KLK VE LETM TPLER etin Murat Hazar* ZET Bu almada kiilik, fiziksel, toplumsal ve ruhsal zelliklerine gre ele

alnmakta ve kiilik ile iletiim tipleri arasnda ilikiler kurulmaktadr. Kaltmla evresel faktrlerin bir sonucu olarak beliren kiilik bireye zg duygu, dnce ve davranlarn rgtlenip btnlemesi olarak grlmektedir. Kiiliin fiziksel zellere gre belirlendii, ksalk, uzunluk, zayflk, imanlk, gzellik, irkinlik, sa, gz, ten rengi, mimik ve jest gibi beden zelliklerine gre kiiliin ortaya kt konusu Hipokrattan beri tartlmaktadr. Ancak gnmzde toplumsal ve ruhsal zelliklere gre kiilik tiplemeleri oluturulmaktadr. Bunlar arasnda, Freudun psikoanalitik yaklam, Jung, Adler, Horney ve Eriksonun neo-analitik yaklam, Pavlov, Galton, Tyron ve Gottesmann biyolojik yaklam, Pavlov, Miller ve Donaldn davran yaklam, Kelly, Rotter ve Bandurann bilisel yaklam, Allport, Murray ve McDougalln zelliki yaklam, Fromm ve Rogersn hmanist yaklam ile Murray ve Sullivann etkileimci yaklam n plana kmaktadr. Biyolojik ve zellik yaklamlar iinde yer alan Eysenckin oturmu-iednk, oturmudadnk, uar-iednk, uar-dadnk tiplemeleri erevesinde, kendi kendine iletiim, kiiler aras iletiim ve kitle iletiimi gibi iletiim tiplerinin farkl tercih ve kullanmlar ortaya kmaktadr. Anahtar szckler : Kiilik, iletiim, iletiim tipleri PERSONALITY AND TYPE OF COMMUNICATION ABSTRACT In this study, the personality is dealed with physical, social and psychological characteristics and is made connections with communication types. Comprised as a result of genetic and environmental factors personality is defined as integrity of senses, considerations and behaviors, which are special to individual. It has been discussed whether personality depends on physical traits such as weight, height, beauty, ugliness, color of hair, eye, skin, mimics and gestures since Hypocrites. However, personality types have been constituted recently according to social and psychological traits. Among these, psychoanalytic approach of Freud, neo-analytic approach of Horney and Erikson, biological approach of Pavlov, Galton, Tyron and Gottesman, behavioral approach of Pavlov, Miller and Donald, cognitive approach of Kelly, Rotter and Bandura, traits approach of Allport, Murray and McDougall, humanistic approach of Fromm and Rogers and interaction approach of Murray and Sullivan have come forth. Within the framework of stable-introverted, stable-extraverted, unstable-introverted, unstableextraverted types of Eysenck which are among biologic and traits approaches, different preferences and usages of communication types such as intrapersonal communication, inter personal communication, mass communication appear. Keywords: Personality, communications, type of communication. GR Kiilik, kaltmla d faktrlerin bir sonucu olarak grlmektedir. Kiilii, bireyin i ve d evresiyle kurduu, dier bireylerden ayrt edici, tutarl ve yaplam bir iliki biimi olarak tanmlamak (Ccelolu 1993:404) ola*

nakldr. Kltrel olaylarn benzerlik ve ayrlklarn toplumdaki kiilik tipinin olumasnda ana etken olarak grenlere gre ise, kiilik, bireye zg duygu, dnce ve davranlarn rgtlenip btnlemesidir (Gven 1984:347) Carrel ise, daha pragmatik bir tanm yaparak, kiilii insann ta kendisi olarak ele alr. Her

Dr., Gazi niversitesi letiim Fakltesi

Seluk letiim 4, 2, 2006

birimize kklmz, aleladeliimizi, gcmz veren odur. (Carrel 1973:154) Psikolojide uzun sre, Kiilik zellikleri (varsaylan) Davran (gzlenen)

yznden onun beden ve ruh tarifinin okunacan (Carrel 1973:84) belirtmektedir. Ksalk, uzunluk, zayflk, imanlk, gzellik, irkinlik, sa, gz, ten rengi, yry, oturu, mimik, jest gibi bedensel zelliklere gre evrenin gsterdii ilgi, tepki, iliki kurma istei farkllklar gstermektedir. nsanlarn bu tepkilere verdikleri cevaplar uzun sreli ve benzer nitelikli olursa, deiik kiilik yaplarnn olumas gndeme gelmektedir (Kknel 1986: 82-83). Dolaysyla yle veya byle fiziksel zellikler kiilik zelliklerini etkilemektedir. Buna iyi bir rnek olarak Doberman kpekleri gsterilebilir. Dobermanlar kendileriyle ayn snfa girdikleri kurt kpekleriyle ayn davran kalplarna sahip bulunmaktadrlar. Ancak grnlerinden dolay, bu kpeklerle sahiplerinin dnda yakn iliki iine girilmemekte, sevgi gsterilmemekte, onlardan genellikle korkulmaktadr. Bylece Dobermanlar, Kurt kpeklerinde olmayacak derecede bir saldrganlk gstermektedirler. Modern tbbn babas olarak kabul edilen Hipokratn kiilik kavram, onun rencisi olan Empedoklesin ortaya koyduu 4 element (hava, su, ate ve toprak) teorisine uygun olarak 4 temel mizaca blnmektedir (Hall ve ark. 1985:379). Bu blmleme, insan vcudundaki kan, balgam, sar ve siyah safra olmak zere 4 svya (ki bunlar kalp, beyin, karacier ve dalaa karlk gelmektedir) dayanmaktadr. Tipleri fkeli, scak kanl, hznl ve soukkanl olarak blmleyen Hipokrat, scakkanl ve fkeli kiiliin, kolayca heyecanlanan, ilgileri abuk deiebilenlerden kurulu olduunu ileri srmektedir. fkeli tipin ilgisi zayf, ikincinin ise hzldr. Buna karlk soukkanl ve hznl mizalar ilgilerinin srekli olmas ama yava yava uyarlmas ile ortaya kmaktadr. Soukkanl olanlarn ilgileri zayf, hznllerinki ise iddetlidir (fkeli= ate= sar safra= scak ve kuru, hzl ve kuvvetli. Scakkanl= hava= kan= scak ve nemli, hzl ve zayf. Soukkanl= su= balgam= souk ve nemli, yava ve zayf. Hznl= toprak= kara safra souk ve kuru, ar ve kuvvetli.) (Fromm 1995:71) Ayn ekilde Galen de, Hipokratn vcut svlarna dayanan drtl snflandrmasn kabul eder. ncelikle, kan bolluu nedeniyle neeli ve canl olan sagvinik tipe referans yapar.

modeli hakimiyetini srdrmtr. Ancak, 1960larda, Mischel, Marlowe ve Gergenin kiilik ve ahlaki zellikler arasndaki tutarlln beklenenden dk boyutlarda olduunu ve deikenliin yksek tezahr ettiini bulduklarnda, Kiilik zellikleri (varsaylan) Davran (Gzlenen) Ortamsal etkiler (etkileim) modeline geilmitir. Dolaysyla kiilik zelliklerinin tek tek deil de birbirleriyle etkileim halinde bir btn olarak davran etkiledii ileri srlmektedir. (Katba 1977:78) FZKSEL VE TOPLUMSAL-RUHSAL ZELLKLERE GRE KLK 19. yzyln sonlarnda, kiilik zelliklerinin irade d aa vurulmas, bedensel zelliklere dayal olarak, kafann fiziksel biiminden yola klarak karakterin okunmas anlamna gelen Frenoloji ve yine fiziksel zelliklere gre gelecein sulularnn ortaya karlmasnda Bertillon lmlerine gerek duyulmutur (Sennett 1996:41-42). Ayn dnemlerde kiilii evre etkilerinden bamsz olarak bireyin kendi benliinin belirledii gr de (Freudcu yaklam) etkinlik kazanmtr. evresel etkileri baat e olarak ele alan grler ise ruhsal ve toplumsal yapya gre kiiliin ortaya ktn ileri srmtr. 1. Fiziki zelliklere Gre Kiilik Carrel, eski hekimlerin pek hakl olarak tehis ve tahminlerinde fiziksel yapya nem verdiklerini, grmesini bilen biri iin her insann

126

Kiilik ve letiim Tipleri (125-140)

Sonra ar balgamdan etkilenen ve sakin, rahat, iyimser olan flegmatik tip, fazla safra svlarndan etkilenen ve hznl olan melanko-

lik tip gelir. En sonra ise, enerjik kolerik tip gelmektedir.

Tablo 1. Dnrlere Gre Beden Yaplar ve Kiilik Tipleri ARATIRMACI HPOKRAT GALEN ROSTAN VE ARKADALARI VOLA SGAUD VE AULFFE DAVENPORT GALANT D TULLIO KRETSCHMER SHELDON NERLEN TP 1 fkeli Kolerik Dijestif NERLEN TP 2 Melankolik Melankolik NERLEN TP 3 Scakkanl Flegmatik NERLEN TP 4 Soukkanl Sagvinik

Respiratuar Mskler Serebral Mikro-Splanknik Makro-Splanknik Respiratuar Medium Mesosom Longilignes Astenik Mskler Fleshy Megalosom Atletik Displastik Serebral Slender Stenosom Brevilignes Piknik Viserotonik/ Ekdomorf

Dijestif

18. yzyla kadar varln srdren Hipokrat ve Galenin tipletirmeleri, her ne kadar gnmzde ok ciddiye alnmasa da, nerdikleri tiplerin kelime anlamlarna bakldnda (Sanguinicus = mutlu, iyimser, kan renginde, Phlegm = souk kanllk, balgam) uzun yllar ne kadar etkili olduunu gstermektedir. Ortaada, insan fizyonomi okulunu kuran Giambattista della Porta, insan davranlar ile yz zellikleri arasndaki ilikileri incelemitir. Bir sulu tipolojisi de karan Portaya gre, hrsz, geni dudakl ve sert bakldr. (Timur Demirta, www.kriminoloji.com) 19. yzyln balarnda, Gall ve Spurzheimn frenolojiyi gelitirmeleriyle birlikte, kiilikle ilgili eitli zellik ve fonksiyonlarn beyinde belirli merkezler kanalyla gelitii ileri srlmtr. Yaamnn 20 yln akl hastalar ve mahkumlar arasnda, onlarn kafataslarnn eklini izerek geiren Gall, a) beyin dncenin merkezidir, b) beynin farkl blgeleri, deiik davranlar ynlendirir, c) beynin daha nemli ksmlar nisbi olarak daha kktr, d) kafatas beyin korteksini kaplar ve kafatasnda e anlaml kntlar olur yarglarna varmtr. Gall, beyindeki merkezlerin kafatasna etki yapp orada bir takm knt ve girintilere yol aacan, kafatasndaki knt, dzlk veya girintinin incelenmesiyle kiilik zelliklerinin bulunabileceini iddia ederek, kafatasnn arka

Serebrotonik/ Somatotonik/ Ektomorf Mezomorf ksmnda belirli bir knts olanlarn maddi zevklere dkn, alnlarnn yukar ksm kntl olanlarn ise mal ve mlkiyet arzularnn kuvvetli olduunu vurgulamaktadr (Timur Demirta, www.kriminoloji.com). Yine 19. yzyln balarnda Rostann da iinde bulunduu birka Fransz yazar kiilik tipolojisini Dijestif, Respiratuar Serebral ve Mskler almak zere e ayrrlar. talyan hukuku Lombroso ise, kiilerin bedensel yaplarna gre sua ne derecede eimli olduklarn ve kaltmsal olarak bu eilimin aileden ocua getiini iddia etmektedir. Askerlik yapt sradaki gzlemlerinden yola karak, devaml su ileyen kiilerin beden yaplarnn normal insanlardan farkl olduunu ileri srmtr. Ona gre, tepesi yass kk kafal, elmack kemikleri kk ve goril tipi elleri olanlar (ki gnmzdeki izgi filmlerde de sulu ve kt adam tipi byle canlandrlr) su ilemeye doutan yatkndrlar (Ankay 1992:28). Ferrinin doutan sulu teorisi olarak isimlendirdii dnceye gre, sulular sulu olmayanlardan kafatasnn kkl, kollarn uzunluu, arlara kar duyarszlk ve solaklk gibi farkl birtakm belirtiler tamaktadr. Katiller: kafataslar dar, elmack kemikler dar kktr, rza geenler: gzleri eri ve birbirlerine yakn, eneleri uzundur, hrszlar: gzleri

127

Seluk letiim 4, 2, 2006

devaml hareketli, alnlar kk ve solaktrlar. Ferriye gre, saylan zelliklere sahip olmayan kiiler de su ileyebilirler, ancak bu belirtileri tayanlar su ilemeye mahkum durumdadrlar (Soyaslan 1996:35). 20. yzyln balarnda ise talyada Viola insan vcudunun karlatrmal byklne gre kiilik tiplerinin olutuunu ileri srmtr. Hipokrattan esinlenerek, kk vcutlular Mikro-Splanknik, byk vcutlular MakroSplanknik olarak deerlendirmektedir (Hall ve ark. 1985:379). Sigaud ve Auliffe insanlar beden yaplarna gre, Celebral, Respiratoire, Musculaire ve Digestive olarak drt tipe ayrmaktadr. Celebral tip, ufak yz yaps, byk kafatas, Respiratoire tip, karn boluuna oranla ok geni gs kafesi, Musculaire tip, iyi gelimi kol ve bacak kaslar, Digestive tip ise, geni ve byk karn boluu zelliklerine sahiptir. 1923 ylnda Davenport, Slender (ince-uzun), Medium (orta) ve Fleshy (iman-etli) ayrmna gitmitir. Ayn ekilde Sovyet aratrmac Galant (1927), Stenosom, Mesosom ve Megalosom gibi tiplemelere gitmekte ve Davenport gibi farkl fizik zelliklerine sahip insanlarn birbirlerinden farkl kiilik zelliklerinin olduunu ileri srmektedir (Kknel 1986: 83-84). Di Tullio ise genel olarak kiileri organlar (uzun organl-ksa organl) ve gleri ynnden (gller-gszler) birbirlerinden ayrmaktadr. Ksa organl olanlarn (Brevilignes) omuz ve srtlar geni, kol ve bacaklar ksa, yzleri yuvarlaktr. Uzun organllarn (Longilignes) ise omuz ve srtlar dar ve boylar, kol ve bacaklar ile ehreleri uzundur. Ksa organl ve gszlerin genel olarak az su ilediklerini, ksa organl ve gllerin agressif olduklarn, adam ldrme, hrszlk gibi sular ilediklerini, uzun organl ve gllerin fanatik sulular olduklarn, ihtirasl adam ldrme sular ilediklerini ileri srmtr (Soyaslan 1996:37). Farkl tip sulular arasnda, ayn zamanda da sulu olmayanlar ve sulular arasnda rk farkllklar ve anatomik deiiklikleri bulmaya alan Antropolog Hooton, 17 bin sulu zeri-

ne yapt aratrmalarda, ince dudaklar, dar ve eimli aln, zayf ve ince yanaklar, ince boyun, dk omuzlar ve kepe kulaklar gibi ortak zellikler bulduunu ileri srmtr. Ayrca farkl sular ileyen sulular deerlendirerek, rnein uzun boylu zayf erkeklerin katil ve haydut, uzun boylu ve kaln erkeklerin adam ldrme, dolandrclk ve sahtecilik sularn ileme, ksa boylu, ufak tefek erkeklerin hrsz, evlerden hrszlk, ksa boylu kaln erkeklerin ise messir fiil ve cinsel sular ileme, baya grnml erkeklerin deiik tr su ileme eilimde olduklarn iddia etmektedir. Yine Hootona gre hrszlarn ksa kafas, sar salar ve kk alt eneleri, yamaclarn ise uzun dalgal salar, uzun kafalar, ksa kulaklar, geni yzleri bulunmaktadr. Sosyal evrenin etkilerine deinen Hooton, yapsal bakmdan daha aa durumda olan kiilerin, evrenin de yaratt bask ile daha da kt olduklar ve sululua bunun yol at zerinde durmaktadr. Toplumun ise bu tr insanlar dzeltemeyeceini, tam tersi kt organizmalarn iyi evreyi bozacan belirtmektedir (Sokullu-Aknc 1999:153-154). Ancak, bedensel tiplemeler arasnda en ok ilgi gren Kretschmer (1927) ve Sheldonun (1954) snflandrmalar olmutur. Kretschmer, beden yaplarn Piknik, Astenik, Atletik ve Displastik olarak 4 tipe ayrmaktadr (Songar 1977:168-172). 1. Piknik yapl olanlar, orta boylu, ksa boyunlu, yal, iman, gbekli, yuvarlak, yzleri yal, salar ince ve seyrek, sakallar sert ve beden kllar ok, kol ve bacaklar ksa, elleri, parmaklar tombuldur. Piknik tip, orta yalarda eritii en son olgunluk safhasnda, i organlar ihtiva eden boluun ok fazla gelimesi ve gvdede ya birikmesi ve omuz evresi, kol ve bacaklar gibi hareket organlarnn zayf bir ekilde teekkl ile kendini gstermektedir. 2. Astenik tip, uzunluuna bir bymedir. nce, uzun, zayf beden yaplar, ufak ba, ince uzun burun, kk ene, soluk yz derisi, kaln telli salar tipik zelliidir.

128

Kiilik ve letiim Tipleri (125-140)

3. Atletik tip, iskeletin, kaslarn ve tenin iyi gelimesiyle kendini gsterir. Boylar ortann stndedir. Kol ve bacaklar uzun, ba sert ve yksekedir. 4. Displastiklerde vcut dierlerine benzemez. Kaltmla ilgili veya sonradan olan i salg bezlerine ilikin bozukluklardan dolay anormal bir intiba verir. Ar uzun veya ksa boy, imanlk, zayflk, zeka gerilikleri, kiilik sapmalar gibi zellikleri ierir. Kretschmer, hasta ve salkl insanlar zerinde yapt aratrmalar sonucunda, insanlar genel olarak Siklotimik ve izomik biyotipe ayrr. ounlukla piknik tiplerde gelien Siklotimik, dadnk, canl, neeli, sevecen, insancl kiilerdir. Kolay ve abuk duygulanr, sever, kzar, fkelenir, uygulamal ve toplumsal alanlarda baarl olurlar. ednk, soukkanl, duygularn da yanstmayan insanlar ise izomitiklerdir. ekingen ve alngandrlar. Yalnzlktan ve soyut konularla uramaktan holanrlar. radeleri gldr ve baladklar iin sonunu getirirler. Genellikle astenikleri kapsamaktadr (Kknel 1986: 84-85). Sheldon ise, iskelet ve beden oranlarnn deerlendirilmesi ve lmlendirilmesi iin beden yaplar farkl insanlar ve bunlarn eitli alardan ekilmi fotoraflarndan yola kmtr (Kknel 1986:86-87). Beden yaplarn dl yata iinde gelien katmanlara gre Endomorf, Mezomorf ve Ektomorf eklinde temel tipe ayrmtr. Dl yata iinde oulcuun ilk oluan katmanlar endoderm olup, bundan sindirim sistemi, mide, barsak kanal geliir. Daha sonra oluan mezodermden kemik, kas ve ba dokular gibi bedenin temel destekleri, son oluan ve oulcuun dnda bulunan ektodermden ise merkezi sinir sistemi ve duyu organlar gelimektedir. Sheldon, oulcukta ayr katmanlardan kaynaklanan sistemlerin gelimesi sonucu ortaya kan ayr beden yapsnn zerinde bunlarn uygun ayr kiilik olduunu ileri srmtr. 1. Endomorf tipte olanlarn i organlar gelimi olup, zellikle karn blgeleri genitir. Beden yuvarlak, kaslar gevek, salar seyrek ve cilt dzgndr.

Endomorflarda, Viseronotik denilen, hareketleri yava ve uyuuk, rahata dkn, yemek yemekten holanan, topluluktan haz duyan, bol glen, neeli, arkada canls, sevme tannma istei gl, hogrl, ilgisi kendisine dnk, ok ve derin uyuyan, alkole dkn, abuk ve kolay duygulanan, kayglanan, zlen ve alayan bir kiilik yaps grlmektedir. 2. Mezomorf tipte olanlarn omuzlar ve zellikle kaslar iyi gelimi, dayankl, atletik kiilerdir. Bunlarda, Somatotonik denilen, beden hareketleri canl, spordan ve servenden holanan, egemen olma ve ynetme tutkusu olan, davranlarnda giriken ve atlgan, kapal yerlerden korkan, iinden geldii gibi hatta zaman zaman saygszca davranan, her trl kalabalk ve grltden holanan, dadnk, kayg ve endie durumlarnda da ynelik eylemlerde bulunan ve saldrgan olan bir kiilik grlr. 3. Ektomorf tipte olanlar ince, uzun, iyi gelimemi kas yapsna sahiptirler. Serebrotonik denilen bu tip kiilikte, hareketler yava ve endieli, olaylar ve insanlar karsnda geriye ekilme ve ie kapanma, ar zihinsel ilev ve aklc yaklam, duygu ve cokular zerinde ar denetim, topluluktan, kalabalktan hatta arkadatan ekinme ve kama, ak yerlerden, geni alanlardan korkma, ar ve dar yanstlmayan duyarllk, alkole kar dayankllk, kayg ve korku yaratan durumlarda ie kapanma ve yalnz kalma istei ortaya kmaktadr. Sheldon, bu tiplerin saf olarak nadir bulunacaklarn ve herhangi bir kiilik tipinin dierlerine baskn olduunda anlaml bir kiilik tipinin ortaya kacan savunmaktadr. Kiiliin oluumunda, genlerin, vcut svlarnn da byk bir etkinlii vardr. Gnmzde genlerin ancak % 2sinin ilevleri bilinmekte ancak, bununla bile psikolojide bir devrim yaratlabilmektedir. Lange, 13 tek, 17si ayr yumurta ikizi olan 30 ocuu sululuk ynnden inceler. Bu alma ile eit yumurta ikizlerinden 10u, ayr yumurta ikizle-

129

Seluk letiim 4, 2, 2006

rinden ise sadece 2sinin su iledii saptanmtr (Ankay, 1992:25-26). salg bezleri de kiiliin oluumunda etkin grev grmektedir. nsan beyni skntdan kurtulmak iin morfine benzer Serotonin gibi kimyasal maddeler retmektedir. Serotonin, nronlarla ilgili olduundan az salglandnda kayg ve depresyon durumlarna yol amaktadr. Bunu nlemek iin organizma karbonhidratl besinlere ynelmekte ve kii imanlamaktadr. Is ve n da i salg bezlerinin almasn etkiledii bilinmektedir. Kiiliin hem bir trevi hem de oluturucusu niteliinde olan duygularn temelinde de biyokimya vardr. Yaplan bir deneyde, erkek farenin hipotalamusuna Bekaendorfin enjekte edildiinde, belirli bir dii fare ile daha fazla ilikiye girdii ve dierlerine ilgi duymad ortaya kmtr. Adrenalinin de duygusal yaam harekete geirdii ve beyin aktivitesini arttrd ispatlanmtr (Ankay 1992:31-32). 2. Toplumsal ve Ruhsal zelliklere Gre Kiilik Aratrmaclarn bazlar ise, beden yapsndan balantsz olarak kiilik zelliklerini toplumsal ve ruhsal adan deerlendirmeye almaktadrlar. Bu yaklamlar, Psikoanalitik, NeoAnalitik, Biyolojik, Davransal, Bilisel, zelliki, nsancl ve Etkileimci olarak snflandrmak olanakldr. 2.1. Psikoanalitik Yaklam Kiilik konusundaki Psikoanalitik yaklam Freudun kiilik kavramndan kaynaklanmaktadr. nsanlarn fark etmedikleri birtakm igdleri, itileri ve gereksinimlerinden yola karak, altta yatan gereksinimlerin yada kayglarn bilinmesinin farkl ortamlarda yaplan farkl davranlar birbirleriyle tutarl hale getireceini (Morgan 1998:315) ileri sren Freud, insan kiiliinin temel birimi olarak d, Ego ve Sperego kavramlarn ele alr (Ccelolu 1993:406-414). d, kiiliin, en kaba, en ilkel kaltmsal drt ve arzularn ierir. Zevk ilkesine gre ileyen ve bilinalt drtlerden oluan id, hi geciktirilmeden btn isteklerin yerine getirilmesini

(size zorluk karana saldrma veya ekici bulunan kar cinsten birisiyle o anda birlikte olma vb.) ister. Ryalar veya hayal kurmalar eklinde de ortaya kan idin doyurulmas Birincil Sreleri oluturmaktadr. Birincil srelerin baskn olduu bireylerde, davranlarn dnme ve akl yrtme yoluyla deil, idin istekleri ynnde gelitii grlr. di denetim altnda tutmaya abalayan kiilik birimi egodur. Gerek ilkesine uyarak, gerek dnya ile id arasnda bir arac olarak ilev grr. kincil Srelere dayal dnce iinde alan ego, mantk ve gereki dnceyi n plana karr. din hemen imdi istiyorum emrine kar, ego koullar uygunsa sana isteini verebilirim der. Aklclk ve pratikliini kullanarak, idle ou zaman eliki halinde olsa da onun arzu drtlerini mmkn olduunca yerine getirmeye alr. din srekli bir danman ve yol gstericisi olduundan, iyi ve kt kavramlaryla ilgilenmez ve herhangi bir ahlaksal tutumu yoktur. Toplumun inand ve kiiye dayatt doru ve yanl kararlarn kaynan Superego oluturmaktadr. Vicdan olarak da isimlendirilen Superego, bireyin davranlarn szgeten geirerek, bireye iltifat veya yergi bildirir. Byle bir yaplanma iinde ego, id ile superego arasnda bir nevi cambaz niteliindedir. Hem idi memnun etmeye, hem de superego tarafndan azarlanmaktan kurtulmak ister. Freuda gre, kiiliin btn bu katmanlar birbirleriyle devaml eliki halindedir. Bylece, kayg ile birlikte, bastrma, d kurma, ussallatrma, yanstma, saplanma ve gerileme, zdeim, zleme, dnleme, yer deitirmeyn deitirme, kama, tepki oluturma, zlme, dnm, yceltme, yapma-bozma, inkar, yaltma, da vurma gibi savunma mekanizmalar ortaya kar. Freud, cinsel gelimenin eitli aamalardaki saplamalara bal olarak, Sevge, Sadomazoist ve zsever olmak zere temel kiilik tipi zerinde durmaktadr (Kknel 1986: 91-92) Sevge tiptekiler, sevmenin ve sevilmenin egemen olduu, ar bast duygusal insanlardan olumaktadr.

130

Kiilik ve letiim Tipleri (125-140)

Superegolar ile Egolar arasnda srekli atma ve srtme grlen tipler ise, SadoMazoistleri oluturmaktadr. Kat kurallar karsnda, bunlara uymamann verdii kayg ve sknt nedeniyle devaml tedirginlik gsterirler. Saplantl dnceleri ve korkular kendilerinde tama eilimindedirler. Kendi bedenine ve kiiliine ar dkn olma durumuyla da, zsever tip ortaya kmaktadr. Freud, bunlarn, birbirinden bamsz ortaya kmak yerine, iki tipin zelliklerinin bir blmn tayan deiik kiilik yaplarnn da belirdiini ileri srer. 2.2. Neo-Analitik Yaklam Freudun takipisi olan ancak, cinselliin rolnn Freudun ifade ettiinden daha dk olduunu ileri sren Neo-Analitik dncenin en nemli temsilcileri Carl Jung ve Alfred Adlerdir. Jung, Persona ve Glge kavramlarn ortaya koymaktadr (Songar 1977: 136-137). Persona, kiinin gerek egosunun stne geirilen, toplumsal adan kabul edilebilir ve evreye sunulabilir bir maskedir. Toplumsal evre ve konjonktr kiileri meslek ve meguliyetlerine bal olarak bir takm davranlar gstermesi konusunda ynlendirmektedir. Bir bakan, doktor, avukat vb. sadece mesai saatlerinde deil, toplum tarafndan her zaman bir bakan, doktor veya avukat olarak grlr. Dolaysyla, Persona, bireyin evreyle uyumasn salayan bir mekanizma grevi yapmaktadr. Persona maskesinin altnda ise, arzular, duygular ve bunlarn balantlarn oluturan Glge yer almaktadr. davran ad da verilen Glge, Personaya oranla daha sabit ve ona zt bir figrdr. Olgunlama ve eitimle deitirilemez. Birey, toplumsal nedenlerden dolay (ahlak, vicdan vb.) Glgeyi kabullenmekte zorlanmakta, bu da tehlikeli bir i elikiye neden olabilmektedir. Jung, temel olarak ald iednk ve dadnk kiilik tiplerini duyum, duygu, sezgi ve dnme gibi ilevlerine gre (dadnk duyumsal, iednk duyumsal, dadnk duygusal, iednk duygusal, dadnk sezgisel,

iednk sezgisel, dadnk dnen, iednk dnen tarznda toplam sekiz kiilik) deerlendirmektedir. Kiinin iinde bulunduu ortama, zihinsel gelimelere gre bu ilevlerden biri n plana gemektedir. Bylece arlk kazanan ilev, kiinin bilinli yann oluturmaktadr. Glgede kalan ilev ise dierine yardmc olmaktadr. Geriye kalan iki ilevden birisi arada skm, sonuncusu ise, gelimeyerek, denetim d kalmtr (Kknel 1986:8991). Kiilikte bulunan bu drt ilevden birisinin gelimesi ergenlik ann sonunda ortaya kmaktadr. Ancak, kiilik gelimesini tamamlayamayanlar bu drt ilevden hangisine bavuracaklarn bilemediklerinden dengesiz ve dzensizdirler ve her an bir deime gsterebilirler. Adler ise, ocukluk hayatnn bakasna tabi olma durumu ve yetersizliklerinin zamannda kalmayp devam etmesiyle, kiide aalk duygusunun gelitiini ileri srmektedir. Birey, eksikliini fark ettiinde, bunu giderici faaliyetlerde bulunur (Songar 1977:131-132). stnlk arzusunun, kiinin psikolojik hayattaki amacn oluturduunu, dnya grn ve davran kalbn deitirdiini, kendisine ait eitli ruhsal ifadeleri belli kanallara doru sevk ettiini belirten (Adler 1997:291) Adler, dominant (baskn) st erkeklik (masculinity) ve resesif (ekingen) kadnlk (femininity) durumlarna iaret etmektedir. Erkekte feminen eilimlerin kii tarafndan fark edilmesiyle erkek protestosu, ar bir agressif davran grlr. Kiilii, Freuddan farkl olarak, bireyin kendisine, dier insanlara ve topluma kar gelitirdii tutumlarn rn olarak alan (Getan 1988:83) Adler, insanlar karlatklar zorluklara gre, iyimser-ktmser (Adler 1997:306-307), saldrgan (bo gurur, harislik, kskanlk, haset, cimrilik, kin) ve kendini savununlar (insanlardan kama, endie yreksizlik, uyumsuzluk belirtisi olarak bask altna alnamayan igdler) (Adler 1997:309) olarak ayrmaktadr. 1.3. Biyolojik Yaklam Her ne kadar motivasyon ve ok alma bireylerin arzulad herhangi bir eyi yapmada,

131

Seluk letiim 4, 2, 2006

elde etmede nemli olsa da, biyolojik faktrlerin kiilii etkiledii phe gtrmez bir gerekliktir. Beyin yarmkrelerindeki aktivitelerden, zehirlenme veya hastalklara kadar bir ok biyolojik deiken kiilik farkllklar zerinde etkili olabilmektedir (Friedman ve Schustack 2003:199). Beynimizin yapsna ve ileyi tarzna bal olarak gerek duyu organlarn hassasiyetinde, gerekse vcudun hormon retiminde kiiden kiiye, ortamdan ortama ve hatta zamana bal olarak deiiklikler meydana gelmektedir. Dolaysyla bu deiikliklere bal olarak herhangi bir olay karsnda alg, dikkat, nem, reaksiyon iddeti gibi unsurlar deiebilmektedir. ikolatann ok snrl da olsa rahatlatc ilevi dikkate alndnda, ikolata bamls bir kiinin reaksiyonu ile dierlerinin reaksiyonlar arasnda dk dzeyli bir farkllk gze arpacaktr. Dier yandan, hastalklar, zehirlenme, fiziksel maddelere bamllklar yznden kiilik deiikleri grlebilmekte, bu unsurlar kiilik zerinde dramatik etkilere yol aabilmektedir (Friedman ve Schustack 2003:199). nsanlarn sadece evreden etkilenmediklerini, belli yeteneklerle doduunu ileri sren biyolojik yaklam taraftarlar, zellikle ikizler zerine yaplan almalar zerinde durmaktadr. Tek yumurta ikizlerinin, dier ikizlere oranla kiilik ynnden daha fazla benzerlikler tadklar belirtilmektedir. zellikle benzer evresel etkilere kar benzer davran rntleri grnmektedir. Ancak, ocukluktan yetikinlie ve yalla kadar nemli evresel etkilerin, benzerlikleri caydrc olarak ortaya kt grlmektedir. Gen tek yumurta ikizlerinin kiilik benzerlikleri ile yalanm tek yumurta ikizlerinin kiilik benzerlikleri arasndaki fark da bunu gstermektedir (Friedman ve Schustack 2003:199). Biyolojik yaklamn nemli temsilcilerinden kabul edilen Ivan Pavlov, beyin kabuunda oluan uyarlma ve ketleme srelerine gre mizac gllk, dengelilik, hareketlilik boyutlarnda 1) gl, dengeli, hareketli-canl tip, 2) gl, dengeli hareketsiz-sakin, yava tip, 3) gl, dengesiz-engelsiz tip, 4) zayf tip eklinde ayrma gitmektedir (AnaBritannica 1989:363).

Yine kiiliin belirli zelliklerinin nesiller boyunca aktarldn ileri sren Galton, genlerle aileden kalma baz zelliklerin zamanla ayn ailenin devamnda grldn, Tyron, kaltmla zeka arasnda iliki olduunu, Gottesman, ikizlerin benzer kiilik zelliklerinin genetik benzerliklerinden kaynaklandn, Newman, Greeman ve Holzinger, ikizler arasndaki arlk, fizyolojik yap ve zeka dzeylerindeki benzerliklerden tr benzer kiilik zelliklerinin olutuunu ileri srmlerdir (Timur Demirta, www.kriminoloji.com). 1.4. Davran Yaklam Bir ok yaklam, kiilii anlamak iin, kompleks bir btn olan insan davranndan yola karken, davran gelenee sahip olanlar ncelikle daha basit olan hayvan davran zerinde durmulardr. Hayvan davranlarnn zellikle evre tarafndan koullanmasndan yola karak, bireyin tam olarak evre tarafndan kontrol edildiini ileri srerler (Friedman ve Schustack, 2003:202). Ampirik yaklam srdren anglo-sakson gelenei, gzle grnmeyen, llemeyen ego, id, st ben gibi soyut kavramlar yerine, kiiliin renme tarihesini yanstan davran alkanlklarndan olutuunu iddia etmektedir (Ccelolu 1993:423). Bylece, renmeyi temel tezi olarak ele alan davran yaklam, bireylerin, sosyal davran da tpk baka bir davrann renilmesi gibi ayn ilkelere bal olarak rendiklerini savunmaktadr. Dahas, farkl durumlarda deiik davranmlarda bulunmay da renmektedirler. Bireyler bir durumda drst olmay renirlerken, bir baka durumda bu davran renmeyebilirler. Dolaysyla kiinin belli durumlarda neler yaptnn anlalmas iin onun gzlemlenmesi ve kendine sorulmas (eitli durumlarn resimlerinin gsterilmesiyle davranm ya da tepkilerdeki otomatik deimeleri lmek, rol yaplmas salanarak sorunlarn olas nedenlerini saptamak, grmelerle, anketlerle kiinin deiik durumlarda neler yaptnn kendisine sorulmas vb.) gerekir (Morgan 1998:318). Davranlar, genelde, bir insann her gnk davranyla kiilik davranlar arasnda bir fark olmad, pekitirme, cezalandrma, genelleme ve ayrt etme gibi kavramlarla kiiliin akla-

132

Kiilik ve letiim Tipleri (125-140)

nabilecei zerinde durmaktadrlar (Ccelolu 1993:432). Biyolojik yaklamda olduu gibi, Davran yaklamn da nemli simalarndan olan Ivan Pavlov, klasik artlanma deneyiyle renmenin temel ilkelerini ortaya karmtr. Pavlov, kpekler zerine yapt deneyde, yemek vermeden nce zili almakta sonrasnda yemeini vermektedir. Normalde zil almasnn tkrk salglayc bir ilevi olmamasna ramen, belli bir deneyimden sonunda sadece zilin almasyla kpek tkrk salglamaya balamaktadr. Bylece kpek zilin almasnn yemek anlamna geldiini renmektedir. Edimsel koullamann (yapldnda bir dle gtren davrann gittike kuvvetlenecei, davrann dlle rtt) kiilii oluturan temel etmenlerden biri olduunu ileri sren Skinner ise, kiilii evresel artlar tarafndan organize edilen renilmi bir davran repertuar olarak grmektedir. ocuklar zerinde de alan Skinner, yaamn ve kiiliini evresel olaylarn kontrol ettii ocuun gvercinler gibi evrenin fonksiyonu olduunu, kiilik gelimesinde dl ve cezann nemli bir rol olduunu belirtmektedir (Friedman ve Schustack 2003:229). Freudun ileri srd kiilik kavramlarnn renme sreleriyle aklanabileceini ileri sren Miller ve Donald, bir renmenin gerekleebilmesi iin bireyin bir eyi istemesi, dikkate almas, yapmas ve elde etmesi gerektiini sylemektedirler. Uyar ve cevap arasndaki balanty alkanlk olarak adlandrdklarndan, kiilikten bahsettiklerinde, ncelikle alkanln oluumunu ve eitli alkanlklar arasndaki ilikileri kastederler (Friedman ve Schustack 2003:229). 1.5. Bilisel Yaklam Dnyamzdaki olaylar nasl anlyoruz, doay ve dier insanlarn eylemlerini nasl anlyoruz, sosyal evremizden nasl reniyoruz, davranlarmz nasl kontrol ediyoruz ve anlyoruz sorular zerinde duran Bilisel sylem, kiiliin temeline zihinsel srelerle, algy koymaktadr (Friedman ve Schustack 2003:232). Bilisel yaklam iinde yer alan Kelly, ncelikle kiiler aras iliki zerine odaklanmakta-

dr. Kellye gre, her insan anlamak ve davran tahmin edebilmek iin benzersiz bir sisteme sahiptir. Kiiliin oluumunu inan sistemine balayan Rotter, sosyal-bilisel teorisiyle, bireyin davran potansiyeli, beklenen sonular ve verilen deer balamnda davranlarn setiini ileri srmektedir (Friedman ve Schustack, 2003: 267). Rottern beklenti-deer yaklamna gre, kii belirli bir davran, o davrantan belirli bir sonu bekledii iin yapmaktadr. Birey iin bu davrantan elde edecei dnd sonucun bir deeri bulunmaktadr. Herhangi bir durumda beklenti veya deerden biri ok dkse davran ortaya akmamaktadr. Buradaki beklenti kavram temelde alglamaya ve bilisel srelere dayanmaktadr. Deer ise, alglama dzeyinde bir dllendirmedir. Bireyin herhangi bir davran renmesi iin bir bakasn belirli davranlar yaparken gzlemlemesi gerektii, bunun iin dln gerek art olmad dncesine katlan Bandura da, sosyal ortama ve gzlemlemeye nem vererek, insan alglamasn yani bilisel sreleri n planda tutar (Ccelolu 1993:426-427). Baz durumlarda, ilgili teorilerin, dorudan konunun iindeki teorilerden daha fazla bu teorilerin varsaymlarna katkda bulunduklar grlmektedir. Kurt Lewinin Gestalt yaklam da ayn ekilde bilisel yaklama nemli bir destek salamaktadr. Gestalt yaklam, alg ve problem zmn ele alarak, bunu kiilik teorileri sahasnda gelitirmitir (Friedman ve Schustack 2003:266). 1.6. zelliki Yaklam

zellik yaklam, bireyin kiiliini, temel zelliklerinin bir sentezi olarak grmektedirler. Bu zelliklerin bilinmesiyle bireyin kiilii de renilmi olacaktr. Bylece, kiilik testleri ve dereceleme lekleri ile llebilecek belirli saydaki bir takm zelliklerin bir araya getirilmesi gerekmektedir. Bu zellikler daha ok birbirine zt sfatlar halinde ifade edilen iyikt, gergin-rahat, sevimli-sevimsiz vb. yaktrmalarla ifade edilmektedir (Ccelolu 1993:416-417). Bireyin kiilii, bu ifadelerin kullanld kiilik testleriyle veya herhangi bu kiiyi tanyan yargclara zellik derecelendir-

133

Seluk letiim 4, 2, 2006

mesi yaptrmak yoluyla llmektedir (Morgan 1998:312). Ancak, zellik yaklamnda kullanlan snrl saydaki zelliklerin kiilii zetlemekte faydal olmasna ramen bunlarn says hala tartma yaratmaktadr (Friedman ve Schustack 2003:305). zellik yaklamnn nemli simalarndan olan ve 1930larda modern kiilik teorilerinin ekillenmesinde nemli bir rol olan Allport, kiilii tmyle bireysel ve tekil zelliklerinden oluan bir btn olarak ele alarak, insan davrannn deimeyen, znel ve tekil kiilik zelliklerine gre belirlendiini ileri srmektedir. Kiiliin gereksinimler iinde olutuunu savunan Murrayn, hazrlad gereksinimler listesi kiiliin istatistik yntemleriyle zmlenmesine dayal testlerin temelini oluturmaktadr. Bu testlerin bilind davranlar ortaya karma amac tamas, kiiliin de bilind srelerin rn olduu dncesine yol amtr. McDougall ise, kiilii kaltsal (birincil) ve renilmi (ikincil) zellikler btn olarak grmektedir (AnaBritannica 1989:363). 1.7. Hmanist Yaklam

demektedir. nsanlarn ihtiyalarn karlamalar iin onlar elde etmesi ayn zamanda da bakalar ile iliki kurmas gerekir (Fromm 1995:79). Fromm, yapt kiilik tipletirmelerinde, yaratc olmayan yneli ile yaratc ynelii ele almaktadr. Kendine mal etme srecinde yaratc olmayan yneli 1) alc (kabul eden), 2) smrc (zorla alan), 3) biriktirici (saklayan), 4) pazarlayc (dei-toku eden) kiilikleri ortaya koyarken, sosyalleme dzeyinde 1) mazoisttik (ar bal), 2) sadisttik (otoriter), 3) ykc (kendini gsteren, n plana karan), 4) ilgisiz (yalnzca ekici grnmeye alan) tipleri nermektedir. Olumlu bir imaj izen yaratc yneli ise, kendine mal etme srecinde alan, sosyalleme srecinde ise seven, dnen tipleri ortaya karmaktadr (Fromm 1995:134-135) Rogersa gre ise, her birey doutan mutluluu arar, potansiyellerini gelitirmek ister. Bu insann doasnda vardr. Bir kiinin benlik bilinci onun kendisiyle ilgili dncelerini, alglamalarn ve kanaatlerini ierir. Olumlu bir benlik bilincinin gelimesi iin ise koulsuz sevgi (ne yaparsa yapsn onun sevgi ve saygya layk olmas) iinde yetimesi gerekmektedir. 1.8. Etkileimci Yaklam

Hmanist yaklam varoluulukla birlikte, kiisel ve etik deerler zerinde younlamakta, dnyann insansz, insann da dnyasz olamayacan ileri srmektedir. Benlik kuramn da iinde bulunduran bu yaklama gre, yaamn doyumlulua ulatrma ynnde srekli seim yapan birey, son derece karmak bir organizmadr ve kendi kaderi zerinde karar verme gcne sahiptir. yiye gitme, gelime ve mutlulua ulama ynnde kararlar verir (Ccelolu 1993:428). nsancl yaklamn nde gelenlerinden Fromm, karakterin temel yapsnn libidonun eitli ekillerinden deil de, bireyin dnya ile olan zel ilikilerinden kaynaklandn ileri srmektedir. Ona gre, sre iinde birey d dnya ile nesneleri elde ederek ve kendine mal ederek, kendisini baka insanlar ile ilikili hale getirerek balant kurar. Birincisine kendine mal etme sreci, ikincine de sosyalleme sreci

Etkileimci yaklam, sosyal durumlardan yola kmaktadr. Eer durumdan duruma insanlarn kiilikleri deiiyorsa, kiilikle ilgili nasl konuabiliriz sorusundan yola kan etkileimciler, kiiliin sosyal durumlarla nasl bir iliki iinde olduunu aratrmaya balamlardr. Yaklam, kiiliin zaman iinde ufak deiikliklere urayacan, insann iradesinin snrsz olmamak kaydyla zgr olarak belirlendiini ileri srmektedir. Kurt Lewinin Alan Teorisinden etkilenen ve daha nce zellik yaklamnda da grdmz Henry Murray, zaman perspektifini ne alarak, kiisel etkileim ve insanlarn hayatlar boyu karlatklar durumlar analiz ederek, tipik bir ihtiyalar kombinasyonu (birlemek, zerklik, egemenlik, sergileme, ktl nlemek, yardmc olmak, dzenlemek, oyun, erotizm, yardmc olmak, anlamak) nermitir (Friedman ve Schustack 2003:349).

134

Kiilik ve letiim Tipleri (125-140)

Sosyal self kavramn ele alan ve kltrel etkilerin de gz nne alnmas gereini Amerika Birleik Devletlerinde ilk gren (Horney 1986:20) Sullivan ise, farkl durumlarn farkl insanlar oluturduunu ileri srmektedir. Dolaysyla yeni bir kasabaya tanan kiilerin taze bir balang yapmalar, yeni arkadalara, komulara, i arkadalarna yeni bir imaj sunmalar gibi sahip olduumuz kiiler aras durumlar kadar kiilikler olumaktadr (Friedman ve Schustack 2003:375). 3. letiim Tipleri

letiim tipleri, kullanlan iletiim srecinin ne anlamda farkl olduunu ortaya koymak, iletiimi daha kolay anlamlandrmak iin tercih Tablo 2. letiim Tiplerinin Farkllklar KEND KENDNE LETM Birey KAYNAK Dnce ARA Bireyin Kendisi HEDEF (Bilinen) FEEDBACK Otomatik, Annda

edilmektedir. Zllolu (1993:18-21), bir toplumsal ilikiler sistemi olarak; kiiler aras iletiim, grup iletiim, rgt iletiimi, toplumsal iletiim, grup ilikilerinin yapsna gre; biimsel olmayan/yatay iletiim, biimsel/dikey iletiim, kullanlan kanallara ve aralara gre; grsel iletiim, iitsel iletiim, grseliitsel iletiim, dokunma ile iletiim, telekomnikasyon, kitle iletiimi ya da doal aralarla iletiim, yapay aralarla iletiim, kullanlan kodlara gre; szl iletiim, yazl iletiim, szsz iletiim, zaman ve mekan boyutlarnda; yz yze iletiim, uzaktan iletiim olarak snflandrmaktadr . Ancak, daha basite indirgenirse, kendi kendine iletiim, kiiler aras iletiim ve kitle iletiiminden bahsetmek olanakldr.

KLER ARASI LETM Birey ile Birey Sz, Mimik ve Jestler Dier Bireyler (Daha Az Bilinen) Hzl

KTLE LETM Kurulular Kitle letiim Aralar Btn Toplum veya Toplumlar (ok Daha Az Bilinen) Yava

Kiiyi gdleyen, motive eden, gereksinimleriyle kiinin kafasndaki ben kavramn ortaya karan kendi kendine iletiime (Usluata 1994:45), sz, jest ve mimiklerle kendisi dndaki kiileri alglamay, onlara kendini anlatmay salayan kiiler aras iletiime ve kitle iletiim aralarn kullanarak ktlesel bir retimin sz konusu olduu kitle iletiimine gre iletiimin kullanm farkllk gsterebilmektedir. Bu farkllklar, genellikle iletiim sreci iinde yer alan kaynak, ara, hedef ve feedback gibi kavramlardan ortaya kmaktadr. Genel iletiim srecinin bir kaynakla balad, kaynan oluturduu iletileri bir arala hedefe ulatrd ve bunun sonucunda bir feedback alarak iletiimi buna gre deitirdii, tekrarlad veya sonlandrd gz nne alnrsa, iletiim tiplerine gre bu sre iinde yer alan unsurlarn da farkl kullanld ortaya kmaktadr. Kendi kendine iletiimi veya kiiler aras iletiimi kullanan bireyin kayna yine kendisi olurken, kitle iletiiminde bu daha ok kurulular olmaktadr.

Kendi kendine iletiimde ara olarak beyinsel elektrik dalgalar, hormanlar vb. tarafndan gdlenen dnce n plana karken, kiiler aras iletiim de bu sz, mimik ve jestler, kitle iletiiminde ise kitle iletiim aralar kullanlmaktadr. letiimde bulunularak etkilenmek istenen hedef, kendi kendine iletiimde zellikleri dierlerine oranla ok iyi olarak bilinen bireyin kendisi olurken, kiiler aras iletiimde nitelikleri daha az bilinen dier bireyler, kitle iletiiminde ok daha az bilgi sahibi olunulan toplum sz konusudur. Son olarak, iletiimin varl ve baars konusunda yaamsal bir neme sahip olan feedback devreye girdiinde, kendi kendine iletiimde bunun annda hatta otomatik olarak gerekletii, kiiler aras iletiimde ise kendi kendine iletiim kadar olmasa da hzl olduu, ancak kitle iletiiminde ok yava tezahr ettii grlmektedir.

135

Seluk letiim 4, 2, 2006

4.

Kiilik ve letiim Tipleri

letiimin amac, iletiimcinin ieriini belirledii iletilerin, uygun kanallar ve aralar vastasyla alcya ulamas ve onda istenen bir etkinin olumasdr. Dolaysyla da ileti amaca yakn bir ikna edici nitelie haiz olmaldr. Alcy ikna edebilmek, uygun kanallar bulabilmek, iletiyi ekillendirmek iin ise onun kiilii dikkate alnmaldr. Bu yzden, belli bir toplumsal kiilikte, belirgin olan insanca ihtiyalara yant verebildii lde ikna edici ileti etkili bir g haline gelebilmektedir (Fromm 1993:243). kna edici iletilerde temel olarak ele alnacak nokta, kiiliin, evre, ortam, konjonktr, zaman, kaltm gibi faktrlere dayand ve belli bir dille yaplddr. Zaten kiilikle ilgili, dilimizdeki veya dnya dillerinde kelimelerin okluu, ikna edici iletilerin bunlar bilinli veya bilinsiz kullandn ortaya karmaktadr. Allport ngilizcede kiilik izgilerini ifade eden 17.953 kelime bulmutur. Bu btn ngilizce daarcnn % 45ini oluturmaktadr. Bunlarn % 25lik ilk grubu en dar anlamyla kiilik izgilerini veren nazik, kaba, dalgn gibi kelimelerden olumaktadr. Yine % 25lik ikinci grubunda, akn, neeli, kendinden gemi gibi geici psikolojik durumlar belirleyen kelimeler yer almaktadr. % 29luk bir ksm, anlamsz, sama, sevimli gibi kii zerindeki deer yarglarn iermektedir. Son grupta yer alan % 21i ise, heterojen bir nitelik tamaktadr. Bunlar iinde, mark, ocuk gibi davran aklayc, tombul yanakl, tknaz, babacan gibi fiziksel izgileri psikolojik izgilerle ilikilendiren, yetenekli, alkan verimli gibi yetenek ve becerileri belirleyen snflandrmalar yer almaktadr (Tolan 1985:399). Biyolojik ve zellik yaklamlar iinde kabul edilen Hans Eysenck, hiyerarik adan kiilii oluturan faktrleri sralamaktadr. Drt faktrlk bu sre iinde kiiliin en alt snrn oluturan ilk dzeyi, ok zel tepkileri iererek, belirli uyarlar, biyolojik ve katlmsal zellikleri tar. Bireyin bulunduu ortamlardan elde ettii alknlklara dayal zellikle ilgili olan ikinci dzeyden sonra, eilimleri ieren ve kiinin bir ok allm davranlar arasndan

eilimler (sreklilik, deimezlik, bireysel dengesizlik, doruluk ve deikenlik, heyecanllk zelliklerinin olduu) kazanma evresi olan nc dzey gelir. Son dzey ise tip safhasdr ve burada baskn zelliklere gre belirgin tipler ortaya kmaktadr (Timur Demirta, www. kriminoloji.com). Kiiliin zekayla ilgili olduunu da ileri srerek, IQsu 120 olan bir kiinin, 80 olan bir dierinden daha fazla kompleks ve ok boyutlu kiilie sahip olduunu belirten (Schultz ve Schultz 1998:268) ve dier bir ok ada aratrmac gibi kiilik tiplemeleri iednkdadnk ayrmna tabi tutan Eysenck, bunlara oturmu (dengeli) ve uar (dengesiz) snflandrmalarn eklemektedir. Tablo 3. Eysenckin Kiilik Tiplemesi EDNK OTURMU Oturmuednk UARI Uarednk DIADNK OturmuDadnk UarDadnk

Kaynak: Ccelolu D (1993) nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, stanbul, s. 422. Eysencke gre, d dnyaya ynelen dadnk kiiler, dier insanlarla birlikte olmay tercih etme, sosyal, atlgan, iddial, baskn olma ve tehlikeye atlma eilimindeyken, iednkler bunun tersidir. Aratrmac bu farklln biyolojik ve genetik temelleriyle ilgilenerek, dadnk olanlarn, iednklere oranla kortikal uyarmlarnn daha dk olduunu ileri srmtr (Schultz ve Schultz 1998:269). Bu yzden dadnkler, heyecan ve uyarc arayarak kortikal bir dengeye gitmeye almaktadr. Bunun tersi olarak da, iednkler kortikal uyarlarnn fazla olmasyla heyecan ve uyarlardan uzak durmakta ve bu ynde bir dengeye ihtiya duymaktadrlar. Dolaysyla, d dnyadan gelen duygusal uyarlar konusunda dk etkilenme eiine sahip olduklarndan daha tepkisel olan iednkler kk bir uyaryla etkilenebilirken, benzer bir etkiye sahip olabilmek iin dadnkler daha byk bir abaya gerek duymaktadr. Eysenckini yapt ikinci alm oturmu-uar ayrmdr. Ona gre, oturmular evrelerine

136

Kiilik ve letiim Tipleri (125-140)

daha iyi uyum salarlarken, uarlarda uyum problemleri ortaya kmaktadr. Drtl erevede ise, sakin, gvenilir, dikkatli olan oturmu-iednk kendini denetim altnda tutabilir. Dier yandan, oturmu-dadnk, ho sohbet, aldrmaz, atlgan ve nderlik zellikleri olan, uar-iednk, topluluktan kaan, karamsar, kat, kaygl, ne zaman neeli ne zaman kzgn olaca bilinmeyen ve uardadnk hemen alnganlaan, saldrgan, abuk heyecanlanan, abuk deiebilen, hareketli bireyleri temsil etmektedir. Eyseckin ayrm dikkate alndnda, ikna edici iletinin fonksiyonel olabilmesi iin iletiim tiplerine gre farkl ynelimler gerekmektedir. ednk kiilikler ister oturmu olsun ister uar olsun, kiiler aras iletiim yerine daha ok, kendi kendine iletiim ile kitle iletiimi tercih etmektedir. Yine de kiiler aras iletiime verdii nem derecesinde iednk kiilikleri oturmu veya uar olarak nitelendirmek olasdr. Oturmu-iednkler kiiler aras iletiimi kullanmakla, zellikle, kendileri iin nemli bir rol stlenen topluluk iinde kontrol mekanizmasn ele alarak savunucu iletiim davranlar iinde yer alan denetimci davran kabullenirler. rnein topluluk halinde bir yrme srasnda, oturmu-iednk olanlarn toplulukla birlikte, ancak birka santim geriden yrdn grmek olasdr. Bunun nedeni topluluun ynelimini lmek isteinden kaynaklanan bu birka santimin kendilerine verdii denetim ilevidir. Benzer bir durumda ise uariednkler o yryen topluluk iinde olmamay, mecburiyet durumunda ise olduka geriden gelmeyi tercih edeceklerdir. Amalar kontrol mekanizmasndan daha ok, toplulukla ilikilerini en aza indirmektir. Hatta bir ara onlarn yok olduklarn bile sanabilirsiniz. Topluluun denetimine kiiler aras iletiim yoluyla girmeleri, girmemelerinin onlara getirecei zararlar grdklerinde daha mmkndr. Kald ki topluluk yelerinin, uariednklerin uar-dadnkler gibi hangi olaya nasl tepki verecekleri belli olmadndan, onlara ekinerek yaklamalar bu kiileri biraz daha toplum dna itmekte ve yine savunucu iletiim iinde yer alan umursamaz davran kabullenmelerini salamaktadr.

Kendi kendine iletiim ise, kiiyi gdlemekte, kiinin dncelerindeki beninin farkna varmasn salamaktadr. Bireyin benini fark etmesi ve sorgulamaya balamas ile, dierlerinin duygu ve dncelerini umursamamak veya tam tersi olarak gereinden fazla umursamak arasnda gidip geldii, en azndan iletiim kurduu veya kurmad/kuramad dier bireylerin kendisini ciddiye ald veya almad grlmektedir. Kendi kendine iletiimi kullanma konusunda oturmu-iednkler ile uar-iednkler arasnda yine bir fark olumaktadr. Oturmu-iednkler dier iletiim tiplerini de mmkn olduunca kullanma yolunu tercih etmekteyken, uar-iednkler zellikle kendi kendine iletiimi benimsemektedirler. Bylece kendi kendileriyle daha ok bir arada olmakta, dardan gelecek olas tehlikeleri (zellikle manevi tehlikeler) azaltmaktadr. Uar-iednk kiiliin, ou kez kiiler aras iletiimden kaarak, kendi kendine iletiime snmasnn altnda, kiiler aras iletiimde baarsz olma korkusu (ki bu yarglayc davran karsnda artmaktadr), insanlarn kendi hakkndaki grlerini gereinden fazla ciddiye alma gibi faktrler yatabilmektedir. Kitle iletiimin her iki tipte de (oturmuiednk ve uar-iednk) farkl amalarla da olsa youn olarak kullanld grlmektedir. Oturmu-iednk, kitle iletiimiyle, dikkatli ve sakin bir yaps olduundan dier gereksinmelerinin yannda yaamnda kullanabilecei bilgileri elde ederken, uariednkler, dorudan kendilerini hedef almayan bu tip iletiimle, bir boalma yaamakta ve dierleriyle ilgili elde ettikleri bilgileri kendi benleriyle kyaslamaktadrlar. Genel olarak iednklerde, iletinin daha az youn ancak ksa tekrarlara dayanan (piramitnce girilerin yapld ve sonlara doru temel argmann verildii) eklinin seilmesi daha faydal olabilecektir. Duygusal, kendisiyle megul ve alngan niteliklere sahip olan iednk kiilik, youn ierikli iletileri kendisine kar bir tehdit unsuru olarak greceinden, oturmutan uarya kadar bu tip iletilerin mevcut dengelerinde azdan oa doru bir sarslmaya yol amas olanakldr. letinin ksa srelerle tekrarlanmas ise, bu kiiliin nevrotik bir yapya dnmesini engellemek iin gereklidir.

137

Seluk letiim 4, 2, 2006

Dadnk kiilik tiplemelerinde ise, kendi kendine iletiim belki de dierlerine oranla pek zaman ayrlamadndan iednk olanlardan daha az kullanlmakta, kullanldnda da topluluk iinde gerekletiinden neredeyse bir grup terapisi niteliine brnebilmekte ve yine toplulukla ilgili planlanmaktadr. ednklerde olduu gibi oturmu-dadnk ile uar dadnk arasnda kiiler aras iletiimi kullanma konusunda farklar olumaktadr. Yukardaki rnek dikkate alndnda toplulukla birlikte bir yerden bir yere giderken, oturmudadnk kiiliin dierleriyle birlikte ama biraz nde, uar-dadnk kiiliin ise dierlerinin epey nnde hatta onlardan bamsz gibi davrand ve savunucu davranlardan stnlk tayan davran zellikleri tad ya da byle algland grlebilir. Oturmudadnk atlgan olmas ve nder niteliinden dolay dierleriyle iletiim iinde ancak onlara liderin kim olduunu gsterme niyetindedir. Topluluun biraz nnde olmak, onlar ynlendirmek ve bir lde kontrol etmek iin nemli bir avantaj beraberinde getirmektedir. Buna karn uar-dadnk ise, saldrgan kiiliiyle, topluluun epey nnde, beni kim takip ederse etsin, ben yine bildiimi okurum tarzn yanstr. Dolaysyla ou kez arkasna bile bakmayacak, her eyi belirleyecek, belki de dierlerini pek dinlemeden en ok o konuacak ve kiiler aras iletiimi tek ynl olarak kullanarak kesinlik tayan bir davran kalb iinde olacaktr. Dadnk kiilik tipleri dearj olma vastas olarak dier insanlar, gruplar grdklerinden onlarn favori iletiim tiplemesi kiiler aras iletiim olacaktr. Dadnklerin kendi kendine iletiimi ok fazla kullandn sylemek zordur. Ancak, belki de bu grndnden veya beklendiinden daha fazla tezahr etmektedir. Topluluk iinde bir oraya bir buraya koan, yalnz kalmaktan holanmayan ve mecbur kald bu durumlarda eline telefon alarak birileriyle konuan kiilik tipleri bile bir ekilde kendi kendine iletiimi kullanarak bir i muhasebe yoluna gitmektedirler. Bu muhasebe uardadnklerde, oturmu-dadnklere oranla daha ok gereklemektedir. Tpk uariednkler gibi alngan ve abuk deiebilen bir kiilie sahip olan uar-dadnkler muhasebelerinin sonucunda onlardan farkl olarak

tepkilerini daha ok saldrganlk olarak ortaya koymaktadrlar. Kitle iletiimi ise, dadnkler arasnda kiiler aras iletiime oranla daha az kullanlmaktadr. Oturmu-dadnkler toplum iinde tartma yaratabilecek, kendilerinin toplumdaki konumlarn arttrabilecek konularla ilgili olan kitle iletiim iletilerini daha revata bulmakta ve toplum tarafndan kabul edilen tavr ve davranlar renmek iin (kendilerinin de kabul edilebilirliini arttraca savyla) aba sarf etmektedirler. Buna karn uardadnkler kitle iletiim aralarn kullanarak kendilerine uygun savlar kabullenerek, aleyhtekiler konusunda saldrgan bir tepki iinde bulunurken, toplumun kabul edecei davranlar yerine, kendilerinin daha ok kaile alnacan dndkleri pek hoa gitmeyecek davranlarla sivrilmek yolunu seeceklerdir. Dolaysyla, toplumun sevgiye dayal olarak onlar kabullenmesinden ok, korku ve endieye dayal bir kabul yaymaya alacaklardr. Favori iletiim tiplemesi, kiiler aras iletiim olan dadnk kiilik iin dier bireylerle karlkl etkileim iinde olmak, olmazsa olmaz bir nitelik tamaktadr. ednk olanlarn kendi kendine iletiim ile salad bireyin kendi varlnn farkna varmas sreci, dadnk kiilik yapsnda grup veya toplum iinde salandndan, daha yksek younluk tayan ancak sk sk tekrarlanan ikna edici iletiler etkin olabilecektir. Bu tipler, kendilerini bir yerde topluma adadklarndan, sosyal ilikileri ve yaylmlar fazla olduundan, youn olmayan ierikli bir iletiyle yeteri kadar ilgilenmeyecekler ve ilgilerini kolaylkla benimsetmek istediimiz iletinin dndaki iletilere kaydrabileceklerdir. Dolaysyla da youn ierikli (ters piramit-temel argmann bata verildii ve giderek gelitirildii) iletilerin ok tekrarla verilmesi, onlarda topluluk iinde kendilerine bir mevzuu amas bakmndan da faydal olabilecektir. ednk olanlarn genellikle cezalandrlacaklarn, dadnk olanlarn ise dllendirileceklerini sanmalarndan dolay ki genelde toplum onlara bu ekilde davranmaktadr-, bu pekitirici unsurlar tersine kullanlarak, iletinin daha kolay kabullenilmesi ve kalc olmas salanabilir. ednk olanlarn cezalandrl-

138

Kiilik ve letiim Tipleri (125-140)

may beklemeleri, bunun tersi olarak da dadnk olanlarn dllendirilmeyi ummalar yznden, onlarn beklentilerinin tersine iednklerde dl, dadnklerde ceza imaj yaratmasyla ileti daha etkin olabilecektir. Her iki tipin de bir ekilde sorunu veya mutluluu toplum olduu iin dl ve cezann da daha etkili olabilmesi iin toplumsal evreler iinde verilmesi gerekecektir. Ancak, dl veya cezann derecelerini belirlerken, her iki tipteki kiilerin (iednk ve dadnk), ne derecede ortalamaya yakn olduklar (oturmuiednk ve oturmu dadnk) veya ne derecede ortalamadan saptklar (uar-iednk ve uar-dadnk) gz nne alnmaldr. Ortalamadan sapm her iki tipte de arya varacak dozlardaki dl-ceza, iinde olabilecekleri nevrotik durumu her an izofrenik bir duruma evirebilecektir. Dolaysyla da ikna edici iletiimi kullanan iletiimci, ka yapaym derken gz karabilir. SONU Bir insann dierlerinden duygu, dnce, ilgi, tutum ve davran ltleriyle farkl olarak alglanmas, kiiliklerden bahsetmemizi olanakl klmaktadr. Kiiliklerin parmak izi gibi, her birey iin farkllk arz etmesi ve ilikilerimizde, tavrlarmzda konjonktr ile birlikte belirleyici olmas, konu zerinde nemli almalar yaplmasna ve kuramsal modelsel denemelerin hzlanmasna yol amaktadr. Bunlar iinde, literatre nemli katklarda bulunmu birisi olarak Biyolojik ve zellik yaklamlar iinde grlen Hans Eysenck kiilik tiplerini oturmu-iednk, oturmudadnk, uar-iednk ve uar-dadnk eklinde snflandrmaktadr. leri srlen bu drtl skala dahilinde, ikna edici iletinin etkin olabilmesi iin kiilik yaplarna ve iletiim tiplerine gre biimlendirilmesi gerekmektedir. Sakin, gvenilir, zdenetimi yksek oturmuiednk kiilik ile toplulukla ilikilerini snrlayan, karamsar, kaygl uar-iednk kiiliklerde kendi kendine iletiim ile kitle iletiim (alc olarak) daha ok tercih edilmektedir. Bunun tersine ho sohbet, atlgan, nder zellikleri bnyesinde bulunduran oturmu-

dadnk ile saldrgan, abuk deiebilen uar-dadnk bireyler kiileraras iletiim ile psikolojik doyumlarn salamakta, kendi dengelerini kurmaktadrlar. Ancak burada dikkati eken husus, oturmu-iednkler ile oturmu dadnklerin farkl iletiim tiplerini kullandklar dnlyorsa da bu sadece bir nicelik sorunu olarak belirmektedir. Herhangi bir iletiim tipini biri dierinden sadece biraz daha fazla kullanmaktadr. Asl farkllk uar zellikler gsterenlerde ortaya kmaktadr. Bunlardan iednk olanlar bazen neredeyse toplumla btn ilikilerini koparacak noktaya kadar gelebilmektedirler. Dadnk olanlarn ise saldrganlk ve hareketlerindeki tahmin edilemez deikenlikler yznden toplumdan dlanmalar sz konusu olabilmektedir. letinin yeteri kadar uyarda bulunabilmesi iin, konjonktrel etkenlerin yannda bireysel etkenlerin de dikkate alnmas gerekmektedir. Ancak bu, sadece iletinin alc tarafndan anlalmas konusunda deil, bunun yannda belki de gndericinin ileti sayesinde alc zerinde istenmeyen etkilere yol amamas konusunda da nemlidir. KAYNAKLAR Adler A (1997) nsan Tabiatn Tanma, Ayda Yrkan (ev), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara. AnaBritannica Ansiklopedisi (1989) Kiilik Maddesi, Cilt.13, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica, Inc, stanbul. Ankay A (1992) Ruh Sal ve Davran Bozukluklar, Turhan Kitabevi, Ankara. Carrel A (1973) nsan Denen Mehul, Refik zdek (ev), Yamur Yaynevi, stanbul. Ccelolu D (1993) nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, stanbul. Demirta T (2005) http://www.kriminoloji.com Friedman H S ve Schustack (2003) Personality Classic Theories and Modern Research, Allyn and Bacon, Boston. Fromm E (1993) zgrlkten Ka, Seluk Budak (ev), teki Yaynlar, Ankara. Fromm E (1995) Erdem ve Mutluluk, Ayda Yrkan (ev), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara.

139

Seluk letiim 4, 2, 2006

Getan E (1988) Psikanaliz ve Sonras, Remzi Kitabevi, stanbul. Gven B (1984) nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi, stanbul. Hall C S ve ark (1985) Introduction to Theories of Personality, John Wiley & Sons, New York. Horney K (1986) Gnmzn Nevrotik nsan, A. Erdem Bagatur (ev), Yaprak Yaynlar, stanbul. Katba (1977) nsan ve nsanlar, Duran Ofset, stanbul. Kknel (1986) Kiilik, Altn Kitaplar, stanbul. Morgan C T (1998) Psikolojiye Giri, Hsn Arc vd. (ev), Hacettepe niversitesi Psikoloji Blm Yaynlar, Ankara. Schultz D ve Schultz S E (1998) Theories of Personality, 6th Ed, Brooks/Cole Publishing Company, California. Sennett R (1996) Kamusal nsann k, Serpil Durak ve Abdullah Ylmaz (ev), Ayrnt Yaynlar, stanbul. Songar A (1977) Psikiyatri, Modern Psikobiyoloji ve Ruh Hastalklar, Geit Kitabevi, stanbul. Sokullu-Aknc F (1999) Kriminoloji, Beta Yaynlar, stanbul. Soyaslan D (1996) Kriminoloji, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara. Tolan B (1985) Toplum Bilimlerine Giri, G.. Yaynlar, Ankara. Usluata A (1994) letiim, letiim Yaynlar, stanbul. Zllolu M (1993) letiim Nedir?, Cem Yaynevi, stanbul.

140