir meyve ksesinden olumutur. Bu kse de bir kzn yzne dnr. Baz paralar net, baz paralar belirsiz ve anlalmaz Tpk ryalarda olduu gibi Dalinin bu resimdeki kpei ve meyve ksesi bir kiinin anlalmas zor bir dn yanstr. Dali, ayn zamanda her biimin ayn anda birden ok eyi betimlemesini salayarak, dikkatimizi her renk ve biimin olas birok anlam Salvador Dali stne ekmitir. Tpk baarl bir kelime oyunu gibi yleyse (1904-1989) gerekstcler, kendilerine gerekstc dense de aslnda onlar gerein dna kmyor, yalnzca gerein snrlarn geniletmek istiyor. uur lemi gibi, uur altn da gerek sayyorlar. Bilinalt ile bilin, birlikte gerei oluturuyor. Dalinin resminde olduu gibi gerek varlklar ryadaki gibi bir araya gelmi.

11

Resim 3 / Bir Yzn ve Bir Meyve Ksesinin Kumsaldaki Hayali / Salvador Dali Srrealistler Freudu kaynak olarak grdklerinden uuralt gerek benliktir. diyor ve bu yzden geree ulamak iin insann uyku ve buhran hllerini bilinli hllerinden daha stn tutuyorlard. Akl ortadan kaldrmyor; yalnzca geree ulamakta zayf bir ara sayyorlard. yleyse mantkl bir ekilde iir yazmak, dnerek belli kurallara uygun eser oluturmak, iirin safln ve itenliini bozar. Onlara gre sanat bir hner deildir, uuraltnn verileridir. Sanat o verileri tespit ettii lde asl iiri meydana getirmi olur. air ya da yazar bir yaratc deildir, i benin emirlerini kda geiren bir daktilo gibidir. O zaman doal olarak, bu eserlerde anlalrlk aranmamaldr. Rya gerekstcln belli bal temalarndandr. Bu konuda Freuddan etkilenmilerdir. Asl benliimiz olan uuralt ryalarla da vurur. Toplumun basklaryla bastrdmz gerek arzu ve eilimlerimizi barndran bilinalt, ryalarla su yzne kar. Akl hastalar ve uyuturucu madde kullananlar da gerekstclerin ilgisini ekmitir; nk onlar d gerekten kopmutur. Hatta izofrenler hayal ile gerei birletirirler. Gerekstcler kendilerini bu hastalarn yerine koyup keifler yapmaya almlardr. iirin aklla kavranan bir manas olmadn savunan gerekstcler, akl ve manta olduu kadar toplumun btn deer yarglarna, alkanlklarna, ahlk anlayna da kardr. Freudcu bir gzle bakldnda btn bunlar; asl benliimizi, gerek kiiliimizi bilin altna iter.

12

SRREALST RLERDEN RNEKLER

MEZAR TALARIndan Niin Seni mezarna drt kpeinle Bir gazeteyle Ve apkanla gmmelerini istedin, stedin ki tana unu yazsnlar: yi seyahatler. Philippe Soupault

ALABALIK Siz ey ss ss yklan kylar Doldurmak iin btn aynay Akntlarda bir gidip bir gelen kayn Hltyla fsldat kumsal Ot, ot, o hep ekik, gergin Ot, ot, dinlenmek bilmeyen Ne yapar, ne olur o sntnz Gnlnn tutup iine frlatt Saydam frtnalarda? Ren Char

Onlar deneye de kardr. O da akln emrindedir. Deer yarglar, deney hep fayday, kar gzetir. Oysa gerekst gerek kar gzetmez. Srrealistler dnyaya ve topluma mizahi gzle bakarlar. Mizah, d geree kar umursamazl dile getirir. Eyann, kelimelerin, grntlerin normal yaplarn bozar. Zihni artr, mantkla alay eder. Akl devre d olunca iir, olaanstlklerle dolu, harikalarla dolu masallar lemi olur. Srrealistler harikann tasvirine de altlar; nk harikalar leminde gln ve esrarl eyler i iedir. Kii snrl gerekle kalmaz; hayal, fantastik olan da kavrar. Gerekstclerin en ok nem verdikleri ey imaj (image)dr. Yani Trkesi ile imgedir. mge; zihinde tasarlanan ve gereklemesi zlenen ey, d, hayal, hlyadr. maj, birbirine ok uzak saylan gerekleri iyice yaklatrr. Olmaz olur yapar. rnein ate bir gerektir. Simit de bir gerektir. Ate gibi simit dediimizde bu gerekleri yaklatrm oluyoruz. Hibir simit ate gibi scak olamaz; ama burada byle bir hayal var. Bu, ok basit bir rnek tabii Bu gerekler birbirinden ne kadar uzakta ise, ne kadar ilintisiz ise imaj da o kadar kuvvetli yaplm saylr. Srrealistler imaj bulurken dnmediler, hesap yapmadlar. majlarn en gls keyf ortaya kar. dediler. Tpk

afyonun yaratt hayaller gibi kiinin arzularna boyun emez, aniden ortaya kar. Bu imajlar soyutu somut, somutu soyut gibi gsterebilir; ou zaman artr ve insan gldrr. Gerekstclk akmnn ncs Andre Bretonun u dizesinde olduu gibi: Kprnn zerinde kedi bal bir iy sallanp duruyordu. Grld gibi iy bir gerek, kedi ba ayr bir gerek Birbiri ile ilikilendirilmi. Yani burada imaj (imge) var.

Andre Breton (1896-1966)

13

Gerekstcler eserlerini yazarken aadaki yntemleri kullandlar:

1. Mademki air, i benin emirlerini daktilo gibi kda geiren bir makinedir; yleyse bu i lemin buyruklarn almak gerekir. Bunun iin bilinli olmadklar anlarda iir yazmay denediler. Freud gibi ipnotizmay denediler ya da uyuturucu maddeler kullandlar. 2. La Cadavre Exquise dedikleri bir oyunla iirler yazdlar. Cadavre Exquise udur: Birka kii toplanr. Elden ele dolaan bir kdn zerine herkes bir kelime ilave eder. Sonunda hepsinin toplamndan beklenmedik bir cmle, gerekst bir anlam meydana gelir. Eer bu, bir resim yapmak iin uygulanrsa o zaman da herkesin bir izgi ya da desen ilave ettii acayip bir resim meydana gelir. Onlara gre bu oyun, uuraltnn kendiliinden boalmasna imkn verir. 3. Otomatik yaz dedikleri bir yntemle iirler yazdlar. Bu, uur d sylenmek istenenleri tespit etmemizi salar. Otomatik yaz, airin kendi kendisiyle bir sylemedir. Sanat d dnyaya ve akla bal kalmadan zihninden baz sorular geirir ve yine d dnyaya, akla bal kalmadan bunlara cevaplar verir. Hner, sanat, bulu kaygs gtmeden yapar bunlar. Bu ekilde srrealistler otomatizmi, yani rast gele yazmay tercih etmilerdir. Bylece i ben aa kacaktr.

Srrealistler dili; ak, anlaml ve faydal kullanmadlar. slupta zenti kandklar bir durumdur. ten gelen, domaca gerekleri hemen o anda, karmadan ortaya koymak iin de olabildiince de hzl yazmaya dikkat ettiler. Tpk empresyonist ressamlarn doadaki bir an karmamak iin hzl davranp resim yapt gibi. imdi biz de srrealistler gibi davranp bu akmla ilgili anahtar szckleri geliigzel art arda sralayalm: gd, i ben, uuralt, bir anda kendiliinden gelen duygularn yazlmas, domaca, otomatik yaz, harika, gerekst gerek, rya, hayal; gerei alglamada akl, mantk, deney yetersiz; tm deer yarglarna kar olma, esas gerek bilinaltnda sakl, mizah, alay, olaanstlk, fantastik, ipnoz, cadavre exquise, akl hastalar, uyuturucu, otomatizm, imaj, hzl yazma, slupta zenti yok, geliigzel 14

SRREALSTLER BR ARADA
Breton ve Soupault, yaptklar bir deneyde, coku ierisinde bilinaltnn, dlerin sanatsal yarat eylemi ierisinde ancak ruhsal otomatik yaz ile ifade edilebilecei sonucuna vardlar. Otomatik yaznn esin verici etkisi altnda Andr Breton ve Soupault; Aragon, Picabia, Paul Eluard, Antonn Artaud, Rene Clevel, Benjamin Pret, Robert Desnos gibi birok airi yanlarna alarak 1924 ylnda Gerekstcln Birinci Manifestosunu ilan etti.

15

C. EGZSTANSYALZM (EXSTENTALSME) VAROLUULUK II. Dnya Savandan sonra Avrupann en moda felsefi akmdr. Savalarn getirdii ykm ve umutsuzluktan varoluuluun doduu sylenir. Varoluuluk ayn zamanda baskc, ezici rejimlere kar insanolunun savunulmas ve hr iradenin uyandrl olarak yorumlanr. Kimilerine gre makinenin insan ruhunu yok eden basksna kar, ylgn insann direniidir. Varoluuluun kurucusu Soren Kierkegaard adnda Danimarkal bir dnrdr. 1940larda ortaya km gibi grnen bu akmn ilk grleri aslnda 19.yy.n ortalarnda belirmitir. Bu felsefe iki kola ayrlr: Hristiyan varoluuluk, Hmanist varoluuluk Her ikisinin de retken olduu dnem 20.yy.dr. 1. Hristiyan Varoluuluk Temsilcileri Gabriel Marcel ve ayn zamanda varoluuluun kurucusu olan Soren Kierkegaarddr. Soren Kierkegaarda gre en yce ahlk varlk, bireyin kendisidir. Bu yzden insann en nemli etkinlii karar vermektir. Yaamlarmz yaptmz seimlerle yaratr ve kendimiz oluruz; yani kendi varlmz, kiiliimizi olutururuz. Ancak bu seimleri akl ile yapamayz. Bu, bilinmeyene doru uursuz bir hamledir. Bunu yaptran imandr. Kierkegaard, Protestan Hristiyanln ana gelenei iinde kalmt, bireysel ruhun Tanryla ilikisinin her eyden nemli olduuna inanyordu. Hristiyan varoluulukta hibir varolu, dolaysyla Allah da ispatlanamaz; hatta Tanry aklla ispat etmek kfrdr, yani onu inkrdr. O, aklla ispat edilmez; hakiki bir dindar Allahla iten ahsi temas hlindedir. Katolik Gabriel Marcel Soren Kierkegaard ise din varoluuluu daha (1813 - 1855) sistemli bir hle getirmitir. Ona gre varolu, hayat boyunca daima seimler yaparak kendi kendini oluturmak, meydana getirmek ve bylelikle daha yceye, Tanrya ulamaktr. mit hayatn artdr ve deta ruhumuzun yapld kumatr; yani hmanist varoluuluun tersine mit ve iman burada ok nemlidir. Gabriel Marcel (1889-1973)

16

2. Hmanist Varoluuluk Varoluuluun dinsel inanca hi bavurmayan koludur. Bu gelenein kkleri 19.yy.a, Soren Kierkegaardn eserlerinin yan sra bir ateist olan Nietzschenin eserlerine dayanr. 20.yy.daki en nemli temsilcileri Martin Heidegger ve Jean Paul Sartredir. Edebiyata etki eden varoluuluk budur. Bu sistem eski felsefeye, ruha, akla ve idealizme kardr. Tanrya, tarihe, gemi ve gelecee inanmaz. mit yerine kmazlar ve bunalm vardr.

Jean Paul Sartre (1905 - 1980)

nsan sorumludur; yalnz kendinden deil, btn insanlardan; hatta kendisinin dnda gerekleen savalardan bile. nsann seme hrriyeti onu setiklerinden ve yaptklarndan sorumlu klar. nsann nasl bir insan olacana karar vermesi yine o insann elindedir. Bir bakma insan kendisini seer ve bu ii yaparken bakalarn da semi olur. Kendi eylemimizle btn insanla Siz de byle yapn! demi oluyoruz nk. Mesela evlenip oluk ocua karmakla insanlara Evlenin ve ocuk sahibi olun! demi saylrz. O zaman sorumluluumuz iyice artmtr; dier insanlardan, onlarn tercihlerinden de sorumlu oluruz. Seim yaparken hrz. Varoluulara gre hrriyet, akldan ok igdye dayaldr. Seimlerimizde Tanr, kader, soya ekim, maddiyat etkili deildir. Varolu; iinde bulunduumuz artlara kar takndmz tavrda, yaplan seimdedir. Olumsuz, kt artlarn iinde olsak da bunlara kar takndmz tavr bizim kendi seimimizdir, bu yzden hrz. Bizi kuatan olumlu ya da olumsuz artlar beenmek veya inkr etmek varolutur ve bizim elimizdedir. Gzel ya da irkin, zengin ya da fakir domak; anne babamz semek bizim elimizde olmasa da bu durumlarda taknacamz tavr hr irademiz sonucu ortaya kar. Mesela Trk olduu iin insann vnmesi ya da fakir olduu iin utanmas hr olarak yaplan birer seimdir. Genel ahlk diye bir ey yoktur. Bir eylemin iyi veya kt olduuna biz karar veririz. Ahlk da bir seimdir yleyse. Ne olursa olsun insan kendince iyi olan semitir; insan kty tercih etmez. nsann yapt her ey iyidir, isterse bu cinayet olsun. Binlerce yoldan bunu semise insan bu eyleminin sonunda sevin iinde hesabn da vermelidir.

Martin Heidegger (1889 - 1976)

nsan hayatta neleri seiyorsa odur. Varoluuluk felsefesinde eski felsefelerin tam tersine Var olma zden nce gelir. ilkesini benimser. Ne demektir bu? nsan nce var olur; zn, kiiliini yaadka kendi seimleriyle kendisi oluturur, demektir. Bu dnce varoluuluun temel fikridir. Bu ynyle insan bir masadan ya da aatan deerlidir.

17

Hayat biz eylemlerimizle anlaml klarz. Varoluu felsefede seim nemlidir. yleyse eylem, bu felsefenin temelidir. Yaptmz ve baardmz kadar deerliyiz. Kendimizi bulmak ve kendimizle birlikte toplumu da kurmak iin hareket etmeli, mcadele vermeliyiz. Yan gelip yatmak, bo vermek yoktur. Dnyay ben mi kurtaracam, ben yapmasam bakas yapar! demek yanltr. Hayatn tek bana bir anlam yoktur. Yaptmz eylemde ne Tanr ne kaderin etkisi vardr. Tek sorumlu biziz. stedik ve yaptk. Bizim iin nemli olan kendi zamanmzdr. Biz yokken hayat da yoktur; nk gzel gnler olsa da biz ldkten sonra bunlar gremeyiz. Gemie balanmak ve uzak gelecei dnmek doru deildir. inde bulunduumuz ada seimler yapp eyleme dntrmeliyiz. nsan bunalmdr. nsan kendini yaratmak, oluturmak iin seimler yapmak zorundadr. Bu seme hrriyeti de onu bunalma sokar. Karar vermek zere olan herkesin bu krizi yaamas da doaldr zaten. Mesela savata askerlerini lme yollayan komutan, yazmak iin eline kalemi alan yazar Bir ie atlrken umutlanmamal. mit etmek olmayan eyleri yardma armak demektir. Kii bu felsefeye gre tesadfle dnyaya gelmi ve terk edilmi bir yaratktr. nsan; braklm, tanrsz ve yardmcsz olduuna gre mitsizlik de olaan bir duygudur. Biz seimimizi yapacaz; ancak sonunun ne olacan dnmeyeceiz, mitlenmeyeceiz. Hayal kurmayacaz, sadece elimizden geleni yapacaz. ler, biz nasl kararlatrdysak yle olacaktr. nsanlarn yaamlarna bir anlam aramas samadr. Hristiyan varoluulukta varolu sonsuza alp kii yapt tercihlerle Tanrya giderken hmanist varoluulukta varolu sonsuzlua deil; hilie, samala alr. Onlara gre yaam anlamszdr. Anlam aramak, hayal kurmak yerine reteceiz. Sanat politikaya karmal; nk politika sanat aalatmaz, tersine yceltir. Varoluuluk yukarda zikrettiimiz bu ilkeleri ile edebiyata, zellikle roman ve tiyatroya geince byk bir n kazanmtr. Varoluular kendilerinin toplumcu bir edebiyat yaptklarn sylerler. Onlara gre yazar, ana katlmal ve yapt seimle yaad topluma ve zamana yn vermelidir. Yazar, iinde yaad toplumun bunalmnda grevini yerine getirmelidir. Zaten buhrandan kamak bounadr. Varoluu yazarlarn banda Jean Paul Sartre gelir. Sartre, alarnn sknt ve bunalmlarndan bir sorumluluk duymayan, kendilerini gzel sluba ve iyi romancla veren Gustave Flaubert ile Honor de Balzac knamaktadr. Buna karlk alarnn sorunlarn dile getirip zmler arayan Emile Zola ile Andr Gidei beenmektedir. Faydasz roman ve iirler yazmak adan kurtulmay salamaz. Poplizm yapmyoruz. Varoluular toplumcu olduklar ynndeki iddialarna ramen gerek anlamda toplumcu olamamtr. Halka hitap eden bir edebiyat deildir. Kapal, anlalmas g, felsefi eserler vermitir. Zaten Sartre da Poplizm yapmyoruz diyerek bunu dile getirmitir. Yani halkn anlad ve beendii tarzda yazmyoruz, demek istiyor.

18

Dnya sama ve irentir. Sartre edebiyatta slupulua kardr. Yaln, cokunlua yer vermeyen bir dili vardr. Romanlarnda umutsuzluu ve bunalm yanstmak iin dnyay yle tasvir eder: Dnya sama ve irentir. Her ey fazladr ve gereksizdir. Tabiat bile irkin, gne bile uursuzdur. O, Sinekler adl didaktik tiyatrosunda deta varolu felsefesini aklar. Konusunu Homeros Destan ve Elektra tragedyasndan alan bu oyunda kaderin deimezlii ve tanrlarn izdii aln yazs grne kar kar. Bu eserinde varolu akmnn ana fikri olan nsan kendi varln hr seimi ile kendi yaratr. grn iler. Varoluuluk esas rnlerini dz yaz trnde verse de gerekstclk akm ile birlikte iiri ve dier sanatlar da etkilemitir. Bizde 1955ten sonraki eserlerde etkisi sezilir.

KAYNAKA Gombrich, Sir Ernst, Sanatn yks, Remzi Kitabevi, stanbul, 2007. Kabakl, Ahmet, Trk Edebiyat-1, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul, 1989. Kaplan, Mehmet, iir Tahlilleri-2, Dergh Yaynlar, stanbul, 1988. Magee, Bryan, Felsefenin yks, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2004. MEB Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl TRK EDEBYATI DERS retim Program ve Klavuzu, MEB, Ankara, 2005. 6. Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005. 7. http://www.felsefeekibi.com/forum/forum_posts.asp?TID=37475&PN=5&get=last (30/07/2010 saat 16.15) 8. http://mimoza.marmara.edu.tr/~avni/dersbelgeligi/desenyazilari/1sayi/adil.html Dadaizm, Adil Bilhan Altay (30/07/2010-saat 15.11) 9. http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=felsefi&ayn=tam (04/08/2010-saat 09.35) 10. http://www.turkceciler.com/edebiyat_akimlari/futurizm.html (04/08/2010-saat 09.47) 1. 2. 3. 4. 5.

19