iir iin

NOKTA LA MA
yaz(m) imlerinin ve yazm biimlerinin deeri zerine
Mustafa Durak

iir iin noktalama, yaz(m) imlerinin ve yazm biimlerinin deeri zerine Mustafa DURAK

[Bu yaz, Patika dergisinin 71. saysndaki Noktalama mleri iirde Neyi mliyor adl dosyada yer alan yazlar dolaysyla, onlara ynelik bir eletiri yazsdr] Noktalama imleri, yazm imleri ve yazm biimleri: Noktalama imleri ile yaz(m) imlerini ayrmak gerekir. Noktalama imleri gerek trke gerek ingilizce ve franszca terim temelinde nokta imini barndrr. Nokta+lama, ponctu+ation (Latince 'punctum' nokta demektir yani 'ponctuation' teriminin temelini de 'nokta' oluturur). Byle olunca bu imleri de nokta, virgl, noktal virgl, iki nokta stste, nlem, soru iareti ve nokta olarak belirleyebiliriz. Bu arada unu da syleyeyim: franszcada 'ponctuer', noktalamak demektir ancak ayni szck bir de vurgulamak (accentuer) olarak kullanlr. Bunu unun iin nemsiyorum: bu (vurgulamak), bir yandan ne karmak anlamyla belirirken bir yandan da vurgu (accent) szcyle bu imlerin brnbilgisine [prosody (ing), prosodie (fr)] aidiyetini iaret etmektedir. Noktadan yola karak yaptm snrlandrma, pek ok noktalama imi olarak saylan imi darda brakt. imdi onlarn neliine bakalm. nce yaz(m) terimini farkl yazmamn nedenine deineyim. Bununla hem yaz, hem yazm (iml = orthographe) terimlerini amalyorum. Yazm kurallar dilin szcklerinin nasl yazlacayla ilgili kurallardr. Trke elden geldiince fonetik alfabeye sahip olduu iin bitiik ve ayr yazma, byk ve kk yazma kurallaryla ve bir de /a/ harfi iin inceltme iareti /^/ ile snrldr. Ama franszcada bu iaretin (/^/) yansra iki iaret daha vardr ve bu iaretin terimleniinde 'vurgu' (accent) szc kullanlr. Gerek franszca gerek ingilizce fonetik bir alfabeye sahip olmad iin szcklerin yazm da bir lde yazmsal bir sorun olarak ortaya kar. Bunlarn dnda yazda karlatmz tire, yan izgi, parantez, byk parantez, trnak ve dier imler yaz imleridir. Btn bunlarn dnda grafii, yazmay ilgilendiren dz yazma, eri yazma ve her trl grafik deerli yaz da yazma biimlerini ilgilendirir. Yazl dil szl dil ayrm: Hi bir dilde yaz biimi szl dili birebir (her niteliiyle) temsil edemez. Dolaysyla istediimiz kadar yaz imlerinin kurallarna uyalm, szl dile gre yazl dilde anlamlandrmay eksik yanstrz. Dolaysyla Molire'in,

Shakespeare'in ve br tiyatro yazarlarnn metinleri her sahneleniinde yalnzca dekor vb gelere bakarak deil, oyuncularn seslendiriindeki brnsel deerler bakmndan da yorum olarak kalr. Yazl dilde her trl im ve yazma biimi, yazl dilin bir eksiini gidermeye ynelik bir abadr. Yaz(m), noktalama imleri yazl dilde, ksmen dilin brnsel (prosodic) niteliklerini temsil eder: Nizamettin Uur, Noktalamann Ksa Serveni ve iir adl yazsnda noktalama imlerinin ses olarak karl olmadn, dolaysyla bu imleri yazl alann, st dilin (diliinin) gstergeleri sayar. Evet, bu imler yazl dile aittir. Ve bu imlerin ses olarak deil ama ses birim olarak karl yoktur. Zira bu imler ne ses bilgisini ne sesbilimi ilgilendirmez. Ancak sesle ilgili baka bir alan, brnbilgisini ilgilendirir. Bir ifadenin noktayla ya da soru iareti ile bitmesi, o ifadenin vurgulama erisinin biimini iaret eder. Soru ifadelerinde bu eri ykselen iken noktayla biten ifadelerde den eridir (bu arada unu belirtmeliyim soru'nun biimbirimletii -trkede mi biimbirimi-) dillerde soru iareti bir yineleme, pekitirme gesidir ayni zamanda). Bir eksilti anlatm olarak nokta ve ifadeyi bitiren nlem iareti de den eriyi belirler. Ancak noktayla, bu nokta arasnda bitmilik/bitmemilik asndan bir ayrm vardr. nokta genelde, amal bir bitmemilii iaret eder. Gerek nokta, gerek nlem imi yalnzca brnsel niteliin dnda ruhsal: heyecan olarak, zihinsel olarak ruhsal bir durumu da iaret eder. Bu anlamda bu iaretlerin kullanm psikopatolojik bir durumun belirtisi de olabilir. st ste iki nokta genelde aklama iaretidir. Virgl ve noktal virgl hem brnbilgisini hem de szdizim iersinde grevsel bir ilevi iaret eder. Ve bu ileve bal olarak anlambilgisini ilgilendirir. Bir de gerek soru iareti, gerek nokta ve dier kimi imler yine znenin edimi dolaysyla ifadenin, edimbilgisel (pragmatics) ynn ilgilendirir. Bunlar belirtmemdeki ama, noktalama imlerinin iaret ettii eyin neliinden ok, gnderme yapma noktasnda hangi alanlar ilgilendirini gstermektir. imdi kolayca, bu imlerin yaz alannn iinden, dil konusunda hem brnbilgisini, hem szdizimini, hem anlambilgisini; konuan zneyle ilgili olarak da ruhbilimi ve/ya edimbilimi ve sanatsal edimbilgisini (poetikay) ilgilendirdii sylenebilir. Demek ki noktalama imleri; basite, yazl alann imleridir, okurun bir metni seslendirmesindeki yol gstericilerdir, trafik iaretleridir gibi benzetmeler noktalama imlerini anlamaktan, anlatmaktan uzaktr. Noktalama, yazm imlerinin ve/ya biimlerinin iirdeki deeri: Burada ncelikle Jakobson'un, Dilin ilevlerini belirlerken, szn ettii iirsel ilev ile balamak gerektiini dnyorum. Ona gre iirsel ilev, ifadenin kendine ynelmesi, ilevin da tamamas demektir. Bu da iirsel,

sanatsal dili ileteim dilinden ayran temel bir ilevdir. Demek ki iir ya da sanat, dier ilevlerinin yansra (bunun altn iziyorum, zira iiri, sanat yalnz kendine dnk oluuyla aklamaya kalkmak byk bir yanllktr) sanatsal, iirsel (poetik, estetik) edim ilevine de sahiptir. Ve bu niteliiyle dier iletiim metinlerinden, aralarndan ayrlr. iirsel ilevi byle anlaynca, Ivan Fonagy'nin italik yazm biimini st dilsel saymasna kout, bir metnin sanatsaln ya da iirselliini (poetik deerini) st dil ya da dil d olarak m deerlendireceiz? Zira bu zellik bir anlatm iletiim dnda baka bir alana ynlendirmektedir. Varln dilin, dille ifade edilenin iine yerletirerek. Ancak bu noktada iki farkl durumun ayrdnda olmak gerek. Varlk olarak olma ile ama olarak olma. Dikkat edilirse hem iletiim, hem de iirsel (poetik, estetik) bir ama olarak olma, metin iindedir. Ve bu iki amacn birbirinden ayrlmas greliliklere bal olarak sz konusudur. Grsel olarak herhangi olaya ya da hemen anlalr bir nesneye gnderme yapmayan soyut bir sanatsal biim bile sanatsal varlk olma durumunu anlam, yorum, aklama olmadan yani st dilden yardm almakszn edinemez. Her ne kadar kimi sanatlar, kimi akmlar anlalmazn, anlamszln limanna snmaya alsalar da. Yani en soyut saylacak bir ey bile ister simgesel dzlemde ister dolayl bir anlatmla iletiime gelip dayanr. letiim deerinden yoksun deildir. Ayni biimde her var olan ey greli bir estetik, poetik deere sahiptir. letiimsel deer ile iirsel deer arasndaki ayrm geililik ve geisizliktedir. letiimsel deer, arac konumundaki dil ile, metinle baka birine geerken, aktarlrken iirsel deer farkl anlaylarla baksak da metin iinde kalan bir deerdir. Ve biz o deeri iirsel kltrmz derecesinde, beeni erevesindeki seimlerimiz snrndan kavrayabiliriz. Bu snrdan deerlendirebiliriz. Bir beenide bulumalar da, ok azgn tartmalara varan ayrlmalar da kaynan kltrel birikimlerimizin belirledii seimlerden alr. Hibir seim, bu kltrel birikimlerin dnda kalmaz. Konuyu datmadan yine iletiimsel deer ile iirsel deere dndmzde, iirsel deerin dierine gre daha soyut ve daha znel olduunu syleyebiliriz. Metnin reticisi kendi gereksinimine ve kltrel birikimine bal olarak bu iki deeri farkl younlukta metninde varedebilir. Ve iirsel deer kendisine ynelilerin artmasyla yerleikleir. Noktalama imleri ve iir: Farkl aratrmalar gerek noktalama imlerinin gerek yazm imlerinin, biimlerinin airin biemiyle ilgili anlamsal, anlatmsal bir deerde, giderek iirsel deerle kullanlabileceini gstermektedir. Behet Necatigil zerine yaptm almalarda airin genel olarak izgiyi, yanyana iki noktay, dize krmay, boluk brakmay farkl anlam ve/ya ilevlerde kulland ayrntl olarak gsterilmitir.

Ivan Fnagy, Noktalama aretlerinin Anlam Yaps adl yazsnda, trnak iaretlerinin ironik kullanlna deindikten sonra noktalama iaretlerinin de dilsel gstergeler gibi zamanla farkl anlamlarla aktarlabileciini vurgular. Roi Tartakovsky de E. E. Cummings'in iirindeki parantez iaretlerinin iirsel bir ara olduunu gsterir. Yine van Fnagy iir Dili: Biim ve lev adl yazsnda Eliot'tan unu alntlar: Dize, zenli bir alma yapmak isteyen biri iin asla zgr olamaz. Bu, airin iir sz konusu olduunda bir disiplin iine girdii, iirini geliine syleyivermedii anlamna gelir. Fnagy bu yazsnda iirin biimi olarak deerlendirilen ses, artlama (/dize krma), uyaklama ve yinelemede anlam aratrmas yapar. airin bir dil ustas olmas beklenir. Elbette byle bir beklentide, sz konusu sradan bir air deil, usta bir airdir. Bilinli ya da bilind, iirinde yapt her eyden sorumlu bir kiidir usta air. O da eletirilir ama yanl zmlemesine muhatap olmadan eletirilir. te dil, her ynyle, usta airin ellerine teslim edilir. Acemi airse dili kurcalar yalnzca. Noktalama ve yazm iaretleri gerek varolan biimleriyle gerek airin retecei yeni biimlerle, onun amac dorultusunda onun buyruuna girer. Biliriz ki o yaratclyla, iir becerisiyle bizi iir tarihinin gmtlne deil yaamna, dinamiine ynlendirecektir. Konu ettiim noktalama ve yazm iaretlerini kullanmak da kullanmamak da onun poetik amacna baldr. Bu noktada unu zellikle vurgulamalym: keyfine bal deil. Amasz yknme keyfilikleri sradan airin iidir. Dil, st dil ve dil d: Bir de stdil (dil ii) terimlemesine deinmek istiyorum. stdil (metalanguage) terimi dilbilimsel bir terimdir. Noktalama imlerini bu anlamda stdil kavram ile balantlandrmak olanakl deildir. Ancak unu belirtmeliyim: brnbilgisi (prosody) ayni zamanda stparacklar ya da st kesitler diye aktarabileceimiz suprasegmentals terimiyle de ifade edilir. Ama stdil terimiyle deil. stdil teriminin dilii olarak aklanmasna da bir anlam veremiyorum. Zira Nizamettin Uur'a gre noktalama imleri hem szl dilden syrlyor hem de diliine dahil oluyor. Dolaysyla sadece yazdil, dilii bir nitelik kazanm oluyor. Anlam veremediim bu. st dil herhangi bir sylem ya da metin zerine retilmi ifade demektir. Dilbilimsel incelemelerde, metin iinden metin ii anlatmn dndaki anlatmlar, ek aklamalara gnderen iaretler iin de bu terim kullanlmaktadr. rnein, Ivan Fnagy, noktalama ve yazm (biimleri)

iaretlerinin ilevlerini bir almasnda tablo halinde sunar. Bu tabloda st dilsel ilevi yalnzca italik yazm, boluk brakma biimlerinde ve trnak iaretinde bulur (1). Trnak iaretinin noktalama iareti olmad dnlrse, noktalama iaretlerinin dilsel anlatlmn zerine ayrca aklama getirme (stdilsel) ilevi yoktur. Burada italik yazm, boluk brakma ve trnak iaretinin st dilsel ilevini aklamalym. talik yazmak ya da trnak iinde kullanmak, o ifadelerin bir bakasna ait olduunu iaret ediyor, aklyor. Ama bu, ifade iine sktrlm, orada anlatlanlarn dnda, yazarn okuruna verdii ek bilgidir. Metnin iindendir ama metinde anlatlanlara dahil deildir. Doal dille ilgili dilin iinden bir ey deildir. Anlatma eklenen doal dilin dndan ek bilgidir. Dolaysyla st dil ve dilii terimlerinin eanlaml kullanlmas dilbilim terimleri bakmndan olanakszdr. Bu noktada bir metnin genelde deiik alanlar ilgilendirdiini sylemeliyiz. Dilsel alan (linguistics), dil d alan (extralinguistics), anlam, yorum, aklama alan yani st dil alan (metalinguistics). Dil terimleri bakmndan beden dili, mimetik dil iin kullanlan 'paralinguistics' terimi de anlabilir ki bu aslnda dild alann snrlarnda kalr. Patika dergisininin 71.saysnda Noktalama mleri iirde Neyi mliyor adl dosyada yer alan yazlar okuduumda unu gryorum: uyutuum deerlendirme ve yarglar da var, ama paylamadklarm ounlukta. Deerlendirmeler arasnda uyumazlklarn giderilmesi konusunda bir takm ltlere bavurulabilir. Bu ltlerden biri konumacnn kendi sylemleri iinde tutarl olmasdr. Kendi yarglar arasnda eliiklik nemli bir kar kma konusu yaratr. kinci lt kantlanabilirliktir. Gerek dil alannda, gerek iir alanndaki st sylem retenler keyfilikten, sz alnan alan iyi tanmakla, bu alanda retilmi bilgilerden haberdar olmakla kurtulabilir. Ama bazen bilgi de yetmez. Her szn sorumluluk gerektirdirini ve sz ald alanda kendi konumunu bilme de gerekir. Ama insan olunun temel ruhsal zelliklerinden biri olan kendini gsterme itkisine bal olarak, hi bir alan kimse bakasna brakmaya niyetli deildir. Bu yzden szde airler, szde eletirmenler, szde aratrmaclar, szde yazarlar cennetiyizdir. Byle bir ortamn sonucu da beklemeler gncel terimiyle 'cemaatlemeler', kendini bulamama, kendini teye beriye tama abalar grlr. Zira ayni zamanda byle bir ortamn bireyleri bir yandan bireysel tutunma, bir yandan da liderlik frsat kollama derdindedir, aceleciliindedir. Kimsenin renmeye gerekli zaman yoktur. Bilimsel alandan sz alanlarn ifadelerinde hata olmaz m olur. Ama onlarda bilgiye sayg, szleri konusunda sorumluluk duygusu daha fazladr ya da daha fazla olmaldr.

Katlmadm deerlendirmelere ve bunlara getirdiim eletirilere gz atalm: st dil, dili zelletirmek olduu kadar, dili kullanmay reddetmek anlamn da tar (Aydn imek; s: 90) Dilin somutlama abalarn ou kez boa karr iir. te buna stdil diyoruz (Aydn imek; s: 90). Dil ve iir zerine konumaya kalktmzda st dil retmeye balarz. Dolaysyla bu konuda her sz, st dil snrlarndadr. Eletiriler ve deerlendirmeler st dille oluturulmu st metinlerdir. Burada st dil terimi doal dilin zerinde bir dil anlamna gelmemektedir. zlendii gibi bu alntlarda farkl bir st dil yaklam buluyoruz. st dil, dili zelletirmek deildir. stdil; iirin, dilin somutlanma abalarn boa karmak deildir. Kald ki her dilsel retim somutlanm biimdir. Somutlanmann boa karlmas soyut sanatta bile grelidir. Zira soyut sanat da, sanat yapt olarak nesneleir, somutlar. Soyutluu sadece temsil noktasndadr.

Dil, z ve biim btnl deildir: Noktalama imleri biim ve ierik ya da biim ve anlam sorunu olarak sunulmutur (Nizamettin Uur, Vecihe hatipolu, Himi Haal, Aydn imek). Dili, giderek dile dayal sanat rnlerini biim/ierik, biim/anlam ya da biim/z kavramlarna bal olarak anlamaya, anlatmaya almak metafizik anlayn alansal aktarmndan baka bir ey deildir. Metafizik bir mirastr. Metafizik anlayn, varl zmleyii, zcln temel alnmasna dayanr. Tek tanrl dinlerde evren iki temel kavrama indirgenir: Tanr ve insan. nsan da beden ve ruh olarak ayrmlanr. Tanrsala, teye ynelik olan ruhtur. Ruh asldr, zdr. Biim ise ruha desteklik eden, maddi, geici bir eydir. Dolaysyla btn dikkatler ruha ynelmelidir. Gerekstclerin sisteme bakaldr olarak anlama, dilbilgisine (gramere) kar kmalarn da bu zeminde yorumlamak gerekir. Oysa dilin ve dile dayal sanatsal rnlerin zmlenmesinde farkl ulamlarn, stelik aratrma alanlar haline getirilmi ulamlarn varl artk sr deildir. Bugn dil; brnbilgisi (prosody), sesbilim ve sesbilgisi (phonetics, phonology), biimbilgisi (morphology), szdizim (syntax), anlambilim (semantics) ve edimbilim (pragmatics) dzlemlerinde ele alnmaktadr. Yani dili artk ses/yaz, biim/anlam (biim/ierik, biim/z) ikilikleriyle snrl grmek dilsel olgular deerlendirme konusunda ok byk bir eksiklii, bilgisizlii iaret etmektedir. Kald ki dilin ruhbilimle, toplumbilimle, politikayla, felsefeyle, fizyolojiyle, nrolojiyle ilikileri apak ortadadr. Bu da dilin, ok ynl yaklalabilen, zmlenebilen bir olgu olarak anlalmasn gerektirir.

Noktalama ve yazm imlerini kullanmak keyfi olamaz: Her air, yazmak istedii, kendini iinde hissettii anlay dorultusunda, ruh hline en uygun biimde noktalama yapacaktr (Nizamettin Uur; s: 66). ruh haline en uygun biimde noktalama yapmak bizi keyfi anlaylara aar. iir, airin ruh halini de yanstr. Bu ruh halini gstermeye noktalamalar da katlr. Ama noktalamalarn varl ya da yokluu iirin kimi nitelikleriyle, yaplanyla ilgilidir. aire dardan akl vermenin bounal, samal ortada (Nizamettin Uur; s: 66). Yetkin bir aire kimin ne diyecei olabilir ki onu olumlamaktan baka. Eer bir eletiri, bir yanl zmlemesi yaplyorsa, yalnzca airin deil, iirle ilgilenenlerin de buna kulak vermesi gerekmez mi? airim diye ortaya kan herkes air mi? airliin dokunulmazl m var? Hem sonra olma; icazet almak, diploma almak gibi olup biten bir ey deil bana gre. Olmak, srekli, bitmeyen bir sre. Sanatsal alanlar srekli retim abasn ve/ya 'icra'y zorunlu saymaktadr.

iirde noktalamay her air kendisine gre deerlendirmelidir, deerlendirir de zaten. Eletirmenlere ve aratrmaclara den ise, onlarn yaptklarn biemsel ve anlamsal boyutta kurcalamak, karlatrmak, aa karp tartmaya sunmak olabilir ancak (Nizamettin Uur; s: 66). Nizamettin Uur, airi yere ge sdramazken, eletiriye yol gsterir. Snrlarn izer. Ama onun kurcalamak terimine taklmadan edemiyorum. Zira kurcalamak eylemi ounlukla olumsuz bir sonucu iaret eder. Kurcalayann oyun niyetinden, giritii ii becerememesinden korku devrededir genelde. Ho, zaten eer eletirmene hem biemsel hem de anlamsal boyutta kurcalama hakk tanyorsanz, o da noktalamaya karr, deerlendirir, eletirir. Yani ona sz hakk vermi olursunuz, istemeden.

air, her trl imi ve yaz biimini, hem birimler aras hem de poetikas bakmndan ilevsel kullanma zgrlne sahiptir: iirde, noktalama imleri kullanlrsa, dzyazdaki ilevinden farkl bir ilev stlenmeyecektir (Vecihi Timurolu; s: 66). Noktalama imleri kouk iin geerli olabilir, ama iir iin bir yktr (Vecihi Timurolu; s: 66). iir iin retilecek stmetinlerin tm bir neridir, yol gstermedir ya da bilgi sunmadr. iirin poetikasna sonuta yine airi karar verir, poetikasn

airi biimlendirir ya da biimlendiremez. Dolaysyla herhangi bir biimin farkl ya da yanl kullanm amal olduunda iirin poetikasna dahildir. Bu noktada amallk ve ilevsellik llerinin test edilmesi uygunluk ve tutarllk ltlerine bal olarak yaplr. Okurun kendine zg sezinledii mzii de engeller (Vecihi Timurolu; s: 66). Yani eer air noktalama imlerinden yararlanrsa okurunun kendine zg mziini engeller, diyor Vecihi Timurolu. Oysa iir tam anlamyla bir mzik alan deildir. Ve okur, elbette belirli bir mzik kltrne sahiptir ama iir, kendi mziini sezinleme mekan deildir. iirin poetikas ile mzik estetii farkldr, her ne kadar poetikaya bal mzik tad alnsa da. Kald ki mziksellik kimi iirlerde sfra yakndr.

Bir dizenin i sesleri, d sesleri oluturan uyaklardan ok daha nemlidir (Vecihi Timurolu; s: 66). Eer uyaklar d ses sayarsanz, dizede i ses diye bir ey bulamazsnz. Zira i ses dediiniz de uyak gibi yinelemeye dayanr.

Dizelerin ksal, krk, artl ak, noktalama imlerinden kanmak veya ritmi, dizeleri basamaklayarak dzenlemek teknik ayrntdr (Hilmi Haal; s: 67). Noktalama imleri teknik bir ilev grr (Gnay Gner; s: 95) Burada teknik ayrntya taklyorum. Bu saydklar iirin poetikasyla dorudan ilgili semelerdir. iirde hibir im ayrnt olarak kabul edilemez. Byle bir kabul genel geer olamaz. Ve teknik szc aklanmaya gereksinimlidir.

zellikle serbest iir, anlatc iir, nehir iir, noktalama imlerinden yoksun yazlamaz diye dnrm (Hilmi Haal; s: 67). Oysa noktalamay dlayan zgr iirin kimi kullanclardr.

nokta yerine iki nokta kullanlan durumlar anlamak zor (Hilmi Haal; s: 67). Ne bir szbirim ne de boluk dahil bir im iirden bamsz deerlendirilemez. iir altmz kullanmlarn da anlamlandrmalarn da dna kma zgrlne sahiptir.

Noktalama imleri, iir iin ve iirin ritmi, i ses armonisi iin nemlidir (Hilmi Haal; s: 67). Byle bir deerlendirme, geliine yaplm bir deerlendirmedir. Zira eer noktalama imlerini nemli buluyorsanz, noktalama imi olmayan iirleri

nemsemiyorsunuz, ya da yok sayyorsunuz demektir. Bir de noktalama imlerinin iirin ritmi ve de i ses armonisi ile ilintisini anlayamyorum. Burada olsa olsa Hilmi Haal, iriin brnbilgisel yaplann dnyordur. Yoksa noktalamann ne sesli ne sessiz uyumuyla (vocalic/consonantic harmony) ilgisi yoktur. ses dediin de ancak bunlarla oluturulabilir. [Okur] Noktalama imine gereksindii yeri okurken bulacaktr (Hilmi Haal; s: 67). Hilmi Haal son iki alntda elimektedir. Eer okur, okurken noktalama imini bulgulayacaksa, bulguluyorsa noktalama imlerine zaten gerek yoktur.

Duraksama gereksinimi (...) daha ok sezgiyle belirlenir (Hilmi Haal; s: 67). zellikle virgln ve noktalarn duraksamalarn yerini belirlemede, okura yorumlama aral amada nemli yeri vardr (Hilmi Haal; s: 67). Bu iki alnty birlikte deerlendireyim. Eer szdizimin brnsel (prosodic) yaplanmasna yardm edecek boluklar, durma noktalar sezgiyle belirlenecekse ne virgle, ne de noktaya gereksinim olur. Sezgi nasl bir eydir ki maymuncuk gibi her yere sktrlmaktadr. Oysa brnbilgisini de kapsayan bir dil bilgisine (gramer anlamnda kullanmadm iin ayrk yazyorum) dayanmayan bir sezgiden sz edilemez. Ho, zaten bilgi devreye girince de sezgi kavram darda kalr. Virgl ve nokta nasl bir yorumlama aral aar merak ediyorum. Yorum, kesin olmayan anlamlandrma demektir. Anlam ve yorum sz konusu olduunda olsa olsa noktalama imlerinin allmam biimde kullanmlar sz konusu olduunda okur, yorum kavanda, sapak noktasnda kalabilir. Virgl ve nokta bilinen ilevleriyle yerli yerinde kullanldnda bir belirleme, kesinleme sz konusudur. Bu da yorumdan uzak bir edimdir.

Ritmi olumlayan, szcklerin anlam derinliini sezdiren bir aratr (..) noktalama imleri (Hilmi Haal; s: 67). Noktalama imlerinin ritim oluturucu szbirimleriyle kullanlmasndan dolay ritmik bir ilevinden sz edilebilir ama bu dolayl ve greli bir ilevdir. stelik ritim dediimiz ey noktasal deildir. Bir btnlktr. Dolaysyla noktalama tekinin; ritmi olumlamak, iaret etmek gibi bir ilevi sz konusu deildir. Anlam derinliine gelince, bu, geler aras iliki yznden birimin, birimlerin ald deer zenginlii olabilir.

Noktalama imleri ve yazm kurallar metnin yanl anlalmasn nlemek iin bulunmu gerelerdir (Hseyin Ataba; s: 68). iir ise bir duyarllk alan oluturmay nceler

(Hseyin Ataba; s: 68). Yaz(m) imlerinin amalar arasnda yanl anlamay engelleme vardr ama tek bu amaca indirgenemez. Metnin dzenlenii, yazl dilin szl dile yaknla(trl)ma abas da gz nnde bulundurulmal. iir; heyecanlar, fkeleri ifade edebilir. Ama zellikle dz yaz iir buna bir bakaldr deil midir? Zihinseli, ifade gcn, ar iirle ortaya kan arnma abasn gz ard edebilir miyiz? iirin aykrlklar iermesi, kimi iirlerde bakaldrc bir anlatm olmas duyarlln iir iin ncelikli olduu sonucuna gtrr m? Greli deerler iir olgusunu yanl anlamamza yol aabilir. noktalama imleri yle kullanlmal ki iirsel rg, ritm vb zedelenmemeli, okur rahatszlk duymamal (Hseyin Ataba; s: 69) Bu ifadede okurun rahatszl ltne kar klmal. Zira pek ok iir ve sanat yapt rahatsz ederek dnmeye yneltme amaldr. nemli olan yaz(m) imlerinin ilevsiz, gereksiz kullanlmamasdr. Ne yaptn bilen bir air yakr iire.

yersiz kullanlan noktalama imi sesi aksatabilir, iirsel rgy zedeleyebilir, anlam ykn drebilir, yorumu fakirletirebilir (Hseyin Ataba; s: 69). Yersiz kullanlan noktalama imi olsa olsa airin dikkatsizliini, ya da o konuda bilgisizliini gsterir. Bu durumda da eer iir, iirsel deerle ykl ise o yersizlik gze batmayabilir. Ho, zaten iirde yersizlik iddiasna da, gerekeleri sorulabilir. Bir de noktalama iminin yanl kullanlmas, yorumu niye yoksullatrsn? Bereler, sakatlar yalnzca.

iirde anlam nemli klan, onun imgesel bir yap olarak ortaya konulmu olmasdr (Hseyin Ataba; s: 69). Yukarda iir, duyarllk olarak ne karlan bir olgu iken, burada anlamn neminden sz ediliyor. Bu itirazmla anlamn iir iin nemsiz olduunu ileri srecek deilim. tirazm iirde anlamn imgeye, hatta imgesel bir yapya dayandrlmasna. Elbette bu konunun somut rnekler zerinde konuulmasnda yarar var. Zira anlam dediimiz ey zaten imgesele dayanr. Bu durumda da anlamn iirde nemli olmasndan sz edilemez.

'satr aras anlam' ya da 'yorum pay' dediimiz eyler, biraz da noktalama imleriyle oluturulur (Hseyin Ataba; s: 70). Noktalama imlerinin kurallara uygun kullanm sadece anlamada olas sapaklar nler. Asl yoruma ak alan, bu imlerin farkl ilevlerle kullanlmas ya da kullanlmamasyla ortaya kar. Dolaysyla zellikle

kurall noktalama imleri yorum payn ortadan kaldrr. Bir de, anlam literatrnde 'satr aras anlam' diye bir ey yok. iir ve siyaset: iir de siyaset de zneye, znelere bal olarak biimlendiine gre, znenin kendiliinden bamsz olamaz. Ancak siyasete ve iire ynelen insan karakterleri, ruhsallar konusunda farkl aratrmalar yaplabilir. Ama zellikle gnmz siyasetinde siyasetiler her eyi kullanmala dntren kiiler. iirse bir bakaldr, bamsz kimlik anlay olarak somutlanmaktadr. iir insanlarnn siyasete bulatklar grlr. Ama iir iktidar olduunda sradanlar, gelenekselin, sradann buyruuna girer. Baka bir deyile iir ve siyaset uzlamaz iki alandr. iir iinde siyaset, siyasi bir ierik olamaz m? Bana gre olmamaldr. iirin siyaseti insana, insanla ynelik olmaldr. nsana kar olana kar olmaldr iir. iir gcn byle bir genel dorudan alr. Ama iir toplumu, siyasete kar aznlktr, hem de kck bir aznlk. Bu yzden, gerek gerekstclerin, gerek kimi bakaldrc grnt vermeye alan postmodernistlerin toplumsal ekonomik sistemler karsnda etkisiz eleman konumunda kaldklar yadsnamaz. noktalama iaretleri bir otoritenin gardiyanlar olarak varlklarn srdrr. Metni okbiimlilikten tekbiimlilie srkler, hapseder. Gramer, eril diktatrln bir arac olarak sngsn szcklere yneltir (Haim Hsrevahi; s: 72). Otoritenin gardiyanl noktalama imlerine kaldysa otoritenin ii zordur. Kurall noktalama imleri otoriter sistemin yazdaki grnts olabilir. Bu imlerin kurall olularyla otoriteyi temsil ettii dnlebilir. Bu bir bak sorunudur. Brakn bu imleri kuralsz olarak zgn kullanmay, kurall olarak kullanan birini bile otorite yanls olarak sulayamazsnz, sz konusu kiiyi iyice tanmadan. Bu kiiyle ilgili batan bir yorum seenei olmaktan teye gitmez sz konusu durum. Metnin 'ok biimlilii' yalnzca noktalama imlerine kaldysa, air, iirsel olanaklarn kullan(a)myor demektir. Gramerin eril diktatrln bir arac olarak sngsn szcklere yneltmesi ise fantastik bir anlatm. Donkiot'un eylemleri kadar gln. iir dili, hangi biimlerde karmza karsa ksn yapsal bir nitelik sunaca iin gramer'den (bu terimle anlatlmak istenen eyden) kanamaz.

Somut iir sz konusu olmadka noktalama imleri resimlendirici deildir: Noktalamalar grsellik salayabilir (Tuncer Uarol; s: 73). Tuncer Uarol, Atilla lhan'n hayal kurmak ve duruma aras adl iirlerinin banda ve sonunda ayra (parantez) iareti kullandn, bunun da

iire grsel etkinlik kattn syler ve ekler: Ayra iinde ayr tutuluyor o gnler hapisanede. Parantez noktalama imi deil, yaz imi. Mehmet Taner'in Veda Vezinleri adl kitabnda parantezle ilgili bir kullanmn yle deerlendirir: Dnce, ilginlik, bulu katyor iire... Birazck grsellik ekliyor. Bir de Ycel Kayran'n Ruhlukta iirindeki nlem iaretlerini rnekler grsellik ilevi iin. Oysa Ycel Kayran o iirinde nlem iaretini farkl ileviyle sunar. nlemeyi, barmay, yksek sesle sylemeyi hem dile getirir hem de nlem iaretine indirgeyerek sessizletirir: sessiz sesliletirir. Bu imi oaltarak sesin taciz ediini, terrn anlatr. nlemleri hem anlatmnn bir paras klar yani iletiimsel deerde kullanr, hem de poetik deerde kullanr. Burada bir kartla deinmek istiyorum. Resim ve grnt. Resim bir eyin, bir kiinin izgisel olarak sunulmasdr. Grnt ise temsil kavram devrede olabilse bile dorudan bir eye, kimseye iletmez. rnein /a/ harfi bir grntdr, bir eyin resmi deildir. Ama grsellik terimi ikisi iin de geerlidir. imdi sorun urada, eer grsellikle grnt amalanyorsa bu, iir dnda da geerli olacaktr. Ve iir iinde de yalnzca noktalama imleri deil iir sayfas, harfleriyle de boluk iindeki yeriyle de grsel (grnt) olacaktr. Yok resim amalanyorsa, noktalamann byle bir deeri yok. Dilin yatay ve dikey ekseni: dzyaz noktalama iaretlerini kaldrabilecek yataylktadr (..) iir ise yatay deil, dikey yazldndan, noktalama iaretleri iirde gereksiz kesinti ve kalabalk yapar (Bki Ayhan T.; s:89) Dzyaznn yatay, iirin ise dikey yazld olsa olsa Enver Gke'nin szbirimlerden her birini dize haline getirdii iirsel denemeleri iin sylenebilir. Byle bir deerlendirme hem iir gerekliine hem de dilbilime aykrdr. Yatay ve dikey eksen dilbilimde dizisel ve dizimsel geleri ayrmada kullanlr. Ve dilin zelliklerinden biri de szn izgiselliidir (2). Bu izgisellik dzyazda ve iirde farkl dzenlenir ama her ikisi de eer yataylk/dikeykik asndan bakacaksak, yatay bir ilerleme gsterir. Bu yatayln bozulmasndan sz edeceksek bu, yine her iki yaz biimi iin geerli olacaktr. Yataylk dikeylik konusunu noktalama konusuna tamak ve dzyaznn yatay olduu iin noktalama iaretlerini kaldrabileceini sylemek yanl zerine yanltr. Ve buradan da noktalama iaretlerinin gereksiz olduuna varmak, szde gereke oluturmktr. Noktalama imlerini kullanmamak bir airin poetik seimi olabilir. Bunu (kendince) gerekelendirebilir de. Ama bunu genel bir kural olarak sunamaz.

mler iire dikeylik katarlar. Anlamda yataylk, okurla metin arasnda yazarn daima varln hissetmesine neden olur, bazen bu

durum reticilie, oradan da didaktizme kadar aabilir. iirde ise imlerin byle bir amac hi yoktur, olacaksa da dz yaznn tam aksine airin metinden tamamen kmasna, yani iirle airin hi bir durumda yer almamas gerektiine dair bir iarettir (Aydn imek; s: 90). Yataylk dikeylik konusu bu alntda daha ilgin bir hal ald. iire dikeylik kazandran imler oluyor nasl oluyorsa. Anlam da yatay kabul edildi. Anlamn yataylnn becerileri de var, yazarn varln hissettirme ve ek olarak da, nce reticilik, ardndan didaktizm. Anlatm devenin boynu gibi. Doru bir yan bulmak g. reticilik ve didaktizm anlam olarak farkllatrlyor. Ve airin metinden niye ve nasl ktn, karldn bir trl anlayamyorum. Noktalamaya gereksinim yoktur? anlam eksenli iir yazdklar iin () noktalamaya gereksinim duymulardr (Bki Ayhan T.; s:89) Bki Ayhan T. noktalamaya gereksinimin anlam eksenli yazmaktan kaynaklandn ileri sryor. Oysa noktalamalarn kaldrlmasna baka ilevler yklense de noktalamal iirlerin de okuru yorum sapaklarnda brakt gerei gz ard edilemez. Yorum da anlama abasdr. Dolaysyla anlamdan kurtulu yoktur. Hele hele noktalamalar kaldrmak anlamdan kurtuluun yolu deildir. Noktalama iaretleri yaznn elbiseleri gibidir. Ak braklmas istenmeyen yerleri rter. iirde ise anlam vurgular iirin i ritmiyle salandndan, noktalamaya ou zaman gerek duyulmaz. (Bki Ayhan T.; s:89). Burada elbise benzetmesi noktalama ve/ya yaz(m) imlerinin temsil ettikleri 'prosody' alan iin kullanlan trke karlk (brnbilgisi terimi) iinde de vardr. Ne var ki eer dil, insan varlna benzetilecekse brnsel (prosodic) niteliklerin giysiye deil de, deriye benzetimesi daha yerindedir. Zira giysi, insan varlnn geici gesidir. zne ait deildir. Oysa tm bedeni saran deri varlksaldr. Alntda 'anlam vurgusu', 'iirin i ritmi' terimleri noktalama imleriyle balantl olarak sorunludur.

noktalama iareti (..) olmamas, plaklk kazandryor. Bu plaklk, iirlerin saf, plak anlama yol almasnda rol oynuyor (Bki Ayhan T.; s:89). Elbette noktalama imlerini giysi olarak alglarsanz, iirinizden kardnzda soyunmu, plak kalm olursunuz. Ama benim iaret ettiim gibi deri olarak alglarsanz, derinizden soyunmu olursunuz. Noktalama imlerini kullanmamak, dilsel bir alan iirsel balamda, okurun grsne

brakmak demektir. Yani brnsel alandan vazgeme asla sz konusu deildir. iiri bu alan bakmndan saydamlatrmaktr. air, imleri kullanmay semise, dilin kurallarna gre kullanmaldr (Gnay Gner; s: 96) Bu ifadeyle belki doru, yerinde kullanmal demek istiyor Gnay Gner. Ama bu ifadenin tek seenekli olmas anlatm sakatlyor. Zira bu ifadeyle, imlerin, belirlenmi ilevleri dnda kullanlmasn yasaklyor.

iir de sahne iin yazlr. () Ritim ve devinime dayaldr omurgas. iir bunun iin dizeler biiminde yazlagelmitir () Dize, l ve szcklerin devinimleri yetmeyince yazm imlerine bavururuz devinimi gstermek iin (Hseyin en; s: 93) iirin, tiyatro ile ilikisini kurmak, iirin dinamik yann belirtmek iin yerinde bir yaklam. Ancak, imlerin dize, l ve szcklerin devinimleri yetmeyince devreye giren geler olmas kabul edilemez. Estetik, poetik seimler yaptn btnyle ilgilidir. nemli olan kullanlan gelerin btn iindeki tmleyici ilevidir. Bakaca poetika potasnda eritilmesidir.

yazm imlerini de szcklerin anlamsal ilikisini salamada kullanlan aralardan biri olarak grrsek, te sanat orada demek zor olmaz (Hseyin en; s: 93) Hseyin en, Debussy'nin Mzik, notalar arasndaki boluklardr sznden destek alp byle bir deerlendirmeye gider. Yukarda da belirttiim gibi noktalama imlerinin kullanlmamas iirin poetik varln silmeyi getirmez. Zaten Debussy, bu tanmyla boluklarn nemini ne karm, mziin olumasnda yapc bir ge olduunu belirtmitir. Yoksa tam bir mzik tanm deildir yapt. Yazm imi kullanma, iki trl abartlabilir: Kimisi ok kullanr; neredeyse szck, en azndan szce says kadar yazm yznden, grnt kirlilii oluur (Hseyin en; s: 94) Bu alntda 'szce'nin hangi anlamda kullanldn merak ediyorum. Zira benim bildiim anlamyla uyumuyor.

Anlamla okur arasna giren her neyse, darda braklyor. Dorusu da bu deil mi? (Hseyin en; s: 95) Ben anlamn, hep zneyle ilgili bir ey olduunu dnrm ve savunurum. Bu alntda anlam, belirli, somut bir varlk olarak beliriyor. yle olsayd yoruma hi gerek kalr myd? Anlamn ne menem bir ey olduunu anlamadan okurla arasna giren eyi nasl anlayaym?

Anlamn ve biemin nne gememesi gerekir (Hseyin en; s: 93) Noktalama imlerinin anlamn ve biemin nasl nne geebildii de merak konusu.

Genel olarak iirle ilgili yarglara eletiriler: hata yapmak hotur. mgesel hata yapmak gzeldir (Haim Hsrevahi; s: 71) Hata yapmann ho olma durumlar benim iin ikidir. Birincisi eitim amaldr ki bu durumda hata yapan renciye hatasn gsterecek bir reticiye gereksinim vardr. Aksi takdirde rencinin, hatasnn ayrdna varmas beklenecektir. Hatalar tepki grmezse dzelme ans azalr. Elbette bu tepki uygun, retici bir tepki olmaldr. Baskc, rktc, aalayc bir tepkiden sz etmiyorum. kinci durumda da hata hotur. Amal olarak kusurlulatrlm, eksik braklm bir almadaki hata da hotur. Bir rnek: Mimar Sinan, Sleymaniye'yi yaptnda bir levhadaki yazda bir harfi, yapt eyin mkemmel olduu sylenmesin diye, eksik brakm. Mkemmellik, Tanrya yakr dncesiyle. Ne yazk son restorasyonda bu hata dzeltilmi. Bu iki duruma belki bir ncs eklenebilir. nsan zaten mkemel bir varlk olmad iin ne kadar yetkin olmaya alrsa alsn unutma, dalgnlk, acelecelik vb'den kaynaklanan hatalardan dolay alma kusurlu olabilir. Olmamas gereken durumlarda bile olabilir. Kiinin hata yaptn grmesi, kendini evrenin biricii sanmasnn nne geer. Bu tr hatalar kiiye haddini bildiricidir. Ama bu olaslklara karn yine de hatay genel olarak ho gstermeyi doru bulmuyorum, kendim de ska hata yapyor olsam da. Hele hele iir sz konusu olduunda, imge retiminde hata yaplmasn gzel bulmak bana gre deil. Tmcesel biim kuram (Tuncer Uarol; s: 73) Sevgili Tuncer Uarol, kuramcla soyunuyor. Teun Van Dijk'ten bir alnt yaparak, onun kuramsal nerisinin neliini deerlendirmeyi yorumsuz olarak kendisine brakyorum: Metni, tmce gibi deil de tersine tmceyi (en kk) bir metin gibi grmeli (3). Bu konuda almak isteyenlere sylem kuram ve zmlemeleri zerine ynelmeleri nerilebilir. ... iir de. Dilin en haylaz ocuu (Tuncer Uarol; s: 73). airi, dilin en haylaz ocuu saymay kabul edemiyorum. Tam tersine dilin en yeteneklisi olabilir. Yzyllarca iirin sanatlar sralamasnda nde olmas da bunu dorular.

Eninde sonunda iir de 'szck'lerin 'temel anlam' (baat anlam)'na belini dayar (Tuncer Uarol; s: 73).

Evet iir, tm dilsel gelerinde szcklerin retorik anlamlarna yaslanmaz. Dilin ilk (orijin) anlamlarndan da yararlanr ama iir iin bu anlamda kullanlan szckler olsa olsa zemin, kaide ilevi grr. 'resimsi iir' (somut iir) () hat sanatmz gibi bir grnt gzellii yakalayamaz (...) ok eyi ykar (Tuncer Uarol; s: 73). Somut iirin, resimsel, grntsel sanatlarla boy lmek onlara yknmek gibi bir derdi yok. O yzden bu deerlendirme ansszdr.

geleneimizde dize iinde iir tmcesi bitimine rastlanmaz (Tuncer Uarol; s: 73). iir iinde tmcenin bittii rnekler ok fazladr. Ben bir tek air ad vermekle yetineceim: Hseyin Ferhad. Kald ki byle bir saptamann iir incelemesine nasl bir getirisi olabilir ki?

Kimi alntlarn deerlendirilmesini de okura brakyorum:

iir () dilin ilk hali () iir evrenin anadilidir. lkel ve byl bir eyden bahsediyoruz. Dili snrlayan ya da biimleyen neyse, o da iiri snrlayan ve biimleyendir. (Aydn imek; s: 90) iir dnceyle, dnme eylemiyle, konsantrasyonla filan yazlmaz! Sz gelir, kendi seecei szkleri zihinde bulur, iiri yazdrr ve gider (Hilal Karahan; s: 91) iiri artk biim belirlemiyor 'biim'i en geni anlamyla dnrsek. Sz her eyin nne geti (Hseyin en; s: 93). Uyaksz olmuyor iir (Hseyin en; s: 93) iir tmyle okurundur (Gnay Gner; s: 96).

Sonu: Noktalama ve yaz(m) imleri ve yazm biimleri air iin tpk szckler gibi aratr. Ve uzlamsal olarak, iir alan aire tannm retim alandr. Bu retim alannda dil, szl ve yazl biimleriyle yeniden retmesi, biimlendirmesi iin koulsuz aire braklmtr. Ama yapt ie saygl, ne yaptn bilen aire. iir heveslisine deil. iir ve dil kurcalaycsna deil. air bu retiminde kendi ruhsaln, kltrelini, retimine bilerek ya da farknda olmadan katar. aire tannmayan ey kolayclktr. air olmak isteyenlerin nnde en byk tehlike kopyaclktr. Eletiri de dahil st metin retmek isteyenlerin nnde ise en byk engel bilgi eksiklii ve

hemen ne kma isteidir. Bir de vasat ya da vasat bile olamayacak yazlarla beslendiini sanmak. Bu yzden alana daha yeni adm atmlarn, kendi iirine toz konduramayanlarn, hem iir tarihini, hem eletiri tarihini belirlemeye kalktklarna tank oluyoruz. Kaos, yani orman. Dante'nin iinde yolunu kaybettii orman. Bu ormanda cin olmadan eytan arpmaya, kendi bilgisizliklerinin farknda olmadan saptrmaya alanlar var. Okura da aire de, eletirmene de kolay gelsin. Notlar: (1) Ivan Fnagy; Structure Smantique des Signes de Ponctuation; BSLP; t: 75; fasc: 1; 1980 iinde (s: 105) (2) Mustafa Durak; Dilin zellikleri; http://www.scribd.com/doc/30928049/dilin-ozellikleri (3) Teun Van Dijk; iirsel Metin iin retimsel Kuramn Boyutlar; eviri: Mustafa Durak; Kavram ve Karmaa; say: 3 mart-nisan 1997; s: 65-77 Kaynaklar: Ivan Fnagy; Le Langage Potique: Forme et Fonction; Problmes du Langage; nrf Gallimard; Collection Diogne, 1966 iinde s: 72-116. Bu yaznn zet evirisi tarafmdan yaplm ve Gergedan; say: 18 iinde iir Dili: Biim ve lev adyla yaynlanmtr. Ivan Fnagy; Structure Smantique des Signes de Ponctuation; BSLP; t:75; fasc: 1; 1980 iinde (s: 95-129) Ivan Fnagy; La Ponctuation Expressive; Semiotics Unfolding,Edition Tass Borb; Part 3; Semiotics in Text and Litterature; Berlin -Newyork; Amsterdam; Mouton; 1984 iinde; (s: 803-811) Roi Tartakovsky; E. E. Cummingss Parentheses: Punctuation as Poetic Device; Style; vol:43; no2; 2009; http://www.engl.niu.edu/ojs/index.php/style/article/view/18 Jacqueline Vaissire; Ivan Fnagy et la notation prosodique; http://www.personnels.univparis3.fr/users/vaissier/pub/ARTICLES/index_fichiers/1998.pdf Jean Perrrot; Ponctuation et Fonctions Lingusitique; Langue Franaise; Nu: 45; 1980; Larousse; Paris iinde (s. 67-76) Mustafa Durak; Behet Necatigil--; Yakn mercek; Multilingual; stanbul; 2005 iinde s: 142-159) Mustafa Durak; Opera'da Anlatmsal Ak ve Akn Engellenmesi; Yakn Mercek; Multilingual; stanbul; 2005 iinde s: 220-261)