T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

BLM TEKNOLOJLER

YARI LETKEN ELEMANLAR

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...........................................................................................................................ii GR ..............................................................................................................................................1 RENME FAALYET1 ...........................................................................................................3 1. TRSTR ....................................................................................................................................3 1.1. Tristr nedir? .......................................................................................................................3 1.2. Yaps ve almas .............................................................................................................3 1.3. Uygulama Devreleri.............................................................................................................6 1.3.1. DC Uygulama Devresi .................................................................................................6 1.3.2. AC Uygulama Devresi .................................................................................................7 1.3.3. Tristr Katalog Bilgileri ............................................................................................... 7 1.3.4. Salamlk Kontrol ......................................................................................................9 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................................10 LME VE DEERLENDRME ...........................................................................................13 RENME FAALYET2 .........................................................................................................14 2. TRYAK....................................................................................................................................14 2.1. Triyak Nedir?.....................................................................................................................14 2.2. Yaps ve almas ...........................................................................................................15 2.3. Uygulama Devreleri...........................................................................................................16 2.3.1. DC Uygulama Devresi ...............................................................................................16 2.3.2. AC Uygulama Devresi ...............................................................................................17 2.3.3. Triyak Katalog Bilgileri .............................................................................................17 2.3.4. Saglamlk Kontrol ....................................................................................................18 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................................20 LME VE DEERLENDRME ...........................................................................................23 RENME FAALYET3 .........................................................................................................24 3.1. Diyak .................................................................................................................................24 3.1.1. Diyak Nedir? ..............................................................................................................24 3.1.2. Yaps ve almas....................................................................................................24 3.1.3: Salamlk Kontrol ....................................................................................................25 3.1.4. Uygulama devreleri....................................................................................................25 3.2. UJT ....................................................................................................................................27 3.2.1. UJT Nedir? .................................................................................................................27 3.2.2. Yaps ve almas....................................................................................................27 3.2.3. Salamlk Kontrol ....................................................................................................28 3.2.4. Uygulama Devreleri ...................................................................................................29 3.3. PUT....................................................................................................................................30 3.3.1. PUT Nedir? ................................................................................................................30 3.3.2. Yaps ve almas....................................................................................................31 3.3.3. Salamlk Kontrol ....................................................................................................31 3.3.4. Uygulama Devreleri ...................................................................................................32 UYGULAMA FAALYET .....................................................................................................34 LME VE DEERLENDRME ...........................................................................................39 MODL DEERLENDRME .....................................................................................................40 CEVAP ANAHTARLARI............................................................................................................41 NERLEN KAYNAKLAR.........................................................................................................42 KAYNAKA ................................................................................................................................43

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK Transistr uygulamalar yapmak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, bilgisayar ile kontrol edilebilecek devrelerin yapmnda kullanlan elektronik malzemelerin alma mantn bilerek gerekli olduunda bu tip devreler gerekletirebilecektir. Bu elemanlarn montaj ve demontaj ilemlerini gerekletirebileceksiniz. Amalar Gerekli ortam salandnda: 1. Tristr uygulamalarn yapabileceksiniz. 2. Triyak uygulamalarn yapabileceksiziniz. 3. Tetikleme elemanlar ile uygulamalar yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Tiyak eitleri,tristr eitleri ,diyak ,ujt ,put , g kayna Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgileri lerek kendinizi deerlendireceksiniz. LME VE DEERLENDRME retmen, modl sonunda size lme arac ( test, oktan semeli, doru yanl vb.) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgileri lerek deerlendirecektir. 523EO0187 Biliim Teknolojileri Bilgisayar Teknik Servisi Yar letken Elemanlar Tristr ,triyak ve tetikleme devrelerinin anlatld bir renme materyalidir. 40/32

MODLN AMACI

ii

GR GR
Sevgili renci, evremizde saysz rneini grdmz elektronik cihazlarn her yeni gnle beraber insan ihtiyalarna daha hzl ve daha kolay yant verecek modelleri tasarlanmaktadr. Tasarlanan her yeni model gerek boyutlar, gerekse de ilevleri bakmndan bir nceki modellerine gre daha stn zelliklere sahiptir. Bu cihazlarda kullanlan malzeme teknolojisinin srekli gelimesi sylediimiz yenilenmeyi hzlandrmaktadr. Elektronik alanndaki bu gelimeden endstriyel kontrol sistemleri de payn almtr. Yar iletken teknolojisindeki dev atlmlar bilgisayar ve elektronik sektrndeki yeniliklere ve gelimelere yol amtr. Bylece mekanik paralar olan rle ve kontaktrlerin kullanm azalm, zaman iinde ypranma oran ok dk olan tristr ve triyak elemanlarnn kullanmna geilmitir. Bu modlde sizlere gnmzde yaygn olarak kullanlan tristr ve triyak tantlacak ve tetikleme yntemleri hakknda bilgiler verilecektir.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA

RENME FAALYET1

Uygun ortam salandnda tristr uygulamalarn yapabileceksiniz

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Rle ve kontaktrlerin kullanmnn mmkn olmad ortamlarda kullanlan devre eleman aratrnz. Yar iletken maddeler hakknda aratrma yapnz. Tirstrn transistrlerle yaplm e devresini aratrnz. nterneti ve elektronik ders kitaplarn kaynak olarak kullanabilirsiniz.

1. TRSTR
1.1. Tristr nedir?
lk tristr (SCR -Silikon contrelled rectifiers: Slikon Kontroll Dorultucular-) 1957 ylnda Amerika'da general elektrik firmas tarafndan retilmitir. Yap olarak transistrn daha gelimi bir modeli olarak kabul edilir. Tristrler yksek akm ve gerilimlerin kontrolnde, yksek gl anahtarlama devrelerinde ska kullanlr. En nemli avantaj g kaybnn olduka az olmasdr. Ayn zamanda rle ve kontaktrlere nazaran hzl anahtarlama yapabilmektedirler. Bu zelliklerinin yannda dk bir geyt akm ile yksek yk akm kontrol de salar.

1.2. Yaps ve almas

Tristrler srasyla birbirini takip eden P ve N tipi silisyumdan oluan drt yar iletken tabakadan yaplmtr. Bu drt tabakann en dndaki P tabakas anot, dier dtaki N tabakas katot ve ite kalan P tabakas geyt grevi yapar. Yapsndaki yar iletkenler eitli kalnlktadr ve deiik miktarlarda katklandrlmtr. Bu yzden her katmann iletkenlii farkldr. ekil 1.1de yar iletken yap incelendiinde ortada kalan N ve P katmanlarnn iki para halinde tekil edildii ve her bir parann da aralarnda iletken olduu grlmektedir. Bu yap aslnda birbirine balanm iki adet transistre e deerdir. Bu transitrlerin stte kalan (Anot tarafnda olan) PNP ve altta kalan NPN (Katot tarafnda olan) tipi tarnsistrdr.

ekil 1.1: Tristrn yaps ve sembol

ekil 1.2: eitli tristrlerin fiziksel grnleri

Tristrlerin almasn daha iyi anlayabilmek iin bu ift taransistrl yap dikkatlice incelenmelidir. PNP tipli transistrn beyz akm almas iin NPN tipli transistrn iletime gemesi gerekmektedir. ekil 1.1de verilmi transistr elenii incelendiinde IC1 akm hem beyz (PNP tipli transistrn) hem de kolektr akm olduu grlmektedir. (NPN tipli transistrn) IC2 akmnn oluabilmesi iin NPN tipli transistrn iletime gemesi gereklidir. Bu transistrn iletime gemesi iinse IG akmnn (NPN tipli transistrn beyz akm) var olmas gereklidir. Anlalyor ki, IG akm kilit akm olup her iki transistrn de iletime gemesini salayan akmdr.Tristrn IG akm almas iin geyt terminalinden ok ksa sreli bile olsa bir akm verilmesi ve bu akmla NPN tipli transistrn iletime geirilmesi gerekmektedir. Bu durumda tristrn anodu ile katotu arasnda doru ynde polarize edilmi bir gerilim uygulanm ise tristr iletime geecektir.

IG akm balang tetiklemesini aldktan sonra PNP tipli transistrden kan IC1 akm ile beslenmekle devam edecek ve etkisi ile iki transistr birbirlerini srecek ve geyt ucundan verilen balang tetiklemesi kesilse bile Tristr iletimde kalacaktr. Tristrlerin almas ile ilgili bir nemli nokta da yk akmn sadece anottan katoda doru geireceidir.Elenik devrede verilen transistrlerin yukarda bahsedilen alma ekillerinden bu olay net biimde anlalmaktadr.
ekil 1.3: Tristrn almas

ekil 1.4: Tristrn iletimde veya kesimde olmas

Tristrler iin eer bir pozitif geyt polarmas almyorsa kesimde olduunu syleriz.Teknik olarak ise anot ile katot aras yksek direnli (10 M ile 1000 M) bir konumdadr.Bu durumda sfr deerine ok yakn bir sznt akmn olduunu veya anot ile katot arasnn ak devre olduunu syleyebiliriz. Tristrlerin geyt ucu katot ucuna gre pozitif polarize edildiinde veya geyt ucuna bir tetikleme akm geici bir sre de olsa verildiinde tristr iletime geer ve yk akmnn anotten katoda doru akmasna izin verir. Tristrlerin almas besleme geriliminin trne gre farkllklar tar. Bunun sebebi tristrlerin sadece anot-katot ynnde akm geirmesidir.AC gerilin veren bir kaynaktan beslenen sistemlerde sadece pozitif alternaslar geyt akm olduu srece geirir. Negatif alternanslar Anot katot arasn ters polarize edeceinde tristr tarafndan geirilmez. Tristr her negatif alternansda durdurulduu iin tekrar geyt tetiklemesine ihtiya duyar. Bu yzden rnek devrede gsterilen S anahtar ak olduunda kta bir gerilim olumaz.

ekil 1.5: Tristrn AC ve DC gerilimde almas

DC gerilim altnda ise anahtarn bir kez kapatlmas geyt tetiklemesini salar ve anahtar alsa bile anot-katot aras ters polarize olmad iin (tristr durdurulmuyor) tristr iletime devam eder.

1.3. Uygulama Devreleri

1.3.1. DC Uygulama Devresi

ekil 1.6 Tristrn kapasitif anahtarla durdurulmas devresi

Tristrn anot-katot ularna ksa bir sre ters ynde bir gerilim uygulanrsa tristr yaltma geer. ekil 1.6'da devrede tristr B butonu ile iletime geirildiinde C kondansatr R2 direnci zerinden arj olur. Tristr durdurmak istediimizde S anahtar ksa bir sre kapatlr. arj olmu kondansatrn pozitif ucu tristrn katoduna, negatif ucu Tristrn anoduna balanr. Bu durumda kondansatr gerilimi Tristr ters polarize edecek ekilde uygulanr. Ters gerilim tristr yaltma gtrr, L lambas sner. Geyte devresinden tetikleme gerilimi uygulanncaya kadar, tristr yaltmda kalr.

1.3.2. AC Uygulama Devresi

ekil 1.7: Tristrn elektronik alter olarak kullanlmas

ekil 1.7'deki devrede S anahtar akken her iki tristr tetikleme gerilimi alamayacandan yaltmdadr, devreden akm gemez. S anahtarn kapatalm. Alternatif gerilimin (+) alternansnda Th1 tristr, G ucuna D2 ve R zerinden bir gerilim uygulanarak iletime geirilir. Alternatif gerilimin (-) alternansnda Th2 tristrnn G ucuna D1 ve R zerinden bir gerilim uygulanarak iletime geirilir. Bylece alternatif gerilimin (+) ve (-) alternansnda tristr sra ile iletime geerek alcnn srekli almas salanm olur. Bu devre ile gl alclara byk ve pahal alterler kullanmadan devredeki S anahtar ile kumanda edilebilir. Ayrca alter kullanldnda meydana gelen arklar, anmalar, alterdeki soutma sorunlar bu uygulama ile karmza kmaz.

1.3.3. Tristr Katalog Bilgileri

VROM (Ters Tepe Gerilimi): Bu gerilim, SCR zarar grmeden, SCR ye uygulanabilecek ters polarma geriliminin maksimum deeridir. retici firmalar bu deeri kataloglarnda tanmlar. Bu parametre, bazen AC gerilimlere veya ani gerilim deerlerine gre de verilebilir. VFOM (Doru Polarmada Tepe Tutma Gerilimi): SCR iletim durumunda iken alabilecei maksimum ani ileri n gerilimi deeridir. Bu parametre birka ekilde tanmlanabilir. Bazen geyt ak devre olduu durumda, bazen de geyt ile katot arasndaki direnle birlikte tanmlanr (VRRM). IF(AV) (Ortalama leri Yn Akm): Bu parametre iletim esnasnda SCR ierisinden gemesine izin verilen maksimum DC akm deeridir. Bazen bu akm deeri etkin deer olarak da verilebilir. IRx-IFx (Ters ve leri yndeki maksimum Sznt Akmlar): Bu parametre SCR'nin sznt akm deerlerini belirtmede kullanlr. Bu deerler retici kataloglarnda verilir. Bu parametre genellikle tepe deerlerine gre verilir. "x" geyt ile katot arasndaki k empedans durumunu gsterir.

IGT (Geyt Tetikleme Akm): Bu akm, verilen bir anot geriliminde SCR yi tetiklemeyi garanti eden maksimum geyt akm deeridir. retici firmalar bu akmn deerini yk direnci ve anot-katot gerilim deeri ile birlikte verir. Verilen bu deerler tetiklemenin garanti edildii minimum deerlerdir. VGT (Geyt Tetikleme Gerilimi): Geyt giri akm IGT deerinde iken ve SCR tetiklenmeden nce meydana gelen maksimum geyt gerilimidir. Bu gerilim scakla baldr. 250C'de 0.6 volt, 1000C'de ise 0.3 volt civarndadr. VGRM (Ters Tepe Geyt Gerilimi): SCR'nin zarar grebilecei geyt terminaline uygulanan ters gerilimin maksimum deeridir. PGM (Maksimum Geyt Gc): zin verilen ani g harcamasnn maksimum deeridir. Bazen bu deer ortalama olarak da verilebilir (PG(AV)). IH (Tutma Akm): SCR'nin iletimine sebep olan deerin hemen altndaki akm deeridir. Bu deer SCR yi kesimde tutan snr deeridir. retici firmalar ayn tip btn SCR'ler iin gerekli maksimum tutma akm deerini verir. rnein, tutma akm deeri IH=5mA verilmi ise, bu durumda 5mA'in altndaki btn akm deerlerinde SCR kesim durumundadr. DV/DT (Akm Art Hz): SCR iletim durumunda alrken anot geriliminde zamana bal olarak meydana gelebilecek maksimum art hzn belirtir.

ekil 1.8: Baz tristrlerin katalog bilgileri

1.3.4. Salamlk Kontrol

l aleti x1 konumuna (en dk diren lm kademesi) alnarak siyah ucu tristrn anoduna balanr. Krmz u ise katoda balanr. Bu durumda l aletinde herhangi bir deer okunmamas gerekir. Eer dk bir diren veya ksa devre gzleniyorsa tristrn anot-katot aras ksa devre olmu demektir ki, bu da tristrn arzal olduunu gsterir. Eer bu lmde bir hata yoksa gyet ucunun salamln lmek gerekir. Krmz ve siyah ular tristre bal iken siyah u anottan ayrlmadan ayn anda gate ucuna dedirildiinde tristr tetiklenmi olur ve l aletinde ok dk bir diren hatta ksa devre grlr. Bu durumda tristr tetiklenmitir, anot-katot aras iletken olmutur ve gate ucu salamdr. imdi gate ucuna dedirilen siyah u ayrlr ve l aletinde hl ayn sapmann olduu grlr. Bu da tristrn bir kez tetiklendikten sonra tetikleme kesilse bile iletimde kaldn gsterir. Eer gate ucu ayrldnda l aleti de yksek bir diren veya ak devre gsteriyorsa tritr arzaldr veya gate ucu dedirildii halde l aletinde bir sapma olmuyorsa tristr yine arzaldr. l aletinin siyah ucu tristrn geyt ucuna, krmz ucu da katoda balandnda ok dk bir diren (40 Ohm civarnda) okunmaldr. Ular ters evrildiinde ise maximum diren (ak devre) okunmal. Ayrca anot-geyt ve anot-katot lmleri her iki ynde de maximum diren (ak devre) gstermelidir. ekil 1.9da S1 anahtar kapatldnda devreye 12V DC verilmi olur, ancak tristr henz iletken deildir ve lamba yanmaz. S2 anahtar kapatldnda 1 Kohmluk diren ile drlen ve gate tetiklemesi olarak kullanlacak olan pozitif gerilim tristrn geyt ucuna uygulanr. Bu durmda tristr gerekli tetikleme sinyalini aldndan iletime geecek ve yk zerinden akmn akmasna izin verecektir. u anda lamba yanmaktadr. Artk S2 anahtar alsa bile tristr iletimde kalmaya devam edecektir. Tristr iletimden karmak iin S1 anahtar alarak devre gerilimi kesilmelidir. S1 anahtar tekrar kapatldnda lamba yine yanmayacaktr nk geyt ucundan tetikleme voltaj veren S2 anahtar aktr. Eer burada bahsedilenler doru olarak gerekleiyorsa, tristr salamdr. S1 anahtar kapatlr kapatlmaz lamba yanyorsa veya gate ucuna tetikleme sinyali verildii halde lamba yanmyorsa tristr arzal demektir.

ekil 1.9: Tristrlerin salamlk kontrol

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar A. Alarm Devresi
1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz.

neriler
1. Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz.

2. 3.

Elemanlarn salamlk kontrollerini yapnz. Devre emas zerine elemanlar yerletirerek ayak balantlarn kontrol ediniz ve board zerine yerleimlerini tasarlaynz.

10

4.

Devreyi board zerine kurarak retmeninizin kontrolnde 2. enerji veriniz.

Breadboard arzalarn kontrol ediniz. Zil teli ve yan keski kullanrken elinizin zarar grmemesine dikkat ediniz.

3.

4.

Uygulama devresi dk gerilimli olsa da elektrik kazalarna dikkat ediniz.

5.

Devre alnca S1, S2, S3 anahtarlarndan herhangi biri ap veya S4, S5, S6 butonlarndan herhangi birini kapatp devrede T1 ile gsterilen transistr beyz gerilimini almasn salaynz. Sonular gzlemleyiniz. S1, S2, S3 anahtarlarndan birini kapal bir ev pencere zerine ince bir tel anahtarn kendisi olacak eklinde yerletiriniz. Pencere aldnda telin kopmasn salaynz. Pencereyi atnzda olanlar gzlemleyiniz. S4, S5, S6 butonlarndan birini bir ev halsnn altna yerletiriniz. Butonun olduu yere basldnda olanlar gzlemleyiniz.

6.

7.

B. Tristrn Kapasitif Anahtarla Durdurulmas Devresi 1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz.

1.

Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz.

2. 3.

Devreyi breadboarda kurunuz. B butonuna basnca ma yapan lambay S anahtar ile durdurunuz.

11

C. Tristrn Elektronik alter Olarak Kullanlmas

1.

Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz.

1.

Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz. Uygulama devresi yksek gerilim ile almaktadr.

2.

2. 3.

Devreyi delikli pertinaks zerine kurunuz. zerinde ama kapama dmesi olmayan elektrikli aletleri alc eklinde balayarak almalarn kontrol ediniz.

12

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Bu faaliyet kapsamnda kazandnz bilgileri aadaki oktan semeli sorulara cevap vererek lnz. Aadaki cmlelere doru ya da yanl eklinde cevap veriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Tristrler drt katmanl yar iletkenden oluur.() Tristrlerde geyt ucu ile anaot ile katot arasnda akan akm kontrol edilir.() Tristrn iletimde olmas iin anodunun pozitif katodunun negatif polarmas yeterlidir.() Tristrler sadece DC gerilimde alr.() Tristr AC gerilimin sadece bir alternansn geirir.() Tristrn elenii iki adet transistrle yaplabilir. .() Tristr iletime geirmek iin negatif geyt tetiklemesi gerekir.() Tristrler almak iin srekli geyt tetiklemesine gerek duyar.() Tristrler yksek yk akmlarnda da alabilir.() Tristrler iin Elektronik anahtarlama elemandr. denebilir.()

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

13

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Uygun ortam salandnda triyak uygulamalarn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Tiryaklarn dayanabildikleri maksimum akm ve gerilim deerlerini aratrnz. Triyaklarn tristrle yaplm e devresini aratrnz. nterneti ve elektronik ders kitaplarn kaynak olarak kullanabilirsiniz.

2. TRYAK
2.1. Triyak Nedir?
Triyaklar, bir alternatif akm anahtardr. Triyak (triac) ngilizce Triode Alternating Current ( elektrodlu alternatif akm eleman) kelimelerinden tretilmitir.Triyak birbirine ters ynde paralel balanm iki tristre e deer elemandr. Tristrler AC gerilimde alrken sadece bir ynde akm geirmekte ve sadece pozitif geyt gerilimi ile tetiklenmektedir. Bu eksiklii gidermek iin her iki ynde de akm geirebilen triyaklar gelitirilmitir.Endstriyel uygulamalarda ve g kontrolnde ok kullanlr. Alternatif akm ve gerilim beslemeli g kontrolleri triyakn en nemli uygulama alanlardr. Triyaklarn geyt ular +DC, -DC, AC gerilimin her alternans veya - , + darbe gerilimleri ile tetiklenebilir. Ular A2(anot 2), A1(anot 1) ve geyt olarak isimlendirilir. Triyaklar, mekanik ve elektromanyetik anahtarlara gre daha ekonomik ve daha doru AC g kontrol salar. Bu bakmdan pek ok stnlkleri vardr. Triyaklarn anahtarlama ilemi rlelere gre ok hzldr. Ama kapama ilemleri srasnda elektrik ark oluturmaz.

ekil 2.1: Triyak

14

2.2. Yaps ve almas

Triyan yaps

Triyan tristrl e deeri ekil 2.2: Triyak elemann yaps ve sembol

Triyan sembol

Triyaklarn ii yaps olduka karmak yar ileten dizilimine sahiptir. Be adet yar iletken katmanndan olumulardr. st ve alt katmanlarda bulunan N tipi maddeye P tipi madde nfuz ettirilmitir. Triyaklarn DC gerilim altnda almalarnn tristrn DC gerilim altnda almasndan hibir fark yoktur.Tristrn almas konusuna tekrar gz atnz. Triyaklarn AC gerilim altnda almas ise A2, A1 ve geyt terminallerine gelen gerilim iaretinin farkl olmas ve bu terminaller arasndaki potansiyel gerilim farkllklarnn oluma durumuna gre deiir.Triyaklarn farkl besleme be tetikleme gerilimleri altnda alma ekilleri de farkllk gsterir. Bu alma ekillerine MOD ya da alma blgesi ad verilir.

ekil 2.3 Triyak alma blgeleri

Mod I (+) : Triyan A2 ucu (+), A1 ucu (-),G ucu (+) gerilimle tetiklenir. Bu durumda A2den A1 e akm geii olur. Mod I (+) alma biimi tristrn almasnn aynsdr. Bu modda triyak tam iletimdedir.

15

Mod I (-) : Triyan A2 ucu (+), A1 ucu (-), G ucu (-) gerilimle tetiklenir. Bu durumda A2 den A1 e doru akm geii olur. Mod I (-) tipi almada Mod I (+)'ye oranla daha yksek tetikleme akm ve gerilimine ihtiya vardr. Mod III (+) : Triyan A2 ucu (-), A1 ucu (+), G ucu (+), gerilimle tetiklenir. Bu durumda A1den A2 ye doru akm geii olur. Mod III (+) modunda G ucuna uygulanan polarma akm Mod I (+)dan daha yksek olmaldr. nk bu durumda triyakn i direnci dier durumlara gre daha byktr. Mod III (-) : Triyan A2 ucu (-), A1 ucu (+), G ucu (-) gerilimle tetiklenir. . Bu durumda A1den A2 ye doru akm geii olur. Yukarda aklanan alma ekilleri iinde I (+) ve III (-) modlarnda alma ok iyi olup alak gl devrelerde tercih edilir. Bu modlarda tetiklenen triyan iletime gemesi iin G ucuna verilmesi gereken akmlar kktr. I (-) ve III (+) modlarnda altrlan triyaklarda tetikleme akm ile A1 - A2 arasndan geen akmlarn ynleri birbirine zttr. Bu da verimi drr. O nedenle pek kullanlmaz. zetlemek gerekirse triyaklar AC gerilim altnda alrken srekli geyt tetiklemesinine ihtiya duyar.Bunun nedeni alternaslar deitike A1 ve A2ye gelen gerilim iaretinin deimesidir. Alternatif gerilim alternaslarnn her deiiminde triyak farkl bir alma blgesinde olabilir.

2.3. Uygulama Devreleri

2.3.1. DC Uygulama Devresi

ekil 2.4 DC geyt gerilimi ile ACde alan ykn kontrol

S1 anahtar ak olduunda geyt tetiklemesi alamayan triyak yaltkandr. S1 anahtar kapatldnda G-A1 arasndan akan geyt akm tiriya tetikler.Bu tetikleme srd srece triyak AC gerilimin her iki alternansnn banda iletken olur. Bu durumda hem triyaktan hem de ykten bir akm geii olur. S1 anahtar aldnda ise ilk alternansn hemen sonunda triyak kesime gider ve ykn almas durur. DC g kaynann kutuplar ters evrildiinde de triyak ayn alma zelliini gsterir.

16

2.3.2. AC Uygulama Devresi

ekil 2.5: Dimmer devresi(lamba parlaklk kontrol devresi)

Devrede kullanlan pot ile Cnin dolma zaman ayarlanabilmektedir. Buna bal olarak da C'nin zerinde oluan gerilim sonucunda iletime geen diyak, triya srmektedir. Devrede potun diren deeri kltlrse, C daha hzl dolar, diyak abuk iletime geerek triya tetikler ve ykten yksek deerli akm geer. Potun deeri byltlrse C daha ge dolar, diyak gecikmeli olarak iletime geip triya ge tetikleyeceinden alcdan dk deerli akm geer.

2.3.3. Triyak Katalog Bilgileri

IH (Tutma Akm): Triyan iinden geen akm, IH deerinin altna dtnde triyak kesime gider. retici firmalar kataloglarnda, hibir yardmc eleman kullanlmadan triya kesimde tutan IH deerini belirtir. rnein tutma akm 10 mA olarak verilmise; bu triyak 10 mA'in altndaki hatta biraz daha stndeki IH deerlerinde kesimdedir. PGM (Maksimum Geyt G Harcamas): Bu deer geytteki maksimum ani g harcamasn belirtir. Genellikle geyt g harcamas (PG(AV)) olarak da belirtilir. VIT (Geyt Tetikleme Akm): Triyan belirtilen (verilen) bir anot gerilimi altnda ve belirtilen bir alma scaklnda tetiklenebilmesi iin izin verilen maksimum geyt akmdr. VGT (Geyt Tetikleme Gerilimi): retici kataloglarnda tetikleme gerilimi iin izin verilen maksimum geyt tetikleme gerilimi deeridir. Genellikle 25 0Clik bir ortam iin verilir. dv/dt (Kesimdeki alma Gerilimi Artnn Oran): Bir triyak iletimde deilken izin verilen maksimum anotlar aras gerilim art oran V/s cinsinden tanmlanr. Bu deer kataloglarda 100 0C iin verilir.

17

VDROM (AC'deki Kesim Tepe Gerilimi): Bu deer retici tarafndan belirlenen triyaa uygulanabilecek ters gerilimin maksimum deeridir. Bu deerin dnda uygulanabilecek herhangi bir gerilim triyaa zarar verebilir. Bu deer bazen tek bir palse gre verilebilir. ITSM (letim Durumundaki Ani Akm Deiimi): Bu deer, triyak iletim durumunda iken ierisinden akmasna izin verilen maksimum deiim akmdr. Bu zellik genellikle yarm veya tam sayklda 50 Hz veya 60 Hz iin verilir. retici kataloglarnda birtakm zel uygulamalar iin gerekli gerilim deerleri ve baz zel parametreler de vardr. Tetikleme akm ve gerilimi deerleri en nemli triyak parametreleridir.Bu deerler daha ok eleman scaklna baldr. Scaklkla birlikte deiebilir. Bunun iin devre dizaynnda dikkatli olunmaldr. Triyak uygulamalarnda geyt devresinin dizaynna dikkat edilmelidir. Dizaync triyan btn alma artlar altnda tetiklendiinden emin olmaldr.Yksek gl almalarda sy sabit deerlerde muhafaza etmek iin soutucular kullanlabilir.

ekil 2.6: Baz triyaklarn katalog bilgileri

2.3.4. Saglamlk Kontrol

Triyak da hem l aleti hem de basit bir devre ile kontrol edilebilir. Ancak l aleti ile yaplan kontrolde pil kullanldndan l aleti, triyakn yksek gerilimlerde doru alp alsmayaca konusunda tam bir fikir vermez. En iyi lm triyakn kullanm amacna uygun basit bir devre ile yaplabilir. l aleti ohmmetre konumunda x1 kademesine alnr. (En dk diren lme kademesi) Triyan Gate ve A1 ular her iki ynde de minimum diren (40-60 ohm) gstermelidir. Ayrica A2 ve Gate ulari ile A2 ve A1 ular her iki ynde de maximum (aik devre) diren gsteriyorsa triyak salamdr. rnek bir devre zerinden salamlk kontrol iin A1 ve A2 ularna birbirine seri balanan yk ve kaynaktan oluan devrenin iki ucu

18

balanr. Geyt ucuna tetikleme sinyali verildii srece kaynaktan beslenen ykn almas , tetikleme kesildiinde de durmas beklenir.

ekil 2.7: Triyak Salamlk Kontrol

19

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Karanlkta Otomatik Yanan Gece Lambas
1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz.

neriler
1.Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz.

2. Elemanlarn salamlk kontrollerini yapnz. 3. Devre emas zerine elemanlar yerletirerek ayak balantlarn kontrol ediniz ve board zerine yerleimlerini tasarlaynz.

20

4. Devreyi board zerine kurarak retmeninizin kontrolnde enerji 1. Breadboard veriniz. arzalarn kontrol ediniz. 2. Zil teli ve yan keski kullanrken elinizin zarar grmemesine dikkat ediniz. 3. Uygulama devresi yksek gerilim altnda almaktadr elektrik kazalarna dikkat ediniz.

5. Devre alnca LDR zerine bir plastik kalem kapa kapatarak sonular gzlemleyiniz. 6. Devrenin bask devresini yaparak evinizde kullanabilirsiniz. DC geyt gerilimi ile ACde alan ykn kontrol 1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz 1.Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz. 2. Elektrik kazalarna kar gerekli nlemleri alnz.

2. Devreyi delikli pertinaks zerine kurunuz. Yk yerine yksek gerilim altnda alan cihazlar balayarak S1 anahtar ile kontrol ediniz.

21

Dimmer Devresi (Lamba Parlaklk Kontrol Devresi) 1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz. 1.Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz. 2. Elektrik kazalarna kar gerekli nlemleri alnz.

2. Devreyi breadboard zerine kurarak pot ile lambann parlakln ayarlaynz.

22

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmlelere doru ya da yanl eklinde cevap veriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Triyaklar tristrlerden farkl olarak AC gerilimde almak zere tasarlanmlardr.(...) Triyaklarda zde iki adet anot ucu vardr.(...) Triyaklar negatif geyt tetiklemesinde de alr. (...) Triyaklarn e deer devresi birbirine ters balanm iki adet tristrdr. (...) Triyaklarn DC gerilimde almas tristrlerden farkldr.(...) Triyaklarn farkl besleme ve tetikleme gerilimleri altnda alma ekillerinde gzlenen farkllklara MOD denir.() Tiryaklar I (+) ve III (-) modlarnda altrmak daha uygundur.() Triyaklar I (-) ve III (+) modlarnda alrken geyt akm yk akmna tersdir.() Tiryak AC gerilimde alan elektronik anahtardr.() Tiyaklar katman yar iletkenden retilir.()

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

23

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Uygun ortam salandnda tetikleme elemanlar ile uygulamalar yapabileceksiniz

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Bir elektronik elemann tetiklenmesini salayacak ortam etkilerini aratrnz. nterneti ve fizik ders kitaplarn kaynak olarak kullanabilirsiniz.

3.TRSTR ve TRYAK TETKLEME ELEMANLARI

3.1. Diyak
3.1.1. Diyak Nedir?
Kutupsuz iki uca sahip olan ift ynl alabilen tetikleme diyodudur. Diyak ( DAC ) kelimesi Diode Alternative Current Switch kelimelerinin ba harflerinin birlemesi ile elde edilmitir. Endstriyel elektronik uygulamalarnda tiyaklarn tetiklenmesinde sklkla kullanlr. Gety ular kullanlmayan ve birbirine ters paralel bal iki tristr gibi veya geyt ucu olmayan triyak gibi dnlebilir. letime geme gerilimleri sabit olduu iin gerilim kontrol anahtar olarak da kullanlabilir.

ekil 3.1: Diyak

3.1.2. Yaps ve almas

Diyak silisyumdan yaplm iki ulu bir elemandr. para halinde dizilmi yar iletkenden olumutur ( PNP ). Diyotlara benzemekle beraber diyotlarn aksine iki ynl akm geirebilir. Diyaklar ateleme veya tetikleme gerilimi denen ve retici firma kataloglarnda belirtilen gerilim deerlerine kadar her iki ynde de yaltmdadr. Diyak ularna uygulanan ateleme geriliminin altndaki deerlerde sznt akmndan baka akm

24

geirmemektedir Bu srada ular arasndaki diren 100-500 K arasndadr. Ularndaki potansiyel fark ateleme gerilimine ulanca diyak iletken olur. almasn birbirine zt ve paralel balanm iki diyoda benzetebiliriz. Uygulanan gerilimin ynne gre diyotlardan biri iletimde olur bylece akm ak salanr. Yalnz diyotlarda iletime geme gerilimi 0,7V civarndayken diyakta bu deer 10V ile 80V arasnda deiir. Piyasadaki diyaklarn ekserisi 25- 40 V civarnda iletime gemektedir.

ekil 3.2 Diyan Yaps ve sembol

3.1.3: Salamlk Kontrol

Diyaklarn salamlk kontrol l aletinin en dk diren kademesinde yaplr. Krmz ve siyah ular diyan iki ucuna rastgele dedirilir. Sonra ular kendi aralarnda yer deitirilir. ki ynde de yksek diren gsterirlerse diyak salamdr.

3.1.4. Uygulama devreleri 3.1.3.1. Tristr Uygulama Devresi

Su deposu gibi sv depolama tanklarnda konulan svnn seviyesinin llmesi ve tanka konulacak svnn tamamas iin tama snr seviyesi kontrol gereklidir. ekil 3.3te verilen rnek devre ve su tank dzenei ile bu kontroller yaplabilir. Sv zerinde yzen bir madde zerine balanan mknats su tanknn yan yzeylerinin birine bir ray dzenei ile balanr. Ray dzenei zerinde mknats hareketli olmadr. Ray zerinde hareket eden mknats tam suyun yzeyinde duracaktr. ekil 3.3te verilen devre, su tanknn d yzeyine ve istenen su seviyesinde montaj edilir. teki mknats devre hizasna geldiinde devre iindeki dil kontak kapanacak ve uyar sistemi harekete geerek su seviyesinin istenen yere geldiini bildirecektir.

25

ekil 3.3: Ar su seviyesi kontrol devresi ve su tankna yerleimi

ekil 3.3te verilen devrede dil kontak kapandnda R1 ve pot zerinden dolan C1 kondansatrndeki gerilim 33V deerine ulanca diyak iletime geerek tristr tetikler ve parlaklk seviyesi pot ile ayarlanabilen lamba yanar.

3.1.4.2. Triyak Uygulama Devresi

ekil 3.4: Lambalarn Karlkl Karartma Devresi

ekil 3.2deki devre incelendiinde birbirine simetrik iki blmden olutuu grnr. Ateleme gerilimleri zde iki diyaktan hangisi daha nce iletime geerse o taraftaki lambann daha parlak yanmasn bekleriz. Diyaklar sren kondansatrlerin dolma sreleri devredeki P1 potunun konumu ile ayarlanabilir. Potun daha az diren gsteren tarafnda kalan kondansatr daha hzl dolacak ve bu kondansatre bal olan diyak daha abuk iletime geecektir. Bu devrede diyak triya tetiklemek iin kullanlmtr.

26

3.2. UJT
3.2.1. UJT Nedir?
Kontroll olarak akm tek ynde ileten zel bir transistor trdr. Unijunction (UJT) tek balantl transistr olarak adlandrlr. terminale sahip olan UJTler osilatr devrelerinde, ksa sreli zamanlayc ve tristr, triyak gibi elektronik anahtarlarn ksa sreli pals ile tetiklenmesinde kullanlr.

ekil 3.5: UJT

3.2.2. Yaps ve almas

ekil 3.6: UJTnin yaps, sembol ve e deer devresi

ekil 3.6da yaps verilen UJTler az katkl N tipi bir gvde ierisine ekme yntemi ile daldrlm bir P tipi maddeden olumutur. Tek PN birleimli bir yar iletken elemandr. P tipi maddenin bulunduu blme emiter ad verilen terminal balanmtr ve gvde ile bir diyot oluturmutur. N tipi maddenin her iki yannda beyz ad verilen terminaller bulunur ve bu terminaller gvde ile diren oluturacak ekilde balantldr. Emiter terminalinin bal olduu P tipi yar iletken B2 ad verilen terminale daha yakndr. Dier terminalin ad B1 dir.

27

almasn aklamak iin ekil 3.6da e deer devresi verilmitir. E deer devre sabit ve ayarlanabilen iki diren ve bir silisyum diyottan oluur. Emiter ve B1 ular arasnda diyodu doru ynde polarize eden ve diyodun iletime gemesini salayan bir gerilim yoksa (ya da Emiter akm yoksa) B2 ile B1 ular arasndaki diren 3K ile 12K arasnda yksek bir deerdir. Bu diren deeri e deerde verilen iki direncin toplamdr. Bu durum UJTnin yaltkan olduu durumdur. Eer UJTnin trne gre 0,3-07V bir gerilim emiter ve B1 ular arasnda diyodu doru ynde polarize edecek ekilde uygulanrsa, e deerde verilen RB1 ayarl direncinin deeri der ve UJTnin zerinden B2den B1 ynne doru bir akm kolaylkla akabilir.

3.2.3. Salamlk Kontrol

Ohmmetrenin negatif ucu UJT'nin emiter, pozitif ucu ise beyz terminaline balanrsa, ters polarma yaplm olur ve ok yksek bir diren deeri okunur. Bu durum tersine evrildiinde; yani emiter terminaline pozitif, beyz terminaline negatif bir polarma uygulandnda UJT'nin beyz-emiter eklemi doru polarma olur ve kk bir diren deeri grlr.UJT'nin beyzler aras direnci ise her iki ynde de birka bin ohm civarndadr. UJT'nin bu zellikleri analog bir ohmmetre yardm ile test edilebilir.

ekil 3.7 UJTnin salamlk kontrol

28

3.2.4. Uygulama Devreleri 3.2.4.1. Tristr Uygulama Devresi

ekil 3.8: UJT ile tristr tetikleme devresi

ekil 3.8de verilen devreyi iki blmde inceleyelim. Devrenin DC+12 V ile beslenen sol ksm UJT ile yaplm bir osilatrdr. Osilatrler belirlenen zaman aralklarnda tetikleme palsi reten devrelerdir. Devrede zaman sabitini ayarlamak iin C1 kondansatr ile P1 potu kullanlmtr. UJT ile yaplm osilatr devresi ile tristrn tetikleme as ( tetikleme skl) deitirilerek lambann parlakl kontrol edilebilir. Bu devrede DC bir gerilimle AC bir yknde kontrol salanmtr.

29

3.2.4.2. Triyak Uygulama Devresi

ekil 3.9: UJT ile triyak tetikleme devresi

ekil 3.9da verilen devrede frekans jeneratr ile UJT zerinden triyak tetiklemesi gsterilmitir. Devrede frekans jeneratrnn rettii frekansla oynayarak tiryakn tetikleme asn deitirebilir. Devre zerinde dikkat edilecek bir noktada UJTnin B2 terminalinin negatif alternansdan korunmasdr. Bu ilem iin 1N4007 diyot kullanlmtr.

3.3. PUT
3.3.1. PUT Nedir?
Programlanabilen Tek Balantl Transistr ksaca PUT (Programable Unijunction Transistr) olarak adlandrlr. Uygun geyt gerilimi aldnda tek ynl akm geiren bir tarnsistrdr. Programlanmann anlam: PUTun harici direnler vastasyla iletime geme voltajnn ayarlanabilmesidir. Osilatr develerinde ve tristr, triyak gibi elektronik anahtarlarn ksa sreli pals ile tetiklenmesinde kullanlr.

ekil 3.9: PUT

30

3.3.2. Yaps ve almas

ekil 3.11: PUT elemannn sembol, yaps ve programlanmas

ekil 3.11de yaps verilen PUT, drt yar iletken katmannn birleiminden olumutur. terminali vardr. Anot akm giri terminali katot k terminali ve geyt ise programlama terminalidir. N geytli bir tristr olarak dnlebilir. Anot ile geyt ular arasnda bir diyot gibi alr. ekil 3.11de verilen programlama devresini inceleyerek almasn anlatalm. PUT; anot - katot arasndaki voltajn ifade eden VA voltajnn, geyt-katot arasndaki voltajn ifade eden VG voltajndan 0.3 - 0.7 volt daha byk olduu durumlarda anot ile katot arasnda akm akmasna izin verir. Bu fark P-N ekleminin oluturduu yapsal diyotun iletime geme deeridir. Forml olarak ifade edilirse, iletim iin VA>VG + 0.7 olmaldr. emalarda da grld gibi, PUTun iletime geme durumu VG ve VK besleme voltaj ile R1 ve R2 deerine bal olarak, nceden belirlenebilir (programlanr). PUT iletimdeyken VA gerilimi VG nin altna derse anot ile geyt arasndaki diyot ters polarize olduu iin bu sefer PUT yaltm durumuna geer.

3.3.3. Salamlk Kontrol

PUT'un geyt ile katot terminalleri aras daima ok yksek bir diren deeri gsterir. nk ters polaritededir. Ohmmetre'nin pozitif ucu PUT'un anaodyna, negatif ucu ise katoduna uygulandnda PUT ak devre gsterir. Bu balant bozulmadan katot ucundan geyte de negatif bir polarma uygulanrsa (bir tel yardm ile) PUT tetiklenerek iletime geer ve kk bir diren deeri gsterir. Yukarda bahsedilen lmlerde istenen sonular elde edilmi ise PUT salamdr.
ekil 3.12: PUT salamlk kontrol

31

3.3.4. Uygulama Devreleri 3.3.4.1. Tristr Uygulama Devresi

ekil 3.13: PUT ile yaplan Zamanlayc

Zamanlayclar ykn istenilen sre sonra almasn salayan devrelerdir. ekil 3.13te verilen devre ile PUT ve tristrl bir zamanlayc yaplmtr. Devre PUT osilatr olarak alr. Tetikleme zamann C1 ve P1 ile ayarlanr. R4 ve C2 ile de tristrn tetiklenmesi iin geecek sre ayarlanabilir. S1 anahtar kapatld anda veya B butonuna basldnda PUTun anot gerilimi sfrdr. Bu balang konumunda PUT ve tristr yaltmdadr ve lamba snktr. PUT iletime getikten bir sre sonra tristr tetiklenir ve lamba yanar. Daha sonra PUTu kesime gtrmek iin B butonuna baslsa bile lamba yanmaya devam eder. Devrede tristr yerine triyak veya Bd 135 tipi bir transistr kullanlrsa B butonuna her basldnda zamanlayc tekrar alr.

3.3.4.2. Triyak Uygulama Devresi

ekil 3.12de verilen devre ile PUT kullanlarak yk kontrol yaplmtr. P1 potu ile BC 337 transistrnn iletimde ya da kesimde olmas salanabilir. BC 337 transistr iletimde olunca putun anot ucunun gerilimini sfrlamaktadr. PUTun geyt gerilimi her zaman 6 V olarak sabittir (zde R1 ve R2 direnleri ile gerilim blnmtr). Anot gerilimini 6 Vdan dk olduu durumlarda (taransistr iletimdeyken) PUT yaltmdadr ve triyak tetiklenmez ve yk almaz. BC 337 transistr kesimdeyken potun anot gerilimi yksek olacandan triyak tetiklenir ve ykn almas salanr.

32

ekil 3.14: PUT ile yaplan yk kontrol devresi

33

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Osilatr Devresi
1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz. 1. Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz.

neriler

2. Elemanlarn salamlk kontrollerini yapnz. 3. Devre emas zerine elemanlar yerletirerek ayak balantlarn kontrol ediniz ve board zerine yerleimlerini tasarlaynz.

34

4. Devreyi board zerine kurarak retmeninizin kontrolnde enerji veriniz. 2. Breadboard arzalarn kontrol ediniz. 3. Zil teli ve yan keski kullanrken elinizin zarar grmemesine dikkat ediniz. 4. Uygulama devresi yksek gerilim altnda almaktadr, elektrik kazalarna dikkat ediniz.

5. Devre alnca LED zerinde olan mann dzenini inceleyiniz. 6. Devrede 270K direncinin nne 100K deerinde bir potu seri balaynz. Deerini deitirerek devredeki deiimi gzlemleyiniz.

35

Dil Kontak ile Yk Kontrol(Diyak ile)

1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz.

1.Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz.

1. Zil teli ve yan keski kullanrken elinizin zarar grmemesine dikkat ediniz. 2. Devreyi breadboard zerine kurunuz. Dil kontak zerine mklats 2.Elektronik yaklatrnz.Devredeki deimeyi defterinize yaznz. devre 3. Pot ile oynayarak devredeki deimeyi defterinize yaznz. elemanlarnn salamlklarn 4. Elde ettiiniz sonular deerlendirerek bu devreyi kullanabileceiniz mutlaka kontrol ortamlar aratnz ve defterinize yaznz. ediniz.

Zaman Gecikme Devresi(PUT ile)

1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz.

2. B butonu ve S1 anahtarnn konumlarn deitirerek elde ettiiniz sonular defterinize yaznz. 3. R4 ve C2 etiketleri ile gsterilen elemanlarn deerlerini deitirerek devredeki alma farklln defterinize yaznz.

36

Lamba Karartma Devresi(Diyak ile)

1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz. Breadboard zerine kurunuz.

1. Zil teli ve yan keski kullanrken elinizin zarar grmemesine dikkat ediniz. 2. Potansiyometrenin konumunu deitirerek lambalarn parlaklk 2.Elektronik deerlerini defterinize bir tablo halinde yaznz. devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol PUT le Yk Kontrol Devresi ediniz. 1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz. Breadboard zerine kurunuz.

2. Pot ile oynayarak devredeki deiimi defterinize yazn. POTun hangi konumunda lambann yandn tespit ediniz.

37

UJT ile Yk Kontrol

1. Aada verilen devre emasndaki elemanlar temin ediniz. Breadboard zerine kurunuz. 1. Zil teli ve yan keski kullanrken elinizin zarar grmemesine dikkat ediniz. 2.Elektronik devre elemanlarnn salamlklarn mutlaka kontrol ediniz.

2. Pot ile oynayarak devredeki deiimi defterinize yaznz. Potun hangi konumunda lambann yandn tespit ediniz.

UJT ile Triyak Kontrol

1. Aada verilen devre emasndaki ediniz.Breadboard devreyi zerine kurunuz. elemanlar temin

2. Devredeki sinyal jenertrnn gerilim deerini ve frekans deerini adm adm artrarak devrenin almasnndaki deiimi defterinize tablo halinde raporlayn.

38

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A.OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmlelere doru ya da yanl eklinde cevap veriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Diyaklar diyotlar gibi kutuplu ulara sahiptir.(.) Diyak geyt ucu kullanlmayan ters bal iki tristr gibi alr.(.) Diyaklar retim srasnda belirlenen bir gerilim deerinde iletime geer.() Diyaklar tristr ve triyaklarn tetiklenmesinde kullanlabilir.() UJT bir tr transistr olup emiter , beyz ve kolektr ularna sahiptir.() UJT iki ynde de akm geirebilir.(.) UJTler N tipi bir gvde ierisine ekme yntemi ile daldrlm bir P tipi maddeden olumutur.(.) PUT drt yar iletken katmannn birleiminden olumutur.() PUTlar ularna balanan direnlerin deerine gre programlanabilir.(.) PUTlarn iletime geebilmesi iin geyt ile katot aras geriliminin anot ile katot aras geriliminden byk olmas gerekir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

39

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

PERFORMANS TEST (YETERLK LME)
Modl ile kazandnz yeterlii aadaki kriterlere gre deerlendiriniz. AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birinde rencide gzleyemediyseniz (0), Zayf nitelikli gzlediyseniz (1), Orta dzeyde gzlediyseniz (2), ve iyi nitelikte gzlediyseniz (3) rakamn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. 0 1 2 3 GZLENECEK DAVRANILAR (kt) (zayf) (orta) (iyi) Tristr nedir? Yaps ve almas Uygulama devreleri DC uygulama devresi AC uygulama devresi Triyak nedir? Yaps ve almas Uygulama devreleri DC uygulama devresi AC uygulama devresi Diyak nedir? Yaps ve almas Uygulama devreleri Tristr uygulama devresi Triyak uygulama devresi UJT nedir? Yaps ve almas Uygulama devreleri Tristr uygulama devresi Triyak uygulama devresi PUT nedir? Yaps ve almas Uygulama devreleri Tristr uygulama devresi Triyak uygulama devresi

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

40

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D Y Y D D Y Y D D

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D D D Y D D D D Y

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Y D D D Y Y D D D Y

41

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

www.silisyum.net www.mefa.com.tr www.e3tam.com www.doctronics.co.uk www.technologystudent.com www.transducerdirectory.info ZDEMR Ali, Endstriyel Elektronik, BirsenYaynevi, stanbul 2001. E.A.Parr, Endstriyel Kontrol El Kitab, Cilt 1,MEB Yaynevi, Ankara 1996. ETN Kadir, Endstriyel Elektronik, Birsen Yaynevi, stanbul 2002. PASTACI Halit, Elektrik ve Elektronik lmeleri, Birsen Yaynevi, stanbul 2001. NACAR Mahmut, Elektrik ve Elektronik lmeleri, Birsen Yaynevi, stanbul, 2000. KARABACAK Metin, Endstriyel Elektronik,

42

KAYNAKA KAYNAKA
Ayda MUTLU, Ders Notlar ZDEMR Ali, Endstriyel Elektronik, BirsenYaynevi, stanbul,2001. E.A.Parr, Endstriyel Kontrol El Kitab, Cilt 1,MEB Yaynevi, Ankara,1996. ETN Kadir, Endstriyel Elektronik, Birsen Yaynevi,stanbul,2002. PASTACI Halit, Elektrik ve Elektronik lmeleri, Birsen yaynevi,stanbul,2001. NACAR Mahmut, Elektrik ve Elektronik lmeleri, Birsen Yaynevi, stanbul, 2000. KARABACAK Metin, Endstriyel Elektronik,

43