T. C.

DOKUZ EYLL N VERS TES GZEL SANATLAR ENST TS GELENEKSEL TRK EL SANATLARI ANASANAT YKSEK L SANS TEZ

TRK VE SLAM ESERLER MZES NDEK YAZMA KURAN- I KER MLER N (10 ADET) MADALYONLU ZAHR YELER N N NCELENMES

HAZIRLAYAN Seil SEVER

DANIMAN Yar. Do. Aynur MAKTAL

ZM R - 2006

YEM N METN

Yksek lisans tezi olarak sunduum Trk Ve slam Eserleri Mzesi ndeki Yazma Kur an- Kerimlerin (10 Adet) Madalyonlu Zahriye lerinin ncelenmesi adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

SE L SEVER 03/ 07/ 2006

TUTANAK

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstitsnn // tarih ve sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst retim Ynetmeliinin maddesine gre .......................................... Anasanat Dal Yksek Lisans rencisi... ....in Trk ve slam Eserleri Mzesi ndeki Yazma Kuran- Kerimlerin (10 Adet) Madalyonlu Zahriyeleri nin ncelenmesi konulu tezi

incelenmi ve aday ......// tarihinde, saat . da jri nnde tez savunmasna alnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra .. dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jri yelerine sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin .

olduuna oy ile karar verildi.

BAKAN

YE

YE

YKSEK RET M KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU Tez No : Konu Kodu : niv. Kodu :

Not: Bu blm merkezimiz tarafndan doldurulacaktr Tez Yazarnn Soyad : SEVER Ad : SE L

Tezin Trke Ad : Trk ve slam Eserleri Mzesi ndeki Yazma Kuran- Kerimlerin (10 Adet) Madalyonlu Zahriyeleri nin ncelenmesi Tezin Yabanc Dildeki Ad : The Medallion Zahriye Page llumination Analysis of Qurans from the Turkish and Islamic Arts Museum Tezin Yapld niversite : D. E. . Dili : Trke Tezin Tr : Yksek Lisans : Doktora : Tpta Uzmanlk : Sanatta Yeterlilik : Tez Danmannn nvan : Yar. Do. Ad : Aynur Soyad : MAKTAL ngilizce Anahtar Kelimeler : 1) llumination 2) Medallion 3) Quran 4) Manuscript 5) Ornament mza: Hayr Sayfa Says : XXI + 83 Referans Says : Enstit : Gzel Sanatlar Yl : 2006

Trke Anahtar Kelimeler : 1) Tezhip 2) Madalyon 3) Kur an- Kerim 4) Yazma Eser 5) Ssleme Tarih: 03/07/2006

Tezimin Eriim Sayfasnda Yaynlanmasn stiyorum Evet

ZET Tezhip, el yazma eserlerin, altn ve eitli boyalar kullanlarak, geleneksel motiflerle ve belirli tasarm kurallar dahilinde sslenmesidir. Tezhipleme iine Tezyinat, tezhiplenmi esere Mzehhep Eser, Tezhip sanatlarna Mzehhip ve Mzehhibe ad verilir. Tezhiplenmi eserler arasnda; Kur an- Kerimler, hat levhalar (hilyeler, esma-i hsna levhalar, ayetler, hadisler, zl szler, v.b.); dini, edebi, bilimsel kitaplar; beratlar, fermanlar ve turalar bulunmaktadr.

Eskiden tezhip almalar, ounlukla saraya bal nakkahanelerde; nadir olarak da, eitli zel atlyelerde yaplmakta idi. Ayn zamanda bir saray sanat olarak dnebileceimiz tezhip sanat, dneminin sosyo-ekonomik ve politik ortamndan da etkilenmitir. Trk Tezhip Sanat nn tarihsel sreci; Seluklu ve Beylikler Dnemi, Osmanl Erken Dnem, Fatih Dnemi, Osmanl Klasik Dnem, Osmanl nde Batllama devam Dnemi etmektedir. ve gnmze gelerek kitaplar Trkiye el ile

Cumhuriyeti

Gnmzde,

yazlmadndan; tezhip almalar daha ok duvara aslmak zere yaplm dekoratif amal tasarmlar ve hat levhalarnn tezyinat eklinde devam etmektedir.

Kur anlar sayca, en fazla tezhiplenmi eserlerin banda gelmektedir. 7. yy. dan beri mslman aknna urayan Anadoluda, slam etkisiyle gelien hat sanat ile beraber Kur an- Kerim lerin tezyinat da balamtr. Kur anlara, kutsal kitap olmas nedeniyle byk nem verilerek, kadndan, hattna, sslemesine ve cildine kadar her aamas itine ile hazrlanmtr.

Kur an- Kerim lerde ve dier yazma eserlerde ise; en youn olarak sslenen alan zahriye sayfalardr. Zahriye, soldan saa doru alan eski kitaplardaki n kapan i ksmndaki ilk sayfasdr. Zahriye sayfalarnda, her zaman ayn olamamakla birlikte; tezhipli alan, kitabn ad, mellifi, sahibi olan kii yada kiilerin isimleri, alnd tarih, bir ya da birka beyitlik yaz ve

mhrler bulunmaktadr. Zahriye sayfalar,

bazen de tamamen bo

braklmtr. Yazmalarda, zahriye tezhibinin, drtgen, daire, mekik ya da madalyon biiminde farkl rnekleri grlmektedir. Biz de aratrmamzda, en youn tezhip rneklerinin zahriye sayfalarnda bulunduundan yola karak; zahriye kompozisyonlarnn tasarm kurallar, desen, motif ve kompozisyon zellikleri hakknda bir analiz almas yapmay hedefledik. Konumuzu, zahriye tezhibinin bir eidi olan madalyonlu zahriye sayfalar yla snrlanrdk. almamzda, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi arivinde bulunan 10 adet el yazma Kur an- Kerim in madalyonlu zahriye sayfas tezhipleri ele alnmtr. Aratrmamz ana blmden olumaktadr. Birinci blm, iki alt balk halinde sunulmutur. Bunlar; Kur an- Kerim lerde Tezhipli Alanlar ve Zahriye Sayfalarnn zellikleri dir. Kur an- Kerim lerde Tezhipli Alanlar balnda, serlevha, sure balar, duraklar, gller ve hatime sayfas tezhipleri ile dier tezhiplenen alanlar hakknda ksa bilgiler verilmitir. kinci ana alt balk olan Zahriye Sayfalarnn zellikleri nde, genel olarak Kur an lar ve dier yazmalarda zahriyelerin yeri, kompozisyon zellikleri ve dnemlerine gre desen zellikleri orjinal zahriye sayfalarndan rneklerle birlikte anlatlmtr. kinci blmde, almamzn konusuna dahil olan 10 adet madalyonlu zahriye sayfasn ieren Kur an- Kerim ler, envanter numarasna gre sralanarak bir katalog oluturulmutur. Mze envanter defterinden edinilen bilgiler ile tarafmzca verilen, zahriyelerin desen zelliklerini anlatan aklamalarla eserler tantlm; zahriye sayfalarnn dijital fotoraf makinesiyle ekilmi renkli basklar verilmitir. Devamnda, incelenen zahriyelerin desen analizleri eserlerin orjinal boyutlarna sadk kalnarak fra ile eskiz katlarna aamalar halinde izilmitir. Bu zahriyelerin birer kesitleri de renklendirilerek gsterilmitir. nc blm iki adet uygulama almasn iermektedir. Bunlardan ilki, 45 envanter numaral eserin orijinal boyutlarna sadk kalnarak hazrlanan zahriye sayfas reprodksiyonudur. Dieri uygulama almas ise; zgn tasarm olarak hazrlanan daire zahriye sayfas tezhibidir

ABSTRACT Illumination is the decoration of in manuscript books with gold and various other paints using special design rules. The decorations of manuscripts are called ornament. The illuminated works are called illuminated pieces, the male illumination artist are known as Mzehhip and the female illumination artists are knowns as Mzehhibe. Among the illuminated pieces of art work are the Qurans, caligraphy boards, religous,literary, scientific books; sultans

signatures, decrees and official documents.

In the old days the illimunation work was mostly being workshops of the palaces, and rarely

done in the

in various special workshops. The

illimunation, considered as the palace art had been largely influenced by the ages social and political climate. Turkish illumination arts historical phase can be divided into Selchuk and Principalities period, Early Ottoman period, Fatih period, Ottoman classical period, Ottoman Westernization period and it continues today in Turkish Republic period. Since no more

manuscripts are produced, nowadays the illumination art continues in the form of decorative designs to be hanged on decorations. the walls and the caligraphy panel

The Qurans are the mostly illuminated pieces of art work.

With the

influence of slam which started to make its presence felt in Anatolia as early as the 7th century, the illumination work has started in manuscript Qurans. As the Kur-an is the wholly book of islam, special attention was paid to its paper, caligraphy, decoration , binders and its preparation was handled with most care.

In the Qurans and in other manuscript books the mostly ilimunated pages are the so callled Zahriye pages. Zahriye page is the first page after the books cover. Usually, the Zahriye page contains the illuminated region, the

name of the book, the authors and the owners names, the date it was purchased by the library, a few verses or text and the seals. Sometimes the Zahriye pages have been left completely blank. In manuscripts various forms of the Zahriye illumination samples such as rectangle, circle, medallion can be seen.

Considering that the most intensive illumination samples are found on the Zahriye pages; the Zahriye pages design rules, decoration and composition properties have been chosen as the general subject of our analysis.The scope of our study has been limited to a type of Zahriye illumination knowns as the medallion Zahriye illumination. In our study 10 different in manuscript

Qurans from the archives of the Istanbul Turkish and Islamic Arts Museum have been analyzed. Our research consists of three sections, the first section consists of two subsections, these are; the illuminated regions in the Qurans and Zahriye pages characteristics.Under the topic of the illuminated regions in the Qurans brief information have been provided about the illuminated regions. Under the second topic Zahriye pages characteristics, the position of the Zahriye pages in the Qurans, their composition and decoration

characteristics of the age they were produced in, have been described using the real examples from manuscripts. In the second section, the 10 Qurans which have been selected as the main subject of our study, have been ordered according to their inventory numbers and a catalogue have been created. The pieces of art work have been described using the information provided by the museum inventory and coloured prints of Zahriye pages pictures have been provided, following the decorations of the illuminations have been analyzed and drawn in their original dimensions on transparent papers. A cross section of each of these Zahriye pages have been coloured and depicted. In the third section, there are two application examples. The first one of this is the

Zahriye page reproduction of the art work with inventory number 45 in its original dimensions. The other application example is the genuine design of a circular Zahriye page illumination.

 NDEK LER

TRK VE SLAM ESERLER MZES NDEK YAZMA KURAN- I KER MLER N (10 ADET) MADALYONLU ZAHR YELER N N NCELENMES

YEM N METN ..................................................................................................I TUTANAK..........................................................................................................II Y..K. DKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU.................III ZET......IV ABSTRACT.......VI NDEK LER.......VIII RES M L STES ....X Z M L STES ......XII NSZ ....XIII G R ...XIV

B R NC

BLM

KUR AN-I KER M LERDE TEZH PL ALANLARIN VE ZAHR YE SAYFALARININ ZELL KLER

1. 1. Kur an- Kerim lerde Tezhipli Alanlar..................................................1 1.1.1. Serlevha..............................................................................................3 1.1.2. Sure Balar........................................................................................5 1.1.3. Duraklar.............................................................................................5 1.1.4. Gller.................................................................................................6 1.1.5. Dier Tezhipli Alanlar.......................................................................6 1. 2. Zahriye Sayfalar nn zellikleri.........................................................9

K NC

BLM

NCELENEN KUR AN- I KER M LERDE MADALYONLU ZAHR YE SAYFALARI

2. 1. Tarihsiz Kur an- Kerimlerde Madalyonlu Zahriye Sayfalar........24 2.1.1. 22 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................24 2.1.2. 29 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................28 2.1.3. 31 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................31 2.1.4. 63 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................34 2.1.5. 94 Envaner No lu Kur an- Kerim........................................38 2.1.6. 115 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................42 2.1.7. 139 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................48 2.1.8. 492 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................53

2. 2. Tarihli Kur an- Kerim lerde Madalyonlu Zahriye Sayfalar.........57 2.2.1. 45 Envanter No lu Kur an- Kerim....................................... 57 2.2.2. 90 Envanter No lu Kur an- Kerim........................................61

NC BLM KONUYLA LG L UYGULAMA ALIMALARI 3.1. 45 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Reprodksiyonu...........64 3. 2. zgn Zahriye Sayfas Tasarm...........................................................65

SONU..............................................................................................................68 KAYNAKLAR..................................................................................................73 TER MLER SZL..................................................................................81

RES M L STES Resim No Sayfa No

Resim 1 : Mevlana Mesnevisinin varak 39a Zahriye Tezhibi ................11 Resim 2 : Mevlana Mesnevisinin varak 93a Zahriye Tezhibi .................12 Resim 3 : Kuran Zahriye Tezhibi (1327) ................................13 Resim 4 : Divan Zahriye Tezhibi (14. yy. Ba) ..............14 Resim 5 : Zahriye Tezhibi (Fatih Dnemi) ..........15 Resim 6 : Zahriye Tezhibi ( II. Beyazd Dnemi ) ......16 Resim 7 : Muhibbi Divan Zahriye Tezhibi ( 16.yy.).......18 Resim 8 : Zahriye Tezhibi Detay (16.yy.)............19 Resim 9 : Zahriye Tezhibi (16. yy.).....................20 Resim 10: Zahriye Tezhibi (Barok Dnem) ................21 Resim 11: Barok Zahriye Tezhibi Detay .........22 Resim 12: 22 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi...........25 Resim 13: 22 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi Detay 1...............26 Resim 14: 22 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi Detay 2...........26 Resim 15: 29 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi............29 Resim 16: 29 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibinden Detay..........29 Resim 17: 31 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi............32 Resim 18: 31 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibinden Detay..........32 Resim 19: 63 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi.........35 Resim 20: 63 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi detay 1........36 Resim 21: 63 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi Detay 2...36 Resim 22 : 94 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi...39 Resim 23: 94 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi detay 1......40 Resim 24: 94 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi detay 2.........40 Resim 25: 115 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi..........44 Resim 26: 115 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 1....44 Resim 27: 115 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 2....45 Resim 28: 115 Envanter No lu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 3....45

10

Resim 29: 115 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 4....45 Resim 30: 139 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi......49 Resim 31: 139 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay...50 Resim 32: 139 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 1....50 Resim 33: 492 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi......54 Resim 34: 492 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 1............55 Resim 35: 492 Envanter Nolu Eserin Zahriye Tezhibi Detay 2.........55 Resim 36: 45 Envanter Nolu Eserin Zahriye Tezhibi .......................58 Resim 37: 45 Envanter Nolu Eserin Zahriye Tezhibi Detay 1...................................59 Resim 38: 45 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 2......59 Resim 39: 90 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi........62 Resim 40: 90 Envanter Nolu Eserin Zahriye Sayfas Tezhibi Detay.........................62

11

 Z M L STES izim No Sayfa No

izim 1 : 22 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi................27 izim 2 : 22 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti .....................27 izim 3 : 29 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi.....................30 izim 4 : 29 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti ..............30 izim 5 : 31 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi.............33 izim 6 : 31 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti...................33 izim 7 : 63 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi.................37 izim 8 : 63 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti...........37 izim 9 : 94 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi.....................41 izim 10: 94 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti...............41 izim 11: 115 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi ................46 izim 12: 115 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti...........47 izim 13: 139 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi..............51 izim 14: 139 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti...........52 izim 15: 492 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi..............56 izim 16: 492 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti............56 izim 17: 45 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi..........60 izim 18: 90 Envanter Nolu Zahriyenin Desen Analizi......63 izim 19: 90 Envanter Nolu Zahriyenin Renkli Kesiti................63 izim 20: 45 Envanter Nolu Zahriyenin Reprodksiyonu..............64 izim 21: zgn Zahriye Tasarm Desen Analizi.66 izim 22: zgn Zahriye Sayfas Tasarm....................67

12

NSZ Kur an- Kerim lerde en youn olarak sslenen alanlarn banda zahriye sayfalar gelmektedir. Zahriye kompozisyonlar, drtgen, daire, mekik ya da madalyon formunda tasarlanmtr. Biz de bu aratrmamzda, madalyonlu zahriye sayfalar nn kompozisyon, desen ve motif analizlerini yaparak; konu ile ilgili elde ettiimiz bilimsel verileri ortaya koymaya altk.

almalarm srasnda fikirleriyle beni ynlendirdii ve ktphanesinden faydalanmam salad iin Geleneksel Trk El Sanatlar Blm bakanmz Sayn Prof. smail ztrk e ve danmanm Sayn Yar. Do. Aynur Maktal a teekkr ederim. Trk ve slam Eserleri Mzesi Yazma Eserler Blm Sorumlusu Sayn Sevgi Kutluay a, yardmlarndan dolay teekkr ederim.

Yetimemede byk emei olan rahmetli babam Mehmet Sever e; sabr ve desteklerinden dolay annem Semra ve kardeim Sekin Sever e; tezimin yazmn byk lde stlenen sevgili eim Cenk Efeler e zellikle teekkr ederim.

SE L SEVER

13

GR Tezhip, altn ve eitli boyalarla yaplan her trl yazma eser sslemesine verilen addr. Tezhip sanatnn uyguland alanlar arasnda, yazma Kur an- Kerim ler bata olmak zere; bilimsel, edebi, dini, tarihi konular ieren yazma kitaplar; turalar, fermanlar, beratlar, hat levhalar(esma-i hsna, hilye, ayetler, hadisler, zl szler) murakkalar ve ciltler gelmektedir.

Gnmzde kitaplar el ile yazlmadndan, tezhip sanatnn kullanm alan ilev deitirerek; duvara aslmak zere yaplan, dekoratif amal tasarmlar ve hat levhalarnn tezyinat ekline dnmtr.

Tezhip sanatlarna Mzehhip ve Mzehhibe, tezhiplenmi esere Mzehhep Eser, tezhipleme iine de Tezyinat ad verilir. Tezyinat kelimesi ayn zamanda ss yada bezek, bezeme1 anlamlarn ifade etmektedir. Herhangi bir eyann, materyalin yada malzemenin daha gzel, deerli ve anlaml klnmas iin zerinde yaplan deiime ssleme diyorsak; tezhip sanatnn da, yazma eserlerin daha gzel ve deerli klnmasnda rol oynayan bir ssleme unsuru olduunu syleyebiliriz. Ancak, ss ve ssleme ok geni anlamlarda kullanlan tanmlardr. Bu bakmdan, tezhipleme anlamnda bezeme ya da tezyinat eklindeki ifadeler daha uygun dmektedir. Bu almada, ifade tekrarna kamamak amacyla, hem kelimenin kkeni olan tezyinat, hem de edeeri olan tanmlar kullanlmtr.

Dier yazma eserlerin yannda, Kur' an- Kerim tezyinatna, kutsal kitap olmas nedeniyle byk nem verilmi; kadndan cildine kadar her aamas itina ile hazrlanmtr. Ferit Develliolu nun Osmanlca Trke Ansiklopedik Lugat inde tanmlad zere; Kur an; Hz. Muhammed e inen kutsal kitap, Mushaf ise; sahife haline getirilmi ey, kitap anlamndadr. Bizim szn ettiimiz Kur an tabiri aslnda Mushaf anlamndaki Kur an n fiziki yapsyla ilikilidir.
1

Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara 2002, s. 1107. Geni bilgi iin baknz: Eczacba Sanat Ansk., stanbul 1997, s.1769.

14

Yazma kitap sanatlar, zellikle de hat sanat,

slam inancna sahip

toplumlarda dier sanat dallarna nazaran daha fazla gelimitir. Kuran yazm, VII. yy. dan balayarak XX.yy. a kadar esasl deiiklikler geirmitir. zerine yazld malzeme, kullanlan kalem, mrekkep, sayfa dzeni, ssleme alanlar, balangtan bu yana gelimi ve deimitir. lk dnemlerde parmen zerine yazl yatay formdaki musaflarda, zaman iinde eitli ssleme unsurlar grlmeye balamtr.2

Yazma eserlerdeki tezhipli alanlar, Kur an- Kerim ve dier kitaplarn tezyin edilen ksmlar olarak iki gurupta toplayabiliriz. Her ne kadar ou sslemeler btn yazmalarda ortak ileve sahip ise de, Kur an tezyinatnda, kutsal kitabn yaps gerei farkl alanlarn tezhiplendii grlmektedir. Bu alanlarn banda serlevha sayfas gelmektedir ki; Fatiha ve Bakara surelerinin bulunduu Kur an n ilk sayfalar olmalar nedeniyle bu ad almlardr. Kur an larda tezyinatl alanlardan bir dieri de, belli saylardaki sayfa aralklarn ve secde ayetlerinin olduu yerleri iaret eden vakf glleri dir. Bunlardan baka; surelerin ba ksmlarna yaplan sure ba tezhipleri, Kur an dndaki yazmalarn bazlarnda da grlen duraklar ve hatime sayfas tezhipleri gelmektedir.

Dier yazma kitaplarda ise; yine nvan sayfas, blm ve fasl balar ile ketebe sayfalar, sayfa kenarlar ve cilt tezhiplenmekle birlikte; ortak olarak tezyin edilen alanlarn banda zahriye sayfalar gelmektedir. Zahriye kelimesi, Ferit Develliolu nun Osmanlca - Trke Ansiklopedik Lugatinde; zahr: arka, srt. zahriyye: bir kadn arka tarafna yazlan yaz, erh; eklinde tanmlanmtr. Zahriye sayfas tezyinatna, kitabn aldnda grlen ilk sayfas olmas nedeniyle byk nem verilmitir. En zengin tezhip rnekleri burada sergilenmi; tezhibin yannda kitap ile ilgili eitli temellk kaytlar da burada gsterilmitir. Bu nedenle, zahriye sayfas tezhipleri, tezhip tarihi ile ilgili nemli vesikalar oluturmaktadr.
2 lhan zkeeci; Kuran Tezhiplerinin Tarihi Geliim inde Estetik deerlendirilmesi Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm 8. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu 13-15 Kasm 2002 zmir, s.344.

15

Zahriye tasarmlarndaki kompozisyon emalar, dikdrtgen, madalyon veya daire eklinde hazrlanm olmakla birlikte; motif, desen ve kompozisyon zellikleri, dneminin sanat anlaylarna gre farkllklar gstermektedir.

Bilinen en erken dini yazma kitaplar, slamiyetin ilk yz ylna (VII.-VIII. yy.) ait Kur an' lardr. Bunlarda esas ssleme, ok basit geometrik rneklerden olumaktadr. Bunlar, ayet sonlarna konulan noktalar, sure balarna yaplan uzunca eritler halindeki balklar, sayfa kenarlarna konulan eitli ekillerdeki rozetler(gller)dir. Bu ssleme anlay, dier alanlardaki bilimsel ve edebi eserlere de yansm bylece yazma kitap sanatlar hat ve tezhibin birliktelii ile devam etmitir. IX .- X. yy. la birlikte sayfa balarnda ve sonunda yer alan tezhipli eritler daha ince bezemeli olarak kullanlmtr. Balk olarak kullanlan bu ksmlar, genellikle Helenistik sanattan etkilenmi motiflerle yaplm Bizans rneklerdir. XII. yy. dan sonra ise alt kollu yldz(Mhr-i Sleyman) yaygn olarak grlmekle birlikte; daire kompozisyonlar tezhipte nemli rol almaya balamtr.3

Memlkler ve baz Seluklu eserlerinin zahriyeleri drtgen veya madalyon formunda tezhiplenmitir.4 Fatih dnemi zahriyeleri, ou kitaplarda ift sayfa halinde olup; bu bezemeler bazen sayfay tamamen kaplayacak ekilde, bazen de emse dediimiz madalyon eklinde sayfalarn ortalarna yaplmlardr.5 Tek sayfa olarak da tezhiplenen zahriyeler, 15. ve 16. y.y. larda genellikle iki sayfa eklindedir. Bu sayfalar bazen de, yazsz olarak braklp tamamen

tezhiplenmitir. 16. y.y. a kadar zahriye sayfasna kitabn llerine uygun dikdrtgen, yuvarlak veya oval tezhip yaplmas bir gelenek olmutur. Sanatmzda 18. y.y. ortalarndan itibaren hakim olan Barok ve Rokoko sluplar, dnemin tezyini anlayna byk deiiklikler getirmi; bat etkisi ile geleneksel karakterlerin birbirine kaynatrlmas sonucu Trk Rokokosu diye adlandrlan
zkeeci, 2002; s.344-345. Faruk Takale; Hat n Giysisi Tezhip, Mozaik, S. 6, ubat 1996, s. 51. 5 smet Binark, Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ankara 1975, s. 32. Ayrca Baknz; Sheyl nver; stanbulun Fethinden Sonra lim ve Sanat, Fethin 511.Yldnm Konferanslar, stanbul 1964, s.26.; zkeeci, 2002; s.344-345.; Takale, 1996; s.51.
4 3

16

stil ortaya kmtr.6 Tezhipte geleneksel motiflerin yannda; saks veya sepet iine yerletirilmi yaprak ve iekler, elenkler, buketler ve demetler kullanlmtr.7

Gemi dnemlere ait yazmalardaki eitli mzehhep alanlarn yannda, zahriye tezhiplerinin incelenmesi, analizlerinin yaplmas, tezhip desen ve tasarmlarnn tarihi geliim srecini sistematik olarak ortaya koyacaktr. Farkl dnemlere ait tezhip rnekleri incelenerek yaymlandnda, tezhip desen ve tasarmlarnn geliimi, ortak noktalar ve farkllklar daha belirgin hale gelecek; bunlar da sanatlarn tasarmlarna k tutacaktr.

almamzda, yazma eserler iinde nemli bir tezyinat alanna sahip olan zahriye sayfalar ndan seilmi rnekler zerinde, tasarm kurallar incelenerek, desen analizlerinin yaplmas hedeflenmitir. Kuran- Kerim lerde madalyonlu zahriye sayfalar aratrma kapsamna alnarak, kompozisyon emasna gre snrlamaya gidilmitir.

Konumuz

gerei,

zengin

tezhip

rneklerinin

yer

ald

mze

ve

ktphanelerin bulunduu stanbul da aratrma yaplmasna karar verilmitir. Aratrma kapsamnda bilgi almak zere, Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Bakan iek Derman ve Uur Derman ile grlmtr. Bu dorultuda, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi ne8 bavurulmutur. 13.000 e yakn yazma eser ve 520 adet yazma Kur
6 Glbn Mesera, 18. ve 19. yzyl Osmanl Fermanlarnda iekler, Kltr ve Sanat Dergisi , say 30 , Haziran 1996, s. 21. 7 zkeeci, 2002; s.364-365. 8 Trk ve slam Eserleri mzesi; Bu gnk Sultan Ahmet Park olan At Meydannn batsnda bulunur. 142 metre cepheye sahip, Sultan saraylar dnda gnmze gelen tek zel saray olan brahim Paa saraydr. 1965 ylnda balayan restorasyon almalar 22 Mays 1983 te sonulanm; Trk ve slam Eserleri mzesi olarak yeniden ve ksmen dzenlenmi olarak hizmete sunulmutur. Kesin olmamakla birlikte, Kanuni 1521de kendisiyle birlikte Belgrat seferine gelen brahim Aaya, ayn yl, bu saray yaptrarak hediye etmitir. Daha sonra pek ok dn burada yaplmtr. Zaman iinde Acemi Olanlar Klas olarak kullanlm, eitli yangnlar ve depremlerde hasar grm 18. yy.da saray olarak kullanlamaz hale gelmitir. Daha sonra ise hapishane olarak hizmet vermitir. Matrak Nasuhun minyatrlerinde saray resmedilmi, restorasyonunda bu minyatrlerden yararlanlmtr. Kemerler zerine ykseltilmi yap taraftan ortadaki teras evrelemektedir. Terastan mzenin ilk blmne merdivenlerle ulalmakta, odalar ve salonlarda slam dnyasnn deiik lkelerinde meydana getirilmi nadir

17

an Kerim bulunan mzede, yazmalar kataloglama almas balattklar renilmitir. Bu sebeple, mze yetkilileri tarafndan snrl sayda eser zerinde incelemeye izin verilecei bildirilmitir. Mevcut olan adet katalogdaki zahriye fotoraflarna baklarak eser tespiti yaplmtr. Balangta tarihleri belirlenmi, dnemlerine gre tasniflenmi eserlerin incelenmesi hedeflemiti. Ancak, bize gsterilen eserlerin ounun zerinde tarihleri bulunmuyordu. Katalogda byk ksm drtgen kompozisyonlu olmak zere, 10 adette madalyonlu zahriye sayfas mevcut idi; aratrmamzda bu zahriyeler ele alnmtr.

Konumuz ile ilgili yaptmz n aratrma srasnda ncelikle, internet kanalyla YK yaynlanmam tezler katalogunda, daha sonra, okulumuz blm kitaplnda, Ege niversitesi Ktphanesi nde, Madalyonlu Zahriye Sayfalar ile ilgili herhangi bir alma yaplp yaplmad aratrlm, yapldna dair bir veriye rastlanmamtr. Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk El Sanatlar blm ve okul ktphanesinde, stanbul Bayezid Ktphanesi nde, stanbul Milli Ktphane de, Kubbealt Akademisi yaynlarnda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ktphanesi nde kaynak aratrmalar yaplm, Tezhip Sanat ve Zahriye Sayfalar Tezyinatyla ilgili genel bilgiler derlenmitir. zmir Milli Ktphane, zmir Halk Ktphanesi, Ege niversitesi Merkez Ktphanesi, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi ktphanesi, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi okul ktphanesi ve Geleneksel Trk El Sanatlar blm kitaplnda kaynak taramas yaplmtr.

sanat eserleri sergilenmektedir. Ta ve pimi toprak, metal ve seramik objeler, cam eyalar, el yazma kitaplar devirlerinin en kymetli rnekleri olarak sergilenmektedir. Byk salonlarn bulunduu geni camekanl ksmda, 13.-20. yy.larn el ii Trk hallarnn en gzel rnekleri sergilenmektedir. Hal blmnn alt kat son birka asrn Trk gnlk yaam ve eserlerinin sergilendii Etnorafik blmdr. 7. yzyldan 20. yzyla uzanan Trk ve slm Eserleri Mzesi yazma koleksiyonunun byk bir blmn oluturan Kur`an- Kerim`ler Mslmanln yayld; Emev, Abbas, Msr ve Suriye Tulunoullar, Fatm, Eyyub, Memlk, Mool, Trkmen, Seluk, Timur, Safav, Kaar ve Anadolu Beylikleri dnemlerinden kalmadr. Mze arivinde 13.000e yakn yazma eser bulnmaktadr. El yazmalar arasnda, Kur`an`larn dnda, eitli konularda yazlm (bazlar resimli) kitaplar, gerek konular, gerek yaz stilleri, gerek ciltleri bakmndan ilgi ekicidir. Osmanl sultanlarnn turalarn tayan fermanlar, beratlar, Trk ve ran minyatrl yazmalar ve divanlar bulunmaktadr. Nazan ler; Trk ve slam Eserleri Mzesi brahim Paa Saraynda, Sandoz Blteni, S. 12, stanbul 1983, s. 11-20.; Hseyin Tayla; Mimaride Trk Milli Uslubu Semineri,11-12 Haziran 1984 AKM stanbul, s.129133.; Nurhan Atasoy; brahim Paa Saray, stanbul 1972.; Sedat etinta; Saray ve Kervansaraylarmz Arasnda brahim Paa Saray, stanbul 1939, s. 1-44.

18

Aratrmamzn temel kayna; Trk ve

slam Eserleri Mzesi nin

kuruluunda (el yazs ile) tutulan envanter defteridir. Konumuzla ilgili yaynlanm kaynaklarn; Sheyl nver, Celal Esad Arseven ve Oktay Aslanapa kaynakl pek ok derleme makale ve kitaptan olutuu grlmektedir. Ancak, bizim almamzda tezyinatl alanlarn inceleme plan byk lde,

blmmzde ders veren merhum Hocamz Prof. Dr. Ali Yardm n Yazma Eser zmlemesi ders notlarndan yararlanlarak hazrlanmtr.

Aratrmamzla ilgili, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi nde zahriye sayfalarnn ekimleri, alma takvimi ierisinde, her gn er adet olarak, Kasm aynda hava koullar ve k elverdiince en iyi ekilde yaplmaya allmtr. Fotoraflar dijital makine ile tarafmzca ekilmi, photo shop programnda grnt kalitesi arttrlmtr.

Bu almada, incelenen 10 adet eser, mze envanter numarasna gre sralanarak bir katalog oluturulmutur. Katalogda, mze envanter defterinde kaytl bilgiler (italik formda), bizim tarafmzdan verilen zahriye tezhiplerinin tasarm asndan zelliklerini belirten aklamalar bulunmaktadr. Mze kaytlarnda eserlerin yazld tarih, yaz eidi, sayfa ve satr says, hangi sayfalarnda tezhip olduu ve tezhibinin karakteri, mzeye nereden ve hangi tarihte geldii ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Envanter defterinde, eserlerin genel bilgileri trke yazlm iken; Kuran' larda geen ayet ve ketebe kaytlar arapa ve eski trke olarak yazlmtr. Bu kaytlarda baz ayet ve sure adlarnn balang ve son hecesi ya da kelimeleri verilip devam (.......) eklinde braklmtr. Envanter bilgilerinde geen, arapa ve eski trke kelimeler tarafmzca evrilerek metin iinde verilmitir.

Tezimizin dzenlemesi blmden olumaktadr. Birinci blmde; Kur an- Kerim lerde tezhipli alanlar ve zahriye sayfalar; ana balnda, Kur an- Kerim lerde tezhipli alanlar olarak, serlevha, sure balar, duraklar, gller ve hatime sayfas tezhiplerinin zellikleri ile ilgili bilgiler

19

verilmitir. Daha sonra Kuran' lar ve dier yazma eserlerde ortak kullanlan ssleme unsurlar olan, zahriye sayfalar, koltuk tezhipleri, beyn-es stur ve ketebe sayfas tezhipleri hakknda bilgiler verilmitir.

kinci ana alt balk olan Zahriye Sayfalarnn zellikleri nde, genel olarak Kur' an lar ve dier yazmalarda zahriyelerin yeri, kompozisyon zellikleri ve dnemlerine gre desen zellikleri orjinal zahriye sayfalarndan rneklerle birlikte anlatlmtr. Orijinal zahriye sayfas fotoraflar da, tarafmzca eitli kaynaklardan ekilmitir. Her fotorafn aklamasndan sonra alnd kaynaa (*) iaretiyle atfta bulunulmutur.

kinci blmde, almamzn konusuna dahil olan 10 adet Madalyonlu Zahriye Sayfasn ieren Kur an- Kerim ler, tarihli ve tarihsiz oluuna gre iki guruba ayrlmtr. Eserler, envanter numarasna gre sralanarak katalog oluturulmutur. Bu blmde, mze envanter defterinden edinilen bilgiler ve tarafmzca verilen, zahriye tezhiplerinin ayrntl aklamalar ile eserler tantlm, zahriye sayfalarnn dijital fotoraf makinesiyle ekilmi renkli basklar verilmitir. Ardndan, incelenen eserlerin madalyonlu zahriye sayfas tasarmlarnn, orjinal boyutlarna sadk kalnarak yaplan desen analizleri gelmektedir. Bu analizler, fra ile eskiz katlarna aamalar halinde izilmitir. Her aama, kesitler halinde, helezonlar, kanavie ve desenin tamam olarak gsterilmitir. Ayrca her eserin zahriye kompozisyonunun bir kesiti de guaj boya ve svama altn ile renkli olarak allmtr. Tm bu desen analizleri, tezin yazl ksmdan ayr bir uygulama dosyas olarak sunulmutur. Tezin tm nshalarnda ise; bu almalarn dijital fotoraf makinesi ile yaplm ekimleri, yazl metne dahil edilerek gsterilmitir.

nc blmde, konu ile ilgili iki adet uygulama almas bulunmaktadr. Bunlardan ilki, 45 Envanter No lu eserin zahriye sayfas reprodksiyonudur. alma, eserin orjinal boyutlarna ve renklerine sadk kalnarak hazrlanmtr. Reprodksiyon, murakka zerine guaj boya ve svama altnla yaplm olup paspartulu ve ereveli olarak sunulmutur. Tezimizin uygulama dosyas ile dier

20

nshalarnda reprodksiyonun desen analizi (ikinci blmde) ve renkli basks (nc Blmde) bulunmaktadr. Bu eserin reprodksiyonu yapldndan, ayrca renkli kesiti allmamtr.

Dier uygulama almas ise; murakka zerine, zgn tasarm olarak hazrlanan daire formundaki zahriye sayfas tasarm dr. Bu zahriye sayfas, klasik renkli tarzda tasarlanm olup, kompozisyon emas pen formuna oturtulmutur. Tasarm 20 cm apnda, 16/1 kesirli; merkezde meime, devamnda i ie daire alan(ta yapraklar)dan olumutur. Zeminleri ayrmada bulut

motifleri kullanlmtr. Tasarmn merkezini oluturan meime ksm; lacivert zeminli, zerinde hatayi gurubu motifler dolanan daire bir alandr. Daha sonra gelen, koyu krmz zeminli dilimli alanlarda (ta yapraklar) paftal rumi

kompozisyonlar bulunmaktadr. Buradaki rumiler svama altn ile boyanmtr. Kompozisyonun devamnda, ikinci gurup ta yapraklar olan altn zeminli alan gelmektedir. Bu zeminin zerinde serbest dolanan beyaz bulut motifleri ile aralarnda lacivert renkte bitkisel ift tahrir desen bulunmaktadr. Bu alan,

turkuaz bulutlar snrlamaktadr. Pen dilimlerinin (ta yapraklarn) sonuncusu olan, lapis zeminli 16/1 beyaz rumi paftal alanlarn ierisinde hatayi gurubu motifler bulunmaktadr. Bu tezhipli alanlar yine turuncu bulutlarla

snrlanmaktadr. Desen, lapis ince tlar ve hatayi gurubu motiflerin, halkar teknii ile boyanm kompozisyonu ile tam daire alana tamamlanmtr. Bu uygulama almas, paspartulu ve ereveli olarak sunulmutur. Ayrca, tezimizin uygulama dosyas ile dier nshalarnda zgn tasarmn desen analizi ve renkli basks bunmaktadr.

almamzn sonunda, yaygn olarak kullanlmayan tanm ve tabirlerin yer ald terimler szl bulunmaktadr. Burada her tanm, alnd kaynaa atfta bulunularak, dipnotlu ekilde aklanmtr.

21

1. BLM KURAN- I KER M LERDE TEZH PL ALANLARIN VE ZAHR YE SAYFALARININ ZELL KLER 1.1 Kuran- Kerim lerde Tezhipli Alanlar

Tezhip, Kur an- Kerimleri, dua kitaplarn, ilmi, edebi, tarihi el yazma kitaplar, hat levhalarn(ayetler, hadisler, zl szler, esma-i hsna levhalar, hilyeler v.b.), turalar, fermanlar, beratlar ve murakkalar altn ve toprak boyalar ile tezyin etme sanatdr. Aratrmamz srasnda karlatmz yazarlarn hemen hemen hepsi, Celal Esad Arseven in 1952 ylnda yaynlanan Sanat Ansiklopedisi nde yapt; El yazma kitaplar ve hat murakkalarnn kenarlarn boya ve altnla ssleme

sanatna tezhip, bu ileri yapanlara da mzehhip denilir. Arapa da altnlama anlamna gelen tezhip kelimesi, zehep (altn) sznden tremi olup, sadece altnla ilenen ileri ifade etmeyip, boyalarla yaplan kitap tezyinatna da denir.9 eklindeki tanmn kullanmlardr. Tezhip, kollektif almay gerektiren bir tezyini sanat olarak karmza kmaktadr. Eskiden yazma eserler, ncelikle saraya bal nakkahaneler veya byk bir sanatkarn nezaretinde faaliyet gsteren zel atlyelerde yazlp tezhiplenirdi. Bu tip nakkahanelerde bir hattatlarca tamamlandktan sonra, yazma kitabn sayfalarnn yaz ii yaplmas iin mzehhibe

tezhibinin

gnderilirdi. Burada, ncelikle yazlarn kenar hatlar cetvelkeler tarafndan ekilirdi. Daha sonra mzehhibin hazrlad desen, usta ve raklar tarafndan

Celal Esad Arseven, Tezhip Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, C.4, stanbul 1952, s.1982. Ayrca baknz; Haydar Yamurlu, Tezhip Sanat Hakknda Genel Aklamalar ve Topkap Saray Mzesi Ktphanesin de mzal Eserleri Bulunan Tezhip Ustalar, Trk Etnografya Dergisi, S. 13, stanbul 1973, s.1.; smet Binark, Trk Kitaplk Tarihinde Tezhip Sanat Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, C.13, S.1-2, Ankara 1964, s.17; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih ve Deyimleri Szl III, stanbul 1954 s.490.; Mine Esiner zen, Tezhipte T Antika Aylk Dergisi, S:10, stanbul 1986, s.44.; Ayla Ersoy, Trk Tezhip Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul 1988, s.12.; lhan zkeeci, Trk Tezhip Sanat ve Tezyini Motifler, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Enstits Yayn no:15 Kayseri 1992, s.1.; Glbin Mesara, Trk Tezhip ve Minyatr Sanat Sandoz Blteni, S:25, stanbul 1987, s.13.; Azade Akar - Cahide Keskiner, Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul 1978, s.30.; Mine Esiner zen, Yazma Kitap Sanatlar Szl, stanbul 1985, s.70.; Celal Esad Arseven, Trk Sanat, s. 230-231.

22

inelenip katlar zerine geirilir, altnlar srlerek mhrelenir, tahrirleri ekilip zemin renkleri doldurularak tezhibi tamamlanrd. Tezhipli eserlerdeki

kompozisyon unsurlar sanatkarlarn zevkine, konunun nemine ve devrinin sanat slubuna gre deiiklikler gstermekte idi. Kitap tezyinatnda, Trk sanatnn ana motifleri, uygulanlan yere ve yapld dneme gre kk ekilsel deiiklikler gstererek kullanlmaktadr. Bunlar: bordrler, gemeler, rumiler ve mnhaniler (stilize ku kanatlar, gaga, boyun ve kuyruklarndan oluan hayvansal motifler), hatayiler (stilize bitkisel motifler), bulutlar (meneini eski in sanatndan alan stilize bulut formlar) ile geometrik motiflerdir. Ayrca, tezhiplerin kenar hatlarnda sayfa dna doru sivri ular eklinde uzanan renkli veya altnl tlar, tezhip motiflerini tamamlayc unsurlardr.10 Trk Tezhip sanatnda; Seluklu ve Beylikler Dnemi, Osmanl Erken Dnem, Osmanl Klasik Dnem ve Osmanl Batllama Dnemi nde11 sanat anlaylarnn deiimine paralel olarak farkl sluplar domutur.

Yazma kitaplarda ve Kur an- Kerim lerde tezyinatl pek ok alan bulunmaktadr. Bunlardan en nemlisi, eserin zahriye denilen takdim sayfasdr. Dierleri ise, serlevha sayfas, sure ba tezhipleri, metin aralarnda

Mesara, a.g.e, s.13. Ayrca baknz; Azade Akar - Cahide Keskiner, 1978.; Cahide Keskiner, Trk Motifleri, stanbul 1995. Mesara, a.g.e., s.13. Ayrca baknz; smet Binark, Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ankara 1975.; Haydar Yamurlu, Tezhip Sanat Hakknda Genel Aklamalar ve Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde mzal Eserleri Bulunan Tezhip Ustalar, Trk Etnografya Dergisi, S. 13, stanbul 1973.; Faruk Takale, Hat n Giysisi Tezhip, Mozaik, S. 6, ubat 1996.; Doan Kuban; Trk Ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul 1982.; Oktay Aslanapa; Trk Sanat, stanbul 1999.; Mjgan Cunbur; Trk Kitap Sanatlarna Ve Minyatrlerine Genel Bak Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, C.17, S.3.; lker Erginsoy; slam Sanatnda Gelime, stanbul 1975.; Celal Esad Arseven ; Trk Sanat Ansiklopedisi, stanbul 1983, C.5.; Ayla Ersoy; Trk Tezhip Sanat, stanbul 1988 ; Tlin Didinal; Bir Ssleme Sanat Osmanl Tezhipleri, Trkiye Bankas Kltr Ve Sanat Dergisi, S.8, 12/1990.; Sheyl nver; stanbulun Fethinden Sonra lim Ve Sanat, Fatih 511. Yldnm Konferans, stanbul 1964.; Banu Mahir; Beyazd Dnemi Nakkahanesinin Osmanl Tezhip Sanatna Katklar Trkiyemiz, S.60, 1990.; Yldz Demiriz; Anadolu Trk Sanatnda Ssleme Ve Kk Sanatlar Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi C.5.; Banu Mahir, Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu Ve Eserleri Topkap Saray Mzesi Yllk 1, stanbul 1986.; Zeren Tannd; Trk Tezhip Sanat Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ank., 1993, s.398-406.; Sheyl nver; Trk Tezhip Sanatnda Halkariye Dair, Arkitekt Neriyatndan, No:2, 1939.
11

10

23

ve cetvel kenarlarndaki halkar tarz sslemeler12, hizip, secde, vakf, cz glleri ve hatime sayfasdr. 13 Yazma eserlerde kullanlan tezyinat tarzlar ok eitlidir. Ksaca aklamak gerekirse: Kada yaz yazlmadan nce, tamamen altn serpilmesi ile yaplan tarza zerefan ad verilir. Kitap sayfasnn ve yaz ktalarnn etrafna altnla yada renkle izilen erevelere cetvel denilir. Cetvellerden baka, gemelerden, iek ve eitli motiflerden bordrler yaplr, bunlar ekillerine gre zencerek, ulama, kvrk dall gibi isimler alrlar. Yaz alannda kelime ve harflerin sslenmesi iin yaplan tezhipli bezemeye hurda tezyinat denilir.14 Yazmalarda, sayfa ortas boluklarn dolduran yuvarlak veya oval yaplm byke kompozisyonlar vardr ki, bunlara emse ad verilir.15 Yazma eserin klasik tarzdaki cildinin desenine de emse denilmektedir.16

1.1.1.

Serlevha

Kur an- Kerim lerdeki tezhiplenmi ksmlardan bir dieri serlevha denilen blmdr. Serlevha; yazma kitabn tezhiplenen balk blm anlamndadr. Bir levha yada kitabn bana yazlan yaz veya yaplan resme de serlevha denilmektedir.17

Zahriyeden hemen sonra gelen ve metnin balad sayfalar olan serlevha sayfalar Kur an- Kerim lerde, tek olabilecei gibi, ift sayfa eklinde de olabilmektedir. Serlevhalarda tezhip, metni iine alacak ekilde, stnde ta, mihrap ya da dz ekilde olabilir. Bu ekildeki serlevhalara balk ad verilir.18 Kur an- Kerim lerde Fatiha ve Bakara surelerinin ba ksmnn bulunduu
12

Yazma eserlerin yaz kenarlar ve hatta yaz olan ksmlar tamamen tezhiplenir. Byle, sadece altnla yaplan tezhiplere halkari denilir(Arseven, 1952; s.1983.) Halkar, halkari; altnla yaplan kitap sslemelerine verilen bir ad olup, tezhibin nispeten daha kolay yaplan bir trdr. Bir halkar deseni, nce sulu altn srlerek glgelendirildikten sonra koyu altnla tahrirlenip mhrelenir ve arzuya gre hafife renklendirilir. Renkli halkara ikaf denilir (Mesara, a.g.e., s.13.) 13 Mesara, a.g.e, s.13. 14 Binark, 1964; s.19. 15 zkeeci, 1992; s.14. 16 Uur Derman, Yazma Kur an- Kerimler nasl hazrlanrd ? , Hayat Tarih Mecmuas, Y.6, C.2, S.7, stanbul 1970, s. 15. 17 zen, 1985; s.62. Ayrca baknz; zen, 1998; s.79-80 18 Takale, a.g.e, s.51.

24

sayfalarda metni evreleyen youn tezhipli alanlara serlevha tezhibi denilmektedir. Serlevhalar ilk asrlarda dikdrtgen eklinde olup sonradan mihrabiye halini almlardr.19

16. yy a kadar zahriye sayfalarnda grlen zengin tezhipler, daha sonra terk edilerek btn arlk serlevha sayfalarna verilmitir. Serlevha tezhibi, yaz ksm ve yaz evresi tezhibi olmak zere iki blmden olumaktadr. Yaz ksm surenin yazl olduu blm, duraklar, koltuk tezhiplerini, balklar ve cetvelleri iine alr. Yaz evresi ise sadece sslemenin bulunduu blmdr. Bu blm dikdrtgen veya kare eklindedir. Yazlarn aralarnda kalan boluklar beyn-es sturlar ile doldurulabilecei gibi bo da braklmtr. Baz serlevha tezhiplerinde, surenin yazl olduu blm zeminlere ayrlmtr. Ayrma ilemi ou zaman bir cetvel, ince bir zencerek veya bir bordr ile yaplmaktadr. Sayfada yazl ve tezhipli ksm arasnda orantl bir boluk braklmtr. Tlar, bo braklan ksmla tezhip arasndaki dengeyi salam ve gzn bolua geiini rahatlatmak iin kullanlmtr.20

Zahriye, sure balar ve serlevha kompozisyonlarnda, ayn motifler ve renkler kullanlarak ok farkl desenler meydana getirilmi, deiik tezhip formlarnda ayn eserin paralar olduunu belirten ve gze ho gelen bir slup beraberlii salanmtr.21 Yazmann serlevha tezhibi, metni iine alabilecei gibi besmelenin hemen stnde de yer alabilir. Dikdrtgen serlevhalardan baka; ta, dilimli, tepelikli, mihrabiye ya da stte bir servi motifinin yer ald servili serlevhalar da bulunur.22

Seluklu Dnemi serlevhalarnda, geometrik motifler, stilize bitkiler, bulutlar, rumiler ve noktalarla kompozisyonlar yaplmtr. Fatih devrinde kitap balklar(serlevhalar), mihrap eklinde deil, sayfann enine uzanan dikdrtgen
Mjgan Cunbur, Trk Kitap Sanatlarna ve Minyatrlerine Genel Bak Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, C.17,1968, s.79. 20 zen, 1986; s.45. 21 Tlin Didinal, Bir Ssleme Sanat/Osmanl Tezhipleri, Trkiye Bankas Kltr ve Sanat Dergisi S. 8 Ankara 1990, s.36. 22 zen, 1998; s.79-80.
19

25

eklindedir.23 Tezhipte, ak laciverdi zemin zerine krmz, yeil ve siyahn yannda sar, turuncu, mor, pembe ve beyaz renkler kullanlmtr. Klasik dnem muhibbi divannda, simetrik rumiler kk dn iekleri, bulut ve lale, smbl, nergis gibi iekler kullanlmtr. 18. yy. da ise, lalenin rabet grmesi ile kufe tarz sslemeler serlevhalara girmitir.24

1.1.2 Sure Ba Tezhipleri El Yazma eserlerde, surelerin balarna yaplan tezyinata Kur an- Kerim ler iin sure ba, dier yazma eserler iin ise fasl ba tezhibi denir. Sure Ba tezhipleri genellikle kubbe eklinde yaplm ve st taraflar tlarla sslenmitir.
25

Kubbeli formlarn yannda, dikdrtgen formlu gibi eitli ekil ve

kompozisyonlarda sure balar tezyin edilmitir. Kur an- Kerim lerin ve dier eserlerin, tezhiplenen sure ve blm balarna serberk ad da verilir. Bu sslemelerin ortasnda ou zaman altn zerine beyaz ile surenin ya da metnin ad yazlr.26

Klasik dnem sure balar, sayfa geniliinde yatay bir dikdrtgen ve stnde dilimli ya da gen bir mihrabiye eklinde sslenmi, ular tlarla yukar doru son bulmutur. Baz rneklerde ise, sadece dikdrtgen eklinde tezhiplenmi bir ksmla yetinilmitir. Zemin olarak altn ve lapis kullanlm, kvrk dallar ve renkli ieklere her tezhipte yer verilmitir. Bu dnemde zer-ender-zer teknii de ska kullanlmtr.27 Bir eserde sure ba hep ayn motifle sslendii gibi, her balk ayr da sslenebilmektedir.28

1.1.3 Duraklar Kur an ayetlerini ve baz yazmalarda cmleleri ayrmak zere, nokta iareti olarak kk yldzlar, iekler ve oval motifler kullanlm, bunlara vakfe ya da
zen, 1985; s.62. Ayrca baknz; zen, 1998; s.79-80 zkeeci, 1992; s.4-7. Ayrca Baknz; lhan zkeeci; Kuran Tezhiplerinin Tarihi Geliim inde Estetik deerlendirilmesi Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm 8. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu Bildiriler Kitab, zmir 2005, s.359. 25 Binark, 1975; s.26. 26 Takale, 1996; s.51. 27 Ersoy, a.g.e, s.60. 28 zen, 1998; s.80.
24 23

26

durak ad verilmitir. Duraklarda kullanlan bu motifler, biim zelliklerine gre isimlendirilmitir. Dzgn geometrik formdaki duraklara mcevher, alt kelilere ehane, yaprakllara seberk, be yaprakllara penberk ad verilir. Durak olarak geme ve helezoni motifler de kullanlmaktadr. ap bir santimetreyi gemeyen bu ssleme alanlarnn motif zenginlii olduka fazladr.29

1.1.4

Gller

Kur an- Kerim lerde genellikle surelerin balad sayfa kenarlarna, bazen ii bo, bazen de surenin adnn yazld yuvarlak sslemelere gl ad

verilmitir. Kullanld yere gre bu sslemeler, sure, cz, hizb, ar ve secde gl adlaryla anlr. Cz denilen otuz blmn her birinin ba, cz gl ile sslenir. Hizb, czn drtte biridir ve Kur an- Kerim lerde genellikle her be sayfada bir hizb gl yaplr. Ezberleme ve yazma srasnda kolaylk salamak zere, her on ayetlik blmn sonuna ar szcnn ilk harfi olan (ayn) iareti konulur. Bu harf veya (ar) szc, bazen yalnzca altnla yazlm bazen de ar glleriyle tezhiplenip ortasna (ayn) harfi yerletirilmitir. Kur an- Kerim lerin secde ayetleri hizasna gl biiminde sslemeler konmu ve ilerine arapa secde szc yazlmtr.30

1.1.5

Dier Tezhipli Alanlar

Bu blmde, sadece Kur an tezyinatna ait olmayp, dier yazmalarda da grlen tezhipli alanlar hakknda ksaca bilgi verilecektir. Bunlar; zahriye sayfalar, hatime sayfas, koltuk, beyn-es sutur v.b. tezhipleri iermektedir. Zahriye, kelime anlam olarak Ferit Develliolu nun Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat inde (Ankara 2002, s.1165-1166.) zahr: arka, srt; kat vesairenin arka taraf, gerisi. Zahriye: bir kadn arka tarafna yazlan yaz, erh, eklinde tanmlanmtr. Mine Esiner zen in yazma kitap sanatlar szlnde ise, zahriye: yazma eserlerin balk bulunan ilk sayfasndan nceki, temellk

29 30

zen, 1998; s. 80-81. Ayrca baknz; zen,1985; s.79. zen, 1998; s.80-81. Ayrca baknz; Binark, 1975; s.26.; Glbin Mesera, Tezyini Noktalar Antika dergisi, Yl.3, S.33.

27

kayd bulunan, ounlukla tezhipli ve bazen de bo braklan tantm sayfalardr, eklinde tanmlanmtr. Kur an- Kerim lerin en nemli tezhipli alanlarndan biri olan zahriye sayfalar nda, bazen kitabn ad, mellifi, sahibi olan kii yada kiilerin isimleri yani temellk kayd, alnd tarih, bir ya da birka beyitlik yaz ve mhrler bulunur. Zahriye tezhibi, tam sayfa, daire, mekik ya da madalyon biiminde tasarlanr. Memlkler ve baz Seluklu eserlerinin zahriyeleri de; tam sayfa veya

madalyon eklinde tezhiplenmitir. Bu zahriyelerde, benek, altn ve yaprak motifleriyle ssl birbirine gemi geometrik desenler hakimdir. Sayfann alt ve st kenarna veya drt yanna altn zemin zerine siyahla izilmi birbirine bal kancalar eklinde, ulama denilen sslemeler yaplmtr. Yazmalarn bazlarnda ise, madalyon eklinde tasarmda mnhaniler kullanlmtr. Fatih dnemi kitaplarnda ve 16. yy a ait baz Kur an- Kerim lerde, zahriye tezhibi ift sayfadr. Bu sayfalarn tezhibi, sayfay tmyle kaplad gibi dz ya da dilimli madalyon biiminde de olabilir. Genellikle ilk sayfadaki madalyonun iinde bi-resm-i mtaadda-y. Szleriyle balayan ve kitabn kimin iin yazldn belirten kayt, ikinci sayfada ise, kitabn ve mellifin ad bulunur. Zahriye tezhibi tek sayfada ise, ithaf ve kitabn ad ayn madalyon iindedir. Daha ok tek sayfa, fakat 15. ve 16. yy. lar da bazen karlkl iki sayfa eklinde bulunan zahriye sayfalar, bazen de yazsz olarak braklp tamamen tezhiplenmitir31 16.yy a kadar zahriye sayfasna kitabn llerine uygun dikdrtgen, yuvarlak veya oval tezhip yaplmas bir gelenek olmutur. Bazen de Zahriye sayfasna sadece, bir ayet veya temellk kitabesi yerletirilmitir. Bir ka sayfadan oluan zahriyeler de bulunmaktadr.32

Yazma eserlerde baln her iki tarafndaki uygun drtgen boluklara simetrik ya da benzer formda yaplan tezyinata, koltuk tezhibi ad verilir.33 Kimi zaman
Takale, 1996; s. 51. zen, 1998; s.62.Ayrca Baknz; Binark, 1975; s. 32.; nver, 1964; s.26.; zkeeci, 2005; s.344-345.; Takale, 1996; s.51. 33 zen, 1998; s.80.
32 31

28

serlevhalarda, Fatiha ve Bakara sureleri metninin her iki yanna eklenen tezhipli dikdrtgen veya kare blmelere de koltuk denilir. Bu tezhipli alanlarn ilerine bezemeli bordrler eklenerek sayfa kenarna doru yarm yuvarlak ya da gen kmalar yaplarak geniletilir, ileri eitli desenlerde tezyin edilir.

Sadece hat rneklerini ieren murakkalarda, sayfann yatay uzanan alt veya st blmesi, hattn bir kenarna veya murakka sayfasnn kare veya dikdrtgen biimli blmelerine de yaplan tezhibe de koltuk tezhibi denir. 34 Koltuklar, satr veya satrlarn sanda ve solundaki boluklardr. Bunlarn kelerde olup gen eklinde olanlarna kelik ad verilir.

Koltuk tezhiplerinin etraf ince ve kaln izgilerle cetvellenmitir. Levha veya murakkalardaki satr aralar geni ise, bu boluu doldurmak iin altn veya nadiren renkle yaplan sslemeye beyn-es stur ad verilir.

Kur an- Kerimlerde sslenen son sayfa, eserin hattatnn ve yazl tarihinin bulunduu hatime ya da biti sayfasdr. Bu sayfadaki tezhip, dier sayfalara gre daha hafiftir.35 Hatime sayfasna eserin hattatnn adndan ve yazld tarihten baka, mellifin eserini bitirirken yazd dualar, varsa mzehhibinin ismi yazlr. Bu sayfaya, hattatn kendi adn koymas anlamna gelen ketebe sayfas da denilir. Tepesi aada bir geni andran ketebe yazs, temmet, temme, mim, ya da tek mim ile sonlanr. Bazen bu yaznn iki yanndaki bo kelere gen biimli sslemeler (kelik) yapld, bazen de sayfann bo kalan alt ksmna eitli motifler serpitirildii olur.

Yazma eserin veya Kur n- Kerimin tezhibi de, hatime sayfas tezhibi ile tamamlanm olur.

Zeren Tannd, Trk Tezhip Sanat Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara 1993, s.398-406. 35 Takale, 1996; s.52. Ayrca baknz; Binark, 1975; s.26.; Glbin Mesera, Tezyini Noktalar Antika dergisi, Yl.3, S.33.

34

29

1.2

ZAHR YE SAYFALARI NIN ZELL KLER

Sanat eseri olan el yazmann, cildinden sonra ilk gze arpan ksm tezhibidir. Daha nce de belirttiimiz gibi; bata Kur an- Kerim ler olmak zere; dua, bilim, iir, Peygamberlerin ve Padiahlarn hayatn anlatan kitaplarla; edebiyat, tarih, tp v.b. gibi pek ok konudaki yazmalar tezhiplenmitir. Bunlar konularna, nem derecelerine, sahibi olan kiinin isteine ve dnemine gre farkl tarz tasarmlarla tezyin edilmilerdir. Yazmalarda en youn olarak tezyin edilen alanlarn banda ncelikle zahriye sayfalar, daha sonra ise serlevhalar gelmektedir.

Kur an tezhip tasarmnda, Trk mzehhipleri genelde belli bir kalba bal kalmlardr. 13. yy. dan 16. yy. n ikinci yars balarna kadar Kur an nshalarnn zahriye sayfalarnda tezhip tm sayfay kaplayacak ekilde tasarlanmtr.

Dua kitaplarndan Delaill - Hayrat nshalarnda tezhip; genellikle Mekke ve Medine resimlerinin bulunduu sayfada, bu iki kentin erevesinin etrafnda yer almtr. Mzehhip kimi zaman bu tasarmla yetinmeyerek, tasvir ve tezhibin dnda kalan tm alan altnl bezemelerle sslemitir.36 zellikle, 19. yy. da dua kitab, dier dini yazmalarda ve levhalarda Mekke ehri ve Kabe, Medine ehri ve Hz. Muhammedin kabrini gsteren resimler yaplm, geri planda mavi gkyz ile resme derinlik verilmitir.37

Bilim kitaplarnn baz rneklerinde, zahriye tezhibi sayfann a yznde, kimisinde b ve a yznde karlkl sayfalarda yuvarlak veya oval madalyon biiminde yer almaktadr. Madalyonun ortasna eserin ve eserin sunulduu kiinin ad yazlmtr. Metnin balang sayfas, balk yada tepelikli balk veya Kur an rneklerinde olduu gibi ereve biiminde tezhiplenmitir. zellikle konusu tarih olan minyatrl yazmalarda, zahriye sayfalar satr aralar altnla boyanm ve
36 37

Tannd, 1993; s.398-399. zkeeci, 2005; s.365.

30

sayfa kenarlar svama halkarla sslenmi veya tezhibi dendenl tasarmlarla ve tlarla sayfa bitimine dek uzatlmtr. Konusu edebiyat olan eserlerde, ilk sayfada yer alan tasvirin etraf ereve eklinde tezhiplenmi sayfa kenarlar halkar tarz sslenmitir.38

Daha nce de belirttiimiz gibi, zahriye sayfalarnda, tezhibin en gzel rnekleri verilmitir. Yapld dnemin sanat anlayn tayan zahriye sayfas tezhipleri, yzyllara gre slup farkllklar gstermektedir. Bir eserin zahriye tezhibine bakarak, yapld dnem ve tezhip slubu hakknda yorum yapabiliriz. Bu nedenle, zahriye tezhibinin tarihsel geliim srecini Anadolu Seluklular dan balayarak ksaca anlatacaz.

Anadolu Seluklu Trk tezhibi 12. yy. ortalarnda gelimeye balayp, 13. yy. balarnda mkemmel rneklerini vermitir. Kullanlan renkler sayca azdr. Tezhibin zemini ak mavi ise, yan sra yeil, siyah ve altn kullanlm, zemin altn olduunda mavi, krmz, ve siyahla renklendirilmitir... Seluklu a tezhip sanatnn en gzel rnekleri olarak birinciye Ankara Etnorafya Mzesindeki Kur an czlerini, ikinciye Hazreti Mevlana nn Konya daki Divan- Kebiri ile ift sayfa altn zeminli zahriyeli Mesnevi sini(Resim 1-2) gsterebiliriz.39

Anadoluda yapld kabul edilen, 13. yy. a ait olabilecek tarihli veya tarihsiz baz yazmalar, gerek yurdumuzdaki gerekse eitli lkelerdeki ktphanelerde az sayda bulunmaktadr. Bunlarda, balklar esas yazya gre daha iri ve ok defa altnla veya renkli olarak yazlm, tahrirli ve ereve iine alnm olup, yaznn zemini eitli ekillerde sslenmitir. Yaz aralarnda da bazen basit sslemeler bulunmaktadr. Balk blmlerindeki sslemelerde altn, lapis, beyaz,

kahverengiye yakn krmz en ok grlen renklerdir. Krmz renk ok defa altn zemin zerine srld iin renginin parlakln kaybettii grlmektedir. Bazen krmznn yerini kahverengi de almtr. Desenlerde, kvrk dallar, rumiler, geme ve rg motifleriyle; geometrik desenler hakim olup, iilii ok ince saylamaz.40
38 39

Tannd, 1993; s.398-399. Cunbur, 1968; s. 78. 40 Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C.5, s. 924-925.

31

Resim 7: Mevlana Mesnevisinin varak 39a Zahriye Tezhibi ( 1278 )

Seluklu Dnemine ait bata gelen kaynaklarmzdan birisi Kur an- Kerim lerdir. Seluklu Kur anlarnda naki yaz kullanlm, kufi yaz ise sadece balklarda yer almtr. Bunlarn en gzel rneklerini, Ankara Etnorafya, stanbul Trk ve slam Eserleri, Topkap Saray, Amasya ve Manisa mzelerinde grmekteyiz. Kuran larn yannda, her konuda yazlan ilmi Seluklu eserleri de vardr. Yazma kitaplarn en deerli olanlarnda btn sayfalar altnla cetvellenmitir. Baz ilmi kitaplarn da, sayfa kenarlarna iek, yaprak, selvi aalar, glabdan, ibrik, eitli saks ve vazo, cami, minare ve daha pek ok ekil iinde ksa notlar, aklamalar, ilaveler yazlmtr. Bu, daha sonra Osmanllarda da grlen bir uygulamadr. 41 Seluklu zahriyelerinde, baz kitaplarda tek veya ift, sayfann tamamn kaplayan dikdrtgen bir ema bulunurken; baz kitaplarda ise sayfann tam ortasna byk bir madalyon yerletirilir. Bu madalyon, ember, oval, mekik,

Zeren Tannd; 1278 tarihli en eski mesnevinin Tezhipleri, Trkiye Bankas Kltr ve Sanat Dergisi, Y. 2, S. 8, Aralk 1990, s.20. 41 Ersoy, a.g.e., s. 42 -43.

32

emse ya da dilimli ekilde olabilir. Zahriye tezhiplerinde ilk sayfann daha arpc olmas arzu edildiinden bol miktarda altn kullanlmtr. Baz zahriyelerde, kitabeler yazlmtr. Eer kitap zengin bir kii iin veya bir bilim adamnn ktphanesi iin yazlm ise; o kiiye ait olduu eitli dzenlemeler ve yazlarla orta ksmda belirtilmitir, isimleri, nvanlar yazlm, hayr dua temennileriyle yaz tamamlanmtr. 42

Resim 8: Mevlana Mesnevisinin varak 93a Zahriye Tezhibi (1278)

Seluklu tezhibi zahriyelerinde, t yok denecek kadar azdr. Tezhiplerin ounda yoktur. Olanlarda ok seyrek dz izgiler veya kk kmalar eklindedir. Madalyonlarda ise, Seluklu mnhanilerinin birletikleri noktalarda ok seyrek olarak yaplan mavi tlar; basit izgiler veya kk yuvarlaklar halindedir.43

Seluklu tezhibinin ana motifi rumidir. Bunun yannda Seluklu Mnhanileri denilen eriler, kvrk dallar, eitli kk iekler, hatayiler en sk kullanlanlardr. Seluklu tezhibi birbirine geme geometrik ekillerden oluur; bu
42

Ersoy, a.g.e., s. 42 -43. Tannd; Aralk 1990, s.21. 43 zen, 1986; s.46.

33

ekillerin ileri de kvrk dal, rumi ve yaprak motifleriyle doldurulmu olup, etraflarna ok karmak geometrik geme motifli bordrler dolanr. Seluklu tezhipilii Harput, Musul, Konya-Karamandaki atlyelerde ve kitaba nem veren sultan ve emirlerinin konaklarnda gelimitir.44

Resim 9: Kur an Zahriye Tezhibi (1327)

Halen stanbul Bayezit Ktphanesi Veliyddin Efendi ksmnda bulunan 14. y.y.da yazlm bir ems-i Tebrizi Malakat nn zahriyesi ilgi ekicidir. Bu zahriyenin ortasnda yazarn adyla birlikte eser ad da yer almtr. Bu eseri, imdilik Trk yazmalarnda Zahriye Sayfalarnn ilk rneini sayabiliriz.

Zahriye kompozisyonu, 14. ve 15. y.y. larda Msr Memluklar zamannda da grlmektedir. Memluklu zahriyeleri, bir sayfay kaplayan dikdrtgenler eklindedir. ounluunda lapise yakn mavi zemin zerine, altn ve kiremit rengi krmz ssleme yaplmtr. Tezhipli alanlar dikdrtgenin alt ve st tarafndadr. Ortadaki bolua kitap ad, yazar ad ve bazen kitabn kimin ktphanesi iin ve ne zaman yazld da kaydedilmitir. Dikdrtgenin kitabn azna bakan st ksmnda genellikle bir de yuvarlak ssleme bulunmaktadr. Memlk devri zahriyelerine gsterilebilecek rneklerin en dikkat ekeni Topkap Saray Mzesindeki Trke Munyetl-guzat yazmasdr. Bu yazma binicilie ve

44

Ersoy, a.g.e., s.44. http://www.vgm.gov.tr/kutuphane/vakfiye_eserler.asp

34

atla ait ilk eserlerimizden biridir. Memluk zahriyesine benzer bir zahriye tipinde Anadoluda Artukoullar dnemine ait yazmalarda rastlanmaktadr. 45

Resim 10: Divan Zahriye Tezhibi (14. yy. Ba)

Baba Nakka tarafndan ynetilen Fatihin saray nakhanesinde retilen tezhipler bata olmak zere, ilk dnem olarak nitelendirdiimiz Osmanl tezhipleri, arla kamayan, incelii, zarafeti, ll izgileri, parlak ve aydnlk renkleri, yaz ile salad dengeli dzeni, rumileri, geometrik gemeleri ve kk iek motifleri ile ilk dnemi oluturmutur.46

Fatih Sultan Mehmet dneminde hazrlanan yazma eserler konular, boyutlar ve sslemeleriyle olduka sade ve kendine zgdr. Genellikle zahriye sayfalarnda madalyon biiminde tezhipli birer emse yer alr. Bu tezhiplerde
Cunbur, 1968; s.79. Gzde Balkan, Konya Mevlana Mzesi 75 Envanter Nolu Divan, Konya Mevlana Mzesi ndeki 14. ve 15. yy.lara ait El Yazmas Eserlerin ncelenmesi, 1998 zmir. D.E.. G.S.F. G.T.E.S.Yaynlanmam Lisans Tezi, s. 100. 46 Ersoy, a.g.e., s.60.
45

35

mavi, turuncu, siyah ve yeilin yan sra altnn olduka dengeli ve uyumlu olarak kullanld grlr. Bu dnemin zahriye tezhiplerinde bir dier ssleme biimi, levha tezhipleridir. Btn bu tezhiplerde kompozisyonlara rumiler hakimdir. Rumiler dndaki kvrk dallar zerindeki iek ve yaprak motifleri de, 15. yy. Timur dnemi geleneinin yorumlanm formlarn yanstr.

Resim 11: Zahriye Tezhibi (Fatih Dnemi)

Tezhip sanatndaki gelime, kendini daha ok Kur-anlarda gstermitir. II. Beyazd dneminde Kur-anlarn zengin tezhiplere sahip oluunun en nemli sebebi, nl Trk hattat eyh Hamdullahn bu yllarda yetimi olmasdr. Bu dnemin en karakteristik tezhipleri eyhin Kur-an larnda toplanmtr. Bunlardan 1491 tarihli olan dnemin renk ve kompozisyon zelliklerini yanstr. Eserin balangc ift sayfa levha halinde son derece zengin tezhiplidir. Laciverdin yan sra, altn bol miktarda kullanlmtr. Rumi, tepelik, ayrma ve balama rumiler, hatayi eitleri gibi motifler Timur dnemi etkisini yanstsalar bile, daha yzeysel ele alnd ve zemin zerinde boluklar braklarak yerletirildii

zen, 1998; s.79.

36

grlr. Motiflerde, Fatih devrine oranla mthi bir incelme balar. Altn ile laciverdin uyumu, sonsuza giden kompozisyon anlay ile tam sayfa levha tezhiplerin etrafn tlar sslemeye balar. II. Beyazd tezhibinin en karakteristik taraf altnn daha nceki dneme gre artmasdr. eitli tonlarda altn kullanlm, kitap sslemesinde klasik tezhibe doru bir gidi gzlenmitir.

Resim 12: Zahriye Tezhibi ( II. Beyazd Dnemi )

15. yy. n ilk yarsndan beri Osmanl Tezhibinde grlen Timur Dnemi sslemesinin yeni yorumu olarak stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesinde korunan 1494 tarihli bir Kur-an gsterebiliriz. Eserdeki zahriye sayfas tezhibinde artc renkler ve kompozisyonlar karmza kar. Burada, hatayi tr iekler daha dekoratif ve incelmi ekildedir. Kompozisyon rumilerle dzenlenmi ve yzey blnmeleri meydana getirilmitir. Beyaz rumiler ve kvrm dal deseni ile elde edilen i ie ift emse ve kelikler dikkat ekicidir. Paftalardan oluan bordrlerdeki mavi zerine altn ile yaplan serbest fra tezyinat yeni motiflerin habercisidir. Dnemin karakteristik renklerinden ak

(http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/zeren16tezhip.asp)

37

yeil ve laciverdin yada altnla kiremidi krmznn yan yana kullanld dikkati eker. Sure ba tezhiplerinde, karmza kan yeni motifler arasnda en nemlisi in Bulutudur. Dier yenilik sure balarndan birinde iekli ot kmelerine rastlanmasdr. Saray nakkahanesine, 1494 ten itibaren Akkoyunlu Trkmen lerinin girmesiyle, gemi motiflerin yan sra, yeni etkiler gelmi, eskiden beri sregelen motif ve kompozisyonlar olabildiince zenginletirilmi ve incelmitir. Ayrca Kanuni devrinde ortaya kacak olan saz slubunun yapraklarn anmsatan yaprakklarn varl grlmeye balanmtr.47

16. yy. n ikinci yarsnda zahriye sayfasnn tamamnn tezhiplenmesiyle, desen ve iiliin incelii yannda, altnn daha fazla kullanlmasyla ok zengin rnekler ortaya kmtr. Bu dnemde kullanlan iek motiflerinde natralist bir anlayn ilk iaretleri grlm, ncln de Kara Memi yapmtr. Bu dnemde daha nce uygulanm olan halkari tekniinin zengin rneklerini bulmak mmkndr. Sayfann cetvel dnda kalan ksmlar serbest fra srleri ile boyasz zemin zerine sadece altnla iri iekler, yapraklar ve hatayilerden oluan bitkisel motifli bir bezeme ile donatlmtr.48 Karamemi, bata gl, lale, karanfil, ssen, zerrin olmak zere has bahelerin ieklerini, bahar am meyve aalarn Osmanlya zg bir naturalizm ile bezeme sanatna maletmitir. Sanatnn, Kanuni Sultan Sleyman n Muhibbi divannn tezhipleri (Resim7) dnemin en zgn eserleridir.49

Muhibbi divan, laciverdi tezhipli, ift zahriyeden oluan tezhibin ahane bir rneidir. Kompozisyonunda balklar, iir aralarn ssleyen motifler, her sayfann kenarn ssleyen baka bir bordrle, atlama, tekrarlama motiflerle, kvrk dalllarla tezyin edilmitir.

47 Banu Mahir ; II. Beyazd Dnemi Nakkahanesinin Osmanl Tezhip Sanatna Katklar Trkiyemiz, S.60, 1990, s.4. Ayrca baknz; Sheyl nver, stanbulun Fethinden Sonra lim ve Sanat, Fatih 511. Yldnm Konferans, stanbul 1964, s.36.; Didinal, a.g.m., s. 35. 48 Ersoy, a.g.e., s.60. 49 aman, a.g.e.,s.14.

38

Resim 7: Muhibbi Divan Zahriye Tezhibi ( 16.yy.)

Kanuni dnemi zahriyelerinde, mavi renk yerini lapise brakm, krmzlar koyulam, izgiler incelmi, motifler aralardaki kvrk dallarla birbirine eklenerek kompozisyonlar oluturulmutur. Osmanl dnemi zahriyeleri tek ve ift

(http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/zeren16tezhip.asp)

39

sayfa olabilmekte; ortalarnda bulunan boluklarda padiahn okumas iin yazld belirtildikten sonra, kitabn ad ve yazar yer almaktadr.50

Resim 8: Zahriye Tezhibi Detay (16.yy.)

Osmanl sanatnda 16. yzyla kadar stilize olarak hazrlanan bitkisel bezeme, 16. ve 17. yzyllarda kendine has bir karakter kazanm ve stilizasyonla birlikte younlaan bir naturalizme dnmtr.51

50

Cunbur, a.g.e., s.80. Mine Esiner zen, Trk tezhip sanat, stanbul 2003, s.136. 51 zen, 1985; s.58.

40

Resim 9: Zahriye Tezhibi (16. yy.)

Sanatmzda 18. yzyl ortalarndan itibaren hakim olan Barok ve Rokoko sluplar, bu dnemin tezyini anlayna byk deiiklikler getirmitir. Bat etkisi ile mahalli karakterlerin birbirine kaynatrlmas sonucu Trk Rokokosu diye adlandrlan yepyeni bir stil ortaya kmtr.52 Sanatn her kolunda olduu gibi tezhip sanatnda ve zahriye tasarmlarnda; motif daarc daha da genilemi; deniz kabuu, hurma dal, elenkler ve dallar, trtll madalyonlar kullanlmtr. Rumi ve hatayi gibi, tezhip sanatnn kvrmlarna ve dolamalarna akantus

yapraklar, deniz kabuu gibi yabanc motifler girmitir. Bu yllardan itibaren

Ali Alparslan, the Garden of Besmele (Besmele Bahesi), birinci i kapak. Glbin Mesera, 18. ve 19. yzyl Osmanl Fermanlarnda iekler , Kltr ve Sanat Dergisi , S. 30 , Haziran 1996, s.21.
52

41

Fransz sanatlarnn kullandklar (c) kvrmlaryla birleen ksa ubuklardan oluan motiflere, bizde de rastlanmaya balanmtr.

Resim 10: Zahriye Tezhibi (Barok Dnem)

Lale Devrinde, sanata ran ve Rokoko etkileri beraber girmeye balam ortaya deiik arabesk bir grnm kmtr. Fransz Rokokosunun zellii olan (c) ve (s) kvrmlar ve sathlarn dallarla rlmesi bizde de balam, daha sonra Lale

lkiz Tabak, Trk ve slam Eserleri Mzesinde Bulunan Barok Rokoko slubunda Tezhiplenmi Baz El Yazma Eserlerin ve Fermanlarn Tezhip Asndan ncelenmesi, zmir 1997,(Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar fakltesi, Geleneksel Trk el sanatlar Blm Tezhip Anasanat Dal, Yaynlanmam Lisans tezi) s.145

42

Devrinin canl havasn devam ettiren bir stile dnmtr.53 Barokta, simetrinin ortadan kalk, k ve glgenin her bir motifin ayn kaynaktan k alyormuasna resmedilii sanata gelen bir yenilik olmutur.54 Tezhip sanatnda, boyutlulua gei ve perspektif denemeleri balam, guaj ve suluboya gibi yeni teknikler uygulanmtr.55

Resim 11: Barok Zahriye Tezhibi Detay

Trk Barok ve Rokoko tezhibi adn verdiiz ve klasik dnemden ok farkl rneklerle greceimiz bu yeni slubun Trk ve slam Eserleri Mzesindeki en eski rnei bir turadr. Batllama Dnemi nin ncs olan Sultan III. Ahmet den sonra tahta geen Sultan I. Mahmut un 2234 envanter sra numaral
Kuban, Trk ve slam Sanatlar zerine Denemeler, s.120-121 Szen - Tanyeli, Sanat Kavramlar ve Terimleri Szl .s.36 55 Gnsel Renda, Batllama Dnemi Resim Sanat, C.17, Ankara 1977, s. 9-11. Tabak, a.g.t., s.145.
53 54

43

fermannn turas, dneminin tm zelliklerini tayan bir tezhiple bezenmitir. Klasik slupta grdmz altn yine kullanlm, ancak ssleme motifleri olan rumi, hatayi ve stilize ieklerin yerini; doadan alnm, dalndan sanki yeni koparlarak kurdele ile buket haline getirilmi, akayk ve zambaklardan olumu iekler almtr.56 Klasik motiflerle kurulan kompozisyonlarn yan sra, bat etkisiyle Osmanl sanatna giren natralist iek buketleri kvrk iri yapraklar, tezhip sanatnn zenginlemesine yol amtr. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi nde (en. 259), 18. yy. n ilk yars Kur an cz tezhibinde; rumiler, stilize iekler ve in bulutlaryla biimlendirilen kompozisyon, dilimli emseler ierisinde yerletirilen simetrik dzende sluplatrlm iek buketleri

tamamlanmtr. Barok tezhibinde renkler zenginlemi, srasyla altn, lapis ve yeni bir renk olarak firuze mavisi ska kullanlmtr. Ayrca lal, sar, yeil, krmz ve beyaza kk alanlarda yer verilmitir Rokoko ise; 1720 lerde ortaya km ayn yzyln sonlarna ulamadan yerini Yeni-Klasik sluba brakmtr. Genel olarak Barokun erisel ve bitkisel elerini tayan anlay srdrse de, renk dzeni asndan sadelemi, tezhip sanatnda neredeyse yalnzca beyaz kullanan bir tasarm olarak gelimitir.57

56 57

Aksoy, a.g.m., s.131. Szen -Tanyeli, a.g.e., s.36.

44

K NC

BLM

NCELENEN MADALYONLU ZAHR YE SAYFALARI 2.1. TAR HS Z KUR AN-I KER M LERDE MADALYONLU ZAHR YE SAYFALARI 2.1.1. 22 Envanter No lu Kur an- Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says Mzehhibi : : : : : : : : : : : : 1 22 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 34, 5 cm(boy) x 24, 5 cm(en) x 5, 5 cm(kalnlk) Tula krmzs, deri, tezyinat yoktur. 596 Eser zerinde belirtilmemitir. Nesih, Sls, Talik Eser zerinde ketebe ve tarih yoktur. 12 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin batan iki sayfasnda, klasik renkli tarzda

Ssleme Teknii :

tezhiplenmi madalyonlu zahriye sayfas bulunmaktadr. Her bir madalyon 22, 5 cm apndadr. Zahriye tezhibinin ortasndaki yaz alan altn zeminlidir. Bu alann zerine turuncu, mavi, pembe renklerde serbest kompozisyonda hatayi gurubu motiflerle(pen, hatayi, goncagl), serbest tasarm uygulanmtr. Her iki sayfadaki, tezhipli yaz alannn zerine beyaz mrekkeple, Arapa, satr olarak, sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime yazlmtr. Daha sonra srasyla; altn, turuncu, altn cetveller, lapis i pervaz (+, - desenli) ve bir altn cetvel daha ekilmitir. Daire alann etrafnda, 16\1 kesirli d bordr bulunmaktadr. Bu tezhipli alanda; lapis zemin stne, sar altnl ayrma rumi alanlarla, krmz ve sar penlerden oluan kompozisyon vardr. buradaki rumi ileri yine sar altn, dier zeminler ise lapis renktedir. Eser, klasik renkli tarz tekniinde tezhiplenmitir. Madalyon, lapis kuzu ve lapis rumili tlarla sona ermektedir.

45

Eserin dier zellikleri, mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: Bunlardan sonra gelen iki sayfada haiyeli levha tabir olunan lapis stne sar yaldz, krmz, mavi renkli ran tarznda tezhiplenmi olup ortalarndaki mavimsi iki ekilde beyazla Fatiha suresi yazldr. Bakara suresinin ba kubbeli levha denilen tezyinatldr. Baz sayfalar cetvelli ksmndan ayrlm ve kenarlar tamir grmtr. Cildi tula krmzs renginde meinden olup iinde ve dnda tezyinat yoktur. Kitabn nihayetindeki iki sayfada mavi, koyu pembe, yaldz, filizi zeminler zerine yaldz ve stbele haiyeli levha iinde hatim duas slsle yazldr. En son drt sayfann birincisi kubbeli levha olup koyu pembe, mavi, filizi zeminler zerine siyah, beyaz mrekkeple ve talik hatla Farisi olarak Tefelname yazldr. Eserin cildi, tula krmzs renginde deriden olup iinde ve dnda tezyinat yoktur. Eser 16 ubat 1329 da Trk ve slam Eserleri Mzesi ne getirilmitir. Ketebe ve tarihi yoktur.

Resim 12: 22 Envanter no u Eserin Zahriye Tezhibi

46

Resim 13: 22 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi Detay 1

Resim 14: 22 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi Detay 2

47

izim 2: 22 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

izim 3: 22 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

48

2.1.2. 29 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarih Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : : : : : : : : : : : 2 29 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 56 cm (boy)x 39 cm (en)x 9 cm (kalnlk) Siyah deri, tezyinat yok. 642 Eser zerinde belirtilmemitir. Sls Eser zerinde ketebe ve tarih yoktur. 12 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin batan iki sayfas Madalyonlu zahriye

sayfas eklinde tezhiplenmi olup, her biri 39 cm apnda ayn iki tasarmdan olumaktadr. Madalyonlar, klasik renkli tarz tekniinde allmtr. Orta ksmdaki yaz alan, dendanl nariei cetvelli ve zemini altndr. Zeminin zeri sar, krmz, eflatun, turkuaz, renklerde hatayi, pen ve goncagl motifleriyle serbest kompozisyon olarak tasarlanmtr. Her iki sayfada tezhibin zerinde, beyazla satr arapa olarak sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime yazldr. Yaz alann evreleyen d bordrde kompozisyon, altn zemin zerine 16\1 kesirli ekilde tasarlanmtr. Burada, zeminler, nar iei ve beyaz ayrma rumili motiflerle, lapis ve altn zeminden ayrlmtr. Kompozisyonun evresine, beyaz, lapis ve nar iei cetvellerden sonra; lapis kuzu bulunmaktadr. rili ufakl lapis rumi kompozisyonlu tlarla tasarm tamamlanmtr. Eserin dier zellikleri, mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: Bundan sonra gelen iki sayfa, sar yaldz, lapis, krmz, yeil renklerle tezhiplenmi olup zerinde beyazla ve sls hatla Fatiha suresi yazldr. Bakara Suresinin birinci sayfas kubbeli levhaldr, mavi, sar altn, lapis renklerle tezhiplenmitir. Satr aralar yaldz ve ieklidir. ounlukla sayfalar cetvel yerinden kopmutur. Sondan iki sayfa haiyeli levha olup, beyazla sls hatla altar satr olarak dua yazldr.

49

Bundan sonrada yine yaldzlar arasnda farisi ve manzum olarak Tefelname yazldr. Eserin cildi siyah Deriden olup tezyinatszdr. Ketebe ve tarihi yoktur.

Resim 15: 29 Envanter No lu Eserin Zahriye Tezhibi

Resim 16: 29 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi Detay

50

izim 4: 29 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

izim 5: 29 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

51

Deleted:

2.1.3. 31 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi : : : : : : : : : : 3 31 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 37 cm (boy)x 26 cm (en) x 8,5 cm (kalnlk) Koyu vine r renginde deri. 775 Eser zerinde belirtilmemitir. Sls Ketebesinde; eyh el-Mahya el-erife bil

Medinet l Mnevvere yazldr. Tarih yoktur. Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : 11 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin birinci sayfasnda, tek sayfa olarak

tasarlanm Madalyonlu Zahriye tezhibi vardr. 16 cm apnda olan tasarm i ie iki daireden oluan lapis zeminli, sadece rumi motifleriyle 16\1 kesirli kompozisyon eklindedir. Madalyon klasik renkli tarz da allmtr. Yaz alan ile d bordr birbirinden, altn (+, -) desenli cetvelle ayrlmtr. Kompozisyondaki rumilerde, sar altn ve krmz renk kullanlmtr. Yaz alannda (koyu lapis zeminli, altn rumili daire alan), koyu yeil renkte satr olarak arapa El uara Suresi (26. Sure), 93. ayet yazldr. D bordrde zemin ayrma tepelik formunda rumilerle yaplm olup, bu alanlarn ileri koyu yeil ve siyah ile renklendirilmitir. Dier zeminler lapis renktedir. Ayrca, tm zemindeki boluklar beyaz noktalar ile doldurulmutur. Kompozisyon lapis kuzu ve ayn renkte ksa geometrik tlarla son bulmaktadr. Eserin dier zellikleri, mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: Bundan sonra gelen iki sayfann etraf arap tarznda mzehheb olup, balarnda ve altlarnda kufi hatla surelerin isimleri yazldr. Bata ve baz sayfalarda Bayram Paann vakf mhr vardr. En son sayfada dairevi lapis ve sar yaldzla sayfa arkas denilen dairemsi ekil vardr ve bunun ortasnda da Bayram Paann mhr baslmtr. Cildi koyu vine r renginde deriden olup ortasnda

52

yaldzla izilmi iki daire vardr. Miklebinin ucunda kabartma iekli ve yaldzl tezyinat vardr. Baz sayfalarn altnda gve yenikleri vardr. Arap slubundadr. Eser, 31 Mart 1330 da, Sinan Aa Camiinden Trk ve slam Eserleri Mzesi ne getirilmitir. Ketebelidir, tarihi yoktur.

Resim 17: 31 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi

Resim 18: 31 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi Detay

53

izim 6: 31 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

izim 7: 31 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

54

2.1.4. 63 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi : : : : : : 4 63 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 35,5 cm (boy) x 23,5 cm (en) x 4,5 cm (kalnlk) Deri zerine kabartma iekli ve sar altnl olup

yekpare emselidir. Miklebi de ayndr. Sertabnda La yemessehu illel mutahharun, kabartma olarak yazldr. Cildin ii mavi olup etraf sar altnldr. Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says : : : : : 426 Eser zerinde belirtilmemitir Nesih ve sls Eser zerinde ketebe ve tarih yoktur 13 siyah nesih, 3 satrdan biri altn ikisi siyah

mrekkep olarak slsle yazlmtr. Mzehhibi Ssleme Teknii : : Eser zerinde belirtilmemitir Eserin zahriye sayfas tezhibi, 21, 2 cm apnda

karlkl ayn iki madalyon kompozisyondan olumaktadr. Eser, klasik renkli tarz da tezhiplenmitir. Madalyonun ortasndaki altn zeminli yaz alannda; turuncu ve turkuaz goncagllerden oluan serbest kompozisyon bulunmaktadr. Buradaki tezhibin zerine, beyazla satr olarak arapa sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime nin son yars yazlmtr. Daire yaz alan, kesirli d bordrden (+, -) motifli cetvelle ayrlmtr. Turkuaz ve lila rengi bulut motifleriyle 16\1 kesirli ayrlan zeminler altn, dier zeminler lapistir. Pafta ilerinden dar doru turkuaz renkli hatayiler; turuncu, sar pen ve goncagller altn dallarla dolanmaktadr. Klasik renkli tarz tekniinde allm desenin sonunda, helezon eklinde tlar bulunmaktadr. Eserin dier zellikleri mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: Bundan sonra gelen iki sayfa haiyeli levha olup lapis, mavi, altn, krmz renklerle mzeyyendir. Her iki sayfada da beyazla fatiha suresi yazldr. Bakara suresinin ba kubbeli levhaldr, nihayetinde gelen

55

iki sayfa yine haiyeli levha olup bunlar da bataki renklerdedir. Birincisinde beyazla Surei Felak, ikincisinde Surei Nas yazldr. Bundan sonraki iki sayfa haiyeli levha olup ortlar koyu turuncu, ikisi mavi, ikisi yaldzl olmak zere hatim duas yazldr. Bundan sonra gelen iki sayfa yine haiyeli levha olup beyazla yaldz zerine farisi falname yazldr. Kab mein zerine kabartmal iekli ve sar yaldzl olup yekpare emselidir. Ba ve nihayetinde Osman- Salisin(III.Osman) mhr vardr. Eser Hamide trbesinden 20 ubat 1926 da Trk ve slam Eserleri Mzesi ne getirilmitir.

Resim 19: 63 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi

56

Resim 20: 63 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi detay 1

Resim 21: 63 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi Detay 2

57

izim 8: 63 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

izim 9: 63 Envanter No lu Zahriyenin renkli Kesiti

58

2.1.5. 94 Envanter No lu Kur an- Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi : : : : : : 5 94 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 35,5 cm (boy) x 23 cm (en) x 4,5 cm (kalnlk) Bir blm yoktur, mevcut olan da kabartma

iekli ve sar altn tezyinatldr. i de yine sar altn, krmz yeil, lapis renklerle sslenmitir. Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : : : : : 594 Eser zerinde belirtilmemitir. 3 satr sls, 12 satr nesih Eser zerinde ketebe ve tarih yoktur. 15 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin Madalyonlu Zahriye sayfas 21, 4 cm

apnda klasik renkli tarzda tezhiplenmi karlkl iki kompozisyondan olumaktadr. Orta ksmda altn zeminli tezhipli daire yaz alannn zerine, beyazla satr olarak arapa sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime nin birincisine ilk ve ikincisine son yars yazlmtr. Lapis cetvelle, yaz alanndan 16\1 ayrma rumili, kesirli d bordre geilmitir. Ayrmada sadece turuncu iplik kullanlmtr. Ayrlm zemin ileri lapis olup d alanlar altn zeminlidir. Bu alanlarda beyaz, nar iei, mavi ve eflatun renklerde pen motifleriyle bitkisel kompozisyon bulunmaktadr. Lapis kuzudan sonra yine ayn renkte rumi kompozisyonlu tlarla tasarm sonlanmaktadr. Zahriye sayfasnda tezhipli alann sol alt tarafnda Hazreti Emir trbesine erife Hac kadn tarafndan vakfedildiine dair bir ibare vardr. Eserin dier zellikleri mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: ...Sayfalar mcedvel ve cedvel ileri iek tezyinatldr. Ardndan gelen her iki sayfa da haiyeli levha olup mavi, sar, yaldz, tire, krmz ve sar renk ieklidir. Ortasnda Fatiha suresi yaldz stne beyazla yazlmtr. Bakara suresi ile balayan sayfada kubbeli levha olup ortas beyazla yazlmtr. Dier

59

sayfada yalnz yaldz tezyinat vardr. Nihayetinde yine kubbeli levhal olan sayfann banda (Kale name-i allahul Mecid) yazld halde sayfaya bir ey yazlmamtr. Dierinde, satrn birisi mavi dieri yaldz zerine talik hat ve siyah mrekkeple Farisi Falname 20 satr olarak yazlmtr. Eserin ketebe ve tarihi yoktur. Eser Bursa Emir Sultan trbesinden 1926 da Trk ve slam

Eserleri Mzesi ne getirilmitir.

Resim 22: 94 Envanter No lu Eserin Zahriye Madalyonlu Sayfas Tezhibi

60

Resim 23: 94 Envanter No lu Eserin Zahriye Madalyonlu Sayfas Tezhibinden detay 1

Resim 24: 94 Envanter No lu Eserin Zahriye Madalyonlu Sayfas Tezhibinden detay 2

61

izim 10: 94 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

izim 11: 94 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

62

2.1.7. 115 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad Yazarn Ad ller Cildi : : : : : : : 6 115 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim Eser zerinde belirtilmemitir. 48 cm (boy) x 34 cm (en) x 5,5 cm (kalnlk) Kabartma tezyinatl ve altnldr. Miklebinde de

ayn tezyinat vardr. Cildinin iindeki emseler tahribe uramtr. Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : : : : : 446 Eser zerinde belirtilmemitir. Nesih Eser zerinde ketebe ve tarih yoktur. 15 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin madalyonlu zahriye sayfas, karlkl ayn

iki sayfa olarak; klasik renkli tarz ve ift tahrir tekniinde tezhiplenmitir. 19,3 cm apndaki tasarm i ie iki daireden olumaktadr. Yuvarlak altn zeminli yaz alanlarnn her ikisinin ortasnda harfleri beyaz, harekeleri siyah ince slsle, Fatiha Suresinin (1.sure) tamam yazldr. Yaz alann zemininde tezhip yoktur. Bu alandan srasyla, altn, lapis, yeil, beyaz (+, -) motifli, altn, turuncu, altn, lapis, altn cetvellerle; 16\1 kesirli d bordre geilmitir. D bordrde, zeminler beyaz hurde rumilerle ayrlmtr. Burada, i zeminler lapis, dierleri krmz ve kahverengidir. Dta kalan altn zeminli alana, krmz, mavi ve sar renklerde hatayi gurubu motiflerle kompozisyon yaplmtr. Srasyla, altn, lapis, altn, mavi, turuncu, altn, lapis, altn renklerle ekilen cetvellerden ve lapis kuzudan sonra tlara geilmektedir. D bordr alann sonunda 7 adet t bulunmaktadr. Tlar, incelenen dier eserlerden farkl olarak, klasik ciltteki salberk formunu artrr ekilde yaplmtr. Bir madalyonda (x) ekseninde, sayfann dna doru uzanan, bir adet (salberk formunda) klasik tezhip tasarm ile yaplm t bulunmaktadr. Tn deseninde, krmz ayrma rumi ile hatayi gurubu motifler kullanlm, rumi ileri altn, dier zeminler lapis ile renklendirilmitir..

63

Madalyonun (y) ekseninde ise yine daire tezhipli alann alt ve st ksmnda ikier adet tezhipli t bulunmaktadr. Yine bu tlardan ilki, kitabe ama formuna benzer kapal bir alanda sar altn zeminlidir. Bu alann zerine, gl kurusu renkte, ift tahrir tekniinde hatayi gurubu motifler allmtr. (y) ekseninde uzanan tn devamnda, yine salberk formunda bir alan iinde klasik renkli tarzda tezhiplenmi dier bir t daha bulunmaktadr. Bu t, (x) ekseninde bulunan salberk formundaki tla tasarm asndan ayn olup, renklerinde farkllklar mevcuttur. Burada zemin ayrma, ak mavi renkte rumi ile yaplm, bu alann ileri krmz ile renklendirilmitir. Madalyonun dier 4 t ise daireye 45 derecelik alarla oturtulmu uzantlar zerindedir. Bu alanlar yine salberk formundadr. zerleri, klasik renkli tarz tekniinde tezhiplenmi, motif olarak sadece rumi tercih edilmitir. Bu tlarn zemin renginde ise altn kullanlmtr. Eserin dier zellikleri mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: .... Mcedveldir. En son sayfada Sultan Murat- Salisin validesi tarafndan St kasabasnda bina ettii camiye 985 te vakfedildiine dair bir vakfiye (El

mtevekkil ale allah el melik il mennan valide-i padiah din) ve ortasnda (Sultan Murad han) yazl bir mhr vardr. Bundan sonra gelen iki sayfadan birinin st kubbe ve haiyeli levha olup, satr aralar lapis ve yaldzla mzeyyendir. Kab kabartma tezyinatl ve zeri yaldzldr. Miklebinde ayn tezyinat vardr. Gvelidir. Eser skdar daki Cedid Valide camiinden 1332 de Trk ve slam Eserleri Mzesi ne getirilmitir.

64

Resim 25: 115 Envanter No lu Eserin Zahriye Madalyonlu Sayfas Tezhibi

Resim 26: 115 Envanter No lu Eserin Zahriye Madalyonlu Sayfas Tezhibi Detay 1

65

Resim 27: 115 Envanter No lu Eserin Zahriye Madalyonlu Sayfas Tezhibi Detay 2

Resim 28: 115 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 3

Resim 29: 115 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 4

66

izim 12: 115 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

67

izim 13: 115 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

68

2.1.8. 139 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : : : : : : : : : : : 7 139 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 49 cm (boy)x 30 cm (en) x 5,5 cm (kalnlk) Deri zerine kabartma iek ve dalldr. 706 Eser zerinde belirtilmemitir. Nesih Eser zerinde ketebe ve tarih yoktur. 12 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin zahriye sayfas, lapis zerine altn,

mavi ve krmz renklerle tezhiplenmi, etraf halkarl byk iki levhadan olumaktadr. Madalyon tarzndaki bu tasarmn her ikisi de ayn olup, 28,7 cm apndadr. Kompozisyonda, klasik renkli tarz ve halkar teknii bir arada kullanlmtr. Madalyonun orta ksmdaki altn zeminli yaz alanna turuncu, turkuaz ve sar renklerde pen ve goncagl motifleriyle serbest bitkisel kompozisyon yaplmtr. Bu alann zerine beyazla satr olarak arapa sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime nin tamam yazlmtr. Daire yaz alandan sonra siyah zeminli pen ve goncagl motifli cetvel gelmekte; buradan 16\1 kesirli d bordre geilmektedir. Burada ayrma, rumi, iplik ve bulut motifleriyle yaplmtr. Altn renkte rumilerle ayrlm alann i zeminler yine altn, dlar ise lapistir. Eflatun ve turkuaz bulutlarla ayrlm zeminlerin ileri ve dlar, lapis renktedir. Turuncu iplik pafta ile bulut paftalar ayrlm aradaki bu alann zemini altn ile boyanmtr. Turuncu, eflatun, sar, beyaz renklerle; pen, hatayi, goncagl motifleri kullanlarak yaplan bitkisel kompozisyonla tasarm btnl salanmtr. D bordrn sonundaki, beyaz, siyah, turuncu cetvellerden sonra lapis kuzu ekilmitir. Klasik tezhipli alann sonunda, 4, 2 cm kalnlnda halkar teknii ile tezhipli zemin gelmektedir. Halkar, hatayi gurubu motiflerle yaplmtr. Kompozisyonun nihayetine ve bu halkar zeminin zerinde

69

4, 2 cm ve 3 cm uzunluklarnda lapis rumi kompozisyonda tlar bulunmaktadr. Eserin dier zellikleri mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: Bunu takip eden iki sayfada haiyeli levha olup bu da yaldzl, mavi, krmz, siyahla tezhiplenmitir. Bakara suresinin ba, kubbeli levha olup etraf halkaridir. Muavezeteyn( Felak ve Nas sureleri) yazl olan iki sayfa mzehhep olup ortasnda beyze ekiller iinde beyazla muavezeteyn yazldr. Bundan sonra gelen iki sayfada altn zerine beyazla ve sls hatla hatim duas yazldr. Bundan sonra gelen iki sayfada farisi ve talikle falname yazldr ve bunlar da mzehheptir. Kab mein stne kabartma iek ve dall olup sar yaldzldr. emse ile etrafnda bulunan beyze ekiller renklidir. Cildinin ii de ayn ekilde tezhiplenmi olup etraf kabartma olarak Ayet-el Krsi yazldr. Sertabnda yine kabartma olarak ( nnehu le Kuran- n Kerim- n ( Vaki a suresi ayet 77) ayeti yazldr. Eser, 23 Kasm 1330 da Fatih civarnda Canfeda Hatun trbesinden alnarak Trk ve slam Eserleri Mzesi ne getirilmitir.

Resim 30: 139 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi

70

Resim 31: 139 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay
Formatted: Centered, Indent: Left: 0,63 cm, Right: 0,02 cm, Tabs: 0,95 cm, Left + 13,65 cm, Left
Deleted:

Resim 32: 139 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 1

71

izim 14: 139 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

72

izim 15: 139 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

73

2.1.9. 492 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi : : : : : : 8 492 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kuran- Kerim 30 cm (boy) x 20 cm ( en) x 6 cm (kalnlk) Lakedir, siyah zemin zerine krmz ve altn

altnl iek ve yaprak motifleri yaplmtr. Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : : : : : 494 Eser zerinde belirtilmemitir. Nesih Ketebe ve tarihi yoktur. 12 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin madalyon eklindeki zahriye sayfas

22, 5 cm apnda, karlkl ayn iki kompozisyondan olumaktadr. Madalyon, klasik renkli tarz ve halkar teknii ile tezhiplenmitir. Tezhip, i ie daire alanda 16\1 kesirli kompozisyondaki d bordr alandan olumaktadr. En ortada yaz alan, devamnda dendanl ipliklerle ayrlm, lacivert zeminli rumi paftal alan; bunun da devamnda, yine renkli iplikle ayrlm olan sar altn zeminli alan bulunmaktadr. Soldaki sayfann ortasndaki 32\1 kesirli dendanl iplikle ayrlm daire yaz alan mevcuttur. Bu alan, hatayi gurubu bitkisel kompozisyonla tezhiplidir. Kitabn sa sayfasndaki (yine ayn formdaki) altn zeminli yaz alannda tezhip yoktur. Sa sayfaya beyaz renkte satr olarak arapa sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime nin ilk yars, sol sayfaya ise sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime nin son yars yazlmtr. kinci tezhipli alan; lapis zeminli olup, beyaz ayrma rumilerle ayrlmtr. Rumilerle ayrlan zeminler siyah renktedir. Daha sonra gelen, altn zeminli son daire alan turuncu, mavi, eflatun, beyaz renklerde; hatayi, pen ve goncagllerden oluan 16\1 paftal bitkisel kompozisyondan olumutur. Klasik tezhipli alann sonunda, turuncu, siyah, turuncu ve lapis renklerde cetveller ekilmitir. Son olarak, zerine lapis tlarn yapld, 3,4 cm kalnlnda halkar zeminle, kompozisyon tamamlanmtr.

74

Halkar tekniinde allm alandaki kompozisyonda, hatayi gurubu motifler kullanlmtr. Eserin dier zellikleri mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: Bundan sonra gelen iki sayfas da haiyeli levhal olup ortalarnda Fatiha ve Bakara Sureleri yazldr. Daha sonraki iki sayfa da mzehheptir. Altn zerine beyazla ve slsle hatim duas yazlmtr. Sonra gelen iki sayfa da, talik ve beyazla Farisi falname yazl olup, tezhiplidir. Eser Beikta Kaptan brahim Paa Camiinden 24 terini evvel 1332 de Trk ve slam Eserleri Mzesi ne getirilmitir.

Resim 33: 492 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi

75

Deleted:

Resim 34: 492 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 1

Formatted: Indent: Left: 0,63 cm, Right: 0,02 cm, Tabs: 0,95 cm, Left + 13,65 cm, Left + Not at 1,59 cm +
Deleted: 139

Resim 35: 492 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 2

76

izim 16: 492 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

izim 17: 492 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

77

2.2. TAR HL KURAN-I KER MLER DE MADALYONLU ZAHR YE SAYFALARI 2.2.1. 45 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : : : : : : : : : : : 1 45 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 34, 5 cm (boy) x 23, 5 cm (en) x 6 cm (kalnlk) Deri, kabartma iekli, emseli ve altnldr. 510 Fahrettin Ali Bin Hidayetullah El Hseyin Nesih ( ki satr altn, bir satr mavi sls) Ketebelidir. H. 987 (M. 1579) 14 Eser zerinde belirtilmemitir. Eserin batan iki sayfasnda bulunan, 18, 2 cm
Deleted: Tsamlarn

apndaki Madalyonlu zahriye sayfalar, her biri yan, 16\1 kesirli kompozisyonla yaplmtr. Madalyon, klasik renkli tarz ve halkar teknii ile

tezhiplenmitir.. Tasarmn orta ksm tek para altn zeminli daire yaz alanndan olumutur. Bu alan, kesirli d bordrden lapis(+, -) motifli cetvelle ayrlmtr. Yaz alanna, ak mavi ve turuncu goncagl motifleriyle serbest bitkisel

kompozisyon uygulanmtr. zerinde satr olarak beyazla arapa sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime nin son yars yazldr. 16/1 kesirli d bordr koyu lapis zeminli olup, sar ve turkuaz renkte bulut ile nar iei renkte rumilerle ayrlmtr. Pafta ileri ayn renk lapis olup, dlar ise altndr. Klasik tezhipli alandan sonra turuncu, lapis, turuncu cetveller ve lapis kuzu ekilmitir. Madalyonun devamnda, hatayi gurubu motiflerle, halkar tekniinde tezhiplenmi yuvarlak zemin zerine, hafif ekilde lapis geometrik tlar yaplmtr. Eserin dier zellikleri mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: Fahrettin Ali Bin Hidayetullah El Hseyin ketebelidir. Bundan sonra iki

78

haiyeli levha vardr. Bunlar da yaldz, lapis, turuncu, mavi renklidir. zerlerinde beyazla Surei Fatiha yazldr. Bundan sonra gelen iki sayfa haiyeli levha olup etraf halkari ve satr aralar yaldzldr. Kehf, Yasin ve Amme ile balayan surelerin ilk iki sayfalar ile sonlarnda (20) sayfasnn ikier sayfalar Bakara suresininki gibidir. Nisa, Maide, Yusuf surelerinin kenarlar halkari tabir olunan tezyinat ve satr aralar ve kenarlar mzehheb ve mzeyyendir. Sondan iki sayfada mavi zemin stne sar yaldzla drt ekil stne hatim duas yazldr. Bunu takib eden iki sayfada haiyeli levha olup zerlerinde yaldz ve mavi zemin stne, yaldz ve siyah mrekkeple 15 satr olarak farisi manzum falname yazlmtr. Bundan sonraki iki sayfada levha arkas vardr. Birisinin (Ve temmet kelimet rabbikel husna ala beni sraile bi-ma saberu (Araf suresi, ayet 137)) ve dierinde ketebe yazldr. Ketebesinde Fahreddin Ali bin Hidayetullah el- Huseyn yazldr. Baz sayfalarda kurt yenii vardr. Nihayetinde skdardaki Valide Sultan Camii ne Sultan Murat tarafndan vakfedildiine dair kayt vardr. Kab meinden olup, d kabartma iek, emse ve yaldzldr. inde lapis stne sar yaldz, emsesi vardr. Etraf yaldzldr miklebi de yledir. Eser 1332 de skdar Valide Atik Camii nden, Trk ve slam Eserleri Mzesine getirilmitir.

Resim 36: 45 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi

79

Resim 37: 45 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Tezhibi

Resim 38: 45 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 2

80

izim 18: 45 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

81

2.2.2. 90 Envanter No lu Kur-an Kerim Sra No Envanter No Bulunduu Yer Kitabn Ad ller Cildi Sayfa Says Hattat Hat Tr Yazl Tarihi Satr Says Mzehhibi Ssleme Teknii : : : : : : : : : : : : : 2 90 Trk ve slam Eserleri Mzesi Kur an- Kerim 20 cm (boy) x 11.5 cm (en) x 7 cm (kalnlk) Yeil bez 871 Eser zerinde belirtilmemitir. Nesih, sls H. 1007- (M. 1598-99) ketebelidir. 13 Eser zerinde belirtilmemitir. Batan iki sayfa, 12 cm apndaki Madalyonlu

Zahriye sayfas eklindeki daire tezyinattan olumaktadr. Madalyon, klasik renkli tarz tekniiyle tezhiplenmitir. Ortadaki yaz ksm altn zeminlidir. Bu ksm, zerinde beyazla sra Suresi (17. Sure) 88. Ayet-i Kerime nin son yars yazl, alt kavisten oluan dendanl daire eklindedir. Bu alann iine, turuncu ve mavi goncagller serpitirilmitir. Daha sonra, 12\1 kesirli altn zeminli, ileri rumili alanlar gelmektedir. Zemin ayrma ilemi, kf yeili ve taba rengi kaln ipliklerle yaplmtr. Ayrlm alanlarn ileri altn, dndaki zeminler lapis renktedir. Bu alanlarn ilerinde rumi, dlarnda ise basit bitkisel kompozisyonda, penler ve hatayiler kullanlmtr. Daha sonra srasyla altn, turuncu, lapis, altn, lapis daire cetveller gelmektedir. Yine lapis kuzu ve ayn renkte basit izgisel tlarla tasarm sona ermitir. Bu madalyonun altnda sonradan Seyit smail, Sadk Kemal Bin Hac Mehmet Latif Vecihi Paa tarafndan 1292 de vakfedildiine dair bir yaz vardr. Eserin dier zellikleri mzenin envanter kayt defterinde u ekilde yazlmtr: ... Her sayfann 10 satr siyah mrekkep ve nesihle, iki satr lapis ve bir satr yaldzl olmak zere slsle yazlmtr. Sayfa kenarlarnda zerleri muhtelif yaldzl tezyinat olup bunun harici yaldzla mcedveldir. Sayfalar zerefanldr. (Han Ahmed Seydi) ketebeli olup 1007 tarihlidir. Batan iki sayfa da haiyeli levha olup ikisinde de Fatiha suresi yazldr. Bundan sonra gelen iki

82

sayfada altn stne siyah mrekkeple, satr mavi stne altnla sls olarak Bakara suresi yazldr. Sayfann birisinin ba kubbeli levhaldr....

Resim 39: 90 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi

Resim 40: 90 Envanter No lu Eserin Madalyonlu Zahriye Sayfas Tezhibi Detay 1

83

izim 18: 90 Envanter No lu Zahriyenin Desen Analizi

izim 19: 90 Envanter No lu Zahriyenin Renkli Kesiti

84

NC BLM KONU LE LG L UYGULAMA ALIMALARI 3.1. 45 Envanter No lu Kur-an Kerim in Zahriye Reprodksiyonu Zahriye reprodksiyonu, alma takvimi ierisinde ubat - Mays 2006 tarihleri arasnda tarafmzca yaplmtr. Tezhip, murakka zerine gomalak ile renklendirilmi zemine; guaj boya ve svama altn kullanlarak uygulanmtr. Reprodksiyon almas, eserin orjinal boyutlarna ve orijinal renklerine sadk kalnarak yaplmtr. Bu alma, paspartulu ve ereveli ekilde bitirme projesi olarak sunulmutur. Tezin metin ksmnda ve uygulama dosyasnda, bu almann desen analizi ve renkli basks bulunmaktadr. (Eser ile ilgili bilgiler ve zahriyenin desen analizi, ikinci blmde verildiinden burada verilmeyecektir.)

izim 20: 45 Envanter No lu Zahriye Reprodksiyonu

85

Deleted: Detay

3. 2. zgn Zahriye Sayfas Tasarm zgn tasarm, alma takvimi ierisinde Eyll 2005 Nisan 2006 tarihleri arasnda yaplmtr. Eser, murakka zerine ay ile boyanm zemine allmtr. Tasarmn renklendirilmesinde, guaj boya, sar ve krmz svama altn kullanlmtr. Kompozisyonun esasn, pen motifi formuna oturtulmu, daire eklindeki zahriye tezhibi oluturmaktadr. Tasarmn merkezi, klasik renkli tarz ve ift tahrir; etraf halkar teknii ile allmtr. Desenin merkezi, pen motifinin ve doadaki tm ieklerin meime ksmndan; devamndaki i ie daire dilimli alan ise, yine pen motifinin ve tm ieklerin ta yapraklarndan meydana gelmitir. Tasarm, 20 cm apnda, 16\1 kesirli kompozisyondan olumaktadr. Kompozisyonun merkezindeki(meime) lapis zeminli daire alanda, hatayi gurubu motifler kullanlm; bu alann etraf bulut motifleriyle snrlandrlmtr. Tasarmn devamndaki ilk ta yapraklar olan sekiz dilimli alanda, 1\2 kesirli ayrma Rumili alan bulunmaktadr. Bu alanlarn zemini koyu krmz, rumileri svama altnla renklendirilmitir. Daha sonra ise ta yapraklar olan; krmz svama altn zeminli dilimli alanlar gelmektedir. Bu alanlarn her birinin zeri, serbest dolanan bulut ve ift tahrir teknii nde hatayi gurubu motiflerle tezhiplenmi; etraf, turkuaz bulutlarla snrlandrlmtr. Kompozisyonun nihayetindeki lapis zeminli son ta yaprakl alann zerinde, beyaz rumilerle ayrlm hatayi gurubu kompozisyon bulunmaktadr. Tm klasik tezhipli alann etraf, beyaz zeminli, turuncu ile renklendirilmi bulut motifi ile snrlandrlmtr. Desenin sonunda, beyaz zeminli, maviyle renklendirilen bulut formunda tlar bulunmaktadr. Bu tlarn zemininde ise; hatayi gurubu motiflerle halkar teknii nde allm tezhipli bir alan daha bulunmaktadr. Uygulama almas da, paspartulu ve ereveli ekilde bitirme projesi olarak sunulmutur. Tezin metin ksmnda ve uygulama dosyasnda, zgn tasarmn desen analizi ve renkli basks bulunmaktadr.

86

izim 21: zgn Zahriye Tasarm Desen Analizi

87

izim 22: zgn Zahriye Sayfas Tasarm

88

SONU Daha nce de belirttiimiz zere; Trk Tezhip sanatnda, en fazla nem verilerek tezyin edilmi alanlarn banda Kur an- Kerim ler gelmektedir. Kur an lara, kutsal kitap olmas sebebiyle byk nem verilerek, kadndan hattna, tezhibine ve cildine kadar her aamas itina ile hazrlanmtr. Yazmalarn tezhibinde; en youn tezyinat, ncelikle zahriye sayfalarnda, daha sonra ise serlevha / nvan sayfas nda bulunmaktadr. Zahriye tezhiplerinin arlkl olarak; drtgen, daire, mekik yada madalyon formunda tasarland grlmektedir.

Zahriye sayfalar nda (kural olmamakla beraber), bazen temellk kaytlar (kitabn ad, mellifi, sahibi olan kii yada kiilerin isimleri, alnd tarih); bazen bir ya da birka beyitlik yaz ve mhrler; bazen sadece tezhip; bazen de bu kaytlar tezhiple birlikte bulunmaktadr. Zahriye sayfalarnn tamamen bo braklm olduu rnekler de mevcuttur. Bizim konumuz dahilinde incelenen tm zahriye sayfalar, tezhiplidir ve tezhipli alann ortasnda ayet yazldr.

ncelediimiz Kuran- Kerimlerin 8 adetinin tarihi bulunmamaktadr. Envanter defterine de belirtildii gibi, eserlerden 31, 45, 90 numarallar haricinde dierlerine ketebe sayfalar yazlmamtr. 31 Envanter No lu eserin ketebesinde; eyh el-Mahya el-erife bil Medinet l Mnevvere yazldr, tarihi yoktur. 45 Envanter No lu eserin ketebesinde; Fahreddin Ali bin Hidayetullah el-Hseyn yazl olup, H.987/ 1579 tarihlidir. 90 Envanter No lu eserin ketebesinde ise Han Ahmed Seydi yazmaktadr. Bu eser, H.1007 / 1598-99 tarihlidir.

Tezhipte,

kullanlan

motiflerin

sembolik

anlamlar

olduu

gibi,

kompozisyonlarn da belirli kurallar dahilinde oluturulduu bilinmektedir. Konumuz olan Madalyonlu zahriyeler, tasarm kurallar asndan tek tek incelendiinde; her birinin sabit baz kurallar dahilinde tezhiplendii grlmtr.

89

Genel olarak, yazmalardaki zahriye tezhiplerine baktmzda (kural olmamakla birlikte); daha ok karlkl iki sayfada ayn kompozisyonun bulunduunu grmekteyiz.. Bizim incelediimiz 22, 29, 45, 63, 94, 115, 139, 492 No lu Kuran larn zahriyesinde ayn daire kompozisyondan oluan karlkl iki madalyon; dier 31 ve 90 No lularda ise; tek sayfada bir daire madalyon bulunmaktadr.

ncelediimiz zahriyelerin tmnn merkezindeki daire yaz alanna, satr olarak ayet yazlmtr. 22, 29, 45, 63, 90, 94, 139, 492 envanter numaral eserlerde bu alana, sra suresi (17/88), 88.Ayet (Kur an da Hz.Muhammed e ithafen yazlan ayet; deki: insanlar ve cinler, birbirine yardmc olarak bu Kur an n benzerini meydana getirmek zere bir araya gelseler, and olsun ki, yine de benzerini ortaya koyamazlar!) yazlmtr. 115 envanter numaral eserde Fatiha suresi; 31 envanter numaral da ise, El uara suresi (26/93), 93. ayet yazlmtr.

Zahriye

tezhiplerindeki

yaz

renklerini

incelediimizde,

zer(altn),

beyaz(stbe), lacivert(lahor), lal(krmz); zellikle tezyinatsz alanlarda siyah(is) rengin kullanld grlmektedir. Konumuz olan eserlerdeki madalyonlu zahriye sayfalarnn 22, 29, 45, 63, 90, 94, 139, 492 envanter numaral olanlarnn ortasndaki ayet, altn zemine, beyaz renk ile yazlmtr. 31 envanter numaral madalyonun ortasndaki ayet, lapis zemine yeil renk ile; 115 numaral madalyondaki ayet ise altn zemine siyah renk ile yazlmtr.

Madalyonlarn genelinde, ortadaki daire yaz alannn zeminine hatayi gurubu motiflerle klasik renkli tarz tekniinde kompozisyon uygulanmken; 115 ve 492(1a sayfasnda) envanter numaral zahriyelerin yaz alanlarnn zemininde tezhip yoktur. Sz konusu zahriyelerde, yaz alann evreleyen d bordrlere geite; 22, 31, 45, 63, 90, 94, 115, 139 numaral zahriyelerde, her birinde farkl say ve renklerde i pervazlar kullanlmtr. Bu i pervazlar, ounlukla (altn, lapis, turuncu, beyaz cetvellerden sonra yada renkli cetvel aralarnda), (+, -) desenli iken; 139 numaral da, pen ve goncagl motiflerinden olumaktadr. 29 ve 492 numaral madalyonun yaz alanndan d bordre geite cetvel ve i

90

pervaz kullanlmamtr. Burada yaz alan, dendanl ekilde renkli iplik ile ayrlmtr.

ncelenen eserlerin tamamnda; yaz alann etrafn evreleyen kesirli oranlarda hazrlanm d bordr ksm bulunmaktadr. 22, 29, 31, 45, 63, 94, 115, 139, 492 numaral madalyonlarn d bordr 16/1 kesirli oranda; 90 numaral ise, 12/1 kesirli oranda hazrlanmtr.

ncelediimiz madalyonlarn d bordrlerinde, hatayi gurubu motifler ile rumi ve bulutlardan oluan desenler kullanlmtr. Bu kompozisyonlarda genellikle, iplik, rumi ve bulut motifleri ile zeminleri birbirinden ayrma (paftalama) ilemi uygulanmtr. D bordr zeminini ayrmada; bazen tek bir motif eidi kullanlmken, bazlarnda ise birden ok eitte motifler kullanld grlmektedir.

Tek motifle zeminlere ayrlan eserler; (sadece rumi motifi ile ayrlan), 22, 31, 115 envanter numaral madalyonda grlmektedir. Ayrca, 94 ve 90 numaral madalyonlarda sadece renkli iplikler kullanlarak zeminler ayrlmtr. ki ayr motifle zemini ayrlm madalyonlar; 29, 492 (rumi ve iplik); 63 ( bulut ve rumi) ve 45 numaral (iplik ile bulut) zahriyelerde bulunmaktadr. ayr motifle zemini ayrlan madalyon ise; 139 numaral eserde grlmektedir. Burada ayrma motifi olarak, rumi, bulut ve iplik bir arada kullanlmtr.

Konumuz kapsamndaki madalyonlarda, ayrmada kullanlan bulutlar daha ok eflatun, turkuaz ve ak yeil; rumiler ise altn, nar iei yada beyaz renktedir. Kompozisyonlarda kullanlan hatayi gurubu motiflerin (hatayi, pen ve goncagl motifleri) iek renklerinde srasyla; nar iei turuncu, mavi, eflatun, sar ve beyaz tercih edilmitir.

ncelediimiz madalyonlarn d bordrlerinin zemin renginde genellikle; byk alanlarda sar altn ve lapis; kk alanlarda ise siyah kullanlmtr.

91

Madalyonlarn tamamnda ayrlan zemin ileri ve dlar farkl renklerdedir. Bunlar ksaca u ekilde sralanabilir: 22 envanter numaral madalyonun ayrlan zemin ileri altn ve siyah, dndaki alanlar ise lapistir. 29 numaral madalyonda; ayrma rumi ileri altn ve siyah, ayrma iplik ileri lapis, dier zeminler altndr. 63 numaral madalyonun d bordr renkleri altn ve lapistir. 94 numaral kompozisyonda d bordr zemin ileri koyu lapis, dlar altn iken; 115 numaralda yine zemin ileri kahve ve turuncu, dier alanlar ise lapis ve altndr. 139 numaral eserde zemin ileri koyu lapis ve altn, dier alanlar ise yine koyu lapis renktedir. 492 numaral madalyonda, ayrma zemin ileri ak lapis ve siyah, dier alanlar altn renktedir. 45 numaral madalyonun pafta ileri koyu lapis ve altn iken, dier alanlar koyu lapistir. Son olarak ise; 90 numaral madalyonun pafta ileri altn, dlar koyu lapis renktedir.

ncelediimiz eserlerin zahriye kompozisyonlarnn tezhibinde, klasik renkli tarz, ift tahrir ve halkar teknii kullanlmtr. Bu tekniklerden birka bir arada olabilecei gibi, sadece tek bir teknikle de yaplm olan zahriyeler de bulunmaktadr. Klasik renkli tarzda tezhiplenmi olan zahriyeler; 22 29, 31, 63, 90, 94 envanter numaral Kuranlar a ait olanlardr. Klasik renkli tarzn yannda halkar teknii de kullanlm olan zahriyeler ise; 45, 139 ve 492 numarallardr. 115 numaral eserin madalyonlu zahriye sayfas tezhibinde ise, klasik renkli tarz ile; ift tahrir (tlarda bulunan emse formunda kitabe ama alanlarn iine, altn zemine gl kurusu) desen uygulanmtr.

Konumuza dahil olan zahriye tezhiplerinin sonunda, tasarmda kullanlan renklerden seilerek ekilen cetveller ve kuzu bulunmaktadr. Tezhip tlarla son bulmaktadr. Tlarn hepsinde, ak yada koyu tonlarda lapis renk kullanlmtr. T tasarmnda genellikle rumi kompozisyon tercih edilirken, sade geometrik tlar da grlmtr. 45, 139, 492 numaral kompozisyonda, klasik tezhipli alann sonundaki t zeminine hatayi gurubu motiflerle halkar uygulanmtr.

ncelediimiz dokuz adet madalyonun tasarm formundan farkl olarak, 115 Envanter No lu zahriyede daire formun yannda (cilt kompozisyonlarnn

92

deseninde kullanlan ortadaki emse motifinin alt ve st tarafnda bulunan salberk formuna benzeyen ekilde) farkl tlar grlmektedir. Tlarn drd altn zeminli 1/2 kesirli klasik rumi kompozisyondan olumaktadr. Dier tlardan X eksenindekiler klasik renkli tarzda, lapis zeminde 1/2 kesirli rumi ve hatayi gurubu kompozisyondan olumaktadr. Y eksenindeki tlarn boyu daha da uzatlm, ilkinde, altn zemine kapal kitabe iinde serbest dolanan hatayi gurubu motiflerle ift tahrir tasarm; daha sonraki salberk formunda ise, klasik renkli tarzda hatayi gurubu kompozisyon bulunmaktadr.

Trk ve

slam Eserleri Mzesindeki Yazma Kuran- Kerimlerin (10 ncelenmesi balkl bu almamzda;

adet) Madalyonlu Zahriye lerinin

gemite yaplm eserlerden konumuzla ilgili rnekler seilerek, madalyonlu zahriye sayfalarnn kompozisyon zellikleri ve tasarm kurallar ortaya konulmaya allmtr. Her bir kompozisyonun desen analizi tek tek yaplm, tezhip sanatna ait sabit baz kurallar dahilinde tezhiplendii sonucuna varlmtr. Madalyon tasarmlarn, dier drtgen formdaki zahriyelerden, kompozisyon emas dnda; motif ve renk zellii olarak fakllklar gstermedii grlmtr. 22, 29, 63, 94, 115, 139, 492 ve 45 envanter numaral madalyonlarn, renk, desen ve motif zelliklerine baktmzda; lacivertin koyu tonu ile altnn uyumlu kullanl; motiflerin iziliindeki incelik ile Osmanl klasik dneme ait rnekler olabilecekleri dnlmtr. 90 envanter numaral eserin tarihi 1599 olarak belirtilmesine karlk, tasarmda kullanlan rumi motiflerin kabal ve kompozisyon emasndaki basitlik nedeniyle Osmanl erken dneme ait bir rnek olduu dnlmektedir. 31 envanter numaral madalyon ise, kaba ekilde izilmi rumi kompozisyondan olumas, tlarnn olduka ksa izilmesi ya Seluklu erken dnem ya da Osmanl erken dneme ait zensiz yaplm bir rnek olduu fikrini dourmaktadr. Bizden sonra gelen aratrmaclar, mzedeki kataloglama almalar tamamlandnda, dnemlerine gre seilmi eserleri inceleyebileceklerdir. Bylece kronolojik desen analizi almalar yaplabilecek, madalyonlu zahriyelerle ilgili daha geni kapsaml analizler ortaya

konulabilecektir.

93

KAYNAKLAR Kitaplar: 1. AKAR Azade, KESK NER Cahide; Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, Tercman Sanat ve Kltr Yaynlar, stanbul 1978. 2. AKBA Muhsine, Vesile ZTEK N, lker TANSI, Mkerrem TAKAPILIOLU; Tezhip Sanatnda T, Gaye Filmcilik-Matbaaclk San. Tic. A.. T.C.Kltr Bakanl Milli Ktphane Bakanl, Ankara 1991. 3. ALPARSLAN Ali; The garden of Besmele( Besmele Bahesi), 4. ARIK Remzi Ouz; Trk sanat, dergah Yaynlar, stanbul 1975. 5. ARSEVEN Celal Esad; Trk Sanat, Cem Yaynevi, stanbul 1973. 6. ASLANAPA Oktay; Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul 1999. 7. ATASOY Nurhan; brahim Paa Saray, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1972. 8. ATIL Esin; Levni ve Srname, Bir Osmanl enliinin yks, stanbul 1999. 9. AYVAZOLU Beir; Ak Estetii ( slam Sanatlar Estetii zerine Bir Deneme), tken Yaynlar, stanbul 1996. 10. BALTACIOLU smayil Hakk; Trklerde Yaz Sanat, Kltr Bakanl sanat Dizisi, Ankara 1993. 11. B NARK smet; Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ayyldz Matbaas A.., Kazan Trkleri Kltr ve Yardmlama Dernei Yaynlar, Ankara 1975. 12. B ROL nci A., iek DERMAN; Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, Seil Ofset, Kubbe Alt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf Kubbealt ktisadi letmesi, stanbul 1995. 13. BAYTOP, Turhan; stanbul Lalesi, zkan Matbaaclk, Kltr Bakanl Yaynlar /1415, Kltr Eserleri Dizisi 180 , Ankara 1998. 14. CUNBUR Mjgan; Trkler de Tezhib Sanat, Trk Dnyas El Kitab kinci bask, Cilt:2, Seri:1, Say: A-23, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar:121, Ankara 1992. 15. ET NTA Sedat; Saray ve Kervansaraylarmz Arasnda brahim Paa Saray, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1939.

94

16. AMAN Filiz, ule AKSOY; Osmanl Sanatnda Hat, Mas Matbaaclk, T.C. Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, stanbul 1998. 17. I Kemal; Trk Kitap Kaplar, Doan Karde Matbaaclk Sanayi A. . , stanbul 1971. 18. DEM R Z Yldz; Osmanl Kitap Sanatnda Natralist slupta iekler, Acar matbaaclk Tesisleri,Rektrlk Yayn No: 3277 Edebiyat Fakltesi Yayn No: 3205, stanbul 1986. 19. DERMAN M. Uur; Yaynlar, stanbul 1992. slam Kltr Mirasnda Hat sanat, IRCICA

20. DERMAN M. Uur; 65 Ya Armaan (Derleyen; rvin Cemil SCH CK), Sabanc niversitesi yaynevi, Aralk 2000. 21. ERSOY Ayla; Trk Tezhip Sanat, Hilal Matbaaclk, Akbank Yaynlar Trk Ssleme Sanatlar Serisi:14-4 , stanbul 1988. 22. ERG NSOY lker; slam Sanatnda Gelime, Kltr Bak. Yay. No:256, stanbul 1975. 23. ERTU TARIM Zeynep; Osmanl Devletinde Clus ve Cenaze Trenleri, Ankara 1999. 24. NAL Gner; Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara Kadar) AKM Yay.S.63. Ankara 1995. 25. P ROLU M. .; slamda resim Yasa ve Sonular, Trkiye Bankas Kltr yaynlar-137, Doan Karde Matbaaclk, stanbul 1973. 26. CAN, Nejat; Desen, lk Matbaas ve Marifet Ofset Matbaaclk Tesisleri, Eskiehir 1983. 27. KANGAL Selmin; Padiahn Portresi, Tesavir-i Al-i Osman, Trkiye Bank. Ankara Kltr Yay. stanbul 2000. 28. KARAHAN Abdlkadir (Hazrlayan); Krk Hadis, Nurol Matbaaclk,Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar:621, Ankara Aralk 1986. 29. KESK NER Cahide; Trk Motifleri, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu. 30. KESK NER Cahide; Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize iekler-Hatai-, Neyir Matbaaclk, T.C. Kltr Bakanl Sanat Eserleri, Ankara 2002. 31. KUBAN Doan; 100 Soruda Trkiye Sanat Tarihi, Gerek Yaynevi, Mays, 1970.

95

32. KUBAN Doan; Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 1982. 33. MAH R Banu ; Saray Nakkahanesinin nl Ressam ahkulu ve Eserleri , Topkap Saray Mzesi Yllk:1, stanbul Matbaas, stanbul 1986. 34. MAH R Banu; Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi Yllk:2, stanbul Matbaas, stanbul 1987. 35. MESARA Glbin; Trk Sanatnda nce Kat Oymacl (Kat), Minpa Basmevi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar , Ankara 1998. 36. MLAY M Seluk; Deiimin Tanklar, Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, Kakns yaynlar, stanbul 1999. 37. D YARBEK RL Nejat, ASLANAPA Oktay, SZEN Metin; Balangcndan Bugne Trk Sanat, Bankas Kltr yaynlar, Ankara 1993. 38. ZCAN Ylmaz; Trk Kitap Sanatnda emse Motifi, Kltr Bak.Yay., Ankara 1990. 39. ZTRK smail; Geleneksel Trk El Sanatlarna Giri, D.E.. Rektrlk Matbaas, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir Mart 2003. 40. ZEN Mine Esiner; Trk Cilt sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1998. 41. ZEN Mine Esiner; Trk Tezhip Sanat, Gzen Kitapevi, stanbul 2003. 42. ZKEEC lhan; Trk Tezhip Sanat ve Tezyini Motifler, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Enstits Yayn no:15 Kayseri, 1992. 43. RENDA Gnsel; Batllama Dnemi Resim Sanat, Hacettepe niversitesi Yaynlar , C.17, Ankara 1977. 44. SER N Muhittin; Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf, stanbul 1999. 45. SER N Muhittin; Ekrem Hakk Ayverdi ahsiyeti ve Hat Koleksiyonu (1899-1984), Kubbealt Ekrem Hakk Ayverdi Koleksiyonundan Seme Eserler Sergisi Katalogu Sadberk Hanm Mzesi-11.11.2000/24.12.2000, Graphis Matbaa, Sadberk Hanm Mzesi , stanbul 2000. 46. ENGL Zeynep Meral; Ssleme Sanat 100 Trk Motifi, Geit Kitabevi, stanbul 1990.

96

47. TANSU Sezer; ada Trk sanat, Remzi Kitapevi, Evrim Matbaaclk, stanbul 1993. 48. TANINDI Zeren; Trk tezhip (Ssleme) Sanat Balangcndan Bugne Trk sanat, Trkiye Bank. Yay., Ajans Matbaaclk, Ank. 1993.

49. LKEN Hilmi Ziya; slam Sanat slam Tezyini Sanatlar, Teknik niversite Matbaas, T.C. stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Yaynlarndan No:140 stanbul 1948. 50. LKER Muammer; Trk Hat sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1987. 51. NVER A. Sheyl (Derleyen); Fatih Devri Saray Nakhanesi ve Baba Nakka almalar, stanbul niversitesi Milli Kltr Eserleri Tesisi I, stanbul 1958. 52. NVER A. Sheyl; Mzehhib Karamemi, T.C. stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1951. 53. NVER A. Sheyl; Mzehhip ve iek Ressam skdarl Ali ve Eserleri, Kemal Matbaas, Tele Labratuvar Yaynlar No: 6 , stanbul 1954. 54. NVER A. Sheyl; 50 Trk Motifi, Doan karde yaynlar, stanbul. 55. YARDIM Ali; zmir Milli Ktphanesi Yazma eserler Katalou, Cilt I., zmir Milli Ktphane Vakf, zmir 1992. 56. ZBER Hsn; Trk Ssleme sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1972.

Makaleler: 57. AKSOY ule; Kitap Sslemelerinde Trk Barok Rokoko slubu , Sanat Dergisi , S. 6, Haziran 1977. 58. ARSEVEN Celal Esad, Tezhip Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl, C. 4, stanbul 1952. 59. BAYRAKTAR Nimet; Yazma Eserlerin Deerlendirme lleri ve Sanat Deerleri , Trk Ktphaneler Dernei Blteni, C:19, S:1, Temmuz 1970. 60. B NARK smet; Trk Kitaplk Tarihinde Tezhip Sanat Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, Gven Matbaas, C:13, S:1-2, Ankara, 1964.

97

61. B NARK smet; Tezhip Sanat ve kitaplk tarihimizde Fatih Devri tezhipleri Trk Kltr Dergisi , C:7, S:75, stanbul, 1969. 62. B NARK, smet;Eski kitaplk sanatlarmz, Hayat tarih mecmuas , II. Cilt, 9. Say, 10.1967 63. CUNBUR Mjgan; Trk Kitap Sanatlarna Ve Minyatrlerine Genel Bak Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, C.17, S.3, 1968. 64. CUMBUR Mjgn; Kanuni Devri Kitap Sanat, Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, C. XVII, Say:3, Ankara 1968. 65. AMAN Filiz; Ehli Hiref, Trkiyemiz 54, ubat 1988. 66. DEM R Z, Yldz; Topkap saray ktphanesindeki 413 sayl smblname ve sanatmzdaki yeri, Sanat Dnyamz, Yl: 12/36, stanbul 1968. 67. DEM R Z Yldz ; Kitap Sslemelerinde Gl lgi Dergisi, S.32, stanbul 1981. 68. DEM R Z Yldz ; 16. yy.a Ait Tezhipli Bir Kuran Sanat Tarihi Yll S.7, 1977. 69. DEM R Z Yldz; Kitap sslemesinde Gl, 1981. lgi Dergisi, Say:32, Kasm

70. DEM R Z Yldz ; Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve Kk Sanatlar Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C.5., Grsel Yaynlar, stanbul 1982. 71. DEM R Z Yldz; Topkap Ktphanesindeki Y.1122 Sayl Kuran- Kerim ve Kitap Sslemelerinde Rokoko Hakknda Notlar, Aslanapa Armaan, Bayrak Matbaas, stanbul 1996. 72. DERMAN F. iek; Tezyinatmzda Halkari, Mozaik Dergisi, S.5, Ocak 1996. 73. DERMAN F. iek; Trk Tezyinatndaki stilah ve Tabir Kargaasna Dair 65 Ya Armaan (Derleyen; rvin Cemil SCH CK), Sabanc niversitesi yaynevi, Aralk 2000. 74. DERMAN Uur; Yazma Kur an- Kerimler nasl hazrlanrd ? , Hayat Tarih Mecmuas, , Y:6, C:2, S:7, Tifduruk Matbaaclk, stanbul, 1 Austos 1970. 75. D D NAL Tlin; Bir Ssleme Sanat; Osmanl Tezhipleri, Kltr ve sanat, Yl:2, Say;8, Trkiye Bankas Yayn, Aralk 1990.

98

76. KUNT Rikkat; Tezhib ve Ben, Sanat evresi Dergisi, Say 84, Ekim 1985. 77. MAH R Banu; II. Beyazd Dnemi Nakkahanesinin Osmanl Tezhip Sanatna Katklar Trkiyemiz, S.60, 1990. 78. MAH R Banu; Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu Ve Eserleri Topkap Saray Mzesi Yllk 1, stanbul 1986. 79. MASSIGNON Lous; slam Halklarnn Sanatsal Yaratm Yntemleri Sanat Dnyamz, S.73, Yl: 1999,Yap Kredi Kltr ve Sanat Yaynlar, stanbul 2001. 80. MESERA Glbin; 18. ve 19. yzyl Osmanl Fermanlarnda iekler, Kltr ve Sanat Dergisi , say 30 , Haziran 1996. 81. MESERA Glbin; Tezyini Noktalar Antika dergisi, Yl:3, S:33, Ankara. 82. MESERA Glbin; Trk Tezhip ve Minyatr Sanat Sandoz Blteni, S:25, Gzel Sanatlar Matbaas, stanbul, 1987. 83. LER Nazan; Trk ve slam Eserleri Mzesi brahim Paa Saraynda, Sandoz Blteni, S. 12, Ali Rza Baskn Matbaas, stanbul, 1983. 84. ZEN Mine Esiner; slami Tezyinat Geleneinde Yazy aheserlere Dntrmek, Yazda Gnl iekleri, Art Decor Dergisi, Say:58, Ocak 1998. 85. ZEN Mine Esiner, Tezhipte T Antika Aylk Dergisi, S:10, Msrl Yaynlar, stanbul, 1986. 86. ZKEEC lhan; Kuran Tezhiplerinin Tarihi Geliim inde Estetik deerlendirilmesi Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm 8. Ulusal El Sanatlar Sempozyumu 1315 Kasm 2002 zmir, Bildiriler Kitab, zmir 2005. 87. TANINDI Zeren; 1278 Tarihli En Eski Mesnevinin Tezhipleri, Kltr ve Sanat, Say:8, Aralk 1990. 88. TAKALE Faruk; Tezhip ve Hat Sanatnn Uyumlu Beraberlii, Hatn Giysisi Tezhip Mozaik Dergisi, Say: 6, ubat 1996. 89. TAKALE Faruk; Kuran- Kerimde Aan iekler 65 Ya Armaan (Derleyen; rvin Cemil SCH CK), Sabanc niversitesi yaynevi, Aralk 2000. 90. TAYLA Hseyin; Mimaride Trk Milli slubu Semineri, AKM stanbul, Kltr ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, 1112 Haziran 1984.

99

91. NVER Sheyl; stanbulun Fethinden Sonra lim ve Sanat, Fatih 511. Yldnm Konferans, stanbul 1964. 92. NVER Sheyl; Trk Tezhip Sanatnda Halkariye Dair, Arkitekt Neriyatndan, No:2, 1939. 93. NVER Sheyl; 50 Trk motifi, stanbul , 1967. 94. YAMURLU Haydar; Tezhip Sanat Hakknda Genel Aklamalar ve Topkap Saray Mzesi Ktphanesin de mzal Eserleri Bulunan Tezhip Ustalar, Trk Etnografya Dergisi, S. 13, stanbul 1973.

Ansiklopediler: 95. Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, Cilt:5, Yazr Matbaaclk, stanbul 1982. 96. Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt; 1,2,3. Yap Endstrisi Merkezi yaynlar, Hrriyet Ofset, stanbul 1997. 97. Sanat Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl, C. 4, stanbul 1952. 98. Trk ve slam Ansiklopedisi, C.2, Tercman Yaynlar, stanbul, 1979. 99. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, slam Aratrmalar Merkezi, stanbul 1996.

Szlkler: 100. DEVELL OLU Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Dou Ltd. ti. Matbaas, Ankara 2002. 101. ZEN Mine Esiner; Yazma Kitap Sanatlar Szl, .. Fen Fak. Dner Sermaye letmesi, stanbul 1985. 102. PAKALIN Mehmet Zeki; Osmanl Tarih ve Deyimleri Szl III, Maarif Basmevi, stanbul 1954. 103. PALA skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka yaynlar, Ankara 1989. 104. SZEN Metin- TANYEL Uur; Sanat Kavramlar ve Terimleri Szl, Remzi Kitapevi, stanbul 1994. 105. SAM emseddin; Kamus-i Trki, ar yaynlar, stanbul 2002

100

Yaynlanmam tezler: 106. BALKAN Gzde; Konya Mevlana Mzesi 75 Envanter No lu Divan, Konya Mevlana Mzesi ndeki 14. ve 15. yy.lara ait El Yazmas Eserlerin ncelenmesi, 1998, zmir. (Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk El Sanatlar Blm, Tezhip Anasanat Dal yaynlanmam Lisans Tezi.) 107. SARI Okan zcan; En Nihaye Fi Garaibil Hadis Sleymaniye Kt. 1025 Hadis Kitab, Fatih adna Yazlm, Trk Ssleme sanatlar iinde Rumi Motifi ve xv- xv- xv xv- xx, yy. lar ierisinde Rumi Motifinin Tarihsel Geliiminin Trk Ssleme sanatlar Asndan ncelenmesi, zmir, 1992. (Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk El Sanatlar Blm, Tezhip Anasanat Dal yaynlanmam Lisans Tezi.) 108. TABAK lkiz; Trk ve slam Eserleri Mzesinde Bulunan Barok Rokoko slubunda Tezhiplenmi Baz El Yazma Eserlerin ve Fermanlarn Tezhip Asndan ncelenmesi, zmir 1997. (Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk El Sanatlar Blm, Tezhip Anasanat Dal yaynlanmam Lisans Tezi.)

nternet Sayfalar: http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/zeren16tezhip.asp http://www.exploreistanbul.com/ottomanarts http://www.exploreturkey.com.osmanli http://www.sadberkhanimmuzesi.org.tr http://www.soas.ac.uk/Burnei http://www.sabanci.com.tr/sergi/calig/index http://www.fas.harvard.edu/turksh/about_turksh_studies http://www.bliss.bilkent.edu.tr/catalog http://www.lib.uchicago.edu/e/su/mideast
http://www.zargan.com

101

TER MLER SZL Basma (Matbuu) Eser : Bir defada binlerce nsha olarak baslabilen eserler. .58 Beyn es Sutur Yaldz : Eski yazma kitaplarn satrlar arasna yaplan yaldzl tezyinat hakknda kullanlr tabirdir.59 Bezemek: Donatmak, sslendirmek, tezyin etmek.60 Beyzi: yumurta biiminde olan, oval.61 Farisi: 1- ran dili, Farsa, Acemce. 2- ran dili ve halkyla ilgili olan.62 Falname (Fal-name): Fal kitaplarna verilen ad..... Konularna gre yldzname, tefelname, kyafetneme, v.s. adlarla anlan falnameler iir ve dz yaz olarak yazlabilirdi. Falnamelerin esasn burlarn konumlar oluturur. Daha sonra sray Kuran fal alr..... randa baslan Kur anlar' n sonuna 10-15 sayfalk bir falname konulurdu.63 Haiye: Metin dndaki aklayc ifadelerin yazld, sayfann kenarnda braklan boluktur, eer buraya tezhip yaplrsa Haiye Tezhibi adn alr.64 Hatime: Son, nihayet anlamndadr. Kitabn sonuna ilave olunan makale, sonu, zet. Bitie doru satr dzeni genimsi hal alr. Sayfann en sonu dua ile biter.65 stinsah etmek : Eserin hattat tarafndan kopya edilerek oaltlmas. .66 stinsah Tarihi : Mstensih (hattat) tarafndan, istinsah edildii (kopya edildii) tarih. stinsah tarihi kaydedilmemi olan yazmalarda, kitabn kadnn cinsi, yaz nevii, tezhib tarz ve cildi yazmann devrinin tayininde en byk yardmcdr. .67 stinsah Kayd (Ketebe Kayd, Fera Kayd): Hepsi de birbirine yakn anlamldr. Eserin oaltlan nshasnn yani istinsah nshasnn sonuna istinsah iini anlatan yazma anlamnda bir kelime, fiil ya da mastar; bazen eser ad;

Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerin Deerlendirme lleri ve Sanat Deerleri , Trk Ktphaneler Dernei Blteni, C:19, S:1, Temmuz 1970, S.321 - 322 59 M. Zeki Pakaln, a.g.s., C:2, s.222. 60 emseddin Sami, Kamus-i Trki, ar yaynlar, stanbul 2002, s. 292. 61 Ferit Develliolu, Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 2002, s. 97. 62 Develliolu, a.g.s., s.250. 63 skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka yaynlar, Ankara 1989. Ayrca Baknz; M. Zeki Pakaln, a.g.s., s. 588. 64 F.iek Derman, Trk tezyinatndaki Istlah ve Tabir Kargaasna Dair 65 Ya Armaan (Derleyen; rvin Cemil SCH CK), Sabanc niversitesi yaynevi, Aralk 2000. 65 Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. 66 Bayraktar, a.g.m., s.321 322. 67 Bayraktar, a.g.m., s.321 322.

58

102

mstensihinin ad (sfatlaryla birlikte), nerede istinsah edildii (yer ve messese ad), istinsah tarihi gibi bilgilerin yazld blmdr.68 Kitabe: Binalarn kemerlerine, kap zerlerine, eme, sebil gibi eylerin cephelerine konulan yazl levha.69 Koltuk: 1-Murakkalarn ilk satrn tekil eden sls yazdan sonra nesih hat ile o satrdan ksa olarak yazlan satrlarn iki tarafnda kalan bo ksmlar hakknda kullanlr tabirdir. Bunlara tezhip, yahut altn tozundan ss yaplrd. 2- sayfalarn ve ktalarn kelerine verilen addr. Buralara ssler yaplrd.70 Kubbeli Levha: Mzehhep kitaplarn ilk sayfalarnda kubbeli levha bulunanlar hakknda kullanlr bir tabirdir.Tezhibin kubbe tarznda, cami ve minareleri andrr ekilde yaplm olmas bu tabirin meydana gelmesine sebep olmutur.71 Madalyon Ssleme: Tezhipte ve ciltilikte kullanlan beyzi ve dilimli ssleme motifi.72 Mklep: Kalp anlamndadr. (Kitab kalp gibi tutan), st kapann gen eklinde uzants.73 Mushaf: Kur an Kerim yerine kullanlr bir tabirdir. Halk arasnda mushaf denir. Mushaf aslnda mtaaddit sahifelerden ibaret kitap manasnda olup sonra Kuran yerine kullanlmtr.74 Mstensih : Eseri kat zerine kopya eden kii hattat. Mellif eseri telif eder, mstensih bundan istinsah ederek (kopya ederek) oaltr. .75 Mellif Hatt : Mellif Nshas : Eserin yazarnn kendi el yazs ile yazd ilk nsha.76 Mellif Tarihi: Mellif (yazar tarafndan) eserin telif edildii (yazld) tarih), telif tarihi.77 Mcedvel: sayfa kenarlar, cetvelli olan kitaplar hakknda kullanlr tabirdir. Cetvelli demektir.78
68 69 70 71 72 73 74 75 76 77

Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. M. Zeki Pakaln, a.g.s., C:2, s.284. M. Zeki Pakaln, a.g.s., C:2, s.291. M. Zeki Pakaln, a.g.s., C:2, s. 307. zen, 1985; s.43. Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C: 2, 1993 stanbul, s.584. Bayraktar, a.g.m., s.321 322. Bayraktar, a.g.m., s.321 322. Bayraktar, a.g.m., s.321 322.

103

Serlevha: Eserin yazl ilk sayfas, balk ksm.79 emse: Arapa gne anlamndaki ems kelimesinden gelmektedir.Gne eklindeki ssleme motifi demektir.emsenin alt ve st ularndaki kk ssl paftalara salberk denilmektedir.80 iraze: Kitabn sayfalarn bir arada tutan, toplayan rg.81 Tahrir - Muharrir: Yaz ii, yazmak. - Yazar.82 Tasnif- Musannif: Snflandrma Tasnif yapan kii, mevcut bilgileri sraya koyup yazan kii.83 Tefel: 1- Fal ama, fal bakma.84 Telif etmek - Mellif : Yazma eserleri yazmak - Eseri telif eden (yazan) kii, yazar.85 Tezyinat: Ssleme, sslendirme, ziynetlendirme.86 Tezhip: El yazmas kitaplarla, murakkalarn boya ve altn tozu ile iekler ve naklarla sslenmesine verilen addr.87 Varak: 1. Yaprak, tabaka, 2. Yazma eserlerde her bir yaprak n yz (a), arka yz (b) olarak numaralandrlr.1a, 3b, v.b.88 Yazma (Mahtut) Eser : El ile ancak bir nsha yazlan ve sonra da bu nshadan elle kopya edilerek oaltlabilen eserler.89 Yazma eserler ikiye ayrlr. Kitap( eser) ve alr.90 Zahriye: Zahr; arka srt, kat v.b.nin arka sayfas. Kitabn kapandan sonra gelen sayfas, balang sayfasnn arkas, d anlamndadr.91 Risale (gnderilen) gnmzde 8-10 sayfalk kk kitap

anlamndadr.Bir yazmada birden ok kitap var ise, Mecmuatr - resail adn

78 79

M. Zeki Pakaln, a.g.s., C:2, s. 598. Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. 80 Ylmaz zcan, Trk Kitap Sanatnda emse Motifi, Ankara 1990, s. 2. 81 Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. 82 Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. 83 Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. 84 Develliolu, a.g.s., s. 1058. 85 Bayraktar, a.g.m., s.321 322. 86 emseddin Sami, a.g.s.; s.402. 87 M. Zeki Pakaln, a.g.s., C:3, s.490. 88 Mine Esiner zen; Yazma Kitap Sanatlar Szl, stanbul 1985, s. 75. 89 Bayraktar, a.g.m., s.321 322. 90 Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen. 91 Prof. Dr. Ali Yardmdan naklen.

104