T.C.

ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SANAT TARH ANABLM DALI

Oktay HATPOLU

XIX. YZYIL OSMANLI CAMLERNDE KALEM TEZYNTI

DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS Prof. Dr. Hamza GNDODU

Erzurum 2007

NDEKLER
Sayfa No: ZET. V ABSTRACT.. VI

NSZ.. VII KISALTMALAR.. VIII I- GR.. A- KONUNUN NEM, KAYNAKLAR VE METOD 1- Konunun nemi ve Ama 2- Kaynak ve Aratrmalar 1 1 1 2

3- Aratrmann Metod ve Dzeni. 5 B- TRK SANATINDA DUVAR SSLEMELER 1- Duvar Yzeyine Dorudan Uygulanan Sslemeler.. A- Duvar Resmi.... a- Fresk.... b- Tempera... B- Kalem ii. 2- Duvar Yzeyine Aplike Yaplan Sslemeler... 6 6 6 8 10 10 11

A- ini.. 11 B- Stuko 12 C- KALEM NDE KULLANILAN MALZEME... 13 D- KALEM NDE KULLANILAN MOTFLER ..... 19 BRNC BLM 1- KALEM ETLER... 1.1- Klsik slpta Uygulanan Kalem leri ve Teknikleri.... 1.1.1- Sva st Kalem i ve Teknii 1.1.2- Ta st Kalem i ve Teknii. 1.1.3. Mermer st Kalem i ve Teknii.. 1.1.4- Ahap st Kalem i ve Teknii. 26 26 26 27 28 29

1.1.4.1- Lke...... 30 1.1.4.2- Edirnekr..... 31

II

1.1.5- Bez st Kalem i ve Teknii.. 1.1.6- Deri st Kalem i ve Teknii.. 1.1.7- Malakr.. KNC BLM 2- KALEM NN UYGULANII

32 32 33 34

2.1. Desen 34 2.1.1. Desenin izilmesi.. 2.1.2 Desenin nelenmesi.. 2.1.3. Desenin Silkelenmesi. 34 35 35

2.1.4. Desenin Boyanmas.... 36 2.1.5. Tahrr ..... 36 37 NC BLM 3- KALEM TEZYNTININ TARH GELM.. II- KATALOG A- XIX. YZYIL STANBUL CAMLERNDE KALEMLER 55

1- skdar Selimiye Camii. 56 2- ieki (Kk Selimiye) Camii.... 59 3- Nusretiye Camii.. 4- Bezm-i lem Vlide Sultan (Guraba Hast.) Camii 5- Byk Mecidiye (Ortaky) Camii.. 61 65 67

6- Tevikiye Camii.. 70 7- Bezm-i lem Valide Sultan (Dolmabahe) Camii. 8- Sadbt Camii....... 10-Silivrikap Bl Sleyman Aa Camii. . 11-Altunizde Camii... 12-Keecizde Fuat Paa Camii.. 73 76 79 82 85

13-Aksaray Vlide Camii.... 87 14-Zhdi Paa Camii... 15-Yldz Hamidiye Camii.. 90 92

16-Cihangir Camii... 95

III

17-Bykada Hamidiye Camii 98 18-Galip Paa Camii.... 100 B- XIX. YZYIL ANADOLU CAMLERNDE KALEMLER.. 1- Yozgat- Baavuolu Camii..... 2- Denizli- al- Kocaky (alvan) Camii.... 3- Denizli- Acpayam-Yazr Kasabas (ar) Camii. 4- Mula- eyh Camii..... 5- Aydn- Koarl- Cihanolu Camii.. 6- Mula- Kurunlu Camii.. 7- Konya - Aziziye Camii.. 8- Samsun- Hamidiye Camii.. III- DEERLENDRME KARILATIRMA. A- BATILILAMA DNEMNE GE. 1. Osmanl Devletinde Batllama Hareketleri..... 2. XIX. Yzylda Osmanl Devletinde Sanat Ortam.... 102 103 107 109 113 115 116 119 121 123 124 124 136

3. XIX. Yzyl Kalem ii Bezemelerinde Kullanlan slplar... 148 3.1. Barok slbu..... 3.2. Rokoko slbu.. 3.3- Ampir slbu.... 3.4- Eklektik slbu..... B- CAMLERN KALEM BEZEMELERNN DEERLENDRLMES. 161 1- Bat Karekterli Stilize Motifler... 162 148 153 155 159

2- Natralist slpta Motifler. 164 3- Duvar Resimleri.. 165 3.1- Manzara Tasvirleri.. 3.1.1- Belli Yerlerin Tasviri 3.1.2- Hayali Yerlerin Tasviri. 3.2- Yap Tasvirleri.... 3.3- Gemi Tasvirleri... 166 167 167 168 168

3.4- Natrmortlar 169

IV

3.5- Perde Tasvirleri... 3.6- Mimari e Tasvirleri C- TEKNK 1- Kalem i Teknii... 2- Yalboya Teknii..

169 170 171 171 172

3- Ahap st Kalem ii Teknii 172 D- SANATILAR.. 173 IV- SONU..... V- KAYNAKLAR...... 175 177

VI- EKLLER DZN. 196 VII- RESMLER DZN.. ZGEM 197

ZET DOKTORA TEZ XIX. YZYIL OSMANLI CAMLERNDE KALEM TEZYNATI Oktay HATPOLU

Danman: Prof. Dr. Hamza GNDODU 2007- Sayfa: 204 Jri: Prof. Dr. Enver KONUKU (ye) Prof. Dr. Aye STN (ye) Do. Dr. Hseyin YURTTA (ye) Do. Dr.Ahmet Ali BAYHAN (ye) Trk sanatnda ok geni bir uygulama alan bulmu olan kalem ii tezynt, zellikle Osmanl sanatnn her dneminde, dini ve sivil mimaride byk nem arz etmitir. Kalem ii bezemeleri sva st, ahap st, ta-mermer st, deri-bez st ve malakr gibi tekniklerde uygulanmaktadr. Kalem ii bezemeleri, klsik dnem olarak bilinen XVI. yzylda, zellikle camilerin duvar, tavan ve kubbelerinde yer almtr. Bu dnemde rm, hatay, pen, gonca, yaprak, bulut gibi klsik slba it motifler, kalem ii bezemelerinde kullanlmtr. Fakat klsik dnemde yaplm kalem ii bezemelerin bir ou, yanl onarmlar sonucu gnmze ulaamamtr. Klsik dnemin ardndan, tezynatmz etkisi altna alan barok, rokoko, ampir gibi Batl sanat slplar, kalem ii tezynatmzda da yeni bir anlayn ortaya konmasna sebep olmu ve kalem ii bezemeleri XIX. yzylda bir tr duvar resmine dnmtr. Bu dnemde, klsik motiflerin yerini C, S kvrmlar, Batl motifler ve natralist slpta iek bezemeleri alm, duvar ve tavanlarda barok motiflerin arasnda manzara resimleri grlmeye balamtr. Batl slplarn pepee etkili olduu bu dnemde, farkl slplara it bezeme unsrlar ou zaman bir eserde ayn anda kullanlmtr. XIX. yzyln sonlarnda, mill akmlarn ortaya kmasyla, Bat tarzndaki kalem ii bezemelerin yerini neo-klsik ad verilen geleneksel anlayta bezemeler almtr.

VI

ABSTRACT Ph. D. THESIS INTERIOR DECORATION IN XIX. CENTURY OTTOMAN MOSQUES Oktay HATPOLU

Supervisor: Prof. Dr. Hamza GNDODU 2007- Page: 204 Jury : Prof. Dr. Enver KONUKU (ye) Prof. Dr. Aye STN (ye) Assoc. Prof. Dr. Hseyin YURTTA (ye) Assoc. Prof. Dr. Ahmet Ali BAYHAN (ye) Interior decoration which have found wide application areas in Turkish art, has great importance especially in all period of Ottoman Art in terms of religious and civil architecture. Interior decorations apply by techniques such as; stucco, wood, stone-marble, leather-cloth and malakri. In the 16. th century which known as the classical period, interior

decoration especially can be seen on the walls, ceilings and domes of mosques. Interior decorations that belong to this era, was used like motifs such as rmi, hatay, pen, rosebud, leaf, cloud those from the classical style. Unfortunately, due to the amiss the restorations, many of these interior decorations which were made in the classical period, have not been reached to the present. After the classical period, Western style such as barocco, rococo, empire which effected to our decoration, has caused a new concept in our interior decoration. and interior decoration was changed into a kind of mural painting in 19. th century. In this period, C, S bends, western motives and the flower decorations in the naturalist style took the place of the classical motives and the scene paintings began to appear between barocco motives on the walls and ceilings. This period, in which the western styles were effective successively, the style components those were belong to the different styles usually were used simultaneously in the same work of art.
As the national movements were accured, in late era of 19. th century, the western style of interior decorations has turned into the consept that called neo-classic traditional interior decorations.

VII

NSZ Trk mmari tezyntnda nemli bir yere sahip olan kalem ii bezemeleri, it olduklar dnemin slbunu yanstan nemli bir ssleme unsurudur. Kkl bir gemie sahip tezyntmzda, bu sre ierisinde, kalem ii bezemelerin farkl malzeme ve tekniklerde uygulandklar grlr. XIX. yzyl Osmanl camilerinde yer alan kalem ii bezemelerinin ele alnd almada, bu dnemde ina edilmi camilerin yan sra, kalem ii bezemeleri yenilenmi daha eski tarihli camiler de konu kapsamna alnmtr. Hazrlanan bu tezde, camilerde yer alan ve dneminin zelliini yanstan bezemeler, motif, desen, renk, slp ve teknik bakmndan incelenmitir. Bat sanat slplarnn youn tesiri olduu XIX. yzylda, yabanc kaynakl motiflerin ve ilk kez grlen duvar resimlerinin, klsik slpla farkl ynleri ortaya konmaya allm ve dier tezyni sanatlarla da mukayeseleri yaplmtr. almam boyunca yol gsteren, her trl yardm ve desteini esirgemeyen tez danmanm, kymetli hocam, sayn Prof. Dr. Hamza GNDODUya mteekkirim. Ders hocalarm, sayn Do. Dr. Hseyin YURTTAa ve Do. Dr. Ahmet Ali BAYHANa , tez izleme komitesinde yer alan sayn Prof. Dr. Enver KONUKUya deerli zamanlarn ayrdklar iin kranlarm sunarm. Hi bir zaman yardm ve desteklerini esirgemeyen, zellikle camilerin fotoraf ekimlerinin bir ounda beni yalnz brakmayan yakn dostum Celalettin KARADAa, Tahsin PARLAKa ve kriye KARADAa ok teekkr ederim. Ayrca, tez almama maddi destek salayan Atatrk niversitesi Rektrlne de teekkr bir bor bilirim. almamn tm aamalarnda, desteklerini sabrla srdren, sevgili eim Hurisel HATPOLUna, ocuklarm Ouzhan Berke ve Aye Suya en derin teekkrlerimi sunarm.

Erzurum-2007

Oktay HATPOLU

VIII

KISALTMALAR
A...F. Bkz. C. cm. ev. DBA. DA. E.T. E.. GTESB. H. A. .. km. M. M.. M.S. M.S.. M.. mad. mm. . S. s. ts. vb. Yl yy. : Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi : Baknz : cilt : santimetre : eviren : Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl slm Ansiklopedisi : eriim tarihi : Ege nivesitesi : Geleneksel Trk El Sanatlar Blm : Hicri : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi : stanbul niversitesi : kilometre : Mld : Mlattan nce : Mlattan Sonra : Mimar Sinan niversitesi : Marmara niversitesi : maddesi : milimetre : lm : Say : Sayfa : Tarihsiz : ve benzeri : yl : yzyl YAZAR VE KTAP KISALTMALARI Aksoy, Lake ilii.., Aksoy, Kitap.., : Lake ilii, Antik Dekor, S. 25, stanbul, 1994 : Kitap Sslemelerinde Trk-Barok-Rokoko slbu, Sanat, S. VI, stanbul, 1977. Altun, Cihangir Camii.., Altun, Mimari.., Ark, Batllama.., : Cihangir Camii, mad., DA, VII, stanbul, 1993. : Gazneliler-Mimari, mad., DA, XIII, stanbul, 1996. : Batllama Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anadoluda Ahap Cami, Ankara, 1973. Ark, Tasvir Sanat.., : Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara, 1988.

IX

Ark, Osmanl..,

: Osmanl Sanatnda Duvar Resimleri, Osmanl-Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999.

Ark, Yozgatta..,

: Yozgatta Resimli Bir Cami ve Bir Ev, Sanat Dnyamz, YL. 3, S. 7, stanbul, 1976.

Arl, Cihangir.., Arl, Altunizde.., Arl, Galip Paa.., Aslanapa, slamiyetten..,

: Cihangir Camii, mad., DBA, II, stanbul, 1994. : Altunizde Klliyesi, mad., DBA, I, stanbul, 1994. : Galip Paa Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994. : slamiyetten Sonra Trk Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993.

Aslanapa, Osmanl Devri.., Aslanapa, Trk Sanat.., Bac, Boyal Naklar..,

: Osmanl Devri Mimarisi, stanbul, 1986. : Trk Sanat, stanbul, 1993. : Osmanl Mimarisinde Boyal Naklar, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004.

Bac, Erken Osmanl..,

: Erken Osmanl Kalem leri zerine Baz Gzlemler, Eski Yakndou Kltrleri zerine ncelemeler, stanbul, 1995.

Batur, Balyan Ailesi.., Batur, Bir Ge Osmanl..,

: Balyan Ailesi, mad., DBA, II, stanbul, 1993. : Bir ge Osmanl Yaps: skdarda Selimiye Camisi, Uzunarlya Armaan, Ankara, 1988.

Batur, Dolmabahe.., Batur, Ortaky Camii.., Batur, Sadbt Camii.., Batur, Selimiye.., Batur, Tevikiye.., Batur, Vlide Camii.., Batur, XIX. Yzylda..,

: Dolmabahe Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994. : Ortaky Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994. : Sadbt Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994. : Selimiye Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994. : Tevikiye Camii, mad., DBA, VII, stanbul, 1994. : Vlide Cami, mad., DBA, VII, stanbul, 1994. : Ondokuzuncu Yzyln Byk Camilerinde Son Cemaat Yeri ve Hnkr Mahfili Sorunu zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar 2, stanbul, 1970.

Batur, Yldz Camii.., Beydilli, Mahmud II.., Beydilli, Mustafa III.., Beydilli, Kaynarca.., Byegm..,

: Yldz Camii, mad., DBA, VIII, stanbul, 1994. : Mahmud II, mad., DA, XXVII, Ankara, 2003. : Mustafa III, mad., DA, XXXI, stanbul, 2006. :Kk Kaynarca Andlamas, mad., DA, XXVI, Ank., 2002. : www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/ANADOLUNUN SES/209/AND/19.htm, E.T. 23.12.2006.

Cezar, 17. yy..,

: 17. Yzyl Osmanl Kaynaklarnda Sanat Tarihi le lgili Noktalar, 17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, st., 1998.

Cezar, 18. Yzyl..,

: Osmanllarda 18. Yzyl Kltr ve Sanat Ortam, 18. Yzylda Kltr Ortam, stanbul, 1998.

Cezar, Osmanl Bakenti..,

: Osmanl Bakenti stanbul, stanbul, 2002.

Cezar, Sanatta.., Cezar, XIX. Yzyl.., Conti, Rokoko.., Conti, Barok.., aman, Minyatr.., aman, Saray..,

: Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, I-II, stanbul, 1995. : XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul, 1991. : Rokoko Sanatn Tanyalm, (ev. E. Soley), stanbul, 1985. : Barok Sanatn Tanyalm, (ev. S. Turun), stanbul, 1997. : Minyatr, Osmanl Uygarl, II,Ankara, 2004. : Saray Nakkahanesinin Yeri zerine Dnceler, Sanat Tarihinde Doudan Batya, stanbul, 1989.

oruhlu, Gktrk Sanat, oruhlu, Hun Sanat.., Demiriz, Anadolu..,

: Gktrk Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002. : Hun Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002. : Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve Kk Sanatlar, Anadolu Uygarlklar, V, stanbul, 1982.

Demiriz, Klasik Dnem..,

: Klasik Dnem Osmanl Yaplarnn Gizledii Sslemeler, Kltr ve Sanat, S. 2, stanbul, 1989.

Demiriz, Bilecikte..,

: Bilecikte Orhan Gazi maretinin Bugnk Durumu, Vakflar Dergisi, S. 21, stanbul, 1990.

Demiriz, Osmanl..,

: Osmanl Kalem leri, Osmanl-Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999.

Demiriz, Mimar Sinan..,

: Mimar Sinann Yaplarnda Kalem leri, Vakflar Dergisi, VI. Vakf Haftas, Ankara, 1988.

Demirsar, Zhd Paa.., Demirsar, Gureba.., Derman, Istlah..,

: Zhd Paa Camii, mad., DBA, VII, stanbul, 1994. : Gureba Hastanesi Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994. : Trk Tezyinatndaki Istlah ve Tbir Kargaasna Dair, Uur Derman 65. Ya Armaan, stanbul, 2000.

Derman, Trk Tezhip..,

: Trk Tezhip Sanatnn Asrlar inde Deiimi, Trkler, XII, Ankara, 2002.

Derman, Sanat Tarihi..,

: Sanat Tarihi le Sanat Arasndaki Terim Kargaasna Dair Dnceler, Hacettepe niversitesi, Uluslar aras Sanatta Etkileim Sempozyumu, Ankara, 1998.

Derman, Trk Hat.., Derman, Vakf Eserlerinde..,

:Trk Hat Sanatnda Celi Kavram, Trkler, XII, Ank.,2002. : Vakf Eserlerinde Hat Restorasyonu , Uluslar aras Vakf Sempozyumu Kitab, Ankara, 2004.

Derman, Sanat Tarihi..,

: Sanat Tarihi ile Sanat Arasndaki Terim Kargaasna Dair Dnceler, Uluslararas Sanatta Etkileim Sempozyumu, Ankara, 1998.

Derman, XIX. Yzyl..,

: XIX. Yzyl Tezhibiyle lgili rnek Sayfalar, Bu Makale, 5-9

Ekim 2003 Tarihleri Arasnda rdn- Ammanda Yaplan, XII. Uluslararas Trk Sanat Kongresinde Tebli Olarak Sunulmu Olup, Basm Safhasndadr.

Edhem, Camilerimiz..,

: Camilerimiz, stanbul, 1932.

XI

Edhem, Elvah-.., Eren, Selim III.., Eren, Tanzimat.., Eyice, Bat Sanat akmlar..,

: Elvah- Nakiye Koleksiyonu, stanbul, 1970. : Selim III, mad., A, X, Eskiehir, 1997. : Tanzimat, mad., A, XI, Eskiehir, 1997. : Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Trk Sanat, Trkler, XV, Ankara, 2002.

Eyice, alayan Camii.., Eyice, Ortaky.., Eyice, Empire.., Eyice, Fuad Paa.., Eyice, Galip Paa Camii.., Eyice, Hamidiye.., Eyice, XVIII. Yzylda..,

: alayan Camii, mad., DA, VIII, stanbul, 1993. : Ortaky, Tarih-Sosyal ve Mimari Doku, stanbul, 1991. : Empire, mad.,DA, XI, stanbul, 1995. : Fuad Paa Camii ve Trbesi, mad., DA, XIII, st., 1996. : Galip Paa Camii, mad., DA, XIII, stanbul, 1996. : Hamidiye Camii, mad., DA, XV, stanbul, 1997. : XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo
Klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, S. IX-X, stanbul, 1981.

Eyice, Mimari.., Germaner, Ampir.., Germaner, Barok..,

: Batllama-Mimari, mad., DA, V, stanbul, 1992. : Ampir, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, st., 1997. : Barok slup, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997.

Germaner, Bat Tarz..,

: Bat Tarz Resmin stanbul Yaamna Katl ve Yerald Ortamlar, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, st., 1996.

Germaner, Osman Hamdi..,

: Osman Hamdi, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997.

nalck, Siyaset..,

: Siyaset, Ticaret, Kltr Etkileimi, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004.

nankur, Guillemet..,

Gulliemet,

Pierre

Desirre,

mad.,

Eczacba

Sanat

Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997. nankur, Oryantalizm.., : Oryantalizm, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997. nankur, 19. Yzyln.., : 19. Yzyln kinci Yarsnda stanbula Gelen Batl Sanatlar, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, stanbul, 1993. nankur, Zonaro.., : Zonaro, Fausta, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997. rte, Kasmpaa.., : Kasmpaa Piyale Paa Camiindeki Ahap st Kalem leri, Vakflar Dergisi, S. XI, stanbul, 1990. rte, Teknikler.., rte, Kalemilerimizin.., : Kalemilerimiz ve Teknikleri, Sanat ve Aralk, st., 1982. : Kalemilerimizin Bugn ve Yarn, Trkiyede Sanatn Bugn ve Yarn, Ankara, 1985. Karal, Ahmed III.., Karal, Mahmud II.., : Ahmed III, mad., A, I, Eskiehir, 1997. : Mahmud II, mad., A, VII, Eskiehir, 1997.

XII

Karal, Tarih Notlar.., Kenthaber.., Kou, Nusretiye..,

: Tarih Notlar, stanbul, 1941. www.kenthaber .com/Detay.asp., E.T. 23.12.2006. : Nusretiye ve Dolmabahe Camileri, Hayat Tarih Mecmuas, II, S.VII, stanbul, 1966.

Kuban, Barok Mimari.., Kuban, Denemeler.., Kuban, alar Boyunca.., Kuban, Rokoko.., Kunt, Siyasal Tarih..,

: Barok Mimari, mad., DBA, II, stanbul, 1993. : Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul, 1995. : alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahtar, stanbul, 2004. : Rokoko, mad., DBA, VI, stanbul, 1993. : Siyasal Tarih (1600-1789), Trkiye Tarihi, III, Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul, 1997.

Nemliolu, 15. yzyl..,

: 15. 16. ve 17. Yzyl Osmanl Mimarisinde Kalem leri, .. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1989.

Nemliolu, Kalemii.., Ortayl, mparatorluun.., Ortayl, Levantenler.., dekan, Ampir slubu.., dekan, Edirnekri.., Odekan, Malakri.., dekan, Mimarlk..,

: Kalemii Teknikleri, Antika, S. 17, stanbul, 1986. : mparatorluun En Uzun Yl, stanbul, 1983. : Levantenler, DBA, V, stanbul, 1994. : Ampir slubu, mad., DBA, I, stanbul, 1993. :Edirnekri, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi,I, st., 1997. : Malakri, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I,st. 1997. : Mimarlk ve Sanat Tarihi, Trkiye Tarihi-Osmanl Devleti 1600-1908, III, stanbul, 1997.

gel, Anadolu.., gel, stanbulda..,

: Anadolu Seluklularnn Ta Tezynat, Ankara, 1987. : stanbulda 19. Yzyln Sekizgen Camileri, Sanat Tarihinde Doudan Batya, stanbul, 1989.

gel, Trk Kltr.., ney, Anadolu Seluklu..,

: slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1991. : Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1992.

ney, Anadolu..,

: Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1978.

ney, ini ve Seramik.., ney, ini.., ney, slm.., ney, Trk ini Sanat.., ney, Trk ini..,

: ini ve Seramik, Geleneksel Trk El Sanatlar, st., 1993. : ini ve Seramik, Osmanl Uygarl, II , Ankara, 2004. : slm Mimarisinde ini, zmir, 1987. : Trk ini Sanat, stanbul, 1976. : Trk ini ve Seramik Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993.

Onge, 13. ve 14. yy..,

: 13. ve 14. Yzyllarda Anadolu Mimari Eserlerini Ssleyen Boyal Naklar, nasya Dergisi, C. IV, S. 43, st., 1969.

nge, Stun Balklar..,

: Ahap Stalaktitli Stun Balklar, nasya Dergisi, C.IV, S.

XIII

37, stanbul, 1968. zcan, Karlofa.., zcan, Lle Devri.., zcan, Trk Kitap.., zcan, Trk Tezhip.., zendes, mparatorluk.., : Karlofa, mad., DA, XXIV, stanbul, 2001. : Lle Devri mad., DA, XXVII, Ankara, 2003. : Trk Kitap Kaplarnda emse Motifi, Ankara, 1990. : Trk Tezhip Sanat, Trkler, XII, Ankara, 2002. : mparatorluk Bakentinde 19. Yzyl Fotorafl, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996. zendes, Osmanlda.., Renda, Avrupa ve Osmanl.., : Osmanlda Fotoraf Sanat, Trkler, XV, Ankara, 2002. : Avrupa ve Osmanl: Sanatta Etkileim, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004. Renda, Batllama.., : Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, 1700-1850, Ankara, 1977. Renda, Kapdal Kostantin.., Renda, Osmanllarda.., : Kostantin, mad., DBA, V, stanbul, 1994. : Osmanllarda Padiah Portrecilii, Osmanl Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999. Renda, Resim ve Heykel.., Renda, Restorasyon.., : Resim ve Heykel, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004. : Restorasyon almalarnda Kalem leri ve Duvar Resimlerinin Yeri, Rleve ve Restorasyon Dergisi, zel Say, Ankara, 1982. Renda, 19. Yzylda.., : 19. Yzylda Kalem i Nak-Duvar Resmi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, VI, stanbul, 1985. Renda, Yenileme.., : Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat, Genel Trk Tarihi, VIII, Ankara, 2002. Rona, Fresk.., Rona, Rokoko.., Rona, Sergi.., Sakaolu, Lle Devri.., Sakaolu, Patrona Halil.., Saner, 19. Yzylda.., Saner, Fuad Paa.., Szen, Geleneksel.., Szen, Trk.., Tannd, Trk Minyatr.., : Fresk, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, st., 1997. :Rokoko, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, st., 1997. : Sergi, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, st., 1997 : Lle Devri, mad., DBA, V, stanbul, 1994. :Patrona Halil Ayaklanmas, mad., DBA, VI, stanbul, 1994. : 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, stanbul, 1998. : Fuad Paa Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994. : Geleneksel Trk El Sanatlar, stanbul, 1998. : Trk Mimarisinin Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul, 1975. : Trk Minyatr Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993. Tannd, Kitap ve Tezhibi.., Tanman, Bl Camii.., Tanman, Bl.., Tanman, Selimiye.., : Kitap ve Tezhibi, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004. : Bl Klliyesi, mad., DA, IV, stanbul, 1991. : Bl Klliyesi, mad., DBA, II, stanbul, 1994. : Selimiye Tekkesi, mad., DBA, VI, stanbul, 1994.

XIV

Tansu, Ahmed Paa..,

: Ahmed Paa (eker), mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997.

Tansu, ada.., Tansu, Resim Sanatnn.., Tekinalp, Fotorafn..,

: ada Trk Sanat, stanbul, 1986. : Resim Sanatnn Tarihi, stanbul, 1993. : Duvar Resimlerinde Fotorafn Etkisi zerine rnekleme: ale kknden bir grup resim, Uluslar aras Sanatta Etkileim Sempozyumu, 25- 27 Kasm, Ankara, 1998.

Tekinalp, Batllama..,

: Batllama Dnemi Duvar Resmi, Trkler, XV, Ankara, 2002.

Turan, Bayezid II.., Turan, Seluklular.., Turani, Dnya.., nver, Edirnekri..,

: Bayezid II, mad., DA, V, stanbul, 1992. : Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, 1980. : Dnya Sanat Tarihi, stanbul, 1997. : Trk Sanat Tarihinde Edirnekr Lke leri ve Sanatkrlar, Vakflar Dergisi, S. 6, stanbul, 1965.

nver, Halkriye Dir..,

: Trk Tezynatnda Halkriye Dir, Arkitekt, S. 2, stanbul, 1939.

Yetkin, Barok Sanat.., Yetkin, Hal Sanat.., Yetkin, Anadoluda.., Yetkin, Trk Resim..,

: Barok Sanat, stanbul, 1977. : Trk Hal Sanat, Ankara, 1991. : Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul, 1986 : Trk Resim Sanatnn Menei Hakknda, A.. . F. Dergisi, C.XI, Ankara, 1963.

Ycel, Edirnekri.., Ycel, Barok Sanat..,

: Edirnekri, mad., DA, X, stanbul, 1993. : www.stanbul.edu.tr/Blmler/guzelsanat/barok.htm, E.T. 21.12.2006.

Ycel, Bat Sanat..,

: www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/ batisanati.htm, E.T. 15.10.2006.

I- GR A- KONUNUN NEM, KAYNAKLAR VE METOD 1. Konunun nemi ve Ama Osmanllarda zellikle klsik dnemde ok geni bir uygulama alan bulmu olan kalem ii tezynt, Batllama dneminde, Batl bezeme unsrlarnn etkisiyle ekil deitirmi ve mimari bezemede daha nemli bir unsr haline gelmitir. Fakat hat, tezhip, ini, minyatr gibi gelenekli sanatlarla ilgili, zellikle klsik dneme it bir ok alma yaplmasna ramen, kalem ii tezynt hakknda ok fazla yayn bulunmamaktadr. Konu ile ilgili yaplan snrl yaynlarda, daha ziyade klsik dnem kalem ii bezemesi bir ok ynden incelenmi, ancak Batllama dnemine it camilerdeki kalem ii bezemeleri zerine kapsaml bir alma yaplmamtr. Bunun en nemli sebepleri arasnda, XIX. yzyl Osmanl sanatnn tezynt bakmndan bozuk bir dnem olarak grlmesi, kaynaklarn azl ve dnemine it eserlerin ounlukla orjinallerinin korunamadan gnmze gelmi olmas yer almaktadr. Bu alma, XIX. yzylda Osmanl sanatn etkisi altna alan barok, rokoko, ampir ve eklektik gibi Batl slplarn, zellikle bu dnem camilerindeki kalem ii bezemelere olan tesiri, dier tezyni sanatlarla olan benzerlikleri ve klsik slpla olan farkllklarn aratrlmas bakmndan nem arzetmektedir. Ayrca bu almada, XIX. yzylda Bat ile etkileim neticesinde, kalem ii bezemede grlen deiimin nasl ve hangi artlar altnda gerekletii zerinde durulmu, Bat ile Osmanl arasndaki siyasi ve kltrel ilikilerin irdelenmek istenmitir. Bununla birlikte, kalem ii tezyntnn tarihi geliimi, teknikleri ve uygulama aamalar hakknda dzenli ve doyurucu bilgilerin de bu almada yer almas amalanmtr. Tez almasnn esas konusunu tekil eden XIX. yzyl Osmanl camilerindeki kalem ii bezemeleri ele alnrken, bu dnemde etkili olan Bat sanat akmlarndan barok, rokoko, ampir ve eklektik slplarnn zellikleri incelenmeye allmtr. Bu slplarn kalem ii tezyntna, motif, desen, kompozisyon, renk, teknik ve anlay bakmndan getirdii yenilikler zerinde durulmutur.

2. Kaynak ve Aratrmalar Kalem ii tezyntnn tarihi geliimi, teknikleri, malzemeleri ve kullanlan motifler gibi konular bata olmak zere, konu kapsamna giren camilerin ina tarihleri, mimari zellikleri ve XIX. yzyl sanat ortam gibi konularda bilgi ieren basl kaynaklar, ansiklopediler, kitaplar, tezler ve makaleler eklinde snflamak mmkndr. Aratrmaya balamadan nce, zellikle kalem ii bezemesinin tarihesi, teknikleri ve uygulanmas konularnda yaplan almalarn yetersizlii bilinmekteydi. Candan Nemliolunun doktora tezi1 bu konuda yaplan akademik almalarda bir ilk olmasndan dolay nem tamaktadr. K. erin hazrlam olduu yksek lisans tezi2, kalem ii tezyntnn teknikleri ve kullanlan malzemeler bakmndan faydal bir almadr. Gnmz kalemkrlarndan S. rtein Kalemilerimiz ve Teknikleri3, Kalemilerimizin Bugn ve Yarn4 ve Kasmpaa Piyale Paa Camiindeki Ahap st Kalemileri5 isimli makalelerinde, kalem ii bezemesinin teknikleri ve uygulanmas hakknda zikredilmi nemli bilgilerden istifade edilmitir. Bunlarn yan sra, kalem ii teknikleri konusunda, A.Serda Kantarcolu6 ve Candan Nemliolu7na it makaleler, konu ile ilgili ender almalardan olup detayl bilgilerden faydalanlmtr. Yldz Demirizin, Osmanl Kalem leri8 adl makalesinde, Osmanl erken ve klsik dnemlerine it kalem ii bezemeleri hakknda kapsaml bilgiler yer almakta olup, Batllama dnemine pek deinilmemitir. Y. Demirizin konu ile ilgili Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve Kk Sanatlar9, Mimar
C. Nemliolu, 15,16 ve 17. Yzyl Osmanl Mimarisinde Kalemileri, .. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1989. 2 K. er, Klasik, Barok, Rokoko, Ampir Kalemii sluplar, M.S.. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1988. 3 M. S. rte, Kalemilerimiz ve Teknikleri, Sanat ve Kltrde Kk, S. 20-21-22, Ekim- KasmAralk, stanbul, 1982, s. 47-51. 4 M. S. rte, Kalemilerimizin Bugn ve Yarn, Trkiyede Sanatn Bugn ve Yarn, Ankara, 1985, s. 425-432. 5 M. S. rte, Kasmpaa Piyale Paa Camiindeki Ahap st Kalemileri, Vakflar Dergisi, S. XXI, stanbul, 1990, s. 173-182. 6 A. S. Kantarcolu, Ahapst Kalem i Bezemelerin Koruma Yntemleri, Trkiyemiz, S. 68, stanbul, 1992, s. 42-47. 7 C. Nemliolu, Kalemii Teknikleri, Antika, S. 17, Austos, stanbul, 1986, s. 6-8. 8 Y. Demiriz, Osmanl Kalem leri, Osmanl- Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999, s. 297-304. 9 Y. Demiriz, Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve Kk Sanatlar, Anadolu Uygarlklar, V, stanbul, 1982, s. 936-982.
1

Sinann Yaplarnda Kalem leri10, Klasik Dnem Osmanl Yaplarnn Gizledii Sslemeler11 isimli makalelerinde, klsik dnem Osmanl kalem ii bezemeleriyle ilgili detayl bilgilere yer verilmitir. Gnsel Rendann, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat12 isimli kitab, Batllama dnemi resim sanatyla ilgili en eski kaynaklardan biridir. Minyatrden Bat tarz resim sanatna geite nemli bir yere sahip olan XIX. yzyl duvar resimlerini, kompozisyon, teknik, anlay ve geliimi bakmndan inceleyen nemli bir eserdir. Fakat, bu almada sadece duvar resimleri ele alnm, Bat bezeme unsrlarnn kullanld kalem ii bezemelere

deinilmemitir. Restorasyon almalarnda Kalem leri ve duvar Resimlerinin Yeri13 ve 19. Yzylda Kalem i Nak-Duvar Resmi14 adl makalelerinde ise, Bat sanatnn etkiledii XIX. yzyl kalem ii bezemeleri, desen ve teknik olarak incelenmi ve bu dnemde ortaya kan yeniliklere deinilmitir. G. Rendann bu almalar XIX. yzyl kalem ii bezeme ve duvar resimlerine k tutan sayl kaynaklardandr. Rhan Arkn, Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat15 adl kitabnda, Batllama dneminde, Anadoluda cami ve konutlarda yaplm

duvar resimleri motif, kompozisyon, renk ve teknik bakmdan detayl ve sistemli bir ekilde incelenmitir. Arkn dier makalelerinde16 de kitabndan derlenmi, ayn ierikli bilgiler bulunmaktadr. Serpil Bacya it Erken Osmanl Kalem leri zerine Baz Gzlemler17 isimli makalesinde, Bursa ve Edirnedeki erken Osmanl dnemine it camilerde yer alan kalem ii bezemeler zerinde durulmutur. Osmanl

Y. Demiriz, Mimar Sinann Yaplarnda Kalem leri, Vakflar Dergisi, VI. Vakf Haftas, Ankara, 1988, s. 315-324. 11 Y. Demiriz, Klasik Dnem Osmanl Yaplarnn Gizledii Sslemeler, Kltr ve Sanat, S. 2, stanbul, 1989, s. 30-33. 12 G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, 1700-1850, Ankara, 1977. 13 G. Renda, Restorasyon almalarnda Kalem leri ve Duvar Resimlerinin Yeri, Rlve ve Restorasyon Dergisi, zel Say, Ankara, 1982, s. 79-90. 14 G. Renda, 19. Yzylda Kalem i Nak-Duvar Resmi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, VI, stanbul, 1985, s. 1530-1534. 15 R. Ark, Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara, 1988. 16 R. Ark, Osmanl Sanatnda Duvar Resimleri, Osmanl- Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999, s. 423-435; R. Ark, Yozgatta Resimli Bir Cami ve Bir Ev, Sanat Dnyamz, YL. 3, S. 7, stanbul, 1976, s. 24-29. 17 S. Bac, Erken Osmanl Kalem leri zerine Baz Gzlemler, Eski Yakndou Kltrleri zerine ncelemeler, stanbul, 1995, s. 33-40.

10

Mimarisinde Boyal Naklar18 isimli almasnda ise, Osmanl kalem ii bezemesi hakknda, klsik dnemle ilgili nemli bilgiler verilmi ve znik-

Krgzlar Trbesinden balyarak skdar-Altunizde Camiine kadar nemli yaplar zerinde bulunan kalem ii bezemeleri kronolojik bir sra ile incelenmitir. Genel olarak, tezyni sanatlar ieren baz yaynlarda yer alan, XIX. yzyl Osmanl sanatnn bezeme anlayyla ilgili bilgilerden, ayn dnemde yaplm kalem ii bezemelerinin incelenmesinde faydalanlmtr. M. Cezarn, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi19 adl almas, XIX. yzyl kltr ve sanat hayatna k tutan nemli bir kaynak eserdir. stanbulda, XIX. yzylda yaanan sanat ortamnn geni bir ekilde incelendii bu eserde, Bat tarz resim sanatnn geliimi kapsaml olarak ele alnmtr. Ayrca, M. Cezarn Osmanl Bakenti stanbul20, XIX. Yzyl Beyolusu21 ve Osmanllarda 18. Yzyl Kltr ve Sanat Ortam22 almalarnda ise, Osmanl Devletinin Batllama dnemi kltr ve sanat hayatyla ilgili nemli bilgiler verilmi ve tespitler yaplmtr. S. Eyicenin, XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Neo Klasik slubu23 ve Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Trk Sanat24 adl makaleleri, Bat sanat slplar ve Trk sanatna etkileri konularyla ilgili bilgilerin verildii kaynaklar olup bu bilgilerden istifade edilmitir. Konu ile ilgili bir ok maddenin yer ald, Sanat25, Eczacba26, A27, DA28 ve DBA29 gibi ansiklopedilerden nemli lde faydalanlmtr.

S. Bac, Osmanl Mimarisinde Boyal Naklar, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s.737-759. M. Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, I-II, stanbul, 1995. 20 M. Cezar, Osmanl Bakenti stanbul, stanbul, 2002. 21 M. Cezar, XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul, 1991. 22 M. Cezar, Osmanllarda 18. Yzyl Kltr ve Sanat Ortam, 18. Yzylda Kltr Ortam, stanbul, 1998, s. 43-64. 23 S. Eyice, XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Neo Klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, S. IX-X, stanbul, 1981, s. 163-175. 24 S. Eyice, Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Trk Sanat, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 284-308. 25 C. E. Arseven, Sanat Ansiklopedisi, I-V, stanbul, 1983. 26 Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I-III, stanbul, 1997. 27 Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi, I-XIII, Eskiehir, 1997. 28 Diyanet leri Bakanl slm Ansiklopedisi. 29 Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, I-VIII, stanbul, 1993.
19

18

3. Aratrmann Metod ve Dzeni Tez almasna ncelikle kaynak eserlerin taranmasyla balanlmtr. Erzurum, Ankara, stanbul ve zmirde, eitli ktphanelerde bulunan kaynak eserlere ulalmtr. Elde edilen kaynaklar yardmyla, XIX. yzylda stanbul ve Anadoluda yaplm veya kalem ii bezemeleri yenilenmi camilerin listesi karlmtr. Bu camilerden, kalem ii bezeme bulunanlar, yazl kaynaklardan tespit edilerek aratrma kapsamna dahil edilmitir. Daha sonra, camilerin bal bulunduklar kaymakamlklar ve mftlklerle temasa geilerek aratrma iin gerekli izinler alnmtr. Arazi almas srasnda, daha nce tespit edilmi olan camiler tek tek yerinde grlerek, kalem ii bezemeleri bakmndan dneminin zelliini yanstan ve incelenmeye deer bulunanlar, tez konusu kapsamna dahil edilmitir. ncelenen camilerin kalem ii bezemelerinin fotoraflar ve video grntleri ekilerek grsel malzemeleri elde edilmitir. Tez konusuyla ilgili alan aratrmalar srasnda, kaynaklarda XIX. yzylda yapld veya yenilendii tespit edilen, Konya- Kap Camii, BalkesirAyvalk- Hamidiye Camii, Merzifon- Kara Mustafa Paa Camii, AmasyaGml Camii, zmir- Kemeralt ve adrvan Camii gibi eserler incelendiinde, bu camilere it orijinal kalem ii bezemelerinin zerine ya sonradan neo-klsik anlayta bezemelerin ilendii ya da tamamen boyand grlmtr. Ayrca, stanbul- Hrka-i erif, Kk Mecidiye, Ske- lyas Aa ve zmir- Hisar Camiilerinde ise, kalem ii bezemenin yerine ayn anlayta ilenmi al rlyef bezemelerle karlalmtr. Tez muhteviyatna pek katk yapmayaca dnlen bu camiler, aratrma kapsam dnda braklmlardr. Arazi almalar srasnda, eserlerle ilgili olarak bal bulunduklar mftlklerinin arivlerinden ve cami grevlilerinin (imam, mezzin, kayyum) bilgisinden de faydalanlmtr. Karlatrma ve deerlendirme ksmnda, ayn dneme it dier yaplarn kalem ii bezemeleri de mmkn olduu kadar incelenmeye allmtr. Aratrma kapsamna giren camilerin mimari zellikleri konusunda ilgili yazl kaynaklardan faydalanlm olup kalem ii bezemeleri ise elde edilen grsel dokmanlar kullanlarak, motif, desen, kompozisyon, renk, teknik ve slp bakmndan incelenmitir. Fakat, restorasyonu bozuk yaplan kalem ii

bezemelerinin incelenmesi ve isabetli tahlil edilmesi g olmutur. Aratrmann ana konusu olan kalem ii bezemesinin tarihi geliimi, teknikleri ve uygulama aamalar hakknda da, eitli kaynaklardan ve kaynak kiilerden faydalanlmtr. B- TRK SANATINDA DUVAR SSLEMELER 1. DUVAR YZEYNE DORUDAN UYGULANAN SSLEMELER A- Duvar Resmi Bir mmari yapda, i ve d meknlarn duvar ve tavanlarna yaplan, genellikle ss unsuru niteliini tayan ve aklayc nitelikli resimlere duvar resmi denir30. Kabartma, mermer ve ini kaplama gibi dier mmari bezeme trlerinden farkl olarak duvar resmi, duvarn svas zerine dolaysz olarak yaplan bir resim trdr31. Duvar resminde kullanlan yaygn teknikler; fresk tempera ve yalboya dr. Tarih ncesi maara resimlerinde de, tebeir, kmr kalem, aboyas32 ve mum boya gibi malzemeler kullanlmtr33. Trk sanatnda, M.. I. yzyldan, M.S. XIII. yzyla kadar Orta Asyada ayr ayr devletler kurarak yaam Uygurlara34 it VII. ve IX. yzyllardan kalma duvar resimleri, bugne kadar bilinen en eski rneklerdir35. Maniheist ve Budist maara tapnaklarndaki bu duvar resimlerinin bazlar, dorudan dzletirilmi duvar zerine, bazlarnda ya sva zerine uygulanmtr36. Uygurlara it duvar resimlerinde, rahipler, vakf yapan erkek ve kadnlar, mzisyenler, Uygur prensleri ve gnlk yaant ile ilgili eitli konular ilenmitir37. Ayrca sembolik iek ve hayvan tasvirleri de nemli bir yer tutar38.

A.Turani, Duvar Resmi, mad., Sanat Terimleri Szl, stanbul, 1993, s. 36; J. N. Erzen, Duvar Resmi, mad. Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 488. 31 Erzen, Duvar Resmi.., s. 489. 32 Aboyas: Kiremit krmzs renginde, demir oksitli toprak boya. R. E. Kou, A Boyas, mad., stanbul Ansiklopedisi, III, stanbul, 1946, s. 665. 33 Turani, Duvar Resmi.., s. 36. 34 Byk Larousse, Uygurlar, mad., XXIII, stanbul, 1986, s. 11988; . Binark, Trklerde Resim ve Minyatr Sanat, Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara, 1978, s. 274; B. gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1991, s. 348-366. 35 O. Aslanapa, Trk Sanat, stanbul, 1993, s. 15. 36 Trk Dnyas Kltr Atlas - slam ncesi Dnem, stanbul, 1997, s. 24. 37 Binark, Trklerde.., s. 274. 38 Trk Dnyas.., s. 215.

30

Uygur sanat dnyas iin karakteristik saylan zelliklere sahip bu duvar resimleri, islmiyet sonras Trk sanatnda, yalnz sivil mmaride snrl lde yer alm39, yeni yorumlara ulaarak gelimi40 ve Trk minyatr sanatn etkileyen ana kaynaklar olmulardr41. Osmanl imparatorluunun XVIII. yzylda Batya almas sonucunda, yeni koullarn zorlad bir kltr deiimi yaanmtr. nceleri saray evresinde daha sonra giderek saray dnda yeni bir sanat ortam olumu, gerek mmaride gerekse resim alannda yer yer Batl sanat unsurlar denenmitir42. Bu dnemde dni ve sivil yaplarnn tezyntndaki en byk yenilik duvar resimlerinin ortaya k olmutur43. Bu dnemde yaplan duvar resimleri, teknik bakmdan Bat sanatndaki rneklerinden farkldrlar. Avrupada duvar zerine yaplan resimler genellikle fresk tekniindedir. Oysa Osmanllarda Batllamayla birlikte grlen duvar resimleri, kuru sva zerine toprak boyalarla yaplmlardr. Aslnda bu teknik, Osmanl ssleme sanatnda kalem ii denilen tekniin bir baka trdr44. Bu resimlerde renkler, ak-koyu tonlarda ustalkla kullanlm, Bat tarznda perspektif ve k-glge denemelerine gidilmitir45. XVIII. ve XIX. yzyl Osmanl sanatnda, bakent stanbul ve Anadoluda, dni ve sivil yaplar ssleyen duvar resimleri, her yapda belli bir program izleyerek kubbe, tavan, tavan etekleri ve duvarlarn st ksmlarnda panolar ierisine uygulanmlardr46. Bu duvar resimlerinde balca, tek yap (cami, konak) tasvirleri, gemi tasvirleri, sembolik motifler, nadir de olsa insan-hayvan figrleri ve genel manzara tasvirleri gibi konular ilenmitir47. Bu konular arasnda en ok manzara tasvirleri yer almtr.

S. Mlayim, Fresk mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 200. M. Szen, Geleneksel Trk El Sanatlar, stanbul, 1998, s. 116. 41 S. Tansu, Resim Sanatnn Tarihi, stanbul, 1993, s. 125; Trk Dnyas.., s. 215. 42 Renda, 19. Yzylda.., s. 1530. 43 Ark, Osmanl.., s. 423; Renda, 19. Yzylda.., s. 1531; P. . Tekinalp, Batllama, Dnemi Duvar Resmi, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 442. 44 Arseven, Fresk, mad., II, s. 620; Renda, Batllama.., s. 78. 45 Renda, 19. Yzylda.., s. 1531. 46 Renda, 19. Yzylda.., s. 1531. 47 Ark, Tasvir Sanat.., s. 119, Ark, Osmanl.., s. 428.
40

39

XIX. yzyln ikinci yarsnda, giderek artan Bat etkileri neticesinde, duvar resimlerinde yeni teknikler kullanlmtr48. zellikle yalboyann kullanlmas nemli bir yeniliktir49. Yine bu dnemde duvar resimlerinin birou ahap veya duvar zerine deri veya keten bezi gerilerek oluturulmu bir tr tuvalin zerine yaplmlardr50. Ayrca XIX. yzylda yeni bir bulu olan fotoraf, icadndan ksa bir sre sonra, 1840l yllarda Osmanl imparatorluuna girmi51 ve ounluu aznlklara it fotoraf atlyeleri, bata stanbul olmak zere giderek baka kentlere de yaylmtr52. Osmanl topraklar ierisinde fotorafn yaylmasndan sonra, duvar resimlerinin bir ou, zellikle manzara tasvirleri, fotoraftan yararlanlarak yaplmlardr53. Daha ok yalboyann kullanld bu dnem duvar resimlerinde, Avrupa kartpostal resimleri gibi kuleli-atolu kr grntleri, eitli av sahneleri ve zellikle XIX. yzyln sonlarna doru figrl resimler kullanlmtr. Bu duvar resimleri, artk Bat resim tekniinin bilgisi ve bilinciyle uygulanm rnekleridir54. a- Fresk Asl talyanca olan fresk, taze anlamna gelen Fresco dan gelmektedir55. Ya kire svas zerine, boyann, suluboya tekniinde srlerek uyguland zor bir duvar resmi tekniidir56. Bu teknikte boyalar, svann iine geerek kalnca bir renkli sva tabakas oluturduundan, yaplan resim ok dayankl olmaktadr57.

Ark, Osmanl.., s. 424. Renda, Batllama.., s. 195; Renda.., 19. Yzylda.., s. 1532; Ark, Osmanl.., s. 424. 50 Renda.., 19. Yzylda.., s. 1532. 51 E. zendes, Osmanlda Fotoraf Sanat, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 510; P. . Tekinalp, Duvar Resimlerinde Fotorafn Etkisi zerine rnekleme: ale kknden bir grup resim, Uluslararas Sanatta Etkileim Sempozyumu, Ankara, 1998, s. 286. 52 S. Tansu; ada Trk Sanat, stanbul, 1986, s. 84; E. zendes, mparatorluk Bakentinde 19. Yzyl Fotorafl, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, s.76. 53 Tansu, ada.., s. 85; zendes, mparatorluk.., s. 77; Tekinalp, Fotorafn.., s. 226; K. Giray; Osmanl mparatorluunda Yalboya Resim Sanatnn Geliim izgisi, Osmanl-Kltr ve Sanat , XI, Ankara, 1999, s. 441. 54 Renda, Batllama.., s. 195. 55 Arseven, Fresk.., II, s. 619. 56 Turani, Fresko, mad., s. 44; Z. Rona, Fresk mad. Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 630; Antika Ansiklopedisi, Fresk, mad., stanbul, 1998, s. 129. 57 Arseven, Fresk.., II, s. 619.
49

48

Fresk tekniinde, nce duvar yzeyine, zemini oluturan kire ve kum karm kaba bir sva srlr58. Bu svann mutlaka iyi ykanm dere kumu ve snm kireten ibaret olmas gerekmektedir59. Resim yaplacak btn duvar kaplamak zere, bir kerede srlen bu sva tabakasna dolgu ad verilir60. Bu sva zerine, kmr kalemle, uygulanacak resmin deseni izilir, ardndan ana d izgiler ya koyu renk suluboya ile ya da krmz a boyas ile belirginletirilir61. Dolgu svasnn stne, daha ince ve dzgn bir yzey oluturmak zere astar niteliinde ikinci bir tabaka sva srlr62. Duvar resmi bu ikinci sva tabakas yaken uygulanr. Bunun iin ressam, bir gnde ileyebilecei kadar yeri astarlar ve yaken stne alr63. Bazen kuru zemin zerine bir eit taklit fresk uygulanr ki buna susuz fresk (fresco Secco) denir64. lk fresk rneklerinde, zellikle Ortaa ile erken rnesans dnemindeki fresklerde bu teknik kullanlmtr. Bu teknikte resim, tamamen kurumu olan son kat astar svasnn zerine, bir gece nce ve ertesi sabah kireli suyla slatlmasndan sonra allr65. Susuz fresk, gerek freski (buon fresco) andrsa da, boya btnyle svaya emdirilemediinden daha donuk bir grntye sahip olur ve sonradan kabarmalar ve dklmeler grlr66. Fresk teknii, gnmze hibir rnek ulamam olsa da byk olaslkla Minos ve Yunan sanatlarndan beri kullanlmaktayd. Roma dnemine tarihlenen Pompei freskleri (II. yy.), inde Dunhuangn budist tapnaklarnda ve

Hindistandaki Ajanta maaralarnda (VI. yy.) bulunan duvar resimleri bu tekniin erken rneklerindendir67. Gerek fresk, XIII. yzyldan itibaren talyada yaygn olarak kullanlmaya balanm ve XVI. yzylda en mkemmel ekline kavuarak gnmze kadar devam etmitir68.

Rona, Fresk.., s. 630. Arseven, Fresk.., II, s. 619. 60 Mlayim, Fresk.., s. 199. 61 Rona, Fresk.., s. 630. 62 Mlayim, Fresk.., s. 199; Rona, Fresk.., s. 630. 63 Arseven, Fresk.., II, s. 619; Rona, Fresk.., s. 630. 64 Mlayim, Fresk.., s. 199. 65 Rona, Fresk.., s. 630. 66 M. Szen-U. Tanyeli, Fresco Secco, mad., Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, 1992, s. 86, Rona, Fresk.., s. 631. 67 Rona, Fresk.., s. 630. 68 Mlayim, Fresk.., s. 199.
59

58

10

b- Tempera Detramp69 da denilir. Boyar maddenin tutkall su, ya, reine, kazein70 veya genellikle de yumurta akyla kartrlmasyla elde edilen bir boya trne ve bu boya kullanlarak yaplm resimlere tempera denir71. Ortaada tempera, geni anlamda, tlp suyla kartrldktan sonra bitkisel kkenli zamk ya da hayvansal kkenli tutkalla yorularak bir macun haline getirilmi her trl boya iin kullanlmtr. Bu nedenle gerek fresk dnda tm tekniklere tempera denilmitir72. lk uygarlklardan beri kullanlan tempera tekniinde, resim zemini olarak genellikle tutkalla al karmndan elde edilen bir tr duvar kaplamas (Gezzo) kullanlr73. Ksa srede kuruduu ve sanatya rahat alma imkn vermedii iin zor bir teknik olan tempera74, Ortaada sk kullanlm, XV. yzyldan sonra yalboya resmin gelimesiyle birlikte ortadan kalkmtr75. XI. yzylda Gaznelilere it Sultan Mahmutun Leker-i Bazar saraynn taht salonundaki renkli duvar resimleri, tempera tekniinde yaplmlardr76. B- Kalem ii Trk sanatnda, cami, trbe, mescid, saray, kasr, kk, yal gibi sivil ve din mimariyi oluturan binalarn i duvarlarn, kubbelerini ve tavanlarn sslemek amacyla, sva, ahap, ta, bez ve deri gibi malzemeler zerine renkli boyalar ve bazen de altn varak kullanlarak, kalem tabir edilen ince

69 70

Arseven; Tempera, mad., IV, s. 1965. Kazein: Kire ile taze lorun kartrlmas sonucu elde edilir. Ortaan ilk zamanlarnda talyada kullanlmtr. amzda da dayankll ve salam bir teknik olmas nedeniyle kullanlmaktadr. Turani, Kazein Boya, mad., s. 67. 71 Szen- Tanyeli, Tempera, mad., s. 233. 72 Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Tempera, mad., III, stanbul, 1997, s. 1759. 73 Eczacba.., Tempera.., III, s. 1759. 74 http://szlk. Sourtimes. Org/show-aspt=tempera, E.T. 11.07.2006. 75 Szen- Tanyeli, Tempera.., s. 234. 76 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 48.

11

fralarla yaplan bezemelere kalemkri77 - kalem ii78, bu sanat uygulayan sanatkra da Kalemkr veya nakka denir 79. 2. DUVAR YZEYNE APLKE YAPILAN SSLEMELER A- ini Bir eit beyaz topraktan yaplan ve frnda piirilen, levha biiminde, bir yz renkli ve srl keramik ilerine ini denir80. Trklerde daha nce ki denilen bu sanata, inde beyaz toprakla yaplan ve fafuri denilen srl seramiklere benzerliklerinden dolay, ine it anlamnda ini denilmitir81. Her ne kadar ini tbirini ilk Osmanllar kullanm olsalar da82, Osmanllar, levha halindeki ini iin ki83, anak-mlek iin de evni szcklerini kullanarak bu iki tr birbirinden ayrmlardr84. ini yapan sanatkra da Kger denir85. Trk sanatnn tm geliiminde, deiik blgelerde karmza kan ini sanatnn86, Uygurlara kadar uzanan ok eski bir tarihi vardr87. Tula malzemeyle uyum gsteren ininin, Karahanllar tarafndan da kullanld bilinmektedir88. 1957de balatlan Gazne kazlarnda, 1112 tarihli Sultan III. Mesuta it sarayda sar, kahverengi, mavi ve yeil, tek renk srl iniler bulunmutur89. ini sanatnn devaml olarak bir bezeme dzeni iinde mmaride kullanlmas ve gelitirilmesi, Byk Seluklularla balamtr90. Damgan Mescid-

Arseven, Kalemkr, mad., II, s. 916; M. Z. Pakaln, Kalemkr, mad., Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II, stanbul, 1993, s. 145; Eczacba.., Kalemkri, mad., II, s. 933; Szen- Tanyeli, Kalemii, mad., s. 121; rte, Kalemilerimizin.., s. 425. 78 rte, Teknikler.., s. 47; Nemliolu, Kalemii.., s. 7; rte, Kalemileri.., s. 425; Szen- Tanyeli, Kalemii.., s. 121; Pakaln, Kalemkri.., II, s. 145. 79 Arseven, Kalemkr.., mad., II, s. 916; Pakaln, Kalemkr.., mad., II, s. 145; Eczacba.., Kalemkr.., mad., II, s. 933; Nemliolu, Kalemii.., s. 7; Turani, Kalemkr, mad. s. 62. 80 Arseven, ini, mad., I, s. 410; Szen- Tanyeli, ini, mad., s. 61; Turani, ini, mad., s. 30; Antika.., ini ve ini Sanat, mad., s. 92; Eczacba.., ini, mad., I, s. 406. 81 Arseven, ini.., I, s. 412. 82 Arseven, ini.., I, s. 412. 83 G. ney, Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Ankara, 1978, s. 56. 84 G. ney, ini ve Seramik, Osmanl Uygarl 2, Ankara, 2004, s. 699. 85 Antika.., ini.., s. 92. 86 C. Kerametli, Asyadan Anadoluya Trk ini ve Keramik Sanat, Trk ini Sanatndan rnekler, stanbul, 1986, s. 23. 87 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 317; Szen, Geleneksel.., s. 58; . Yetkin, Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul, 1986, s. 15. 88 G. ney, Trk ini Sanat, stanbul, 1976, s. 13. 89 Yetkin, Anadoluda.., s. 21; ney, Trk ini Sanat.., s. 14; G. ney, slam Mimarisinde ini, zmir, 1987, s. 17. 90 Yetkin, Anadoluda.., s. 329.

77

12

i Cumasnn Byk Seluklular zamannda yaplan minaresinin91 mavi srl kitabesi, en eski rnektir92. Trklerde ini sanat, asl byk ve srekli gelimesini Anadolu Seluklu mmarisinde gstermitir93. Anadoludaki ilk rneklerde, srl tula kullanlm, fakat ksa srede levha ini ve mozaik ini teknikleri gelimitir94. Seluklu geleneini srdren Beylikler ve Erken Osmanlya it inili eserlerde, srl tula, ini mozaik ve dz ini plakalar kullanlmtr95. XVI. ve XVII. yzyl Osmanl mmari sslemesinde, Trk ini sanat en st dzeye ulamtr. XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra btn teknikler terk edilmi ve yalnzca sralt diye adlandrlan teknik kullanlmtr96. Bu devir inilerinin balca retim merkezi znik, ikinci planda da Ktahya olmutur97. Trk ini sanatnda, XVII. yzyln ilk yarsndan itibaren teknik adan bir duraklama ve gerileme balamtr98. XVIII. yzyl balarnda znik inicilii tamamen son bulmutur. Ktahya ise saray sanatnn grkeminden uzak tek ini merkezi olarak etkinliini srdrmtr99. B- Stuko Al, snm kire, tebeir ve beyaz mermer tozunun, yumurta ak, kemik tutkal ve suyla kartrlmasyla yaplan harca ve bu har kullanlarak yaplan kabartma bezemeye stuko100, ustuka101, veya stuk102 denir. Yalanc mermer (taklit mermer) yapmak iin de kullanlr103. Stuko, binalarn duvar ve tavanlarnn sslenmesinde kullanlm104, ou zaman zerleri boyanmtr105.

G. ney, Trk ini ve Seramik Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 289. 92 ney, Trk ini.., s. 294. 93 Yetkin, Anadoluda.., s. 332. 94 ney, Trk ini.., s. 294; G. ney, ini ve Seramik, Geleneksel Trk El Sanatlar, stanbul, 1993, s. 93. 95 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 326; . Yetkin, Anadoluda.., s. 334. 96 Yetkin, Anadoluda.., s. 334; ney, ini ve Seramik.., s. 99; ney, ini.., s. 729. 97 ney, ini.., s. 705. 98 Yetkin, Anadoluda.., s. 329; G. ney, slam.., s. 46. 99 G. ney, Trk ini.., s. 283. 100 Szen, Geleneksel.., s. 26; Szen- Tanyeli, Stuko, mad., s. 221. 101 Arseven, Ustuka, mad., V, s. 2148; Eczacba .., Stk, mad., III, s. 1705. 102 Turani, Stko, mad., s. 129. 103 Arseven, Ustuka.., V, s. 2148. 104 Arseven, Ustuka.., V, s. 2148. 105 Szen, Geleneksel.., s. 26.

91

13

Orta Asyada ve Trkistanda stuko ile kabartma bezemeler yapld gibi, stne fresk tekniinde resim yapmak iin stuko, duvar svas olarak da ok kullanlmtr106. Stuko bezeme, Osmanllarda kertme ve kabartma olarak uygulanm107, XVIII. ve XIX. yzyllarda barok slbun etkisiyle sivil ve dni yaplarn duvar ve tavanlarnn sslenmesinde byk rol oynamtr108.

C- KALEMNDE KULLANILAN MALZEME 1. Boya Kalem ii tekniinde kullanlan malzeme iinde en nemli yeri boyalar tutmaktadr. Boya, bir yzeyi renklendirmek veya bir eyin rengini deitirmek iin kullanlan su ve ya gibi maddelerle kartrlabilen, deiik renklerde doal, kimyevi veya madeni maddelerdir109(Resim-5). Sv ya da kuru110 halde srlp yzeyleri kaplayabilen boya, ince bir tabaka oluturarak yzeylerin zellikle renk, bazen de doku niteliklerini deitirebilen sanat malzemesidir111. Boyalar, kartrldklar yaptrc

maddelere gre isimlendirilirler rnein, yala kartrlyorsa yalboya, su ile kartrmlarsa suluboya, yumurta ile kartrlmlar ise yumurtal boyalar gibi isimler alrlar112. Kalem ii tekniinde, klsik slpta, kk, toprak ve madeni gibi tabi boyalar kullanlmaktadr. Bu boyalardan bazlar unlardr. Siyah: s mrekkebi (is ve arapzamk karm)113, Beyaz: stbe (bazik kurun karbonat); tebeir beyaz (kalsiyum karbonat),

Arseven, Ustuka.., V, s. 2150. Szen, Geleneksel.., s. 26. 108 Arseven, Ustuka.., V, s. 2150. 109 Arseven, Boya, mad., I, s. 279; Turani, Boya, mad., s. 24. 110 Szen- Tanyeli, Boya, mad., s. 45. 111 Eczacba.., Boya, mad., I, s. 279. 112 Turani, Boya.., s. 24. 113 B. Yaman, Trk Kitap Sanatlarnda Mrekkep, Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 282; Arseven, III, s. 1482.
107

106

14

Laciverd: Laciverd ta, Lapislazuli (en makbul Afganistan- Bedahandan geldii iin Bedahi laciverdi olarak anlr.), Mai (Mavi) : ivit-indigo (en iyisi Lahurdan gelenidir), Mat Krmz (Surh, verminyon): Ham Zencefre (civa slfr), Parlak Krmz: Ll (Krmz bceinin kurutulmasndan yaplan ve yar effaf zellii olan mrekkep), Tula Krmzs: Glbahar (demir oksit), Sar : Sar toprak boyas (demir oksit), sar zrnk (zrnh- astar), Turuncu: Kurun oksit, slen (minyum), altnba zrn, Yeil: Bakr ta (bakr korbonat), sar zrnk + Lhur cividi114. Bu boyalarn birbirine kartrlmasyla, ara renk tonlar elde edilmektedir. Toprak boyalar, dz bir mermer levha zerinde dest-i senk (destesenk)115 denilen aletle ezilip ince toz haline getirildikten sonra kazein, kitre,116 yumurta ak veya arapzamk117 gibi yaptrc zellii olan maddelerle kartrlarak kullanlrlar. Gnmzde kimyasal boyalar kullanlmaktadr. Fakat bu kimyasal boyalarn, gelecek asrlarda ne lde kalc olaca bilinmemektedir. 2. Altn Kalem ii tezyntnn deiik tekniklerinde kullanlan nemli

malzemelerden biri de altndr. Parlak, kolay ilenebilen yumuaklkta, kymetli bir maden olan altn, Trk sanatkrlar tarafndan tezhip, minyatr, cilt, kalem ii, hat gibi tezyn sanatlarda ok eskiden beri kullanlmtr. Altnn gmle kartrlm olanna Yeil altn, bakrla kartrlm olanna da Krmz altn denir118. Altn, varak haline getirildikten sonra tezyn sanatlarda farkl tekniklerde kullanlabilmektedir.

F. . Derman, Trk Tezhip Sanatnn Asrlar inde Deiimi Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 290-291; er, Klasik.., s. 105. 115 Dest-i Senk: Boyalar ezmeye mahsus mermer alet. eitli ekillerde mermerden ve dier sert talardan yaplr. Arseven, Destesenk, mad., I, s. 458. 116 Kitre: Geven bitkisinden (astragalus) elde edilen zamk. Ebru yapmnda suya yapkan bir koyuluk vermek iin kullanlr. Arseven, Kitre, mad., II, s. 1102. 117 Arap Zamk: Senegal akasyas reinesi. Aacn gvde ve dallarndan olup havada sertleen yaptrc sakz. Arseven, Arap Zamk, mad., I, s. 89. 118 Arseven, Altn, mad., I, s. 54; H. Sahilliolu, Altn , mad., DA, II, stanbul., 1993, s. 532.

114

15

Altnn Varak Haline Getirilmesi ekile dvlerek sigara kadndan daha ince hale getirilmi altna varak denir
119

(Resim-6). Altn nce haddeden geirilip 1 ile 0,1 mm. kalnlnda levha

haline getirilir. Bu levha 4 mm. eninde kesilerek paralara ayrlr, paralar pudralanarak 12,5 x 6.5 cm byklndeki tirelerin120 arasna konur. Yaklak elli kat olan istifler kelerinden bantlanarak demet yaplr. Rk ad verilen demetlerin kenarlar, hava almas ve dvlen altnn yaylmas iin ak braklr. Bu istifler hafif stlm mermer tabaka zerinde byk bir ekile hafif darbelerle dvlr. Altnlar tirelerin yanlarndan dklmeye balayncaya kadar dvlmeye devam edilir, taan ksmlar kesilerek dzeltilir. Bu ilk ameliyeye rk ad verilir. ncelmi olan altn levhalar, yine muayyen ebatta kesilmi baka tireler arasna yerletirilerek, bu sefer daha dikkatle dvlr. Bylece altn biraz daha yaylr ve incelir. Derinin kenarndan taan ksmlar tekrar kesilerek dzeltilir. Bu ameliyeye de zar veya mek denir. Artk elde edilen altn varaklar son ve nc perdaht ileminden geirilir. Olduka incelmi olan altn varaklar, srn kaln barsandan yaplan ince ve cill zarlar arasna istiflenerek 1 kglk ekile dvlr. Kvama geldii, drt tarafndan kan altnlarn incelii ile anlalr121. Her on varak altna bir deste, yirmi desteye ise bir tefe denir122. Osmanllarda varak altn hazrlayan varaklar vard123. XIX. yzyln sonuna kadar, Beyazd ve Sleymaniye semtlerinde Varaklar Han ve ars denilen mahalde, varak altn iml ediliyordu. Safl ve ayar bakmndan ok stn olan Osmanl altn varaklar, Avrupadan gelen daha ucuz fabrika ii altn varaklarla rekabet edemeyince, bu zanaat ksa zamanda kaybolmutur. Son altn varak, Gzel Sanatlar Akademisinde hocalk yapm Beykozlu Hseyin Yaldz (. 1949) ustadr124.
Arseven, Varak, mad., V, s. 2185. Tire: nceltilmi, yumuatlm ceylan, koyun, dana derisi. Arseven, Tire, mad., IV, s. 1994. 121 . A. Birol, Altn Varak mad., DA, II, stanbul, 1993, s. 541; . Erginsoy, slam Maden Sanatnn Gelimesi, stanbul, 1978, s. 47-48. 122 Arseven, Varak.., V, s. 2185; A. Ersoy, Trk Tezhip Sanat, stanbul, 1998, s. 13; Birol, Altn.., s. 541. 123 A. S. nver, Trk Tezynatnda Halkriye Dir, Arkitekt, S. 2, stanbul, 1939, s. 7. 124 Birol, Altn.., s. 541; Derman, Trk Tezhip.., s. 289; . Derman, XIX. Yzyl Tezhibiyle lgili rnek Sayfalar, Bu makale, 5-9 Ekim 2003 tarihleri arasnda rdn-Ammanda yaplan, XII. Uluslararas Trk Sanat Kongresinde tebli olarak sunulmu olup, basm safhasndadr.
120 119

16

Altn, varak haline getirildikten sonra, kalem ii tezyntnda iki farkl teknikte uygulanmaktadr. a- Yaptrma Teknii Altn varak yaptrmak iin eskiden kullanlan yumurta ak yerine, gnmzde miksiyon (lika) denilen bezirya hammaddesi ieren zel yaptrc kullanlmaktadr. Altn varak yaptrlacak zeminin zelliine gre alt yap hazrlanmaldr. nk ahap, cam, metal, mermer gibi zeminler, altn vara zerlerine direkt olarak kabul etmediklerinden dolay, hepsi iin ayr bir zemin almas gerekmektedir. Yzeyler macunlanp zmparalanarak dzeltilmeli, przsz hale getirilmelidir. Emici yzeyler yal, vernikli boya veya ispirtolu gomalak125 srlerek doyurulmaldr126. Kuruma sresi istee gre 3, 6, ,12 saat olan zel hazrlanm miksiyonlar127, altn varak yaplacak zemine fra ile srlr. Miksiyon srldkten sonra tav beklenir. Altn varak tebeir tozu srlm bir makas ile yaptrlacak yere uygun ekilde kesilir ve miksiyon srlm yzeye denir. Sonra ince kt ve kaln fra yardmyla dzgn bir ekilde yaptrlr128. Kalem ii tezyntnda, sva, mermer, ta ve ahap st kalem ii tekniklerinde genellikle altn bu uslde uygulanr. b- Fra le Srme Teknii Bu uslde, altn varaklarn zamk- arab veya szme bal129 yardmyla ezilmesi gerekmektedir. Altn varaklar ezme iinde, Mertabani130 denilen bir kap kullanlr. Zamk- Arab veya szme baldan birka damla kabn ortasna konur. Sa elin orta parma zamka hafife dedirilip altn varaklar birer birer alnp, parlakl tamamen kayboluncaya kadar fazla yaymadan nce tek, sonra orta parmakla dndre dndre ezilir. Ezilmeye balanan altn, nce donuk amur rengini alr. Ezildike kendi rengine dner. Zamk veya bal, parmak hareketine
Gomalak: Hindistanda yetien bir aatan elde edilen ve ispirtoda eritilerek mobilya cillamak iin kullanlan bir tr zamk. Arseven, II, s. 639. 126 E. Verim, Altn Varak ve Teknikleri, M.. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1994, s. 71. 127 Verim, Altn Varak.., s. 71. 128 Birol, Altn.., s. 541. 129 nver, Halkriye Dir.., s. 8. 130 Mertabani: in Hindistannda yaplan st ste hamur birbirine kaplanmak suretiyle meydana getirilen seramik kap. N. R. Bngl, Eski Eserler Ansiklopedisi, I, ts, s. 19.
125

17

mni olacak derecede koyulatnda birka damla su damlatlabilir. Bu ilem yaklak 1, 1,5 saat srer. Altnn iyi ezilip ezilmediini anlamak iin zerine iki damla su damlatlr. Eer altn, hareler halinde su damlalarnn zerine kacak kadar incelmise ezme iine son verilir. Ezme ilemi tamamlandktan sonra kaptaki altn, su ile kartrlr ve parmakla alkalanr. Bu suretle altn zamktan ayrlm olur. Sonra kabn alabilecei kadar su ilve edilerek 8-10 saat bir kenara braklr ve altnn tamamen dibe kmesi beklenir. kme ii tamam olunca, altnn zerindeki zamkl su yavaa baka kaba aktarlr. Kaptaki slak altn zerreleri az bir su ile ipek zerinden szlerek kk bir kseye boaltlr. Kse su ile doldurularak ikinci defa 10-12 saat bekletilir. Altn dibe knce zerindeki su boaltlr. Ksenin dibindeki altn kurumaya braklr. Bylece altn kullanlma kvamna gelmi olur131. Altnn Srlmesi Ezilmi altnn fra ile srlmesinde, eskiden morina balndan karlan ve balk tutkal denilen yaptrc kullanlrd132. Gnmzde bu i iin jelatin133 kullanlmaktadr. Jelatin, toz ve plaka halinde bulunmaktadr. Jelatinin kullanlabilmesi iin, bir miktar jelatin, bir cezve iine konmu yeterli miktarda su ierisinde ksk atete kaynatlr. Kaynayan jelatinli su soumaya braklr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, jelatinli suyun kvamdr. Aksi halde jelatini fazla olan suyla srlen altn parlamaz, az olan ise srld zemine yapmaz. Kalemkr, hazrlad jelatinli sudan azar azar alarak altnla kartrr ve belli kvamda kullanaca yzeye homojen olarak srer. Altn kuruduktan sonra, zer-mhre134 nin zerinde gezdirilmesiyle parlatlr. Kalem ii tezyinatnda, zellikle ahap, bez ve deri st kalem ii tezyntlarnda altn bu teknikle uygulanmtr.

131

. Derman, Altn Ezme mad., DA, II, stanbul, 1993, s. 537; Derman, Trk Tezhip.., s. 289-290.

132 133

Derman, Trk Tezhip.., s. 290. Jelatin: Hayvan kemikleri ve derilerinden yaplan bir tr ince tutkaldr. Donmu pelte kvamndadr. Arseven, Jeltin, mad., II, s. 877. 134 Mhre: Fra ile srlen altn parlatmak iin kullanlan, ucunda sert ve cilal parlak bir ta (akik, yeim v.b.) bulunan kaln kalem biimindeki zel bir alet. Derman, Trk Tezhip.., s. 290.

18

3. Fra Boya srmek iin kullanlan, kl veya tyden yaplm, muhtelif ekillerde ve kalnlklarda olan sapl lete Fra denir135(Resim-7). Gemite ulluk kuunun ensesinde bulunan gm renkli yay biiminde tek tylerin bir araya getirilmesiyle fralarn hazrland bilinmektedir136. Bugn samur tynden yaplan fralar kullanlmaktadr. Bu tr fralara ty fra denir137. Kalem ii tezyntnda muhtelif kalnlklarda eitli fralar kullanlmaktadr. Bunlardan sivri ulu, uzun tyl kalem fra138 olarak tbir olunan tahrr fras en mhimidir. 4. Desen Kd Kat, eitli bitkilerden kartlan ve boylar milimetre ile llecek kadar kk liflerin keeletirilmesiyle elde edilir139. Kat, M.S. 105 tarihinde, Tsay Lun adnda, hkmdarn saray muhafz alay mensuplarndan bir sanatkr tarafndan inde icad edilmitir140. Yeni icad kt, Orta Asyaya ve Akdeniz Blgesine pek Yoluyla sratle yaylm ve beenilmitir141. Osmanl imparatorluunun ilk dnemlerinde Amasyada, Bursada ve nihayet stanbulda kat imlthanelerinin bulunduuna dair belgeler vardr142. mlthaneden gelen kadn zeri yamr yumrudur, bnyesinde hava kabarcklar ve delikler bulunabilir. Btn bunlarn dzeltilmesi gerekir. Ayrca tezhip, hat ve minyatrde kullanlacak olanlar boyanr ve cillanr. stanbul bata olmak zere, imparatorluun dier kltr merkezlerinde kat terbiye dkkanlar bulunurdu. Bunlar trlyd: Mhreciler, Aharclar ve Boyaclar143.

Arseven, Fra, mad., I, s. 584; Eczacba .., Fra, mad., I, s.587. Derman, Trk Tezhip.., s. 289; Arseven, Fra.., I, s. 585. 137 Arseven, Fra.., I, s. 585. 138 . Binark, Trk Kitaplk Tarihinde Tezhip Sanat, Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, C. XIII, S. 3-4, Ankara, 1964, s. 20. 139 Arseven, Kt, mad., II s. 895. 140 . Tekin, Eski Trklerde Yaz, Kat, Kitap ve Kat Damgalar, stanbul, 1993, s.25. 141 Tekin, Eski Trklerde.., s. 27. 142 O. Ersoy, Kat mad., DA, XXIV, stanbul, 2001, s. 164. 143 Tekin, Eski Trklerde.., s. 30.
136

135

19

Artk gnmzde katlar, modern fabrikalarda retilmektedir. Kalem ii tezyntnda desen, genellikle yar geirgen (eskiz kad, aydnger vb.) katlara izilmektedir. 5. Kalem Yaz yazmak iin kullanlan ucu sivri demir, tahta, kam, kemik gibi malzemelerden yaplan lete kalem denir144. Gnmzde, kalem ii tezyntnda, desen iziminde kurun kalem kullanlmakla beraber teknolojinin rn olan 0.30.5 mm. kalnlklarda kalemler de kullanlmaktadr. 6. Kmr Tozu (Silkme Tozu) Kat zerindeki inelenmi bir resmi, yazy veya deseni dier bir kada veya yzeye aynen geirmek iin kullanlan, ince dvlm st kmr tozundan145 elde edilen siyah toza silkme tozu denir 146. Silkme tozu, St kmrnn dvlp ince bir elekten geirilmesiyle elde edilir. Bundan baka kurun kalem tozu, reine kartrlm siyah kurun tozu da kullanlabilir147. D- KALEMNDE KULLANILAN MOTFLER Trk tezyni sanatlarnda, desenin ana unsuru olan motifler, desenin uygulanmasnda kullanlacak malzeme, teknik ve kullanm alanlarna gre farkllk gsterirler. rnein, Kalem iinde kullanlan motifler, tezhip veya ini sanatnda kullanlan motiflerle teknik ve uygulandklar yer itibariyle farkl izilirler. Tezyni motiflerin bir ounun ilk rnekleri, VIII. ve IX. yzylda Uygur Trkleri tarafndan yaplm eitli sanat eserlerinde grlmektedir148. Bu motiflerin saylamayacak kadar ok ve eitli olmasnn en nemli sebeplerinden

Arseven, Kalem, mad., II, s. 910. Pakaln, Silkme, mad., III, s. 226; M. U. Derman, Trk Hat Sanatnda Cel Kavram, Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 259. 146 Arseven, Silme Tozu, mad., IV, s. 1817. 147 Y. zcan, Trk Tezhip Sanat, Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 306. 148 Arseven, Tezhib, mad., IV, s. 1982; C. Keskiner, Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize ieklerHat, Ankara, 2002, s.1; Y. zcan, Trk Kitap Kaplarnda emse Motifi, Ankara, 1990, s. 3.
145

144

20

birisi, Trk sanatkrlarnn slmi dnce etkisinde kalmalar ve btn yaratc gleriyle doay stilize ederek tezynatta kullanmaya ynelmeleridir149. Sanatlarn ellerinde, devirlerin tecrbe ve zevk szgecinden geerek eriilmesi zor bir zirveye ulaan motiflerde150 yeni biimler ortaya koymak mmkndr. Ancak bu ciddi bir sanat eitimi alm kiiler elinde gerekleebilir151. Asrlarca Trk sanatkrlarnn ellerinde, kendi estetik anlaylar iinde hayat bulan balca motifler unlardr; Haty in Trkistanndan domu olan bu motife, doum yerine nispetle HatHaty ismi verilmitir152. Haty, eitli ieklerin dikine kesitinin anatomik izgilerinin slplatrlmasyla ortaya kan bir motiftir153(ekil-1). Tezyni sanatlarmzda en ok kullanlan motiflerden biri olan haty motifi, kkeni belli olmayacak ekilde doadaki ieklerden stilize edilmitir. Haty motifinin menei olarak akayk ieinin gsterilmesi, inde, akayk ieinin ok yetitirilmi ve tannm olmas ve zellikle de Hitay hanedanlnda, devlet iei olarak kabul edilmi olmas asndan nemlidir154. Fakat eitli yaynlarda anlan akayk, iekli arabesk, palmet ve bu gibi isimler, haty motifinin farkl ve hatal isimleridirler. Ancak bunlar hatay motifinin farkl devirlerin slplaryla izilmi ekilleri olup, esas ayndr155. Orta Asyadan ran yoluyla Anadoluya ulaan haty motifi, en yaygn kullanm sahasn Osmanllarda bulmutur156.

Ersoy, Trk Tezhip.., s. 17; Keskiner, Stilize.., s. 1; zcan, Trk Kitap.., s. 3. . A. Birol-. Derman, Trk Tezyni Sanatlarnda Motifler, stanbul, 1991, s.13. 151 C.Karada, Trk Tezhip Sanatnda Levha Tezyinat, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum, 2004, s.15. 152 F. . Derman, Sanat Tarihi le Sanat Arasndaki Terim Kargaasna Dair Dnceler, Hacettepe niversitesi, Uluslar aras Sanatta Etkileim Sempozyumu, Ankara, 1998, s. 104. 153 M. Demironat, Trk Tezyni Sanatlarnda Motifler, Akademi Mecmuas, V, stanbul, 1966, s. 48-49; Birol - Derman, Motifler.., s. 65; F. . Derman, Trk Bezemesinde Hata-i, Yeni Trkiye, I, stanbul, 1997, s. 2; F. . Derman, Trk Tezynatndaki stlah ve Tbir Kargaasna Dir, Uur Derman 65. Ya Armaan, stanbul, 2000, s. 256. 154 M. M. Yamanlar, Hatyi Motifinin Mene, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi III, Ankara, 1995, s. 447. 155 Birol - Derman, Motifler.., s. 66. 156 Birol - Derman, Motifler.., s. 65; A. Akar-C. Keskiner, Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul, 1978, s. 18.
150

149

21

Pen Nebti kkenli olan Pen motifi, herhangi bir iein kubak grntsnn sluplatrlarak izilmi eklidir157(ekil-2). Tek yaprakl (yekberk), yaprakl (seberk), be yaprakl (penberk), alt yaprakl (eberk) gibi eitleri vardr158. Drt yaprakl pen (cihr berk)(ekil-3), haa benzetildii iin mzehhipler tarafndan pek tercih edilmemitir159. Pen motifinde sapn (daln) motife baland nokta grlmez. Pen motifinin herhangi bir noktasndan dal kabildii iin desen ierisinde dallarn balama noktas olarak da kullanlabilir. Gonca Gl Gonca gl motifi, tam almam gonca halindeki bir iein dikine kesitinin slplatrlarak izilmi eklidir (ekil-4). Gonca motifinde, tohum ksm ya hi grlmez veya ksmen grlebilir. Ta ve anak yapraklar bellidir160. Gonca motifi de hatay motifi gibi bulunduu dal zerinde yn bildirir. Yaprak Yaprak, hatay, pen, gonca gibi motifleri meydana getiren ve desen

ierisinde nemli yeri olan temel bir motiftir. Tezyni sanatlarda kullanlan yaprak motifi, doadaki grnnn slplatrlmasyla eitli ekillerde izilmitir161(ekil-5). slplatrlm yapraklarn ekillerine gre doal grnml, tek dilimli, dilimli (sadberk), be dilimli (eberk), ok dilimli ve birbirine sarlm yapraklardan meydana gelmi (sadberk), haner ve geometrik gibi bir ok eitleri vardr162. Yar slplatrlm iekler Doadaki ieklerin, slplatrlmalarna
163

ramen

karakterlerini

kaybetmeden izilmi ekilleridir

157 158

Birol - Derman, Motifler.., s. 47; Keskiner, Stilize.., s. 4-3. Birol - Derman, Motifler.., s. 47. 159 Karada, Levha.., s. 17. 160 Birol - Derman, Motifler.., s. 101. 161 Birol - Derman, Motifler.., s. 17. 162 Akar - Keskiner, Desen ve Motif.., s. 11. 163 Birol - Derman, Motifler.., s. 113.

22

XVI. yzylda, sarayn Nakkaba nl mzehhip Karamemi tarafndan bu slbun ortaya karld164 ve natralist akmn ncs olduu165 bilinmektedir. Lale, gl, karanfil, smbl gibi iekler bu slbun en yaygn olan motiflerindendir (ekil-6). Bulut Doadaki bulutlarn stilize edilmesiyle166 izilen bu motifin k yeri olarak in gsterilmektedir167. Bu motife in bulutu da denmektedir168(ekil-7). Bulut motifi, Osmanl sanatna ilk olarak II. Bayezt devrinde girmi169 ve daha sonra tezhipten iniye, haldan kumaa kadar btn tezyni sanatlara yaylmtr. Rm Kelime anlam Anadoluya it, Anadolulu demektir170. Eskiden Dou Roma mparatorluuna it Anadoluya Diyar- Rm171 ve buraya yerleen Seluklulara Rm Seluklular denilmesi nedeniyle Seluklularda ok kullanlm olan bu motife de Rm denilmitir172. Trk sanatnn ekillenip yaygnlamasnda temel kaynak olarak kabul edilen Hun sanatnn, Anadolu ncesi Trk sanat zerindeki etkileri gayet aktr173. Hunlara it Pazrk kurganndan karlan eyalar arasnda bulunan hal, kuma, kee ve aplike rtler zerindeki hayvan figrleri, rm motifini hazrlayc nitelikte ekillerdir174. Uygurlara it IX. ve X. yzyllarda yaplm

F. aman, Ehl-i Href, Trkiyemiz, S.4, stanbul, 1988, s. 4. Y. Demiriz, Osmanl Kitap Sanatlarnda Natralist slpta iekler, stanbul, 1986, s. 382. 166 . zkeeci, Trk Tezhip Sanat ve Tezyn Motifler, Kayseri, 1992, s.25. 167 Birol - Derman, Motifler.., s. 153. 168 zcan, Trk Kitap.., s. 8. 169 B. Mhir, II. Beyazd Dnemi Nakkahnesinin Osmanl Tezhip Sanatna Katklar, Trkiyemiz, S, 60, Ankara, 1990, s. 6. 170 . Smi, Kmus- Trk, stanbul, 1989, s. 676; Derman, Istlah.., s. 256. 171 Derman, Sanat Tarihi.., s. 105. 172 Arseven, Rum, mad., IV, s. 1714. 173 H. Gndodu, konografik Adan Trk Sanatnda Rm ve Palmetler, Sanat Tarihinde knografik Aratrmalar, Ankara, 1993, s. 198. 174 Birol - Derman, Motifler.., s. 179; N. Diyarbekirli, slamiyetten nce Trk Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 50.
165

164

23

Bezeklik freskinde grlen, kanadnda rm motifi olan ejderha tasviri, gnmze ulaan en eski rnektir175. Trklerin Orta Asyada hayvansal ekilleri slplatrarak176 ortaya kardklar bu motif, zamanla daha da soyut bir biim olarak kkeni tannmayacak bir hal almtr177(ekil-8). Kullanm zenginlii bakmndan, mimari sslemenin de nemli kolunu meydana getiren rm motifinin178, Sade Rm, Dendanl Rm, lemeli Rm, Sencde Rm, Pde Rm (Sarlma Rm), Hurde Rm, Ayrma Rm, Ortaba Rm gibi eitleri vardr179(ekil-9). Mnhani Kelime anlam eri, kanburlu demektir180. zellikle Seluklu yazma eserlerinin tezhiblerinde ska grlen bu motif181, Beylikler devri tezhiblerinde de gzel rnekleriyle kullanlmtr (ekil-10). Osmanl tezyntnda bu motife rastlanmakla beraber, gemiteki nemini kaybetmitir. Gnmzde ise hemen hemen hi kullanlmamaktadr182. Zencerek Tezynatta, zincirleme halkalarn devam eklindeki geometrik hatlarn, hasr rgs gibi bir alttan bir stten gemesiyle183 oluan ekillere geme, zencerek ad verilir184(ekil-11). Ayrca zencerek, yazma kitaplarn sayfa kenarlarna ve levha yazlarnn etrafna,185 iki izgi arasna altn yaldzla yaplan zincirleme halkalar eklindeki ssleme suyu186 olarak da tarif edilir.

175

C. Keskiner, Ssleme Sanatlarmzda Rm, Antika, ubat, stanbul, 1988, s. 20; Birol Derman, Motifler.., s. 179. 176 Arseven, Rum.., IV, s. 1714. 177 Ersoy, Trk Tezhip.., s. 17. 178 Gndodu, konografik.., s. 197.
179 180 181

Ersoy, Trk Tezhip.., s. 17; Birol - Derman, Motifler.., s. 182-183; zkeeci, Tezyni Motifler.., s. 26-27; B. Gke, Rm Motifler ve Rmli Desenlerde izim Kurallar, Antika, stanbul, ubat, 1988, s. 31.

Smi, Kmus.., s. 1413. Keskiner, Stilize.., s. 4. 182 Birol - Derman, Motifler.., s. 175.
183

S. gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezynat, Ankara, 1987, s. 83; Ersoy, Trk Tezhip.., s. 20.

184 185

C. Keskiner, Trk Motifleri, stanbul, 1991, s. 16. Arseven, Zencerek, mad., V, s. 2281; H. Zber, Trk Ssleme Sanat, Ankara, 1971, s. 85. 186 M. E. zen, Yazma Kitap Sanatlar Szl, stanbul, 1985, s. 79.

24

slm lkelerinde ve Anadoluda uygulanm geometrik gemelerin, uygulan kurallaryla ilgili yazl bir belge yoktur187. Fakat zencerek izimi, iki ana kurala dayanr;188 1) Zincirleme halkalarn kesintisiz olarak devam ve akna189, 2) Geometrik hatlarn birbirinin altndan ve stnden gemelerine. Trk tezyn sanatlarnn her alannda bolca kullanlm olan ve halen kullanlan zencerek motifinin en gzel rnekleri, Seluklu Trkleri mimarisindeki ta sslemelerinde mevcuttur. intemni Tezynatta kullanlan ve Orta Asya kaynakl olan bu motif190, Osmanl sanatna Tebrizli Trk sanatkrlar eliyle girmitir191. kisi altta, biri stte olmak zere yuvarlak ve dalgal iki izgiden meydana gelen bir ssleme unsurudur192. Bu iki ekil bir arada kullanld gibi, yuvarlak benek bazen yalnz olarak da kullanlabilmektedir (ekil-12). Hayvansal Motifler Trk sanatnda hayvan motifleri figr olarak deil, ssleme unsuru olarak grlmtr. Hayvansal motifler iki ana grupta toplanabilmektedir. 1) Hayal mahsl, efsanevi hayvan motifleri, 2) Tabiatta grlen, slplatrlm hayvan motifleri193. Trk tezyntnda, slplatrlarak ssleme unsuru olarak kullanlan hayvan motifleri, ayn zamanda farkl bir karaktere brnerek kudret, bereket, saadet ve uur gibi sembolik anlamlar da tamlardr. Tezhip sanatnda pek kullanlmayan hayvansal motiflerin zellikle sz slbunda,194 dni konular

S. Mlayim, Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Ankara, 1982, s. 69. gel, Anadolu.., s. 84. 189 M. H. anes (Doru), Seluklulardan Yirminci Yzyla Kadar Tezhipte, Cilt ve Mimaride Kullanlm Gemeler zerine Motiflerin Kkenlerine likin Bir Aratrma, M.S.. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Sanatta Yeterlilik Tezi, stanbul, 1995, s. 69. 190 Arseven, intamani, mad., I., s. 412. 191 Birol - Derman, Motifler.., s. 169. 192 Birol - Derman, Motifler.., s. 169. 193 Akar - Keskiner, Desen ve Motif.., s. 12; Birol - Derman, Motifler.., s. 129. 194 B. Mhir, Saz Yolu, Trkiyemiz, S. 54, stanbul, 1988, s. 28.
188

187

25

dnda kalan yazma eserlerin tezhibinde ve bilhassa halkride rneklerine rastlanmaktadr195. Natralist iekler Trk tezyntnda grlen natralist iek motifleri, XVIII. yzyldan itibaren Bat sanatnn tesiri altnda gelimi bir slptur196. Bu motifler tamamen natrmort anlayyla izilip boyanrlar. Osmanl sanatnda o dneme kadar hi grlmeyen k-glge kontrast ve renklerin koyulu-akl kullanm, bezemeye perspektif ve derinlik kazandrr197. Natralist slptaki iekler, tek tek izildii gibi vazo, saks veya sepet ierisinde yerletirilmi, iekler ve yapraklardan olumu buketler ve kurdele ile balanm iek demetleri eklinde de uygulanmtr198. Natralist slpta uygulamalar, XIX. yzylda tezhip sanatnda ve kalem ii tezyintnda ok youn olarak ilenmitir (Resim-8).

Birol - Derman, Motifler.., s. 129. Keskiner, Stilize.., s. 4. 197 Aksoy, Kitap Sslemelerinde Trk-Barok-Rokoko slbu, Sanat, S. VI, stanbul, 1977, s. 132. 198 Keskiner, Stilize.., s. 4; Ersoy, Trk Tezhip.., s. 70.
196

195

26

BRNC BLM 1- KALEM ETLER 1.1. Klsik slpta Uygulanan Kalem leri ve Teknikleri Trk sanatnda, teknik adan eitli zellikler gsteren kalem ii tezyint, uyguland malzemeye gre 7 ana balk altnda toplanmaktadr. 1.1.1. Sva st Kalem i ve Teknii Osmanl dni ve sivil mmari eserlerinde ok geni uygulama alan bulmu bir tekniktir199. Kuru sva zerine uygulanan bu teknik, fresk teknii ile kartrlmamaldr200. Sva st kalem ileri, ou zaman ini sslemelerini tamamlayc nitelik tam201, zellikle duvarlarn st ksmlarnda, tavanlarda ve Osmanllarda kubbe mimarisinin gelimesiyle202 kubbe ilerinde arlk kazanmtr203 (Resim-9). Osmanl dneminden gnmze ulaabilen en eski sva st kalem ileri, znikte, XIV. yzyl ortalarna it Krgzlar Trbesinin pencere kemerleri iindeki bezemelerdir204. Sva st kalem ileri, iki farkl teknikte uygulanmtr. 1. Kuru sva yzeyine srlen kire badana zerine toprak, bitkisel veya metal oksit toz boyalarn yaptrc zellii olan (arap zamk, yumurta ak ve son yzyl ierisinde tutkal ismi altnda yaptrclar) malzemelerin kullanlmasyla uygulanan tekniktir205. 2. XIX. yzyln balarnda kefedilen sn (yal) boyalarn kullanlmasyla uygulanmaya balanmtr206. Horasan207 veya imento harl sva zerine, al sva ve mcun ekilerek dzgn zemin hazrlanr. Daha sonra sn yalboyalar ile kalem ii bezeme uygulanr208.

rte, Kalemilerimizin.., s. 425. Demiriz, Anadolu.., s. 944. 201 Renda, Restorasyon.., s. 79. 202 A. H. Sezgin, Mimarlk, Geleneksel Trk Sanatlar, stanbul, 1993, s. 251. 203 Demiriz, Osmanl.., s. 297; Bac, Boyal Naklar.., s. 738. 204 Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I Erken Devir, stanbul, 1979, s. 573. 205 rte, Teknikler.., s.49. 206 Renda, 19. Yzylda.., s. 1532; S. Bac, Boyal Naklar.., s. 756. 207 Horasan Harc: Elenmi tula-kiremit tozu, kire ve su karmndan yaplan bir tr har. Arseven, Horasan, mad., II, s. 759. 208 rte, Teknikler.., s. 49.
200

199

27

Sva st kalem ilerinde desenin uygulanaca zemin nemlidir. Klsik uslde zemin yle hazrlanr; Kaba svas yaplan yzeyin dzgnletirilmesi iin ktkl kire svas yaplr. Bu sva ktk209, kire, ince kum ve mermer tozundan hazrlanr210. Kaba svann zerine uygulanan ktkl kire svas, mala perdah yaplarak dzeltilir211. zerine badana srlerek kullanma hazr hale gelir. Daha sonra hazrlanan desen silkelenir, renklendirilir ve tahrr ekilir. Sva st kalem ileri, malzemenin kalitesine, mmari eserin

dayankllna ve bakmna gre uzun seneler hatta yzyllarca kalc olabilirler212. Ancak bu teknikte bezeme, kuru sva zerine ilendiinden, malzemeye derinlemesine nfz edemez. Svann eitli nedenlerden dolay (rt sisteminin bakmszl, nem) dklmesi, bezemenin de sva ile birlikte dklmesine neden olmaktadr. Bu, sva st kalem ilerinin mrn azaltan yegne sebeptir. 1.1.2. Ta st Kalem i ve Teknii Bu teknikte, kalem ii bezeme, tan zerine ya da taa ilenmi rozet ekillerine boyama ile yaplr213. Sva st kalem ii tekniine benzer olup daha itina ve daha fazla zaman isteyen bir tekniktir214. Ta st kalem iinin bugne kadar tespit edilen en erken rnekleri XIII. yzyl Anadolu Seluklular dnemine it Konya-Beyehir yolu zerindeki Kzlren Hann mescidindeki ta mihrabn niinde bulunan krmz renkli bezemelerdir215. Anadolu Seluklu mimarisinin ana malzemesi tatr216. Bu nedenle, Seluklu Mimarisinde kalem ii bezemeler genellikle tonoz, ayak, mihrap ve

Ktk: zel sva harc yapmnda dolgu gereci olarak kullanlan keten, kendir liflerine verilen isim. Szen - Tanyeli, s. 130. 210 er, Klasik.., s. 101. 211 er, Klasik.., s. 101. 212 rte, Teknikler.., s. 49. 213 Nemliolu, Kalemii.., s. 7. 214 rte, Kalemilerimizin.., s. 426. 215 G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1992, s. 85. 216 S. gel, Anadoluda Seluklu Mimarisinde Ta Ssleme, Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul, 2002, s. 311.

209

28

duvar217 gibi boyalarla

218

yerlerde temizlenmi ta yzeyler zerine eitli renklerde

, bitkisel ve geometrik motifler kullanlarak uygulanmtr219.

Osmanl mimarisinde, ta iiliine daha ll yer verilmi220 olmasna ramen, az da olsa ta st kalem ii rnekleri grlmektedir221 (Resim-10). Camilerin ta mihraplarna ve girilerine yaplan kabartma rozetler, genellikle altn yaldz veya mercan krmzsyla bezenmitir222. Ta st tekniinde uygulanan kalem ii bezemeler, sva st tekniine nazaran daha kalcdrlar223. 1.1.3. Mermer st Kalem i ve Teknii Bu teknikte desen, herhangi bir ara madde kullanlmadan direkt olarak boya veya varak altnla mermer zerine uygulanmtr224. Kullanlan boya malzemesi tutkall veya yalboya trndendir225. Mermerin parlakl, boyalara yansyarak ok canl bir grnm kazandrmaktadr226. Mermer st kalem ii tekniinde zellikle altn varak bol kullanlmtr227 (Resim-11). Osmanl mimarisinde, klsik dnemde, tatan ziyde mermer kullanlmtr228. Genellikle mihraplarn, minberlerin ve kitabelerin mermer eserler olduu grlmektedir229. Osmanl sanatnn ge dnemlerinde, barok ve rokoko sslemeler ok defa mermere ilenmi, zellikle eme ve sebillerdeki bu tarz mermer kabartmalarn230 bir ou, boya ve varak altnla bezenmitir.

ney, Anadolu Seluklu.., s. 85. M. Akok, Tarihi Trk Ssleme Sanatnn Ana Kaynaklar Tanm Bakmndan Gelecein Trk Sanatsyla Bir Konuma-IV, n Asya, Yl 6, C. 6, S. 70-71, stanbul, 1971, s. 17. 219 H. . Barta, stanbul Camilerinin indeki Ta Sslemelerinden rnekler, Vakf ve Medeniyet Sempozyumu Kitab, Ankara, 2003, s. 127-128. 220 Szen, Geleneksel.., s. 20. 221 Barta, stanbul.., s. 127. 222 Nemliolu, Kalemii.., s. 7. 223 S. rte, Trk Nak Tarihi, Semihirtes.com/fatihsultanhtm. E.T. 01.10.2003 224 Nemliolu, Kalemii.., s. 8. 225 rte, Kalemilerimizin.., s. 426. 226 Nemliolu, Kalemii.., s. 8. 227 rte, Teknikler.., s. 50. 228 Szen, Geleneksel.., s. 20. 229 Demiriz, Anadolu.., s. 943. 230 Demiriz, Anadolu.., s. 943.
218

217

29

1.1.4. Ahap st Kalem i ve Teknii Ahap st kalem ii, Osmanllar dneminde, sva st kalem ilerinden sonra en ok kullanlm bir tekniktir. Kullanlan desenlerin incelii ve alma yntemi bakmndan ok zor ve ustalk isteyen bir tekniktir231(Resim-12). Seluklularda, konsol, kiri ve stun bal232 gibi mmari unsurlarn bezenmesi ile balayan bu teknik, Osmanllar dneminde byk bir gelime gstermitir233. Ahap st kalem ilerinin Anadoludaki ilk rnekleri arasnda, Afyon Ulu Camii, Sivrihisar Ulu Camii ve Beyehir Erefolu Camii ahap st bezemeleri bulunmaktadr234. Osmanllarda ahap st kalem ilerinin en sekin rnekleri XV. ve XVI. yzyllara it dni mmaride, hnkr mahfilleri ve mahfil tavanlarnda, sivil mimaride ise XVI. yzyldan balayarak pencere pervazlarnda, dolap kapaklarnda ve tavanlarda yeralmaktadr235. Ahap st kalem ilerinin genellikle gze yakn mesafede olmas sebebiyle, desen ve iiliklerinin mzehhep bir eser kadar ince olduklar grlmektedir236. Saray nakkahnesinde retilen bu eserlerde dneminin ortak bezeme slp zelliklerini bulmak mmkndr237. Ahap st kalem ileri, sva st kalem ilerine nazaran daha uzun mrldr. Bunun nedeni d etkenlerden iyi korunan zeminlerde uygulanm olmasdr. Drt-be asrlk ok eski rnekleri hemen hemen hi restore edilmeden gnmze kadar gelmitir238. Ayrca ahap yzeyler zerindeki boyalar dklse bile, aacn iine ileyen bezeme izleri kaybolmamakta, bylece bu izler restorasyon iin nemli ipular oluturmaktadr 239. Ahap st kalem ii tekniinde, ahabn dayanklln salamak ve dzgn bir zemin elde etmek iin, nce kaynam bezir ya (Osmanl beziri),

rte, Kalemilerimizin.., s. 426. D. Kuban, Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul, 2002, s. 366. 233 S. Trkolu, Aa Sanat, Geleneksel Trk Sanatlar, stanbul, 1993, s. 45; Kantarcolu, Ahapst.., s. 42. 234 Kantarcolu, Ahapst.., 42. 235 rte, Kasmpaa.., s. 174; A. S. Kantarcolu, Bir ift Dolap Kanadndaki Ahap st Kalem ii, Trkiyemiz, S. 70, 1993, s. 51. 236 rte, Kalemilerimizin.., s. 426. 237 Kantarcolu, Ahapst.., s. 45. 238 rte, Teknikler.., s. 50. 239 Demiriz, Mimar Sinan.., s. 315.
232

231

30

stbe240 ve bir miktar mrdesenk241 ile hazrlanan mcun, terebentin veya neft yayla seyreltilir ve ahaba srlerek zemin dzgn hale getirilir242. Slyen astar ekilerek zemin rengi srlr. Kt zerine nceden izilmi ve inelenmi desen silkelenerek zemine geirilir. Desen, tezhip tekniinde, arap zamk karml toprak boyalar ve altnla ilenir 243. 1.1.4.1. Lke Lke kelimesinin asl Hintedir244. Buna lk ve gomalak ta denir. Trkede lak, Arapada Lkk, Farsada lk veya lk denir245. Lke genel olarak, birok cill boya maddesi iin kullanlan bir deyim olmakla birlikte, Hindistan ve inde bilhassa bu i iin yetitirilen bir aatan elde edilen saf aa sakznn kurutulmu tozu ile hazrlanan ve parlak bir tabaka tekil eden246 bir tr vernik247 olup hava ile temasta sertleir ve kararr248. lk kez inde uygulanan lke iilii, XIII. yzyldan itibaren slm sanatnda grlmeye balamtr249. Osmanl sanatkrlar, her alanda olduu gibi Uzakdouya it bir sanat olan lke sanatnda da ileri gitmilerdir250. Trk sanatnda birok alanda Lke teknii kullanlmtr. zellikle saat, ekmece, sandk, dolap kapaklar ve tavan gibi ahap eserlerin bezemeleri zerine lke uygulanmtr251. Hazrlanan lkn yzeye tatbikinde iki farkl yntem izlenmitir;

stbe: Kurun beyaz da denilen beyaz, madeni bir maddedir. Boyamak ve beyaz boya yapmak iin kullanlr. Ayrca baka boyalara katlk vermek iin de kullanlr. Arseven, stbe, mad., V, s. 2182. 241 Mrdesenk: Kurunoksit, boya imalinde kullanlr, Beyaz ve sar eitleri vardr. Arseven, Mrdesenk, mad., III, s. 1482. 242 C. Nemliolu, Hakiki kndekri Tekniiyle Yaplm Ahap Mahfil Tavanlarmz, lgi, S. 83, 1995, s.32; Kantarcolu, Ahapst.., s. 45. 243 rte, Kasmpaa.., s. 174. 244 Smi, Kmus.., s. 1234. 245 Arseven, Lk, mad., III, s. 1216; A. Ylmaz, Lk, mad., Trk Kitap Sanatlar Tbir ve Istlahlar, stanbul, 2004, s. 200. 246 F. Bodur, Osmanl Lke Sanat ve XVIII. Yzyl std Ali skdri, Trkiyemiz, S. 47, 1985, s.2. 247 Eczaciba.., Lake, mad., II, s. 1090; Szen-Tanyeli, Lake, mad., s. 146; Turani, Lak, mad., s. 81. 248 Arseven, Lk.., III, s. 1215; . Aksoy, Lake ilii, Antik Dekor, S. 25, stanbul, 1994, s. 22. 249 Aksoy, Lake ilii.., s. 22. 250 A. S. nver, Trk Sanat Tarihinde Edirnekr Lke leri ve Sanatkrlar, Vakflar Dergisi, S. 6, stanbul, 1965, s. 16; Bodur, Osmanl.., s. 2. 251 Bodur, Osmanl.., s. 7.

240

31

1) Aktma Teknii: Rgni252 cilt ileminin ekserisi aktma yntemi ile yaplmlardr. Cilt, dz bir sath stne konur. Kapaklarn stne kfi miktarda lk aktlr. Kaln yass samur fra ile yaylr. Przsz bir yzey elde edilir. 2) Fra ile lklama yntemi: Bir kap ierisine konulan lk, fra yardm ile geni yzeyler zerine srlerek uygulanan bir yntemdir253. Lk, yzey zerine gayet ince tabakalar halinde 3den 18 defaya kadar srlr ve her tabakann kurumas beklenerek dier tabakalar srlr254. Lk hava ile temas ettiinde sertlese de asl sertliini nemli ortamda kazanr255. Lklanm ahap st bezemeleri daha da kalc hale gelmektedir256. 1.1.4.2. Edirnekr XIV - XIX. yzyllar arasnda, Edirnede retilen her tr bezemeli ahap ilerine Edirnekr-Edirne ii denir257. Edirneye zg bir slp olan ve ilk defa Edirneli sanatlarn elinde bir zellik kazanan bu teknik, daha sonra stanbul, Bursa, Diyarbakr ve Erzurum258 bata olmak zere Anadolunun birok yerinde yaygn biimde kullanlmtr259. Edirnekr bezeme, konak ve evlerin tavanlarnda260 dolap kapaklarnda, ekmecelerde, lambalklarda, kavukluklarda duvar saati kutularnda, sandklarda, kalemdn ve rahle gibi eyalarda uygulanmtr 261. Edirnekr, bir boyama ve renk verme sanatdr. Bu teknikte natralist iek motifleriyle oluturulmu desenler, en ince ayrntlarna kadar ilenmitir262. Ayrca ahap stne motifler, al ile hafif kabartma263 tekniinde rlyef olarak da allmtr. Bu kabartmalar altn varak ile kaplanmtrlar 264.

252

Rugn: Deri zerine srlen ok parlak bir tr cil ve bu cilyla parlatlm deri. Arseven, Rugan, mad., IV, s. 1714. 253 Bodur, Osmanl.., s. 7; Aksoy, Lake ilii.., s.23. 254 Arseven, Lk.., III, s. 1216. 255 Z. Rona, Lake, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, s. 1090. 256 rte, Kalemilerimizin.., s. 432. 257 Arseven, Edirne i, mad., I, s. 503; Szen-Tanyeli, Edirnekri, mad., s. 73; A. dekan, Edirnekri, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s.502. 258 nver, Edirnekr.., s. 16; Pakaln, Lke, mad., II, s. 353. 259 E. Ycel, Edirnekr mad., DA, X, stanbul, 1993, s. 449. 260 A. S. nver, Edirne Medeniyetimiz ve Tezyni Misalleri, Edirne, Ankara, 1993, s. 248. 261 Arseven, Edirne.., I, s. 503; dekan, Edirnekri.., s.502; Ycel, Edirnekri.., s. 449. 262 dekan, Edirnekri.., s.502. 263 Ycel, Edirnekri.., s. 450. 264 er, Klasik.., s. 102.

32

Edirnekr yer almtr265.

bezemelerde, XVIII. yzyldan sonra Avrupa sanatnn

etkisiyle rokoko slbu hakim olmu ve natralist bitkisel motifler geni lde

1.1.5. Bez st Kalem i ve Teknii Ahap tavan zerine keten bezinin gerilerek bir tuval tekil etmesinden266 sonra zerine yaplan bezemeye bez st kalem ii teknii denir. Ahabn zamanla atlamasndan veya birbirinden ayrlmasndan dolay boyalar dkldnden, ahap zerine bez gerilerek bezeme yaplmasyla daha kalc olan bu teknik nem kazanmtr267. Genelde ahap malzemenin zerine Hint keteninden yaplm tuval bezi gerilir. Gerilen bu bez zerine scak bezir268 srlr. Kuruyan bezirin stne stbe ve tutkal karm astar srlr. Hazr hale gelen zemine desen silkelenerek ilenir. Haha ya ile ezilmi toprak boyalar ve altn kullanlr. Saray, kk ve kasrlarda, barok, ampir ve rokoko tarzndaki tavanlarda ok grlr269. Ayrca bu teknikte uval tarz dokumann zerine boyal balmumu srlerek de zemin hazrlanr. Buna muamba denilmektedir ki kelimenin asl muamma olup mumlanm manasndadr270. 1.1.6. Deri st Kalem i ve Teknii Ahap tavan zerine, derinin tuval gibi gerilerek dzgn bir yzey elde edildikten sonra yaplan bezemeye deri st kalem ii teknii denir271. Kubbe ve mahfil tavanlarnda grlen deri st kalem ileri, XVI. yzylda en iyi rneklerini vermitir (Resim-4). Ceylan ve kei derileri, ahap stne gerilerek zerlerine kalem ii uygulanr272.

Ycel, Edirnekri.., s. 450 rte, Teknikler..., s. 50. 267 Nemliolu, 15. yzyl.., s. 17. 268 Scak bezir: i bezir dolu bir kabn scak su dolu baka bir kap iine konulup stlmasyla elde edilir. 269 er, Klasik.., s. 102. 270 U. Derman, Vakf Eserlerinde Hat Restorasyonu, Cumhuriyetin 80. Ylnda Uluslararas Vakf Sempozyumu Kitab, Ankara, 2004, s. 218. 271 rte, Teknikler.., s. 50; er, Klasik.., s. 103. 272 er, Klasik.., s. 103.
266

265

33

Deri pahal ve zahmetli malzeme olduundan az sayda rnekleri bulunmaktadr273. Gnmzde bu teknik hemen hemen hi uygulanmamaktadr. 1.1.7. Malakri Teknii Tavan ve duvarlara, al ile alak kabartma olarak yaplan tezynta, mala gibi kk bir aletle yapld iin Malakr denilmektedir274. Malakr szc, mala ii anlamndadr275. Malakr, al kabartmayla kalem ii tekniinin birlikte kullanlmasyla oluan bir bezemedir276. Motiflerin al kabartma olarak ilendii Malakr teknii, Osmanllarda XV. XVI. ve XVII. yzyllarda yaygn bir ekilde kullanlmtr277. XVIII. yzylda da rneklerine rastlanmaktadr. XIX. yzylda ise, al ssleme, kalp yntemiyle (kartonpiyer) yaplmtr278. Malakr tekniinde, i sva (bu sva orjinalde horasan harl svadr) zerine uygulanacak malakrnin eidine gre 2 mm.den 2 cm.ye kadar deien llerde al svanr. Bu alnn kurumas beklenmeden, sistireyle279 yz perdahlanr. lenecek bezemenin deseni, al sva zerine silkelenir. Sonra zel al baklaryla motiflerin kenarlar eimli kesilir ve zemin drlerek desen kartlr280. Motifler kabark kalr. Son olarak zemin eitli renklerle boyanr. Bu tr malakr sde malakr olarak adlandrlr (Resim-13). Motiflerin i detaylar kesilip oyulursa (ta iiliinde olduu gibi) mzeyyen malakr olarak isimlendirilir (Resim-14). Eer motiflerin kenarlar zeminden sfrdan balarsa ve motifler detaylarla oyulursa bu da Rlyef malakr olarak isimlendirilir281. Malakr tekniinde en ok kullanlan renkler, a ve mercan krmzs, kobalt mavisi, turkuvaz ve yeildir282. Uzaktan bakldnda kalemkri

grnmnde olan malakr bezeme, XVI. yzylda kubbe ve tavanlarda yaygn olarak kullanlmtr283.

Nemliolu, 15. yzyl.., s. 18. Arseven, Malakr, mad., III, s. 1270; Szen-Tanyeli, Malakari, mad., s. 153. 275 Szen-Tanyeli, Malakari.., s. 153. 276 A. dekan, Malakri, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, s. 1156. 277 dekan, Malakri.., s. 1156. 278 rte, Teknikler.., s. 50. 279 Sistre: zeri cilalanacak yzeyi kazyarak temizlemek ve dzeltmek iin kullanlan dikdrtgen elik levha . Szen - Tanyeli, Sistire, mad., s. 217. 280 dekan, Malakri.., s. 1156. 281 rte, Kalemilerimizin.., s. 427. 282 rte, Teknikler..., s. 50 283 dekan, Malakri.., s. 1156.
274

273

34

KNC BLM 2- KALEMNN UYGULANII 2.1. Desen Desen, dier tezyni sanatlarda olduu gibi, kalem ii tezyintnn da en nemli aamasdr. yi bir kalem ii bezeme ortaya koymak iin, ncelikle ok iyi bir desenin izilmesi gerekmektedir. 2.1.1. Desenin izilmesi Bir mmari esere uygulanacak kalem ii tezyntnda, mesela bir camide, kubbeden duvarlara kadar btn meknda, desenlerde kullanlacak motifler ve renkler arasnda uyum ve slp birlii olmaldr. Motiflerin de kendi aralarnda slb birlii olmaldr. Desenin, uyguland yap ve yapdaki dier bezeme unsrlaryla da uyumlu olmas gerekmektedir. Desen, bulunduu meknda, ok youn veya gerektiinden az olmamal ve yapnn ilevine uygun uslde olmaldr. Desen tasarlanrken, desenin eidi ve motiflerin bykl, zerine ilenecei yzeyin ekline, byklne ve ilenecek teknie gre tasarlanr284. Gze yakn yerlerde bulunan desendeki motiflerin bykl ile kubbe desenindeki motiflerin byklkleri farkl olmaldr. Desenin uygulanaca yerin gz ile mesafesine gre, motiflerin aralar alr, byk veya kk izilir. Bylece gze farkl mesafede bulunan desenlerin ayn lde ve younlukta grnmesi salanr285. Kalem ii tezynatnn uygulanaca eser, tarihi bir yap ise, yapnn it olduu dnemin slbu aratrlmal ve desen, eserin orijinaline uygun izilmelidir. Bu, kalem ii bezemelerin restorasyonunda karlalan en byk problemlerdendir. Desen, kt veya yar geirgen kt (eskiz kad, aydnger) zerine izilir. Desen izilirken dikkat edilmesi gereken ana unsurlar unlardr;

. A. Birol, Trklerin Sanata Bak ve Tezyni Sanatlarda Desen izme Teknii, Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 312. 285 A. S. lgen, XVI. Yzylda Trk Mimarisinin Dekoru, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1959, s. 395.

284

35

Desenin uygulanaca alann snrlar izilmeli ve bu alan uygun aralklara (paftalara) blnmelidir. Keler desenin btnyle uyumlu olmaldr (ekil-13). Desenin izilecei alanda, dallar oluturacak helozonlar belirlenmeli, kesime ve ayrma noktalarna ana motifler yerletirilmelidir (ekil-14). Motifler yerletirilirken boluklarn ve doluluklarn orantl olmasna ve kk motiflerin dengeli datlmasna dikkat edilmelidir (ekil-15). 2.1.2. Desenin nelenmesi Bir resmi, yazy veya deseni silkelemek, yani aynn kartmak veya kopya etmek iin hatlar zerinden ine ile delmek ilemine inelemek- ine vurmak denir286. zerine desen izilmi kat, desenin zelliinden dolay daha sk ve ince inelenmek isteniyorsa, imir ve inko levha287 gibi daha sert malzemeler zerine, eer daha seyrek ve kaln inelenmek isteniyorsa da, kee, uha veya ok katl bez gibi yumuak malzemeler zerine konur. Deseni oluturan izgiler, ine ile delinir. Eer zemin ok yumuak olursa, deliklerin kenarlarnda oluacak apaklar delikleri tkayacandan, silkeleme ileminden iyi sonu elde edilemez. 2.1.3. Desenin Silkelenmesi Silkme ileminde kullanlacak inelenmi desenli kada silkme kalb denir288(Resim-15). Silkme kalb, desenin uygulanaca zemine (duvar, tavan, kubbe vb.) yerletirilerek sabitletirilir. Silkme tozu289 gzenekli bezden yaplm bir kesenin iine konur. Bu keseye silkme kesesi denir290. Hazrlanan bu kese, silkme kalbnn zerinden patpatlanarak gezdirilir. Bu ilemle, kmr tozlarnn ine deliklerinden bezemenin uygulanaca zemine gemesi salanr. Sonra silkme kalb dikkatlice kaldrlr. Bylece kt zerindeki desen zemine geirilmi olur ve daha sonra boyama ilemine geilir.
286 287

Arseven, nelemek, mad., II, s. 771; Pakaln, Kalp, mad., II, s. 151. Arseven, nelemek.., II, s. 771; . Binark, Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ankara, 1975, s. 28; Ersoy, Trk Tezhip.., s. 14. 288 Arseven, Silkme, mad., IV, s. 1817; Pakaln, Silkme Kalb, mad., III, s. 226. 289 Silkme Tozu: Silkme uslnde desen nakletmek iin kullanlan ince siyan toz. Kurun kalem tozu, reine kartrlm siyah kurun tozu veya st kmr tozu. Arseven, Silkme Tozu, mad., IV, s. 1817, Pakaln, Silkme Tozu, III, s. 226. 290 Arseven, Silkme Kesesi, mad., IV, s. 1817; Pakaln, Silkme Kesesi, mad., III, s. 226; zcan, Trk Tezhip.., s. 306.

36

2.1.4. Desenin Boyanmas Kalem ii deseninin boyanmasnda, nce motiflerin zemini belirli fralarla kestirilir (ekil-16). Motiflerin ve zeminin ileri uygun renklerle doldurulur. Zemin lacivert, kahverengi, turkuvaz, siyah ve krmz gibi klsik slpta kullanlan zemin renkleriyle, motifler ise daha uuk renklerle renklendirilir (ekil17). Renkler homojen olarak srlr. Daha sonra motiflerin tahriri ekilir (ekil18). Son olarak motiflere kademeli glge yaplr (ekil-19). Bezemenin btnnde kullanlan renkler, klsik anlayta ve uyum iinde olmaldr. Kalem ii tekniinde, uygulama sras tezhip sanatndan farkldr. Tezhip sanatnda motifler renklendirildikten sonra tahrr ekilir ve en son zemin boyanr. Kalem ii tekniinde ise, motifler ve zemin renklendirildikten sonra en son tahrr ekilir. 2.1.5. Tahrr Kelime anlam yazma olan tahrr291, tezyn sanatlarda boya veya altnla ilenen motiflerin d snrn belirlemek iin izilen izgi anlamnda kullanlr292. Tahrr, kalem ii tezyntn en nemli aamalarndan biridir (ekil-20). Tahrr ekerken is mrekkebi kullanlr. Su ile istenilen kvama getirilen is mrekkebi, incelii sayesinde fradan ak, eserin her tarafnda ayn tonda etki vermesi293 ve yzyllar gese de parlakln korumas bakmndan294 daima tercih edilmitir. Kalem ii tezyntnda tahrr, kalem fra295 denilen ince uzun kll fra ile ekilir. Tahrr ekerken elin titrememesi, uzun hatlarn dzgn ekilmesi ve elin dengesini salamak amacyla staka denilen yardmc bir alet kullanlr. 60-70 cm. uzunluunda ve yaklak 1-1,5 cm. kalnlnda, genellikle tahta bir sopa olan stakay, sanat bir eliyle tutarak zemine sabitler, tahrr ektii elini stakaya dayayarak dengesini salar. Istakann ucuna lastik top veya snger taklarak dedii yzeye zarar vermesi nlenir.
Smi, Kmus.., s. 383. Arseven, Tahrir, mad., IV, 1896; Pakaln, Tahrir, mad., III, s. 376; Derman, Trk Tezhip.., s. 291. 293 Derman, Trk Tezhip.., s. 291 294 Arseven, Mrekkeb, mad., III, s. 1483. 295 rte, Kalemilerimizin.., s. 425.
292 291

37

NC BLM 3- KALEM TEZYNTININ TARH GELM Trk sanatnn btn kollarnda olduu gibi, resim ve ssleme sanatlarnn da kkleri, Orta Asyaya, Trklerin tarih sahnesine kp yaamaya baladklar devirlere kadar uzanr. nsanolu, yaz cad olmadan binlerce yl nce, fikirlerini maaralarda ve dardaki kayalar zerine ekiller izerek tasvir etmeye almtr. Sanat tarihi terminolojisinde petroglif olarak adlandrlan bu resimlerin bazlar boya ile, bazlar ise kazma ve izme yoluyla yaplmlardr296. Proto - Trk veya Hun devrine it olarak kabul edilebilecek kaya resimleri, Orta ve Asyann eitli yerlerinde, bilhassa Sibirya, Moolistan ve Altaylar da grlmektedir297. Trk topluluklarna mal edilecek bu kaya resimlerinin slplarnda, milattan nceki devirlerden Gktrk devri sonuna kadar, teknik ve estetik bakmdan fazla bir deiikliin olmad anlalmaktadr298. rneklerde, daha ok av kltr ve sembolizmi, svari tasvirleri, tekerlekli adrlar, eitli hayvan tasvirleri (kurt, da keisi, geyik v.b.), din inanlara ve gnlk hayata iaret edebilecek sahneler, eitli mitolojik ve sembolik anlamlara sahip hayvanlar gibi pek ok sanat ve kltr tarihi ile alkal unsurlar yer almtr299. En eski kaya resim rnekleri, zbekistann gneyinde Zaraut-Kamar Maarasnda bulunmutur300. Krmz okr301 ile sarp kaya zerinde yaplm tasvirlerde, av sahneleri ilenmitir302. Amerikal arkeolog R. Pumpellynin 1904 ylnda, Bat Trkistanda bugnk Trkmenistann bakenti Akabad yaknndaki Anavda kazd byk hyk, M.. IX. bin ile M.S. IV. yzyl arasna tarihlenen pek ok kltr katn

Trk Dnyas.., s. 210; Tansu; Resim Sanatnn.., s. 20. Y. oruhlu, Hun Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 73. 298 Yaar oruhlu, Erken Devir Trk Sanatnn ABCsi, stanbul, 1998, s. 66. 299 Trk Dnyas.., s. 211; oruhlu, Hun Sanat.., s. 73. 300 G. Pugaenkova, Orta Asyann aheserleri Resim ve Minyatr, (ev., Dr. T. Parlak- Dr. B.Kurbanov), Ankara, 2006, s.13. 301 Okr: Resim sanatnda kullanlan eski boya hammaddelerinden biri. Koyu sardan krmz ve kahverengiye kadar eitli renkte boyalarn elde ediliinde yararlanlan okr, bol demiroksit ieren bir kil karmdr. ok dayankl olup rengini uzun zaman kaybetmez. Arseven, Okr, mad., III, s. 1533. 302 Pugaenkova, Orta Asya.., s. 13.
297

296

38

ortaya karmtr303. Ortaya karlan tarihi eserler, Orta Asya kltr ve medeniyetinin M.. IX. bine kadar uzandn ortaya koymutur304.
Gktrk sanat, yayld blgeler itibariyle ve daha ileri bir tarihte ortaya kmas sebebiyle baz farkllklar arz etmekle birlikte, Hun sanatnn daha da gelimi devamndan baka bir ey deildir305. Gktrk sanatnn baskn olduu yerler Gney-Gneydou Sibirya, Altaylar, Moolistan, Kazakistan ve Krgzistandr. Bu blgelerin, Asyann baka kltrlerine (in, Hint, ran) olan yaknl veya uzakl da Gktrk sanatnda etkili olmutur306. Bu devirlere it bilgiler, in tarihi ile ilgili kaynaklardan renilmektedir. in kaynaklarnda, Gktrk defin merasimlerinden bahsederken, llerinin mezar zerine bir yap ina ettiklerini ve bu binann duvarlarna lnn resmi ile hayatnda yapt savalarn resimlerini yaptklarn anlatmaktadr307. L. Ligeti, Bilinmeyen Asya308 adl eserinde, Bilge Kaann, kardei Kl Tigin adna yaptrd tapnan duvarlarn, Kl Tiginin kazand savalar ve kahramanlklarn anlatan resimlerle sslettiini yazmtr309. Ancak sz edilen resimler veya o aa it hibir duvar resminin gnmze ulamamas nedeniyle Gktrk a resmi konusunda da yeterli bilgi bulunmamaktadr. Bu dnemlere it duvar resimlerinin yok olmasnn nedeni, yalnz kil duvarlarn dalmas deildir. Bu resimler, bitki kaynakl maddeler eklenerek yaplm bir sva tabakas zerine uygulanm olup, bu bitkisel maddeler, zamanla rm ve svann ii boalmtr. i boalan sva duvardan dklm, bu da duvar resimlerinin paralanmasnn nedenlerinden biri olmutur310.

Hakknda sz edebileceimiz, bizim iin mhim olan duvar resimleri ve sslemeleri, VIII. yzyldan itibaren Dou Trkistana nfz eden Uygur Trklerine311 ittir. Bu duvar resim ve sslemeleri, dnce ve uygulama teknii bakmndan kalem ii tezyntnn ilk rnekleri olma zelliini tamaktadr (Resim-1).
303

N. Diyarbekirli, Hun Sanat, stanbul, 1972, s. 4; Binark, Trklerde.., s. 273; S. Bakan, Eski Trklerde Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 110. 304 Binark, Trklerde.., s. 273; Ersoy, Trk Tezhip.., s. 22. 305 Y. oruhlu, Gktrk Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 92. 306 oruhlu, Gktrk Sanat.., s. 91. 307 oruhlu, Gktrk Sanat.., s. 92. 308 L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, ev. S. Karatay, Ankara, 1986, s. 202. 309 Bakan, Eski Trklerde.., s. 114. 310 Pugaenkova, Orta Asya.., s.19. 311 gel, Trk Kltr.., s. 348-349; . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1986, s. 122.

39

M.. I. yzyldan M.S. XIII. yzyla kadar Orta Asyada yaam ve farkl devletler kurmu olan Uygurlar312, resim ve ssleme sanatlarnn ilk nemli uygulayclar olarak Trk sanat iinde farkl bir yere sahiptir. M.S. VII. ve IX. yzyllar aras, Maniheizmi ve daha sonralar Budizmi benimseyen Uygurlar, tapnaklarnn duvarlarn, din konular ve len kiinin hatralaryla ilgili resimlerle bezemiler ve resmin dni bir hviyet kazanmasn salamlardr313. Uygurlarn Maniheizmi kabulnden sonra, Mani rahiplerinin ine yaylmas neticesinde, Uygur sanatnda farkl bir slp grlmtr. Bu yeni slbun en nemli zellii, in sanatndan ok eyler tamas ve yeni bir iek tezynt anlaynn ortaya kmas olmutur314. Uygur tapnaklarndaki duvar resimleri, koridorlarda ve kutsal i meknlarda uygulanmtr315. Bu resimlerde, Mniheist ikonografinin yan sra kahramanlk kltrne ve alp tiplemelerine, Trk mitolojisine it kiilere, sembolik iek ve hayvan tasvirlerine, din adamlar- prens ve prenses tasvirlerine yer verilmitir316. Uygur duvar ve kitap resimlerinde, canl tasvirler, abartl yz ifadeleri ve canl renkler kullanlmtr317. Tasvir edilen kiiler, yuvarlak yzleri, ekik gzleri, balk biimleri, giyinileri ve kadnsa sa rgleri ile kendilerini belli ederler. Bu zellikler, Horasan ve Anadolu Seluklularndan kalan tabak ve seramik paralarndaki tasvirlerde de grlmektedir318. Bu duvar resimleri, dorudan dzletirilmi duvar zerine, bazen de ya sva zerine uygulanmtr. Kullanlan boyalar tabi boyalar olup, tempera319 tekniinde ilenmitir320. lk dnem Uygur resimlerinde beyaz, siyah, mavi, yeil, sar ve kahverengi daha ok tercih edilmitir. Buna karn Koo merkezli ikinci
gel, Trk Kltr.., s. 349; Binark, Trklerde.., s.274. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, 1980, s. 393; Binark, Trklerde..,s. 274. 314 gel, Trk Kltr.., s. 360. 315 Trk Dnyas.., s. 215. 316 E. Esin, Burkan ve Mn Dinleri evresinde Trk Sanat, Trk Kltr El Kitab, C. 1, Ksm Ia, stanbul, 1972, s. 381; Trk Dnyas.., s. 215. 317 Bakan, Eski Trklerde.., s. 115. 318 S. K. Yetkin, Trk Resim Sanatnn Menei Hakknda, A. . . F. Dergisi, C.XI, Ankara, 1963, S.7; Aslanapa, Trk Sanat.., s. 17. 319 Bkz. Tempera, s. 7. 320 Trk Dnyas.., s. 214.
313 312

40

dnemde ise, ok renklilik azalm, ancak krmz renk ne kmtr. Bu dnemde hem duvar hem de kitap resimlerinde altn varak oka kullanlmtr321. Uygur sanatlar, duvar ve kitap tasvirlerinde, kkeni M.. I. yzyla tarihlenen Harezmdeki Koy-Krlgan Kale ve M.S. III. yzyla it Toprak Kale tasvirlerine kadar geri giden Orta Asyann grafik ematizasyon tekniini kullanmlardr322. Bu yntemde i ie siyah, krmz ve sepia renk izgilerle, ekiller tahrrlenerek ne karlmtr. Glge alanlar yapmak da yine ayn sonuca ulamak iin bavurulan bir usul olmutur323. Batl anlamda bir perspektif olmasa da, resmedilen kiilere verilen neme gre, nde byk veya arkada kk izilerek ve parlak renklerle boyanarak, resimde bir derinlik hissi yaratlmtr324. slamdan nce Trk resminde, portre resminin de yine Uygurlar dneminde 750 ylndan sonra balad grlmektedir325(Resim-1). Moollar devrinde, hkmdarlar Argun Hanla Ghazan Han zamannda yaplm olan Budist mabetlerin duvarlar, Uygur sanatkrlar tarafndan bezenmitir326. Bu devirde pek ok Uygur sanatkr, slm dnyasna gelmi, resim ve ssleme sanatlarnn yaylmasnda etkili olmulardr327. Uygur sanat dnyas iin karakteristik zelliklere sahip duvar resimleri, slmiyet sonras Trk sanatnda yalnz sivil mimar de snrl lde kullanlmtr. Resim sanat, slmiyetin etkisiyle, stilize bitkisel sslemelere, yaz ve geometrik kompozisyonlara ynelmi328, tezyni bir slp gelimitir329. Trklerin Mslmanl kabul edip, bu yeni din iin de, tamamyle orijinal bir sanat gelitirme hareketinin temelleri, ilk Mslman Trk devleti Karahanllar
330

zamannda atlmtr331.

Bakan, Eski Trklerde.., s.115; Pugaenkova, Orta Asya.., s. 25. E. Esin, slamiyetten Evvel Orta Asya Trk Resim Sanat, Trk Kltr El Kitab, I, Ksm Ia, stanbul, 1972, s. 209. 323 Esin, slamiyetten.., s. 209; Bakan, Eski Trklerde.., s. 115. 324 O. Aslanapa, Trk Sanat- Balangcndan Beylikler Devrinin Sonuna Kadar, Ankara, 1990, s.14. 325 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 16. 326 Yetkin, Trk Resim.., s. 7. 327 Turan, Seluklular.., s. 393. 328 Mlayim, Fresk.., s. 200. 329 Bakan, Eski Trklerde.., s.17. 330 O. Prtsak, Karahanllar, mad., A, VI, Eskiehir, 1997, s. 251 331 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 25.
322

321

41

IX. yzyl ortalarndan XIII. yzyl balarna kadar, Orta Asyann deiik blgelerinde hkmran olan Karahanllardan332 gnmze sadece Tirmiz saray taht salonunun duvarlarndaki hayvan tasvirleri ve aralarnda boya ile ilenmi bitkisel bezemeler kalmtr333. 977 ylnda Sebk Tekinin kurduu Gazneliler Devleti334 1040 ylna kadar bamsz, 1191 ylna kadar ise, Seluklulara bal kalarak varln srdrmtr335. lk byk Trk-slm devleti olan Gaznelilerin sanat, bir yandan Seluklu bir yandan da Hindistandaki Trk-slm sanatn etkilemesi bakmndan nem arz etmektedir336. Gaznelilere it eserler ve sanatlar hakkndaki bilgiler, tarihi kaynaklardan ve yaplan arkeolojik kazlardan bilinmektedir. Tarihi kaynaklara ve zellikle Muhammed b. Abdlcebbr El- Utbnin nakillerine gre, gnmzde hibir izi kalmayan ve Gaznelilere it en nemli eser olan Ars-i Felek Camiinin aa direkleri zerine, ilkbahar bahesini andran eitli renklerde bezemeler ilenmitir337. Ayn teknikte kalem ii bezemeler, daha sonra Anadolu Seluklularnn aa direkli camilerinde de uygulanmtr. El Utb, Tarih-i Yamin338 adl eserinde, Ts vlisi Aslan Czip tarafndan Sengbestte yaptrlan bir klliyeden bahseder. Aslan Cazipin bu klliyesinde yer alan 1028 tarihli trbesinin i duvarlar ve kubbeye gei blgesi, tulalarn deiik ekillerde dizilmesi yannda renkli kalem ileriyle bezenmitir339. Gaznelilere it dier nemli bir yap Leker-i Bzr Saraydr. Gney Afganistanda, Bst ehrinin kar kysnda, Hilmend nehri kenarndaki saray, eitli yaplardan olumutur340. Sultan Mahmud dnemine tarihlenen gney kasrnn taht salonu duvarlarnn alt ksmnda, tempera teknii ile yaplm renkli
J. Paul, Karahanllar, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 460. O. Aslanapa, slamiyetten Sonra Trk Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 72; Aslanapa, Trk Sanat.., s. 42. 334 M. L. Dames, Gazneliler, mad., A, IV, Eskiehir, 1997, s. 743; E. Meril, Gazneliler, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 481. 335 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 43; E. Meril, Gazneliler, Trkler IV, stanbul, 2002, s. 480-500. 336 S. K. Yetkin, slm lkelerinde Sanat, stanbul, 1984, s.115. 337 Aslanapa, slmiyetten.., s. 73; A. Altun, Gazneliler-Mimari, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 484. 338 Dames, Gazneliler.., s. 748. 339 Aslanapa, slamiyetten.., s. 74; Aslanapa, Trk Sanat.., s. 47; Altun, Mimari.., s. 485. 340 Altun, Mimari.., s. 485.
333 332

42

duvar resimleri (freskler) bulunmutur. Freskler, birbiri arkasna sralanm 44 askeri canlandrmaktadr. Askerlerin balar silinmi, sadece vcutlar kalm olup, giysileri, eitli motifler ve canl renklerle bezeli kaftanlar, ayaklarnda izmeler ve bunlarn zerine kadar inen pantolondan ibarettir. Kaftanlar ise bir kemerle belden balanm, kemerden sarkan kaylarn ularna baz eyalar aslmtr. Uygur duvar resimlerinde grlen bu tarz kyafetlere, Samerrada Trkleri canlandran tasvirlerde de rastlanmtr. VIII. ve IX. yzyl Uygur freskleri ile Leker-i Bzr freskleri arasndaki benzerlik ok aktr341. Gaznelilere it mmari kalntlarda ve kazlarda bulunan tek renkli srla srlanm, kabartma figrl tula levhalar, mmari sslemede grlen tempera tekniinde resimler ve kalem ii bezemeler, mermer yannda srl tula-ini malzemeler342, Gaznelilerin bu sanatlarn hepsini mhirne bir ekilde kullanm olduklarn gstermektedir. IX. yzyldan itibaren Badat, Meraga ve Tebrize gelen Uygur sanatkrlar, Trk hkmdarlar ve ileri gelenlerince himaye altna alnmlar, islm minyatrnde parlak bir devrin almasna sebep olmulardr343. randa Doulu sanatkrlar tarafndan bezenmi ok grkemli saraylar olduu, fakat birka ykntdan baka gnmze ulaamad bilinmektedir344. Badatn 60 km. uzanda kurulmu Samerra Saray, Abbasiler tarafndan yaplm ve duvarlar resimlerle bezenmitir345. Dukak olu Seluk ve torunlar Turul bey, Alparslan ve Melikah tarafndan kurulmu olan Seluklu Devleti, ksa srede byk bir imparatorluk haline gelmi, XI. yzyldaki Mool istilasna kadar randa hkm srmtr346. Seluklu Trkleri, Badat mektebi denilen, ilk slm minyatr okulunu amlardr347. Bu okulda alm olan sanatlarn ou Uygur Trkleridir348.

341 342

Aslanapa, Trk Sanat.., s. 50; Aslanapa, slamiyetten.., s. 75-76; Altun, Mimari.., s. 485. Altun, Mimari.., s. 485. 343 Binark, Trklerde.., s. 276; Ersoy, Trk Tezhip.., s. 22. 344 Ersoy, Trk Tezhip.., s. 22. 345 Ersoy, Trk Tezhip..,s. 22. 346 . Kafesolu, Seluklular, mad., A, X, Eskiehir, 1997, s.356-357; E. Meril; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 597; Aslanapa, Trk Sanat.., s. 59. 347 A. Sevim- E. Meril, Seluklu Devleti Tarihi, Ankara, 1995, s. 524. 348 Binark, Trklerde.., s. 276; Ersoy, Trk Tezhip.., s. 22.

43

Byk Seluklular, nemli eserler meydana getirmiler, fakat bu eserlerle ilgili duvar resmi ve kalem ii bezemelerinden kalan rnekler bir iki numuneden teye gidememitir. Tahribi kolay, korunmas zor olan bu tr eserlerin bir ou, gnmze ulaamamtr. randa, ngiliz aratrmaclar Stranach ve Young tarafndan kefedilen iki kmbet, Trk ssleme sanatnn bir hazinesi olup, bu sslemeler slp asndan Anadolu mmari tezynatnda, Osmanl sanatnn son devirlerine kadar uygulanmtr349. Kitabesinde, Alpaslan zamannda, mimar Zincanl Muhammed bin Mekk tarafndan yapld yazl birinci kmbetin duvarlarnda ve kubbesinde, Seluklularn en eski renkli kalem ii bezemeleri bulunmaktadr. Kubbedeki bezemeler dklmtr. Duvarlarda, zincirlere asl kandil tasvirleri, bunlarn stnde daireler iinde tavus kular, yldzlar gibi sslemeler mavi, ak yeil, pembe, kahverengi ve siyah renklerle bezenmitir350. XIV. yzylda ran istila eden Moollar dneminde ve Timur devrinde de, islm ssleme sanatlarnda Uygur-Trk sanatlarnn etkisi grlmektedir. Timur dnemine it hibir minyatrl yazma ele gememekle beraber, o dnemin tezynt anlayn tayan mmari eserlerden baz kaynaklarda bahsedilmektedir. Bu dnem resim sanatnn kk, Badat, Tebriz ve iraza dayandrlmaktadr351. Byk Seluklu Sultan Melikah, zniki alan Sleyman aha 1077de Anadolu Sultanln vermitir. 1081de bakent olan znik, I. Klarslan devrinde Hallar tarafndan geri alnnca yeni merkez Konya olmutur352. Anadolu Trk sanat, Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklu sanatlarna uzanan kklerden beslenmitir353. Orta Asya resim ve ssleme sanatlaryla Seluklu sanatlar arasnda byk slp benzerlii vardr. Bunun nemli sebebi, Seluklu Sultan ve Emirlerinin ktip ve nakkalarnn Uygur Trk sanatkrlar oluudur354. Ayrca Seluklular, islm medeniyetine, kendi ahsiyet ve zevkleriyle sanat grlerini de katmlardr. Seluklu bezemelerinde, insan ve hayvan tasvirlerinin yan sra, tabiattan istifade edilerek pek ok motif kullanlmtr355.
349 350

Aslanapa, Trk Sanat..,s.71. Aslanapa, Trk Sanat.., s. 71; Aslanapa, slamiyetten.., s. 87. 351 . Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991, s. 139-140. 352 Sevim - Meril, Seluklu.., s. 421. 353 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 101. 354 Sevim - Meril, Seluklu.., s. 524; Binark, Trklerde.., s. 276. 355 A. S. nver, Seluklularda ve Osmanllarda Resim, Tezhip ve Minyatr, stanbul, 1934, s. 3.

44

Anadolu Seluklular ve Beylikler dnemine it yaplarda, ta, sva ve ahap malzemeler zerine uygulanm ok sayda kalem ii rneklerine rastlanmtr. Bu yaplarn kubbe, tonoz, kemer, ayak, duvar gibi eitli yerlerinde uygulanm duvar resimleri ile bitkisel ve geometrik motifli kalem ii bezemeleri356, fazla kalc zellikleri olmadklarndan dolay zamanla dklm veya gnmze tahrip olmu ekilde ulamtr. En eski rnek, M.1206 tarihli Konya-Beyehir yolu zerindeki Kzl ren Han mescidinin mihrap niinde, ta zerindeki krmz izgilerdir. M.1220 tarihli Konya Aladdin Camii mihrap st kubbesi ve sultan mahfili kemerleri, sva zerine Z harfi eklinde zikzaklar ve tula dizilerini andran desenlerle bezenmitir. Divrii Drifasnn tonozlarnda ve cami kubbesinde, astar eklinde sar renkli sva zerine krmz, beyaz, siyah renklerle stilize bitkisel ve geometrik bezemeler ilenmitir357. rneklerin ounda bezemeler, tula veya ta dizilerini taklit eden basit izgilerle bir takm basit ekillerden olumutur. Anadolu Seluklular dneminde, sva st renkli kalem ii rneklerine daha az rastlanlmaktadr. M.1217 tarihli Sivas Keykavus Darifasnn iindeki iri rozet buna rnektir358. I. Aladdin Keykubatn Alra Kalesi kasrnn hamamnda yer alan fresklerdeki insan figrleri, bugne kadar Anadoluda bilinen tek rnek olmas asndan nemlidir. Zengin sslemeli kaftan giyinmi bir figr ile belden aas silinmi, hafif ne doru meyil yapm ikinci bir figr fark edilmektedir. Ayrca kubbeye geii salayan tromplarda ve ke dolgularnda da renkli sslemelerin izleri bulunmaktadr. Bezemelerde krmz, sar ve siyah renkler kullanlmtr359. Bununla beraber, M.1281 tarihli Ahlatta Boatay Aka (irin Hatun) Trbesinin iindeki ok harap durumdaki freskler, zellikle ilgintir. randa Kazvin yaknndaki Kharragan Kmbetinin fresklerine benzer ekilde, trbe i duvarlarnda hayat aac etrafnda iki tavus kuu, gezegen

ney, Anadolu.., s. 84-85. Y. nge, 13. ve 14. Yzyllarda Anadolu Mimari Eserlerini Ssleyen Boyal Naklar, nasya Dergisi, C. IV, S. 43, stanbul, 1969, s. 11; ney, Anadolu.., s. 85-86. 358 nge, 13. ve 14. yy.., s. 11; ney, Anadolu.., s. 86. 359 . Yetkin, Sultan I. Alaeddin Keykubatn Alara Kalesi Kasrnn Hamamndaki Freskler, Sanat Tarihi Yll, S. 3, stanbul, 1969-1970, s. 69; C. Nemliolu, 15. yzyl.., s. 9.
357

356

45

sembol olan iki rozet, kandil motifi yer almaktadr360. Bu motiflerin mezar kltr ile ilgili tasvirler olduu dnlmektedir. Sva zerine uygulanm kalem ii ve duvar resmine it rneklerin ok aznn gnmze ulamasna karn, ahap st kalem ii bezemelerin olduka fazla rnekleri bulunmaktadr. Ahap zerine kalem ii tezyint, ok eski bir Trk mimari geleneini yaatan361 ve ahap camiler olarak isimlendirilen, zel bir Seluklu ve Beylikler devri cami grubunun stun balklarnda, kirilerinde ve konsollarnda grlmektedir362. Gnmze bir ou bozuk bir durumda ulaan bu bezemelerde, genellikle a boyas kullanlmtr. Anadolu Seluklularna it ahap st kalem ii bezemeli en eski rnek, M.1273 tarihli Afyon Ulu Camiidir. Nakka Hac Murad Bin Mahmud adndaki bir sanatkrn, yapdaki stun balklarn ve kiriler zerine bitkisel motifler ve Esma-l Hsna (Allahn 99 ismi) yazlar ile bezediinden sz edilmekteyse de gnmze ancak bir ka rnek gelebilmitir363. Ayrca konsollar zerinde geometrik ve bitkisel bezemeler bulunmaktadr. Sivrihisar Ulu Camiinin oymal ahap direklerinde de baz ksmlar krmz renk ile bezenmitir. Anadoluda, ahap st kalem ii bezemelerinin en gzel ve orijinal rnei, M.1298-99 tarihli Beyehir Erefolu Sleyman Bey Camiinde bulunmaktadr364. Yapdaki tavan kirileri, konsollar ve aralar, mukarnasl stun balklar, mezzin mahfili, konsollar ve konsol aralar kalem ileriyle bezenmitir. Bezemelerde rm, geometrik ve bitkisel motifler kullanlmtr. Mezzin mahfilinde bitkisel bezemeye arlk verilmi, konsollarda ve aralarnda ise geometrik kompozisyon uygulanmtr. Kiremit krmzs, mavi, beyaz ve siyah renklerin hakim olduu sslemeler, XIII. yzyl Beylikler dnemine it Trk tezyintn nemli lde yanstmaktadr365.

ney, Anadolu.., s. 76; Y. zbek, Ortaa Anadolu Trk Mimarisinde Ssleme, Trkler, VII, Ankara, 2002, s. 905. 361 A. Altun, Trkiye Seluklular Mimarl, Trkler, VII, Ankara, 2002, s. 822. 362 ney, Anadolu.., s. 141; G. ney, Anadolu Seluklu Sanat, Trkler, VII, Ankara, 2002, s. 815. 363 Y. nge, Ahap Stalaktitli Stun Balklar, nasya Dergisi, C.IV, S. 37, stanbul, 1968, s. 12; S. Ger, Afyon li Tarihi, zmir, 1971, s. 288. 364 nge, Stun Balklar.., s. 12; nge, 13. ve 14. yy.., s.11; ney, Anadolu.., s. 123. 365 nge, 13. ve 14. yy.., s.11; Nemliolu, 15. yzyl.., s. 9.

360

46

Beylikler dnemine it, son derece zengin kalem ii tezynta sahip dier bir yap M.1366 tarihli Kastamonu Kasaba Ky Mahmut Bey Camiidir. Yapda mahfili tayan konsollar ve aralar ile tavan tayan ke destekleri, kirilerdeki lambrilerin zerleri geme motifleri ve stilize bitkisel motiflerinden oluan kompozisyonlarla bezenmitir. Bezemede renk olarak, siyah, lacivert, beyaz ve mercan krmzs tonlar kullanlmtr366. Anadolu Seluklu ve onun devam niteliinde olan Beylikler dnemi kalem ii tezyintnda grlen ana renkler, krmz-beyaz ve siyahtr. Bunlarn yan sra altn bata olmak zere sar, ak ve koyu yeil, ak ve koyu mavi, lacivert ve kzl kahve renkleri de uygulanmtr. Fakat krmz renk daima hakim olmu ve daha sonra XV. ve XVI. yzyl kalem ii tezyntnda da kullanlmtr367. Kalem ii bezemelerinde grlen rm, stilize bitkisel motifler ve geometrik kompozisyonlar, ayn dneme it dier tezyni sanatlarda zellikle de tezhip sanatnda slp birlii iinde uygulanmtr. Anadoludaki dier beylikler gibi, Ouz boylarndan biri olan Osmanl Trkmenleri, 1228de Frat geerken boulan Beyleri Sleyman ahn olu Erturul Bey idaresinde, nce Ankara - Karacada taraflarna sonra Ste yerlemilerdir. Erturul Beyin lmnden sonra yerine geen olu Osman Bey, 1299 ylnda kurulan devlete adn vermitir368. Yava yava topraklarn genileten ve dier Anadolu Beyliklerini kendilerine tbi klan Osmanllar, nce btn Anadoluya, daha sonra Rumeli, Suriye, Badat, Msr ve Afrikann kuzeyine kadar hakim olarak byk bir imparatorluk kurmulardr369. Trk Sultanlarnn sanatkrlar, XV. yzyl balarnda etkinliklerini, Osmanl srdrmlerdir370.

koruyuculuunda

Bursada

Seluklular

zamanndan beri sregelen nakkahne gelenei, Osmanl mparatorluu zamannda da srmtr. Osmanl saray nakkahnesindeki nakkalar, tezyntla ilgili her trl ii yapmlardr. Kitap sanatlarna (Tezhip, Minyatr, Cilt vb.) ilikin faaliyetlerde bulunduklar gibi en nemli ileri arasnda, saray kklerinin,

366 367

Y. nge, 13. ve 14. yy.., s.12; Nemliolu, 15. yzyl.., s. 13; zbek, Ortaa.., s. 906. Y. nge, 13. ve 14. yy.., s.11; ney, Anadolu.., s. 141. 368 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, Ankara, 1994, s. 97-103; M. Kunt, Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi- Osmanl Devleti 1300-1600, II, stanbul, 1997, s. 27. 369 Arseven, Trk Sanat, mad., V, s. 2087; Aslanapa, Trk Sanat.., s. 218. 370 Z. Tannd, Trk Tezhip Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 401.

47

binalarnn bezenmesi iin kalem ii desenlerinin hazrlanmas ve bunlarn uygulanmas yer almtr371. Kalem ii tezynt, XIV. yzyldan itibaren, yeni bir ierik ve biim anlayyla gelimi ve zamanla Osmanl mmarisinin etkili bir bezeme esi olmutur372. Osmanl yaplarnda, insan elinin uzanamad ykseklikteki btn i yzeylerin tezyntnda kalem ii bezeme tercih edilmitir373. Osmanllardan gnmze gelen en eski kalem ii bezeme rnei, znikte XIV. yzyl ortalarna it Krkkzlar (Krgzlar) Trbesinin kubbe kasna pencerelerin etrafndaki rm desenli bezemedir. Bezemede siyah, krmz, sar ve yeil renkler kullanlmtr374(Resim-2). Sultan II. Murad Trbesinin portal niinin zerindeki saakta, erken Osmanl dnemi ahap st kalem ii bezemelerinin muhteem rnekleri yer almaktadr375. Geometrik ekillere blnm alanlar ierisine, rmi ve bitkisel motifler kullanlarak, yeil, krmz ve lacivert renklerle ince iilie sahip kalem ii bezemeler ilenmitir. XIV. yzyln ilk yars iinde yapld dnlen Bilecik Orhan Gazi mareti, kalem ileri ve malakri tezynt bakmndan ok nemli bir yapdr376. Bu yapda grlen malakr bezeme, erken Osmanl dnemine it en eski belki de tek rnek olup, kalem ileriyle beraber, yapnn orijinal tezynt olduu kabul edilmektedir377. Yapnn kemerlerinde, kvrk dallar zerinde rm motifli desen kullanlan kalem ii bezeme, znikteki Krkkzlar Trbesinin kalem ileriyle benzerlik gstermektedir378. XV. yzyln ilk yarsnda ina edilen Edirne Muradiye Camii, kalem ii tezynt bakmndan Bursa Yeil Camii ile ayn gruba girer379. Edirne Muradiye

F. aman, Saray Nakkahnesinin Yeri zerine Dnceler, Sanat Tarihinde Doudan Batya, stanbul, 1989, s. 35. 372 A. dekan, Mimarlk ve Sanat Tarihi, Trkiye Tarihi-Osmanl Devleti 1300-1600, II, stanbul, 1997, s. 369. 373 Demiriz, Osmanl.., s. 297. 374 Demiriz, Osmanl.., s. 298; zbek, Ortaa.., s. 906. 375 O. Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul, 1986, s. 487. 376 Demiriz, Osmanl.., s. 298; zbek, Ortaa.., s. 906. 377 Y. Demiriz, Bilecikte Orhan Gazi maretinin Bugnk Durumu, Vakflar Dergisi, S. 21, stanbul, 1990, s. 166-167. 378 Demiriz, Bilecikte.., s. 166. 379 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 232.

371

48

Camii kalem ii bezemelerini380 ilgin klan zellik, farkl dnemlerden st ste birka tabaka kalem ii bezemenin bulunmas ve bunlarn tarihlendirilmesiyle ilgili problemdir381. Yapyla ada olan orijinal kalem ii bezemeleri, Erken Osmanl dnemi tezynt motif ve kompozisyonlar hakknda verdii malmt asndan nemlidir382. Yapda rt sisteminin tamamnn ve duvarlarn byk bir ksmnn kalem ii bezemeli olduunu gsteren kalntlar, yer yer gnmze gelmitir. Kubbeli iki byk blm ayran kemerde, krmz zemin zerinde, siyah tahrirli, beyaz, sar ve lacivert renkli rm desenli bezemeler yer almaktadr383. Yapdaki en ilgin kalem ileri, mihrap n duvarnda bulunmaktadr. Yzey cennet bahesini dndrecek bir bezemeye sahip olup, tamamen stilize edilmi doa tasvirleri ile ilenmitir384. 1424 tarihinde tamamlanan Bursa Yeil Camiinin orijinal kalem ii bezemelerinin byk bir blm gnmze gelmitir. rt sisteminin tamamn kaplayan rm ve bitkisel desenli kalem ii bezemelerinde, klsik dnemi hazrlayan, daha yerlemi bir slbun zellikleri grlmektedir385. 1472 tarihli skdar- Rum Mehmed Paa Camiinde de, kubbe eyvan kemerinde orijinal kalem ii bezemlerinden izler bulunmaktadr386. XIV. ve XV. yzyllarda kalem ii tezynat, bezeme anlay bakmndan dier tezyni sanatlarla birlikte gelimitir. XV. yzyln ortalarndan balayp XVI. yzyln sonuna kadar sren, Osmanl mparatorluunun mal, toprak, kltr ve sanat ynnden en st seviyeye ulat devir, klsik dnem olarak isimlendirilmektedir. Tezhip, cilt, ini, ahap, maden ve daha pek ok sanat dalnda en iyi rneklerin verildii bu dnemde,

380

Bu kalemileri, talyann Venedik niversitesinde yaplan bir Doktora Tezine konu olmutur. Bkz., Elisabetta Gasparini, Le Pitture Murali della Muradiye di Edirne, Quademi del Seminario dell Universita Degli Studidi Venezio, 18, Padova 1985. 381 Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I, Erken Devir (1300-1450), stanbul, 1979, s. 488; Demiriz, Osmanl..,s. 298. 382 Bac, Erken Osmanl.., s. 33; Demiriz, Osmanl.., s. 299. 383 Demiriz, Anadolu.., s. 945; Demiriz, Osmanl.., s. 298. 384 Demiriz, Anadolu.., s. 945; Demiriz, Osmanl.., s. 300. 385 Demiriz, Osmanl.., s. 301. 386 Demiriz, Anadolu.., s. 945.

49

kalem ii bezemelerinde de saray nakkahnesinin kontrolnde387, renk, desen ve iilik bakmndan en st seviyede rnekler verilmitir. Klsik dnem kalem ii tezynatnda, rm, bulut, hat, pen, gonca ve yaprak gibi motiflerin kullanld desenler, devrinin tezhip anlaynda ve kalitesinde uygulanmtr. Yine XVI. yzylda, Osmanl tezyntnn zgn slbu sz yolu, dier tezyni sanatlarda olduu gibi kalem ii bezemelerde de kullanlmtr388. Klsik dnem kalem ii bezemeleri, kk, toprak ve madeni gibi tabi boyalarla uygulanm, terkipleri unutulmu, gnmz teknolojik imknlarnda dahi elde edilmesi g renkler kullanlmtr. Bu dnemde genellikle ivit mavi, slyen, limon kf yeili, oksit sar, mercan krmzs, a krmzs ve beyaz renkler kullanlm, tahrrler siyah is mrekkebi ile ekilmitir. Klsik devir Osmanl camilerinin bir ounun kalem ii bezemeleri, devrinden sonra yaplan restorasyonlarda, dneminin moda anlayna gre yaplan bezemelerin altnda kalarak kaybolmutur389. XVI. yzyl ortasndan itibaren, kalem ii tezynatnn yer ald mimari eserlerin bezenmesinde, belli kriterlere ve programlara uyulmutur390. Zaman zaman mimarn, ssleme ustasnn ve daha byk ihtimalle de eseri sipari eden kimsenin istei dorultusunda tezynatn arlk kazand eserler olmutur391. XVI. yzyln nemli yaplarndan stanbul - ehzade Camiinin restorasyonunda, orijinal kalem ii bezemelere ulalmaya zen gsterilmi, alttan karlan kalem ii ve malakr bezemeler korunmutur392. Bosnann Foa ehrindeki 1550 tarihli Alaca Camii, ta st kalem iinin en gzel rneklerine sahiptir. emse iinde, bahar iekleri am meyve aacnn kalem ii bezemelerde uyguland tek eserdir393.

aman, Saray.., s. 35. Mhir, Saz Yolu.., s. 28; Bac, Boyal Naklar.., s. 743. 389 Renda, Restorasyon.., s.79; Demiriz, Osmanl.., s. 302. 390 Demiriz, Osmanl.., s. 302. 391 Demiriz, Klasik Dnem.., s. 30. 392 B. Era, Mimar Sinann raklk Eseri Olan ehzade Mehmed Camiinde Balayan Restorasyon almalar, V. Vakf Haftas, Restorasyon ve Vakflarn Ekonomik ve Sosyal Etkileri Semineri, Ankara, 1987, s. 88; Demiriz, Osmanl.., s. 302. 393 Demiriz, Osmanl.., s. 302.
388

387

50

Klsik devir ssleme sanatnn nemli rneklerinden stanbul- Rstem Paa Camiinde 1990l yllarda yaplan kkl restorasyonda, orijinal kalem ii bezemeleri ortaya karlarak, klsik devir kalem ii bezemelerinin gnmze ulaan az saydaki rneklerine katk salanmtr394. Edirne Selimiye Camiinin byk kemerlerinde, XVI. yzyln ikinci yarsna it kalem ii bezemelerinden rnekler gnmze ulamtr395. Ana kubbe yer yer dklm olmakla beraber orijinal bezemeye yakn grnen kalem ileri bulunmutur396. Ayrca mezzinler mahfilinin tavan bordrnde, orijinal kalem ilerine it rnekler kalmtr. Restorasyon srasnda, stteki ge dnem sslemeleri temizlenmi, orijinal tabaka ortaya karlmtr397(Resim-3). 1580-81 tarihli Tophane Kl Ali Paa Camiinin mezzin mahfilinin alt yznde bulunan ahaba gerilmi deri zerine ilenmi sz slbundaki kalem ii bezemeler, klsik slba it gnmze ulaan ender rneklerdendir398(Resim-4). Bununla beraber, Topkapdaki Kara Ahmed Paa Camii, kadnlar mahfili tavanlarndaki kalem ileri, klsik Osmanl bezeme slbunun en sekin rnekleri arasndadr. Her iki bezeme de, gerek desen gerekse iilik bakmndan dnemin slp zelliklerini yanstmaktadr. XVII. yzyl balarnn nl yaplarndan Sultan Ahmed Camiinin Mavi Cami olarak n yapmasnn nedeni, inilerinin yan sra st yapsndaki mavi rengin hakim olduu kalem ii bezemelerdir399. XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren, nakkalar, klsik Osmanl motif ve desenlerini, yeni anlaylarla boyamaya balamlardr. Avrupadan gelen yeni etkilerle, dz yzeyler halinde srlen renkler tonlamaya balam, iekler katmerlenmi ve saplarndan kurdelelerle balanmlardr400. Sultan III. Ahmedin saltanat yllar (1703-30), Batya kar duyulan ilginin balad bir dnem olmutur. Tarihiler gerek anlamda Batllama
Demiriz, Osmanl.., s. 302. Demiriz, Anadolu.., s. 946. 396 Selimiye Camii restorasyonuyla ilgili geni bilgi iin bkz; D. Kuban- . Birkan, Edirne Selimiye Camii Restorasyonu, Restorasyon Belgeleri Dizisi, I, stanbul, 1990. 397 Kuban - Birkan, Edirne.., s. 25; Demiriz, Osmanl.., s. 303; N. Glendam, Edirne Selimiye Camii Kalemileri ve Devir slubu, .. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1994, s. 15. 398 Mhir, Saz Yolu.., s. 32; Demiriz, Mimar Sinan.., s. 321; Bac, Boyal Naklar.., s. 744. 399 Demiriz, Osmanl.., s. 303. 400 Bac, Boyal Naklar.., s. 751.
395 394

51

hareketlerinin, XVIII. yzyln balarnda, Osmanl sanatnda Lle Devri401 olarak bilinen dnemle balad dncesinde birleirler402. III. Ahmedin llelere olan byk sevgisi ve sadrazamyla birlikte dzenledii arla varan lle enlikleri, bu dnemin Lle Devri diye anlmasna neden olmutur403. Sultan III. Ahmed, Batdaki gelimeleri renmek iin Yirmisekiz elebi Mehmedi bir heyetle beraber Parise gndermitir404. Yirmisekiz elebi Mehmed, Paristen padiaha ve sadrazama gnderdii mektuplarda, ok etkilendii Fransz sanatndan, saraylardan, byk bahelerden ve bunlarn grkemli zenginliinden sz ederek benzerlerinin yaptrlmasn istemitir405. Bundan sonra Batl unsurlar, ok gemeden Osmanl sanatn tesiri altna alm, klsik anlaya gre daha hareketli ve hafif grnen Barok, Rokoko ve dier Avrupa slplar, dni ve sivil mmaride, kitap sanatlarnda, kalem ii bezemelerinde ve daha birok el sanatlarnda grlmeye balamtr. Fakat yeni koullarn zorlad bir kltr deiimi yaanrken, kkl geleneklere bal Osmanl sanatnn yeni etkenlerle biim deitirmesi belli bir sreci

gerektirmitir. Bu dneme it baz eserlerde, yeni akmn izleri bulunmakla birlikte, bazlarnda ise klsik anlayn henz devam ettii grlmtr406. Osmanl sanatnn en grkemli eserlerini verdii klsik dnemden sonra gelen bu devirde, Batnn tesiriyle, klsik anlayn dnda yaplan eserler, nceleri sadece Avrupa taklitilii olarak grlm, ancak zamanla allm ve sevilmitir407. Bu dnemde gelien ve Trk Barok- Rokokosu ad verilen bu slpta, klsik devrin hatay, rm ve stilize ieklerin yerini, dalndan yeni koparlm

XVIII. yzyl Osmanl kroniklerinde, Lle Devri ad altnda bir dnem tanmlamas mevcut deildir. lk defa Yahya Kemal Beyatl bu devir iin Lle Devri tbirini kullanmtr. Tarihi Ahmed Refik Altnay tarafndan 1913 ylnda kdm gazetesinde tefrika edilen makalenin ve iki yl sonra baslan kitabn balnda kullanlan bu tbir, Osmanl tarih literatrnde yaygnlk kazanm, Osmanl tarihinin bir zevk, elence, bar, yenileme ve sivil reform dneminin balangc olarak anlalmtr. A. zcan, Lle Devri mad., DA, Ankara, 2003, s. 81-82. 402 Renda, Batllama.., s.17; Ark, Osmanl.., s. 423. 403 E. S. Nicolaas, Lle Devri stanbulunda Bir Bykeli, Lle Devrinin Bir Grg Tan Jean-Baptiste Vanmour, stanbul, 2003, s. 11. 404 D. Kuban, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul, 1995, s.133; Cezar, Sanatta.., I, s. 26; A. Turani, Dnya Sanat Tarihi, stanbul, 1997, s. 650. 405 Kuban, Denemeler.., s. 133. 406 Demiriz, Osmanl.., s. 303. 407 Aksoy, Kitap.., s. 128.

401

52

gibi duran birer buket haline getirilmi, gl, lle, karanfil, akayk ve zambaklardan olmumu iekler almtr408. Avrupann Barok ve Rokoko slplar, ncelikle mmari bezemede etkili olmu ve klsik kalem ii bezemenin yerini almtr409. mimari bezemede barok kartular, girlandlar C - S kvrmlar, istiridye motifleri, iekler, natrmortlar, manzara tasvirleri gibi Batl motif ve kompozisyonlar gnn modas olmutur410. Topkap Sarayndaki III. Ahmedin Yemi Odas bezemeleri, bu modann belki de en iyi rneklerini oluturmaktadr. Avrupadan gelen Barok-Rokoko slplarnda yer alan en nemli faktrlerden olan ve Osmanl klsik tezyntnda bu devire kadar hi grlmemi k-glge denemeleri ve renklerin koyulu akl kullanm, bezemeye perspektif vererek derinlik kazandrmtr411. Hem yabanc hem de yerli sanatkrlarn etkin olduu bu dnemde, artan Bat sanat etkisiyle, yerli sanatkrlar da bu yeni modaya ayak uydurmulardr412. XIX. yzylda, giderek artan Bat etkileri, teknik adan da kendini gstermeye balamtr. zellikle yalboyann kullanlmaya balanmas nemli bir yeniliktir413. Dier bir yenilik de, fotorafn icadnn tm dnyaya resmen duyuruluundan yalnzca be ay sonra, 1840da Osmanl mparatorluunun bu bulutan haberdar olmasdr414. Bu dnemde duvar ve tuval resmi yapan sanatlar, genellikle fotoraftan yararlanmlardr415. Henz doada alma anlay yokken ve zellikle de duvar resmi gibi mmariye bal kapal bir mekanda almann zorluu fotoraflarla almaya allmtr416. 1865-66 ylnda yaplm olan skdar-Altunizde Camiinin kalem ii bezemeleri, hem kullanlan renkler hem de motiflerin boyama slplar asndan yeni anlay gsteren rneklerden yalnzca biridir417. 1853 tarihli Ortaky Camiinin adeta saray andran mimarisi yannda, kalem ii tezynt da, dnemin saray
408 409

Aksoy, Kitap.., s. 131-132. Renda, 19. Yzylda.., s. 1531. 410 Ark, Osmanl.., s. 423; Renda, Batllama.., s. 78. 411 Aksoy, Kitap.., s. 132. 412 Renda, Yenileme.., s. 275. 413 Renda, 19. Yzylda.., s. 1532; Ark, Osmanl.., s. 414. 414 zendes, Osmanlda.., s. 510; zendes, mparatorluk.., s. 76. 415 zendes, mparatorluk.., s. 77; Renda, Yenileme.., s. 275; Tekinalp, Batllama.., s. 446. 416 Tekinalp, Batllama.., s. 446 417 Bac, Boyal Naklar.., s. 756.

53

bezemelerini andrmaktadr418. Kubbe ii bezemesinde, perspektif kullanlarak verilmek istenen derinlik hissi yeni bir anlayn rndr. Buna benzer ok baarl rnekler , Dolmabahe Saray Muayede Salonunda grlmektedir. Bu dnem yaplarnn sslenmesinde en byk yenilik, duvar resimlerinin ortaya k olmutur. XVIII. yzyln sonlarndan itibaren, kalem ii bezemelerde, Bat anlaynda duvar resimleri yer almaya balamtr419. Duvar resmi terimi kullanlan bu yeni mimari bezeme anlaynda, duvardaki barok sslemelerin aralarna yer yer manzara kompozisyonlar yerletirilmitir420. XIX. yzyldan balayarak duvar resmi niteliindeki sslemelerin yer almaya balad yaplar, genellikle kalem ii tekniinde deil, yalboya teknii ile bezenmitir421. Bu yeni mimari bezeme anlay, XIX. yzyln sonlarna kadar zellikle Balkanlarda eitli merkezlerde (Makedonya, Yunanistan vb.) Msr, Suriye gibi eyaletlerde, gstermitir bakent
422

stanbul

ve

Anadolu

rneklerine

yakn

gelime

. Bu farkl blgelerdeki benzer duvar resimleri, Osmanlda merkez

ile eyaletler arasndaki gl iletiimi kantlar niteliktedir. Ayrca yeni akmn, bakent dndaki blgelere yaylmasnda, III. Selim Dneminde glenen yn ve erafn rol kadar, XIX. yzylda oluan tccar kesiminin etkisi de byk olmutur423. Duvar resimlerinde en ok grlen ana konu, figrsz manzara tasvirleridir. Bundan baka, tek yap (cami, konak) meyve-iek tasvirleri, sembolik olabilecei dnlen motifler; nadir de olsa insan ve hayvan figrleri gibi konular da iermektedir424. Bu tasvirler, yapda belli bir program izleyerek, tavan veya kubbe ilerinde, tavan eteini dolaan bordrlerde ve duvarlarn st ksmlarnda panolar iinde yer almlardr. Duvar resimleri eitli yal, kk, saray gibi sivil yaplarn yan sra dini yaplarda da uygulanmtr. Anadolu ve Rumelinin eitli yerlerindeki camilerde

Demiriz, Osmanl.., s. 304. A. dekan, Mimarlk ve Sanat Tarihi, Trkiye Tarihi- Osmanl Devleti 1600-1906, III, stanbul, 1997, s. 440; G. Renda, Resim ve Heykel, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 936. 420 Renda, Batllama.., s. 78. 421 Demiriz, Osmanl.., s. 423. 422 Renda, 19. Yzylda.., s.1531; Tekinalp, Batllama.., s. 447. 423 Renda, Batllama.., s. 78; dekan, Mimarlk.., s.441; Renda, Yenileme.., s. 275; Tekinalp, Batllama.., s. 447. 424 Ark, Tasvir Sanat.., s. 119; Ark, Osmanl.., s. 428.
419

418

54

ve bunlarn adrvan kubbelerinde sekin rnekleri bulunmaktadr425. Yozgatavuolu Camii, Denizli-Acpayam-Yazr Kasabas ar Camii ve Amasya II. Beyazd Klliyesi adrvan, duvar resimleri uygulanm din yaplara rnek tekil eden eserlerdir. XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl balarnda, tezynt anlaynda giderek milli akmlarn ortaya kmasyla, yaplarn tavan ve kubbelerine yalboya ile klsik anlayta, fakat pek de iyi olmayan kopyalar niteliinde kalem ii bezemeler yaplmtr426. Bu slpta bezemeler, Aksaray Vlide Camiinde ve Yldzdaki Hamdiye Camiinde bulunmaktadr. Daha sonraki yllarda tekrar klsik tezynt anlayna dnlm ve kalem ii tezyntta neo-klsik slbunda eserler retilmitir.

425 426

Demiriz, Anadolu.., s. 947. Demiriz, Osmanl.., s. 304.

55

II- KATALOG A- XIX. YZYIL STANBUL CAMLERNDE KALEM BEZEMELER

56

1- SKDAR SELMYE CAM Katalog No :1

Fotoraf No : 16-24 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: skdar lesinde, Selimiyede, Selimiye Klasnn yannda bulunmaktadr. Sultan III. Selim (1789-1807) tarafndan sbyan mektebi, hamam, muvakkithane ve adrvan ile bir klliye btnnde yaptrlan caminin kap kitabesine gre, inasna 1216/1800-1802 tarihinde balanm ve 1220/1805te hizmete almtr427. Caminin mimar bilinmemekle birlikte, inaatn tamamlanmas Ahmed Nureddin Efendinin ba mimar olduu dneme rastlamtr428. 1823teki bir lodos frtnasnda minarelerden biri tamamen, dieri ksmen yklm, her iki minare de Sultan II. Mahmud dneminde yenilenmitir429. Yap ayrca 1954-1959, 1964 ve 1985 yllarnda eitli onarmlar grmtr430. Selimiye Camii, byk bir avlunun ortasnda yer almaktadr.

Pandantiflerle kemerler zerine oturan byk bir kubbenin rtt harm ksm, kadnlar mahfili ve ileri tantlar mihrap blm hari tutulursa kare bir plana sahiptir431. Aynal tonozla rtl432 mihrap blmnn ileri tarlmasyla asl mekan dikdrtgen olarak ortaya kmaktadr. Harm ksmnn dou ve batsnda ie kapal, da ak yan galeriler,433 kuzeyinde bir son cemaat yeri bulunmaktadr. Caminin kuzeyindeki son cemaat yerine bat tarafndan hnkr mahfili blm ve
H. Ayvansary, Hadkatl Cevmi, II, Haz. A. N. Galitekin, stanbul, 2001, s. 596; T. z, stanbul Camileri, II, Ankara, 1965, s. 58; . H. Konyal, Abideleri ve Kitabeleriyle skdar Tarihi, stanbul, 1976, s. 259; H. R. Saruhan, Abidelerimiz, stanbul, 1954, s. 34; M. Szen, Trk Mimarisinin Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul, 1975, s. 347; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 425; Aslanapa, Trk Sanat.., s. 280; Kuban, alar Boyunca.., s. 201; Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 462; S. Batur, Selimiye Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 512; 700 Kurulu Yldnmnde stanbuldaki Osmanl Mimari Eserleri, stanbul, 2000, s 76. 428 S. Batur, Bir Ge Osmanl Yaps: skdarda Selimiye Camisi, Uzunarlya Armaan, Ankara, 1988, s. 376; Batur, Selimiye.., s. 512-513. 429 z, stanbul.., II, s. 58; Konyal, Abideleri.., s. 263; Saruhan, Abidelerimiz.., s. 34; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 425; Batur, Selimiye.., s. 512. 430 z, stanbul.., II, s. 58; Konyal, Abideleri.., s. 264; Batur, Bir Ge Osmanl.., s. 376; K. nce, III. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmud Dnemi (1789-1839) Osmanl Camii ve Mescidleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum, 1995, s. 117. 431 Konyal, Abideleri.., s. 262;Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 425; Batur, Selimiye.., s. 513. 432 Batur, Selimiye.., s. 513; nce, III. Selim.., s. 118. 433 Batur, Bir Ge Osmanl.., s. 377.
427

57

bunun bat yan galerisi zerindeki uzants, dou tarafndan ise konut blm eklenmitir. Son cemaat yeri ile dou ve batdan eklenen blmler arasnda ve kuzey cephesi zerinde iki minare vardr. Kalem ii Bezemeleri Yapda kalem ii bezeme, harim ksmnda, mermere hkk olunmu yaz kuandan itibaren yukarya doru btn cephelerin yzeylerinde, mihrap n kubbesi ve duvarlarnda, pandantiflerde, kubbe kasnanda ve kubbede, hnkr mahfil tavannda ve son cemaat yerinde bulunmaktadr. zellikle harm de kalem ii bezeme, btn yzeylerde ok youn bir ekilde hi boluk braklmadan uygulanmtr. Ana kubbede yer alan kalem ii bezeme, klsik formdadr (Resim16). Kubbeye istifli celi-sls hattyla Nr sresinin 35. yeti yazlmtr. Yaz, siyah zemin zerine altn rengiyle ilenmitir. Kalem ii bezeme, kubbe yazsnn ortasnda ve yaz ile kubbe kasna arasndaki alanda uygulanmtr. Kubbe merkezi dairesel alana blnm olup, merkezdeki daire siyah zemin zerine beyaz rmi kompozisyonu, ikinci daire bordo zemin zerine beyaz rmi kompozisyonu, nc daire ise ince bir pervaz biiminde, siyah zemin zerine beyaz rmi kompozisyonu ile bezenmitir (Resim-17). Kubbe yazsnn etrafnda genie bir pervaz kullanlm, zeminde beyaz rmiler ilenmitir. Kubbe yazs ile kubbe kasna arasnda 1/16 nispetinde desen izilmitir. Desen birbirine bakan dendanlarla oluturulmu ve birbirine, rmi kompozisyonlu birer dz eritle balanmtr. Aradaki boluklarda, klsik Trk cilt sanatnn asli bezeme unsurlar olan emse ve salbek kullanlmtr. Ayrca salbek ularna birer alt keli yldz ilenmitir (Resim-17). Kubbe kasnanda alm al pencereler, bitkisel (hatayi, pen, yaprak) desenli bir pervaz ile erevelenmitir. Pencerelerin stne karlkl simetri

olarak bir saksdan kan natralist slpta lle, karanfil ve yaprak motifleri ilenmitir (Resim-18). Pencere aralarnda kalan dar uzun dikdrtgen alan bezemesinde ise, cilt kapa anlaynda rm kompozisyonlu emse ve kebentler kullanlmtr. Kubbe kasna bezemelerinin en stnde rmi tepelik motifinin kullanld ince bir pervaz bulunmaktadr. Pandantiflerin ortasndaki daire ilerine, cel-sls hattyla drt halifenin isimleri yazlmtr. Yazy, siyah zemin zerine beyaz rmilerin ilendii geni

58

bir pervaz evrelemektedir. Pandantiflerde, renkle zemin ayrm yaplmam, hatayi, pen, arlkl olarak da rm motifinin kullanld youn bir bezeme yer almaktadr. Bezemenin zemini bordo, motifler beyazdr. Bu bezemenin d, yine bitkisel kompozisyonlu kaln bir pervazla bezenmitir. Pervazn zemini yeil, motifler beyazdr (Resim-19). Hnkr mahfilinin, harme ald bask kemerin iki kenar zencerek motifiyle snrlandrlm, ii bulut, rmi ve negatif bitkisel motiflerin kullanld bir kompozisyonla bezenmitir (Resim-20). Harm ve mihrap n duvarlarnn st ksmlarna bazlarnn ortasnda rm, bazlarnda da pen motifine benzeyen bir ekil olan, birbirinden bamsz sekiz keli rozetler ilenmitir. Bu rozetlerin drt kesinden ark- felek

anlayyla ayn yne kvrlm yapraklar karlmtr (Resim-21). Bu cephelerin alt ksmlarnda ise, ayn rozetler ilenmi olup, aralarna ulama desen

kullanlarak bitkisel motifler negatif tarzda ilenmitir (Resim-21). Cephelerde, harmi aydnlatan pencerelerin etrafnda bitkisel desenli kaln bir pervaz bulunmaktadr (Resim-21). Yapnn son cemaat yerinde, kubbe ve tonoz rtlerinde rm ve bitkisel motiflerden oluan pervazlar ilenmitir (Resim-22,23). Caminin kalem ii bezemelerinde motifler beyaz renkte olup, zeminde bordo, yeil, siyah, mavi ve oksit sar renkler kullanlmtr . Genelde caminin kalem ii bezemeleri, dneminin anlayn

yanstmamaktadr. Ancak harimin duvarlarnda yer alan youn tezyint ve uygulanan kompozisyon, yapnn it olduu dneminin anlayndadr. Caminin kuzey kaps (Resim-24), mihrap, minber ve krssnde bulunan ta sslemeler, dnemin etkili slbu olan barok karakterli unsurlar iermekte iken, kalem ii bezemeleri ayn slp zelliklerini tamamaktadr. Caminin kubbesinin kalem ii bezemeleri, Haseki Hrrem Sultan Camii434 kubbe bezemeleriyle byk benzerlik iindedir. zellikle kubbe, pandantif, kemerler ve son cemaat yerinde bulunan kalem ii bezemeleri, Trk sanatnda neo-klsik anlayn iilik ve desen bakmndan kt numuneleri olup, caminin kalem ii bezemeleri, byk bir ihtimalle sonradan yenilenmitir.
434

Bac, Boyal Naklar.., s. 745.

59

2- EK (KK SELMYE) CAM Katalog No :2

Fotoraf No :25-28 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: skdar lesinin ieki Semtinde, Tunusba Caddesi zerinde ve Selimiye Camii Soka ile air Nesimi Sokaklar arasnda bulunmaktadr. Yap, Selimiye Tekkesi, ieki Camii Tekkesi, Pertev Camii ve Behet-i Konyev Camii isimleriyle de anlr435. Sultan III. Selim tarafndan XIX. yzyln balarnda (1801-1805) Selimiye Klliyesinin bir paras olarak ina ettirilmitir436. Yap, 1823ten sonra harap olmu, Sultan II. Mahmud tarafndan 1834-1836 yllar arasnda, bugnk haliyle ihya edilmitir437. Dikdrtgen bir plana sahip olan caminin438 sval duvarlar moloz ta ve tula ile rlm, yap kurun kapl bir krma at ile rtlmtr439. Camide, son cemaat yeri, ana ktlenin iine ekilmi olup buraya kuzeyden ve kuzeydou kedeki dz lentolu iki kapdan girilmektedir. Son cemaat yerinden, dz atkl geni bir kapyla harme geilir440. Harm giriinin sanda ve solunda kare planl birer maksure441 bulunmaktadr. Yuvarlak kemerli pencerelerden k alan harm ksmnn tavan ise ahap olarak kasetlenmitir. Kalem ii Bezemeleri Yapda kalem ii bezeme, tavanla duvar arasndaki i bkey yzeye yaplm olup, kuak eklinde, ieriyi boydan boya dolanmaktadr (Resim-25). Ayrca mihrap nii de kalem ii tekniinde bezenmitir. Koyu yeil zemin zerine ilenen kuaktaki bezemede, barok karakterli kvrmlar, yine ayn anlayla hareketli stilize yapraklar ve bu hareketlilikle tezat, sade mimari unsurlar kullanlmtr (Resim-26). Barok kvrmlarla stilize yapraklar, altn renginde olup,

435

M. B. Tanman, Selimiye Tekkesi, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 516; www.uskudarbld.gov.tr, E.T., 22.12.2006. 436 Konyal, Abideleri.., s. 266; Tanman, Selimiye.., s. 516. 437 z, stanbul.., II, s. 43; Konyal, Abideleri.., s. 265; Tanman, Selimiye.., s. 516. 438 z, stanbul.., II, s. 43. 439 Konyal, Abideleri.., s. 264; Tanman, Selimiye.., s. 517. 440 nce, III. Selim.., s. 194 441 Maksure: Camilerde hkmdarlar iin, halka mahsus ksmdan parmaklk ya da kafesle ayrlm yer. Turani, Maksre, mad., s. 88.

60

slbuna zg glgeli boyanmlardr (Resim-26). Motifler arasnda kullanlan dz hareketler ve tasvir edilen binann sadelii ampir slba iaret etmektedir. Mihrap niinde ise, kavsara ksm, bordo zemin zerine altn yaldzla ilenmi, vazodan kan ve kurdela ile balanm stilize bitki motifleriyle bezenmitir (Resim-27). Bunun altnda, ni ierisinde, koyu yeil renkle dneme zg perde motifi ilenmitir. Yalboya ile allm bu bezemede, yeil renk glgeli boyanarak hacimlendirilmi, ularna altn yaldz boya ile pskller ilenmitir. Ayrca niin ortasna perdenin iinden bir kandil sarktlmtr. Perdenin ar kvrml olmayp duraan artrmaktadr. Caminin ahap tavannn ortasnda yer alan, al rlyef olarak yaplm ve altn yaldzla boyanm tavan gbei sslemesi, kalem ii bezemeleriyle btnlk arz etmektedir (Resim-28). oluu, yine ampir slbunu

61

3- NUSRETYE CAM Katalog No :3

Fotoraf No : 29-39 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Beyolu lesinde, Tophane Semtinde, Meclsi Mebsan Caddesi zerinde bulunmaktadr. Halk arasnda daha ok, Tophane Camii olarak tannr. Caminin yerinde daha nce Sultan III. Selim tarafndan yaptrlm olan Tophane-i mire Arabaclar Klas Camiinin 1823teki Firuzaa yangnnda yanmasyla, yerine Sultan II. Mahmud (1808-1839) tarafndan Nusretiye Camii yaptrlmtr.442 Yapmna 1283/1823te balanarak inaas 1241/1826da bitirilen443 Nusretiye Camiinin mimar olarak, kaynaklarda genellikle Krikor Amira Balyan (17641831)n444 ad zikredilmekte olup, Hac Mgirdi arkyan (1799-1899) da ikinci kalfa ve resimci ba olarak445 almtr. Fakat M. Cezar,446 caminin mmarnn ok kuvvetli bir ihtimalle Abdlhalim Bey olmas gerektiini yazmtr. Sultan II. Mahmud camiye kendi ad yerine Allahn yardmnn rn anlamndaki Nusretiye447 ismini vermitir448. Yap tamamlandktan sonra, minareleri arasna kurulan mahyalar, yksek kubbesi kapattndan dolay, 1826da minareler ksmen yklm ve tekrar ykseltilmitir449. Yap 1955-58 yllar arasnda kapsaml olarak, 1980, 1992 yllarnda ise ksmen onarm grmtr450.

Ayvansary, Hadka.., II, s. 461; H. Edhem, Camilerimiz, stanbul, 1932, s. 97; stanbul Abideleri, Yedign Neriyat, ts., s. 79; z, stanbul.., II, s. 50; Saruhan, Abidelerimiz.., s. 35; R. E. Kou, Nusretiye ve Dolmabahe Camileri, Hayat Tarih Mecmuas, II, S. VII, stanbul, 1966, s. 44; Szen, Trk.., s. 347: Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 430; Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 462; P. Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul, 981, s. 29; Aslanapa, Trk Sanat.., s. 281; Cezar, Sanatta.., I, s. 68; Kuban, alar Boyunca.., s. 201; Y. Suner, Nusretiye Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 105; Osmanl Mimari Eserleri, s. 77. 443 z, stanbul.., II, s. 50; Saruhan, Abidelerimiz.., s. 35; Kou, Nusretiye.., s. 44; Szen, Trk.., s. 347; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 430; Suner, Nusretiye.., s. 105. 444 Kou, Nusretiye.., s. 44; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 29; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 430; Batur, Balyan Ailesi.., s. 37; Suner, Nusretiye.., s. 105. 445 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 29. 446 Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 463. 447 P. Tulac, Sultan II. Mahmudun Yenieri syannn bastrlmas ve Yenieri Ocann kapatlmas erefine camiye zafer anlamndaki Nusretiye adn verdiini yazmtr. Tulac, Balyan Ailesi.., s. 29. 448 Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 462. 449 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 435; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 29; Suner, Nusretiye.., s. 107. 450 z, stanbul.., II, s. 50; Suner, Nusretiye.., s. 105.

442

62

Barok ile ampir slplar arasnda bir gei yaps451 olan cami, muvakkithane, sebil ve adrvanla birlikte kk bir klliye olarak yaplmtr452. Fevkni olan yapnn kuzeyinde gzl kubbe ile rtl bir son cemaat yeri, bunun iki yannda ksmen at ile rtl Paa Odalar ve Hnkr Kasr, bunlarn kuzey ularnda da birer minare bulunmaktadr453. Dikey hatlarn hakim olduu Nusretiye Camiinde Harm ksmn rten 7.50 m. apndaki kubbe, drt byk kemere, soan formlu drt ke kulesi ile oturmutur454. Byk bir kubbenin rtt ibadet alannn galeriler yerletirilmitir455. Kalem ii Bezemeleri Yapdaki kalem ii bezemeler ana kubbede, pandantiflerde, st pencerelerin evresi ve alnlklarnda, mahfil tonozlarnda ve son cemaat yeri kubbelerinde bulunmaktadr. Ana kubbede, kubbe yazs bulunmamaktadr. Bezeme anlaynda Bat etkisinin hakim olduu XIX. yzyl camilerinde, genellikle kubbe yazs geleneine uyulmamtr. Ana kubbenin merkezinde, caminin mmari slbuna uygun, altn yaldzla boyanm, stilize iek ve yapraklarn kullanld aldan rlyef bir bezeme yer almaktadr (Resim-29). Bu bezemeden kubbe eteine kadar olan alanda, klsik Trk formunu andran bir bezeme anlay vardr (Resim-30). Kubbe merkezinde bulunan rlyef bezemeyi, kalnca bir pervaz evrelemektedir (Resim-29). Zemini krmz ve gri, motifler beyaz olup, glgelendirilerek hacim kazandrlmtr. Pervazla kubbe kasna arasna 1/20 nispetinde desen izilmitir. Desen, pervaz etrafnda ve kubbe eteinde birbirine bakmakta olup, motif ve dallarn tasarmyla dendan havas verilmitir. Aradaki bolua, yine motifler ve dallarla emse formunda bezemeler ilenmitir. Bu bezemelerin etraf krmz tek izgi ile
Szen, Trk.., s. 347; Cezar, Sanatta.., I, s. 68; Eyice, Empire.., s. 162; dekan, Ampir slubu.., s. 248; Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 462. 452 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 433. 453 nce, III. Selim.., s. 167; Suner, Nusretiye.., s. 105. 454 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 29; nce, III. Selim.., s. 167; Suner, Nusretiye.., s. 105. 455 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 430; Suner, Nusretiye.., s. 105.
451

harm ksmnn kuzeyine

mahfil eklenerek geniletilmi, dou ve bat d yanlarna da apraz tonozlu

63

dendanlarla gelii gzel snrlandrlmtr (Resim-31). Bezemelerin zemininde ak mavi, krmz ve oksit sar kullanlm, kullanlan motifler genelde Bat meneli olmakla birlikte, temelde rmiye benzeyen motif kullanlm, fakat gerek boyama teknii gerek desen, gerekse iilik bakmndan klsik anlaytan ok uzak olup, tamamen Batl bezeme unsurlarna benzetilmitir. Caminin btn kalem ii bezemeleri ayn anlayta ilenmitir. Kubbe kasnanda alm ahap ereveli yuvarlak kemerli pencereleri stilize bitkisel desenli bir pervaz erevelemitir. Pencerelerin st ke boluklar ve pencere aralar, zeminde oksit sar, mavi, krmz renklerin kullanld stilize bitkisel motiflerle bezenmitir (Resim-32). Kubbenin pandantiflerinde, ortada cel sls hattyla drt halifenin adlar yazl madalyonlar bulunmaktadr. Drt pandantifte birbirinin ayn bezemeye sahiptir. Madalyonun etraf, daire formunda kalnca bir pervazla bezenmitir (Resim-33). Pandantifin etraf yine benzer bir pervazla evrilidir. Aradaki bezemeler rmiye benzeyen motiflerle tonlama ile plastik etkili olarak ilenmitir. Zeminin genelinde mavi, motif ve dallarla zemin ayrlmas yaplm alanlarda ise sar ve krmz renkler kullanlmtr (Resim-33). Hnkr mahfilinin harme ald bask kemerde ortada ve yanlarda birer daire ierisinde, tamamen Bat motifiyle birer madalyon yerletirilmitir. Madalyonlarn aralarna ak mavi zeminli dikdrtgen panolar ilenmi, panolarn ortas ve kompozisyonun dier ksmlar ayn zellikteki motiflerle bezenmitir (Resim-34). Mihrap n ksm ve onu rten yarm kubbesinde, ana kubbede grlen bezemenin kk lekli bir benzeri ilenmitir (Resim-35). Yan duvarlarn st pencereleri kalnca pervazla evrelenmi, bazlarnn alnlklar ta formunda bezenmitir (Resim-36). Son cemaat yerini rten kubbe ve kk pandantiflerde, ana kubbe bezemeleri kltlerek tekrarlanmtr (Resim-37). Caminin kuzey-bat

kelerinde bulunan Hnkr Kasrnn alt tavann, merkezi ve keleri, caminin kalem ii bezemelerinden daha ince iilikte, daha farkl bir tarzda mavi, sar, yeil, krmz renklerin kullanld stilize bitkisel motiflerle bezenmitir (Resim38-39).

64

Nusretiye Camiinin ina edildii dnemde etkili olan ve caminin mimarisini de etkileyen barok ve ampir slplar, eserin kalem ii bezemelerinde de motif, renk, desen ve bezeme teknii asndan etkili olmutur. Bezemelerde motifler, tonlama ile hacimlendirilerek ilenmitir. Caminin harm ksmnda bulunan, Hattat Mustafa Rkma it, 1241/1825 tarihli cel-sls hatl yaz kua, mermere hkk edilmi olup, hat konusunda dnya aheserleri arasnda yer almaktadr456. Cami iindeki tamamen menei Bat olan yabanc karakterli barok ve ampir bezeme unsurlaryla Rakmn yazs byk bir tezat oluturmaktadr. XIX. yzylda, klsik sanatlar tamamen etkisi altna alan Bat slplar, hat sanatn etkilememi, bilakis bu dnemde hat sanat geliimini srdrmtr. Devre it, birok mimari eserde, el yazmalarnda ve levhalarda, hat sanat ile bezeme arasnda byk bir uyumsuzluk yaanmtr.

456

Aslanapa, Trk Sanat.., s. 281; Derman, Vakf Eserlerinde.., s. 213.

65

4- GUREBA HASTANES CAM Katalog No :4

Fotoraf No : 41-44 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Fatih lesi, apa Arpaemini Mahallesi, Aa Gureba Caddesi zerinde, Bezm-i alem Vlide Sultan Vakf Gureba Hastanesinin nnde bulunmaktadr. Caddeye bakan byk avlu kaps zerindeki Sultan Abdlmecid (18391861) tural yapm kitabesine gre, Sultan II. Mahmudun hanm, Sultan Abdlmecidin annesi Bezmilem Valide Sultan tarafndan, kendi vakf olan Gureba Hastanesiyle birlikte yaptrlarak 1261/1845te hizmete almtr457. Dikdrtgen planl, ahap rtl krgir caminin, kuzeybat kesinde, ta rgl, kare kide zerinde tek erefeli bezemesiz ince bir minare yer alr458. ift sral, dikdrtgen pencereleriyle iki katl dzene sahip olan giri cephesinin alt kat son cemaat yeri, st kat ise mahfil olarak deerlendirilmitir. Giri cephesi dndaki dier cephede alt hizada dikdrtgen, st srada ise yuvarlak pencereler kullanlmtr459. Pencere sistemi ve bolluu asndan, dnemin dier camileri gibi ok aydnlk, ferah bir grnme sahiptir. Kalem ii Bezemeleri Yapnn sadece mihrabnda kalem ii bezeme bulunmaktadr (Resim-40). Mihrap niinde, siyah ve gri tonlaryla boyanm, ok ince iilii olmasa da usta bir fradan kt anlalan perde motifi ilenmitir. ieki (Kk Selimiye) Camiinde bulunan perde motifine gre olduka hareketli bir tasarma sahiptir (Resim-27). Mihrabn kavsara ksmnda younlaan perde bezemesi, aralklarla metal grnml zerleri barok motiflerle bezenmi rozetlerle balanm ve niin iki kenarndan aaya doru sarktlmtr. Bol kvrmlaryla glgeli ve hacimlendirilerek ilenmi perde bezemesi, barok bir karakter tamaktadr (Resim-41).

457

z, stanbul.., I, s. 36; Fatih Camileri, stanbul, 1991, s. 70; B. Demirsar, Gureba Hastanesi Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 433; M. H. entrk, Gureba Hastanesi Camii, mad., DA, XIV, stanbul, 1996, s. 204. 458 Fatih Camileri.., s. 70; Demirsar, Gureba.., s. 433; entrk, Gureba.., s. 204. 459 Demirsar, Gureba.., s. 433; entrk, Gureba.., s. 204.

66

Perdeden niin ortasna sarkan, zeri bezemeli bir kandil motifi bulunmaktadr (Resim-42). Kandil zincire balanm olarak tasvir edilmi olup zerine akant yapraklar ile natralist slpta gl ve yapraklar ilenmitir (Resim42). Mihrap niinin etrafn, yine siyah ve gri tonlaryla renklendirilmi, natralist slpta ieklerden ve yapraklardan oluan ince bir pervaz bezemesi evrelemektedir. Bezemede motifler glgelendirilmi ve serbest teknikle allmtr (Resim-43). Caminin ahap tavannda, mihrap bezemesiyle slp asndan uyum gsteren altn yaldzla boyanm barok unsurlar ieren al kabartma bir tavan gbei bulunmaktadr (Resim-44).

67

5- BYK MECDYE (ORTAKY) CAM Katalog No :5

Fotoraf No : 45-49 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Boaziinin Rumeli yakasnda, Beikta
lesinde, Ortaky skele Meydannn kuzey ucunda ve sahil kenarnda bulunmaktadr. Caminin yerinde daha nce, Vezir brahim Paann damad Mahmud Aann 1721de yaptrd bir mescid bulunmakta iken harap olmu, Mahmud Aann damad Kethda Devattar Mehmed Aa tarafndan 1740l yllarda yenilenmitir460. Bu cami de harap olunca, bugnk cami, Sultan Abdlmecid tarafndan 1271/1854de yaptrlmtr461. Cami, 1862den sonra 1866da ve 1894de depremden nemli lde zarar grm, minarelerinin petek ve klah blmleri 1909 ylndaki onarmda yeniden ayn zellikte fakat yivsiz olarak yaplmtr462. Caminin de oturduu rhtmn tasman yapmas sebebiyle, eserde tehlikeli atlaklar olumasndan dolay cami, 1960l yllarda nemli bir onarmdan gemitir463. Ortaky Camii, bu byk restorasyondan sonra 1986 ylnda elektrik kontandan kan ani bir yangnla byk zarar grm ve yeniden onarlmtr464. Caminin mimar olarak kaynaklarda Nigoos Balyan465n ad gemekte olup, son dnemde yaplan ariv almalarnda, yapnn gerek mimarnn Nigoos Balyan deil Seyit Abdlhalim Efendi olduu belgelerle ispatlanmtr466 Cami, bir bodrum kat zerinde asl ibadet mekn, harm ve iki katl hnkr kasr olmak zere iki

blmden olumutur467. Harm blm, kare planl bir ana mekan ile kuzey

Ayvansary, Hadka.., II, s. 524; stanbul Abideleri.., s. 80; Edhem, Camilerimiz.., s. 98; z, stanbul.., II. s. 51; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 449; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 198; A. Batur, Ortaky Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 143; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 82. 461 Ayvansary, Hadka.., II, s. 526; stanbul Abideleri.., s. 80; Edhem, Camilerimiz.., s. 98; z, stanbul.., II. s. 51; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 198; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 449; S. Eyice, Ortaky, Tarih-Sosyal ve Mimari Doku, stanbul, 1991, s. 11; Kuban, alar Boyunca.., s. 201; A. Batur, 1270/1853 tarihini zikretmektedir. Batur, Ortaky Camii.., s. 143. 462 S. Esen, Ortaky-Byk Mecidiye Camii Restorasyonu, VIII. Vakf Haftas Kitab, Ankara, 1991, s. 229; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 202; H.nkal-A. stn, Eypteki Baz Cami ve Trbelerin Tamiriyle lgili Ariv Belgeleri Hakknda Grler, Tarihi Kltr ve Sanatyla Eyp Sultan Sempozyumu IV, stanbul, 2000, s. 143,151. 463 F. Kartn, Ortaky Camii Tamir ve Onarm, Rleve ve Restorasyon Dergisi, S. 1, 1974, s. 87; Esen, Ortaky.., s. 230; Eyice, Ortaky.., s. 12; Batur, Ortaky Camii.., s. 143. 464 Esen, Ortaky.., s. 230. 465 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 198; Batur, Ortaky Camii.., s. 143; Batur, Balyan Ailesi.., s. 38. 466 S. Can, Son Dnem Osmanl Mimarlnda Ermeniler, Hogr Toplumunda Ermeniler, IV, Kayseri, 2007, s. 241. 467 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 198; Batur, Ortaky Camii.., s. 143.

460

68

kesiminde ona alan bir ara mekndan olumaktadr468. Bu ara mekn, son cemaat yerinin harm iine alnm bir rnei olarak dnlebilir. Harm blm, yksek beden duvarlar zerinde bask bir kubbeyle rtlmtr. Beden duvarlar, kelerde kubbe kasna hizasna kadar ykselmemekte, d yzeyleri kurun kapl pandantifler, ask kemerleri boyunca alalarak, kelerdeki kulemsi elemanlara balanmaktadr469. Camiye iki yandan kvrlan merdivenlerle ulalarak son cemaat yerinden girilir. Minareleri de barndran iki katl hnkr kasr, giri hol ve stndeki salonla birbirine balanan dou ve bat kanatlarndan olumaktadr. Hnkr girii bat cephedendir470. Cephelerde iki kat halinde byk, yuvarlak kemerli pencereler, kolosal nizamda stnlarla birbirinden ayrlm471 olup, i mekna bol k tamaktadrlar. Kalem ii Bezemeleri Birok tamir grm caminin, kalem ii bezemeleri de her defasnda aslna uygun olarak yenilenmitir. Cami, 1986 ylnda kan yangnda byk zarar grm, ahap elemanlar tmyle yanm, dier blmleri, zellikle de kalem ii bezemeler ate, is ve yangn sndrmek iin kullanlan su ile tahrip olmutur. Bu yangndan hemen sonra yaplan restorasyon almalarnda, caminin kubbe ve pandantiflerinde bulunan kalem ii bezemeleri de aslna uygun olarak yenilenmitir. Caminin, bide ve Yap leri Mdrl Arivinde bulunan, kalem ii bezemelerine it desen kopyalar alnarak, M.S.. Gzel Sanatlar Fakltesi G.T.E.S.B. retim yesi D. Tahsin Aykutalpe tashih ettirilmitir. slp ve renklendirme hususunda, bezeme anlay olarak benzer tek rnek olmas nedeniyle, Dolmabahe Saray Muayede Salonu Kubbe bezemesinden faydalanlmtr (Resim256). Glgeli ve resim arlkl, barok slbunda ve boyutlu hissedilecek tarzda hazrlanan kubbe ve pandantif desenleri, stanbul Blge Kurulunca onaylanarak ilenmitir472. Ortaky Camiinin kalem ii bezeme anlay -Dolmabahe Camii haristanbulda ada olan baka hibir dni yapda bulunmamaktadr. Dolmabahe
468 469

Batur, Ortaky Camii.., s. 143. Tulac, Balyan Ailesi.., s. 199; Batur, Ortaky Camii..., s. 143. 470 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 449; Batur, Ortaky Camii..., s. 143 471 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 449. 472 Esen, Ortaky.., s. 232.

69

Sarayyla ayn tarihlerde in edilen caminin, kalem ii bezemelerinin sarayn etkisinde kald aktr. Hatta sarayn i dekorasyonu ile kubbe, tavan ve duvar bezemeleri iin Avrupadan sanatlar getirildii bilinmektedir473. Bu sanatlar, caminin kalem ii bezemelerini de etkilemi, hatta byk ihtimalle uygulam da olmaldrlar. Caminin kubbe ve pandantiflerinde, eitli kompozisyonlar kullanlarak, ok renkli ve youn allm kalem ii bezemeleri bulunmaktadr (Resim-45). Glgeli, perspektifli, tamamen Bat tarz resim anlayyla yaplm bezemeler, camiye bir saray havas vermitir. Batda barok ve ampir slplarnda yaplm saray ve kiliselerde benzer bezemeler bulunmaktadr. Ancak Batdaki rneklerde, bu tr bezemelerde genellikle, gkyzne alan pencerelerde insan figrleri veya gkyznde uuan melek figrleri de yer almaktadr. Fakat Osmanl sanatnda, her ne kadar Bat akmlar etkili olsa da, XIX. yzyln sonlarna kadar, Bat tarz manzara resimlerinde dahi, insan figr kullanlmaktan kanlm, dn mmaride ise hibir zaman kullanlmamtr. Ana kubbede, 1/16 nispetinde desen, sva stne yalboya ile uygulanmtr. Kubbe bezemesinin tasarm, pencereli, ayn zamanda da ak bir i balkonu olan ve st rts bu balkondan kan stunlarn tad bir salona benzemektedir (Resim46). Derinlik hissinin ok kuvvetli olduu kubbe bezemesinde, merkezden da doru genileyen paftalar, yeil mermer grnml stunlarn arasndan grnen gkyz ve kubbe eteinde yer alan perdeli pencereler ile bu pencerelerden grlen gkyz ve bulutlar, derinlik hissini veren nemli unsurlardr (Resim-46,47). Pandantiflerde bulunan kalem ii bezemeler, kubbe bezemesi ile btnlk gstermektedir (Resim-48). Ortada, yeil stunlu, kemerli, yeil perdeli ve

gkyznn grld pencere ile yandaki stunlar, kubbedeki bezeme anlayn pandantiflere tamtr (Resim-49). Kalem ii bezemenin genelinde, yeil, krmz, sar, siyah, beyaz, kahverengi, bordo renkleri ile barok ve ampir sluplarna it C, S kvrmlar, stun, stnba, kemer, perde, barok kartular ve stilize bitkisel motifler renklerle glgelendirilerek hacimlendirilmitir.

473

D. Esemenli, Osmanl Saray ve Dolmabahe, stanbul, 2002, s. 219.

70

6- TEVKYE CAM Katalog No :6

Fotoraf No : 50-60 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: ili lesinde, adn ald semtte, Tevikiye Caddesinde bulunmaktadr. Bugnk caminin yerinde, daha nceden, Sultan III. Selim tarafndan 1209/1795-96 ylnda yaptrlm olan cami474 harap olduu iin, 1271/1854 ylnda Sultan Abdlmecid tarafndan475 Garabet Balyan ile olu Nigoos Beye476 yeniden yaptrlmtr. 1892 ylnda da Sultan II. Abdlhamid, babas namna yeniletmitir477. Bu yenilemenin Yuvan Efendi tarafndan yapld bilinmektedir478. Cami eimli bir arazide in edildiinden, gney kesiminde alt kat olan fevkni bir yapdr479. Kareye yakn dikdrtgen bir harm blm ile zemin katnn bir blm son cemaat yeri olarak ayrlm hnkr kknden olumaktadr. Sekiz dilimli kubbeyle rtl harm ksm, biri ortada, teki ikisi yanlarda girii olan bir son cemaat yeri ve hnkr kasryla bir araya getirilmitir480. Caminin tmyle krgir alt yapsna karlk kubbesi ahap olup, kasnak yok edilmi, kubbe dorudan duvarlara oturtulmutur481. Kubbe etei ile hnkr kk ayn yksekliktedir. Minare, giriin bat tarafna yerletirilmi, ieriden balayp atdan ykselmitir. Girite yer alan iki kat yksekliindeki stnlar, XIX. yzyln ikinci yarsnn resmi yap slbunun izgilerini artrmaktadr482. Cami, XIX. yzyl camileri arasnda, dinsel referanslara en uzak rneklerden biri saylmaktadr483.

Tulac, Mimarinin muhtemelen Krikor Amira Balyan olduunu yazmtr. Tulac, Balyan Ailesi.., s. 168. 475 Ayvansary, Hadka.., II, s. 522, z, stanbul.., II, s. 65; A. Batur, Tevikiye Camii, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 257; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 88. 476 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 168. 477 z, stanbul.., II, s. 65; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 87. 478 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 168; Batur, Tevikiye.., s. 257. 479 Batur, Tevikiye.., s. 257. 480 Batur, XIX. Yzylda.., s. 102. 481 Batur, Tevikiye.., s. 257; S. Batur, Ondokuzuncu Yzyln Byk Camilerinde Son Cemaat Yeri ve Hnkr Mahfili Sorunu zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar 2, stanbul, 1970, s. 102. 482 Batur, Tevikiye.., s. 258. 483 Batur, Tevikiye.., s. 258.

474

71

Kalem ii Bezemeleri Caminin kubbesinde, mihrabnda ve harm ksmnn duvarlar ile son cemaat yerinin duvarlarnda yer alan kalem ii bezemeler, slp bakmndan mimariyle uyum iindedir. Yazs bulunmayan kubbe sekiz dilime blnm, da doru genileyen bu dilimler, merkezden kubbe eteine doru uzanan kaln pervazlarla erevelenmi olup, kubbe eteinde daha ince bir pervazla birletirilmitir (Resim-50). Pervaz, Bat karekterli stilize bitkisel motiflerle, glgeli olarak ilenmitir (Resim-51). Pervazlarn snrlad kubbe dilimleri, birbiriyle ayn bezemeye sahiptirler. Ortas bo braklm dilimde, stte ve altta birbirine bakan, dendanlarla snrlandrlm bezemeler vardr. Alttaki bezemede, barok ve rokoko karakterli kvrmlar, stilize iek motifi ve kvrml yapraklar simetri bir desenle glgelendirilerek ilenmilerdir. Zemin aralarnda yer yer krmz ve mavi renkler kullanlmtr (Resim-52). Dilimin st ksmnda ise ayn motiflere ek olarak ortada istiridye kabuu motifi dikkati eker (Resim-53). Harm ve son cemaat yeri duvarlar, kare ve dikdrtgen panolara blnm, kare panolarn kelerinde, alt ve st kenarlarnn ortasnda, dikdrtgen panolarn ise altnda ve stnde bezemeler yer almaktadr. Bu yzeylerdeki bezemeler kubbe bezemeleri ile ayn motif ve anlaya sahiptir (Resim-54,55). Caminin mihrabnda, niin iinde ve stnde altn yaldzla ilenmi barokrokoko karakterli stilize bitkisel bezemeler grlr. Niteki bezeme, kavsara ksmnda younlamtr. Bezeme, bir kubbe tasarmna sahiptir. Kavsara, yarm kubbe formunda kaln kahverengi bir cedvelle snrlandrlan kuak deseni bir tezhip inceliiyle ilenmitir (Resim-56). Bunun alt yine kahverengi bir cedvelle kemer formunda snrlandrlm, ii karlkl, birbirinin ayn motiflerle bezenmitir (Resim-56). En altta, niin aasna doru, etraf dendanlarla evrelenmi, 1/2 nispetinde, stilize bitkisel motiflerin, barok kvrmlarn ve hareketli yapraklarn bulunduu simetri bir desenle bezenmitir (Resim-56). Mihrap niinin stnde, siyah zemin zerine altn yaldzla ilenmi, dnemin bezeme anlayn yanstan, stilize bitkisel motifler, yaprak ve dallardan oluan bir bezeme grlmektedir. Ortasnda mermerden rlyef bir rozetin bulunduu desen,

72

ilk bakta simetri gibi grnse de, aslnda sanat tarafndan serbest teknikte birbirine benzetilerek ilenmitir (Resim-57). Kalem ii bezemeler, 2005 ylnda, aslna uygun olarak yenilenmi olup, kubbe ve duvarlarda yer yer braklm orijinal bezemeye it rnekler, bunu kantlamaktadr. Cami de, siyah zemine altn yaldzla ilenmi istifli cel-sls yaz kua Nusretiye Camiinde olduu gibi, harm ksmn dolanmaktadr (Resim-58). Kalemkr, sadece kendi bezemesini deil, ayn zamanda hattatn cami iin yazp, kalbn484 hazrlad kubbe, pandantif ve kuak vb. yazlarn da kalplarn silkeleyerek ilemektedir. Fakat, kalemkrn, yazy bozmadan ilemesi onun hat bilgisine ve bezeme iiliindeki ustalyla ok ilgilidir. Caminin son cemaat yerinde, duvarlarn baz yerlerinde boyalarn altndan raspa yaplarak ortaya karlm ara ara bir pervaza it bezemeler bulunmaktadr. Fakat ortaya karlan bu bezemeler, caminin dnemi ve mimari slbuyla rtmemektedir. Trk neo-klsik anlaynda olan bu bezemeler son cemaat yerine sonradan ilenmitir (Resim-59,60).

Kalb: Cel yaznn birden fazla nshalarnn hazrlanmas ve istenilen yzeye nakledilebilmesi amacyla yaznn, harflerin kylarndan inelenmesiyle elde edilen yaz kalb. Derman, Trk Hat Sanatnda .., s. 258.

484

73

7- BEZM- LEM VLDE SULTAN (DOLMABAHE) CAM Katalog No :7

Fotoraf No : 61-70 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Kabata ve Beikta semtleri arasnda, Dolmabahe Saraynn gney kesiminde ve sahil kenarnda bulunmaktadr. Asl ad, Bezm-i lem Vlide Sultan Camii olup, konumu nedeniyle Dolmabahe Saray btn iinde anlm ve Dolmabahe Camii olarak nlenmitir. Sultan Abdlmecidin (1839-1861) annesi Bezm-i lem Vlide Sultan tarafndan inaat balatlan ve lm zerine Sultan Abdlmecid tarafndan 1855de tamamlanan485 caminin mimar Nigoos Balyan486dr. Dolmabahe Camii, dnemin dier yaplar gibi baz semeci slplara sahiptir. Bat akmlarnn en youn biimde etkisini gsterdii bu dnemde, barok, rokoko ve ampir gibi slplarn milli mimari zevkiyle kaynatrlmas sonucunda ina edilmitir487. Caminin kare planl ana mekn kubbeyle rtlm olup, nnde dou-bat dorultusunda uzanm hnkr dairesi bulunmaktadr. Ana meknn duvarlar bir kemer biiminde yaplm ve kubbe dorudan pandantifler araclyla duvarlarn stne oturtulmutur. Yklenen arlktan duvarlarn almamas iin de kelere dikdrtgen planl, yksek arlk kuleleri yerletirilmitir488. Kubbenin fazla geni olmayan kasnak ksm, dtan konsollarla kuatlarak dilimlere ayrlm ve her dilimin ii iek rozetlerle dekore edilmitir489. Caminin kuzey cephesinde yer alan dikdrtgen ktleli hnkr dairesi, iki katldr. Neo-rnesans denebilecek klsik mimari elere sahip, sde ve resm grnml bir yapdr490. Kk bir saray grnmnde olan bu yapya, biri cepheden cami ile ortak kullanlan, dierleri yan cephelerde yer alan kapdan girilmektedir . Cami bnyesinden ayr tutulan minareler, yivli olup olduka ince
Ayvansary, Hadka.., II, s. 490; z, stanbul.., II, s. 20; stanbul Abideleri.., s. 32; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 447; Kou, Nusretiye.., s. 45; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 62; S. Erturul, Dolmabahe Camii, mad., DA, IX, stanbul, 1994, s. 502; A. Batur, Dolmabahe Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 88; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 80. 486 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 62; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 447; Erturul, Dolmabahe.., s. 502; Batur, Dolmabahe.., s. 88. 487 Batur, XIX. Yzylda.., s. 101; Erturul, Dolmabahe.., s. 502. 488 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 62; Batur, XIX. Yzylda.., s. 101;Erturul, Dolmabahe.., s. 503. 489 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 63; Erturul, Dolmabahe.., s. 503. 490 Batur, Dolmabahe.., s. 88.
485

74

gvdeleriyle her iki yanda, kasrn iinden kmaktadr. Minareler tek erefeli olup, erefe altlar akant yapraklaryla sslenmitir491. Caminin duvarlarndaki sra pencereyle bol k alan harm ksm, bir saray gibi ferah ve aydnlktr. Yap, it olduu dnemin genel zelliklerini ve sanat zevkini btnyle yanstan nemli bir rnektir. Kalem ii Bezemeleri Dolmabahe Saray ile ayn yllarda in edilmi olan cami, hep sarayn bir paras gibi grlmtr. Ortaky Camiinde olduu gibi Dolmabahe Camii kalem ii bezemelerinde de sarayn etkisi grlmektedir. Camide, ana kubbe de, pandantiflerde, harmi aydnlatan pencerelerin alnlklarnda, mihrabn stnde, mahfil katnn ieriye bakan alnda ve son

cemaat yerinde kalem ii bezemeler bulunmaktadr. Caminin yazsz olan kubbesi tmyle kalem ii bezemelidir (Resim-61). Bu bezemeyle kubbeye, st kapal bir saray mekn, tm mimari unsurlaryla boyutlu olarak resmedilmitir. Kubbenin merkezinde daire biiminde alan 16 paftaya blnerek, ileri birbirinin ayn mavi renkli kvrml izgilerle

bezenmitir (Resim-62). Bu bezemeden itibaren kubbenin 1/3n kaplayan ve daire iindeki paftalarn devam niteliinde 32 sra, merkezden da doru,

kkten bye giden kare blmeler bulunmaktadr. Kubbeye byk bir derinlik hissi veren bu karelerin ortasna birer tane glgelendirilerek boyanm stilize iek ilenmitir (Resim-62). Hemen altnda mermer hissi verilmi, kemer aklklar olan bir bezeme yer almaktadr. Kemer aralarndaki alnlk hissi verilmi paftada, bezemeler sanki mermerden rlyef gibi ilenmitir (Resim-63). Bu mermer hissi verilmi olan mimari unsur resmini, kubbe eteinden kan somaki mermer

taklidi bezemeli stun betimlemesiyle birletirilmitir. Bu stunlar, stteki kemerli blm tayor gibi bir kompozisyon tasarlanmtr (Resim-64). Stunlarn aralarna gen, baklava ve altgen ekilli paftalar, akant yapra, stilize bitkisel motifler ve kvrml yapraklarn oluturduu unsurlarla bezenmitir (Resim-64). Kubbe bezemesinde kullanlan, boyutlu resmedilmi stunlar, kemerler, perspektifli bir dzen iindeki motifler, kubbeye byk bir derinlik
491

hissi

Tulac, Balyan Ailesi.., s. 63; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 449; Batur, XIX. Yzylda.., s. 101;Erturul, Dolmabahe.., s. 503.

75

vermitir. Dolaysyla bu yzde grlen tezyint, ampir-barok devrin Avrupa kiliselerinde grlen bezeme anlayn yanstmaktadr. Pandantiflerde ise, ortada sekiz keli byk bir yldz, evresinde geni kvrml yapraklar, akant yapraklar ve tomurcuklar yer almaktadr (Resim-65). Harm ksmnn yuvarlak kemerli pencere alnlklarnda ve mihrabn stnde ampir-barok karm bir elengi andran bezemenin iinde yeil somaki mermer hissi verilmi bir desen grlr (Resim-66,67). Bu erevenin etrafna 1/2 nispetinde simetri olarak, tamamen bitkisel motiflerle, oksit sar iekler ve yeil yapraklar glgeli bezenmitir. Mahfil katnn harime bakan aln ksmnda, ortadaki ayan iki yannda, ince yaprakl ve tohumlar olan bir dalla bezenmi olup, bir madalyondan karlmtr (Resim-68). Son cemaat yerinde, duvarlarda ve tavanda kalem ii bezemeler bulunmaktadr. Bezeme, tavanda, ortada ve kenarlarda pervaz olarak, duvarlarda ise kare ve dikdrtgen panolar iinde kelerde yer almaktadr (Resim-69).

Yukarda zikredilen yzeylerdeki bezeme anlay, harmdeki bezemelerle uyumsuzluk gsterir. Bezemede temelde rmiyi andran motifler kullanlm gibi ise de glgeli boyama teknii ve tasarm bakmndan, klsik anlaytan ok uzaktr (Resim-70). Daha ok eklektik anlayla, oryantalizmle yakn olan bu bezemelerin, daha sonra yapya ilenmi olmas kuvvetli bir ihtimaldir. Caminin kubbedeki bezemelerin renkleri siliklemitir. Bezemede genel olarak siyah, gri, kahverengi, krem, oksit sar, krmz renkler ve tonlar kullanlmtr.

76

8- SADBD CAM Katalog No :8

Fotoraf No : 71-78 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: alayanda Kthane Deresi kysnda, Yedek Subay stihkm Okulu arazisi iinde bulunmaktadr. Yap alayan Camii adyla da bilinmektedir. Cami, ilk olarak Lle Devrinde 1135/1722 de Sultan III. Ahmed tarafndan, alayan Kasr ile birlikte yaptrlm, Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud dnemlerinde iki kez onarm grmtr. imdiki cami, Sultan Abdlaziz tarafndan 1862de Sarkis Balyana492 yeniden yaptrlmtr493. Krgir ve kare planl caminin giri ksmnda iki katl hnkr kasr yer alr. Alt kat son cemaat yeri olarak dzenlenmi, st katnda ise padiaha it odalar bulunmaktadr. Cami, Dolmabahe ve Ortaky camilerinin yap biimlerinin sde bir tekrar niteliindedir494. Harm ksm, drt tarafa alm, yuvarlak kemerli pencerelerden bol k almakta olup , st bask kurun kapl, ahap bir kubbe ile rtlmtr. Kubbe yma drt duvar stne oturmu, kelerde pandantiflerle balanmtr. Beden duvarlar kelerde ayak biimini alm, da doru uzanan sekizgen planl kulelerle, pencere aralarnda da plastrlarla mafsallandrlmlardr495. D grnm daha da hareketlendirmek amacyla, harmin drt ana kemeri darda yayvan kavisli alnlklar halinde belirtilmi ve ileri rlyef olarak motiflerle bezenmitir496. Ana kitleden ayr yaplan iki katl hnkr kasr, sde cepheleri ve kiremit rtl atsyla, bamsz bir yap olarak kuzeyden bititirilmitir497. Caminin sa taraftaki tek minaresi, son devir camilerinin hemen hepsinde olduu gibi hnkr kasrnn kesinden kmakta olup, Trk minare geleneine tamamen yabanc slptadr498.
492

Tulac, Balyan Ailesi.., s. 261; S. Eyice, alayan Camii, mad., DA, VIII, stanbul, 1993, s. 179; S. Batur, Sadbt Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 386. Osmanl Mimari Eserleri.., s. 84. 493 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 261; Aslanapa, Osmanl Devri, s. 454; Eyice, alayan Camii.., s. 178; Batur, Sadbt Camii.., s. 386; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 84. 494 Eyice, alayan Camii..,s. 179; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 84. 495 Eyice, alayan Camii..,s. 179; Batur, Sadbt Camii, s. 387. 496 Eyice, alayan Camii..,s. 179. 497 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 455. 498 Eyice, alayan Camii..,s. 179.

77

Cami, Trk sanatnn yabanc tesirler altnda kald bir dnemin eseri olma zelliini tamaktadr. Kalem ii Bezemeleri Caminin kubbe, pandantif ve mihrabnda kalem ii bezemeler bulunmakta olup, bezemelerin temizliinden yakn zamanda yenilendii anlalmaktadr. Ana kubbede youn bir bezeme yer almaktadr (Resim-71). Kubbeye, yeil zemin zerine altn yaldzla istifli cel sls hattyla yetel Krs yazlmtr. Fakat sonradan yazld anlalan kubbe yazs, hat sanat, adna ok kt bir numnedir. Yaznn ehil bir kiinin elinden kmad ok aktr (Resim-72). Yaz sekiz keli bir yldzla snrlandrlmtr. Yldzn her kesinden kubbe kasnana doru genileyerek uzanan dilimler eklenmitir. Bu dilimlerin arasnda da sekiz tane daha ince dilim yer almaktadr. Geni dilimler kendi iinde, ince dilimler kendi iinden birbirinin ayn kompozisyonla bezenmitir (Resim-72). Bezemelerde barok-rokoko bezeme unsurlar arlkl olarak kullanlmtr. Barok kvrmlar ve ereveler, stilize ve natralist slpta bitkisel motifler, bol kvrml yapraklar glgelendirilerek ilenmitir. Kaln dilimin ortasnda barok bir ereve iinde yeil somaki mermer taklidi motif, Dolmabahe Camindeki ayn anlayn rndr. Bunun stnde yeil izgiyle snrlandrlm alann iine tamamen natralist slpta gl, papatya, smbl gibi ieklerden ve yapraklardan oluan bezeme yer alm ve bu ieklerin tasarm her dilimde deimitir. Bu bezemelerin etrafna barok karakterli, yaprak S ve C kvrmlarndan oluan, glgelendirilerek renklendirilmi bir bezeme ilenmitir (Resim-73). nce dilimin iinde ise, stilize iek ve yapraklarn oluturduu bir dal, alttan karak kvrml ekilde uca doru inceltilerek bitirilmitir (Resim-74). Kubbe eteinde, uzun altgen eklinde birbirine eklenmi paftalar, kubbe eteini dolanmakta olup, ii stilize bitkisel desenle bezenmitir (Resim-74). ok eitli renklerin yer ald kubbe bezemesinde kahverengi, yeil, ak mavi, oksit sar, beyaz renkleri ve tonlar kullanlmtr. Pandantiflerde, ortadaki yuvarlak erevenin ii natralist slpta iek ve yapraklarla bezenmitir. Bunun etraf 1/2 nispetinde desen kullanlarak, barok karakterli bitkisel motiflerle glgeli boyanarak ilenmitir (Resim-75).

78

Mihrap bezemesinde, barok ve rokoko slplar ile eklektik slbu bir arada kullanlmtr. zellikle mihrabn kavsara kemerinde ve mihrab evreleyen silmelerin biri zerinde bulunan yazlar, Aksaray Vlide ve Yldz Hamdiye Camiilerinde grlen yazlarla ayn anlay iindedir (Resim-76). Mihrapta youn bir bezeme yer almaktadr. Mihrabn evreleyen silmelerin hepsi birer pervaz gibi bezenmi olup bir tanesi kf yazl, dier barok-rokoko karakterli motiflerle bezenmitir (Resim-77). Mihrabn iki kesinde birbirinin ayn bezeme bulunmaktadr. Ortada, bordo renkli somaki mermer hissi verilmi bir bezeme ve etrafnda kvrml yaprak ve dallardan oluturulmu, beyaz ve gri renklerle tonlandrlm motifler yer almaktadr (Resim-78). Mihrabn mukarnasl kavsara kenarnda yine ayn anlayta bezeme bulunmaktadr (Resim78). Sadbd Camii, Trk sanatnn barok-rokoko, ampir ve eklektik slplarnn etkisi altnda kald dnemin bir rn olmas nedeniyle, kalem ii bezemeleri de bu anlayn etkisi altnda kalmtr. zellikle mihrap bezemesi, farkl slplarn grld nemli bir rnektir.

79

9- BL SLEYMAN AA CAM Katalog No :9

Fotoraf No : 79-83 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Fatih lesi, Silivrikapda Veledi Karaba Mahallesi, Tekke Sokanda bulunmaktadr. stanbulun fethine katlm olanlardan Topcuba Bl Sleyman Aa, 1453-1457 arasnda, bugnk klliyenin bulunduu yerde krgir duvarl, ahap atl kk bir mescid yaptrm, lmnden sonra da bu mescidin yanna gmlmtr499. Zamanla harap olan Bl Mescidi, Sultan Abdlaziz devrinde, Sultan II. Mahmudun sarayllarndan Szikr kalfa tarafndan, Adile Sultann himmetiyle500 Nakibendilie bal bir tekkenin cami-tevhidhnesi olmak zere eskisinden daha byk boyutlarda ve kubbeli olarak 1279/1862-63'te yeniden ina ettirilmitir501. Bu arada cami-tevhidhneye bitiik bir trbe ile harem dairesi, hela, su haznesi gibi bir takm blmler de yaptrlmtr502. stanbulda byk hasara yol aan 10 Temmuz 1894 depreminde Bl Klliyesinin binalar da harap olmu, Sultan II. Mahmudun kz Adile Sultan (. 1899), cami-tevhidhneyi, trbeyi ve harem dairesini barndran ana binay genileterek yeniden in ettirmitir503. Cami-tevhidhne, sekizgen planl bir gvdeye sahip olup, yuvarlak kasnakl bir kubbe ile rtlmtr. Kubbenin kasnanda sekiz pencere bulunmaktadr504. Harm blm, ona bitiik trbeden yksek tutulmutur. Caminin duvarlar sval olup, sveleri tatandr. Kubbesi ise tula dolgulu demir kaset sistemlidir505. Giriin kar cephesinde mihrap, dier alt cephede de birer byk pencere ile yuvarlak tepe penceresi yer almaktadr. Giriin sandaki pencere trbeye alarak bu iki mekn arasnda tarikat yaplarna has bir balant
M. Hattatolu, stanbul Silivrikapda Topuba Bl Sleyman Aa Mimari Manzumesi, Vakflar Dergisi, S. IV, Ankara, 1958, s. 183; z, I, s. 31; gel, stanbulda.., s. 66; Fatih Camileri.., s. 64; M. B. Tanman, Bl Klliyesi, mad., DA, IV, stanbul, 1991, s. 554; M. B. Tanman, Bl Klliyesi, mad., DBA, II, stanbul, 1994, s. 6. 500 Hattatolu, Silivrikap.., s. 184. 501 Hattatolu, Silivrikap.., s. 184; z, stanbul.., I,. s. 31; Fatih Camileri.., s. 64; Tanman, Bl Camii..,s. 554; Tanman, Bl..., s. 6. 502 Tanman,Bl Camii.., s. 554; Tanman, Bl..., s. 6. 503 gel, stanbulda.., s. 67; Hattatolu, Silivrikap.., s. 183; Tanman, Bl Camii.., s. 554; Tanman, Bl..., s. 6. 504 gel, stanbulda.., s. 67; Hattatolu, Silivrikap.., s. 185. 505 Fatih Camileri..., s. 64.
499

80

kurmaktadr. Byk pencereler Hint-slm mimarisinde grlen trde ka kemerli olup, mihrabn bulunduu cephede ayn grnmde sar bir pencere ile tepe penceresinin yerine ayn ebatta daire eklinde mer Faik imzal cel sls hatla yazlm istifli bir kelime-i tevhd ibaresi yerletirilmitir506. Bu eser bata bir cami iken zamanla yanlarna yaplan tekke, sbyan mektebi, aevi, eme, muvakkithane, misafirhane ve sebil ile byk bir klliye halini almtr. Bugn aevi ve misafirhane ilkokul olarak, muvakkithane de imam-mezzin merutas olarak kullanlmaktadr507. Kalem ii Bezemeleri Caminin kubbe ve pandantiflerinde kalem ii bezemeler bulunmaktadr. Bezemelerin yakn zamanda aslna uygun olarak yenilendii, temizliinden ve baz yerlerde braklm orijinal bezemeye it rneklerden anlalmaktadr (Resim79). Fakat yenilenmi orijinal desenli bezemeler arasnda sonradan eklenmi, neoklsik anlayta kalem ii bezemeler yer almaktadr. Bunlar muhtemelen yakn zamanda eklenmi olup, yapnn ina tarihi ve mimari slbuyla ilgisi yoktur. Kubbe youn bir ekilde kalem ii bezemeyle kaplanm olup, merkezinde cel sls hattyla yazlm ihls sresi bulunmaktadr. Yaz, siyah zemin zerine yeil renkle ilenmitir (Resim-80). Yaznn etrafn saran ince bir pervazdan sonra, evresi daire formunda, bezemeli bir alan bulunmaktadr. Deseni 1/32 nispetinde izilmi olan bezemede, klsik formdan ok uzak bir anlayta rm motifi kullanlmtr. Zeminde mavi, bordo ve yeil renklerin kullanld bezemede, motifler oksit sar rengiyle ilenmitir (Resim-79). Bu bezemenin evresini zemini mavi, motifleri beyaz ince bir pervaz evrelemitir. Deseni 1/64 nispetinde izilmi pervaz bezemesinde rm motifi kullanlmtr (Resim-79). Pervazn etrafnda, 1/16 nispetinde, dendanlarla snrlandrlm, klsik formda bir bezeme yer almaktadr. Deseninde rm motifi kullanlm olup, motifler beyaz, zeminde mavi, yeil ve bordo renkleri kullanlmtr. Bu bezemeyle karlkl kubbe eteindeki dendanl bezeme arasndaki alann zemini, ak mavi, beyaz ve kahverengiyle 1/16 nispetinde rmili desenle hafif bir anlayla bezenmitir

(Resim-81). Bu hafif zemin bezemesinin zerinde, dendanl emse formunda

506 507

Tanman, Bl Camii..,s. 8; Tanman, Bl.., s. 555. Fatih Camileri.., s. 64.

81

bezemeler olup, neo-klsik slba it rneklerdir. Bu bezemelerde neo-klsik slba it hatay, pen, gonca ve yaprak motifleri kullanlmtr. Motifler beyaz olup, zemin her madalyonda farkl olarak bordo, mavi renklerle bezenmitir (Resim-81). Kubbe eteinde klsik formda, dendanlarla snrlandrlm, ie bakan bir kompozisyon yer almaktadr. 1/64 nispetinde desene sahip bezemede, rm motifli bir kompozisyon kullanlm olup, motifi beyaz, zemin mavi, bordo ve yeil renklerle bezenmitir. Kubbe kasnanda sonradan eklenmi neo-klsik

anlayta bir pervaz dolanmaktadr (Resim-82). Sekizgen plana sahip camide, sekiz pandantif bulunmakta ve

pandantiflerin hepsinde ayn bezeme bulunmaktadr. Mavi kaln bir eritle snrlandrlm pandantiflerde 1/2 nispetinde rmili bir desen simetri olarak tasarlanmtr. Motifler beyaz olup, koyu mavi renk ile glgelendirilmi, zeminde ak mavi rengi kullanlmtr (Resim-83). Pandantiflerin ortasnda yer alan drt halifenin isimleri bezeme olmayp, ereve olarak aslmtr. Pandantifler en dta evreleyen pervaz, bitkisel desenli olup, neo-klsik anlaytadr (Resim-83). Bu pervaz kubbe kasnann altnda harmi dolarken, pandantiflerin altndan da ayaklar zerinden zemine kadar uzamaktadr. Caminin kalem ii bezemelerinde genel olarak barok-rokoko bezeme unsrlarndan ok Trk-slm etkisinin arl hissedilmektedir. Motiflerin bezenmesinde glgeleme ve hacimlendirme ok yoktur. Sonradan eklenmi neoklsik slbundaki bezemeler, cami bezemelerinin orijinalliini ve genel uyumunu bozmutur. Ancak yapnn orijinal olarak kabul ettiimiz kalem ii bezemelerinin, caminin ilk yapld (1862-63) dneme deil, 1894 ylndaki depremden sonra tamir grd dneme it olmas desen ve iilik asndan kuvvetli bir ihtimaldir.

82

10- ALTUNZDE CAM Katalog No : 10

Fotoraf No : 84-95 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: skdar lesinde Altunizde Semtinde, Ord. Prof. Dr. Fahreddin Kerim Gkay Caddesi ile Tophaneliolu Caddesinin kesitii kede bulunmaktadr. Camideki iki kitabeye gre, Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlaziz dnemlerinde nemli grevler alan devlet adam Altunizde smail Zhdi Paa (1806-1887) tarafndan 1282/1865-66 da yaptrlmtr508. Aslnda hamam, sbyan mektebi, muvakkithne, akaret dkkanlar, frn ve imm-mezzin merutalar ile emeden ibaret bir klliye509 halinde in edilmi olup cami dnda kalan yaplarn bir blm gnmze ok harap durumda ulam, bazlar da ortadan kalkmtr. Kitabeli bir kapdan girilen avlu ierisinde yer alan cami, kare planl ve tek kubbeli bir harm ile enine dikdrtgen planl ve birimli, kapal bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Duvarlar kesme tatan in edilmi, harmi rten badad510 kubbe ierden sva, dardan kurun kaplanm511 ve tepesinde barok tarzda gsterili bir alem bulunmaktadr512. Kubbeyi tayan kemerler, duvarlardan takn rlerek caminin cephesini dekore etmitir513. Harm ksm ok sayda byk ve yuvarlak kemerli pencerelerden bol k almaktadr. nnde cameknl bir giri blm bulunan son cemaat yerinin ortadaki blm aynal tonoz, dier iki blm beik tonozla rtlmtr514. Buradan, ortadaki daha byk kap ile harme girilmekte, yanlardaki iki ahap merdivenle de kadnlar ve mezzin mahfillerine klmaktadr.

Kou, Altunizde Camii, mad., II, s. 461; Konyal, abideleri.., s. 92; z, stanbul.., II, s. 4; H. Kkbatur, Altunizde Klliyesi, mad., DA, II, stanbul , 1989, s. 546; H. Arl, Altunizde Klliyesi, mad., DBA, I, stanbul, 1994, s. 2 30; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 84.

508

Konyal, Abideleri.., s. 94; Kkbatur, Altunizde.., s. 546; Arl, Altunizde.., s. 230; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 84. 510 Badadi : Ahap iskelet yaplarda dikme aralarnn sk aralkl talarla kaplanarak stlerinin svanmas tekniidir. Szen-Tanyeli, Badadi, mad., s. 33. 511 Arl, Altunizde.., s. 231; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 84. 512 Kkbatur, Altunizde.., s. 546. 513 Kkbatur, Altunizde.., s. 547. 514 Konyal, Abideleri.., s. 94;Kkbatur, Altunizde.., s. 547; Arl, Altunizde.., s. 231.

509

83

Son cemaat yerinin bat kesinde, yapya dtan bitiik bulunan barok klah ve kaideli minare kesme tatandr515. Kalem ii Bezemeleri Caminin kubbesinde, pandantiflerinde, duvarlarda, pencere kemerlerinin ilerinde, kadnlar mahfilinin harme doru kntl ahap balkonun alnlarnda kalem ii bezemeler bulunmaktadr. Pastel renklerin hakim olduu eklektik slptaki bezemelerde, arlkl olarak barok-rokoko bezeme unsurlar kullanlmtr. Kubbede ve pandantiflerde bulunan yazlar dklmtr. Kalan izlerden yazlarn yeil zemin zerine altn varakla yazld anlalmaktadr. Youn bir bezemenin uyguland kubbe ince kartonpiyer frizle 16 dilime blnmtr (Resim-84). Dilimlerden 8i kaln, 8i nispeten daha dardr. Merkezdeki yaz alann, klsik formdan uzak rm motifinin ve barok kvrmlarn kullanld bir pervaz evrelemektedir. Bu pervaz, kubbedeki 8 ince dilimle birletirilmi olup, ayn anlayta ve renkte, fakat farkl kompozisyonda motiflerle bezenmitir (Resim-84,85,86). Dilimin ortasndaki alana damarl mermer hissi verilmi bir bezeme ilenmitir (Resim-85). Dier geni sekiz dilimde ise, alt ksmda lacivert bir vazo iinde, natralist slpta iekler tamamen Bat tarz resim tekniinde bezenmitir. Vazo motifinin etrafnda barok-rokoko stilize bitkisel motiflerle ve ampir slbuna it unsurlarla tasarlanm bir bezeme yer almaktadr (Resim-87). Zeminde yeil, motiflerde altn yaldz, lacivert, beyaz renkler kullanlmtr. Vazonun st ksmnda uzun altgen formunda mermer hissi verilmi bir bezeme ilenmitir. Kubbe bezemeleri temiz bir iilie sahip olup yer yer dklmeler grlmektedir. Pandantiflerin ortasnda, daire formunda yaz yerleri bulunmakta olup yazlarn hepsi dklmtr. Pandantif bezemelerinden sadece biri salam durumda kalm, dier byk oranda bozulmutur (Resim-88,89,90,91). ve ampir slplarndan

Ortadaki yaz alannn etraf ince kartonpiyer bir frizle evrilmitir. Bezeme 1/2 nispetinde simetri desenle tasarlanm, tamamen Batl bezeme unsurlar kullanlmtr. Stilize iek ve yapraklar barok-rokoko anlaynn hareketli
515

Kkbatur, Altunizde.., s. 547; Arl, Altunizde.., s. 231; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 84.

84

kvrmlaryla tasarlanmtr. Motifler glgelendirilerek hacimlendirilmi, bir rlyef hissi verilmitir. Zeminde ve motiflerde yeil renk kullanlm, motiflerin aralarnda altn rengi ile ampir anlaynda daha hareketsiz bezeme unsrlar yer almtr (Resim-91). Mahfilin ahap balkonunun alnnda ve altnda, dnemin deien renk beenisinin bir tr olarak sadece beyaz ve gri tonlaryla renklendirilmi bezemeler bulunmaktadr (Resim-92). Ahap frizlerle evrelenmi dikdrtgen alanlar ierisinde barok-ampir slplarnda stilize bitkisel motifler,

glgelendirilmi ve bir rlyef havasnda hacmlendirilmitir (Resim-93). Duvarlarda, blnm dikdrtgen alanlar iinde ve pencere kemerlerinde bezemeler bulunmaktadr. Kemerlerin ortasnda bir rozet, iki kenarlarna mermer taklidi bezemesi ilenmitir (Resim-94). Duvarlarda, ampir anlaynda

glgelendirilerek hacimlendirilmi bezemeler yer almaktadr (Resim-95). Altunizde Camii kalem ii bezemeleri, hem kullanlan renkler, hem de motiflerin boyanma slplar bakmndan bezeme anlaynn ne derece deitiini gsteren rneklerden sadece biridir. zellikle kubbede yer alan kenger516 yapraklarnn evreledii vazolara yerletirilen hacimlendirilmi iekler, geleneksel motiflerin yeni yorumlarla zamann zevkine gre deiiminin gstergesidir.

516

Bac, Boyal Naklar, s. 756.

85

11- KEECZDE FUAD PAA CAM Katalog No : 11

Fotoraf No : 96-100 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Sultanahmet Semtinde, Binbirdirek Mahallesinde, Klodfarer Caddesi ile Peykhane Sokann kesitii kede bulunmaktadr. Sadrzam Keecizde Fuad Paa (. 1869) tarafndan, 19 Eyll 1865de kan Hoca Paa yangnnda yanan Uzun c Mescidinin yerine yaptrlmtr. Caminin yapm tarihi tartmaldr. Fuad Paann lmnden nce in edildiine517 ilikin bilgiye karlk, Fuad Paann lmnden sonra yaplm olduu518 da zikredilmektedir. Cami, stn sar bir kubbenin rtt, sekizgen planl bir ana ibadet mekn ile buna bal U eklinde kapal bir son cemaat yerinden olumaktadr519. Son cemaat yeri, ana meknda daha alaktr, dolaysyla sekizgen plan btnl bozulmadan alglanabilmektedir. Son cemaat yerine bitiik ta minare de, kare planl ok yksek bir kaidenin zerinde hi geni unsuru olmakszn yuvarlak gvdesiyle

ykselmektedir. S. Eyice, yapda bulunan, muazzam ilenmi ta rgl mimarisi ve kabartma olarak btn cepheleri kaplayan bezemeleriyle, akta olan

cephelerindeki atnal kemerli pencereler ile bunlarn zerinde yer alan yuvarlak pencereleriyle caminin Trk yap geleneine tamamen aykr dtn ve belli bir slba girmediini zikretmitir520. Fakat, T. Saner ise, ayn zellikleri rnek gstererek camiyi, XIX. yzyln ikinci yarsnda Osmanl tasarmclarnn da ilgi gsterdii oryantalizm akmnn yaln bir temsilcisi olarak gstermitir521.

z, stanbul.., I, s. 61; Eminn Camileri, stanbul, 1987, s. 72; S. gel, stanbulda 19. Yzyln Sekizgen Camileri, Sanat Tarihinde Doudan Batya, stanbul, 1989, s. 66; S. Eyice, Fuad Paa Camii ve Trbesi, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 206; 518 T. Saner, Fuad Paa Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 342; T. Saner, 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, stanbul, 1998, s. 91; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 80. 519 Eminn Camileri, s. 73; Eyice, Fuad Paa.., s. 206; Saner, Fuad Paa.., s. 341; gel, stanbulda.., s. 66. 520 gel, stanbulda.., s. 66; Eyice, Fuad Paa..., s. 206; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 80. 521 Saner, Fuad Paa.., s. 341; Saner, 19. Yzyl.., s. 92.

517

86

Kalem ii Bezemeleri Kk lekli bir yap olan caminin, kubbesi, harm blmn aydnlatan pencerelerin st ve pencere aralarnda bulunan payeler, youn bir ekilde kalem ii tekniiyle bezenmitir (Resim-96). Camide marib bileenli oryantalizm522 anlayndaki bezemeler ile Avrupann ayn nitelikteki eitli yaplarndaki bezemelerde grlen sar, krmz ve mavi renklerin egemen olduu bir bezeme anlay grlmektedir. Yazs bulunmayan kubbe, Altunizde Camii kubbesi gibi, merkezden itibaren etek ksmna kadar 16 dilime blnm olup, dilimlerin 8 tanesi geni, 8 tanesi daha dardr (Resim-97). Geni dilimler geometrik bir dzenlemeye sahip ince pervazla snrlandrlmtr (Resim-98). Ortasnda bir madalyon, alt ksmnda, kubbe eteine doru krmz sar, mavi renkler, kullanld 5 atnal kemerle blnm kemerli bir pencere akl hissi veren bir tasarm ve ortas da 1/2 simetri rmili bir desenle bezenmitir. Dilimin kubbe merkezine doru daralan ksmnda yine 1/2 nispetinde simetri bir desen bulunmaktadr. nce dilimde ise, ince zencerek motifinin snrlad alan iinde ortada iki madalyon ilenmi olup, madalyonlarn altna ve stne sar, krmz ve mavi renkli motifler ilenmitir. Pencere stleri geometrik desenli bir pervazla snrlandrlmtr. Ortasnda yaz iin bo braklm alana ereveli hat ibaresi aslmtr. Arada kalan yzeye ulama bir desen uygulanm, motiflerde beyaz renkli rmiler kullanlmtr. Zemin mavi, krmz, bordo ile renklendirilmitir (Resim-99). Pencere aralarndaki stun yzeyleri, yine ayn desen ve renk anlaynn tatbik edildii bezemeler, zencerek motifiyle snrlandrlmtr (Resim-100). Yakn zamanda yenilendii anlalan bezemeler, temiz ve bakml durumdadr. Bezemeler, motif, desen ve kullanlan renkler bakmndan kendi iinde ve caminin mimari slbuyla uyum iindedir. Ancak, camide uygulanan tezyint, belirli bir slba girmeyen, Trk slbuna tamamen yabanc523 bir anlaytadr.

522 523

Saner, 19. Yzyl.., s. 92. Eyice, Fuad Paa..., s. 206.

87

12- AKSARAY PERTEVNYAL VLDE SULTAN CAM Katalog No : 12

Fotoraf No : 101-111 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Fatih lesinde, Aksaray Meydannda ve meydann kuzey-bat kesiminde bulunmaktadr. Vlide camii, daha nce ayn yerde bulunan Hac Mustafa Efendi isminde bir zatn 1768de in ettii caminin yanmasyla ayn arsa zerine, Sultan Abdlazizin annesi Pertevniyal Vlide Sultan tarafndan 1871de524 Agop ve Sarkis Balyanlara525 yaptrlmtr. Baz kaynaklarda talyan mimar Montaninin526 de ad zikredilmektedir. Yap dnemin yaygn anlayna paralel, eklektik slbun nemli bir rneidir527. Batl ve Doulu biimler ile dzenlemeler ayn bnye iinde

kaynatrlmak istenmi, fakat genel etki itibariyle Doulu biimler daha baskn kalmtr. Yerel motiflerin yan sra, Osmanl olmayan islm mimarl biimleri de kullanlmtr528. Vlide Camii, XIX. yzyln btn byk camilerinde olduu gibi, son cemaat yeri artk bir kk kke dnm giri blm ile harm ksmndan olumaktadr529. Kare planl harm blm, yksek kasnakl bir kubbe ile rtlm olup, drt kesinde, zeminden balayan Hint mimarisini birer kule bulunmaktadr
531 530

andran

. Harm ksmnn ana cephesi ksmen, mihrap, dou ve

bat cepheleri ayn anlay iinde dzenlenmitir. Bu cephelerde alt pencereyi iine alan orta blm ne doru tarlm ve yzeyi bezemeli gen bir alnlkla ykseltilerek sona erdirilmitir532. Cephelerde yer alan erli iki katl pencereler sivri kemerli gotik533 tarzndadr. Bylece her cephe zellikle gen enin

z, stanbul.., I, s. 149; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 233; Aslanapa, Osmanl Devri ..., s. 453; A. Batur, Vlide Cami, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 360; Osmanl Mimari Eserleri .., s. 85. 525 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 233; Batur, Vlide Camii.., s. 360; Osmanl Mimari Eserleri .., s. 85. 526 z, stanbul.., I, s. 149; Edhem, Camilerimiz...,s. 99, Szen, Trk.., s. 338; Osmanl Mimari Eserleri .., s. 85; Kuban, alar Boyunca.., s. 201. 527 Aslanapa, Osmanl Devri ..., s. 453; Saner, 19. Yzyl..., s. 63. 528 Saner, 19. Yzyl..., s. 63; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 85. 529 Batur, Vlide Camii.., s. 361. 530 Aslanapa, Osmanl Devri ..., s. 453. 531 Batur, Vlide Camii.., s. 361; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 234; Saner, 19. Yzyl..., s. 63. 532 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 234; Batur, Vlide Camii.., s. 361. 533 Saner, 19. Yzyl..., s. 63.

524

88

vurguland bir antsallk kazanm, bir yandan da daha sivil bir grnm almtr. Be basamakl bir merdivenle ulalan tek katl giri mekn, byk bir hole almaktadr. Giri meknnn st katnda sultan ve maiyeti iin ayrlm salonlar ve harm blmne kk balkonlarla alan harem namazl yer almaktadr534. Caminin ta erefeli ince uzun yivli minareleri, yap gvdesinden balantsz gibi biraz uzakta kalmtr. Vlide Camii, stanbul camileri iinde bezeme bolluu ve eitlilii ile ayrt edilebilir bir zellie sahiptir. Kalem ii Bezemeleri Vlide Camii, Viyanadaki 1873 Dnya sergisi iin hazrlanan ve ayn tarihte stanbulda baslan Usl-i Mimri-i Osmn adl mimarlk ve ssleme sanatlar rneklerini ieren kitapta neo-Trk slbunda bir eser olarak sunulmutur535. Bu tanm, yapnn kalem ii bezemeleri asndan doru bir tanmlamadr. Tm yzeyleri kaplayan youn kalem ii bezemelerin, gerek tasarm ve yerleme dzeni, gerekse desen ve motiflerinin klsik Osmanl mimari dekorasyonunun izgisinde olduu grlmektedir. Ancak tm yzeylerin bezeme iin kullanl ve baz bezeme unsrlarnn hacimlendirilmesi gelenekten farkl bir anlayn rndr. stanbulun en youn bezemeli camilerinden biri olan yapnn harm ksmnda, kubbeden zemine kadar btn yzeylerde, altn yaldz ve mavi rengin egemen olduu kalem ii bezemeler bulunmaktadr (Resim-101). Kubbe, sra mukarnas friziyle oluturulmu etek zerinde 1/32 nispetinde izilmi desene sahiptir. Kubbede istifli cel sls hattyla, yeil zemin zerine altn yaldzla yazlm hls sresi bulunmaktadr (Resim-102). Yaznn etrafn saran 16 dilimli desen ve kubbe eteindeki kemerli pencere akl hissi veren bezeme, kubbeye derinlik kazandrmaktadr. Kubbe bezemesinin

tamamnda, rm motifleriyle oluturulmu desenler kullanlmtr. Sadece kubbenin ortasnda sralanan dilimlerde bir vazo iinde natralist slpta iekler ve yapraklar ilenmitir (Resim-103). Bu dilimin altna ve stne mimari unsur

534 535

Tulac, Balyan Ailesi.., s. 234; Batur, Vlide Camii.., s. 361 Saner, s. 19.Yzyl.., s. 64.

89

motiflerinin bezemeleri yerletirilmitir. Bu unsurlar, caminin mimarisinde etkili olan eklektik slbun bezemeye yansm az sayda rneklerindendir. slp geilerinin kesin izgilerle ayrt edilemedii bu dnemde, bir yapda farkl slplara it bezeme unsrlar ayn anda grlebilmektedir. Kubbe kasna pencerelerinin ii, st ve aralar sadece rmili desenlerle bezenmitir (Resim-104). Pandantiflerin ortasnda, byk alt keli yldz formunda 1/12 nispetinde simetri desene sahip rmili bir bezeme yer almtr. Motifler altn rengi ile ak yeil olup, zemin krmz ve lacivertle renklendirilmitir (Resim-105). Bu bezemenin dnda kalan alan beyaz ve lacivert renkli rmili desenle negatif tarzda bezenmitir. Pandantifin kesinde ise 1/2 nispetinde simetri rm deseni ilenmitir. Rm dallaryla oluturulan i zemin krmz olup, rmiler beyazdr (Resim-106). Ask kemerlerinin ortasnda ve ularnda rmili bir kompozisyonla oluturulmu emse formunda bezeme bulunmaktadr (Resim-107). 1/4 nispetinde simetri desende rm motifler altn renginde olup, zemin lacivert ve krmzyla renklendirilmitir (Resim-108). Pencerelerin ii, stleri ve evresi rmili

desenlerle bezenmitir. st pencere dizisinin ortasndaki byk pencerenin alnl, mihrap alnl gibi dendanl bir bezemeyle ilenmitir (Resim-109). Pencere ileri negatif tekniinde mavi, krmz ve beyaz renkte rmilerle bezenmitir (Resim-110). Duvarlarda dikdrtgen ereveler oluturulmu ve ileri klsik formda paftalara blnerek, rm motifli desenlerle bezenmitir (Resim111). Duvarlar ve ask kemer yzeylerindeki boluklar ablon kullanlarak tekrar edilmi desenlerle bezenmitir (Resim-101). Bezemelerde genel olarak, sar niler, yldzlar, mukarnas dilimleri ve en ok da rm motifi kullanlmtr. Bezemelerde grlen klsik anlaytaki dzenlemeler ve motifler , XVI. yzyl ve XVII. yzyl Osmanl bezeme rneklerinden renk, oran, desen ve iilik olarak farkl bir anlaytadr. Fakat Bat slplarnn youn etkisi altnda kalm ve milli karakterinden uzaklam klsik bezeme slbunun tekrar zne dnmesi kolay olmayacaktr.

90

13- ZHD PAA CAM Katalog No : 13

Fotoraf No : 112-121 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Kadky lesinde, Kzltoprak Semtinde Badat Caddesi zerinde bulunmaktadr. Cami, caddeye bakan avlu kaps zerindeki talik hatl sekiz satrlk kitabesine gre Sultan II. Abdlhamid dnemi (1786-1909) devlet adamlarndan Ahmed Zhd Paa (1833-1902) tarafndan 1301/1883-84de yaptrlmtr536. Byk bir avlu ierisinde yer alan camiye, yedi basamakl bir merdivenle

ulalmaktadr. Dtan olduka sade grnml cami, kare planl, zeri kurun kapl ahap bir kubbe ile rtlm537 kk ll bir yapdr. Cepheleri byk kemerler eklinde tasarlanm olup hepsi birbiriyle benzerlil gstermektedir. Sadece giri cephesi nne eklenen dikdrtgen eklindeki da kapal hazrlk blmyle grnm asndan bina farkldr538. Dou ve bat cepheleri tamamen birbirinin ei olup altta sivri kemerli pencere, stte ise kemerin eimine gre yaplm ortadaki bask kemerli yandakiler yamuk olmak zere bir cephede alt pencere bulunmaktadr. Mihrap cephesinde ise alt hizadaki sivri kemerli pencerelerden ortadaki iptal edilmi, mihrap nii darya tarlmamtr539. Son cemaat yerinin st kadnlar mahfili olarak deerlendirilmitir. Mahfile k sadaki ahap merdivenlerden salanm, basamaklar altndaki kapdan da yapnn bnyesinde ykselen minareye gei verilmitir. Kalem ii Bezemeleri Caminin 1980 ylnda yenilenen kalem ii bezemelerine, neo-klsik slpta bezeme unsrlar da eklenmitir. Caminin kubbesinde, pandantiflerde, mihrapta, duvarlarda ve son cemaat yerinde kalem ii bezemeler bulunmaktadr. Kubbe merkezinde, lacivert zemin zerine altn yaldzla, cel sls hattyla hls sresi ilenmitir. Etrafn kartonpiyer hissi verilmi bir bezeme
536

z, stanbul.., II, s. 72; B. Demirsar, Zhd Paa Camii, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 567; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 86. 537 z, stanbul.., II, s. 72; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 86. 538 Demirsar, Zhd Paa.., s. 568. 539 Demirsar, Zhd Paa.., s. 568.

91

snrlamtr. Kubbe, zemini kahverengi, motifleri oksit sar rengiyle bezenmi bir pervazla eit 10 dilime blnmtr. Pervaz neo-klsik anlayta olup, kubbe bezemesiyle uyumsuzdur (Resim-112). Dilimlerde 1/2 nispetinde simetri bir bezeme uygulanmtr. Barok-ampir karm bezeme unsurlarnn yer ald kompozisyonda, motifler glgelendirilerek hacimlendirilmitir. Motiflerle

ayrlm zemin krmz renkle, motifler beyaz ve gri renk tonlaryla bezenmitir. Dilim ortasnda mavi, krmz ve oksit sar renkleriyle, barok kvrmlardan olumu bir bezeme yer almaktadr (Resim-113). Kubbe eteinin altndaki frizlerde bulunan bezemeler yenilenirken, orijinal bezemesine sadk kalnmam, farkl bezeme uygulanmtr (Resim-114). Harmin kelerinde kalan gen dz rtde, ortada ampir anlaynda bir madalyon, etrafnda 1/2 nispetinde simetri bir bezeme yer almaktadr. Zemini oksit sar renginde olan bezeme de motifler ve madalyon beyaz, gri ve mavi renk tonlaryla glgelendirilmitir (Resim-115). Madalyon etrafndaki desene it motifler bozuktur. Mihrap, kaliteli bir desene ve iilie sahip olmayan, tamamen neo-klsik slpla yenilenmitir (Resim-116). Sadece mihrap niinin ortasnda akant yapraklaryla oluturulmu madalyon bezemesi orijinal olarak (Resim-117). Duvarlarda dikdrtgen biiminde blnm panolarn kenarlarnda, kelerinde ve ortasnda bezemeler bulunmaktadr. Bu bezemelerde barok, ampir slplarna it bezeme unsurlarnn yan sra, formlar bozukta olsa rmilerde kullanlmtr (Resim-118,119). Son cemaat yerinin stn rten tekne tonozun ii de yine ayn anlayla bezenmitir (Resim-120,121). Bezemenin genelinde pastel tonlarda, mavi, gri, yeil, bordo ve beyaz renkler kullanlm olup, sonradan eklenen neo-klsik slpta bezemeler, yapnn kalem ii bezemelerinin orijinalliini bozmutur. braklmtr

92

14- YILDIZ HAMDYE CAM

Katalog No : 14 Fotoraf No : 122-136

Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Beikta lesinde, Barbaros Bulvarnn kuzey

kesiminde, Yldz Saray yolu zerinde bulunmaktadr. Asl ad Hamdiye olan yap, halk arasnda daha ok Yldz Camii olarak bilinmektedir. Cami, 1877de II. AbdlhamidinYldz Sarayna yerlemesinden sonra, cuma selaml, bayram vb. nemli dni gnlerde, uzak camilere gitmekten holanmayan Sultann istei zerine, sarayn hemen yannda 1303/1885-86da ina ettirilmitir540. Eseri yapan mimarn Sarkis Balyan olduuna dir bilgi sadece bir kaynakta541 yer alr. Ancak son dnemde yaplan ariv almalarnda, gerek mimarn Rum Nikolaki Kalfa olduu belgelenmitir542. Konumu ve ilevi asndan bir saray cami olma zelliine sahip olan yapnn btn elemanlar sivil mimariden devirilmi unsurlardr543. Bu zellik yapnn biimleniinde ve zellikle

dekorasyonunda kendini belli eder. Geni bir avlunun ortasnda yer alan cami, belli bir slba it deildir544. Yap, dikdrtgen planl iki yan kanat ve yine dikdrtgen planl, daha yksek bir ana mekndan olumaktadr. Krgir545 ana meknn bir blm, zerinde 16 pencere alm, okgen tamburlu546 yksek bir kasnaa oturmu ahap kubbeyle rtlmtr. Dier blmlerin rts dzdr547. Kubbe, dz rtde, gei eleman olmakszn alm olup birer ahap stun itti tamaktadr. Stunlar dilimli kemerlerle balanm ve mukarnasl balklar zerine yerletirilmi ykseltilmitir
548

dz paralarla

.Camiye son cemaat yerinin kuzey ucuna eklenmi alak bir

ktlenin her iki yarsndan girilmektedir. Buradan aklkla son cemaat yerine balanlmaktadr. Bu mekndan sonra harm ksm gelir.

540

stanbul abideleri, s. 42; Edhem, Camilerimiz.., s. 99; z, stanbul.., II, s. 29; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 268; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 464; S. Batur, Yldz Camii, mad., DBA, VIII, stanbul, 1994, s. 514; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 86. 541 Tulac, Balyan Ailesi.., s. 268. 542 Can, Son Dnem.., s. 241. 543 Batur, XIX. Yzylda..., s.103. 544 stanbul Abideleri.., s. 43; z, II, s. 29; Tulac, Balyan Ailesi.., s. 268; Aslanapa, Osmanl Devri..., s. 464. 545 z, stanbul.., II, s. 29. 546 Saner, 19. Yzyl.., s. 66; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 464; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 86. 547 Batur, XIX. Yzylda .., s. 102. 548 Batur, Yldz Camii.., s. 514; Saner, 19. Yzyl.., s. 66.

93

Harem ve selamlk blmlerini ieren Hnkr mahfilinden meydana gelen ek yap, esas ktlenin giri tarafna deil, dou ve bat cephelerine yerletirilmitir549. Harem ve selamlk girileri, dou ve bat ularndaki eklentiler zerinde

bulunmaktadr ve bu giriler son cemaat yeri girilerinden yarm kat daha yukardadr550. Yapnn tek minaresi Bat eklentisinin yivlidir. iinden ykselmekte olup

Kalem ii Bezemeleri
Caminin ii, aslnda camilerde benzerine rastlanmayan bir zenginlik ve zenle bezenmitir. Dolmabahe ve Ortaky Camiileri gibi saraya yakn bir konumda bulunan caminin kalem ii bezemelerinin sarayn etkisinde kald aktr. Caminin mavi, krmz ve altn yaldzn egemen olduu kalem ii bezemelerinde, seilen renk ve bezeme elemanlarnda, hatta kubbe ve kuak yazlarnda Trk-slm (MaripEndls)551 kaynan vurgulayan bir oryantalizm anlay grlmektedir. Caminin kubbe yazs ile kubbe kasna ve harm duvarlarnn tavana yakn ksmnda bulunan kuak yazlar kfi hattyla yazlmtr (Resim-122). Sadece st pencere dizisinin aralarndaki alann ortasnda asl ereveli daire eklindeki yazlar, cel-sls hattyla yazl olup, abanoz zerine sedef kakma552 ile ilenmitir. Kubbenin mavi zemin zerine altn yaldzla ilenmi yldzlardan oluan bezemesi, mihrap n ve harm ksmndaki dz tavana da ilenmitir (Resim-122). Kubbe yazsnn evresini geometrik desenli ince bir pervaz evrelemektedir. Bu pervazn etrafnda ve kubbe eteinde birbirine bakan, ayn desen ve renklerde dar bir bezeme bulunmaktadr. Bezemede zemin yeil olup motifler kahverengindedir (Resim123,124). Kubbenin kuzey ve gneyinde, mihrap n ve harm ksmn rten dz tavanlarn ortasnda 1/8 nispetinde yuvarlak formlu, rm desenli bir bezeme yer almaktadr (Resim-125). Ayn bezeme tavann btn evresini dolanmaktadr (Resim126). Bu bezemeden sonra tavan, altn varakla ilenmi profiller, rm bezemeli pervazlar, mukarnas ve yaz eitlerinden oluan erevelerle kuatlmtr (Resim127).

Yksek kubbe kasnandaki sivri kemerli pencerelerin stleri, aralar tek bir kompozisyon halinde bezenmitir. Zeminde serbest kompozisyonda rmler olan
549 550

Aslanapa, Osmanl Devri..., s. 464; Batur, XIX. Yzylda.., s. 102. Batur, XIX. Yzylda.., s. 102. 551 Saner, 19. Yzyl.., s. 67. 552 stanbul Abideleri, s. 43.

94

bezemede geometrik kompozisyon ilenmitir (Resim-128). Bu bezemenin stnde biri kaln biri ince iki pervaz kubbe kasnan dolanmaktadr. Kubbeyi tayan

kolonlarn stnde bulunan ahap enin tamam rmli kompozisyonlarla ahap st kalem ii tekniinde bezenmitir (Resim-129). Kolonlarn yzeyleri de pervaz

eklinde rmili bir bezeme yer almaktadr (Resim-130). Harm duvarlarnda, st pencere dizilerinin aralarndaki blmler, bezemeli bir pervazla evrelenmitir. Bu blmlerin ortasna yuvarlak ereveli yazlar aslmtr. Yaznn etrafnda kalan alan 1/4 nispetinde rmili desenle bezenmitir. Bezeme, beyaz renkli bir eritle kenarlar dz, keleri dendanl evrelenmi olup, kelerde kalan boluklar 1/2 nispetinde beyaz rmili desenle ilenmitir (Resim131). st pencere hizasnn hemen altndan, altn varakla ilenmi bir bezemeli profil, mukarnasl bir friz ve bezemeli kaln bir pervazdan oluan kuak harm ksmn dolanmaktadr (Resim-132). Harmin kuzeyinde, mahfil altnda, giriin iki yannda bulunan pencerelerin stnde iki mukarnasla evrelenmi yamuk dikdrtgen formunda nie benzeyen derin alnlklarda, ortada sekiz keli yldz, iki tarafnda simetri olarak serbest kompozisyonla rmili desenle bezenmitir (Resim-133). Alnl evreleyen mukarnaslarn kelerinde rmili bir bezeme ve mukarnaslar altn varakla ve renklerle ahap st kalem ii tekniinde bezenmitir. Harmin alt pencereleri arasndaki yzeyler, ulama desenli bir kompozisyonla sanki ini havas verilmi bezemeyle ilenmitir (Resim-134). Kare formlu bezeme iinde 1/8 nispetinde rmili bir desen yer almaktadr. Kuzeyde son cemaat yerinin stnde bulunan mahfilde, cuma selaml srasnda vzernn namaz klmas iin ahap unsrlarla ayrlm blmde, ahap st kalem ii tekniinde bezemeler bulunmaktadr (Resim-135). Bezemeler, krmz zemin zerine altn yaldzla bir tezhip inceliinde ilenmitir. Desenlerde rmi motifi arlkl bezeme unsrudur (Resim-136). Hamdiye Camii kalem ii bezemelerinde, kendinden yaklak 15 yl nce ayn kayglarla in edilmi Vlide Camii kalem ii bezemelerine gre neo-Trk slbu daha da hissedilmektedir. Bezemelerde Bat bezeme unsrlarna it hibir motife yer verilmemitir. Caminin ok temiz ve bakml kalem ii bezemeleri 1992 ylnda aslna uygun olarak yenilenmitir.

95

15- CHANGR CAM Katalog No : 15

Fotoraf No : 137-146 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Beyolu lesi, Fndkl Yolunun kuzeyindeki Prtela Mahallesinde, adn verdii Boaziine hakim bir tepede bulunmaktadr. Caminin ad, Knn Sultan Sleymann Hrrem Sultandan doan ve yirmi iki yanda Halepde vefat eden (960/1553) olu ehzde Cihangirden gelmektedir553. Cihangir cami, ilk olarak Knn Sultan Sleyman tarafndan ehzdesi Cihangir ansna 967/1559da Mimar Sinana yaptrlmtr554. Daha sonra cami, 1719 Fndkl, 1765 Cihangir, 1771 ivici Liman, 1823 Tophane ve son olarak da 1874de olmak zere geirdii be yangndan sonra bugnk haliyle, Sultan II. Abdlhamid tarafndan 1307/1889da yaptrlmtr555. Mimar hakknda kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte sadece bir kaynakta556 Serkis Balyann ad gemekteyse de P. Tulacnn Balyan ailesine mensup mimarlarn eserlerine ilikin incelemesinde Cihangir Camii yer almamaktadr. Meyilli bir arazi zerindeki avlunun ortasna in edilmi olan cami, kare planl, zerinde 14 m. apnda bir kubbenin bulunduu harm ile bunun kuzeyinde yer alan gzl ve kapal son cemaat yerinden olumaktadr557. Son cemaat yerinin orta blm, dtan belli olmayan dar bir apraz tonoz,558 iki yan blm ise kubbe ile rtlmtr. Drt kemer stne oturan harm ksmn rten kubbe, kelerden iki katl barok kulelerle takviye edilmitir559. Son cemaat yerinin bat ve dou kelerinden tamamen birbirinin ei olan iki minare ykselmektedir. Bu minarelerden bat tarafndaki orijinal, dou tarafndaki, eski fotoraflarda da semtte, Marmara ve

stanbul Abideleri.., s. 27; z, stanbul.., II, s. 16; A. Altun, Cihangir Camii, mad., DA, VII, stanbul, 1993, s. 539; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 87. 554 stanbul Abideleri, s. 27; Altun, Cihangir Camii.., s. 539; H.Arl, Cihangir Camii, mad., DBA, II, stanbul, 1994, s. 431. 555 stanbul Abideleri, s. 27; z, stanbul.., II, s. 16; Altun, Cihangir Camii.., s. 539; Arl, Cihangir.., s. 431; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 87. 556 H. Sezgin, Trk slam lkeleri Mimarisine Toplu Bak, stanbul, 1979, s. 204. 557 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 465; Arl, Cihangir.., s. 431. 558 Arl, Cihangir.., s. 431. 559 Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 465; Arl, Cihangir.., s. 431.

553

96

grld zere daha nce yklm olduundan 1981de560 Vakflar daresi tarafndan dieri rnek alnarak yenilenmitir. Kalem ii Bezemeleri Bugnk haliyle 1889da yaptrlm olan caminin kalem ii bezemeleri, slp asndan caminin en son yenilendii tarihle uyum gstermemektedir. Bezemenin genelinde barok, rokoko ve ampir slplarna it unsurlar arlkl olarak kullanlmtr. Sadece pencere kemerlerinin iinde yer alan rmili bezemeler, slp bakmndan en son in edildii dnemle badamaktadr. Bunda XVIII. ve XIX yzylda be kez onarm geirmi yapnn, en son Sultan II. Abdlhamid dneminde yenilenirken, daha nceki bezemeler rnek alnarak ilenmi olmas kuvvetli bir ihtimaldir. Yazs olmayan kubbenin merkezinde, 1/8 nispetinde bir kompozisyonda, barok karakterli stilize yapraklardan oluan bezeme bulunmaktadr. Zemin yeil, motifler ak yeil olup beyazla glgelendirilmi ve hacmlendirilmitir (Resim137). Bunun etrafnda, daire ile snrlandrlm alanda 1/16 nispetinde simetri desenli bezeme bulunmaktadr. Motiflerle zemin ayrlmas yaplm olup zeminde kahverengi, mavi renkler kullanlmtr. Desende tamamen Bat tarz stilize kvrml yapraklar glgeli boyanm, da doru dz hatlarla zemin ayrm yaplmtr. Kare formunda ayrlm alanlarn ortasna birer motif yerletirilmitir (Resim-137). Kubbenin geri kalan blm, renkle hacimlendirilmi dz bir silme ile sekiz dilime blnmtr (Resim-138). Birbirinin ayn bezemeye sahip dilimlerde, natralist slpta iekler, yapraklar, bir vazodan kan gller, yapraklar ve hacimlendirilmi barok kvrmlar yer almaktadr (Resim-139). Dilimin alt ksmnda kubbe eteinde, stilize iek ve yapraklardan olumu 1/2 nispetinde simetri bir bezeme bulunmaktadr. Bunun zerinde krmz bir kuma sarlm ip tasvirinin zerinde bir vazo oturtulmu ve iinden natralist slpta gller, yapraklar karlm bir bezeme ilenmitir (Resim-140). Dilimin st tarafnda bir elenk eklindeki natralist iekler, yapraklarla bezenmitir (Resim141). Kubbe eteini, krmz ince izgilerle zikzak izilmi ve aralar bitkisel motiflerle bezenmi bir pervaz evrelemektedir (Resim142).
560

Arl, Cihangir.., s. 431.

97

Kubbe pandantiflerin ortasnda yuvarlak yaz ereveleri aslmtr. Yaznn etrafnda kalan pandantif keleri de bezemelidir. Alttaki kede barok motifler bir rlyef hissi verecek ekilde glgeli bezenmitir (Resim-143). Kubbeyi tayan drt byk kemerin yzeyleri ve duvarlar, pencere stleri, al, friz hissi veren bezeme ile alanlara blnm olup, kubbe eteindeki bezemelerle ayn anlayta bezenmitir. Pencere aralarnda bir paye varm gibi dzenlenmi, stlerine stun bal hissi veren hacimli bezemeler ilenmitir (Resim-144). Duvarlarn stnde geometrik dzenlemeye sahip bir pervaz btn harmi dolanmaktadr. Mihrap nii, perdeli bir pencere anlayyla bezenmitir. stte yeil, yanlardan aaya doru sarkan krmz perdeleri olan mihrap niinin ortasnda gkyz grnyormu gibi ilenmitir (Resim-145). Anlay olarak Ortaky Camii kubbesindeki pencerelere benzemektedir. Pencere kemerlerinin iinin 1/4 nispetinde rmili kompozisyonla bezenmitir. Desen, duvar stne mavi renkle ilenmitir (Resim-146). Bu bezemenin Batl unsurlarla bir ilgisi olmayp Yldz Hamdiye Camii bezemelerine benzemektedir. Bu bezeme caminin en son yenilendii 1889 tarihinde eklenmi olmaldr. Yapda bulunan kalem ii bezemeler, motif ve desenleriyle caminin gemiini zetler niteliktedir.

98

16- BYKADA HAMDYE CAM Katalog No : 16

Fotoraf No : 147-153 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: stanbulda Bykadada Maden

Mahallesinde, Ada Camii Sokanda bulunmaktadr.

Servili Camii, Bykada Camii adlar ile de anlan yap, Sultan II. Abdlhamid tarafndan 1310/1892de in ettirilmitir561. Cami, yksek bir bodrum zerinde in edildiinden son cemaat yerine

mermer basamakl ift tarafl bir merdivenle ulalmaktadr. Kapal mekn olan ve pencerelerden k alan son cemaat yeri ahap bir tavanla rtlmtr. Son cemaat yerinden bir merdivenle klan kadnlar mahfili, krgir ve st kurun kapl bir tonozla rtlm olup sol taraf harm blmnn zemininden kan bir stunla desteklenen bir kma halinde ana mekna uzanmtr562. Caminin harmi, mihrab darya yarm yuvarlak bir knt tekil eden, krgir duvarl , kare bir plana sahip olup, ahap bir kubbeyle rtlmtr563. Caminin kuzey-batsnda ykselen minare, klsik minare mimarisine uymayan bir zelliktedir564. Yap, d cephelerde klsik cami mimarisinden ok bir konak mimarisi grnmne sahiptir. Sultan II. Abdlhamid dneminde eski Trk sanatna dnn balad ve Trk neo- klsii rneklerinin verildii yllarda eklektik slpta ve btnyle yabanc sanat anlaylarnn tesiri altnda in edilen Hamidiye Camii, muhtemelen yabanc asll mimar veya kalfalar tarafndan in edilmitir565.

Kalem ii Bezemeleri
Mimari slbu, dnemin eklektik zevkini yanstan caminin kalem ii bezemeleri de ayn anlaya sahiptir. Fakat bezemenin genelinde daha oryantalist bir grnm hakimdir. Fazla ince iilii olmayan bezemede, motifler biraz kabaca

kullanlmtr.

561

z, stanbul.., II, s. 14; T. Okuolu, Hamidiye Camii, mad., DBA , III, stanbul, 1994, s. 543; S. Eyice, Hamidiye Camii, mad., DA, XV, stanbul, 1997, s. 464. 562 Okuolu, Hamidiye.., s. 544; Eyice, Hamidiye.., s. 464. 563 z, stanbul.., II, s. 14; Okuolu, Hamidiye.., s. 544; Eyice, Hamidiye.., s. 464. 564 Eyice, Hamidiye.., s. 464. 565 Okuolu, Hamidiye.., s. 544; Eyice, Hamidiye.., s. 464.

99

Caminin harminde youn kalem ii bezeme grlmektedir. Kubbe, pandantifler, pencereler, duvarlar kalem ii bezemelidir. Kubbenin ortasnda 1/16 nispetinde ayrma rm formuna benzeyen bir motifle oluturulmu bir bezeme bulunmaktadr. Bu motifin ortasnda, istiridye kabuuna benzeyen beyaz bir motif yer almakta olup, zemini lacivert renklendirilmitir. Desenin ie bakan ularnda kozalak motifi ilenmitir. D snrn motiflerin belirledii bezemenin ular da rm tepelikler ilenmitir (Resim-147). Bu bezemenin etraf farkl kalnlklarda, farkl renklerde bezemeli drt pervazla evrelenmitir (Resim-148). Bu pervazlarla kubbe etei arasnda zemin yeil, lacivert, mavi renkleri olan ve birbiriyle uyum iinde olmayan motiflerin oluturduu ie dnk bir kompozisyonla bezenmitir (Resim-148). Kubbe eteinin altnda biri ince, biri kaln iki pervaz dolanmaktadr. nce pervaz birbirinin tekrar rm tepeliklerle bezenmitir. Kaln pervaz paftalara blnm, emse formuna benzeyen paftalarn ileri motiflerle bezenmitir. Pandantiflerin ortasnda daire iinde mavi zemin zerine beyaz kfi yaz ilenmitir. Etraf 1/2 nispetinde simetri desenle bezenmitir. Pandantif bezemesinin zemini mavi olup motifler altn yaldz, krmz ve beyaz renklerle ilenmitir (Resim-149). Harmde st pencere dizisinin hemen altnda bulunan kfi yaz kua, lacivert zemin zerine altn yaldzla ilenmitir (Resim-150). st ksmda yer alan pencerelerin stleri, ileri ve aralarndaki boluklar bezemelidir. Bu bezemeler pandantiflerdeki bezemelerin devam niteliinde olup ayn renkte motifler farkl desenler de kullanlmtr. Fakat motifler desen iinde birbirleriyle uyum ierisinde deildir (Resim-151). Altta sivri kemerli pencerelerin etraf dikdrtgen formunda paftalardan oluan bir pervazla evrilmitir. Paftann zemini dz hatlarla blnmtr. Zeminde mavi ve krmz renkler kullanlmtr. Pencere kelerine yuvarlak madalyonlar ilenmitir (Resim-152). Ahap kadnlar mahfili alt tavann dilimlenmi, boluklarnda ahap st kalem ii tekniiyle bezemeler yer almaktadr. Dikdrtgen formlu bir paftann iki ucuna mini tepelikler birletirilmi, iine rmiye benzer motifler ilenmitir (Resim-153). Motifler altn renginde olup zeminde lacivert ve krmz kullanlmtr. 2005 ylnda yenilenmi olan caminin kalem ii bezemleri ince bir iilie sahip deildir.

100

17- GALP PAA CAM Katalog No : 17

Fotoraf No : 154-164 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Erenkyde, Badat Caddesi zerinde Kadky-Bostanc bulunmaktadr. Kap zerindeki Sultan II. Abdlhamid (1876-1909) tural kitabeye gre 1316/1898-99da yaptrlm olup, bnisi Sultan Abdlaziz (1861-1876) ve Sultan II. Abdlhamid dneminde vlilik ve nzrlk yapm olan Abdullah Glip Paadr566. Camiyi geniletmek amacyla, bat cephesine bitiik olarak 1968de, cami ile ayn plann uyguland, biraz daha kk mstakil girili ve yapyla da iten de balants olan bir ek bina yaplmtr567. Cami, etraf demir parmaklkl duvarlarla evrili bir avlu iinde bulunmaktadr. Caminin harmi kare planl olup, sekizgen biiminde sar ve bask kasnakl bir kubbeyle rtlmtr568. Kble cephesinde, mihrap da al bir kma yapm ve iki yannda yuvarlak kemerli birer pencere almtr. Dou ve bat cepheleri birbirinin ei olup, cephelerin ortasnda drt plastrla blnm, yandakiler dikdrtgen ortadaki yksek kemerli olmak zere l bir pencere dzeni ieriyi aydnlatmaktadr. Caminin kapal bir mekn halindeki son cemaat yeri iki katldr. Son cemaat yerinin sa kesinden ykselen minaresi Trk minare geleneklerinden farkldr569. Yapnn cephe tasarmnda ampir eler ar basmakla birlikte, i mekndaki sslemeler bata olmak zere genel olarak eklektik slp hakimdir570. Kalem ii Bezemeleri Caminin ii, son dneme it anlayla kalem ii bezenmi olup, sade bir bezeme anlayna sahiptir. Caminin kubbesi, pandantifleri, duvarlar, pencere
z, stanbul.., II, s. 26; H. Arl, Galip Paa Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 373; S. Eyice, Galip Paa Camii, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 331; Osmanl Mimari Eserleri.., s. 88. 567 Arl, Galip Paa.., s. 373; Eyice, Galip Paa Camii..., s. 331; Osmanl Mimari Eserleri.., s, 88. 568 z, stanbul.., II, s. 26; Eyice, Galip Paa Camii..., s. 331; Osmanl Mimari Eserleri.., s, 88. 569 Arl, Galip Paa.., s. 373; Eyice, Galip Paa Camii..., s. 331. 570 Arl, Galip Paa.., s. 374; Eyice, Galip Paa Camii..., s. 331.
566

ynnde, sa tarafta, Erenky Cami Sokann banda

101

kenarlar ve kadnlar mahfili tavan yeil, pembe, mavi ve bej renklerinin pastel tonlarnda, stilize bitkisel motiflerin kullanld kalem ileriyle bezenmitir. Kubbede istifli cel-sls hattyla, siyah zemin zerine altn rengiyle ihls sresi yazlmtr (Resim-154). Yaznn etrafn bezemeli bir pervaz

evrelemektedir. Pervazdan sonra, snrlar dendanla evrelenmi 1/24 nispetinde simetri desenli klsik formda bir bezeme bulunmaktadr (Resim-154). Bezemede barok-rokoko anlaynda stilize bitkisel motifler bej renginde olup, beyaz ve kahverengiyle glgelendirilerek boyanmtr. Kompozisyonda, motifler ve dallarla ayrlm zeminler mavi renkle boyanmtr. Bu bezemenin ayns kubbe eteinde 1/48 nispetinde uygulanmtr (Resim-155). Kubbenin boluunda, etraf dendanlarla snrlandrlm emse formunda bir bezeme olup, ii 1/4 nispetinde simetri bir desenle ilenmitir (Resim-156). Kubbenin eteini bezemeli ince bir pervaz evrelemektedir (Resim-155). Pandantiflerin ortasnda yaz iin braklm daire iine, siyah zerine altn yaldzla ilenmi altgen eklinde yaz, erevesiyle aslmtr (Resim-158). Yaznn etrafnda pandantiflerin kesinde, stilize iek ve yapraklarn olduu 1/2 nispetinde desene sahip bezeme yer almakta olup, motifler glgeli olarak renklendirilmitir (Resim-157). Duvarlar ince frizlerle farkl ekillerde alanlara blnm ve bu alanlarn keleri bezenmitir (Resim-158,159). Kelerdeki dendanl alanlarn iine barok kvrml dallar, stilize iekler ve yapraklar ilenmitir (Resim-159). Mermer mihrap niinin etrafnda ve kelerde yer alan, sonradan yaplm Bat taklidi bezemeler baarszdr (Resim-160). kemerli mahfil aklnn kemerlerinin iinde bezemeler bulunmaktadr. nce bir desene sahip bezemede pembe ve yeil renklerle rokoko slubunda stilize yapraklar ve kvrml dallar ilenmitir (Resim161). Mahfil tavan, ahap erevelerle baklava dilimi, dikdrtgen, kare ve gen ekilli alanlara blnm olup, bu alanlar ince bir desen ve temiz bir iilikle ahap st kalem ii tekniinde bezenmitir (Resim-162,163,164). Mavi, yeil, pembe renklerin kullanld bezemede stilize bitkisel motifler kullanlm ve glgeli boyanmlardr.

B- XIX. YZYIL ANADOLU CAMLERNDE KALEM BEZEMELER

103

1- YOZGAT- BAAVUOLU CAM Katalog No :1

Fotoraf No : 165-184 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Yozgatta, stanbulluolu Mahallesinde bulunmaktadr. Cami, harme girilen kaps zerindeki kitabesine gre, 1762-1825 tarihleri arasnda Yozgat ve evresinde egemen olan apanoullar zamannda, apanolunun Baavuu Halil Aa tarafndan 1215/1800-1 ylnda yaptrlmtr571. 1989-1990 yllarnda Vakflar Genel Mdrl tarafndan byk lde elden geirilmitir572. Yap kareye yakn dikdrtgen planda, krgir573 olarak in edilmi duvarlar zerine, dtan kiremit kapl krma at ile rtlmtr574. Darya, altta Bursa kemeri, stte pencereyle alan son cemaat yeri575, iki katl olup st kat harm ksmna balkon gibi alan mahfildir. Mahfilden dou ve bat cephelerine bitiik, sahte galeri denecek kadar dar birer uzant, mihrap duvarna kadar devam ettirilmitir576. Yapnn kuzeybatsnda, son cemaat yerine bitiik yksek kare kide zerinde minaresi ykselmektedir. Kalem ii Bezemeleri Zengin kalem ii bezemeye sahip caminin tavanndaki ahap sslemeleri, duvarlardaki kalem ii bezemeleri ve mahfilin dou ve bat uzantlarnn altlarndaki manzara resimleri, dnemin anlayn yanstan en gzel rneklerdir. Bat modasyla, yerli geleneklerin karmn gsteren, ge devir slbunda oyma ve atmalarla ssl kare tavann, ortasndaki bezemeli daire ile birlemesiyle kelerde oluan gen formunda boluklarda, barok hatlara sahip

R. Ark, Batllama Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anadoluda Ahap Cami, Ankara, 1973, s. 26; Renda, Batllama.., s. 132; Ark, Yozgatta.., s. 24; Szen, Trk.., s. 313; H. Acun, Yozgat ve Yresi Trk Devri Yaplar, Vakflar Dergisi, S. XIII, Ankara, 1981, s. 649; Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 413; Ark, Tasvir Sanat.., s. 40; A. . Ergin, Vakflar ve Yozgatta Tarihi Vakf Camileri, Ankara, 1994, s. 56. 572 nce, III. Selim.., s. 90; Ergin, Vakflar.., s. 57. 573 Acun, Yozgat.., s. 649; Ark, Tasvir Sanat.., s. 40. 574 Ark., Batllama.., s. 26; Ark, Yozgatta.., s. 24; Ergin, Vakflar.., s. 57. 575 Acun, Yozgat.., s. 649; nce, III. Selim.., s. 90. 576 Renda, Batllama.., s. 132; Ark, Tasvir Sanat.., s. 40; nce, III. Selim.., s. 91.

571

104

bir kartu iinde, natralist slpta iekler ve yapraklar, ahap st kalem ii tekniiyle Bat tarznda bezenmitir (Resim-165,166). Caminin kuzey duvarndaki pencere aralar, ortalarnda birer daire bulunan panolara ayrlm olup, ii bo olan bu panolar deiik renklerle boyanmtr (Resim-167). Bu duvarn st ksmnda ise, panolarn, pencerelerin ve harme giri kapsnn stne denk gelecek ekilde, barok karakterli S ve C kvrmlar ve stilize yapraklarla oluturulmu kartular ilenmitir. Glgelendirilerek

hacimlendirilmi bu kartularn ii ve aralarndaki boluklar, rokoko anlaynda natralist slpta iek ve yapraklarla bezenmitir (Resim-168). Dou ve bat duvarlarnda, mahfil uzantlarnn alt hizasna kadar kalem ii bezenmeler

bulunmaktadr. Bu duvarlardaki kk kartularn ii natralist ieklerle bezenmitir (Resim-169). Mihrap duvarnda, mihrap nii hizasna kadar yan duvarlarda olduu gibi ulama desenin ortasnda braklm kk alanlara, natralist slpta iekler yapraklar, dallar ilenmitir (Resim-170). st ksmlarda ise duvar, balkl stunlarla ve yatay silmelerle kare alanlara blnm, stunlar ve silmeler barok kvrml dallar ve natralist gllerle sarlmtr (Resim-171). Mihrap kavsaras ve nii, dilimlere ayrlm, dilimlerin ortasna natralist ieklerle bezemeler ilenmitir (Resim-172). Kadnlar mahfili alt tavanlar ve harime bakan alnlarnda, barok motifler, natralist iekler ve yapraklardan oluan bezemeler ilenmitir. Mahfil altnda, giriin stnde, sada ve solda olmak zere 3 tavan yer alr. Ortadaki tavan, dz silmelerle apraz olarak drde blnm, ortada sanki bir tepside meyveler natrmort olarak tasvir edilmitir (Resim-173). Natrmort tasvirinin etrafn ieklerden oluan bir bezeme zinciri elenk gibi evrelemitir. ki yandaki tavanlarda bezemeler benzer olup, tavann evresi yeil ve sar renkli dz silmelerle evrelenmi, kelere ve uzun kenarn ortasna barok karakterli bezeme unsrlar ilenmitir. Tavann ortasnda gl, lle, karanfil gibi iekler ve yapraklardan oluturulmu natralist bir iek buketi bezenmitir (Resim-174). Ahap mahfilin alnlarnda, kk iek buketleri ve barok yapraklar yer almaktadr (Resim-175). Harm ksmna uzanan mahfillerin yukarsnda kalan duvarlarda, pencereler ve aralar barok karakterli kvrmlarla bykl kkl panolara blnm, panolarn bazlarnn iinde, Bat tarznda

105

bir tablo gibi ilenmi natralist iekler bulunan yuvarlak madalyonlara yer verilmitir (Resim-176,177). Mahfilin dou ve bat uzantlarnn eteinde, yanyana sralanm manzara tasvirleri, barok karakterli kvrmlar ve akant yapraklaryla oluturulmu kartularn iine yerletirilmi olup, bitkisel bezemelerle birbirinden ayrlmtr (Resim-178). Bat cephesinde bulunan manzaralardan ilkinde, arazi iki rmakla e blnmtr. Ortadaki arazi zerinde, aalar arasnda ota eklinde kurulmu adrlar tasvir edilmitir. Resmin sanda, uzakta yerletirilmi kiremit kapl, krma atl evler ve evresinde aalar tasvir edilmitir. Sol ksmda ise, daha yakn planda evler ve aa gruplar yer almaktadr. Resimde aalarn yapraklar zerinde k-glge uygulamalar tabii gzleme dayanmasa da, gne na gre ilenmitir. Ayn anlay, rman sularnn akl koyulu izleniinde de vardr. Resimde perspektif uygulanmtr (Resim-179). kinci resimde, arazi yine rmaklarla e blnmtr. Burada da binalar, evresinde aa gruplaryla tasvir edilmitir. Soldaki rman zerinde iki gzl bir kpr bulunmaktadr. Kprnn ilenii, kemerlerindeki derinlik minyatr anlayndan tamamen farkldr. Resimdeki renkler, k-glge denemeleri, derinlik hissinin verilii birinci resimde olduu gibi olduka baarldr (Resim180). nc resimde, kompozisyon, renk, resmin figrleri ve k-glgenin kullanl asndan dierlerinden pek fark yoktur. Sadece bu resimde ortaya bir eme yerletirilmitir. emenin genel tasviri, barok etkili olarak grlmektedir (Resim-181). Dou cephesindeki manzaralarn ilkinde, arazi yine rmaklarla e blnmekle birlikte, solda geride bir ada tasvir edilmitir. Ortada fazla k alm bir eme ve evlerle gerisinde ve evresinde aalar tasvir edilmitir. Ik, renk zenginlii, derinlik ve nesnelerin glgeli tasvirleri baarldr (Resim-182). Bu srann ikinci resminde de, e blnen arazi kompozisyonu yer almaktadr. Ancak rmak farkl deil, ayn yne akmaktadr. Ortada camili bir grup yap, solda uzakta bir grup yap evresindeki aalarla tasvir edilmitir. Bu resmin ortasnda, aalar perspektif dzeninde ufuk izgisine doru sralanmtr (Resim-183).

106

Son olarak nc resimde, orta blmde yer alan binann yanlarndaki kuleler ilgi ekicidir. Resim genel olarak renk, kompozisyon ve k asndan dierleriyle benzer anlaytadr (Resim-184). Resimler k-glge, renk, teknik ve perspektif bakmndan tamamen Bat tarznda ilenmi olup, halk sanat zelliklerini tamaktadrlar. Yap bir tara cami olmasna ramen kaliteli bir bezemeye sahiptir. Teknik, kompozisyon ve renk bakmndan bu resimler, Topkap Saray, Harem dairesindeki III. Selim Mek Odas resimlerini hatrlatmaktadr.

107

2- DENZL- AL KOCAKY (ALVAN) CAM Katalog No :2

Fotoraf No : 185-189 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: al-Bekilli karayolunun 5. km.de, yoldan 1 km. douda bir tepe zerinde kurulu bulunmaktadr. Caminin harm giriinin stnde yer alan satrlk arapa kitabeye gre, 1215 /1800-1801de Hac Musa olu Hatip Mehmet Aa adl bir kii tarafndan in ettirildii anlalmaktadr577. Cami kuzey-gney dorultuda, uzunlamasna dikdrtgen planl bir harm, harmin kuzeyinde bir son cemaat yeri ve kuzeydou kesindeki bir minareden olumaktadr. Harm ksmnn zeri toprak daml iken 1960 ylnda578 kiremit rtl krma atyla kaplanmtr. Harm, iki sra halinde drder destekle kble duvarna dik, sahna ayrlmtr. Harmin kuzeyindeki son cemaat yeri, dz ahap tavanla rtlmtr. Tavan, iki devirme stun ve bunlarn zerine eklenmi birer ahap destekle tanmaktadr579. Son cemaat yerinin gney duvarnda, harme giri kapsnn iki yannda mukarnas kavsaral, yarm daire kesitli iki d mihrap bulunmaktadr. Harmin kuzeyinde, ahap kadnlar mahfili olup, ahap bir merdivenle klmaktadr. Mahfilin ortasndan harme doru, yarm daire formunda bir tant yaplmtr. Kalem ii Bezemeleri Camide kalem ii bezemeler, harm tavannda ve kadnlar mahfilinin harme tant yapan balkonun alnnda bulunmaktadr. Bezemelerin tamam ahap st kalem ii tekniinde ilenmitir. Harim tavann evreleyen pervazda, yeil zemin zerine ayn yne S izerek giden haner yapraklarndan kan krmz gller ve yapraklarla tasarlanm bir bezme yer almaktadr (Resim-185). Tavann yan sahnlar zerine denk gelen kesimlerini evreleyen pervazlarda, birbirine kvrm dallarla
577

olan Kocaky n merkezinde

. akmak, Denizli lindeki Trk Antlar (Camiler), E. . Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1991, s. 61. 578 akmak, Denizli.., s. 55. 579 akmak, Denizli.., s. 56.

108

balanm, srekli devam eden bezeme de, alt ta yaprakl iekler, gller ve yapraklar natralist slpta bezenmitir (Resim-186). Pervazlarn evreledii tavan gbeklerinin kelerinde, gl, papatya gibi ieklerden ve yapraklardan oluturulmu natralist iek demeti bezemeleri yer almaktadr (Resim-187,188). Ayrca ahap tavann aradaki boluklar da, yine eitli iek bezemeleriyle doldurulmutur. Mahfil balkonunun alnn oluturan dar alanda, yzeye serpitirilmi kk iekler ilenmitir. Ayn blmn alt yznde, birbirine kvrml dallarla balanm doal grnml iekler yer almaktadr (Resim-189). Motiflerin tm ahap stne ve Bat tarznda bezenmitir. Yap ssleme bakmndan zengin ve iyi korunmu bir rnektir. Bir ky cami olmasna ramen, zellikle tavan gbei kelerindeki buketler iyi bir iilie sahiptir. Bezemeler Bat slbunda olmakla birlikte, halk sanat anlay zelliklerini de tamaktadr.

109

3- DENZL-ACIPAYAM YAZIR BELDES (ARI) CAM Katalog No :3

Fotoraf No : 190-217 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Acpayamn 21. km. batsndaki Yazr Beldesinin merkezinde, PTT binasnn yannda bulunmaktadr. Giri kaps stnde yer alan Osmanlca kitabeye gre cami, 1217/18021803 tarihinde, XVIII. ve XIX. yzyllarda Acpayam yresinde egemen olan Yazroullar slalesinden Hac mer Aa tarafndan yaptrlmtr581. Fazla derin olmayan boyuna dikdrtgen plana sahip harm ksm, iki sra halinde, beerden on ahap destekle kble duvarna dik sahna ayrlmtr582. Desteklerden drd kuzey ve gney duvarna bitiik , alts bamszdr. Harmin kuzeyinde bir balkon gibi ahaptan kadnlar mahfili bulunmaktadr. Mahfile, harm giriinin solunda yer alan ahap bir merdivenle klmaktadr. Mahfilin ortasnda ve yan duvarlara bititii yerlerde harme doru knt yapan balkonlar vardr. Harm ksmnn kuzey cephesinde bulunan son cemaat yeri, on ahap direin tad ahap bir tavanla rtldr. Harim ksm, kuzey ve gney duvarnda ikier, dou ve bat duvarnda drder dikdrtgen ve giriin ve mihrabn yukarsndaki yuvarlak pencerelerden aydnlanmaktadr583. Caminin kuzeybat kesinde, yksek kare kaide zerinde tuladan rlm tek erefeli bir minare ykselmektedir. D duvarlar svanp beyaza boyanm caminin d ats krma olup, kiremit kapldr. Bu cami, Seluklu ann ahap tavan ve stunlu camilerinin devam niteliinde bir eserdir584. Kalem ii Bezemeleri D grnm ile kiremit rtl krma atl basit bir ky camisi izlenimi brakan yap, iinde dnemin zelliklerini yanstan zengin kalem ii bezemelere sahip nemli bir yapdr. Camide kalem ii bezemeler, sva st ve ahap st
Ark, Tasvir Sanat.., s. 42; Renda, Batllama.., s. 150; akmak, Denizli.., s. 70. Renda, Batllama.., s. 150; Ark, Tasvir Sanat, s. 42; Szen, Trk.., s. 316; akmak, Denizli.., s. 69; nce, III. Selim.., s. 106. 582 Ark, Tasvir Sanat, s. 42; akmak, Denizli.., s. 63; nce, III. Selim.., s. 107. 583 akmak, Denizli.., s. 63; nce, III. Selim.., s. 107. 584 Ark, Tasvir Sanat, s. 42..
581 580

580

110

tekniklerinde uygulanm olup, harm duvarlarnda, st kat mahfil duvarlarnda ve ahap tavanda bulunmaktadr.
Caminin tavan ahap st kalem ii tekniinde bezenmitir. Harmi rten tavan, kuzey-gney ynnde dikdrtgen sahna blnmtr (Resim-190).

Tavann her sahnnn ortasnda, boyama ile elde edilmi daire formunda birer gbek bulunmaktadr. Orta sahnn pembe zeminli gbeinde, merkezde maallah yazs ve bu yaznn evresinde drt tane aynal olarak Muhammed ibareleri yazlmtr. Pembe zeminin kalan ksmlarnda ibrikli bir srahiden kan natralist iekler ve bunlarn arasnda da natralist iek ve yapraklar bulunmaktadr (Resim-191). Bu gbein evresini krem renginde iek bezemeli bir pervaz evrelemektedir. Tavann dier ksm yeil renkte olup, krmz ve sar izgilerle karelere blnm ve bu karelerin iine iekler yerletirilmitir (Resim-192). Yan sahnlarn ortasnda, daire biimindeki gbein merkezinde bulunan natrmort bezemeler ksmen tahrip olmutur (Resim-193). Bunun dndaki dairesel alanda devam eden bir bitkisel bezeme yer almaktadr. En dta gbei yeil bir erit evrelemektedir. Tavann dier ksm, kahverengi ile boyanm olup, krmz izgilerle dikey olarak blmlenmitir. Her blm natralist iek motifleriyle ilenmitir (Resim-194). Mahfil blmnn zerini, iki kare alana blnm ahap tavan rtmektedir. Tavanlar iek bezemeli iki pervazla evrelenmitir. Tavann zemini krmz renkte olup, yeil izgilerle karelere blnmtr. Ortasna stilize pen motifiyle bezeme ilenmitir (Resim-195). Tavanlara ilenmi bezemeler, bir kalptan km gibi grnse de, yakndan incelendiinde her birinin ayr ayr ilendii anlalmaktadr. Harm ksmnn duvarlarnda, sva st kalem ii tekniinde bezemeler yer almaktadr (Resim-196). Harm duvarlar, yatay olarak plaster grnm verilmi eritlerle blme ayrlm, her blm kendi iinde yine plaster grnml eritler ve bezemeli pervazlarla dikey olarak blnerek dikdrtgen ve kare ekilli panolar elde edilmitir (Resim-196). Alt sradaki panolar bo braklm, ortada ve stte yer alan panolar, eitli vazolardan taan iekler, ibrikten kan iekler, manzara resimleri, natrmortlar ve mimari tasvirlerle bezenmitir. Bu dzen mahfil duvarlarnda da devam etmitir. Duvarlarn en st blmdeki bezemeli panolarda, bat duvarnn ortasnda, kble duvarnn dou tarafnda ve dou duvarnn gney ucunda birer tane olmak zere pano mimari tasvirlere ayrlm, orta blmde ise, mihrabn iki yannda mimari tasvirlere yer verilmitir. Bunlarn dnda kalan panolarda, natrmortlar ve

111

natralist slpta, eitli byk vazo ve kaplarda sadece iekler veya ieklerle birlikte meyvelerden oluan tasvirler ilenmitir. Bu motifler, panolar iinde ya bolukta ya da stun bal gibi bir altlk zerinde tasvir edilmitir (Resim-196). Yalnz bunlardan biri, bat duvarndaki mimari tasvirin altndaki panoda, bir bostan grnmnde, otlar ve iekler arasnda tasvir edilen kavun, karpuz, elma, nar, armut gibi motiflerle bir doal grnml tabiat resmi ilenmitir (Resim197). Panolarda bulunan bezemelerde, mimari tasvirlerin hepsinde cami motifi, evresiyle birlikte bir manzara resmi anlaynda ilenmitir. Bat duvarnn st srasnda ortada bulunan tasvirde, arka plandaki bol aal bir koruluk nnde byk bir cami yer almaktadr. Yanndaki ok kubbeli yaplarla bir klliye grnmnde olan caminin, er erefeli drt minaresi olup, yanda adrvan bulunmaktadr. Caminin merdivenlerinin tasarm ve geri plandaki aalarn ufuk izgisine doru klmesi perspektif hissini verse de, ndeki imenlerin grnts caminin tasviri ve aalarn ilenii, deforme olmu minyatr slbu grnts vermektedir. Gkyznde batan gnein kzll, aalarn ularna yanstlmtr (Resim-198). Dou cephesi gney ucundaki panoda yer alan, st ksmna mer lafz yazlm tasvirde, n planda etraf duvarla evrili bir avlu ierisinde drt kubbeli drt kemerli son cemaat yeri, er erefeli minareli bir cami tasviri yer

almakta olup, geri planda bol aal bir koruluk resmedilmitir. inde adrvan da bulunan avlunun duvarlarnn as, caminin yanndaki kubbeli mekanlarn as ve geri plandaki aalarn grnts resme bir derinlik kazandrmtr (Resim-199). Kble duvarnn dou taraf st srasnda yer alan ve stnde

Muhammed lafz yazlm mimari tasvirde de, baheli bir avlu iinde erefeli, iki minareli bir cami yer almaktadr. Caminin yannda kubbeli binalar bulunmaktadr. Avlunun iinde ve geri planda, caminin arkasnda tasvir edilmi selvi aalar, glgelendirilerek ilenmitir. Burada da, avlu duvarlarnn ve kubbeli mekanlarn as, geri plandaki selvi aalar, resme derinlik kazandrmtr (Resim-200). Mihrabn sanda bulunan mimari tasvirde, n planda kahverengi kk tepecikler, arka planda bir yap topluluu bulunmaktadr. ndeki tepeciklerle binalar arasnda kalan ksmn sa taraf, sanki bir bahe

112

havasnda olup, yeile boyanm, koyu yeille zemin kasetlenmi, her kasede birer iek ilenerek ahap tavandaki tasarm anlay tekrarlanmtr. Tek erefeli bir minaresi olan caminin yanndaki binalarn arasnda, resmin geri plannda yine aa topluluu yer almaktadr (Resim-201). Binalarn ve manzarann ileniinde, minyatrn etkisinden kurtulmu bir anlayn Bat tarz resme de tam geemeyiin etkileri grlmektedir. Mihrabn solunda yer alan mimari tasvirde, n planda yine kahverengi kk tepecikler yer almakta olup, sana natralist slpta byk bir aa ilenmitir. Orta planda, aala cami arasnda, bir denge salanm olup, ematik bakmdan minyatr tekniini andrmaktadr. Tek erefeli bir minaresi olan caminin yannda, kubbeli bir mekan ve arka planda selvi aalar yer almaktadr (Resim-202). Mimari unsurlar ve manzaralarn yer ald tasvirlerin gzleme dayal deil, ezbere yaplm resimler olduu anlalmaktadr. Harm duvarlarnda, mimari unsurlarn yer ald manzara resimlerinin bulunduu panolarn dnda yer alan dier panolarda, birer altlk zerine oturtulmu kseler iinde, iekler ve yapraklarla birlikte natralist slpta ilenmi, karpuz, zm, elma, armut, nar, eftali gibi meyve tasvirleri (Resim-203, 204, 205, 206, 207, 208), birer altlk zerine oturtulmu, tek veya iki kulplu vazolarn yada geni kselerin iinde, natralist slpta ilenmi gl, lle, karanfil, papatya gibi iek, yaprak ve dal bezemeleri bulunmaktadr (Resim-209,210,211). Bazlarnda da kurdelelerle balanm, natralist slpta, iek buketi tasvirleri (Resim-212,213,214) ve bir tane de sepet iinde, natralist slpta ilenmi zm, nar, elma meyveleriyle bitkisel motifler yer almaktadr (Resim215). Harmde yer alan panolarn en stnde, tavann altnda, bitkisel bezemeli iki pervaz, harmi dolanmaktadr (Resim-216). Mihrabn st ksmndan niin zerine doru sarkm, kenarlar krmz pskll, zeri bezemeli bir perde tasviri ilenmitir. Perdenin arkasndan siyah zeminli nie sarkan kandil motifi bezemesi yer almaktadr (Resim-217).

113

4- MULA EYH CAM Katalog No :4

Fotoraf No : 218-224 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Mula linin merkezinde, eyh Bedrettin Mahallesinde bulunmaktadr. Bugn mevcut kitabesinden, 1830-31 ve 1896-97 yllarnda iki onarm grd anlalan caminin585 asl in tarihi 1565 olup, eyh Bedreddin tarafndan yaptrlmtr586. Caminin ilk onarm Mentee mtesellimi, Tavasl Osman Aann ei mm Glsm Hatun tarafndan 1830-31 tarihlerinde yaptrlmtr587.

Caminin ikinci onarmn ise erif Efendi ile Ragp Efendi,

1896-97 ylnda yaptrmlardr588. Caminin harm ksm, kare planl, dz ahap tavanl olup, dtan kiremit kapl krma atyla rtldr. Kalem ii Bezemeleri Caminin, byk ve ssl bir konak salonunu andran hariminde, ahap tavann eteindeki ibkey kuak zerinde ve harm duvarlarndaki yuvarlak kemerli pencerelerin zerinde kalem ii bezeme bulunmaktadr. Tavan eteindeki krem renkli kuan kelerinde, yeil renkle C, S kvrmlar, stilize kvrml yapraklarla dallardan oluan barok karakterli bezemeler, siyah renk ile glgelendirilerek ilenmitir (Resim-218). Drt kuan da ortasnda, kahverengi, sar ve yeil renklerle izilmi oval madalyonlar ierisine, manzara resimleri ilenmitir. Bu manzaral madalyonlarn iki tarafnda, kedeki barok karakterli bezemelerin ayns bezenmitir (Resim-219). Bunlardan gney ve dou taraftaki madalyonlar iinde emprestyonist slpta fra vurularyla, amlk yamalarda evler tasvir edilmitir. Krmz kire mitli, krma atl bu evlerin yer ald manzara resimlerinin, blgesel grntler olmas mmkndr. atlar krmz, pencereleri koyu kahve rengi olup, aalar

585 586

Ark, Tasvir Sanat.., s. 53. www.mugla-turizm.gov.tr/tr/03100.asp,E.T.23.12.2006; www.kenthaber .com/Detay.asp., E.T. 23.12.2006. 587 kenthaber.., 588 kenthaber..,

114

ve dalar fra darbeleriyle ak kahverengi ve yeil renklerle bezenmitir. Bat tarz resim anlayna sahip bu tasvirlerde, izlenimci bir slp ve baarl bir perspektif ile hacim ve derinlik hissi verilmitir (Resim-220,221). Kuzey ve batdaki madalyonlar iindeki manzara tasvirlerinde ise, iki deniz manzaras grlmektedir. Birinde sada aalar arasnda evlerin olduu bir burun, solda krmz bayrak ekili byk bir gemi ve ortada denizin iinde yelkenli kayklarn olduu bir manzara tasvir edilmitir (Resim-222). Aalar, evler ve burun, yine fra darbeleriyle resmedilmitir. Dier tasvirde de, solda iki byk bina, sada bir ksm silinmi aalarn olduu bir ky ve ortada denizde iki yelkenli kayn olduu bir manzara tasvir edilmitir (Resim-223). Bu manzaralarn, Mula evresinde denize kys olan blgelerden grntler olmas ihtimali vardr. Kk boyutlu bu tasvirler, iilik bakmndan ok kaliteli saylmasa da, Bat tarzna uygun, perspektif kurallar uygulanm bu resimlerin, yerli sanatlar tarafndan Bat kaynakl rneklerin etkisiyle yaplm veya daha nce Bat resmi bilen biri yannda alm kimseler tarafndan ilenmi olmalar mmkndr. Resimler ok kaliteli iilie sahip olmasa da, minyatr etkisinden ziyade Bat resim anlayyla yaplm olmalar da bu gr desteklemektedir. Bu manzara resimlerinin, caminin en son onarm yapld 1896-7 ylnda yaplm olmalar gerekmektedir. Pencereler zerinde barok karakterli motifler arasnda daire formunda yazlar yer almaktadr (Resim-224). Bu bezemeler de kaliteli bir iilie sahip deildir.

115

5- AYDIN KOARLI CHANOLU CAM Katalog No :5

Fotoraf No : 225-226

Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Aydn-Koarl lesinin merkezinde, Orta Mahallede bulunmaktadr. Asl mekna giri kapsnn kemer kilit tandaki tarihe gre 1250/183435589 ylnda, Cihanoullarndan Mustafa Aa tarafndan yaptrlmtr590.Cami,
kare planl, sekizgen kasnakl tek kubbeyle rtl asl harm ksm ile bunun kuzey, dou ve bat cephelerini dolaan, sonradan eklenmi591 dz atl krgir bir son cemaat yerinden ibarettir. Yapy U biiminde saran bu blmlerin, ats meyilli yaplarak kiremitle kaplanm ve yanlar ahap ereveli cameknlarla kapatlmtr. Harm ksmnn kubbesi, dtan kurunla kaplanm olup, geirdii onarmlar nedeniyle cami dta ve ite sade bir grnm kazanmtr. Harm ksmnn kuzeyinde bulunan mahfil ahaptr. Yuvarlak balkonlu, iki direkle desteklenen mahfile kuzey-dou kesindeki merdivenlerden klmaktadr. Harm ksm, dou ve bat cephesinde er, kuzey ve gneyde ikier ve kubbe kasnandaki drt pencereden k almaktadr. Gney-bat kesindeki minare, asl yapdan ayr in edilmi olup kare kaideli, silindirik gvdelidir.

Kalem ii Bezemeleri
Caminin mihrab zerinde, alyla rlyef olarak ilenmi, barok karakterli, eitli kvrml, soyut yaprak ve ieklerden oluan bezemenin ortasnda Mekke ehri tasvir edilmitir (Resim -225). Ortada, etraf kubbeli ve revakl bir avlu iinde Kbe tasviri yer almaktadr. Bunun iki yannda, st ste istiflenmi binalar ve arka planda minyatrlerde grlen, tek tek belli aralklarla serpitirilmi aalarn yer ald yeillikli bir arazi tasvir edilmitir. Arazinin, engebeli hissi, koyu yeil renk ile glgelendirilerek verilmitir. Perspektif verilmemi olan bu tasvirde, iilik bakmndan genel olarak minyatr anlay grlmektedir (Resim-226).

589 590

nce, III. Selim.., s. 189. Ark, Tasvir Sanat.., s. 46; http//kocarlihem.gov.tr/camii.htm, E.T. 12.12.2006. 591 Ark, Tasvir Sanat.., s. 46; nce, III. Selim.., s. 189.

116

6- MULA KURUNLU CAM Katalog No :6

Fotoraf No : 227-235 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Mula l Merkezinde bulunmaktadr. Cami ilk olarak Mentee Beylerinden Esseyyit ucaaddin Bey tarafndan 1495 tarihinde yaptrlmtr592. Bugnk kitabesinden 1853 ve 1900 yllarnda onarld anlalmaktadr593. 1853 tarihinde Mderris Mehmet Rahmi Efendi tarafndan onarlm olup, kubbesi kurunla kaplanmtr. Bundan dolay caminin adnn Kurunlu Camii olduu sylenmektedir594. 1900 ylnda ise, erif Efendi adl ahs tarafndan onarlm ve nne bir son cemaat yeri eklenitir595. Kalem ii Bezemeleri Caminin kubbesinde, pandantiflerinde ve mihrabn st ksmnda kalem ii bezeme bulunmaktadr. Yaz bulunmayan kubbesinin merkezinde, evresi mavi renkli bir frizle evrilmi krmz zeminli dairenin iinde, alyla rlyef olarak ilenmi fiyonklu kurdele ve barok karakterli yapraklar yer almaktadr. Bunun etrafnda daire formunda hacimlendirilmi perde tasviri ilenmitir (Resim-227). Perde, drt yerden yukarya ekilmi, drt yerden de kvrml bir kompozisyonda resmedilmitir. Sar renkte olan perdeye kahverengi ile glgeler yaplmtr. Kubbenin geri kalan ksm, balkl stun grntsnde mimari unsurlar ile sekiz dilime ayrlmtr. Stun tasvirinin iki yannda, natralist slpta, pervaz eklinde bitkisel bezeme ilenmitir (Resim-227). Kubbe eteine oturan stunlarn kaideleri arasna parmaklk tasviri bezenmitir. Parmaklklarn ii krmz, kendisi beyaz olup, siyahla glgelendirilmitir (Resim-228). Parmaklklarn zerindeki kubbe dilimlerinde, kvrk dallarla ieklerin oluturduu barok kartular iinde manzara tasvirleri ve bir tane de vazoda iek tasviri bulunmaktadr. Bu tasvirlerden ilkinde Mekke manzaras resmedilmitir (Resim-229). Bu tasvirde, sanat Kbeyi avlunun iinden grntlemitir. Avlu revaklarnn iki
592

Kenthaber..; www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/ANADOLUNUN SES/209/AND/19.htm, E.T. 23.12.2006. 593 Ark, Tasvir Sanat.., s. 55. 594 www.mugla.gov.tr/1/1419.asp, E.T. 23.12.2006 595 Byegm..,

117

kenardan resmin ortasna doru daralmas ve ortadaki Kbe resminin arkasnda birlemesi, resme derinlik kazandrmtr. Arka plandaki dalarn ve solda dalarn stnde yer alan binalarn tasvirleri, resimdeki derinlik hissini pekitirmitir. Aydn - Koarl Cihanolu Camiindeki Kbe tasvirine gre perspektif, kompozisyon, renk ve iilik bakmndan ok daha baarl olan bu rnekte, sanatkrn Bat resmini iyi bilen ve uygulayan biri olduu grlmektedir. kinci tasvirde, ortada tek kubbeli, tek minareli, revakl byk bir caminin yer ald bir kompozisyon bulunmaktadr. Burada, Kurunlu Camiinin kendisi resmedilmek istenmi olabilir (Resim-230). Bir avlu iinde grlen caminin sol tarafnda evler bulunmakta olup, arka plana ise orman gibi bol aal bir kompozisyon ilenmitir. Arka plandaki aalarn dnda resme baka derinlik hissi verilmemitir. Fakat gerek caminin duvarlar ve mimarisi, gerekse arka plandaki aalar olduka detayl ilenmitir. nc tasvirde, bir bahe manzaras iinde ortada bir kuyu, sol yannda selvi aalar olan bir ev ve geri planda ise am, selvi gibi aa grubu yer almtr (Resim-231). Kuyunun resmedilii minyatr tekniindedir. ok baarl olmayan bu tasvirde, geri plandaki aalar resme derinlik vermitir. Drdnc tasvirde, bir deniz manzaras resmedilmitir (Resim-232).

Resmin sol yannda altta, kk bir ky evi, sa yannda ise bir adr, orta da ise iinden dere akan tek gzl bir ta kprnn ilendii yeil bir arazi tasvir edilmitir. Resmin geri plannda, deniz ve iinde byk bir yelkenli gemiyle kk yelkenli bir kayk grlmektedir. Bu manzarada, Mula evresinde, deniz kys olan bir yerden esinlenilmi olabilir. zellikle evin rengi, aa direkli giri kaps ve ats, blgedeki kylerde bugnde yaygn olan596 bir anlayta tasvir edilmitir. Sonuncu tasvirde, bir vazo iinden kan natralist slpta iek ve yapraklar ok acemice ilenmitir (Resim-233). Bu bezemeyi evreleyen barok kartuun zerinde yer alan vazo iindeki iek, meyve ve yapraklardan oluan natrmortun iilii ok daha baarldr (Resim-233). Bu iki tasviri ileyen ayn kii olamaz.

596

Ark, Tasvir Sanat.., s. 58.

118

Caminin iki pandantifinde, altn rengiyle gen formunda ereve iine alnm alanda ve zerinde bezemeler bulunmaktadr. Birinde sadece direkleri olan yelkenli gemi tasvir edilmitir. Basit grnml gemi, denizin stnde tasvir edilmi olup, baka bezeme unsuru kullanlmamtr (Resim-234). gen alann zerinde bitkisel bezemeler yer almtr. Dier pandantifte ise vazo iinde natralist slpta iekler ve yapraklar ilenmitir. Mavi, sar, yeil renklerde iekler, yeilin tonlaryla bezenmi yapraklar serbest bir anlayla resmedilmitir (Resim-235). st ksmda yine ayn anlayta bitkisel bezeme yer almaktadr. Caminin kubbesinde yer alan Mekke manzarasyla, dier resimler arasnda iilik bakmndan nemli fark vardr. Bu nedenle, bu tasvirler farkl sanatkrlar tarafndan yaplm olabilir.

119

7- KONYA- AZZYE CAM Katalog No :7

Fotoraf No : 236-237 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Konya linin Merkezinde, Karatay lesinde, ar ierisinde, Trbe ve stanbul Caddelerinin birletii kede bulunmaktadr. Dou kapsnda bulunan kitabesine gre 1293/1866da Sultan Abdlaziz tarafndan yaptrlmtr. Caminin kare planl harm ksm, bask bir kubbeyle rtl olup, barok-rokoko karm bir slp gstermektedir597. Yap, her cephesinde bulunan yksek, yuvarlak kemerli pencerelerle aydnlatlmtr. Ana bina, bu pencerelerin arasnda pyendeler ve kelerde barok kulelerle takviye edilmitir598. Alt stunun tad, kubbeli ve iki tonozlu son cemaat yerinin iki yanndan ta bir kaide stnde yivli gvdeli minareler ykselmektedir. Minarelerin erefeleri Trk minare anlayndan olduka farkl olarak erefe zerinde kemerlere birbirine balanm stunlu bir balkon599 grnmnde yaplmtr. Kalem ii Bezemeleri Camide genel olarak al ile yaplm barok karakterli kvrml stilize yapraklar, rlyef olarak ilenmitir. Sadece kubbede kalem ii bezeme yer almaktadr. Yaz kua bulunmayan kubbenin merkezinde, rlyef olarak ilenmi barok karakterli stilize yaprak kvrmlarndan oluan bezeme bulunmaktadr (Resim-236). Bunun etrafn, ince bir pervaz evrelemektedir. Pervazdan sonra daire formunda kaln bir zencerek bezemesi ilenmitir. Zencerein zemini beyaz renkte olup, mavi ile glgelendirilmitir. Bunun evresinde, daire formunda perde motifi yer almaktadr. Kvrml olarak tasvir edilen perde kompozisyonunda, ularna mavi renk ile pskller ilenmitir. Perde krem renginde olup kahverengi ile glgelendirilmitir (Resim-237). Bu perde tasviri, Kurunlu Camiindeki perde tasvirine gre daha kaliteli ve temiz bir iilie sahiptir.
Szen, Trk.., s. 347; Aslanapa, Osmanl Devri..., s. 455; Kuban, alar Boyunca.., s. 201; H. Sezgin, www.konya.gov.tr/konyam/Turizm, camiler. Htm. E.T. 23.12.2006 598 Aslanapa, Osmanl Devri..., s. 456. 599 Szen, Trk.., s. 347; Aslanapa, Osmanl Devri..., s. 456.
597

120

Zencerek motifi, tamamen klsik anlayta ilenmitir. Fakat, zencerek motifi, klsik anlayta genellikle kubbe yazsnn evresinde yer almakta ve daha ince ilenmektedir. Caminin dier yzeylerinde yer alan al rlyef bezemeleri, Kk Mecidiye Camii (1848), Hirka-i erif Camii (1851) ve zmir Hisar Camii gibi baz XIX. yzyl camilerinde de ayn anlayta uygulanmtr.

121

8- SAMSUN HAMDYE CAM Katalog No :8

Fotoraf No : 238-243 Yeri, tarihi ve mimari zellikleri: Samsun ehir merkezinde, Kale

Mahallesinde, Saathne Meydannn yannda bulunmaktadr. Halk arasnda genellikle Byk Camii adyla anlan, eitli kaynaklarda600 Ulu, Vlide ve Hamdiye adlaryla da geen caminin, in kitabesi yoktur601. Bugnk caminin yerinde, 1300 yllarnda yaplm eski ahap bir caminin olduu ve bunun 1869daki byk yangnda yand zikredilir602. Mevcut yap, Sultan II. Abdlhamid dneminde, Aristovel adl in kalfas603 tarafndan Batumlu Hac Alinin ynetiminde ve Sultan Abdlazizin annesi Pertevniyal Vlide Sultann byk katklaryla 1884te tamamlanmtr604. Bir avlu ierisinde yer alan caminin pandantiflerle geilen tek kubbeyle rtlm kare eklinde bir harmi bulunmaktadr. Harmin kuzeyi, ortada iki byk ayakla tanan, gz kubbeli, st mahfil olarak dzenlenmi enine dikdrtgen bir meknla geniletilmitir605. Bunun da nnde, beik tonozla rtl, kuzeye be, dou ve batya birer yuvarlak kemerle alan ve payelerle tanan bir son cemaat yeri bulunmaktadr. Son cemaat yerinin iki kesinde, iki minare ykselmektedir. Harm blm, geni ve byk yuvarlak kemerli sayesinde bol k almaktadr. Kalem ii Bezemeleri Caminin yalnzca kubbesinde kalem ii bezeme bulunmaktadr (Resim238). Bezemeler, 1996 ylnda Vakflar Genel Mdrl tarafndan aslna uygun olarak yenilenmitir. Yaz kua bulunmayan kubbenin merkezindeki pencereler

bezemelerin etrafnda, gne nlarn temsil eden, zemini beyaz renkte olup sar ve krmz renklerle glgelendirilmi, ulara doru kalnlaan, ksal uzunlu ince
M. Torun, Samsun ve leleri Tarihi Aratrmalar, stanbul, 1984, s. 26; H. Yiit, Samsun ve leleri, Bafra, 2006, s. 90. 601 M.S. Bayraktar, Samsun ve lelerinde Trk Mimari Eserleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum, 2005, s. 144. 602 Torun, Samsun.., s. 26; B. Sarsakal, Bir Kentin Tarihi Samsun, kinci Kitap, Samsun, 2003, s. 326. 603 Bayraktar, Samsun.., s. 145. 604 Torun, Samsun.., s. 26; Sarsakal, Bir Kentin.., s. 342; Bayraktar, Samsun.., s. 145. 605 Bayraktar, Samsun.., s. 146.
600

122

eritlerden oluan bir kompozisyon yer almaktadr (Resim-239). Bu kompozisyon, deseninde rm, pen ve yaprak motiflerinin kullanld bir pervazla evrilmitir (Resim-240). Motiflerde sar, pembe, mavi renkler, zeminde ise lacivert ve beyaz renkler kullanlmtr. Motifler klsik anlaytan ok uzak olup, caminin genel bezeme slbuna da uymamaktadr. Bezemeli pervaz ile kubbe kasna arasndaki alan sekiz eit dilime blnmtr. Bu dilimler, alt ve st kenarlarnda rm motifinin kullanld kompozisyonlarla bezenmi ve ortalar bo braklmtr (Resim-241,242). Bu kompozisyonda kullanlan rm motifi, barok-rokoko karakterli kvrmlar eklinde kullanlmtr. Desen krmz dendanla snrlandrlm olup motifler oksit sar renkte, zemin ise rmilerin ii lacivert, dendanl ksm ak mavi renkte bezenmitir. Dilimleri ayran pervazlarn ortalarnda ve etek ucundaki kesime yerlerinde, istiridye kabuu ve barok-rokoko karakterli kvrmlar yer almakta olup glgelendirilerek bezenmitir (Resim-243). Dilimleri dtan evreleyen pervaz, klsik anlayta paftalara ayrlm ve ileri ayn anlayta bezenmitir. Fakat kalitesi ve iilii ok ktdr (Resim-243). Kubbe eteini bezemeli iki pervaz evrelemektedir (Resim-243). Bu pervazlarda soyut bezeme unsurlar

kullanlmtr. Bezemede genel olarak lacivert, ak mavi, sar , krmz, gri, yeil ve beyazn hakim olduu renklerin orijinalliinin ne derece koruduu belli deildir. Bezemelerin iilik kalitesi stanbuldaki rnekleri gibi olmasa da desen anlay bakmndan Yldz Hamdiye Camiiyle aralarnda benzerlik vardr. Fakat, kubbe merkezindeki bezemeli pervaz ile kubbe eteindeki paftalara blnm olan pervaz desenleri neo-klsik anlayn kt rnekleri olarak orijinal bezemelere sonradan eklenmi olmaldrlar. Genel olarak eserin kalem ii bezemelerinde XIX. yzyl sonlarnda ortaya kan milli akmn etkileri grlmekle birlikte, dnemin moda anlay barok-rokoko slplarnn uzants olan bezeme unsurlar da kullanlmtr.

123

III- DEERLENDRME VE KARILATIRMA

124

A- BATILILAMA DNEMNE GE 1. Osmanl Devletinde Batllama Hareketleri Osmanl devleti, XVI. yzyln sonunda, bat snrlar Viyanaya kadar dayanm606, douda Anadolunun tamamn, rana it baz blgeleri, Mezopotamya ve Arabistan, Maltann dousundaki Akdeniz adalarn ve Afrikadaki Msr, Sudan, Libya, Tunus, Cezayir ile kuzeyde Karadenizin kuzeyindeki geni topraklar imparatorlua katmtr607. Ancak Osmanl mparatorluunun Knn Sultan Sleymann son yllarndan itibaren k devrine girdii grlr608. lkedeki byk nfus art, Avrupada sava teknolojisinin gelimesi ve piyasalardaki gm bolluu yznden, Osmanl klsik askeri ve mli Habsburglarla sren uzun dzeninin sarslmas, Safaviler ve

savalar dnemi ve onun getirdii mli bunalm,

Osmanl Devletinde XVI. yzyl sonundan itibaren balayan byk bunalm hazrlayan nemli etkenlerden olmutur609. Kanunden sonra gelen hkmdarlar ve sadrazamlarn bir ksm, mparatorluu bu bunalmdan kurtarmak iin harekete gemilerdir. XVII. yzylda Gen Osman (1618-1622)610, Murat IV (1623-1640)611 ve Kprl ailesinden gelen vezirler, Baty gz ard ederek yaptklar slahatlarda, bozulan dzeni tekrar kurmak ve disiplini salamak istemilerdir. Bu almalar bir nebze baarya ulasa da, slahatlarn lmyle imparatorluk tekrar ayn duruma dmtr612. Osmanl st tabakalar ve yneticiler, Bat kltrne kar kmseyici bak alarn srdrmler ve bu slahat hareketlerinde, tamamyla imparatorluun kendi i dinamii erevesinde zmler bulmaya almlardr613. Ne yazk ki, Osmanl yneticileri, Batdaki bu ok nemli deiim ve geliimin farknda olamamlardr. XVII. yzylda,

. H. Uzunarl,Osmanl Tarihi II, Ankara, 1995, s. 482; M. T. Gkbilgin, Sleyman I, mad., A. XI, Eskiehir, 1997, s. 152. 607 Uzunarl, Osmanl.., II, s. 411; Gkbilgin, Sleyman.., s. 152. 608 E.Z. Karal, Osmanl Tarihi, Nizm- Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), V, Ankara, 1995, s. 55. 609 H. nalck, Osmanl Tarihinde Dnemler: Devlet-Toplum-Ekonomi, Osmanl Uygarl I, Ankara, 2004, s. 131; M. z, II. Viyana Seferine Kadar XVII. Yzyl, Trkler, IX, Ankara, 2002, s. 715. 610 . Altunda, Osman II, mad., A, IX, Eskiehir, 1997, s. 493. 611 M. C. Baysun, Murad IV, mad., A. VIII, Eskiehir, 1997, s. 40. 612 Karal, Osmanl.., s. 55; z, II. Viyana.., s. 722-723. 613 M. . Haniolu, Batllama, mad., DA, V, stanbul, 1992, s. 149.

606

125

Osmanl Devleti, hl kendisinden ekinilen byk bir imparatorluk olmasna ramen, XVI. yzyln sonundan itibaren balam olan knt, XVII. yzylda da iin iin devam etmitir614. Yaklak yzyl sren duraklama dneminden sonra, zellikle 1683deki baarsz Viyana kuatmas615 sonucunda, Osmanllar 1699 Karlofa Antlamasyla616 on alt sene srm olan bu byk sava sona erdirmilerdir. Fakat Osmanllar, bu savatan hem maddi hem manevi olarak ok byk kayplarla kmlardr617. Artk Osmanl Devleti, Batya kar en azndan askeri bakmdan geri olduunun ve bir eylerin yolunda gitmediinin bilincine varmaya balamtr618. Osmanl Devleti, XVIII. yzyla bar dnemi yaama arzusuyla girmitir619. Fakat bu tarihten sonra, imparatorluk gittike younlaan bir krize srklenmitir. Artk devlet eski gcnde deildir. Bunun iin ncelikle orduyla ilgili bir takm yeniliklerin yaplmasna gerek duyulmutur620. Osmanllar, zlemini duyduklar bar dneminin srmesini isteselerde, savalardan bir trl kurtulamamlar ve toprak kayplar devam etmitir621. XVIII. yzylda yaanlan en byk kayp, Rusyaya kar srdrlen alt yllk sava sona erdiren 1744deki Kk Kaynarca Antlamas622 ile Krmn elden kmas olmutur623. Bu antlama ile Osmanllar, bamsz bir dnya gc olma konumlarn kaybetmilerdir624. Osmanl mlknn kaderini, artk Avrupann byk gleri belirlemeye balamtr625.

M. Cezar, 17. Yzyl Osmanl Kaynaklarnda Sanat Tarihi le lgili Noktalar, 17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, stanbul, 1998, s. 42. 615 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi IV, I. Ksm, Ankara, 1995, s. 1; M. Kunt, , Siyasal Tarih (1600-1789), Trkiye Tarihi, III, stanbul, 1997, s. 40-41. 616 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 1; . Parmakszolu, Karlofa, mad., A, VI, Eskiehir, 1997, s. 350; A. zcan, Karlofa, mad., DA, XXIV, stanbul, 2001, s. 507. 617 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 1; Parmakszolu, Karlofa.., s. 350; zcan, Karlofa.., s. 507. 618 Karal, Osmanl.., s. 55; Ejder Okumu, Osmanl Devletinde Deiim Sreci ve III. Selim ncesi Yenileme abalar, Trkler, XI, Ankara, 2002, s. 30. 619 Cezar, Sanatta.., I, s. 20. 620 Karal, Osmanl.., s. 65; Cezar, 17. yy.., s. 44 621 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 148; Cezar, Sanatta.., I, s. 20. 622 C. Tukin, Kk Kaynarca, mad., A, VI, Eskiehir, 1997, s. 1064; K. Beydilli, Kk Kaynarca Antlamas, mad., DA, XXVI, Ankara, 2002, s. 526. 623 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 425; Tukin, Kaynarca.., s. 1064; Beydilli, Kaynarca.., s. 526. 624 Kunt, Siyasal Tarih..,s. 70; Tukin, Kaynarca.., s. 1070. 625 Karal, Osmanl.., s. 9-10.

614

126

Osmanl Devletinin yaad bu k srecinin temelinde, Hristiyan Bat dnyasnda bir geliim sreci yaanmaktayken, Devletin, bu srecin dnda kalmas ve XVI. yzyla dek sahip olduu bilgi ve teknolojiyi gelitiremeyerek kendi iinde bir atlm yapamamas gelmektedir626. Aslnda Osmanllar, ykselme anda, yararl grdkleri bilim, teknoloji ve sanat Avrupadan alp uygulamlar, baarlarn, glerini arttran yenilikleri kullanmakta tereddt etmemilerdi627. Bat ile ilk kltr alveriine giren Osmanl hkmdar, Ftih Sultan Mehmeddir628. Ftih, saraynda Rum ve talyan lim ve sanatkrlar himaye etmi, eski Yunan ve Latin klsik eserlerinden bir saray ktphanesi kurmutur629. Ftihin kitaplnda, bilim kitaplarnn yan sra, talyan sanatlara it mitolojik ve dni konulu gravrler de yer almtr630. Gentile Bellini gibi byk talyan ressamlar, Osmanl sarayn ziyaret etmi, ayn zamanda Bellini, yeni sarayn duvarlarn Rnesans slbu fresklerle bezemitir631. Ftihin tarihini yazan ada Tursun Bey, sanatta rm ve haty slplar yannda birde tavr-i freng ad altnda o dnemdeki talyan etkisini belirtmitir632. Bu dnemde Osmanl kuma ve hallar, talyan tccarlar tarafndan talyaya ithal edilmi ve kimi talyan kentlerinde bunlara benzer dokumalar retilmitir633. Ftih Sultan Mehmed kadar Avrupa kltrne zellikle de sanatna ilgi duymad sanlan olu II. Bayezd634, talyann nl ustalarna hi de kaytsz kalmam, baz sanatlarn mmarlk ve mhendislik bilgilerine bavurmutur. Leonardo da Vinci, Sultan II. Bayezda yazd mektupta Galata ile stanbul yakasn balayacak yzer bir kpr nerisinde bulunmu, Michelangelo da kpr yapmnn dnldn duyunca bir ara stanbula gelmeyi istemitir635. Bu
Karal, Osmanl.., s. 8; Cezar, Sanatta.., I, s. 20. H. nalck, Siyaset, Ticaret, Kltr Etkileimi, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 1049. 628 H. nalck, Mehmed II, mad., A. VII, Eskiehir, 1997, s. 534; G. Renda, Avrupa ve Osmanl: Sanatta Etkileim, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 1091. 629 nalck, Siyaset.., s. 1049. 630 Renda, Avrupa ve Osmanl.., s. 1092. 631 .H. Uzunarl, Osmanl.., II, s. 618; B. nel, Fatih- Ressam Bellini ve Portre Sanat zerine, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 421; F. aman, Minyatr, Osmanl Uygarl, II,Ankara, 2004, s. 893. 632 nalck, Siyaset.., s. 1055. 633 . Yetkin, Trk Hal Sanat, Ankara, 1991, s. 51. 634 . Turan, Bayezid II, mad., DA, V, stanbul, 1992, s. 237. 635 Turan, Beyzid II.., s. 237; Renda, Avrupa ve Osmanl.., s. 1096.
627 626

127

dnemde talya ile Osmanl arasnda teknolojik al-veri de gelierek devam etmi, II. Beyazd, Akdenizin en byk yelkenli gemilerini yaptrmak iin Cenovadan mhendisler getirtmitir636. Bu sk ilikiler neticesinde, XV. yzylda Osmanl yksek snf arasnda yaam tarz ve detlerde dahi bir eit frenkleme, bir hayli yaygnlamtr. Fakat frenk tarz yaam benimseyenler, sradan tutucu halk tarafndan iddetle knanmlardr637. XVI. yzylda, Osmanllarn Avrupa ktasnn ilerine kadar yaylmas ve Avrupa g dengesinde nemli bir rol oynamas, Osmanl ve Trklere kar kayg ve ilginin artmasna neden olmutur638. zellikle Knun Sultan Sleymann krk alt yllk saltanat dneminde639 siyasal ve ticari ilikilerin yan sra karlkl kltrel ilikiler de hzlanmtr640. Osmanllar, Avrupadan silah ve silah malzemesi alrken, Osmanl hallar, kumalar641, seramikleri, ebru ve deri ciltleri, Avrupada mteri bulmutur642. yle ki Avrupada Trk rnlerini kopya eden atlyeler kurulmu, XVI. ve XVII. yzyllarda ngiltere ve Belikada Uak hallar Trk Hallar ad altnda retilmitir643. XVI. yzyla kadar Trkler, Hristiyan dnyasndan (Kfiristan dedikleri Avrupadan) gelen eylere mekrh gzyle bakmlar, tutucu evreler Frenkleri taklit etmeyi kfr saymlardr644. Avrupa medeniyetine kar davranta ilk deime, Osmanl bozgununu belgeleyen 1699 Karlofa Antlamasndan sonra balamtr645. XVII. yzyl, Bat iin Bilim ve Akl a, XVIII. yzyl ise Aydnlanma a olmutur. Aydnlanma a ile birlikte Sanayi Devrimini646 de yaayan Bat, teknolojik ve ekonomik gc gelitike, sadece Osmanl deil, btn dou dnyas karsnda gl duruma gemitir. Glendike saldrgan ve smrc

636 637

nalck, Siyaset.., s. 1055. nalck, Siyaset.., s. 1055. 638 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 1. 639 Gkbilgin, Sleyman.., s. 99. 640 Gkbilgin, Sleyman.., s. 103, nalck, Siyaset.., s. 1055-1056. 641 Yetkin, Hal Sanat, s. 94. 642 Renda, Avrupa ve Osmanl.., s. 1096. 643 Yetkin, Hal Sanat, s. 94-95. 644 Karal, Osmanl.., s. 10; Cezar, Sanatta.., I, s. 26; nalck, Siyaset.., s. 1049. 645 Cezar, Sanatta.., I, s. 25; nalck, Siyaset.., s. 1049. 646 Karal, Osmanl.., s. 8; B. Atalay, Osmanl Sanayilemesi Hakknda Dnceler, Trkler, XIV, Ankara, 2002, s. 621.

128

olan Bat, ncelikle en yakn doulu olarak Osmanl mparatorluunu etki alanna ekmitir647. lk Ftih Sultan Mehmedle balayan Bat ile Osmanl Devleti arasndaki karlkl kltr elemanlar deiimi648 eklindeki ilikiler, bundan sonra tek ynl bir hl almtr. Artk, kltr elemanlarnn aktarmnn Batdan Osmanlya yaand bir dnem balamtr. XVIII. yzyln bandan itibaren balayan bu dnem649 iin sylenen Batllama650 -garbllamak, muasrlamak, asrlemek, adalamak-651 tbiri, Osmanl mparatorluunda, Batnn gelimilik seviyesine ulaabilmek iin gerekletirilen siyasi, teknolojik, sosyal ve kltrel hareketleri ifade etmek zere kullanlmtr652. XVIII. yzyln bandan, Cumhuriyet dnemine kadar olan slahat hareketleri tarihi, zdelemitir653. Batllama hareketleri olarak adlandrlan Batya ynelile ilgili olaylar, gerekte Batllama deil, Bat bilgi ve teknolojisinden yararlanmak suretiyle modernleme ve adalama hareketi olmutur654. Trk sanatnda Batllama dnemi ise, Klsik dnemle, tekrar klsik anlaya ve motiflere dnn balad Trk neo-klsii arasndaki byk bir dnemi kapsamtr655. Tarihiler, gerek anlamda Batllamann Lle Devrinde balad dncesinde birlemilerdir. Sultan III. Ahmed (1703-1730) dneminde656 1718de imzalanan Pasarofa Antlamasnn657 ardndan, Nevehirli Damat
647 648

bir anlamda, Batllama hareketleri tarihi ile

Cezar, 18. Yzyl.., s. 43. 1482den balayarak XVI. yzyln sonlarna kadar birok Osmanl elisi, talya ve Fransa saraylarn ziyaret etmilerdir. Kyafet ve adetleri byk merak uyandran bu ziyaretler sonucu bu memleketlerdeki yksek evrelerde de Trk modas balamtr. nalck, Siyaset.., s. 1052. 649 Karal, Osmanl.., s. 55. 650 . Ortayl, Batllama Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, I, stanbul, 1985, s. 134; M. Ali Klbay, Osmanl Batllamas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, I, stanbul, 1985, s. 147; Haniolu, Batllama.., s. 148; Cezar, 18. Yzyl.., s. 45. 651 Klbay, s. 147; Haniolu, Batllama.., s. 148; Cezar, 18. Yzyl.., s. 45. 652 Klbay, s. 147; Haniolu, Batllama.., s. 148; Cezar, Sanatta.., I, s. 16. 653 Karal, Osmanl.., s. 55; Klbay, s. 148; Haniolu, Batllama.., s. 149. 654 Cezar, Sanatta.., I, s. 16. 655 S. Eyice, Batllama-Mimari, mad., DA, V, stanbul, 1992, s. 171. 656 E.Z. Karal, Ahmed III, mad., A, I, Eskiehir, 1997, s. 165; M. M. Aktepe, Ahmed III, mad., DA, II, stanbul, 1989, s. 34. 657 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 144; C. Tukin, Pasarofa, mad., A, IX, Eskiehnir, 1997, s. 514.

129

brahim Paann658 uzun sadret yllarn iine alan ve 1730da Patrona Halil syan659 ile sona eren dnem olan Lle Devri, Bat ile siyasi, ekonomik ve kltrel ilikilerin gelitirildii zaman dilimini ifade etmektedir660. Lale Devri deyimini, dnemin eserine Lle Devri adn vermitir661. 1683 Viyana bozgunundan sonra, Osmanl mparatorluunun simgesi olan Lleden dolay ilk defa

Yahya Kemal Beyatl kullanm, Ahmet Refik Altnayda bu dnemi konu alan

ypranmasndan g alan Avrupa lkeleri, Osmanl mparatorluu ile eit ilikilere girmek ve ekonomik ynden Osmanl pazarlarna sahip kmak istemilerdir662. Bu ilikilerde ne kan lke, Fransa olmutur663. Fransa, bilim ve teknoloji geliiminin yannda ordusu, devlet tekilat ve iktisadi bnyesi kuvvetli bir lke haline gelmitir664. Zaten Osmanl siyasetinde Fransz dostluu, tarihi bir zaruret olarak kabul edildii kadar, deerli bir gelenek halini almtr665. Franszlar, 1669da Osmanllarla yaptklar ticaret antlamas neticesinde, imparatorluun her yanna yaylmaya ve ticaret hayatn byk lde etkileye balamlardr666. stanbul Peradaki Avrupal nfusun en kalabalk grubunu Franszlar oluturmutur667. zmir ve dier limanlardaki Fransz tccarlarn says da artmtr668. Osmanlnn Fransaya ynelmesinin dier bir sebebi de, Osmanl Devleti idari kadrolarnda grev yapan kiilerin Fransz kadnlarla evlenmeleri olmutur669.

Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 147; M. M. Aktepe, Nevehirli brahim Paa, mad., A, IX, Eskiehir, 1997, s. 239. 659 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 204; N. Sakaolu, Patrona Halil Ayaklanmas, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 231. 660 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 162; zcan, Lale Devri.., s. 82; N. Sakaolu, Lle Devri, mad., DBA, V, stanbul, 1994, s. 182; Karal, Ahmed III.., s. 168; Haniolu, Batllama.., s. 189. 661 Sakaolu, Lle Devri.., s. 182; zcan, Lle Devri..., s. 81. 662 Karal Osmanl.., s. 8; Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 235; T. Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar, zmir, 1992, s. 90; Cezar, Sanatta.., I, s. 29. 663 Karal, Osmanl.., s. 21; H. Erdemir, Batllama Srecinde Fransa Etkisi, Trkler, XIV, Ankara, 2002, s. 641. 664 Karal, Osmanl.., s. 21-22. 665 Karal, Osmanl.., s. 21; Erdemir, Batllama.., s. 641; nalck, Siyaset.., s. 1085. 666 Renda, Yenileme.., s. 265. 667 Cezar, XIX. Yzyl.., s. 267; . Ortayl, Levantenler, DBA, V, stanbul, 1994, s. 206. 668 A. Arel, 18. Yzylda zmir evresinde Mimari Ortam, 18. Yzylda Osmanl Kltr Ortam, stanbul, 1998, s. 12. 669 Erdemir, Batllama.., s. 641.

658

130

Bu nedenlerden dolay

Batnn bilgi, teknoloji ve kltrnden

yararlanmak isteyen Osmanl Devleti, ncelikle Fransaya ynelmitir. 1720 senesinde, Damat brahim Paa Sadaretinde, Parise eli olarak gnderilen Yirmisekiz elebi Mehmed Efendinin670 Fransa gezisi, bu anlamda Batya alan ilk pencere ve Osmanl Devletinin dnm noktalarndan biri olarak kabul edilmitir671. Sultan III. Ahmed, Yirmisekiz elebi Mehmedi XIV. Louisin sarayna eli olarak yollarken, ondan diplomatik grevlerinin yan sra bilim ve teknoloji alanlarnda da incelemeler yapmasn istemitir672. Nitekim, elebi Mehmed, Fransada askerlik ve teknoloji alanlarnda da incelemeler yapmasnn yansra sosyal ve kltrel etkinliklere katlmtr673. elebi Mehmed, Pariste kald sre iinde Fransz sanatndan, Versailles, Marly, Fontainebleau gibi byk saraylardan, bu saraylarn bahelerinden, grkem ve zenginliklerinden ok etkilenmitir. Paristen dnerken mmari izimler, yap planlar ve eitli bilim kitaplar getirmi, stanbulda bu saraylarn benzerlerinin yaptrlmasn istemitir674. Padiah ve sadrazamn da emriyle Halie ve Boaza Avrupa modasna uyan kkler ve saraylar675 yaptrlarak yeni moda balatlmtr676. 1722de Sultan III. Ahmed, Halite Sdbd kasrlarn yaptrrken, bu binalar XIV. Louisin Fransadaki saraylaryla kyaslanabilecek677 iek baheleri, alayanlar ve fskyeli havuzlarla donatmtr678. Fakat Kthane ve stanbulun eitli yerlerinde yaptrlm olan Fransz Rokoko mmarisinden esinlenmi679 olan bu yaplardan hibiri, gnmze ulaamamtr. Fransa ile Osmanl arasndaki diplomatik, ticari ve kltrel ilikiler 1728de stanbula gelen Fransz elisi Marguis de Villeneuve zamannda daha da
Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 205; Aktepe, Ahmed III, s. 37; Karal, Osmanl.., s. 56. G. repolu, Levn, stanbul, 1999, s. 21. 672 Cezar, 18. Yzyl..., s. 47. 673 Renda, Yenileme.., s. 266. 674 Kuban, Denemeler.., s. 133, 286. 675 Cezar, 1718-1730 aras yaplm olan bu yaplarn patrona isyan gibi tahripkr bir olayla yok olduunu ve XVIII. yy. seyyahlarndan Dallawayn yazd, Kthnede Fontainbleudeki binalara benzettii saray ve kklerin daha sonra yaplanlar olduunu yazmaktadr. Cezar, Sanatta.., I, s. 49. 676 Kuban, Denemeler.., s. 286; Renda, Batllama.., s. 17; Aktepe, Ahmed III.., s. 37. 677 Sedat H. Eldem, Halite yaplan bu kasrlarn Fransz saraylaryla bir ilgisinin olmadn sylemektedir. S. H. Eldem, Sadabad, stanbul, 1997, s. 7. 678 Renda, Yenileme.., s. 266; Renda, Avrupa ve Osmanl.., s. 1115. 679 D. Kuban, alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahtar, stanbul, 2004, s. 196.
671 670

131

glenmi, Fransz eli, saraya mobilya, saat, deerli silahlar ve eitli sanayi rnlerinden oluan hediyeler getirmitir680. Avrupa mallarnn imparatorlua akn salamak iin alnan siyasal ve ekonomik tedbirlerin yan sra saraya ve ileri gelenlere verilen bu armaanlar681, Avrupa mallarna kar belli bir beeni ve istein olumasna neden olmutur. Bat sanatn ve zelliklerini yanstan bu mallar, Batl sanat slplarnn kk sanatlar yoluyla Osmanl sanatna girmesini salamdr682. Bu durumda Osmanl ileri gelenleri, stanbulda yaayan yabanclarn yaydklar modann da etkisinde kalarak, Baty kendi lkelerinde ikinci elden tanmlar ve kendi beeni kalplarn Bat zevkine gre uyarlamlardr683. Bu dnemde stanbulda bulunan yabanc eliliklerin, Osmanl kltr ve sanatna byk etkileri olmutur. Eliliklerin bata resim olmak zere, mmarlk, edebiyat ve tiyatro dallarnda, elilerin beraberlerinde getirdikleri, ardklar veya destekledikleri sanatlarla oluturduklar sanat ortam, yerli sanatlar da etkilemitir. Bu yabanc sanatlardan birou saraya girmi ve etkinliklerini sarayda da srdrme imkan bulmulardr684. Sultan III. Ahmed dneminin en nemli Avrupal ressam, 1699-1737 yllar arasnda stanbulda alm ve Lle Devrinin grg tan olmu Flaman asll ressam, Jean Baptiste Vanmourdur685. Osmanl kltr konusunda en nemli kaynak olan eserlerinde, Osmanl saray hayatn, dnemin sultanlarn, sadrazamlarn ve saray insanlarn son derece gereki betimleyen Vanmour, bir bykelinin padiahn huzuruna kn da resimlemitir686. Eliliklerde sk sk verilen davetler, Batl yaam biimini sergilemi, yine eliliklerde yaplan tiyatro gsterilerine saraydan kimselerin de katlmas687 Bat yaamna ve sanatna duyulan ilginin artmasna neden olmutur. Ayrca

Kuban, Denemeler.., s. 286; Renda, Batllama.., s. 18. A. Arel, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul, 1975, s. 10. 682 Z. Altnta, Batllama Sreci inde Pera Elilikleri, Trkiyemiz, S. 68, stanbul, 1992, s. 6. 683 Arel, stanbul.., s. 11. 684 Altnta, Batllama.., s. 6. 685 repolu, Levn.., s. 26; G. Renda, Vanmour ve stanbulda Yaam, Lle Devrinin Bir Grg Tan Jean- Baptiste Vanmour, stanbul, 2003, s. 43. 686 D. Bull, Ressam ve Sanat, Lle Devrinin Bir Grg Tan Jean-Baptiste Vanmour, stanbul, 2003, s. 27-29. 687 Altnta, Batllama.., s. 6.
681

680

132

stanbulda bulunan Batl ressamlar, baz mslman evlerine de girip resimler yapmlar, dnemin ileri gelenleri, bu ressamlara portrelerini yaptrmlardr688. Kukusuz Bat sanat etkilerinin, kuvvetli bir ekilde hissedilmeye balad Lle Devrinden itibaren689 sanatn her dalndaki yenilikleri690 ynlendiren, saray evresi olmutur691. Fransadan ve dier Avrupa lkelerinden sanatlar arlm, yeni anlaya kolay uyabilen yerli sanatlar dierlerine tercih edilmitir692. nce stanbulda sultan saraylarnda grlen, yabanc sanatlar tarafndan yaplm ya da yerli sanatlarn Batl rnekleri taklit ettii bezemeler, giderek dier blgelerde de uygulanm, Osmanl sanatna yeni giren Barok ve Rokoko slplar yaylmaya balamtr693. III. Ahmed yemi odas sslemelerindeki Lle Devrinin kendine zg bir anlay olarak ilenmi694 vazoda iek, sepetlerde meyve resimleri, klsik bezemelerdeki stilize yaprak ve iek motiflerinin yerine artk Batl unsrlarn tercih edildiini gstermitir695. Trk sanatna barok ve rokoko slplarnn ard arda deil de, ezamanl olarak kabul edildii bu dnemde696, Hali ve Boazii kylarna yaplan kk ve yallarn bezemeler uygulanmtr697. Artk Osmanl yaplarnn duvarlarnda, klsik motiflerden oluan kalem ii bezemelerin yerini C ve S kvrmlar, istiridye motifleri, akant yapraklar, barok ve rokoko ereveler ierisine yerletirilmi manzara kompozisyonlar ve natrmortlar698 almaya balam, bu yeni sanat anlay, klsik bezeme anlaynn yok olmasna neden olmutur. i mekanlarna zengin barok ve rokoko

E.Z. Karal, Tanzimattan nce Garpllama Hareketleri, Tanzimat, I, Ankara, 1940, s. 19; Renda, Batllama.., s. 18. 689 Kuban, alar Boyunca.., s. 198. 690 Cezar, XVIII. yzyln balarndan itibaren., Osmanl sanatnda klsik anlayn dna taan, estetik araylarn nce yabanc zevk gelerine el atlmadan baladn ve Yirmi-Sekiz elebi Mehmedin Paristen dnnde de Avrupa etkisinin henz balamadn yazmaktadr. Cezar, Sanatta.., I, s. 48. 691 Renda, Yenileme..., s. 268. 692 Kuban, Denemeler.., s. 286. 693 Kuban, Denemeler.., s. 292. 694 Arel, stanbul.., s. 42. 695 S. Eyice, XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, S. IX-X, stanbul, 1981, s. 165; Cezar, Sanatta.., I, s. 45. 696 Kuban, Denemeler.., s. 286. 697 Renda, Yenileme.., s. 267. 698 Kuban, alar Boyunca.., s. 198; Renda, Batllama.., s. 11; Ark, Osmanl.., s. 423.

688

133

XVIII. yzyl kltr olaylarnn en banda, ilk Trk matbaasnn699 kuruluu gelmektedir. Macar asll brahim Mteferrika700, Yirmisekiz elebi Mehmed Efendinin olu Said Mehmed Efendi ile birlikte, Sadrazam brahim Paann himayesi ve Sultan III. Ahmedden alnan fermanla, 1727 ylnda ilk Trk matbaasn kurmulardr701. Avrupadan 270 sene702 sonra kurulan bu matbaa, bilim ve kltr adna uyann somut bir adm olmutur. Lle Devri ile birlikte balayan Baty tanma hareketleri, 1730 ylnda Sultan III. Ahmedin tahttan indirilmesiyle sonulanan Patrona syan703 ile sarsntya uramsa da, sonraki yllarda daha da artarak devam etmitir. Sultan III. Ahmedden sonra tahta kan Sultan I. Mahmud (1730-1754)704 dnemi, ordunun iyiletirilmesi bata olmak zere, Batllama yolunda eitli yeniliklerin yapld bir dnem olmutur. Osmanl Devletinde yenileme hareketlerinde

Batl uzmanlarn bilgisinden yararlanlmasna ilk Sultan I. Mahmud dneminde balanmtr705. Bu dnemde, Fransadan mhendisler ve bezeme ustalar getirilmi ve yabanc bezeme unsurlar ksa srede Osmanl sanatnda etkili olmulardr706. 1734de skdarda kurulan Humbarahne ve Hendesehne okuluna, mslman olduktan sonra (Humbarac) Ahmed Paa adn alan A. Comte de Bonneval, Bat askeri bilgi ve tekniklerini retmek zere Fransadan uzman olarak getirilmitir707. Sultan I. Mahmudtan sonra padiah olan Sultan III. Osman (17541757)708, Batllama hareketine ilk olumsuz tepkiyi gstermise709 de ondan sonra

699 700

T. H. Kun, brahim Mteferrika, mad., .A., V/II, Eskiehir, 1997, s. 898. Kun, brahim.., s. 896; Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 158. 701 Kun, brahim.., s. 899; Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 160. 702 Cezar, 18. Yzyl.., s. 48. 703 Sakaolu, Patrona Halil.., s. 231. 704 M. M. Aktepe, Mahmud I, mad., A, VII, Eskiehir, 1997, s. 158. 705 Karal, Tanzimattan nce.., s. 20; Cezar, Sanatta.., I, s. 32; Renda, Yenileme.., s. 267. 706 Kuban. Denemeler.., s. 286. 707 A. zcan, Humbarac Ahmed Paa, mad., DA, XVIII, stanbul, 1998, s. 351; Cezar, Sanatta.., I, s. 32; Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 322. 708 N. Sakaolu, Osman III, mad., DBA, VI, stanbul, 1993, s. 154. 709 III. Osman, sarayda bulunan vazo, tablo, mobilya gibi kayna Avrupa olan eyalar kfir elinden kmtr diye paralatacak kadar tutucu davranmtr. Fakat III. Osmann bu davrannn sebebi, batllama karttlar tarafndan, kendisinden nceki yenilik taraftar padiahlarn tahttan indirilmesi veya katledilmeleri, vezirlerin ise barbarca ldrlmeleridir. Buda baz zayf iradeli padiahlar Bat dman yapmtr. E.Z. Karal, Tarih Notlar, stanbul, 1941, s. 29.

134

tahta geen Sultan III. Mustafa (1757-1774)710 dneminde, Batllama hareketleri yeniden glenmitir. Sultan III. Mustafa, Tophne ve Topu Ocann slah ve yeni toplar dktrmek gibi askeri sahalardaki bu iler iin, Fransann yardmlaryla aslen Macar711 olan Baron de Tottun teknik bilgisinden faydalanmtr712. Osmanl donanmasnn tekrar glenmesi iin yine Baron de Tottun yardm ile Mhendishne-i Bahr-i Hmyn713 ad ile 1773te714 bir okul am, donanma iin uzman yetitirmeye almtr715. Sultan III. Mustafann yenilik abalar yalnz askeri alanla snrl kalmam, bilim alannda da kendini gstermitir. Bu ynde Fransa Bilim Akademisinden bilim kitaplar getirilmi ve Trkeye evrilmitir716. Osmanl mparatorluu yenileme hareketleri Sultan III. Selim (17891807)717 ve Sultan II. Mahmud (1808-1839)718 un reformlaryla byk hz kazanmtr719. Sultan III. Selim, Nizm- Cedd720 ad verilen slahat hareketleri ile orduyu adalatrm, Mhendishne-i Bahr-i Hmyndan kazanlan tecrbe ile Humbarac klasnda Mhendishne-i Berr Hmyn721u Avusturya rneine gre kurmu, bu nedenle eitim iin Avrupadan retmenler getirmi722 ve bir eitim reformu gerekletirmitir723. Bat bilim ve sanatn imparatorlua
Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 342; B. S. Baykal, Mustafa III, mad., A, VIII, Eskiehir, 1997, s. 700; K. Beydilli, Mustafa III, mad., DA, XXXI, stanbul, 2006, s. 280. 711 Karal, Osmanl.., s. 58. 712 Baykal, Mustafa III.., s. 701; Beydilli, Mustafa III..., s. 281. 713 Osmanl Dneminde kurulmu askeri-teknik eitim kurumu. Deniz Mhendishanesi de denmitir. K. een, Mhendishane-i Bahr-i Hmayun, mad. DBA, VI, stanbul, 1994, s. 13. 714 Beydilli, 1773 olarak gsterilen Mhendishne-i Bahri-i Hmynun almasn 29 Nisan 1775te I. Abdlhamid zamannda gerekletiini yazmaktadr. Beydilli, Mustafa III, s. 281. 715 Karal, Osmanl.., s. 58. 716 Karal, Osmanl.., s. 58. 717 A. C. Eren, Selim III, mad., A, X, Eskiehir, 1997, s. 441. 718 E.Z. Karal, Mahmud II, mad., A, VII, Eskiehir, 1997, s. 165; K. Beydilli, Mahmud II, mad., DA, XXVII, Ankara, 2003, s. 352. 719 Karal Osmanl.., s. 143. 720 Nizam- Cedit: Terim olarak ilk defa Fazl Mustafa Paa tarafndan imparatorlua verilen i dzen iin kullanlmtr. Nizam- Cedd dar mnada, Selim III devrinde, Avrupa usulnde yetitirilmek istenen talimli asker; Geni mnada ise Selim IIIn Avrupann ilim, sanat, ziraat, ticaret ve medeniyette geldii seviyeye Osmanl Devletini de ulatrmak iin yapt yenilik hareketlerinin btndr. Karal, Osmanl.., s. 61. 721 1795 ylnda III. Ahmed tarafndan kurulmu askeri-teknik eitim kurumu. Kara Mhendishanesi de denmitir. K. een, Mhendishane-i Berr-i Hmayun, mad. DBA, VI, stanbul, 1994, s. 14. 722 Karal, Osmanl.., s. 68; . Ortayl, mparatorluun En Uzun Yl, stanbul, 1983, s. 25. 723 Karal, Osmanl.., s. 67; N. Sakaolu, Selim III. Mad., DBA, stanbul, 1994, s. 507; Cezar, Sanatta.., I, s. 376.
710

135

sokmak amacyla, Sultan III. Ahmedden sonra durmu olan matbaay faaliyete geirmi, Kthane ve Boaz iinde kt imalathaneleri kurdurmutur724. Batya bilinle ynelmi, 1793ten itibaren Avrupaya daimi eliler gndermeye balamtr725. Sultan III. Selim dneminin bir baka nemli yan, bu yenileme hareketlerinin tm imparatorlua yaylabilmi olmasdr. zellikle bu dnemde byk g kazanm yn ve erafn bunda nemli pay olmutur. Sultan II. Mahmud dneminde, kltr ve sanat alanlarnda Batya ynelme daha da hzlanm726, Osmanl yenileme tarihinde bir ok ilk gereklemitir727. Nizm- Cedd dzenlemeleri sonras 1826 da Yenieri Oca728 kaldrlm729, Avrupa anlamnda retim yapan askeri okullar alm730, Batnn bilim ve tekniinin yerinde renilmesi amacyla, Avrupaya subay ve askeri renciler eitim amacyla gnderilmeye balanm, devlet dairelerine trenle Sultan II. Mahmudun resimleri aslm731 ve kyafetler deitirilmitir732. Sultan III. Selim devrinde balayan ve Kabak isyan ile kesintiye urayan Avrupa devletleri ile diplomatik ilikiler tekrar balatlm, 1834ten itibren Avrupann byk devletlerine daimi eliler gnderilmitir733. Giuseppe Donizettinin734 bando efi olarak getirilmesiyle ilk Muzika-i Hmyn okulu bu dnemde almtr735. Sultan II. Mahmudu izleyen Sultan Abdlmecid (18391861)736 dneminde ise, Batllama hareketleri Tanzimat Ferman (1839)737 ile yeni bir dzen kazanmtr. O dneme kadar Batllama, teknoloji, bilim ve eitim alanlaryla snrl kalm ve neredeyse tamamen devletin askeri gcn
Karal, Osmanl.., s. 68; Ersoy, Kat.., s. 165; Renda, Batllama.., s. 21. Eren, Selim III.., s. 448; Karal, Osmanl.., s. 73. 726 Karal, Mahmud II, s. 169; Beydilli, Mahmud II, s. 354-355. 727 C. Can, Tanzimat ve Mimarlk, Osmanl Mimarlnn 7. Yzyl: Uluslar aras Bir Miras, stanbul, 1999, s. 130. 728 Yenieri: 1826 ylndan nce Osmanllarn muvazzaf askerine verilen isimdir. Hkmdarn emri
725 724

altnda ve ahsna bal olduklar iin Kapkulu da denirdi. Pakaln, Yenieri, mad., III, s. 617.

Karal, Mahmud II.., s. 168; Beydilli, Mahmud II.., s. 354. Karal, Mahmud II.., s. 168; Beydilli, Mahmud II.., s. 355. 731 G. Renda, Osmanllarda Padiah Portrecilii, Osmanl Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999, s.420. 732 Karal, Mahmud II.., s. 168; Beydilli, Mahmud II.., s. 354; Can, Tanzimat.., s. 130. 733 Karal, Mahmud II.., s. 168; Beydilli, Mahmud II.., s. 355. 734 G. Scognamillo, Donizetti Giuseppe, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 99; Cezar, Sanatta.., I, s. 99. 735 Scognamillo, Donizetti.., s. 100, Cezar, Sanatta.., I, s. 99. 736 Kou, Abdlmecid, mad., I, s. 88; A. H. Ongunsu, Abdlmecid, mad., A, I, Eskiehir, 1997, s. 92. 737 Karal, Osmanl.., s. 169; A. C. Eren, Tanzimat, mad., A, XI, Eskiehir, 1997, s. 709.
730

729

136

gelitirmek amacn tamtr. Tanzimat Fermanyla birlikte, Fransz Devriminin eitlik, zgrlk ve insan haklar gibi dnce yaps da benimsenmi ve bu durum toplumda daha radikal deiimlere yol amtr738. Artk Avrupaya askeri konularn yannda sivil alanlarda da renci gnderilmeye balanmtr. Bu tarihten sonra, Osmanl padiahlar ve yneticileri modernleme hareketlerini bir lde srtlamlar ve topluma dikte etmilerdir. Gelimeler bu nedenle hzlanm ve ksa zamanda tahmin edilemeyen boyutlara ulamtr. XIX. yzylda reform hareketleri, XVIII. yzyla gre daha bilinli ve programl gelimi739, artk Batllama hareketi bir devlet program halini almtr740. 2. XIX. Yzylda Osmanl Devletinde Sanat Ortam XVIII. yzyl, Bat sanat slplarnn giderek Osmanl sanatnda benimsendii bir yzyl olmutur. Osmanl Devletinin Batya yneldii bu dnemde, Avrupada yaygn olan ok hareketli ve zengin bezemeli Barok ve Rokoko slplar da e zamanl olarak741 Osmanl sanatna szmaya balamtr. Bununla beraber, Sultan III. Ahmed (1704-1730)742 dneminde bir gei evresi yaanan Osmanl sanatnda, klsik bezeme anlay biraz kabalam haliyle devam ederken, sanatmza nfz eden Bat tesirli bezeme unsurlar da benimsenerek kullanlmaya balanmtr743. Bu dnemde Bat, Osmanl sosyal yaamn, giyim ve ev eyasndan el sanatlarna kadar her alanda etkilemi744, saray nakkahnesinde alan sanatkrlar, Batdan gelen bu tesirlere kendi zevk ve grlerini de katarak daha sonra Trk Rokokosu olarak anlacak yeni bir slpta eserler retmeye balamlardr745. Vazo-sepet iinde glgeli boyanarak hacim kazanm natralist slpta iekler; bklm, kvrlm uzun szyolu tarz yapraklar, rgl erit ve kurdaleler746 bu dnemin bezeme anlay neticesinde ortaya kan yenilikler olmutur. Tezyntmzda
Cezar, Sanatta.., I, s. 374; Z. elik, 19. Yzylda Osmanl Bakenti: Deien stanbul, stanbul, 1998, s. 28. 739 Ortayl, mparatorluun.., s. 11. 740 Karal, Osmanl.., s. 169; Eren, Tanzimat.., s. 710. 741 Kuban, Denemeler.., s. 286. 742 Karal, Ahmed III., s. 165; Aktepe, Ahmed III., s. 34. 743 Derman, Trk Tezhip.., s. 296. 744 Aksoy, Kitap.., s. 128. 745 Aksoy, Kitap.., s. 132; Derman, Trk Tezhip.., s. 296. 746 Aksoy, Kitap.., s. 131-132; Derman, Trk Tezhip.., s. 296; Z. Tannd, Kitap ve Tezhibi, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 890.
738

137

grlen bu yeni unsurlar, kitap bezemelerinde, ini desenlerinde, dokunan kuma ve demeliklerde747 ve kalem ii bezemelerinde zaman iinde artarak uygulanmlardr. Ayn etkileim sreci, Trk resim sanatnn tek egemen tr olan minyatr sanat iin de yaanmtr. Lle Devri olarak adlandrlan Sultan III. Ahmed (1703-1730) dneminde, resim sanatn ynlendirmi748 olan Levn,749 Osmanl minyatr sanatna yeni bir anlay getirmitir750. Levnnin nemli eseri Surnme-i Vehbi751nin minyatrlerinde, doa ayrntlarna boyut kazandrmas, boyama tekniinde yeni bir anlay ortaya koymas, onun Bat resmiyle bir etkileim iinde olduunu gstermektedir752. Fakat Levn, bilinli bir ekilde Bat sanatn taklit etmemi, tam aksine Osmanl resim sanatn canlandrmaya almtr753. Levnnin bu yeni araylarnda, ayn dnemde stanbulda bulunan, bata sarayda da alma imkn bulmu ressam Van Mour754 olmak zere, dier yabanc ressamlarn yapm olduklar Bat tarz resimlerden nemli lde etkilenmi olmas mmkndr. Bu dnem minyatrlerinde, boya tabakalar incelmi, renk deerleri, perspektif ve k-glge gibi Bat resim teknikleri uygulanmaya balanmtr755. Devrin modasna uygun giysilerle san tarayan, mzik icr eden, iek tutan kadn figrleri gelien yeni beeninin rnleri olmutur756.

Derman, Trk Tezhip.., s. 296. aman, Minyatr, s. 926 749 Renkli manasndakei Levn mahlasn kullanan III. Ahmed dneminin nl nakkann asl ad Abdlcelil elebidir. Daha geni bilgi iin; repolu, Levn.., s. 36-73; G. Renda, Levni, mad., DBA, stanbul, 1994, s. 211; E. Atl, Levni ve Surnme, stanbul, 1999, s. 31-37. 750 Z. Tannd, Trk Minyatr Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 420; aman, Minyatr.., s. 926. 751 Surnme-i Vehb: Levnnin bayapt, Dnemin nl airi Seyyid Vehbinin Surnmesi olan bu kitapta, III. Ahmedin ehzadelerinin snnet dn enlikleri anlatlm ve lenler, kabul trenleri, gsteriler, esnaf loncalarnn geidi, havai fiek gsterileri gibi etkinlikler ift sayfay kaplayan 137 minyatrle canlandrlmtr. G. Renda, Levni, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, s. 1108. 752 Tannd, Trk Minyatr.., s. 420. 753 repolu, Levn.., s. 11. 754 Jean-Baptiste Van Mour, (1671, Valenciennes-1737, stanbul) Flaman asll Fransz ressam 1699da stanbul Fransz eliligine atanan Conte de Ferrial ile birlikte stanbula gelmi, stanbul ve Osmanl saray ressam ve kabul trenleriyle ilgili ok sayda resimler yapmtr. Daha sonra Fransaya dnmeyip, hayatnn sonuna kadar stanbulda yaamtr. A. zel, Van Mour, JeanBapliste, mad., DBA, VII, stanbul, 1993, s. 366. 755 Renda, Resim ve Heykel.., s. 932. 756 repolu, Levn.., s. 178-185; Atl, Levn.., s. 36.
748

747

138

Sultan I Mahmud dneminden itibaren hz kazanan sanatta deiim hareketleri, klsik Osmanl sanatnn kendini yenilemesi veya klsik zelliklerin yeni yorumlar olmayp, Osmanl Devletinin Batllama hareketleri neticesinde Avrupa sanatnn dorudan etkisiyle gelimitir757. Bu oluumda, elilik heyetleriyle stanbula gelerek saray ve evresiyle yakn ilikiler kurmu olan ve Bat tarz resimler yapm yabanc ressamlarn nemli katklar olmutur. XVIII. yzyln sonlarnda Bat sanat slplarnn arl artm, saray, kk ve yallarda kalem ii bezemelerin yerini barok ve rokoko slplarna it motiflerle Bat tarz manzaralar almaya balam ve klsik tezyni sanatlarmzda gelenekli tesirler758 yava yava kaybolmaya balamtr. XIX. yzyl, Osmanl Devletinde, zellikle de stanbulda, Batllama hareketlerinin yaygnlat bir dnem olmutur. Avrupann Osmanl

mparatorluunu krl bir pazar olarak grd bu dnemde, Osmanllar da, Sultan III. Selim (1789-1807) dneminden759 itibaren bilinli bir Batllama hareketi balatmlardr. Osmanlda Batllama, ncelikle saray ve evresinde bir yaam tarzna dnrken760, Avrupada bata Fransa olmak zere ngiltere, Almanya, Avusturya ve talyada, Douyu temsil eden Osmanl kltr ve yaamn tanmaanlama adna, Oryantalizm761 akm domutur762. XVIII. yzylda Avrupada egemen olan Trk tarz (Turguerie) modas son bulmu, yerini XIX. yzylda Oryantalizm adyla daha romantik nitelikli bir Dou ilgisine brakmtr763. Bu akmn etkisiyle, Batnn Osmanl yaam ve kltrne ilgisi artm, buna bal olarak stanbulda sanat ortam daha da canlanmtr. Aslnda Bat, Douyu gerek anlamda XIX. yzylda tanmtr764.
F. Yeniehirliolu, Sanatta Osmanl mparatorluu Fransa Etkileimi, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, stanbul, 1993, s. 57. 758 Derman, Trk Tezhip.., s. 296. 759 Eren, Selim III.., s. 441. 760 Renda, Avrupa ve Osmanl.., s. 1117. 761 Oryantalizm: XIX. yzylda gelien ve Dou insanlarnn dinlerinin, dillerinin ve tarihlerinin incelenmesi anlamna gelen bilim daldr. Oryantalizm, bilimden edebiyata, tiyatroda mzie kadar uzanan ok geni bir olgudur. Resmin yan sra mimarlk ve mobilya gibi uygulamal sanatlarn birok alannda da etkili olmutur. Z. nankur, Oryantalizm, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, st., 1997, s. 1389. 762 S. Germaner-Z. nankur, Oryantalizm ve Trkiye, stanbul, 1989, s. 9. 763 nankur, Oryantalizm.., s. 1389. 764 Z. nankur, 19. Yzyln kinci Yarsnda stanbula gelen Batl Sanatlar, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, stanbul, 1993, s. 73.
757

139

Lle Devrinden itibaren Bat slplarnn ve sanat anlaynn, ncelikle ssleme ve mmarlk alanlar olmak zere, lkeye yerlemesinde nclk etmi olan Osmanl saray, bu dnemde stanbulda alm yabanc sanatlarla ve sanat evresiyle de ilikiler kurmutur765. lk defa Sultan III. Selim dneminde Avrupaya gnderilmeye balanan daimi elilerin766, Sultann Avrupayla kurduu kltrel ve diplomatik ilikilerde nemli rol olmutur767. Bu vesileyle Sultan III. Selim, Bat kltr ve sanatyla yakndan ilgilenmi ve Osmanl sanatnda Bat tarz resim sanatnn gelimesini desteklemitir768. Kendisinin kurmu olduu Mhendishne-i Berr-i Humynun programna Osmanlda ilk kez Batl anlamda resim dersleri koydurmutur769. Sultan III. Selim, Avrupal hkmdarlarn yaptrdklar kendi portrelerini, siyasal ve diplomatik amalarla dattklarn renmi, kendisinin de Bat tarznda portresinin yaplmas iin yabanc ressamlara ok sayda sipariler vermitir770. III. Selim dneminin nl ressamlarndan olan Kapdal Kostantin771 de padiahtan birok sipari almtr772. Yine ayn dnemde stanbulda alan ve Boazii Ressamlar diye anlan Avrupal ressamlar, Galatada atlyeler am, portreler, kyafet albmleri ve manzara resimleri yapmlardr773. Yaptrm olduu portrelerini eliler vastasyla Avrupadaki dostlarna ve Napoleona da gnderen Sultan III. Selim, Osmanlda portre resimlerini datan ilk padiah olmutur774. Yine Osmanllarda bir ilk olan yabanc mmarlara bina yaptrlmas , Sultan III. Selim dneminde balamtr775. Bu konuda ilk akla gelen isim ressam-

765 766

Germaner-nankur, Oryantalizm.., s. 81. E.Z. Karal, Selim IIIn Hatt- Humyunlar, 1789-1807, Ankara, 1988, s. 166. 767 Karal, Osmanl.., s. 73. 768 Renda, Osmanllarda.., s. 418. 769 Cezar, Sanatta.., I, s. 376. 770 Renda, Osmanllarda.., s. 418. 771 Rum asll Ressam. Osmanl Padiah portreciliine yenilik getirmitir. Yapm olduu duvar resimleri, tek figr kyafet resimleri, manzaralar Osmanl sanatnda Bat tarz resmin gelimesinde nemli rnekler olmutur. G. Renda, Ressam Kostantin Kapdal Hakknda Yeni Grler, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, s. 147. 772 G. Renda, Kostantin (Kapdal), mad., DBA, V, stanbul, 1994, s. 77. 773 Renda, Ressam Kostantin Kapdal.., s.147. 774 Renda, Osmanllarda.., s. 419. 775 Cezar, Sanatta.., I, s. 73.

140

mimar Melling776 tir. Batllama dnemi Osmanl mmarisi iinde ok nemli bir yeri olan Melling777, hem Osmanl hanedanndan birisiyle778 dostluk kurmu bir Batl, hem de Trk mmarisine baz Bat formlarn sokmu ilk yabanc sanatlardan biri olmutur779. Hatice Sultann Ortaky-Defterdar Burnunda

yaptrd sarayn labirentli bahesinin plann izen, ssleme ve tefri konusunda yardmc olan, ayn yerde bir de kk yapan Mellingin780 bu almalarn ok beenen Sultan III. Selim, onu kendi saraynn mimar yapmtr781. Bat sanatn ve kltrn renme arzusu iinde olan Sultan III. Selim, yerli sanata ve sanatlara da ilgisini zaman zaman gstermitir. Sarayda ou zaman Trk msikisi fasllar dinlemi, Karagz ve Meddah gsterileri izlemi ve sanatlar dllendirmitir782. III. Selim dneminde balayan Bat tarz resme ilgi ve destek, II. Mahmud (1809-1839)783 dneminde de artarak devam etmitir. II. Mahmudun 1826 ylnda Yenieri Ocan kaldrmasyla784, Osmanl tarihinde yepyeni bir dnem balamtr785. Bu dnemde saray ve evresinden byk destek alm olan Bat tarz resim sanat, sarayn Batllama yanls paalarn ve brokratlarn, zellikle de Avrupada elilik grevinde bulunmu kimselerin ve dnemin aydnlarnn youn ilgisiyle beslenmitir786. Batl bir yaam tarzn benimseyen saray ve evresi, halk da etkilemi, bu yaam ekli, taklit ve moda yoluyla Osmanl toplumuna hakim olmaya balamtr. Peradaki

Melling: (26 Nisan 1763, Karlsruhe 25 Austos 1831), Paris) Alman asll mimar, peyzaj mimar, ressam ve dekoratr. Asl ad Anbine-Ignace Mellingdir. 1784 ylnda stanbula gelmi ve 18 yl kalmtr. N. Arslan, Melling, Antonie-Ignace, mad., DBA, V, stanbul, 1994, s. 387. 777 Arslan, Melling.., s. 387. 778 Melling Danimarka Maslahatgzar Baron Hubschn araclyla III. Selimin kz kardei Hatice Sultanla tanm ve teklifsiz grecek kadar dost olmulardr. Melling, Osmanl sarayyla ve dolaysyla Sultan III. Selimle Hatice Sultan vastasyla tanmtr. Arslan, Melling.., s. 387. 779 Cezar, XIX. Yzyl.., s. 269. 780 Z. nankur, Melling, Antonie-Icnace, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II. stanbul, 1997, s. 1196. 781 Arslan, Melling.., s. 387. 782 Sultan III. Selim 1792 ylnda, Hattat Ahmet Esad Yesr Efendiyi huzura kabul etmi, yirmibe kese altn kendisine, be kese altn Hattat ve musikiinas olu Mustafa zzete be kese altnda Nakka Hafza ihsanda bulunmutur. Cezar, Sanatta.., I, s. 76. 783 Karal, Mahmud II, s. 165. 784 Karal, Mahmud II.., s. 169; Beydilli, Mahmud II.., s. 354-355. 785 Baykara, Osmanllarda.., s. 53. 786 S. Germaner, Bat Tarz Resmin stanbul Yaamna Katl ve Yerald Ortamlar, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, s. 130.

776

141

Avrupay kurumlar, terzileriyle, tekstil tccarlaryla, mobilya ve makyaj maazalaryla nem kazanmtr787. Yenieriliin kaldrlmasndan sonra, Sultan II. Mahmudun ilk nemli hareketi788, nakkaln serbest braklmasyla, mslman olmayanlara da nakkalk hakknn verilmesi olmutur. Artk nakkalk, mslmanlarn tekelinden kmtr. Bu konuyla ilgili bilgi, Tarih-i Ltfide gnmz Trkesine evrilmi haliyle yle gemektedir: Nakkalk Ruhsat nceden baz sanatlar, baz kiilere it iken bakentte bina nakkal (kalemkrlk) da Mslmanlara has idi. Bu itliin ortadan kaldrlmas ile bundan byle Osmanl Devletinden her kim olursa nakkalk yapabilmesi iin, Mimar Aa ile ehreminine ( Belediye bakan)ve stanbul Kadsna izni ieren emir gnderildi789. Bylece, mslman sanatkrlarn ekindikleri konular artk, gayrimslim sanatkrlar tarafndan rahata ilenebilecektir. II. Mahmudun bu kararndan sonra stanbula gelen yabanclar arasnda sanatlarn says nemli oranda artmtr790. Sultan II. Mahmudun gayri mslimlere de nakkalk yapma yetkisi veren kararndan sonra, gelenekli sanatlarda grlen bozulma artmtr. Batdan gelen bezeme unsurlar -hat sanat hari- btn klsik sanatlar olumsuz etkilemitir. Batllama hareketinin koyu savunucusu olan Sultan II. Mahmud ve ona yaranmak isteyen saray evresi, artk Trk sanatkrlarnn meydana getirdikleri eserlere itibar etmemilerdir. Trk sanatkrlar, bata sultan olmak zere en nemli desteklerini kaybetmilerdir791. Bylece stanbulda gelenekli sanatlar icra eden en sekin sanatkrlar bile mkl durumda kalmlardr. Bu sebeple, bu sanatkrlar devrin moda anlayna uygun eserler vermeye almlardr. Trk sanatnda Batllama, gelenekli sanatlardan kopu, fakat bir anlamda da yeni bir sanat anlaynn douu olmutur.

787

O. Arsal, Modern Osmanl Resminin Sosyolojisi (1839-1944), (ev. T. Birkan), stanbul, 2000, s. 53.

788 789

Baykara, Osmanllarda.., s. 53. Ahmet Ltfi Efendi, Tarih-i Ltfi, I, stanbul, 1325/1907, s. 239. 790 Baykara, Osmanllarda.., s. 53. 791 Derman, Trk Tezhip.., s. 298; Baykara, Osmanllarda.., s. 92.

142

Ayrca bu dnemde, iindeki saray yaants, XIX. yzyl ortalarna kadar sren Topkap Sarayndaki792 Enderun Nakkahnesinde de resim dersleri balamtr793. Fakat Enderundan yetien resim rencileri, bu sahada askeri okulda yetien renciler kadar baarl olamamlardr794. Saray Nakkahnesi nin tam olarak hangi tarihte ortadan kalkt bilinmiyorsa da, Bat resmine ve sanatna duyulan ilgi, bu kurumu merhale merhale tarih sahnesinden silmitir795. Sultan II. Mahmud dneminde, padiah portrecilii daha da gelierek tamamen Bat tarz bir anlay yerlemi ve bu anlay XIX. yzyln sonuna kadar benimsenerek devam etmitir. II. Mahmud, byk boyutta yalboya portreler yaptrm ve Osmanl Devlet geleneinde bir ilk olarak bunlar trenle devlet dairelerine astrmtr796. Sultan II. Mahmud dneminde gerekletirilen Batllama giriimleri, onun saltanatn izleyen Abdlmecid (1839-1861)797 dneminde, zellikle Tanzimattan (1839)798 sonra, Batllamann kurumlamasnda nemli rol oynamtr. Sultan Abdlmecid, Tanzimatla birlikte Bat dnce ve hayatn Osmanl yaamna sokmak istemi, onun zamannda Osmanl hayatna Batnn etkisi, daha nceki sultanlarn dneminden ok daha ileri dzeyde gereklemitir799. Askeri mhendislik akademilerinden ksa bir sre sonra, 1834 ylnda alan Harbiye Okulu'nda, Batdaki rneklerine baklarak, 1840l yllarda programna resim dersleri konmu ve nl ressam Schranz800 da resim hocalna getirilmitir801. Harbiye, daha sonralar asker ressamlarn yetimesinde nemli bir kaynak olmu ve sanat eitimi iin Avrupaya gnderilmi rencilerin bir ou bu kurumdan seilmitir.

D. Kuban, Topkap Saray, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 280. Tansu, ada.., s. 87. 794 Tansu, ada.., s. 87. 795 Derman, Trk Tezhip.., s. 298. 796 Cezar, Sanatta.., I, s. 95; Renda, Osmanllarda.., s. 420. 797 Ongunsu, Abdlmecid, s. 92; C. Kk, Abdlmecid, mad., DA, I, stanbul, 1998, s. 259. 798 Karal, Osmanl.., s. 169; Eren, Tanzimat.., s. 709. 799 Cezar, Sanatta.., I, s. 121. 800 Joseph Schranz: spanyol ressam, 1832 ylnda stanbula gelmi, Harbiye ve Harbiye dadisinde resim dersleri vermi ve mrnn nemli bir blmn stanbulda geirmitir. Cezar, Sanatta.., I, s. 390. 801 Cezar, Sanatta.., I, s. 390; Arsal, s. 58.
793

792

143

Askeri okullarn programna konan resim dersleri, Osmanl sanat eitimi sistemindeki usta-rak ilikisinden okul eitimine geiin balangc olmutur. Bu askeri okullardan mezun olmu ressamlar, baka hibir lkede olmayan Asker Ressamlar kavramnn ortaya kmasna neden olmulardr802. Ayrca ilk Bat tarz Trk resim sanatn balatan da asker ressamlar olmutur.

Bu dnemde803 stanbulda Bat slbunda sanat eitimi veren bir okul, Balyan ailesinden804 Nigaos Balyan805 tarafndan almtr. Bu okulda, Avrupadan zel olarak arlan sanatlar, yerli ustalar yetitirmeye ynelik, duvar sslemeleri, heykeltralk ve ta kabartma (rlyef) sanatlar zerine dersler vermilerdir806. 1860 ylnda Pariste Fransann orta retim okullar seviyesinde, Trk rencilerin eitimi iin Mekteb-i Osmni adyla bir okul almtr. 1847 ylnda kapanan bu okulun programnda menzr, resm-i hatt, resm-i takld ve resmi mcessem gibi resimle ilgili dersler yer almtr.807 Bu okulda Sleyman Seyyid808 ve eker Ahmed Paa809 gibi isimler de eitim grmtr. Bu ressamlar Mekteb-i Osmaniyede eitim grrken, ayn zamanda Paristeki nl ressamlarn atlyelerine de devam etmilerdir810.
802 A. teliolu, Geleneksel Osmanl Resim Sanatndan Batl anlamda Tuval Resmine Gei Evresinde Askeri Okullar ve Askeri Ressamlar, Osmanl-Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1995, s. 419.

Okulun faaliyette olduu tarih tam olarak bilinmemekle birlikte, okulu aan Nigoos Balyan, Eitim iin gittii Paristen 1845 ylnda dnm ve 1853 ylnda vefat etmitir. Muhtemelen okul 1845 ile 1853 tarihleri arasnda faaliyet gstermitir. 804 Balyan Ailesi : Osmanl mimar aile. 19. Yzyl Osmanl mimarlnn en nemli ismi olarak anlan Balyanlar, Baba-oul ve kardeler olarak ardarda drt kuak Hassa mimar yetitirmi Ermeni kkenli bir ailedir. ok sayda byk yapy ieren meslek yaamlar, Hassa mimar olarak yetkili kiilikleri, mesleki yetenekleri ve yaadklar dnemin isteklerini karlamadaki sezgi ve uyumlar mimarlk alannda bir tr egemenlik kurmalarn salamtr. A. Batur, Balyan, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 190; A. Batur, Balyan Ailesi, mad., DBA, II, stanbul, 1993, s. 35-40. 805 Nigoos Balyan : (1826, stanbul-1858, stanbul) Garebet Balyann oludur. Balyan ailesinin rgn eitimden geen ilk bireyidir. 1843te Paris Sainte Barbe Okulunun Mimarlk blmne girmi, sal bozulduu iin 1845te stanbula dnmek zorunda kalmtr. Babasnn ve aile bireylerinin almalarna katlarak mimarlk deneyimini arttrmtr. Ona atfedilen balca yaplar; Dolmabahe Saray Muayede Salonu ve iki saltanat kaps, Ortaky Camii, Mecidiye Kasr, Ihlamur Kars, Gksu Kasr, Tophane Saat Kulesi ve Dolmabahe Saat Kulesi. Batur, Balyan.., s. 191; Batur, Balyan Ailesi.., s. 58. 806 Batur, Balyan.., s. 190; A. Ar, Palladio ve 19. Yzylda stanbul, Sanat Tarihi Defterleri, 2, stanbul, 1998, s. 17-18. 807 Cezar, Sanatta.., I, s. 395. 808 N. Arslan, Sleyman Seyyid, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997, s. 1713. 809 S. Tansu, Ahmed Paa (eker), mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 32. 810 H. Edhem, Elvah- Nakiye Koleksiyonu, stanbul, 1970, s. 33-34; Tansu, Ahmed Paa.., s. 32; teliolu, Geleneksel.., s. 479.

803

144

Sultan Abdlmecid dneminden itibaren, Bat tarz Trk resim sanat varln gstermeye balamtr. Aslnda Osmanllar, Ftih devrinden itibaren Bat tarz perspektifli tuval resmini tanmaktaydlar. Ancak XIX. yzyla gelinceye kadar birka deneme dnda, Bat tarz resim alm Osmanl-Trk sanats olmamtr811. Bu, Batllama hareketi ile birlikte, Osmanl Devletinin sosyal yaamnda etkili olan Bat modasnn bir sonucu olarak aklanabilir. XIX. yzylda, zellikle Sultan Abdlmecid dnemiyle birlikte, saray, resim koleksiyonu oluturmaktan sergi dzenlemeye812, lkeye gelen yabanc ressamlara sipari vermekten Sultan portreleri- yurtdna renci gndermeye ve her frsatta sanatlar dllendirmeye kadar bu yeni sanat anlayn ak ekilde desteklemitir. 1850 sonras stanbulun sanat ortamnda, Avrupadan stanbula gelerek Galata ve evresinde yerlemi yabanc sanatlar, Peradaki atlyelerde yetimi Levantenler813, askeri okullardan yetimi mslman Trk sanatlar, oryantalistler814 ve hla minyatr tekniinde alp perspektif kullanmaya alan veya Batl bezeme unsurlarn kendi mill kltr ierisinde yorumlayarak eserler reten mzehhip, mcellit ve nakkalar815 birlikte almlardr.
Sultan Abdlaziz (1861-1876), yabanc lkeleri ziyaret eden ilk Osmanl Padiah816 olmu ve bu seyahtinde birok yabanc sanaty saraya davet etmitir817.

T. oruhlu, Osmanl Asker Ressamlar, Osmanl-Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999, s. 468. Osmanlda ilk resim sergisi 28 Aralk 1845 ylnda Sultan Abdlmecid iin raan Saraynda Avusturyal manzara ressam Oreker tarafndan almtr. Cezar, Sanatta.., I, s. 126. 813 Levanten: Osmanl mparatorluu dneminde stanbulda ve byk liman kentlerinde younlaan Fransz ve talyan gibi Bat Avrupa kkenli Mslman olmayan aznlklara denir. Ortayl, Levantenler.., s. 204. 814 Germaner, Bat Tarz.., s. 71. 815 XIX. yzylda saray nakkahanesinin Bat resmine duyulan ilgi neticesinde etkinliini yitirmesiyle, mzehhip ve mcellitler Bayezid da Eski Maliye Nezareti -imdiki .. Eczaclk Fakltesi- binas karsndaki bir sra ahap dkkanlarda altklar bilinmektedir. Ayrca Vezneciler semtinde Mzehhipler ars olarak adlandrlan yerdeki dkkanlarda da almaya balamlardr. Derman, Trk Tezhip.., s. 298; Derman, XIX, Yzyl.., s. 1. 816 A.H. Olgunsu, Abdlaziz, mad., .A., I, Eskiehir, 1991, s. 57; C. Kk, Abdlaziz, mad., DA, I, stanbul, 1988, s. 180. 817 Renda, Osmanllarda.., s. 421.
812

811

145

Bu sanatlardan Ayvazovski818, Guillement819 ve Polonyal ressam Chlebowsky en nlleri olup, sarayda almlar, saraya resimler sunmular ve Sultan Abdlazizin antsal boyda portrelerini yapmlardr820. Sultan Abdlazizin portresini yapmak zere 1865 ylnda saraya arlan ressamlardan Guillemet, 1874 ylnda stanbul Beyolunda Desen ve Resim Akademisi adnda ilk resim okulunu kurmu, bu okulda eiyle birlikte Bat tarz resim ve izim dersleri vermitir821. Bu akademi, Sultan Abdlaziz tarafndan da desteklenmitir. Dolmabahe Saraynn fresklerini yapmakla da grevlendirilen Guillemet, Sultann pek ok portresinin yan sra saray kadnlarnn da resimlerini yapmtr822. Resim sanatna olaan st bir eilimi ve ilgisi olan Sultan Abdlazizin823, kendisine it ok sayda taslak ve krokileri bulunmutur. Trk ressamlarndan bir ounu Avrupaya gnderen Sultan Abdlaziz, onlarn eserlerini satn alarak desteklemitir824. Sultan Abdlaziz, ilk kez kendi heykelini siparile yaptran Osmanl padiah olmutur825. Bu dnem stanbulunda faaliyet gsteren sanatlar, Osmanl

mparatorluu dndan padiah, ynetici snf veya stanbulun kent soylusu tarafndan arlan yabanc ressam, mimar ve i dekoratrler, kendiliklerinden almaya gelen sanatlar (oryantalistler)826, Levanten ressam ve mimarlar,
Ayvazovski, van: (1817, Feodosya-1900, Feodosya, Krm) Ermeni kkenli Rus ressam. 19. Yzyl Rus deniz ressamlarnn en nl temsilcisidir. Sultan Abdlmecid dneminde 1857 ve 1858de iki kez stanbula gelmi, Sultana bir resmini armaan etmi ve bir nianla onurlandrlmtr 1874te Sultan Abdlaziz dneminde yeniden stanbula gelerek iki ay Osmanl saraynn ba mimar Sarkis Balyann konuu olmutur. Bu sre iinde padiaha takdim edilen ve birde nian alan sanat Dolmabahe Saray iin birok resim yapmtr. 1890da tekrar stanbula gelen Ayvazovsky huzuruna kabul edildii II. Abdlhamide iki tablo armaan etmi ve Mecidi Nianyla onurlandrlmtr. Kou, Aivazowsky, mad., I, s. 315; nankur, Ayvazovsky, van, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 177-178. 819 Guillemet, Pierre Desiree: 1827, Lyon-1878, stanbul) Fransz ressam Sultan Abdlaziz dneminde sarayn resmi ressam olarak grevlendirilmitir. Z. nankur, Gulliemet, Pierre Desirre, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, s. 721. 820 Renda, Osmanllarda.., s. 421. 821 Edhem, Elvah-.., s. 36; Cezar, Sanatta.., II, s. 448; nankur, Guillemet.., s. 721. 822 nankur, Guillemet.., s. 721; H. Katipolu, Guillemet, Pierre Desiree, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 430. 823 Kk, s. 184; Germaner-nankur, Oryantalizm.., s. 82. 824 Edhem, Elvah-.., s. 40. 825 ngiliz heykeltra Fellerin yapm olduu ve Sultan Abdlazizi at zerinde gsteren heykel bugn Beylerbeyi Sarayndadr. Renda, Resim ve Heykel.., s. 962. 826 XIX. yzylda stanbul, zellikle Tanzimattan sonra, yabanclarn Beyolu gibi semtlerde rahata yaayabilecei bir yer olmas ve Oryantalist ressamlara hala Batllamam bir dekor sunmas nedeniyle
de yabanc ressamlar en ok eken dou kenti olmutur. Germaner-nankur, Oryantalizm.., s. 21.
818

146

Osmanl olup Avrupada eitim grm ressam ve mimarlar gibi, drt kozmopolit gruptan oluuyordu827. Trkiyede gerek anlamda ilk resim sergisini, Sultan Abdlaziz dneminde, 1873 ylnda, Dvnyolundaki Sany Mektebinde eker Ahmed Paa828 dzenlemitir829. 1875te Drlfnnda ikincisi alan bu sergiye Levanten ve Trk ressamlarn yan sra, yabanc sanatlar da katlmtr830. Bu iki sergiden sonra ressam Guillemet, 1876 ylnda kurmu olduu zel sanat okulu rencilerinin eserlerinden oluan bir sergi daha amtr831. Alan bu sergiler, zellikle hkmet ve aydnlar evresinde, artk lkede akademik mnda sanat eitimi verecek bir kurumun almasn gndeme getirmitir832. Byle bir ortamda 1877 ylnda, iinde resim ve mimarlk blmleri bulunan833 Mekteb-i Sanay-i hne834 kurulmu ve Guillemet mdr olarak atanmtr835. Fakat, Osmanl-Rus Harbi (1877-78)836
837

nedeniyle

bu

teebbs

faaliyete

geirilememi
838

ve

ertelenmitir

. Daha sonra, 1883 ylnda Osman Hamdi Bey

Sanay-i Nefse

Mektebini amay baarmtr839. Bylelikle Bat anlamnda sanat eitimi kurumlamtr. Osman Hamdi Bey, ilk olarak resim, heykeltralk, hakkklk ve

F. Yeniehirliolu, Sanatta Osmanl mparatorluu Fransa Etkileimi, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, stanbul, 1993, s. 65. 828 Ahmed Ali Paa; Osmanl Ressam. kinci kuak asker ressamlardandr. Trk resim sanatnn adalama sresine zellikle manzara almalaryla katkda bulunmu olup, Trk resim sanat tarihinde ayr bir yeri vardr. Pariste resim eitimi grm olan sanat, Trkiyeye dndnde Abdlaziz tarafndan saray nazr olarak atanm ve saraydaki resim koleksiyonunu oluturmakla grevlendirilmitir. S. P. Boyar, Trk Ressamlar: Hayatlar ve Eserleri, Ankara, 1948, s. 39; Tansu, Ahmed Paa.., s. 32. 829 Edhem, Elvah-.., s. 47; Cezar, Sanatta.., II, s. 428; Z. Rona, Sergi, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997, s. 1642. 830 Rona, Sergi.., s. 1642; Renda, Resim ve Heykel.., s. 950. 831 Cezar, Sanatta.., II, s. 449; Z. nankur, 19. yzyln ikinci yarsnda stanbula gelen Batl Sanatlar, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, stanbul, 1993, s. 81. 832 Edhem, Elvah-.., s. 36; Tansu, Ahmed Paa.., s. 32. 833 Edhem, Elvah-.., s. 36. 834 Katipolu, Guillemet.., s. 430 835 Edhem, Elvah-.., s. 36; nankur, Guilliemet.., s. 21; Katipolu, Guillemet.., s. 430.
E.Z. Karal, Osmanl Tarihi-Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri (1876-1907), VIII, Ankara, 1995, s. 40. Edhem, Elvah-.., s. 37; Cezar, Sanatta.., II, s. 456; Renda, Resim ve Heykel, s. 955. 838 Osman Hamdi : (1842, stanbul-1910, Eskihisar) Trk mzeci, ressam ve arkeolog. stanbul Arkeoloji Mzelerinin ve Gzel Sanatlar Akademisinin (Sanayi-i Nefise Mektebi) kurulmasndaki katklar, yapt arkeolojik kazlar ve bir ressam olarak tad sanat kimliiyle tannr. Daha geni bilgi iin bkz. Cezar, Sanatta.., I, s. 195-225; S. Germaner, Osman Hamdi, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997, s. 1392-1393. 839 Edhem, Elvah-.., s. 39; Cezar, Sanatta.., II, s. 456.
837 836

827

147

mimarlk blmleri alan Akademinin840 kuruluundan itibaren, 28 yl mdrln de yapmtr841. XIX. yzylda birbirini izleyen yeniliki padiahlarn giriimleriyle, saray ve evresinde etkinliklerini srdren yabanc sanatlarla, Avrupada yetien Trk sanatlar, hep sarayn desteiyle eserler retmiler, sergiler amlardr. Ancak Sanayi-i Nefisenin kuruluu ile artk sanat eitimi herkese almtr. Sultan II. Abdlhamidin (1876-1909)842 uzun sren saltanat dneminde, yzyl boyunca yaplm sanat atlmlarnn olumlu sonular grlmtr. zellikle Osman Hamdi Beyin mze ve Sanay-i Nefse mektebi mdrlkleri zamannda muazzam bir kltrel ve sanatsal dnem yaanmtr843. Avrupada Oryantalizmin yeniden canland844 bu yllarda, stanbula gelen yabanc ressamlarn says artm, stanbul gerek bir sanat merkezi konumuna gelmitir845. Bu dnemde stanbula gelmi olan Fousto Zonaro846 saraydan bir ok resim siparii alm847 ve atlyesinde zel resim dersleri vermitir848. Sultan II. Abdlhamid dneminde, sanat hareketleri asndan

Beyolundaki kozmopolit kltr ortam, gelimesini srdrm, tiyatro, mzikli oyunlar, resim almalar ve sergilerle ilgili etkinlikler devam etmitir849. Fakat Bat sanatlarnn ve anlaynn moda olduu bu dnemde, mill sanatlarmz znden ok uzaklamtr. Gelenekli sanatlara it alanlarda retilen eserlerdeki bezeme anlayna hakim barok ve rokoko slplarna, XIX. yzyln

840 841 842

Cezar, Sanatta.., II, s. 466. Germaner, Osman Hamdi.., s. 1393.

Kou, Abdlhamid II, mad., I, s. 79; A.H. Ongunsu, Abdlhamid II, mad., .A. I, Eskiehir, 1997, s. 76. 843 Cezar, Sanatta.., II, s. 486. 844 Germaner-nankur, Oryantalizm.., s. 84. 845 Renda, Resim ve Heykel.., s. 955. 846 Zonaro Fousto : (1854, Padova-1929, Sanremo) talyan ressam. Sultan II. Abdlhamid dneminde stanbulda yapt Portre, manzara ve gndelik yaama it resimleriyle tannm Oryantalist bir ressamdr. Erturulun Galatadan Uurlanmas (1891) adl eserini alan ve bir de nian veren II. Abdlhamid, sanatya Boaziinde bir kk ve atlye vermi, ayrca Ressam- Hazret-i ehriyar nvanyla onurlandrmtr. Z. nankur, Zonaro, Fausta, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s. 1968. 847 nankur, Zonaro.., s. 1968. 848 nankur, 19. Yzyln.., s. 81. 849 Cezar, Sanatta.., II, s. 486.

148

sonlarna doru ampir slbu da eklenmi, sonuta hangi motif veya desenin hangi slba it olduunu semek imkansz hale gelmitir850. XVIII. yzylda matbaann Osmanl mparatorluunda faaliyete

gemesiyle, el yazmas eserlerinin retimi nemli lde azalmtr. Bu olay, el yazmas eserlerini oluturan hat, tezhip, cilt gibi gelenekli sanatlar ve sanatkrlarn da olumsuz etkilemitir. Eski ihtiaml gnlerini kaybeden klsik tezyni sanatlarmz, Bat tarz resim sanatnn glgesinde varln srdrmeye almtr. Bu tarz resim anlaynn kabul grd XIX. yzylda, Cel yazsnn851 da tekmlyle852 gelenekli sanatlarda yenilik olarak, levha853 gelenei balam, zellikle XIX. yzyldan sonra hat ve tezhip sanatlarnn ska kullanldklar alanlarn banda Levhalar gelmitir854. Yllarca el yazmas eserlerin sayfalar arasnda sadece okuyan kimsenin grebildii bu sanatlar, levha geleneiyle, Bat tarz tuval resmi gibi duvarlara aslabilmi ve herkesin

seyredebilecei bir sanat eseri haline gelmitir. XIX. yzyl, levha gelenei asndan bir dnm noktas olmu, bu dnemden itibaren cami, saray, konak gibi byk meknlarn duvarlarna levha asmak adeti yaygnlamtr855. 3. XIX. Yzylda Kalem i Bezemelerinde Grlen slplar 3.1. Barok slbu XVII. yzyln banda856 Avrupada, ilk olarak talyada857 yeni bir sanat slbu domutur. Bu yeni slp, Rnesanstan tamamen farkl hatta tmyle ona
Y. Demiriz, Ondokuzuncu Yzylda Osmanl Bakentinde Kitap Ssleme Sanat, 19. yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, s. 116; Derman, Trk Tezhip.., s. 297. 851 Cel Yaz: Celnin kelime manas ak, akr, meydanda olan demektir. (Smi, Kmus.., s. 480; F. Develiolu, Osmanlca-Trke Lgat, Ankara, 1993, s. 131) Hat sanatnda ise cel, balca sls ve tlk yazlarn kitbe ve levhalarda kullanlan uzaktan okunabilecek kaln ve iri ekli iin kullanlr. A.S. nver, Celi, mad., A, III, Eskiehir, 1997, s. 65; Arseven, Celi, mad., I, s. 333; Derman, Trk Hat.., s. 256. 852 Derman, Trk Hat.., s. 256. 853 Levha: Arapa bir kelime olan levha, levh kknden gelmekte olup, yass, dz demektir. (Smi, Kmus.., s. 1247; Pakaln, Levh, mad., II, s. 360; A. J. Wensinck, Levh mad., A., VII, Eskiehir, 1997, s. 48) Hsn-i hat stlahnda da, zerine yaz yazlan ve erevelenerek duvara aslan yazlara denir. Arseven, Levha, mad., III, s. 1226; Antika.., levh, mad., s. 253. 854 Karada, Levha.., s. 30. 855 U. Derman, Hat Sanatnda Osmanl Devri, slam Kltr Mirasnda Hat Sanat, stanbul, 1992, s. 39. 856 Arseven, Barok, mad., I, s. 176; S.K. Yetkin, Barok Sanat, stanbul, 1977, s.15; Turani, Barok, mad., s. 20; N. Atasoy, 17. ve 18. Yzyllarda Avrupa Sanat, stanbul, 1985, s. 30. 857 Yetkin, Barok Sanat.., s. 15; F. Conti, Barok Sanatn Tanyalm, (ev., S. Turun), stanbul, 1997, s. 3.
850

149

kar858 yeni bir sanat anlay gelitirmitir. Sanat tarihileri, bata mmari, resim ve heykel olmak zere dier sanat dallarn da etkileyen ve 1580-1750 yllar arasnda snrl bir zaman kapsayan bu yeni slba Barok Sanat859- Avrupa Baroku860 demilerdir. Barok szc, tam dzgn yuvarlak olmayan, dzensiz, yamru-yumru inci anlamna gelen Portekizce Barocco861 ya da gelmektedir. Barok terimi, nceleri, Rnesans ve Maniyerist dnemden sonra beliren Barok slptaki eserleri aalama amac ile kullanlm863, XVIII. yzylda ise, krallarn ihtiaml yaamn yanstan abartl biimleri ifade etmek iin kullanlmtr. XIX. yzylda da bu anlamlardan syrlarak Rnesans sonras dnemin sanatn belirleyen bir terim haline gelmitir864. Barok slp, Romada Maniyerizm865den sonra domutur866. kiyz elli yllk Rnesans sanatna kar uzanan bir tepkinin sonucu olarak ortaya kan Maniyerizm, Rnesansn insan n plana alan, sk bir geometriye dayanan aklc tutumuna kar km, katlamaya yz tutmu kalplar ykmak amacn gtmtr867. Oysa Fransada Emile Mle, Almanyada da Werner Weisbach gibi sanat tarihileri, Barok sanat, Reforma kar giriilen Katolik hareketinin bir sonucu olarak grmlerdir. Barok sanat, o sralar, kilise inanlarna kar gelenleri yola getirip tekrar kazanmak ve hi olmazsa iman sahiplerinin
. Ycel, Barok Sanat, www.stanbul.edu.tr/Blmler/guzelsanat/barok.htm, E.T. 21.12.2006. Yetkin, Barok Sanat.., s.15; B. Bakr, Mimaride Rnesans ve Barok: Osmanl Bakenti stanbulda Etkileri, Ankara, 2003, s. 21. 860 Adnan Turani, Dnya Sanat Tarihi, Ankara, 1983, s. 389. 861 Arseven, Barok.., I, s. 175; Sanat Tarihi Ansiklopedisi, III, stanbul, 1981, s.463; Turani, Barok.., s. 20; S. Germaner, Barok slup, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 194. 862 Turani, Dnya.., s. 389. 863 Turani, Dnya.., s. 389 864 Atasoy, 17. ve 18. yy.., s. 30; Bakr, Mimaride.., s. 21. 865 Maniyerizm : talyanca maniera szcnden gelen ve Osmanlca tasannuculuk szcyle karlanan terim yapmack, suni hareket, yapmackl slup anlamna gelir. lk kez XVI. yzylda Vasari tarafndan dnemin Michelangelo, Rafaello, Leonardo da Vinci gibi nl sanatlarn tarzna uymak, benzemek anlamnda kullanlmtr. Maniyerizm, ge Rnesansla Barok slup arasnda bir gei slubu olarakta grlmtr. zellikle Alman sanat tarihileri 1510-1614 yllar arasndaki dnemi Erken Baroktan farkl bir slup olarak deerlendirmilerdir. S. Germaner, Maniyerizm, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi II, stanbul, 1997, s. 1167; N. Atasoy-U. Tkel, Maniyerizm, www.stanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/maniyerizm.htm, E.T. 21.12.2006 866 Germaner, Barok.., s. 194. 867 Ycel, Barok Sanat.., s.
859 858

spanyolca Barucca dan862

150

ittifaklarn pekitirip salamlatrmak iin uraan ve onlar kendi heybeti ile etkilemeye alan Katolik Kilisesinin sanat arac olarak ortaya kmtr868. Bu slp, talyann Trento ehrinde, 1545-1563 tarihleri arasnda, srekli toplanan Din Meclisin eseri olmu, Barok sanatn kurallarn, yaylma metodlarn da bu meclis saptamtr. Cizvit tarikat869da bu yeni sanatn propaganda kayna olmutur.870 Cizvit tarikat, XVII. yzylda glenerek sanat alannda bir cizvit slubundan sz ettirecek kadar etkili duruma gelmi, hatta Cizvit slubu ile Barok slubu zaman zaman e anlamda kullanlmtr.871 Barok mimarlk, abartl hacim ve dekorlar kullanarak grkem ve g etkisi yaratmaya almtr. Tanr ve Kral, dnemin iki mutlak hkmdardr. Tanr iin kiliseler, kral iin saraylar yaplmtr.872 Barok mimarlnn ncs saylan Romadaki II. Gesu Kilisesinde farkl mekn anlay, hareketli formlar ve bol k anlaynn uygulanmasyla Avrupadaki bir ok kiliseye rnek olmutur. Barok mimarinin en nemli zelliklerinden biri de, resim, heykel ve mimari bezeme ile ayrlmaz bir btnlk oluturmas ve bu bezemede youn bir ekilde S ve C kvrmlarnn, istiridye kabuu motiflerinin ve altn yaldzn kullanlmas olmutur873. Barok slbun zgrlk dnceye dayanan ana fikri, sokaklarda skm ehir konutlarnda krsal yre havasn estirmi ve ilk defa bu dnemde ehir-blge planlamas dncesi domutur874. Bylece Roma ve Venedikte, etkileyici meydanlar, saray baheleri dzenlenmitir875. talyan mimar ve heykeltra Bernini ve mimar Borromini gibi sanatlar, talyan Barok mmarisinin yaratclar olmulardr876. Yeni konularyla Barok resim, klsiin salam, ak ve kesin hatl formlarnn gevemesi, biimlerin bir kompozisyon iinde erimesi877 ve kesin bir
Conti, Barok.., s. 4. Cizvit Tarikat: 1534 ylnda Pariste Ignesde Loyola (Loyolal gnas) tarafndan kurulmu sann arkadalar adyla bilinen bir Hristiyan tarikatdr. Byk Larausse V, s. 2392; http://Ansiklopedi.turkcebilgi.com/cizvitler, E.T. 21.12.2006. 870 Yetkin, Barok Sanat.., s.10. 871 Yetkin, Barok Sanat.., s.11; Germaner, Barok.., s. 195. 872 Turani, Dnya.., s. 390; Germaner, Barok..., s. 195. 873 Atasoy, 17. ve 18. yy.., s. 81. 874 Germaner, Barok.., s. 195; Bakr, Mimaride.., s.22. 875 Bakr, Mimaride.., s. 22. 876 Yetkin, Barok Sanat.., s. 19; Germaner, Barok.., s. 195. 877 Turani, Dnya.., s. 390.
869 868

151

ekilde snrlandrlmam ak kompozisyonlaryla Rnesans resminden ayrlr878. Bu slpta, hareketli figrlerin ve k-glge oyunlarnn yer ald resim sanat, byk boyutlu tablolarla olduu kadar, duvar resimleriyle de saraylar ve kiliseleri sslemitir879. Kubbe resimlerinde, kubbe ge alr ve figrler bulutlar arasnda uuarak aay seyrederler. Barok resim, Michelangelo, Correggio ve Tintorettonun almalaryla talyada domu ve tm Avrupa lkelerini etkilemitir880. Barok slp, talya dnda spanya, Avusturya, Polonya, Gney Almanya gibi Katolik lkelerde sevilerek uygulanmtr881. Ancak ngiltere ve Hollanda gibi Protestanl benimseyen lkelerde, bu slp, sert tepkilerle karlam, Kuzey Almanya ve Fransa gibi Protestanlarn da bulunduu lkelerde ise, snrl rneklerde uygulanmtr882. Avrupa dnda Latin Amerika lkelerinde, yerel zelliklerle birleerek farkl rnekler vermi883 olan Barok slp, Rusya ve ge Osmanl sanatn da etkilemitir884. Osmanl Sanatnda Barok dnem, Lle Devrini izleyen ve Sultan II. Mahmud Dnemine (1808-1839) kadar uzanan bir slp dnemidir885. Barok sanat, Osmanl yenileme tarihinin en nemli gstergelerinden biri olup, saray ve aydnlar tarafndan lkeye ithal edilen Bat kltrleri arasnda en yaratc alanlardan biri olmutur886. Trkiyede Barok, Batdaki tarihi gelimenin tersine, rokoko bezeme motiflerinin benimsenmesi ile balayan bir sanat slbunu izleyerek mmari tasarma girmitir887. Barokun Trk mimarisinde uyguland dnemde, Fransz kltr ve sanatnda XV. Louis slbu ile rokokonun zgn slbu hkm srmekteydi888. Yabanc sanatlarn desteiyle Osmanl sanatnda gelien Barok

E.H. Gombrich, Sanatn yks, (ev. B. Cmert), Ankara, 1980, s. 303; Atasoy, 17. ve 18. yy.., s. 82. 879 Gombrich, s. 303; Sanat Tarihi.., III, s. 478; C. Knay, Sanat Tarihi, Ankara, 1993, s. 84. 880 Turani, Dnya.., s. 402; Germaner, Barok.., s. 196. 881 Yetkin, Barok Sanat.., s. 56, 112, 128, 149; Bakr, Mimaride.., s. 22. 882 Yetkin, Barok Sanat.., s. 105; Germaner, Barok.., s. 195. 883 Germaner, Barok.., s. 195; Bakr, Mimaride.., s. 22. 884 Turani, Dnya.., s. 569; Germaner, Barok.., s. 195. 885 D. Kuban, Barok Mimari, mad., DBA, II, stanbul, 1993, s. 61. 886 Kuban, Barok Mimari.., s. 61; Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 266. 887 Kuban, Denemeler.., s. 134. 888 Kuban, Barok Mimari.., s. 61; Bakr, Mimaride.., s. 50.

878

152

slbu ile birlikte rokoko da ayn anda stanbula gelmitir889. Avrupa zentisinden ileri gitmeyen rneklerde, nc snf yabanc sanatlarn rol olmutur890. Sultan III. Ahmedin Parise eli olarak gnderdii Yirmisekiz elebi Mehmed Efendinin891 Fransz saraylarn ve bahelerini anlatan yazlar, saray evresi ve dnemin lkse dkn evrelerinde bir Bat modas oluturmutur. Fransadan bu yeni moday retici ve destekleyici kitap ve izimler getirtilmitir892. Bugn birou Topkap Saray Ktphanesinde bulunan bu belgeler, XVIII. yzyldan itibaren Osmanl mimarisini ve bezemesini etkileyen ana kaynaklar olmutur893. XVIII. yzyln ikinci eyreinde gelien rokoko bezeme arlkl barok slbu, Bat kaynakl olmasna karn, klsik Osmanl sanatna ve mimarisine alanmtr894. Trk zevkinin ve klsik sanat anlaynn bu yeni sanat slbuyla birlemesi tamamen kendine zg bir karaktere sahip Trk Barok slbunu dourmutur895. XIX. yzylda Avrupa ile kltr ve sanat iletiiminin daha da artmasyla, rokoko bezemelerle balayan bu yeni slup, giderek daha da baroklam, XIX. yzylda klasik izgilerle bulumu ve yzyl boyunca dier slplarla birlikte yaamn srdrmtr896. Trk Barounun gelimesinde , XIX. yzyl Osmanl mimarisine be kuak boyunca damgasn vurmu olan Balyan Ailesinin de nemli katklar olmutur897. Avrupann barok unsurlarndan ok, Fransz rokoko bezemesinin hakim olduu Trk Barokunda, natralist iek ve meyve motiflerinin yerini, belirli bir soyutlama ile barok akmn gereki olmayan iek dallar almtr. Bu yeni slba it bezemeler eme, sebil, kk, kasr, saray gibi mimari rnekleri ile cami ve trbe gibi dini yaplarn cephelerinde ve kalem ii duvar resmi olarak i
889 890

Kuban, Denemeler.., s. 134. Bakr, Mimaride.., s. 50. 891 Uzunarl, Osmanl.., IV, s. 205; Karal, Osmanl.., s. 56. 892 Kuban, Denemeler.., s. 286; Kuban, Barok Mimari.., s. 61; Aktepe, Ahmed III.., s. 37. 893 Kuban, Denemeler.., s. 287; Atasoy, 17. ve 18. yy.., s. 82. 894 Kuban, Barok Mimari.., s. 65. 895 Eyice, Bat Sanat Akmlar.., s. 286; Atasoy, 17. ve 18. yy.., s. 82; Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 266; Kuban, Denemeler.., s. 287. 896 Kuban, Barok Mimari.., s. 65. 897 Eyice, Bat Sanat Akmlar.., s. 287.

153

bezemelerinde uygulanarak klsik bezeme unsurlarnn kademeli olarak yok olmasna neden olmutur. 3.2. Rokoko slbu Rokoko, Franszcada akl ta898, deniz kabuu899, snger ta gibi ii ve yzeyi delik-deik ta900 anlamna gelen roca ile901 (Rokay) ile barocco (barok) szcklerinin birletirilmesiyle oluturulmu902 bir kelimedir. Rokoko, Avrupada, Rnesans izleyen talyan ve Alman Barok slplarn hibir zaman benimsemeyerek, bir tr klsisizmde direnen Fransz kltr ve sanatnda903, XVIII. yzyl banda Pariste balayp btn Fransa ve Avrupada yaygnlaan bir bezeme slbu904 olmutur. Rokoko slbunun, sevimli, k, rafine, neeli ve oyunsal bir yanndan sz edildii gibi tuhaf, hayali, egzotik, pitoresk905 ve fazla gsterili olduu da sylenmitir906. zellikle XV. Louis dneminde geliip gerek ifadesine kavutuu iin, XV. Louis slbu907 olarak da anlan Rokoko slbu, Fransz kltrnde barokun yeni yorumu olarak kabul edilmitir908.

Z. Rona, Rokoko, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s.1567. Meydan Larausse, X, stanbul, 1979, s. 633; Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 271. 900 Arseven, Rokay slbu, mad., IV, s. 1674. 901 Rocaille (Rokay): XVIII. yzyl balarnda XV. Louis dneminde Fransada ortaya kan balangta talyan Rnesans slubundaki baheleri ssleyen manalardan ve stnlu havuzlardan etkilenerek kaya, deniz hayvan kabuklar sngerimsi doal ta vb. gibi tabii unsurlarn stilize edilmesiyle elde edilen bir eit bezeme tarz. zellikle gravrl bezemeler vastasyla btn Avrupaya yaylmasndan sonra btn sanat dallarn etkileyen Rokoko adl yeni bir slubun Rokokoya bazen Rokayda denir) domasna yol amtr. Rokoko slubu, XV. Louis slubu da denilen Rokay slubu 1730dan sonra yaygnlam ancak 15 yl gibi ksa bir sre sonra etkisini yitirmitir. Larausse..., s. 632; Arseven, Rokay.., IV, s. 1674; Eczacba.., Rokay, mad., III, s. 1567. 902 Antika.., Rokoko, mad., s. 348; Rona, Rokoko.., s. 1567. 903 D. Kuban, Rokoko, mad., DBA, VI, stanbul, 1993, s. 239. 904 Rona, Rokoko.., s. 1567. 905 Pitoresk : Durumu ve grn bir tablo konusu olmaya elverili bulunan manzara-nesne. Gnmzde canl, ekici, ho ve renkli anlamna gelen terim, ilk kez XVII. yzyln son yllarnda bir beeni olarak ortaya km ve resimde canl, arpc betimleme anlamnda kullanlmtr. Larausse..., s.165; Z. Rona, Pitoresk, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s. 1485. 906 Flavio Conti, Rokoko Sanatn Tanyalm, ev., E. Soley, stanbul, 1985, s. 3; Turani, Dnya.., s. 425. 907 Arseven, Rokay.., IV, s. 1674; Kuban, Rokoko.., s. 339. 908 Kuban, Rokoko.., s. 339.
899

898

154

Bu dnemde, barok slp, zellikle i sslemede gz kamatrc bir zenginlie ulaarak altn yaldzn hakim olduu bir bezeme zevkine dnmtr. Bu yeni bezeme anlaynda, birtakm kvrmlar ve kabartmalar kullanlmtr. Barokun ar sslemeli bu dnemine Rokoko denilmitir909. Mimariye ve bahelere de uygulanan bu slp910, temelde bir i mimarlk ve mobilya stili olmakla birlikte, gzel sanatlarla kk el sanatlarnda da

kendini gstermitir. Bu dnemde el sanatlar byk deer kazanm, mobilyalar, aynalar, porselenler, gmler ve ipekli dokumalar en gzel an yaamtr911. Rokoko slbunda, mmaride zgn yaptlar yaratlamam912 fakat bir i mekan kavram gelierek binann dier ksmlarndan soyutlanm ve ayr bir nite olarak kabul edilmitir913. Bir i dekorasyon slbu olarak gelien Rokoko, binalarn d cephelerinde ok az etkili olmutur914. mekanda ise, hibir yzeyi olduu gibi brakmamak, bir duvarn ya da tavann her yann bezeme ile doldurmak, bunu kendine zg motiflerle bezemek, bu slbun zellikleri olmutur915. Rokoko slbu, XVIII. yzylda Lle Devrinden sonra916 Trk sanatnda zellikle i mmari dekorasyonda ve tezyn sanatlarda etkisini gstermitir. Fransada Rokoko slbu, XV. Louisle en ihtiaml gnlerini yaamtr. Rokoko slbunun Trk sanatna girdii dnem, Sultan I. Mahmud (17301754) dnemidir917. Ayrca Fransz eliler vastasyla saraya getirilen mobilya, saat, deerli silahlar gibi hediyeler918, Fransz mhendislerle birlikte gelen bezeme sanatkrlar ve Fransadan getirilen izilmi modeller919 de, bu slbun benimsenmesinde nemli rol oynamdr. yaparken de

irili ufakl yuvarlak izgilere yer vermek, yaprak, iek, deniz kabuu gibi

909 910

Eyice, Bat Sanat Akmlarnn.., s. 287. Arseven, Rokay.., IV, s. 1676. 911 Conti, Rokoko.., s. 3. 912 Sanat Tarihi.., III, s. 556. 913 Conti, Rokoko.., s. 3. 914 Bakr, Mimaride.., s. 39. 915 Bakr, Mimaride.., s. 38. 916 Kuban, alar Boyunca.., s. 198. 917 Kuban, Rokoko.., s. 339. 918 Arel, stanbul.., s. 10. 919 Kuban, Rokoko.., s. 339.

155

Batdan gelen her akma artk iyice alm olan Trk sanatnda920, biraz gecikmeyle de olsa bu yeni bezeme anlay i sslemede, mefruatta ve kk sanatlarn eitli dallarnda kullanlmtr921. XVIII. yzylda Trk sanatn ynlendiren bu yeni slbun etkisiyle, bezemenin yabanclamasna karlk, lkeye has bir zevk de olumutur. Bundan dolay Batdakinden biraz daha farkl olan bu tarza Trk Rokokosu denmitir. XVIII. yzylda, barok ve rokoko slplarnda kullanlan motiflerin benzerliinden dolay, bu iki slbu birbirinden ayrmak bir hayli g olmutur. Fakat Trk sanatnda barok, genel olarak btn mmariyi, rokoko ise bezemeyi tanmlamak iin kullanlan ve birbiriyle kartrlan terimler olmutur922. Bu dnemde yaplm saraylardaki birok oda, alafranga modasna uymak amacyla rokoko slbunda tezyn edilmi, denmi ve bu slpta ok sayda emeler, sebiller ve binalar ina edilmitir923. XIX. yzylda mmaride, Ampir slp uygulanmaya balad halde, bezeme anlaynda ve kullanm eyalarnda Trk Rokokosu slbunda eserler retilmi924 ve bu anlay, merutiyete kadar devam etmitir925. 3.3. Ampir slbu Ampir (Fr. Empire imparatorluk) slbu, adn Napoleon Bonapartenin Fransada kurduu imparatorluktan almtr926. Temelde bir bezeme, mobilya ve giysi stili olan slp, mimarlk, resim ve heykel alanlarnda da kendini gstermitir927. Napoleon (1804-1814) zamanndan balayarak, mimarlk, mobilya, giyim, tak gibi alanlar etkileyen, ilhamn antik Yunan ve Roma slplarndan alan ve Kral Louis-Philippe zamanna kadar yaklak otuz yl sren bir slp olmutur928.

Arseven, Rokoko, mad., IV, s. 1676. Eyice, Bat Sanat Akmlarnn.., s. 287. 922 Kuban, Rokoko..,s. 339. 923 Arseven, Rokoko.., IV, s. 1676. 924 Aksoy, Kitap.., s. 132. 925 Arseven, Rokoko.., IV, s. 1676. 926 S. Eyice, Empire, mad.,DA, XI, stanbul, 1995, s. 159. 927 S. Germaner, Ampir, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi I, stanbul, 1997, s. 88. 928 Arseven, Ampir slbu, mad., I, s. 59-60; Antika.., Ampir slubu, mad., s. 16; Turani, Ampir slubu, mad., s. 12; Szen-Tanyeli, Ampir slubu, mad., s. 19.
921

920

156

Bu slp, Fransada ve dier Bat Avrupa lkelerinde, Napeleon dneminden daha nce ortaya km olmasna ramen, onun hakimiyeti yllarnda gelimi ve yaygnlamtr929. Ampir slbu, yayld dier lkelerde bir oranda farkllamakla birlikte, ana zelliklerini korumutur930. slp, ngilterede Kralie Victoriadan dolay Victorian, Amerika Birleik Devletlerinde George Washingtonda dolay Georgian,931 Rusyada ise mparator VIII. Alexandre adna izafeten Alexandr slbu932 gibi adlarla anlmtr. Ayrca Ampir slbunun esas Antik a sanatndan alnan biim ve motiflere dayand iin, bu slba Bat sanatnda neo-klsik slp da933 denilmitir. Avrupa XVIII. yzyln son eyreinde siyasal ve ekonomik alkantlara sahne olmu, ilk byk patlama 1789 Fransz devrimiyle yaanmtr934. Devrimden sonra Fransada mimarlk on yl sreyle durmu, mparatorluk dneminde ekonominin yeniden dzelmesiyle mimarlk etkinlikleri artmtr935. Antik sanata yeniden dn olan Ampir slbun douunda, Alman arkeolog ve sanat tarihi Winckelmannn giderek zlm, safln ve soyluluunu yitirmi Avrupa sanatn, kendi z kayna antikiteye dndrmeye ynelik grleri ve buna bal olarak antik Yunan ve Roma sanatn canlandrma abalar nemli etkenlerden saylmtr936. Batda XVIII. yzyl sonlarnda, arkeoloji bilimine937 ve antik sanata doru byk hayranlk ve merak uyanm, bunun sonunda eski Yunan ve Roma sanatnn olduu gibi deil de, sadeletirilmi haliyle938 Bat mmarisine uyguland bir slp domutur939. Antik sanata duyulan hayranlk sonucu doan Ampir slbu, Fransada Napoleonun imparatorluk dneminde glenerek Avrupa mmarisine hakim olmutur940.

929 930

Eyice, Empire..,s. 159. Szen- Tanyeli, Ampir.., s. 19. 931 Eyice, Bat Sanat Akmlarnn.., s. 287. 932 Arseven, Ampir.., I, s. 60. 933 Eyice, Empire.., s. 160. 934 . Ycel, 18. ve 19. yzyl Bat Sanat, www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/ batisanati.htm, E.T. 15.10.2006. s.2. 935 Germaner, Ampir.., s. 88. 936 Ycel, Bat Sanat.., s. 2. 937 Antika.., Ampir.., s. 17; Eyice, Empire.., s. 160 938 Szen-Tanyeli, Ampir.., s. 19. 939 Eyice, Bat Sanat Akmlarnn.., s. 287. 940 Eyice, Empire.., s. 160; Germaner, Ampir.., s. 88.

157

Napoleonun Msr ve talyada kazand zaferler, bir yandan bezeme simgelerinin savala ilikili bir nitelik kazanmasna neden olurken, bu lkelerin gemiteki mmari eserlerinin, byklk ve soyluluk gibi biimsel zellikleri Fransz mimarlarnca da rnek alnmtr941. Bu durum, dnemin antik sanata kar uyanan merakyla da rtmtr. Antik Yunan ve Roma medeniyetlerine it sanattan alnan mimari unsurlar, Barok slbunun ar kvrak, hareketli ve ar izgilerinin yerini almtr942. Byklk etkisinin aranan bir zellik olduu bu slpta, yaln Antika biimleri kullanlm, bezeme kendinden nceki dnemlere gre olduka snrl tutulmu943. dz yzeylerde ok alak kabartmaya yer verilmitir944. Napoleonun zel dairelerinin mobilyalarn tasarlayan dnemin nl mimarlar Fontaine ve Percier945 dekorasyon ve mobilya tasarmlar ile Ampir slbunun gelimesine byk katkda bulunmulardr946. te yandan, resim alannda da bizzat imparatorun dostu olan sanat ressam J.L. David, yeniden eski gereki, gzlemci anlaya dnm ve resimlerinde yumuak uyumlu izgilerin dengeli dzeni grlmeye balanmtr947. Napoleon dneminde en parlak an yaayan Ampir slbu, XIX. yzyln ortalarnda btn Avrupaya yaylmtr. Napoli yaknlarnda Cesarta Sarayn ina eden Flaman kkenli mimar L. Vanvitelli, Avrupada neo-klasik slbun bata gelen sanatlarndan olmutur948. ngiltere, Amerika, Rusya ve hatta smrge devletlerini de etkisi altna alm olan bu slpta, birok eserler retilmitir. Ampir slbu, Osmanl mparatorluunda XIX. yzyl balarnda, zellikle birok yenilikleri devlete yerletirmeye alan Sultan II. Mahmud (1808-1839) dneminde balam949, ondan sonra tahta kan Sultan Abdlmecid

Germaner, Ampir.., s. 88. Eyice, Empire.., s. 160; A. dekan, Ampir slubu, mad., DBA, I, stanbul, 1993, s. 248. 943 Szen-Tanyeli, Ampir.., s. 20. 944 Germaner, Ampir.., s. 88. 945 Arseven, Ampir.., I, s. 60; Germaner, Ampir.., s. 88; Antika.., Ampir.., s. 17. 946 Germaner, Ampir.., s. 88; Antika.., Ampir.., s. 17. 947 Turani, Dnya.., s. 436-437. 948 Eyice, Empire.., s. 160. 949 S. Eyice, XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, S. IX-X, stanbul, 1981, s. 169; dekan, Ampir slubu.., s.248.
942

941

158

dneminde de gelierek yaygnlam, bu slpta cami, eme v b. antsal yaplar yaplmtr950. Osmanl Devletinde, Batllama srecinin yeni bir aamasnn yaand II. Mahmud dneminde Ampir slbu, Fransa ile srdrlen siyasal ilikiler vastasyla eitli sanatlara yansmtr951. Sultan II. Mahmud zamannda Fransadan Trkiyeye eitli yollarla gelen baz sanat eyalar952 ile, stanbula gelen yabanc sanatlar953, bu yeni slbun Osmanl sanatna girmesinde ve gelimesinde etkili olmular ve yabanc etkili Osmanl sanatnn yeni bir evresini oluturmulardr. Ayrca Avrupa lkelerinde bilhassa talya ve Fransada renim grm Ermeni asll Balyan ailesinden mimarlar954, bu sanat slbunun stanbuldaki uygulayclar olmulardr. Ampir slbun, Osmanl mimarisine girdii dnemde, Barok ve Rokoko slplar da bir sre daha uygulanmaya devam etmi, bir grup yapda Ampir slbuyla birlikte uygulanmtr955. Nusretiye Camii bu slplarn birlikte uyguland nemli eserlerdendir. Ampir slbu balangta, dini mimaride pek kullanlmamtr. Fakat XIX. yzyl ortalarnda bu slbun dn mimaride hakimiyeti balamtr. Hrka-i erif (1851), Dolmabahe (1853), Ortaky (1854) ve Kthanede alayan Camilerinde, bu slbun zellikleri aka grlmektedir956. Genel olarak, Trk Baroku ve Ampiri arasnda kesin bir izgi izmek zordur. Eserlerde her iki slbun da zelliklerini tayan unsurlar mevcuttur. Ampir slbu aksettiren stanbuldaki en belirli eser, Balyanlar tarafndan yaplan Divanyolu Caddesinde bulunan Sultan II. Mahmud Trbesidir957. Osmanl mmarisinde, Ampir slbunda eserler verilmi, fakat zellikle dni mmaride, geleneklere bal cami tipinden vazgeilmemi, ancak ayrntlarda bu slba it unsurlara yer verilmitir958. Bat Ampir slbunun Trk

950 951

Eyice, Empire.., s.160; Germaner, Ampir.., s. 88. Cezar, Osmanl Bakenti.., s. 456; dekan, Ampir slubu.., s.248. 952 Arseven, Ampir.., I, s. 62. 953 Eyice, Empire.., s.160. 954 Eyice, Bat Sanat Akmlar.., s. 287; Batur, Balyan Ailesi.., s. 955 dekan, Ampir slubu.., s.248. 956 dekan, Ampir slubu.., s. 248. 957 O. Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul, 1986, s. 435; Szen-Tanyeli, Trk Ampiri, mad., s. 242; Eyice, Empire.., s. 162. 958 Eyice, Empire.., s. 162.

159

sanat iinde milli kltr ile ekillenmesi sonucunda Trk Ampir slbu959 domutur. Avrupadaki rneklerinde grlen slplam insan ve hayvan figrleri960 yerine Trk Ampir slbunda bitkisel kkenli vazo iinde iek, ular sivriltilmi akant yapraklar, yaprak formunda S ve C kvrmlar kullanlmtr961. Ampir slbunun etkisi saray ve konutlarn duvar bezemelerine de yansmtr. zellikle Topkap Saraynda III. Osman Kknn duvarlar ve Vlide Sultan Yemek Odas duvarlar, manzara resimleriyle bezenmitir962. Yine bu dnemde stanbul-Boaziinde sahil saraylar, yallar ve kkler yaplm, bu yaplarn duvar ve tavanlarnda kalem ii bezemelere ve manzara konulu duvar resimlerine geni lde yer verilmitir. Bu bezemeler ve duvar resimleri, yerli aznlktan ustalar ve Batdan gelmi yabanc ressamlar tarafndan yaplmtr963. Kandillide Kbrsl Mustafa Paa Yals, en iyi rneklerden biridir. XIX. yzylda Trk sanatna girmi olan Ampir slbu, daha ziyde mimari ve mimari bezemede etkili olmu, tezhip gibi tezyn sanatlarda, TrkBarok-Rokoko slbunda eserler retilmeye devam edilmitir964. Ampir slbu, XIX. yzyln sonlarnda eklektik (karma) slba yerini brakmtr. 3.4. Eklektik slbu Semecilik de denilen bu slp, felsefede birbirinden ayr dnce paralarn yeni bir dnce btnnde kaynatrma, btne kavuturma yntemidir965. Sanatta ise, baka alarn sanatlarna ynelip onlarn slplarndan seilen eleri yeni bir tasarm iin kullanma eylemidir966.

959 960

Arseven, Ampir.., I, s. 60; Eyice, Empire.., s. 160. Arseven, Ampir.., I, s. 62; Antika.., Ampir.., s. 17; dekan, Ampir slubu.., s. 248. 961 Arseven, Trk Ampir slbu, mad., I, s. 62; dekan, Ampir slubu.., s. 248. 962 dekan, Ampir slubu.., s. 249. 963 Eyice, Empire.., s. 161. 964 Aksoy, Kitap.., s. 132. 965 . Glen, Eklektizm, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi I, stanbul, 1997, s. 505. 966 Turani, Eklektisizm, mad., s. 37; Szen-Tanyeli, Eklektisizm, mad., s. 74.

160

Eklektik slp ise, deiik sanat slplarndan alnan biimlerin farkl bir anlay ve tasarm iinde yeni bir eserde kullanlmasyla967 ortaya km olan slba verilen isimdir. Eski slplarn kullanlmas ve uzlatrlmasna dayanan, sanatsal bir anlay olan eklektizm968 (semecilik), her dnemde zellikle de XIX. yzylda Avrupada uygulanmtr969. Bu dnemde Avrupada Grekleme, Gotikleme, Rnesanslama gibi denemelerin yan sra, Asya ve Afrikann eitli blge ve lkelerinin sanatlarndan, mmarlndan semeler, aktarmalar yapmak ya da hayal rn bir takm benzetmelere bavurmak da egzotik eklektizmin grevi olmutur970. Sonunda btn gemi slplardan seilmi ya da uydurulmu unsurlardan yeni bir birleime gitme dncesiyle, XIX. yzyl mimarlnda karmak bir semecilik anlay bu dnemde etkili olmutur971. Gotik slptan Hint mimarisine kadar her eyi kartran ve Avrupay sarm olan Eklektik slp, Osmanl Devri Trk sanatnda, XIX. yzyln sonlarna doru Sultan Abdlaziz dneminde (1867-1876) etkili olmutur972. Bu slbun zellii, Trk-slm sanatlarndan alnma baz motif ve unsurlarla, eitli Bat sanatlarndan alnan biimlerin kaynatrlarak tek bir yapda uygulanm olmasdr973. Bu dnemde, stanbulda alma imkn bulmu olan yabanc mimarlar ve Levanten mimarlar, bildikleri ve sevdikleri Bat slplarna it biimleri, Trk sanatna it unsrlar ile birletirerek, yeni bir sanat akm oluturmular ve farkl karakterde eitli yaplar meydana getirmilerdir974. Bunlarn arasnda 1871 tarihli Aksaray Valide Camii975, bata gelen rneklerdendir976.
Szen-Tanyeli, Eklektisizm s. 74. Antika, Semecilik, mad., s. 365. 969 Byk Larausse.., XX, s. 10293. 970 Glen, Eklektizm.., s. 506. 971 Glen, Eklektizm.., s. 506. 972 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 283; O. Aslanapa, Osmanl Devri Mimari Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 236. 973 Eyice, Bat Sanat Akmlarnn, s. 288; Eyice, XVIII. Yzylda, s. 175. 974 Eyice, Bat Sanat Akmlarnn, s. 288; Eyice, XVIII. Yzylda, s. 175. 975 C.E. Arseven ve A. Kuran bu yapy, Barok ve Ampir gibi Batl sanat slplarna bir tepki olarak domu Trk-slam anlayna dayanan yeni klsik akmn bir rn olarak zikretmilerdir. Arseven, V, s. 2089; A. Kuran, Osmanl, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s. 1398. 976 Aslanapa, Trk Sanat.., s. 283; Eyice, Bat Sanat Akmlarnn, s. 306.
968 967

161

Bu eklektik karma- slp, yeni yetien baz Trk mimarlarn tepkisi ile karlam ve bylece eski Trk sanatna dn abas iinde Trk Neo-Klasii (1. Milli Mimari Akm) ad verilen yeni bir anlay domu, XIX. yzyln sonlarndan itibaren, bata stanbul ve daha sonra Anadoluda bu anlayta eserler verilmitir977. Eklektik slp, mimari ve mimari sslemede etkili olmu, barok ve rokoko slplarnn uyguland kitap sanatlarnda ve levha bezemelerinde uygulanmamtr. B- CAMLERN KALEM BEZEMELERNN DEERLENDRLMES Kalem ii tezynt, Osmanl camilerinde kubbe mimarisinin gelimesiyle, erken dnemden itibaren, yeni bir anlayla gelimi, zamanla Osmanl mimarisinin etkili bir bezeme eidi olmutur. Klsik dnem olarak bilinen XVI. yzyl kalem ii tezyntnda, rm (ekil-9), bulut (ekil-7), haty (ekil-1), Pen (ekil-2), gonca (ekil-4), yaprak (ekil-5) gibi motiflerin kullanld desenler, devrinin tezhip anlaynda ve kalitesinde uygulanmtr. Yine bu yzylda, Osmanl tezyntnn zgn slbu sz yolu978 (Resim-3,4), dier tezyni sanatlarda olduu gibi, kalem ii bezemelerinde de kullanlmtr. Bu dnemde sva st (Resim-9) ve ahap st (Resim-12) kalem ii bezemeleri ile malakri (Resim-13,14) en ok kullanlan teknikler olmutur. Bunlarn yan sra, deri-bez st (Resim-4), ta-mermer st (Resim10,11) kalem ii teknikleri de kullanlmtr. XVII. yzyl ikinci yarsndan itibaren, nakkalar, Avrupadan gelen yeni etkilerle, klsik Osmanl motif ve desenlerini yeni anlaylarla boyamaya balamlardr. Dz yzeyler halinde srlen renkler tonlanmaya balam, iekler hacimlenmi979 ve Bat sanatna it bezeme unsurlar kalem ii bezemelerde grlmeye balanmtr.

977 978

Aslanapa, Trk Sanat.., s. 283; Eyice, Bat Sanat Akmlarnn, s. 288; Mhir, Sz Yolu.., s. 28. 979 Derman, Trk Tezhip.., s. 295; Bac, Boyal Naklar.., s. 743.

162

Batdan gelen en nemli faktrlerden olan ve bu dneme kadar Osmanl sanatnda hi grlmemi k-glge denemeleri ve renklerin akl-koyulu kullanm, bezemeye perspektif vererek derinlik kazandrmtr980. XIX. yzyl Osmanl camilerinin kalem ii bezemelerinde grlen motifleri ve tasvirleri u ekilde gruplandrabiliriz. 1. Bat Karekterli Stilize Motifler Batl bezeme unsrlarnn Trk sanatna girmesiyle, XIX. yzyl kalem ii tezyintnda yeni bir anlay hakim olmutur. Barok, rokoko, ampir gibi yabanc sanat slplarnn etkiledii kalem ii bezemesinde, klsik motiflerin yerini, plastik etki brakacak ekilde, ta bezemede de grlen C, S kvrmlar, istiridye motifleri, akant yapraklar ve barok kartular almtr (ekil-21). Bu motiflerde, reklendirmeyle verilen hacimlendirme, ta bezemeye gre daha etkileyicidir. XIX. yzylda, bezemede grlen barok-rokoko karm slba, ampir slbun da eklenmesiyle, hangi motifin veya desenin, hangi slba it olduunu semek imknsz hle gelmitir (ekil-22). Fakat Bat kaynakl motiflerin ou, Trk sanatkrlarnn szgecinden gemi, klsik sanatlarn etkisinde yeni bir kimlik kazanmtr. Hatay (ekil-1), gonca (ekil-4), bulut (ekil-7), zencerek (ekil11) gibi klsik motifler, Bat sanat etkisiyle tamamen kaybolmu, barok, rokoko ve ampir slplarnn etkiledii XIX. yzyl kalem ii bezemelerinde kullanlmamtr. Klsik slba it rm motifi (ekil-25) esnek ve kvrml hatlara sahip bir motif olmas nedeniyle, Bat kaynakl bezeme unsurlar olan C, S kvrmlarna ve barok kartulara dnmtr (ekil-26,27,28). Pen motifi (ekil-29) hacimlendirilmi ve baz anatomik deiimler yaplarak akant yapra gibi Batl motiflere benzemitir (ekil-30). Klsik slba it, zellikle szyolunda grlen haner yaprak motifi (ekil-31), XIX. yzyl barok, rokoko ve ampir slplarna it kalem ii bezemelerinde, hacimlendirilmi ve glgelendirilmi ekilde, Batl bir bezeme unsuru gibi kullanlmtr (ekil32,33,34).

980

Aksoy, Kitap.., s. 132.

163

Trk sanatkrlarnn Batl bezeme unsrlarn, klsik motiflere gre yorumlamalar sonucunda, daha sonra Trk Baroku, Trk Rokokosu ve Trk Ampiri denilen, Batdan farkl bir bezeme anlay domutur. Bu dneme it bezemelerde, klsik motiflerin yerini balangc ve bitii olmayan, birbirini tekrarlayan helezonlar alm, klsik bezeme anlayndaki motif zenginlii tamamen kaybolmutur. Barok ve rokoko karakterli bu bezeme unsurlar, zellikle mimari bezemelerde, kitap sanatlarnda ve levha tezyntnda youn olarak kullanlmtr. XIX.yzyln ikinci yarsnda, eklektik slbun da mimariyi etkilemesiyle, kalem ii bezemelerinde, dier slplarn yan sra, eklektik slba it bezeme unsurlar da kullanlmtr. Barok-rokoko karakterli motiflerin yer ald, en erken tarihli kalem ii bezeme rnekleri, Topkap Saray III. Ahmed Yemi Odasnda981 bulunmakta olup (Resim-244), dni yaplarda ise, Nur-u Osmaniye Camii (1755)982, Bat tarznda kalem ii bezemeleri uygulanm ilk rneklerdendir. Barok-rokoko ve ampir bezeme unsrlar, ieki (Kk Selimiye) (1836) (Resim-26), Ortaky (1845) (Resim-46), Tevikiye (1854) (Resim-52), Dolmabahe (1855) (Resim63,65), Sadbd (1862) (Resim-74), Altunizde (1866) (Resim-85,86), Zht Paa (1884) (Resim-114), Cihangir (1889) (Resim-137) ve Galip Paa (1899) (Resim-159) Camilerinde, Anadoluda ise; Yozgat- Baavuolu (1801) (Resim-168,171), Mula- eyh (1831-1897) (Resim-219) ve Kurunlu (1853) (Resim-228,229) Camilerinde, kubbe, pandantif ve duvar yzeylerinde, ya kendi balarna ya da duvar resimleriyle birlikte onlar saran barok kartular halinde kullanlmlardr. Dneminin dier camilerinden farkl olarak, Nusretiye Camii (1826) kalem ii bezemeleri, genel dzeni bakmndan klsik formu andrmaktadr (Resim-30). Yapnn mimarisine hakim olan barok ve ampir slplar, kalem ii bezemesinde de etkili olmutur. Bat unsru motiflerle birlikte, pen ve rmi meneili motifler, Bat tarznda glgelendirilmi - hacimlendirilmi ve tamamen Bat karekterli bir bezeme unsru haline getirilmitir (Resim-31,32). skdar Selimiye Camii (1805) kalem ii bezemelerinde yer alan klsik anlaytaki
Arel, stanbul.., s. 42; Cezar, Sanatta.., I, s. 45; Bac, Boyal Naklar.., s. 755. Aslanapa, Osmanl Devri.., s. 395; D. Kuban, Osmanl Mimarl, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 689-690.
982 981

164

motiflerin (Resim-17), Nusretiye Camiinde Batl bir zellik kazand grlmektedir (Resim-31). Eklektik slpta yaplm olan Silivrikap Bl Sleyman Aa (1863) (Resim-80,81), Fuat Paa (1865) (Resim-99), Aksaray Vlide (1871) (Resim103,104) ve Yldz Hamidiye (1886) (Resim-126,127) Camilerinin kalem ii bezemelerinde, esinlenmelerinin Sarayna
984

arlkl yan

olarak

oryantalist983

bir

etki

hakimdir.

Hint

sra, Marib-Endls mimarlna,

hatta Elhamra

dayanan anlayta uygulanm bezemelerde, klsik slba it rmi

motifinin bozuk taklitleri kullanlm (ekil-23), altn yaldz, lacivert, mavi, krmz, oksit sar gibi klsik renkler tercih edilmitir. zellikle bir saray niteliinde bezenmi olan Aksaray Vlide ve Yldz Hamidiye Camilerinin kalem ii bezemeleri, Marip-Endls bileenli Avrupa Oryantalizminin ba yaptlarndan biri olan Almanya- Wilhelma Saray985 (1852) (Resim-245) ve ayn anlayla bezenmi Beylerbeyi Saray (1864) (Resim-257) kalem ii bezemeleriyle paralellik gstermektedir. 2. Natralist slpta Motifler Osmanl sanatnda, XVI. yzyln nl mzzehibi Karamemi986, klsik kurallarn dna km ve bahe ieklerini (gl, lle, karanfil, bahar dallar vb.) ksmen slplatrlarak yeni bir akmn ncs olmutur (ekil-6). Fakat Bat sanatnn etkisinde, natralist slpta glgelendirilerek bezenmi ve hacim kazandrlm iek tasvirleri ise XIX. yzylda farkl bir ekilde yorumlanmtr. Bazen tek bana, bazen de toplu halde bir vazonun iinde veya kurdeleyle balanm olarak buket eklinde tasvir edilen iek motifleri, bu dnemde kalem ii bezemeleri, kitap sanatlar ve levha tezyntlar bata olmak zere, btn bezeme sahalarnda sevilerek kullanlmtr. Topkap Saray, III. Ahmed Yemi Odas (Resim-244) duvarlarnda grlen natralist slpta iek tasvirleri, bu slbun ilk rnekleri olup, XVII. yzyldan beri benimsenmi bir bezeme anlaynn devam niteliindedir. Fakat burada, dierlerinden farkl olarak,

983 984

Saner, 19. Yzyl.., s. 63, 66, 91. Saner, 19. Yzyl.., s. 15. 985 Saner, 19. Yzyl.., s. 18. 986 Tannd, Kitap ve Tezhibi.., s.882.

165

motifler

Bat

tarz

resim

tekniinde

ilenmi,

glgelendirilmi

ve

hacimlendirilmitir. stanbulda Sadbd (1862) (Resim-91,74) ve Altunizde (1866) (Resim-85) Camilerinde, Anadoluda ise Yozgat Baavuolu (1801) (Resim174,177), Yazr Beldesi (1803) (Resim-212) ve al-Kocaky (1801) (Resim187) Camilerinde, natralist slpta iek bezemeleri, vazolar iinde veya

kurdeleyle balanm buketler eklinde, sva ve ahap zerinde uygulanmlardr. Altunizde Camii kubbesinde yer alan vazo iinde natralist slpta ilenmi iek bezemeleri, Sadbd Camii bezeme rneklerine gre kompozisyon ve iilik bakmndan daha niteliklidir. Fakat Sadbd Camii bezemeleri, orijinal olmayp sonradan kt bir iilikle yenilenmitir. Baavuolu Camiinde, mahfil alt tavannda ve duvarlarda yer alan natralist slpta ilenmi iek bezemeleri, bakentten uzak bir yap olmasna ramen, bakentteki rneklerine edeer Bat tarznda kaliteli bir iilie sahiptir. Bunda, bakentle iliki ierisindeki, XVIII. yzyl son eyreinde Orta Anadoluya hakim olan apanolu987 slalesinin etkisi olmaldr. Yazr Beldesi Camii (1803) bezemeleri (Resim-196) III. Ahmed Yemi Odasyla (Resim-244) cephe dzenlemesi ve bezeme anlay asndan ok benzerlik gstermektedir. al Kocaky Camii (1801) (Resim-187,188) kalem ii bezemeleri, renk anlay, iilik ve tavan dzenlemeleri bakmndan Yazr Beldesi Camiiyle (1803) nemli benzerlie sahiptirler. Yapm tarihleri yakn olan bu camilerin bezemelerinin ayn sanat veya sanatlar tarafndan yaplm olmas mmkndr. 3. Duvar Resimleri XVIII. yzylda, minyatr sanatnn zelliini yitirmesiyle yerini baka resim teknikleri almtr988. Bat sanat tesiriyle, i mimari bezemede yeni bir anlay hakim olmutur. Duvardaki barok sslemelerin ve kartularn arasna, yer yer manzara tasvirleri ilenmeye balanmtr. Bunlar, Bat tarz resim anlaynda ilenmi fakat Batdaki rnekleri gibi ya sva zerine (Fresk) deil, kalem ii tekniinde uygulanmlardr989. Perspektifin ve k-glgenin kullanld bu duvar

987 988

Ark, Tasvir Sanat.., s. 27. Renda, Batllama.., s. 194. 989 Ark, Osmanl.., s. 423.

166

resimleri, minyatr sanatndan Bat tarznda tuval resmine gei evresini yanstan nemli rneklerdir. Bakentten yaylan bu yeni duvar resmi tr, mparatorluun her kesinde benimsenmitir. nceleri, bakentten getirtilen sanatlar, bu yeni duvar resmini yerel ustalara tantm olmaldrlar. Bundan sonra ise usta-rak usl ile Anadoluda yaylm olmaldr990. 3.1. Manzara Tasvirleri Duvar resimlerinde en ok ilenen konularn banda manzara tasvirleri yer almaktadr. Kanuni Sultan Sleyman dneminde, Matrah Nasuhun Sleymannme ve Beyan- Menzil-i Sefer-i Irakeyn991 adl eserlerinde grlen, belli yerlerin tasviri olarak yaplm figrsz minyatrler, Bat tarznda manzara resimlerinden farkl olarak, belgesel kitap resmi niteliinde, tamamen minyatr tekniinde yaplm manzara tasvirleridir (Resim-247). Bat tarz manzara resimlerinin en erken tarihli rnekleri, XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren grlr ve ou Topkap Saray harem blmndedir992. I. Abdlhamid (1774-1789), III. Selim (1789-1807) ve II. Mahmud (1808-1839) dnemlerinde bezenmi bir ok odada, tavan eteklerini dolaan eritlerde ve duvarlarda panolar iinde manzara resimleri bulunmaktadr993 (Resim-248,249). Anadoludaki camilerin aksine stanbul camilerinde, manzara tasvirlerine rastlanmaz. Anadoluda Yozgat Baavuolu (1801) (Resim-

178,179,180,181,182,183,184), Acpayam- Yazr Beldesi (1803) (Resim197,198,199,200,201,202,203) Mula eyh (1830-31) (Resim-220,221,222,223) ve Kurunlu (1853) (Resim-230,231,232) Camilerinin kubbe ve duvarlarnda, manzara tasvirleri bulunmaktadr. Yozgat Baavuolu, Mula eyh ve Kurunlu Camilerinde yer alan tasvirler, perspektif ve k-glge kullanlarak Bat tarznda ilenmilerdir. Mimari eserlerde manzara resimleri konu bakmndan iki ekilde ilenmitir:

990 991

Renda, Batllama.., s. 192. aman, Minyatr.., s. 897. 992 Renda, Batllama.., s. 80-81. 993 Renda, Resim ve Heykel.., s. 936.

167

3.1.1. Belli Yerlerin Tasviri Bu tr resimlerde, tasvir edilen yerin neresi olduu kesinlikle bellidir. Bunlarn banda Mekke-Medine tasviri gelmektedir. Sadece kalem ii bezemede deil, ini, hal ve kitap sanatlarnda zellikle Delil-l Hayrat adl dua kitaplarnda (Resim-250) ok sayda rnekleri yer almtr. Bunlarn dnda, belli bir yerin tasviri olabilecek duvar resimleri de ilenmitir. Birgi - akraa Konanda(1761-67), zmir ve stanbul manzaralar olmas gereken tasvirler yer almaktadr994 (Resim-251). Ayrca, Elaz- Harputta bir konakta, Ali Miralaygil (1861-1939)995in imzas bulunan ve Harputa it olduu aka belli bir manzara tasviri bulunmaktadr. Aydn - Koarl Cihanolu Camiinin (1834-35) kble duvarnda (Resim226) ve Mula Kurunlu Camii (1853) kubbesinde (Resim-229) Mekke tasvirleri bulunmaktadr. Bu tasvirlerden Mula Kurunlu Camiinde bulunan Mekke

tasviri olduka baarl olup, Bat tarz resim tekniini bilen bir sanat tarafndan yaplm olmaldr. Koarl Cihanolu Camiindeki tasvirde ise minyatr zelliklerinin devam ettii grlmekte olup (Resim-226) Soma Hzr Bey Camii (1791-92), son cemaat yerinde bulunan Mekke ve Medine tasvirleriyle slp bakmndan benzerlik gstermektedir (Resim- 252). 3.1.2. Hayali Yerlerin Tasviri Bu tr resimlerde belli bir yer tasvir edilmeyip, hayali manzaralar yer almaktadr. Manzaralar ierisinde bazen mimari tasvirlere de yer verilmekle birlikte genel olarak tabiat tasviri, resme hakim grnmektedir. Bu guruba giren, hayali manzaralar olduu dnlen rnekler, Yozgat Baavuolu Camii (1801) mahfil balkonu etek ksmnda (Resim-179,180,181, 182,183) Mula eyh Camii (1830-31) tavan eteklerinde (Resim-178, 179,180,181,182, 183,184) ve Mula Kurunlu Camii (1853) kubbesinde (Resim-230,231,232) yer almaktadr. Fakat, bu resimlerin bazlarnda tasvir edilen yerin neresi olduu belli olmasa da, ou zaman bir blgenin zellikle de bulunduklar yerin genel zelliklerini yanstmaktadrlar. rnein eyh Camiinde grlen am aal tepelerin ve ky evlerinin tasviri, Mulann am aac kapl
994 995

Ark, Tasvir Sanat, s. 86. Ark, Tasvir Sanat.., s. 141.

168

tepeleri ve kylerinden esinlenerek ilenmi olmaldr. Ayrca deniz manzaral resimlerde de Mula blgesinde bulunan deniz kylarndan genel grntler tasvir edilmi olmaldr. Fakat, Yozgat Baavuolu Camiinde bulunan manzara resimleri, belli bir evre olarak tanmlanamam, tamamen hayal rn manzara tasvirleridir. Bu resimler, bakent slbuna edeer nitelikte olup, kompozisyon ve iilik olarak Topkap Saray III. Selim Mek Odas996 (Resim-248) duvar resimleriyle aralarnda byk benzerlik vardr. Yine Yozgat apanolu Camii (1777-79) mahfil tonozunda bulunan bir ky manzaras, blgeyle hi alakas olmayp tamamen hayal mahsl bir kompozisyondur. 3.2. Yap Tasvirleri Yap tasvirleri, duvar resimlerinde, manzara resimlerinden sonra, en ok ilenen konulardandr. Genellikle cami tasvirleri ok grlmekte olup, bazen ev, kale, kpr gibi yaplar da tasvir edilmitir. Cami ve dier yap tasvirlerinin bir ou camilere ilenmi ayrca baz evlerin odalarnda da yer almtr. Bunlar genellikle Sleymaniye, Selimiye, Sultan Ahmed gibi nl camilerin tasvirleri olmakla birlikte, hayali bir yap veya tasvirin ilendii caminin kendisi de resmedilmitir. Acpayam-Yazr Beldesi Camii (1803) duvarlarnda hangi yapya it olduu belli olmayan hayali cami tasvirleri bulunmaktadr (Resim-198-202). Mula Kurunlu Camiinde (1853) ise, Yozgat apanolu Camiinde (177779) olduu gibi kendi tasviri ilenmitir (Resim-230). Bu duvar resimlerinde yer alan yap tasvirleri, minyatr tekniinde ilenmi olup Bat tarz resim anlaynda olduu gibi boyut ve perspektif verilmeye allmtr. Genelde gri ve sar renkler ile tonlar kullanlm, daha koyu bir renk ile evreleri

belirginletirilmitir. 3.3. Gemi Tasvirleri Bu resimlerde, gemi motifinin tek bana bir portre gibi tasvir edildii rneklerin yannda, denizin iinde veya bir ky manzarasyla birlikte tasvir

996

Renda, Batllama.., s.90; Ark, Tasvir Sanat.., s. 22.

169

edildii rnekler de bulunmaktadr. Mula eyh (1830-31) ve Kurunlu (1853) Camilerinde panolarda yer alan denizde yelkenli ve gemili ky tasvirleri bu grupta incelenen resimler olup, gemi motifi bu kompozisyonlarn odak noktasdr (Resim-232). Ayrca Yozgat apanolu Camii (1777-79) mahfil kubbesinde ve Soma- Hzr Bey Camii (1791-92) mahfil balkonu eteinde gemi motifinin (Resim-253) yer ald tasvirler ilenmi olup anlay olarak Mula eyh ve Kurunlu Camileriyle benzerlik gstermektedir. Bu gemi tasvirlerinde, tam olarak Bat tarz resmin zellikleri bulunmasa da, kullanlan renkler ve iilik bakmndan minyatr geleneinden farkl bir anlay grlmektedir (Resim222,232,234). Bunlarn dnda bir ok konan kalem ii bezemelerinde gemi tasvirleri ilenmitir (Resim-254). Cami tasviri gibi gemi tasviri de, duvar resimlerinde sk kullanlan bezemelerdendir. 3.4. Natrmortlar
Kalem ii bezemelerinde yer yer serpitirilmi natralist slpta meyva motifleri, bazen ieklerle birlikte, bazen de sadece meyvelerden oluan bir kompozisyon iinde uygulanmtr. III. Ahmed Yemi Odas duvarlarnda yer alan kasetler iindeki eitli meyve tasvirleri ilk rneklerindendir (Resim-244). Bal bana Bat tarznda bir tablo gibi ilenmi rnekleri, YozgatBaavuolu (1801) (Resim-173) ve Acpayam-Yazr Beldesi (1802-3) (Resim197,203,204 ,215) Camilerinde yer almaktadr. Baavuolu Camiinde barok ilemeli bir tepsi iinde tasvir edilmi olan meyveler, Yazr Beldesi Camiinde ise doal bir bostan ortamnda ve kseler iinde ieklerle tasvir edilmitir. Mula Kurunlu Camii (1853) kubbesinde de, bir saks iinde natralist ieklerle birlikte nar motifi (Resim-233), tamamen Bat tarz bir teknikte iilenmitir.

3.5. Perde Tasvirleri Perde motifi, duvar resimlerinde XIX. yzyln bandan itibaren barokrokoko ve ampir karakterli bezeme unsrlaryla birlikte ilenmitir. Tamamen Bat kaynakl olan bu motif, dni ve sivil yaplarda, bazen duvar resimlerini evreleyen barok bir kartu gibi kullanlm, bazen pencere tasvirleriyle birlikte bezenmi, bazen de kubbelerde, pandantiflerde ve mihraplarda ilenmitir. Bu dnemde ok kullanlan bir bezeme unsuru olan perde motifi, ayn zamanda Bat tarz yalboya

170

tablolarda da dekoratif bir unsr olarak yer almtr. Kostantin Kapdal tarafndan yaplm III. Selim portresinde yeil renkli, beyaz pskll bir perde tasviri tablonun st ksmna ilenmitir (Resim-255).
Ortaky Camii kubbe ve pandantiflerinde, kemerli pencere akl tasvirinin stnden, kenarlerna doru sarkm olarak ilenmi yeil renkli perde motifi, iki kenarndan iple balanm olarak tasvir edilmitir. ok hareketli bir grnm verilmemi olan perde motifi, glgelendirilerek hacimlendirilmitir (Resim-47,48,49). Guraba Hastanesi Camii mihrabnda yer alan perde motifinde, gri ve siyah renk tonlar kullanlm olup, ok hareketli kvrmlar ilenmitir (Resim-40). ieki (Kk Selimiye) Camii mihrabnda ilenmi olan yeil renkli perde motifi, yukardan aaya doru sra halinda tasvir edilmi olup, daha dz ekilde ilenmitir (Resim27). Yazr Beldesi Camii mihrabnda bulunan perde tasvirinde, stanbuldaki

rneklerde olduu gibi, Bat tarz bir anlay grlmemektedir (Resim-217). Mula Kurunlu (1853) (Resim-227) ve Konya Aziziye (1866) (Resim-236) Camilerinin kubbelerinde yer alan perde tasvirleri, kompozisyon ve iilik bakmndan benzerlik gstermektedir.

3.6. Mimari e Tasvirleri

Bu dneme it camilerin kalem ii bezemelerinde ve duvar resimlerinde, pencere kemerleri, stunlar, antik stun balklar (ekil-24) gibi mimari unsrlar bir bezeme esi olarak yer almtr. Bunlar glgelendirilerek ve hacimlendirilerek bir rlyef kabartma grntsnde ilenmilerdir. Bezeme dzeni bakmndan Dolmabahe Saray Muayede Salonu kubbesiyle (Resim-256) byk benzerlik arzeden Ortaky ve Dolmabahe Camileri kalem ii bezemelerinde, pencere kemerleri ve balkl stunlar (Resim-47); Aksaray Vlide Camii kubbesinde ise stun balklar kullanlmtr (Resim-103). Ayrca Yozgat- Baavuolu Camii harim duvarlarnda balkl stunlar (Resim-121), Yazr Beldesi Camii harim duvarlarnda (Resim-196) ve Mula-Kurunlu Camii kubbesinde balkl stunlar ve stun balklar, kubbe eteinde parmaklklar ilenmitir (Resim-228). Yukarda deindiimiz, XIX. yzyl camilerinin kalem ii bezemelerinde yer alan, Bat karakterli bezeme unsurlar, belli bir program izlemiyerek btn yaplarn bezemelerinde kark olarak kullanlmtr. Bunun nedeni, barok, rokoko ve ampir gibi Batl slplarn, XIX. yzyl Osmanl sanatnda ayn anda etkili olmalardr.

171

Yine bu nedenden dolay, farkl slplara it bezeme unsrlar birbirine karm ve nihayetinde hangi motifin hangi slba it olduunu semek imknsz hale gelmitir. Batl bezeme kompozisyonlarnda, C, S kvrmlar ve akant yapraklar, sslemenin ana hatlarn meydana getirmitir997. Rokoko slbunun almeti olan ve tabi grnmleriyle resmedilen iekler, bezemenin vazgeilmez motifleri olmutur. Perde ve kurdale eitleri, vazolar ve manzara tasvirlerinin yer ald kompozisyonlar, klsikten tamamen kopmu, Batl bezeme anlay tamamen sanatmza hakim olmutur. Fakat, eklektik slbun hakim olduu Silivrikap Bl Sleyman Aa (1863) (Resim-80,81), Fuat Paa (1865) (Resim-99), Aksaray Vlide (1871) (Resim-103,104) ve Yldz Hamidiye (1886) (Resim-126,127) Camileri gibi yaplarn kalem ii bezemelerinde grlen oryantalist etki, motif, renk ve farkl anlay bakmndan dier Bat slplarndan ayrlmaktadr.

C- TEKNK Kalem ii bezemeleri incelenen camilerde, sva st ve ahap st kalem ii teknikleri kullanlmtr. Sva st tekniinde iki farkl uygulama grlmektedir. 1. Kalem i Teknii Klsik kalem ii bezemesinin uyguland bu teknikte, kuru sva zerine su ve tutkal karm toprak ve kk boyalarla allmtr. XIX. yzyln ortalarnda yal boyann kullanlmasna kadar998, stanbulda ve Anadoluda birok caminin kalem ilerinde, barok-rokoko ve ampir slplarna it bezeme unsurlar, natralist slpta iekler, natrmortlar ve duvar resimleri bu teknikte bezenmilerdir. stanbulda skdar Selimiye Camii (1805), Anadoluda Yozgat Baavuolu (1801), al Kocaky (1801), Yazr Beldesi (1803) ve Aydn Koarl Cihanolu (1834-35) Camilerinde yer alan kalem ii bezemeleri bu teknikte ilenmitir. Kuru sva zerine toprak ve kk boyalarla yaplm olan bu bezemelerde, kullanlan motifler Bat tarz anlaynda ilenmitir.

997 998

Derman, Trk Tezhip.., s. 297. Renda, 19. Yzylda.., s. 1532; Ark, Osmanl.., s. 414.

172

2. Yalboya Teknii XIX. yzyln ortalarndan itibaren kalem ii bezemelerde yalboya kullanlmaya balanmtr. Dolmabahe999 (1855), Beylerbeyi1000 (1864), raan1001 (1872) ve Yldz1002 (1876-1909) gibi ar bezemeli saraylar bata olmak zere, ayn dnemde ina edilmi birok dni ve sivil yaplarn kalem ii tezyintnda yalboya teknii kullanlmtr. Ortaky (1845) (Resim-45), Tevikiye (1854) (Resim-50), Dolmabahe (1855) (Resim-61), Sadbd (1862) ((Resim-71), Altunizde (1866) (Resim-84), Aksaray Vlide (1871) (Resim102), Yldz Hamdiye (1885-86) (Resim-125),Galip Paa (1898-99) (Resim155) ve Zhdi Paa (1883-84) (Resim-113) Camilerinde kalem ii bezemeler yalboya tekniinde ilenmitir. Mula eyh Camiinin tavan eteindeki kuakta yer alan manzara tasvirleri (Resim-220,221) yalboya tekniinde uygulanm olup, renk ve slp asndan caminin 1830-31 ylndaki deil, 1896-97 ylndaki onarmnda eklenmitir. 3. Ahap st Kalem i Teknii Klsik dnem kalem ii bezemelerinde ok tatbik edilmi bir teknik olan ahap st kalem ii teknii, XIX. Yzyl camilerinin ahap tavan ve mahfillerinde kullanlmtr. Altunizde Camii (1866) ahap mahfil balkonunda yer alan barok karakterli motifler (Resim-92,93), yalboya tekniinde ilenmitir. Yldz Hamdiye Camii (1885-86) ahap kubbesi ve kubbeyi tayan ahap mimari unsrlar zerinde yer alan bezemeler (Resim-129,130) ve mahfil katnda ahap blme zerindeki altn yaldzla ilenmi bezemeler (Resim-135,136) de ahap st teknii ile yaplmtr. zellikle burada yer alan bezemeler, ok ince iilie sahip olup tekrar klsik anlaya dnn etkilerini tamaktadrlar. Anadoluda; Yozgat-Baavuolu Camii (1801) tavannda (Resim-166), mahfil balkonu alnlnda (Resim-175) ve eteklerinde ahap st bezemeler yer almaktadr. Bunlar Soma- Hzr Bey Camii (1791-92) mahfil alnlndaki
999

Esemenli, Osmanl Saray.., s. 219. Saner, 19. Yzyl.., s. 50; Esemenli, Osmanl Saray.., s. 43. 1001 Saner, 19. Yzyl.., s. 56; Esemenli, Osmanl Saray.., s. 49. 1002 Esemenli, Osmanl Saray.., s. 52.
1000

173

bezemelerle (Resim-253) paralellik arzetmektedir. al-Kocaky Camii (1801) tavannda (Resim-187,188), mahfil balkonu alnlnda (Resim-189) ve Yazr Beldesi Camii (1803) tavannda (Resim-191,192,193,194,195) ahap st kalem ii tekniinde bezemeler bulunmakta olup iilik olarak benzerlik gstermektedir. Bu bezemelerde doal boyalar kullanlmtr. D- SANATILAR ncelediimiz kalem ii bezemelerde ve duvar resimlerinde sanat ismine rastlanlmamtr. Fakat XIX. Yzylda, stanbulda, saray ve evresinde Batl Hristiyan sanatlarn alt bilinmektedir. zellikle o dnemde, Batda gelien oryantalist akmn etkisiyle ve II. Mahmudun gayri mslmlere de nakkalk yapabilme iznini vermesiyle1003, stanbula gelen yabanc sanat
saysnda art olmutur. Bu sanatlar arasnda Melling1004, Kapdal Kostantin1005,

Ayvazovski1006, Chlebowsky1007 ve Dolmabahe Saraynn fresklerinde de alm olan Guillement1008 en bilinen isimler olup, stanbulda Bat tarz resmin
ve bezeme sanatnn yaylmasnda nemli rol oynamlardr. Bu sanatlar, am olduklar atlyelerde ve sanat okullarnda, aznlktan ve yerli halktan bir ok sanat yetitirmilerdir.

Dolmabahe Saraynn i dekorasyonu ve bezemeleri iin Fransadan Paris Operas dekoratrlerinden Sechan, Dicterle ve Hammont1009 isimli sanatlarn getirildii malumdur. Muhtemelen Sechan ve ekibi Dolmabahe ve Ortaky Camilerinin kalem ii bezemelerinde de almlardr. Anadoluda ise, III. Selim dneminde g kazanan yanlar, bakente zenerek imr faaliyetlerine girimiler ve yeni sanat akmlarn kendi merkezlerine tamaya almlardr. Kendi merkezlerinde yapm olduklar yaplarn bezemeleri iin, yanlar tarafndan bakentten getirilen sanatlar , bu yeni sanat anlayn yerel ustalara da tantm olmaldrlar. Daha sonra ise, ustarak ilikisiyle bu yeni bezeme anlay, yerel ustalar arasnda yaylm olmaldr.

1003 1004

Ahmet Ltfi Efendi, s. 239. Arslan, Melling.., s. 387. 1005 Renda, Kapdal Kostantin.., s. 599. 1006 Kou, Aivazowsky.., s. 315; nankur, Ayvazovsky.., s. 177. 1007 Renda, Osmanllarda.., s. 421. 1008 nankur, Guillemet.., s. 721. 1009 Esemenli, Osmanl Saray.., s. 219.

174

Anadoludaki camilerin bezenmesinde nemli rol stlenmi olan bu yerel sanatlar, akademik veya saray evresinden herhangi bir sanat eitimi almam halk sanatlardrlar. Bunlar usta-rak ilikisiyle yetimi, kiisel yetenekleri olan kimseler olup, eserlerini gnn modas ve sanat beenisi dorultusunda, ellerine geen minyatrl kitaplar, resimli Avrupa kitaplar ve kartpostallar gibi rneklerden esinlenerek yapm olmaldrlar. Bu halk sanatlarndan Zileli Emin1010 ve Ali Miralaygilin isimleri bilinmektedir. XIX. Yzyln son eyreinde eserler vermi olan Zileli Emin, minyatr geleneini duvar resimlerine aktaran bir sanatkrdr. Merzifon, Amasya ve Tokatta mimari bezemeler yapmtr. En ilgi eken almalarndan biri Merzifon Kara Mustafa Paa Camii (1840-1851) adrvan kubbesinde olup imzasn tamaktadr (Resim-257). Ali Miralaygil1011 de, dier halk sanatlar gibi, minyatr geleneine bal, Avrupa tarz resim anlayna ynelen duvar resimleri yapmtr. Maalesef, yapm olduklar kalem ii bezemelerde imzalar bulunan bu iki halk sanatsndan baka, XIX. Yzylda, Anadoluda eserler vermi baka sanat ismi bilinmemektedir.

1010

Y. nge, Anadolu Sanatnda Cami Motifi, nasya, C. IV, S. 38, stanbul, 1968, s. 12; R. Ark, Anadoluda Bir Halk Ressam: Zileli Emin, Trkiyemiz, S. 16, stanbul, 1975, s. 9. 1011 Ark, Tasvir Sanat.., s. 145.

175

IV- SONU XVIII. yzylda, Lle Devri ile bilinli bir Batllama hareketi balam, bu hareket Osmanl Kltr ve sanatnda nemli deiimlere ve yeniliklere neden olmutur. Bu dnemde, dier klsik tezyni sanatlar gibi kalem ii tezynt da Bat sanat akmlarndan motif, desen, renk ve kompozisyon bakmndan etkilenmitir. Fakat kkl bir gemie sahip kalem ii tezyintnn, Bat kaynakl unsrlar benimsemesi ve biim deitirmesi belli bir sreci gerektirmitir. XIX. yzylda, Sultan III. Selimle birlikte, birbirini izleyen yenilikireform yanls padiahlarn atlmlar ile hzlanan Batllama hareketi, Osmanl sanatnda, mimaride ve tezyni sanatlarda etkili olmutur. Kalem ii tezynt da, Bat sanatnn etkili olduu bu yzylda, barok, rokoko, ampir ve eklektik gibi Bat slplarnn tesirinde kalm ve yeni bir bezeme anlay gelimitir. nceleri stanbulda saray ve evresinde etkili olan bu yeni bezeme anlay, Sultan III. Selim dneminde g kazanan ve devrin siyasi yaplanmasnda nemli yeri olan yanlar vastasyla da Anadoluya yaylmtr. Bu dnemde, kalem ii tezyintnda klsik motiflerin yerini barok, rokoko ve ampir karakterli bezeme unsurlar alm, yaplarn bezemesindeki en byk yenilik duvar resimlerinin ortaya k olmutur. Fakat bezeme anlayndaki btn bu gelimeler, Avrupa sanatnn felsefesinden beslenmeyen, yzeysel taklitlerden ibaret kalmtr. Daha da nemlisi, btn bu abalarn neticesinde, Trk tezyint asndan kayda deer bir ey retilememitir. XIX. yzyl stanbul camilerinden, Dolmabahe ve Ortaky Camilerinin kalem ii bezemeleri, dneminin dier camilerinde bulunan bezemelere gre farkl bir anlaya sahiptirler. Dolmabahe Saray ile hemen hemen ayn tarihlerde in edilmi olan bu yaplarn kalem ii bezemelerinde, sarayn etkisi aka grlmektedir. stanbuldaki dier camilerde ise, kalem ii bezemelerinde bir slp birlii bulunmamakla birlikte, barok ve rokoko karakterli motiflerin etkisi daha fazla grlmektedir. Ancak stanbul Selimiye Camii kalem ii bezemeleri, barok ve rokoko slplarnn etkilerini tamamakta ve caminin mimari slbu ile uyum gstermemektedir.

176

Anadolu camilerinde grlen kalem ii bezemeleri, anlay olarak olmasa da slp bakmndan stanbuldaki rneklerden farkldrlar. Yozgat Baavuolu Camii, Acpayam-Yazr Beldesi Camii, Mula-eyh ve Kurunlu Camilerinde grlen natrmort ve manzara resimlerinin, stanbul camilerinde bulunmamas ilgi ekicidir. Bunda, o dnemde Anadoludaki cami, konak vb. yaplarn bezenmesinde nemli rol oynam halk ressamlarnn da etkisi olduu dnlebilir. Ayrca, Osmanl sanatnda, asrlarca merkezi bir otorite olarak alm Saray Nakkahanesinin, Batllamayla birlikte etkisini yitirmesi ve XIX. Yzylda ortadan kalkmasyla, bir otorite boluu olumu, daha nce merkezden ynetilen bezeme faaliyetleri de kontrolsuz kalmtr. Bundan dolay, stanbul ile Anadolu arasnda hatta stanbul iinde bulunan camilerdeki bezemeler arasnda dahi motif, desen, renk ve kompozisyon bakmndan klsik dnemde olduu gibi ortak bir slp olumamtr. Kalem ii tezyint, Trk sanatnda, zellikle de Osmanllarda dni ve sivil yaplarn sslenmesinde, nemli bir bezeme unsuru haline gelmitir. Yapld dnemin sanat slbunu ve zevkini daima yanstm olan kalem ii bezemeleri, bir mimari tezyint unsuru olarak hibir zaman hak ettii deeri grmemitir. Ne yazk ki yapl teknii bakmndan ok dayankl olmayan bu bezemeler, yaplarn geirdii onarmlarda, ou kez yok edilmi veya orijinal rneklerin zerine onarm yaplan dnemin slbuna it baka bezemeler ilenmitir. Ayrca, tahribi kolay, korunmas zor olan bu bezemelerin bir ou da bilinsizlik, yangn, nem, is gibi eitli sebeplerden dolay bugnlere ulaamamtr. Gnmzde, gerek klsik dneme it, gerekse Batllama dnemine it kalem ii bezemelerin restorasyonunda en byk problem, nitelikli eleman problemidir. Ehil olmayan kimselerin yapm olduklar restorasyonlarda bu kltr mirasmz byk zarar grmektedir. Restorasyon yaplmas gereken eserler, bu konuda yetimi nitelikli kimselere teslim edilmelidir. Bata camiler olmak zere, kalem ii bezemeleri bakmndan ok zengin bir mirasa sahip olan lkemizde, bu konuda nitelikli elemanlarn yetitirilmesi ve istihdam edilmesi iin,

niversitelerin ilgili birimlerine ve devletin ilgili kurumlarna nemli grevler dmektedir.

177

V- KAYNAKLAR ACUN, Hakk, Yozgat ve Yresi Trk Devri Yaplar, Vakflar Dergisi, S. XIII, Ankara, 1981, s. 635-715. AIR, Aygl, Palladio ve 19. Yzylda stanbul, Sanat Tarihi Defterleri-2, stanbul, 1998, s. 7-31. AHMET LTF EFEND, Tarih-i Lutf, I, stanbul, 1325/1907. AKA, smail, Timur ve Devleti, Ankara, 1991. AKAR, Azade-KESKNER, Cahide, Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul, 1978. AKOK, Mahmut, Tarihi Trk Ssleme Sanatnn Ana Kaynaklar Tanm Bakmndan Gelecein Trk Sanatsyla Bir Konuma- IV, n asya Dergisi, Yl 6, C. 6, S. 70-71, stanbul, 1971, s. 16-22. AKSEL, Malik, Anadolu Halk Resimleri, stanbul, 1960. AKSOY, ule, Kitap Sslemelerinde Trk-Barok-Rokoko slubu, Sanat, S. VI, stanbul, 1977, s. 126-136. , Lke ilii, Antik Dekor, S. 25, stanbul, 1994. s. 22-27. AKTEPE, M. Mnir, Ahmed III, mad., DA, II, stanbul, 1989, s. 34-38. , Nevehirli brahim Paa, mad., A, IX, Eskiehir, 1997, s. 234239. , Mahmud I, mad., A, VII, Eskiehir, 1997, s. 158-165. ALTINTA, Zergn, Batllama Sreci inde Pera Elilikleri, Trkiyemiz, S. 68, stanbul, 1992, s. 4-9. ALTUN, Ara, Cihangir Camii, mad., DA, VII, stanbul, 1993, s. 539-540. , Gazneliler-Mimari, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 484-486. , Trkiye Seluklular Mimarl, Trkler, VII, Ankara, 2002, s. 820-827. ALTUNDA, inasi, Osman II, mad., A, IX, Eskiehir, 1997, s. 443-448. ANTKA ANSKLOPEDS, eitli Maddeler, stanbul, 1998. AREL, Ayda, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul, 1975. , 18. Yzylda zmir evresinde Mimari Ortam, 18. Yzylda Osmanl Kltr Ortam, stanbul, 1998, s. 9-31.

178

ARLI, Hakan, Altunizde Klliyesi, mad., DBA, I, stanbul, 1994, s. 230-232. , Cihangir Camii, mad., DBA, II, stanbul, 1994, s. 431-433. , Galip Paa Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 373-374. ARIK, Rhan, Batllama Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anadoluda Ahap Cami, Ankara, 1973. , Anadoluda Bir Halk Ressam: Zileli Emin, Trkiyemiz, S. 16, stanbul, 1975, s. 9-13. , Yozgatta Resimli Bir Cami ve Bir Ev, Sanat Dnyamz, Yl 3, S. 7, stanbul, 1976, s. 24-29. , Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara, 1988. , Osmanl Sanatnda Duvar Resimleri Osmanl Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999, s. 423-435. ARSAL, Ouz, Modern Osmanl Resminin Sosyolojisi (1839-1944), (ev. T. Birkan), stanbul, 2000. ARSEVEN, Celal Esat, Sanat Ansiklopedisi, eitli Maddeler, I-V, stanbul, 1983. ARSLAN, Necla, Melling, Antonie-Ignace, mad., DBA, V, stanbul, 1994, s. 387-388. , Sleyman Seyyid, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997, s. 1713-1714. ASLANAPA, Oktay, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul, 1986. , Trk Sanat- Balangcndan Beylikler Devrinin Sonuna Kadar, Ankara, 1990. , Trk Sanat, stanbul, 1993. , slamiyetten Sonra Trk Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s.65-112. , Osmanl Devri Mimari Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 185-238. ATALAY, Beir, Osmanl Sanayilemesi Hakknda Dnceler, Trkler, XIV, Ankara, 2002, s. 614-630. ATASOY, Nurhan, 17. ve 18. Yzyllarda Avrupa Sanat, stanbul, 1985. ATIL, Esin, Levni ve Surnme, stanbul, 1999.

179

BACI, Serpil, Erken Osmanl Kalem ileri zerine Baz Gzlemler, Eski Yakndou Kltrleri zerine ncelemeler, stanbul, 1995, s. 33-40. , Osmanl Mimarisinde Boyal Naklar, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 737-759. BAKIR, Betl, Mimaride Rnesans ve Barok: Osmanl Bakenti stanbulda Etkileri, Ankara, 2003. BARITA, H. rcn, stanbul Camilerinin indeki Ta Sslemelerinden rnekler, Vakf ve Medeniyet Sempozyumu Kitab, Ankara, 2003, s. 127-140. BAKAN, Seyfi, Eski Trklerde Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 110-124. BATUR, Afife, Balyan Ailesi, mad., DBA, II, stanbul, 1993, s. 35-41. , Tevikiye Camii, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 257-258. , Dolmabahe Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 88-89. , Ortaky Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 143-144. , Vlide Cami, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 360-362. , Balyan, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 190. BATUR, Seluk, Ondokuzuncu Yzyln Byk Camilerinde Son Cemaat Yeri ve Hnkr Mahfili Sorunu zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar 2, stanbul, 1970, s. 97-104. , Bir Ge Osmanl Yaps: skdarda Selimiye Camisi, Uzunarlya Armaan, Ankara, 1988, s. 375-380. , Selimiye Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 512-515. , Yldz Camii, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 514-515. , Sadbt Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 386-388. BAYKAL, Bekir Stk, Mustafa III, mad., A, VIII, Eskiehir, 1997, s. 701-708. BAYKARA, Tuncer, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar, zmir, 1992. BAYRAKTAR, M. Sami, Samsun ve lelerinde Trk Mimari Eserleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum, 2005. BAYSUN, M. Cavit, Murad IV, mad., A. VIII, Eskiehir, 1997, s. 625-649.

180

BEYDLL, Kemal, Kk Kaynarca Antlamas, mad., DA, XXVI, Ankara, 2002, s. 524-527. , Mahmud II, mad., DA, XXVII, Ankara, 2003, s. 352-357. , Mustafa III, mad., DA, XXXI, stanbul, 2006, s. 280-283. BNARK, smet, Trk Kitaplk Tarihinde Tezhip Sanat, Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, C. XIII, S. 3-4, Ankara, 1964, s. 17-25. , Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ankara, 1975. .., Trklerde Resim ve Minyatr Sanat, Vakflar Dergisi, S . XII, Ankara, 1978, s. 271-280. BROL, nci Ayan, Altn Varak mad., DA, II, stanbul, 1993, s. 541. , Trklerin Sanata Bak ve Tezyni Sanatlarda Desen izme Teknii, Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 308-315. BROL, nci Ayan DERMAN, iek, Trk Tezyni Sanatlarnda Motifler, stanbul, 1991. BODUR, Fulya, Osmanl Lke Sanat ve XVIII. Yzyl std Ali skdri, Trkiyemiz, S. 47, 1985, s. 1-9. BOYAR, S. Pertev, Trk Ressamlar: Hayatlar ve Eserleri, Ankara, 1948. BULL, Duncan, Ressam ve Sanat, Lle Devrinin Bir Grg Tan JeanBaptiste Vanmour, stanbul, 2003, s. 25-39. BNGL, Nurettin Rt, Eski Eserler Ansiklopedisi, eitli Maddeler, I-II, ts. BYK LAROUSSE, eitli Maddeler, I-XXIV, stanbul, 1986. CAN, Cengiz, Tanzimat ve Mimarlk, Osmanl Mimarlnn 7. Yzyl: Uluslar aras Bir Miras, stanbul, 1999, s. 130-136. CAN, Selman, Son Dnem Osmanl Mimarlnda Ermeniler, Hogr Toplumunda Ermeniler, IV, Kayseri, 2007, s. 235-242. CEZAR, Mustafa, XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul, 1991. , Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, I-II, stanbul, 1995. , 17. Yzyl Osmanl Kaynaklarnda Sanat Tarihi le lgili Noktalar, 17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, stanbul, 1998, s. 41-54. , Osmanllarda 18. Yzyl Kltr ve Sanat Ortam, 18. Yzylda Kltr Ortam, stanbul, 1998, s. 43-64.

181

, Osmanl Bakenti stanbul, stanbul, 2002. CONT, Flavio, Rokoko Sanatn Tanyalm, ev., E. Soley, stanbul, 1985. , Barok Sanatn Tanyalm, ev., S. Turun, stanbul, 1997. AMAN, Filiz, Ehl-i Href, Trkiyemiz, S. 4, stanbul, 1988, s. 11-17. , Saray Nakkahnesinin Yeri zerine Dnceler, Sanat Tarihinde Doudan Batya, stanbul, 1989, s. 35-46. , Minyatr, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 893-931. AKMAK, akir, Denizli lindeki Trk Antlar (Camiler), E.. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1991. ELK, Zeynep, 19. Yzylda Osmanl Bakenti: Deien stanbul, stanbul, 1998. ORUHLU, Tlin, Osmanl Asker Ressamlar, Osmanl-Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999. s. 468-472. ORUHLU, Yaar, Erken Devir Trk Sanatnn ABCsi, stanbul, 1998. , Hun Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 54-76. , Gktrk Sanat, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 91-99. TELOLU, Aysel, Geleneksel Osmanl Resim Sanatndan Batl anlamda Tuval Resmine Gei Evresinde Askeri Okullar ve Askeri Ressamlar, Osmanl-Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1995. s.473480. DAMES, M. Longworth, Gazneliler, mad., A., IV, Eskiehir, 1997, s. 742-748. DEMRZ, Yldz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I, Erken Devir (1300-1450), stanbul, 1979. , Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve Kk Sanatlar, Anadolu Uygarlklar, V, stanbul, 1982, s. 936-982. , Osmanl Kitap Sanatlarnda Natralist slpta iekler, stanbul, 1986. , Mimar Sinann Yaplarnda Kalem leri, Vakflar Dergisi, VI. Vakf Haftas, Ankara, 1988. s. 315-324. , Klasik Dnem Osmanl Yaplarnn Gizledii Sslemeler, Kltr ve Sanat, S. 2, stanbul, 1989. s. 30-33.

182

, Bilecikte Orhan Gazi maretinin Bugnk Durumu, Vakflar Dergisi, S. XXI, stanbul, 1990, s. 165-172. , Ondokuzuncu Yzylda Osmanl Bakentinde Kitap Ssleme Sanat, 19. yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, s. 115-128. , Osmanl Kalem leri, Osmanl Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999, s. 297-304. DEMRONAT, Muhsin, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, Akademi Mecmuas, V., stanbul, 1966. DEMRSAR, Belgin, Gureba Hastanesi Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 433. , Zhd Paa Camii, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 567-568. DERMAN, F. iek, Altn Ezme mad., DA, II, stanbul, 1993. , Trk Bezemesinde Hata-i, Yeni Trkiye, I, stanbul, 1997, s. 3-15. , Sanat Tarihi le Sanat Arasndaki Terim Kargaasna Dair Dnceler, Hacettepe niversitesi, Uluslar aras Sanatta Etkileim Sempozyumu, Ankara, 1998, s.104-105. , Trk Tezynatndaki stlah ve Tbir Kargaasna Dair, Uur Derman 65. Ya Armaan, stanbul, 2000, s. 253-260. , Trk Tezhip Sanatnn Asrlar inde Deiimi Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 289-299. , XIX. Yzyl Tezhibiyle lgili rnek Sayfalar, Bu makale, 5-9 Ekim 2003 Tarihleri Arasnda rdn-Ammanda Yaplan, XII. Uluslar aras Trk Sanat Kongresinde Tebli Olarak Sunulmu olup, Basm Safhasndadr. DERMAN, M. Uur, Hat Sanatnda Osmanl Devri, slam Kltr Mirasnda Hat Sanat, stanbul, 1992, s. 33-43. , Trk Hat Sanatnda Cel Kavram, Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 256-265. , Vakf Eserlerinde Hat Restorasyonu, Cumhuriyetin 80. Ylnda Uluslar aras Vakf Sempozyumu Kitab, Ankara, 2004, s. 213-232. DYARBEKRL, Nejat, Hun Sanat, stanbul, 1972.

183

, slamiyetten nce Trk Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 1-64. ECZACIBAI SANAT ANSKLOPEDS, eitli Maddeler, I-III, stanbul, 1997. EDHEM, Halil, Camilerimiz, stanbul, 1932. , Elvah- Nakiye Koleksiyonu, stanbul, 1970. ELDEM, Sedat Hakk, Sadabad, stanbul, 1997. EMNN CAMLER, stanbul, 1987. ERA, Beyhan, Mimar Sinann raklk Eseri Olan ehzade Mehmet Camiinde Balayan Restorasyon almalar, V. Vakf Haftas, Restorasyon ve Vakflarn Ekonomik ve Sosyal Etkileri Semineri, Ankara, 1987, s.87-93. ERDEMR, Halil, Batllama Srecinde Fransa Etkisi, Trkler, XIV, Ankara, 2002, s. 641-646. EREN, A. Cevat, Selim III, mad., A, X, Eskiehir, 1997, s.441-457. , Tanzimat, mad., A, XI, Eskiehir, 1997, s. 709-765. ERGN, A. akir, Vakflar ve Yozgatta Tarihi Vakf Camileri, Ankara, 1994. ERGNSOY, lker, slam Maden Sanatnn Gelimesi, stanbul, 1978. ER, Metin, Osmanl Devletinde Batllama Hareketleri, Trkler, XIV, Ankara, 2002, s.593-605. ERSOY, Ayla, Trk Tezhip Sanat, stanbul, 1988. ERSOY, Osman, Kat mad., DA, XXIV, stanbul, 2001, s. 163-166. ERTURUL, Selda, Dolmabahe Camii, mad., DA, IX, stanbul, 1994, s. 502-503. ERZEN, J. N., Duvar Resmi, mad. Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 488-490. ESEMENL, Deniz, Osmanl Saray ve Dolmabahe, stanbul, 2002. ESEN, Sdka, Ortaky-Byk Mecidiye Camii Restorasyonu, VIII. Vakf Haftas Kitab, Ankara, 1991, s. 229-236. ESN, Emel, Burkan ve Mn Dinleri evresinde Trk Sanat, Trk Kltr El Kitab, C. 1, Ksm Ia, stanbul, 1972. , slamiyetten Evvel Orta Asya Trk Resim Sanat, Trk Kltr El Kitab, C.1, Ksm Ia, stanbul, 1972.

184

EYCE, Semavi, XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo Klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, S. IX-X, stanbul, 1981. s.163175. , Ortaky, Tarih-Sosyal ve Mimari Doku, stanbul, 1991. , Batllama-Mimari, mad., DA, V, stanbul, 1992, s. 171-181. , Empire, mad.,DA, XI, stanbul, 1995, s. 159-163. , Galib Paa Camii, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 331-332. , Fuad Paa Camii ve Trbesi, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 206. , Hamidiye Camii, mad., DA, XV, stanbul, 1997, s. 464-465. , Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Trk Sanat, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 284-308. , alayan Camii, mad., DA, VIII, stanbul, 1993, s. 178-179. FATH CAMLER, stanbul, 1991. GERMANER, Semra, Bat Tarz Resmin stanbul Yaamna Katl ve Yerald Ortamlar, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, s. 129-137. , Osman Hamdi, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997, s. 1392-1393. , Barok slup, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 194-197. , Maniyerizm, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi II, stanbul, 1997, s. 1167-1168. , Ampir, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi I, stanbul, 1997, s. 88.
GERMANER, Semra-NANKUR, Zeynep, Oryantalizm ve Trkiye, stanbul, 1989.

GRAY, Kymet, Osmanl mparatorluunda Yalboya Resim Sanatnn Geliim izgisi, Osmanl-Kltr ve Sanat , XI, Ankara, 1999. s.437-453. GOMBRICH, E. H., Sanatn yks, (ev. B. Cmert), Ankara, 1980. GER, Sleyman, Afyon li Tarihi, zmir, 1971. GKBLGN, M. Tayyip, Sleyman I, mad., A. XI, Eskiehir, 1997, s. 99-155.

185

GKE, Birsen, Rm Motifler ve Rmli Desenlerde izim Kurallar, Antika, stanbul, ubat, 1988. GLENDAM, Nuran, Edirne Selimiye Camii Kalem leri ve Devir slubu, .. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1994. GLEN, ., Eklektizm, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi I, stanbul, 1997, s. 505-507. GNDODU, Hamza, konografik Adan Trk Sanatnda Rm ve Palmetler, Sanat Tarihinde knografik Aratrmalar, Gner nala Armaan, Ankara, 1993, s. 197-211. HANOLU, M. kr, Batllama, mad., DA, V, stanbul, 1992, s. 148-152. HATTATOLU, Muhiddin, stanbul Silivrikapda Topuba Bl Sleyman Aa Mimari Manzumesi, Vakflar Dergisi, S. IV, Ankara, 1958, s. 183-191. HSEYN AYVANSARY, Hadkatl Cevmi, I- II, Haz. A. N. Galitekin, stanbul, 2001. NALCIK, Halil, Osmanl Tarihinde Dnemler: Devlet-Toplum-Ekonomi, Osmanl Uygarl I, Ankara, 2004, s. 30-235. , Siyaset, Ticaret, Kltr Etkileimi, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 1048-1089. , Mehmed II, mad., A. VII, Eskiehir, 1997, s. 506-535. NEL, Berke, Fatih- Ressam Bellini ve Portre Sanat zerine, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 419-427. NANKUR, Zeynep, 19. Yzyln kinci Yarsnda stanbula gelen Batl
Sanatlar, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, stanbul, 1993, s. 75-82.

, Oryantalizm, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997, s. 1389-1391. , Melling, Antonie-Ignace, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II. stanbul, 1997, s. 1196. , Ayvazovsky, van, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 177-178.

186

, Gulliemet, Pierre Desirre, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, s. 721. , Zonaro, Fausta, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s. 1968. NCE, Kasm, III. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmud Dnemi (1789-1839) Osmanl Camii ve Mescidleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum, 1995. REPOLU, Gl, Levn, stanbul, 1999. RTE, M. Semih, Kalemilerimiz ve Teknikleri, Sanat ve Kltr Kk, S. 2021-22, Ekim Kasm-Aralk, stanbul, 1982. s. 47-51. , Kalemilerimizin Bugn ve Yarn, Trkiyede Sanatn Bugn ve Yarn, Ankara, 1985. s.425-432. , Kasmpaa Piyale Paa Camiindeki Ahap st Kalem ileri, Vakflar Dergisi, S. XXI, stanbul, 1990, s. 173-182. STANBUL ABDELER, Yedign Neriyat, ts. KAFESOLU, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul, 1986. , Seluklular, mad., A., X, Eskiehir, 1997, s. 353-417. KANTARCIOLU, A. Serda, Ahapst Kalem ii Bezemelerin Koruma Yntemleri, Trkiyemiz, S. 68, stanbul, 1992. s. 42-47. , Bir ift Dolap Kanadndaki ahap st kalem ii, Trkiyemiz, S. 70, stanbul, 1993. KARADA, Celalettin, Levha Tezyinat, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum, 2004. KARAL, Enver Ziya, Tanzimattan nce Garpllama Hareketleri, Tanzimat, I, Ankara, 1940. , Tarih notlar, stanbul, 1941. , Selim IIIn Hatt- Humyunlar, 1789-1807, Ankara, 1988. , Osmanl Tarihi, Nizm- Cedid ve Tanzimat Devirleri (17891856), V, Ankara, 1995. , Osmanl Tarihi-Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri (18761907), VIII, Ankara, 1995. , Ahmed III, mad., A, I, Eskiehir, 1997, s. 165-168.

187

, Mahmud II, mad., A, VII, Eskiehir, 1997, s. 165-170. KARTIN, Faruk, Ortaky Camii Tamir ve Onarm, Rlve ve Restorasyon Dergisi, S.1, 1974, s. 87-98. KTPOLU, Halenur, Guillemet, Pierre Desiree, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 430. KERAMETL, Can, Asyadan Anadoluya Trk ini ve Keramik Sanat, Trk ini Sanatndan rnekler, stanbul, 1986.
KESKNER, Cahide, Ssleme Sanatlarmzda Rm, Antika, ubat, stanbul, 1988.

, Trk Motifleri, stanbul, 1991. , Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize iekler-Hat, Ankara, 2002. KILIBAY, M. Ali, Osmanl Batllamas, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, I, stanbul, 1985. s.147-152. KINAY, Cahid, Sanat Tarihi, Ankara, 1993. KOU, R. Ekrem, stanbul Ansiklopedisi, I-XI, eitli Maddeler, stanbul. 1946. ., Nusretiye ve Dolmabahe Camileri, Hayat Tarih Mecmuas, II, S. VII, stanbul, 1966, s. 43-47. KONYALI, . Hakk, Abideleri ve Kitabeleriyle skdar Tarihi, I-II, stanbul, 1976. KUBAN, Doan, Topkap Saray, mad., DBA, VII, stanbul, 1994, s. 280-291. , Barok Mimari, mad., DBA, II, stanbul, 1994, s. 61-65. , Rokoko, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 339-340. , Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul, 1995. , Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul, 2002. , alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahtar, stanbul, 2004. , Osmanl Mimarl, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s.626 - 697. KUBAN, Doan Birkan, elen, Edirne Selimiye Camii Restorasyonu, Restorasyon Belgeleri Dizisi, I, stanbul, 1990. KUN, T. Halas, brahim Mteferrika, mad., A., V/II, Eskiehir, 1997, s. 896-900. KUNT, Metin, Siyasal Tarih (1300-1600), Trkiye Tarihi, II, Osmanl Devleti 1300-1600, stanbul, 1997, s. 21-144.

188

, Siyasal Tarih (1600-1789), Trkiye Tarihi, III, Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul, 1997, s. 19-72. KURAN, Abdullah, Osmanl, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s. 1393-1399. KKBATUR, Hamit. Altunizde Klliyesi, mad., DA, II, stanbul , 1989, s. 546-547. KK, Cevdet, Abdlaziz, mad., DA, I, stanbul, 1988, s. 179-185. , Abdlmecid, mad., DA, I, stanbul, 1998, s.259-263. LGET, L, Bilinmeyen Asya, (ev. S. Karatay), Ankara, 1986 MHR, Bnu, Sz Yolu, Trkiyemiz, S. 54, stanbul, 1988, s. 28-37. , II. Beyazd Dnemi Nakkahanesinin Osmanl Tezhip Sanatna Katklar, Trkiyemiz, S, 60, Ankara, 1990. MLAYM, Seluk, Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Ankara, 1982. , Fresk mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 199-200. MERL, Erdoan, Gazneliler, mad., DA, XIII, stanbul, 1996, s. 480-484. , Gazneliler, Trkler IV, stanbul, 2002, s. 479-508. , Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 597-633. NEMLOLU, Candan, Kalemii Teknikleri, Antika, S. 17, Austos, stanbul, 1986. s.6-8. , 15., 16. ve 17. Yzyl Osmanl Mimarisinde Kalemileri, .. Sosyal
Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1989.

, Hakiki kndekri Tekniiyle Yaplm Ahap Mahfil Tavanlarmz, lgi, S. 83, stanbul, 1995. s.31-35. NCOLAAS, E. Sint, Lle Devri stanbulunda Bir Bykeli, Lle Devrinin
Bir Grg Tan Jean-Baptiste Vanmour, stanbul, 2003, s. 103-135.

OKUOLU, Tarkan, Hamidiye Camii, mad., DBA , III, stanbul, 1994, s. 543-544. OKUMU, Ejder, Osmanl Devletinde Deiim Sreci ve III. Selim ncesi Yenileme abalar, Trkler, XI, Ankara, 2002. s. 27-33. OLGUNSU, A. H., Abdlaziz, mad., A., I, Eskiehir, 1991, s. 57-60.

189

, Abdlmecid, mad., A, I, Eskiehir, 1997, s. 92-94. , Abdlhamid II, mad., A. I, Eskiehir, 1997, s.76-80. ORTAYLI, lber, mparatorluun En Uzun Yl, stanbul, 1983. , Batllama Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, I, stanbul, 1985. s.134-138. , Levantenler, DBA, V, stanbul, 1994, s. 204-207. DEKAN, Ayla, Ampir slubu, mad., DBA, I, stanbul, 1993, s. 247-249. , Mimarlk ve Sanat Tarihi, Trkiye Tarihi, II,Osmanl Devleti 1300-1600, stanbul, 1997, s. 273-400. , Mimarlk ve Sanat Tarihi, Trkiye Tarihi-Osmanl Devleti 1600-1908, III, stanbul, 1997, s. 440-442. , Edirnekri, mad. Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 502. , Malakri, mad. Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, s. 1156. GEL, Bahattin, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1991. GEL, Semra, Anadolu Seluklularnn Ta Tezynat, Ankara, 1987. , stanbulda 19. Yzyln Sekizgen Camileri, Sanat Tarihinde Doudan Batya, stanbul, 1989. s. 65-70. , Anadoluda Seluklu Mimarisinde Ta Ssleme, Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul, 2002, s. 311-348. NEY, Gnl, Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Ankara, 1978. , slam Mimarisinde ini, zmir, 1987. , Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1992. , ini ve Seramik, Geleneksel Trk El Sanatlar, stanbul, 1993, s. 77-111. , Trk ini ve Seramik Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 281-310. , Anadolu Seluklu Sanat, Trkler, VII, Ankara, 2002, s. 807-819. , ini ve Seramik, Osmanl Uygarl, II , Ankara, 2004, s. 698735.

190

NGE, Ylmaz, Ahap Stalaktitli Stun Balklar, nasya Dergisi, C.IV, S. 37, stanbul, 1968, s. 11-12,22. , Anadolu Sanatnda Cami Motifi, nasya Dergisi, C.IV, S. 38, stanbul, 1968, s. 11-12, 22. , 13. ve 14. Yzyllarda Anadolu Mimari Eserlerini Ssleyen Boyal
Naklar, nasya Dergisi, C. IV, S. 43, stanbul, 1969, s. 10-11.

NKAL, Hakk-STN, Aye, Eypteki Baz Cami ve Trbelerin Tamiriyle lgili Ariv Belgeleri Hakknda Grler, Tarihi Kltr ve Sanatyla Eyp Sultan Sempozyumu IV, stanbul, 2000, s. 142-155. Z, Mehmet, II. Viyana Seferine Kadar XVII. Yzyl, Trkler, IX, Ankara, 2002, s. 711-729. Z, Tahsin, stanbul Camileri, I- II, Ankara, 1965. ZBEK, Yldray, Ortaa Anadolu Trk Mimarisinde Ssleme, Trkler, VII, Ankara, 2002, s. 893-910. ZCAN, Abdlkadir, Humbarac Ahmed Paa, mad., DA, XVIII, stanbul, 1998, s. 351-353. , Karlofa, mad., DA, XXIV, stanbul, 2001, s. 504-507. , Lle Devri mad., DA, XXVII, Ankara, 2003, s. 81-84. ZCAN, Ylmaz, Trk Kitap Kaplarnda emse Motifi, Ankara, 1990. , Trk Tezhip Sanat, Trkler, XII, Ankara, 2002. s.300-307. ZEN, Mine Esiner, Yazma Kitap Sanatlar Szl, stanbul, 1985. ZEL, Ahmet, Van Mour, Jean-Baptiste, mad., DBA, VII, stanbul, 1993, s. 366-367. ZENDES, Engin, mparatorluk Bakentinde 19. Yzyl Fotorafl, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, s. 74-79. , Osmanlda Fotoraf Sanat, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 507-517. ZKEEC, lhan, Trk Tezhip Sanat ve Tezyn Motifler, Kayseri, 1992. PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III, eitli Maddeler, stanbul, 1993. PARMAKSIZOLU, smet, Karlofa, mad., A, VI, Eskiehir, 1997, s.346-350. PAUL, Jrgen, Karahanllar, Trkler, IV, Ankara, 2002, s. 460-468.

191

PRITSAK, Omelyan, Karahanllar, mad., A. VI, Eskiehir, 1997, s. 251-273. PUGAENKOVA, Galina, Orta Asyann aheserleri Resim ve Minyatr, (ev., Dr. T. Parlak- Dr. B. Kurbanov), Ankara, 2006. RENDA, Gnsel, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, 1700-1850, Ankara, 1977. , Restorasyon almalarnda Kalem leri ve Duvar Resimlerinin Yeri, Rleve ve Restorasyon Dergisi, zel Say, Ankara, 1982. s. 79-90. , 19. Yzylda Kalem i Nak-Duvar Resmi, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, VI, stanbul, 1985, s. 1530-1534.

, Levni, mad., DBA, V, stanbul, 1994, s. 211-212. , Kostantin (Kapdal), mad., DBA, V, stanbul, 1994, s. 76-77. , III. Selim ve Resim Sanat zerine Yeni Grler, Uluslar Aras IV. Trk Kltr Kongresi, Ankara, 1997, s. 187-197. , Levni, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, s. 1108. , Osmanllarda Padiah Portrecilii, Osmanl Kltr ve Sanat, XI, Ankara, 1999, s. 415-421. , Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat, Genel Trk Tarihi, VIII, Ankara, 2002. s.101-130. , Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 265-283. , Vanmour ve stanbulda Yaam, Lle Devrinin Bir Grg Tan Jean- Baptiste Vanmour, stanbul, 2003, s. 41-71. , Resim ve Heykel, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 933979. , Avrupa ve Osmanl: Sanatta Etkileim, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 1091-1121. RONA, Z., Sergi, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul, 1997, s. 1642-1643. , Rokoko, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s. 1567-1568.

192

, Lke, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi II, stanbul, 1997, s. 1090-1091. , Pitoresk, mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi III, stanbul, 1997, s. 1485-1486. SAHLLOLU, Halil, Altn, mad., DA, II, stanbul, 1993, s. 532-536. SAKAOLU, Necdet, Patrona Halil Ayaklanmas, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 231-234. , Lle Devri, mad., DBA, V, stanbul, 1994, s. 182-185. , Osman III, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 155-157. , Selim III, Mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 154-157. SAM, emsettin, Kmus- Trk, stanbul, 1989. SANAT TARH ANSKLOPEDS, eitli Maddeler, I-IV, stanbul, 1981. SANER, Turgut, Fuad Paa Camii, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 341. , 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, stanbul, 1998. SARISAKAL, Baki, Bir Kentin Tarihi Samsun, kinci Kitap, Samsun, 2003. SARUHAN, H. Rahmi, Abidelerimiz, stanbul, 1954. SCOGNAMILLO, Giovanni, Donizetti Giuseppe, mad., DBA, III, stanbul, 1994, s. 99-100. SEVM, Ali- MERL, Erdoan, Seluklu Devleti Tarihi, Ankara, 1995. SEZGN, A. Haluk, Trk slam lkeleri Mimarisine Toplu Bak, stanbul, 1979. , Mimarlk, Geleneksel Trk Sanatlar, stanbul, 1993, s. 231-305. SZEN, Metin, Trk Mimarisinin Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul, 1975. , Geleneksel Trk El Sanatlar, stanbul, 1998. SZEN, Metin- TANYEL, Uur, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, 1992. SUNER, Yasemin, Nusretiye Camii, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 105-107. ANES (Doru), M. Hlya, Seluklulardan Yirminci Yzyla Kadar Tezhipte, Cilt ve Mimaride Kullanlm Gemeler zerine Motiflerin Kkenlerine likin Bir Aratrma, M.S.. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Sanatta Yeterlilik Tezi, stanbul, 1995. ENTRK, M. Hdai, Gureba Hastanesi Camii, mad., DA, XIV, stanbul, 1996, s. 204-205.

193

TANINDI, Zeren, Trk Tezhip Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 397-406. , Trk Minyatr Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, 1993, s. 407-420. , Kitap ve Tezhibi, Osmanl Uygarl, II, Ankara, 2004, s. 865891. TANMAN, M. Baha, Bl Klliyesi, mad., DA, IV, stanbul, 1991, s. 554-556. , Selimiye Tekkesi, mad., DBA, VI, stanbul, 1994, s. 516-518. , Bl Klliyesi, mad., DBA, II, stanbul, 1994, s. 6-9. TANSU, Sezer, Trk Resim Sanatnda Fotoraf Kullanmna likin Sorunlar, Trkiyede Sanatn Bugn ve yarn Sempozyumu, 17-19 Nisan Ankara, 1985, s. 21-25. , ada Trk Sanat, stanbul, 1986. , Resim Sanatnn Tarihi, stanbul, 1993. , Ahmed Paa (eker), mad., Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, s. 32- 33. TEKN, inasi, Eski Trklerde Yaz, Kt, Kitap, Kitap ve Kat Damgalar, stanbul, 1993. TEKNALP, Pelin ahin, Duvar Resimlerinde Fotorafn Etkisi zerine rnekleme: ale Kknden Bir Grup Resim, Uluslar aras Sanatta Etkileim Sempozyumu, 25-27 Kasm, Ankara, 1998. s. 226-229. , Batllama, Dnemi Duvar Resmi, Trkler, XV, Ankara, 2002, s. 440-448. TORUN, Mehmet, Samsun ve leleri Tarihi Aratrmalar, stanbul, 1984. TULACI, Pars, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul, 1981. TUKN, Cemal, Kk Kaynarca, mad., A, VI, Eskiehir, 1997, s. 1064-1071. , Pasarofa, mad., A, IX, Eskiehnir, 1997, s. 514-523. TURAN, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, 1980. TURAN, erafettin, Bayezid II, mad., DA, V, stanbul, 1992, s. 234-238. TURAN, Adnan, Sanat Terimleri Szl, stanbul, 1993

194

,Dnya Sanat Tarihi, stanbul, 1997. TRK DNYASI KLTR ATLASI slam ncesi Dnem, stanbul, 1997. TRKOLU, Sebahattin, Aa Sanat, Geleneksel Trk Sanatlar, stanbul, 1993, s. 45-73. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi (6. Bask), I- IV, Ankara, 1994. ER, Kaya, Klasik, Barok, Rokoko, Ampir Kalem ii slplar, M.S.. Sosyal
Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1988.

LGEN, Ali Saim, XVI. Yzylda Trk Mimarisinin Dekoru Nasl Vcud Buldu, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1959. s.389-400. NVER, A. Sheyl, Seluklularda ve Osmanllarda Resim, Tezhip ve Minyatr, stanbul, 1934. , Trk Tezynatnda Halkriye Dir, Arkitekt, S. 2, stanbul, 1939. , Trk Sanat Tarihinde Edirnekr Lke leri ve Sanatkrlar, Vakflar Dergisi, S. 6, stanbul, 1965, s. 15-20. , Edirne Medeniyetimiz ve Tezyni Misalleri, Edirne, Ankara, 1993. , Cel,, mad., A, III, Eskiehir, 1997, s. 65. VERM, Emine, Altn Varak ve Teknikleri, M.. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1994. WENSNCK, A. J., Levh mad., A., VII, Eskiehir, 1997, s. 48-49. YAMAN, Bahattin, Trk Kitap Sanatlarnda Mrekkep, Trkler, XII, Ankara, 2002, s. 283-288. YAMANLAR, Minako Mizuno, Hatayi Motifinin Mene, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi III, Ankara, 1995, s. 445-448. YENEHRLOLU, Filiz, Sanatta Osmanl mparatorluu Fransa Etkileimi, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, stanbul, 1993, s. 57-68. YETKN, Suut Kemal, Trk Resim Sanatnn Menei Hakknda, A. . . F. Dergisi, C. XI, Ankara, 1963, s. 5-10. , Barok Sanat, stanbul, 1977. , slm lkelerinde Sanat, stanbul, 1984.

195

YETKN, erare, Sultan I. Alaeddin Keykubatn Alara Kalesi Kasrnn Hamamndaki Freskler, Sanat Tarihi Yll, S. 3, stanbul, 19691970, s. 69. , Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul, 1986. , Trk Hal Sanat, Ankara, 1991. YILMAZ, Abdlkadir, Trk Kitap Sanatlar Tbir ve Istlahlar, stanbul, 2004. YT, Hasan, Samsun ve leleri, Bafra, 2006. YCEL, Erdem, Edirnekr mad., DA, X, stanbul, 1993, s. 449-450. ZBER, Hsn, Trk Ssleme Sanat, Ankara, 1971.
700. Kurulu Yldnmnde stanbuldaki Osmanl Mimari Eserleri, stanbul, 2000.

nternet Kaynaklar
- http//kocarlihem.gov.tr/camii.htm, E.T. 12.12.2006. - Ycel, nsal, Barok Sanat, www.stanbul.edu.tr/Blmler/guzelsanat/barok.htm, E.T. 21.12.2006. - Atasoy, N.-Tkel, U., Maniyerizm, www.stanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/maniyerizm.htm, E.T. 21.12.2006 - http://Ansiklopedi.turkcebilgi.com/cizvitler, E.T. 21.12.2006 - Ycel, nsal, 18. ve 19. yzyl Bat Sanat, www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/ batisanati.htm, E.T. 15.10.2006. - www.uskudar-bld.gov.tr, E.T., 22.12.2006 - www.mugla-turizm.gov.tr/tr/03100.asp,E.T.23.12.2006. - www.kenthaber .com/Detay.asp., E.T. 23.12.2006. - www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/ANADOLUNUN SES/19.htm, E.T. 23.12.2006. - www.mugla.gov.tr/1/1419.asp, E.T. 23.12.2006 - H. Sezgin, www.konya.gov.tr/konyam/Turizm, camiler. Htm. E.T. 23.12.2006 - rte, Semih, Trk Nak Tarihi, Semihirtes.com/fatihsultanhtm. E.T. 01.10.2003.

196

VI- EKLLER DZN

ekil 1 ekil 2 ekil 3 ekil 4 ekil 5 ekil 6 ekil 7 ekil 8 ekil 9 ekil 10 ekil 11 ekil 12 ekil 13 ekil 14 ekil 15 ekil 16 ekil 17 ekil 18 ekil 19 ekil 20 ekil 21 ekil 22 ekil 23 ekil 24 ekil 25 ekil 26 ekil 27 ekil 28 ekil 29 ekil 30 ekil 31 ekil 32 ekil 33 ekil 34 : eitli Hatyler : eitli Penler : Cihr Berk : eitli Gonca Gller : eitli Yapraklar : Yar slplatrlm iekler : eitli Bulutlar : Rmi : Rmi eitleri : Mnhani : eitli Zencerekler : intemni : Desenin Aralklara Blnmesi : Helozonlarn Belirlenmesi : Motiflerin Yerletirilmesi : Motiflerin Boyanmas : Zeminin Boyanmas : Tahrr ekilmesi : Motiflerin Kademeli Glgelendirilmesi : Tahrrli motif : Barok bezeme unsuru (Tevikiye Camii) : Barok bezeme unsuru (Galip Paa Camii) : Rmili bezeme ( Yldz Hamidiye Camii) : Mimari e tasviri (Ortaky Camii) : Klsik rmi deseni (Sultan Ahmed Camii) : Barok bezeme unsuru (Galip Paa Camii) : Barok bezeme unsuru (Samsun Hamidiye Camii) : Barok bezeme unsuru (Cihangir Camii) : Pen motifi : Barok bezeme unsuru (Zhdi Paa Camii) : Sz yapra motifi : Barok bezeme unsuru (Tevikiye Paa Camii) : Barok bezeme unsuru (Galip Paa Camii) : Barok bezeme unsuru (Zhdi Paa Camii)

197

VII- RESMLER DZN

Resim 1 Resim 2 : Uygurlulara it duvar resmi ( Trk Dnyas Kltr Atlasndan) : znik, Krkzlar Trbesi, pencere kanarlarndaki kalem ii bezemeler, (Osmanl Uygarlndan) Resim 3 Resim 4 Resim 5 Resim 6 Resim 7 Resim 8 Resim 9 Resim 10 Resim 11 Resim 12 Resim 13 Resim 14 Resim 15 Resim 16 Resim 17 Resim 18 Resim 19 Resim 20 Resim 21 Resim 22 Resim 23 Resim 24 Resim 25 Resim 26 Resim 27 Resim 28 Resim 29 Resim 30 Resim 31 Resim 32 : Edirne, Selimiye Camii, mezzin mahfili kalem ii bezemesi : Tophane, Kl Ali Paa Camii, mezzin mahfil alt kalem ii bezemesi : eitli boyalar : Varak ve ezilmi altn : eitli fralar : Natralist iekler : Sultan Ahmed Camii orijinal sva st kalem ii bezemesi : Edirne Selimiye Camii ta st kalem ii bezemesi : Mermer st kalem ii bezemesi : skdar Atik Vlide Camii ahap st kalem ii bezemesi : Sultan Ahmed Camii avlusu revak sde malakr bezemesi : Sultan Ahmed Camii avlusu revak mzeyyen malakr bezemesi : Silkme kalb : skdar, Selimiye Camii kubbesi kalem ii bezemeleri : skdar, Selimiye Camii kubbesi kalem ii bezemeleri detay : skdar, Selimiye Camii kubbe kasna kalem ii bezemeleri : skdar, Selimiye Camii pandantif kalem ii bezemeleri : skdar, Selimiye Camii hnkr mahfil kemeri kalem ii bezemesi : skdar, Selimiye Camii bat cephesi kalem ii bezemeleri : skdar, Selimiye Camii son cemaat yeri kubbesi : skdar, Selimiye Camii son cemaat yeri tonozu : skdar, Selimiye Camii giri kaps ta sslemesi : skdar, ieki Camii tavan etei kalem ii bezemeleri : skdar, ieki Camii tavan etei kalem ii bezemeleri detay : skdar, ieki Camii mihrab kalem ii bezemeleri : skdar, ieki Camii tavan gbei : Nusretiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Nusretiye Camii kubbesi genel grnm : Nusretiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Nusretiye Camii kubbesi kasna kalem ii bezemesi

198

Resim 33 Resim 34 Resim 35 Resim 36 Resim 37 Resim 38 Resim 39 Resim 40 Resim 41 Resim 42 Resim 43 Resim 44 Resim 45 Resim 46 Resim 47 Resim 48 Resim 49 Resim 50 Resim 51 Resim 52 Resim 53 Resim 54 Resim 55 Resim 56 Resim 57 Resim 58 Resim 59 Resim 60 Resim 61 Resim 62 Resim 63 Resim 64 Resim 65 Resim 66 Resim 67

: Nusretiye Camii harim ksm genel grnm : Nusretiye Camii mahfil kemeri kalem ii bezemesi : Nusretiye Camii mihrap n kubbesi kalem ii bezemesi : Nusretiye Camii pencere kenarlar kalem ii bezemeleri : Nusretiye Camii son cemaat yeri kalem ii bezemeleri : Nusretiye Camii hnkar kasr alt tavan kalem ii bezemesi : Nusretiye Camii hnkar kasr alt tavan kalem ii bezemesi : Gureba Camii mihrab kalem ii bezemesi detay : Gureba Camii mihrab kalem ii bezemesi detay : Gureba Camii mihrab kalem ii bezemesi detay : Gureba Camii mihrab kalem ii bezemesi detay : Gureba Camii tavan gbei : Ortaky Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Ortaky Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Ortaky Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Ortaky Camii pandantif kalem ii bezemesi : Ortaky Camii pandantif kalem ii bezemesi detay : Tevikiye Camii kubbesi kalem ii bezemeleri : Tevikiye Camii kubbesi kalem ii bezemeleri detay : Tevikiye Camii kubbesi kalem ii bezemeleri detay : Tevikiye Camii kubbesi kalem ii bezemeleri detay : Tevikiye Camii harim duvarlar kalem ii bezemesi : Tevikiye Camii harim duvarlar kalem ii bezemesi : Tevikiye Camii mihrab kalem ii bezemesi : Tevikiye Camii mihrab kalem ii bezemesi detay : Tevikiye Camii kuak yazs : Tevikiye Camii son cemaat yeri neo klsik kalem ii bezemesi : Tevikiye Camii son cemaat yeri neo klsik kalem ii bezemesi : Dolmabahe Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Dolmabahe Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Dolmabahe Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Dolmabahe Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Dolmabahe Camii pandantif kalem ii bezemesi : Dolmabahe Camii bat cephesi : Dolmabahe Camii pencere st kalem ii bezemesi

199

Resim 68 Resim 69 Resim 70 Resim 71 Resim 72 Resim 73 Resim 74 Resim 75 Resim 76 Resim 77 Resim 78 Resim 79 Resim 80 Resim 81 Resim 82 Resim 83 Resim 84 Resim 85 Resim 86 Resim 87 Resim 88 Resim 89 Resim 90 Resim 91 Resim 92 Resim 93 Resim 94 Resim 95 Resim 96 Resim 97 Resim 98 Resim 99 Resim 100 Resim 101 Resim 102

: Dolmabahe Camii mahfil alnl : Dolmabahe Camii son cemaat yeri kalem ii bezemesi : Dolmabahe Camii son cemaat yeri kalem ii bezemesi : Sadbt Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Sadbt Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Sadbt Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Sadbt Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Sadbt Camii pandantif kalem ii bezemesi : Sadbt Camii mihrap kalem ii bezemesi : Sadbt Camii mihrap kalem ii bezemesi detay : Sadbt Camii mihrap kalem ii bezemesi detay : Bl Sleyman Sleyman Aa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Bl Sleyman Sleyman Aa Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Bl Sleyman Sleyman Aa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Bl Sleyman Sleyman Aa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Bl Sleyman Sleyman Aa Camii pandftif kalem ii bezemesi : Altunizde Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Altunizde Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Altunizde Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Altunizde Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Altunizde Camii pandantif kalem ii bezemesi : Altunizde Camii pandantif kalem ii bezemesi : Altunizde Camii pandantif kalem ii bezemesi : Altunizde Camii pandantif kalem ii bezemesi detay : Altunizde Camii mahfil alnl kalem ii bezemesi : Altunizde Camii mahfil alnl alt kalem ii bezemesi : Altunizde Camii pencere kemeri kalem ii bezemesi : Altunizde Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Keecizde Fuad Paa Camii harim ksm kalem ii bezemesi : Keecizde Fuad Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Keecizde Fuad Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Keecizde Fuad Paa Camii harim duvarlar kalem ii bezemesi : Keecizde Fuad Paa Camii payende kalem ii bezemesi : Aksaray, Vlide Camii kalem ii bezemesi genel grnm : Aksaray, Vlide Camii kubbesi kalem ii bezemesi

200

Resim 103 Resim 104 Resim 105 Resim 106 Resim 107 Resim 108 Resim 109 Resim 110 Resim 111 Resim 112 Resim 113 Resim 114 Resim 115 Resim 116 Resim 117 Resim 118 Resim 119 Resim 120 Resim 121 Resim 122 Resim 123 Resim 124 Resim 125 Resim 126 Resim 127 Resim 128 Resim 129 Resim 130 Resim 131 Resim 132 Resim 133 Resim 134 Resim 135 Resim 136 Resim 137

: Aksaray, Vlide Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Aksaray, Vlide Camii kubbe kasna kalem ii bezemesi : Aksaray, Vlide Camii pandantif kalem ii bezemesi genel grnm : Aksaray, Vlide Camii pandantif kalem ii bezemesi detay : Aksaray, Vlide Camii ask kemeri kalem ii bezemesi : Aksaray, Vlide Camii ask kemeri kalem ii bezemesi detay : Aksaray, Vlide Camii mihrap st kalem ii bezemesi : Aksaray, Vlide Camii pencere ii-kenar kalem ii bezemesi : Aksaray, Vlide Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Zhd Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Zhd Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Zhd Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Zhd Paa Camii pandantif kalem ii bezemesi : Zhd Paa Camii mihrab kalem ii bezemesi : Zhd Paa Camii mihrab kalem ii bezemesi detay : Zhd Paa Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Zhd Paa Camii harim duvar kalem ii bezemesi detay : Zhd Paa Camii son cemaat yeri tonozu kalem ii bezemesi : Zhd Paa Camii son cemaat yeri tonozu kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kubbe kasna kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii kalem ii bezemesi detay : Hamidiye Camii mahfi blmesi kalem ii bezemesi : Hamidiye Camii mahfi blmesi kalem ii bezemesi detay : Cihangir Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay

201

Resim 138 Resim 139 Resim 140 Resim 141 Resim 142 Resim 143 Resim 144 Resim 145 Resim 146 Resim 147 Resim 148 Resim 149 Resim 150 Resim 151 Resim 152 Resim 153 Resim 154 Resim 155 Resim 156 Resim 157 Resim 158 Resim 159 Resim 160 Resim 161 Resim 162 Resim 163 Resim 164 Resim 165 Resim 166 Resim 167 Resim 168 Resim 169 Resim 170 Resim 171 Resim 172

: Cihangir Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Cihangir Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Cihangir Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Cihangir Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Cihangir Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Cihangir Camii pandantif kalem ii bezemesi detay : Cihangir Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Cihangir Camii mihrab kalem ii bezemesi : Cihangir Camii pencere kemeri kalem ii bezemesi : Bykada Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Bykada Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Bykada Hamidiye Camii pandantif kalem ii bezemesi : Bykada Hamidiye Camii harimi kalem ii bezemesi genel : Bykada Hamidiye Camii pencere st kalem ii bezemesi : Bykada Hamidiye Camii pencere aras kalem ii bezemesi : Bykada Hamidiye Camii mahfil alt kalem ii bezemesi : Galip Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Galip Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Galip Paa Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Galip Paa Camii pandantif kalem ii bezemesi detay : Galip Paa Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Galip Paa Camii harim duvar kalem ii bezemesi detay : Galip Paa Camii mihrab kalem ii bezemesi : Galip Paa Camii mahfil akl kemeri kalem ii bezemesi : Galip Paa Camii son cemaat yeri tavan kalem ii bezemesi : Galip Paa Camii son cemaat yeri tavan kalem ii bezemesi : Galip Paa Camii son cemaat yeri tavan kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii tavan gbei : Yozgat, Baavuolu Camii tavan gbei detay : Yozgat, Baavuolu Camii kuzey cephesi : Yozgat, Baavuolu Camii kuzey cephesi pencere st : Yozgat, Baavuolu Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii harim duvar kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii mihrab kalem ii bezemesi

202

Resim 173 Resim 174 Resim 175 Resim 176 Resim 177 Resim 178 Resim 179 Resim 180 Resim 181 Resim 182 Resim 183 Resim 184 Resim 185 Resim 186 Resim 187 Resim 188 Resim 189 Resim 190 Resim 191 Resim 192 Resim 193 Resim 194 Resim 195 Resim 196 Resim 197 Resim 198 Resim 199 Resim 200 Resim 201 Resim 202 Resim 203 Resim 204 Resim 205 Resim 206 Resim 207

: Yozgat, Baavuolu Camii mahfil tavan kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii mahfil tavan kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii mahfil aln kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii mahfil uzants duvar kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii mahfil uzants duvar kalem ii bezemesi : Yozgat, Baavuolu Camii bat mahfil uzants alt manzara resmi : Yozgat, Baavuolu Camii bat mahfil uzants alt manzara resmi : Yozgat, Baavuolu Camii bat mahfil uzants alt manzara resmi : Yozgat, Baavuolu Camii bat mahfil uzants alt manzara resmi : Yozgat, Baavuolu Camii dou mahfil uzants alt manzara resmi : Yozgat, Baavuolu Camii dou mahfil uzants alt manzara resmi : Yozgat, Baavuolu Camii dou mahfil uzants alt manzara resmi : al, Kocaky Camii tavan kalem ii bezemesi : al, Kocaky Camii tavan kalem ii bezemesi detay : al, Kocaky Camii tavan kalem ii bezemesi detay : al, Kocaky Camii tavan kalem ii bezemesi detay : al, Kocaky Camii mahfil aln kalem ii bezemesi detay : Yazr Beldesi Camii genel grnm : Yazr Beldesi Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Yazr Beldesi Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Yazr Beldesi Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Yazr Beldesi Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Yazr Beldesi Camii tavan kalem ii bezemesi detay : Yazr Beldesi Camii bat duvar kalem ii bezemesi : Yazr Beldesi Camii natrmort tasviri : Yazr Beldesi Camii manzara tasviri : Yazr Beldesi Camii manzara tasviri : Yazr Beldesi Camii manzara tasviri : Yazr Beldesi Camii manzara tasviri : Yazr Beldesi Camii manzara tasviri : Yazr Beldesi Camii natrmort tasviri : Yazr Beldesi Camii natrmort tasviri : Yazr Beldesi Camii natrmort tasviri : Yazr Beldesi Camii natrmort tasviri : Yazr Beldesi Camii natrmort tasviri

203

Resim 208 Resim 209 Resim 210 Resim 211 Resim 212 Resim 213 Resim 214 Resim 215 Resim 216 Resim 217 Resim 218 Resim 219 Resim 220 Resim 221 Resim 222 Resim 223 Resim 224 Resim 225 Resim 226 Resim 227 Resim 228 Resim 229 Resim 230 Resim 231 Resim 232 Resim 233 Resim 234 Resim 235 Resim 236 Resim 237 Resim 238 Resim 239 Resim 240 Resim 241 Resim 242

: Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii natralist slpta iek tasviri : Yazr Beldesi Camii mihrab kalem ii bezemesi : Mula, eyh Camii genel grnm : Mula, eyh Camii tavan etei kalem ii bezemesi : Mula, eyh Camii tavan etei kalem ii bezemesi detay : Mula, eyh Camii tavan etei kalem ii bezemesi detay : Mula, eyh Camii tavan etei kalem ii bezemesi detay : Mula, eyh Camii tavan etei kalem ii bezemesi detay : Mula, eyh Camii pencere st kalem ii bezemesi : Koarl, Cihanolu Camii mihrab st kalem ii bezemesi : Koarl, Cihanolu Camii mihrab st Mekke tasviri : Mula, Kurunlu Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Mula, Kurunlu Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Mula, Kurunlu Camii kubbesi Mekke tasviri : Mula, Kurunlu Camii kubbesi manzara tasviri : Mula, Kurunlu Camii kubbesi manzara tasviri : Mula, Kurunlu Camii kubbesi manzara tasviri : Mula, Kurunlu Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Mula, Kurunlu Camii pandantif kalem ii bezemesi : Mula, Kurunlu Camii pandantif kalem ii bezemesi detay : Konya, Aziziye Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Konya, Aziziye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Samsun, Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi : Samsun, Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Samsun, Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Samsun, Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : Samsun, Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay

204

Resim 243 Resim 244 Resim 245 Resim 246 Resim 247 Resim 248 Resim 249

: Samsun, Hamidiye Camii kubbesi kalem ii bezemesi detay : III. Ahmed Yemi Odas duvar bezemeleri (Osmanl Uygarlndan) : Almanya, Wilhelma Sarayndan kubbeli salon (Sanerden) : Beylerbeyi Sarayndan kalem ii bezeme (Sanerden) : Matrak Nasuha it manzara minyatr (Osmanl Uygarlndan) : III. Selim Mek Odas duvar bezemesi (Tasvir Sanat..ndan) : Topkap Saray Harem Dairesi Vlide Sultan yatak odas duvar resmi (Osmanl uygarldan)

Resim 250 Resim 251

: Delil el Hayrat, Mekke-Medine minyatr (Osmanl Uygarlndan) : Birgi, akraa Kona stanbul tasviri (Balangcndan Bugne Trk Sanatndan)

Resim 252

: Soma, Hzr Bey Camii son cemaat yeri Mekke tasviri (Tasvir Sanat..ndan)

Resim 253 Resim 254

: Soma, Hzr Bey Camii gemili manzara tasviri (Tasvir Sanat..,ndan) : Safranbolu, Mustafa Kavsa Evi yelkenli gemi tasviri (Tasvir Sanat..,ndan)

Resim 255 Resim 256

: Sultan III. Selim portresi (Osmanl Uygarlndan) : Dolmabahe Saray, Muayede salonu kubbesi kalem ii bezemeleri (Osmanl Saray ve Dolmabaheden)

Resim 257

: Merzifon, Kara Mustafa Paa Camii adrvan kubbesinde Zileli Emine it kalem ii bezeme

205

EKLLER VE RESMLER

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

268

269

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304

305

306

307

308

309

310

311

312

313

314

315

316

317

318

319

320

321

322

323

324

325

326

327

328

329

330

331

332

333

334

335

336

337

338

339

340

341

342

343

344

345

346

347

348

349

350

351

352

353

354

ZGEM

1967 ylnda zmir- Karyakada dodu. lk ve orta tahsilini ayn ilde tamamlad. 1986 ylnda, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Tezhip Anasanat Dalna girdi. 1990 ylnda mezun oldu. Mezun olduktan sonra bir sre, tak tasarm ve uygulamalar alannda alt. 1994 ylnda, Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Tezhip Anasanat Dalna aratrma grevlisi olarak atand. 1997 ylnda, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Geleneksel Trk El Sanatlar Anasanat Dalnda Atatrk niversitesi Ktphanesinde Bulunan Tezhipli Yazma Eserler adl yksek lisans tezini tamamlad. 2000 ylnda, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Anabilim Dalnda doktora programna balad. Yurt iinde ve yurt dnda bir ok sergiye katld ve projelerde grev ald. Resmi ve zel koleksiyonlarda bir ok eseri bulunmaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr.