tmmob makina mhendisleri odas

KAYNAK TEKNOLOJS
IV. ULUSAL KONGRES
bildiriler kitab

24 - 25 Ekim 2003 / Kocaeli

Yayn No

E/2003/339

tmmob makina mhendisleri odas

Smer Sok. 36/1-A 06440 Demirtepe / ANKARA Tel: (312) 231 31 59 Faks: (312) 231 31 65 e-posta: mmo@mmo.org.tr http://www.mmo.org.tr

Yayn No: E/2003/339 ISBN: 975-395-653-3

Bu yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn hibir blm deitirilemez. MMO'nun izni olmadan kitabn hibir blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz. Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.

Ekim 2003 / Ankara

Bask: zkan Matbaaclk (0312)229 59 74

L(JLJ

tmmob makina mhendisleri odas

KAYNAK TEKNOLOJS IV. ULUSAL KONGRES

24-25 EKM 2003 - KOCAEL

I. OTURUM

Oturum Bakan RG Serhat GRGN (MMO Kocaeli ube Bakan)

ONARIM KAYNAINDA HASAR ANALZNN NEM

Prof. Dr. Bar/as ERYREK, Prof. Dr. Adnan DKCOLU
TMakina Fakltesi Gmsuyu-stanbul

ZET
Bu almada, "Onarm Kayna"nda hasar analizinin nemi ve yeri vurgulanm ve Onarm Kaynana sistematik yaklam konusunda bilgi verilmitir. Bunlara ek olarak endstride kullanlabilecek formlar nerilmitir.

I. BAKIM-ONARIM KAYNAI Kaynak amacna gre; imalat kayna ve Bakm-Onanm kayna olarak 2 nemli snfa ayrlr. Bakm-Onanm kaynanda ok daha fazla bilinmeyen ve daha g artlar mevcuttur. 1.1. Bakm Kayna levini yapmakta olan paralara, hasar olumadan nce uygulanan kaynaktr. Belirli bir bakm programna gre yaplr. Ama, parann hasara uramadan ilevine devam etmesini salamaktr. 1.2. Onarm Kayna Bu tr kaynak, ilevini yapamaz hale gelen paralara uygulanr. Hasar olutuktan sonra yaplr. Beklenmedik bir anda gerekletirilir. Ama, sz konusu paray hasara uradktan sonra onararak yeniden ilevine kavuturmaktr. Onarm kayna deiik nedenle gerekletirilir: i - Kaynak hatalarnn onarm. ii - Hasara uram paralarn onarm iii - Anm paralarn onarm. Onarm kaynana balanlmadan nce " onarm analizi" gerekir. Onarm analizi iki aamada gerekletirilir. Birinci aama, onarm gerektiren parann zelliklerini tanmaya ve hasara neden olan hatann ne olduunu ortaya karmaya yneliktir. Bu faaliyete "Hasar Analizi" ad verilir. Bu aamada rnei Ek 1 'de grlen bir "Hasar Analizi Raporu" doldurulur. 1.2.1. Hasar ve Hasar Analizi nedir? Nasl yaplr? Hasar (failure) bir rnn ilevindeki baarszldr. Bir rnde "hasar" rnn "an zorlanmas (overloading)" sonucunda meydana gelir. An zorlanma, rnn tayabilecei zorlanmaya teknolojik hatalar (defects) 1

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi nedeniyle ortaya kan zorlanmann da eklenmesiyle oluur. rn, tasanm, imalat, montaj ve iletme evrelerinden geilerek kullanma sokulur (ekil 1.1.). I TASARIM 1 -> 1 MALAT | - | MONTAJ ~| -> | RN |

ekil 1.1. rn Evreleri

Bu nedenle, hasar bu evrelerden birinde yaplan bir veya birka teknolojik hata nedeniyle ortaya kar ve hasarn knlma, yorulma, srnme, korozyon, anma, skma, geveme, grltl alma gibi hasar trlerinden (failure mode) biriyle veya birkayla meydana gelmesi sonucunu dourur. ekil I.2.'de hasar yollarn gsteren "Hasar Ak Diyagram" verilmitir.

| YANL | (An ykleme-zorlanma)

| DORU |

[StSTEM|
|BAARSZ|

|BAARSZ|

HASAR I

HASAR |

KULLANICI '.SORUMLU:

SSTEM

BAARISIZ

BAARISIZ

BAARI

|HASAR |

HASAR I

SORUMLU:

KULLANICI

SSTEM

ngrlen mre kadar alna

ekil 1.2. Hasar Ak Diyagram

Hasar analizinin (failure analysis) amac hasara uram rn zerinde ve bu rnn geirdii safhalar zerinde geriye doru (retim evrelerinin tersine doru) aratrma yaparak (ekil 1.3.) hasarn trn (failure mode), hasara neden olan teknolojik hatann cinsini ve dolaysyla da teknolojik hatann hangi evrede olutuunu ortaya karmak ve gelecekteki tasanm ve retim faaliyetlerinde bu hatann oluumunu nleyici tedbirleri nermektir.

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

HASAR YOLU

Teknolojik hata

An zorlama

rn

HASAR

HASAR ANALZ YOLU

ekil 1.3. Hasar Yolu ve Hasar Analiz Yolu

Teknolojik hatalar iki genel snfa ayrlabilirler: A) letmeye bal teknolojik hatalar: An ykleme ve yanl bakm. B) rne bal teknolojik hatalar: rnn geirdii evrelerden (ekil 1.1.) birinde veya birkanda yaplan hatalardr. B1 - Tasarm evresinde aada verilen her admda hata yaplabilir.: a) Sistemin alma koullarnn saptanmas: a 1) alma ortamyla ilgili bilgiler (korozyon, scaklk) a2) Yklemeyle ilgili bilgiler (mekanik, sl, zamanla deiim, iddeti, ykleme ekli) b) ekil seimi, malzeme ve imalat yntemi seimi c) Mukavemet hesaplan ve boyut seimi B2- malatta kullanlan malzeme iinde hata olabilecei gibi imalatn her evresinde (ekil 1.4.) hata yaplabilir. B3- Montaj: rnlerin alt sistemleri, alt sistemlerin de ana sistemi oluturmas faaliyetleri. Sk rastlanan hatalar unlardr: a) Eksen kaklklar b) Somunlann uygun torkta ve niform biimde sklmamas c) Kaynak hatalar

Malzeme malat Yntemleri

pik, hurda yanmamul (profil.sajfon civata,elektrod)
DKM PV TOZ METALRJS KAYNAK ISIL LEMLER YZEY LEMLER

RN
(Teknik resimdeki para)

ekil 1.4. Malzemenin rn Haline Dntrlmesinde Kullanlan malat Yntemleri.

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Sonu olarak hatalar (defects) rnn tasanm, imalat, montaj ve kullanm evrelerinin birinde veya birkanda oluur ve bu hatalar rne ya zarar verir (damage) yani maksimum yk tama kapasitesini giderek azaltr (bu durumda bakm kayna yaplr). Ya da hasar trlerinden (failure modes) biriyle rn kullanlmaz hale getirir (burada onanm kayna yaplr). Sonu olarak, hasar analizi, hasam nedenini ortaya kanp gelecekte tekrann nlemeye ynelik tedbirleri alan olumlu bir faaliyettir. Yukarda aklanan Teknoloj ik Hata 'lann zellikleri farkldr ve bu nedenle hasara uram kaynakl bir yapnn onanm plann etkiler. rnein, Tasanm srasnda yaplan bir hata nedeniyle hasara urayan bir para kaynakla onanlarak orijinal durumuna benzer hale getirilse bile, tasanm srasnda yaplan hatann etkisi nedeniyle servis srasnda yemden hasara urayacaktr. Bu nedenle byle bir parann kaynakl onanmmdan hi bir yarar salanmaz! Parann imalatnda kullanlan malzeme iinde balangta hatalar mevcutsa para serviste iken bu hatalardan gejien hasarlar meydana gelir. Byle bir durumda kaynakla onanm malzeme iindeki hatalann tmn ortadan kaldramayaca iin bu hatalar parann almas srasnda potansiyel tehlike noktalan olarak kalrlar. Byle bir paray onararak kullanmann riski ok yksektir. Bu nedenle hata iermeyen malzemeden yeni para kullanmak gerekir. malat, montaj ve iletme hatalanna da benzer rnekler vermek mmkndr. Bu nedenle, kaynakla onanm karannn doru bir ekilde verilebilmesi iin parada oluan hasann hangi TEKNOLOJK HATA'dan kaynaklandnn bilinmesi gerekir. Teknolojik hatann ne olduunu tesbit iin "HASARIN ORJN"nin yani hasara neden olan veya hasan balatan blgenin bulunmas gerekir. Benzer hasarlar nlemek iin eleman daha iyi bir ekilde tasarlanabilir mi; u anda almakta olan benzer elemanlarda da hasar oluma olasl var mdr; bunlann hasanm engellenmek iin ne yaplabilir gibi sorulann cevaplannn aranmas gerekir.

1.2.2. Kaynakl Onanma Karar Verme lk aamada, kaynakl onanma karar verilmise, ikinci aamada onanm kaynanda alnmas gerekli tedbirler sralanr. Bu faaliyete "Onanm Planlamas" ad verilir. Bu ama iin kullanlan "Kaynakl onanm planlama" formu Ek 2'de rnek olarak verilmitir. Onanm kayna ilemine esas olacak bu formun doldurulmas srasnda esas metalin kaynak kabiliyetinden balayp, kaynan tavlanmasna kadar giden bir dizi konu zerinde allr. ekil I.5'de her iki aama onanm analizi ak diyagramnda gsterilmitir. Bundan sonra kaynakl onanma geilir. Kaynakl onanm ak diyagram ise ekil 1.6'da verilmitir.

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Kaynakla Onarm Gereinin Belirlenmesi

^--Teknolojik Hatann ^ H ^ n s i Belirlendi m i ? ^

Hasar Analizi Raporu Hazrla

Paray Deitir

Esas Metalin Kaynak Kabiliyetini Tayin Et

Kaynak Yntemini Tayin Et

Uygun Dolgu Metalini Tayin Et

CeKrne tfe Oistorsiybn^ " Kabul Edilebilir Dz

Problemin zm

Kaynakl onarm Planlama Formunu hazrla

ekil 1.5. "Onarm Analizi" Ak Diyagram [2]

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Onarm ilemine Bala

nak ehlivet mi?

Daha Fazla Bilgi ve Pratik (Eitim) Sala

Hasarl Blgenin Hazrlanmas

Onarm Tamir lemi

Muayene

Problemin Belirlenmesi, Ortaya karlmas

ekil 1.6. "Kaynakl Onarm " Ak Diyagram [2].

KAYNAKA

1. 2. 3.

Eryrek B., 1993, Hasar Analizi, Birsen Yaynevi, stanbul Welding Handbook, 1996 Eighth Edition, Volume 3, Materials and Applications - Part 1 Eryrek B., 1996, As Kaynak Seminer Notlan, stanbul

EK HASAR ANALZ RAPORU FORMU DOLDURANIN: FRMA ADI: PARA ADI: 1-PARA TANIMI
Parann fonksiyonu (levi): Parann imalat yntemi ve uygulanan sl ilemler: D Dkm D Dvme D Kaynakl malat D Isl lemli Para malzemesi / Kimyasal analiz deerleri ve Malzeme ad:

Ad Soyad: mzas:

Si

Mn

Cr

Ni

Mo

Fe

Co

Nta/Ti

Cu

Sn

Zn

Al

2 - H A S A R ANALZ
Para hasar grene kadar geen alma sresi Benzer koullarda alan dier benzer paralarda hasar : D Var D Yok D Hayr

Para hasar ncesi bakm veya onarm grd m? D Evet Cevabnz "evet" ise bakm ve onarmn cinsini aklaynz Hatann paradaki yeri (gerekirse arka sayfada ekille aklaynz) :

Hatann paradaki yerinin belirlenmesi iin seilen muayene yntemi: D Gzle D Sv Penetran D Manyetik Toz D Radyografi D Ultrason Hasar tipi : D atlama D Krlma D Yorulma D Korozyon D Anma

Teknolojik hatann olutuu evre: D Tasarm D Malzeme D malat D Montaj D letme D Dier Teknolojik hatann cinsi:

3 -ONARIM HAZIRLIK PLANI

Para olduu gibi kullanlmal m ? Cevabnz "Hayr" ise devam ediniz. Para onarlmal m? Para yenisi ile deitirilmeli mi ? D Evet D Hayr

D Evet D Evet

D Hayr D Hayr a) Para maliyeti: b) Onarm maliyeti:

Para maliyeti ile onarm maliyetinin karlatrlmas:

Kaynak onarm alanna ulaabilir mi? D Evet

D Hayr D Hayr

retici tarafndan belirtilen bakm ve onarmla ilgili zel talimatnameler ve standartlar var m? D Evet Cevabnz "evet" ise talimatname ve standartlarla ilgili aklama yapnz.

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

EK 2 KAYNAKLI ONARIM PLANLAMA FORMU FORMU DOLDURANIN Ad ve Soyad: mzas: Para Ad:
1 - Esas metalin kaynak kabiliyeti (Cevabnz "kt" ise alnacak tedbirleri aklaynz) D yi Kt

ONAYLAYANIN Ad ve Soyad: mzas:

2 - Kullanlacak kaynak yntemi

DTIG DMIG/MAG D EA1

D Metal toz pskrtme D Dier

3 - Onarm ekli, boyutlar ve yeri (Gerekirse arka sayfada ekille aklaynz)

4 - Dolgu metalinin cinsi ve boyutlar

5 - Koruyucu gaz cinsi

6 - Kaynak parametreleri Akm (Amper) Gerilim (Volt) Doru Akm (+) kutup

Doru Akm Alternatif (-) kutup Akm

7 - Kaynak ncesi malzeme kaldrma (ileme) yntemleri

rtl elektrodla ark kayna

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

9 - Kaynakl onarmdan nceki ve onarm sonras temizlik

10 - Distorsiyonu engelleme teknikleri

11 - ekmeyi en aza indirme teknikleri

1 2 - n tavlama Yok Var

C13 - Kaynak sonras sl ilem Yok Var

(dak) 1

C
14-Onarm sonras muayene:

(dak) 1

Gzle SvPenetran Manyetik Toz Radyografi Ultrason

ONARIM EKL, BOYUT VE YERN PARA ZERNDE GSTERNZ

10

Kaynak Teknolojisi W. Ulusal Kongresi

ZGEM

Prof. Dr. Barlas ERYREK 1969 ylnda .T. Makina Fakltesinden Makine Yksek Mhendisi olarak mezun oldu ve 1972 ylnda .T. 'ye asistan olarak girdi. 1976 ylnda "Elektrik Diren Nokta Kayna" konulu teziyle doktor unvan ald. 1978-1980 yllan arasnda Londra Imperial College'de "Knlma" konusunda aratrmalar yapt. 1982'de Doent, 1989'da Profesr unvan ald. .T.'de ve eitli niversitelerde, Malzeme, mal Usv Heri, Kaynak, Knlma ve Hasar Analizi konulannda dersler ve endstride sl ilemler, knlma ve kaynak konulannda konferans ve seminerler verdi. 40'a yakn makale ve bildirisi ve eitli konularda alt kitab bulunan Prof. Dr. . Barlas ERYREK halen .T.. Makina Fakltesi Makina Malzemesi ve malat Teknolojisi Anabilim Dal Bakan ve .T.. Makine malat Bilim ve Teknolojisi Uygulama Aratrma Merkezi mdrdr.

Prof. Dr. Adnan DKCOLU 1954 doumlu, 1977 Lisans T; 1979 Lisansst YT; 1986 Doktora T; 1990 Doent ve 1995 ylndan bu yana da Prof. olarak T Makina Fakltesi, Makina Malzemesi ve malat teknolojisi ABD deki grevine devam etmektedir. mal Usulleri, Malzeme Bilimi, Kaynak Metalrjisi gibi lisans ve lisans st dersler vermekte, mal Usulleri ile ilgili meslektalanyla ortak yazlm kitab, ders notlan ve almakta olduu alanla ilgili ok sayda makaleleri bulunmaktadr.

11

OSTENTK PASLANMAZ ELK BR DRSEKTE KOROZYON HASARININ NCELENMES

Ara. Gr. Murat BAYDOAN, Prof. Dr. M. Kelam EEN ve Prof. Dr. Hseyin MENOLU
stanbul Teknik niversitesi Metalrji ve Malzeme Mhendislii Blm 34469 Mas/ak - stanbul

ZET
Bu almada petrol iletim hatlarnda kullanlan ve paslanmaz elikten retilen bir dirsekte meydana gelen korozyon hasan incelenmitir. letim borularna kaynakla birletirilen dirsekteki korozyon hasan, genellikle kaynak blgesinde younlamtr. Sz konusu dirsek, kimyasal analiz, mikrosertlik, metalografi gibi yntemlerle incelenmi ve dirsekteki hasarn hatal malzeme seiminden kaynakland sonucuna vanlmtr.

I. GR
Paslanmaz elikler, geni bir scaklk aralnda, atmosfer koullarnn yan sra pek ok korozif ortama kar da direnli olmalar nedeniyle, yksek alaml elikler iinde nemli bir yere sahiptir. Paslanmaz elikler, mikroyaplanna gre, martensitik, ferritik, ostenitik, kelme sertlemesi uygulanm ve dubleks olmak zere be temel gruba aynlabilir (Metals Handbook, 1985). Ostenitik paslanmaz elikler, ostenitin oda scaklnda kararl olmasn salayan alam elementleri ieririler. Bu eliklerde krom oran % 16'dan, krom, nikel ve manganezin toplam oran ise % 24'den yksektir. Osteniti kararl yapan alam elementleri.arasnda, en nemlisi nikel olmak zere, manganez, karbon ve azot saylabilir. Krom, nikel, molibden, azot, titanyum ve kolombiyum, ostenitik paslanmaz eliklere, korozyon direnci, oksidasyon direnci ve yksek scaklk mukavemeti salamaktadr. Kimyasal bileimlerindeki alam elementlerine gre ostenitik paslanmaz eliklerin eitli trleri bulunmaktadr. Kimyasal bileiminde azot ieren elikler N harfi ile gsterilir ve azot ilavesi eliin dier mekanik ve korozyon zelliklerini drmeden, oda scakl ve yksek scaklk mukavemetini arttnr (Shankar ve dierleri, 2003). Ostenitik paslanmaz eliklerin baz trlerinde yksek scaklk mukavemeti iin karbon oran belirli bir aralkta kontrol edilir. Yksek oranda karbon ieren trler H harfi ile dk karbonlu trler ise L harfi ile gsterilmektedir. Karbonun yksek scaklk mukavemetinin gelimesine katks vardr, ancak ayn zamanda kromla kimyasal bileik oluturarak (rnein krom karbr) korozyon direncinin azalmasna da neden olur. Ostenitik paslanmaz eliin karbon oran arttka, scaklk etkisi ile oluan karbr miktan artar. Pek ok durumda, yaklak % 0.08'e kadar karbon, korozyon direnci iin zararl deildir. Daha yksek karbon seviyelerinde, karbr kelmesi hzl bir ekilde artar. Bu nedenle, kaynak edilmi halde ve iddetli korozyon koullarnda alacak rnlerin, dk karbonlu paslanmaz elikten retilmesi tercih edilir. lenebilirlik fosfor ya da kkrt orannn artmas ya da 303 Se kalite paslanmaz elikte olduu gibi bileime selenyum ilavesiyle ile sl diren ise 302B trnde olduu gibi silisyum ilavesi ile salanmaktadr. 13

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Ostenitik paslanmaz elikler yksek elektriksel dirence sahip olmalar nedeniyle, dk s giriiyle kaynak edilebilir ve dk sl iletkenlii sayesinde s, kaynak blgesinde tutularak iyi nfuziyet ve birleme salanr. Ostenitik paslanmaz eliklerin kaynanda planlanmas gereken en nemli metalurjik faktr, yksek scaklklarda tane snrlarnda karbr kelmesine kar duyarllktr (Metals Handbook, 1985). Ostenitik paslanmaz eliklerde kaynak metalinde keltiler, dferrit, ofaz ve Mj3C6 karbrleridir. Ayrca daha dk miktarda M6C karbrleri de bulunabilir, a-faz esas olarak bir dizi krom ve molibdence zengin keltileri tanmlamada kullanlr. Bu fazlar, kaynak metalinden dorudan kelebilse de, ounlukla molibden ieren ostenitik paslanmaz eliklerde (5-ferritten olumaktadr. Tane snrlarnda srekli bir a eklinde oluan a-faz, ostenitik paslanmaz eliklerin, tokluk, sneklik ve korozyon direncini drmektedir. Tane snrlarnda sz konusu kelti fazlan olutuunda, tane snrna yakn blgeler krom ve/veya molibdence fakirleir ve alam, oksitleyici ve klor ieren ortamlarda korozyona kar olduka duyarl hale gelir (Metals Handbook, 1987). Ostenitik paslanmaz eliklerde kaynak ilemi etkisi ile ortaya kan korozyon,.sorunlan, kelti oluumu ve segregasyondan kaynaklanmaktadr. Oksitleyici ortamlarda, alam elementi bakmndan fakirlemi blgelerde, ostenit tercihli oyuklanma korozyonuna urar. Bu hasar, kaynak blgesindeki dendritler aras mikrosegregasyonun sonucu olarak meydana gelir ve kaynak metalindeki keltilerden bamszdr. ounlukla dolgu metalinin kullanlmad gaz tungsten ark kaynanda, % 4-6 orannda molibden ieren alamlarda, ana metalle ayn bileime sahip bir dolgu metali kullanldnda ve kaynak srasndaki yksek snn yzeye paralel dendritler ieren kaba bir mikroyap oluturduunda tercihli oyuklanma meydana gelir. Bu sorun uygun alaml bir dolgu metali kullanmyla zlebilir. Dier taraftan uygun dolgu metali kullanldnda dahi, kaynak metalinin karmam blgelerinde tercihli oyuklanma meydana gelebilir (Metals Handbook, 1987). Standart ostenitik paslanmaz elikler arasndaki bileim farkll servis koullarndaki kaynak kabiliyetini ve performans etkiler. rnein, 304 ve 304L kalite paslanmaz eliklerin karbon ierikleri farkldr ve bu farkllk kaynak srasndaki stma ve soutma ilemleri srasnda snn tesiri altndaki blgede kelen karbr miktarnn farkl olmasna yol aar. 316 ve 316L kaliteler molibden iermektedir ve molibden paslanmaz eliin deniz suyundaki oyuklanma direncini ok byk lde artrr. Paslanmaz eliklerde % 2-4 molibden ieren trler oyuklanma korozyonuna kar en yksek direnci gsteren ostenitik paslanmaz eliklerdir (Metals Handbook, 1985). Bu almada, bir petrol tesislerinde borularn birletirilmesinde kullanlan bir balant parasnda (dirsek) meydana gelen korozyon hasarnn (ekil 1) incelenmesi, hasarn nedenlerinin irdelenmesi ve zm nerilerinin gelitirilmesi amalanmtr.

j .

j t.

, /

t.

2. NCELEMELER Dirsekte meydana gelen hasar mekanizmasn belirlemek amacyla, kimyasal analiz ve sertlik lmlerinin yan sra makroskobik ve mikroskobik incelemeler yaplmtr. Sertlik lm, parlatlm ve dalanm metalografik numuneler zerinde, 1 kg yk ve Vickers u kullanlarak mikrosertlik cihaznda yaplmtr.

3. SONULAR ve RDELEME
Dirsekte yaplan kimyasal analiz sonulan Tablo 1 'de verilmitir. Bileim asndan dirsein 304L kalite paslanmaz elikten imal edilmi olduu anlalmtr. 14

f.

Kaynak Teknolojisi IV Ulusal Kongresi

Tablo 1. Hasarl Dirsein Kimyasal Analizi.

Element Karbon. Manganez Silisyum Fosfor Kkrt Krom Nikel

Bileim, % 0.01 1.69 0.67 0.02 0.02 17.9 10.2

Yaplan makroskobik incelemelerde dirsein i yzeylerinde ve kaynak blgesi yaknlarnda oyuklanma eklinde (ekil 1) youn hasar blgeleri grlmtr. ekil 2'de, metalografik numunelerdeki oyuklarn kesiti verilmitir. Sz konusu oyuklar yzeye paralel yarklar eklinde derinlie ilerleyen oyuklanmalar eklinde (ekil 2a), ya da yzeyden merkeze doru belirli bir (ekil 2b) gelimitir. ekil 3 ise kaynak metali ile ana metal

arayzeyde balam ve ana metale doru ilerlemi atlak grnmndeki korozyon hasarna aittir. Kaynak blgesinde (A) gzlenebilir bir korozyon hasan bulunmazken, korozyon arayzeyden ana metale (B) doru ilerlemitir.

(a)

(b)

ekil 1. Kaynakl Dirsein Yzeyinde Kaynak Blgesinde Grlen Hasar Blgeleri.

200
(a) (b)

ekil 2. ncelenen rneklerde Bulunan Oyuklarn Kesitlerinin Optik Mikroskop Grnts.

15

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

ekil 3. Kaynak Blgesi ve Ana Metal Arayzeyinde Korozyon Hasarnn Geliimi.

ekil 4, dirsein kaynak metali ile ana metal blgesine ait mikroyapsn gstermektedir. Kaynak metali dendritik mikroyapya sahiptir. .ekil 4'deki kaynak blgesi, ITAB ve ana metal blgelerinden alnan mikrosertlik lmleri Tablo 3'de verilmitir. Bu blgeler arasnda sertlik asndan nemli bir farkllk mevcut deildir.

ekil 4. Dalanm Haldeki Dirsein Kaynak Blgesi ve Ana Metal Blgelerinin Optik Mikroskop Grnm.

Tablo 3.Hasarl Dirsein Farkl Blgelerinin Sertlii.

Konum Kaynak blgesi ITAB Ana metal

HV1

185 190 190

Aynca, gerek ana metal ve gerekse kaynak metalinde EDS (Energy Dispersive Spectroscopy) analizi yaplm olup, sonular Tablo 2'de verilmitir. Ana metal, % 1.25 molibden ieren kaynak blgesinin aksine molibden iermemekte, krom ve nikel oranlan ise, kaynak blgesi ve ana metal iin yaklak ayn deerlerdedir. Aynca EDS analizleriyle belirlenen krom ve nikel oranlan, 304L kalite paslanmaz eliin bileim arahklann salamaktadr.

16

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Tablo 2. Hasarl Dirsein EDS Analiz Sonulan.

Element Krom Nikel Molibden

Kaynak metali 19.39 10.73 1.25

Ana metal 19.20 9.55

4. DEERLENDRME
Paslanmaz eliklerin kaynak blgesinde ortaya kan korozyonun temel mekanizmalarndan biri kaynak ss etkisi ile kromca zengin karbrlerin olumas ve bunun sonucu olarak karbrlere yakn blgelerin alam elementi bakmndan fakirlemesidir. Szkonusu blgelerin tercihli korozyonu, tm bir tanenin dmesi eklinde ortaya kabilecei gibi belirli blgelerde oyuklarma eklinde de olabilir. Korozyon morfolojisi, tane snrlarna kelen bileiklerin morfoloji ve dalmna baldr. Paslanmaz eliklerde molibden ieriinin artmas ile oyuklarma ve korozyon direnci artmaktadr. (Metals Handbook, 1987). Yaplan incelemeler kapsamnda elde edilen bulgular sonucu, dirsekte gzlenen youn oyuklarma hasarnn yanl malzeme seiminden kaynakland dnlmektedir. Kimyasal bileiminde % 2-4 orannda molibden ieren 316L kalite paslanmaz elik, ayn alma koullarnda, 304L kalite paslanmaz elie gre daha yksek oyuklarma direncine sahiptir. te yandan, kaynakl paslanmaz elik balantlarda, oyuklarma direnci, nerilen dolgu malzemesi kullanlsa dahi kaynak srasnda zellikle kaynak blgesine s giriinin artmasyla artar. Bu nedenle doru dolgu malzemesinin (genellikle kaynak edilecek metale gre daha yksek alaml olmas tercih edilir) kullanlmasnn yan sra, kaynak parametrelerinin kontrol edilerek, kaynak srasnda s giriinin mmkn olduunca dk seviyede tutulmas, korozyonla ilgili hasarlarn azaltlmasn salamaktadr.

5. GENEL SONULAR
Paslanmaz elikten retilen ve petrol borularnn kaynakla birletirilmesinde kullanlan bir dirsekte meydana gelen korozyon hasar yanl malzeme seiminden kaynaklanmtr. ncelenen dirsek bileiminde molibden iermeyen 304L kalite ostenitik paslanmaz elikten retilmitir. Standartlara gre bileiminde % 2-3 molibden bulunan 316L kalite paslanmaz elik bu uygulama iin daha uygun malzemedir.

6. KAYNAKA
1. Metals Handbook, 1985. Desk Edition, ASM International, Ohio. 2. Metals Handbook, 1987. Corrosion, Vol. 13. 9th. Edition, ASM International, Ohio. 3. Shankar, V., Gill, T.P.S., Mannan, S.L., Sundaresan, S., 2003. Effect ofnitrogen addition on microstructure and fusion zone cracking in type 316L stainless steel weld metals, Materials Science and Engineering A, A343, 1-2, 170-181. 17

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi ZGEM f.

Ara.Gr. Murat BAYDOAN 1972 ylnda Nide'de dodu. 1992'de .T. Sakarya Mhendislik Fakltesi Metalrji Mhendislii Blm'nden mezun oldu. .T. Fen Bilimleri Enstits'nden 1996 ylnda Yksek Lisans derecesi ald. Ayn kurumda srdrd "T6 ve RRA sl ilemi uygulanan 2014 ve 7075 kalite alminyum alamlarnn mekanik ve korozyon zelliklerinin incelenmesi" konulu doktora almasn 2003'de tamamlad. 1994-1997 yllan arasnda stanbul niversitesi Metalrji Mhendislii Blm'nde, 1997 ylndan bu yana da .T. Metalrji ve Malzeme Mhendislii Blm'nde Aratrma Grevlisi olarak almaktadr. Mhendislik Malzemelerinin yorulma, anma ve korozyon zellikleriyle ilgili alan Murat BAYDOAN'n 5 uluslar aras makale ile 13 ulusal ve uluslar aras bildiri olmak zere 18 yayn bulunmaktadr. j

Prof. Dr. M. Kelami EEN 1953 Artvin Arhavi'de dodu. 1971 ylnda T Maden Fakltesi, Metalurj i Mhendislii Blm'nde balad lisans eitimini 1975 ylnda tamamlad. Daha sonra TBTAK burslusu olarak .T. Maden Fakltesi, Metalrji Mhendislii Blm, Malzeme Bilim Dalnda 1977 ylnda Yksek Lisans ve retim Metalrjisi Bilim Dalnda 1986 ylnda Doktora renimini tamamlad. 1988/89 yllarnda H a y Almanya'da Aachen Teknik niversitesinde almalar yapt. 1995 ylnda Doent, 2003 ylnda Profesr unvan alan Kelami EEN'in, pirometalurji, demir-elik metalrjisi, metalurjik hammaddelerin karakterizasyonu, hazrlanmas, nilemleri, deerlendirilmesi, metalrji kinetii ve malzemelerin karakterizasyonu konularnda yaynlanm almalan ile Metalurjik Srelerin kinetii adl bir de kitab bulunmaktadr. Halen .T. Kimya-Metalurji Fakltesi'nde Dekan Yardmcs olarak grev yapan Prof. Dr. Kelami EEN evli ve iki ocukludur. j

Prof. Dr. Hseyin CMENOLU 1959 ylnda Karadeniz Ereli'de dodu. Orta retimini Karadeniz Ereli TED zel Lisesi'nde tamamladktan sonra 1981 ylnda DMMA'nden Makine Mhendisi olarak mezun oldu. T Fen Bilimleri Enstits Metalrji Mhendislii Ana Bilim Dal, Malzeme Programndan 1984 ylnda Yksek Lisans, 1989 ylnda da Doktora derecelerini ald. Malzeme Bilimi alannda 1991 ylnda Doent, 1997 ylnda da Profesr oldu. Halen T Metalrji ve Malzeme Mhendislii Blm'nde retim yesi olarak grev yapmakta olan Prof. Dr. Hseyin MENOLU'nun ulusal ve uluslar aras alanda 80'in zerinde bilimsel yayn ile Malzemelerin Mekanik Davranlan ve Plastik ekil Verme lkeleri konularnda 2 kitab bulunmaktadr. Prof. Dr. Hseyin CMENOLU evli ve 1 ocukludur.

I.

18

GEM SALARINA UYGULANAN KAYNAKLI BALANTILARIN MEKANK ZELLKLERNN NCELENMES

Turgut AY, Uur ZSARA ve Safim ASLANLAR Sakarya niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi,Sakarya

ZET Bir gemi yzen bir tesis veya fabrika olarak dnlebilir. Dolaysyla, gemi inaatnda kullanlan malzemeler akla gelebilen malzemelerin tmn kapsayabilir. Genel olarak ticaret gemilerinin ana malzemesi eliktir. Konstrksiyon arlnn nem kazand gemilerde alminyum veya elyaf takviyeli plastik kullanlr. Gemi inaatnda kullanlan malzemelerin teknik zelliklerinden bahsettiimizde gemi zerine gelecek ekme, basma ve kesme gerilmelerini karlayabilme zellii, sertlii, sneklii, krlganl, yorulmaya dayanm, younluu ile yanma mukavemeti gibi zellikler anlalmaldr Gemi inaatnda genelde kullanlan elik; fiyat, zellik ve bulunabilirlik ynnden uygun olan "yumuak elik" malzemedir. Souk ve scak ekil vermeye ve kaynaa uygun olan bu malzemenin ileme scaklklarnda mekanik zelliklerinde nemli bir deime gzlenmez. Ancak ok dk scaklklarda darbe sertliini kaybeder, krlganlk kazanr ve yapda krlganlk zafiyeti yaratabilir. Bir eliin gemi inaatnda kullanlabilmesi iin gemiyi belgeleyecek klas kurumunca denetlenmi, test edilmi ve damgalanm olmas gerekir. Klas kurumlan gemi inaatnda kullanlan elikleri belirli bir gruplandrmaya tabi tutmu ve bunlara A'dan E'ye semboller vermitir. Genel olarak A ve B yumuak elik trleridir. Metal birletirmede en ok kullanlan yntemlerden biri olan kaynak, birletirilecek paralarn ular ile dolgu malzemesinin ergitilerek svlamas ve takiben souyarak katlamas suretiyle oluturulan bir biletirme trdr. Doru uygulama yapldnda kaynak dikiinin mukavemeti en az kaynatlan malzemeler kadardr. Genelde s kayna yaratmada elektrik ark, Oksi-asetilen (veya Oksi-btan) gaz karmnn yaklmas, elektrik direnci, kimyasal maddeler (termit), elektron demeti veya lazer n kullanlr. Gemi inaatnda en ok kullanlan elektrik ark kaynadr. Bu almada A-seviyesinden gemi salar alnm ve bu numunelere laboratuvar koullarnda bazik karakterli elektrotlarla hem V-az hem de X-azlar alarak farkl geometrilerde elektrik ark kayna yaplmtr. Daha sonra bu kaynakl balantlarn tahribatl deneylerle mekanik zellikleri aratrlmtr.

I. GR
Kaynakl gemi konstrksiyonlannda ilemin zelliklerine yeterince dikkat edilmedii iin byk apta kendini ekmeler, arplmalar ve gerilmeler meydana gelmektedir.[l] stenmeyen bu etkileri ortadan

19

Kaynak

Teknolojisi

IV.

Ulusal

Kongresi

F kaldrmak iin uygulanan dzeltme ilemleri retim maliyetlerini artrd iin, distorsiyonlar azaltacak uygun kaynak sralarnn planlanmas nemlidir. Bu amala kaynak sras planlarnn hazrlanmas dikkate alnmas gereken nemli noktalardan bir tanesidir. Bu almalar yaplrken dikkatli ve nem srasna gre uygulanmas gerekir. [2] Yksek mukavemetli elikler, balantlardan istenen zellikler ve kaynak edilebilirlik bakmndan zenle seilmelidirler. Tekne inaatnda en ok rastlanlanlar yksek mukavemetli karbon elikleri ile dk alaml temperlenrni eliklerdir.[3]Yksek mukavemetli eliklerin tekne inaatnda kullanlma amalan elik tekne arln azaltmak ve yksek gerilmelerin olutuu yerlerde ok kaln levhalann kullanlmasn nlemektir. Gemi inaa tarihine bakldnda yksek mukavemetli elik kullanmnn son yllarda yaygnlat grlmektedir. zellikle, byk boyutlu gemilerin yaplmaya balanmas ile yksek mukavemetli eliklerin kullanlma gerekleri de iyice artmtr. Gemi inaatnda en ok kullanlan birletirme teknii bilindii gibi kaynakl birletirmedir. Bu balamda kullanlan malzemenin kaynak kabiliyetinin yksek olmas hayati nem tar. Birletirme amacyla n tedbir istenmeden geni bir kaynaklama imkan salayan malzemelere; kaynak kabiliyeti yksek malzemeler denmektedir. [4] Bir malzemenin kaynak kabiliyetinden sz edebilmek iin aadaki artlan salamaldr: 1. Malzeme paralan belirli bir kaynak usul ile birletirilebilmelidir. 2. Kaynaklanan malzemeler, kaynaktan sonra maruz kalaca zorlamalara veya gereksinimlere cevap verebilmelidir.

I /

fj

elikler, yukarda saylan artlar salayan kaynak kabiliyeti olduka yksek malzemelerdir. Hemen her eit kaynak metodu (elektrik ark, tozalt, gazalt, plazma, lazer vs...) kolaylkla uygulanabilir. Ancak kaynak esnasnda s tesiri altnda kalan blgede (ITAB) meydana gelebilecek deiikliklere dikkat edilmelidir [3]. eliklerin kaynaklanmasndan sonra tavlama ile s tesiri altnda kalan blgenin homojenliinin salanmas gereklidir. Aynca eliklerde kaynaklama ilemi ok yksek scaklklarda (yaklak 1500 C) meydana geldii iin arplmalara kar levhalarn desteklenmesine zen gsterilmelidir. Kaynakl imalatta, iin getirdii teknik ve bilimsel ayrntlara dikkat edilmez ise kaynak ile imal edilen paralarda arplmalar, kendini ekmeler ve artk gerilmeler meydana gelir. Bu tarz bozukluklann giderilmesi iin byk mali yke sebep olan dzeltme ve dorultma ilemlerinin yaplmas gerekir. Bu dzeltmeler byk zaman kaybna sebep olduu gibi ou zaman yeni gerilmelerin domasna da sebep olur. rnek olarak kaynakla imal edilen bir geminin perdesinin hesabn ele alacak olursak, aln balantlarnn ve takviyelerin kaynann 22 saat ve sadece bu perdede olan arplmalar ve gerilmeleri yok etmek iin yaplan gerekli dzeltme ilemleri 21,5 saattir [4]. Bylece dzeltmenin kaynak iin harcanan zamana eit olduu grlr ki bu byk bir mali yk getirir. Kaynaktan sonra kendini ekme ve arplmalann oluumunu nlemek ancak uygun bir kaynak srasna uyulmasyla mmkn olur. yi bir plan ancak kaynak sresinin % 10 ile % 20' si kadar bir dzeltme zaman gerektirmektedir.

. /

i fi

20

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

2. DENEYSEL ALIMALAR
2.1. Kaynak lemi RMK Marina Tersanelerinden temin edilen gemi saclarna, elektrik ark kayna yntemiyle kaynakl birletirme ilemi yaplmtr. Kaynak ilemi iin Bazik-248 ticari kodlu ASKAYNAK elektrodlar kullanlmtr. Elektrodlar, kaynak ilemine balamadan nce 300C'de 2 saat elektrot kurutma frnnda bekletilerek kurutulmutur. Bazik karakterli elektrodlann rtsnde kalsiyum ve dier toprak alkali metallerin karbonatlan ile bir miktar da kalsiyum florr bulunur. Genellikle kaln rtl olarak imal edilir. Kaynak srasnda metal orta irilikte damlalar halinde geer. Bazik elektrodlar genel olarak doru akmda (+ kutup) kaynak yaplr. Baz tipleri alternatif akmda da kullanlabilir. Btn kaynak pozisyonlarna uygun olup iyi bir aralk doldurma kabiliyeti vardr. Bazik karakterli elektrodlann mekanik zellikleri dier elektrodlardan daha iyidir. Genel olarak bazik karakterli elektrodlann rtsnn altnda hidrojen tekil edecek bir madde bulunmadndan, dikiin absorbe ettii hidrojen miktan ok azdr. Balayc madde olarak kullanlan silikatn iinde kalabilecek herhangi bir rutubet kalntsnn giderilmesi iin de bu elektrodlar aynca 400 - 500 C lik bir piirme ilemine tabi tutulur. zellikle hidrojenin, kaynak dikiinin gei blgesinde ince atlaklar meydana getirdii dikkate alnrsa, bu durumlarda bazik elektrodun kullanlmas byk nem tar.

Bu elktrotlarla yaplan kaynak ileminin aamalan u ekilde gerekletirilmitir; Numuneler ekme deneyinde kullanlan l standartna getirilmitir. Numuneler X-az ve V-az olmak zere iki farkl geometride kaynak azlan almtr. Numuneler kaynak ilemi iin kaynak tezgahna sabitlenmitir. Kaynak ilemi DC (+) pozisyonda yaplmtr. Kaynak ilemi bittikten sonra yzeydeki cruflar temizlenmitir.

2.2. ekme Deneyi ve X kaynak az alm gemi sacnn, elektrik ark kayna ile birletirme ileminde, gemi sacnn mekanik zelliklerini tespit etmek iin ekme deneyi uygulanmtr. ekme deneyi DARTEC ekme makinasnda yaplmtr. Yaplan deneylerde malzemenin; oAm, <7ekne, okapm>, elastisite modl, rezilyans, tokluu, sneklii ve uzama miktarlan tespit edilmitir. Yaplan deneylerde 0 nolu numunenin ekme hz V=0.3 m/sn olarak uygulanmtr. Fakat daha sonraki numunelerde ekme hznn V=0.7m/s olarak uygulanmas uygun grldnden bu deerde deneyler gerekletirilmitir. 21

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Malzemelerin ilk lleri aada verilmitir:

ekil 1. ekme Numunesinin Grn ve lk lleri

Tablo 1. Kaynakl ekme Numunelerinin lk lleri.

Para No

L
32,4 31,2 32,3
30

D
16,4
15

T
10 10 10 10 10 10 10

0 1 2 3 4 5 6

15,1
14

31,5 30,7 31,7

14,6

15
10

t
2.3. Sertlik Kaynak blgesinden bir kesit, tel erozyonu cihaz kullanlarak kanlmtr. Daha sonra bu kaynak blgesinin sadan sola ve yukandan aaya iki ynde de mikro-sertlikleri llmtr, lmler 0.5 cm. aralklarla yaplmtr. TIME THV 501-E marka mikro-sertlik lm cihaz kullanlmtr.

3. DENEYSEL SONULAR
3.1. V- Kaynak Az Alm Numunelerin ekme Deneyi Diyagramlar ve Hesaplar: V- Kaynak az alm numunelerin elastisite modlleri (E)

E=
akma

22

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Para numaras 1 0 5

Elastisite deeri (E) 470.58 228.11 271.1

V- Kaynak az alm numunelerin rezilyans (UR)

2.E
Para numaras 1 0 5 Rezilyans (UR) 192,82 156,6 244,3

V- Kaynak az alm numunelerin tokluu (U T )

akma kopma

UT

Para numaras 1 0

Tokluk (UT) 7127,14 3387,6 2980

V- Kaynak az alm numunelerin % sneklii

%e = AAxlOO
Para numaras 1 0 5 Sneklik (%e) 32,35 38,63 36,04

23

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi V- Kaynak az alm numunelerin % uzamalan

% uzama = x 100
n

Para numaras

% uzama 26,28 15,4 21,4

1 0 5

Bu numunelere ait rnek bir oe grafii aada ekil-2'de verilmitir.

DAHTBC /
60G

SYSTEH HAHA6EK 24/84/83 89: B

12 ekil 2. O Nolu Numunenin ekme Diyagram 3.2. X- Kaynak Az Alm Numunelerin ekme Deneyi Hesaplamalar: X- Kaynak az alm numunelerin elastisite modlleri (E); Para numaras Elastisite deeri (E)

16

20

4 6 2
24

512
470,5

486

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi X- Kaynak az alm numunelerin rezilyans (UR) Para numaras 4 6 2 Rezilyans (UR) 192,51 181,26 188,68

X- Kaynak az alm numunelerin tokluu (U T ) Para numaras 4 6 2 Tokluk (UT) 3486,87 4491,52 3675,12

X- Kaynak az alm numunelerin % sneklii Para numaras 4 6 2 Sneklik (%e) 34,24 42,8 42,4

X- Kaynak az alm numunelerin % uzamalar Para numaras 4 6 2 % uzama 20 22,7 20,4

3.3. Tersanede Kaynak Yaplm Olan 3-Nolu Numunenin ekme Deneyi Hesaplar:

Elastisite deeri (E) 470,5 Rezilyans (UR) 193^3 25

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi Tokluk (U, 3571,2 Sneklik (% e) 38,57 % uzama 27,3

3.4.ekme Deneyi Sonularnn Toplu Halde Gsterilmesi

ekil 3. Esas Metal, ITAB ve Kaynakl Blgede Yatay Dorultuda Mikro-Sertlik Deiimi.

26

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi Para No 0 1 2 3 4 5 6 32,4 31,2 32,3 30 31,5 30,7 31,7 do 16,4 15 15,1 14 14,6 15 10 d

t o

t,

37,4 39,4 38,9 38,2 37,8 37,3 38,9

13,6 13,9 14,2 12,2 12 12,3 12,2

10 10 10 10 10 10 10

7,4 7,3 7,5 7,1 8 7,8 7,5

3.5. Sertlik Deerleri: Kaynakl blgeden alnan parann sertlikleri aadaki ekilde bulunmutur:

f!

I-

1
1

h-

m *

260 240 220 ^200 O 160 _w 1*0 m 120 t. 100 &) 80 W 60

40 20

**<.

-w

- - " -

>

Referanslar
ekil 4. Kaynak Blgesinin Mikro-Sertlik Deiimi.

4. TARTIMA ve NERLER
Yaplan ekme deneyleri sonulannda u sonular elde edilmitir: Elastisite modl ne kadar byk olursa, elastik uzama oran da o kadar kktr. Yaplan ekme deneylerinde

27

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

en yksek deer olarak X kaynak az alm 4 nolu numune kmtr. Elastisite modlnn yksek olmas iin, yksek akma mukavemeti ve dk uzama miktarnn kmas gerekmektedir. Rezilyans deeri olarak en byk deer V kaynak az alm numune kmtr. Bunlarn Elastisite ve akma mukavemetleri karlatrld zaman akma mukavemeti en byk fakat Elastisite modl en kk olan en byk rezilyansa sahip olduu grlmektedir. Tokluk deeri en byk olan V kaynak az alm 1 nolu numunedir. Tokluun byk olmas iin omK, aakna ve e ko ^ nn en byk deerlere sahip olmas gerekmektedir. Snekliin byk olmas iin ilk alan ve son alan farklarnn en byk, ilk alannda en kk olan deerler kmas gerekmektedir. X kaynak az alm 6 nolu numune en iyi sneklik deerine sahiptir. Uzama miktarnn byk olmas iin, ilk boy ile son boy arasndaki farkn byk olmas ve son boya blnmesiyle uzama miktar byk deer kmasdr. Tersanede yaplan 3 nolu numune en yksek uzama miktarna sahiptir. 4.1. neriler Gnmzde dk tonajl gemi imalatnda alminyum ve fiber yapl malzemeler kullanlmaya balanlmtr. Bu malzemelerin birletirilmesinde MIG kaynak yntemi iyi sonular verebilir. MIG kaynak ynteminde s girdisi minimum olduu iin arplma ve kendini ekme tehlikesi minimuma inecektir. MIG kaynak yntemiyle birletirilen gemi saclarnn mekanik zellikleri incelenebilir. Birletirdiimiz kaynak numunelerin kaynak blgesinde martenzitik yap oluma olasl yksektir. Bu yapda oluabilecek i gerilmeleri gidermek iin menevileme (temperleme) sl ilemi uygulanabilir. t/ Kaynak yaplan malzemelerde oluan gevreklemeyi azalmak iin ve daha iyi sonular vermesi iin molibden (Mo) ilavesi yaplabilir. Kaynak blgesinde oluan kontrolsz souma farkllklarndan dolay, deiik sertlik deerlerini elde edilir. Bu sertlikleri kontrol etmek iin kontroll deiik scaklklar da soutma ilemleri yaplabilir. Kaynak blgesindeki gerilmeleri ve arplmalar minimum seviyeye indirmek iin, kaynak az asn en dar a seilmesiyle, s girdisi minimum seviyeye indirilebilir. Kaynak az as deitirilerek meydana gelen mekanik zellikler incelenebilir. Deiik kaynak teknikleri ile birletirmeler yaplabilir ve bunlarn mekanik zellikleri karlatnlabilir.

KAYNAKA 1. Dike Feridun, "Deniz Yaplarnda Kullanlan Yksek Mukavemetli eliklerdeki Gelimeler", Trk Loydu Vakf Seri Konferanslar, Cilt:2,1987 2. Battr Tank, "Gemilerde Kullanlan Kaynakl Konstrksiyonlar", Yksek Lisans Tezi, T Makina Fakltesi, f Haziran 1997 3. Dike Feridun, "Deniz Yaplarnda Kullanlan Yksek Mukavemetli eliklerdeki Gelimeler", Trk Loydu Vakf Seri Konferanslar, Cilt:3,1989 4. Ank Selahattin, "Kaynak Teknolojisi El Kitab, stanbul, 1983 28

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi ZGEM

Turgut AY 1981 ylnda Tokat'ta dodu. lk ve orta renimini Tokat'ta tamamlad. 1999 ylnda Sakarya niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Metal Eitimi Blmn kazand ve bu blmden 2003 ylnda mezun oldu. Teknik retmen olarak grevine devam etmektedir.

UgurZSARA 1971 ylnda orum'da dodu. lk ve orta renimini orum'da tamamlad. 1989 ylnda ODT Metalrji Mhendislii blmne girdi. Bu blmden 1995 ylnda mezun oldu. 1999 ylnda Sakarya niversitesi Metalrji Mhendislii blmnde Yksek Lisans renimini tamamlad. 1999 ylndan beri ayn niversitenin Makina Mhendislii Kaynak Ana Bilim Dalnda doktora renimine devam etmektedir. 1996 ylndan beri Sakarya niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Metal retmenlii blmnde Aratrma Grevlisi olarak almaktadr. Evli ve bir ocuk babasdr.

Salim ASLANLAR 1963 ylnda Adapazan'nda dodu. lk ve orta renimini Adapazan'nda tamamlad. 1981-1983 yllarnda Almanya Borken'de Meslek Yksek Okulu Metal leri blmn bitirdi. 1983-1987 yllan arasnda Almanya Krefeld ehrinde Makina Mhendislii blmn bitirerek Yksek Mhendis unvann ald. 1994-1995 yllan arasnda Sakarya niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makina Mhendislii Blmnde doktorasn tamamlad. 1992-1993 yllan arasnda Aratrma Grevlisi, 1994-1999 yllan arasnda retim Grevlisi, 1999 ylndan beri Yardmc Doent olarak, Sakarya niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Metal retmenlii blmnde grev yapmaktadr. Bu blmde, Kaynak Eitimi Ana Bilim Dal Bakanl ve Geyve MYO Mdrl grevlerini srdrmektedir. Evli ve iki ocuk babasdr.

29

GEM NAATINDA KALIN ELK SAC KAYNAK BALANTILARININ LETME MUKAVEMET

H. ZDEN Makina Mh. Bl., Ege niversitesi zden @eng. ege. edu. tr

ABSTRACT
The technical and economic requirements of passenger and merchant ships have grown strongly. One tries to present competitive ships with new construction and fnishing techniques that fit today's stat of the art. The quality, the reliability and the economy of the building of ships are strongly connected to the reliability, the quality, and the economy of the welding seams. A suffcient strength and durability of the vvelded joints here is to be proven. The test results are represented in numerous diagrams and acording to the set of rules (IIE Recommendation). Those can be used as a basis for the computational service life assessment. The harmonious distribution of the force flow lines and the material vveakening in the structures' cross section and/or in the welding seam are crucial for the operating strength. Keywords: Fatigue strengt, aperiodic loads, vvelded joints, Thick sheet vvelded, IIE-Recommendation,

ZET
Yolcu ve yk tamaclnda kullanlan elik sac, metal gemilerin yapmlarnn kalitesi, gvenirlilii ve ekonomiklii gemi kaynak balantlarnn kalitesine, gvenirliliine ekonomikliine baldr. Gemi konstrksiyonunda kaynak balantlar zayf, kritik yerler olarak deerlendirilmektedir. Gemi bilhassa sert dalgal frtnal denizlerde dzensiz deiken ve ok boyutlu kompleks yklerle zorlanmaktadr. Deniz suyunun korozif etkisi ve klimasal etkenlerde kaynak balantlarnn erken ypranmasna katk salamaktadr. Bu nedenle ngrlen bir iletme mr ve koullan ierisinde geminin dolaysyla kaynak balantlannn kabul edilebilir isletme mukavemetine sahip olmas istenilmektedir. Bu almada gemi inaatnda kaln elik sac kaynak balantlarnn iletme mukavemeti konu edilmektedir. Baz aratrma sonulan diyagramlar, tablolar zerinde verilmektedir. Yap elamanlannda deneysel ve simultan kaynak balantlarnda FEM ve BEM hesap yntemleri ile elde edilen nemli sonulardan biri kaynak az formunun belirlenen koullarda iletme mukavemetine belirleyici bir etkisinin olmaddr. Kaln elik saclar kaynak ncesi herhangi bir ileme tabii tutulmadan da, kaynak az hazrlanmadan da lazer n gibi gl kaynak yntemleri ile kaynak edilebilecekleridir. letme mukavemetinde kuvvet aksnn ani sapmalar gstermeden harmonik bir ekilde yaylmalan esastr. Ve konstruksiyon malzemesinin imalat ilemlerinden sonra tekno-mekanik deerlerinin, zelliklerinin an zayflamamas, ana malzemeden an farkl deerlere ulamamasna dikkat edilmelidir. Anahtar kelimeler: letme mukavemeti, dzensiz deiken, isletme yk, kaynak, elik sac, gemi
31

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

1. GR
Byk tonajl yolcu ve yk gemi yapmlarnda kaynak balantlarnn prodktivitesine, kalitesine byk nem verilmektedir. Gemi yapm maliyetini nemli lde azaltmak iin kaynak balant malzemesi hacminin azaltlmasna ve kaynak ncesi ve sonras sl ve mekanik ilemlerden tamamen vazgeilmesine uralmaktadr. Son yllarda ise yksek mukavemetli alaml elik sac, ve kompozit malzemeler kullanlarak nemli lde gemi arln drmek ve kaynak hacmini azaltmak zerine allmaktadr. rnein dar azl MIG-MAGkaynak yntemi ile kaynak balantsnn hacminin dk tutulmasna gidilmektedir. Baz tersanelerde dnya pazarnda rekabet anslarn koruyabilmek ve veya artrabilmek iin sektrel gemi imalat yntemini uygulamaktadrlar. Bu yntemde geminin gvde paralan ayr yerlerde genellikle kapal mekan ierisinde, atlyede tam-otomatik ve veya ksmi-otomatik, mekanizasyon ve robot imalat yntemleri, uzaktan kumandal bilgisayar destekli kullanlarak hazrlanmaktadrlar. Daha sonra gemi gvde paralan, (sektrel gemi gvdeleri) kzak zerinde birbirlerine kaynakla eklenerek denize indirilmektedir. Bir plan dahilinde denize indirilen gemi iinde ve stnde ise dier imalat ilevleri tamamlanmaktadr. ekil 1, hazrlanm para gemi gvdeleri ve denize indirilerek yapmna devam-edilen yaklak 120 m uzunluunda, 21 kN hzla seyreden ok amal bir yk gemisi grlmektedir. (Benim bu tersanede altm srada ayni tip gemiden 7 adet yaplmaktayd bu suretle de gemi maliyeti, sresi nemli lde azaltlmt.)

Container

Spannt

/ P

Doppeltvvand
Stlchna

Sandvi- / Deckplatten

'HOOHIBOIOIO

ekil 1. Sektrel Gemi malatna rnek 32

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi Gemilerde kaynak balantlar aperiyodik yani dzensiz deiken ok boyutlu, kompleks an yklerle zorlanmaktadrlar. (Frtnal sert dalgal seyirlerde, limanlarda yk alp vermelerde yanama rampalama oklar, arpmalar, ana ve yardmc motor ve makinalardan, pervaneden, kan titreimler sarsntlar) Bu ykler kaynak balantlarnda sabit gerilmelere eklenmektedir. Suyun korosif etkisi scak, souk gibi iklimsel etkenlerde kaynak balantlarnn erken ypranmasna, zayflamasna sebep olabilmektedirler. Kayda geen gemi facialarnn ou genelde kaynak balantlarndan, kaynak balant hatalarndan, malzeme yorulma atlaklarndan odakland saptanmtr. 20 senelik gemi iletme mrnde kaynak balantl gemi konstrksiyonu 10 kez dzensiz deiken zorlamalara maruz kalmaktadr ve ilgili yk koUektivinin dorusal dalml olduu Avrupa ile Amerika hattnda yk tayan bir konteyner gemisinde DMS-lmleri ile tespit edilmitir. /I-12 / Gemi konsrksiyonunda kaynak balantlarnn iletme mukavemeti hesabi son on ylda ok nem kazanmtr. Bu konu ile ilgili bilimsel informatik tekniin kullanm altnda aratrmalar gnmzde youn srdrlmektedir. Gemi konstrksiyonu ile ilgili bilimsel almalar drt kategoride toplamak mmkndr: 1. Gemi konstrksiyonu ile ilgili izim, imalat resimleri, hesaplar bilgisayar destekli simultan ve FEM. BEM ve Neural ag yntemleri kullanlarak yaplmas. (Information&, Kommunikation&Computer) 2. Yeni tip ok amal kullanml, sratli gemi konstrksiyonlan. rnein, katmaran, trimaran. 3. Salam, hafif malzemeler kullanlarak gemi arlnn ve imalat ve iletme maliyetinin drlmesi... 4. Geminin ngrlen iletme mr ve koullan ierisinde ileteme mukavemetinin geree yakn, gvenirli hesaplanmas. Gnmzde iletme mukavemeti dier alanlarda da rnein, uak, tren, otomobil, otobs, kamyon, motor, makina sanayinde, kpr gibi pek ok elik yap tesislerinde, teknik mamullerinde, yap, makina elamanlannda byk aktualite kazanmtr. Pek ok firma rettii makinay, eleman, teknik mamul piyasaya srmeden evvel belli bir kullanm sresi ve koullan altnda deneysel ve hesap yntemleri ile iletme mukavemetini hesaplamaktadr. Bu sonulara gre zayf yerler tespit edilip baz konstrktif mdahalelerle, yeni malzemelerle, alternatif imalat yntemleri ile kuvvetlendirilmektedir, takviye edilmektedir. Otomobil konstrksiyon ve imalatnda iletme mukavemeti nemli yer tutmaktadr. Bu aratrma sonulanna gre yeni tip modellerin tasarlanmasna kadar gidilmektedir. Teknik yaplann, mamullerin ngrlen iletme mr ve koullan ierisinde ileteme mukavemetinin geree yakn, gvenirli hesaplanmas, garanti verilmesi art koulmaktadr. Baz gemi sigorta irketleri aynca nemli hasar tespit protokollerinde iletme mukavemeti hesab, mr tespiti yarg organlan
8

Crack, Riss

, Gemi Kaln elik Sac Kaynanda Kullanlan Kaynak Balant Tipleri

33

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi tarafndan da aranlmaktadr, art koulmaktadr. letme mukavemeti ayn zamanda gereinden fazla malzeme kullanlmamas, olas teknik byk maliyetli kaza ve hasarlar nceden nlemek iin de nem kazanmaktadr.

II. GEM KALIN ELK SAC KAYNAK BALANTILARINDA KAYNAK AZI

Gemi kaynanda, G, E, MIG-MAG, WIG, (TIG) kullanlan kaynak yntemleridir. Gemi tersanelerinde MIG, MAG gazalt kaynak yntemi yksek eritme gc ve otomasyona, mekanizasyona uygunluu nedeniyle youn kullanlmaktadr. ekil 2 'de gemi kaln elik sac kaynak balantlarnda kullanlan kaynak azlan ematik ekilde gsterilmektedir. I-kayna ve III-1, III-2, III-3 kaynaklar hari dier hepsinde bilinen konvansiyonel kaynak yntemleri uygulanabilmektedir. Kaynak az almadan kaln elik saclar lazer n, elektron n gibi akonvansiyonel gl kaynak yntemleri ile birletirmek mmkndr. Lazer kaynann kullanmn gemi tersanelerinde yaygnlatrmak iin lazer kaynak teknolojisinin gelitirilmesi zerinde aratrmalar srdrlmektedir. Bilindii gibi lazer kaynanda paralar arasndaki boluk kaynan kalitesini eksi ynde etkilemektedir. Kaynak aznn seimi genelde kullanlan malzemeye, kalnla, ve kaynak yntemine gre olmaktadr. elik sac kalnl arttka kaynak aznn as, dolays ile ek malzeme kullanm ve kaynak banyosu hacmi artmaktadr. Kaynak balant hacminin byk tutulmas beraberinde baz problemleri meydana getirmektedir. rnein, Kaynak balant malzemesinin mekanik-teknolojik deerleri dmektedir. Mikro gzenek gibi kaynak hatalarnn meydana gelme olasl ykselmektedir. Ve kaynak malzemesinin maliyeti rapit ykselmektedir. Bu nedenle kaynak balant malzemesinin hacmi mmkn olduu kadar kk tutulmaldr. Kaynak aznn geometrik form ve boyutlarnn seimi ile; - Kaynak ilevinin uygulanmas kolaylar, - Ek malzemenin daha iyi nfuz etmesi salanr, - Kaynak ilevi srasnda gazlarn kaynak malzemesinden kmas iyiletirilir. - Kaynak ilevi srasnda Kaynak malzemesinin soumas kontrol edilir. - Kaynak sonras artk i gerilmelerin etkisi azaltlabilir. - Maliyet dk tutulabilir. . f , \ f

Kaynak azlarnn hazrlanmas, kaynak ncesi ve sonras ilemler maliyet artrc olarak grlmektedir. Baz zaman ise atlye dnda hazrlanmalar ok klfetli hatta baz hallerde imkansz olmaktadr. Gnmzde yksek frekansl, tansistorlu, bilgisayar destekli gl kaynak makinalar kullanlarak ve yeni kaynak yntemleri uygulanarak kaln dar azl elik saclar yeterli salamlkta birletirilmektedir. Gnmzde 10 cm kadar elik saclar en ekonomik lazer nlar ile kaliteli kaynak edilmektedir. Dier taraftan baz tersaneler yksek mukavemetli, ince taneli alaml elik saclar kullanarak rnein byk gezi, tatil gemilerin, kruvazrlerin d kabuk kalnl 10 mm altnda tutmaktadr. Yakn gelecekte yksek eritme gl lazer isin kaynak yntemlerin gemi imalatnda yaygnlaaca hesaplanmaktadr. Gnmzde High-Tech-Gemilerin yapmnda lazer n kaynak ve kesme yntemleri uygulanmaktadr. 34
t

j-

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

III. GEM KALIN SAC BALANTILARININ LETME MUKAVEMET

"letme mukavemeti"; nceden belirlenen bir iletme sresi iinde iletme koullan altnda teknik bir yapnn salaml, gvenirliliidir. Ekonomik, kaliteli ve gvenirli yeni teknik rnlerin konstrksiyonunda; - malzeme zellikleri, - geometrik sekli, - ilevi parametreler, (proses-parametreler, byklkler) ve - iletme mukavemeti bilgilerinin bir korelasyonu gereklidir. Genelde teknik yaplar iletme koullannda dzensiz deiken, ok boyutlu kompleks zorlamalara maruz kalmaktadrlar. letme mrnn, iletme mukavemetinin tespitinde pek ok zorluklarla kar karya kalnmaktadr. ok saydaki faktr ve rnein kaynak ilevi srasnda nceden belirlenemeyen oluumlar matematiksel kesin bir zm imkansz klyor. Hesap daha ok deneylerden kazanlan varsaymlara, hipotezlere, katsaylara ve tecrbelere dayanyor. statistiksel hesap yntemlerini de kapsadndan deerler belli bir olaslkla, yzde oran, % ile verilmektedir. Elde edilen saysal deerler birbirinden, ortalama deerden byk sapmalar gstermektedirler. Farkl hesap yntemlerin kullanmnda da birbirinden farkl deerler elde edilmektedir! Klfetli deneyler sonucu elde edilen deerler, hesap yntemi ile elde edilen deerlerden daha emin deerlerdir. Byk teknik yaplann labor artlan altnda incelenmesi imkansz denecek kadar zordur. ou kez teknik yap sistemi iinde en fazla zorlanan, en zayf ve kritik yerler, elemanlar tespit edilip labor deneyleri ile gvenirli, geree yakn bir sonuca vanlmaktadr. rnein gemide olduu gibi geminin kritik yerlerinde en zayf balant eleman kaynan incelenmesi gibi. /I-12/ Gemi kaln elik sac kaynak balantlannda iletme mr, iletme mukavemeti ile ilgili Dnya Literatrende ok az sayda kaynak bulunmaktadr. Mevcut almalann ou ise tek basamakl ve eksenli Whler-Malzeme, yorulma deneyleridir. Bu almalarda verilen deerler genel bir uygulamadan ziyade laboratuar koullannda geerlidirler ve benzeri koullarda bir kyaslama mmkndr. rnein baz literatrde X-kaynann mukavemeti V-kaynama gre kat daha yksek, iyi olarak verilmektedir. Nedeni hakknda ise bir yorum yaplmamaktadr. Deneysel dzen, koullar ve ykleme fonksiyonu hakknda da bilgi verilmemektedir. Sz edilen farkn artk i gerilmelerle izah edilmesi hayli gtr. X-kayna artk i gerilmeleri dengeledii iin bilhassa makina yapmlarnda an zorlanan elemanlann kaynanda tercih edilmektedir. Bu almada tek basamakl yorulma deneyleri ile iletme mukavemeti deneyleri yaplmtr. Aynca simultan kaynak balantlarnda (ekil 3 ve ekil 4) FEM, BEM-hesap yntemi ile kaynak balantlannn gerilim dalm,

N/mmA2. 361E-01 5.81E-01 8.02E-01 1-02E+00 1.24E+00 1.46E+00 1.83E+00

ekil 3. Fem -Simultan Kaln elik Sac I-Kaynak Balantsnda Gerilim Dalm (Sadaki 1/1 kesiti, % simetrii)

35

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

kritik, zayf yerlerin tespitine gidilmitir. Bu yntemle de kaynak azlan birbirleri ile mukayese edilmitir. Bu FEM ve BEM gerilim hesaplamalannda simultan kaynak balantlannn hatasz ve baz hatalarn rnein kaynak sarkmas, ylmas ve i gerilimler gibi hatalann ok dk, ihmal edilir deerde olduklar varsaymna gidilmitir. Daha nceden kaynak edilmi kaln elik saclarn kaynak formlan bire bir hazr softvvare program ile izilerek hesaplanmtr.

?":&
- * I t '

J-'

N/mmA2. 3.61E-01 5.81E-01 8.02E-01 1-02E+00 1.24E+00 1.46E+00 1.83E+00

ekil 4. FEM -Simultan Kaln elik Sac V-Kaynak Balantsnda Gerilim Dalm, ('A simetrig)

Whler deneyleri iin normal dalml tek basamakl kollektifboyutu5.104 deikengerilim sayl ve dzensiz deiken faktr 1=0.99 olan ykleme fonksiyonu alnmtr. Deneylerde Alt ve st gerilim oran says R=-l ve R=0 olarak seilmitir letme mukavemeti deneyleri iin daha ilgi ekici kaynak balantl kaln boru ve levha deney yap eleman seilmitir. Aln kaynak balantlarnn incelenmesi, birbirleri ile mukayesesi iin FEM yntemi seilmitir. Deney yap eleman eilme ve torsion yklenmeleri ile birbirinden etkilenmeyecek ekilde deney dzeninde zorlanmaktadr. Yap eleman gemi kaynanda youn kullanlan MAG yntemi ile kaynaklanmtr. Kaynaktan sonra sl ileme tabii tutularak artk gerilmelerden anndnlmtr. Daha sonra kaynak hatalan muayenesine tabi tutularak deney iin hatasz yap elemanlan seilmitir. Deney srasnda atlak balangc, ileri atlak sreci ve yrtlmalar izlenmi ve kaydedilmitir. Kopma yzeyleri tetkik edilmilerdir. sletme mukavemeti iin kullanlan yk-zaman-diyagramlan, (Ykleme fonksiyonu) ekil 5 'te grlmektedir. ekil 6. ise gerilme-degikenliksay erileri ve baz modifikasyonlan ve karakteristik noktalan logaritmik eksenler zerinde gsterilmektedir.

36

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

, 1 GAU995e4 fi j

R=-1

o.

log

Steel, welding rst,= 5. OB

GaBnerlinie ariabamplifi Const amplltude Variabvamplifide

|F

GRO5E4

R=0

IAAAAAAAA.AA/IA,
Ykleme Fonksiyonu

Mmer Mpdmkatjpn Miner '-"Habach Elementar Cycles to failure, N log

ekil 6. Gerilme-Deikenlik Say-Diyagramlar

400

400

v^ I i ( I T I T

iuuyuiL.

i. h ij A

200
R=-t L*k HilaliOli WeW, MAG, HV
1

U100 Materat aE4) o. < 80 Stressreliefanneated o Bending i 60 o Torsion

c
\

40 3 10

55
10*
Cycles to Failure, N

10

10

1(f

40

Bnding Torston

103

10* 10* 10* Cycles to Failure, N

107

10*

ekil 7. letme Mukavemeti Erileri, HY

ekil 8. letme Mukavemeti Erileri, HV

600

T T M I .H i;..:i ,_ I mca-cunng. . A II. measunns. k=3.0. III. !IW-Rie9. bemSng

v2 5 % t ; ... I. measurlng. - A ., II i k30 J-50.0% III, 4IW-Ruk. -- IV. mv-nles. torslon -

h
6 0
IIW-Rul#6,97.7% bandng,torson ' ** 20 leak initafon
<o 4 0

P 67 7 1 *! bendi no stop, k = . 0 "

llW-Rules,97.7%. bendmg. torsen '

i Matertat StE 460 ,i 10 10* 10* 106 1(f 107 10* Cycles to Failure, N

10*

1O10

Cycles to Failure, N ekil 10. letme Mukavemeti Erileri, HV 37

^ ' 1 9 . letme Mukavemeti Erileri, HY

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Aratrma sonular ve nemli deney koullan diyagramlar, ekil 3. - ekil 13 ve tablolarda, Tablo 1- Tablo 4 verilmektedir. Deney sonulan uluslararas normaler ve tavsiyler, IIW- Recommendation, /13,14/ dikkate alnarak ekil 9-ekil 13, Tablo 1 - Tablo 4 dzenlenmitir. Aratrma sonulanm aadaki gibi zet eklinde sralamak mmkndr;

Yorulma ve iletme mukavemeti erileri birbirinin benzeri, simetrii eklinde ilerlemektedirler. Kaynak az formun bu deney koullan altnda iletme mukavemetine belirleyici bir etkisinin olmad grlmektedir. rnein HV-kaynakh deney yap elemanlannn HY-kaynana gre daha uzun mrl olaca bekleniliyordu, ekil 11 ve ekil 12.

- Torsion zorlannda deney paralan eilme zorlamasna nazaran daha erken kullanlmaz hale geliyor yani . daha ksa mrldrler. - Alt-st gerilim oran saylarnn, R=-l, R=0 tek basamakl deiken yorulma mukavemetine dominant, (belirleyici) bir etkisi olmad saptanmtr. Buna karn R= O'in dzensiz deiken zorlamalarda iletme mrnn daha ksa olduu grlmektedir. - Eilme ve torsion kombinasyonlu zorlamalan altnda yap elamanlannda daha erken atlaklar ortaya kmaktadr. - Torsion sabit, eilme deiken, (R= - 1) kombinasyonlu zorlamada iletme mrnn daha uzun olduu gzlenmektedir. mr uzatc efekt olarak grlyor. - Hemen hemen btn deney paralan kaynak-malzeme aras kritik yerlerden d yzeyden atlayarak knlmaktadrlar, ekil 12. Kaynak ierisinden ortaya kan atlaklar, hasarlar ok ender grlmektedir. atlak ve knlmalann HY-kaynanda kk iinden kaynak edilmemi ara yerlerden ortaya kaca bekleniliyordu. Deney paralannn knlma yzeyleri birbirinin benzeridirler, atlaklar kaynak dikii ve ana malzeme aras alanda, d yzeyden kp yatay eksene paralel olacak ekilde ilerleyerek yrtlmaktadrlar daha sonrada kopmaktadrlar, ekil 11, ekil 12.

HV

, Nahtbergange,notch

HY

ekil 11. HV- ve HY-Kaynaklarnn

ekil 12. Krlma Yzeyleri

38

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

V. SONULAR
"letme mukavemeti"; nceden belirlenen bir iletme sresi iinde iletme koullan altnda teknik bir yapnn gvenirliliidir. Ekonomik, kaliteli ve gvenirli yeni teknik rnlerin konstrksiyonunda; - malzeme, - geometri, - prozes parametreler, ve - iletme mukavemeti bilgilerinin bir korelasyonu gereklidir. Genelde teknik yaplar iletme koullarnda dzensiz deiken, ok boyutlu komplex zorlamalara maruz kalmaktadrlar. ok saydaki faktr ve rnein kaynak ilevi srasnda nceden belirlenemeyen oluumlar matematiksel kesin bir zm imkansz klyor. letme mukavemeti, mr hesaplar bu alandaki aratrma ve gelitirme faaliyetlerin vazgeilmez bir bilim alan haline gelmitir. Gemi kaln elik sac kaynak balantlannda kaynak balant formunun iletme mukavemetine belirleyici bir etkisi olmad grlmektedir. Hemen hemen btn deney yap elamanlar kaynak ve anamalzeme arasndaki kritik ara gei blgesinde d yzeyden atlayarak knlmlardr, knlma yzeyleri birbirinin benzeridir. Torsion gerilmesinde ve torsiyon arlkl torsion ve eilme gerilimli kombinasyonda zikzakl knlma yzeyleri olumaktadr. Vikers sertlik derecesi lmleri buradaki kritik aragei blgesinde en yksek deerleri vermektedir, ana malzemenin iki katna ulamaktadrlar. Kmlmalann buradan grlmelerinin nedenlerinden biri saylmaktadr. Dier nemli bir neden ise burada kuvvet izgilerinin sert sapmalar gstererek gerilme younluunun artmasdr. Kaynak az alarak kaynak edilen HV-kaynann kaynak az almadan kaynak edilen HY-kaynamdan daha salam olaca, ve atlak ve kmlmalann HY-kaynandan kaynak edilmemi kkten grlecei bekleniliyordu, nemli saylabilecek bu sonula maliyetli kaynak az almadan da baz kaynaklatn yeterli salamlkta yaplabileceidir. Kaynak balantlannm maliyetini drerek gemilerin yapm maliyeti ve serbest piyasadaki rekabet gc artrlmas aratrmalan srdrlmektedir. Kaynak balantlannm kaynak az almadan ve kaynak ncesi ve sonras ii ve mekanik ilemlere tabi tutulmadan kabul edilebilir kalitede balantlarn elde edilmesi zerinde durulmaktadr, rnein laser n gibi gl akonvansiyonel kaynak yntemlerin kullanlmas ile kaln salarn kayna daha ekonomik ve ok daha kaliteli olacaktr. Laser n kayna yakn gelecekte gemi tersanelerin vazgeilmez bir multi-imalat yntemi ve multi-aleti olacana kesin gzle baklmaktadr. Bu almadaki deneylerde iletme mukavemeti iin daha ilgi ekici kaynak balantlr kaln boru ve levha yap eleman seilerek torsion, eilme ve bunlann kombinasyonundan oluan deiik yklerle zorlanmlardr. Alin kaln elik sac kaynaklan burada simultan balantl olarak FEM.BEM yntemleri yardm ile incelenmilerdir. letme mukavemeti hesaplarnda kritik yap eleman keskindeki gerilim dalm, maximal gerilimin deerlerinin bilinmesi veya tahmin edilmesi gereklidir. letme mukavemetinde belirleyici olan ve dikkat edilmesi gereken nemli baz hususlar: kontrksiyonda kuvvet ak izgilerinin ani sapmalara yer vermeden, gerilim ylmalan oluturmayacak ekilde ilerlemesini salamak, (geometrik form ve llerle) byk genlikli ve an youn zorlamalardan kanmak ve an darbelerden uzak tutmak, muhtemel darbeleri snmleyici mekanizmalarla etkisiz hale getirmek. Veya Konstruksiyon aamasnda iletme koullarn dikkate almak. - Zorlamalar karsnda elemann an ekil, yer deitirmesini nlemek, bariyer mekanizmalan ile kstlamak.

39

Kaynak

Teknolojisi

IV.

Ulusal

Kongresi

i \

- malat ilemleri srasnda ve sonrasnda yeni malzemenin ana malzemeden ar farkl zelliklere ulamamasna dikkat etmek, gereken nlemleri almak. Bunun iinde optimal ilevi parametreleri, malzemeyi ve uygun imalat yntemini semek.

KAYNAKA
1. Krohn, A.; " Spannungsmessung auf dem Containerschiff.." Forsch. des Deutschen Schiffbauer, H26, 1972. 2. Schnfeldt, H.; Amvenderprobleme zur Betriebsfestigkeit in Schiffbau und Meerestechnik. in: DVS Berichte Band 88, S. 17/21. Deutscher Verlag fiir SchweiBtechnik GmbH, Dsseldorf (1984). 3. Schnfeldt, H.; Anwenderprobleme zur Betriebsfestigkeit in Schiffbau und Meeres-Technik. in: DVS Berichte Band 88, S. 17/21. Deutscher Verlag fr Schwei6technik GmbH, Dsseldorf (1984). 4. Fricke, W.; Petershagen, H.; " Anvvendung rtlicher Konzepte auf die Betriebsfestigkeit schiffbaulicher SchweiBkonstruktionen" DVS-Bericht, Bd. 133, DVS-Verlag Dsseldorf 1991 5. Oliver, R.; Greiuf, M.;... " Untersuchungen zur Korrosionsermdung von Offshore-Konstruktionen unter seegangstypischer Belastung" Int. Konf. 5-8.10.1981 Paris, EUR-Bericht Nr. 7347, 1982 6. Sonsino, CM.; Umbach, R.: "Corrosion Fatigue of Welded and Cast-Steel Hybrid Nodes under Constant and Variable Amplitude Loading" Proceedings of the 12tb Int. Conf. on Offshore Mechanics and Arctic Engineers OMAE 1993, Glasgovv. American Society of Mechanical Engineers (ASME), New York, Vol. ffl, Part B. (1993), 5.667-674 7. Fricke, W.; "Recommendet hot spot analysis procedure for structural details of FPSO's and ships based on Round Robin Fe-analyses" 1 lth int. offshore and polar engineering conference, 2001, Stavanger 2001 8. Haibach, E.; "Betriebsfestigkeit..." 2. Auflage, Springer Verlag Berlin, New York, 2002 9. Haibach, E.; Oliver, R.; Einfluss der Naht- und Blechdicke auf die Schvvingfestigkeit von SchweiBverbindungen mit Kehlnhten" SchweiBen und Schneiden 30, H. 11. S.442-446 1976 lO.Seeger, T.; "Amstutz, H.; "Betriebsfestigkeitsnachvveise fr SchweiBverbindungen auf der Grundlage rtlicher Konzepte" DVS-Kollegium, 1977, SK 97,1997. 11. Sonsino, CM.; Kppers, M.: "Betriebsfestigkeit von SchweiBverbindungen unter mehrachsigen Spannungen mit variablen Amplituden" DVS-Berichte 187 (1997) 5.109 -113 12.Radaj, D.; "Lokale Konzepte des Betriebsfestigkeitsnachweises fr SchweiBkonstruktionen-Grundlagen und Anvvendungen Konstruktion" Vol. 47,1995, 5.168-176 13.Hobbacher, A.; "Recommendations on Fatigue of Welded Structures" International Institute of Welding (11 W), XIIl-1539-95/XV-845-95, 1995 H.Hobbacher, A.; "Recommendation for Fatigue Design of Welded joints and Components" International Institute of Welding (IIW/IIS), February, 2003

40

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi

Ek.: Tablo ve Diyagramlar

Tablo 1. Deney Datalar ve Veriler

Test Nr.1 Test Nr.2 Test Nr.3 Test Nr.4 R = -1 ; T a =S a ; 8=0 R = -1;T a =S a ;8=90 R = -1 ; T a = S a ; 1/5 R = -1 ; T a = S a ; uncor. Stress, Cycles, Stress, Cycles, Stress, Cycles, Stress, Cycles, Nr. Acra; Mpa N N N N Aoa; Mpa Aoa; Mpa Ao a ; Mpa 1 170 3000000 140 514 9649 388611 122 3934316 2 210 1465460 140 933737 464 15408 164 967403 3 240 485510 200 123524 412 30169 206 380395 4 200 340 28600 241857 360 63506 158 141765 5 144 100 5000000 3000000 308 96981 46627 308 6 174 2652897 220 140664 28317 178443 258 360 7 212262 120 244033 206 4000000 206 412 14518 8 220 932362 206 300395 43216 164 462 9486 g 140 124 5000000 147135 1 0 140 2107609 1 1 160 970200

Tablo 2. Deney Datalar ve- Veriler

Test Nr.7 Test Nr.5 Test Nr.6 R=-1;T a =S a ;T m =C. R=0 ;Ta=Sa; 8=90 W R=0 ;Ta=Sa; 8=0 Cycles, Stress, Cycles, Stress, Cycles, Stress, N N N Ao a ; Mpa Aoa; Mpa Nr. Aoa; Mpa 1 124 5000000 1 2 4 ^ 5000000 3034299 180 2 144 300 622390 144 634969 1373829 164 2000480 3 389224 476285 260 164 2238170 4 582334 186 332549 260 186 206 125604 400 272580 5 206 109499 237100 6 80292 226 23479 400 358 5000000 7 268 48720 220 308 40188 308 400 157650 8 15432 23333 360 3105000 240 9 1693060 300 10

Test Nr. 8 R=-1;T a =S a ;S m =C. Stress, Cycles, N Aoa; Mpa 1236240 220 220 1315990 211750 300 206250 300 300 121030 5000000 200 165310 260 240 806970 210 3631900

TestNr. 1; R = --1;6 = 0; Ta = S fl Testing Points Regressions Points 5 0 % Cycles, N Amplitudes, Aaa (Mpa) Cycles, N 2221873 308 2977862 1077738 392 1224314 649857 464 262226 1651714 340 4460000 451209 524 102214 587013 480 493345 762103 440 1070000 1014359 400 2100000 666957 460 726509

Regression account with given inclination coeffcient, k

IIW-Values Pu=97.7 Cycles, N 429011 208095 125478 318922 87122 113344 147151 195858 128780

Input: nclination, k = 3; Number of values, n = 9 Results : Dispersion: 0,34; Dispersions span: 7,28; HW-Factor: 2,12 41

Kaynak Teknolojisi IV. Ulusal Kongresi Tablo 4. Deney Datalan ve Veriler, IIW-Recomendation Kurallarna Gre Regression account with given inclination coefficient, k Test Nr. 2; R = - 1 ; = 90;Ta = Sa Regressions Points 50% Testing Ponts Cycles, N Amplitudes, Aaa (Mpa) Cycles, N 1098130 340 3594619 168224 480 390271 874074 400 674389 420 328841 582563 38 786574 761971 llnDit: inclination, ! c = 3; Number of values, n = 5 Results: Dispersion: 0,34; Dispersions span: 7,62 ; IIW-Factor: 2,29

IIW-Values P=97.7 % Cycles, N 179231 63698 110070 95083 128380

1.Musuring.k>6.3. 2. Measuring. k=3.0, 3IIW, k=3.0,97.7%4.IIVV, k3.0 2.5 %5IIW. k=4.0,97.7%-

i 1.Masuring,k8.8 2.Masuring,k*3.0, (V, k*3.0.97.7% 4.IIVV. k=3.0 2.5 % 5.IIVV. k=4.0.97.7%

20
10

1; 50 IIW-Rules; 97.7% Bending + Torslon Leak inltation MAG: HV,(HY) Materlal StE 460

\
109 1O 1 C

40 20 10

R-1-6=90 IIW-Ruls; 97.7% Bending + Torslon Leak initatlon MAG; HV,(HY) StE 460 104 105 10" 107

=^S \
10* 10* 1010

103

104

10 ! 108 1 0 1 0 Cycles to Failure, N

T 8

103

Cycles to Failure, N

3.IIVV, k=3.0.97.7% 4. IIW. k=3.0 2.5 % 5.IIVV, k=4.0,97.7%

1.Mra*uring.k>7.1 2. Measuring. k=3.0. 3. IIW. k=3.0.97.7% 4. IIW, k=3.0 2.5 % 5. IIW, k=4.0,97.7%

on

(0

60 R - 1 ; ft/fs=5/1 40 IIW-Rules: 97.7% 20 Leak inltation

10 MAG; HV,(HY) Material StE 460

Bending + Torsion

1
(0

R=0;6=0 IIW-Rules; 97.7% Bending + Torsion 20-1 Leak inltation MAG; HV,(HY) Material StE 460

40

103

10*

10* 10'

10

10

10 1 0

10 10

10*

10 s

Cycles to Failure, N

Cycles to Failure, N

10"

10 r

10'

10 9 10"

ekil 13. Uluslararas IIW-Recomendation Kurallar erevesinde tletme-Mukavemeti-Diyagramlar

42

Kaynak Teknolojisi IV Ulusal Kongresi

ZGEM

Hsevin ZDEN Fen blm Lise reniminden'den sonra yksek renimini ve doktorasn Almanyada burssuz, renim, okul ve yasam masraflar okul d alma ile tamamlad. Alman Silahl Kuvvetler Hamburg niversitesinde, (Universitat der Bundeswehr Hamburg, Almanya) 19.11.1992 tarihinde Doktora-snavn vermitir. GKSSBilimarastrma Merkezi, (GKSS-Forschungszentrum Geestacht GmbH, Almanya) Deniz Bilimleri Tesislerinde ve Hamburg niversitesi gemi inaat enstitsnde bir sre altktan sonra Trkiyeye dnmtr. AK ve E Makina Mhendislii blmnde ahmalanna devam etmitir. 01.04.2002 tarihinden beri de Berlin Teknik niversitesi, Clausthal Teknik niversitesi ve Rostock niversitesinde bilimsel almalarn srdrmektedir. Rostock niversitesi Mhendislik Fakltesinde, bilgisayar destekli ar elik konstrksiyon ve imalat zerinde bilimsel almalarna devam etmektedir.

43