GKSEL KOORDNAT SSTEMLER

Gksel koordinat sistemleri, uzaydaki cisimlerin koordinatlarn belirlemek iin kullanlrlar. Bu koordinat sistemleri
ile yersel ve yrnge koordinat sistemleri arasnda iki temel farkllk vardr. Bunlarn biri, gksel koordinat sistemlerinde
konum belirlemek iin gzlem olarak sadece dorultularn kullanlmasdr. Uzunluklar konum belirlemede kullanlmaz
nk gk kresi birim yarapl bir kre, kullanlan btn dorultular da kre ierisindeki birim vektrler olarak ele alnr.
kinci fark, gk kresinin eklinin elipsoid ya da kre olarak alnmasdr. Bunun sonucu olarak matematik zm daha
basittir. Gksel koordinat sistemleri de genel olarak drde ayrlabilir.
Ekliptik Koordinat Sistemi
Alm (Rektasazyon) Koordinat Sistemi
Saat As ve Birinci Ekvator Koordinat Sistemleri
Ufuk Koordinat Sistemi
2.1. Ekliptik Koordinat Sistemi
Bu sistem heliosantrik yani orijini gnein arlk merkezi olan bir sistemdir. Koordinat sisteminin birinci ana dzlemi
ekliptik dzlemi alnr. Z
E
ekseni, gnein merkezinde ekliptik dzlemine dik olan pozitif yn ekliptikten da gk
kresinin kuzey gk kutbuna dnktr. X
E
ekseni, gnein merkezinde Z
E
eksenine dik ve -ilkbahar noktasna yneliktir.
Y
E
ekseni ise sa el kuralna gre bu iki eksene dik olarak yer alr.
Yldz

X
E
(lkbahar
Noktas)
E
k
l
i
p
t
i
k

M
e
r
i
d
y
e
n
i
Z
E
Ekliptik
Y
E

Ekliptik
Meridyeni
O
Ekliptik Kutbu
P
E
X
E
(lkbahar
Noktas)
Y
E
Z
E

Ekliptik koordinat sistemi bir gksel koordinat sistemidir ve ayn zamanda yldzlara gre hareketsiz olduu kabul
edilebilir. ok az miktarda dnme hareketi vardr fakat bu hareket ou uygulamalar iin dikkate alnmayacak kadar kk
olmaktadr.
Ekliptik koordinat sisteminde bir gk cismini koordinat sistemine balayan dorunun ekliptik dzlemiyle yapt a

E
ekliptik enlemi, -ilkbahar noktasnn meridyeni ile yapt a da
E
ekliptik boylamdr.
E
ekliptik enlemi, (-
90
0
<
E
<+90
0
),
E
ekliptik boylam (0
0
<
E
<360
0
) arasnda deer alrlar. Her iki ann art yn saat ibresinin tersi
ynndedir.
Gk kresi zerinde bulunan bir gk cisminin ekliptik koordinat sistemindeki birim vektrne ait
E
ekliptik enlemi
ve
E
boylam bilinmesi halinde dik koordinatlar;
E
E
E E
E E
E
Sin
Sin Cos
Cos Cos
Z
Y
X
]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

eklinde elde edilebilir.

2.2. Alm (Rektasazyon) Koordinat Sistemi
Alm koordinat sistemi heliosantrik yani orijini gnein arlk merkezi olan bir sistemdir. Z
RA
ekseni, dnyann
dnme eksenine paralel olarak kuzey gk kutbu ynndedir. X
RA
ekseni, gk ekvatoru ile dnyann zerinde hareket ettii
ekliptiin arakesit noktalarndan -ilkbahar noktasna yneliktir ve Z
RA
eksenine diktir. Y
RA
ekseni ise sa el kuralna gre
bu iki eksene dik olarak yer alr. Alm koordinat sistemi yldzlarn ve gezegenlerin koordinatlar bu sistemde yaynland
iin nemli bir koordinat sistemidir. Bu zelliinden dolay yersel, gksel ve yrngesel koordinat sistemleri arasndaki
geii salayan kilit bir koordinat sistemidir.
Alm koordinat sisteminin ikinci ana dzlemi, gk kresinin kuzey kutup noktas ile -ilkbahar noktasndan geen
byk daire yaydr. Bu yay alm koordinat sistemi iin balang dairesi olarak alnr. Ayn ekilde kuzey kutup noktas
ile gk cismi olan yldzdan geen byk daire yay da saat dairesini oluturur.
Gne

l
k
b
a
h
a
r

N
o
k
t
a
s

n

S
a
a
t

D
a
i
r
e
s
i
Gk Ekvatoru
Saat Dairesi

RA

RA
X
RA
lkbahar Noktas
Z
RA
Y
RA
S
p
O
Gk Kutbu P
X
RA
(lkbahar Noktas)
Y
RA
Z
RA

ekil 9. Alm koordinat sistemi

Bir gk cisminin bu koordinat sistemindeki konumu, orijin noktasn cisme birletiren dorunun ekvator dzleminde
-ilkbahar noktas ile yapt rektasazyon as ve ekvator dzlemi ile yapt meridyen dzlemindeki deklinasyon
as ile tanmlanr.
Bu deerlere gre herhangi bir yldzn birim vektr aadaki ekilde yazlr.
RA RA
Sin
Cos Sin
Cos Cos
Z
Y
X
]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

Koordinat parametreleri Rektasazyon (alm as) 0

0
< < 360
0
ve deklinasyon (ykselim as) 0
h
< < 24
h
arasnda
deer alr.
Alm koordinat sistemi ile ekliptik koordinat sistemi arasndaki iliki gk ekvatorunun ekliptie gre eimi olan =
23
0
27 ile ifade edilir. Bu iki koordinat sistemi arasndaki dnm ekliptik koordinat sisteminin X
E
koordinat ekseninde
kadar dndrlmesiyle elde edilir.
( )
E E
x
RA
Z
Y
X
Cos Sin 0
Sin Cos 0
0 0 1
Z
Y
X
R
Z
Y
X
]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

Alm koordinat sistemi eitli nedenlerle farkl balang noktalarnda tanmlanabilir. Bunlardan biri de 2. ekvator
koordinat sistemidir. Bu koordinat sisteminin arlk merkezi dnyann arlk merkezidir ve eksenler alm koordinat
sistemindeki eksenlere paralel olacak ekilde telenmitir. Z
AP
ekseni kuzey gk kutbuna, X
AP
-ilkbahar noktasna
yneliktir ve Z
AP
eksenine diktir. Y
AP
ekseni ise sa el kuralna gre bu iki eksene dik olarak yer alr.
Dnya
G

k

M
e
r
i
d
y
e
n
i
Gk Ekvatoru
S
a
a
t

D
a
i
r
e
s
i

RA

RA
X
AP
Z
AP
Y
AP
S
p
2.3. Saat As ve Birinci Ekvator Koordinat Sistemleri
Saat as koordinat sistemi daha basit ve anlalr olmas iin orijin noktalarnn konumlarna bal olarak iki farkl
ekilde dnlerek tanmlanabilir.
Bu sistemlerden ilki, orijin noktas gnein arlk merkezinde olan saat as koordinat sistemi, dieri ise orijini
dnyann arlk merkezinde olan 1. ekvator koordinat sistemidir. Bu sistemlerin ikisi de birinci temel koordinat dzlemi
olarak gk ekvator dzlemini, kinci temel dzlem olarak da gzlem yerinin astronomik meridyen dzlemini almaktadr.
Hem saat as koordinat sisteminin hem de 1. ekvator koordinat sisteminin X
HA
ekseni, gk ekvatoru ile gzlem yerinin
astronomik meridyeninin oluturduu arakesit dorusudur. Z
HA
ekseni, 1. Ekvator koordinat sistemi iin dnyann dnme
ekseni, saat as koordinat sistemi iin de gnein merkezinde dnyann dnme eksenine paralel bir dorudur ve pozitif
ynleri kuzey gk kutbuna ynelmitir. Her iki sistemin Y
HA
eksenleri ise dier iki eksene dik olan ve sol el kuralna gre
uzanan dorultulardr.
Konum belirlemek iin kullanlan t saat as; gzlem yeri meridyeni ile yldzn astronomik meridyeni arasndaki gk
ekvator dzlemindeki saat ibresi ynndeki adr.
HA
deklinasyon deeri ise koordinat sisteminin orjin noktasn yldza
birletiren doru ile ekvator dzlemi arasndaki yldzn meridyen dzlemindeki adr.
Saat As Koordinat Sistemi 1. Ekvator Koordinat Sistemi
Gzlem Yeri
Meridyeni
lkbahar Noktas
Gk Ekvatoru
S
a
a
t

D
a
i
r
e
s
i
X
HA
Z
HA
Yldz
t
HA

HA
Y
HA
Gne
Gzlem Yeri
Meridyeni
lkbahar Noktas
Gk Ekvatoru
S
a
a
t

D
a
i
r
e
s
i
X
HA
Z
HA
Yldz
t
HA

HA
Y
HA
Dnya

Koordinat parametreleri 0
0
< t < 360
0
ve -90
0
< < +90
0
O
Gk Kutbu P
(lkbahar Noktas)
Y
HA
Z
HA

X
HA
(Gzlemcinin meridyeni)
t
Gk kresi zerinde bulunan bir gk cisminin saat as koordinat sistemindeki birim vektrne ait
E
ve t
E
bilinmesi
halinde dik koordinatlar;
HA
HA
HA HA
HA HA
HA
Sin
Sint Cos
Cost Cos
Z
Y
X
]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

(14)
eklinde elde edilebilir. Tersi durumundaki zm ise u ekildedir.

,
`

.
|

,
`

.
|
+

HA
HA
1 HA
2
HA
2
HA
HA
1 HA 1 - HA
X
Y
Tan t
Y X
Z
Tan Z Sin
Burada aklanan gk kresine ait drt meridyen vardr. lkbahar noktasndan geen balang meridyeni, Greenwich
balang meridyeni, gzlem yeri meridyeni (astronomik meridyen), yldz yeri meridyeni (saat meridyen dairesi). Bu
meridyenlere gre eitli koordinat sistemleri tanmlanmakta ve aralarndaki gei salanmaktadr. Saat as koordinat
sistemi iin stten bak durumunda bu meridyenlerin grnts ve aralarndaki iliki u ekildedir.
Saat As Koordinat Sistemi

GST

t
LST
-lkbahar Noktas
X
CT
Yersel Doal Koordinat Sisteminin Balang Ekseni (Greenwich
Meridyeni)
Yldz Saat Dairesi
X
HA
Ekseni
Burada, NCP kuzey gk kutup noktasn, LST (Local Apparent Sideral Time) yerel astronomik yldz zamann, GST
(Greenwich Apparent Sideral Time) ise balang meridyeninin astronomik yldz zamann gstermektedir.
Ayn ekilde 1. Ekvator koordinat sistemi iin stten bak durumunda bu meridyenlerin grnts ve aralarndaki
iliki u ekildedir.

GAST

t
LAST
-lkbahar Noktas
X
CT
Yersel Doal Koordinat Sisteminin Balang Ekseni (Greenwich
Meridyeni)
Yldz Saat Dairesi
X
HA
Ekseni
Burada, yer merkezli koordinat sistemi iin LAST (Local Apparent Sideral Time) yerel astronomik yldz zamann,
GAST (Greenwich Apparent Sideral Time) ise balang meridyeninin astronomik yldz zamann gstermektedir.
Saat As ve Rektasazyon Sistemleri Arasndaki liki
X
RA

( lkbahar Noktas)
P
X
HA
Yldzn Saat Dairesi

RA
t
HA

RA : Rektasazyon Koordinat Sisteminde rektasazyon as,

tHA : Saat As Koordinat Sisteminde Saat as,
: lkbahar Noktasndan geen Saat dairesinin saat as (yerel yldz zaman)
= RA + tHA
Buradan herhangi bir anda bir gzlem yerinde ilkbahar noktasnn saat as yani yerel yldz zaman biliniyorsa
yldzn rektasazyon deerinden faydalanarak yldzn saat as tHA = - RA eitliiyle bulunur. (Yldzlarn rektasazyon
ve deklinasyon alar yldz kataloglarnda yaynlanr)
2.4. Ufuk Koordinat Sistemi
Ufuk koordinat sisteminin orijini de dier gksel koordinat sistemleri gibi gnein arlk merkezidir. Bu koordinat
sistemi iin birinci kutup noktas gzlem yerine ait gravite ekseninin gk kresini deldii zenit noktasdr. Orijinden ve zenit
noktasndan geen dorultu Z
H
eksenidir ve art yn zenit noktasdr. X
H
ekseni gzlem noktasndan geen meridyen
dzlemi iindeki ve art yn kuzey kutup noktasna dnktr. Y
H
ekseni ise, orijin noktasnda her iki eksene dik olan ve
sol el kuralna uyan eksendir.
Ufuk koordinat sisteminde, gk kresinin zerinde gzlenen bir gk cismini ve zenit noktasn da iinde bulunduran
byk daire, dey daire olarak adlandrlr. Ufuk dzleminde bu byk dairenin gneyden batya saat ibresi ynnde
yapt a as astronomik azimutu verir. Bir gk cismini h ykseklik as ise sistemin orijinini bu gk cismine birletiren
dorunun ufuk dzlemi ile yapt adr.
H H
Sin
A Sin Cos
CosA Cos
Z
Y
X
]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

h
h
h
Koordinat parametreleri 0
0
< a < 360
0
ve -90
0
< h < +90
0
Z
H
Gney X
H
Kuzey
Y
H
Ufuk Dairesi
Meridyen
a
h
z
S
Dey Daire
a
z
Dou
a
A
I. Dey Dairesi