Hacettepe niversitesiAtatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

ATATRK DNEM TRKYE-ABD LKLER (1923-1938)

Semih BULUT

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Anabilim Dal in ngrd DOKTORA TEZ Olarak Hazrlanmtr ATATRK DNEM TRKYE-ABD LKLER (1923-1938)

ANKARA 2008

Hacettepe niversitesiAtatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Semih BULUT

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Anabilim Dal in ngrd DOKTORA TEZ Olarak Hazrlanmtr Doktora Tezi olarak sunduum "Atatrk Dnemi Trkiye-ABD likileri (19231938)" adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden olduunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve onurumla dorularm.

11/09/2008

ANKARA 2008

Hacettepe niversitesiAtatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

H..

Semih Bulut

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Mdrl'ne, bu alma, jrimiz tarafndan Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ana Bilim Dalnda DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir. Bakan :Prof. Dr. Kemal EK ye ye ye ye : Prof. Dr. Ouz AYTEPE

: Prof. Dr. Adnan SOFUOLU : Do. Dr. Fatma ACUN (Danman) : Do. Dr. Ayten SEZER

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

ANKARA 2008

Hacettepe niversitesiAtatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

.../.../. . .

Prof. Dr. Mustafa YILMAZ Enstit Mdr

ANKARA 2008

ZET Trk-Amerikan likileri ilk olarak XVIII. yzyln sonlarnda Osmanl Devleti'nin Kuzey Afrika topraklarnda bulunan eyaletlerle-ABD arasnda kuruldu ve geliti. Balangta ticar boyutta olan ilikiler ksa srede siyas ve kltrel alanlar da kapsad. likiler 1. Dnya Sava nedeniyle bir ara kesilse de, savan hemen akabinde ticar alanda yeniden balad. Savatan sonra ticar alanda yeniden kurulan ilikileri siyas alana tamak hi de kolay olmad. nk ABD'de yrtlen Trk dmanl kampanyas nedeniyle iki lkenin 1923'te Lozan'da yapt anlama Amerikan Senatosu'nda bir trl onaya sunulamyordu. Nihayet bu anlama 1927'de Senato'da onaya sunulduunda ise, gerekli te ikilik oy ounluu salanamadndan reddedilmi oldu. Bunun zerine Trkiye ve ABD ayn yl karlkl nota teatisi yoluyla siyas ve diplomatik ilikilerini tesis ettiler. Diplomatik ilikiler kurulduktan sonra iki lke ilikileri her geen gn daha da geliti. Ancak ikili ilikilerdeki bu yaknlama dier devletlerin de dahil olduu uluslararas problemler ortaya ktnda yerini resm bir tarafszlk politikasna brakt. Bunun nedeni ABD'nin Avrupa meselelerinden uzak durmak istemesiydi. Hl byle olunca, ilikiler daha ok ticar bir nitelik arz etti ve siyas alandaki ilikiler daha yzeysel kald. Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerinde baz sorunlar da meydana geldi. Bunlarn balcalar, Amerikan okullar, tabiiyet, yerleme, ikmet, tazminat talepleri, sulularn iadesi ve afyon konularnda meydana gelen sorunlard. Trkiye Cumhuriyeti'nin i ve d sorunlarn zme aamasna gelmesi ve uluslar aras ortamda Trkiye'nin neminin artmasyla birlikte 1930'larn hemen banda bu sorunlarn byk bir ksm hzla zld.

11

ABSTRACT Turklsh American relatlons are established between the Otoman states in North Afrlca and USA late 18th Century, and then improved. Relations, which have commercial dimension at the begining, started to cover both politic and cultural areas rapidly. Even though the relations were severed because of the 1st. World War, they were resumed in commercial dimension after the war. It was not easy to extend the relations, those were established again in the commercial dimension, to the political dimension. Because; the treaty which was signed between the two countries in Lausanne could not be voted in the American Senate, due to the anti-Turkish campaign in the USA. When this treaty was voted finally in 1927, it could not get the two thirds of the votes necessary for ratification and therefore it was rejected. So, in the same year Turkey and USA established political and diplomatic relations by exchanging notes. The relations of the two countries developed day by day after the diplomatic relations were established. On the other hand, this development in the bilateral relations turned into official neutrality when it was faced with the international problems those involve other countries. This was because of the isolationist policy of USA. Thus, the relations became usually in commercial dimension and the relations in the political area took a more superfical character. There also occured some problems in the Turkish-American relations in the Atatrk Era. Namely they were problems of American schools, naturalization, establishment, residence, extradition, claims and opium. Most of these problems were solved rapidly in the early 1930's, after Turkey reached a position to solve its internal and external problems and after Turkey's importance in the international politics increased.

iii

NDEKLER
GR..................................................................................................................................vii A. Konu........................................................................................vii B. Problem....................................................................................ix D. Ama ve Kapsam....................................................................xv E. Kaynaklar...............................................................................xvii BRNC BLM.............................................................................................................xviii TARHSEL ARKA PLAN (1830-1923)...........................................................................xviii A. Osmanl-Amerikan likilerinin Kurulmas.............................xviii B. Osmanl Amerikan likilerinde Gerilim Dnemi....................xxiii C. Osmanl-Amerikan likilerinin Son Dnemi: II. Merutiyet....xxv D. Mondros'tan Lozan'a Trk-Amerikan likileri......................xxvii KNC BLM..............................................................................................................xxxii HAZIRLIK DNEM: LOZAN ANLAMASI SREC...............................................xxxii (1923-1927)......................................................................................................................xxxii A. Trk- Amerikan Lozan Anlamas........................................xxxiii B. ABD'de Lozan Anlamas'na likin Tartmalar.....................xliii 2. Onaya Ynelik Faaliyetler.........................................................lv C. Anlamann Amerikan Senatosunda Reddi ve Buna Ynelik Tepkiler.........................lxix 1. Anlamann Reddedilmesi.....................................................lxix 2. Redde Ynelik Amerikan Tepkileri a. Hkmet.......................lxx 3. Redde Ynelik Trk Tepkileri a. Hkmet.............................lxxii D. Deerlendirme.............................................................................................................lxxiv

NC BLM.........................................................................................................lxxix

DPLOMATK LKLERN TESS (1927-1928)...................................................lxxix A. Diplomatik likileri Balatmaya ve Ticar likilerdeki Statkoyu Muhafaza Etmeye Ynelik Modus Vivendiler................................................................................................lxxx 1. Gayri resm Mzakereler.......................................................lxxx 2. Resm Mzakereler............................................................lxxxiii 3. Maddeler.............................................................................lxxxv 4. Modus Vivendilere Tepkiler................................................lxxxvi B. Karlkl Bykelilerin Gnderilmesi....................................................................lxxxvii 1. Joseph Grew'in Atanmas ve Greve Balamas................lxxxvii 2. Ahmet Muhtar Bey'in Atanmas ve Greve Balamas............xci C. Deerlendirme..............................................................................................................xciii

iv

DRDNC BLM....................................................................................................xciv

SYAS LKLER (1928-1938)...................................................................................xciv A. Bir Hakemlik ve Uzlama Anlamas mzalamak zere Yaplan Neticesiz Mzakereler ............................................................................................................................................xcv B. Briand-Kellogg Pakt...................................................................................................xcvii C. ABD Genelkurmay Bakan Mac Arthur'un Trkiye Ziyareti...........................................c D. Montr Boazlar Szlemesi...........................................................................................cv E. Deerlendirme................................................................................................................cxii

BENC BLM TCAR VE EKONOMK LKLER.......................................cxiii A. ......................................................................................................................................cxiii Osmanl-Amerikan Ticar ve Ekonomik likileri.............................................................cxiii B. .....................................................................................................................................cxvii Trkiye ve ABD'nin D Ticaret Politikalar ve Yansmalar...........................................cxvii C. Ticaret Hacmi ve Ticareti Yaplan rnler....................................................................cxx D. ...................................................................................................................................cxxvii Ticaret ve Seyr- Sefain Muahedenmesi......................................................................cxxvii E. kr Saraolu Heyeti'nin ABD Ziyareti..................................................................cxxxi F. Trkiye'deki Amerikan Yatrm ve Teknik Uzmanlar...............................................cxxxii G. Deerlendirme..........................................................................................................cxxxvi

ALTINCI BLM LKLERDEK TEMEL SORUNLAR...............................cxxxvii A. Amerikan Okullar Sorunu......................................................................................cxxxviii B. Tabiiyet Sorunu...............................................................................................................clv C. Yerleme ve kmet Sorunu ve kmet Mukavelenmesi..............................................clxi D. Tazminat Talepleri Sorunu ve Mtekbil Metlibin Tesviyesine Mtedair tilfname ..........................................................................................................................................clxvi E. Sulularn adesi Sorunu ve ade-i Mcrimin Muahedenmesi...................................clxxv F. Afyon Sorunu...........................................................................................................clxxviii G. Deerlendirme..........................................................................................................clxxxii

SONU........................................................................................................................clxxxiv

KAYNAKA...............................................................................................................clxxxix A.Ariv Kaynaklar.......................................................................................................clxxxix B.Resm Yaynlar.........................................................................................................clxxxix C. Ansiklopedi ve Szlkler...............................................................................................cxc D. Brorler.........................................................................................................................cxc E. Tezler.............................................................................................................................cxci F. Kitaplar.........................................................................................................................cxcii G. Makaleler....................................................................................................................cxcix H. Sreli Yaynlar 1. Gazeteler...........................................................................................ccv I . nternet Siteleri...............................................................................................................ccv EKLER DZN.................................................................................................................ccvi KISALTMALAR

ABD ABCFM a.g.b. a.g.e. a.g.m. a.g.t. a. b. b.y.y. Co. CR DBA FRUS gs. yer. Jr Krltrnz. M M..

: Amerika Birleik Devletleri : American Board of Commissioners for Foreign Missions : Ad geen belge : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen tez g.y. t.y. : Ad geen yazar bkz. : Baknz : Basm tarihi yok : Cilt

: Basm yeri yok C. : Company

: Congressional Records : Dileri Bakanl Arivi : Foreign Relations of United States : Gsterilen yer : Junior : Karlatrnz : Microcopy : Milattan nce

vi

NARA s. s.n.y. TED TBMM T. C. t.y. v.d. YMCA YWCA

: National Archives and Records Administration : Sayfa : Sayfa numaras yok : Trk Eitim Dernei : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Cumhuriyeti : Tarih yok : Ve dierleri : Young Men's Christian Association : Young Women's Christian Association NSZ Tarihi; gemii, bugn ve gelecei anlamann en nemli anahtar olarak

grmelidir. Tarihsel olaylar bu erevede inceleyerek gnmzdeki mevcut durumla balant kurmak, gelecekteki uluslar aras ilikilere yn verebilmek iin olduka nemlidir. Gemi ile gnmz ve gelecek arasndaki balantlar kurmakta zorlandmz u dnemlerde, tarihsel perspektiften yoksun olarak izlenecek d politikalarn ulusal karlar korumaya hizmet etmeyecei aktr. Tarihten ders alnmas gerektiinden hareketle yaplan bu almada Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileri incelenmitir. Bundaki temel ama da, Trkiye'nin ABD'yle olan ilikilerini ynetenlere bilgi destei salayarak, "mtekabiliyet esasna" dayal bir d politika izlemelerini kolaylatrmaktr. Hibir almann, hele gecesi ve gndz birbirine karan bir almann, madd ve manev destek olmadan yrtlemeyecei gereinden hareketle, ncelikle ve zellikle, doktora tez danmanlm slenerek, almalarm ynlendiren ve desteini esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Fatma Acun'a teekkr etmeyi bir bor bilirim. tiraf etmeliyim ki, onun destei olmasayd bu almay tamamlamak mmkn deildi. Prof. Dr. Kemal iek ise gerek tez konusunun belirlenmesinde, gerek konuyla ilgili birok mikrofilmin ABD'den getirilmesinde ve gerekse tezin ierik, yntem ve tekniinin belirlenmesi aamasnda yapt katkyla ilm destek salamann tesinde kardee bir yaklam sergiledi. Ona da yrekten teekkr ederim.

vii

Bir konu zerinde uzun sre younlamann doal sonucu yazlanlarn snanamamasdr. Ayn cmleler bir ok kez okunduu halde nemli hatalar gzden karlabilir. Bunun nlenmesi ise ancak almay yazarndan baka kiilerin dikkatle okumalar ve eletirmeleriyle mmkndr. Bu noktada, yaptklar titiz okumalar ve eletirilerle almaya nemli katklarda bulunan Prof. Dr. Mustafa Ylmaz ve Do. Dr. Ayten Sezer'e teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayrca, ABD Kongre Ktphanesi'nde yap titiz bir tarama neticesinde elde ettii Kongre zabtlarn gnderen Trkiye'nin Washington Asker Ataelii'nde grevli Dz. Yzb. Naim nl'ye, almayla ilgili bir ok mikrofilmi grmemi ve temin etmemi salayan ABD'nin Ankara Bykelilii Ktphanesi'nde grevli Betil Grn ve Glseven Dura'ya mteekkirim. Tabiatyla, Cumhuriyet ve Dileri Bakanl Arivleri; Mill Ktphane, TBMM, Bilkent, ODT, Trkiye Ortadou Amme daresi ve Trkiye statistik Enstits Ktphaneleri alanlarn da unutmam mmkn deil. Onlara da teekkr etmek benim iin bir kadirinaslk gereidir. Son olarak, bu almann hazrlanmasnda sevgiyle yorulmu desteini ve emeini her zaman yanmda hissettiim sevgili eim Yeliz ile oullarm Sezer ve Mete'ye gsterdikleri sabr ve hogrden tr teekkr ediyorum.

Semih Bulut Ankara, 2008

GR A. Konu
Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu yllarna tekbl eden Atatrk Dnemi (19231938) Trk-Amerikan ilikileri, aratrmann konusunu tekil etmektedir. Konu siyas ilikiler merkezinde ele alnmtr. Ancak, ekonomik ve kltrel ilikileri dlayarak, iki lke ilikilerinin salkl bir tahlilinin yaplamayaca da ortadayd. Bu yzden

viii

ekonomik ve kltrel boyut da, ilikilerin btnn anlayabilmek iin gerektii lde, almann kapsamna dahil edildi. leride de daha ayrntl olarak ele alnaca gibi, resm olarak 7 Mays 1830'da imzalanan Osmanl-Amerikan Ticaret Anlamas ile balayan ilikiler, ksa srede siyas, kltrel ve dier alanlara da uzand. Bu ilikiler her iki lkenin tarihi boyunca eitli aamalardan geti ve mparatorluun knn ardndan, Trkiye Cumhuriyeti ile de ayn alanlarda ve giderek artan younlukta devam etti. almamzn konusu olan Atatrk Dnemi Trkiye-ABD mnasebetleri, "uzaktan dosta ilikiler" in kurulduu, ilikilerin dzenlenmesi srecine rastlamaktadr. 1923-1939 yllar arasn kapsayan bu dnem, Atatrk'n lmyle son buldu ve ardndan "stratejik gereklere dayanan ilikiler" dnemine (19391945) girildi. ABD'nin Trkiye'yi koruyucu rol oynad "dostluk dnemini" (1945-1952), "ittifak iinde geni ibirlii" (1952-1964) ve Kbrs sorunu dolaysyla yaanan "bunalm dnemi" (19641980) takip etti. ki lke arasnda bu izgide ilerleyen ilikiler, 1980-2003 arasnda, uzunca bir sre "stratejik ortaklk" dnemine girdi. Sovyetler Birlii'nin k ile dnyada ve blgede meydana gelen deimeler, bu ortakln niteliini ve deien aamalarn belirledi. 2003'ten itibaren ABD'nin Irak'a asker mdahalesinde Trkiye'den bekledii destei alamamasyla yaanan tezkere krizi ile stratejik ilikilerde "durgunluk" dnemine girildi. Grld zere, tez almamza konu olan 1923-1938 Atatrk dnemi, takip eden dnemleri nceleyen, ileriki dnemlerde giderek eitlenen ve karmaklaan ilikilerin balangcn tekil etmektedir. Bu dnem, iki lke arasnda seksen yl akn bir zamandr sregelen ve "stratejik ortakla" kadar uzanan ilikiler zincirinin ilk halkasdr. ki lke arasnda bu dnemde gelien ilikilerin mahiyetinin, takip eden dnemlerde gelitirilen ilikileri ve politikalar belirledii muhakkaktr. Tez almas olarak ele aldmz dnemin nemi bu suretle, kendiliinden ortaya kmaktadr.

ix

B. Problem
inde yaadmz dnemin ve dnyadaki oluumlarn doru biimde tahlil edilmesi, devletlerin gnlk politikalarn yrtmelerinin tesinde, deta, var olmalarnn gereidir. Dnya devletler sisteminde "bamszlk" ve "mtekabiliyet esasna" dayal olarak varln srdrebilmek, ancak kararl ve isabetli politikalar sayesinde mmkn olabilir. sabetli politikalarn izilmesi ise, gnmz dnyasn iyi anlamak ve gelecee ynelik doru politikalar tayin etmekle olur. Her ikisi iin de, tarih bilgi gerekli bir bilgi trdr. Ancak, fazlaca istifade edilen bir bilgi tr deildir. Gnmz Trkiyesinde d politikay tayin edenler (policy makers) ve politika analistleri (political analysists), genellikle siyaset bilimci veya uluslararas ilikiler uzmanlardr. Onlarn almalar ise, gnmz olaylarna ve ou durumda 20-30 yl ncesine uzanmaktadr. Daha uzak gemile ilgilenmeleri ou zaman sz konusu deildir. Yaanmakta olan dnem zerine almalar nedeniyle, tespitleri ou zaman geici olmakta ve her yaplan durum deerlendirmesinde farkl sonulara ulalmaktadr. Bunlar zerinden doru, tutarl ve uluslararas ilikilerin temel kural olan "mtekabiliyet esasna" dayal bir d politikann tespit edilmesinin gl ortadadr. Daha kalc tespitler ve gerekleme ihtimali daha yksek tahminler yaplmas ve bu suretle gelecee ynelik politikalarn doru biimde tespit edilmesi iin, tarih arka plana gidilmesi gereklidir. Her konuda olduu gibi d politika konusunda da, olaylarn balad, ilk ortaya kt dnemden itibaren incelenmeye balanmas ve gelimelerin takip edilerek gnmze kadar getirilmesi gereklidir. Genelde Trk d politikas, zelde gnmz dnyasnn sper gc olan

ABD ile ilikiler sz konusu olduunda, bu tarz bir bak as, daha da nemli olmaktadr. Bu nedenle, d ilikiler tarihi zerine yaplacak akademik almalara ihtiya duyulmaktadr. Bu trden almalar, d politika yneticilerinin perspektiflerine tarihsel boyut ekleyecek, tayin edecekleri politikalarda dikkate alacaklar faktrlere arka plan kazandrarak derinlik salayacaktr. Trk i ve d politikasnda gnmzde son derece nemli bir yer tutan, yakn gelecekte de bu nemli yeri igal etmeye devam edeceine inanlan ABD ile Trkiye arasndaki ilikilerin gemiinin doru bir ekilde incelenmesi, gnmz ilikilerinde tutarl, Trkiye'nin karlarn koruyan politikalar takip edilmesi ve ilikilere ynelik gelecee dnk projeksiyonlarda bulunulmas iin gereklidir. Bu manda, gnmz dnyasnn politik sisteminde ba aktr konumunda olan ABD'nin, dnyada ve Trkiye'nin bulunduu blgede takip ettii gncel politikalarn da bilinmesi ayrca nem arz etmektedir. Ancak, her iki trden de almalar yapldnda ve iki lke arasndaki ilikiler derinliine ve geniliine tahlil edildiinde, daha verimli ve "mtekabiliyet" esasna dayal ilikiler yrtmek iin gereken bilgi destei salanm olacaktr.

xi

C. Literatr zeti 1.
Trke Literatr
Yukarda aamalar halinde belirlenen Trk-Amerikan ilikilerine ynelik lkemizde pek ok geni kapsaml alma yapld. Ancak, yaplan kaynak taramasnda, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileri zerine, birka dar kapsaml makale dnda, herhangi bir almaya rastlanmad. Bu makaleler dnda, iki lke ilikilerini genel bir tarihsel perspektiften inceleyen baz almalarda da, Atatrk Dnemi'ne ksaca deinildi. Trk-Amerikan ilikilerinin sz konusu dnemiyle ilgili bu denli az alma yaplm olmasnda, bu dnemdeki ilikilerin dier dnemlere gre, daha dk bir younlukta olmasnn etkisi olduu dnlmektedir. ki lke ilikilerinde II. Dnya Sava yllar srasnda (1939-1945) art eilimi grlse de, ilikiler ancak 1946'dan sonra stratejik bir dzeye gelmeye balad. Belki de bu yzden, Trkiye'de, TrkAmerikan ilikileri zerine yaplan almalar, 1946'dan sonraki yllara odakland. Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileriyle ilgili Trke literatrde en dikkat ekici olarak, Fahir Armaolu'nun "Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri" adl almas grlmektedir.1 Armaolu'nun bu eseri, 1870-1987 yllarnda, iki lke arasnda yaplan resm anlama ve yazmalarn, tpkbasm halinde Trke ve ngilizce yaynndan ibarettir. Oral Sander ve Kurthan Fiek de, "ABD Dileri Belgeleriyle Trk-ABD Silah Ticareti'nin lk Yzyl (1829-1929)" adl eserde, Armaolu gibi, konuyla ilgili eitli belgelerin Trke evirisini yaynlamlardr.2 Kitapta, Trk-Amerikan silah ticaretinin ana hatlarna dair aklama ve deerlendirmeler de mevcuttur. Lkin, 100 sene gibi uzun bir sre sz konusu olduu iin, aklama ve deerlendirmeler yzeysel kalmtr. Burada zikredilmesi gereken bir dier eser de, Akdes Nimet Kurat'n "TrkAmerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959)" adl kitabdr.3 60 sayfalk bu

1Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara 1991. 2Oral Sander, Kurthan Fiek, ABD Dileri Belgeleriyle Trk-ABD Silah Ticaretinin lk Yzyl (18291929), stanbul 1977.

xii

almada, 1800-1923 arasndaki ilikilere arlk verilmi ve 1923-1938 dnemine yalnzca be sayfa ayrlmtr. ar Erhan'n "Beyaz Sava: Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu" adl almas, Trk-Amerikan ilikilerinde nemli bir yeri olan Afyon Sorunu'nun, tm boyutlaryla ele alnd ilk alma olma zelliini tamaktadr. 3 Erhan bu almasnda, Trkiye ve ABD'nin Afyon Politikalar'n deerlendirmenin yan sra, problemli noktalar, tarihsel perspektifleriyle birlikte ortaya koymutur. Trke literatrde, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileri hakknda bilgi edinilebilecek bu kitaplar dnda, baz makaleler de mevcuttur. Bunlar iinde ncelikle belirtilmesi gerekeni, Bill imir'in "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey'in Washington Bykelilii (1920-1927)" adl makalesidir.4 imir bu almasnda, resmi ilikilerin kesildii 1920-1927 yllarnda, iki lke arasnda karlkl mnasebet tesis etmeye ynelik abalar, etraflca incelemitir. imir'in, Amerikan ariv belgelerini kullanmadan yazd makalesinin orijinallii, almann arlkl olarak T.C. Dileri Bakanl belgelerinden faydalanlarak yaplm olmasndan ileri gelmektedir. Bill imir'in emekli bykeli olmas T.C. Dileri Arivi'nden istifadesini kolaylatrma benzemektedir. Zira, uhnaz Ylmaz'n "Challenging the Stereotypes: Turkish- American Relations in the Interwar Era" isimli makalesi dnda, ilgili arivdeki belgelerin kullanld baka bir almaya rastlanmamtr. 5 imir'in bu makalesinden sonra, 1923-1927 yllar arasndaki Trk- Amerikan ilikileri konusunda en kapsaml aratrma, Din Yaylaler'in "Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927" ve "Trk-Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristol'n Rol(1919-1927) "adl makaleleridir.6 Yaylaler, arlkl olarak
3ar Erhan, Beyaz Sava: Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu, stanbul 1996. 4Bill imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey 'in Washington Bykelilii (1920-1927) ", Belleten, C. 41, Say: 162, Nisan, Ankara 1977, s. 277-356. 5uhnaz Ylmaz, "Challenging the Stereotypes: Turkish-American Relations in the Interwar Era", Middle Eastern Studies, C.42, Say: 2, Mart, Londra 2006, s. 223-237. 6Din Yaylaler, "Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, I", Trk Yurdu, C. 19, Say: 143, Temmuz, Ankara 1999, s. 16-20; a.g.y.,"Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, II " Trk Yurdu, C. 19, Say: 144, Austos, Ankara 1999, s. 36-42; ayn yazar, "Trk-Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristol'n Rol(1919-1927)", Trk Yurdu, C. 17, Say:125, Ocak, Ankara 1998,

xiii

Amerikan belgelerine atfta bulunduu bu makalelerinde, 6 Austos 1923 tarihli TrkAmerikan Lozan Anlamas'nn Amerikan Senatosu'nca kabul ve reddi iin yaplan faaliyetleri ve bu arada Amiral Bristol'un bu faaliyetlerde oynad rol anlatmtr. Fahir Armaolu ise "Atatrk Dneminde Trk-Amerikan likileri" adl makalesinde ilikilerin tarih geliimini zetledikten sonra, Atatrk Dnemi'yle ilgili olarak, Amerikan Okullar Meselesi ve Roosevelt-Atatrk Dostluu olmak zere, balca iki konu zerinde durmutur.7 Bu konular, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileriyle ilgili pek ok konudan sadece ikisidir. Dipnot kullanlmayan bu makalede, balca, 19271932 yllar arasnda ABD'nin Trkiye Bykeliliini yapan Joseph Grew'n hatralarndan faydalanld anlalmaktadr. Armaolu, "Trkiye'deki Amerikan Okullar Krizi: 1927-1928, Bir Laiklik Milliyetilik Olay" adl bir baka makalesinde, Amerikan Okullarnn Trkiye'deki durumundan bahsetmekte ve Hristiyanlk propagandas yaplmas nedeniyle Bursa Amerikan Koleji'nin kapatlmas olayn etraflca incelemektedir. 8

2. ngilizce Literatr
Roger Trask'in "The Relations of the United States and Turkey, 1927-1939" adl doktora tezini gelitirerek, "The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939" ismiyle yaynlad kitab, Atatrk Dnemi Trk- Amerikan ilikileri konusunda temel kaynak niteliindedir.9 Trask kitabnda srasyla, iki lkenin 1914-1923 arasndaki ilikilerine, resmi ilikilerin kesik olduu 1923-1927 yllar arasnda zellikle ABD'de yaanan gelimelere, Trk nklab'na, Trkiye'deki Amerikan Diplomatlarna, Amerikan kamuoyundaki "Korkun Trk" imajna, "American Friends of Turkey" adl kuruluun faaliyetlerine, ekonomik ilikilere, Amerika'nn Trkiye'ye olan teknik yardm ve
s.38-43. 7Fahir Armaolu, "Atatrk Dnemi Trk-Amerikan likileri", Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Ankara 2000, s.281-295. 8Fahir Armaolu, "Trkiye 'deki Amerikan Okullar Krizi 1927-1928 (Bir Laiklik-Milliyetilik Olay)", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.13, Say: 37, Mart, Ankara 1977, s. 1-29. 9Roger R. Trask The Relations of the United States and Turkey, 1927-1939, The Pennsylvania State University, Yaynlanmam Doktora Tezi, b.y.y. 1959; Roger R. Trask, The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939, Minneapolis 1971.

xiv

yatrmlarna, Trkiye'deki Amerikan okullarna, Amerika'nn Trkiye'deki sosyal, kltrel ve hayr ilerine ynelik faaliyetlerine, vatandalk meselesine ve uluslararas balamda 1923-1939 yllar arasndaki Trk-Amerikan ilikilerine deinmitir.10 Trask, kitabnda Trk ariv belgelerine hibir atfta bulunmam, TrkAmerikan ilikilerini yalnzca ABD'nin penceresinden ele almtr. Bu yzden Trask'in kitab, verilen bilgiler ve yaplan deerlendirmeler itibariyle tek ynldr. Ancak, Trask'in kitabna alternatif olabilecek fazlaca da bir alma yaplmamas ve bu kitapta 1923-1938 yllar arasndaki Trk-Amerikan ilikilerine dair neredeyse hibir konu balnn atlanmamas nedenlerinden dolay kitap, hlen konuyla ilgili temel kaynak eser olma zelliini korumaktadr. Burada bahsedilmesi gereken bir dier nemli alma da, John De Novo'nun "American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939 "udur.11 De Novo, 19001939 arasnda ABD'nin Ortadou lkeleriyle olan ilikilerini deerlendirdii ve Trkiye'yi de bu kapsamda ele ald almasnn Trkiye ile ilgili 65 sayfalk blmnde, neredeyse Trask'in kitabndaki btn konular aklama ve deerlendirme gayreti iine girmitir. Hem bundan, hem de Trask gibi Trk ariv belgelerine hibir atf yapmam olmasndan dolay, ayn tek ynllk De Novo iin de sz konusudur. Harry Howard ise "Turkey, the Straits and US Policy" ismini tayan eserinde, ABD'nin Trk Boazlarna olan ilgisini, Osmanl dnemiyle de balant kurarak, detayl bir ekilde ortaya koymutur.12 Howard almasnda, Lozan Konferansndan balayarak, ABD'nin Boazlara ynelik tutumunu 1970'li yllara kadar incelemitir. Bu almada Howard, Lozan grmelerinin boazlarla ilgili mzakerelerine ve Montr Szlemesi (1936) ncesindeki mzakere srecine arlkl olarak yer vermitir. Howard'n kitab ABD'nin Boazlara ynelik tutumu konusundaki en kapsaml almadr.13
10Trask'in takip eden makaleleri yukarda bahsedilen kitaptan tretilmitir: Roger R. Trask, "The 'Terrible Turk' and Turkish-American Relations in the Interwar Period", The Historian, Say: 33, Kasm, Tampa 1977, s. 40-53; a.g.y, "The United States and Turkish Nationalism:Investments and Technical Aid During the Atatrk Era", Bussiness History Review, Say: 38, Bahar, Cambridge1964, s. 58-77; a.g.y., "Unnamed Christianity' in Turkey During the Atatrk Era", Muslim World, Say: 55, Ocak, Hartfort 1965, s. 66-76. 11John De Novo, American Intrests and Policies in the Middle East 1900-1939, Minneapolis 1963. 12Harry Howard, Turkey, the Straits and US Policy, Baltimore 1974. 13Ayrca Harry Howard'n ayn konuyla ilgili olarak, 1963'te, Balkan Studies dergisinin 4. saysnda, "The United States and Turkey: American Policy in the Straits Question (1914-1963)" isimli bir makalesi yaynlanmtr.

xv

Bir dier Amerikal aratrmac Robert Daniel, "The United States and the Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension" adl makalesinde Atatrk Dnemi'nde Trk-Amerikan ilikilerinin kltrel boyutunu incelemitir.14 Daniel'in bu almas, Trk hkmetinin Amerikan okullarna ynelik tutumunu mesnetsiz olarak sulayan, baz duygusal ifadeleri iermektedir. Ancak yine de, Atatrk Dnemi'ndeki ilikilerin kltrel boyutunu inceleyen, Amerikallar tarafndan yaplm tek alma olduu iin dikkate deerdir. Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerine dair almalar yapan Amerikal aratrmaclarn yukarda zikredilen eserleri deerlendirildiinde, bu eserlerde kullanlan kaynaklarn tamamnn ngilizce olduu, Trke kaynaklardan yararlanlmad ve bu yzden de konuya sadece Amerika perspektifinden, dolaysyla da, tek tarafl yaklald grlmektedir. Halbuki herhangi iki lkenin ilikilerini deerlendirebilmek iin, iki tarafn konuyla ilgili kaynaklarna hakim olmak ve konuyu btnyle deerlendirebilmek gereklidir. Trkiye'de yaplan almalarn genellikle bu nitelikte olduu grlmektedir: Fahir Armaolu, Oral Sander, Bilal imir, ar Erhan ve Akdes Nimet Kurat gibi baz aratrmaclardan sonra, uhnaz Ylmaz'n da son gnlerde, ngilizce ve Trke kaynaklardan yararlanarak yaynlad, "Challenging the Stereotypes: Turkish-American Relations in the Interwar Era" isimli makalesi de bu trdendir.15

D. Ama ve Kapsam
almann amac, yukarda zerinde ok az allm bir dnem olarak tasvir edilen Atatrk Dnemi Trkiye-ABD ilikileri konusunu btn ynleriyle ortaya koymaktr. Bu genel amaca ulamak zere, almann belirlenen hedefleri aada sralanmtr: Aratrma kapsamndaki 1923-27 yllar arasnda resmi ilikilerin kopuk olduu dnemde, d politikay ynetenlerin ne gibi uygulamalarla lke menfaatlerini

14 Robert L. Daniel, "The United States and the Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension", The Middle East Journal, Say: 21, K, Washington 1967, s. 52-63. 15 Ylmaz, a.g.m.

xvi

koruduunun bilinmesi, gelecekte bu tr durumlar yeniden yaandnda, faydal olacaktr. Yine ayn ekilde, 6 Austos 1923 tarihli Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Amerikan Senatosu'nda reddedilmesi amacyla Ermeniler'in zellikle 1923-27 yllar arasndaki lobi faaliyetleri, bu faaliyetlerde kullandklar teknikler ve Amerikan siyas evrelerinin bu dnemde verdikleri siyas kararlarda Ermeniler'den ne ekilde etkilendikleri gibi konularn gn na kartlmas, gnmzde ve gelecekte ilgililere byk yarar salayacaktr. Nitekim kimi evrelerde, zellikle bu konuyla ilgili youn bir bilgi ihtiyacnn varln tespit etmi olmak, konuya olan ilgimizi arttrmtr. Aratrmann hedeflerinden bir dieri de, belgeler nda 1923-1938 dneminde iki lke arasnda yaplan anlamalarn arkasnda yatan mzakere srelerini inceleyerek, karlalan zorluklar ve bu zorluklarn zmnde kullanlan teknikleri ortaya koymaktr. Bu balamda Trkiye'den bakldnda ABD'nin, ABD'den bakldnda Trkiye'nin d politika geleneini anlamaya ynelik bir adm da atlm olacaktr. Trask ve De Novo'nun, "Records of the Department of State" ve "Foreign Relations of United States/Diplomatic Papers" adl Amerikan Dileri Bakanl belge koleksiyonlarndan yararlanarak yazdklar yukarda ad geen kitaplarnda da, 19231927 yllarnda ABD'deki Trkiye ile yaplan anlamalara ynelik lobi faaliyetlerine, Trk-Amerikan anlamalarnn mzakere srelerine ve aratrmada ele alnacak dier birok konuya deinilmitir. almamzda ayn belge koleksiyonlarndaki, zellikle

xvii

Trask ve De Novo tarafndan atfta bulunulmayan Amerikan belgeleri ile, bu ahslarn ulaamam olduu grlen T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi ve T.C. Dileri Bakanl Arivi belgeleri deerlendirilmek suretiyle farkl yaklamlar ortaya konulacak ve olaylara bir de Trkiye'den baklm olacaktr. Bunun yan sra, Trask ve De Novo'nun ksaca geitirdii, isimleri literatr zetinde zikredilen konular daha derinlemesine incelenerek, daha net bir manzara ortaya konulmaya allacaktr. Bu almann bir dier hedefi de Trk-Amerikan ilikilerinin problemli ynlerini ortaya koyarak, gemite yaanan skntlardan ders alnmasn salamaktr. Her ne kadar Trk-Amerikan ilikilerinin bugnk problemleri Atatrk dneminden farklysa da, o dnemdeki problemlerin zmnde kullanlan tekniklerin bilinmesi bugnk problemlerin zmne katk salayacaktr.

E. Kaynaklar
almann Trke kaynaklar arasnda, T.C. Dileri Bakanl Arivi ve T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nden temin edilen telgraf ve mektuplarn yan sra; Cumhuriyet, Hakimiyet-i Milliye, Milliyet ve Vakit gibi dneme ait gazeteler yer almaktadr. almann balca ngilizce kaynaklarn, ABD Dileri Bakanl'nn yaynlad "Foreign Relations of United States/Diplomatic Papers" ve Amerikan Mill Arivler daresi'nin (National Archieves and Records Administration, NARA) hazrlad "Records of the Department of State" adl telgraf ve mektup koleksiyonlar oluturmaktadr. Bunlardan ilki ciltler, ikincisi ise mikrofilmler halindedir. Records of the Department of State'in Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerini kapsayan mikrofilmleri 163 makaradan, yani her bir makara ortalama 2000 sayfadan hesaplanrsa yaklak 326.000 sayfadan olumaktadr. Bu mikrofilm koleksiyonu aadaki gibi tasnif edilmi olarak, gerek Amerikan Mill Arivler daresi'nde, gerekse ABD Ankara Bykelilii'nde bulunmaktadr: M 363: Records of the Department of State Relating to Political Relations Between Turkey and the Other States, 1910-1929 (29 makara).

xviii

M 365: Records of the Department of State Relating to Political Relations Between United States and Turkey, 1910-1929 (8 makara). M 353: Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey, 1910-1929 (88 makara). M 1223: Records of the Department of State Relating to Political Relations Between United States and Turkey, 1930-1944 (2 makara). M 1224: Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey, 1930-1944 (36 makara). almann dier ngilizce kaynaklarn ise hatralar ile Bridgeport Post, Christian Science Monitor, Eau Claire Telegram, Herald, Johnstown Tribune, Louisville Times, Lowell Leader, Manchester Herald, New York Herald Tribune, New York Times, New York World, Providence Tribune, Tampa Tribune, The Living Age, Troy Record, Washington Star, American Board Quarterly News Bulletin ve Atlanta Constitution gibi dneme ait gazete ve dergiler oluturmaktadr.

BRNC BLM TARHSEL ARKA PLAN (1830-1923)

Atatrk Dnemi Trkiye-ABD ilikilerini salkl deerlendirebilmek iin ncelikle, bu ilikilerin zerine ina edildii yaklak 140 senelik temeli ele almak gerekir. nk, Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikilerinin bir ok konu bal kaynan bu temelden almaktadr. Bu nedenle, blm ierisinde Atatrk Dnemi TrkAmerikan ilikilerinin tarihsel arka plan geni bir zet eklinde ortaya konulacaktr.

A. Osmanl-Amerikan likilerinin Kurulmas

Trk-Amerikan ilikilerinin kkleri XVIII. yzyln sonlarna kadar uzanr. 1783'te bamszln kazanan milyonluk ABD ile gerileme aamasna girmi olan otuz milyon nfuslu Osmanl Devleti arasndaki ilk ilikiler, Amerikal giriimcilerin ticar faaliyetleri ile balad. Bu ilikiler dolaysyla Osmanllarn Amerikallarla ilk

xix

tanmas, bir Osmanl topra olan ve Fas, Tunus, Trablusgarp ve Cezayir'i iine alan Magrib blgesinde meydana geldi.16 Ticaret gemilerine Magribli korsanlarn saldrlarndan bkan ABD, 1784'te Amerikan Bamszlk Sava'nn tannm isimlerinden Benjamin Franklin, Thomas Jefferson ve John Adams' resmiyette Osmanl'ya bal Magrib lkeleri ile ticaret ve dostluk andlamalar yapmakla grevlendirdi.17 Bu grevlendirmeden sonra, ABD 1795'te Cezayir'le, 1796'da Trablusgarp'la, 1797'de de Tunus'la istedii andlamalar imzalamaya muvaffak oldu.18 ABD, Magrib lkeleriyle yapt anlamalara Babali'yi de dahil etmek istediyse de, bunu baaramad. Bunun zerine Osmanl Devleti'yle birebir iliki kurma abas iine girdi. ABD Cumhurbakan John Adams, Lizbon'daki Amerikan Ortaelisi William Laughton Smith'i stanbul'a giderek bir ticaret anlamas imzalamakla grevlendirdi. Sz konusu grev Senato tarafndan 11 ubat 1799'da onayland.4 Fakat, Osmanl Devleti 1798'de Fransa'nn Msr'a asker karmas sebebiyle ngiltere'nin desteine ihtiya duyduundan, ngiltere'den bamszln kazanm bir devlet olan ABD ile dostluk kurmak istemedi.19 Herhangi bir anlama imzalanmasa da iki lke arasndaki ilikiler en azndan ticar adan balamt.20 Amerikan ticaret gemileri XVIII. yzyln sonlarndan itibaren Anadolu limanlarna gelmeye baladlar. Yine bir anlama olmamasna ramen, ABD 1802'de zmir'e bir konsolos atad. Ancak, Osmanl Devleti bu atamay tanmaynca,

16ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara 2001, s.33. 17anlama (modus vivendi), protokol (protocol) vb... Btn bu terimler bir dereceye kadar farkl bir muhtevay iaret etmekte iseler de, bunlarn esas itibariyle hukuk mahiyetleri ve neticeleri arasnda fark yoktur. Hepsi de geni anlamnda (lata sensu) andlamadr. Esasen bu terimler tatbikatta da itinal bir ekilde kullanlmamaktadr. Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, C. 2, Ankara 1965, s. 82. 18Orhan Kololu, "200 Yllk likilerin Resmi Olmayan Tarihi: Trk'le Amerikal 'nn Tanmas", Tarih ve Toplum, C. 28, Say: 163, Temmuz, stanbul 1997, s. 17. Bu anlamalardan Cezayir'le yaplan, zellikle dikkat ekicidir. yle ki, orijinal metni Trke olan bu anlamayla ABD, 17951815 yllar arasnda tam 20 yl Cezayir'e vergi vermitir. ABD tarihinde, baka bir lkeye vergi dendiine dair bu tr rnekleri bulmak olduka zordur. Mine Erol, "Amerika'nn Cezayir ile Olan likileri (1785-1816)", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Say: 32, Mart, stanbul 1979, s. 721. 19Ercment Kuran, "XIX. Yzylda Osmanl Trklerinin Amerika'y Tanmas", 500. Ylnda Amerika, stanbul 1994, s. 40. 20Osmanl Amerikan ticaretine ait rakamlar iin bkz. 5. blm, s.116-117.

xx

konsolos zmir'den ayrlmak zorunda kald.21 1811'de Philadelphia'l tccar David Offley kiisel bir anlama yaparak, Osmanl'dan Amerikan tccarlar iin baz ayrcalklar kopard. 1816'da ise Offley, Kaptan- Derya Hsrev Paa ile kurduu dostluk sayesinde, Amerikan konsolosu olarak tannma imtiyazn kopard.22 Bu temelde, 1820'den itibaren iki lke arasnda bir anlama imzalamaya ynelik resm mzakereler balad. Balangta Osmanl Devleti, yaplmas teklif edilen anlamadan herhangi bir ticar avantaj elde edemeyeceini dndnden, mzakerelerde son derece ekimser bir tutum sergiledi. Fakat, 1827 ylnda Navarin'de Osmanl Donanmas'nn Birleik Avrupa Donanmas tarafndan yaklmas sz konusu mzakerelerin seyrine nemli tesirlerde bulundu.9 Ruslarn, ngilizlerin ve Franszlarn katld bu saldr ve ardndan yaanan 1828-1829 Osmanl Rus Sava neticesinde Osmanl ordusunun ald yenilgi, Osmanl Devleti'ni yeni dostluk araylarna itti. Osmanl Devleti ile ABD temsilcileri arasndaki grmeler neticesinde, Osmanl-ABD Ticaret ve Denizcilik Anlamas 7 Mays 1830 tarihinde imzaland.23 Anlamayla, ABD'ye "en ziyade msaadeye mazhar millet" stats verildi.24Bu stat sayesinde ABD, Osmanl limanlarn ziyaret eden Amerikan tacirlerinden, evvelce bu stat tannan dier devletlerin tacirlerinden alnandan daha fazla gmrk vergisi talep edilmemesini ve Amerikan vatandalarnn dier lke vatandalarnn sahip olduu her trl ayrcalktan yararlanmalarn salad. Anlamann dier hkmleriyle, Osmanl topraklarnda su ileyen Amerikan vatandalarnn hangi hukuk rejime tbi olacaklar, Amerikan ticaret gemilerinin Boazlar'dan serbeste geerek Karadeniz'e alabilmeleri ve en nemlisi, iki lke arasnda diplomasi ve konsolosluk ilikileri kurulmas konular dzenlendi.25

21Kprl, a.g.m., s.928-930. 22a.g.m, s.930. Nimet Akdes Kurat, 150 Senelik Trk-Amerikan Dostluu Sergisi, Ankara 1959, s.11. 23Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Erzurum 1984, s.79. 24Adnan iman, Osmanl Devleti'nde XX. Yzyl Balarnda Amerikan Kltrel ve Sosyal Messeseleri, Balkesir 1994, s.8. Anlama metni iin bkz. Fahir Armaolu, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Ankara 1991, s. 1-4. 25Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan..., s.5.

xxi

Bu anlamann yrrle girmesiyle, David Porter 2 Mart 1831'de ABD'nin stanbul maslahatgzar olarak atand.26 Ayrca ABD Anlama'ya dayanarak Osmanl Devleti'nin bir ok ehrinde konsolosluklar at. Gayri resm olarak ilk kez zmir'de alan Amerikan konsolosluunu Beyrut ve stanbul konsolosluklar izledi.27 ABD'de ilk Osmanl temsilciliinin tesisi ise 1845'te Zapolu Abraham adl ahsn ehbender olarak gnderilmesiyle gerekleti.28 Ancak, ehbenderler daha ok ticar faaliyetleri yrtmek amacyla gnderildiinden siyas alanlarla ilgilenmemekteydiler. Kavalal Mehmet Ali Paa Meselesi gibi siyas sorunlarn zamanla Osmanl Devleti aleyhinde bir kamuoyu oluturmaya ynelik olarak kullanlmas, Bbli'nin ABD'deki d temsilcilerini siyas konulara da yneltmesine ve bu temsilcilerin rtbelerini arttrmasna neden oldu. Bu kapsamda 1867'de Fransz asll Bulak Bey, Washington'a ortaeli rtbesiyle tayin edildi.29 1830 Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn ABD'de Osmanl Devleti hesabna sava gemileri yaplmasn ve gerekirse stanbul Tersanesi'nde Amerikal mhendisler tarafndan ina edilecek gemilerin kerestelerinin ABD'den tedarik edilmesini ngren gizli bir maddesi vard.30 Sz konusu gizli madde, her ne kadar Amerikan Senatosu tarafndan kabul edilmemise de, pratikte hayata geirildi.31 Bu kapsamda, "United States" isimli sava gemisi Osmanl Devleti'ne satld. Ayrca, Henry Eckford ve Foster Rhodes gibi ABD'nin en nl gemi mhendisleri
26grev yaptlar. Erhan, Trk-Amerikan likilerinin..., s. 146; Hamdi Atamer, "lk Trk-Amerikan Mnasebetleri" Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 2, C.1, Kasm, stanbul 1967, s. 20. 27Erhan, Trk-Amerikan likilerinin..., s.146. 28ehbender, Ticaret Nezareti'nin oluturulmasndan nce ticaret ilerine bakmak ve tccarlar arasndaki ihtilaflar halletmekle vazifelendirilen memurun nvandr. Bu tabir daha sonra konsolos karl olarak, yabanc memleketlerde, Osmanl tebaasnn ticar menfaatlerini korumak zere grevlendirilen memurlar iin kullanlmtr. http://www.tarihportali.net/tarih/archives.php/ sehbender/3128 (Eriim Tarihi: 01.08.2008). "ehbender" kelimesi II. Merutiyet'in ilanndan sonra kullanmdan kaldrmtr. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat: Eski ve Yeni Harflerle, Ankara 2007, s. 984. 29Erhan, Trk-Amerikan likilerinin..., s. 159. Osmanl Devleti Washington'daki temsilciliinin dzeyini hibir zaman "ortaeli" dzeyinin zerine karmad. a.g.e., s.160. 30Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Ankara, 1959, s. 1617; Akdes Nimet Kurat, "Trkiye ile ABD Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Vesikalar", Tarih Aratrmalar Dergisi, C.5, Ankara 1967, s.334. 31Fuat Ezg, Osmanl mparatorluu-Amerika Birleik Devletleri: ktisadi, Siyas ve Kltrel Mnasebetlerin Kuruluu ve Gelimesi (1795-1908), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1949, s. 83.

xxii

stanbul'a gelerek Osmanl donanmasnn en etkili sava gemilerini ina ettiler. Amerikallar'n almalar esnasnda Trk gemi mhendisleri de yeni tekniklerden haberdar oldular ve Amerikallar'n lkelerine dnmesinden sonra da, sava gc yksek gemiler yapmaya devam ettiler. Bu sayede, bir sre sonra Osmanl donanmas en byk gcne ulat.32 Osmanl-Amerikan Ticaret Anlamas, ayn zamanda, 1820'lerden itibaren Osmanl topraklarna gelmeye balayan Amerikal Protestan misyonerlerin saylarnn artmasna neden oldu.33 nceleri zmir, stanbul gibi ky ehirlerine gelen misyonerler, sonralar i blgelere yayldlar.34 Amerikal misyonerlerden ncelikle gittikleri lkedeki ekonomik durum, toplumsal yap, siyasal btnlk, tarm alanlar, yer alt ve yer st zenginlikleri, halkn din durumu ve eitim dzeyi hakknda bilgi edinmeleri isteniyordu.35Messeselerin artmas ve alan genilii yznden misyonerler daha sistemli alabilmek iin Osmanl topraklarn Avrupa, Dou Trkiye, Bat Trkiye ve Merkez Trkiye olmak zere, drt alma blgesine ayrdlar.36 1830 Ticaret ve Denizcilik Anlamas 25 seneliine yapld iin, 1855'de geersiz hale geldi. Fakat ABD, o tarihlerde kan Krm Sava'nn Osmanl ekonomisini Avrupa devletlerinin tahakkmne sokmas nedeniyle, yeni bir anlama yapmak iin, yeni Osmanl-Avrupa ekonomik anlamalarnn tamamlanmasn bekledi. 1862'de yaplan bir dier ticaret anlamasyla Osmanl-Amerikan ticar ilikileri, ABD iin 1830 anlamasna gre ok daha avantajl olmak kaydyla, daha ayrntl olarak dzenlenmi oldu. Bunun dnda; 1874'te imzalanan Tabiiyet, Gayrimenkl ve
32ar Erhan, "1830 Osmanl-Amerikan Anlamas 'nn Gizli Maddesi ve Sonular", Belleten, C.62, Say: 234, Austos, Ankara 1998, s.464. 33Osmanl Devleti'ne 1820 ylnda ilk gelen Amerikal misyonerler Plinny Fisk ve Levi Parsons'd. Bu iki misyoner, ABD'deki Protestan misyoner rgtlerinin en gls olan American Board of Commissioners for Foreign Missions'n (ABCFM) elemanlarydlar. ABCFM iin bkz. David Brewer, What Next in Turkey, The American Board, Boston, 1913; lknur Polat, " Osmanl mparatorluu'nda Alan Amerikan Okullar zerine Bir nceleme", Belleten, C. 7, Say: 203, Ankara, 1990, s. 629. 34Ayten Sezer, "Osmanl 'dan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiye 'de Eitim ve retim Faaliyetleri", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanl Devleti'nin 700. Yl zel Says, Ekim, Ankara 1999, s. 173. 35Kocabaolu, a.g.e., s. 30-31. 36Sezer, "Osmanl'dan Cumhuriyete Misyonerlerin...", s. 174.

xxiii

Sulularn adesi Anlamalaryla, hukuk konularda da Osmanl- Amerikan ilikileri tesis edilmi olup, ilikilerin kurulu aamas sona ermitir.37

B. Osmanl Amerikan likilerinde Gerilim Dnemi

1877-78 Osmanl-Rus Sava, Osmanl tarihinde bir ok adan dnm noktas olduu gibi Osmanl-Amerikan ilikilerinde de nemli bir milattr. Bu tarihten sonra Osmanl siyasetinin iinde barndrd bunalmlar artt ve bir ok Avrupal byk gcn yan sra ABD de Ermeni sorununu bahane ederek Osmanl Devleti'nin i ilerine karma srecine katld. D markajn daraltlmasyla birlikte Osmanl Devleti'nin pazarlk gc nemli lde zayflad. ABD d konjonktre uygun hareket ederek Bbli'yi Ermeniler'e kt muamele yapmakla sulad. zellikle Amerikan basn, Ermeniler'i destekler ynde yayn yapt.38 ABD bu politikalarn desteklemek iin Osmanl Devleti'nde bulunan misyonerlerini kulland. Misyonerler ve okullar bir yandan ABD'ye Osmanl Ermenileri'nin iinde bulunduu koullara ilikin gerek d raporlar yollarken, bir yandan da Ermeni isyanlarnn fikr ve teorik alt yapsn oluturdular ve dolaysyla da, zellikle 1889-1896 yllar arasnda saylar artan Ermeni isyanlarnn kmasna katk saladlar.39 Bu yllardan sonra Osmanl-Amerikan ilikileri, ABD'nin misyoner okullarna resm izin istei ya da Ermeniler'le ilgili meselelerden dolay tehditle yrr hale geldi. ou zaman Amerikan Hkmeti, Osmanl Devleti'nden taleplerine karlk bulamadnda, Akdeniz'e sava gemileri gnderdi. Mesel 1895'te, misyonerlerin Ermeniler'e yapldn iddia ettikleri katliamlar durdurmak bahanesiyle, "San Fransisco" ve "Marblehead" isimli sava gemileri zmir, skenderun ve Beyrut'a gnderildiler. Aslnda Babli zerinde bask oluturmak zere gnderilen gemiler, Ermeniler'in katledildiine dair hibir delil bulamadan geri
37 Ancak; Tabiiyet Anlamas altnc blmde anlatlacak olan nedenlerden dolay yrrle girmedi. 38http://www.oku yorum.com/turkce/yazilar.asp?bolum=Makaleler&durum=oku&yazi id=691 &baslik=osmanl%C4%B1 - amerikan %C4%B1liskilerinin tarihi seyri (Eriim Tarih: 18.06.2007). 39 Abdlkadir Yuval, "Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol " Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu, Kars 1991, s.204.

xxiv

dndler.40 ABD ayn politikann bir devam olarak, Ermeni isyanlar srasnda zarar gren Amerikan okullaryla ilgili talep ettii tazminat elde etmek iin 1900 ylnda Kentucky sava gemisini Osmanl sularna gnderdi ve bu sayede istedii tazminatn bir blmn elde etti.41 1904 bandan itibaren Ermeni isyanlarna karan baz Amerikan vatanda Ermeniler'in tutuklanmas ve Ermeni isyanclarn s olarak kullandklar Amerikan okullarndan bazlarnn kapatlmas gibi gelimeler zerine ABD bu sefer de, Karayipler filosunu zmir'e gnderdi. Bunun zerine Osmanl Devleti bu konudaki Amerikan taleplerini de karlamak zorunda kald. Ancak bu olay, ilikilerdeki gerginliin ulat en st nokta oldu. Sonraki yllarda da, yine Ermeni meselesi ve bununla balantl olan misyoner istekleri nedeniyle baz diplomatik skntlar yaandysa da, hibir zaman bu dnemdeki gerilim tekrarlanmad. 42

40Joseph L. Grabill, "Missionary Influence on American Relations with the Near East (First nstallment) " Muslim World, C. 58, Hartfort 1968, s. 45. 41Erhan, Trk-Amerikan likilerinin... s.335. 42a.g.e., s. 336.

xxv

C. Osmanl-Amerikan likilerinin Son Dnemi: II. Merutiyet

II. Merutiyet'in ilann stanbul'da bulunan ABD Bykelisi John Leishman olduka iyimser karlad. Bykeli Merutiyet'in yeniden ilan edilmesiyle birlikte, Osmanl Devleti'nde yeni bir hayatn balayacan ve Osmanl'nn esasl slahat hareketleri neticesinde, kendine lyk bir mevk alabileceine hkmetti.43 Leishman'n bu grleri Amerikan Hkmeti tarafndan da paylalyordu. Amerikan Hkmeti, Merutiyet'in ilannn, iki lke arasndaki problemlerin zmne yardmc olacak bir ortam hazrlayacana ve blgedeki Amerikan karlarna olumlu katkda bulunacana inanyordu.44 ABD, II. Merutiyet Dnemi'nde (1908-1914) siyas alanda herhangi bir risk almaktan kand. Devam ettirdii Monroe Doktrini erevesinde, 1911'deki Osmanltalyan savanda arabuluculuk yapmas iin verilen teklifi geri eviren ABD, Balkan Savalar'na da ilgisiz kald.45 Hatta Amerikan ynetimi, Bykeli Morgenthau Babali nezdinde Osmanl Devleti'nin I. Dnya Sava'na katlmamas iin temaslarda bulunduunda, kendisine resm veya gayri resm hibir telkinde bulunmamas uyarsn yapt.46 Buna karlk ttihat ve Terakki Partisi, II. Merutiyet Dnemi boyunca ABD'yi kendi tarafna ekebilecek bir politika izlemeye alt. Bu politika kapsamnda ttihatlar, I. Dnya Sava baladktan sonra kapitlasyonlar kaldrrken, Amerikallar'n messeselerine zarar vermeyeceklerini gsterebilmek dncesiyle teminat verdiler. Hatta Enver Paa, bu teminatnn bir gstergesi olarak da, kapitlasyonlarn kaldrld 1 Ekim 1914 tarihinde, bykeli Morgenthau ile beraber

43Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine..., s. 38. 44Erhan, Trk-Amerikan likilerinin... s.376. 45J.C. Hurewitz ; "Trk-Amerikan likileri ve Atatrk", ada Dnce Inda Atatrk, stanbul 1983, s. 492. 46Laurence Evans, United States Policy and the Partition of Turkey, Baltimore 1965, s. 26-27.

xxvi

Robert Kolej'e giderek, kardeinin de iinde bulunduu bir grup renci iin zel olarak kurulan snfn al trenine katld.47 Osmanl Devleti I. Dnya Sava'na girdikten sonra da, Amerikallar'a kar izledii bu tutumda fazla bir deiiklie gitmedi. Fakat, Amerikal misyonerler eski alkanlklarn devam ettirerek, Rusya'yla ibirlii yapan Ermeniler'i himayeleri altna almaya altlar. Ermeniler tarafndan yaplan katliamlar yok sayarak adeta onlarla beraber savaan bu misyonerler, Tehcir'e de kar ktlar ve dzenledikleri gerek d raporlarla dnya kamuoyunu etkilediler.48 ABD'nin Almanya'ya sava ilan etmesinin ardndan Almanya Osmanl Devleti'nin de ABD'ye sava ilan etmesi iin bask yapmaya balad. Bu basklara ramen Osmanl Devleti ABD'ye sava ilan etmeyip sadece bu lkeyle diplomatik ilikilerini kesmekle yetindi.49 likilerin kesilmesinden sonra ABD'deki Osmanl karlarn koruma grevini spanya, Osmanl Devleti'ndeki Amerikan karlarn koruma grevini de sve Sefareti yklendi.50

47Mine Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerika'nn Trkiye'ye Kar Tutumu, Ankara 1976, s. 53. 48Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 91. 49Armaolu, "AtatrkDneminde Trk-Amerikan... ", s.282. 50Kprl, a.g.m., s. 941.

xxvii

D. Mondros'tan Lozan'a Trk-Amerikan likileri

I. Dnya Sava'nn sonuna yaklald 8 Ocak 1918'te Bakan Woodrow Wilson ABD Kongresi'nde yapt bir konumada 14 maddeden oluan d politika prensiplerini ilan etti. Tm anlamalarn ak yaplmas, gizli diplomasinin yok olmas, tm halklarn kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesi, basna verilen zgrlk gibi maddeleri ieren bu prensipler Dnya'y yeniden ekillendirmeyi amalyordu. Bu prensiplerin 12. maddesi ise Osmanl Devleti'nin gelecei ile ilgiliydi. Sz konusu maddeye gre Trklerin ounlukta olduu blgelerin egemenlik ve gvenlii salanmal, buna karlk Osmanl Devleti iindeki milletlere varlklarn koruma imkn verilmeli ve Boazlar btn devletlerin ticar gemilerine ak bulundurulmalyd.51 Wilson'un bunun gibi ilkeleri Trkler arasnda ABD'ye kar byk bir sempati oluturdu. Mondros Atekesi'nden sonra derin bir umutsuzlua kaplan birok Osmanl aydn, zellikle Wilson lkeleri'nin "tm uluslarn kendi geleceklerini kendileri belirlemesi (Self-determination)" ilkesine sarlyor ve kurtuluu Wilson lkeleri'nin uygulanmasnda buluyorlard. Bu gr, giderek bir Amerikan mandacl dncesine dnmeye balad ve kimi Osmanl aydnlar tarafndan stanbul'da 4 Aralk 1918'de Wilson Prensipleri Cemiyeti kuruldu.52Cemiyetin yeleri Atatrk'n deyiiyle "fikirlerinde ok srar ettiler, isabet-i mutlakann, nokta-i nazarlarnn tervicinde (desteklenmesinde) olduunu isbata ok altlar." 53 Bu Amerikan srar neticesinde fikrini, yaygnlk Trkiye'nin kazanan byk mandaclk bir gcn gr destei Erzurum olmadan

Kongresi'nde tepki grmesine karn, Sivas Kongresi'nde byk tartmalara neden oldu. mandas yaayamayacana inanan ve ounluu ttihat ve Terakki'nin liberal kanadndan oluan bir grup hararetle savundu. Buna karlk stanbul'daki tp rencilerini temsil eden genler bu fikre iddetle kar ktlar ve baz yerel delegeler de onlara katldlar. Tartmann bymesi zerine Rauf (Orbay), Erzurum Kongresi bildirisinin, lkenin
51Gl nan Barkay, ABD Diplomasisi'nde Trkiye: 1940-1943, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir b.y.y., s. 11. 52alar Krak, Cumhuriyetten Gnmze Gericilik II, b.y.y. 2001, s.31. Bu cemiyetin tzk ve dier belgeleri iin bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, C. 2, stanbul 1986, s. 245263. 53Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk-Sylev, C.1, Ankara 1989, s.10.

xxviii

bamszlna ve btnlne sayg duyan yabanc glerden yardm alnabilecei konusundaki paragrafna dikkat ekti. ABD'den Anadolu'ya bu konuyla ilgili bir aratrma komisyonu gndermesinin istenmesi gerektiini syledi. Rauf Bey'in bu teklifinin manda konusunda bir balaycl olmadndan teklif kongrede hemen kabul edildi ve ABD'den bir aratrma komisyonu gndermesini isteyen mektup Washington'a aktarlmak zere Amerikal gazeteci Brown'a verildi.54 Sivas Kongresi'ni izleyen gnlerde mandacla kesin olarak kar olan Mustafa Kemal Atatrk'n olaylara hakimiyetinin artmas mandaclk dncesinin gndemden dmesini salad. Aslnda Amerikan mandaclar, o sralarda Wilson'un Trklerle ilgili yukarda bahsedilen 12. maddeyi uygulamaktan vazgemi olduunu bilmi olsalard, bu dnce oktan gndemden dm olurdu. Wilson'un Trkler'in aleyhine dnmesinde, Mttefik Devletler'in, zellikle de ngiltere'nin byk etkisinin olduu deerlendirilmektedir. Artk Wilson sz konusu prensibin hilafna olarak, Trkler'in ounlukta yaad Dou Anadolu'da bamsz bir Ermenistan'n kurulmasn savunuyordu. Wilson'un Mttefik liderlerle yapt plana gre, bamsz bir Ermenistan kurulmadan nce, ABD Ermenistan'n mandaterliini kabul edecekti.55 Ermenistan mandaterlii Wilson'a ilk kez Paris Bar Konferans'nda teklif edildi.56 Bu teklif zerine byle bir projenin uygulanabilirliinin Senato kararna bal olduunu syleyen Wilson bu balamda iki nemli rapor hazrlatt. Bunlardan birincisi 1919'un bahar ve yaznda Anadolu'yla beraber Suriye, Filistin ve Irak' dolaan KingCrane Komisyonu'nun hazrlad rapordu. Bu raporda mtareke snrlar iinde kalan Osmanl topraklarnn, stanbul ve evresi, Ermenistan ve Anadolu'nun geri kalan olmak zere e blnp, her nn de Amerikan mandas altna alnmas
54Andrew Mango, Atatrk: Modern Trkiye'nin Kurucusu, stanbul 2006, s. 294-295. Sivas Kongresi'nde Amerikan Mandas zerine yaplan tartmalar iin ayrca bkz. Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1969; Mahmut Gololu, Mill Mcadele Tarihi II: Sivas Kongresi, Ankara 2006; Kadir Kasalak, Mill Mcadele'de Manda ve Himaye Meselesi, Ankara 1993. 55Armaolu, "AtatrkDneminde Trk-Amerikan... ", s.284. 56Paris Bar Konferans, I. Dnya Sava'ndan galip kan tilaf Devletleri ve balaklarnn ttifak Devletleri'ne uygulayaca bar artlarn dzenlemek zere topland (18 Ocak 1919-24 Aralk 1920).

xxix

neriliyordu.57 Ayn yln Austos-Ekim aylar arasnda Anadolu ve Kafkasya'y gezen Harbord Komisyonu'nun hazrlad rapor ise olduka karamsard. Raporda, Amerika ktasna ok uzak olan bu blgede mandater lke olarak blgenin tm koullaryla gelimesini salayabilmek iin gereken yatrmlarn ve blgede gvenlii salayabilmek iin gerekli asker harcamalarn getirecei yksek maliyetin zellikle alt iziliyordu.58 Bu raporun da etkisiyle ABD Senatosu 1 Haziran 1920'de Dou Anadolu'da bir Ermenistan mandaterlii kurulmas teklifini, Wilson'a ramen, 23'e kar 52 oyla reddetti.59 Wilson, Ermenistan hayalinden yine de vazgemedi. 10 Austos 1920'de imzalanan Sevr Anlamas'nn 89. maddesi Dou Anadolu'dan baz vilayetlerin Ermenistan'a verilmesini ngrmekte ve Trkiye ile Ermenistan arasndaki snrn izilmesini ABD Bakan'nn, yani Wilson'un hakemliine havale etmekteydi. ABD Senatosu'nun Ermenistan mandasn reddetmi olmasna ramen Wilson Trk- Ermeni snrn izmeyi kabullendi. Kasm 1920'de Wilson, izdii haritay Milletler Cemiyeti'ne vermeye hazrland srada, Kzm Karabekir Paa komutasndaki Trk birlikleri Ermeniler'i pskrttler. Bylece, Wilson'un Ermenistan snrlar haritas tam bir fiyasko haline geldi ve bu sebepten ngiliz yetkililer Wilson'dan haritann aklanmamasn istediler. Zaten bu gelimelerin yaand Kasm ay ierisinde seimleri de kaybeden Wilson'un Ermenistan maceras bylece sonulanm oldu.60 Bu gelimeler yaanrken, ABD, stanbul Hkmeti'yle diplomatik ilikilerini yeniden tesis etmekten de geri kalmad ve 1. Dnya Sava'nn hemen akabinde Lewis Heck'i komiser olarak stanbul'a atad. Heck'i ksa bir sreliine grev yapan G. Bie Ravndal ve 12 Austos 1919'da "yksek komiser" unvanyla atanan Amiral Mark Lambert Bristol takip etti. Bristol Lozan Bar Anlamas'ndan sonra bu unvannn yerine
57Mango, a.g.e., s. 294. 58Seil Akgn, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesi'ne Dair Raporu, stanbul 1981, s.161. 59Hasan Tahsin Fendolu, Modernleme Balamnda Osmanl-Amerikan likileri, stanbul 2002, s.244245. 60Armaolu, "Atatrk Dneminde Trk-Amerikan... ", s.284. Yeni Bakan Warren Gamaliel Harding ise Ermenistan mandaterlii konusuna Wilson kadar nem vermedi ve bu konuda net bir tavr almaktan kand.

xxx

"diplomatik mmessil" sfatyla anlacak ve 1927 ylna kadar Trkiye'de ABD'yi yar resm olarak temsil edecekti.61 stanbul Hkmeti'yle bu ahslar vastasyla ilikiye geen ABD, Ankara Hkmeti'nin ilk alt ay boyunca, yani Nisan-Kasm 1920 arasnda, bu hkmetle iliki kurma abasna girmedi. 4 Kasm 1920'de Ankara Hkmeti'nin Samsun'a atad temsilcisi smail Bey Ankara'ya gnderdii telgrafta, blgesi dahilinde ABD tarafndan atandn syleyen bir Amerikan temsilcisinin bulunduunu haber verdi. Fakat, Ankara Hkmeti bu temsilciyi tanmay reddetti. nk, Amiral Bristol Ankara'y bu konuda haberdar etme nezaketini dahi gstermemiti.62 Ayn ay iinde gnderdii bir destroyer vastasyla Amiral Bristol, Samsun'da yar resm statde bir Amerikan temsilcisi grevlendirebilmek iin izin istedi. Ankara Hkmeti ise Amerikan temsilcisinin atanmasna karlk Washington ile resmi iliki kurmak istediini dile getirdi. Fakat, Amerikan Hkmeti Ankara'yla diplomatik iliki kurmak istemiyordu. Trkiye ile sava halindeki devletler bile Ankara Hkmeti'ni fiilen tanrken, Trkiye ile hi savamam olan ABD Ankara'y tanmaya doru gidiyormu gibi gzkmekten bile korkuyordu.63 Bu dncenin etkisiyle 1921 yl da Ankara ile Washington arasnda iliki kurulamadan geti. 1921'in son gnlerinde Trkiye'deki ekonomik karlarnn daha fazla zarar grmemesi iin Amerikan Hkmeti gayri resm statde Julian E. Gillespie'yi temsilci olarak Ankara'ya atad. Ankara'nn resm iliki kurma konusunda daha fazla srar etmemesi zerine gayri resm olarak kabul edilen Gillespie, Ankara Hkmeti'yle baz grmeler yaptktan sonra ubat 1922'de yeniden stanbul'a dnd.64 Gillespie'den sonra Ankara'ya gayri resm temsilci olarak Haziran 1922'de Robert W. Imbrie adl bir diplomat geldi. Imbrie Ankara'da silik bir diplomat olarak kald. Drt

61Kprl, a.g.m., s. 942. 62Bill imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey'in Washington Bykelilii (1920-1927)", Belleten, C. 41, Say: 162, Nisan, Ankara 1977, s.280. 63a.g.m., s.295. 64imir, a.g.m., s. 299.

xxxi

ay kadar sonra Trk ordularnn kesin zaferini de grerek, Ekim 1922'de Ankara'dan ayrld.65 Bu ekilde, Mill Mcadele yllar boyunca Trkiye ile resm ilikiler kurmaktan kanan ABD, 20 Kasm 1922'de toplanan Lozan Konferans'na gzlemci olarak gnderdii heyetten de sadece iki nokta zerinde durmasn istedi:66Bunlardan birincisi, kapitlasyonlarn muhafazas ve bu arada din ve eitim kurumlarna alma zgrl tannmas, ikincisi ise, bar zamannda btn devletlerin sava ve ticaret gemilerine Boazlar'dan gei serbestlii salanmasyd. Lozan'da Amerikan grne yakn bir anlamaya varlmakla birlikte, kapitlasyonlar konusunda Trk gr baar kazand ve Osmanl mparatorluu devrinde yabanclara verilen tm ayrcalklar tarihe kart. Buraya kadar anlatlanlardan anlaldna gre, ABD'nin Osmanl Devleti ile XVIII. yzyln sonlarndan itibaren kurduu iliki XIX. yzyln ortalarna kadar temelde pazar kayglarndan ve ticareti arttrma abalarndan kaynaklanmtr. Fakat, ilikilerin ilerliyen yllarnda ABD'nin gittike glenmesi, Osmanl Devleti'nin ise paralanma srecine girmesi zerine ticar ilikiler, gerginleen siyas ilikilerin glgesinde kalmaya balad. ABD, blgeye gnderdii misyonerler vastasyla Osmanl'nn gayri-mslim tebaasn manple ederek Osmanl topraklarnda kurmak istedii siyas tahakkmn alt yapsn oluturmaya alt. Fakat, ABD bunu yaparken, XVIII. yzyln sonlarndan itibaren ekillendirmeye balad Avrupa'dan uzak durma politikasnn gerei olarak, Avrupa'nn gl devletleriyle kar karya gelmemeye ve blgede dorudan siyas sorumluluk almamaya byk zen gsterdi.

65a.g.m., s. 301. 66Lozan Konferans'mn birinci aamasnda Amerikan Heyeti unlardan oluuyordu: ABD'nin talya Bykelisi Richard Washburn Child, stanbul'daki Amerikan Yksek Komiseri Amiral Mark Lambert Bristol, Bern'deki Amerikan Ortaelisi Joseph Grew, F. Lammont Belin, Copley Amory, Harry G. Dwight, Lewis Heck ve Julian E. Gillespie. 23 Nisan 1923'de yeniden toplanan konferansa Bristol, Child, Dwight, Heck ve Gillespie arlmadlar. Amerikan Heyeti bu sefer Grew'in bakanlnda, Frederic Dolbeare, G. Howland Shaw, F. Lammont Belin, Edgar W. Turlington ve Maynard Barnes'dan mteekkildi.

xxxii

KNC BLM HAZIRLIK DNEM: LOZAN ANLAMASI SREC (1923-1927)

ABD, XVIII. yzyln sonlarndan itibaren ekillendirmeye balad Avrupa'dan uzak durma politikasn, XX. yzyln balarnda hl srdryordu. Bu politikann bir gerei olarak ABD Ortadou'dan da, en azndan asker adan, uzak durmay tercih ediyordu.67 nk, Amerikal yetkililere gre Ortadou Avrupa'nn bir uzantsyd. Bir ara Bakan Wilson, Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurdurmak adna ABD'nin bu politikasn deitirmek istediyse de, ilk blmde de deinildii gibi, Amerikan Senatosu tarafndan engellendi. Senato'ya gre ABD, Ortadou'daki karmak politik meselelerden uzak durmalyd.68 Senato'nun byle dnmesinde, ngiltere'nin ve ksmen de Fransa'nn 1. Dnya Sava'ndan sonra Ortadou'da elde ettii mutlak stnln byk etkisi vard. Fransa; Suriye ve Lbnan'da, ngiltere ise Ortadou'nun dier topraklarnda asker bulunduruyordu. ABD'nin ise Ortadou'da herhangi bir asker mevcudiyeti bulunmuyordu. ABD'nin buradaki varl, misyonerlik ve ticaret faaliyetleriyle snrlyd. Bu yzden ABD, ngiltere ve Fransa'nn blgedeki stnln kabul etti ve bu devletlerle petrol imtiyazlar konusunda dt itilafta bile, en azndan ilk zamanlarda, tavizkr bir tutum izledi.69 Byle bir ortamda ABD, Ortadou politikasn; kendi misyonerlik ve ticaret kurulularna ngiltere ve Fransa'nnkilerle ayn haklar salamak; bunu yaparken de herhangi bir siyas ve asker sorumluluk almama mant zerine ina etmeye alyordu.
67Ortadou; Trkiye'yi, ran', Msr'n bat snrndan Irak'n dou snrna kadar uzanan topraklar ve Arabistan yarmadasn kapsar. Bu blge, Balkanlar da kapsayacak ekilde, 1. Dnya Sava'na kadar "Yakndou" ismiyle anld. 2. Dnya Sava'ndan sonra yaygnlk kazanan kullanma gre blge, Balkanlar kapsamayacak ekilde "Ortadou" olarak isimlendirildi. Ortadou'nun snrlarn, Atlas Okyanus'una kadar btn Kuzey Afrika'y ve Sudan' da iine alacak ekilde geniletenler de vardr. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Roderic H. Davison, "Where is the Middle East?", Foreign Affairs, Say: 38, Temmuz New York 1960, s.665-675; G. Etzel Pearcy, "The Middle East- An Indefinable Region", The Department of State Bulletin, Say: 40, 23 Mart, Washington 1959, s. 407-416. 68John A. De Novo, American Interests and Policies in the Middle East, 1900-1939, Minneapolis 1963, s. 389. 69kap" ilkesini savunmaya balad. ABD'nin ekonomik adan her geen gn glenmesi ve Ortadou halklarnn ngiltere'ye gsterdii gittike artan direni sayesinde ABD petrol imtiyazlarn zaman ierisinde arttrd.

xxxiii

Bu politika, ABD'nin Lozan Konferans'na gzlemci sfatyla katlmasyla daha belirgin bir hale geldi. Lozan'da ABD, geleneksel izolasyon politikasndan taviz vermeden, ngiltere ve Fransa'y yakn takibe alabildi. Bu takip sayesinde de Trkiye ile, Lozan Bar Anlamas'nda ngiltere ve Fransa'ya verilen imtiyazlarn neredeyse tamamn ieren TrkAmerikan Lozan Anlamas'n imzalamay baard.70 Bu anlamann imzalanmasyla, yeni Trk devletiyle ABD arasnda "Lozan Anlamas Sreci (1923-1927)" adn verdiimiz hazrlk dnemi balam oldu.71

A. Trk- Amerikan Lozan Anlamas

Trkiye ve ABD 6 Austos 1923'te, aralarnda yeniden diplomatik mnasebet tesis etmek maksadyla, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n imzaladlar.6 Ayn gn bir de Sulularn adesi Anlamas imzalayan Trkiye ve ABD, bylece ilikilerini normalletirmeyi amaladlar.72

70De Novo, a.g.e., s. 390. 71Sz konusu dnem zerine yaplan balca almalar; tezin banda zikredilen Armaolu, Denovo Trask'in kitaplaryla; imir, Yaylaler ve Armaolu'nun makaleleridir. Bu yazarlar eserlerinde, ne Trk-Amerikan Lozan Anlamas mzakerelerini ve bu mzakerelerde taraflarn tutumlarn, ne ABD'de Lozan tartmalarn yrten kii ve gruplar, ne de tartmalar srasnda ortaya konulan tezleri sistematik bir incelemeye tab tutmulardr. Trask, imir, Yaylaler ve Armaolu, bu konular btnlkten yoksun bilgi krntlar eklinde eserlerine serpitirmilerdir. Bir yandan da baz olgusal hatalar yapmlardr. Blm iinde hem bu hatalar yeri geldike dipnotlarda dzeltilecek, hem de bahsedilen konular sistematik bir incelemeye tab tutulacaktr. Ayrca; blmn birinci ksmnda ilk olarak, Trk-Amerikan Lozan Anlamas mzakereleri srasndaki Trk ve Amerikan politik manevralar ortaya konulacaktr. Bylece Trkiye'den bakldnda ABD'nin, ABD'den bakldnda da Trkiye'nin d politika geleneini anlamaya ynelik de bir adm atlm olacaktr. kinci olarak, mzakerelerin zerinde younlat belli bal konular ele alnacaktr. Son olarak da, mzakereler neticesinde imzalanan Trk-Amerikan Lozan Anlamas ve Sulularn adesi Anlamas'nn maddeleri zerinde durulacaktr. kinci ksmda, ABD'de Lozan Anlamas zerine yaplan tartmalar yrten kii ve gruplar ile savunduklar tezler sistematik olarak incelenecektir. Buradaki ama, Trkiye'nin ABD'de yapaca herhangi bir lobi faaliyetine, tarihsel bilgi desteini salamak olacaktr. Her ne kadar bugn, ABD'deki Trkiye yanls ve aleyhtar gruplar ile savunduklar tezler gemitekilerle ayn olmasa da, blm dikkatlice okunduunda nemli benzerlikler gze arpacaktr. nc ve son ksmda ise, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Amerikan Senatosu'nda reddedilmesinin ABD'de ve Trkiye'de nasl karland ortaya konulacaktr. Amerikan ariv belgelerinde sz konusu anlamayla ilgili "Genel Anlama (General Treaty) " ya da Lozan Anlamas "Lausanne Treaty" terimleri kullanlrken, anlamay ABD adna imzalayan Joseph Grew, hatratnda anlamadan "Dostluk ve Ticaret Anlamas (The Treaty of Amity and Commerce) " eklinde bahsetmektedir. Joseph Grew, Turbulent Era, C.1, Boston 1952, s. 601. Trk ariv belgelerinde de ayn ekilde bu anlamadan "Trk-Amerikan Muhadenet (Dostluk) ve Ticaret Muahedesi (Anlamas)" olarak bahsedilmektedir. 72Bu anlama, Trk belgelerinde "lade-i Mcrimin Muahedesi", Amerikan belgelerinde ise "Extradition Treaty" olarak gemektedir. Bu iki terim de, "Sulularn ladesi Anlamas" anlamna gelmektedir.

xxxiv

1. Mzakerelerin Genel Seyri ve Taraflarn Mzakerelerdeki Tutumlar

Balangta ABD, Trkiye ile bir anlama yapmak konusunda olduka isteksizdi. Trkiye ise tam aksine, ABD ile yaplacak bir anlamaya byk nem atfediyordu. Ancak, zamanla deien siyas konjonktr Trkiye'yi rahatlatrken, ABD'nin durumunu zayflatt. Bu sayede Trkiye, aada anlatlacak mzakerelerde inisiyatifi ele geirdi ve kolay kolay taviz vermez bir tutuma yneldi. Mill Mcadele Dnemi'nden sonra Trkiye ile ABD arasnda bir anlama imzalamak zere yaplan ilk giriim, 15 Kasm 1922'de Roma'da, Ankara Hkmeti'nin talya Bykelisi Celaleddin Arif Bey'in, ABD'nin talya Bykelisi Richard Washburn Child ile yapt grmedir.73 Bu grmede Celaleddin Arif Bey, Trk Hkmeti'nin ABD ile resm ilikileri tesis etmek iin kapitlasyonlarn kaldrlmasn n koul olarak grdn, kapitlasyonlarn yerine ise, tatminkr ekonomik garantiler vermeye hazr olduunu beyan etti. Child ise bu teklifle ilgili gr beyan etmedi ve kendini balayc bir duruma sokmamaya zen gstererek, iki lke ilikilerinin nemli lde Lozan Konferans'nn gidiatna bal olduunu syledi.74 Child'n byle ekingen bir tutum sergilemesinin nedenini, Amerikan Dileri Bakan Hughes'un kendisine 20 Kasm'da gnderdii telgraf, net bir ekilde ortaya koyacakt. 75 Telgrafta Hughes, bu kez Amerikan Heyeti'nin Bakan sfatyla Lozan'da bulunan Child'a, ABD Dileri Bakanl'nn emrini almadan Trklere hibir vaatte bulunmamasn rica ediyordu.76 Ancak, Child'n bakanlndaki Amerikan heyeti, ABD Dileri Bakanl'ndan farkl olarak, daha ilk andan itibaren Trklerle mzakerelere girmenin, Mttefiklerin TrkAmerikan mzakerelerine mdahale etmelerini engelleyeceini dnmekteydi. Yine
73ierikli telgraflar kt bir etki yaratt. 1921 banda Roma Bykelilii'ne atanarak Adliye Vekilliine vekleten Zekai Apaydn getirildi. Ocak 1921'de tekil edilen II. cra Vekilleri Heyeti'nde de Adliye Vekili sfatn muhafaza etmekle birlikte, bu grevi vekaleten Hafz Mehmet yrtt. Celalettin Arif Bey 1930 ylnda Paris'te vefat etti. http://tr.wikipedia.org/wiki/Celalettin Arif Bey (Eriim Tarihi: 10.10.2008). 74Foreign Relations of The United States (FRUS), 1923, Washington 1938, C. 2, s. 1040, ABD Roma Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 15.11.1922. 75Charles Evans Hughes, 1921-1926 yllar arasnda, Harding ve Coolidge hkmetlerinde dileri bakan olarak grev yapt. Byk Larousse, C. 11, s. 5412. 76FRUS 1923, C. 2, s. 1041, ABD Dileri Bakan'ndan Lozan'daki ABD Heyeti'ne, 20.11.1922.

xxxv

heyete gre, ABD bir an nce Trklerle mzakerelere balamazsa, Trk-Mttefik mzakereleri srasnda taraflar arasnda ticari ve dier konularda ilerlemeler kaydedileceinden, ABD vatandalar dezavantajl bir konumda kalacaklard.77 ABD Dileri Bakanl, Trklerle grmelere balama zamannn gelmemi olduunu dndnden, Amerikan heyetine, mzakereler iin yeil k yakmad. Bylece, 1923'n Mays'na kadar, iki taraf arasnda birka dar kapsaml grmenin dnda herhangi bir temas meydana gelmedi. smet Paa, Lozan Konferans'nn ikinci safhasnda, Child'n halefi Joseph Grew'e, nce 22 Nisan, sonra 5 Mays 1923 tarihlerinde bir dostluk ve ticaret anlamas yaplmas teklifinde bulundu. Bunun zerine ABD Dileri Bakanl Grew'e, "resm mzakerelerin zerinde temellenebilecei bir zeminin bulunup bulunmadn anlamak zere", "gayri resm mzakerelere" balama yetkisini verdi ve 16 Maysta uzmanlar arasnda yaplan toplantyla, mzakereler gayri resmi olarak balam oldu.13 Taraflar, resmi mzakerelerin zerinde temellenebilecei bir zeminin bulunduuna kanaat getirmi olacaklar ki, 1 Haziran itibaryla resmi mzakerelere getiler. 78 ABD'nin Haziran aynda Trkiye ile resm mzakerelere girmeyi kabul etmesinin altnda, bu aydan itibaren Trk-Mttefik Bar Anlamas'nn gerekleeceinin aikar hale gelmesi gerei yatmaktayd. Byle bir gelime olmasayd, 16 Mays'ta balayan "gayri resm" mzakerelerin, resm aamaya kolay kolay geebileceini sylemek olduka gtr. ABD, Trk-Mttefik Bar'nn imzalanacana dair gl emareler ortaya kmadan, Trkiye ile bir anlama yapmak istemiyordu. nk, olas bir Trk-Mttefik sava, ABD'nin Anadolu'daki karlarn korumak maksadyla Trkiye ile yapaca bir anlamay hkmsz hale sokabilir ve byk ihtimalle de ABD'yi Mttefiklerle kar karya getirebilirdi.

77National Archives and Records Administration (NARA), Microcopy (M) 365, Roll 3, File 711.672/7, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 12.01.1923. NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923, (Yaz Eki). 78FRUS 1923, C. 2, s. 1072, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.06.1923; Sayim Trkman, Amerika Birleik Devletleri'nin Orta Dou Politikas ve Trkiye'ye Yansmalar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004, s.193.

xxxvi

Trk delegasyonu, daha mzakerelerin en banda neyi yapabileceini, neyi yapamayacan net bir ekilde ortaya koydu ve ou konuda pazarla yanamad. TrkAmerikan mzakerelerinin Haziran aynda balad ve bu ay itibaryla Trk- Mttefik mzakereleri nihai haline yaklat iin, Trk delegasyonunun daha en bandan Amerikallar'a kar, Grew'in szleriyle "byle ne istediini bilen,(...)gayet mantkl ve samimi" bir politika takip etmesi mmkn olabildi.79 Bu politikaya gre, Mttefiklere verilen tavizler, Trkiye'nin verebileceklerinin snrn oluturmaktayd.80 smet Paa, artk Mttefiklerle imzalanacak anlamann son hlinin belli olduu 21 Temmuz'da, Amerikallara kar byk bir psikolojik stnlk yakaladnn farknda olarak, Grew'e deta bir ltimatom niteliini tayan u szleri syledi: "Trkiye tam bir samimiyetle ABD ile politik ve ekonomik ilikileri kurmay istemektedir. Ancak, Trkiye verebileceklerinin tamamn ortaya koyduundan, artk bundan sonra mzakerelerde hibir konuda geri adm atmayacaktr.(.)Bunlar Trk tarafnn en son szleridir."81 smet Paa'nn bu durum stnln, bir gn sonra yine ayn tavrla Amerikal muhatabna syledii u szlerden de anlamak mmkndr: "Trk- Mttefik Lozan

79NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923. 80smet Paa, Grew ile yapt bir grmede, Trk politikasnn ana fikrini ok ak bir ekilde ortaya koyuyordu: "Eer Trkiye 'nin ABD 'ye, Mttefiklere vermi olduunun tamamn verecei, ancak; bunun dnda hibir ey vermeyecei prensibi kabul edilirse belli bal meselelerin hepsi halledilebilir." NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923. 81NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/125, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 21.07.1923.

xxxvii

Anlamas 'nn maddeleri Trkiye'nin geleceini zerine ina edecei prensiplere uygun olarak belirlenmitir. Eer ABD bu prensipleri eklen ya da ruhen snrlamaya alrsa, yeni Trkiye'nin geleceini zerine ina edecei yapy ve ruhu da incitmi olacaktr." Grew, smet Paa'nn yksek perdeden syledii bu szlerine kar deta mazlum bir tavrla, ABD'nin Trkiye ile anlaabilmek adna elinden geleni yaptn, fedakrlklarn sadece ABD'den istenmemesi gerektiini, kendilerinin dnya devletlerinin birbirleriyle imzaladklar en modern anlamalara dayal olarak bir anlama tasla hazrladklarn, Trk beklentilerini karlamak adna bu tasla neredeyse tamamen deitirdiklerini beyan ettiyse de smet Paa'y yumuatamad.82 Trkiye'nin sava basks altnda aylarca sren uzun, yorucu tartmalarla Mttefiklere verdiklerinin tamamn, bir anlamayla ABD'ye bir anda vermeyi kabul etmesi, smet Paa'nn pazarla tahamml olmayan bir tutum sergilemesindeki en byk etkendi. Trkiye'nin bu politikasna karlk ABD, karlarn karlayacak hkmleri, gzlemciliin ok tesindeki gayet aktif bir delegasyon vastasyla, nce Lozan Anlamas'na koydurduktan sonra, Trkiye ile yaplacak ikili anlamaya da aynen geirme taktiini izledi.83 yle sanyorum ki, smet Paa'nn Grew'e kar yukarda bahsedilen taviz vermez tutumunda, Paa'nn bu Amerikan taktiini fark etmi olmasnn da etkisi bulunuyordu. Grew, mzakerelerde psikolojik avantaj elde etmek maksadyla, sk sk, TrkAmerikan Anlamas imzalanmad takdirde, Amerikan iadamlar ve parasnn Trkiye'ye girmeye cesaret edemeyeceini beyan etti. Yine Grew, smet Paa'ya her frsatta, Trkiye'nin "ABD gibi zerinde politik hrslar bulunmayan bir lke" ile finansal ve ekonomik ibirliine olan ihtiyacn hatrlatarak, Trk tarafna ABD'nin artlarn kabul ettirmek istediyse de etkili olamad.20
82NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923. Amerikan taslann tam metni iin bkz. FRUS 1923, C. 2, s. 1076-1085, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 02.06.1923. 83Fahir Armaolu, "Amerikan Belgelerinde Lozan Konferans ve Amerika", Belleten, C. 55, Say: 213, Austos, Ankara 1991, s.483-527.

xxxviii

Gerekten de, saldrgan Avrupa devletlerine kar, ABD gibi, o dnem itibariyle siyasi karlarnn pek atmad zengin bir lkeyle yaplacak bir ibirlii, Trkiye iin byk nemi haizdi. Hele bu nem, Lozan grmelerinin alkantl dnemlerinde daha da artmaktayd. Trkiye ABD ile anlaabildii takdirde, Mttefiklere kar konumu olduka glenecekti. Ancak, ABD, daha nce de belirtildii gibi, zellikle Lozan Bar'nn nemli meselelerinin halledildii Haziran ayna kadar, Mttefiklerle izledii ortak politika gerei, Trkiye ile resmi anlamda mzakereye yanamad. Trkiye'nin, Mttefiklerle ABD arasnda kar atmas yaratmak amacyla, 9 Nisan 1923'te Chester Projesi'ni onaylamas bile, ie yaramad.84 ABD'nin Trkiye ile mzakerelere balamas, Chester Projesi'nden ziyade, Trk-Mttefik mzakerel erindeki olumlu gelimeler sayesinde gerekleti. Btn bunlar gz nne alndnda, smet Paa'nn izledii tutum daha iyi anlalacaktr. smet Paa'nn tutumunun sertliine ramen Grew, Trkiye'deki Amerikan karlarn dnerek, mzakerelerin kesilmemesi iin gerekli hassasiyeti gsterdi. Grew'in ABD Dileri Bakanl'na gnderdii bir telgraftaki u cmleler, yaplacak bir TrkAmerikan anlamasnn, Trkiye'deki Amerikan karlar asndan ne kadar nemli olduunu gstermesi bakmndan, dikkate deerdi: "Biz mzakereleri kesmenin Trkiye 'deki ABD karlar ve stanbul 'daki Yksek Komiserlik zerinde douraca etkileri dnmekteyiz. Mttefik Anlamas'nn sonuca balanmas ve bunun neticesinde Mttefik igalinin son bulmasyla, Trkiye'deki karlarmzn korunmas, Trkler tarafndan tannan kendimize ait bir anlama olmakszn, ok zor olacaktr. Ayrca neredeyse kesindir ki, Trkler Yksek Komiserliimizin tahliyesini isteyeceklerdir. Bu iki konuya da ok nem verilmesi gerektiini dnyoruz."85 te bu endieler Grew'i, smet Paa'nn yapm olmas muhtemel siyasi blflere kar, daha savunmasz bir hale getiriyordu. yle ki; smet Paa'nn "bunlar benim son szlerimdir" tarzndaki ifadeleri ve Lozan'dan ksa bir sre sonra ayrlacana dair imalar Grew'le beraber btn Amerikan heyetini bask altna sokuyordu. Nitekim, Amerikan
84Chester Projesi'nin onaylanmasna dair 9 Nisan 1923 tarihli ve 327 sayl kanun iin bkz. Dstur, III. Tertip, C. 4, s.25-69. Chester imtiyazyla ilgili olarak TBMM'deki grmeler iin bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, C. 28, s. 424-515. 85NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923.

xxxix

heyeti una inanmt: "Byk Millet Meclisi'nin al tarihi 3 Austos olarak belirlendiinde, smet'in o tarihte Ankara'da olmay planladna dair hibir kuku yoktur. Biz srekli olarak, onu anlamay imzalamadan karmak tehlikesi ile yz yzeydik. Bu durum bize mzakerelerin ertelenmesi dezavantajn getirecekti. "86 Amerikan heyetinin bu pein kabulne karlk, akla u sorular gelmektedir: Acaba smet Paa Lozan Anlamas'n TBMM'ye onaylatmaya on-on be gn daha ge gidemez miydi? Ya da Lozan Anlamas'n meclise onaylatmaya, smet Paa'dan bakasnn gitmesini engelleyen bir kanun dzenleme mi vard? Sorular oaltlabilir. Ancak, bu sorularn cevab "hayr" olmad takdirde, smet Paa'nn Amerikallar'n iki ayan bir pabuca sokarak, onlar etki altna almak hususunda, zekice ve kurnazca bir politika izlediini sylemek mmkndr. Ancak, Grew'in Trk-Amerikan Anlamas imzalandktan sonra, ABD Dileri Bakanl'na Trk delegasyonuyla ilgili gnderdii u vg dolu szler, bu varsaym zayflatmaktadr: "Mzakerelerimiz boyunca hepimiz Trklerin esas itibariyle drst olduunu hissettik. smet'le yaptm saysz grmeler neticesinde byle bir izlenimi kesin bir ekilde elde ettim. Delegasyonumuzun dier yeleri de, Trk uzmanlaryla yaptklar toplantlarda, onlarla da ilgili olarak ayn izlenimi elde etmiler."87

86NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923. 87a.g.b.

xl

2. Mzakerelerde zerinde Durulan Balca Konular

Mzakerelerde, 6. blmde incelenecek olan Trkiye'deki Amerikan okullarnn statleri, tabiiyete alnma ve tazminat taleplerinin yan sra u konular da grld:

a. Kapitlasyonlar
Mzakereler neticesinde, kapitlasyonlarn tamamen kaldrlmas konusunda karlkl mutabakata varld. ABD'nin kapitlasyonlardan vazgemesinde, Mttefiklerin kapitlasyonlarn ilgasn kabul etmesi nemli bir rol oynad. Grnen o ki; Mttefikler kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etmemi olsayd, ABD Lozan Konferans'nda da srarla savunduu teze sk skya balanacak ve Trk-Amerikan mzakereleri bir kmaza girecekti. Bu teze gre, Trkiye'nin 1914'te kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrmas uluslararas hukuka aykryd.88

b. Trkiye'nin Hukuk ve Shh daresi

smet Paa yine 4 Austos'ta, Trkiye'nin hukuk ve shh idaresiyle ilgili olarak Mttefiklere verilen deklarasyonlarn birer kopyasn, Grew'e verdi. Bu deklarasyonlardan, hukuk idareyle ilgili olannda, Trkiye'nin I. Dnya Sava'na itirak etmemi Avrupa devletlerinin hukuk danmanlarn, be yldan az olmamak zere, lkesinde grevlendirmeyi kabul ettiine dair bir madde bulunuyordu.89 Bu maddeye gre Avrupal hukuk danmanlar Trkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanl'nn hizmetine girecek ve stanbul ile zmir ehirlerinde icra edilecek mahkemelere gzlemci olarak katlp, T.C. Adalet Bakanl'na rapor vereceklerdi. Amerikan delegasyonu, mzakerelerde, bu maddede geen "I. Dnya Sava'na itirak etmemi Avrupa devletlerinin hukuk danmanlar" ibaresindeki "I. Dnya Sava'na itirak etmemi Avrupa devletleri" kelimelerini kaldrarak Amerikal danmanlara da yol amaya altysa da, bunda muvaffak olamad.90 Shh deklarasyonda da, Trkiye'de shh konularda alacak danmanlarn, savaa katlmam Avrupa devletlerinden seileceine dair bir ibare mevcuttu ve ABD mzakerelerde bunu da deitiremedi.91 Bylece ABD bu deklarasyonlarn bir kopyasn
88Seha L. Meray, Lozan Bar Konferans: Tutanaklar, Belgeler, C. 6, stanbul 2001, s. 29. 89Hukuk deklarasyonun tam metni iin bkz. FRUS 1923, C. 2, s. 1140, Lozan'da Hukuk dareyle lgili Olarak Trk Delegasyonu Tarafndan Yaplan Deklarasyon, 24.07.1923. 90FRUS 1923, C. 2, s. 1093, ABD Dileri Bakan'ndan Lozan'daki ABD Heyeti'ne, 21.06.1923. 91Shh deklarasyonun tam metni iin bkz. FRUS 1923, C. 2, s. 1141, Lozan'da Shh dareyle lgili Olarak Trk Delegasyonu Tarafndan Yaplan Deklarasyon, 24.07.1923.

xli

almakla, Trkiye'deki vatandalarnn tab tutulaca hukuksal prosedr netletirmekten baka hibir ey elde edememi oldu. Oysa ABD gndermeyi planlad hukuk ve shh danmanlar vastasyla, bir ekilde, Trk hukuk ve salk sisteminin iine nfuz etmek istemekteydi.

c. Aznlklar
ABD, Lozan Bar Anlamas'ndaki, Trkiye'nin aznlklar konusunda Milletler Cemiyeti'ne kar sorumlu olduuna dair maddeyi yeterli grmyordu. Nitekim Child, 12 Aralk 1922 tarihli Lozan Konferans oturumunda, aznlklarn gvenlik iinde yaayabilecekleri toprak paralar elde etme yollarn bulmann art olduunu sylemiti. 92 Trkiye'nin, herhangi bir aznla toprak vermeyeceini srarla savunmas, Mttefiklerle beraber ABD'ye de bu konuda geri adm attrd. Ancak, ABD yine de, Trkiye ile yapt mzakereler srasnda, anlamaya kendisini aznlklarn haklarnn takipisi konumuna getirecek maddeler koydurma, ya da en azndan, bu konuyla ilgili bir teminat mektubu elde etme abasn srdrd. Mzakereler neticesinde, ABD bu iki isteini de elde edemedi.

d. Boazlar
Mzakereler neticesinde, Amerikan ticaret ve sava gemileri ile uaklarna, Lozan Bar Anlamas'nn bir paras olan Boazlar Szlemesi'nin hkmleri erevesinde ve "en ziyade msadeye mazhar millet" statsnde, Boazlardan serbest gei hakk verildi.93

92Meray, a.g.e., C. 1, s. 204. 93Laurance Evans, Trkiye'nin Paralanmas ve ABD Politikas (1914-1924), stanbul 2003, s. 424.

xlii

e. Arkeolojik Aratrmalar
Bu konuda, Amerikan arkeologlarn Trk arkeologlarla ayn haklara sahip olmas kararlatrld.

3. Anlamann Maddeleri
Genel olarak bu konular etrafnda cereyan eden, yaklak iki aylk mzakerelerden sonra, Trk-Amerikan Lozan Anlamas (Dostluk ve Ticaret Anlamas), 6 Austos 1923'te, Lozan'da Beau Rivage Oteli'nde, ABD adna Joseph Grew, Trkiye adna smet Paa, Rza Nur Bey ve Hasan Bey tarafndan imza altna alnd.94 32 maddeden oluan Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn I. maddesi karlkl olarak diplomatik personelin tayin edilmesini karara balarken, II. maddede kapitlasyonlar tamamen kaldrlyordu. III-VIII. maddeler, muamelelerde karlkl eitlik salanmas kaydyla, her bir lkenin bireylerinin ve i evrelerinin dier lkedeki ikametlerine ve yerlemelerine dair artlar ortaya koyuyordu. IX. madde karlkl olarak, en ok gzetilen lke statsnde, ticaretin ve denizciliin serbestliini garanti altna alyordu. X-XVI. maddeler ve XXIX. madde; vergiler, ithalat-ihracat gmrkleri ve ABD gemilerinin Boazlar blgesindeki haklaryla ilgili ayrntlar ieriyordu. XVII- XXVII. maddeler diplomatik personelin haklar ve grevlerini aklyordu. XXVIII. maddeye gre, anlama taraflarn egemenlik haklarn kullandklar her yerde (Panama Kanal hari) geerli olacak; XXX. maddeye gre daha nce ABD ile Osmanl arasnda imzalanan btn anlamalar geersiz hale gelecekti. XXXI. maddede anlamann nasl yrrle girecei, maddelerin nasl ve ne kadar yrrlkte kalacaklar anlatlrken, XXXII. maddede, anlamann Franszca, ngilizce ve Trke metinlerinin onaylanmas ve eer bir sorun karsa Franszca metnin esas alnmas hkme balanyordu.95

94NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/169, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 07.08.1923. ki lke ayn gn bir de Sulularn adesi Anlamas imzaladlar. Bu anlamaya altnc blmde deinilecektir. 95Roger Trask, The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minneapolis 1971, s. 34. Aniama'nn orijinal metni iin bkz. NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/169, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 07.08.1923.

xliii

Grew, anlamay imzalad gn ABD Dileri Bakanl'na gnderdii bir telgrafta, Trkiye ile yaplan anlamayla ilgili olarak, unlar yazyordu: "Bugn imzaladmz dostluk ve ticaret anlamas, imzalam olmay mit etmem gerekenden olduka uzak. Anlamada, Trk tarafnn bizim bak amz karlamak iin bize verdii imtiyazlardan daha fazlasn, biz Trk tarafnn bak asn karlamak iin Trk tarafna verdik. " Grew zellikle, anlamada tabiiyete alnmaya, tazminat taleplerine ve aznlklar meselesine dair maddeler olmamasndan yaknyordu. Ancak, unu da hemen ekliyordu ki, "(...) bundan daha iyi artlar elde etmek mmkn olmad gibi, daha sonraki yaplacak bir anlamada bu artlarn bile elde edilebilecei phelidir."96 nk, stanbul'daki Amerikan Yksek Komiserlii personeli Howland Shaw'n da syledii gibi, "ABD, Trkiye ile sava gze alamad srece, Trkler ne verirse onunla yetinmek zorundadr."97

B. ABD'de Lozan Anlamas'na likin Tartmalar

Lozan Bar Anlamas'nn ardndan, Trkiye'nin ABD ile Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n imzalamas doald. Yeni Trk devleti, d ilikilerini normalletirebilmek adna, savat devletlerle Lozan Bar Anlamas'n imzalyor, savamadklaryla ise dostluk anlamalar yapyordu. 1923 ylnda Avusturya, Arnavutluk, Macaristan ve Polonya ile Trkiye arasnda ikili dostluk anlamalar imzaland. Trkiye-Polonya Dostluk Anlamas, tpk ABD ile yaplan anlama gibi, Lozan'da grlp imzaland. Trkiye, 1924'te Almanya, ekoslovakya, Estonya, Hollanda, Finlandiya, spanya ve sve ile; 1925'te Bulgaristan, Danimarka, Norve, Letonya, svire ve Srp-Hrvat-Sloven Krall ile; 1926'da Suriye, Lbnan, ran, Irak, ili ve Arjantin ile benzer dostluk anlamalar yapt.

Trk-Amerikan Lozan Anlamas bu dostluk anlamalar zincirinde sadece bir halkayd.98 Olaanst bir zellik tamyordu. nk, diplomatik ilikiler kurulurken nce dostluk anlamalar yaplmas usuldendi. Nitekim, Trkiye iliki kurmak istedii devletlerin hemen hepsiyle bu trden anlamalar imzalad. Ne var ki, Trkiye'nin teki
96NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.08.1923. 97NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/173, Howland Shaw'dan Lozan'daki ABD Heyeti'ne, 05.08.1923. 98Trk-Amerikan Lozan Anlamas ABD'deki tartmalar srasnda ksaca "Lozan Anlamas (Lausanne Treaty) " olarak isimlendiriliyordu.

xliv

lkelerle yapt btn anlamalar sknetle onayland, yrrle konduu ve uyguland halde, ABD'de, Trk-Amerikan Anlamas etrafnda byk bir frtna kopartld.99 Anlamann Amerikan Senatosu'nca onaylanmasn isteyenler ve buna kar olanlar, Amerikan siyasal sistemine ynelik youn bir lobi faaliyetine giritiler. 100 Sz konusu faaliyetlerin sonucunda, anlamann Senato tarafndan onaylanmasna kar olanlar galip geldiler ve anlama 18 Ocak 1927 tarihinde reddedildi.

1. Redde Ynelik Faaliyetler

a. Redde Ynelik Faaliyet Gsteren Kii, Kurulu ve Gruplar
Trk-Amerikan Lozan Anlamas'na muhalefet, anlamann imzalanmasnn hemen akabinde balad. ABD'de zaten yllardr, Trkiye'den g etmi Ermeniler, Rumlar ve Trkiye'de grev yapm Everett Wheeler, Mary Rogers ve Everlyn Eliot gibi baz misyonerler tarafndan, Trklere kar bir kampanya yrtlmekte idi. 101 Bu altyap zerine
99gndermemitir. Yaylaler'in, 23 Austos 1923'te TBMM'de onaylanan 24 Temmuz 1923 tarihli TrkMttefik Lozan Anlamas ile 6 Austos 1923 tarihli Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n birbirine kartrd grlmektedir. 100Amerikan siyasal sisteminin yaps, kurulduu gnden bu yana, ana hatlaryla bakan, bakanlklarn banda olan sekreterler (bakanlar) ve Kongre'den olumaktadr. 435 yeli bir Temsilciler Meclisi ile 100 yeli bir Senato'dan oluan Kongre'de, Senato ok daha stn bir rol oynamaktadr. nk Senato, Bakann d politikaya ilikin btn kararlarn ve memur atamalarn onaylayan yegane kurumdur. Temsilciler Meclisi ise daha ok vergi meselelerinde etkindir. Ayrca Kongre, Cumhuriyetiler ve Demokratlar olmak zere iki partiye dayanr. ABD siyasal sisteminin belkemii olan Kongre'nin yalnzca bu iki partiye dayanmas, lkede birok bask ya da kar gruplarnn olumas sonucunu dourmutur. Bu bask gruplarnn karar alma mercileri zerinde siyasi partiler kurup etki salamalar mmkn olmadndan, bir ekilde yasama ve yrtmeye seslerini duyurabilmek zorunluluu ortaya kmtr. ABD'de bu yzden lobiler olumutur. Lobiler, siyas mekanizmay etkileyebilmek iin bask gruplarnn oluturduklar zel gruplardr. Lobicilik ise, bir grup ya da topluluk adna hareket ederek hkmet kararlarn etkilemek gayesiyle planlanan ve bu gayeyle vatanda ile karar vericiler arasnda kurulmaya allan bir tr iletiimdir. Lobiciler, Temsilciler Meclisi yeleri ve senatrlerin yan sra onlarn yardmclar ve komite grevlileriyle alrlar. zellikle kar oy kullanan Kongre yelerine aydnlatc ve ikna edici nitelikte mektuplar yollarlar. Lobiciler, halkla ilikiler uzmandrlar. Kamuoyunu etkilemek iin basn bltenleri, gazetelere mektuplar, konumalar, radyo programlar, ilanlar ve bunun gibilerini hazrlarlar. Lobiciler arasnda, birbirine en sk bal grup etnik lobicilerdir. Bir etnik grubun gerekletirdii lobi faaliyetinin Amerikan siyasal yaamnda baarya ulamas iin savunmu olduu politikann Amerikan stratejik karlaryla elimemesi gereklidir. Bunun yannda sz konusu etnik grubun Amerikan toplumuyla kaynam olmas da bir dier zorunluluktur. Nisa Bayramolu, Amerika Birleik Devletlerinde Lobi Faaliyetleri, Ankara 1985, s. 9-21. Amerikan siyasal sistemi ve ABD'deki lobicilik faaliyetleriyle ilgili daha geni bilgi iin bkz. David McKay, Politics and Power in the U. S. A., Londra 1988; Malcolm Davies, Politics of Pressure: The Art of Lobbying, Londra 1985; Alan Grant, The American Political Process, Vermont 1994; Charles S. Mack, Lobbying and Government Relations, New York 1989. 101Bu misyonerlerin grleri iin bkz. Seil Akgn, "The Turkish Image in the Reports of American Missionaries", The Turkish Studies Association Bulletin, Say: 13, Eyll, stanbul 1989. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Arivi (DBA), T.C. Washington Bykelisi'nden Hriciye Vekili'ne, 20.03.1928, (Yaz eki), s.4. T.C. Dileri Bakanl'nn ariv belgeleri henz tasnif edilmediinden belgelere kutu ya da dosya no verilememitir.

xlv

ina edilen yeni kampanya kolayca tutundu, glendi ve yayld. 39 Kampanyann yaylmasnda, 1925 yl ABD resmi kaytlarna gre saylar 76.605'i bulan Ermeni cemaatinin neredeyse tamamnn Trkiye ile yaplan Lozan Anlamas'na muhalif bir tutum almasnn byk etkisi vard.102 Byle bir etnik temelden de g alan bu kampanyay yrten balca kii ve gruplar unlard: i. Lozan Anlamas'na Kart Amerikan Komitesi 1918-1923 yllar arasnda Trk dmanl kampanyasna nclk eden "Ermenistan'n Bamszl iin Amerikan Komitesi (The American Comitee for the Independece Of Armenia)" adl rgt, bu kez "Lozan Anlamas'na Kart Amerikan Komitesi (The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty)" adn ald.103Bu yeni komitenin yeleri gerek yazdklar kitap, bror ve makalelerle, gerekse Kongre koridorlarnda yaptklar aktif lobi faaliyetleriyle, Amerikan Kongresi'ni etki altna almay baardlar. Komitenin bakanln srasyla, Amerikan siyasetinin iki nde gelen ismi James W. Gerard ve David Hunter Miller yapt. 1927-1932 yllar arasnda Trkiye'nin ABD bykelilii grevini yapan Ahmet Muhtar Bey, komitenin birinci adam Gerard iin u tespitleri yapmt: Gerard, New York'un ileri gelen avukatlarndan ve muhalefetteki Demokrat Parti liderlerindendi. Hkmeti srekli rahatsz etmek isteyen atakl ile tannrd. Muhtar Bey'e gre Gerard, bu komite tarafndan satn alnm bir kiiydi. 1. Dnya Sava'nda, 1917'ye kadar, ABD'nin Berlin Bykelisiydi. Almanya'ya kar besledii kinle Amerikan halknn vatanperverlik duygularn bir hayli okam ve bylece Amerikan kamuoyunda olduka nemli bir yer edinmiti. Trkiye'yi hi tanmamaktayd. Muhtar Bey'in, "tesadfn karmza arz bir dman olarak kard bir arlatan" olarak niteledii Gerard, ar ngiliz yanlsyd. Berlin'deki bykelilii srasnda, ABD'yi

102Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec. of Labor, Government Printing Office, begining 1895-1932. ABD'deki Ermeni cemaati iinde, "Ermeni-Amerika Cemiyeti (Armenian-America Society)" gibi Lozan'a muhalif olmayan rgtler de vard. Bakanln George R. Montgomery'nin yapt bu Ermeni rgt, ABD'deki Ermenilerin ounun aksine, Trk- Amerikan Lozan Anlamas'nn Kongre'de onaylanmasndan yana tavr ald. Ancak; rgtn bu tavr, Trkiye'ye ynelik bir sempati anlamna gelmiyordu. Zira Armenian-America Society'nin bakan Montgomery 1920'li yllarda zellikle New York Times gazetesindeki yazlarnda Trklere ate pskryordu. 103Trask, The United States' Response to Turkish..., s. 38.

xlvi

ngiltere yannda Almanya'ya kar savaa sokmak iin hayli aba harcam ve bu abalarna karlk ngiliz Hkmeti kendisine madalya bile vermiti.104 Lozan Anlamas'na Kart Amerikan Komitesi'nin dier bakan David Hunter Miller nl bir avukat ve diplomatt. 1917-1919 tarihlerinde Amerikan Dileri Bakanl'nda zel asistanlk yapt. 1919'da Cecil J. B. Hurst'le birlikte, Milletler Cemiyeti Szlemesi'nin son taslan kaleme ald. Miller, ayrca 19241944 tarihlerinde Amerikan anlamalarnn editrl, 1931-1938'de de Dileri Bakanl'nn tarih danmanl grevlerini yapt. 105 Komitenin bir dier nde gelen yesi Vahan Cardashian, Ahmet Muhtar Bey'in sylediine gre, "vaktiyle Osmanl Sefareti'nde mstahdem olup bilhare vazifesine hitam(son) verilen ve bu yzden bize hasm kesilen ve Amerikal zengince bir kadnla teehhl(evlenmesi) dolaysyla hal ve vakti ifa-i tahrikata msait bulunan ve bilhassa ngilizler tarafndan istihdam klnan" bir kiiydi.106 Komitede ayrca Albert Bushnell Hart (Harvard niversitesi'nde tarih profesr), James Cannon (Methodist Episkopal Kilisesi Piskoposu), James M. Cox (eski Ohio valisi [1913-1915 ve 1917-1921]), Homer S. Cummings (basavc), Abraham I. Elkus (ABD'nin stanbul Bykelisi [1917-1917]), Oskar S. Straus (ABD'nin stanbul Bykelisi [19091910]), Ray Lyman Wilbur (Stanford niversitesi Rektr [1916-1943]), Chauncey M. Depew (Cumhuriyet Partisi Senatr [1899-1911] ve New York Demiryolu letmeleri Bakan [1899-1928]) gibi dnemin tannm simalar yer almaktayd.107
104DBA, T. C. Washington Bykelisi'nden Hriciye Vekili'ne, 27.12.1927. Bu belgeyi ilk yaynlayan Bill imir'dir. Bkz. imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas...", s.349- 356. 105www.britannica.com/eb/article-9052709/David-Hunter-Miller - 37k (Eriim Tarihi: 22.02.2007). 106DBA, T.C. Washington Bykelisi'nden Hriciye Vekili'ne, 27.12.1927. 107The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty, The Lausanne Treaty and Armenia (Supplement), New York 1927. Komite bu bror, daha nce Lozan Anlamas'nn aleyhinde beyan edilmi olan grleri bir araya toplamak suretiyle, hazrlad. Bror, ABD'nin eitli tannm akademisyen, din adam, yazar ve devlet adamlarnn birbirine benzeyen grlerini yanstan bir koleksiyon niteliindedir. Brorn kapak sayfasnda, yukarda isimleri zikredilen komite yelerine ilaveten, John Gardner Murray, S. Parkes Cadman, Henry J. Allen, Gordon Battle, William Stearns Davis, Garrett Droppers, Richard Gottheil, John Grier Hiben, Henry W. Jessup, Robert Underwood Johnson, Robert Ellis Jones, Charles H. Kirby, John H. MacCracken, Paul H. Leinbach, Frederic Cook Morehouse, Josiah H. Penniman, Wilfred M. Post, Fred Perry Powers, George Haven Putnam, Thomas J. Garland ve Stephen S. Wise'n isimleri de bulunmaktadr. Komite'nin kard bir dier dikkat ekici bror de, 1924'te New York'ta baslan " The Lausanne Treaty And

xlvii

ii. Muhalif Din Adamlar ABD'deki ou din adam da, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'na karyd. Episkopal Kilisesi (Episcopal Church), Kuzey Baptist Kilisesi (Northern Baptist Church), Gney Methodist Episkopal Kilisesi (Methodist Episcopal Church South), Reform Kilisesi (Reformed Church),108 Yunan Ligi Merkez Komitesi (The Central Commitee of the Greek Loyalist League of America), Tampa Hristiyan Emekileri ttifak (Tampa Union of Christian Endeavor Societies) ve ABD'deki Yunan Ortodoks Kiliseleri'nin neredeyse btn din adamlar anlamaya muhalifti.109 Bu muhalefet, 1926 yl balarnda, Episkopal Kilisesi'nde grevli 110 piskoposun, Lozan Anlamas aleyhine Senato'ya verdikleri bir bildiriyle, daha belirgin bir hale geldi. Bildiri, New York Piskoposu William T. Manning'in nderliinde hazrland. Bildiriye gre ABD, Bakan Wilson ve Harding'in Ermenilere verdikleri szleri yerine getirmeliydi.110 Episkopal Piskopos William T. Manning ilerleyen zamanda da aktif muhalefete devam etti. Manning, 7 Ocak 1927'de Senato'ya, anlama aleyhtar bir mektup yazd. 111 Mesih Kilisesi'nden (Church of Christ) Parkes Cadman ve Gney Methodist Episkopal Kilisesi'nden James Cannon'un da imzalar bulunan bu mektup, Trk-Amerikan anlamas aleyhindeki klasik tezleri ihtiva ediyordu.112 Mektupta da grlmekteydi ki, Episkopal Kilisesi mensuplar, Trkiye'deki misyonerlerle dorudan balantlar olmadndan, Trkiye'yi tanmyorlard. Normal artlar altnda, bu durumun Kilise mensuplarnn sylediklerinin inandrcln azaltmas gerekiyordu. Ancak, ok ncelerden beri yapla gelen Trk kart propagandalar, kamuoyunu, Trkler aleyhindeki her sze inanmaya hazr hale getirmiti. Bu yzden Episkopal Kilisesi mensuplar, zellikle din ve ahlak temalar ileyerek, Lozan kartl kampanyasna, nemli katklar salayabildiler.
Kemalist Turkey"dir. 108Congressional Records (CR), 69. Kongre, 2. Celse, 08.01.1927, s.1266. 109Metin Tamko, "The Question of the Recognition of the Republic of Turkey by the United States" Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, Say:1, Ankara 1960, s.109. 110Bu bildirinin tam metni ve bildiriye imza koyan 106 piskoposun isimleri iin bkz. The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty, a.g.e., s.75-79. 110 piskopostan drt tanesi, ABD Dileri Bakanl Mstear Joseph Grew'in (1924-1927) her birine ayr ayr yazd mektuplarn etkisiyle, bildiriden imzalarn ektiler. Bylece say 106'ya inmi oldu. 111CR, 69. Kongre, 2. Celse, 08.01.1927, s.1266. 112Robert L. Daniel, "The Armenian Question and American-Turkish Relations, 1914-1927", The Mississsipi Valley Historical Review, C. 46, Eyll, Urbana, 1959, s.272. Bu tezler iin bkz. s. 47-51.

xlviii

iii. Yakndou rgt eitli Amerikan kiliseleri tarafndan meydana getirilen bu rgtn kurulu amac Yakndou'daki dknlere yardm etmekti. Orijinal ad "Near East Relief Organization" olan rgtte James L. Barton gibi Lozan yanls yelerin bulunmasna ramen, byk ounluk Ermenilerin politik hedeflerini destekliyordu. Bu yzden Ankara Hkmeti, hakimiyetindeki blgelerde bu tr faaliyetlere karan rgt yelerini Anadolu'dan uzaklatryordu. Anadolu'dan kovulan bu kiiler de, ABD'ye dnlerinde btn gleriyle Trk dmanl kampanyasn destekliyordu.113 iv. Henry Morgenthau, Sr 1913-1917 yllar arasnda ABD'nin stanbul Bykelilii grevini yapan Henry Morgenthau, Sr anlamaya muhalefetin bir baka gl silahyd.114 Kendisi, New York'un tannm ailelerinden birine mensup, Almanya gmeni bir Yahudi idi.115 Morgenthau, Lozan Kavgas'nn srd dnemde, Milletler Cemiyeti'ne bal olan Yunan Mltecileri G Komisyonu'nun bakanyd. Bu dnemde Yahudi Hayr Kurumlar Federasyonu'nda da aktif grev alan Morgenthau, bir Trk dmanyd.116Bu dmanlk gerek kitaplarnda ve Lozan aleyhinde tutum almalarn salamak iin senatrlere yazd mektuplarnda, gerekse The New York Times'ta yazd makalelerde aka grlmekteydi:117 Ona gre, "Trkiye, huzur bozucu kk bir devlettir. (...)ABD, ngiltere ile zmir'e asker karm olsayd, Trklerin Avrupa'dan kovulmas gerekleebilecekti."118, "Trkleri yola getirmenin tek yolu, onlara kar silaha bavurmaktr. nk bu millet, yalnz zorbalktan ders almaktadr". 119

113Din Yaylaler, "Trk-Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristol'n Rol(1919-1927)", Trk Yurdu, C. 17, Say:125, Ocak, Ankara 1998, s. 38. 114Henry Morgenthau, Sr (1856-1946), 1934-45 yllar arasnda ABD Hazine Bakanl grevini yapan Henry Morgenthau, Jr (1891-1967)'nin babasdrhttp://www.infoplease.com/ce6/people/A0834037. htm (Eriim Tarihi: 23.02.2007). 115DBA, T.C. Washington Bykelisi'nden Hriciye Vekili'ne, 04.06.1928. 116DBA, T.C. Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesi Tercme ubesi'nden Hriciye Vekleti'ne, 18.02.1924. 117Din Yaylaler, "Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, II ", Trk Yurdu, C. 19, Say: 144, Austos, Ankara 1999, s.36. Morgenthau'nun balca kitaplar unlard: Henry Morgenthau, Secrets of Bosphorus, New York 1918 ; a.g.y., Ambassador Morgenthau's Story, New York 1919; a.g.y., All in a Life Time, New York 1922. 118The New York Times, 28.07.1923. 119The New York Times, 10.01.1923.

xlix

Bu tutum zamanla daha farkl bir hale brnd. Morgenthau, Anlamann Senato'da reddedilmesinden ksa bir sre sonra, bir mlkat esnasnda, artk Lozan Anlamas'na muhalefetten vazgeeceini syledi.120 O, artk Trkiye konusundaki olumsuz faaliyetlerinden dolay pimanlk duyduunu sylemeye bile balamt. 121Ancak, Trk yetkililer, onun bu szlerini inandrc bulmadlar. nk Morgenthau, Trkiye'de grev yapt srada Trk dostuymu gibi bir tavr sergilemi, Ancak, ABD'ye dndnde yapt neriyatla, burada kamuoyunun Trkiye aleyhine dnmesinin en byk msebbiplerinden biri olmutu.122 Byle bir dedii tekini tutmayan bir insann sylediklerine inanlmamas doald. v. Muhalif Senatrler Lozan'a muhalefetin Senato'daki ayanda, Demokratlar n plana kmaktayd. Bunda, Joseph Grew'in tespitiyle, "New York'taki Ermeni unsurunun, phe gtrmeyecek bir ekilde, Demokrat Parti'nin 1924'deki seim kampanyasna bol miktarda bata bulunmas"nn byk etkisi vard.123 Demokrat Senatrlerin hepsi Lozan'a kar deildiyse de, Demokratlar'n ok byk bir yzdesi iin bu durum geerliydi. yle ki, 1924 seim kampanyas iin hazrlanan parti programna bile, Lozan Anlamas'na muhalefet edilecei hususu ilave edilmiti.124 Lozan'a kar olan Demokrat senatrler arasnda, Utah Senatr (1917-1941) William Henry King, ayr bir yere sahipti.125 Senato'daki muhalefetin lideri konumunda olan King, uzun yllardan beri Trkiye'ye kar menf bir tutum sergilemekteydi. Senatr King, Trk Mill Mcadelesi yllarnda, Sevr Anlamas'nn Trkler'e zorla empoze edilmesini savunmutu. Trkler'in Sakarya'da kazand zaferden sonra, Sevr'in gzden geirilmesi dorultusunda diplomatik giriimler balarken, bu giriimlerin karsna dikilen

120NARA, M 365, Roll:7, File: 711.672/576, Howland Shaw'dan ABD Dileri Bakan'na, 09.03.1927. Dileri Bakanl Yakndou leri Blm efi Howland Shaw'un (1927-1930) bildirdiine gre, bu mlakat Profesr Philip Marshall Brown'la Morgenthau arasnda, 8 Mart 1927'deki bir akam yemei esnasnda gerekleti. 121DBA, T.C. Washington Bykelisi'nden Hriciye Vekili'ne, 04.06.1928. 122DBA, Dahiliye Vekleti'nden Hriciye Vekili'ne, 29.07.1928. 123Joseph Grew, Amerika'nn lk Trk Bykelisi'nin Anlar, Lozan Gnl, stanbul 2001, s.163. 124a.g.e., s. 159. 125http://en.wikipedia.org/wiki/William H. King (Eriim Tarihi: 22.02.2007).

Amerikallar'n banda yer almt.126 2 ubat 1922'de yapt bir konumada hl Sevr'in zorla Trkler'e kabul ettirilebileceinden bahsediyordu.127 King, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn imzalanmasndan sonra, bu sefer de anlamann Senato'da onaylanmasn engellemek iin faaliyet gstermeye balad. 11 Aralk 1923'te yapt teklifte, Dou Anadolu Blgesi'nde Ermeniler'e ait olduunu savunduu blgeden, Ankara Hkmeti birliklerini ekmedike, bu hkmetle diplomatik iliki kurulmamasn istedi.128 18 Aralk 1923'te, bu teklifini yineledi.129 Senatr King, 3 Haziran 1924'te, Senato'nun D likiler Komitesi'ne (Committee on Foreign Relations of the Senate) bir nerge (resolution) verdi. King bu nergede, Trkiye'den elde edilen Chester imtiyazyla ilgili olarak, Dileri Bakanl'nn aklama yapmasn istiyordu. King'in renmek istedii, Ermenistan'n kurulmasndan vazgeilmesiyle Chester imtiyaz arasnda bir iliki olup olmad idi.130 Dileri Bakan Hughes, drt gn sonra verdii yazl cevapta, byle bir ilikinin kesinlikle sz konusu olmadn beyan etti.131 King, 1925 ubat'nn ilk gnlerinde, D likiler Komitesi'ne bir nerge daha verdi.132 Bu nergedeki iddiaya gre, Osmanl Devleti, tehcir edilen Ermenilerin banka hesaplarndaki 5.000.000 sterlin tutarndaki altn, 1916'da Almanya'nn "Reichsbank" isimli ulusal bankasna yatrm ve bunun karlnda kat para bastrmt. Mttefikler de savatan sonra bu altnlara el koymulard. King nergesinde, ABD'nin de sz konusu altnlar zerinde hakk olduunu savunuyordu. nk, ona gre bu para Ermeniler'in parasyd ve ABD nceden beri Ermenilere para harcyordu.133 Ancak, Dileri Bakan Hughes, 21 ubat 1925'te Senatr Borah'a yazd mektupta, King'in iddialarn yalanlad. Hughes mektubunda, sz konusu altnn Ermeniler'e ait olduuna dair elde hibir delil
126imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas..., s. 309. 127The New York Times, 03.02.1922'dan naklen Osman Ulagay, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul 1974, s.153. 128CR, 68. Kongre, 1. Celse, 11.12.1923, s.228. 129CR, 68. Kongre, 1. Celse, 18.12.1923, s.355. 130CR, 68. Kongre, 1. Celse, Senato nergesi 245, 03.06.1924, s. 1-6. 131CR, 68. Kongre, 1. Celse, 07.06.1924, s. 11180. 1323 1 9 numaral nerge. 133CR, 69. Kongre, zel Celse, 17.03.1925, s. 292.

li

olmadn yazd. Bu yzden de, ABD'nin bu altnlarla ilgili herhangi bir hak iddia etmesinin sz konusu olmadn belirtti.134 King'in 1925'in Haziran aynda Trkiye'ye yapt ziyaret, onun bu lkeyle ilgili dncelerinde bir deiiklik meydana getirmedi. ABD'ye dndkten sonra Senato'da Trkiye ve Lozan Anlamas aleyhinde konumalar yapmaya devam eden King, hitabet yeteneinin de etkisiyle, Anlamann akbetinde nemli bir rol oynad.135 Senato'daki muhalefetin, King'den sonra dier akla gelen isimleri, 1910-1933 yllar arasnda Virginia Senatrln yapan Claude Augustus Swanson ve 19131937 arasnda Arkansas Senatrln yapan Joseph Taylor Robinson idi.136 Bu iki Demokrat Partili senatr de, zaman zaman Senato'da yaptklar etkileyici konumalarla, kararsz baz senatrlerin Lozan aleyhinde oy kullanmasn saladlar. vi.

Muhalif Basn Muhalefetin bir dier aya basnd. Christian Science Monitor ve Montreal Star gibi tannm yayn organlarnn yannda, u gazeteler de Lozan Anlamas'nn karsnda yer aldlar137: Jacksonville Journal, Tampa Tribune, Danville Register, Norfolk Leader Dispatch, Macon Telegraph, Savannah Press, Philadelphia Record, Wilmington Every Evening, Raleigh News And Observer, Greensboro Record, Lansing State Journal, New Britain Herald, Manchester Herald, Troy Record, Wheeling Intelligencer, Eau Claire Telegram, Racine News.138

b. Redde Ynelik Tezler

Yukarda isimleri zikredilen kii, kurulu ve gruplar, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Senato'da reddedilmesini salamak maksadyla birok tez ortaya koydular.
134CR, 69. Kongre, zel Celse, 17.03.1925, s. 294. 135Grew, Amerika'nn lk Trk Bykelisi..., s. 164. 136Grew, Turbulent Era., s. 675. 137Literary Digest, 17.04.1926. 138General Commitee of American Institutions and Associations in Favor of Ratification of the Treaty with Turkey, American Public Opinion Comdemns the Failure to Ratify the American-Turkish Treaty, New York 1927, s. iv.

lii

Bu tezleri, daha nce de belirtildii gibi, kitaplar ve brorler yaymlayarak, gazetelerde ve dergilerde makaleler yazarak, toplantlar dzenleyerek ve Senato'da konumalar yaparak kamuoyuna duyurdular. Burada, bu tezler sralanrken, birbirlerine ok benzer, ya da birbirleriyle alkal olanlar kaynatrlmaya allacaktr: i. Dou Anadolu'da Ermenistan'n kurulmas hususunda Bakan Harding'in Ermeniler'e verdii sz, anlamann imzalanmasyla yok saylm oldu.139ddiaya gre bu yok saymann nedeni ABD'nin, Chester imtiyaz ve Musul petrollerinin iletim hakkndan elde etmeyi umduu pay karlnda, Ermenistan' feda etmesiydi.140 Redciere gre bu, Ermeniler'e yaplm byk bir hakszlkt. nk Ermeniler, 1. Dnya Sava'nda Rusya Bolevik htilli nedeniyle sava d kaldktan sonra, 600 millik bir cephede, Trkler'e kar bir savunma hatt oluturmulard. Bu hatta Ermeniler, Aralk 1917'den Eyll 1918'e kadar direnerek, Trklerin Bak petrollerine ulamalarn olduka geciktirmilerdi. Bu sayede Almanlar ve Trkler petrol skntsna girmiler ve yenilmeleri kolaylamt. Ermenilerin ABD'nin de iinde bulunduu tilaf Devletlerine yapt bu katk unutulmamalyd.141 ii. Trkiye ABD ile yaplacak bir anlamaya, ABD'den daha fazla ihtiya duyuyordu. yle ki, Trkiye'den gelen incir ve ttnn olmamas ABD iin pek fazla nem tamyordu. Ancak, ABD'den Trkiye'ye gelen pamuk rnleri, otomobiller ve tarm makinelerinin olmamas ise Trkiye iin nemliydi.142 iii. Trkiye'nin kendini yeniledii izlenimi, Trk Hkmeti'nin

propagandasndan kaynaklanyordu. Bu tezin sahipleri, Trkiye Cumhuriyeti'nin Osmanl mparatorluu'nun bir kopyas olduunu savunuyorlard. Onlara gre Trkler Osmanl

139"Relations with Turks", Atlanta Constitution, 16.12.1923'den naklen CR, 68. Kongre, 1. Celse, 18.12.1923, s. 355. Senatr King'in sylediine gre, 1920'de Cumhuriyeti Parti'den ABD'nin 28. bakan olarak seilen Warren Gamaliel Harding 8 Kasm 1922'de yle demiti: "Ermenileri korumak ve onlara Sevr Anlamas 'yla verilen haklar muhafaza etmek iin, mmkn olan her ey yaplacaktr." CR, 69. Kongre, zel Celse, 17.03.1925, s. 291. 140CR, 68. Kongre, 1. Celse, 03.06.1924, s. 10292. 141The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty, a.g.e., s.57. 142"The Kemalist Treaty of Lausanne" Christian Science Monitor, 04.11.1926.

liii

zamannda ne kadar gaddarlarsa, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra da o kadar gaddarlard. 143 iv. Trkiye, Osmanl mparatorluu'nun yapm olduu anlamalar ve bu anlamalarla dier devletlere verilen haklar yok sayarak uluslararas hukuku inedi. 144 yle ki Trkiye, Sevr Anlamas'yla Ermenistan'n kurulmasn kabul ettii halde, sonradan bunu inkr etti.145 Ayrca, tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrmt. Bu, uluslararas ykmllkleri bir anda yok saymakt. Eer Ankara eski anlamalarna uymay reddediyorsa, yenilerine de uyaca beklenemezdi.146 v. Dileri Bakan Hughes'un, Trkiye ile masaya oturmak iin 30 Ekim 1922 tarihinde ortaya koyduu yedi adet n koul Trk-Amerikan Anlamas vastasyla gereklemedi. Senatr King, Senato'da yapt bir konumada bu yedi n koulu yle sralad: 1 .Kapitlasyonlarn muhafazas, 2.Eitim, hayr ve din kurulularnn yeterli garantiler verilerek korunmas, 3.Ak kap politikas, 4.Savata zarar grenlerin kayplarnn telafisi, 5.Aznlklarn korunmas, 6.Boazlarn serbestlii, 7.Arkeolojik aratrmalar iin izin.85 ddiaya gre, bu n koullarla yaplan anlama karlatrldnda, ABD'nin acnacak duruma dt grlyordu.147 vi. Trkiye gibi fakir bir lke, ABD gibi dnyann en zengin ve en gl bir lkesine herhangi bir anlamay dikte edemezdi. Bu gre gre Trkiye, TrkAmerikan Lozan Anlamas vastasyla ABD'ye, istedii her eyi kabul ettirmiti. Bu yzden sz konusu anlama onaylanmamalyd.148 vii. ABD, hak ve imtiyazlarndan vazgemesi karlnda Mttefikler gibi Trkiye'den toprak alamad. Hak ve imtiyazlarndan vazgemesi karlnda ngiltere, Kbrs ve Sudan zerinde hakimiyet salad. Msr' ekonomik etkisi altna ald.
143The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty, a.g.e., s.8. 144CR, 68. Kongre, 1. Celse, 03.06.1924, s. 10293. 145CR, 69. Kongre, zel Celse, 17.03.1925, s. 291. 146Foreign Policy Association, The Lausanne Treaty, Should The United States Ratify It?, A Report of the 68 th Luncheon Meeting, New York 1924, s. 31. CR, 68. Kongre, 1. Celse, 03.06.1924, s. 10293. 147New York Times, 08.08 1923. 148Foreign Policy Association, a.g.e., s. 19.

liv

Mezopotamya'y mandas altna ald. talya 14 adet Trk adas ile beraber bir ok adac da ele geirdi. Fransa, Suriye'yi ald. ABD, Trkiye'den toprak alamad.149 Bundan dolay, Mttefikler Trkiye ile yaptklar anlamay onaylad diye, ABD'nin de onaylamasna gerek yoktu.150 viii. ABD, Trkiye ile derme atma ve geici bir anlama olan Lozan' Mttefikler'den ok daha rahat koullar altnda imzalad. Bu yzden ABD, Mttefiklerin Trkiye'den istediklerinden daha fazlasn istemeliydi. nk, Mttefikler o srada sava yorgunuydular. Birbirlerinden pheleniyor ve birbirlerini kskanyorlard. Kolonilerinde ve kendi lkelerinde nemli sorunlarla kar karyaydlar. Bundan dolay, bir an nce geici ve derme atma bir anlamay imzalamak zorundaydlar. Oysa ABD'nin, Trkiye ile Lozan' imzalarken, bu tr problemleri yoktu ve byle batan savma bir anlamay imzalamak zorunda deildi.151 ix. Trkiye'deki rejim siyas ve ekonomik istikrarszlk iindeydi. Buna gre, Trkiye'deki Hilafet yanllar, bir gn Mustafa Kemal Paa'y ldrecek ya da lke dna sreceklerdi. Bu yzden Trkiye'deki rejime gvenerek bir anlama yaplmas doru deildi.152 Bu fikri savunanlar, Trkiye'deki rejimin ekonomik adan da kmeye mahkum olduunu dile getiriyorlard. yle ki; Trkiye en alkan ve retken unsurlar olan Ermeni ve Rumlar lkeden karmt. lke ekonomik adan tamamen da baml bir durumdayd. Ekonomik durum umutsuzdu.153 x. Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nda Amerikan eitim ve hayr kurumlarnn zgrln garanti edecek hibir madde yoktu. Redcilere gre, bu kurulular zgrce Hristiyanlk propagandas yapamayacaklarsa, Amerikan karlarna herhangi bir faydalar kalmayacakt. Bu durumda da, sz konusu kurulular muhafaza etmek uruna Lozan gibi bir anlamay imzalamaya demeyecekti.154

149CR, 68. Kongre, 1. Celse, 03.06.1924, s. 10294. 150Foreign Policy Association, a.g.e., s. 19. 151The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty, a.g.e., s. 15.
152

a.g.e., s. 16. 153a.g.e., s. 15. 154CR, 68. Kongre, 1. Celse, 03.06.1924, s. 10294.

lv

xi. Anlamada, Hristiyan ve dier gayrimslim aznlklarn haklarn garanti edecek hibir madde yoktu. Bu teze gre Trkiye'deki gayrimslim aznlklarn haklar uluslararas bir anlama ile gvence altna alnmalyd. Aksi takdirde sz konusu aznlklar, Trkler'in insafna terk edilmi olurdu.155 xii. Trkiye'deki Amerikallar'n Trk yasalarna tbi olma durumu, anlama yrrle girerse resmiyet kazanacakt. Bu tezi savunanlara gre, Trkiye'deki Amerikallar'n Trk yasalarna tbi olma durumunu kristalize etmenin bir faydas yoktu. 156 Redcilerin byle bir tezi ne srmeleri, hukuk kapitlasyonlarn bir gn yeniden uygulamaya konabileceini dnmelerinden kaynaklanmaktayd. xiii. Anlamada, eskiden Trk vatanda olan Amerikan uyruklularn Trkiye tarafndan tannmasn temin edecek herhangi bir madde yoktu. Redciler, zellikle Osmanl Ermenileri'nin, Trkiye'ye geldiklerinde, ABD vatanda olarak muamele grmelerini istiyorlard.157

2. Onaya Ynelik Faaliyetler

a. Onaya Ynelik Faaliyet Gsteren Kii, Kurulu ve Gruplar
i. Coolidge Hkmeti Onaya ynelik faaliyet gsteren gruplar iinde, iktidardaki Cumhuriyeti Calvin Coolidge Hkmetinin (1923-1929), anlamann en etkili savunucusu olarak en bata zikredilmesi gerekmektedir. Burada, Hkmet'in onaya ynelik almalar, kronolojik srayla incelenecektir. Anlama imzaland srada, ABD Senatosu tatildeydi ve uzun bir sre toplanmas sz konusu deildi.158 Senato nihayet, 3 Aralk 1923'te topland. Ancak, Bakan Coolidge,
155Grew, Amerika'nn lk Trk Bykelisi..., s. 156. 156The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty, a.g.e., s. 37. 157Grew, Amerika'nn lk Trk Bykelisi., s. 156. 158almamza konu olan dnemde, Amerikan Senatosu'nun alma takvimi yleydi: 68. Kongre 1. Celse: 03.12.1923-12.06.1924, 68. Kongre 2. Celse: 01.12.1924-03.03.1925, 69. Kongre zel Celse: 04.03.192518.03.1925, 69. Kongre 1. Celse: 07.12.1925-03.07.1926 ve 10.11.1926 (1 gn), 69. Kongre 2. Celse: 06.12.1926-04.03.1927, 70. Kongre 1. Celse: 05.12.1927-29.05.1928, 70. Kongre 2. Celse: 03.12.192803.03.1929.

lvi

anlamay Senato'ya havale etmek iin, 3 Mays 1924'e kadar beklemeyi tercih etti. nk Coolidge Hkmeti, anlamada zme kavuturulamayan tazminat talepleri ve tabiiyete alnma konularyla ilgili olarak, iki lke arasnda bir uzlamaya varlmasn bekliyordu. Byle bir uzlama, Senato'nun verecei karar etkileyecekti.159 Ancak, altnc blmde de anlatlaca gibi, 24 Aralk 1923'te tazminat talepleri konusunda zme ynelik baz admlar atldysa da, tabiiyete alnmayla ilgili bir ilerleme kaydedilemedi.160 Hkmetin anlamay bekletmesinde u nedenler de etkili olmutu: Amerikan Hkmeti, Mttefikler'in Trkiye ile yaptklar Lozan Bar Anlamas'n parlamentolarnda onaylayp onaylamayacaklarn grmek istiyordu.161 Merak ettii dier konular yeni Trk devletinin ayakta kalp kalamayaca ve bu devletin ABD ile Trkiye'deki Amerikallara kar nasl bir tavr alacayd.162 3 Mays 1924'te anlama Senato'ya havale edildikten sonra, Amerikan Hkmeti'nin Dileri Bakanl, Senato yaz tatiline girmeden sonucu almak istedi. Ancak, anlama 16 Mays 1924'de Senato D likiler Komitesi'ne geldii srada, muhalefet olduka glyd. Bu yzden Senato D likiler Komitesi Bakan Senatr Henry Cabot Lodge, muhalefetten Senatr Swanson'un anlamann oylanmasnn tatilden sonraya braklmas teklifini, kabul etmek zorunda kald. Senato 12 Haziran 1924'te tatile girdii srada, anlama hl Senato D likiler Komitesi'ndeydi.163 ABD Dileri Bakanl bu sralarda, Senato'daki bu gibi almalarnn yan sra, Trkiye ile arasnda meydana gelen baz przleri de zme kavuturmaya alyordu. nk sz konusu przler, muhalefet tarafndan Trkiye aleyhinde kullanlyordu. George W. McCarthy, Adam Adamopoulos ve Edgar J. Fisher'n sebep olduu ayr olay ve baz

159FRUS 1923, C. 2, s. 1183, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 03.12.1923. 160Tazminat talepleri konusuyla ilgili atlan admlar iin bkz. s. 171-172. 161FRUS 1923, C. 2, s. 1185, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 08.12.1923. Lozan Bar Anlamas, yeterli onay belgesi saysna ulalmas ile 6 Haziran 1924'te yrrle girdi. 162FRUS 1924, C. 2, s. 730, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 21.04.1924. 163De Novo, a.g.e., s.157.

lvii

Amerikan okullarnn kapatlmas, bu przlerin balca konu balklarn oluturuyordu.164 ABD Dileri Bakanl, Trkiye'deki en kdemli ABD temsilcisi Amiral Bristol'a, sorunlarn ABD lehine zlmesi iin talimatlar yadrd. Ancak, Bristol'un youn abalarnn da etkisiyle, bu Amerikal'nn neden olduu olaylar istenilene yakn bir ekilde zmlendiyse de, kapatlan Amerikan okullar konusunda tatminkr bir sonu elde edilemedi.165 ABD Dileri Bakanl, Senato'nun 1 Aralk 1924'te yeniden toplanmasyla birlikte, onaya ynelik faaliyetlerine hz kazandrd. nk, 1924'n sonbahar itibariyle Mttefiklerin tamam Lozan Bar Anlamas'n onaylamt. Ayrca Trkiye, Avrupa'nn dier devletleriyle de dostluk ve ticaret anlamalar imzalamt. Artk Trkiye yalnz deildi ve Trkiye ile yaplan anlamann bir an nce Senato'da onaya sunulmas gerekiyordu. Dileri Bakan Hughes bu durumu, yazd mektuplarla D likiler Komitesi Bakan Senatr William E. Borah'a (Senatr Henry Cabot Lodge'un halefi) ve Bakan Coolidge'a izah etti.166 Borah verdii cevapta, anlamann Mart 1925'te balayacak tatilden nce, Senato'ya onay iin sunulabileceine inanmadn yazyordu. nk Borah, D likiler Komitesi'nin yeleri arasnda yapt bir aratrmada, anlamann Senato'ya onay iin gnderilmesinin nnde dikkate deer bir muhalefetin varln tespit etmiti.167
164Bu Amerikalnn kard olaylar yleydi: McCarthy o srada, stanbul'daki Amerikan Yksek Komiserlii'nde grevli bir Donanma (Navy) astsubayyd. 22 Mays 1924'te, nbet esnasnda, tabancasndan kan bir kurunla, bir Trk'n lmne sebep oldu. Donanma Aratrma Komisyonu, olayn bir kaza olduu hkmne vardysa da McCarthy, Trk makamlar tarafndan cinayet sulamasyla tutukland.Yaklak 3 hafta hapis yattktan sonra, kefaletle serbest brakld. ABD, bu vatanda iin diplomatik dokunulmazlk iddiasnda bulunmu ve sulamalarn geri ekilmesini istemise de, Trkiye bunu reddetti. McCarthy ykl bir kefalet dedikten sonra, Trkiye'yi terk etti. FRUS 1924, C. 2, s. 733, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 09.07.1924, dipnot 26. Adamopoulos, sonradan Amerikan vatandalna gemi bir Rum'du. zmir'in Yunan igali altnda bulunduu srada, vatana ihanet suunu iledii gerekesiyle, Trk makamlar tarafndan tutukland. 6 aydan fazla hapiste kaldktan sonra, 18 Austos 1924'de beraat etti. FRUS 1924, C. 2, s. 733, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 09.07.1924, dipnot 29. Fisher'in sebep olduu olay iin bkz. s. 152. 165Trkiye Cumhuriyeti Babakan smet Paa'nn ABD Yksek Komiseri Amiral Bristol'a, Mara'taki okulun kapatlma nedeniyle ilgili verdii u bilgiler, genel olarak okullarn niye kapatldn ortaya koyuyordu: smet Paa'nn tespitiyle, Mara'taki Amerikan okulu kurallara uymayp Hristiyanlk propagandas yapmaktayd. Ayrca okul, Trkiye aleyhtar bir Arap, retmen olarak almt. Okul Lozan'da smet Paa tarafndan yazlan bir teminat mektubunun da etkisiyle hemen kapatlmam ve srekli uyarlm, ancak; Trkiye aleyhtar tutumunu devam ettirdii iin kapatlmt. NARA, M 365, Roll 2, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na , 07.08.1924. 166FRUS 1924, C. 2, s. 724, ABD Dileri Bakanl'ndan Senator William A. Borah'a, 08.12.1924; FRUS 1924, C. 2, s. 726-727, ABD Dileri Bakanl'ndan Bakan Coolidge'a, 18.12.1924. 167FRUS 1924, C. 2, s. 725, Senatr William A. Borah'tan ABD Dileri Bakan'na, 08.12.1924.

lviii

Ancak, Bakan Coolidge'n 1925 Ocann son gnlerinde D likiler Komitesi yeleriyle Beyaz Saray'da yapt toplant ve Trkiye'deki Amerikallar'dan gelen onay yanls mektuplar bu muhalefeti krmaya yetti. Komite 21 ubat 1925'te, dokuza kar bir oyla (Senatr Swanson'un oyu) anlamay Senato'ya gnderme karar ald. Senato bu anlamay, ancak 13 Mart 1925'te yaplan gizli bir oturumda ele alabildi. Yaplan oturumda, onay iin gerekli te ikilik ounluun salanamayaca anlalnca, D likiler Komitesi Bakan Senatr Borah anlamay yeniden D likiler Komitesi'ne havale etti.168 Yine Mart ay ierisinde, Hughes'tan boalan Dileri Bakanl grevine Frank B. Kellogg getirildi. Kellogg, Ekim 1925'ten itibaren Amiral Bristol'a, modernleen Trkiye ile ilgili yeni bilgiler gndermesi iin bir ok talimat gnderdi. nk Kellogg, etin geecei belli olan Senato'nun k toplantsna hazrlk yapmak istiyordu. Ona gre, Demokratlarn yannda baz Cumhuriyetiler de anlamann aleyhinde oy kullanacaklard.169 Senato 7 Aralk 1925'te aldktan sonra, anlamann onaylanabilmesi hakknda olumu daha nceki karamsar hava daha da younlat. Bu havaya ramen, Senato D likiler Komitesi 29 Ocak 1926'da anlamay ikinci defa Senato'ya havale etti. Ancak, bu sefer anlamaya ABD lehine baz rezervasyonlar ilave edilmiti. 170 Trklerin kabul edip etmeyecei belli olmayan bu trden rezervasyonlarn ortaya atlmas, ya da 24 Mart 1926'da Senato'nun o tarihe kadar gizli olan anlamann metnini ve dier yazmalar ifa etmesi bile muhalifleri tatmin etmeye yetmedi.171 Bu durumda Hkmet'e, anlamalar Senato'da bekletmeye devam etmekten baka seenek kalmad. nk, onay iin gerekli te ikilik ounluk, hl ikna edilememiti.

168FRUS 1926, C. 2, s. 992, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 14.03.1925. 169FRUS 1926, C. 2, s. 974, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 24.02.1926. 170Anlamann III. maddesine uygulanmas teklif edilen birinci rezervasyona gre, taraflar g konusunda daha nceki yllarda elde ettikleri haklar sakl tutacaklard. Ayn anlamann IX. maddesinin ikinci paragrafna ve XIV. maddesine uygulanmas teklif edilen ikinci rezervasyona greyse, ticaret ve denizcilik artlarna baz zaman snrlamalar getirilecekti. Bu rezervasyonlarla ilgili daha geni bilgi iin bkz. FRUS 1926, C. 2, s. 975, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 27.03.1926. 171CR, 69. Kongre, 1. Celse, 25.03.1926, s. 6165, 6250-6256.

lix

Oylama geciktirildike Trkiye'de sabrlar tayordu. Amiral Bristol'un sylediine gre Trk Hkmeti, Amerikan Hkmeti'nin muhalefeti yenememesine bir anlam veremiyordu. Hatta muhalefetin bu derece etkin olmasndan Amerikan Hkmeti'ni sorumlu tutuyordu.172 Ancak, devletler aras ilikilerde, lkelerin birbirlerine anlayla bakmalarndan ziyade, baz ekonomik gerekler belirleyici rol oynamaktadrlar. Trkiye bunun farknda olduu iin, 2 Ocak 1926'da, kendisiyle herhangi bir ticaret anlamas olmayan lkelerden % 60 daha fazla gmrk vergisi alacan ilan etmi ve bunun zerine iki lke 20 ubat 1926'da, karlkl nota teatisi yoluyla, 6 ay geerlilii olan bir modus vivendi (geici anlama) imzalamlard.173 Bu modus, uzatlmad takdirde 20 Austos 1926'da geerliliini kaybedecek ve Amerikan mallar artk Trkiye'ye ok yksek vergiler denerek sokulabilecekti.174 Temmuz ayna doru yaklaldnda, Trkiye'nin modus vivendiyi uzatmak iin ABD'den Lozan Anlamas konusunda bir hamle yapmasn bekledii, daha belirgin bir hale gelmeye balad. ABD Hkmeti'nin de farknda olduu gibi, Trkiye artk i ve d politik durumunu iyice dzeltmiti. Bu Trkiye'ye, ABD ile olan ilikilerinde daha serbest davranabilme imkann getiriyordu. Trkiye, modus vivendiyi uzatmayaca imajn vererek, ABD'den artk bir karar vermesini isteyebilecek kadar glenmiti. Bunun zerine Amerikan Hkmeti, Senato tatile girmeden bir gn nce, yani 2 Temmuz 1926'da, anlamann onaya sunulmas iin, yaklak da olsa bir tarih belirlenmesini salad. 175 Anlama 1927'nin Ocak ay iinde Senato'da oylamaya sunulacakt.176 Trk Hkmeti, bunu yeterli bulmu olacak ki, 18 Temmuz 1926'da Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'e modus vivendiyi uzatmak iin gerekli yetkiyi verdi.177 Tevfik Rt Bey ve Amiral Bristol
172FRUS 1926, C. 2, s. 978, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 15.05.1926. 173Bu modus vivendiyi, Trkiye'yi temsilen Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, ABD'yi temsilen stanbul'daki Amerikan Yksek Komiseri Amiral Mark Lambert Bristol imzalamlard. 174FRUS 1926, C. 2, s. 982, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 24.06.1926. 175NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/59, Rayford W. Alley'den Lozan Anlamas'nn Onaylanmasndan Yana Olan Amerikan Kurum ve Kurulularnn Genel Komitesi'nin Ballarna, 25.04.1927. 176FRUS 1926, C. 2, s. 984, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 03.07.1926. 177T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 019, 04, 01, 43, 5, Kararname, 18.07.1926. Tevfik Rt Aras (1883-1972), Atatrk'n emriyle tekil edilen Trkiye Komnist Partisi'nin kurucularndand. 1920'de Mentee (Mula) milletvekili olarak meclise girdi. 1923-1939 yllar arasnda zmir milletvekillii, 1925-1938 arasnda Dileri Bakanl, 1939-1942 arasnda Londra bykelilii, 1952-1959 arasnda Trkiye Bankas ynetim kurulu bakanl grevlerini yerine getirdi. Meydan Larousse, C. 2, s.68.

lx

arasnda gerekleen karlkl nota teatisiyle, modus vivendi 20 Austos'tan itibaren 6 ay daha uzatld. ii. Trk Teavn Cemiyeti Bu cemiyet, Trkiye Cumhuriyeti Matbuat ve stihbarat Mdriyeti'nin tevikiyle, ABD'de yaayan Trkler ve Amerikallar tarafndan 1924'te kuruldu.178Cemiyetin merkezi New York'ta bulunmakla beraber; Detroit, Cleveland ve Chicago gibi Trkler'in yaadklar dier ehirlerde de ubeleri vard.179 Rayford W. Alley'in bakanln, brahim Sefa Bey'in sekreterliini yapt Trk Teavn Cemiyeti, Amerikan kamuoyunun pek tanmad isimlerden mteekkildi.180 Buna ramen Cemiyet, kuruluunun hemen akabinde ubat 1924'te, Amerikan Kongresi'ne gnderdii alt sayfalk bir mektupla dikkatleri zerine ekmeyi baard. "zgr nsanlar lkesinin Liderlerine (To the Leaders of the Country of the Free)" balkl bu mektup, Senato ve Temsilciler Meclisi'nin btn yelerine datld.181 Muhtra niteliindeki mektupta senatrlerden, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n onaylamalar isteniyordu. Yine mektupta, Yunan ve Ermenilerin Trkiye ile ilgili sulamalar reddediliyordu. Trkiye ve Trklerle ilgili bir hkm vermek iin ABD'deki Trkler'e bakmann yeterli olaca belirtiliyordu. ABD'deki Trkler'in yasalara uyan, vergilerini eksiksiz deyen ve neredeyse hi su ilemeyen vatandalar olduklar hatrlatlyordu. Mektupta ayrca, kapitlasyonlarla ilgili tarihsel bilgi verildikten sonra, zamanla eitli devletlerin bu konuyu nasl istismar ettikleri ve Osmanl Devleti'nin
178DBA, T.C. Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesi Tercme ubesi'nden Hriciye Vekleti'ne, 18.02.1924. T.C. Dileri Bakanl ariv belgelerinde bu isimle zikredilen cemiyet, ABD Dileri Bakanl belgelerinde "Trk-Amerikan likileri Konsl (Council on Turkish- American Relations)" ya da "Trk Yardm Kurumu (Turkish Welfare Association)" eklinde gemektedir. 179Birol Akgn, "The Turkish Diaspora in the United States and its Role in Promoting Turkish- American Relations", Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, Say:31, Ankara 2000, s. 109. Cemiyetin merkezi New York'ta, 46 Cedar Street'te bulunuyordu. DBA, Trk Teavn Cemiyeti Sekreteri brahim Sefa Bey'den Bavekil smet Paa'ya, 26.06.1924. 180Cemiyetin danma kurulu u kiilerden olumaktayd: Rayford W. Alley, Horace D. Ashton, Neal Dow Becker, Florence Billings, Philip Marshall Brown, Pendleton Dudley, Stephen Duggan, Richard Eaton, E. B. Filsinger, Charles P. Fagnani, Louis D. Froelick, Gilson Gardner, John Haynes Holmes, Seyit Hseyin, S. E. Landau, Ellen N. Lamotte, F. A. R. Maluf, William McFee, Dolores Perkins, Thomas C. Perkins, Mark O. Prentiss, brahim Sefa Bey, ah Mir Efendi, Francis Snow, Suad Sefa Hanm, Oswald G. Villard, Blanche Watson, Frances Yost, William Yost, M. K. Ziya Bey. Sz konusu isimler, cemiyetin yazmalarnda kulland matbu antetli kattan alnm ve oradaki sraya gre buraya aktarlmtr. 181DBA, T.C. Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesi Tercme ubesi'nden Hriciye Vekleti'ne, 18.02.1924.

lxi

ekonomik ve siyas ynden nasl zayf drld anlatlyordu. Mektup, yeni Trk Cumhuriyeti'nin stn meziyetleri sralandktan sonra sona eriyordu.182 Trk Teavn Cemiyeti'nin onaya ynelik bir dier nemli faaliyeti, 14 Haziran 1926'da, "Trkiye ile Yaplan Anlama Neden Onaylanmaldr? (The Treaty with TurkeyWhy It Should Be Ratified?)" isimli kitab karmasyd.183 164 sayfalk bu kitap, uzun sre Trkiye'de grev yapm ticaret, eitim, din ve hayr kurulularnn rapor ve nergeleriyle, mnferit beyanlardan oluuyordu. Cemiyet kitaptan 1000 adet bastrarak, Kongre yelerine, nde gelen 220 adet gazete editrne ve dier ilgililere datt.184 iii. Trkiye ile Yaplan Anlama'nn Onaylanmasndan Yana Olan Amerikan Kurum ve Derneklerinin Genel Komitesi Orijinal ad "General Comitee of American Institutions and Associations in Favor of Ratification of the Treaty with Turkey" olan bu komite, 1926'nn Austos ay balarnda, Amerikan Misyoner rgt (American Board of Commissioners for Foreign Missions) sekreteri James L. Barton'un tevikiyle, on drt kurum ve dernekten tekil edildi. 185 Baz ticaret odalar, misyoner dernekleri ve Trkiye'deki tm Amerikan kulpleriyle dernekleri Komite'nin yeleri arasndayd. Ayrca, uluslararas ilikiler ve devletler hukuku alanlarnda uzmanlam D Politika Dernei (Foreign Policy Association) ile Chicago

182Turkish Welfare Association, Inc., To the Leaders of the Country of the Free, A Brief from the Turks in America, Editr: brahim Sefa Bey, New York 1924. Bu mektup, Trkiye Cumhuriyeti'nin ABD'deki modern anlamdaki ilk lobi faaliyeti olarak ele alnmaldr. 183Bu kitabn k tarihiyle ilgili olarak John A. De Novo'nun yapt olgusal bir hatay dzeltmek istiyorum: De Novo Trk Teavn Cemiyeti'nin bu kitab 1926 Hazirannn ilk gnlerinde kardn yazmaktadr. Bkz. John A. De Novo, American Intrests and Policies in the Middle East, 19001939, Minneapolis, 1963, s. 164. Oysa NARA belgelerine gre kitap, 14 Haziran 1926'da yani Hazirann ortasnda karlmtr. Bkz. NARA, M 365, Roll 7, File: 711.672/59, Rayford W. Alley'den Lozan Anlamas'nn Onaylanmasndan Yana Olan Amerikan Kurum ve Kurulularnn Genel Komitesi'nin Ballarna, 25.04.1927. 184NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/59, Rayford W. Alley'den Lozan Anlamas'nn Onaylanmasndan Yana Olan Amerikan Kurum ve Derneklerinin Genel Komitesi'nin Ballarna, 25.04.1927. 185Ad geen komiteye ye kurum ve derneklerin tam listesi yledir: American Board of Commissioners for Foreign Missions, American Chamber of Commerce for the Levant, American Manufacturers Export Association, American Men's Club of Constantinople, Chamber of Commerce of the United States, Chamber of Commerce of the State of New York, Chicago Council on Foreign Relations, Conference of Women's Foreign Missionay Societies, Federated Chambers of Commerce of the Near East, Foreign Policy Association, National Council of the Congregational Churches, Near East College Association, Young Men's Christian Associations, Young Women's Christian Associations. General Commitee of American Institutions and Associations in Favor of Ratification of the Treaty with Turkey, The Treaty with Turkey, Statements, Resolutions and Reports in Favor of Ratification of the Treaty of Lausanne, New York 1926, s.1.

lxii

D likiler Dernei (Chicago Council on Foreign Relations) de, komitenin dier yeleriydi.186 Komitenin dokuz yeden oluan bir ynetim kurulu vard. Ynetim kurulunun banda, Trk Teavn Cemiyeti'nin de bakanln yapan Rayford W. Alley bulunuyordu. Gerek bu ynetim kurulu yeleri, gerekse dier yeler, Trk Teavn Cemiyeti'nin yeleriyle benzer ekilde, Amerikan kamuoyunda fazla bilinmeyen kiilerdi.187 Bu mtevaz komite, eitli kurum ve derneklerin onaya ynelik almalarn tevik ve koordine etmek amacn gdyordu. Bu kapsamda Komite, onay yanls 148 kurum ve dernekle balant salad. nde gelen gazete ve dergilerin 889 editrne basn bildirgeleri gnderdi. Dileri Bakanl ve Senato D likiler Komitesi'yle yakn ilikiler tesis etti. Yine Komite, Kongre'ye yaklaan oylamadan nce dorudan bask yapabilmek amacyla, 6 Aralk 1926'da Washington karargahn kurdu ve Raleigh Oteli'nde konulandrd.188 Bundan onbir gn sonra Komite, Trk Teavn Cemiyeti'nin daha nce bastrd "Trkiye ile Yaplan Anlama Neden Onaylanmaldr?" adl kitab genileterek bu sefer "Trkiye ile Anlama-Lozan Anlamas 'nn Onaylanmasndan Yana Demeler, Kararlar ve Raporlar (The Treaty with Turkey-Statements, Resolutions and Reports in Favor of Ratification of the Treaty of Lausanne)" adyla 2000 adet bastrarak Kongre yelerine, basna ve dier ilgililere datt.189
186D Politika Dernei 5 Nisan 1924'te, iki kamp arasnda diyalog kurmak amacyla, New York'ta Hotel Astor'da, bir ak oturum dzenledi. Anlamaya kar olan gr James W. Gerard (Lozan Anlamas'na Kart Amerikan Komitesi bakan), Albert Bushnell Hart (Harvard niversitesi'nde tarih profesr), A. D. F. Hamlin (Kolombiya niversitesi'nde arkeoloji profesr) ve Henry W. Jessup (New York Barosu yesi) tarafndan temsil edilirken, Edward Mead Earle (Kolombiya niversitesi'nde tarih profesr), Albert Staub (Yakn Dou Koleji Mdr) ve James L. Barton (Amerikan Misyoner rgt [American Board of Commissioners for Foreign Missions] dileri sekreteri) anlamay savunan kamp oluturdu. Bu kiilerin ak oturumda yaptklar konumalarn metinleri sonradan dernek tarafndan " Lozan Anlamas, Birleik Devletler Bunu Onaylamal m?" adndaki otuz iki sayfalk bir brorde topland. Foreign Policy Association, The Lausanne Treaty. 187Komitenin ynetim kurulu unlardan oluuyordu: Rayford W. Alley, James L. Barton, James W. DeGraff, Jeanette W. Emrich, Irving C. Gary, John R. Mott, George A. Plimpton, Guy E. Shipler, E. Vail Staebbins. General Commitee of American Institutions..., The Treaty with Turkey. , s.2. 188 NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/59, Rayford W. Alley'den Lozan Anlamas'nn Onaylanmasndan Yana Olan Amerikan Kurum ve Derneklerinin Genel Komitesi'nin Ballarna, 25.04.1927. 189- a.g.b.

lxiii

Komite, Lozan Anlamas Senato'da reddedildikten sonra, 17 ubat 1927'de, "Amerikan Kamuoyu Amerikan Trk Anlamas 'nn Onaylanmamasn Knar (American Public Opinion Comdemns the Failure to Ratify American-Turkish Treaty)" isimli bir bror yaymlad. 37 sayfalk bu bror, anlamann Senato'da reddedilmesini knayan veya destekleyen gazete haberlerinin bir koleksiyonundan ibaretti.190 iv. Cemaat Kiliselerinin Mill Konseyi Byk ounluu anlamaya muhalif olan Amerikan kiliseleri iinde bu konsey, yegane onay yanls kilise organizasyonuydu. Orijinal ad "The National Council of the Congregational Churches" olan konseyin en dikkat ekici faaliyeti, 150 din adam tarafndan imzalanan onay yanls bir mektubu Senato'ya gndermesiydi.191 v. Trkiye'deki Amerikan Kolonisi Trkiye'deki Amerikan Kolonisi de onaydan yana tavr ald.192 Alnan bu tavr, koloniyi oluturan guruplarn Trkiye'ye ynelik daha nceki tutumlaryla taban tabana ztt. zellikle, koloninin nemli bir parasn oluturan misyonerlerin tutum deiiklii dikkat ekiciydi. Misyonerler, on dokuzuncu yzyldan beri Trk aleyhtarl yapm, Ermenileri Osmanl Devleti aleyhine kkrtm ve ABD'de bir "korkun Trk" imajnn yaratlmasn salamlard. imdi adeta zr diler bir tavrla Trkiye'ye hakszlk

190General Comitee of American Institutions., American Public Opinion Comdemns.. 191General Comitee of American Institutions., The Treaty with Turkey. , s. 5. 192Trkiye'deki Amerikan kolonisi, eitli misyonerlik, yardm, eitim, salk ve ticaret kurulularndan oluuyordu. Bunlardan bazlar, merkezi ABD'de bulunan tekilatlarn Trkiye temsilcilii konumunda idi. Bazlarysa Trkiye iin zel olarak kurulmutu. Bu koloniyi oluturan kurulular: American Red Cross, the Constantinople Disaster Relief Commitee, the American Navy Relief Group, American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) ve ballar, Near East Relief, American Men's Club of Constantinople, the Young Men's Christian Association(YMCA), the Young Women's Christian Association (YWCA), American Joint Distribution Commitee, the Mennonite Relief Commitee, the Relief Commitee for Russian Refugee Children, Near East College Association, Robert College, Constantinople College for Women, American Chamber of Commerce for the Levant, Federated Chambers of Commerce of the Near East, American Express, American Foreign Trade Corporation, Standard Commercial Trading Co., Standard Oil of New York, Vacuum Oil, Edgar B. Howard Co., Liggett and Mayers Tobacco Co., The Lorillard Tobacco Co., The Gary Tobacco Company, The Alston Tobacco Company, Mac Andrews and Forbes Co., American Insurance Companies, the American Hospitals of Constantinople, Gaziantep, Adana and Talas, Nash Clothing Company of Cincinnati, The General Motor Export Company.

lxiv

yaptklarn itiraf ediyorlard.193 Trkiye'deki Amerikan kolonisinin dier yeleri de ayn ekilde, gemiteki dmanca tutumlarndan ark etmilerdi. Koloni yeleri artk kapitlasyon gnlerinden kalma zel ayrcalk ve haklarn peinden komuyorlard. Onlar sadece diplomatik olarak tannmay istiyorlard. Bylece ABD hkmeti onlar destekleyebilecekti. Bunun olabilmesi iinse Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn onaylanarak yrrle girmesi gerekiyordu. Koloni yeleri bunu gerekletirebilmek iin, Senato'da Lozan tartmalarnn alevlendii gnlerde, harekete getiler. lk olarak, 21 Ocak 1926 tarihinde, Senato'ya 104 imzal uzun bir mektup gndererek anlamann onaylanmasn istediler.194 Bunu, 1 Nisan 1926'da gnderdikleri mektup izledi. mzaclar bu mektuplarnda onaylamann gecikmesinin Trkiye'deki Amerikan karlar zerindeki ykc etkilerini ayrntl bir ekilde anlattlar. 195 Baz koloni yeleri, anlamann Senato'da oylanmasndan nce, 10 Ocak 1927'de son bir telgraf daha gndererek sonuca tesir etmek istediler.196 Trkiye'deki Amerikan kolonisi iinde baz isimler, Lozan Anlamas'nn Senato'da onaylanmasna ynelik sarf ettikleri youn kiisel gayretleri dolaysyla, zellikle dikkat ekiciydiler. Bu isimlerin banda, 1919'dan 1927'ye kadar ABD'nin Trkiye'deki ba diplomatik temsilcisi olarak grev yapan, Amiral Mark Lambert Bristol geliyordu. Amiral Bristol, greve balamay mteakip, Trkiye'deki Amerikan kolonisi iinde egdm salamaya ynelik giriimlerde bulundu. zellikle stanbul'daki Amerikan eitim, ticaret ve hayr kurumlar temsilcileriyle, sk sk toplantlar yapt. Bu toplantlar
193Bu misyonerler arasnda Amerikan Misyoner rgt (American Board of Commissioners for Foreign Missions) dileri sekreteri James L. Barton'un tutum deiiklii en arpc olanyd. Barton, 1. Dnya Sava ve Mtareke yllarnda Trklerin aleyhindeki bir ok rapora imza atmt. imdiyse, Amerikan gazetelerine, Trklere hakszlk yapldn ve Trkiye'nin modern bir devlet olma yolunda hzla ilerlediini beyan eden makaleler gnderiyordu. James L. Barton, "Changing Turkey: Political and Religious Revolution ", Envelope Series of American Board of Commissioners for Foreign Missions, C. 28, Ocak, Boston 1926. 194Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Ankara, 1959, s. 43. 195CR, 69. Kongre, 1. Celse, 29.04.1926, s. 8407. Bu mektubun imzaclarnn temsil ettii kurulular: ABCFM, YWCA, YMCA, the American Chamber of Commerce, Standard Commercial Trading Company, Robert College, Standard Oil of New York, Edgar B. Howard Co., Liggett and Mayers Tobacco Co., Lorillard Tobacco Co.,Constantinople College for Women. A.g.b. 196CR, 69. Kongre, 2. Celse, 12.01.1927, s. 1468. Senatoda 12 Ocak 1927'de okunan bu telgrafta imzalar bulunan kiiler: Cleveland E. Dodge, Frank A. Vanderlip, John R. Mott, Henry G. Leach, James L. Barton, John H. Finley. A.g.b.

lxv

vastasyla istedii e gdm salayabildi.197 Bylece, koloninin eitli gurup ya da yeleri tarafndan Amerikan Senatosu'na gnderilen mektuplarda da bir ahenk salanm oldu. Amiral Bristol, Trk hkmeti nezdinde de, anlamann ABD Senatosu'nda onaylanmasn kolaylatrmay amalayan baz almalar yrtt. ncelikle, reform srecini hzlandrmalar iin Kemalistler'i srekli olarak tevik etti. nk ona gre, Trkiye'de laik bir toplum oluturmaya ynelik abalar kurumsallatka, ABD'deki muhalefetin ii zorlaacakt.198 Amiral Bristol bir yandan da, Senato'daki oylamann gecikmesinin Ankara'da yaratt honutsuzluu, kiisel abalaryla yumuatmaya alt.199 Bu abalarn da etkisiyle iki lke ilikileri, ABD'deki onay konusundaki belirsizlie ramen, en azndan ticar boyutta srdrlebildi. Btn bu faaliyetlerinin yannda ABD'ye gitmek iin de zaman bulabilen Amiral Bristol, 1924'te Amerikan Ticaret Odas'nn New York Commodore Otel'de dzenledii bir toplantda konuma yapt. Konumasnda Trkiye'nin aznlklara dier vatandalaryla eit muamele yaptn ve ABD'nin modernlemekte olan Trkiye'ye yardm etmesi gerektiini syledi.200 Amiral Bristol, 1926 seimleri yaklatnda, oy kaygsyla senatrlerin Trkiye aleyhindeki kampanyay krkleyeceinden ekinerek, politikaclar uyarmaya alt. Alabama Senatr Oscar Underwood gibi bir ok senatre yazd mektuplarda, anlamann onaylanmasnn ABD iin ne kadar nemli olduunu izah etti.201 Btn bu faaliyetler esnasnda, Amiral Bristol'un yegane fikr destekisi, Robert Kolej Mdr Caleb Frank Gates'di. Gates, yalnzca Bristol'a fikr destek vermekle kalmad. 1926'da gittii ABD'de, Bakan Coolidge ve eski Dileri Bakan Hughes'tan da

197NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/20, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na , 31.03.1923. 198Yaylaler, "Lozan Konferans I... ", s. 18. 199FRUS 1926, C. 2, s. 984, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 26.06.1926. 200Bristol Papers, kutu no 49, 09.11.1924'den naklen Yaylaler, "Lozan Konferans II.", s. 37. 201Bristol Papers, kutu no 49, 25.05.1926'den naklen Yaylaler, "Lozan Konferans II.", s. 40.

lxvi

ayn destei esirgemedi. Gates ayrca, drt aylk bu ABD ziyareti boyunca, Trk-Amerikan anlamasnn lehinde makaleler yazd ve birok konferans verdi. 202 Amiral Bristol ve Gates'in yannda, Robert Kolej Mhendislik Blm'nn kurucusu Lynn A. Scipio, stanbul Amerikan Kz Koleji Mdr Mary Mills Patrick ve zmir Amerikan Koleji Mdr Alexander MacLahan da onaya ynelik faaliyetleriyle dikkat eken dier koloni yeleriydi.203 vi. Onay Taraftar Basn Buraya kadar sralanan onay yanls guruplarn ou, kamuoyuna dncelerini empoze etmek iin, tpk red yanllar gibi, basndan da faydalandlar. Bu konuda aslnda onay yanllar daha avantajlydlar. nk, bata The New York World, The New York Herald Tribune, The New York Times, The Boston Herald, The Boston Transcript, The Chicago Daily News, The Baltimore Sun, The Baltimore Evening Sun ve The Washington Post olmak zere, Amerikan basnn byk bir ksm anlamann onaylanmasn destekliyordu.204

b. Onaya Ynelik Tezler

Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Senato'da onaylanmasn isteyenler onay iin ortaya koyduklar tezlerini, tpk redcilerin yapt gibi, kitaplar ve brorler yaymlayarak, gazetelerde ve dergilerde makaleler yazarak, toplantlar dzenleyerek ve Senato'da konumalar yaparak kamuoyuna duyurdular. Bu tezlerden en nemli yedi tanesini, ABD Dileri Bakanl Mstear Joseph C. Grew (1924-1927), 20 Mays 1926'da Senatr Charles Curtis'e yazd bir mektupta sralad. Burada bu yedi tezin dnda, dier belli bal tezlere de yer verilecektir: i. ABD'nin Trkiye ile yapt eski anlamalar yetersizdi. Buna gre, eski anlamalar ABD'nin karlarn yeterince korumaktan acizdi ve hepsinin modas gemiti.
202Caleb Frank Gates, Not To Me Only, Londra 1940, s. 295. 203ncelediimiz dnemle ilgili dorudan bilgi elde etmek iin bkz. Lynn A. Scipio, My Thirty Years in Turkey, New Hampshire 1955; Mary Mills Patrick, A Bosphorus Adventure, istanbul Women's College, 1871-1924, Stanford 1934; Caleb Frank Gates, a.g.e. 204Bill imir, "Amerika'da Ermeni Lobisi ve Lozan Anlamas Kavgas (1923-1927)", Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say: 3, Eyll-Ekim-Kasm, Ankara 2001, s. 49-50.

lxvii

ii. Kapitlasyonlarn kaldrlmas kanlmazd. Bu teze gre, ABD Trkiye ile savaa girmeyi gze alamad srece kapitlasyonlar srdrmeye almak anlamszd. Ayrca, dnyann nde gelen devletlerinin hepsi kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etmiti. iii. Trkiye'deki ticaret, eitim, din ve hayr kurulularnn btn mensuplar onaydan yanaydlar. Anlamann reddi Trkiye'deki btn bu Amerikan kurulularn derinden yaralayacakt. iv. Anlamann reddedilmesi Trkiye'deki aznlklara menf tesirler yapacakt. Buna gre, Anlamann onaylanmamas Trkiye'deki Ermeni ve Rumlara faydadan ziyade zarar getirecekti. nk bu durumda ABD, onlara moral destei bile veremeyecek bir hale gelecekti. v. Ermeniler iin Trkiye'den toprak koparmak Trkiye ile savaa girilmedike mmkn deildi. Buna gre, ABD Trkiye ile bir lm kalm savana girmeyi gze almad srece, Trk topraklarnda bir Ermeni devleti kuramazd. Zaten ABD'nin de Ermenistan'n kurulmas konusunda hibir politik ya da ahlak mecburiyeti de yoktu. vi. Anlama, Trkiye'deki Amerikan karlarn olumlu ynde

etkileyecekti. Bu teze gre, anlama Trkiye'deki Amerikallar'a, Trkiye ile anlama imzalayan yirmi yedi lkenin vatandalarna verilenlerle eit haklar salayacakt. vii. Mustafa Kemal Paa'nn Trkiyesi'nin Abdlhamid ya da ttihatlar'n Trkiyesi'nden daha aa bir yan bulunmuyordu. Bu gre gre, eer Abdlhamid ya da ttihat ve Terakki Hkmetleri'yle anlama imzalamakta etik bir sorun yoksa, Mustafa Kemal Paa Hkmeti'yle imzalamakta hi olamazd. nk, Mustafa Kemal Paa Hkmeti, bu hkmetlere gre ok daha yeniliki ve adat. Mustafa Kemal Paa ile birlikte Trkiye'de yepyeni bir a yaratan gler i bana gemiti.
1 144

lxviii

viii. Dnemin koullar iinde, Trkiye gibi tamamen bamsz ve egemen bir devletle yaplabilecek en iyi anlama imzalanmt. Dier bir ifadeyle, o artlarda TrkAmerikan Lozan Anlamas'ndan daha iyisini elde etmek mmkn deildi. nk, Trkiye bir smrge devleti deildi ve tam bamszl iin savamaya hazrd. ABD ise imtiyazlarn devam ettirmek uruna sava gze alamyordu. Bu durumda, Trkiye'nin tavizkr bir tutum izlemi olmas beklenemezdi. Ayrca bu anlama, zme kavuturulamayan hususlar iin de bir temel tekil edecekti.205 ix. Trkiye trl casusluk faaliyetleriyle ABD'ye zarar vermeye alan bir lke deildi. Daha ak bir ifadeyle, Trkiye'nin Rusya gibi ABD'ye herhangi bir ideoloji ihra etmeye ynelik bir abas yoktu. Bu yzden ABD Trkiye'ye, Rusya'ya yapt muameleyi yapmamalyd.206 x. ABD, kendisi gibi emperyalizme kar sava vermi bir lkeden desteini esirgememeliydi. yle ki, Trkiye Cumhuriyeti; ABD'nin spanya, Fransa ve ngiltere gibi emperyalist devletlere kar verdii trden bir bamszlk savandan sonra kurulmutu. ABD, byle kurulmu bir devletin yeniden emperyalizmin penesine dmesini engellemeliydi.207 xi. ABD, Kzlderililer'e yaptklarn unutup, Trkiye'yi Ermeniler

konusunda sulamaya almamalyd.208 Burada anlatlmak istenen oydu ki, Amerika ktasnn gerek sahibi olan Kzlderilileri kitleler halinde yok eden bir lkenin, Trkiye'yi Ermeniler konusunda sulamas anlamszd. xii. Boazlar'dan serbest gei hakk Trkiye ile anlamas olan lkelere aitti. Buna gre, ABD'nin Karadeniz'e kys olan lkelerle serbeste ticaret yapabilmesi iin Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn bir an nce onaylanmas gerekiyordu.209
205NARA, M 365, Roll 2, File 711.67/46A, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 23.01.1924. 206a.g.b. ABD, Sovyet Rusya'y 1933 ylna kadar tanmad.Fahir Armaolu, XX. Yzyl Siyas Tarihi, 1914-1995, Ankara b.t.y., s.165. 207George A. Plimpton, "The United States and Lausanne Treaty", New Orient, Temmuz, New York 1926, s.21. 208a.g.m, s.21. 209FRUS 1924, C. 2, s. 728-729, ABD Ticaret Bakan'ndan ABD Dileri Bakan'na, 29.12.1924.

lxix

xiii. ABD Lozan Anlamas'n onaylayarak, Yakndou'da rk ve din atmalarnn yatmasna katk salayacakt. Bu gre gre, Yakndou'da halklar boumasna ve yabanc entrikalara son vermenin yolu, normal bar dnemi ilikilerini kurmaktan geiyordu. Lozan Anlamas'n reddetmek ise, sava deilse bile, sava psikolojisini srdrmek olacakt. ABD Yakndou'ya, insanlar sulayarak ve atmalar krkleyerek deil, eski yaralar sararak ve atmalar yattrarak fayda salayabilirdi.210 xiv. Anlamann onaylanmas, Trkiye'deki misyonerlik faaliyetlerini kolaylatracakt. Buna gre, Trkiye'deki Batllama hareketleri misyonerlerin iini kolaylatracakt. Trkiye'de batllamann hzlandrlmas iin ise anlamann bir an nce onaylanarak ABD'nin Trkiye'nin batllamasnda aktif grev stlenmesi gerekiyordu.211 xv. Anlamada, bir gn ABD'nin Dou Anadolu'da Ermenistan'n kurulmas politikasn izlemesini engelleyecek hibir madde yoktu. Buna gre, Amerikan temsilcileri anlamaya kendilerini, zellikle Ermenistan konusunda balyacak maddeler koydurtmamlard. Byle olduu iin ABD, gelien durumlara gre yeniden Dou Anadolu'da Ermenistan'n kurulmasna ynelik politikalar izleyebilecekti.212

C. Anlamann Amerikan Senatosunda Reddi ve Buna Ynelik Tepkiler

Trk-Amerikan Lozan Anlamas zerine ABD'de yaplan yukarda anlatlan tartmalar, 1923'n Austos ayndan 1927'nin Ocak ayna kadar srd. Bu buuk yllk sre boyunca yaplan kyasya bir mcadeleden sonra, nihayet beklenen gn geldi. Sz sras artk Senato'dayd. Amerikan Senatosu'nun anlamayla ilgili verecei karar, hem Trkiye'de hem de ABD'de merakla bekleniyordu.

1. Anlamann Reddedilmesi
Amerikan Senatosu 18 Ocak 1927'de yapt gizli bir oturumda Trk- Amerikan Lozan Anlamas'n oya sundu. 84 Senatrn katld oylamada, 50 lehte oya karlk 34
210General Comitee. , The Treaty with Turkey., s. 136-158. 211"Why They Favor The Lausanne Treaty?", American Board Quarterly News Bulletin, 21220.05.1926.

lxx

aleyhte oy kullanld. Onay taraftar on iki Demokrat Senatr, parti liderlerinin emirleri dorultusunda anlamann aleyhinde oy verdiler.213Demokratlardan yalnzca be senatr oylarn onaydan yana kullandlar.214 Bu oylamada, Senato'nun ounluunun olumlu oy vermesine ramen, anlamann onaylanabilmesi iin gerekli olan te ikilik ounluk salanamad. Bylece anlama, onay yeter saysndan sadece alt oyluk bir farkla reddedilmi oldu.215 Senatonun bu karar, muhaliflere gre, kendilerinin anlamann reddedilmesi iin ortaya koyduklar tezlerin hakll yznden alnmt. ABD Dileri Bakanl ise ayn grte deildi. Dileri Bakan Kellogg oylamadan drt gn sonra Amiral Bristol'a gnderdii bir telgrafta, Senato'nun kararnn i politik ekimelerin bir sonucu olduunu ve ABD'ye hibir ey kazandrmadn yazyordu.216

2. Redde Ynelik Amerikan Tepkileri a.

Hkmet
ABD Hkmeti redde Trkiye'nin sert tepki gstermesinden ve bu konuda bir misilleme yapmasndan endie duyuyordu. Ne de olsa Trk Hkmeti anlamay henz TBMM Dileri Komisyonunda bekletmekte idi. Trk Hkmeti bu olaydan sonra anlamann TBMM tarafndan da reddedilmesini salayarak krizin daha da derinlemesine yol aabilirdi. Bu yzden Trk Hkmeti'ni yattrmak amacyla ABD Dileri Bakan Kellogg, Amiral Bristol'a bir an nce Ankara'ya hareket etmesi iin 18 Ocak'ta bir telgraf gnderdi. Kellogg Amiral Bristol'dan Trk Hkmeti'ne Washington'un onay iin yaplabilecek her eyi yaptn ve bu olumsuz neticenin ABD'deki i politika ekimelerinin bir sonucu olduunu, Amerikan kamuoyunun ve hkmetinin grlerini yanstmadn anlatmasn istedi. Bakan, telgrafnda ayrca Trkiye ile dostluk ilikilerine devam etmek istediklerini
213NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/59, Rayford W. Alley'den Lozan Anlamas'nn Onaylanmasndan Yana Olan Amerikan Kurum ve Derneklerinin Genel Komitesi'nin Ballarna, 25.04.1927. 214NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/540, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 20.01.1927. 215DBA, T.C. New York Bakonsolosu'ndan Hriciye Vekili'ne, 13.01.1927. 216FRUS 1927, C. 2, s.773, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 23.01.1927.

lxxi

ve Trk Hkmeti'nin ABD'yi protesto etmek adna Amerikan mallarna gmrk snrlamas uygulamamasn temenni ettiklerini bildirdi.217 Kellogg bu telgraftan gn sonra, 20 Ocak'ta eiyle beraber stanbul'dan Ankara'ya hareket etmi olan Amiral Bristol'a iletilmek zere bir telgraf daha gnderdi. Bu telgrafta anlamann reddini knayan baz Amerikan gazetelerinden alntlara yer veren Kellogg, Bristol'dan bu alntlar Trk Hkmeti'yle yapaca grmede kullanmasn istedi.218 ABD Hkmeti bir yandan Trkiye'deki temsilcisine bu talimatlar gnderirken, bir yandan da anlamay yeniden Senato'nun onayna sunmann dourabilecei muhtemel sonular zerinde deerlendirmeler yapyordu. Verdii menf oydan pimanlk duyan baz Demokrat Senatrler'in varl, Hkmet'in byle bir riski yeniden gze almay dnmesine yol at. Ancak, Amiral Bristol'un Ankara'daki temaslar neticesinde, diplomatik ilikilerin bir nota teatisi ile kurulabilme ihtimalinin belirmesi, Hkmeti bundan vazgeirdi. Zira, anlama yeniden onaya sunulur ve yeniden reddedilirse, bu seferki durum Amerikallar asndan daha kt bir hal alacak, ilikilerin tesis edilebilmesi iyice zora girecekti. Bu yzden Hkmet btn dikkatini bir nota teatisi yoluyla iki lke arasndaki diplomatik ilikileri tesis etmeye yneltti.219

b. Basn
Amerikan basnnn ezici bir ounluu Senato kararna iddetle kar kt. Gazetelerin byk ounluu karar "basiretsizlik", "dar grllk", "byk hata", "gaf" veya "aptallk" olarak gryor ve Demokrat senatrleri eletiriyorlard. Daha yakndan bakarsak; New York Herald Tribune, Senato'da kk bir aznln saduyu diplomasisini eski nyarglara kurban ettiini yazd.220Atlanta Constitution, Senato'nun bak asn
217NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/539, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 18.01.1927. Bristol'un Kellogg'a cevaben gnderdii telgraftan, Bristol'un kendisine verilen bu talimatlar genel hatlaryla yerine getirdii anlalmaktadr. bkz. NARA, M 365, Roll 7, File: 711.672/547, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'ndan, 22.01.1927. 218NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/540-A, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 21.01.1927. 219FRUS 1927, C. 2, s. 773-774, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 23.01.1927. 220New York Herald Tribune, 19.01.1927.

lxxii

"basiretsiz" olarak nitelendirdi.221Providence Tribune'e gre, anlamann reddedilmesi ABD'yi dnya kamuoyunda iliki kurulamaz bir devlet konumuna soktu.222 Washington Star, "Kaybeden Trkiye deil Amerika'dr." diye yazd.223 Bridgeport Post, Demokratlarn hareket tarzn mesnetsiz ve aptalca buldu.224 Johnstown Tribune, "Dar grl Partizanlk" balkl makalesinde Senatr King ve arkadalarnn ar bir sorumluluk altna girdiklerini yazd.225 Louisville Times Anlamalar, Trkiye'nin Hristiyan bir devlet olmamasndan dolay reddetmenin yanllnn altn izdi.226 Lowell Leader'a gre Ankara'yla bundan daha iyi artlar tayan bir anlama imzalamak neredeyse imknszd ve bu ans karlmt.227 Amerikan basnnn kk bir ksm Senato kararn destekliyordu. Mesela Troy Record, imzaclarnn bile tatmin olmad bir anlamann reddedilmesinin ok doal olduunu yazd.228 Manchester Herald'a gre, Trkiye ile ilikiler 1. Dnya Sava'ndan beri nasl srdrldyse bundan sonra da yle srdrlmeliydi. Bunun iin ayrca bir anlama yapmaya gerek yoktu.229 Tampa Tribune, "Trkiye Reddedildi" eklinde balk att ve Sovyet Rusya ile Trkiye'nin iliki kurulmaya demeyecek iki lke olduunu iddia etti.230 Eau Claire Telegram gazetesi ise "Lozan Anlamas p tenekesine atld, yeri orasyd." diye yazd.231

3. Redde Ynelik Trk Tepkileri a.

Hkmet
Amerikan Senatosu'nun Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n reddetmesi Trkiye iin tam bir srpriz oldu. Nitekim, 13 Ocak 1927 gibi anlamann onaya sunulmasna ok

221Atlanta Constitution, 20.01.1927. 222Providence Tribune, 20.01.1927. 223Washington Star, 19.01.1927. 224Bridgeport Post, 19.01.1927. 225Johnstown Tribune, 25.01.1927. 226Louisville Times, 25.01.1927. 227Lowell Leader, 20.01.1927. 228Troy Record, 20.01.1927. 229Manchester Herald, 19.01.1927. 230Tampa Tribune, 21.01.1927. 231Eau Claire Telegram, 20.01.1927.

lxxiii

yakn bir tarihte, T. C. New York Bakonsolosu Cell Bey T. C. Dileri Bakanl'na gnderdii bir telgrafta, anlamann Senato'da onaylanacana inandn dile getirmiti.232 Ancak, Trkiye bu srpriz red kararn alacak bir arballk ve soukkanllkla karlad. Trk yetkililer, ABD'nin endie ettii gibi, Trkiye'deki Amerikallara kar herhangi bir nlem alma yoluna gitmediler. Trk yetkililerinin bu olaya gsterdikleri belki de en byk tepki, Amerikan temsilcisi Amiral Bristol'a, fanatik bir aznln ounlua nasl tahakkm ettiini anlayamadklarn sylemeleriydi.233 Trkiye'nin bu yumuak tavrnn nedenlerine ilikin eitli grler ileri srlmekteydi. ngiltere'nin stanbul Bykelisi Sir George R. Clerk'e gre Trkiye'nin ABD'ye sert tepki gstermemesinin balca nedenleri unlard: Trkler ABD Hkmeti'nin anlamann Senato'da onaylanmasndan yana olduunu ve Senato kararnn i politik ekimelerin bir sonucu olduunu biliyordu. Trk Hkmeti ayrca, anlamay reddetmekle ABD'nin Trkiye'ye ciddi bir zarar veremeyeceini gryordu. Pek rahatszlk duyulmadan, ABD'de duygularn deimesi beklenebilirdi.234 Bir dier gr, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'e aitti. Tevfik Rt Bey, redden aylar sonra Joseph Grew'e, anlamann onaylanmamasnn aslnda Trkiye iin daha iyi olduunu ifade etti. Tevfik Rt Bey'in sylediine gre bunun nedeni, Trkiye'nin yapt ikili anlamalarla ABD'ye dier lkelere gre daha fazla imtiyaz tanm olmas ve bu yzden dier lkelerin Trkiye'den ayn imtiyazlar istiyor olmalaryd. Bu durum Trkiye'yi zor durumda brakt iin Trkiye anlamann reddedilmesini pek nemsememiti.235

b. Basn
Trk Basn Senato kararn Amerikan Basn kadar nemsememekle beraber, duyduu tepkiyi dile getirmekten de kanmad. Bu kapsamda Cumhuriyet gazetesi en sert tepki gsterenlerden birisiydi. Cumhuriyet, Trkiye'nin ABD'ye hibir konuda ayrcalkl
232DBA, T.C. New York Bakonsolosluu'ndan Hriciye Vekletine, 13.01.1927. 233Trask, The United States' Response to Turkish., s. 47. 234Foreign Office (ngiltere Dileri Arivi), 424/266, s.32, No 11, 26.01.1927'den naklen imir, "Amerika'da Ermeni Lobisi... ", s.54. 235Grew, Turbulent Era., s. 746.

lxxiv

muamele yapmayacan ve ilikilerin bir an nce kurulmas iin mutlaka baka bir yol bulunmas gerektiini vurgulad.236 Milliyet ise umursamaz bir tavr taknarak, anlamann reddedilmesinin ok da nemli olmadn yazd. Milliyet'e gre, Amerikan Hkmeti Trkiye ile iliki kurmay gerekten isterse, bunun iin baka bir yol bulacakt.237 Dnemin bir dier nde gelen gazetesi olan Hakimiyet-i Milliye ise, onay taraftarlarnn onca almasna ramen anlamann reddedilmesini son derece hayret verici buldu.238 Bunlar gibi birka serzeni dnda, basnda ABD'ye kar nemli bir tepki olumad. stanbul'daki ABD Yksek Komiserlii Danman Sheldon C. Crosby'nin gzlemlerine gre, Trk Basn'na, Senato'da ounluun onaydan yana oy kullanmasndan kaynaklanan bir tatmin duygusu hakimdi.239 Nitekim Vakit Gazetesi Crosby'nin bu gzlemlerini dorular bir ekilde, anlamann ok az bir oy farkyla reddedilmesinin Trkiye'de ABD'ye ynelik kt bir izlenim domasn engellediini yazd.240

D. Deerlendirme
Lozan Anlamas Sreci adn verdiimiz dnem Trk-Amerikan Lozan Anlamas mzakereleriyle balamaktadr. Bu mzakereler, ABD'nin ortaya koyduu anlama tasla zerinde ekillendi. Trkiye mzakerelere elinde alternatif bir anlama tasla ile daha hazrlkl olarak gitmi olsayd, mzakerelerin gidiatna gre ekillenecek taslak ABD taslandan ziyade, kendi tasla olacakt. Mzakerelere temel tekil eden taslan ABD'ye ait olmas, Trkiye'nin Mttefiklerle imzalayaca Lozan Anlamas'n garantiye alm olmasndan kaynaklanan durum stnln, ABD lehine dengeledi. Bu taslak metinden baka, incelediimiz dnem ierisinde iki lke arasnda yaplan anlamalarn neredeyse tamamnn taslak metinleri ABD'ye aittir. Bunun yan sra,
236Cumhuriyet, 23.01.1927. 237Milliyet, 21.01.1927. 238Hakimiyet-i Milliye, 23.01.1927. 239NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/542, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'ndan , 21.01.1927. 240"Turkey and America", The Living Age, 15 Mart 1927.

lxxv

Amerikan ariv belgelerinde yaplan incelemede ABD Dileri Bakanl'nn nemli politik grmelere son derece derin bir tarihsel hazrlk yaparak geldii mahede edildi. nk, ABD Dileri Bakanl bnyesinde nemli sayda d politika tarihisi bulunmaktadr. Ayrca, mezkur bakanlk d politikayla ilgili yazmalar nce bir elemeye tabii tuttuktan sonra sistematik bir ekilde ciltler halinde yaynlamaktadr. Bylece ABD Dileri Bakanl yetkilileri bilgiye kolaylkla ulaabilmekte, bu sayede de herhangi bir devletle herhangi bir konuda yaplacak bir anlama mzakeresine, ayn konuda baka bir devletle yaplm olan anlama metniyle gelmekte ve bu metni taslak olarak ne srmektedirler. Ya da anlama yaplacak lkeyle olan ilikilerini ok ksa bir srede en bandan itibaren birincil kaynaklardan inceleyebilmektedirler. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl yetkililerinin elinde ise ne lkelerle en bandan beri yaplan yazmalarn sistematik olarak yaynland ciltler halinde koleksiyonlar, ne de d politika zerine uzmanlam yeterince tarihi (akademisyen) mevcuttur. Kanaatimce, d ilikilerde ayn avantaj yakalayabilmek adna, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl'nn da ayn rnei takip etmesi gerekmektedir. Blm ierisinde anlatlan mzakereler neticesinde imzalanan Trk- Amerikan Lozan Anlamas, daha nce de belirtildii gibi, ABD'de drt yl srecek bir tartmay balatt. Amerikallar, anlamann Senato'da reddini ya da onaylanmasn temin etmek maksadyla birok tez ortaya koydular. Bu tezlerden redde ynelik olanlarnn ou, banaz bir Trk dmanlnn etkisiyle ortaya atlm duygusal ifadelerdi. Bazlarndaysa, bilgi eksiklii hemen dikkati ekiyordu. Bunlardan balcalaryla ilgili olarak u deerlendirmeler yaplmtr: Ermenistan'la ilgili tezde baz hususlarn dikkate alnmad aktr. yle ki, bamsz Ermenistan kurulmasnn talep edildii topraklarda, Ermeniler hibir blgede ve hibir zaman ounlukta olmamlard. Bu durumda bu bamsz devletin snrlarnn hangi lye gre izileceine dair bir mantk yrtmek ok zordu. Ayn tezde ayrca ABD'nin Chester imtiyaz ve Musul petrollerinin iletim hakkndan elde etmeyi umduu pay karlnda, Ermenistan' feda ettii savunuluyordu.

lxxvi

Burada da ok nemli bir husus gzden karld. yle ki, Trk- Amerikan Lozan Anlamas'nn mzakereleri balad srada (Haziran 1923), Amerikallar Chester imtiyazn oktan elde etmiti (Nisan 1923). Redde ynelik tezlerden, "Trkiye 'nin kendini yeniledii izleniminin, Trk Hkmeti'nin propagandasndan kaynakland"yla ilgili olarak sadece u tespit bile, bu tezin zerine oturduu temelin ne kadar zayf olduunu ortaya koymaya yeterlidir: Trkiye 1920'lerde, bir propaganda faaliyeti yrterek, Amerikan kamuoyunu tesir altna alabilecek ekonomik gce sahip deildi. Reddin dier bir mesnetsiz tezi, "Trkiye 'nin Osmanl mparatorluu'nun yapm olduu anlamalar (zellikle de Sevr Anlamas'n) ve bu anlamalarla dier devletlere verilen haklar (zellikle de kapitlasyonlar) yok sayarak uluslararas hukuku inedii" idi. Osmanl mparatorluu tarafndan imzalanan Sevr Anlamas, Yunanistan'dan baka hibir devletin, Padiah Vahdettin'in bile onaylamad bir anlamadr. Uluslararas hukuka gre, imzac devletler tarafndan onaylanmayan bir anlamann hkm yoktur. Zaten 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Anlamas'yla da, Sevr Anlamas tarih sayfalarndaki yerini almtr. Yine Osmanl mparatorluu tarafndan yaplan ikili anlamalarla Batl lkelere verilen kapitlasyonlarn Trkiye'yi baladn sylemek de mantkszd. Osmanl'y gittike baka lkelerin siyas, ekonomik ve hukuksal tahakkmne sokan kapitlasyonlarn sonsuza kadar yaatlabilecei dnlemezdi. (Aynen herhangi bir anlamann, mesela M.. 1283'te imzalanan Kade Anlamas'nn sonsuza kadar geerli olamayaca gibi). Dnlemeyecek bir baka konu da, kapitlasyonlardan yararlanan devletlerin, Osmanl'dan aldklar bu haktan kendi rzalaryla vazgeebilecekleriydi. Yeni kurulan Trk devleti, Lozan Konferans'nda kapitlasyonlardan kurtulmak iin gerekirse btn dnyayla savama kararllnda olduunu ortaya koyunca durum deiti. lk olarak, ABD dndaki mttefik devletler 24 Temmuz 1923'te, kendi rzalaryla kapitlasyonlardan vazgetiler. 9 Austos 1923'te de ABD onlar izledi. Sonu olarak Trkiye, tezde iddia edildii gibi eski anlamalar yok sayarak uluslararas hukuku inemiyordu. Ayrca, gzden karlmamas gereken son bir nokta da; nasl ki Avusturya Cumhuriyeti

lxxvii

Avusturya- Macaristan mparatorluu'nun bir devam deilse, Trkiye Cumhuriyeti de Osmanl mparatorluu'nun isim deitirmi bir hali deildir. Lozan muhaliflerinin sk sk dile getirdii bir dier zayf tez de, "Dileri Bakan Hughes'un, Trkiye ile masaya oturmak iin 30 Ekim 1922 tarihinde ortaya koyduu yedi adet n koulun Trk-Amerikan Anlamas vastasyla gerekletirememesi" idi. Bu tez ne srlrken, Ekim 1922 ve mzakerelerin balad Haziran 1923 tarihleri arasndaki konjonktrel deiim gzden karlmtr. Ekim 1922 itibariyle ABD, Trkiye'ye kar taviz vermez bir tutum sergiliyordu. nk, bu tarihte Trkiye daha bar grmelerine bile balamamt. Sava yeniden balayabilirdi. Trkiye henz nn gremiyordu. Ancak, Trkiye Haziran 1923'de ABD ile resm mzakerelere balad srada, durum deimiti. Artk, Trkiye eski dmanlaryla bir bar anlamas imzalamaya ok yaklamt. Bu durumda doal olarak ABD, 30 Ekim 1922'de ortaya koyduu maddelerin bir ksmndan vazgemek zorunda kald. "ABD'nin Trkiye ile derme atma ve geici bir anlama olan Lozan' Mttefikler'den ok daha rahat koullar altnda imzalad ve bu yzden ABD'nin Mttefiklerin Trkiye'den istediklerinden daha fazlasn istemesi gerektii"ne dair tez de gereki deildir. nk, ABD'nin Trkiye'den, Mttefiklerin elde edebildiklerinden daha fazlasn isteyebilecek bir durumda olduunu dnmyorum. Daha nce de belirttiim gibi ABD, Trkiye'nin sava basks altnda aylarca sren uzun, yorucu tartmalarla Mttefikler'e verdiklerinin tamamn, bir anlamayla elde ediyordu. Bu durumda ABD, Trkiye ile ok kanl bir sava gze almadan daha fazlasn isteyemezdi. Bir dier konu da; Trk-Mttefik Lozan Anlamas yukardaki tezde iddia edildii gibi, "derme atma ve geici" bir anlama olsayd, aradan 10-20 sene gemeden hkmsz hale gelirdi. Anlama 2008 yl itibariyle hl yrrlktedir. Bu gibi tezlerin ne srld Lozan tartmalarna, sonradan Trkiye'nin ilk ABD Bykelisi olarak grev yapacak olan Ahmet Muhtar Bey'in verdii bilgiler sayesinde, farkl bir perspektiften bakmak mmkndr. Ahmet Muhtar Bey Trkiye'ye yollad telgraflarnda sk sk, ngiltere'nin ABD'deki red yanllarn, zellikle 1923-1927 arasnda hararetle desteklediini ortaya koydu. Bu durum akla ngilizlerin Amerikallar'n Trk

lxxviii

pazarna girmelerini engellemeyi istemi olabileceklerini getirmektedir. Nitekim TrkAmerikan Lozan Anlamas reddedildii ve Trkiye ile ABD arasnda iliki kurulamad takdirde, Trkiye'nin ynn ngiltere'ye evirmesi ihtimali olduka yksekti. Yukardaki tartmalar neticesinde, Trk-Amerikan Lozan Anlamas Senato'da reddedildi. Bu sonucun ortaya kmasnda muhalefetin oynad belirleyici rol Trkiye'de zaman zaman iktidarn bir zafiyeti olarak deerlendirildi. Trk Hkmeti'nin byle dnmesi ok normaldi. nk Mustafa Kemal Atatrk, Cumhuriyet'i ilan ettikten sonra, inklplar gerekletirebilmek iin, devleti, toplumdaki temel kurulu haline getirdi. Bu anlaya gre, devlet dnda lkenin mill politikasn etkileyebilecek bir g olamazd. Ayrca, iki lkenin iktidar- muhalefet ilikileri birbirinden olduka farkl bir ekilde gelimiti. Bu nedenlerden dolay, Trkiye'den bakldnda ABD'yi, ABD'den bakldnda da Trkiye'yi anlamak ok zordu. Senato'nun bu karar ABD'de farkl nedenlere balanyordu. Demokrat Parti etrafnda toplanan red yanllar, Senato kararnn, red iin ortaya koyduklar tezlerin hakllndan kaynaklandn savunuyorlard. ABD Hkmeti ise bu kararn i politik ekimelerin bir sonucu olduuna inanyordu. Bu iki zt grten Hkmet'inki daha inandrc grnmektedir. nk, anlamay Coolidge'n bakanlndaki Cumhuriyeti Hkmet imzalamt ve Cumhuriyetiler'in imzaladklar anlamann reddedilmesi Demokratlar'a psikolojik bir avantaj salayabilirdi. Bu gr, Demokratlarn ilerleyen yllarda Trkiye ile yaplacak daha az cazip anlamalara kayda deer bir muhalefet sergilemeyecek olmas da desteklemektedir. Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Senato'da reddedilmesinde, ABD'nin Ortadou'ya bu tarihlerdeki ilgisizliinden dolay Trkiye ile iliki kurmaya ok da hayat bir nem atfetmemesinin, byk etkisi bulunmaktayd. Ortadou konusundaki bu ilgisizliin altnda ise, ABD'nin 1920'li yllar itibariyle Avrupa devletleriyle, Ortadou konusunda rekabet etmeye hazr olmaynn yatt dnlmektedir.

lxxix

NC BLM DPLOMATK LKLERN TESS (1927-1928)

Trkiye ve ABD arasnda resm ilikileri tesis etmek zere 6 Austos 1923'te imzalanan Trk-Amerikan Lozan Anlamas Trkiye'de onaylama konusunda herhangi bir tereddde yol amamt. Trk Hkmeti ve TBMM anlamann bir an nce onaylanmasndan yana olmulard. Bununla birlikte Trk Hkmeti herhangi bir gurur krlmas yaamamak adna, ABD'nin bu konuda alaca tutum netleene kadar anlamay TBMM'nin onayna sunmaktan kanmt. Amerikan Hkmeti ise, nceki blmde de deinildii zere, anlamay Senato'nun onayna sunma konusunda bile tereddt iinde kalmt. Bunun temel nedeni yeni Trk devletinin ayakta kalp kalamayacann henz belli olmamasyd. Bu dncedeki Amerikan Hkmeti, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n Senato'nun onayna sunaca bir tarih vermek iin 2 Temmuz 1926'ya kadar beklemiti. Bu tarih itibariyle Trkiye'nin i ve d politik durumu eskiye oranla ok daha salamlamt. Trkiye ite, zellikle eyh Sait syan'n 1925'in Nisan ay ierisinde bastrdktan sonra, daha istikrarl bir hale gelmiti. Mustafa Kemal Paa'ya suikast giriimi trnden baz daha mnferit olaylar yaandysa da, genel kan artk Trkiye'de Gazi Mustafa Kemal Paa'nn kurduu rejimin ayakta kalaca ynndeydi. Trkiye'nin d politik durumu da, her geen gn daha iyiye gitmekteydi. Trkiye, kendisiyle atma ihtimali bulunan devletlerle anlamalar imzalayarak, zerindeki d basky azaltma yoluna gidiyordu. Trkiye Bulgaristan'la 18 Ekim 1925'te, Rusya ile 17 Aralk 1925'te, ran'la 22 Nisan 1926'da, Fransa ile 30 Mays 1926'da dostluk anlamalar imzalamt. Musul itilaf yznden savan eiine geldii ngiltere ile 5 Haziran 1926'da anlamaya varmt. likilerini henz normalletiremedii talya ve Yunanistan ise Trkiye'de ciddi bir endie yaratacak lde gl devletler deillerdi. 241

241Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), Ankara 1969, s.63-98; mer Krkolu v.d., Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi 1/2: Atatrk nklaplar, Ankara 1989, s. 3336, 99-105.

lxxx

Lozan Anlamas'nn Senato'da reddedildii 18 Ocak 1927 tarihi itibariyle, Trkiye'nin i ve d politik durumundaki bu iyileme eilimi artarak devam ediyordu. Bu durumda Amerikan Hkmeti, ticar karlarnn da bulunduu bylesine kararl bir lkeyle diplomatik ilikileri tesis etmek ve ticar ilikilerdeki statkoyu koruyabilmek iin, Senato'yu devre d brakmaya karar verdi. Amerikan Hkmeti bunu, Trkiye ile Senato'nun onayn gerektirmeyen bir modus vivendi imzalayarak salayabileceinin farkndayd.242

A. Diplomatik likileri Balatmaya ve Ticar likilerdeki Statkoyu Muhafaza Etmeye Ynelik Modus Vivendiler
Trk-Amerikan Lozan Anlamas Senato tarafndan reddedildikten sonra Ankara'ya gelen Amiral Bristol'a verilen balca grev diplomatik ilikileri Senato'nun onayn gerektirmeyecek bir ekilde tesis etmekti. Bunun tam olarak ne ekilde gerekleeceini ise mzakereler belirleyecekti.

1. Gayri resm Mzakereler

Gayri resm mzakereler Amiral Bristol'un 22 Ocak 1927'de Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras) Bey'le yapt grme ile balad.243 Amiral Bristol bu grmede iki lke ilikilerini yeniden tesis etmek adna uygulanabilecek u hareket tarzlar hakknda Trkiye'nin dncelerini renmek istedi: 1. Her iki lke vatandalarna uygulanan muamele konusunda statkoyu koruyan ve diplomatik ilikileri yeniden balatan bir notann teatisi. 2. nce ticar konularda karlkl ve koulsuz olarak en ziyade msaadeye mazhar millet uygulamasn temin eden notalarn teati edilmesi, sonra da diplomatik ilikilerin yeniden balatlmas. 3. Herhangi bir nota teatisi olmakszn

242Diplomatik ilikilerin tesis edildii bu srele ilgili olarak literatr zetinde zikredilen Trask'in kitabyla, imir'in makalesi dnda herhangi bir almaya rastlanmamtr. Bu yazarlar da eserlerinde diplomatik ilikileri balatmaya ve ticar ilikilerdeki statkoyu muhafaza etmeye ynelik modus vivendilerin mzakerelerine neredeyse hi deinmemiler, younluu karlkl bykelilerin gnderilmesi konusuna vermilerdir. Blmn birinci ksmnda bu modus vivendiler mzakere sreleriyle birlikte incelenecektir. kinci ksmda ise karlkl bykelilerin gnderilmesi konusu ilenirken, Trask ve imir'e eldeki belgeler dahilinde katkda bulunulacaktr. 243Balangta ticar ilikilerdeki statkoyu muhafaza etmeye ynelik olarak ayr bir modus vivendi imzalanmas gndemde deildi. zellikle Amerikan taraf bu konunun, ileride de grlecei gibi, diplomatik ilikileri balatmaya ynelik olarak imzalanmas tasarlanan modus vivendiye eklenecek bir maddeyle zme balanmasn istiyordu.

lxxxi

diplomatik ilikilerin yeniden balatlmas. Tevfik Rt (Aras) Bey Hkmeti'nin konuyla ilgili grlerini almak iin bir iki gn sre istedi.244 ki gn sonraki grmede Aras, Trk tarafnn nerilerini net bir ekilde ortaya koydu. Buna gre, Trkiye diplomatik ilikilerin bir nota teatisi yoluyla deil, fakat basit bir dostluk anlamas ya da diplomatik ilikileri tesis edecek baka bir anlama marifetiyle kurulmasn istiyordu.245 Amerikan taraf bu tr bir anlamaya scak bakmad. ABD Dileri Bakanl'na gre Trk-Amerikan diplomatik ilikilerinin kurulmas Senato'nun te iki oyunu almas gereken bir anlamayla gerekletirilmeye allacaksa, bu durum ilikilerin kurulmasn belirsizletirecek ya da, en iyi ihtimalle, geciktirecekti.246nk, sz konusu anlamann Senato'dan gemesi Demokratlarn ikna edilebilmesine balyd ki, bu da ok zordu. Bu nedenle ABD Dileri Bakanl Amiral Bristol'dan iki lke arasnda nota teatisi yoluyla diplomatik iliki tesis edecek ekilde mzakereleri srdrmesini istedi.247 Amerikallarn dostluk anlamasna kar ald bu tutum zerine Trk taraf, ABD'nin Trkiye ile mnasebetlerinde en fazla nem verdii boyut olan ticar ilikilerin geleceindeki belirsizlii gndeme tad. yle ki, daha nce de belirtildii gibi, Trkiye ve ABD ticar ilikilerini dzenlemek zere 20 ubat 1926 ve 20 Austos 1926 tarihlerinde altar aylk geerlilii olan iki modus vivendi imzalamlard. Bunlardan ikincisinin de geerlilik sresi 20 ubat 1927 itibariyle sona erecekti. Ayrca Trk yasalarna gre sz konusu modusu 20 ubat'tan itibaren son bir kez daha alt aylna uzatmak mmknse de, 20 Austos 1927'de bu imkn da ortadan kalkacakt.

244FRUS 1927, C. 3, s. 772, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.01.1927; NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/539, ABD Dileri Bakan'ndan stanbul'daki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 18.01.1927. 245NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/550, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 24.01.1927. 246NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/550, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 26.01.1927. 247NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/47, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 23.01.1927.

lxxxii

Bu belirsizlii zmek adna Trk taraf, ABD prensipte bir dostluk anlamasna raz olduu takdirde, ncelikle 20 ubat'ta geerlilii sona erecek olan ticar modusun sresini alt ay daha uzatmay teklif etti. Ayrca, TBMM tatile girmeden nce Nisan ay ierisinde bir dostluk anlamas imzaland takdirde, Trk Hkmeti TBMM'den yeni bir modus imzalamak iin gerekli yetkiyi alacakt. Bu modus, 20 ubat'ta imzalanacak olann geerlilik sresi bittikten sonra yrrle girecek ve nihai bir ticaret anlamas imzalanana kadar da geerliliini koruyacakt.248 Trk tarafnn bu teklifi ABD'yi bir dostluk anlamas yaplmas konusunda ikna etmeye yetmedi. Bunun zerine Trk temsilcisi Aras abalarn, Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn bir an nce Senato'da yeniden oylanmas zerinde younlatrd. Bir grme srasnda Aras Bristol'a, ABD Hkmeti eer Trkiye'ye Lozan Anlamas'nn Senato'nun bu ya da bir sonraki oturumunda yeniden oylamaya sunulacana dair bir garanti verirse, Lozan Anlamas'nn TBMM Dileri Komisyonu'ndan ekilmeyeceini beyan etti.249 Bristol ilk anda bu teklife, hkmetinin konuyla ilgili emirlerini henz almad iin, herhangi bir yorumda bulunmad. Ancak, sonraki yazmalardan anlald kadaryla kendisi aslnda sz konusu teklife scak bakyordu. Bristol, Senato'ya yeniden sunma konusunda bir garanti vermenin de tesinde, bunun derhl gerekletirilmesini istiyordu. Ona gre Lozan'n Senato'ya yeniden sunulmas: 1.TBMM'nin o srada D likiler Komitesi'nde bekletilmekte olan anlamaya kar olumsuz bir tutum almasn engelleyecekti. 2.Belki de anlamann kurtarlmasn salayacakt. 3.Bir dostluk anlamas imzalanmasnn gerekliliini ortadan kaldracakt. 4.Mzakerelerde Amerikan tarafnn pozisyonunu glendirecekti.250 ABD Hkmeti ise, Bristol'dan farkl olarak, kendini Lozan' Senato'da yeniden oylamaya sunacana dair bir taahht altna sokmak istemedi. nk "Amerikan
248FRUS 1927, C. 3, s. 780, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 30.01.1927. 249FRUS 1927, C. 3, s. 781, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 30.01.1927. 250FRUS 1927, C. 3, s. 787, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.02.1927.

lxxxiii

kamuoyunun durumu uygun olmad srece anlamay Senato 'ya sunmak anlamsz olacakt". Ancak, Amerikan Hkmeti Bristol'dan Aras'a, durum dzeldii takdirde bunu yapabileceklerini sylemesini istedi.251 Bundan sonra da Amerikan Hkmeti oylama fikrini, aslnda bunu istemesine ramen, diplomatik ilikileri kurma hedefinin arkasnda ikinci plana atma abasna girdi.252 Yukarda ana hatlaryla anlatlan gayri resm mzakereler srasnda taraflar diplomatik ilikilerin ne ekilde tesis edilebileceini enine boyuna tarttlar. Trkiye diplomatik ilikiyi, yukarda da bahsedildii gibi bir dostluk anlamas imzalayarak ya da Lozan Anlamas'nn bir an nce onaylanmasn salayarak tesis etmek istiyordu. nk Trkiye anlama ilikileri ile diplomatik ilikilerin birbirinden ayrlmaz bir btn olduunu savunuyordu. ABD'ye greyse bu iki iliki birbirinden bamszd. ABD Trkiye ile nce diplomatik iliki kurmak, sonra uzun vadede de anlama ilikisine girmek istiyordu.253 Daha da tesi, ABD'ye gre diplomatik ilikilerin yeniden kurulmas iin herhangi bir nota teatisine bile gerek yoktu.254 Ancak, Trkiye'nin basit bir nota teatisinin tesinde bir dostluk anlamas talep etmesi zerine Amerikan taraf diplomatik ilikilerin kurulabilmesi iin bir nota teatisine hazr olduunu beyan etti.255

2. Resm Mzakereler
Gayri resm olarak srdrlen grmeler yava yava gstermeye balamt ki, taraflar diplomatik ilikileri bir ekilde tesis etmek konusunda kararlydlar ve bu uurda gereken fedakrlklar yaplacakt. Bu durumda Trkiye ve ABD 2 ubat 1927 tarihi

251FRUS 1927, C. 3, s. 784, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 01.02.1927. 252NARA, M 365, Roll 7, File 711.672/47, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 23.01.1927. 253FRUS 1927, C. 3, s.790, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 08.02.1927. 254Mesela ABD 1919'da Polonya ve ekoslovakya ile herhangi bir nota teatisi ya da anlama olmakszn diplomatik iliki kurmu, yani eli teatisi yapmt. 255FRUS 1927, C. 3, s.783, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 01.02.1927. Mesela ABD 1923'te Meksika, 1926'da Nikaragua ve 1827'de Brezilya'yla birer nota teatisi yaparak diplomatik iliki kurmutu.

lxxxiv

itibariyle, resm mzakerelerin zerinde ekillenebilecei ite byle bir zeminin bulunduuna kanaat getirdiklerinden mzakereleri resm boyuta tamaya karar verdiler. Resm mzakerelerin daha en banda Trkiye srecin akn salamaya ynelik nemli bir fedakrlkta bulundu. 3 ubat'ta Trkiye prensip olarak bir nota teatisine raz oldu. nk Trk taraf, Senato'ya teklif edilecek yeni bir anlamann Lozan'la ayn olumsuz akbete urayaca konusunda ikna olmutu.256 Bunun zerine ABD Dileri Bakanl Bristol'a taslak bir nota metni gnderdi ve Trkiye'nin nota hakkndaki grlerini renmek istedi.257 Trk taraf ise ABD'nin teklif ettii bu nota taslan birtakm deiiklikler yaplmas kouluyla kabul etti. Bu deiiklik isteklerini srayla ele alrsak; birinci maddedeki "diplomatik ilikilerin yeniden tesis edilmesi" ibaresi "diplomatik ilikilerin tesis edilmesi" olarak deitirilmeliydi. Trk taraf "yeniden" kelimesini atarak, sanki halihazrda diplomatik iliki varm da, gereksiz yere yeniden tesis ediliyormu gibi bir yanl anlalmann nne gemek istiyordu. kinci maddedeki "Lozan Anlamas Senato tarafndan 1 Haziran 1928'e kadar onayland takdirde" ibaresinin "Lozan Anlamas Senato ve TBMM tarafndan 1 Haziran 1928'e kadar onayland takdirde" olarak deitirilmesi Trk tarafnn bir baka isteiydi. Grlen oydu ki, Trkiye Amerikan Senatosu kadar TBMM'nin de dikkate alnmasn istiyordu. Trkiye'nin dier bir istei, ticar ilikilerdeki statkonun bir ticaret anlamas imzalanncaya kadar sresiz olarak korunmasn ngren nc maddenin tamamen karlmasyd.258 ABD ticar ilikilerdeki statkoyu diplomatik ilikileri tesis edecek olan modus vivendiye eklenmesini istedii bu madde marifetiyle ve ucu ak bir zaman dilimi iinde bir ticaret anlamas yaplncaya kadar korumak istiyordu. Trkiye ise bu statkoyu
256FRUS 1927, C. 3, s.785, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 03.02.1927. 257Bu taslak nota iin bkz. EK-1. 258Aslnda gayri resm mzakereler esnasnda Trkiye, daha nce de belirtildii gibi, bir dostluk anlamas imzalanmas artyla byle bir teklifte bulunmutu. Ancak; artk Trkiye bir dostluk anlamas imzalanmas konusundaki isteinden feragat etmi bulunuyordu.

lxxxv

yaplacak ayr bir nota teatisiyle yalnzca bir yllna korumak istiyordu. Trkiye'nin bundan maksad ABD'yi bir an nce bir ticaret anlamas imzalamaya zorlamakt. Trkiye son olarak, drdnc maddedeki "Lozan Anlamas onaylanncaya ya da ilgili szlemeler imzalanncaya kadar konsolosluk, yerleme ve ikamet konularnda statko korunacaktr" ibaresinin "Lozan Anlamas konsolosluk, yerleme ve ikamet konularnda sresiz olarak esas tekil edecektir" olarak deitirilmesini istiyordu. Burada Trkiye, Lozan Anlamas onayland takdirde bu konularda yeniden anlamalar yaplmasn istemedii mesajn veriyordu.259

3. Maddeler
Trkiye'nin bu isteklerinin hepsi kabul edildi ve 25 gn sren mzakerelerden sonra 17 ubat 1927'de Trkiye adna Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, ABD adna da Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri Amiral Mark Lambert Bristol, biri diplomatik ilikileri balatmaya, dieri de ticar ilikilerdeki statkoyu muhafaza etmeye ynelik iki notay (modus vivendiyi) imzalayarak teati ettiler.260 Drt maddeden oluan diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendi balca u konular karara balyordu: 1.Trkiye ve ABD arasndaki diplomasi ve konsolosluk ilikileri, karlkl eli atamas yoluyla mmkn olan en ksa sre iinde tesis edilecektir. 2.ki lke, aralarndaki ticaret ve konsolosluk ilikileri ile birbirlerinin topraklarndaki yerleme ve ikmet konularndaki koullar anlamalar ve szlemeler yoluyla dzenleyeceklerdir. Ayrca, Lozan Anlamas 1 Haziran 1928'e kadar iki lke tarafndan onayland takdirde, hem bu ykmllk yerine getirilmi saylacak, hem de 31. madde u ekilde deitirilecektir: "Trk- Amerikan Lozan Anlamas 'nn geici nitelikte olan maddeleri, Trk-Mttefik Lozan Anlamas'nn ona kout hkmleriyle birlikte ayn gn sona erecektir." 3.Trkiye ve ABD, Lozan'da imzalanan Sulularn adesi Anlamas'n uygun bir zamanda parlamentolarnda onaya sunacaklardr. 4.Tabiiyete Alnma Szlemesi'nin mzakereleri, Trk-Amerikan Lozan Anlamas ya da yaplacak
259FRUS 1927, C. 3, s.791-792, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 10.02.1927. 260Diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendinin metni iin bkz. EK-2. Ticar ilikilerdeki statkoyu muhafaza etmeye ynelik modus vivendinin metni iin bkz. EK-3.

lxxxvi

konsolosluk, yerleme ve ikmet szlemelerinin yrrle girmesinden itibaren alt aylk bir sre ierisinde balayacaktr. 5.Tazminat talepleri meselesi 24 Aralk 1923'te teati edilen notalara gre ele alnp ilem grecektir. u da var ki, bu notalar Trk-Amerikan Lozan Anlamas onaylanmad takdirde, bahse konu ticaret, yerleme ve ikmet szlemelerinin onay belgelerinin teati edilmesinden alt ay sonra yrrle girecektir. 6.Mezkur szlemeler ya da Trk-Amerikan Lozan Anlamas yrrle girinceye kadar yukarda sralanan ilkeler ile Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn hkmleri, karlkl olarak Trkiye'de ABD uyruklarna ve ABD'de Trkiye uyruklarna yaplacak muamelenin temelini oluturacaktr. 261 Ticar ilikilerdeki statkoyu muhafaza etmeye ynelik modus vivendi ise ksa ve dz bir metinden oluuyordu. Buna gre ticar ilikilerdeki statko 20 ubat 1927'den itibaren bir yllk bir sre iin muhafaza edilecek ve bu srenin bitiminde taraflar herhangi bir deiiklik talebinde bulunmad takdirde statko bir ay daha korunacakt. Ancak, bu arada bir ticaret anlamas yaplrsa ya da Trk-Amerikan Lozan Anlamas yrrle girerse, ticar ilikilerdeki statkoyu muhafaza etmeye ynelik modus vivendi hkmn yitirecekti.262 Franszca olarak imzalanan bu iki modus vivendiyle birlikte Trk-Amerikan diplomatik ilikileri resmen tesis edilmi oldu.

4. Modus Vivendilere Tepkiler

Trk Basn modus vivendilere neredeyse tepkisiz kalrken, Amerikan Basn'nn byk bir blm yaplan yeni dzenlemeyi olumlu karlad. Genel kan, modus vivendilerin Trkiye'deki Amerikan karlar iin tam bir zafer olduu ynnde olsa da, Vahan Cardashian, James W. Gerard, D. Parkes Cadman, William T. Manning gibi Trkiye aleyhtarlar ABD Dileri Bakanl'nn eylemine ynelik bir kar kampanya balattlar.263

261FRUS 1927, C. 3, s.796-797, Tevfik Rt Bey'den Amiral Bristol'a, 17.02.1927. 262FRUS 1927, C. 3, s.798-799, Tevfik Rt Bey'den Amiral Bristol'a, 17.02.1927. 263Bu saldrlar iin bkz. New York Times, 16 Mays, 30 Mays, 23 Haziran, 28 kasm, 1 Aralk 1927, 11 Nisan ve 15 Mays 1928.

lxxxvii

Bu kampanyada en nemli rol Vahan Cardashian oynad. Cardashian gerek Bakan Coolidge ve Dileri Bakan Kellogg'a yazd protesto mektuplaryla, gerekse dzenledii geni katlml mitinglerle Amerikan Hkmeti zerinde bask kurmaya alt. Cardashian ve dier muhaliflere gre Amerikan Hkmeti Trkiye ile diplomatik iliki kurarak Senato'nun iradesini yok saymlard. Amerikan Hkmeti ise bu protestolar dikkate almad. nk, bykeli gndermek ve kabul etmek ABD Bakan'nn anayasal yetkileri arasnda bulunuyordu.264 Nitekim Bakan Coolidge, bu yetkisini fazla vakit geirmeden kullanmak istiyordu. Bu yzden bir an nce Trkiye'ye bykeli olarak gnderilecek bir isim belirlemek iin harekete geti.

B. Karlkl Bykelilerin Gnderilmesi

1. Joseph Grew'in Atanmas ve Greve Balamas
ABD Bykelisi'nin ad, baz geerli nedenlerden dolay Joseph Grew olarak belirlendi. ncelikle, Grew Trkiye ile ok yakndan ilgiliydi. Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n ABD adna imzalamt ve bu yzden smet Paa'y iyi tanyordu. Ayrca, Trk dostu olarak bilinen tecrbeli bir diplomatn Ankara'ya bykeli olarak atanmasnn ilikilere olumlu katklar salayaca aka ortadayd.265 Bu atamann dier bir nedeni de, o srada Dileri Bakanl Mstear olarak grev yapan Grew ile Dileri Bakan Kellogg arasndaki anlamazlkt. Kdemli diplomatlarn bykelilik tayinlerinde yaanan tartmalar sebebiyle Grew, Trkiye bykelilii karlnda mstearlktan ayrlmas teklif edildiinde, fazla dnmeksizin bu grevi kabul etti. 266 Grew grevi kabul edince, Dileri Bakan Kellogg 9 Mays 1927'de Amiral Bristol'dan Grew'in Trkiye Bykelisi olarak atanmasna Trk Hkmeti'nin onay verip vermeyeceini renmesini istedi.267 Amiral Bristol'un on gn sonra Kellogg'a verdii

264Trask, The United States' Response to Turkish..., s.52-53. 265imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas...", s.326. 266Grew, Amerika'nn lk Trkiye Bykelisinin Anlar., s.162. O yllarda Robert Kolej in mdrln yapan Caleb Frank Gates de hatratnda 1923 ylnda Bakan Coolidge'dan Grew'in Amiral Bristol'un selefi olmasn rica ettiini yazyor. Gates, Not to me Only..., s.301. 267FRUS 1927, C. 3, s. 803, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'ne, 09.05.1927.

lxxxviii

cevapta Trk Hkmeti'nin bu atamadan memnuniyet duyaca yazyordu.268 Bunun zerine ABD Dileri Bakanl sz konusu atamay resmen ilan etti ve 27 Mays'ta da, Grew'e Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan'na sunaca gven mektubu teslim edildi.269 Grew'in atanmas ABD'deki Trk dmanlarna Trkiye'ye saldrmak iin yeni bir frsat daha verdi. Vahan Cardashian Haziran aynda Kellogg'a yazd bir mektupta bu atamann tamamen "lgnlk" olduunu ve Hkmet'in bu tr keyf davranlaryla Boleviklere benzediini syleyecek kadar ileri gitti.270 Gerard ise Cardashian kadar sert bir slp kullanmasa da, Kellogg'a yazd mektupta Trkiye'ye bykeli atanmasn eletirdi. Ona gre Trkiye 1. Dnya Sava'nda ABD'ye kar savam ilkel bir Asya lkesiydi ve Avusturya'daki ABD eliliinin bile orta elilik seviyesine indirildii bir ortamda, Trkiye'ye bykeli gnderilmesi yanlt.271 Gerard bu dncelerine ramen, Grew'in atanmasnn Senato'da onaylanmasna kar dorudan bir harekette bulunmad. nk onlar arkadat ve Gerard Grew'e Trkiye'ye yaplan atamann Senato'da onaylanmasna muhalefet etmeyeceine dair sz vermiti.272 Grew'in Trkiye'ye bykeli olarak tayin edilmesi karar Amerikan basnnda, Trkiye'ye nceden beri dmanlk kampanyas yrtenlerin dnda, genellikle gayet olumlu biimde deerlendirilirdi. rnek vermek gerekirse, 20 Mays tarihli New York Times "Dileri Mstear Joseph C. Grew'in bykeli olarak Trkiye 'ye tayini, geni bir tecrbeye sahip bulunan bir profesyonel diplomatn sahaya dn manasna gelmektedir. Kendisi Lozan Anlamas 'nn oluturulmasyla sonulanan konferanslara itirak etmesi sayesinde Trkiye'nin yeni uluslararas statsyle ilgili kark meselelerde ve bu lkenin
268FRUS 1927, C. 3, s. 803, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 19.05.1927. 269Trask, The United States' Response to Turkish., s.55. Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n 18 Ocak 1927'de reddeden Senato, bu atamay onaylayacak duruma ancak 5 Nisan 1928'de getirilebildi. Amerikan Hkmeti yaklak bir yllk bu sre iinde Senato'yu Trkiye ile diplomatik iliki kurmaya ikna edebildi. Ancak; Senato'dan onay alabilme mcadelesi 5 Nisan'dan sonra da birka gn devam etti. Pensilvanya Senatr David A. Reed, Grew'in atamasnn oylamada kabul edildii 5 Nisan'da Senato'da bulunmayan Senatr King ve Senatr Swanson adna 6 Nisan'da bir dileke verdi. Bu dilekede Senato'nun King ve Swanson'un yapaca konumalardan sonra atamay tekrar oylamas isteniyordu. Senato sz konusu bavuruyu 9 Nisan'da kabul etti. Bunun zerine Senatr King ve Swanson Trkiye hakkndaki bilindik grlerini 13 Nisan 1928'de Senato krssnde yeniden ifade ettiler. Ayn gn Senato Grew'in atamasn tekrar oylayarak kabul etti ve bylece Grew'in atamas Senato'da iki defa onaylanm oldu. Senate Executive Journal, CR, 70. Kongre, 1. Celse., t.y., LXVI, s. 655-656'dan naklen Trask, The United States' Response to Turkish., s.58. ve ayrca bkz. Paul B. Henze, Turkish Democracy and the American Alliance, Santa Monica 1993, s.6. 270Literary Digest, 11.06.1927'den naklen Trask, The United States' Response to Turkish., s.56. 271New York Herald Tribune, 23 Haziran 1927. 272Joseph C. Grew, Turbulent Era, A Diplomatic Record of Forty Years, 1904-1945, Londra 1953, s.744.

lxxxix

ABD ile olan ilikilerinde zellikle bilgi sahibi durumdadr. Senato 'nun bu anlamay onaylayamam olmas bu durumu bir dereceye kadar anormal bir halde brakmtr. Grew, gemite edinmi olduu tecrbeyi iki lke arasnda hl muallakta olan sorunlarn zmlenmesi iin tatmin edici metotlarn organize edilmesinde phesiz kullanacaktr." diye yazmaktayd.273 Grew'in atanmas, Trkiye'de de olumlu karland. Kimi Trk gazeteleri Grew'n Musevi asll Amerikallardan olmadna ve ABD'nin artk Trkiye'ye Yahudi eliler gnderme geleneinden ayrldna deindiler.274 stanbul'daki "American Chamber of Commerce" tarafndan karlan "Levant Trade Review" adl dergide yaynlanan bir makalede de grld gibi, Trkiye'deki Amerikallar da bu atamay gnlden desteklediler.275 Grew New York'tan 1 Austos 1927'de ailesiyle birlikte ayrlrken ortam ok gergindi. nk baz Ermeniler dzenledikleri bir mitingde, kamuoyunun dikkatini ekmek iin Trkiye Bykelisi'ni ya da Grew'i ya da her ikisini birden ldrmekten bahsetmilerdi. Bu yzden Grew'e gemi hareket edinceye kadar bir gizli servis ajan ile bir bomba uzman elik ettiler.276 Grew'in bindii gemi Londra, Cenova ve Venedik limanlarna uradktan sonra, 18 Eyll'de stanbul'da demir att. Bykeli, buradan 21 Eyll akam Anadolu Ekspresi'yle Ankara'ya hareket edinceye kadar geen sreyi, beraberinde getirdii eyalar yerletirerek ve Amiral Bristol'dan kalan kadroyu tanyarak geirdi.277 22 Eyll'de Ankara'da Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'le gren Grew, Atatrk Ankara'da olmadndan ona gven mektubunu sunamad ve stanbul'a geri dnd.278
273New York Times, 20.05.1927. 274imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas...", s.326. 275"Arrival of Ambassador Grew", Levant Trade Review, Say: 15, Eyll, stanbul 1927, s. 371-373. 276Grew, Turbulent Era., s. 710. 277a.g.e., s.712-715. ABD'nin ilk Trkiye Bykelisi u kadroyla greve balad: Sheldon Crosby (danman), F. Lammot Belin ve Ernest Ives (birinci sekreterler), Jefferson Patterson (ikinci sekreter[izne ayrlmt]), Albay Frederic Smith (asker atee), Gardner Richardson (ticar atee), Keeler (ticar atee yardmcs), Thomas Cole (baktip), Duncan Laing (dosya ktibi), Hyman Goldstein (ifre memuru), Mrs. Roums ve Ali Nuri Bey (tercmanlar), Frances Maher ve Miss Bell (stenocular), Hamza, Hasan, Ahmet, akir ve Baltazar (hademeler), Dimitrow (kurye), Nubar (itfaiyeci), Onnik (odac),Giovanni Kermitch ve Petro Nilerovitch, Betty Carp (sekreter) a.g.e., s. 716. 278Grew, a.g.e., s.722.

xc

8 Ekim'de Grew Ankara'ya tekrar geldiinde, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl yetkilileri kendisine, Atatrk'e yapaca konumann metninde baz deiiklikler yaptrtt.279 ncelikle metinde iki defa geen "Trk Hkmeti'nin yannda ikmet edeceim" ibareleri "Ekselanslar Cumhurbakan'nn yannda ikmet edeceim" olarak deitirildi. kinci olarak da, "Cumhurbakan'nn benimle ibirlii yapmasn mit ediyorum" ibaresi "Cumhurbakan'nn beni destekleyeceini mit ediyorum" olarak dzeltildi. Bir dier deiiklik de, Bakan Coolidge'n Atatrk'e Grew iin yazd gven mektubunun zarf zerinde yapld. Buna gre, mektubun zerindeki "Mustafa Kemal Paa" ibaresi yerine "Gazi Mustafa Kemal" yazld.280 Bundan sonraki drt gn Ankara'nn tarih yerlerini gezerek ve dinlenerek geiren Grew, 12 Ekim'de Bakan Coolidge tarafndan kendisi iin yazlan gven mektubunu Atatrk'e sunmak zere ankaya'ya kt. Grew Atatrk'le bu ilk karlamasn hatratnda yle anlatyor: "(ankaya'daki) evin giriinde Cumhurbakan'nn Sekreteri Tevfik Bey, Yaver ve dier yetkililer tarafndan karlandk. ok gemeden Cumhurbakan 'nn odasna alndm ve kendisini alma masasnn nnde buldum; sanda Tevfik Rt Bey, solunda ise Saffeti Ziya Bey, Tevfik Bey ve Yaver yer almaktayd. Protokole gre ieriye girerken belirli noktalarda defa eilerek selam vermem gerekiyordu. Bu kurallara harfiyen uydum. Halnn tam ortasnda, Cumhurbakan'nn karsnda yerimi aldm ve ardndan Saffeti Ziya Bey'in bir aheser olduunu syleme nezaketini gsterdii konumam ngilizce olarak okudum. Ardndan Tevfik Rt Bey konumam Trke'ye evirdi. Akabinde Cumhurbakan kendi cevabn ar bir souk algnlndan muzdarip olduu iin, ksk bir sesle Trke olarak okudu. Sonra Tevfik Rt Bey Cumhurbakan 'nn cevabn Franszca 'ya tercme etti. timatnamemi takdim edip Cumhurbakan ile el sktktan sonra gayri resm konular konumaya baladk."281

279Bu konumann deiiklikler yaplm metni iin bkz: EK-4; Bu konumaya Atatrk'n verdii cevap iin bkz. EK-5. 280Grew, a.g.e., s.729. Grew iin Coolidge tarafndan Atatrk'e yazlan gven mektubu iin bkz. EK- 6. 281a.g.e., s.730-731.

xci

Grew hatratnda bu ilk karlamada Atatrk'n yzndeki g ve kararllk ifadesinden ok etkilendiini yazyor. Grew'e gre Atatrk'n her trl gln stesinden gelebilecek bir surat ifadesi vard. Atatrk de Grew'den holanm olacak ki, 15 Ekim'de Byk Nutku'nu TBMM'de okurken, kendi zel locasn Rusya Bykelisi Souritz'le birlikte Grew'e brakt.282 ABD Bykelisi bu ekilde Trkiye'de grevine baladktan sonra sra Trk Bykeli si'ne gelmiti. Trk-Amerikan ilikilerinin karlkl ve tam olarak kurulabilmesi iin, Trk Bykelisi'nin de ABD Bakan'na gven mektubunu sunarak greve balamas gerekiyordu.

2. Ahmet Muhtar Bey'in Atanmas ve Greve Balamas

ABD'nin Grew'u Trkiye'ye gndermeye karar verdii gnlerde, Trk Hkmeti de 25 Mays 1927 gn Ahmet Muhtar Bey iin ABD'den onay istedi. Amerikan Hkmeti bu seimi hemen kabul etti. nk, Ahmet Muhtar Bey o yllardaki Trk diplomatlarnn en sekinlerinden ve en tecrbelilerinden biriydi. 57 yandaki Ahmet Muhtar Bey'in arkasnda otuz yl akn bir diplomatlk tecrbesi vard.283 Grew ise Muhtar' biraz fazla resm bulsa da, onun Trk diplomatlarnn duayenlerinden birisi olduundan da phe etmiyordu.284 ABD'ye bykeli olarak atand 1927 Hazirannda aklanan Ahmet Muhtar Bey'in grevine balamas olduka gecikti. Nitekim, Grew Trkiye'ye geldii zaman Muhtar henz yola kmam bulunuyordu. Grew'un Ankara'da ilk ii Muhtar'n da bir an nce grevi bana yollanmasn istemek, bu konuda st ste giriimlerde bulunmak oldu.
282a.g.e., s.735-736. 283imir, a.g.m., s. 327. Ahmet Muhtar Bey 1870 ylnda dodu. 1890'da Mlkiye'yi bitirip Hariciye Nezareti'ne girdi. Bu arada stanbul Hukuk Mektebini de bitirdi. eitli i ve d grevlerde bulunduktan sonra elilie ykseldi. 1911'de Atina Elilii'ne, 1913'te vekleten Lahey Elilii'ne, 1918'de Ukrayna Elilii'ne atand. Mtreke Dnemi'nde bir sre akta kald. Kasm 1919'da stanbul Mebusluu'na seildi. Son Osmanl Mebusan Meclisi'nin ngilizlerce baslmasndan bir sre sonra Anadolu'ya geti. Ankara'da mebusluunun yan sra Hariciye Vekleti Vekillii'ne getirildi. Kasm 1921'de TBMM Hkmeti'nin Tiflis Mmessillii'ne, Kasm 1922'de Ali Fuat Cebesoy'dan boalan Moskova Bykelilii'ne atand. 1924 ylnda bu grevden ayrlp stanbul Mebusu olarak TBMM'ye geri dnd. Bu grevde bulunduu srada Washington Bykelilii'ne atand. imir, a.g.m., s.327. 284imir, a.g.m., s. 327-328. Ahmet Muhtar'n belki de en byk eksiklii, tpk Joseph Grew gibi, grevli gittii lkenin dilini bilmemesiydi. Bu durumun Grew iin deilse bile Muhtar iin sknt yaratm olmas kuvvetle muhtemel. nk, ileride de deinilecei gibi, Trkiye o dnem Amerikan sermayesine iddetle ihtiya duyuyordu ve Amerikal iadamlarnn byk ounluu Muhtar'n yabanc dili olan Franszca'y bilmiyorlard.

xcii

nk, Amerikan Hkmeti Muhtar'n ABD'ye geliinin gecikmesinden rahatsz olmaya balamt.285 Grew Muhtar'n hazrlklarn tamamlamak iin geciktiini dnyordu. Bu bir bakma doruydu. Amerikan Bykelisi Trkiye'de hazr bir kadro bulmu, Amiral Bristol'n ileyen diplomatik temsilciliini devralm olduu halde; Trkiye Washington'da yeniden bir bykelilik amak durumundayd. Bunun kadrosunun oluturulmasndan yerlemesine kadar eitli hazrlk ileri vard. Bu iler Muhtar Bey'in ABD'ye gidiini biraz geciktirmiti. Ama gecikmenin bu idari nedenlerinin yan sra bir de siyasal nedeni vard. Trkiye ABD'deki kkrtmalar, kaynamalar kolluyordu. Trk-Amerikan ilikilerinin yeniden kurulmasna kar ABD'de yrtlen protesto kampanyasnn yatmasn bekliyordu.286 Grew bu gecikmenin kendi atamasnn Senato'da onaylanmasna kar kanlarn elini glendirecei konusunda Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'i ikna edince, Ahmet Muhtar Bey'e bir an nce yola kmas talimat verildi. Bunun zerine Ahmet Muhtar Bey 1927 Kasmnn ortalarnda "Leviathan" ismindeki gemiyle stanbul'dan ayrld.287 Ahmet Muhtar Bey 28 Kasm 1927'de New York'a geldii srada, Trkiye kartlarnn daha nce bahsedilen faaliyetleri nedeniyle ortam gergindi. Bu yzden Trk Bykelisi olaanst gvenlik nlemleri alnarak karland. Bykeli, Amerikan topraklarndaki bu ilk anlarn Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl'na gnderdii bir raporda yle anlatyordu: "skeleye vrudumuzda (varmzda) etrafmzn kordon altna alnd mahsus etti (grld). Orada mntezr bulunan (bekleyen) otomobillere hemen atladk. Zrhl ve mitralyzl (makineli tfekli) motosikletlere rkib (binen) ve drt tarafmz muhat (evreleyen) uzun bir polis kfilesi bizimle beraber harekete geldi. Caddelerde bu merkib slklar (ara klaksiyonlar) ile hep birden kopardklar bir vaveyl (yaygara) iinde istasyona doru kouyorduk. Rehgzrmza msadif (yolda

285a.g.m., s.328. 286a.g.m., s.329. Joseph Grew hatratnda, bu atamann gecikmesiyle ilgili olarak, Ahmet Muhtar'dan duyduu, pek de gereki olmadn deerlendirdiimiz, bir nedenden daha bahsediyor. Buna gre Ahmet Muhtar'n ABD'de kalaca yer ve kullanaca araba iin gerekli parann miktarna karar verilemiyordu. Bu karar yeni kurulacak hkmetin vermesi istendiinden, Ahmet Muhtar bekletiliyordu. Grew, Turbulent Era., s.745. 287De Novo, a.g.e., s. 237. Bykelilik Mstear Bedii Bey, Baktip Kadri Rza Bey, kinci Ktip Kemal Cenan Bey ve eleri de ayn gemide yolculuk ediyorlard. imir, a.g.m., s.329.

xciii

karlatmz) btn tramvaylar, otomobiller, arabalar bize yol vermekle mkelleftiler. Otomobilimizi vaktiyle ngiltere veliahtn tayan ofr yldrm srati ile idare ediyordu. stasyonda yine kesif bir kordon iinde, etrafmz btn sivil memurlarla muht (evrilmi) olarak trene bindik. Bu getgzar (gezi) esnasnda fotoraflar her taraftan magnezyumlar tututuruyorlar, istasyon deta yanyordu. Washington'a kadar refakatimizde bulunan ayn memur bu istikblin (karlamann) yalnz resa-y hkmete (devlet bakanlarna) yapldn izah ediyordu."288

Bu karlamadan ksa bir sre sonra, 5 Aralk 1927 gn Trk Bykelisi ABD Bakan Calvin Coolidge'a gven mektubunu sundu.289 Bylece Trk- Amerikan diplomatik ilikileri kurulmu oldu.

C. Deerlendirme
ABD, 17 ubat 1927'de notalar teati edilinceye kadar yeni Trk devletiyle diplomatik iliki kurmaya yanamad. Amerikal yetkililer bu gecikmeyi ABD'deki Trk aleyhtar ortamdan kaynaklanyormu gibi gstermeye alsalar da asl neden, blmn banda da ifade edildii gibi, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun ilk ylnda ite ve dta baz skntlar yaamasyd. ABD, Trkiye'nin ayakta kalp kalamayacan grmek istediinden beklemeyi tercih etti. ABD'nin Trkiye'nin ihracatndaki hatr saylr yerinin etkisiyle bu beklemeye msamahakr yaklaan Trk Hkmeti, ayn tutumu Trk-Amerikan Lozan Anlamas Senato'da reddedildikten sonra da izledi. Bu anlayl yaklama Amiral Bristol'un smet Paa ile Lozan'dan beri sregelen dostluk ilikisi de eklenince iki lke arasnda diplomatik ilikileri tesis edecek bir forml bulunmas hi de zor olmad. Amerikan Anayasas'nda Hkmet'in yapt geici anlamalarn Senato'da onaylanmas gibi bir zorunluluk bulunmuyordu. Bunun farknda olan Amerikan Hkmeti Trkiye'deki temsilcisine bu lkeyle, diplomatik ilikileri tesis edecek ve ticar ilikilerdeki
288DBA, Washington Bykelisi Ahmet Muhtar Bey'den Hariciye Vekili'ne Rapor, 27.12.1927. 289Bu gven mektubu iin bkz. EK-7; Ahmet Muhtar'n bu gven mektubunu Bakan Coolidge'a sunarken okuduu sylev iin bkz. EK-8; Coolidge'n sz konusu syleve verdii cevap iin bkz. EK-9.

xciv

statkoyu srdrecek birer geici anlama imzalamas talimatn verdi. Bylece Senato'daki muhalefet devre d braklm ve diplomatik ilikiler tesis edilmi oldu. Diplomatik ilikilerin resmen tesis edilmesi, ilikilerin seyrini normalletirmek adna nemli bir mihenk ta oldu. Artk ABD, Trkiye ile iliki kurup kurmama konusundaki kararszln geride brakmt. Kararszlk dneminde ilikilerin yalnzca ticar boyutu ne karken, diplomatik ilikilerin kurulmasndan sonra, siyas ve kltrel ilikiler de nem kazanmaya balad. Bundan sonra Amerikal yneticiler siyas ve kltrel alanlarda nceden beri sregelen meseleleri zme kavuturmay gerekten istemeye baladlar ve ABD'deki Trk dmanlarnn Senato'daki etkisini azaltmaya karar verdiler. nk, nemli badireleri geride brakan Trkiye'nin Ortadou'daki nemi her geen gn artyordu ve ABD Ortadou'da yldz parlamaya balayan bu lkeyle Avrupa'nn nde gelen sava yorgunu devletlerinin kurduklarndan daha yakn ilikiler kurabileceinin farkndayd. Bylece ABD, Ortadou'da II. Dnya Sava'ndan sonra uygulayaca politikalarn da alt yapsn oluturmu olacakt.

DRDNC BLM SYAS LKLER (1928-1938)

Trkiye ve ABD, aralarnda diplomatik ilikiyi tesis ettikten sonra her geen gn ikili ilikilerini daha da derinletirdiler. Ancak, ikili ilikilerdeki bu yaknlama dier devletlerin de dahil olduu siyas problemler ortaya ktnda, yerini resm bir tarafszlk politikasna brakt. Bunun nedeni ABD'nin Avrupa meselelerinden uzak durmak istemesiydi. ABD karlarn dorudan ilgilendiren konular dnda siyas meselelere karmak istemiyordu. Bu yzden 1928-1938 dneminde Trk-Amerikan siyas ilikilerinin konu balklar yalnzca "Bir Hakemlik ve Uzlama Anlamas mzalamak zere Yaplan Neticesiz Mzakereler", "Briand-Kellogg Pakt", "ABD Genelkurmay Bakan Mac Arthur'un Trkiye Ziyareti" ve son olarak "Montr Boazlar Szlemesi"nden olumaktadr.290
290 Bu konu balklaryla ilgili olarak burada zikredilmesi gereken eserler Roger Trask'in "The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939" ve Harry Howard'n "Turkey, the Straits and US

xcv

A. Bir Hakemlik ve Uzlama Anlamas mzalamak zere Yaplan Neticesiz Mzakereler

Trkiye Cumhuriyeti kuruluundan ksa bir sre sonra, ABD ise XX. yzyln bandan itibaren mmkn olduunca ok devletle hakemlik ve uzlama anlamalar imzalamaya baladlar. Bylece her iki devlet de, dier devletlerle olan ikili ilikilerinde yaayabilecekleri sorunlar bar iinde zmeyi hedefliyordu. Bu maksatla Trkiye 1928'de svire ve talya ile; 1929'da Macaristan, Bulgaristan ve Almanya ile; 1930'da Fransa, spanya ve Yunanistan ile; 1931'de ekoslovakya ve Belika ile; 1932'de ran, sve, Danimarka ve Hollanda ile; 1933'te de Norve, Romanya ve Srp-Hrvat-Sloven Devleti ile hakemlik ve uzlatrma anlamalar imzalad.291 ABD ise Elihu Root'un Dileri Bakanl zamannda (1905-1909) 25 lkeyle hakemlik anlamalar, William Jennings Bryan'n Dileri Bakanl zamannda (1913-1915) 30 lkeyle uzlatrma anlamalar, Frank B. Kellogg'un (1925-1929) ve Henry L. Stimson'un (1929-1933) Dileri Bakanlklar zamannda da 15 lkeyle uzlatrma anlamalar imzalad.292 ABD'nin bu politikasnn da bir gerei olarak Bykeli Grew, en son 20 ubat 1927'den itibaren 15 ay daha uzatlan ticar modus vivendinin geerlilik sresinin bitmek zere olduu 1928'in Nisan aynda, Tevfik Rt Aras'a ABD'nin Trkiye ile bir hakemlik ve uzlama anlamas imzalamak istediini syledi.293Amerikan taraf bu anlama teklifinin Trkiye'nin ticar modus vivendinin uzatlmasn kabul etmesini kolaylatracana inanyordu.294 nk "bu anlama Trkiye'ye ABD ile anlama ilikisine girmi olmann da tatminini yaatacakt." 295
Policy" ismini tayan kitaplardr. Trask'in ve Howard'n eserlerinin temel zellii iledikleri konuyu son derece karmak bir ekilde anlatmalardr. Bu blmde, bir yandan konular daha kolay anlalr bir hale getirilecek, bir yandan da elden geldiince bu iki yazarn atfta bulunmam olduu kaynaklardan yararlanarak konunun farkl ynleri ortaya konulacaktr. 291smail Soysal, Trkiye'nin Siyasal Anlamalar, Ankara 2000, s.354-357. 292Julius W. Pratt, A History of United States Foreign Policy, New Jersey 1980, s. 223, 224, 274. 293NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712A, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 20.04.1928. 294Gerekten de Trkiye 25 Nisan 1928'te ticar modus vivendinin 10 Nisan 1929'a kadar yeniden uzatlmasn kabul etti. T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 01, 028, 25, 2, Kararname, 25.04.1928. Trkiye Cumhuriyeti cr Vekilleri Heyeti bu modusun da sresinin dolmak zere olduu 3 Nisan 1929'da sz konusu modusu oniki ay daha uzatmaya karar verdi. T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 02, 3, 21, 6, Kararname, 03.04.1929. 1 Ekim 1929'da Trk-Amerikan Ticaret ve Denizcilik Anlamas imzalandnda bu modus geerliini yitirdi. 295NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712A, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 26.03.1928.

xcvi

Aras, Trkiye'nin bu teklifi bir artla kabul edeceini syledi. Bu arta gre ABD'nin anlamay Ermenilerle ilgisi olan herhangi bir meseleye uygulamasn imknsz hale getirecek bir forml bulunmalyd.296 Sz konusu art Amerikan Hkmeti tarafndan derhal reddedildi. Bunun zerine Trk taraf ABD'nin gnderdii anlama taslan derinlemesine inceleyerek talebini daha spesifik hale getirdi. yle ki; taslak hakemlik szlemesinin ikinci maddesinde "bu anlama taraflarn yerel yetki sahasna giren hususlara uygulanmayacaktr" eklinde bir ibare bulunuyordu. Trk taraf bu "yerel yetki sahas" kavramnn ok genel bir ifade olduunu ve bunun almas gerektiini savundu.297 nk korkulan oydu ki ABD, byle genel bir ifadeyi istismar ederek, Trkiye'den g edip Amerikan vatandalna geen Ermenilerin Trkiye'den tazminat talepleri konusunu nc bir devlet ya da kuruluun hakemliine gtrebilirdi. Trkiye'ye gre bu kavram, taraflarn egemenlik haklarn ve uluslararas hukuk kurallaryla devletlerin kendi yetki alan iinde olduu kabul edilen zellikle g, vatandalk ve gmrk gibi konular da ierecek ekilde geniletilmeliydi. Bylece hangi konularn kendi egemenlik sahas iinde olduuna taraflar kendileri karar verebileceklerdi.298 Ayrca Trkiye, ABD'nin ne srd "yerel yetki sahas" gibi mulak bir kavram kabul ettii takdirde, Avrupa devletleriyle yapaca hakemlik ve uzlatrma anlamalarnda da ayn ibareyi kabul etmek zorunda kalacandan endie etmekteydi.299 ABD Trkiye'nin bu teklifini de mzakerelerin bandan beri ne srd u nedenle kabul etmedi. Amerikan Dileri Bakanl'na gre "Bir devletin hassasiyet ya da endielerine gre hakemlik ve uzlatrma anlamalarnn metinlerini deitirmek, ABD'nin Latin Amerika dndaki btn devletlerle birbiriyle tamamen ayn hakemlik ve uzlatrma anlamalar imzalamaya ynelik programna zarar verebilirdi." 300 Bu tez Trkiye'yi tatmin etmeyince mzakereler geici olarak durduruldu.
296NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712A, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 20.04.1928. 297T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 01, 030, 58, 16, Kararname, 23.09.1928. 298NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712A/19, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 24.06.1928. 299NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712A/25, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 03.07.1928. 300NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712A/19, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 25.04.1928.

xcvii

Mzakereler, Trk tarafnn yeni bir teklif daha sunmasyla Ocak 1929'da yeniden balad. Buna gre Trkiye Hakemlik ve Uzlatrma Anlamas'nn yalnzca anlamann imzaland tarihten sonra meydana gelecek meseleler iin geerli olmasn istiyordu. 301 nk ABD henz, Trkiye'deki Amerikan vatandalarna kapitler haklarn verildii 1830 Osmanl-Amerikan Anlamas'nn yrrlkten kalktn resmiyette kabul etmemi durumdayd. Bu yzden Trkiye ABD'nin, tehcir edilen Amerikan vatanda Ermeniler'in mlklerinden kaynaklanan meseleleri gndeme tamasn imknsz hle getirmek istiyordu.302 ABD Trkiye'nin dier teklifleri gibi bu teklifini de reddedince mzakereler 1929 yl sonunda kesildi. 1932'de Yerleme ve kmet Anlamas'nn onaylanmasndan sonra bir ara mzakerelerin yeniden balatlmas gndeme geldiyse de, o yllar itibariyle iki lke ilikilerinin daha salam bir temele oturmu olmas nedeniyle, Trkiye ve ABD arasnda bir hakemlik ve uzlatrma anlamas yaplmasnn gereklilii ortadan kalkt.303

B. Briand-Kellogg Pakt
1928-1938 dneminde uluslararas politika erevesinde Trk-Amerikan ilikilerinin dier bir konu bal da Briand-Kellogg Pakt ve Trkiye'dir. ABD'nin hakemlik ve uzlatrma anlamalar programyla yakndan ilgisi olan bu pakt, adn onun yaplmasnda balca rol oynayan ABD Dileri Bakan Frank Kellogg ve Fransa Dileri Bakan Aristide Briand'dan ald. Briand, ABD'nin 1. Dnya Sava'na giriinin onuncu yldnm olan 6 Nisan 1927'de Amerikan basn araclyla Kellogg'a bir saldrmazlk anlamas teklif etti. 304 Kellogg bu tekliften balca iki nedenden dolay honutsuzluk duydu. ncelikle; ABD ve Fransa arasnda tesis edilmek istenen srekli bar aslnda negatif asker bir ittifak anlamna
301T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 02, 1, 11, 22, Kararname, 03.01.1929. 302NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712A/40, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm efi'nden Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 06.11.1929. 303Trask, The United States' Response to Turkish., s.222. 304Aslnda Briand bu fikri Senatr Borah, Filozof John Dewey, ikago Barosu avukatlarndan Salmon O. Levinson, Kolombiya niversitesi Rektr Nicholas Murray Butler ve Carneige Endowment adl kurulutan James T. Shotwell gibi sava kart Amerikallardan etkilenerek ortaya atmt. Robert H. Ferrell, America as a World Power, 1872-1945, Kolombiya 1971, s. 217.

xcviii

geliyordu. yle ki, ABD Fransa'ya hibir artta saldrmamaya sz verdii takdirde, ileride bir sava kt zaman Fransa'nn karsndaki bir ittifakta bulunmamay da taahht ediyor ve kendini hukuken balam oluyordu. kinci olarak Briand'n bu teklifi basn yoluyla yapmas diplomatik teamllere tamamen aykryd. Briand bylece byk ounlukla sava kart olan Amerikan kamuoyu vastasyla ABD Hkmeti zerinde bask kurmak istiyordu ki, bunu da baard. Bu bask yznden Kellogg Briand'n teklifine kaytsz kalamad ve Briand'n bu kurnaz teklifine kar ayn kurnazlkta bir teklif sundu. yle ki, sz konusu Saldrmazlk Anlamas, ABD ve Fransa'dan baka bir ok devletin de imza ataca bir belge haline getirilecekti.305 Bylece, ABD Milletler Cemiyeti'ne katlmam olmasnn dnyada meydana getirdii krgnl azaltacak ve kendisine ait olan hakemlik ve uzlatrma anlamalar programn da desteklemi olacakt.306 Anlama ABD, Fransa, ngiltere, Almanya, talya, Belika, Polonya, ekoslovakya ve Japonya tarafndan 28 Austos 1928 gn Paris'te imzaland ve o devletlerce onay ilemleri tamamlannca 1929 yaznda yrrle girdi.307 ki tane nemli maddesi olan Anlama'nn giri blmnde, amac aka belirtildikten sonra, birinci maddesiyle nce uyumazlklarn zm iin savaa bavurma yolu knanmakta, sonra da savan ulusal karlar iin bir ara olarak kullanlmamas hkm ortaya konulmaktayd.308 kinci maddede ise, savaa bavurulmayacana gre, uyumazlklarn bar yollardan zlmesi gerektii belirtilmekteydi.309
305Pratt, a.g.e., s. 275-276. 306Bu teklif karsnda Briand'n yapabilecei pek bir ey yoktu. Kellogg Nobel Bar dll Briand' ayn taktikle, yani byk ounlukla sava kart olan Fransz kamuoyunu ynlendirerek, ok tarafl bir anlamaya imza atmaya mecbur brakt. Robert H. Ferrell, American Diplomacy, A History, New York, 1975, s. 515517. 307Soysal, a.g.e., s. 358. Anlamaya, sonradan elliyi akn devlet taraf oldu ki, bunlar o zaman hemen hemen dnyadaki tm devletleri oluturuyordu. a.g.e. s. 359. 308Anlamann metni iin bkz. Dstur, III. Tertip, C. 10, s.200-203. 309a.g.e., s.358. Briand-Kellogg Pakt'na katldn bildiren ilk devlet Sovyetler Birlii oldu. Batl byk devletlerin kendisine dmanca tutumundan ve olas bir siyasal tertibinden kukulanan Sovyetler Birlii bu anlamann yaplmasyla bir lde esenlie kavutu. Sovyetler Birlii anlamann imzacs dokuz devletin onay ilemleri srerken, zaman kazanmak iin, Dou Avrupa'daki komular ile blgesinde bar bir dayanma havas yaratmak istedi ve bu amala 9 ubat 1929 gn Moskova'da Estonya, Letonya, Polonya ve Romanya ile bir protokol yapt. Bu protokole Sovyetler Birlii Dileri Bakan vekilinin adn anmsatmak zere, "Litvinof Protokol" denilmektedir. Sovyetler Birlii Litvinof Protokol'ne Trkiye'nin katlmasn nerince, Trk hkmeti bu protokol, hem byk komusu ile ilikilerinde yeni bir gvence kayna olarak grd, hem de ona katlmay Sovyetler Birlii ile uyum iinde srdrd d politikasnn bir gerei sayd iin neriyi sevinle kabul etti. Protokol Trkiye Byk Millet Meclisi'nce 1 Nisan 1929 gn onayland. Protokoln yrrle konulmasyla ilgili ilemler tamamlannca da, Trkiye 3 Temmuz 1929'da

xcix

Bu maddeler Trkiye'ye gre olas bir sava engellemek iin yetersizdi. Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, halen mzakerelerin devam ettii Nisan aynda, Associated Press Haber Ajans'ndan Dorothy Ring'le yapt bir rportajda Trkiye'nin grlerini aklamt. Buna gre sz konusu anlamaya tarafszlkla ilgili bir madde eklenmeliydi. yle ki; bir devlet dierine saldrd zaman teki imzac devletler tarafsz kalmalyd. Bykeli Grew daha sonra Aras'la yapt bir grmede byle bir teklifin mzakereleri iyice zorlatracan syleyince bu konu bir daha gndeme gelmedi.310 Paktn imzalanmasndan ksa bir sre nce Grew, ABD Dileri Bakanl'na Trkiye'nin de paktn kurucu yeleri arasna dahil edilmesini teklif etti. Grew'e gre bu kabul edildii takdirde baz olumlu sonular elde edilecekti: Birinci olarak, ABD'nin Trkiye'deki prestiji artacakt. kinci olarak, Ortadou'nun en gl lkesi olan Trkiye'yi pakta dahil etmek dier dnya devletleri zerinde mspet tesirler yaratacakt. Son olarak da, Trkiye'nin Batllama sreci desteklenecek ve Trkiye Sovyetler Birlii'nden uzaklatrlacakt.311 Grew'in bu teklifi, Trkiye'nin kurucu yeler arasna dahil edilmesinin dier devletler iin de emsal tekil edecei gerekesiyle reddedildi.312 27 Austos 1928'de Grew Aras'a, Trkiye'nin Briand-Kellogg Pakt'na, kurucu yeleri arasnda olmasa bile, katlmasn teklif etti. Aras, on gn sonra cevaben, Trkiye'nin Pakt'a herhangi bir rezerv koymadan katlmak istediini syledi. Amerikan Senatosu 16 Ocak 1929'da Pakt' onayladktan gn sonra da TBMM ayn eylemi gerekletirdi. Pakt 24 Temmuz 1929'da Beyaz Saray'da yaplan trenden sonra yrrle girdi.313 "Dnyaya bar getirmeyi amalayan" bu giriim 1931 Eyllnde Japonya'nn in'e saldrmasyla ilk ciddi darbeyi yiyecek, bunu teki saldrlar izleyecek ve Milletler Cemiyeti de bunlar karnda fazla bir ey yapamayacandan, srekli bar mitleri suya

onun batl taraflarndan biri oldu. a.g.e. s.359. 310NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712Anti-War/3, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 25.04.1928. 311NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712Anti-War/5, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 11.08.1928. 312NARA, M 365, Roll 2, File 711.6712Anti-War/6, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 13.08.1928. 313Trask, The United States' Response to Turkish., s.224-225.

decekti. Briand-Kellogg ya da dier adyla Paris Pakt, bylece 2. Dnya Sava ile tarihe karacakt.314

C. ABD Genelkurmay Bakan Mac Arthur'un Trkiye Ziyareti

1932'nin Eyll aynda Douglas Mac Arthur'un Trkiye'ye yapt ziyaret, bu tarihe kadar Amerikal devlet adamlar tarafndan Trkiye'ye yaplan ziyaretler arasnda en st dzeyde olanyd. ABD'nin, "genel kurmay bakanl" gibi stratejik bir konumda bulunan bir generalini gndermesinin en nemli nedeni, Trkiye'nin 1930'dan itibaren uluslararas politikada arlnn artmaya balamasyd. Trkiye'nin artan bu arlnn nemli bir gstergesi, Milletler Cemiyeti'nin Trkiye'ye 1931'de yelik teklifinde bulunmas ve 1932'de de bnyesine kabul etmesiydi. Ayrca, 1930 ylndan sonra kendini gsteren revizyonist ve anti- revizyonist kar gruplamalar karsnda Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk'n 1931 ylnda formle etmi olduu "yurtta sulh, cihanda sulh" prensibini d siyasetinin temel dayana yapm olan Trkiye, statkocu Batl demokratik devletlerin, zellikle de ABD'nin, nem verdii bir devlet olmaya balamt.315

Trkiye'nin bu artan nemi nedeniyle Mac Arthur, 1932 Eyll banda balad ziyaretler dizisine Trkiye'yi de ekledi. Bylece Arthur'un gezi programndaki lkeleri, Polonya, ekoslovakya, Romanya ve Trkiye tekil etmi oldu. Bu lkelerin hepsinin Rusya'ya snrda ya da ok yakn olmas Rusya tarafndan ABD'nin Rus kart bir cephe kurma giriimi olarak algland. Sz konusu alglama, Trk-Rus ilikilerinde Trkiye'nin Milletler Cemiyeti'ne girmesiyle balayan gerilemenin, Mac Arthur'un ziyaretinden sonra hzlanmasyla bir lde dorulanmaktadr.316
314Soysal, a.g.e., s. 358. Briand-Kellogg Pakt ve Litvinof Protokol dnda, sava nleme abalarn yanstan bir nc belge de 10 Ekim 1933 gn balca Ltin Amerika devletleri olan Arjantin, Brezilya, ili, Meksika ve Uruguay'n Rio de Janeiro'da imzalad "Sava nleme ve Uzlatrma Anlamas" oldu. Trkiye bu anlamaya katldn 21 Haziran 1935 gn Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'n Arjantin Dileri Bakan Saavedra Lamas'a yollad bir mektupla bildirdi ve bu katlm TBMM'nin anlamay onaylad 20 Kasm 1935 gn kesinlik kazand. Bu anlama iin bkz. Dstur, III. Tertip, C.18, s.125. 315Necdet Ekinci, "ABD Ariv Belgeleri ve Deien Dnya Siyasal Konjonktrnn Inda Mac Arthur'un Trkiye Ziyareti ve kinci Dnya Sava Sonras Trk-Amerikan likilerine Olumlu Etkisi", Yeni Trkiye, Trkoloji ve Trk Tarihi Aratrmalar zel Says II, C. 8, Say: 44, Mart-Nisan, Ankara 2002, s. 512. 316NARA, M 1224, Roll 9, File: 867.20111/4, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 26.08.1932.

ci

Bu ziyaret ncesinde Mac Arthur'un baz endieleri vard. O dnem itibariyle Trkiye'de, yabanc askerlerin Trk askerleriyle temasta bulunmasna ve asker tesislere yaklamalarna izin verilmiyordu. Oysa Mac Arthur dzenlenecek asker bir trende Trk ordusuna hitap etmek ve Amerikan ordusunun selam ve muhabbetlerini iletmek istiyordu. ABD'deki Trk Bykelisi Ahmet Muhtar Bey'e sylediine gre, bundan mahrum brakld takdirde pek mahzun ve mkedder (kederli)" olacakt. nk, Mac Arthur ziyaret edecei dier lkelerin ordularnn dzenleyecei resmi trenlerde bu ordulara hitaben konumalar yapacakt ve Trkiye'de bunu yapamad takdirde bir takm eletirilerin hedefi olmaktan kurtulamayacakt.317 Mac Arthur bu endielerle beraber 25 Eyll 1932'de "Dacia" isimli gemiyle Romanya'nn Kstence ehrinden stanbul'a geldi. Limanda onu TBMM Protokol Mdr Yardmcs Mnir brahim Bey, stanbul Valisi kr Naili Paa, 3. Ordu Komutan Albay Sadk Bey ve Amerikan Bykelilii yetkilileri ile asker bando karlad. Mac Arthur stanbul Valilii ve Amerikan Konsolosluu'na yapt karlkl ziyaretlerden sonra ayn gn trenle Ankara'ya hareket etti.318 26 Eyll sabah saat 10:30'da Ankara'ya gelen Mac Arthur, istasyonda Genelkurmay Bakan, Kuvvet Komutanlar, Vali ve dier yetkililer tarafndan karland ve Halkevi'ne gtrld. Burada bir sre istirahat eden Amerikal general, sra ile Genelkurmay Bakan, Mill Savunma Bakan Vekili ve Dileri Bakan'n ziyaret etti. Hemen akabinde bu ziyaretler Halkevi'nde kendisine iade olundu. 319 Saat 13:45'de Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paa'nn onuruna verdii yemee katlan Mac Arthur'un, burada Trkiye ile ilgili sarf ettii ok scak ve samimi szlerden bazlar yleydi: "ki lkenin halklarn birbirine balayan gizemli bir ba bulunmaktadr. Bu bir anlama, deklarasyon ya da ittifak deildir. Bu btn muhalefet, ayrma ve engellemeleri alt eden, ebed, ruhan yaknlk ve ilikilerden meydana gelmektedir. Bu ayn tr eylere olan anlatlamaz ve sra d bir zlemdir. Amalarmz, tutkularmz ve temel zelliklerimiz ayndr. Byk ruhan davalarda Trkiye ve ABD mkemmel bir uyum
317T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 267, 802, 2, ileri Bakanl'ndan Babakanla, 18.08.1932; NARA, M 1224, Roll 9, File: 867.20111/2, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.07.1932. Mac Arthur'un bu endielerine ksmen hak verildii iin, aada da belirtildii gibi, kendisi iin Ankara'da asker bir geit treni dzenlendi, fakat orduya hitaben konumasna izin verilmedi. 318NARA, M 1224, Roll 9, File: 867.20111/8, Howland Shaw'dan ABD Dileri Bakan'na, 29.09.1932. 319T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 1, 3, 1, ileri Bakanl'ndan Babakanla, 26.09.1932.

cii

iindedirler. ki lke, birbirlerini engellemeden, birbirlerine stnlk kurmadan, birbirlerine kar komplolar tertip etmeden, temel konularn hepsinde birbirleriyle ahenk iindedirler."320 General yemekten sonra Ankara'daki birliklerin dzenledii geit trenine katld. Trenden sonra Amerikal generalin Trkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Bakan Fevzi Paa'ya syledii u szler ilgi ekiciydi: "Bu sene alt memleket ziyaret ettim ve alt ordu grdm. Bunlar arasnda gerek tehizat, gerek tlim ve terbiye itibariyle Trk ordusunun derecesine varan bir dierine tesadf etmi deilim.(...)Eer dier askerleriniz de byle ise Trkiye iin tehlike yoktur." Bundan sonra Atatrk Orman iftlii'nde Mill Savunma Bakan Vekili tarafndan verilen aya katlan General, akam treniyle stanbul'a hareket etti.321 Mac Arthur 27 Eyll sabah saat 11.00'da stanbul'a ulat. Burada stanbul'un st dzey sivil ve asker yetkilileriyle gren General, saat 17.00'da Dolmabahe Saray'nda Gazi Mustafa Kemal Atatrk tarafndan kabul edildi.322 Bu, Atatrk'n stanbul'da yksek mevkideki yabanc bir devlet adamn ilk kabul ediiydi. Yarm saat sren bu grmede konuulanlar sonradan, 8 Kasm 1951'de Cumhuriyet gazetesinde yaynland. Buna gre Avrupa'nn vaziyeti hakknda ne dndn kendisine soran Mac Arthur'a Atatrk u cevab verdi: "Versay Muahedesi (Anlamas) 1. Dnya Harbi'ne sebebiyet vermi olan millerden (etkenlerden) hibirini bertaraf edemedii gibi, bilkis dnn balca rakipleri arasndaki uurumu bsbtn derinletirmitir. Zira, galip devletler, maluplara sulh artlarn zorla kabul ettirirlerken, bu memleketlerin etnik, jeopolitik ve iktisadi hususiyetlerini asla nazar- itibre almamlar ve sadece husumet hislerinden mlhem

320NARA, M 1224, Roll 9, File: 867.20111/8, Howland Shaw'dan ABD Dileri Bakan'na, 29.09.1932. Bu szler, Amerikal generalin ricas zerine basnda yaynlanmad. nk kr Kaya'nn ifadesiyle Mac Arthur bu szlerinin yaynlanmasn "kendi vazife ve memleketinde haiz olduu mevki-i resm nokta-i nazarndan(asndan) pek muvafk (uygun) bulmam"t. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 1, 3, 1, ileri Bakanl'ndan Babakanla, 26.09.1932. 321T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 1, 3, 1, ileri Bakanl'ndan Babakanla, 26.09.1932. 322te yandan Ekinci Atatrk-Mac Arthur grmesinin Yalova'da gerekletiini yazmaktadr. Bkz. Necdet Ekinci, a.g.m., s.514. Oysa ki, Mac Arthur Trkiye'ye gelmeden nce grmenin Yalova'da yaplaca planlanmasna ramen, Atatrk-Mac Arthur grmesi stanbul'da Dolmabahe Saray'nda yaplmtr. Bkz. NARA, M 1224, Roll 9, File: 867.20111/8, Howland Shaw'dan ABD Dileri Bakan'na, 29.09.1932.

ciii

bulunmulardr (ilham almlardr). Bylelikle, bugn iinde yaadmz sulh devresi sadece mtarekeden ibaret kalmtr. Eer siz Amerikallar, Avrupa ileri ile alkadar olmaktan vazgemeyerek Wilson'un programn tatbike srar etseydiniz, bu mtareke devresi uzar ve bir gn devaml bir sulha mncer olabilirdi (eriebilirdi). Bence, dn olduu gibi yarn da, Avrupa'nn mukadderat (aln yazs) Almanya'nn alaca vaziyete bal bulunacaktr. Fevkalde bir dinamizme malik olan bu 70 milyonluk alkan ve disiplinli millet, stelik mill ihtiraslarn kamlayabilecek siyas bir cereyana kendisini kaptrd m, er ge Versay Muahedesi'nin tasfiyesine tevessl edecektir (giriecektir). "323 Atatrk, Almanya'nn ngiltere ve Rusya hari olmak zere, btn Avrupa ktasn igal edebilecek bir orduyu ksa bir zamanda tekil edebileceini, binaenaleyh harbin 194046 seneleri arasnda balayacan, Fransa'nn kuvvetli bir ordu yaratmak iin lzm gelen hassalar artk kaybettiini ve ngiltere'nin adalarn mdafaa etmek iin bundan sonra Fransa'ya gvenemeyeceini belirttikten sonra talya hakknda da unlar syledi. "talya, Mussolini'nin idaresi altnda phesiz byk bir kalknmaya ve inkiafa (gelimeye) mazhar olmutur. Eer Mussolini mstakbel bir harpte talya'nn zahir heybet ve azmetini harp haricinde kalmak suretiyle, lyk- vehile istismar edebilirse, sulh masasnda balca rollerden birini oynayabilir. Fakat, korkarm ki, talya'nn bugnk efi, Sezar roln oynamak hevesinden kendisini kurtaramayacak ve talya'nn asker bir kuvvet yaratmaktan henz uzak olduunu derhal gsterecektir."324 Atatrk, ABD'nin geen harpte olduu gibi, bu harpte de tarafsz kalamayacan ve Almanya'nn ancak bu Amerikan mdahalesi dolaysyla malup olacan da ilve etti ve deta kehanet derecesinde olan u hayret verici szleri syledi: "Avrupa devlet adamlar, balca ihtilf mevzuu olan mhim siyasi meseleleri, her trl milli egoizmden uzak ve yalnz umumun nef'ine (menfaatine) olarak, son bir gayret ve tam bir hsnniyetle ele
323Cumhuriyet, 08.11.1951. Cumhurbakanl Sekreteri Hikmet Bey'in Babakanla gnderdii bir yazda da bu grmeden ksaca bahsedilmektedir. Fakat bu yazya gre konuulan balca konu balklarn Atatrk Orman iftlii'nin ne artlarda oluturulduu, Dnya Ekonomik Buhran'nn iki lkeye olan etkileri ve Amerikan seimleri oluturdu ve Cumhuriyet gazetesinde anlatlan konulara deinilmedi. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 1, 3, 1, Cumhurbakanl Sekreterliinden Babakanla, 29.09.1932. Cumhurbakanl Sekreterlii'nin kesin emin olunmayan ve siyas tahminlere dayanan konumalar Babakanla iletmeyecei ve byle bir grmede siyas tahminlerin mutlaka yaplm olduu kanaatinde olduumdan, Cumhuriyet gazetesinde anlatlanlarn byk olaslkla doru olduunu deerlendirmekteyim. 324 Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz, Ankara 1992, s. 114; Cumhuriyet, 08.11.1951.

civ

alamazlarsa, korkarm ki felketin n alnamayacaktr. Zira Avrupa meselesi ngiltere, Fransa ve Almanya arasndaki ihtilflar meselesi olmaktan artk kmtr. Bugn Avrupa'nn arknda (dousunda) btn medeniyeti ve hatt btn madd ve manev imknlarn, top yekn ve bir ekilde cihan ihtilli gayesi uruna seferber eden bu korkun kuvvet, stelik Avrupallar ve Amerikallarca henz mlum olmayan yepyeni siyas metotlar tatbik etmekte ve rakiplerinin en kk hatalarndan bile mkemmelen istifade etmesini bilmektedir. Avrupa'da vuku bulacak bir harbin balca glibi ne ngiltere, ne Fransa, ne de Almanya'dr. Sadece Bolevizm'dir. Rusya 'nn yakn komusu ve bu memleketle en ok harp etmi bir millet olarak, biz Trkler, orada cereyan eden hdiseleri yakndan takip ediyor ve tehlikeyi btn plakl ile gryoruz. Uyanan ark milletlerinin zihniyetlerini mkemmelen istismar eden, onlarn milli ihtiraslarn okayan ve kinleri tahrik etmesini bilen Bolevikler, yalnz Avrupa'y deil, Asya'y da tehdit eden balca kuvvet halini almlardr. "325 Sz Asya'ya gelince, Mac Arthur unlar syledi: "Fikrinize tamamyla itirak ediyorum, Avrupa ile Amerika devlet adamlarnn asl tehlikeyi grmemeleri, bana da ok endie veriyor. Bylelikle, hepimizi tehdit eden bir dmann byk menfaatler temin edebilecei bir harbe doru srkleniyoruz. Bana yle geliyor ki, Avrupa'da balayacak bir harp behemehl (derhal) Asya'ya da sirayet edecektir. Zira, byk devletlerin Avrupa'daki malubiyetlerini Japonya, Asya'daki emellerini tahakkuk ettirmek iin bir frsat addedecektir. Amerika buna phesiz bigne (alkasz) kalmayacaktr. ster istemez srkleneceimiz byle bir harpte ise Rusya, Asya'daki nfuzunu geniletmee alacaktr. Eer siyaset adamlarmz, o esnada, Rus yardmn ar toprak tavizleri pahasna satn almamak dirayetini gsterirlerse ne la; aksi takdirde, biz bir tehlikeyi bertaraf etmee alrken, onun yerine daha byn kaim etmi olacaz. Binaenaleyh, Rusya ile mttefiken yapacamz bir harp, Avrupa meselelerini olduu gibi, Asya meselelerini de halletmekten ok uzak kalacaktr. Bitmez tkenmez insan malzemesine mlik bulunan ve stelik Avrupa ile Amerikan sanayicilerinin ihracat pazar olan Asya, Rusya'nn nfuzu altna girdii gn dva Bolevizm iin halledilmi olacaktr. Ruslar bunu bizden daha iyi anladklar iindir ki, Asya'da ekseriya gzmzden kaan byk bir
325Lord Kinross, Atatrk: Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul 1984, s.698-699; Cumhuriyet, 08.11.1951.

cv

faaliyet gsteriyorlar. Bugn in'in mhim bir ksm komnist ajanlarnn kontrol altnda bulunmaktadr. Eer Amerika ve Avrupa devlet adamlar, in'e lzm gelen ehemmiyeti vermez ve oradaki komnist aleyhtar devlet adamlarn desteklemezlerse, Japonlarn malubiyeti, komnistlerin in'deki zaferi olabilir. Ayn hl Manurya, Kore, Hindistan, Hindiini, Birmanya iin de varittir (geerlidir). Binaenaleyh, bence, dnyann mukadderat Avrupa'da deil, Asya'da hallolunacaktr."326 Yukarda da grld gibi iki devlet adamnn fikirlerinin tam bir mutabakat iinde olduu bu grmeden sonra Atatrk Mac Arthur'u Dolmabahe Saray'nda toplanan Trk Dil Konferans'nn oturumuna gtrd. Saat 18:30'da General stanbul'daki Amerikan kolonisinin mensuplaryla tanmak iin Amerikan Sefarethanesi'ne geldi. Mac Arthur, 28 Eyll gnn stanbul'un turistik yerlerini gezerek ve kendisi iin dzenlenen resepsiyonlara katlarak geirdikten sonra akam treniyle Trkiye'den ayrld.327

D. Montr Boazlar Szlemesi

Ege Denizi ile Karadeniz'i birbirine balayan stanbul Boaz, Marmara Denizi ve anakkale Boaz, gei asndan, her zaman bir btn saylmtr. Trk Boazlar adyla tannan bu alann dier boazlara gre kendine has bir takm zellikleri bulunmaktadr. Bu zellikler Boazlar' elinde bulunduran devlete iktisad ve stratejik stnlk salar. 1453 ylnda stanbul'un fethinden sonra Boazlar zerinde ve Karadeniz'de egemenlik, mutlak olarak Osmanl mparatorluu'na aitti. Boazlardan gei ve Karadeniz'deki ulama ait kararlar, hibir snrlama olmakszn, Osmanl mparatorluu tarafndan tek bana alnmaktayd. Boazlar ve Karadeniz ile ilgili olarak Osmanl mparatorluu'nun mutlak egemenlii ve mnhasr dzenleme yetkisi 1809 Kala-i Sultaniye (anakkale) Anlamasyla son buldu. Bu anlamayla birlikte Boazlar'n hukuksal rejimi Osmanl mparatorluu'nun tek tarafl ilemleriyle deil, iki tarafl anlamalarla dzenlemeye baland. 1841 Londra Boazlar Szlemesi Boazlar'n bar zamannda tm uluslarn ticaret gemilerine aklk ve tm devletlerin sava gemilerine kapallk rejimini getirdi ve 1. Dnya Sava'na kadar Boazlar'n rejimini belirleyen temel anlama oldu. Osmanl mparatorluu 1. Dnya Savas'nda, ayn safta yer ald ttifak Devletleri ile birlikte yenik
326Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I-III, Ankara 1989, s.134-135; Cumhuriyet, 08.11.1951. 327 NARA, M 1224, Roll 9, File: 867.20111/8, Howland Shaw'dan ABD Dileri Bakan'na, 29.09.1932.

cvi

saylnca, 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mtarekesi ile anakkale ve stanbul Boazlar'nn almasn ve Karadeniz'e geiin salanmasn ayrca her iki boazn kylarndaki asker tesislerin tilaf Devletlerince igalini kabul etti. 10 Austos 1920 tarihli Sevr Anlamas ile de Boazlar'a tam serbesti getirildi. Bu anlamada Boazlar'n her devletin ticaret ve harp gemilerine kaytsz artsz, savata ve barta ak olaca belirtildi. Milli Mcadele'den sonra, Lozan Bar Anlamas ile Trk Boazlar'ndan barta ve savata, denizden ve havadan gei ve ulam serbestlii ilkesi kabul edildi. Bu anlamayla Boazlar Milletler Cemiyeti korumas altna alnd ve Boazlar'a ilikin dzenlemeler "Boazlar Komisyonu" ad verilen uluslararas bir kurulua brakld.328 Trkiye geiin denetlenmesi iinin Boazlar Komisyonu'na braklmasn, o gnk koular iinde baka are bulunmad ve Milletler Cemiyeti'nin dnyada bar ve gvenlii salayabilecei umudu ile kabul etmek zorunda kalmt. Oysa, Milletler Cemiyeti kendisinden beklenen etkinlii gsteremeyecekti. Bu nedenle Trkiye, Mussolini talya'snn Dou Akdeniz ve Balkanlar zerindeki emellerinden endie duymaya balad. Boazlar gibi yaamsal nemdeki bir blgenin savunma olanandan yoksun kalmas ise Trkiye'nin endielerini bir kat daha arttryordu. Konuyu ilk kez 1933 Maysnda Londra Silahszlanma Konferans'nda ortaya atan Trkiye, daha sonra katld uluslararas toplantlarda da Boazlar Szlemesi'nin deimesini ileri srmekten geri kalmad.329 talya'nn Habeistan' igli ve On iki Ada'y silahlandrmas ve Almanya'nn Locarno Anlamalar'nn hilfna Ren Blgesi'ni silahlandrmas zerine Trkiye, Lozan'da Boazlar Szlemesi'ne imza atan ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya, Sovyet Rusya ve Bulgaristan'a 10 Nisan 1936'da birer nota verdi. Bu notada Trkiye Boazlar konusundaki endielerini anlatarak Lozan'da imzalanan Boazlar'la ilgili

328Beytullah Kazanc, Lozan ve Montr Anlamalarnda Trk Boazlarnn Durumu, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 217. Boazlar Meselesi'yle ilgili geni bilgi iin ayrca bkz. Sadk Erda, Osmanl'dan Cumhuriyete Boazlar Meselesi (1841-1953), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2000; Sadk Erda, "ki Sava Arasnda Trk Boazlar", Trkler, C.16, Ankara 2002, s. 672-684. 329Soysal, a.g.e., s. 493.

cvii

konular deitirmek istediini belirtti ve bu deiiklii yapmak iin Lozan Boazlar Szlemesi'ne imza atan devletlerin bir konferansta toplanmas iin arda bulundu.330 Bu ar zerine 22 Haziran-22 Temmuz 1936 arasnda svire'nin Montr ehrinde, tarihe "Montr Konferans" olarak geen toplant yapld. Uzun geen mzakerelerden sonra Montr Boazlar Szlemesi 20 Temmuz 1936 tarihinde Trkiye, ngiltere, Japonya, Romanya, Sovyetler Birlii, Fransa, Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan tarafndan imzaland. Szleme, 26. maddesi uyarnca Trkiye'ninkiyle birlikte en az alt onay belgesinin Paris'te Fransz Hkmetine sunulmas ileminin yerine getirilmesi zerine 9 Kasm 1936 gn yrrle girdi. Bununla birlikte Trkiye, szlemeye ekli protokoln 2. maddesi uyarnca, 15 Austos 1936 gnnde Boazlar'dan yeni gei rejimini uygulamaya balad.331 Montr Boazlar Szlemesi Trkiye asndan nemli sonular getirdi. Bu szlemeyle Trkiye'nin Boazlar'daki egemenlii yeniden onayland. Ayrca Trkiye Boazlar' tahkim etme hakkn elde etti ve milletleraras Boazlar Komisyonu'na son verildi. Bylece Trkiye'nin uluslararas ilikilerdeki arl artt.332 Boazlar Trk-Amerikan ilikilerinin de nemli bir konu baln oluturduu iin, buraya kadar anlatlan gelimeleri ABD de yakndan takip etti. ABD'nin serbest gei ilkesine dayandrd Trk Boazlar politikasnn temelleri 1830 Osmanl-Amerikan Ticaret Anlamas'na kadar uzanmaktadr. ABD, bu anlamann VII. maddesiyle, ticaret gemilerinin Boazlar'dan serbest gei hakkn elde etti. ABD Bakan Wilson ise 8 Ocak 1918'de ilan ettii 14 prensip iinde ticaret gemilerinin Boazlar'dan serbest gei ilkesine de yer verdi. Lozan Konferans'na gzlemci olarak katlan Amerikan misyonu, serbest geii salamak iin Mttefik Devletler tarafndan ortaya atlan bir Boazlar Komisyonu kurulmas planna ilk etapta kar kt. Misyona gre, Trkiye serbest geii garanti ettii takdirde, Boazlar tamamen bu lkenin kontrolne braklmalyd. Bylece savata ve
330FRUS 1936, c. 3, s. 503, ABD Dileri Bakanl Tamimi (Memorandum), 11.04.1936. 331Necati Szz, Trk-Amerikan likilerine Genel Bir Bak, 1923-1950, stanbul 1992, s.21; Soysal a.g.e., s. 495-496. 332a.g.e., s. 20-21.

cviii

barta btn devletler Boazlar' serbeste kullanabilecek ve ABD bir komisyona ye olarak Avrupa meselelerine karmakszn Boazlar konusunda Mttefiklerle ayn haklara sahip olabilecekti. Ancak, Mttefiklerin bu gr benimsememeleri zerine Amerikan misyonu bu konuda yeniden Mttefikler'in tarafna geti ve hem ABD'nin dahil olmayaca bir komisyon kurulmasn hem de Boazlar'n askersizletirilmesini savunmaya balad.333 Boazlar'dan gei konusu 6 Austos 1923 tarihli Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn X. maddesiyle yle hkme baland: "ABD 'nin ticar gemi ve uaklar ile sava gemisi ve sava uaklar 24 Temmuz 1923'te Lozan'da imzalanan Boazlar Szlemesi hkmlerine uygun hareket etmek kaydyla anakkale Boaz, Marmara Denizi ve stanbul Boaz'ndan en ziyade msaadeye mazhar dnya lkelerinin gemi ve uaklar ile eitlik prensibi erevesinde serbeste gei ve buralarda dolam zgrlne sahiptirler." 334 Bu maddeyle ilgili olarak, Trk temsilcisi smet Paa Amerikan temsilcisi Joseph Grew'e hukuk bir balaycl olmasa bile bir aklama yapt. Grew'in de onaylad bu aklamaya gre, 24 Temmuz 1923'te Lozan'da imzalanan Boazlar Szlemesi yrrle girmedii takdirde Trkiye, ABD'ye sz konusu szlemeyle Mttefiklere verdii haklar vermek zorunda kalmayacak ve bu lkeye niteliklerini kendi belirleyecei bir "en ziyade msaadeye mazhar millet" stats uygulayacakt. Buna karlk Grew, yukardaki maddede sz konusu szlemeye atfta bulunulmasna ramen, ABD iin bu szlemenin, yrrle girse de girmese de, bir balayclnn olmadn syledi.335 Trk-Amerikan Lozan Anlamas Senato'da reddedilince ABD'nin Boazlar'dan en ziyade msaadeye mazhar millet statsndeki serbest geii 17 ubat 1927'de imzalanan diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendinin nc paragrafndaki u ibareyle yasal hale getirildi: "Yerleme ve ikamet szlemesi ile konsler szleme imzalanncaya kadar 6 Austos 1923'te imzalanan Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn

333NARA, M 1223, Roll 1, File 711.672- STRAITS/7, ABD Dileri Bakanl Yakndou leri Blm Tamimi (Memorandum), 19.11.1930, s.7-10. 334a.g.b., s.11. 335a.g.b., s. 13.

cix

balca maddeleri iki lkenin birbirlerinin vatandalarna yapacaklar muameleye temel tekil edecektir. "336 1929 Trk-Amerikan Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn 3-a maddesiyle Trk sularnda Amerikan gemilerine, baz istisnalar olmak kaydyla, Trk gemileriyle ayn haklar verildi. Ancak, bu maddedeki "Amerikan gemileri" ifadesi sava gemilerini ve sivil veya asker uaklar kapsamyordu. nk bu, ad stnde bir ticaret anlamasyd.337 18 Ekim 1930'da iki lke arasnda bir yerleme ve ikmet anlamas imzalamaya ynelik mzakerelerin balamasndan bir sre sonra ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm'nden baz yetkililer, 17 ubat 1927 tarihli diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendiyle elde ettii Amerikan ticaret ve sava gemi ve uaklarnn Boazlar'dan en ziyade msaadeye mazhar millet statsnde gei hakkn kaybedeceine inanmaya baladlar. nk onlara gre Boazlar konusunu iermeyecek olan bu anlamann imzalanmasndan sonra 1927'deki nota teatisi hkmsz kalacakt. Bu durumdan kurtulmak iin nerdikleri zm ise Trkiye ile Amerikan ticaret ve sava gemi ve uaklarnn Boazlardan serbest geiini garanti altna alacak ikili bir Boazlar szlemesi imzalamakt.338 Bu neriyi ABD Donanma Bakanl da harretle destekledi.339 Bykeli Grew ise sz konusu neriye kar kt. Grew'e gre, geerli bir neden olmadka Trkleri phelendirecek teorik meseleler ortaya atmak hi de akllca bir yol deildi.340 Aslnda ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm yetkililerinin gzden kard nemli bir nokta vard: 17 ubat 1927 tarihli diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendinin hkmsz kalabilmesi iin yalnzca bir yerleme ve ikmet anlamas imzalamak yeterli deildi. Sz konusu modusun hkmn kaybetmesi iin,
336NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672- STRAITS/8 ABD Dileri Bakanl Yakndou leri Blm Tamimi (Memorandum), 17.11.1930, s.3. 337NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672-STRAITS/5, ABD Dileri Bakan Yardmcs'ndan ABD Donanma Bakan'na, t.y. 338NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672- STRAITS/10, M.J. Holland'dan Murray'a, 07.03.1931. 339NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672- STRAITS/6, ABD Donanma Bakan Vekili Ernest Lee Jahncke'den ABD Dileri Bakan Stimson'a , 13.07.1931. 340NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672- STRAITS/3, Trkiye'deki Amerikan Bykelilii'nden ABD Dileri Bakanl Yakndou leri Blm'ne, 12.05.1931.

cx

yukarda zikredilen maddesinde de aka grld zere, Trkiye ve ABD arasnda ayn zamanda bir de konsolosluk szlemesinin yaplmas gerekmekteydi. Bu durumun sonradan farkna varan Amerikan Hkmeti Trkiye ile yaplacak bir konsolosluk szlemesini teleyerek 1927 modusunu yrrlkte tuttular ve Boazlar konusundaki haklarn muhafaza ettiler.341 1934 Hazirannda ABD Boazlar konusunu, hem Trkiye'nin Boazlarn statsn deitirmeyi tasarladn haber aldndan, hem de bu paragrafta anlatlacak birbiriyle ilikili nedenler zinciri yznden yeniden gndeme tad: Altnc blmde de anlatlaca zere, bu tarih itibariyle iki lke arasndaki nemli sorunlar ya zlm, ya da zmne ramak kalmt. 1929'da Ticaret ve Denizcilik Anlamas, 1931'de Yerleme ve kmet Anlamas imzalanm; 18 Haziran 1934'de sulularn iadesi konusu zme kavuturulmutu. Ekim 1934'de de tazminat talepleri konusu zlecekti. Bu durumda sra tabiiyete alnma meselesine gelmiti. Ancak, bu konuda bir adm atlabilmesini, 17 ubat 1927 tarihli diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendide geen u ibare engelliyordu. "Tabiiyete alnma szlemesinin mzakereleri, Trk-Amerikan Lozan Anlamas ya da yaplacak konsolosluk, yerleme ve ikmet szlemelerinin yrrle girmesinden itibaren alt aylk bir sre ierisinde balayacaktr." Yukarda da belirtildii gibi yerleme ve ikmet szlemesi oktan yaplmt. Ancak, tabiiyete alnma szlemesine dair mzakerelere balayabilmek iin yerleme ve ikmet szlemesi ile beraber bir konsolosluk szlemesinin de yaplmas ve bunun zerinden de alt aylk bir sre gemesi gerekiyordu. Daha nce Amerikan Hkmeti'nin Trkiye ile yaplacak bir konsolosluk szlemesini teleyerek 1927 modusunu yrrlkte tuttuu ve Boazlar konusundaki haklarn muhafaza ettii belirtilmiti. ABD yaklaan II. Dnya Sava nedeniyle artk Trkiye ile olan btn sorunlarn bir zme kavuturmak istedii iin, konsolosluk szlemesini teleyerek Boazlar konusundaki haklarn muhafaza etme stratejisini sorgulamaya balad. Bunun yerine, ABD'nin Boazlardan gei serbestliini temin edecek yeni bir yol bulunabilirdi. 342
341 NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672- STRAITS/11, ...den(okunamad) ABD Dileri Bakanl Yakndou leri Blm'ne, 09.03.1931; NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672- STRAITS/5, ABD Dileri Bakan Yardmcs'ndan ABD Donanma Bakan'na, t.y., 342NARA, M 1223 Roll 1, File 711.672- STRAITS/37, ...den (okunamad) Trkiye'deki Amerikan Bykelilii Danman Howland Shaw'a, 2?.10.1934.

cxi

Bu balamda ABD Dileri Bakanl, Trkiye Bykelisi Robert P. Skinner'den olas bir Trk-Amerikan Boazlar szlemesi konusunda Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl'nn grlerini almasn istedi. Skinner 27 Ekim 1934'de Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'la yapt grmede ABD'nin Trkiye ile ikili bir Boazlar szlemesi imzalamak istediini syledi. Aras, yant olarak, ABD'nin Boazlarn ortak savunulmas sorumluluunu almaya raz olduu takdirde, Trkiye'nin byle bir szlemeyi imzalamaktan memnuniyet duyacan ifade etti.343Bu trden bir sorumluu almak ABD'nin o dnemdeki politikalarna ters dt iin konu askda brakld. Trkiye'nin bir Boazlar konferans toplamak amacyla Lozan Boazlar Szlemesi'ne taraf olan devletlere 10 Nisan 1936'da yapt davetten 12 gn sonra Bykeli MacMurray, Dileri Bakan Aras'la ABD'nin Boazlar zerindeki haklar konusunda uzun bir grme yapt. MacMurray'n bu grmeden edindii intiba, Trkiye'nin, 1923'de imzalanm olan Boazlar Konvensiyonu'nu toplanacak konferansta hkmsz kalmasn salasa bile, Boazlar'daki ticaret zgrln aynen devam ettirecei ynnde idi.344 MacMurray'n bu intibasna Amerikan Hkmeti de katlm olsa gerek ki, ABD 22 Haziran 1936'da toplanan Montr Konferans'na gzlemci olarak bile itirak etmedi. nk o dnemde ABD'nin temel nceliini ticar konular oluturuyordu.345 Yine bu nedenle ABD, Montr Szlemesi'ne imza atan ya da atmayan btn devletlerin Boazlar'dan ticar ve transit gei zgrln yeniden onaylayan ancak, sava gemilerinin Boazlar'dan geiini snrlayan ve Karadeniz'e kys bulunan lkelere Boazlar konusunda dier devletlerden daha fazla haklar veren Montr Boazlar Szlemesi'ni kabul etmekte bir beis grmedi.57

343NARA, M 1223, Roll 1, File 711.672-STRAITS/38, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 29.10.1934. 344FRUS 1936, c.2, s.512-514, stanbul'daki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 23.04.1936. 345Harry N. Howard, "The United States and the Problem of the Turkish Straits", The Middle East Journal, C.1, Say: 1, Ocak, Washington 1947.

cxii

E. Deerlendirme
ABD, Amerika Birleik Devletleri, 1. Dnya Sava'nda Avrupa'nn g kaybetmesiyle ekonomik ve asker adan dnyann en gl devleti haline geldikten sonra, Monroe Doktrini'nden de fazlaca sapmamak kaydyla, dnya leinde politikalar izlemeye balad. Bunu, ABD'nin standart bir hakemlik ve uzlatrma anlamas metni hazrlayp dier devletlere aynen imzalatmas ya da imzalatmaya almas net bir ekilde ortaya koyuyordu. ABD bu tr standart metinleri deitirmeksizin uygulamaya alarak kendini birok devletin bir araya gelmesiyle meydana gelmi uluslarst bir kurulu konumunda grd izlenimini yaratyordu. Ayrca, ABD Genelkurmay Bakan'nn Rusya'ya snr olan lkeleri ziyaret ederek, Rus kart bir blok oluturmaya almas da, ABD'nin baat devlet haline gelmesi neticesinde izledii dnya leindeki politikalarn dier bir gstergesiydi. Fakat, dnya devletleri ABD'nin baat devlet haline geldiini II. Dnya Sava bitmeden kabul etmeyeceklerdi. Bu genel kannn da etkisiyle, Trkiye ABD'nin standart hakemlik ve uzlatrma anlamas metnini imzalamaya yanamad. Trkiye'nin bu metni kabul etmemesinin asl nedeni ise, ABD'nin ileride sz konusu anlamay kullanarak, daha nce de yapt gibi, Ermenilerin hamiliine soyunaca ynndeki kuvvetli emarelerdi. ABD'nin baat devlet haline gelmesinin dnyada kabul grmediinin dier bir gstergesi de ABD Dileri Bakan Kellogg ve Fransa Dileri Bakan Briand'n kurduu paktn baarszlyd. Trkiye Briand-Kellogg Pakt'nn ilevsel olmayacan byk ihtimlle daha en bandan gryordu. Bu durumda Trkiye'yi sz konusu pakta imza atmaya iten temel neden, savan yasaklanmas gibi asil bir faaliyete dahil olmak suretiyle bar taraftar olduunu ortaya koyma abasndan baka bir ey olmasa gerekir. Son olarak, Trkiye'nin ABD'nin ikili bir Boazlar Szlemesi imzalama teklifine kar ABD'nin kabul etmeyeceini bildii artlar ne srmesi de yukardaki tezi desteklemektedir. Trkiye, ABD'nin baat g haline geldiini kabul etmedii iin, ABD'den Boazlarn ortak savunulmas sorumluluunu almasn istedi. ABD ise Monroe Doktirini'nden kkl bir sapma anlamna gelen byle bir teklifi kabul etmedi.

cxiii

BENC BLM TCAR VE EKONOMK LKLER

Atatrk Dnemi Trk-Amerikan ilikileri iinde ticar ve ekonomik ilikiler, siyas ve kltrel ilikilerden daha byk bir arla sahiptir. nk iki lke arasndaki mesafe, o dnemin artlarnda karlkl siyas dmanlklar gdlmesini ya da ittifaklar kurulmasn bir lde engelledii gibi, ABD'nin Avrupa ilerine karmama politikas da durumu pekitiriyordu. Hl byle olunca ABD ve bilhassa da Trkiye ticar ve ekonomik ilikilerini daha da gelitirmenin mcadelesini verdiler.346

A. Osmanl-Amerikan Ticar ve Ekonomik likileri

Osmanl-Amerikan ticar ilikileri XVIII. yzyln sonlarnda Osmanl topra olan Cezayir, Tunus ve Trablusgarp'ta balayp, Amerikan ticaret gemilerinin bir mddet sonra Anadolu limanlarna da uramaya balamasyla daha da geliti.347Bunun zerine Washington ynetimi Osmanl Devleti nezdinde konsoloslar grevlendirdi. Fakat, iki lke arasnda bir ticaret anlamas bulunmamas ve diplomatik ilikilerin kurulmam olmas nedeniyle Osmanl Devleti ABD'nin gnderdii grevlileri konsolos olarak tanmad. Osmanl ynetiminin bu tavrna,
346Literatrde bu ilikileri inceleyen yegane eser Leland James Gordon'un "American Relations with Turkey, 1830-1930: An Economic Interpretation" adl almasdr. Bu eser Leland James Gordon'un Oxford niversitesi'nde hazrlad doktora tezinin kitaplatrlm hlidir. 402 sayfa tutarndaki bu kitapta, 1830'dan balayarak, iki lke ilikilerinin ticar, ekonomik ve siyas boyutu, derinlemesine incelenmitir. Her ne kadar kitapta tamamen ngilizce kaynaklara atfta bulunulmu olsa da, yine de, ilenen konular hem ABD, hem de Trkiye'nin perspektifinden ele alnabilmitir. Fakat, bu almada, balndan da anlalaca gibi, 1930-1938 arasndaki ticar ve ekonomik ilikilere deinilmemitir. Konuyla ilgili bir dier eser, Roger Trask'in "The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939 "udur. Bu kitapta iki lkenin ticar ve ekonomik ilikilerine 52 sayfa ayrlmtr. Yine tamamen ngilizce kaynaklardan istifade edilerek yazlan bu sayfalarda ilenen balca konu balklar Trk Ticaret Politikas, ticareti arttrma abalar, kambiyo problemi, ticaret hacmi ve rnler, 1929 ve 1939 ticaret anlamalar, ekonomik ilikilerin zerine in edildii yap, Trkiye'nin Amerikan kredilerine ilgisi, Trkiye'deki Amerikan yatrm ve irketleri ve Trkiye'deki Amerikan teknik uzmanlarndan olumaktadr. Konu balklarndan da anlalaca zere, Trask'in kitabnda ticar ve ekonomik ilikiler, neredeyse btn ynleriyle ele alnmtr. Grlen en nemli eksik ABD'nin izledii ticaret politikasnn anlatlmam olmasdr. Blm ierisinde bu kitaplarn eksik braktklar hususlar giderilecektir. 347Ekonomik anlamdaki ilikilerde ise ileride deinilecek olan Chester Projesi'ne kadar kayda deer bir gelime grlmedi.

cxiv

ABD'nin Osmanl topraklarndaki kzan rant kavgasnda ngiltere ile eit muamele grmek istemesi de eklenince, Amerikan ynetimi Osmanl Devleti'yle en ksa sre ierisinde bir ticaret anlamas imzalayabilmek iin youn giriimlerde bulunmaya balad. Bu giriimler neticesinde 7 Mays 1830'da Osmanl-Amerikan Ticaret ve Denizcilik Anlamas imzaland.348 Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn imzalanmas iki lke arasndaki ticar ilikileri olumlu ynde etkiledi. Bu ilikiler kapsamnda, Osmanl Devleti ABD'ye afyon, kuru zm, kuru incir, ttn, meyan kk, hal, kilim, yapa ve deri rnlerini artan miktarlarda ihra etmeye devam etti. ABD'nin Osmanl Devleti'ne satt mallar arasndaysa, pamuklular, maden yalar, ilenmi deri, rafine eker, demir-elik rnleri, alkoll ikiler, ateli silahlar ve cephane yer ald.349 1862'de imzalanan yeni bir ticaret anlamasnn da katksyla, iki lke arasndaki ticaretin hacmi, birka istisna dnda srekli art gsterdi. Bu art aadaki tabloda net bir ekilde grlmektedir. XIX. Yzylda Dolar Baznda Osmanl Devleti ve ABD Arasndaki Ticareti Gsterir Tablo350
Yl Osmanl Devleti'nin ABD'den Yapt thalat 64.722 125.521 265.825 442.721 1.209.443 1.829.166 206.350 774.552 Osmanl Devleti'nden ABD'ye Yaplan hracat 923.629 370.248 556.100 959.692 866.719 3.315.647 4.969.029 8.895.740 Toplam Hacmi 988.351 495.769 821.925 1.402.413 2.076.162 5.144.813 5.175.379 9.670.292 Ticaret

1832 1842 1852 1862 1872 1882 1892 1902

Yukardaki rakamlara bakldnda dikkati eken bir dier konu da, iki lke arasndaki ticaretin 1872 yl hari, Osmanl Devleti lehine bir art sergilediidir.

348ar Erhan, "Osmanl-Amerikan likilerinin Balangcnda Temel Faktrler (1776-1830)" Trk Diplomasi Tarihi: 200 Yllk Sre, Ankara 1997, s.22. 349Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel., s. 163. 350Gordon, American Relations with Turkey., s.46,47,60.

cxv

1872 ylnda Osmanl Devleti'nin ithalatndaki byk artn nedeniyse, 1861-1865 ABD i savandan kalma silahlarn Osmanl Devleti'ne satlmasdr. XX. yzyla girilirken yaanan bir gelime de iki lkenin ticar ilikilerine katkda bulundu. ABD 1899'da, Osmanl deniz tamaclndaki ngiliz tekelini krmak amacyla stanbul-New York gemi hattn hizmete at. Her ne kadar bu hat sonradan iptal edilmek zorunda kalsa da, ABD'nin bu giriimi talya ve Almanya'nn da benzer hatlar kurmasna yol at. Bylece ngiltere'nin tamaclk tekeli krld ve tamaclk cretleri nemli lde azald. Btn bunlarn neticesinde de, XX. yzylda Osmanl-Amerikan ticaret hacmi, aadaki tabloda da grlecei zere, XIX. yzyldaki art eilimini daha kararl bir ekilde devam ettirdi.6 XX. Yzylda Dolar Baznda Osmanl Devleti ve ABD Arasndaki Ticareti Gsterir Tablo7
Yl 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 1922 Osmanl Devleti'nin ABD'den Yapt thalat 567.012 587.120 774.552 773.107 1.110.336 888.260 1.520.027 1.742.728 1.969.860 2.511.482 2.340.160 3.940.053 3.798.168 3.313.821 3.328.519 994.120 42.169 167.515 305.557 25.231.722 42.247.798 23.947.110 15.980.548
6 7

Osmanl Devleti'nden ABD'ye Yaplan hracat 7.754.237 7.284.636 8.895.740 10.570.006 9.587.126 11.195.128 12.994.267 14.606.188 10.759.570 12.429.128 16.353.901 17.690.812 19.208.926 22.159.285 20.843.077 12.228.707 864.485 335.590 222.039 37.003.002 39.766.936 13.246.638 21.682.492 a.g.e., s. 57. a.g.e., s. 60.

Toplam Ticaret Hacmi 8.321.249 7.871.756 9.670.292 11.343.113 10.697.462 12.083.388 14.514.294 16.348.916 12.729.430 14.940.610 18.694.061 21.630.865 23.007.094 25.473.106 24.171.596 13.222.827 906.654 503.105 527.596 62.234.724 82.014.734 37.193.748 37.663.040

cxvi

Bu tabloda ilk olarak Osmanl Devleti'nin ABD'den yapt ithalata ilikin rakamlar incelenecek olursa; 1900 ylnda 567.012 Dolar olan ithalat, baz kk dalgalanmalar dnda srekli artarak, 1. Dnya Sava'nn hemen balangcnda 3.328.519 Dolara kt. Osmanl Devleti'nin savaa katlmasnn etkisiyle ithalatta keskin bir d yaandysa da, savan hemen akabinde ithalat 305.557 Dolardan 25.231.722 Dolara frlayarak astronomik bir art kaydetti. Bu art eilimi 1920'de de devam ederek, o zamana kadarki en yksek ithalat rakam olan 42.247.798 Dolara ulald. 1919 ve 1920'deki bu ok yksek rakamlar sava yllarndaki talep birikmesinden kaynakland iin, 1921'den itibaren ithalat rakamlar eski deerlerine doru dme eilimi ierisine girdi. XX. yzylda Osmanl Devleti'nin ABD'ye yapt ihracat, Osmanl'nn bu devletten yapt ithalata gre, birka istisna dnda, kat kat yksekti. Bununla birlikte, yllara gre ihracat rakamlarnn izledii seyir, ithalat rakamlarnnkine ok benziyordu. 1900 ylnda 7.754.237 Dolar olan ihracat birka istisn dnda srekli artarak, 1. Dnya Sava ncesinde 20 milyon Dolarlar buldu. Savan son senesinde 222.039 Dolara kadar gerileyen ihracat, savan hemen akabinde 37.003.002 Dolara frlayarak ithalatn ayn ylda yapt sramadan da fazla bir art kaydetti. 1920'de ihracatta, ithalatta olduu gibi, o gne kadarki en yksek rakama ulald. Bu yldan sonra ihracatta bir d meydana geldiyse de, bu d ithalattaki ayn yllar meydana gelen azalmaya gre oran olarak daha az seviyedeydi. Ticar anlamdaki bu ilikilere, Chester Projesi ad verilen giriim ekonomik boyut da kazandrd. Amerikal Amiral Colby M. Chester 1909'da Osmanl Hkmeti'ne bavurarak, Gney ve Dou Anadolu'da yaplmas tasarlanan demiryollar projesine, demiryolunun on kilometre sandaki ve solundaki madenleri iletme imtiyazn elde etmek artyla, talip olduunu aklad ve proje iin "Ottoman American Development Company" adl bir irket

cxvii

kurdu. Bununla beraber, Osmanl mparatorluu'nun sonunu ilan eden Mondros Mtarekesi'ne kadar, yaplan temas ve mzakerelerden hibir netice kmad ve irket dald. Amiral Chester 5 Mays 1922'de, Kanadal iadam Clayton Kennedy ile birlikte irketi yeniden kurdu. Amiralin olu Arthur Chester ve Clayton Kennedy, Eyll 1922 ortalarnda Ankara'ya gelerek TBMM Hkmeti'yle mzakerelere girdiler. Neticede OttomanAmerican Development Company ile TBMM Hkmeti'nin Nafia (Bayndrlk) Bakanl arasnda imzalanan "ark Anadolu Demiryollarnn nasna Dair Anlama" 8-9 Nisan 1923 gnlerinde TBMM tarafndan mzakere edilip onayland. lerleyen aylarda bir takm anlamazlklar yznden Amerikal ortaklar irketten ayrlnca, Clayton Kennedy projeyi finanse edemedi. Bunun zerine Aralk 1923'te Trk Hkmeti irketle olan anlamasn feshetti.351

B. Trkiye ve ABD'nin D Ticaret Politikalar ve Yansmalar

Atatrk dnemi Trkiyesi'nin d ticaretinde 1923-1929 dneminin mstesna bir yeri vard. yle ki; Lozan Bar Anlamas'nn eki olan Ticaret Mukavelesi'ne Trk tarafnn 5 yl sre ile gmrk tarifelerini arttrmamas eklinde bir hkm konulduu iin Trkiye 1928 yl sonuna kadar tamamen liberal bir d ticaret politikas izlemek zorunda kald. Baka bir ifadeyle, bu safhada Trkiye'de bamsz bir dalm rejimi uygulanamad. 1929'dan itibaren Trkiye'nin gmrk vergilendirmesi konusunda serbest kalmasyla birlikte, zlem duyulan ulusal sanayinin kurulabilmesi ve korunabilmesi iin bamsz politikalarn oluturulabildii ve uygulamaya konulduu bir dnem balad. Zira, bu dnemin balang ylndan itibaren ithalatta korumac bir politika uyguland. Ancak, bu da dnya ekonomik buhran ve Osmanl mparatorluu'ndan devralnan borlarn demeleri nedeniyle byk boyutlara ulaan demeler dengesi aklarn kapatmaya yeterli olamad.
351 Armaolu, Belgelerle Trk Amerikan., s.29-30. Chester Projesiyle ilgili olarak ayrca bkz. Yahya Sezai Tezel, "Birinci Byk Millet Meclisi Anti-Emperyalist miydi? Chester Projesi", Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 25, Say 4, Aralk, Ankara 1970, s. 287-318; Selim lkin, "1922-1923 Yllar Trkiyesinde Bir Yabanc Sermaye Giriimi", Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu, 17-22 Mays 1981, Ankara 1983, s. 739-781; Bilmez Blent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), stanbul 2000; Yaar Semiz, Trk-Amerikan Mnasebetleri Kapsamnda Chester Demiryolu Projesi: 1909-1926, Ankara 1995.

cxviii

Bu itibarla, ithalata ynelik korumac politikalar desteklemek amacyla 1929 ylnda karlan "Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar Kanunu" ile yabanc hisse senetleri ile dviz alm satmna da baz kstlamalar konuldu. Buna ek olarak, 1930 ylnda yrrle giren Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda Kanun ile de kambiyo rejimine baz snrlamalar getirildi. Yaklak on yl uygulanan bu politika ile baz maddelerin ithalat yasakland, bazlarna da kotalar konuldu. Alnan nlemler ve getirilen yasal dzenlemelerle, ok tarafl ticaret yerine iki tarafl ticaret ve ikili denge politikalar tercih edildi.352 Bu politika ile d ticaret dengesi kurulabilmekle birlikte, dar anlamda takas uygulamas sonucunda Trkiye'nin d ticaret hacmi nemli oranda kld. Uygulanan ikili deiim sisteminin en ilgin sonucu, 1930'larn sonunda Trkiye'nin d ticaretinin arlkl olarak Almanya'ya bal hale gelmesi eklinde ortaya kt. Nitekim, 1938 ylnda Almanya'nn Trkiye'nin ithalatndaki pay % 47, ihracatndaki pay ise % 43 olarak gerekleti.353 Dnemin Amerikan d ticaret politikas ksaca ele alnacak olursa; bu politikay ekillendiren en nemli faktrlerden birisi, 1. Dnya Sava idi. Savaa ancak nc senesinde itirak eden ABD, savan tetikledii youn talep nedeniyle geni tabii kaynaklarn byk lde iletme imknn buldu ve ihracatn arttrarak Avrupa devletlerine kar borlu vaziyetinden alacakl vaziyetine geti. Bunun zerine Avrupa devletleri borlarn deyebilmek iin ABD'ye ihracatlarn arttrma yoluna gittiler. Bu durum ABD'yi kendi retimini yabanc rnlerine kar himayeye sevk etti. ABD zellikle 1929'da meydana gelen dnya ekonomik buhranndan sonra bu politikasnn dozunu daha da arttrd.354
352Bu denge politikas uluslararas literatre "clearing (kliring) " olarak geti. Bu sisteme gre Trkiye bir lkeye ne tutarda mal ihra etmise, o lkeden o tutarda mal ithal edecekti. smet nn hatratnda kliring sistemiyle ilgili unlar yazyordu: "Bu iktisad buhran devrinde, ticaretimizi tkanklktan kurtarmak iin bavurduumuz tedbirlerin bir esasls kliring usl olmutur. Baka bir are bulunmadndan kliring anlamalar ile d ticaretimizi iler bir halde tutabildik. Trl tartmalara ve tenkitlere mruz olan bu usl, bizim mahsllerimizin satlmasnn g olduu, ihtiyalarmz salamak iin kfi dvizimiz bulunmad zamanlarda bir kurtulu aresi nemini tamtr. Btn kliring anlamalarn baar ile mzakere etmi ve baar ile neticelerini alabilmiizdir." smet nn, Hatralar, Ankara 1987, s. 275. 353http://www.inkilap.info/ataturk-donemi/ekonomi/devletin-ticarete-karismasi.html (Eriim Tarihi: 23.06.2008) 354Dileri Bakanl Arivi, New York Ticaret Konseyyesi Muzaffer Yein'in Hazrlad Ticar Tahlil, 17.03.1938, s.35.

cxix

Bakan Herbert C. Hoover ynetimi (1929-1933), Amerikan retiminin balca piyasasnn memleket dahilinde bulunduu ve ierdeki mal hareketlerinin ancak %8%10'una tekabl eden ihracat ticaretinin tli nemde kald, dolaysyla da memleket reticilerinin yabanc reticilerle rekabete sokulmasna gerek olmadn ileri srerek dardan gelen mallara kar yksek bir gmrk engeli koydu.355 Bakan Franklin D. Roosevelt Hkmeti (1933-1945), d ticaret konusundaki bak as tamamyla farkl olduu iin, iktidara geer gemez mtekabiliyet esasna gre yabanc mallara kaplar ama imknlarn aratrmaya balad. Bu da 1930 tarihli "Hawley Smooth Act" adyla bilinen gmrk tarife kanununu deitiren 12 Haziran 1934 tarihli kanunla gerekletirildi. 1934 tarihli kanun Bakana, Amerikan mallarnn yabanc memleketlerde karlat gmrk vergileri ve kontenjan snrlamalarnn hafiflemesini salayacak ticaret anlamalar imzalamak ve bu srada elde edilecek imtiyazlara karlk olarak Amerikan gmrk tarifesinde indirim yapmak hususlarnda yetki verdi.356 ki lkenin yukarda ksaca zetlenen d ticaret politikalarnn ticar ilikilere belirgin yansmalar oldu. Bu cmleden olarak; bandan beri ABD'nin yksek gmrk vergileri iki lke ticaretinin fazlaca artmasnn nndeki en byk engeli tekil etti.357 Trkiye'nin gmrk vergileri ise ABD'ye gre ok daha dk olmakla beraber, Trkiye'nin de 1929'dan itibaren gmrk vergilerini ykseltmeye balamas bu tabloyu pekitirdi.358 Trkiye'nin ok tarafl ticaret yerine iki tarafl ticaret ve ikili denge politikalar uygulamas neticesinde Almanya'ya olan ynelimi de Trk-Amerikan ticaretini nemli lde etkiledi. Bu ynelim, Trk-Amerikan ticaret hacminin bir ksmnn Trk-Alman ticaretine kaymasna neden oldu.359 Trkiye, her geen gn Almanya'ya ticar adan daha fazla balandn fark ettii iin, ABD ile ticar ilikilerini gelitirmenin yollarn aramaya

355a.g.b., s.36.
356

gs. yer. 357Gordon, American Relations with Turkey., s.351. 358NARA, M 365, Roll 7, File: 711.672/604, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 16.01.1928. 359NARA, M 1224, Roll 1, File: 867.00/3055, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Mdr Wallace Murray Tarafndan Hazrlanan Muhtra, 05.04.1938.

cxx

balad. Bu kapsamda Trkiye 1937'den itibaren ABD ile kapsaml bir ticaret anlamas imzalamak iin mzakerelere baladysa da bu ancak 1939'da mmkn olabildi.360 Trk-Amerikan ticaretini etkileyen bir dier uygulama da Trk Hkmeti'nin 1932'den itibaren Trkiye'den dviz transferini snrlayan sk dzenlemeler getirmesiydi. Buna ramen Amerikan firmalar, Trkiye'deki ticar aktiviteleri neticesinde biriken paray lkeden dar karmada 1937'ye kadar byk bir sorun yaamadlar. nk bu yla kadar Trkiye'nin ABD'ye ihracatnn Trkiye'nin ABD'den ithalatna oran sayfa 123'deki tabloda grld gibi ak ara Trkiye'nin lehineydi. Bu durumda ABD'den Trkiye'ye gelen dviz Trkiye'den ABD'ye giden dvizden ok daha fazla olduu iin Trk Hkmeti Amerikan firmalarnn Trkiye'den dviz karmasn, zorlatrsa da, engellemedi. Fakat, 1937'den itibaren bu orann, hl Trkiye'nin ABD'ye ihracat ABD'den ithalatndan fazla olmakla beraber, dme eilimi gstermesi durumu deitirdi.361 1938 itibariyle American- Turkish Investment Corporation sermayesinden 1.000.000 Dolar ABD'ye transfer edebilmek iin Trk yetkililerden izin alabilmenin mcadelesini veriyordu. Socony Vacuum Corporation'nsa benzer ekilde, 900.000 Dolar Trkiye'de bloke olmutu.362

C. Ticaret Hacmi ve Ticareti Yaplan rnler

Atatrk dnemi Trkiye-ABD ticaretinde denge, her ne kadar sonlara doru aradaki oran azalmaya balasa da, ak ara Trkiye'nin lehineydi. Bu ticarete ilikin rakamlar aadaki tabloda grlmektedir:
360NARA, M 1224, Roll 1, File: 867.00/3068, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Temsilcisi Mr. Hare ile Ahmet Emin Yalman Arasndaki Grmenin Muhtras, 08.12.1938. 1 Nisan 1939 tarihinde imzalanan bu anlama, T.B.M.M. tarafndan 16 Haziran 1939 tarihinde 3646 yazl kanunla onayland ve 26 Haziran 1939 tarihli ve 4242 sayl Resm Gazete' de yaynland. ki taraf arasndaki ticar mnasebetleri ayrntl bir ekilde dzenleyen bu anlamann baz dikkat ekici zellikleri vard. Birinci olarak bu anlama, 1 Ekim 1929 tarihli Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn denizcilikle ilgili hkmlerini mahfuz tutup, yrrlkten kaldrmad. kinci olarak Trkiye ile ABD arasndaki ticar ve ekonomik mnasebetlerde, bundan sonra 1 Nisan 1939 Anlamas hemen daima baz olarak kabul edildi. Mesela, Trkiye'nin Marshall Plan'ndan yararlandrlmasn ngren 4 Temmuz 1948 tarihli Trk-Amerikan Anlamas'nn ekini tekil eden mektuplar bu anlamaya ehemmiyetle atfta bulunacakt. Bunun da sebebi, 1 Ekim 1929 Anlamas'nda olduu gibi, 1 Nisan 1939 Anlamas'nn da esas ve hayat ilkesinin, ABD'nin olduka ehemmiyet verdii "en ziyade msaadeye mazhar millet'' ilkesi olmasyd. Armaolu, Belgelerle Trk Amerikan., s. 117. 361Trkiye'nin ABD'ye ihracatnn ABD'den ithalatna olan orann dmesinde Trkiye'nin 1935'te Amerikan mallarnn ithalatyla ilgili bir ok snrlamay kaldrmasnn da byk etkisi vard. Trkiye bu snrlamalar, ABD'nin Trkiye'den gelen mallara snrlama getireceinden endielendii iin getirdi. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 080, 18, 01, 02, 51, 3, 15, Kararname, 15.01.1935. 362NARA, M 1224, Roll 1, File: 867.00/3055, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Mdr Wallace Murray Tarafndan Hazrlanan Muhtra, 05.04.1938.

cxxi

Dolar Baznda Atatrk Dnemi ve Sonras Trk-Amerikan Ticaretini Gsterir Tablo363

Yl
1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941

Trkiye'nin ABD'den thalat

16.465.000 3.470.000 3.665.000 3.380.000 2.927.000 4.027.000 4.242.000 5.810.000 4.385.000 1.713.000 1.539.000 1.343.000 2.722.000 4.456.000 6.222.000 14.916.000 13.218.000 8.313.000 8.274.000 6.810.000

Trkiye'nin ABD'ye Yapt hracat Toplam Ticaret Hacmi

21.693.000 13.009.000 14.621.000 14.648.000 16.832.000 20.070.000 18.388.000 12.166.000 11.638.000 8.085.000 5.388.000 8.191.000 7.161.000 7.780.000 9.811.000 17.855.000 18.958.000 19.836.000 13.888.000 10.718.000 38.158.000 16.479.000 18.286.000 18.028.000 19.759.000 24.097.000 22.630.000 17.976.000 16.023.000 9.798.000 6.927.000 9.534.000 9.883.000 12.236.000 16.033.000 32.771.000 32.176.000 28.149.000 22.162.000 17.528.000

Tablo incelendiinde, 1922 ylnn ticaret rakamlarnda 1923 ylna gelindiinde byk bir azalma meydana geldii grlmektedir. Trkiye ABD'den 1922'de 16.466.000 Dolarlk ithalat yaparken bu rakam bir yl sonra ok arpc bir d yaparak 3.470.000 Dolara indi. 1922'de Trkiye'nin ABD'ye yapt ihracata ilikin rakam da, bu kadar arpc olmasa da, 1923'te neredeyse yar yarya azald. Bu ni dn birden fazla nedeni vard. ncelikle, Avrupa devletlerinin Lozan Bar Anlamas imzalandktan sonra Trk pazarna derhal girmeleri, ABD'nin Trkiye'nin ticaretindeki payn drd. kinci olarak; Chester Projesi'nin 1923'te baarszlkla sonulanmas iki lkenin ticaretini olumsuz ynde etkiledi. Bunlardan daha geerli bir neden de, 1919-1922 ithalat rakamlarnn 1. Dnya Sava'ndan sonraki talep patlamasndan kaynakland ve 1923'ten itibaren de bunun etkisini kaybettiiydi. 117. sayfadaki tabloda da grlecei zere 1919-1920'nin rakamlar,
363Department of Commerce Bureau of Foreign and Domestic Commerce, Statistical Abstract of the United States, 1923-1942, No: 45-64, Washington 1924-1943; T.C. Dileri Bakanl Arivi, New York Ticaret Konseyyesi Muzaffer Yein'in Hazrlad Ticar Tahlil, 17.03.1938. Yukardaki tablo ABD Ticaret Bakanl tarafndan senelik olarak karlan "Statistical Abstract of the United States" isimli istatistiksel dokmann 1923'den 1942'ye kadarki saylarndaki veriler ile Trk Dileri Bakanl Arivi'nde bulunan 1938 tarihli dokman birletirilerek oluturulmutur. Bu tablodaki deerler iki farkllk dnda Trask'in kitabnn 105. sayfasndaki deerlerle ayndr. Szkonusu farkllklardan birincisine gre; Trask'in tablosunda 1922 ylnda Trkiye'nin ABD'den ithalat 16.466.000 Dolar olarak gsterilmiken, yukardaki tabloda bu deer 16.465.000 Dolardr. kincisine gre; Trask'in tablosunda 1932 ylnda Trkiye'nin ABD'ye yapt ihracat 8.189.000 Dolar olarak gsterilmiken, yukardaki tabloda bu deer 8.191.000 Dolardr.

cxxii

daha nce de belirtildii gibi, zaten 1921'den itibaren inie gemiti. Bu iniin 1922'den hemen sonra keskin bir d haline gelmesini ise bu paragrafta sralanan ilk iki nedenle aklamak mmkndr. 1923'teki bu dn ardndan Trk-Amerikan ticaret hacmi srekli art kaydederek, 1927'de 1. Dnya Sava'ndan nceki rakamlara ulat. Trkiye'nin Osmanl Devleti'nden daha kk yzlm ve nfusa sahip olduu dikkate alndnda, ticaret hacminin bu rakamlara ulamas ABD'nin Trk ticaretindeki artan nemini gstermekteydi. Ayrca yukardaki tabloda grld gibi ticaret hacminin zellikle 1927 ylnda bir srama yapmas ise bu tarihte iki lke arasnda diplomatik ilikilerin kurulmasnn yaratt gven ortamndan kaynaklanyordu. 1927'den sonra ticaret hacmi yaklaan dnya ekonomik buhrannn etkisiyle dme eilimine girdiyse de, 1931'e kadar keskin bir d yaanmad. Bu yl ticaret hacmi, 19291930 ekonomik buhrannn etkisinin iyice hissedilmesi ve Trkiye'nin krizin etkilerini azaltmak iin kota sistemini uygulamas nedeniyle neredeyse yar yarya dt. 1932'de biraz daha den ticaret hacmi, krizin atlatld 1933'ten itibaren yeniden arta geti. 1934, 1935 ve 1936 yllarnda dzenli bir ekilde artan ticaret hacmi, 1937'de birden bire 1936 deerinin iki katna srad. Bunun yegne nedeni Trkiye'nin 20 Kasm 1936'da kota uygulamasn kaldrmasyd. 1938'de de bu yksek ticaret hacmi korunurken, bu yldan sonra patlak veren II. Dnya Sava'nn etkisiyle ticaret yeniden de geti. Trkiye'nin ABD'ye hra Ettii Balca rnlerin Yllara Gre Dolar Bazndaki Karln Gsterir Tablo
21

cxxiii

RN Ku yemi Krom Ttn yapra Zmpara ncir Fndk Tavan krk Meyan zt Meyan kk Zerdava krk Lle ta Tiftik Afyon Fstk Haha tohumu Kuru zm Hal Koyun, kuzu ve kei derisi Mee palamudu (ham ) Mee palamudu (zt )

1920

1927 9.504

1929 49.105 17.819

1931 159.249 44.609 5.963.000 12.515 447.000 357.945 53.615

1933 71.655 495.150 4.367.000 6.398 397.000 201.058 48.079 6.156

1935 106.545 267.294 3.666.000 28.618 256.000 153.062 59.921 1.636 346.795 20.927

1937 222.154 750.509 8.807.000 47.932 221.000 96.517 137.052 9.398 421.068 132.537 5.136 354

1939 61.804 323.704 11.212.205 17.190 159.476 285.886 60.864 11.406 701.480 168.971 12.191 25.715 289.059 19.405 12.896

1941

1.099.723 11.252.794

19.422.318 111.403 1.949.463 917.991

9.953.000 35.142 1.383.000 809.200 203.368

10.366.000 53.997 1.168.000 234.089 308.021

18.205 38.327 61.329

955.417

739.994 49.956

663.188 155.519 3.239

438.007 50.206 724

168.142 29.281 155 208.259

164.040 230.639 14.431

51.473 486.556 1.191.129 410.628 14.809 2.875 1.215.686 2.055.327 71.079 2.788.400 419.000 174.694

436.736 244.617 231.161 73 32.025 43.427 1.908.000 553.000 267.089 18.643 37.875 327.000 397.000 251.855

137.660 12.907 13.380 19.808 137.000 616.000 236.276

63.292 6.022 2.226 16.337 38.000 160.000 313.512

163.421 6.727

386.670 57.370 244.283 2.282

26.491 44.000 560.000 364.941

16.916 16.620 265.211 236.494

47.830

107.768

125.868

69.400

25.908

18.477

Trkiye'nin ABD'den thal Ettii Balca rn Gruplarnn Yllara Gre Dolar Bazndaki Karln Gsterir Tablo364

364 Trask, United States' Response., s.107.

cxxiv

RN GRUBU

1923

1925

1927

1929

1931

1933

1935

1937

1939

1941

Yenilebilir hayvan ve hayvan rnleri Yenilemez hayvan ve hayvan rnleri Yenilebilir sebze rn ve iecekleri Yenilemez sebze rnleri Tekstil rnleri 1.106.325 507.956

31.978

9.498

2.180

378

5.463

45.380

601.925

269.017

211.966

2.703

227.613

1.025.410

451.448

20.850

518.580

552.769

81.847

9.931

20.885

50.708

26.301

28.504

75.010

70.210

226.549

259.298

90.890

101.105

344.985

549.381

350.872

360.702

647.448

395.117

164.524

139.698

39.501

54.038

117.151

1.361.603

263.487

169.214

Kereste ve kat

26.838

19.920

27.360

29.682

11.096

11.611

36.081

83.456

65.965

5.834

Metal olmayan madenler Metal madenler

514.570

366.393

99.927

207.341

84.887

204.123

713.945

1.416.520

1.710.268

250.958

138.786

284.662

529.405

621.683

45.653

237.240

422.864

3.758.973

852.306

1.241.876

Makine aralar Kimyasallar

ve

252.682

653.281

1.209.450

2.900.286

956.072

584.180

1.830.945

5.999.552

3.979.865

2.716.880

33.612

21.504

45.794

109.524

84.045

39.563

126.198

393.236

236.038

267.459

Muhtelif

135.529

465.115

485.592

642.861

76.321

53.252

505.878

211.289

270.285

1.673.147

Sayfa 125'deki tablo Trkiye'nin ABD'ye ihracatn gstermektedir. Tablo incelendiinde, Trkiye'nin ABD'ye ihra ettii rnlerin byk ounluunu tarm rnlerinin oluturduu ve btn rnlerin iinde de ttn yaprann ak ara ilk sray ald grlmektedir. yle ki, ttn tek bana btn yllar boyunca dier rnlerin toplamndan fazla bir meblaa karlk geldi. Atatrk dnemi baz alndnda ikinci sradaki ihra mal incir oldu. Hal ise, 1929'dan sonra keskin bir d kaydetse de, nc srada yer ald. Bu d byk lde, ABD'nin bu yllardan itibaren gittike artan bir ekilde hal retimine gemesinden kaynaklanyordu. Haly, ihracat dier rnlere gre ok daha istikrarl

cxxv

bir seyir izleyen meyan kk takip etti. Koyun, kuzu ve kei derileri, afyon ve krom ise tablonun dikkate deer dier rnleriydi. Sayfa 126'deki tablo rn gruplarna gre Trkiye'nin ABD'den ithalatn gstermektedir. Tabloda ilk sray makine ve aralar alyordu. Bu durum, Trkiye'nin teknolojik yetersizliinden kaynaklanyordu. Makine ve ara ithalat, dnya ekonomik buhrannn etkisinin hissedildii yllar hari genelde art eilimi sergiledi. Bu eilimde seri retime geilmesiyle azalan fiyatlarn arttrd talebin yan sra, ABD'nin zellikle otomotiv sektrnde gittike glenen konumunun byk etkisi vard. kinci srada yer alan metal madenler 1937'ye gelindiinde, 1935 deerinin dokuz katna frlad. Ayn yl benzer bir art, zellikle tekstil rnleri olmak zere, dier rn gruplarnda da vard. nk, Trkiye Avrupa devletleriyle yapt kliring anlamalarnn biroundan istedii sonucu elde edemedii iin ABD'ye daha fazla ynelmeye balamt. Fakat, yine de, dier rn gruplarndaki art oran, tekstil ithalatndaki yaklak on iki katlk art hari tutulmak kaydyla, metal madenlerdeki art orannn ok altndayd. Bunun nedeni Trkiye'nin yaklaan sava nedeniyle savan hammaddesi olan metal madenleri toparlama abasyd. 1939'a gelindiinde metal maden ithalatndaki d ise, 1937'ye gre

cxxvi

artk ok daha kesinleen sava nedeniyle ABD'nin bu madenleri lkesinde tutmak istemi olabileceiyle aklamak mmkndr. Metal olmayan madenler, yenilemez hayvan ve hayvan rnleri, yenilebilir ve yenilemez sebze rnleri ve tekstil rnleri tablonun kayda deer dier ithal maddelerini oluturmaktayd. Buraya kadar yukardaki tablonun yardmyla ana hatlarna deinilen TrkAmerikan ticareti, iki lkenin toplam d ticaretlerindeki yerleri asndan Trkiye iin ok daha byk nem arz ediyordu. yle ki, Trk-Amerikan ticaret hacminin ABD'nin toplam ticaret hacmindeki yeri 1923-1938 dnemi boyunca hep % 0.5'in altnda kald. Oysa ki, ihracat rakamlar baz alnacak olursa, ayn dnemde Trkiye'nin ABD'ye olan ihracatnn Trkiye'nin toplam ihracatndaki pay %10 il %15 arasnda seyretti. Trkiye'nin ABD'den ithalatnn Trkiye'nin toplam ithalatndaki oran ise 1927'de % 3.9, 1938'de %10.5'di. Ticaret dengesi de ak ara Trkiye'nin lehineydi ve bu durum Trkiye'ye ekonomik kalknmas iin gerekli dvizin bir ksmn temin etti.365 ki lkenin demeler dengesinde ticar olmayan baz kalemler de hatr saylr bir yer tutuyordu. Amerikan eitim kurulularndan sadece Robert Kolej ve Arnavutky Kz Koleji'ne ABD'den gelen toplam ba miktar 5,7 milyon Dolar buluyordu. Trkiye'den ABD'ye g edenlerin Trkiye'deki tandk ve akrabalarna yaptklar posta havalesi 1929 yl itibaryla yaklak bir milyon dolard. 1929 ylnda Trkiye'ye gelen Amerikan turistleri 750.000 Dolar civarnda bir para harcadlar,366Yine 1929'da Trkiye'deki Amerikan iadamlar ve hkmet grevlileri 2.700.000 Dolarlk harcama yaptlar.367 Yukardaki tablolara yansmayan btn bu rakamlar, ticaret dengesini daha da fazla Trkiye'nin lehine evirmekteydi. Bu durum 1929 Trk-Amerikan Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn Trkiye iin nemini ok net bir ekilde ortaya koyuyordu.

365Mustafa Nebil Kazdal, Trade Relations Between the United States and Turkey, 1919-1944, Indiana niversitesi, Baslmam Doktora Tezi, b.y.y. 1946, s. 110-111'den naklen De Novo, a.g.e., s.264. 366De Novo, a.g.e., s. 263, 265-266. 367Gordon, American Relations., s.63.

cxxvii

D. Ticaret ve Seyr- Sefain Muahedenmesi

ki lke arasndaki ticar ilikiler 1926'nn ubat ayndan beri belirli aralklarla teati edile gelen modus vivendiler vastasyla yrtlyordu. Bu modus vivendilerle iki lke ticar konularda birbirlerine en ziyade msaadeye mazhar millet statsn veriyorlar ve bylece gmrk vergilerinde nemli indirimler yaplyordu. Fakat, Trkiye'nin bu tr dzenlemeleri 10 Nisan 1929'dan sonra geersiz klacak bir kanun karmas zerine, Amerikal yetkililer Trkiye ile ticar konulardaki statkoyu koruyacak, zaman snrlamasz bir nota teatisi yapma teklifinde bulundular. Trkiye bunu kabul etmedi. Bir nota teatisinden ziyade, ksa ve zl bir ticaret anlamas imzalamak istedi. ABD bu ticaret anlamasndan kanmak iin yle bir argman ne srd: Bu anlama yaplsa bile en erken Senato'nun Aralk 1929'daki birleiminde onaya sunulabilecekti. Buna karlk Trk taraf, hlihazrda yrrlkte olan modusu 1 Ocak 1930'a kadar uzatabileceini beyan ederek bu argman boa karm oldu.368 ABD Dileri Bakanl bir ticaret anlamasndan kanmak iin ikinci bir argman ne srmeyi dnyordu: Buna gre yaplacak bir anlama ABD'deki Trk dman evreleri yeniden tahrik edecekti. Bu argmann yersizlii konusunda Grew ABD Dileri Bakanl'n ikn edince, szkonusu argman Trk yetkililere hibir zaman iletilmedii gibi, ABD Dileri Bakanl da 18 Mart 1929'da Grew'e ABD'nin Trkiye'nin bir ticaret anlamas yaplmas teklifini kabul ettiini bildirdi.369 Bunun zerine taraflar bir ara derhal ticaret anlamas mzakerelerine balamay dnse de, Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'in Nisan aynn hemen banda yaklak bir buuk aylna Cenova'ya gidecek olmas, taraflar bundan vazgeirdi. Bu durumda yaplacak ey, 10 Nisan'da geerlii dolacak olan modusu yenilemekti. Grew'in 24 Mart
368FRUS 1929, C. 3, s. 803-808, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 25.02.1929. 369FRUS 1929, C. 3, s. 809-810, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne 18.03.1929. Amerikan ariv belgelerine gre Roger Trask'in mezkur kitabnn 109. sayfasnda yle bir hata mevcuttur: Trask ABD'nin bir ticaret anlamas yerine sresiz bir ticar modus yaplmas teklifinin hibir zaman Trkiye'ye iletilmediini yazmaktadr. Oysa ki, yukarda da grld gibi, Trkiye'ye iletilmeyen bundan ziyade ABD Dileri Bakanl'nn ne srd ikinci argmand (yaplacak bir anlamann ABD'deki Trk dman evreleri yeniden tahrik edecei). Bkz. FRUS 1929, C. 3, s. 803-808, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 25.02.1929.

cxxviii

tarihli telgrafndan anlaldna gre, Trk tarafnn teklif ettii modus metninde "bu modusun bir yllna ya da, iki lke arasnda bir ticaret anlamas yaplncaya kadar yrrlkte kalmas" teklif ediliyordu,370 ABD bunu memnuniyetle kabul etti.371 Lkin 3 Nisan'da Trkiye, yaplmas tasarlanan modusun metnini "bu modusun bir yllna ya da, iki lke arasnda bir ticaret ve denizcilik anlamas yaplncaya kadar yrrlkte kalmas" eklinde deitirmeyi teklif etti.372 ABD Trkiye'nin, yaplacak anlamann yalnz ticareti deil, denizcilii de dzenlemesi ynndeki bu teklifini kabul etti ve 8 Nisan'da notalar bu dorultuda teati edildi.373 Bu ticaret ve denizcilik anlamasnn 8 Eyll'de balayan resm grmeleri, Trkiye ile ABD arasndaki neredeyse btn anlama grmelerinde olduu gibi, ABD'nin hazrlad taslak anlama metnini esas alarak icr edildi. Bu durum ABD lehine bir eitsizlik yaratsa da, Trkiye, Bykeli Grew'e gre, u nedenlerden dolay Amerikan taslan fazlaca deitirebilecek bir durumda deildi: "1-Trkiye bize (ABD'ye) bizim ona sattmzdan ok daha fazla mal ihr ediyor. 2- Trkiye, kamu tesislerine ortak etmek iin nl Amerikan irketlerini ve sermayelerini istiyor ve ilikilerimiz anlamalarla bir dzene konuluncaya kadar bu ortakl gerekletiremeyeceini biliyor. 3- Trkiye, ABD ile yapaca bir anlamann ona verecei prestijin tamamen farknda ve bundan dolay byle bir anlamann onaylanmasn istiyor. 4-Nihayet, Trkiye ABD Senatosu tarafndan verilebilecek bir baka ters cevap tehlikesini bilmekte ve mkl olmayan hkmler iin bize srar ederek anlamann onaylanmasn tehlikeye atmay istememekte.374 Grew'in bu tespitleri byk lde gerei yanstyor olsa gerek ki; ABD Dileri Bakan

370FRUS 1929, C. 3, s. 810-811, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 24.03.1929. Bu modusun metni iin bkz. FRUS 1929, C. 3, s. 817-818, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 08.04.1929. 371FRUS 1929, C. 3, s. 812, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne 27.03.1929. 372FRUS 1929, C. 3, s. 812-813, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 03.04.1929. Grew ilk etapta Trk yetkilerin byle bir teklifi 1830 Osmanl-Amerikan Ticaret ve Denizcilik Anlamas'n tamamen geersiz hale getirmek iin yaptklarn dnd. Daha sonra Grew'in bu endiesini yattracak ekilde Tevfik Rt Bey Grew'e, Trkiye'nin anlamann adn "Ticaret ve Denizcilik" olarak deitirmesinin nedeninin Trkiye'nin dier devletlerle yapt ticaret ve denizcilik anlamalaryla bir uyum yaratmak olduunu syledi. Trask, The United States' Response to Turkish., s. 110. 373FRUS 1929, C. 3, s. 814, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 09.04.1929. 374Grew, Atatrk ve Yeni Trkiye., s. 162-163.

cxxix

Stimson'un 6 Austos 1929'da Bykeli'ye gnderdii anlama tasla ile 1 Ekim 1929'da imzalanan anlama arasnda fazla bir fark bulunmuyordu.375 Hl byle olunca, anlamann mzakereleri Trkiye'nin ABD ile yapt dier anlamalarn mzakerelerinden ok daha farkl bir ekilde seyretti ve 23 gn gibi ok daha ksa bir srede sonuland. Mzakereleri ABD adna yrten Bykeli Grew hatratnda yle yazyordu: "Hemen hemen tm grmelerimiz gayri-resm olmutu ve paragraflarn parafe edilmesi ya da bu trden herhangi bir ey yaplmamt ve de genel toplantnn al dnda hibir stenograf bulunmamt. Bir konuyu, ne kadar gayriresm olursa olsun, szl olarak bir defa kabul ettikten sonra, hemen bir kenara koyuyor ve bunu en son anlama metninde aynen gryorduk. Gerekte, birinci al toplantsndan sonra mzakereler bir gayri resm grmeler dizisi olarak geliti."376

375Krltrnz. FRUS 1929, C. 3, s. 823-825, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne Gnderilen Taslak Ticaret ve Denizcilik Anlamas, 06.08.1929; Dstur, nc Tertip, C.11, s.134-136 ya da EK-10. 376Grew, Turbulent Era., s. 836-837. Mzakerelerin yukarda da belirtildii gibi birinci al toplantsndan sonra bir gayri resm grmeler dizisi olarak gelimesi nedeniyle, mzakereler srasnda yaplan tartmalar ve ele alnan konular belgelere gemedi. Yalnz; FRUS 1929, C.3, s. 825-837'de Amerikan tasla zerinde kelime baznda yaplan deiiklikleri kronolojik olarak grmek mmkndr.

cxxx

Bu Grmeler neticesinde 1 Ekim 1929'da, Trkiye adna Zekai ve Menemenli Numan Beyler, ABD adna da Joseph C. Grew tarafndan Trk- Amerikan Ticaret ve Seyr- Sefain Muahedenmesi imzaland.377 Be maddelik anlamann I. maddesine gre iki lke birbirlerine, ithalat ve ihracat vergileri ile ticareti etkileyen dier vergi ve ykmllkler konularnda en ziyade msaadeye mazhar millet statsn uygulayacaklard. II. maddeye gre, ithalat ve ihracat konusunda iki lke birbirlerine, dier lkelere uyguladklaryla eit miktarda yasak ve snrlama getireceklerdi. III. maddeye gre Trk gemileri Amerikan denizlerinde ve Amerikan gemileri de Trk denizlerinde mill gemilere yaplan muameleden faydalanacaklard. Kabotaj, ticar gemilere verilen tevik primleri ve karasularda yaplan dalglk, balklk, klavuzluk gibi faaliyetler iin bu madde uygulanmayacakt. IV. maddeye gre bu anlamadaki hibir kelime, iki lkenin insan, hayvan ve bitki hayatn korumaya ynelik shh mahiyette yasaklar ve kurallar koyma hakkn snrlayacak ekilde yorumlanamayacakt. V. madde tasdikle ilgili prosedr ve anlamann yrrlkte kal sresini belirliyordu. Buna gre, tasdiknmeler Ankara'da teati edilecek ve anlama en az sene yrrlkte kalacakt. Bu srenin bitiminde taraflardan biri anlamay fes etmek istedii takdirde, bu niyet aklanacak ve anlamann geersiz hale gelmesi iin bir sene daha beklenecekti.378 ABD Dileri Bakanl yetkilileri anlamann imzalanmasndan sonra, Senato'nun bunu onaylamamas ihtimali nedeniyle harekete getiler. Ticaret Bakanl ile anlama konusunda koordinasyon kuruldu. Gerektiinde yardmc olmas iin Trkiye'den ticari atee Julian E. Gillespie getirilirdi. Senato D likiler Komitesi'ne anlama hakknda gerekli bilgiler verildi. Bu nlemlerin de etkisiyle Senato'da, eskiden beri Trk dmanl yapan Senatr Claude A. Swanson ve onun Ermeni arkada Vahan Cardashian'n abalar dnda cidd bir muhalefet grlmedi. Bu ahslarn klielemi tezlerini dikkate almayan Senato 17 ubat 1930'da anlamay onaylad. 12 Nisan 1930'da da TBMM ayn yolu izledi. Tasdiknmeler 22 Nisan 1930'da teati edildi.379
377Bu anlamann metni iin bkz. EK-10. 378Dstur, nc Tertip, C.11, s.134-136. 379Trask, The United States' Response to Turkish., s. 113-114. Bu arada, 10 Nisan 1930'da bir sene nce yaplan ticar modusun sresi dolduu iin 8 Nisan'da bu modus yenilendi ve notalar teati edilinceye kadar

cxxxi

Bu anlama Trk-Amerikan ilikilerinin nemli bir kilometre tan tekil etti. yle ki; ilk defa olarak iki lke arasnda imzalanan bir anlama Senato engelini aabilmiti. Bylece ABD'deki Trk dman cephenin gcn iyice kaybettii iyice su yzne kmt. Artk iki lke, reddedilen Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n, bu trden Senato'yu rktmeyen kk apl anlamalarla, para para yeniden hayata geirme yoluna gidebileceklerdi.

E. kr Saraolu Heyeti'nin ABD Ziyareti

Trkiye'nin ABD'den kredi almak iin bu lkeye bir heyet gndermesi fikri ilk olarak Bykeli Joseph Grew tarafndan, Temmuz 1930'da nn'yle yapt bir grmede ortaya atld.380 Bu fikir, Kasm 1930'da Trkiye'ye gelen ABD Ticaret Bakan Yardmcs Julius Klein tarafndan da desteklendi. Klein, Atatrk ve nn'yle yapt grmelerde, Trkiye'nin Osmanl borlarn dememesinin Amerikal bankerlerin Trkiye'ye kredi vermelerini zorlatracan belirtti. Bununla beraber Klein, ABD'nin verecei kredinin Trkiye'nin Osmanl borlarn demesini kolaylatracann da farkndayd. Klein'e gre, ilk basamak olarak kiisel temaslarda bulunulmas gerekiyordu. Bu da, Trkiye'nin ABD'ye uzmanlardan oluan bir ticaret heyeti gndermesiyle olabilecekti. Bylece, verilecek kredi iin bir temel oluturulmu olacakt.381 Trkiye, Klein'n bu teklifini kabul etti. 28 Eyll 1931'de, eski maliye bakan kr Saraolu ve onun sekreterliini ve tercmanln yapmak zere Mukdim Osman Bey'den oluan iki kiilik bir heyet grevlendirildi.382 Saraolu heyeti 23 Ekim 1931'de New York'a vard.383

geecek srede ticar ilikiler bu temelde yrtld. a.g.e., s.114. 380NARA, M 1224, Roll 15, File: Shukri Bey Mission/2 1/2, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 30.06.1931. 381NARA, M 1224, Roll 15, File: Shukri Bey Mission/1, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 12.11.1930. Klein'in Trkiye ziyareti ile ilgili olarak ayrca bkz. Bill imir, "Atatrk'n Yabanc Devlet Adamlaryla Grmeleri, Yedi Belge (1930-1937)", Belleten, C. 45/1, Say 177, Ocak, Ankara 1981, 157-177. 382T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 02, 23, 67, 4, Kararname, 28.09.1931; Christian Science Monitor, 29.09.1931. Bu gezide Saraolu'ya gnlk otuz dolar, sekreterine ise gnlk yirmi dolar yevmiye verildi. a.g.b. 383NARA, M 1224, Roll 15, File: Shukri Bey Mission/33, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Bakan Wallace Murray'den Mr. Castle'a, 24.10.1931.

cxxxii

Heyetin birinci amac, Amerikan i evreleriyle ahs temaslarda bulunarak ilerisi iin elverili bir ortam yaratmak; ikinci amac, sosyal hizmetler ve bankaclkta kullanlmak zere 50 il 100 milyon Dolar arasnda bir kredi temin etmek; nc amac, Trkiye'de pamuk endstrisini tesis etmek iin Amerikal pamuk uzmanlarnn Trkiye'ye gelmesini salamak; son amac da, ABD'nin fnans ve ekonomi sistemi zerinde incelemeler yapmakt.384 Heyet bu kapsamda ABD Bakan'yla ve ABD'deki bir ok i ve finans evreleriyle grmeler yapt.385 Bu grmeler neticesinde heyet yukarda sralanan amalarndan biri dnda hepsini gerekletirdi. Gereklemeyen ve belki de en nemli olan tek ama ABD'den kredi elde edilmesiydi. Gerek resm evreler, gerekse zel Amerikan irketleri ve sermaye piyasas Trkiye'ye kredi vermeyi kabul etmediler.386 Saraolu heyetinin yapt bu ziyaret Trkiye'nin Bat'ya balanmasndan korkan Sovyetler Birlii tarafndan endie ile karland. Sovyet Dileri Bakan Litvinof 1931 yl sonlarna doru bu endie ile Ankara'y ziyaret etti. Litvinofun ziyareti srasnda, 1925 Dostluk ve Saldrmazlk Anlamas be yl uzatld gibi, iki devlet arasnda iktisad yaknl gelitirme areleri de arand. Aradan ok gemeden 1932 nisannda Sovyetler Birlii Trkiye'ye 8.000.000 Dolarlk bir kredi at ve bu kredinin bir ksmyla Kayseri Mensucat Fabrikas kuruldu.387

F. Trkiye'deki Amerikan Yatrm ve Teknik Uzmanlar

1920'lerin ortalarnda Trkiye'deki Amerikan yatrmlarnn deeri tahminen on il on be milyon dolar arasnda bir rakama tekabl ediyordu. Balca yatrmlar "Turkish
384NARA, M 1224, Roll 15, File: Shukri Bey Mission/23, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 05.10.1931; NARA, M 1224, Roll 15, File: Shukri Bey Mission/41, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Bakan Wallace Murray'den ABD Dileri Bakan Stimson'a, 26.10.1931; NARA, M 1224, Roll 15, File: Shukri Bey Mission/40, Trkiye'deki ABD Bykelisi Joseph Grew'den ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Bakan Wallace Murray'a, 05.10.1931. 385NARA, M 1224, Roll 15, File: Shukri Bey Mission/27, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Bakan Wallace Murray'den Julian Gillespie'ye, 24.10.1931. 386Necati Szz, 1938-1950 Trk-Amerikan Diplomatik Mnasebetleri: smet nn Devrinden Marshall Plan'na Kadar, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1991, s.14. 387Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih 1919-1939, Ankara 1953, s. 217; Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 29, ubat, stanbul 1970, s. 5.

cxxxiii

Petroleum Company" ve "Standard Oil Company" isimli petrol irketleri, "American Express Company" adl banka, meyan kk ileyen "MacAndrews and Forbes Company" ve "R. J. Reynolds, American Tobacco, Liggett and Mayers" ismindeki ttn irketlerinin yaptklarndan oluuyordu.388 1929 tarihli Trk- Amerikan Ticaret ve Denizcilik Anlamas'ndan nceki ortam Davies'e gre, Amerikan yatrmlar iin mitsizdi.389 Bu mitsizlik, 1930'da Ford Motor irketi'nin stanbul'da serbest blgede bir otomobil retim fabrikas in etmesiyle dalr gibi oldu. irketin Trk Hkmeti'yle yapt mukaveleye gre, serbest blgeye otomobil paralar vergisiz olarak girecekti.390 Yine mukaveleye gre fabrikada alanlarn ilk iki yl en az % 60', altnc yln sonunda ise en az % 75'i Trk olacakt.391 Bu artlar altnda Ocak 1930'da ilk Trk Fordlar retildi. Trkiye'nin ilk otomobil fabrikas gnde sekiz otomobil retiyordu. 392 Bu otomobillerin bir ksm Trkiye'ye, bir ksm da Yakn ve Uzakdou'ya satlyordu.393 Fabrika, Trkiye'ye komu lkelerin getirdikleri ticaret snrlamalar ve o tarihlerde dolarda meydana gelen devalasyonun, Ford irketini zor durumda brakmas nedenleriyle, 1930'larn ortalarnda faaliyetini durdurmak zorunda kald.394 sve Kibrit Trstnn bir ubesi olan "American-Turkish Investment Corporation (Amerikan-Trk Yatrm Ortakl)" ise 1930'da Trkiye'ye % 6,5 yllk faizle 10 milyon Dolar kredi vermesi karlnda Trk kibrit tekelini 25 seneliine elde etti.395 Bir dier nemli Amerikan yatrm "The Curtiss Wright Corporation" adl irketin Kayseri'de devlete ait bir fabrikay kiralamas ve burada Trk Hkmeti'nin sipari ettii
388Robert W. Dunn, American Foreign Investments, New York 1926, s. 169. 389A. Emil Davies, Investments Abroad, Chicago 1927, s.194. 390"Constantinople FordAssembly Plant" Levant Trade Review, Say 17, ubat, stanbul 1929, s.43- 47. 391Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, C.1, Ankara 1988, s. 317. 392Ylmaz, a.g.m., 232. 393Ahmet zgiray, "Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri Arasndaki Siyas likiler (1923-1938)", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 15, Say 43, Mart, Ankara 1999, s.n.y. 394Trask, The United States Response., s. 138. Geni bilgi iin bkz. Vehbi Ko, Hayat Hikyem, Apa Ofset Basmevi, stanbul 1973, s. 55-58; "First Motor Cars Produced By Turks" Herald, 26.01.1930; "First Turkish Fords Out" New York World, 28.01.1930; "Turkey's FirstAutoplant" New York Times, 09.02.1930; Can Kra, Anlarmla Patronum Vehbi Ko, stanbul 1995, s. 111. 395NARA, M 1224, Roll 15, File 867.51 Turkish-American Investment Corporation/ 5, Jefferson Patterson'dan ABD Dileri Bakan'na, 17.06.1930; NARA, M 1224, Roll 15, File 867.51 Turkish- American Investment Corporation/ 8, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 11.07.1930.

cxxxiv

uaklar monte etmesiyle gerekleti. Trk Hkmeti, 1932'de imzalanan kontrat dorultusunda irkete on sekiz adet uak siparii verdi. Bu uaklarn bir ksm ABD'de, bir ksm da Kayseri'deki fabrikada monte edildi.396 Bunlarn dnda, "Socony Vacuum Oil Company", "Texas Company", "Benedum Trees Oil Company" adl petrol irketleri de Trkiye'de petrol imtiyaz elde edebilmenin mcadelesini verdiler. Fakat, yeterli miktarda petrol bulunamadndan bu gerekleemedi.397 ABD, bu yatrmlarn yan sra, Trkiye'ye gnderdii teknik uzmanlarla da Trk ekonomisine katk salad. 1924'te Trk eitim sistemini gelitirmek zere Trkiye'ye gelen Colombia niversitesi retim grevlilerinden John Dewey'in gsterdii baar, 1930'larda Trkiye'nin ABD'den teknik uzman talebinde bulunmasnn nemli bir nedenini tekil etti. Bu kapsamda 1932 ve 1933'te altn madeni endstrisi iin Matthew Van Siclen, jeolog ve metalrji uzman olarak Sidney Paige, demiryolu uzman olarak Charles E. Bell, gmrk uzman olarak Robert H. Vorfeld, Trkiye'ye geldiler. Daha nce Siclen, ABD Maden Brosu Bakan Yardmcl grevini yapm, Paige ABD, Panama ve Nikaragua'da eitli jeolojik aratrmalar yrtm, Bell ABD Demiryollar daresi'nde 40 yl eitli hizmetlerde bulunmu, Vorfeld ise ABD Gmrk Komisyonu Uluslararas likiler Blm'nde almt.398 Trk yetkililer bu uzmanlarla yetinmediler ve 1932'de Trk ekonomisiyle ilgili genel bir rapor hazrlamas iin Wallace Clark' davet ettiler. Fakat, Clark'n byle bir i iin gerekli altyapya sahip olmad anlalnca kendisine ttn, tuz ve alkol tekelleri zerine bir alma yapma grevi verildi. Clark'n asistanlaryla beraber yapt alma dorultusunda

396De Novo, a.g.e., s.265; Trask The United States Response., s. 138. 397Trask, The United States Response., s. 139. 398Washington Star, 25.09.1935; NARA, M 1224, Roll 3, File: 867.01A/112, ABD'deki Trk Bykeli Ahmet Muhtar Bey'den ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm Bakan Wallace Murray'a, 10.11.1933.

cxxxv

tekel rnlerinin saklanmas iin byk depolar yapld, retimde kullanlan makineler modernletirildi.399 Clark ve ekibine bu almas karlnda 14.000 Dolar deme yapld.400 Clark' n yapamad Trk ekonomisiyle ilgili genel bir rapor hazrlama ii 1933'te Walker D. Hines ve ekibine verildi. Hines'n Trkiye'nin btn kaynaklar hakknda ekonomik bir aratrma yaparak hazrlayaca bu raporun gelecekte lkenin ekonomik program olarak kullanlmas mit ediliyordu. 1. Dnya Sava yllarnda ABD Demiryollar daresi'nin banda olan Hines, o yllardan beri New York'ta bir avukatlk irketi ynetiyordu.401 Hines'in ba asistan Amerikan ordusu mhendislerinden Binba Brehon B. Somerville'di.402 Goldthwaite H. Dorr, H. Alexander Smith ve O. F. Gardner, Hines'n dier yardmclaryd. Hines 1934'te ldkten sonra projenin bana Dorr geti. Hines'in yokluunu aratmamak iin, Princeton niversitesi'nden Edwin W. Kemmerer de projeye destek oldu ve sonuta "Hines-Dorr-Kemmerer Raporu" olarak bilinen 1800 sayfalk alma tamamland.403 Bu raporda Trkiye'nin gemiten o gne kadarki btn ekonomik faaliyetleri safha safha anlatlyordu. Raporda ayrca, I. Dnya Sava'ndan sonra Trk ekonomisinin elde ettii baarlar teslim edilmekle beraber, Trk det ve alkanlklar eletiriliyordu. Rapora gre Trkiye'nin en byk ihtiyac retimde etkinlii arttrmakt. Bu da, ulam, komnikasyon, salk ve finans sistemlerinin dzeltilmesiyle salanabilecekti. Mussolini'nin Trkiye'de yaratt gergin ortam ve Trkiye'nin Sovyet tipi ekonomik planlamaya ynelmesi nedeniyle, bu rapor uygulamaya konmad.404 1930'larda Trk yetkililer bunlarn dnda birok uzmann lkeye gelmesini saladlar. Bunlar arasnda, kre ve ilkretim uzman Beryl Parker, pamuk retim uzman Stanley P. Clark, salk uzman Edward D. Wright, petrol uzmanlar H. M. Kirk ve Samuel H. Russell gibi isimler bulunuyordu. Bununla beraber, Trkiye'nin hidrograf, otoyol
399NARA, M 1224, Roll 3, File: 867.01A/126, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 10.11.1933. 400NARA, M 1224, Roll 3, File: 867.01A/101, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.02.1933. 401Washington Star, 25.09.1935. 402Christian Science Monitor, 06.05.1933. 403Merle Curti, Kendall Birr, Prelude to Point Four, American Technical Missions Overseas, 18381938, Madison 1954, s. 184. 404Trask, The United States Response., s. 143-144.

cxxxvi

mhendisi, sel kontrol uzman, polis eitmeni ve asker havaclk uzman talepleri yerine getirilmedi.405

G. Deerlendirme
Ticaret, iki lkenin siyas ilikilerinin balamas ve gelimesinde itici bir g olma niteliindeydi. Diplomatik ilikiler kesikken bile, iki lkenin ticar ilikileri devam ediyordu. Bunun en nemli nedeni ABD'nin o dnem itibaryla Trkiye iin Avrupa devletlerine gre daha zararsz bir devlet olmasyd. Trkiye byle bir lkeyle olan ticar ilikilerini gelitirmenin tesinde, Amerikan yatrm ve sermayesini de lkeye ekerek ekonomik kalknmasn hzlandrmak istiyordu. ABD ise dnya ttn piyasasnda nemli bir yere sahip Trkiye'nin ttn yaprana ve incir, hal vb. rnlerine duyduu ihtiya nedeniyle Trkiye ile ticar ilikiler kurmaktan memnundu. ki lke de bu ilikileri kurmaktan memnun olsa da, bu lkelerin ticar ve ekonomik ilikilere atfettikleri nem dereceleri birbirinden olduka farklyd. ABD'ye gre ticar ve ekonomik ilikilerin, siyas ve kltrel ilikilerden fazla bir nemi yoktu. nk, daha nce de belirtildii gibi, Trkiye ile olan ticaret, ABD'nin toplam ticareti iinde ok cz bir deere sahipti. Ayrca, ekonomik ilikiler kapsamnda ele alnan ABD'nin Trkiye'deki yatrmlar, ABD iin pek de krl olmamlar, bu yzden de byyememilerdi. Trkiye ise ABD ile olan ticaretinin toplam ticaret hacmi iindeki hatr saylr yerinden ve Amerikan yatrm ve sermayesinin Trkiye'nin kalknmas iin gerekliliinden dolay bu lke ile olan ticar ve ekonomik ilikilerine byk nem veriyordu. Bu ilikiler, Trkiye iin, ABD ile olan siyas ve kltrel ilikilerinden daha byk bir neme haizdi. Bunun da etkisiyledir ki, Trkiye siyas ve kltrel ilikilerde ABD'ye gre daha yapc bir tutum sergilemitir.

405 a.g.e., s. 144-145.

cxxxvii

ALTINCI BLM LKLERDEK TEMEL SORUNLAR

ABD'nin, Avrupa devletleri gibi, Ortadou'da dorudan doruya emperyalist politikalar izlememi olmasndan dolay, Atatrk dneminde Trkiye-ABD ilikileri, Trkiye'nin Avrupa devletleriyle olan ilikilerine gre ok daha dostayd. Fakat, buna ramen, bu dnemde Trkiye-ABD ilikilerinde Trkiye-Avrupa ilikilerine gre ok daha fazla ve karmak problemler yaand. Bunun temel nedeni ABD'nin, Avrupa devletlerinin birou gibi, Trkiye ile dorudan hi kar karya gelmemi ve bu yzden de, Trk insann lykyla analiz edememi olmasyd. Zira, ABD'nin, anakkale Savalar'nda ya da Mill Mcadele'de btn teknolojik stnlklerine ramen yz binlerce evladn Anadolu'da brakm olan Avrupa devletleri kadar Trkiye'yi anlamasn beklemek zordu. Bundan dolaydr ki, ABD, gerek Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn mzakerelerinde, gerekse Trkiye ile yapt dier mzakerelerde, Avrupa devletlerinin Trkiye ile yaptklarndan daha avantajl anlamalar yapabilmenin mcadelesini verdi. ABD, bu politikann bir gstergesi olarak, kapitlasyonlarn tarihe kartn bir trl kabullenmek istemedii gibi, Trkiye ile olan ilikilerini de kapitlasyonlarn muhafazas anlayyla yrtmek istedi. ki lke ilikilerindeki sorunlarn byk ounluu da kaynan bu anlaytan ald. Bu anlay, Trk nklb'nn, ABD'nin ve ksmen de dier Avrupa devletlerinin tahminlerinin aksine, baarl olduunun iyice kesinlemesi byk lde deitirdi. te bu nedenledir ki, iki lke ilikilerindeki sorunlarn byk ounluu, her ne kadar deien uluslararas konjonktrn etkisi olsa da, 1930'lu yllarda nceki yllara gre, ok daha kolay ve hzl bir ekilde zmlendi.406
406 Literatrde bu sorunlarn hepsine deinen yegane eser Roger Trask'in "The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914-1939" isimli kitabdr. Fakat bu eser, tamamen ngilizce kaynaklardan istifade edilerek yazld iin ABD lehine n yargldr. Sz konusu sorunlardan Amerikan okullaryla ilgili olarak Trask'in kitab dnda balca kaynaklar Fahir Armaolu'nun "Trkiye'de Amerikan Okullar Krizi:1927-1928" ve Robert L. Daniel'in, "The United States and the

cxxxviii

A. Amerikan Okullar Sorunu

1. Osmanl'dan Cumhuriyet'in lk Yllarna Amerikan Okullar
Trkiye'deki Amerikan okullarnn kkleri, lber Ortayl tarafndan Osmanl'nn en uzun yzyl olarak nitelendirilen XIX. yzyla kadar uzanr. Bu asrda Trk topraklarnda kurulan Protestan okullarnn ou Amerikallara aitti. Amerikan okullarnn byk bir ksm 1810'da Boston'da kurulan ve ksaca American Board olarak anlan "American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM)" isimli misyoner tekilt tarafndan kuruldu. Kurucular misyoner olmakla birlikte, American Board'a bal olmayan bamsz dier Amerikan okullar ise, Robert Kolej ve Arnavutky Kz Koleji idi.407 1830 Trk-Amerikan Ticaret Anlamas'nn bir ve drdnc maddelerine gre "en ziyade msaadeye mazhar millet" statsyle kapitlasyonlardan yararlanma hakkn elde eden ABD'ye ait misyonerler, eitim, Hristiyanl yayma, hayrseverlik, sosyal, tbb ve kltrel faaliyetlerle Osmanl topraklarn deta bir batan bir baa igl ettiler. Kuds, Suriye ve Beyrut gibi ehirlere de yaylan misyonerler, hedeflerine varabilmek iin ara olarak kullandklar okul ve dier kurulularnn saylarn gittike arttrdlar. 408

407Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension" adl makaleleri ile Ahmet Uar'n, "Amerikan Misyonerlerinin Trkiye'deki Faaliyetleri (1818-1930)" isimli yksek lisans tezidir. Armaolu makalesinde Amerikan okullar meselesinin 1929'a kadarki blmn, meselenin kamuoyuna yansyan ksmn gz ard ederek anlatm, sonrasna deinmemitir. Daniel de makalesinde, Trask gibi tamamen ngilizce kaynaklara atfta bulunarak, tek yanl olmaktan kurtulamamtr. Uar ise tezinde okullar meselesinin 1930'a kadarki blmn, konunun diplomatik boyutuna girmeyerek, incelemitir. Tabiiyet sorunuyla ilgili olarak Leland J. Gordon'un "The Turkish American Controversy over Nationality" adl makalesi temel kaynaktr. Bu makalede ise, tabiiyet sorununun 1930'dan sonraki blmne deinilmemitir. Yerleme ve ikmet konusunda Trask'in kitabndan baka eser bulunmamaktadr. Tazminat talepleri sorunuyla ilgili balca eserler, Fred K. Nielsen'in Amerikan ynetimi iin hazrlad "American-Turkish Claims Settlement Under The Agreement Of December 24, 1923 And Supplemental Agreements Between The United States And Turkey: Opinions And Report" isimli rapor ile E. Russell Lutz'un "Claims Against Turkey" adl makaleleridir. Bu iki eserde de, tazminat talepleri meselesinin 1930'lardan nceki boyutu yeterince aklanmamtr. Ayrca, Lutz'un makalesinde 1934 tarihli Tazminat Talepleri Anlamas'nn mzakerelerine ve meselenin 1934'den sonraki boyutuna deinilmemitir. Sulularn iadesi konusunda Trask'in kitabndan baka eser bulunmamaktadr. Afyon sorunuyla ilgili temel eser ar Erhan'n "Beyaz Sava: Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu" adl kitabdr. Bu eser, meselenin btn boyutlaryla incelendii yegne kaynaktr. Blm ierisinde btn bu eserlerin eksik braktklar bu hususlar giderilmeye allacaktr. 2 Ayten Sezer, Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (1923-1938), Ankara 1999, s. 55. 408a.g.e., s.56.

cxxxix

yle ki, 1914 yl itibaryla Trk topraklarndaki Amerikan okullarnn says 426 olup, 17 adet misyonerlik merkezi ve dokuz da Amerikan hastanesi bulunmaktayd.409 1. Dnya Sava'n takip eden Mtareke Dnemi'nde Anadolu'daki Amerikan okullar en rahat ve en l dnemlerini yaadlar. Atatrk Nutuk'ta, Amerikallarn 1919'larda sadece Sivas'ta 23 kadar okullar olduunu yazyordu.410Bu yllar, Trkiye'de Amerikan mandas tartmalarnn yapld, birou Amerikan okullarnda okuyan ya da retmenlik yapanlar tarafndan Trk Milleti'ni Amerikallarn ynetime teslim etmeyi hedefleyen Wilson Prensipleri Cemiyeti'nin kurulduu bir dnemdir.411 Bu dnemde Amerikan okullarnn yneticileri bir yandan yukarda zikredilen manda tartmalarna katlmakta, bir yandan da blc faaliyetlerde nemli roller oynamaktaydlar. Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'in TBMM'de yapt aklamaya gre, ubat 1921'de Merzifon'daki Amerikan Koleji'nde yaplan tahkikatta, bu okulun Pontusularn siyas kulbn bnyesinde barndrarak Rumlar tahrik ettii anlalm ve okul kapatlmt.412 Bundan drt ay sonra, bu sefer Talas'taki Amerikan Koleji'nde ihbar zerine yaplan aramada harp alet ve edevtnn ele geirilmesi Dahiliye Vekili'nin aklamasn desteklemektedir.413 Bu rneklerde de grld gibi ABD, eitim kurulularn siyas ve din amalarn gerekletirmenin nemli bir manivelas olarak grdnden, TrkAmerikan Lozan Anlamalar mzakerelerinde de konuyu srarla takip etti. Amerikan taraf mzakerelerin bandan beri Trkiye'den bu konuyla ilgili bir teminat mektubu almak istiyordu. Nihayet, 4 Austos'ta smet Paa Grew'e, Trkiye'nin Mttefiklerin bu kurulularna verdii haklar aynen ABD'ye de verdiini beyan eden bir mektup yazd. Bu mektuba gre Trkiye ABD'nin 30 Ekim 1914'den nce faaliyet
409Necmettin Tozlu, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991, s. 78. 410Mustafa Keml Atatrk, Nutuk, C. 1, stanbul 1970, s. 66-67. 411Mine Erol, Trkiye'de Amerikan Mandas Meselesi, 1919-1920, Giresun 1972, s.35 vd. 412TBMM Zabt Cerdesi, 29.12.1921, tima 15, s.240. Bu okul 1892-1893 Merzifon Ayaklanmalarnda da Hnak Komitesi'ne kararghlk hizmeti yapmt. Fahir Armaolu, "Trkiye'de Amerikan Okullar Krizi:19271928", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 13, Say: 37, Mart, Ankara 1997, s.4. 413T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 206, 406, 4, Dahiliye Vekleti'nden cr Velileri Heyeti'ne (Yaz Eki), 01.06.1921. ABD'nin Trk topraklarnda fesat karma geleneinin altnda yatan temel nedeni 1896'da bir Amerikal misyoner olan Everett P. Wheeler aka yle dile getiriyordu: "Biz Trkiye 'de Hristiyanlar ve Hristiyanlk iin okul ve hastane ayoruz, ila gtryoruz, modern tbb ve eitimi kuruyoruz. Trk bizi istemeyebilir; ama orann sahibi Trkler deil ki..." Everett P. Wheeler, The Duty of United States of America to American Citizens in Turkey, New York 1896, s.35.

cxl

gsteren eitim, din ve hayr kurulularnn varln tanyacak ve faaliyet gstermelerine izin verecekti. Sz konusu kurulularn hepsine, Trk kurulularyla ayn muamele yaplacakt.414 Bu mektubun bir parasn tekil ettii Trk-Amerikan Lozan Anlamas Senato tarafndan reddedildikten sonra, 17 ubat 1927'de imzalanan modus vivendinin son paragrafnda geen "Konsolosluk, kurumlar ve ikmet szlemeleri yaplncaya ya da Trk-Amerikan Lozan Anlamas yrrle girinceye kadar yukarda sralanan ilkeler ile Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn hkmleri, karlkl olarak Trkiye 'de ABD uyruklarna ve ABD 'de Trkiye uyruklarna yaplacak muamelenin temelini oluturacaktr." ibaresiyle smet Paa'nn 4 Austos 1923'te Grew'e yazd mektubu hukuk geerlilik kazanm oldu.415 Bundan istifade etmek isteyen Bykeli Grew 1927'nin sonbaharnda greve balaynca ilk olarak, American Board'n 1. Dnya Sava nedeniyle kapatlm bulunan Amerikan okullarnn tekrar almas talebini gndeme tad. American Board, Sivas, Mara, Gaziantep, Talas ve Kayseri'de bulunan bu okullarn faaliyete gemesi iin ilk olarak Mays 1925'te Trk Hkmeti'ne bavurmu ve reddedilmiti. Board'n bu okullarn almasyla ilgili olarak Mart 1927'de yapt ikinci mracaata ise henz resm bir cevap verilmemiti.416 Grew 3 Kasm 1927'de Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan'na gnderdii muhtrada American Board'n bahse konu okullarn almasn, personel kadrosu hazr olduu iin de, Talas ve Mara'takilere ncelik verilmesini istediini "gayri-resm" olarak bildirdi.417 Tevfik Rt Aras bu muhtraya verdii cevapta, ad geen okullarn alp almamasyla ilgili karar Mill Eitim Bakanl'nn
414NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/171, smet Paa'dan Grew'e, 04.08.1923. 415Dier yandan Armaolu bir makalesinde 17 ubat 1927 modus vivendisinin, smet Paa'nn 4 Austos 1923 tarihli mektubuna hukuk geerlilik kazandrmadn yazyor. Bkz. Armaolu, "Trkiye'de Amerikan Okullar Krizi.", s.11. Ancak; aka grld gibi, sz konusu modusun yukarda zikredilen son paragraf bunu salamtr. Bkz. FRUS 1927, C.3, s. 794-795, Amiral Bristol'dan Tevfik Rt Bey'e Gnderilen Nota, 17.02.1927. 416Roger Trask mezkur kitabnda, Board'n bu iki teklifinin de reddedilmi olduunu yazmakta olup, bu, yukarda da grld gibi, olgusal bir hatadr. Karlatr, Trask, The United States' Response to Turkish., s. 157 ve FRUS 1927, C.3, s. 809-810, Amerikan Bykelilii'nden Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl'na Gnderilen Muhtra, 03.11.1927. 417FRUS 1927, C.3, s.809-810, Amerikan Bykelilii'nden Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl'na Gnderilen Muhtra, 03.11.1927.

cxli

vermesi gerektiini, karar olumlu olursa o zaman bu konunun mzakere edilebileceini belirtti. Yine bu cevapta, Anadolu'daki Amerikan okullarnn gayri-menkllerinin satn alnmas konusunun da ele alnabilecei bildiriliyor ve bu hususun mzakeresi iin sz konusu okullarn bir temsilci tayin etmesi isteniyordu.418 Her ne kadar Grew 2 Aralk 1927'de Aras'n bu yazsna cevaben gnderdii mektupta American Board'n btn Amerikan okullar adna bir temsilci belirlediini bildirse de, ksa bir sre sonra Bursa'da meydana gelecek olay, dikkatleri bu konudan uzaklatrd.419

2. Bursa Amerikan Koleji Olay

XIX. yzyln ikinci yarsnda misyonerler tarafndan kurulan Bursa Amerikan Koleji de dierleri gibi uzun yllar gayrimslim aznlklar eitmi ancak, Cumhuriyet'ten sonra daha ok Trk rencilerine hizmet verir hale gelmiti. Buras, lise muadili ve be snfl kk bir okuldu. Dier Amerikan okullar arasnda nemli bir yere sahip olduu sylenemezdi. Ne var ki 1928'de meydana gelen din deitirme olay, okulu bir anda ok byk bir tartmann ortasna srkledi.420

a. Olayn Kamuoyuna Yansyan Boyutu

1926'da Mill Eitim Bakanl'nn ncil retimine son veren genelgesine ramen bu retim zellikle Bursa Amerikan Koleji'nde gizlice srdrlm, yaplan uyarlar bir sonu vermemiti. Son olarak Kmran, Nemka, Muadelet ve Seniha adl kzlarn, biyoloji retmeni Lucille Day, jimnastik retmeni Edith Sanderson ve mdre Jeannie Jilson tarafndan Hristiyanlatnlmas zerine konuya duyarllk gsteren baz renciler tarafndan "Uyank Yavrular Kulb" isminde gizli bir gurup kuruldu. Uyank Yavrular'dan zmirli Vedia ve iki arkadann olaydan Bursa l Mill Eitim Mdr Stk Bey'i birer dilekeyle haberdr etmesi zerine, Mill Eitim Mfettii Necip Bey olay soruturmakla grevlendirildi.421

418FRUS 1927, C.3, s.810, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan'ndan ABD Bykelisi'ne, 13.11.1927. 419FRUS 1927, C.3, s.812, ABD Bykelisi'nden Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan'na, 02.12.1927. 420http://www.tarihogretmeni.net/forum/arsiv-konu-7875.0-ogrencilerinin-din-degistirmesiuzerine-ataturk-tarafindan-kapatilan-bir-okul.html (Eriim Tarihi: 14.04.2008) 421Cumhuriyet, 27.01.1928; 30.01.1928.

cxlii

Necip Bey, Uyank Yavrular Kulb yelerinin ifadelerini almasna ramen herhangi bir sonu elde etmek iin yeterli delil elde edemedi. Bursa l Mill Eitim Mdr Stk Bey ise buna ramen konunun peini brakmad. Stk Bey kulp yelerini gizlice bir evde toplayp onlardan daha net deliller bulmalarn istedi. Bunun zerine Uyank Yavrular, Muadelet'in Hristiyanla vg cmleleriyle doldurduu hatr defterini ele geirdiler ve Bursa l Mill Eitim Mdrl'ne teslim ettiler. Mdrlk de konuyu Bakanla duyurdu ve ngilizce bilen mfettiler istedi.422 Yaplan tahkikattan sonra 30 Ocak 1928'de okulun kapatlmasna ve sorumlular hakknda dva almasna karar verildi. Ertesi gn Mill Eitim Bakanl olay kamuoyuna yle duyurdu: "Mill Eitim Bakanl 'ndan bildirilmitir. Bursa Amerikan Kz Koleji rencilerinden Balkesir Asker Kalem Reisi Albay Talat Bey'in kz Seniha Talat, Emekli Yzba Rza Bey'in kzlar Kmran ve Nemika, Karde Gazetesi Sahibi Vasf Necdet Bey'in kz Muadelet Necdet hanmlarn okul retmenleri tarafndan olaand ve din telkinlere maruz kaldklar ve sonuta Protestanlk inancn kabule ikn edildikleri anlalmtr. Bu hanmlar reit olmadan nce telkine maruz kaldklarna gre, Okul 'un ocuklarn tecrbesizliklerini ve zaaflarn istismar ettii ortaya kmtr. Mill Eitim Bakanl, kendilerine lke ocuklarnn emniyet olunduu irfan kurumlarnn Cumhuriyet'in yksek prensiplerine aykr olarak herhangi bir ekilde din telkinler yapmaya izinli olmad hakkndaki kesin ve mteaddit emirlerine ve talimatn bu kapsamdaki ak hkmlerine ramen gizlice rencilerinin samim inancyla oynayan ve mill karkterlerini bozan ve gveni ktye kullanan bu okulu derhal

422Milliyet, 29.01.1928.

cxliii

kapatm ve ilgililer hakknda Cumhuriyet Mahkemelerinde dava amaya karar

,,18

vermitir. Bu duyurunun hemen akabinde Mill Eitim Bakanl'nn biri mdr olarak grev yapan retmen hakknda Bursa Sulh Ceza Mahkemesi'nde at davann ilk durumas 13 ubat 1928'de yapld. Bundan sonra 5 Mart ve 30 Nisan'da yaplan durumalarn ardndan 30 Nisan gn mahkeme kararn verdi. Karara gre her retmen de, er gn hapis cezas ile er lira para cezasna arptrld. Hapis cezalar okulda ekilecekti ve bu srada balarnda polis bulunmayacakt. Kendilerinin gn sreyle okulda kalacaklarna dair verecekleri eref sz yeterli olacakt.423 Karar, retmenlerin avukat tarafndan temyiz edildi. retmenin davasnda verilen karar Temyiz Mahkemesi, ayn yln Austos aynda bozsa da, Bursa Sulh Ceza Mahkemesi 26 Eyll 1928 gnl kararnda buna uymayarak, Amerikal retmenleri mahkm eden ilk kararnda direndi. Bunun zerine 5 Mart 1929'da cezalar onayland.424 Buraya kadar ana hatlaryla anlatlan bu olay ABD basnnda fazla bir yank yaratmazken, Trk basnnda nemli bir yer igl etti. Trk basn kapatma kararn hakl buldu ve bu olay lanetledi. Ayrca yukarda anlatlan gelimeleri yakndan takip ederek halk hem bilgilendirdi, hem de genel olarak yabanc okullarnn zararlarna kar bilinlendirdi. Yabanc okullar aleyhindeki bir ok yorumun ierisinde Hkmet'in grn yanstmas ve bugne de k tutmas asndan Hayat Mecmuasnn 2, 9 ve 16 ubat tarihli saylarnda Mehmet Emin imzasyla yaymlanan yazlar ok ayr bir neme sahiptir. O kadar ki, Bykeli Grew bile, 8 Mays 1928'de ABD Dileri Bakan Kellog'a gnderdii bir raporda bu yaz dizisinden uzun uzun bahsetmek zorunda kald: "Hkmetin ve Trk halknn gznde Hristiyanlk tartmas, din deitirmeye teebbs yle dursun, abuk etkilenen Trk genliini Trk devletine ballktan vazgeirmek anlamna gelir. (...)Yabanc okullarn, tabiatlar gerei ok daha hassas ve romantik hissiyat iindeki gen kzlar zerindeki etkisi ok daha derinden olmaktadr. Madonna'ya
423Joseph Grew, Atatrk ve Yeni Trkiye (1927-1932), stanbul 2002, s.90-92. 424Grew, Turbulent Era., s.804-805. Karara retmenlerin isterlerse bu cezay ekmeden lkelerine dnebilecekleri, yalnz Trkiye'ye tekrar dnmek isterlerse bu cezay ekmek zorunda olduklarna dair bir ibare eklendi. Ancak; zaten Miss Jillson dndaki retmenler oktan Trkiye'yi terk etmilerdi.

cxliv

benzeyen ve onun gibi konuan rahibe ile Meryem Ana gibi hareket eden ve Mary adn tayan bayan retmen, yalarnn gerei bir ideal peinde koan ve fanteziler kuran gen Trk kzlarnn ruhlarn bir dereceye kadar kolayca elde etmektedirler. (...)Yabanc okul, genlik zerine siyas bir etkiye sahiptir; yabanc kaynaklardan ve yabanclarn bak asndan tarih retmektedir. (...)Tek kelimeyle, bu okullar dersleriyle, eitimleriyle- Trk genliini ait olduklar toplumdan bir baka topluma eviren ve onlar bir yabanc ideale doru tayan messeselerdir. (...)Yabanc okullarn dierlerinden geride kalmayacak bir baka ktl de, yksek cretleri sebebiyle bunlarn sadece, zengin ve yksek kesimden ailelerin ocuklarna ait okullar olmalardr. Demokrasiye, snf eitimi kadar fenal dokunacak bir baka ey dnlemez. Zengin snflara mensup ocuklarn, genel halk kitlelerinden daha farkl bir eitime tabi tutulmalar, neticeleri ok tehlikeli olan bir sosyolojik hatadr. (...)Yksek snflara mensup bu kiilerden bazlarnn eitim idealleri u noktada toplanabilir; yabanc dil, piyano ve grg kurallar. (...)Yabanc okulun haric azameti de ebeveynleri kendine eken bir baka faktrdr. Kusursuz bir ekilde giyinmi, ok zarif bay ve bayan retmenin, zengin ama basit ebeveynler zerindeki etkisini de bir dnn. (...)lkenin en byk liderlerine yle bir bakn. Aralarndan bir tanesi bile yabanc okullardan birinde bir saat eitim grm mdr? Karakter, daha ziyade bir milliyet meselesidir; sadece mill bir evre ierisinde ekillenebilir. Hem iyi hem de kt ynden bu cmlenin zerinde duruyorum. Karakter, haric ve cisman bir unsur olmad iin, dardan nakledilemez. Yabanc okul, yalnzca yabanc ideallere gre bir karakter oluturur; bu karakter ister din isterse siyas formda olsun her halkrda mill Trk ideallerine zararldr. (...)ocuklarn yabanc okullara gnderen aileler, ocuklarnn istikbalde bir Trk by olma ihtimaline kendi elleriyle son verdiklerini dnmemeli midirler?"425 Bugne k tutacak nitelikteki bir dier makale de Ahmet Aaolu'ya aittir. Aaolu yabanc okullarn genlik zerinde yaratt tahribt anlatt bu makalesinde "Eer Trk muhitinde yaayp,Trke okuyup yazamamak, skseli dans etmek, yalan yanl be kelime ngilizce veya Franszca bilmek, memleketin tarihinden ve mill duygularndan bhaber olmak, Trk'e yukardan aa bakmak, Frenkleri taklit etmek,
425 Hayat, 02,09,16.02.1928'den naklen FRUS 1928, C. 3, s. 974-979, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 08.05.1928.

cxlv

zppelik yapmak hayatlik ise Allah Trk' ve Trk okullarn bu gibi hayatlikten korusun." demekteydi. Aaolu'ya gre bizdeki yabanc mektep hayranlnn gerekte iki sebebi vard. "1-Taklitilik, yani ocuunu bu mektebe ne iin verdiini bile bilmeyen, "ocuum ngiliz ya da Fransz mektebinde okuyor" diyebilmeyi gurur ve iftihr hatta eref kbul eden babalarn hastal. 2- Yabanc dil renme ihtiyac. Bu birinci gibi geici bir madde deil, kalc ve messir bir etkendir; bununla mcadele arttr. Bunun iin de yabanc dille eitim yapan messeseler almaldr. Bunlar amak devletin milllik zelliini zedeleyeceinden bu i zel cemiyetlere der. Trk Maarif Cemiyeti'nin vazifesi bu adan nemlidir."426

b. Olayn Diplomatik Boyutu

Grew, olayn kamuoyuna duyurulduu 22 Ocak gn Washington'u ksaca bilgilendirdi.427 Dokuz gn sonra gnderdii telgrafta ise Grew, Edith Sanderson'un ad geen kzlara Hristiyanlk eitimi verdiini itirf ettiini yazd.428 Ayrca Associated Press'ten Priscilla Ring'in Grew'e anlattna gre, Miss Sanderson bir mddet nce okulu ziyaret eden bir Amerikalya ders alyorlarm gibi grnen bir grup kz gstererek muzafferne bir edayla onlarn aslnda ncil okuduklarn sylemiti. 429 Zaten Miss Ring ABD'ye getii haberinde de, bu okuldaki Hristiyanlk propagandasnn srp gittiini ve bu durumun da dier Amerikan okullarn da tehlikeye soktuunu bildirmekteydi.430 Grew'e gre byle aibe gtrmez bir gerek sz konusu iken, konuyla ilgili diplomatik temaslara gemek doru deildi. Nitekim, Grew Ankara'daki kimi arkadalarndan da, Hkmet'in okulu kapatmaya kesin kararl olduunu duymutu. Bu durumda Sefaret'in araya girmesi karar deitirmeyecei gibi, bir dargnla da sebep olabilirdi.431

426Ahmet Aaolu, "Trk Maarif Cemiyeti", Hakimiyet-i Milliye, 11.02.1928'den naklen Ahmet Uar, Amerikan Misyonerlerinin Trkiye'deki Faaliyetleri (1818-1930), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1988, s. 272-273. 427FRUS 1928, C. 3, s. 964, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.01.1928. 428FRUS 1928, C. 3, s. 965, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 31.01.1928. 429Grew, Atatrk ve Yeni Trkiye., s.75; FRUS 1928, C. 3, s. 966-969, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.02.1928. 430Grew, Turbulent Era., s.757.

cxlvi

Buna karlk, ABD Dileri Bakanl, izlenecek yolu Bykeli'nin inisiyatifine braktn belirtse de, Trk makamlaryla resm fakat dostne temaslarda bulunmann gerekliliinin altn izdi. Hatta ABD Dileri Bakanl'na gre, Babakan ya da Dileri Bakan ya da her ikisiyle de yaplacak gayri-resm bir grme de amaca hizmet edebilirdi.432 Bu teklifi emir telakki ederek Ankara'ya giden Grew 7 ubat 1928'de Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'le bir grme yapt. Grew'in hatratnda yazdna gre, kendisi olaya iki deiik konudan bahsettikten sonra girmek istemesine ramen, Tevfik Rt Bey dorudan konuya girdi ve Bursa'nn din konularda Hkmet'e muhalefet ettiini, hatta son seimlerde hkmetin adayn meclise gndermeyi bile reddeden tek ehir olduunu, bu sebeple hkmetin burada Hristiyanlk propagandasna kar sert nlemler almas gerektiini, halkn kzgnl dindikten sonra ise okulun tekrar alabileceini syledi.433 Bakan'n bu aklamalarndan sonra sz alan Bykeli, Associated Press Muhabiri Miss Ring'in okuldaki Hristiyanlk propagandasnn srp gittiine dair verdii bilgiden haberdr olmasna ve Sanderson'un yaptn itiraf ettiini Washington'a bizzat kendisi bildirmesine ramen, Bakan'a farkl konuarak; Hristiyanlk eitiminin baz Trk rencilerin srar ve ricas zerine baladn ve bu eitimin okul dnda sorulara cevap verme eklinde olduunu syledi. Bununla da kalmayp, Trk yetkilileri ile Trk basnnn sert yaklamnn srmesine izin verilmesi halinde Trk-Amerikan ilikilerinin zarar grebileceini syleyerek, deta Bakan' tehdit etti. Ayrca, Bakan'dan u drt istei kabul ettiini Amerikan Hkmeti'ne bildirmek iin izin istedi: 1-Bakan, Trk basnnn Amerikan eitim kurumlar aleyhine yrtt kampanyay durdurmak iin kendi yetkileri dahilinde her eyi yapacakt. 2-Bakan, Bykeli'ye Trk hkmetinin bu olay istisnai bir durum olarak deerlendirdii ve hibir ekilde Trkiye'deki Amerikan kurumlarnn konumunu zayflatmad hususunda
431FRUS 1928, C. 3, s. 966-969, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.02.1928. 432FRUS 1928, C. 3, s. 965-966, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 01.02.1928. 433Grew, Atatrk ve Yeni Trkiye., s.77.

cxlvii

teminatta bulundu. 3-ddia edilen Hristiyan propagandasndan sorumlu retmenlerin mahkemeye sevk edilmesine izin verilmeyecekti. 4-Trk hkmeti, kamuoyunu tatmin etmek iin belli bir sre getikten sonra Bursa'daki okulu yeniden almas konusunu iyi niyetle gzden geirecekti. Bu tekliflere karlk Bakan Bykeli'ye 1, 2 ve 4. taahhtleri ABD Dileri Bakanl'na ve Amerikan Basn'na aynen aktarabileceini, 3 numaral hususta ise, Trk mahkemeleri zerinde kontrol olmadn ve yarglamann normal seyrini takip edeceini syledi.434 Grew, bu grmeden sonra 8 ubat'ta stanbul'a dnd. Bir gn sonra, Tevfik Rt Bey, Ankara'daki Amerikan birinci ktibi Ernest L. Ives'i ararak ona Grew'e iletilmek zere bir mektup verdi. Bu mektupta Tevfik Rt Bey, Mill Eitim Bakan Mustafa Necati Bey'le yapt grmeden sonra, 7 ubat'taki toplantdaki ifadelerini u ekilde deitirmek zorunda kaldn bildiriyordu: 1- Bursa'daki Amerikan okulu almayacakt. 2-Hkmet'in dier Amerikan okullar hakknda da aleyhte delillere sahip bulunmasna ramen, Mill Eitim Bakanl bu okullar hakknda iyi niyetli bir tutum sergileyecekti. 3-Talas ve Mara'taki Amerikan okullarnn almas olumlu bir ekilde ele alnmakla beraber, Mill Eitim Bakanl bu iki okulun almasna izin vermezse, baka iki tanesinin almasna muhtemelen izin verilecekti.435 Grew'in kendisine iletilen bu dzeltme mektubunun ieriini Washington'a bildirmesi zerine sinirlenen ABD Dileri Bakanl yetkilileri, Trk Bykelisi Ahmet Muhtar Bey'i Bakanla ararak, u hususlar Trkiye'ye iletmesini istediler. 1Bu hdise, ABD'deki Trk aleyhtrl iin iyi bir malzeme tekil edecekti. 2- Amerikal kadnn Hristiyanlk propagandas yaptklar iddiasyla bir Trk mahkemesinde yarglanmalar, Amerikan kamuoyunun Trkiye'nin hl fanatik derecede Mslman bir lke olduuna inanmas iin fazlasyla yeterli olacakt. 3- Muazzam bir

434 a.g.e., s.78. Armaolu mezkur makalesinde Tevfik Rt Bey'in, bu yumuak bal ve tavizkr tutumunun Cumhuriyet'in ilk yllarndaki milliyeti ve inklp havaya ters dtn belirtirken, Mill Eitim Bakan Mustafa Necati Bey'den ise izlemi olduu milliyeti ve diryetli politikalar nedeniyle vgyle bahsetmektedir. Armaolu, Trkiye'de Amerikan Okullar Krizi..., s.13, 20, 23. Bu tespitlere katlmamak ok zor. unu da eklemeliyiz ki; bizce Hkmet'in bu denli farkl mizatan insanlardan tertip edilmesi, Atatrk tarafndan memleketin yksek karlarn tahakkuk ettirmek iin bilinli olarak izlenen bir politikayd. Bu politika sayesinde deien artlara gre deiik insanlar n plana karak misyonunu yerine getiriyordu. 435FRUS 1928, C. 3, s. 971, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 12.02.1928.

cxlviii

haber deeri tayan bu olay tm kilise evrelerini ve kadn tekiltlarn derinden etkileyecekti. 4-Bu hdiseden Kongre evrelerinin de etkilenmemesi mmkn deildi.436 Grew daha sonra 20 ubat'ta Tevfik Rt Bey'le, 21 ubat'ta da smet Paa'yla konuyla ilgili bir grme daha yapt.437 smet Paa ile olan grmesinde Grew'e Trk basnnda yrtlen Amerikan aleyhtar kampanyann durdurulaca ve bir ya da daha fazla Amerikan okulunun tekrar alaca sylendi.438 Bununla birlikte, basndaki Amerikan aleyhtar havann bir anda daldn sylemek gtr. Ancak, Mill Eitim Bakanl Talas Amerikan Koleji'nin, baz derslerin Trke okutulmas ve okul yardmcsnn Trk olmas artyla, almasna izin verdi.439 Bursa Amerikan Kz Koleji ise kesin olarak kapatld.

3. Dier Mnferit Olaylar

Atatrk dneminde Trkiye'deki Amerikan Okullar'nda baz mnferit olaylar da yaand. Fakat bu olaylarn hibirisi Bursa hdisesi kadar ses getirmedi ve kendi mecrasnda zme kavuturuldu. lk olayda, Robert Kolej'de grevli tarih ve sosyoloji profesr Edgar Jacob Fisher 7 Mart 1924'de "S.S. Reliance" adl turistik gemide verdii stanbul'un tarihesiyle ilgili bir konferansta Trk Milleti'ni rencide edici szler sarf ettii iin Trk Hkmeti'nin basksyla geici olarak okuldan uzaklatrld.440 Fisher, Amiral Bristol ve Kolej yetkililerinin youn abalar neticesinde, Ekim 1924'te grevine iade edildi. 441 Ancak, kendisi yaad bu skntdan hi ders almam olsa gerek ki, bu seferde ABD'deki bir dergiye Trkiye'yi aalayan bir eviri gnderdi ve 1934'te Trk yetkilileri tarafndan bir daha dnmemek zere okuldan atlmas saland.442
436FRUS 1928, C. 3, s. 972, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 14.02.1928. Bu telgrafn tuhaf yan uydu: Amerikan ynetimi Trkiye'de yaplan ada bir yarglamay din fanatizmle ilikilendiriyordu. Halbuki bu yarglama Trkiye'nin kanunlarnn hie saylmas nedeniyle yaplyordu. Ayrca, bir lkenin kanunlarn yok sayarak din propagandas yapmak fanatizmin ta kendisiydi. 437Grew, Turbulent Era., s.766-767. 438FRUS 1928, C. 3, s. 974, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 25.02.1928. 439Grew, Turbulent Era., s.789. 440John Cecil Guckert, The Adaptation of Robert College to its Turkish Environment, 1900-1927, Ohio State University Doktora Tezi, Ohio 1968, s.155-157; NARA, M 365, Roll 2, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 11.08.1924. 441FRUS 1924, C. 2, s. 735, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 09.08.1924, (Dipnot bilgisi). 442Robert L. Daniel, American Philantrophy in the Near East: 1820-1960, Washington 1970, s. 231.

cxlix

kinci olarak, Tarsus St. Paul Erkek Koleji, lisansn yenilemedii, Trkiye'yi srekli tahkr eden Arap bir retmeni bnyesinde barndrmaya devam ettii (bu retmen daha sonra okuldan uzaklatrld) ve kampsunu Yunan bayran artracak ekilde boyad gerekeleriye, 1924'te Trk Hkmeti tarafndan bir seneliine kapatld.443 1925'te stanbul Arnavutky Kz Koleji'nde yaanan dier bir olay da, okul retmenlerinden Miss Smith'in, sorumlusu olduu piyeste bir eee fes giydirildii iin, Trk Hkmeti'nin basksyla okuldan uzaklatrlmasyla yaand.444 Yine ayn yl Robert Kolej'de Paskalya Yortular sebebiyle dzenlenen msamerelerde yalnz Hristiyan renciler yer alrken, Mslman Trk renciler bulunmuyorlard. Bu duruma mdahale eden Trk Hkmeti, ya Trk ocuklarnn da bu tr faaliyetlere katlmalarn, ya da byle msamerelerin dzenlenmemesini istedi.445 Trk kltrne kar bir dier olumsuz tavr ise 1928'de Arnavutky Amerikan Kz Koleji'nde meydana geldi. Biri Rum dieri Maltal iki yabanc renci, bir Trkiye haritasn delikler aarak snf iinde tehir ettiler ve Trkiye hakknda baz alalt c szler sarf ettiler. Bunun zerine ocuklar okuldan atld.446

4. Amerikan Okullarnn Yaadklar Genel Sorunlar

Cumhuriyet'in ilk yllarnda Trkiye'de, alts Anadolu'da, bei de stanbul'da olmak zere, toplam on bir Amerikan okulu faaliyet gstermekteydi. Bu okullarn isimleri unlard: zmir Enternasyonel Koleji, Adana Amerikan Kz Okulu, Bursa Amerikan Kz Koleji, Merzifon Anadolu Kz Okulu, zmir Kzlullu Amerikan Erkek Koleji, zmir Gztepe Amerikan Kz Koleji, Tarsus St. Paul Erkek Koleji, Robert Kolej, Arnavutky Kz Koleji, stanbul skdar Amerikan Kz Koleji, stanbul Gedik Paa Karma Okulu.447
443Alan A. Bartholomew, A History of Tarsus American School: 1888-1988, stanbul 1988, s. 29; NARA, M 365, Roll 2, File 711.67/50, Robert M. Scotten'den ABD Dileri Bakan'na, 16.08.1924. 444Guckert, a.g.t., s.160-161. 445Vakit, 10.05.1925. 446Joseph Grew, Atatrk ve Yeni Trkiye., s. 89. 447Frank A. Ross, C. Luther Fry and Elbridge Sibley, The Near East and American Philantrophy, The General Commitee of the Near East Survey, New York 1929, s. 155-160. Bunlara ilaveten, 1928'in sonlarnda yeniden almasna izin verilen Talas Amerikan Koleji 1960'lara kadar faaliyet gstermitir. Bu

cl

Trk Hkmeti'nin dier btn okullar gibi bu Amerikan okullarn da laikletirmeye balamasndan sonra, Amerikan okullar hedeflerine farkl bir yoldan ulamaya karar verdiler. Buna gre; Hristiyanln dorudan misyonerliini yapmak yerine, madd-manev her ynden olumlu bir rnek ortaya konularak, Trklerin Hristiyanla hayran kalmalar salanacakt.448 Ancak, Amerikan okullarn madd adan destekleyen evreler bu felsefe deiikliinin ie yaramayacan dnm olsalar ki, eskisi gibi Amerikan okullarn desteklemeyi braktlar.449 Bu yzden Amerikan okullar madd adan daha hassas bir hle geldiler. Yardmn azaltlmasna 1929'da ba gsteren kresel ekonomik kriz de eklenince, Amerikan okullarndaki eitim seviyesi gzle grlr bir ekilde dt. retmen maalarnn dmesi ve kampus gelitirme masraflarnn karlanamamas akademik baarnn yannda okullardaki disiplini de olumsuz ynde etkiledi. Ayrca retmenlerin brokratik dzenlemelere uymakta zorlanmalar ve ounun Trke'yi renmeyerek bulunduklar ortam anlamaya ynelik hibir aba iine girmemeleri bu olumsuz tabloyu pekitirdi.450 Amerikan okullarnn ekonomik skntlarnn bir dier nedeni de, Trk Hkmeti'nin uygulad verset, hediye ve bina vergileriydi. Bunlardan ilk olarak verset ve hediye vergileri TBMM'nin 3 Nisan 1926'da kard bir kanundan sonra 1927'de uygulanmaya baland. Bunun zerine Amerikan okullar verginin cz bir ksmn deyip durumun dzeltilmesi iin Trk makamlarna bavurdular. 451 Bu arada
okullardan Bursa Amerikan Kz Koleji anti-laik uygulamalar nedeniyle 1928'de Hkmet tarafndan, stanbul Gedik Paa Karma Okulu, Adana Amerikan Kz Okulu, Merzifon Anadolu Kz Okulu ve zmir Enternasyonel Koleji ise ekonomik skntlar ve renci azl nedeniyle 1930'larda okul yneticileri tarafndan kapatld. Lynda Blake, Possible New Ventures for Board Schools in Turkey, stanbul 1964, s.1-2'den naklen Sezer, a.g.e., s.58. Ayrca bu okullardan zmir Enternasyonel Kolej, Roger Trask'in mezkur kitabnn 164. sayfasnda verilen bilginin aksine, kapatldktan sene sonra yani 1937'de Maarif Vekillii'nce 62600 Liraya pazarlk yaplarak satn alnd. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 080, 18, 01, 02, 71, 9, 5, Kararname, 01.02.1937. Trask ise zmir Enternasyonel Kolej'in normal bir Trk okulu tarafndan satn alndn iddia ediyordu. 448Robert L. Daniel, "The United States and the Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension", The Middle East Journal, C. 21, Say 1, K, Washington 1967, s.55. 449Mesel 1920-1923 arasnda Trkiye'deki Amerikan okullarna nemli yardmlar yapan "Commonwealth Fund", "Rockefeller Foundation" ve "The Laura Spelman Rockefeller Memorial" isimli kurulular desteklerini Beyrut'taki Amerikan niversitesi'ne kaydrdlar. Daniel, "The United States and the Turkish... ", s.58. 450a.g.m., s.58. 451Roger Trask, "Unnamed Christianity in Turkey During The Atatrk Era (Part 2) ", Muslim World, C. 55, Say: 2, Nisan, Hartfort 1965, s. 103.

cli

Bykeli Grew gayri resm olarak Tevfik Rt Bey'e yazd bir mektupta, Amerikan okullarnn gelirlerinin byk ounluunu ABD'deki eitli din evrelerden gelen nakit parann oluturduunu, bu yzden de bu paraya verset ya da hediye muamelesi yaplmamas gerektiini, eer bunda srar edilirse de Trkiye'deki btn Amerikan okullarnn kapanacan, bu durumun da hem Trk eitim sistemine, hem de TrkAmerikan ilikilerine menf tesirlerde bulunacan belirtti. 452Grew'in bu mektubu pek de etkili olmadndan, Trk makamlar 1930'da en yksei Arnavutky Amerikan Kz Koleji'ninki olmak zere (109.000 Trk Liras) Amerikan okullarnn kendilerine tebli edilen vergileri demelerini istediler.453 Bunun zerin Grew, 8 Nisan 1930'da Tevfik Rt Bey'le, ertesi gn de smet Paa ile grt. Bykeli, daha nce Tevfik Rt Bey'e yazm olduu mektuptaki hususlardan smet Paa'ya da bahsedince Paa, yerel yetkililere, Bakanlar Kurulu'nun alaca karar belli oluncaya kadar, vergi konusunu askya almalar talimatn vereceini syledi.454 Beklenen Bakanlar Kurulu karar 2 Temmuz 1930'da akland. Buna gre Gztepe Amerikan Kz Lisesi vergiden muaf olacakt. 455 Bu karar dier okullar iin de bir emsal tekil ettiinden Amerikan okullar bylece verset ve hediye vergilerinden kurtulmu oldular. Amerikan okullar bu sefer de 1931'de konan bina vergilerini dememe mcadelesine giritiler. 1932'de Maliye Bakan Amerikan okullarn bu vergilerden muaf tutsa da, 1934'de dier yabanc okullarn da bu muafiyetten istifade etmek istemesi zerine Trk otoriteleri Amerikan okullarnn muafiyetini kaldrd ve gemi yllarn da vergilerini istediler. Bunun zerine Gztepe Amerikan Kz Koleji ve Arnavutky Kz Koleji mahkemeye bavurdular. 1936'da mahkeme iki Amerikan okulunun yapt bavuruyu reddedince konu yeniden alevlendi. Robert Kolej ve stanbul Kz Kolej i'nin
452FRUS 1930, C. 3, s. 873-874, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan'na, 24.12.1929. 453FRUS 1930, C. 3, s. 876-878, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 17.04.1930. 454a.g.b. 455FRUS 1930, C. 3, s. 879, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 25.07.1930.

clii

mdrln yapan Walter L. Wright yetkililerle grtnde kendisine Maliye Bakanl'nn vergileri toplamakta srarc olmad, fakat Mill Eitim Bakanl ile beraber bir dzenleme yaplmad takdirde vergilerin toplanmak zorunda olduu sylendi.456 1938'e gelindiinde 2. Dnya Sava yaklatndan, ve bu olas sava ncesinde ABD ile ilikilerini en st dzeye karmak isteyen Trkiye, Amerikan okullarnn bina vergilerini dememelerinden kaynaklanan sorunu prestijine zarar vermeyecek mantk bir zemine oturtarak zmeye karar verdi. Bu mantk zemin ve balca iki Amerikan Koleji olan Robert Kolej ile Arnavutky Kz Koleji'nin vergi bor durumlar Kltr Bakanl'nn Maliye Bakanl'na ve Babakanla birer nshasn gnderdii yazda net bir ekilde aklanyordu: "(...)stanbul Amerikan Koleji kz ksm (Arnavutky Kz Koleji) iin senede 4800 Lira bina vergisi ve 3000 Lira asgar kazan vergisi, erkek ksm (Robert Kolej) iin de 3750 Lira bina vergisi ve 2022 Lira asgar kazan vergisi tahakkuk ettirilmi ve 1931 ylndan beri kz ksmnn tahakkuk eden vergileri 49.333 Liraya, erkek ksmnn tahakkuk etmi olan vergileri de 37.316 Liraya bali olmutur (ykselmitir). stanbul'daki Dam dsiyon (Notre Dam de Sion) Fransz okulu iin senelik tahakkuk ettirilen bina vergisinin 239 Liradan ibaret olduu dikkate alnrsa, Amerikan kolejleri iin tahakkuk ettirilen vergilerin ar olduu meydana kar. Buna sebep olarak Dam dsiyon binasnn tek bir bina olmasna mukabil Amerikan kolejlerinin mteaddit (birok) binalardan mrekkep olmas (olumas) hatra gelirse de okul binalar vergilerinin tarhnda (konulmasnda) ticarethane veya irat (hslat) getiren binalarn vergilerinin tahakkuk ettirilmesinde takip edilen esaslara riayet edilmesi doru olmayp, okul binalar iin ayr esaslar tespiti Bakanlmzca uygun grlmektedir. Bunun iin Yksek Bakanlklarnca (Maliye Bakanlnca) bir kanun projesi hazrlanmasn ve bu kanun projesinde bir okul binas ne kadar muhtelif binalardan tekil ederse etsin o okul iin tarh edilecek (konulacak) bina vergisinin en ok 300 Liray amamasnn ve bu okullarn asgar kazan vergisinden muaf tutulmasnn esas olarak tespit edilmesini yksek tasviplerine arz ederim."457
456Trask, The United States' Response to Turkish., s.160-161. 457T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030,10, 142, 18, 3, Kltr Bakan'ndan Finans Bakan'na, 23.03.1938.

cliii

Kltr Bakanlnn bu mracaat 1938'in Hazirannda uygulamaya konuldu ve bylece Amerikan okullar bina, kazan vb. vergilerden muaf tutuldular. 458Meselenin bu ekilde tatlya balanmasnda o srada Trkiye'nin ABD Bykelisi olarak grev yapan Mnir Ertegn'n Dileri Bakanl'na gnderdii yazdaki u ibarelerin etkisi olsa gerekir: "Bugn tecerrtperver (izolasyonist) bir siyaset takip etmesine ramen btn dnyada sempatisine husus bir kymet verilen bu memleketin ilm mahafilini (toplant yerini) ve o mahaflin nfzuna ok tab bulunan efkr- umumiyesine (kamuoyuna) dokunmak hkmetimizce tasvip edilmeyeceine phem yoktur. Binaenaleyh (Zira) btn ecneb messeselerin memleketten bilistisn (istisnasz) karlaca gne kadar Amerika mektepleri ve bilhassa Robert Kolej'i hkmetimizin mmkn olduu kadar okamasn ok lzumlu ve faydal grmekteyim."459 Amerikan okullar ekonomik sorunlarn yan sra, yeni Trk devletinin koyduu kurallara adapte olamamaktan kaynaklanan skntlar da yaadlar. Bu okullar iin dnm noktas 3 Mart 1924'de Tevhd-i Tedrst Kanunu'nun kabulyd. Artk din tedrisat yasakt. Fakat, Amerikan Board 1924'deki yllk raporuna unlar yazmt. "Hristiyan retmen rencilerine Hristiyan dnce ve yaantlarnn temelinde yatan ilkeleri alayacaktr. Misyonerlik bylece, Trk rencilerinin yaantsnda Hristiyan
458Tozlu, a.g.e., s.319-320. 459T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 142, 18, 3, ABD'deki Trk Bykelisi'nden Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan'na, 23.03.1938. Bykeli'nin Robert Kolej'in zellikle okanmasn istemesinin altnda kendisinin de bu okuldan mezun olmu olmas kadar Robert Kolej'in Trkiye'deki Amerikan okullar iinde en sevileni olmas da yatyordu. Bu sempati temel olarak, Robert Kolej'in misyonerlik rgt American Board'a bal olmayan Trkiye'deki iki bamsz Amerikan kolejinden birisi olmasndan kaynaklanyordu. Kolej yneticilerinin Trkiye topraklar dndaki faaliyetleri de sz konusu sempatiyi arttryordu. Kolej'in mdr Caleb F. Gates 1919'da toplanan Paris Bar Konferans'na katlarak Amerikan delegelerini Trkiye lehine etkilemeye almt. Guckert, a.g.t., s. 179. Yine Gates 1926'da ABD'ye giderek Trk-Amerikan Lozan Anlamalar'nn onaylanmas ynnde aba gsterdi. A.g.e. s. 165. Mdr yardmcs George Huntington ise 1929'da Amerikan gazetelerine Trkiye'yi ven beyanlarda bulundu. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 10, 267, 801, 4, Hariciye Vekili'nden Bavekil'e, 19.02.1929. Bu sempatinin bir gstergesi olarak smet Paa kardeini 1923-1924 retim ylnda Robert Kolej'e kaydettirmiti. Paul Monroe, Modern Turkey, New York 1924, s. 119. 1925'te ise Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti bir gurup Trk renciyi mhendislik tahsili yapmalar iin Robert Kolej'e gnderdi. Guckert, a.g.t., s.162. 1971'e kadar bir erkek okulu olarak faaliyet gsteren Robert Kolej, bu tarihte Arnavutky Amerikan Kz Koleji'yle birleerek karma bir hale geldi ve "zel stanbul Amerikan Robert Lisesi" adn ald. aban Ulusoy, Robert Koleji ve Yabanc Okullara Ynelik Atatrk Dneminde Yaplan Dzenlemeler, Yznc Yl niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Ana Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Van 2005, s. 64. Blent Ecevit ve Tansu iller'in de renci olduu Robert Kolej'den mezun olan nl isimlerin bazlar yle: Orhan Pamuk, smail Cem, Prof. Dr. Aye Soysal, Prof. Dr. Tosun Terziolu, Serdar Bilgili, Betl Mardin, Sedat Ergin, Yldrm Trker, Hsn zyein, Cem Boyner, Burhan Karaam, brahim Betil, Halis Komili, Osman Kavala, Nejatakir Eczacba, mer Madra, Emre Gnensay, Cem Kozlu, Haldun Dormen, Genco Erkal, Gksel Kortay, Nevra Serezli, Suna Kra, Feyyaz Berker.

cliv

karakterini in etmek imkann bulacaktr."460Bu direktiften yola kan Amerikal misyonerler eitimde "adsz Hristiyanlk" grn benimserken, Trkiye ise buna karlk laik ve mill bir eitime ulamak kavgasndayd.461 1926'da bu dnce ile l Mill Eitim Mdrlerine gnderilen bir tamimle ders kitaplarndan azze resimlerinin kaldrld, kiliseden baka yere ha taklmasnn yasakland, Trke, Trk tarihi ve Trkiye corafyas retmenlerinin "Trk ve Milli duygularla dolu" retmenler arasnda Mill Eitim Bakanl'nca seilecei bildirildi.462 Amerikan okullar, Trk Hkmeti'nin 1931-1932 ders yl iin genel tarih, genel corafya ve vatandalk bilgisi derslerinin de Trke olarak ve Trk retmenler tarafndan verilmesi kararn zntyle karladlar. nk bu karar okullara yeni madd klfetler getirecei gibi, Amerikal retmenlerin de rencileri zerindeki etkilerini de azaltacakt.463 Bykeli Grew'in retmenlerle yeni szleme imzalandn belirterek araya girmesi zerine Trk retmenler greve balamak iin 1932-1933 ders yln beklediler.464 1931'de karlan dier bir kanuna gre, Trk rencilere ilkokulu Trk okullarnda okuma zorunluluu getirildi. 1935'de ise yabanc okullara mdr yardmcsnn Trk olmas art getirildi.465 Amerikan okullarndan Robert Kolej ve Arnavutky Kz Koleji, yukardaki dzenlemelere dier okullara gre daha kolay uyum salasalar da, ynetimsel zafiyetleri nedeniyle zaman zaman baz skntlara maruz kaldlar. Robert Kolej Mdr Caleb F. Gates 1903'ten beri grevinin bandayd ve son dnemde enerjisini iyice kaybetmi, Trk nklab'nn hzl temposuna ayak uyduramaz olmutu. 1924'te Mary Mills Patrick'in yerine Arnavutky Kz Koleji'nin mdrlne atanan Kathryn Newell Adams ise selefinin yerini hibir zaman dolduramam ve daha fazla kadn renci yetitirilmesini isteyen Trk yetkililerle srekli olarak anlamazlk iine dmt. 1932'de Dnya Ekonomik Buhran Amerikan okullar zerindeki etkisini iyice
460Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi: 1838'den 1995'e, C. 1, stanbul 1974, s.366'dan naklen Uar, a.g.e., s.208. 461Gs. yer. 462Muallimler Mecmuas, Say: 9, stanbul 1926, s.427 vd.'den naklen Uar, a.g.e., s. 209. 463Daniel, a.g.m.,, s.55. 464Gates, a.g.e., s. 302. 465zel Okullar Mevzuat, stanbul 1954, s.16 vd.

clv

gstermeye balaynca, sz konusu okullarn mtevelli heyetleri bu iki okulun ynetimini Kolombiya niversitesi Uluslararas Eitim Enstits Mdr Doktor Paul Monroe'ya vermeye karar verdiler. Bylece bir yandan da okul ynetiminde ve Trk yetkililerle ilikilerde bekleneni veremeyen bu iki ynetici sistemin dna itilmi oldu.466

Burada saylacak son bir sorun ise stat problemiydi ki, bu da yalnz Robert Kolej'e aitti. Robert Kolej yneticileri Mill Eitim Bakanl'nn okulun stats hakkndaki uygulamasn uzunca bir dnem kabul etmek istemediler. Kolej yneticileri, okul diplomasnn niversite diplomasna tekbl etmesini istedilerse de, Bakanlk okulun lise denginde olduunu her defasnda vurgulad.467 Ancak, Bakanlk Robert mezunlarnn mhendis olarak almalarna engel olmad.468 Zira, Robert Koleji Trkiye'de uzun yllar elektrik ve makine mhendislerinin yetitirildii tek okul olarak kald.469

B. Tabiiyet Sorunu
Osmanl-Amerikan diplomatik ilikilerinin tesis edildii 1830 tarihli Ticaret Anlamas'yla birlikte, ABD'ye giderek bu lkenin tabiiyetine geen Osmanl vatandalarnn says artmaya balad. ounluunu Ermenilerin oluturduu bu Osmanl vatandalar, Amerikan tabiiyetini kazanmay mteakip Osmanl topraklarna geri dndler ve burada Amerikan vatandalarna ait ticar ve hukuk alandaki kapitler haklardan yararlanmaya baladlar. Bylece, daha nce Osmanl tebaasndan olup, ticar faaliyetlerinde daha ar bir takm vergilere tabiiyken, artk "en ziyade msaadeye mazhar millet" statsndeki bir devletin vatanda olarak bir ok ayrcalklar kazandlar.470

466De Novo, a.g.e, s.262-263. 467Daniel, a.g.m., s.56. 468Lynn A. Scipio, My Thirty Years in Turkey, New Hampshire 1955, s.226. 469Daniel, a.g.m., s. 59. Trk hkmeti tp ve mhendislik gibi kritik sahalar yabanclarn kontrolne brakmak istemiyordu. Bu cmleden olarak, Arnavutky Kz Koleji'nin 1920'de alm olan tp blm Cumhuriyet'in ilanndan alt ay sonra Hkmet tarafndan kapatld. Mary Mills Patrick, Under Five Sultans, New York 1929, s. 331. 470ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara 2001, s.226.

clvi

Bu kiiler Amerikan vatanda olduklarna dair ABD tarafndan verilmi olan evrakla yetinmeyip, ABD Elilii ve konsolosluklarndan "himaye edilen kii belgesi (protege belgesi)" de aldlar. Protege belgeleri zamanla Amerikan vatanda olmayanlarn da alabilecei kadar yaygnlat. zellikle Ermeni, Rum ve Yahudi Osmanl vatandalarna bu belgeler ska verilmeye balad. Hatta etecilik faaliyetlerine karan Ermeniler bile protege belgelerini kolaylkla elde ettiler. Neticede Osmanl Devleti deta, isyan balatan, cinayet ileyen, suikasta katlan Ermenileri yarg nne kartamaz bir hale geldi. Bu duruma bir son vermek iin 1860 ylnda Osmanl Devleti btn protege sahiplerinin ay ierisinde lkeyi terk etmelerini, buna uymayanlarn Osmanl tebaas olarak grleceini ilan etti. Bylece protege belgelerinin ktye kullanlmasnn nne geildiyse de, gayrimslim tebaa Osmanl Hukuk Sistemi'nden kamann yeni bir yolunu bulmakta gecikmedi. yle ki; Osmanl Gayrimslimleri baka bir lkenin vatandalna getiler ve kapitlasyonlardan yararlanarak Osmanl topraklarnda yaamlarn srdrdler. Bu yntem o kadar yaygnlat ki, ksa srede Osmanl topraklarndaki baka lkelerin vatandalarnn says gerek yabanclarnkini geti. Bunun zerine 1869 ylnda Osmanl Devleti, padiah izni olmadan baka bir lkenin vatandalna gemeyi yasaklad ve izin almadan vatandalktan kanlarn lkeye girdikleri zaman Osmanl vatanda olarak muamele greceklerini iln etti.471 Avrupa'nn btn byk devletleri Osmanl'nn bu dzenlemelerine uymakta bir beis grmezken ABD bir sre daha direndi.472 Fakat bir sre sonra, Amerikan vatandalna getii halde Osmanl topraklarnda oturmaya devam eden kiilerin durumu ABD'yi de rahatsz etmeye balad. Bu kiiler, ABD'ye vergi vermiyor, orduya katlmyor (1861-1865 Sava'na katlmamlard), stelik Osmanl topraklarnda bulunan, doutan Amerikan vatandalarndan daha fazla avantajdan yararlanmaya alyorlard. Bu noktalardan hareket eden Amerikan Hkmeti, mevcut durumu hukuk bir temel zerinde yaplandracak bir tabiiyet anlamas imzalamak iin harekete geti.473
471Kemal iek, "Trk Amerikan likilerinde Ermeni Diasporasnn Rol", IV. Trkiye'nin Gvenlii Sempozyumu, Tarihten Gnmze D Tehditler, Bildiriler, 16-17 Ekim 2003, Elaz 2004, s. 254. 472John Bassett Moore, A Digest of International Law, Washington 1906, s. 679-708. Osmanl bu dzenlemelerle birlikte hukuk dilinde "jus sanguinis" ad verilen doktrini uygulam oldu. ABD'nin uygulamasna greyse, vatandalar hangi lkenin tabiiyetine geeceklerine tamamen kendi iradeleriyle karar veriyorlard ki, buna da hukuk dilinde "jus soli" ad veriliyordu. 473Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel., s.228.

clvii

Uzun mzakerelerden sonra 11 Austos 1874'de Osmanl-Amerikan Tabiiyet Anlamas imzaland. Anlamaya gre Osmanl tebaasndan ABD'de tabiiyet deitirmi kimseler Osmanl topraklarnda iki sene veya daha fazla ikmet ettikleri takdirde Amerikan tabiiyetini kaybedeceklerdi.474 Amerikan Senatosu, "Osmanl topraklarnda iki sene veya daha fazla ikmet ettikleri takdirde Amerikan tabiiyetini kaybedecekler" cmlesinin son kelimesini "kaybedebilecekler" olarak deitirdikten sonra bu anlamay 1875 balarnda onaylad.475 Babli bu deiiklii boa karmak iin bir muhtra yaynlad. Bu muhtrada, taraflarn tabiiyet deitirmi vatandalardan orijinal memleketlerinde iki sene veya daha fazla yaayanlarn tabiiyet deiikliklerini iptal etme hakkna sahip olduklar yazyordu. Senato'nun bu deiiklii kabul etmemesi zerine, Trk-Amerikan Tabiiyet Anlamas yrrle girmedi.476 Ortaya kan bu anlamazlkta 1889'a kadar mesafe kat edilemedi. 16 Ocak 1889'da Sultan II. Abdlhamit bu anlamay aynen Senato'nun kabul ettii ekliyle

474Mecmua-i Muahedt, C. 2, Cz 1, Hakkt Matbaas, stanbul 1878, s. 21-24'den naklen Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991, s.17. Anlamann maddeleri iin bkz. Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan., s.17-18. 475Senato bunun dnda Anlama'nn nc maddesindeki, "eski tabiiyetine gemek isteyenler yabanc gibi addedileceklerdir" ibaresini "eski tabiiyetine gemek isteyenler yabanc gibi addedilebileceklerdir" olarak deitirdi. Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel., s.233. 476Leland J. Gordon, "The Turkish American Controversy over Nationality", The American Journal of International Law, C. 25, Say: 4, Ekim, Washington 1931, s. 664.

clviii

onaylad. Bu sefer de ABD Bakan, aradan 15 sene gibi uzun bir srenin getiini ne srerek, Anlama'y onaylanmak zere yeniden Senato'ya gnderdi. Anlama'yla ilgili olarak Senato, "Osmanl tebaasndan ABD'de tabiiyet deitirmi kimseler Osmanl topraklarnda iki sene veya daha fazla ikmet ettikleri takdirde Amerikan tabiiyetini kaybedebilecekler" cmlesinin geriye yrtlemeyecei eklinde bir deiiklik yapt. Bunun zerine Sultan'a sunulan anlama bu defa onaylanmad. 1899'da Anlama ABD tarafndan tekrar gndeme getirildiyse de, Sultan bu konuda konumak istemediini belirterek anlamay yrrle sokmayacan ima etti. Bylece, Tabiiyet Anlamas'nn uzun yllar sren macerasna son nokta konulmu oldu.477 Osmanl Devleti'nin tabiiyet konusunda geri adm atmayacan gren ABD 1900 ylnda, Osmanl orijinli vatandalarna, Amerikan vatandal ile Trkiye'de himaye grmekte sorunlar yaayabileceklerini pasaportlarna ekledii bir duyuru ile bildirmek zorunda kald. 1907 ylnda da bu vatandalarna Trkiye'ye dndkleri ve iki yldan fazla kaldklar takdirde vatanda olarak korunmaya sahip olamayacaklarn duyurdu. Bylece tabiiyet sorunu geici olarak zme kavuturulmu oldu.478 Tabiiyet ya da tabiiyete alnma (naturalization) sorunu Lozan Bar Konferans srasnda da Trk-Amerikan heyetleri arasnda grld ama bir sonu alnamad. 479 Trk tarafnn kapitlasyonlar kaldrma konusundaki srar, ABD'nin istedii tarzda bir uzlamaya olanak vermiyordu.480 Tabiiyet konusu bundan sonra Trk-Amerikan Lozan Anlamalar'nn

mzakereleri srasnda gndeme geldi. Bu mzakerelerde Amerikan delegasyonu, her vatandan istedii lkenin tabiiyetine geebilmesi prensibine (jus soli) dayanan bir maddenin anlamaya dahil edilmesini talep etti.481 22 Temmuz 1923'te Amerikan
477Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel., s.233-234. 478Gordon, "The Turkish American Controversy... ", s.666. 479Tabiiyet sorununun 1874'ten Lozan Bar Konferans'na kadarki baarl bir zeti iin bkz. NARA, M 365, Roll 8, File: 711.674/15, stanbul'daki Amerikan Bakonsolosu'ndan ABD Dileri Bakan'na, 12.03.1923. 480iek, a.g.m., s.256. Lozan Bar Konferans'nn yapld tarihlerde stanbul'daki Amerikan Konsolosluu'ndan ABD Dileri Bakanl'na yollanan bir mektuptan da anlald zere Trk hkmeti halen, eski Osmanl vatanda Amerikallar hibir surette topraklarna sokmamaktayd. NARA, M 365, Roll 8, File: 711.674/13, stanbul'daki Amerikan Konsolosluu'ndan ABD Dileri Bakanl'na, 05.12.1922. Yine 1928'de ABD Dileri Bakanl'na gnderilen bir mektup bu uygulamann bu tarih itibariyle halen devam ettiini belgelemekteydi. NARA, M 365, Roll 8, File: 711.674/42, New York Tccarlar Dernei Genel Sekreteri'nden ABD Dileri Bakan'na, 07.06.1928. 481Gordon, "The Turkish American Controversy... ", s.667.

clix

temsilcisi Joseph Grew'le yapt bir grmede Trk temsilcisi smet Paa, bu konuya ilikin bir madde anlamaya dahil edildii takdirde, Trk Hkmeti'nin Amerikan tabiiyetine geen Trk vatandalarnn Trkiye'ye dnlerini yasaklama hakkn da iermesi gerektiini savundu. Bunun zerine Grew byle bir yasaklamann ABD'nin istenmeyenleri dar atmakla ilgili egemenlik hakkna halel getireceini beyan etti. smet Paa'nn karl ise hkmetinin bu konuda geri adm atmayaca idi.482 Bylece tabiiyet konusu 6 Austos 1923'te imzalanan Trk- Amerikan Lozan Anlamas'nn kapsam dnda brakld. 1923'n Sonbaharnda Amerikan Hkmeti tabiiyet konusunu zme

kavuturacak bir anlama mzakere etmesi iin Trkiye'deki Amerikan diplomatik temsilcisi Amiral Bristol'a talimat verdi. nk, Amerikan Hkmeti Trk- Amerikan Lozan Anlamas'nn tabiiyete alnmaya ilikin bir maddeyi iermemesinin bu anlamann Senato'da onaylanmasn zorlatracandan korkuyordu. Fakat, Amiral Bristol yeni bir anlamann mzakerelerine balamann Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn her iki lkedeki onaylanma srecini geciktirecei ynnde Amerikan Hkmeti'ni ikn edince mzakereler ertelendi. Ocak 1927'de Senato'nun TrkAmerikan Lozan Anlamas'n reddetmesinin nedenlerinden birisini de bu anlamann tabiiyete alnmaya ilikin tatminkr bir maddeyi iermemesi oluturunca, Amerikan Hkmeti endielerinde hakl km oldu.483 Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn reddedilmesinden ksa bir sre sonra 17 ubat 1927'de iki lke imzaladklar bir modus vivendiyle aralarnda diplomatik iliki tesis ettiler. Bu modus vivendinin 2-c maddesine gre tabiiyete alnma szlemesinin mzakereleri, Trk-Amerikan Lozan Anlamas ya da yaplacak konsolosluk, yerleme ve ikmet szlemelerinin yrrle girmesinden itibaren alt aylk bir sre ierisinde balayacakt.484 Diplomatik ilikilerin tesis edilmesi tabiiyet sorununun zleceine dair mitleri arttrsa da, 28 Mays 1928 ylnda Trkiye'nin kard vatandalk kanunu sorunu daha da karmaklatrd. 1 Ocak 1929'da yrrle girmesi kararlatrlan bu kanun
482NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923. 483Trask, The United States' Response to Turkish., s.190. 484FRUS 1927, C. 3, s.796-797, Tevfik Rt Bey'den Amiral Bristol'a, 17.02.1927.

clx

vatandalktan kmay izne balyor ve Trkiye'de doan yabanc ana babalarn ocuklar ile Trkiye dnda doan Trk ana babalarn ocuklarn Trk vatanda olarak kabul ediyordu.485 Yeni kanunla Trkiye, bir lde Osmanl Devleti'nin tabiiyet politikasn srdrm oluyordu. Kanuna kar darda meydana gelen youn tepkiler zerine, 9 Nisan 1929'da kanunda baz deiiklikler yaplarak Trkiye'de doan ocuklarn 18 yana gelmelerini mteakip anne veya babalarnn tabiiyetlerini seebilmeleri ilkesi benimsendi.486 Trk-Amerikan ilikilerinde tabiiyet sorunu 1937'de Trk-Fransz Anlamas'nn (1933) bir kere daha uzatlmasyla yeniden gndeme geldi. Anlama'ya gre, Trkiye, Suriye ve Lbnanllara, Suriye veya Lbnan tabiiyetlerinden birine gemeleri iin yeniden ek bir sre veriliyordu. Bunun zerine Suriye ve Lbnan asll bir ok Amerikan

485T.C. Resm Gazete, 04.06.1928; Arnold Toynbee, Survey of International Affairs 1928, Londra 1929, s. 196-197. Bu kanunun Trkiye dnda doan Trk ana babalarn ocuklarn Trk vatanda olarak kabul eden maddesi nedeniyle kk bir sknt yaand. ABD'de Trk ana babadan dnyaya gelmi olan George Bitar 1929'da Trkiye'ye geldiinde tutukland ve yabanc bir lkenin pasaportunu tad iin yargland. Bitar mahkemede beraat etse de, pasaportunu alabilmek iin Amerikan Sefareti'nden yardm almak zorunda kald. Trk makamlar srar etmi olsalard Bitar, askerlik hizmeti gibi vatandalk grevlerini yerine getirmeksizin Trkiye'den dar kamayacakt. Trask, The United States' Response to Turkish., s.191. 486Gordon, "The Turkish American Controversy... ", s. 668.

clxi

vatanda Suriye ve Lbnan'daki verset haklarn kaybetmemek iin asl tabiiyetlerine geri dnmek istediler. Fakat, Amerikan otoriteleri bu kiilere, asl tabiiyetlerine dnmelerinin kendilerinin Amerikan vatandaln tehlikeye atacan bildirdiler. Bu arada Fransa'nn Suriye ve Lbnan asll Amerikan vatandalarnn verset haklarn kabul etmesi "sorun"un Fransa ayan zm oldu. Fakat, Fransa'nn bu kabul, Trkiye asndan bu kiilerin statlerini belirlemek iin yeterli deildi. ABD Trkiye'nin bu kiileri Suriye veya Lbnan vatandaln semedikleri takdirde Trk vatanda olarak kabul edeceini bildii iin, Trkiye ile tabiiyet sorununu zecek bir anlama imzalama gayreti iine girdi. ubat 1938'de ABD Trkiye'nin eski topraklarnda Trk vatandal iddia etmesini imknsz hle getirecek bir anlama tasla teklif etti. ABD bunun karlnda Trkiye'nin eski Trk vatandalarn (ABD'de yaayan Ermenileri) lkesine sokmamasn gayri resm olarak kabul edeceini ve bundan sonra olabilecek tazminat taleplerinde Trkiye'yi destekleyeceini beyan etse de, 1941'e kadar devam eden mzakerelerde herhangi bir neticeye varlamad.487

C. Yerleme ve kmet Sorunu ve kmet Mukavelenmesi

Yerleme ve ikmet meselesi ilk olarak 6 Austos 1923 tarihli Trk- Amerikan Lozan Anlamas'yla aka dzenlendi. Bu anlamann III-VIII. maddeleri, muamelelerde karlkl eitlik salanmas kaydyla, her bir lkenin bireylerinin ve i evrelerinin dier lkedeki yerlemelerine ve ikametlerine dair artlar ortaya koyuyordu.488 Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn reddedilmesinden sonra 17 ubat 1927'de imzalanan diplomatik ilikileri tesis etmeye ynelik modus vivendinin 2-a maddesiyle iki lke birbirlerine ileride bir yerleme ve ikmet anlamas imzalamay taahht ettiler. Bu anlama imzalanncaya kadar reddedilen Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn ilgili maddeleri yerleme ve ikmet konularnda geerli olacakt.489

487De Novo, a.g.e., s.241. 488NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/169, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 07.08.1923. Bu anlamann III-VIII. maddeleri iin bkz. EK-1. 489FRUS 1927, C. 3, s.796-797, Tevfik Rt Bey'den Amiral Bristol'a, 17.02.1927.

clxii

Lozan Anlamas'nn Senato'da onaylanacana dair umutlar iyice zayflaynca iki lke aralarndaki btn sorunlar tek bir anlama yerine ayr ayr anlamalarla para para zmeye karar verdiler. Bu kapsamda yaplan Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn imzaland 1 Ekim 1929 gn Trkiye ABD'ye, ksa ve z bir yerleme ve ikmet anlamas yapmay teklif etti. Bu teklife gre; iki lke yerleme ve ikmet konularnda, topraklarnda bulunan dier lkenin vatanda ve irketlerine kendi yasalarnn msaade ettii lde ulusal muamelede bulunacaklar ve ulusal muamelenin mmkn olmad durumlarda da en ziyade msaadeye mazhar millet statsn uygulayacaklard. 490 Fakat ABD, Ticaret ve Denizcilik Anlamas'nn Senato'da onaylanmasn tehlikeye atmamak adna, onay tarihine kadar yerleme ve ikmetle ilgili bir anlama yapmak istemediini bildirdi.491 Aslnda, ABD'nin bu anlamay telemesinin arkasnda yatan daha nemli bir neden vard. Trkiye'nin Mttefik Devletlerle Lozan'da imzalad yerleme ve ikmet szlemesinin geerlilii 1931'de sona eriyordu. ABD bu durumda, Trkiye'nin ncelikle ngiltere ile yerleme ve ikmet konularn da ieren bir ticaret anlamas imzalayacana inanyordu.492 1929'da bir ngiliz filosunun stanbul'a gelmesi ve filo komutannn Ankara'da Atatrk' ziyaret etmesi ABD'nin bu inancn glendirdi.493 ABD Trkiye ile mzakereleri teleyerek, nce imzalanmak zere olduuna inand bu anlamann maddelerini grmek istiyordu. Bylece ABD Trkiye ile, en az bu lkenin ngiltere'yle yapaca anlamann dzeyinde bir anlama imzalamay planlyordu.494 Trkiye ve ngiltere arasnda ABD'nin bekledii gibi bir anlama imzalanacana dair emarelerin gittike zayflamaya balamas ve ubat 1930'da Ticaret Anlamas'nn Senato'da onaylanmas zerine ABD Dileri Bakan Bykeli Grew'e Mart 1930'da bir
490NARA, M 365, Roll 8, File: 711.679-Residence & Establishment/1, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 02.10.1929. Burada "ulusal muamelede bulunacaklar" ifadesiyle bir lkenin anlama yapt dier lkenin vatandalarna kendi vatandalaryla ayn muameleyi yapaca anlatlmak isteniyordu. 491FRUS 1930, C. 3, s. 853, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 21.10.1929. 492NARA, M 365, Roll 8, File: 711.679-Residence & Establishment/5, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm efi Wallace Murray ile Anlamalar Blm efi C. M. Barnes Arasndaki Konumann Muhtras, 07.12.1929. 493Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), Ankara 1974, s.82. 494NARA, M 365, Roll 8, File: 711.679-Residence & Establishment/5, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm efi Wallace Murray ile Anlamalar Blm efi C. M. Barnes Arasndaki Konumann Muhtras, 07.12.1929.

clxiii

talimat gnderdi. Bu talimatta Grew'den Trk yetkililere ABD'nin 1930'un Eyll sonlarnda bir yerleme ve ikmet anlamasnn mzakeresine balamaya hazr olduunu sylemesi isteniyordu.495 Mzakere balang tarihi iin Eyll sonlarnn ngrlmesinden maksat, bir ka hafta iinde mzakereleri sonulandrp anlamay imzalamak ve bylece Aralk aynda tatilden kacak olan Senato'da anlamann onaylanmasna kar organize bir muhalefeti nlemekti. 496 Grew 23 Mart'ta Trk Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'e ABD'nin bu teklifini ve mzakerelerin Sonbahar'da balamas konusundaki hassasiyetini ilettiinde, Bakan mzakerelerin Sonbahar'da balamasnn bu koullar altnda tek aklc yol olduunu syledi.497 Sonbaharda mzakereler balayncaya kadarki arada Amerikan yetkililer, Trk tarafnn 1 Ekim 1929 gn teklif etmi olduu anlama taslayla ilgili olarak, zellikle iki nokta zerinde durdular.498 lk olarak, taslakta geen "ulusal muamelede bulunacaklar" ibaresinin karlmasnn Amerikan karlar asndan daha iyi olacana karar verdiler. Bylece taslak metin btn koullarda ABD'ye, en ziyade msaadeye mazhar millet statsn kazandracakt ki, bu durum Bykeli Grew'e gre ulusal muameleye tabii tutulmak yani, Trkiye'nin yasalarna uymaktan daha avantajlyd.499 Daha mzakerelerin ilk gnnde Trk tarafnn taslak metinden "ulusal muamelede bulunacaklar" ibaresinin karlmasn teklif etmesiyle ABD'nin bu konudaki sknts ortadan kalkacakt.500 kinci olarak Amerikallar taslak metne yerleme ve ikmetin yan sra giri ve ksa sreli yerlemeyi (entry and sojourn) de ilave etmek istedilerse de, sonradan bunun
495Bu grmede Tevfik Rt Bey Bykeli Grew'e, TBMM'nin Ticaret Anlamas'n onaylanmasn (12 Nisan 1930) mteakip Trkiye'nin de Yerleme ve kmet Anlamas'nn mzakerelerine balayabileceini syledi. T.C. Dileri Bakanl Arivi, Tevfik Rt Bey'den smet Paa'ya, 06.03.1930. 496FRUS 1930, C. 3, s. 853, ABD Dileri Bakan Vekili'nden Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 17.03.1930. 497FRUS 1930, C. 3, s. 854-855, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan Vekili'ne, 07.04.1930. 498Trkiye ilk defa olarak, ABD ile yapaca bir anlamada taslak metin ne sryor ve anlama bu taslaktan hareket edilerek mzakere ediliyordu. 499FRUS 1930, C. 3, s. 857, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan Vekili'ne, 17.09.1930; NARA, M 1223, Roll 1, File 711.679-Residence & Establishment/27, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 17.09.1930. Grew'in bu dncesi ABD'nin kapitlasyoncu zihniyetinin bir gstergesiydi. 500FRUS 1930, C. 3, s. 863, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan Vekili'ne, 19.10.1930.

clxiv

Trklere Bat dnyasyla ayn haklar vereceini, bu sayede Trklerin kota snrlamalar olmadan ABD'ye girebileceini, byle bir anlamann ise Senato'da onaylanmayaca gerekesiyle bundan vazgetiler.501 Ancak, ileriki safhada Trk tarafnn bu konuda srarc olmas zerine, ksa sreli yerleme de anlamann kapsam iine sokulacakt. 18 Ekim 1930'da balayan mzakerelerin ilk toplantsnda Trk taraf taslak metnin giri ksmna (preamble) "anlama yrrle girdii zaman Trkiye ve ABD arasndaki btn eski anlamalar geerliliini kaybedecektir" cmlesini koymak istedi. ABD Dileri Bakanl Grew'e bu teklifi derhal kabul etmesi tlimatn verdi. nk Amerikallara gre bu cmle, Trklerin ABD'nin kapitler haklarn 1914'ten itibren kaybettiini iddia etmelerini imknsz hle getirecekti. Bylece Trkiye'den zellikle 1914-1918 dnemiyle ilgili tazminat taleplerinde bulunan ABD'nin bu konuda eli glenmi olacak ve Trkiye kapitlasyonlarn hlen yrrlkte olduunu kabul etmi olacakt.502 Trkiye, bu durumu sonradan fark etmi olmal ki, 6 Kasm'da teklifini "hlihazrda iki lke arasnda yerleme ve ikmetle ilgili yrrlkte olan herhangi bir madde yoktur" eklinde deitirdi.503 ABD bu teklifi, bu tarz bir ibrenin ABD'nin kapitlasyonlarn 1914'te kaldrldn kabul etmesi anlamna gelecei gerekesiyle reddetti.504 Bunun zerine Trkiye 6 Kasm'da yapt teklifi anlamann giri ksmndan kard ve onun yerine giri blmne anlamann modern uluslararas hukuka uygun olarak yapldna dair bir ibare koydu. Grnen oydu ki, Trkiye byle bir ibareyle modern hukukta yeri olmayan kapitlasyonlara gnderme yapmak istiyordu. Bunun yannda Trkiye, ABD'den iki lke arasnda yerleme ve ikmetle ilgili hlihazrda yrrlkte herhangi bir anlama olmadna dair tek tarafl bir deklarasyonda bulunmasn isteyince delegasyonlar arasndaki mzakereler 25 Kasm 1930'da kesildi.505
501NARA, M 1223, Roll 1, File: 711.679-Residence & Establishment/28, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm efi Wallace Murray'in Yaynlad Muhtra, 19.09.1930; NARA, M 1223, Roll 1, File: 711.679-Residence & Establishment/33, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.10.1930. 502Trask, The United States' Response to Turkish., s. 196-197; FRUS 1930, C. 3, s. 869-870, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 21.11.1930. 503FRUS 1930, C. 3, s. 864-865, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 06.11.1930. 504FRUS 1930, C. 3, s. 866-868, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 10.11.1930. 505FRUS 1930, C. 3, s. 870-871, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 25.11.1930. Mzakerelerin en bandan kesilene kadarki blmyle ilgili ABD Dileri Bakanl Yakn

clxv

Delegasyonlar arasndaki mzakerelerin kesilmesine ramen Bykeli Joseph Grew zaman zaman Dileri Bakan Tevfik Rt Bey'le gryor ve bir anlamda mzakereleri devam ettiriyordu. Bu grmelerden birinde Grew Bakan'a, Trkiye'nin kapitlasyonlar konusundaki endielerini giderecek bir deklarasyonda bulunabileceini beyan etti. Sz konusu deklarasyonda dikkate arpan balca husus, ABD'nin Trkiye'de meydana gelen deiikliklerin farknda olduu ve Trkiye ile bu deiiklikler dorultusunda anlama ilikileri kurmak istediiydi. ABD bu deklarasyonla kapitlasyonlarn kaldrldn ima yoluyla kabul etmi oluyordu.506 Trkiye'nin anlamann haricinde yaplacak bu deklarasyona raz olmas ve ABD'nin de anlamann giri blmne bu anlamann modern uluslararas hukuka uygun olarak yapldna dair bir ibare konulmasn kabul etmesi zerine 28 Ekim 1931'de Ankara'da Yerleme ve kmet Anlamas imzaland. ki maddelik bu anlamay Trkiye adna Mill Savunma Bakan Zeki Bey, ABD adna da Bykeli Joseph Grew imzaladlar.507 Birinci maddeye gre "her iki lkenin vatandalarna ve irketlerine dier lkenin topraklarnda tatbik edilecek ikmet ve ksa sreli yerleme artlar ve kez mal vergiler ve yargsal yetki asndan Trkiye ABD'ye ve ABD Trkiye'ye en ziyade msaadeye mazhar olan nc bir lkeye bahedilmi veya edilecek olan ayn muameleyi her artta" yapacakt. kinci madde ise anlamann yrrle girmesi ve yrrlkte kalmasyla ilgili izlenecek prosedr anlatyordu.508 Yerleme ve kmet Anlamas Amerikan Senatosu'nda 3 Mays 1932'de onayland.509 TBMM'de ise 4 Haziran 1932'de 317 milletvekilinden 159'unun katld bir oylamada 159 oyla kabul edildi.510 Bu anlamann tasdiknmeleri (ratifikasyonlar, onay belgeleri) 15 ubat 1933'te Washington'da teati edildi.511

Dou leri Blm'nn hazrlad 14 sayfalk detayl bir bilgi notu iin bkz. NARA, M 1223, Roll 1, File: 711.679-Residence & Establishment/60, Trk Anlamas Mzakereleri, 16.02.1931. 506FRUS 1930, C. 3, s. 870-871, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 25.11.1930; FRUS 1930, C. 3, s. 872, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 28.11.1930. 507Anlama iin bkz. EK-11. 508Dstur, III. Tertip, C.13, s. 521-523. Yukardaki alnt sadeletirilmitir. 509Congressional Records, 72. Kongre, 1. Celse, 03.05.1932, s. 9, 9484. 510TBMM Zabt Cerdesi, 04.06.1932, tima 59, Celse 2, s. 82. 511T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 02, 38, 55, 2, Kararname, 09.08.1933.

clxvi

Grew anlama imzalandktan sonra defterine "Trkiye ile anlama ilikisine girmi olmak bana derin bir tatmin duygusu yaatt" diye not dt.512 Dileri Bakan Vekili kr Kaya ise anlamayla ilgili TBMM'de unlar syledi: "Amerika milleti ile, Amerika'nn birleik hkmetleri ile yaptmz muahede (anlama) tamamen mtekabiliyet esasna mstenittir (dayaldr) ve hukuk-u dvel (devletler hukuku) kaidelerinden alnm esaslara baldr. Bu muahede Amerika milleti ile teden beri aramzda mevcut olan hsn- mnasebtn (iyi ilikilerin) inkifna (gelimesine) ok byk yardm edecektir. Amerikallar Lozan muahedesinden beri filhakka (gerekten) Trkler lehine ok gzel hissiyat beslemektedirler. Bunlar grmekle, iitmekle, okumakla mtehassis olmamz (duygulanmamz) tabiidir. Hi phe yoktur ki Trk Milleti de Amerikallara kar ayn hisle mtehassistir. Bu hissin resm ve gayri resm Amerikallar tarafndan bilinmesi phesiz ayn tahasss (duygulanmay) orada da uyandracaktr. Tasvb-i linize arz edilen bu muahede bu hissin bir ifadesidir. Ayn his orada da tekrar edilmitir." 513 Bu anlama, 1917'de kopmu olan Trk-Amerikan ilikilerinin yeniden dzene sokulmasnda, 1929 tarihli Ticaret ve Denizcilik Anlamas'ndan sonra, nemli bir aama tekil etti. Artk 1927'de imzalanan diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendinin 2-c maddesine gre, tazminat talepleriyle ilgili yaplacak anlamann grmelerine geilebilecekti.

D. Tazminat Talepleri Sorunu ve Mtekbil Metlibin Tesviyesine Mtedair tilfname

Byk ounluu Amerikan vatanda ve irketlerinden oluan baz kii ve gruplar, Trkiye'yi 1914-1922 arasndaki sava ortamnda meydana geldiini iddia ettikleri baz olaylardan sorumlu tuttular. Bu olaylar balca drt ana kategoriden oluuyordu: 1. Trk asker ve sivil makamlar tarafndan bedeli tam olarak denmeden baz mlklere el konulmas. 2. Trk askerlerinin orantsz g kullanarak kimi mlklere zarar vermesi ve baz mnferit hrszlklar yaplmas. 3. Trk asker ve sivil
512Trask, The United States' Response to Turkish., s.198. 513TBMM Zabt Cerdesi, 29.05.1932, tima 54, Celse 1, s. 356.

clxvii

makamlarnn baz kiileri haksz yere hapse atmalar. 4. Trk yetkililerinin baz kiilere halk tarafndan yaplan kt muameleyi engellemek iin gerekli tedbirleri almamas ve bu tr muamelede bulunanlar cezalandrmamas.514 Meydana geldii iddia edilen bu olaylar nedeniyle baz kii ve gruplarn Trkiye'den tazminat elde edebilmek iin vatanda olduklar devletlere yaptklar mracaatlar zerine, mesele ilgili devletlerin Trkiye ile olan ikili ilikilerine yansd. Bu mesele iki lke ilikilerinde ilk olarak Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn mzakereleri srasnda gndeme geldi. Mzakerelerin en nemli konu bal olan, Amerikan vatanda ve irketlerinin tazminat talepleriyle ilgili olarak Trkiye'nin n art, ABD'nin, taleplerinin hepsini mmkn olan en detayl ekilde kategorize ederek ortaya koymasyd. nk ABD'nin tazminat talepleri konusundaki tezleri son derece belirsizdi ve Trk taraf ne tr taleplerle kar karya kalacan kestirememekteydi. ABD, taleplerin bir ksmnn doruluunu hlen inceledii ve bazlarn da hl dosyalayamad iin konuyla ilgili bir liste hazrlayamad.515 ABD, mzakerelerde tazminat talepleri meselesini ok nemsiyor ve konunun kendi lehindeki zmn mutlaka Trk-Amerikan Anlamas'na dahil etmek istiyordu. Trkiye ise bir uzlama salanamad takdirde, meseleyi, anlama yapldktan sonra, ayrca mzakere etmek istiyordu. ABD'nin nerdii zm, yukarda da belirtildii gibi, Trkiye'den bu konuda ak bir ek almak eklindeydi. Trkiye'nin bunu kabul etmeyecei anlalnca, ABD de tazminat meselesinin zmn daha sonraya brakmaya raz olmak zorunda kald ve Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn imzalanmasndan 20 gn sonra tazminat meselesiyle ilgili mzakerelerin balamas karara baland.516 Ancak, Amerikan heyeti bakan Grew'in tazminat meselesi zlnceye kadar hkmetinin, imzalanacak olan anlamay Senatonun onayna sunup

514Fred K. Nielsen, American-Turkish Claims Settlement Under The Agreement Of December 24, 1923 And Supplemental Agreements Between The United States And Turkey: Opinions And Report, Washington 1937, s. iii. 515NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/126, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923. 516NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/172, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 04.08.1923.

clxviii

sunmama hakkn sakl tutacana dair aklamas, ABD'nin bu konunun peini brakmayacann bir gstergesiydi.517 Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn imzalanmasndan ksa bir sre sonra, 7 Kasm 1923'te, Amerikan Yksek Komiseri Amiral Bristol'un bakanlndaki G. Howland Shaw ve Edgar W. Turlington'dan oluan Amerikan heyetiyle, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl stanbul temsilcisi Adnan (Advar) Bey bakanlndaki Mnir ve brahim Beylerden oluan Trk heyeti arasnda, tazminat taleplerini bir zme balamay amalayan mzakereler balad.518 Mzakereler neticesinde, 24 Aralk 1923'te yaplan karlkl nota teatisiyle, tazminat talepleri konusu geici bir zme kavuturuldu.519 Buna gre, Trk- Amerikan Lozan Anlamas'nn tasdiknmelerinin, yani anlamann parlamentoda onaylandna dair belgelerin, karlkl teatisinden 6 ay sonra, stanbul'da, her iki taraftan da ikier yenin bulunaca bir komisyon toplanacakt. Bu komisyon, topland tarihten itibaren 6 aylk sre zarfnda kendisine gnderilen tazminat taleplerine dair dosyalar inceleyecek ve bir sonuca balayacakt.520 Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn Senato'da reddedilmesi zerine yaplan diplomatik ilikileri balatmaya ynelik modus vivendinin 2-c maddesinde de tazminat talepleri konusuna deinildi. Buna gre Trk-Amerikan Lozan Anlamas Senato'da
517NARA, M 365, Roll 3, File 711.672/156, Lozan'daki ABD Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 05.08.1923. 518FRUS 1923, C. 2, s. 1179, Trkiye'deki Amerikan Yksek Komiseri'nden ABD Dileri Bakan'na, 08.11.1923; T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30, 18, 1, 1/7, 37, 3, Kararname, 11.10. 1923. Yukarda belirtildii zere, Trk-Amerikan Lozan Anlamas iin yaplan mzakereler srasnda, tazminat talepleriyle ilgili mzakerelerin, anlama imzaland tarihten (6 Austos 1923) 20 gn sonra yani 26 Austosta balamas karara balanmken, sz konusu mzakerelerin anlamann imzalanmasndan 93 gn sonra, yani 7 Kasm 1923'te, balayabilmesi ilgi ekicidir. Bu gecikme byk lde, ABD'nin tazminat talep dosyalarn tasnif edememesinden kaynaklanyordu. 7 Kasm 1923'e gelindiinde bu tasnifin hl yaplamam olmas ve szkonusu tasnifin daha uzun bir sre yaplamayacann anlalmas zerine, taraflar tazminat talepleri sorununu en azndan prensipte zmeye ynelik bir nota teatisinin mzakerelerine balama karar aldlar. 519Bu nota Trk Hkmeti tarafndan 6 Ocak 1924'te onayland. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30, 18, 1, 1/8, 44, 5, Kararname, 06.01.1924. 520Bu noktada Roger Trask'in iki olgusal hatasn dzeltmek istiyorum: Birincisi, bu mzakerelerde Trk heyetinin banda, Trask'in mezkur kitabnda (Trask, The United States' Response to Turkish., s.35) belirttii gibi Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan'nn kendisi deil, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl'nn temsilcisi olan Adnan Bey bulunmaktayd. kincisi, her lkeden ikier yenin katlmyla toplanacak olan komisyon, Trask'in yine ayn sayfada yazd gibi tasdiknmelerin karlkl teatisinden itibaren 6 aylk sre iinde deil, 6 ay sonra toplanacakt. Bkz. FRUS 1923, C. 2, s. 1190, Amiral Bristol'dan Adnan Bey'e, 24.12.1923.

clxix

onaylanmamaya devam ettii takdirde, 24 Aralk 1923'te teati edilen tazminat talepleriyle ilgili notalar, ticaret anlamas ile yerleme ve ikmet anlamalarnn tasdiknmelerinin teatisinden alt ay sonra yrrle girecek ve bunun gerei olarak da bir komisyon toplanacakt.521 Ticaret ve Denizcilik Anlamas'ndan sonra Yerleme ve kmet Anlamas'nn tasdiknmelerinin de 15 ubat 1933'te teati edilmesiyle, 1927 modusunun 2-c maddesi gereince 15 Austos 1933'te stanbul'da iki lkeden de ikier yenin bulunduu bir komisyon topland. evki ve Esat Beyler komisyonun Trk yelerini, G. Howland Shaw ve Julian E. Gillespie de Amerikal yelerini oluturuyorlard.522 Trk yetkililer komisyon toplanmadan nce yaplan n grmelerden itibaren Amerikallardan taleplerin ieriiyle ilgili bilgi istediler. nk, Trkiye ABD'nin daha nce yapt, btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar (lump sum) deme teklifine scak bakt iin, deyecei meblan yeterli bilgi nda kararlatrlmasn istiyordu.523 Ancak, talep dosyalarnn henz hazrlanamamas nedeniyle ABD bu bilgiyi veremedi.524 Daha sonra, ABD'nin verdii snrl bilgi ise, komisyonun mzakerelerinin birinci aamasnn afak tartmalarla gemesini engelleyemedi. Tazminat taleplerinin ieriiyle ilgili byle bir belirsizliin hkm srd bir ortamda, Trk tarafnn Kasm 1933'te btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar olarak yapt 500.000 Dolarlk teklif yetersiz bulununca, mzakerelerin birinci aamas sona ermi oldu.525 Bunun zerine ABD Ocak 1934'te Trkiye'ye, tazminat talepleri iin denecek toplam tutarn belirlenmesi yerine, komisyonun her bir talebi teker teker ele almasn ve

521FRUS 1927, C. 3, s.796-797, Tevfik Rt Bey'den Amiral Bristol'a, 17.02.1927; FRUS 1934, C. 2, s. 804-808, ABD Dileri Bakan Henry L. Stimson'dan Trkiye'deki Amerikan Bykelilii Danman Howland Shaw'a, 04.04.1933. 522E. Russell Lutz, "Claims Against Turkey", The American Journal of International Law, C. 28, Say 2, Nisan, Washington 1934, s.347. 523FRUS 1934, C. 2, s. 899, Trkiye'deki Amerikan Bykelilii Danman Howland Shaw'dan ABD Dileri Bakan Henry L. Stimson'a, 09.05.1933. 524FRUS 1934, C. 2, s. 901, ABD Dileri Bakan Henry L. Stimson'dan Trkiye'deki Amerikan Bykelilii Danman Howland Shaw'a, 27.05.1933. ABD bu bilgiyi ancak ubat 1934'te verebilecekti. FRUS 1934, C. 2, s. 911, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 10.02.1934. 525FRUS 1934, C. 2, s. 902-903, ABD Dileri Bakan Vekili'nden Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 08.12.1933.

clxx

zerinde anlama salanamayan taleplerin bir hakeme havale edilmesini teklif etti. 526 Trkiye buna karlk, nce komisyona btn taleplerin sunulmasn, komisyonun talepler zerinde yapaca incelemeden sonra denecek toplam tutarn belirlenmesini, eer byle bir tutar belirli bir sre iinde belirlenemezse, ite o zaman her bir talebin teker teker ele alnmasn ve zerinde anlama salanamayan taleplerin bir hakeme havle edilmesini teklif etti.527 ABD bu teklifi kabul etti ve komisyondaki iki Amerikan yeden biri olan G. Howland Shaw'un yerine 12 ubat 1934'te daha nce ABD ve Meksika arasndaki tazminat taleplerini mzakere eden komisyonda da grev alm olan Avukat Fred K. Nielsen'i atad. Nielsen'a yardmc olmas iin de Francis M. Anderson ve John Maktos adl iki de hukuk danman grevlendirildi. Daha sonra bunlara John W. Connely (Jr) de katld ki, o da ileride Gillespie'nin yerini alacakt.528 21 Mart 1934'te yeniden toplanan komisyon, taleplerin dosyalanmas nihayet tamamland iin, dosyalar kabaca incelemeye balad.529 Bu inceleme 1934 Austosunun ortalarnda sona erdiinde, artk taraflarn Ekim aynda anlamay kaleme almalarnn nnde hibir engel kalmamt. Yukarda alma takvimi kabaca izah edilen tazminat talepleri komisyonunun mesaisi, balca iki konu zerindeki tartmalarla geti. Tabiatyla bunlardan en nemlisi, Trkiye'nin ABD'ye deyecei parann miktaryla ilgili pazarlklard. lk olarak daha komisyon toplanmadan nce 4 Nisan 1933'te ABD, elinde yaklak 55 milyon Dolarlk
526FRUS 1934, C. 2, s. 906-908, ABD Dileri Bakan Vekili'nden Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 13.01.1934. ABD Bykelisi Robert P. Skinner'n ABD Dileri Bakanl'na gnderdii bir telgrafta meselenin hakemlie kadar gitmesinden ok korktuunu aklamas, ABD'nin bu teklifi yaparken Trkiye'ye blf yapm olabileceini gstermekteydi. FRUS 1934, C. 2, s. 909910, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 04.02.1934. 527FRUS 1934, C. 2, s. 910, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 08.02.1934. 528Trask, The United States' Response to Turkish., s.204; Lutz, a.g.m., s.347. Trask'in belirttiine gre, Nielsen Trkleri hi sevmiyordu. Ayrca, kendisi son derece de geimsiz bir insan olup, komisyondaki arkadalaryla ve Bykeli Skinner'la anlamazlklar yayordu. Bunun bir gstergesi olarak, Nielsen'in hukuk danman Francis M. Anderson Temmuz 1934'te salk problemlerini bahane ederek ABD'ye geri dnd. Trask, The United States' Response to Turkish., s.204-205. Ancak; ABD Dileri Bakan Cordell Hull'un Nielsen'e gnderdii bir yazda ABD Bakan'nn ve ABD Dileri Bakanl'nn Nielsen'in zerine den grevi en iyi ekilde yapacana dair tam bir gven duygusu iinde olduu ifade ediliyordu. FRUS 1934, C. 2, s. 913-918, ABD Dileri Bakan Cordell Hull'dan Fred K. Nielsen'e, 13.07.1934. 529Nielsen, a.g.e., s.8.

clxxi

tazminat talep dosyas bulunduunu, Ancak, bu rakamn %10'unundan da azna yani be milyon dolara raz olacan beyan etti.530Bu rakam ok yksek bulan Trkiye'nin 21 Kasm 1933'te telaffuz ettii miktar 500.000 Dolard.531 Bundan sonra iki lke, komisyon 1934 Austosunun ortalarnda tazminat talep dosyalarn incelemeyi bitirinceye kadar herhangi bir rakam telaffuz etmediler. Bu ilem tamamlannca ABD 16 Austos 1934'te be milyondan iki buuk milyon Dolara indi.532 5 Eyll 1934'te Trkiye 700.000 Dolara karken, ayn gn ABD bir buuk milyon Dolara indi.533 Trkiye 19 Eyll'de 12x100.000 $ eklinde demek zere 1.200.000 Dolara knca ABD gn sonra bu teklifi en az % 2.5 faiz eklenmesi artyla kabul etti.534 Bunun zerine Trkiye faizsiz olarak 13x100.000 $ eklinde 13 ylda demek artyla 1.300.000 Dolara kt.535 1 Ekim 1934'te ABD bu teklifi kabul edince, geriye varlan mutabakat ilan etmekten baka bir ey kalmad.536 Komisyonunun zerinde durduu ikinci konu da, btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar belirlerken, hangi tazminat taleplerinin dikkate alnp, hangilerinin alnmayaca idi. Trk delegasyonunu, Nielsen'in tespitiyle balca u konularla ilgili tazminat taleplerine itiraz etti: 1- 1922'deki zmir yangnyla ilgili olanlar 2Skinlerin yerlerinin deitirilmesiyle ilgili olanlar 3- Trkiye'de terk edilen mlklerle ilgili olanlar 4-Trkiye'nin dndaki topraklarla ilgili olanlar 5- Orijinal tabiiyeti nc bir lkeye ait olan ve sonradan Amerikan tabiiyetine gemi olanlarla ilgili olanlar.537
530FRUS 1934, C. 2, s. 894-898, ABD Dileri Bakan Henry L. Stimson'dan Trkiye'deki Amerikan Bykelilii Danman Howland Shaw'a, 04.04.1933. Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn mzakereleri srasnda Amerikallar kendi aralarnda yaptklar yazmalarda daha farkl rakamlar telaffuz ediyorlard. Amerikallar bu rakamlar Trkiye'nin tazminat taleplerinden kurtulmak iin Mttefiklere devrettii baz mlklerin deeriyle ilikilendiriyordu. Sonuta, ABD Trkiye'den isteyecei toplam tazminatn bu mlklerin deerinden az olmasn kararlatrd. ABD'nin istedii bu rakam 12-15 milyon dolar arasndayd. Bu mlklerin deeri ise yaklak 12 milyon Sterlindi. Dolaysyla ABD'ye gre ABD'nin isteyecei 12-15 milyon Dolar Trkiye memnuniyetle verecekti. NARA, M 365, Roll 8, File: 711.672/126, Lozan'daki Amerikan Heyeti'nden ABD Dileri Bakan'na, 22.07.1923. 531FRUS 1934, C. 2, s. 902, Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan Vekili'ne, 21.11.1933. Trkiye bu paray ylda 50.000 Dolarlk taksitlerle on ylda demeyi teklif ediyordu. 532FRUS 1934, C. 2, s. 918-923, Fred K. Nielsen'den ABD Dileri Bakan Cordell Hull'a, 17.08.1934. 533FRUS 1934, C. 2, s. 925-929, Fred K. Nielsen'den ABD Dileri Bakan Cordell Hull'a, 05.09.1934. 534FRUS 1934, C. 2, s. 929-930, Fred K. Nielsen'den ABD Dileri Bakan Cordell Hull'a, 20.09.1934; FRUS 1934, C. 2, s. 931, ABD Dileri Bakan Cordell Hull'dan Fred K. Nielsen'a, 22.09.1934. 535FRUS 1934, C. 2, s. 932-933, stanbul'daki Amerikan Konsolosu'ndan ABD Dileri Bakan'na, 28.09.1934. 536FRUS 1934, C. 2, s.933, ABD Dileri Bakan'ndan stanbul'daki Amerikan Konsolosu'na, 01.10.1934. 537Nielsen, a.g.e., s.24-41. Burada nc bir lkeden Yunanistan kastediliyordu. Trkiye'nin bu konuyla ilgili ekincesi hem ABD hem de Yunanistan'n vatandalk hakkna sahip olanlarn iki lke vastasyla

clxxii

Eldeki bilgi ve belgelere gre Amerikan delegasyonu btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar belirlerken bir ve beinci maddelerde belirtilen tazminat taleplerini dikkate almad.538 Nielsen'in bu be maddede tasnif ettii Trk itirazlarnn dnda bir altncs daha vard ki, aslnda komisyonun bu be maddeye ayrdna yakn bir zamann ald. Trkiye Dileri Bakanl'nn Amerikan Sefareti'ne gnderdii 27 Haziran 1933 tarihli yazda belirtildiine gre Trkiye, tazminata konu olan olaylarn yaand srada Osmanl tebaas olanlarn tazminat taleplerini kabul etmiyordu.53910 ubat 1934' de ABD bu yaklamn 24 Aralk 1923'te talep edilen notann doasna aykr olduunu aklad. nk, bu notaya gre, zarara urayan btn Amerikan vatandalarnn tazminat talebinde bulunmasnn nnde herhangi bir engel yoktu ve Trkiye bu yzden bu trden snrlamalar getirmemeliydi.540 ABD 13 Temmuz 1934'te kesin bir dille Osmanl tebaasndan olup Amerikan tabiiyetini de alanlarn tazminat taleplerini dlamay reddetti.541 Bu anlamazlk nemli bir sorun yaratmad. nk iki lke btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar belirlemenin abas iindeydiler. Ancak, byle bir tutar belirlenemeyip, tazminat taleplerini tek tek ele alma yoluna gidilmi olsayd bu konunun iinden klmas ok zor bir sorun yarataca da kuvvetle muhtemeldi. Hangi tazminat taleplerinin dikkate alnp, hangilerinin alnmayaca ile ilgili dier bir sorunlu saha da, bu taleplerin dayand delillerin ne kadar gvenilir olduu ile ilgiliydi. Taleplerin ou, belgeler yerine yeminli ifadelere dayalyd. Yeminli ifadeler de, genellikle matbu olarak daktilo edilirken karbon kadyla byk miktarlarda oaltlm, talep sahibinin ve tann adnn yazlaca yer bo braklmt. Bu yzden, Trk delegasyonu yeminli ifadelerin delil olarak kullanlmasna kar kt. 542 Ayrca uranld iddia edilen zarar iin yaplan tazminat talepleri gerekle hibir ekilde badamayacak derecede abartlyd. Mesel, dr'da sradan bir deirmen ve iindeki 400 ton tahl iin 442.000 $ gibi bir rakam isteniyordu.543 ABD Dileri Bakanl'na gre bu trden talep dosyalar yanllkla komisyona gnderilmiti; nk dosyalarn hazrlanmas iin ksa bir sre vard ve bu ksa sre iinde dosyalar dikkatle incelemek
Trkiye'den ayr ayr tazminat talebinde bulunmasyd. Nielsen, a.g.e., s.39. 538Trask, The United States' Response to Turkish., s. 206; Nielsen, a.g.e., s. 11-12, 24-33. 539FRUS 1934, C. 2, s. 901, Trkiye Dileri Bakanl'ndan Amerikan Sefareti'ne, 27.06.1933. 1869'da karlan kanuna gre, Osmanl Devleti'nin izni olmadan tabiiyet deitirenlerin bu ilemi yok saylyor ve bu kiiler Osmanl vatanda olmaya devam ediyorlard. ABD tabiiyetine geen Osmanllarn byk ounluu da devletin izni olmadan tabiiyet deitirdikleri iin, bunlar Osmanl hukukuna gre hl Osmanl tebaasndan saylyorlard. a.g.b. 540FRUS 1934, C. 2, s. 911, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 10.02.1934. 541FRUS 1934, C. 2, s. 913-918, ABD Dileri Bakan Cordell Hull'dan Fred K. Nielsen'a, 13.07.1934. 542Nielsen, a.g.e., s. 9. 543FRUS 1934, C. 2, s. 903-905, Tazminat Talepleriyle lgili Trk Kar Teklifi, 15.12.1933.

clxxiii

mmkn olmamt.544Amerikan delegasyonu bakan Nielsen'in bu konuyla ilgili tespiti ok ilginti: "Anlama'yla fakir bir milletten toplu yalan ve hileler yardmyla byk miktarda para kopartlmaya alld."545 Genel olarak bu konular zerinde geen mzakerelerden sonra yukarda da belirtildii gibi ABD'nin Trkiye'nin 1.300.000 Dolarlk teklifini 1 Ekim'de kabul etmesi zerine, 13 Ekim 1934'te komisyon, tazminat talepleri meselesinin zm iin Trkiye ve ABD'ye neri niteliindeki anlamay imzalad. Trkiye adna evki ve Esat Beylerin, ABD adna da Fred Kenelm Nielsen ve John W. Connelly (Jr)'nin imzalad anlamada, bu anlama yaplrken istinat edilen hukuksal arka plan anlatlyor ve Trkiye'ye tazminat talepleriyle ilgili olarak ABD'ye 1.300.000 $ demesi teklif ediliyordu. Anlamaya ayrca, iinde komisyonun hukuk temelden yoksun bulduu 573 talep ile komisyonda tartlan ancak, doruluuyla ilgili uluslararas hukuka uygun bir yargda bulunulamayan 325 talebin bulunduu iki de liste eklendi.546 Komisyonun imzalad bu anlamay temel alarak 25 Ekim 1934'te Mtekbil Metlibin Tesviyesine Mtedair tilafnme (Karlkl Taleplerin Dzenlenmesine Dair Anlama) imzaland.547 Trkiye adna Tevfik Rt (Aras) Bey'in, ABD adna Fred Kenelm Nielsen'in imzalad bu anlamann birinci maddesine gre, Trkiye ABD'ye 1.300.000 Dolarn 100.000 Dolarlk ilk yllk taksitini 1 Haziran 1936'da deyecekti. 548 kinci maddeye gre Trkiye'nin ABD'ye bu rakam demesiyle, 24 Aralk 1923 Anlamas'nn kapsamna giren btn tazminat talepleri zme balanm olacakt. nc maddeye greyse anlama TBMM tarafndan tasdik edilmek artyla, imzasndan itibren yrrle girecekti.549Anlama, ABD asndan yrtmeye ilikin bir zellik tad iin Senato onayna sunulmad. TBMM ise anlamay 23 Aralk 1934'te 317 milletveklinden 215'inin katld bir oylamada, 215 oyla kabul etti.550

544FRUS 1934, C. 2, s. 913-918, ABD Dileri Bakan Cordell Hull'dan Fred K. Nielsen'a, 13.07.1934. 545Trask, The United States' Response to Turkish., s.205. 546Bu 573 talebin byk ounluunun zeti iin bkz. Nielsen, a.g.e., s.715-775. 325 talep iin bkz. Nielsen, a.g.e., s.87-714. Anlamann kendisi iin bkz. Nielsen, a.g.e., s.45-46. 547TBMM Zabt Ceridesi, 23.12.1934, tima 21, Celse 2, s.335. Bu anlamann metni iin bkz. EK- 12. 548Trkiye'nin 1 Haziran 1936'dan itibaren ABD'ye demeye balayaca para bundan ibaret deildi. 19141917 yllar arasnda ABD'de bulunan Osmanl tebaasnn menfatlerinin himaye edilmesi iin ABD'nin harcad 23.824 Dolar 86 Sent de 13 taksitle (ilk taksit bir iki hafta gecikecektir) yaklak ayn tarihten itibaren ABD'ye denmeye baland. T.C. Resm Gazete, 15.06.1936; Dstur, 3. Tertip, C. 17, s.543. 549Dstur, 3. Tertip, C.16, s. 349. 550TBMM Zabt Ceridesi, 23.12.1934, tima 21, Celse 2, s.335.

clxxiv

ABD bu anlama vastasyla Trkiye'den btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar deme szn aldktan sonra sra, ABD Hkmeti'nin hangi taleplere deme yapacan belirlemesine geldi. Bu konuyla ilgili olarak grevlendirilen Fred K. Nielsen Kongre'den 22 Mart 1935'te izin aldktan sonra Washington'daki bir ofiste almalarna balad. Nielsen'in 1937'de yaynlad nihai rapora gre sadece 33 talep sahibine deme yaplacakt. Toplam olarak yaklak 900.000 Dolarlk bu demeden aslan payn MacAndrews and Forbes (261.000 $), American Board of Commissioners for Foreign Missions (192.000 $) ve Socony Vacuum Oil Company (147.000 $) adl kurulular aldlar. Bu rakam, Trkiye'den alnacak paradan 400.000 $ az tutunca, ABD bu paray Trkiye'nin deyecei paradan dmeye karar verdi. Bylece, Trkiye'nin deyecei son taksit 1948 yerine 1944'te sona erecekti. ABD'nin bu jesti Trkiye'nin takdirini toplad. zellikle, Trkiye'nin ABD Bykelisi Mnir Ertegn ok duygulanarak ABD'nin bu karar ald gn btn kariyerinin en mutlu gn olarak nitelendirdi. Nielsen ise, geri iade kararnn Trk Hkmeti'ne yaplan yanl temsillerle utan duyulacak derecede zedelenmi olan ABD'nin gururunu bir para olsun kurtarmaya yaradn sylyordu.551 Tazminat talepleri meselesinde Trkiye'nin olumsuz madd koullarna ramen ABD'ye az bir miktar da olsa para vermeyi kabul etmesi, ABD'nin ise bu parann

551De Novo, a.g.e., s. 239-240; Trask, The United States' Response to Turkish., s. 209-210.

clxxv

neredeyse te birinden feragat etmesi iki lke ilikilerinde son derece nemli bir samimiyet snavyd. Artk iyice anlalmt ki, gerginleen uluslararas ortamda, ne Trkiye ne de ABD bu tr kk sorunlarn ilikilerine zarar vermesini istemiyordu.

E.

Sulularn

adesi

Sorunu

ve

ade-i

Mcrimin

Muahedenmesi
Sulularn adesi konusuna ynelik ilk dzenleme, 11 Austos 1874'teki Osmanl-Amerikan Sulularn adesi Anlamas'yla yapld.552 Bu anlama 26 Mays 1875'ten itibren yrrle girdi. 1886'da Orta Eli Cox hkmetine, Osmanl Devleti'nin anlamay, geersiz kabul ettiini bildirdi. nk, sulularn iadesiyle ayn gn imzalanan tabiiyet anlamas bir trl yrrle girememiti ve sulularn iadesi tabiiyet konusuyla ok yakndan ilikiliydi. ABD Sulularn adesi Anlamas'nn hl yrrlkte olduunu iddia etse de, bunu Osmanl Devleti'ne kabul ettiremedi.553 Bundan sonra sulularn iadesi konusu Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn mzakereleri srasnda gndeme geldi. ki lke temsilcileri fazlaca zorlanmadan bu mzakereler arasnda bir de sulularn iadesi anlamas mzakere ederek 6 Austos 1923'te Trk-Amerikan Lozan Anlamas'yla beraber imza altna aldlar. Sulularn adesi Anlamas'nn byle kolayca imzalanabilmesinin iki temel nedeni vard: ncelikle Sulularn adesi Anlamas bu tr anlamalarn klasik maddelerini iermekte olup, kendine has bir zellik tamyordu. kinci olarak da bu anlama, bir iki kk deiiklik dnda, 1874 Osmanl-Amerikan Sulular ade Anlamas'nn aynsyd. 12 maddelik bu anlamann I. maddesinde iki tarafn prensipte sulular birbirine iade etmeyi kabul ettikleri, II. maddesinde ilendii takdirde iadenin gerekleecei sular, III-V ve VIII. maddesinde iadenin ve cezalandrmann yaplmayaca baz spesifik durumlar, VI. maddesinde iade istei yaplrken hazrlanacak evrak, VII. maddesinde taraflardan herhangi birisinin geici yakalama talebine yaplacak ilem, IX.
5521874 Osmanl-Amerikan Sulularn adesi Anlamas'nn ngilizce metni iin bkz. John Bassett Moore, A Digest of International Law, C. 3, Washington 1906, s. 702. Anlamann Osmanlca aslndan birebir Latin harflerine transkripsiyonu iin bkz. Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan., s.14-17. 553Leland James Gordon, American Relations with Turkey, 1830-1930: An Economic Interpretation, Londra 1932, s.208.

clxxvi

maddesinde sulunun yakaland srada yannda bulunan malzemenin de istek yapan lkeye verilmesi, X. maddesinde iade edilecek kiinin tutuklanma ve yol masraflarnn istek yapan lke tarafndan karlanmas, XI. maddesinde anlamann nasl yrrle girecei ve ne kadar yrrlkte kalaca, XII. maddesinde, anlamann Franszca, ngilizce ve Trke metinlerinin onaylanmas ve eer bir sorun karsa Franszca metnin esas alnmas hkme balanyordu.554 Sulularn adesi Anlamas, ABD Bakan Coolidge tarafndan Trk- Amerikan Lozan Anlamas'yla birlikte 3 Mart 1924'te Senato D likiler Komitesi'ne havale edildi. 18 Ocak 1927'de Amerikan Senatosu Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n reddettikten sonra, Sulularn adesi Anlamas'nn da ayn kbete uramamas iin, anlama, Senato D likiler Komitesi'nde bekletilmeye devam edildi.555 1930'un Haziran aynda ABD Dileri Bakanl, Bykeli Grew'den, Amerikan Senatosu Sulularn adesi Anlamas'n oylad takdirde Trkiye'nin de ayn dorultuda hareket edip etmeyeceini renmesini istedi.556 Bu konuda Dileri Bakanl Mstear Numan Bey Grew'e, Trkiye'nin sz konusu anlamada baz deiiklikler yaplmasn istediini syledi. yle ki; ncelikle Trkiye, ilendii takdirde iadenin gerekleecei sularn listelenmesini istemiyordu. nk, Trkiye'nin iade iin kriteri, suun kendisinden ziyade alnacak cezayd. kinci olarak Trkiye, tutuklama, gzaltnda tutma ve nakil ilemleri masraflarnn kendisinden iade talebinde bulunulan tarafa karlanmasn istiyordu.557 Trkiye'nin bu istekleri ABD tarafndan kabul edilmeyince, mesele askya alnd.558 Fakat, tam da bu tarihlerde yaplan Trkiye-svire Sulularn adesi Anlamas mzakerelerinde, svire'nin de, ilendii takdirde iadenin gerekleecei sularn
554FRUS 1923, C. 2, s. 1167-1171, svire'deki Amerikan Ortaelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 29.01.1924. 555FRUS 1934, C. 2, s. 935, Henry L. Stimson'dan Patterson'a, 03.07.1930. Ayn ekilde Trkiye de Sulularn adesi Anlamas'n TBMM'deki ilgili komitede bekletiyordu. 556a.g.b. 557FRUS 1934, C. 2, s. 935-936, ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm efi Wallace Murray'den Anlamalar Blm efi C. M. Barnes'a, 05.12.1930. 558Halbuki, Numan Bey'in Grew'le yapt grmeden sonra mzakerelerin devam edeceini dnen Trkiye anlamann mzakere edilmesi iin Dileri Bakanl Mstear Menemenli Numan Bey'i temsilci, Birinci Daire Genel Mdr Mehmet Esat ve Hukuk Maviri Emin Ali Beyler de mavir olarak grevlendirmiti. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 02, 16, 85, 11, Kararnme, 30.12.1930.

clxxvii

listelenmesini istemesi zerine, Trkiye bu konuda ABD'nin isteini benimsemeye karar verdi. Trkiye ayrca tutuklama, gzaltnda tutma ve nakil ilemleri masraflarnn iade talebinde bulunan devlet tarafndan karlanmasyla ilgili Amerikan tezini de kabulleneceinin iaretini verdi.559 Bunun zerine ABD 6 Mays 1933'te Trkiye'ye 6 Austos 1923 tarihli Sulularn adesi Anlamas'n karlkl olarak onaylama arsnda bulundu.560 ABD'nin bu ary yapmasnn bir nedeni de Chicagolu batk milyoner Samuel Insull'n Haziran 1932'de Avrupa'ya gitmesiydi.561 Fransa'da bulunduu srada, batk finans imparatorluuyla ilgili yaplan bir soruturma neticesinde tutuklama karar karlan Insull, ABD tarafndan Fransa'dan istendi. Bunu duyan Insull talya'ya, oradan da ABD ile sulularn iadesine ynelik bir anlamas olmayan Yunanistan'a kat. ABD'nin basks zerine Yunanistan Insull' Maiotis adl bir gemiyle Mart 1934'te topraklarndan kard. ki hafta denizde kaldktan sonra 29 Martta stanbul'a gelen Insull, gemiden Trk yetkililerince alnarak sulh ceza hkimi nne karld. Daha henz Trk-Amerikan Sulularn adesi Anlamas (ade-i Mcrimin Muahedenamesi) yrrle girmedii hlde mahkeme, Trk Ceza Kanunu'nun IX. maddesine istinden Insull'n ABD'ye iade edilmesine karar verdi.562 Insull meselesinin de katalizr grevi grmesiyle, Amerikan Senatosu anlamay 5 ubat 1934'te onaylad.563 TBMM ise anlamay 2 Nisan 1934'te tasdik etti.564 Anlamaya gre tasdiknmelerin stanbul'da teati edilmesi gerekiyordu. Bu nedenle Bakanlar Kurulu (cr Vekilleri Heyeti) 10 Mays 1934'de ald bir kararla stanbul

559FRUS 1934, C. 2, s. 937-938, Trkiye'deki ABD Bykelilii Danman Howland Shaw'dan ABD Dileri Bakanl Yakn Dou leri Blm efi Wallace Murray'a, 17.04.1933. 560FRUS 1934, C. 2, s. 938, ABD Dileri Bakan Cordell Hull'dan Trkiye'deki ABD Bykelilii Danman Howland Shaw'a, 06.05.1933. 561Samuel Insull'la ilgili geni bilgi iin bkz. Samuel Insull, Memoirs of Samuel Insull: An Autobiography by Samuel Insull, New York 1992; John F. Wasik, The Merchant of Power: Sam Insull, Thomas Edison, and the Creation of the Modern Metropolis, New York 2006; Forrest McDonald, Insull: The Rise and Fall of a Billionaire Utility Tycoon, Chicago 1962; Francis X. Busch, Guilty or Not Guilty?, New York 1952; Roger R. Trask, "The Odyssey of Samuel Insull", Mid-America, Say 46, Haziran, 1964, s.204-215. 562Trask, The United States' Response to Turkish., s. 212-214. 563FRUS 1934, C. 2, s. 939, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki Amerikan Bykelisi'ne, 09.02.1934. 564TBMM Zabt Cerdesi, 02.04.1934, tima 34, Celse 1, s.n.y. Tasdikle ilgili kanun 15 Nisan 1934 tarihli Resm Gazete'de yaynland. T.C. Resm Gazete, 15.04.1934. Ayrca bkz. Dstur, III. Tertip, C. 15, s.209212.

clxxviii

Valisi Muhiddin Bey'e bu grevi verdi.565 Ancak, ariv belgelerinden anlald kadaryla tasdiknmeler 18 Haziran 1934'te Ankara'da teati edildi ve 18 Austos 1934'ten itibaren yrrle girdi.566 Anlama ancak 18 Austos'ta yrrle girdii halde, Trkiye'nin bundan drt ay nce Samuel Insull' ABD'ye iade etmesi, Trkiye'nin tazminat talepleri meselesinde ortaya koyduu yapc tutumun bir tesadf olmadn ortaya koyuyordu. u artk iyice netlemiti ki, Trkiye ABD'nin dostluuna eskiye oranla ok daha fazla nem veriyordu.

F. Afyon Sorunu
Trkler Anadolu'ya ilk yerlemelerini mteakip Anadolu ve Ege blgelerinde yaayan yerel halktan haha tarmn rendiler. Bu retim sadece afyon elde etmek iin yaplmyordu. Haha ekimi yapan kyller bu bitkiden elde ettikleri ya yemeklerde, tohumlar hayvan yemi olarak, saplarn ise kerpi yapmnda kullanmaktaydlar. Osmanl Devleti dneminde de ayn maksatlarla kullanlan hahatan elde edilen afyonun iilmesi pek yaygn deildi. Her ne kadar XVI. ve XVII. yzyllarda baz dergh ve tekkelerde afyon iilse de, zellikle IV. Murat dneminde getirilen sert yasaklamalarla bu alkanln yaylmas nlendi. Yine bu dnemde Anadolu'da retilen afyon Venedikli tccarlar tarafndan Avrupa, Hindistan ve ran'a tanmaya baland. Kyllerin rettii afyonu ise genellikle Rum, Ermeni ve Yahudi tccarlar topluyor ve Venediklilere satyorlard. XIX. yzyl balarnda in'de afyon kullanmnn artmasyla, ngiliz ve Amerikan tcirleri Anadolu afyonunu Malay ve in sahillerine tamaya baladlar ve byk kazanlar saladlar. in'de afyon kullanmndaki bu art 1861-1865 i savandan sonra ABD'de de grlmeye balad. Bu yllarda afyon ve trevleri serbeste eczanelerde satlyor, afyon iilen kapal yerler byk rabet gryordu. Ancak, hzla artan ve XX. yzyln hemen banda en az 100.000 olan baml says Amerikan toplumunu, cil nlemler almak zere yetkililere bask yapmaya itti. Bunun zerine 1909'da afyon ve trevlerinin tbb amalar dnda ABD ve smrgelerine sokulmas yasakland. Amerikan Hkmeti ayn yl anghay'da, 1911'de ve 1913'te Lahey'de, kaak afyon retimini ve ticaretini engellemeyi amalayan uluslararas konferanslar dzenledi.
565T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030, 18, 01, 02, 44, 29, 15, Kararnme, 10.05.1934. 566NARA, M 1223, Roll 1, File 711.67/96, Charles Barnes'tan Eugene Levin'e, t.y.

clxxix

Osmanl Devleti bu konferanslara katlmad gibi, 1. Lahey Afyon Konferans'nn sonunda (1912) hazrlanan Afyon Szlemesi'ni de imzalamad. Ancak, Sevr Anlamas'nn 280. maddesi gerei bu szlemeye uymay taahht etmek zorunda kald. Lozan Anlamas'nn 100. maddesiyle de yeni Trk Devleti Lahey Afyon Szlemesi'ne taraf olmay kabul etti.567 ABD uyuturucu kullanmn azaltmak iin kendi bnyesinde ve uluslararas ortamda yapt bu dzenlemelere ek olarak, afyon reten lkelere bask yaparak retimlerini azaltmaya alt. Bu erevede nce ngiliz hkmetinden Hindistan'n rettii afyonu snrlandrmasn istediyse de, bir netice alamad.568 Ardndan 1923'te, stanbul'da bulunan Bakonsolosu G. B. Ravndal vastasyla, kaak afyonun byk ounluunun kayna olduuna inand Trkiye'den de ayn talepte bulundu. Ravndal, Trklerin dnm masraflarnn karlanmas artyla afyon retiminden vazgeip yerine brtlen ekmeyi, ya da ipek retmeyi kabul ettiklerini Amerikan Hkmeti'ne bildirdi; fakat Hkmet'ten bir yant alamad.569 ABD'nin bu abalar 1. Dnya Sava'ndan sonra kurulan Milletler Cemiyeti tarafndan da desteklendi. Milletler Cemiyeti Misak'nn 23. maddesine gre, afyon ve dier uyuturucu maddelerin ticaretine ilikin anlamalara uyulup uyulmadn denetleme yetkisi Milletler Cemiyeti'ne verilmiti. Bu erevede 15 Aralk 1920'de "Afyon ve Dier Uyuturucu Maddelerin Kaakl Danma Komitesi" adyla srekli bir organ kuruldu. Bu komite in, ngiltere, Hindistan, Fransa, Japonya, Hollanda, Portekiz ve Siyam temsilcilerinden ve sekiz uzmandan oluuyordu. Komiteye daha sonra ABD ve Yugoslavya temsilcileri de katld. Bu komitenin almalar neticesinde Kasm 1924'te, Cenevre'de bir konferans topland. ngiltere, in, ABD, Fransa, Hindistan, Japonya, Hollanda, Portekiz ve Siyam'n katlmyla toplanan konferansn ana temas Lahey Szlemesi'nde yer alan, afyon kullanmnn azaltlmas ynndeki dzenlemenin iler hale getirilmesiydi. Fakat, Japon gemilerinin Formoza'dan Hong Kong'a tad

567 ar Erhan, Beyaz Sava: Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu, stanbul 1996, s.28-54. 568Arnold Toynbee, Survey of International Affairs 1925, C. 2, Londra 1929, s. 130. 569James Spain, "The U.S., Turkey and the Poppy", The Middle East Journal, C. 29, Say 3, Yaz, Washington 1975, s.296-297.

clxxx

uyuturucu maddeler konusunda Japon ve ngiliz delegeler arasnda kan anlamazlk konferansn birinci blmnn sonu alnamadan bitirilmesine yol at.570 Konferansn bu blmne katlmayan Trkiye, Afyon ve Dier Uyuturucu Maddelerin Kaakl Danma Komitesi'nin youn basklar nedeniyle, Aralk 1924'te balayan ikinci blmne katlmak zorunda kald. Trkiye ile beraber 41 lkenin katld ikinci konferansn neticesinde 19 ubat 1925'te, afyon denetimini daha da sklatrmay hedefleyen Cenevre Afyon Szlemesi kaleme alnd.571Trkiye szlemeyi imzalamad. nk, on yl ierisinde drt sava geirmi ve Osmanl mparatorluu'nun ar ekonomik mirasn devralm Trkiye Cumhuriyeti iin afyon satndan elde edilen gelirler hayat neme sahipti. Afyonu snrlamay amalayan yeni bir uluslararas giriim 1927 sonlarnda Amerikan hkmeti tarafndan balatld. Buna gre, emniyet gleri arasnda uyuturucu kaakl konusunda istihbarat paylamnda bulunulmas amalanyordu. Grmeler sonunda, ilerinde Trkiye'nin de bulunduu 17 lke, 1928'de bu dorultuda bir protokol imzalad.572 Uyuturucu kullanmnn alnan btn bu nlemlere ramen azalmamas zerine, 1930'da Afyon ve Dier Uyuturucu Maddelerin Kaakl Danma Komitesi yeni bir konferans dzenlemeye ve konferansa da Trkiye'nin katlmasn mutlaka salamaya karar verdi. Komite'nin ars zerine, Trkiye Londra'daki konferansa katlmay kabul etti. Bunun en nemli nedeni, 1928'de Almanya, Fransa ve svire'nin beraberce kurduklar kartelin afyon fiyatlarn drd bir ortamda Trkiye'nin afyon ticaretinden daha fazla pay almak istemesiydi. Ancak, konferansta Trkiye'nin te birlik kota tannmas istei reddedildii gibi, Trkiye hl, taraf olmay Lozan'da kabul ettii 1912 Lahey Afyon Szlemesi'ni tasdiklemedii iin de eletirildi. Bu konuda Amerikan heyeti bakan Anslinger'in Trk Heyeti'ne ABD'nin Lahey Szlemesi'ni imzalayp onaylamayan lkelerden afyon ithlini kesmeye hazrlandn sylemesi, Trkiye'nin
570Erhan, Beyaz Sava: Trk-Amerikan., s. 55-56. 571a.g.e., s. 57. Cenevre'de bunun dnda dzenlenen ikinci bir konferansta, 13 Temmuz 1931'de 2. Cenevre Afyon Szlemesi imzaland. a.g.e., s.58. 572Quincy Wright, "The Narcotics Convention of 1931", The American Journal of International Law, C. 28, No 3, Temmuz, Washington 1934, s.476-477.

clxxxi

durumunu daha da zora soktu. nk, bu durumda Trkiye, ABD gibi byk bir pazardan yoksun kalmak istemiyordu.573 Buna ilave olarak, 1930'da iki Trk asll afyon kaaksnn New York'ta yakalanmas, ABD'de Trkiye'nin afyon kaaklnn merkezi olduu ve bu konuda hibir nlem almad ynnde bir kampanyaya sebep oldu. Bu kampanya Londra'da
574

Anslinger'in syledikleriyle birleince, Trkiye afyon konusunda cidd admlar atmak zorunda kald. ncelikle, ubat 1931'de afyon ileyen fabrikalarn ou kapatldysa da, asl nemli admlar 1932'de Joseph Grew'in yerine Trkiye'ye bykeli olarak atanan Charles H. Sherill zamannda atld. Cumhurbakan Atatrk'n ngilizce biyografisini hazrlamas sayesinde kendisiyle dorudan temas kurabilme imknn yakalayan Sherill, bu temaslar srasnda afyon sorununu Atatrk'le dorudan grt.575 Sherill bu grmelerde Atatrk' ikna etmek iin, ABD'de yakalanan kaak afyonun nemli bir miktarnn Trkiye'den gelmesinin Trkiye'nin imajna zarar verdiini belirtti.576 Nitekim en son Kasm 1931'de Trkiye'den gelen bir gemide 240 kilo kaak afyon yakalanmt.
577

Sherill'in bu abalarnn da etkisiyle, Aralk 1932'de Trkiye'nin 1912 Lahey, 1925 ve 1931 Cenevre Szlemelerine taraf olmas kararlatrld ve 14 Ocak 1933'te kanunlatrld. Bu kanun 26 Ocak 1933'de Resm Gazete'de yaynland. 578 8 Haziran 1933'te yrrle giren bir kanunla da, ham afyonun ihract devlet tekeline alnd.579 Yaplan bu dzenlemeler ABD'de son derece olumlu karland. Bylece, iki lke ilikilerindeki nemli bir sorununun stesinden gelinmi oldu. Zira bu sorun, buraya kadar anlatlanlardan farkl olarak, uluslararas bir mahiyet arz ediyordu ve bu yzden
573Erhan, Beyaz Sava: Trk-Amerikan., s.68-70. 574Ayhan Songar, Haha Meselesi ve Trkiye, stanbul 1974, s. 43. 575NARA, M 1224, Roll 8, File: 867.114 Narcotics/635, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 26.07.1932. 576NARA, M 1224, Roll 8, File: 867.114 Narcotics/701, Trkiye'deki ABD Bykelisi'nden ABD Dileri Bakan'na, 01.11.1932. 577NARA, M 1224, Roll 7, File: 867.114 Narcotics/345, ABD Dileri Bakan'ndan Trkiye'deki ABD Konsolosu'na, 17.11.1931. 578T.C. Resm Gazete, 26.01.1933. 579T.C. Resm Gazete, 10.07.1932.

clxxxii

zlmesiyle birlikte Trkiye'nin yalnz ABD ile deil, dier lkelerle olan ilikilerini de olumlu ynde etkiledi.

G. Deerlendirme
Atatrk dnemi Trk-Amerikan ilikilerinin kimi birbiriyle ilikili, kimi ise birbiriyle balantsz ve problemli ynleri bulunmaktadr. Bu yzden, bu problemli ynlerin deerlendirmesi aada ayr ayr yaplacaktr. Sz konusu problemler iinde, Amerikan okullar iki lke yetkililerinin en fazla mesaisini alan sahadr. Osmanl dneminde Bulgar, Arap ve Ermeni genlerine bamszlk ve milliyetilik uurunu alayan Amerikan okullar, ayn politikay yeni kurulan Trk Cumhuriyeti'yle beraber byk ounluunu Trklerin oluturmaya balad renci kitlelerine uygulamaktan kandlar. Bunun yerine Hristiyan Amerikan deerlerini en iyi ekilde temsil ederek, Trk rencileri etkilemeye altlar, ksmen de baarl oldular. Bylece, yabanc okullarn hepsinde olduu gibi, Amerikan okullarndan yetien renciler, genellikle mensup olduklar topluma yabanclamaya ve Amerikan kltrne de tam anlamyla adapte olamadklarndan kkszletikleri iin, iki taraftan da lykyla beslenememeye baladlar. Bu genlerin eitim seviyeleri, dier rencilere gre st seviyede olduu iin ksa srede sivrildiler ve Trkiye'de st basamaklara trmanmaya baladlar. Tehlikeyi gren Cumhuriyet hkmetleri ise yabanc okullarla boy lebilecek Fen Liseleri, Trk Eitim Dernei (TED) Kolejleri gibi okullar kurdular. Ancak, gerek zaman ierisinde bu okullarn eitim ve retimlerinde yaanan gerileme, gerekse arzn talebi karlayamamas, imkn olan Trk genlerini ya yeniden saylar eskisine gre olduka azalm olan yabanc okullara, ya da yine bazlar ABD tarafndan finanse edilen tarikat okullarna yneltti. Tabiiyet, yerleme ve ikmetle ilgili olarak; Trkiye byk ounu Ermenilerin tekil ettii, eski Osmanl vatandalarn topraklarna sokmak istemiyordu. Bunun bir nedeni olarak, Trkiye'nin eski dmanlklarn olaylara sebebiyet vermesinden ekiniyor olabilecei deerlendirilmektedir. Dier bir nedene gre, gelecek olanlarn alm gleri ve ticar bilgileri Trklerden ok yksekti. Bu durumda Trkiye'nin ticaretinin yeniden onlarn tekeline girecei akt.

clxxxiii

Tazminat talepleriyle ilgili olarak; bu meselenin Trkiye tarafndan btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar demesi yoluyla zme kavuturulmas iki lke iin de iyi oldu. Buna gre ABD alaca paray istedii kii ve gruplara databilecekti. Trkiye'nin Osmanl vatanda olup sonradan Amerikan tabiiyetine geenlerin tazminat taleplerini hibir surette kabul etmedii, ABD'nin de bu konuda srar ettii bir ortamda en iyi zm yolu buydu. Btn tazminat talepleri iin toplam bir tutar demesi yerine, tazminat taleplerini tek tek ele alarak uzlama salanamayanlarn bir hakemin kararna brakma cihetine gidilmesi cidd skntlara neden olabilirdi. Bu yola sapmayarak, Trkiye ve ABD, nc bir lkeye yapacaklar ykl bir hakemlik hizmeti demesinden ve belki de uzun yllar srecek belirsiz bir bekleyiten kurtulmu oldular. Sulularn iadesi konusuyla ilgili olarak; Trkiye yaplacak anlamada ilendii takdirde iadenin gerekleecei sularn listelenmesini istemiyordu. Bunun yerine Trkiye, iade iin kriterin suun kendisinden ziyade alnacak ceza olmas gerektiini savunuyordu. Bylece Trkiye, zellikle siyas sulularn iadesi konusunda ABD'nin problem kartmasn engellemek istemi olsa gerektir. ki lke arasndaki sorunlar arasnda, Trkiye en byk fedkrl afyon konusunda gsterdi. Trkiye, yz binlerce kylsnn geimini afyondan salamasna ramen, bu maddenin retimine ve ticretine snrlamalar getirdi. Bunun en byk nedeninin, afyon gibi yanl amalarla kullanldnda birok insann lmne yol aan bir maddenin retiminin snrlandrlmasnn ve devlet denetimi altna alnmasnn ahlk gereklilii olduu aikrdr. Yukarda sralanan sorunlardan, tabiiyet sorunu hari hepsi zme baland. Tabiiyet sorunuyla ilgili gelinen nokta da, sorunun sonraki yllarda kolaylkla zlmesi iin nemli bir altyap tekil etti. ki lke de aralarndaki sorunlar zerken savunduklar temel prensiplerden nemli tavizler vermeden uzlamac bir politika izlediler. ABD'nin byle uzlamac bir politika izlemesinin nedeni, daha nce de belirtildii gibi, Trkiye'nin Ortadou'nun en gl devleti haline gelmeye balamas ve Ortadou'ya nfuz etmenin alt yapsn hazrlamaya alan ABD'nin blgede sz sahibi olan bu

clxxxiv

lkeyle iyi ilikiler kurmak istemesiydi. Trkiye ise ABD ile olan ticar ve ekonomik ilikilerini daha da ilerleterek kalknmasn hzlandrmak iin ABD ile olan sorunlarn bir an nce zmeyi amalamt. ki lke arasndaki sorunlarn 1930'larn ortalarna doru neredeyse tamamnn zlmesi 1917-1927 yllar arasnda kesik bulunan Trk-Amerikan ilikilerinin yeniden dzenli ve normal bir hl almasn salad. Bylece, 1930'larn ortalarna gelindiinde Trkiye ve ABD, II. Dnya Sava'ndan sonra kuracaklar ok daha youn ve kapsaml ilikilerin temellerini atm oldular. Bu temeller sayesinde ABD, 1947'de Rusya Trkiye'den toprak talebinde bulunduunda Trkiye'yi desteklemek konusunda hibir tereddt gstermedi. Oysa ki, Atatrk dneminde iki lke arasndaki problemler zlmemi ve Atatrk nklb'nn baars ABD'ye yeterince anlatlmam olsayd, ABD'nin Trkiye'yi Rusya'ya kar koruma karar alacan sylemek olduka gtr. nk, Atatrk'n lmnn hemen akabinde kan sava ve savan hemen sonrasnda Rusya'nn Trkiye'ye kar olumsuz bir tutum almas nedenlerinden dolay, nn Hkmeti'nin ABD ile sorunlar zebilecek frsat ve zaman olmayacakt.

SONU
ABD'nin Bakan James Monroe (1817-1825) tarafndan doktrinletirilen Avrupa'nn politik ekimelerine dahil olmama politikas, Osmanl-Amerikan ilikilerini olduu kadar, Atatrk Dnemi Trkiye-ABD ilikilerini de derinden etkiledi. Bu politikann bir gerei olarak ABD, Avrupa'nn bir uzants olarak grd Ortadou'yla da siyas ilikilerini fazla dikkat ekmeden yava yava gelitirmeye alyor, fakat; ticar ve kltrel konularda daha ak bir tutum sergiliyor ve bu konularda ngiltere ve Fransa'yla ayn haklar elde etmenin mcadelesini veriyordu. Ancak yine de, ABD'nin Ortadou'yla olan siyas, ticar ve kltrel ilikileri, ileride buray siyas, ticar ve kltrel olarak nfuzu altna alabilmenin altyapsn oluturmak bakmndan bir btnlk arz ediyordu.

clxxxv

Bu politika, ABD'nin Lozan Konferans'na gzlemci sfatyla katlmasyla daha belirgin bir hale geldi. Lozan'da ABD, geleneksel politikasndan taviz vermeden, ngiltere ve Fransa'y yakn takibe alabildi. Bu takip sayesinde de Trkiye ile, Lozan Bar Anlamas'nda ngiltere ve Fransa'ya verilen imtiyazlarn neredeyse tamamn ieren Trk-Amerikan Lozan Anlamas'n imzalamay baard. Fakat bu anlama, Amerikan Hkmeti'nin Trkiye'yle iliki kurmaya fazla da nem vermedii iin Senato tarafndan reddedildi. Amerikan Hkmeti'nin bu tutumunun nedeni Trkiye'nin 1923-1926 arasnda yaad i ve d skntlard. Trkiye bu skntlar atlatr atlatmaz, Amerikan Hkmeti Senato'yu kolaylkla devre d brakt ve bir geici anlama marifetiyle Trkiye'yle diplomatik ilikilerin kurulmasn salad. Hkmet sonrasnda yapt mani plasy onlar ile de zellikle Trk aleyhtar Ermeni lobisinin etkisini neredeyse sfra indirdi. Bu yaplanlar unu aka ortaya koymaktadr ki, ABD'de hkmet, eer gerekten isterse, hem muhalefet partisini hem de etnik lobileri, kolaylkla etkisiz hale getirebilmektedir. Fakat, Amerikan Hkmeti dier devletlerle yapt anlama mzakerelerinde muhalefeti ve lobileri kontrol edemeyeceini beyan etmekte ve bu surette karsndaki lkeye bask kurararak daha elverili anlamalar imzalamaya almaktadr. Trkiye'nin nemli badireleri baaryla atlatmas zerine Amerikan

Hkmeti'nin, Senato'yu devre d brakarak, iki lke arasnda diplomatik ilikilerin kurulmasn salamas, ilikilerin seyrini derinden etkiledi. Bundan sonra Amerikal yneticiler, siyas ve kltrel alanlarda nceden beri sregelen problemleri zme kavuturmay gerekten istemeye baladlar. nk; artk ite ve dta yakalad istikrar sayesinde Trkiye, Ortadou'nun en gl devleti haline gelmeye balamt. Bunun neticesinde, Ortadou'yla olan ticaretini gelitirerek ileride siyas olarak da blgede nfuz elde etmenin alt yapsn hazrlama gayreti ierisinde olan ABD, Trkiye ile, siyas, ticar, ekonomik ve kltrel ilikilerini daha da ilerletmenin yollarn aramaya balad.

clxxxvi

Byle bir araya giren ABD, Ortadou'da yldz parlamaya balayan bu lkeyle Avrupa'nn nde gelen devletlerinin kurduklarndan daha yakn ilikiler kurabileceinin de farkndayd. Zira Trkiye de Avrupa devletlerinden ziyade ABD ile zellikle ticar ve ekonomik ilikilerini ilerletmek istiyordu. nk Trkiye, 1. Dnya Sava ve Trk Mill Mcadelesi'nde Avrupa'nn nde gelen devletleriyle scak bir sava yaad halde, ABD ile herhangi bir sava yaamamt. Ayrca, ABD imdilik Ortadou'daki devletleri siyas nfuzu altna almaya almyordu. Oysa ki, Avrupa'nn savatan galip kan devletlerinden ngiltere ve Fransa, Arap topraklarn fiilen igal altnda tutuyor ve siyas nfuzlarn evredeki dier lkelere de yaymaya alyorlard. talya da On iki Adalar' igal altnda tuttuu gibi, siyas adan en az ngiltere ve Fransa kadar tehlikeliydi. Trkiye bu nedenlerden dolay ABD ile olan ilikilerini gelitirmeyi en az ABD kadar istiyordu. Fakat, burada unun tekrar altn izmek gerekir ki; ABD ileride Ortadou'ya siyas, asker, ticar btn alanlarda nfuz etmenin altyapsn hazrlamaya alt iin Trkiye ile siyas, ticar, ekonomik ve kltrel ilikilerini bir btn olarak gelitirmeye alyordu. ABD iin Trkiye ile kurduu ticar ilikilerin siyas ve kltrel ilikilerden fazla bir anlam yoktu. nk, Trkiye ile olan ticaret, ABD'nin toplam ticareti iinde ok cz bir deere sahipti. Ayrca Trkiye'deki yatrmlar, ABD iin pek de krl olmamlar, bu yzden de byyememilerdi. Trkiye ise ABD ile olan ticaretinin toplam ticaret hacmi iindeki hatr saylr yerinden ve Amerikan yatrm ve sermayesinin Trkiye'nin kalknmas iin gerekliliinden dolay bu lke ile olan ticar ve ekonomik ilikilerine byk nem veriyordu. Bu ilikiler Trkiye iin, ABD ile olan siyas ve kltrel ilikilerinden daha byk bir neme sahipti. Bunun da etkisiyledir ki, Trkiye kltrel ilikilerde meydana gelen sorunlarn zmnde olmasa bile, siyas sorunlarn zmnde ABD'ye gre daha yapc bir tutum sergiledi. Trkiye'nin, kltrel ilikiler kapsamnda ele alnan, Amerikan okullarnn oluturduu sorunlarda taviz vermemesinin temel nedeni Atatrk'n nderliinde uygulanan politikalard. Yzyllarca mmetilik anlaynn hkm srd topraklarda yaayan Anadolu halkn bir millet, bir ulus haline getirmek isteyen Atatrk, bunu

clxxxvii

ncelikle eitim sistemini dinin etkisinden uzaklatrarak yapmay planlyordu. Bu kapsamda 3 Mart 1924'te karlan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eitimin lkenin karlar dorultusunda tek elden ynlendirilmesi esas benimsendi. Eitimin birletirilmesinden sonra skolastik eitim veren medreseler kapatlarak yerine pozitif bilimleri esas alan okullar ald ve zellikle XIX. yzyl sonlarndan beri Trk eitiminde grlen medrese ve okul ikililiine son verildi. Bylece milli kltr birliine ulaarak bir ulus yaratmak hedefleniyordu. Fakat, Trkiye'deki yabanc okullar, ve bu kapsamda Amerikan okullar, kapitlasyonlarn kaldrld gereini hl kabul edemedikleri iin, eitimin laikletirilmesi ve tek elden ynlendirilmesi politikasna balangta riayet etmek istemediler. Bunun zerine Trkiye, aralarnda Amerikan okullarnn da bulunduu bir ok yabanc okulu kapatnca, Amerikan okul yneticileri dorudan Hristiyanlk propagandas yapmaktan vazgemek zorunda kaldlar. ki lke ilikilerindeki dier sorunlardan afyon sorunu 1932'de Trkiye'nin 1912 Lahey, 1925 ve 1931 Cenevre Szlemelerine taraf olmaya raz olmasyla; tazminat talepleri sorunu Trkiye'nin 1934'te ABD'ye 1.300.000 Dolar 13 taksitle demeyi kabul etmesiyle; yerleme ve ikmet ile sulularn iadesi sorunlar da 1931 ve 1934'te yaplan ikili anlamalarla zme kavuturuldu. Trkiye'nin bu sorunlarn zmnde ald tutum, Amerikan okullar meselesinde ald tutuma gre olduka msamahakrd. nk, daha nce de belirtildii gibi, Trkiye ABD ile olan ticar ve ekonomik ilikilerini sekteye uratmak istemiyordu. Bu tutumun da etkisiyle sz konusu sorunlarn zm Amerikan okullarndan kaynaklanan sorunlarn zmne gre ok daha kolay oldu. zme kavuturulamayan tek sorun tabiiyet meselesiydi. ABD byk ounluu Ermenilerinden oluan ve sonradan Amerikan tabiiyetine geen eski Osmanl vatandalarnn Trk topraklarna Amerikan vatanda olarak serbeste girip kmalarn ve burada Amerikan vatanda olarak yerleebilmelerini istiyordu. ABD'nin bu istei, byk lde Ermeni lobisinden kaynaklanyordu. Trkiye ise devletin izni olmadan

clxxxviii

vatandalk deitirmeyi kabul etmiyordu. Nitekim, bu kiiler Osmanl Devleti'nden izin almadan Amerikan vatandalna gemilerdi ve bu yzden Trkiye onlar Amerikan vatanda olarak grmedii gibi, Trkiye dahil hibir lkenin de vatanda olarak da grmyordu. Trkiye ve ABD arasndaki sorunlarn 1930'larn ortalarna doru neredeyse tamamnn zlmesi, yukarda da belirtildii gibi, ABD'nin Ortadou'nun yldz parlayan lkesiyle daha yakn ilikiler kurmak istemesinin ve Trkiye'nin de ticar ve ekonomik adan ABD'den mmkn olduunca istifade etmeyi arzulamasnn bir sonucuydu. ki tarafn da bu istekli yaklamlar neticesinde, 1930'larn sonuna doru ABD'deki Trk imaj ile Trkiye'deki Amerikan imaj 1920'lere karlatrldnda ok nemli mesafeler kat etti. 1920'lerde Amerikan basnnda Trkiye hakknda yaynlanan yazlarn nemli bir blmnde banaz bir Trk dmanl gze arparken, 1930'larn ortalarndan itibaren bu tr yazlarn ok ok azald dikkati ekmekteydi. Hatta, 1930'larda Trkiye ile ilgili nadir yazlan olumsuz yazlara bizzat ABD Bakan tarafndan mdahale ediliyor ve yaync kurulu eitli cezalara arptrlyordu. Trkiye'de ABD hakknda bu derecede keskin bir deiim yaanmasa bile, yine de ABD lehine nemli bir ilerleme sz konusuydu. yle ki; 1920'lerde Trk basnnda ABD'ye fazla yer verilmiyor ve ABD hakknda yaynlanan yazlarn neredeyse yars olumsuz ifadeler ieriyordu. Oysa ki, 1930'larda Trk basnnda ABD'ye olduka fazla yer verildii gibi, ABD hakknda olumsuz neredeyse hibir yaz yaynlanmad. Atatrk Dnemi'nde Trk-Amerikan ilikilerindeki btn bu olumlu gelimeler II. Dnya Sava'ndan sonraki ok daha yakn ve kapsaml ilikilerin temellerini oluturdu. Her ne kadar Truman Doktrini'nin Trkiye'yi de kapsamasnn dorudan nedeni Atatrk dneminde kurulan ilikiler deilse de, bu ilikiler, ABD'nin Trkiye'yi Rusya'ya kar koruma karar almasn olduka abuklatrd. nk bu ilikiler sayesinde Atatrk nklb'nn baarsn yakndan izleyen ABD, Trkiye'nin Atatrk

clxxxix

Dnemi'nden beri ynn ada demokrasiye evirdiini mahede etti ve Trkiye'ye yaplacak yardmn demokratik bloktaki lkelere bir yenisini ekleyeceine inand. Bu almada ngiltere Dileri Bakanl'nn konuyla ilgili belgelerinden, "American Board of Commissioners for Foreign Missions" adl misyoner rgtnn yllk raporlarndan, Amiral Bristol, Lewis Heck ve Richard Child gibi o dnemin birok diplomatnn hatratlarndan istifade edilemedi. Bu nedenle ncelikle, konular nc bir lkenin perspektifinden ele alnamad. Ayrca alma daha ok resm belgelerden istifade edilerek yapld iin o dnemde yaayan insanlarn meydana gelen olaylarla ilgili gayriresm yorumlarndan faydalanlamad. Bu yzden paragrafn banda zikredilen kaynaklardan da yararlanlarak yaplacak almalar Atatrk Dnemi TrkAmerikan ilikilerinin daha da iyi anlalabilmesini salayacaktr.

KAYNAKA

A. Ariv Kaynaklar
ABD Arivi, National Archives and Records Administration, College Park, Maryland, USA, Microfilms M 363, M 365, M 353, M 1223, M 1224. T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Yenimahalle, Ankara.

T. C. Dileri Bakanl Arivi, Yenimahalle, Ankara.

B. Resm Yaynlar
Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec. of Labor, Government Printing Office, begining 1895-1932. Congressional Records, United States Government Printing Office, Washington D.C.

cxc

Department of Commerce Bureau of Foreign and Domestic Commerce, Statistical Abstract of the United States, 1923-1942, No: 45-64, United States Government Printing Office, Washington 1924-1943. Dstur, III. Tertip, C. 4, 10, 11, 13, 15, 16, 17, 18, Ankara Devlet Matbaas.

Foreign Relations of The United States, 1923-1938, United States Government Printing Office, Washington 1938. zel Okullar Mevzuat, Mill Eitim Bakanl Yayn, stanbul 1954. TBMM Zabt Ceridesi, tima 15, 21, 34, 54, 59, Ankara Tutanak Matbaas. T.C. Resm

Gazete, Baveklet Neriyat ve Mdevvenat Dairesi Mdrl.

C. Ansiklopedi ve Szlkler
Byk Larousse Meydan Larousse Develliolu, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat: Eski ve Yeni Harflerle, Aydn Kitabevi Yaynlar, 24. Bask, Ankara 2007, s. 984.

D. Brorler
Foreign Policy Association, The Lausanne Treaty, Should The United States Ratify It?, A Report of the 68 th Luncheon Meeting, New York 1924. Turkish Welfare Association, Inc., To the Leaders of the Country of the Free, A Brief from the Turks in America, Editr: brahim Sefa Bey, New York 1924.

cxci

General Commitee of American Institutions and Associations in Favor of Ratification of the Treaty with Turkey, The Treaty with Turkey, Statements, Resolutions and Reports in Favor of Ratification of the Treaty of Lausanne, New York 1926. ; American Public Opinion Comdemns the Failure to Ratify the American-Turkish Treaty, New York 1927. The American Commitee Opposed to the Lausanne Treaty, The Lausanne Treaty and Armenia (Supplement), New York 1927. Kurat, Akdes Nimet; 150 Senelik Trk-Amerikan Dostluu Sergisi, Ankara 1959.

E. Tezler
Barkay, nan Gl; ABD Diplomasisi'nde Trkiye: 1940-1943, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 1999. Erda, Sadk; Osmanl'dan Cumhuriyete Boazlar Meselesi (1841-1953), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2000. Ezg, Fuat; Osmanl mparatorluu-Amerika Birleik Devletleri: ktisadi, Siyas ve Kltrel Mnasebetlerin Kuruluu ve Gelimesi (1795-1908) stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1949. Guckert, Cecil John; The Adaptation of Robert College to its Turkish Environment, 1900-1927, Ohio State University, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ohio 1968. Kazanc, Beytullah; Lozan ve Montr Anlamalarnda Trk Boazlarnn Durumu, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2007.

cxcii

Szz, Necati; 1938-1950 Trk-Amerikan Diplomatik Mnasebetleri: smet nn Devrinden Marshall Plan'na Kadar, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1991. Trask, Roger; The Relations of the United States and Turkey, 1927-1939, The Pennsylvania State University, Yaynlanmam Doktora Tezi, (b.y.y.) 1959. Trkman, Sayim; Amerika Birleik Devletleri'nin Orta Dou Politikas ve Trkiye'ye Yansmalar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004. Uar, Ahmet; Amerikan Misyonerlerinin Trkiye'deki Faaliyetleri (1818-1930), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1988. Ulusoy, aban; Robert Koleji ve Yabanc Okullara Ynelik Atatrk Dneminde Yaplan Dzenlemeler, Yznc Yl niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Van 2005.

F. Kitaplar
Akgn, Seil; General Harbord'un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesi'ne Dair Raporu, Tercman Tarih Yaynlar, stanbul 1981. Armaolu, Fahir; Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991. ; 20. Yzyl Siyas Tarihi, 1914-1995, Alkm Yaynevi, Ankara 2004. Atatrk, Kemal Mustafa; Nutuk, C. 1, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1970.

cxciii

; Nutuk-Sylev, C.1, 3. bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1989. Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I-III, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1989. Avc olu, Doan; Mill Kurtulu Tarihi: 1838'den 1995'e, C. 1, stanbul Matbaas, stanbul 1974. Bartholomew, A.Alan; A History of Tarsus American School: 1888-1988, Tarsus Amerikan Koleji Yayn, stanbul 1988. Bayramolu, Nisa; Amerika Birleik Devletlerinde Lobi Faaliyetleri, D Politika Enstits Yaynlar, Ankara 1985. Blake, Lynda; Possible New Ventures for Board Schools in Turkey, stanbul 1964. Brewer, David; What Next in Turkey, The American Board, Boston, 1913. Busch, Francis X.; Guilty or Not Guilty? Bobbs-Merrill Co., New York 1952. Can, Blent Bilmez; Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2000. Curti, Merle; Kendall Birr, Prelude to Point Four, American Technical Missions Overseas, 1838-1938, The University of Wisconsin Press, Madison 1954. Daniel, L.Robert; American Philantrophy in the Near East: 1820-1960, Ohio University Press, Washington 1970. Davies, Emil A; Investments Abroad, A. W. Shaw Company, Chicago 1927. Davies, Malcolm; Politics of Pressure: The Art of Lobbying, British Broadcasting Corporation, Londra 1985.

cxciv

De Novo, John; American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939, The University of Chicago Press, Minneapolis 1963. Dunn, W. Robert; American Foreign Investments, B. W. Huebsch and the Viking Press, New York 1926. Erhan, ar; Beyaz Sava: Trk-Amerikan likilerinde Afyon Sorunu, Bilgi Yaynevi, stanbul 1996. ; Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, mge Yaynevi, Ankara 2001. Erol, Mine; Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerika'nn Trkiye'ye Kar Tutumu, Bilgi Basmevi, Ankara 1976. ; Trkiye'de Amerikan Mandas Meselesi, 1919-1920, leri Matbaas, Giresun 1972. Esmer, kr Ahmet; Siyas Tarih 1919-1939, Ankara niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1953. Evans, Laurence; United States Policy and the Partition of Turkey (1914-1924), The John Hopkins Press, Baltimore 1965. ;Trkiye'nin Paralanmas ve ABD Politikas (1914-1924), rgn Yaynevi, stanbul 2003. Fendolu, Tahsin Hasan; Modernleme Balamnda Osmanl-Amerikan likileri, Beyan Yaynlar, stanbul 2002. Ferrell, H.Robert; America as a World Power, 1872-1945, University of South Carolina Press, Kolombiya 1971. Gates, Caleb Frank; Not To Me Only, Princeton University Press, Londra 1940.

cxcv

Girgin, Kemal; Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992. Gololu, Mahmut; Mill Mcadele Tarihi II: Sivas Kongresi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 2006. Gordon, James Leland; American Relations with Turkey, 1830-1930: An Economic Interpretation, Oxford University Press, Londra 1932. Grant, Alan; The American Political Process, Routledge, Vermont 1994. Grew, Joseph; Amerika'nn lk Trk Bykelisi'nin Anlar, Lozan Gnl, Multilingual Yabanc Dil Yaynlar, stanbul 2001. ; Turbulent Era: A Diplomatic Record of Forty Years, 1904-1945, C.1, Houghton Mifflin Co., Boston ve Londra 1952, 1953. ; Atatrk ve Yeni Trkiye (1927-1932), evirenler Glen Ulutekin, Kmil Yceoral, Gndoan Yaynlar, stanbul 2002. Henze, B. Paul; Turkish Democracy and the American Alliance, Rand Distribution Services, Santa Monica 1993. Howard, N. Harry; Turkey, the Straits and US Policy, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1974. Insull, Samuel; Memoirs of Samuel Insull: An Autobiography by Samuel Insull, Transportation Trails, New York 1992. demir, Ulu; Sivas Kongresi Tutanaklar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1969. nn, smet; Hatralar, Bilgi Yaynlar, Ankara 1987. Kasalak, Kadir; Mill Mcadele'de Manda ve Himaye Meselesi, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993.

cxcvi

Kra, Can; Anlarmla Patronum Vehbi Ko, Milliyet Yaynlar, stanbul 1995. Krak, alar; Cumhuriyetten Gnmze Gericilik II, Cumhuriyet Kitaplar, byy. 2001. Kinross, Lord; Atatrk: Bir Milletin Yeniden Douu, ev. Necdet Sander, 9. bask, Sander Yaynlar, stanbul 1984. Kocabaolu,Uygur; Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika: 19. Yzylda Osmanl mparatorluu'ndaki Amerikan Misyoner Okullar, ARBA Yaynlar, stanbul 1989. Kurat, Akdes Nimet; Trk-Amerikan likilerine Ksa Bir Bak, Dou Matbaas, Ankara 1959. Kuru, Bilsay; Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, C.1, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1988. Krkolu, mer v.d.; Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi 1/2: Atatrk nklaplar, Yksek retim Kurumu Yaynlar, Ankara 1989. Mack, S. Charles; Lobbying and Government Relations: A Guide for Executives, Greenwood Publishing Group, New York 1989. Mango, Andrew; Atatrk: Modern Trkiye'nin Kurucusu, Remzi Kitabevi, 4. bask, ev. Fsun Doruker, stanbul 2006. McDonald, Forrest; Insull: The Rise and Fall of a Billionaire Utility Tycoon, University of Chicago Press, Chicago 1962. McKay, David; Politics and Power in the U. S. A., Pelican Publishing, Londra 1988. Meray, L. Seha; Devletler Hukukuna Giri, C. 2, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1965. ; Lozan Bar Konferans: Tutanaklar, Belgeler, Yap Kredi

cxcvii

Yaynlar, 2. bask, C. 6, stanbul 2001. Monroe, Paul; Modern Turkey, The Macmillan Company, New York 1924. Moore, Bassett John; A Digest of International Law, Government Printing Office, Washington 1906. Morgenthau, Henry; Secrets of the Bosphorus, Hutchinson & Co., Londra 1918. ; Ambassador Morgenthau's Story, Doubleday Page & Company, New York 1918. ; All in a Life Time, Doubleday Page & Company, New York 1922. Nielsen, K. Fred; American-Turkish Claims Settlement Under The Agreement Of December 24, 1923 and Supplemental Agreements Between The United States And Turkey: Opinions and Report, United States Government of Printing Office, Washington 1937. Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), Ankara niversitesi Sosyal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1974. Patrick, Mills Mary; A Bosphorus Adventure, Istanbul Women's College, 18711924, Stanford University Press, Stanford 1934. ; Under Five Sultans, The Century Co., New York 1929. Persson, Magnus; Great Britain, the United States and the Security of the Middle East: The Formation of Baghdad Pact, Lund University Press, Lund (sve) 1998. Pratt, W. Julius; A History of United States Foreign Policy, 4. bask, Prentice-Hall, Englewood Cliff, New Jersey 1980.

cxcviii

Ross, A.Frank; C. Luther Fry and Elbridge Sibley, The Near East and American Philantrophy, The General Commitee of the Near East Survey, Colombia University Press, New York 1929. Sander, Oral; Fiek, Kurthan; ABD Dileri Belgeleriyle Trk-ABD Silah Ticaretinin lk Yzyl (1829-1929), ada Yaynlar, stanbul 1977. Scipio, A.Lynn; My Thirty Years in Turkey, Richard R. Smith Publisher, New Hampshire 1955. Semiz, Yaar; Trk-Amerikan Mnasebetleri Kapsamnda Chester Demiryolu Projesi: 1909-1926, Yetkin Yaynlar, Ankara 1995. Sezer, Ayten; Atatrk Dneminde Yabanc Okullar (1923-1938), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999. Songar, Ayhan; Haha Meselesi ve Trkiye, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1974. Soysal, smail; Trkiye'nin Siyasal Anlamalar, TTK Yaynlar, Ankara 2000. Szz, Necati; Trk-Amerikan likilerine Genel Bir Bak, 1923-1950, Faklteler Matbaas, stanbul 1992. Ssl, Azmi; Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ofset Matbaaclk Limited irketi, Ankara 1990. imir, Bilal; Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum 1984. iman, Adnan; Osmanl Devleti'nde XX. Yzyl Balarnda Amerikan Kltrel ve Sosyal Messeseleri, Alem Basn Yayn, Balkesir 1994.

cxcix

Toynbee, Arnold; Survey of International Affairs 1925, C. 2, Oxford University Press, Londra 1929. Tozlu, Necmettin; Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Aka Yaynlar, Ankara 1991. Trask, R. Roger; The United States' Response to Turkish Nationalism and Reform, 19141939, The University of Minnesota Press, Minneapolis 1971. Tunaya, Tark Zafer; Trkiye'de Siyasal Partiler, C. 2, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1986. Wasik, F. John; The Merchant of Power: Sam Insull, Thomas Edison, and the Creation of the Modern Metropolis, Palgrave Macmillan, New York 2006. Wheeler, P. Everett; The Duty of United States of America to American Citizens in Turkey, Fleming H. Revell Company, New York 1896.

G. Makaleler
Akbulut, Mustafa; "Trk-Amerikan likileri (1923-38) ve Sonras: Sorunlar ve Beklentiler", Drdnc Uluslararas Atatrk Kongresi, 25-29 Ekim 1999, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000. Akgn, Birol; "The Turkish Diaspora in the United States and its Role in Promoting Turkish-American Relations", Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, Ankara niversitesi Basmevi, Say:31, Ankara 2000. Akgn, Seil; "The Turkish Image in the Reports of American Missionaries", The Turkish Studies Association Bulletin, Say: 13, Eyll, stanbul 1989.

cc

Altu,Ylmaz; "The United States of America's Policies Towards Turkish Straits", Belleten, C. 56, Say: 215, Nisan, Ankara 1992. Armaolu, Fahir; "Trkiye'deki Amerikan Okullar Krizi 1927-1928 (Bir LaiklikMilliyetilik Olay)", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.13, Say: 37, Mart, Ankara 1977. ;"Amerikan Belgelerinde Lozan Konferans ve Amerika", Belleten, C. 55, Say: 213, Austos, Ankara 1991. ; "Atatrk Dnemi Trk-Amerikan likileri", Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Yayna Hazrlayan Berna Trkdoan, Ankara 2000. "Arrival of Ambassador Grew", Levant Trade Review, Say: 15, Eyll, stanbul 1927. Atamer, Ham di; "lk Trk-Amerikan Mnasebetleri", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say:2, C.1, Kasm, stanbul 1967. Barton, L. James; "Changing Turkey: Political and Religious Revolution", Envelope Series of American Board of Commissioners for Foreign Missions, C. 28, Ocak, Boston 1926. "Constantinople Ford Assembly Plant", Levant Trade Review, Say 17, ubat, stanbul 1929, s.43-47. iek, Kemal; "Trk Amerikan likilerinde Ermeni Diasporasnn Rol", IV. Trkiye'nin Gvenlii Sempozyumu, Tarihten Gnmze D Tehditler, Bildiriler, 16-17 Ekim 2003, Elaz 2004. Daniel, L. Robert; "The United States and the Turkish Republic Before World War II: The Cultural Dimension", The Middle East Journal, Say: 21, K, Washington 1967.

cci

; "The Armenian Question and American-Turkish Relations, 19141927", The Mississsipi Valley Historical Review, C. 46, Eyll, Urbana 1959. Davison, H. Roderic; "Where is the Middle East?", Foreign Affairs, Say: 38, Temmuz, New York 1960. Ekinci, Necdet; "ABD Ariv Belgeleri ve Deien Dnya Siyasal Konjonktrnn Inda Mac Arthur'un Trkiye Ziyareti ve kinci Dnya Sava Sonras Trk- Amerikan likilerine Olumlu Etkisi", Yeni Trkiye, Trkoloji ve Trk Tarihi Aratrmalar zel Says II, C. 8, Say: 44, Mart-Nisan, Ankara 2002. Erda, Sadk; "ki Sava Arasnda Trk Boazlar", Trkler, C.16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002. Erhan, ar; "Osmanl-Amerikan likilerinin Balangcnda Temel Faktrler (17761830)", Trk Diplomasi Tarihi: 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. ; "1830 Osmanl-Amerikan Anlamas 'nn Gizli Maddesi ve Sonular", Belleten, C. 62, Say: 234, Austos, Ankara 1998. Erol, Mine; "Amerika'nn Cezayir ile Olan likileri (1785-1816)", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Say: 32, Mart, stanbul 1979. ; "Osmanl-Amerikan likilerinin Balangcnda Temel Faktrler (1776-1830)", Trk Diplomasi Tarihi: 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. "First Motor Cars Produced By Turks", Herald, 26.01.1930. "First Turkish Fords Out", New York World, 28.01.1930

ccii

Gordon, J. Leland; "The Turkish American Controversy over Nationality", The American Journal of International Law, C. 25, Say: 4, Ekim, Washington 1931. Gnlbol, Mehmet; Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), Sevin Matbaas, Ankara 1969. Grabill, L. Joseph; "Missionary Influence on American Relations with the Near East (FirstInstallment)", Muslim World, C. 58, Hartfort 1968. Howard, N.Harry; "The United States and the Problem of the Turkish Straits", The Middle East Journal, C.1, Say: 1, Ocak, Washington 1947. ; "The United States and Turkey:American Policy in the Straits Question (1914-1963)", Balkan Studies, C.4, Say: 2, New York 1963. Hurewitz, J.C.; "Trk-Amerikan likileri ve Atatrk", ada Dnce Inda Atatrk, Nejat Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul 1983. lkin, Selim; "1922-1923 Yllar Trkiyesinde Bir Yabanc Sermaye Giriimi", Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu, 17-22 Mays 1981, Ankara 1983. Kololu, Orhan; "200 Yllk likilerin Resmi Olmayan Tarihi: Trk'le Amerikal'nn Tanmas", Tarih ve Toplum, C. 28, Say: 163, Temmuz, stanbul 1997. Kprl, F. Orhan; "Tarihte Trk-Amerikan Mnasebetleri", Belleten, C. 51, Say: 200, Austos, Ankara 1987. Kuran, Ercment; "XIX. Yzylda Osmanl Trklerinin Amerika'y Tanmas", 500. Ylnda Amerika, Hazrlayan Recep Ertrk-Hayati Tfekiolu, stanbul 1994. Kurat, Akdes Nimet; "Trkiye ile ABD Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Vesikalar", Tarih Aratrmalar Dergisi, C.5, Ankara 1967.

cciii

Lutz, Russell E; "Claims Against Turkey", The American Journal of International Law, C. 28, Say 2, Nisan, Washington 1934. zgiray, Ahmet; "Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri Arasndaki Siyas likiler (1923-1938)", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 15, Say 43, Mart, Ankara 1999. Pearcy, G. Etzel; "The Middle East- An Indefinable Region", The Department of State Bulletin, Say: 40, 23 Mart, Washington 1959. Plimpton, A.George; "The United States and Lausanne Treaty", New Orient, Temmuz, New York 1926. Polat, lknur; "Osmanl mparatorluu'nda Alan Amerikan Okullar zerine Bir nceleme", Belleten, C. 7, Say: 203, Ankara 1990. Sezer, Ayten; "Osmanl'dan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiye'de Eitim ve retim Faaliyetleri", Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanl Devleti'nin 700. Yl zel Says, Ekim, Ankara 1999. Spain, James; "The U.S., Turkey and the Poppy" The Middle East Journal, C. 29, Say 3, Yaz, Washington 1975. imir, Bill; "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey'in Washington Bykelilii (1920-1927)", Belleten, C. 41, Say: 162, Nisan, Ankara 1977. ; "Atatrk'n Yabanc Devlet Adamlaryla Grmeleri, Yedi Belge (1930-1937)", Belleten, C. 45/1, Say 177, Ocak, Ankara 1981. ; " "Amerika'da Ermeni Lobisi ve Lozan Anlamas Kavgas (19231927)", Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say: 3, Eyll-Ekim-Kasm, Ankara 2001.

cciv

Tamko, Metin; "The Question of the Recognition of the Republic of Turkey by the United States", Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, Say:1, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1960. Tezel, Sezai Yahya; "Birinci Byk Millet Meclisi Anti-Emperyalist miydi? Chester Projesi", Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 25, Say: 4, Aralk, Ankara 1970. Trask, R. Roger; "The United States and Turkish Nationalism: Investments and Technical Aid During the Atatrk Era", Bussiness History Review, Say: 38, Bahar, Cambridge 1964. ; "The Odyssey of Samuel Insull", Mid-America, Say: 46, Haziran, 1964. ; "Unnamed Christianity in Turkey During The Atatrk Era (Part 2) ", Muslim World, C. 55, Say: 2, Nisan, Hartfort 1965. ;"The 'Terrible Turk' and Turkish-American Relations in the Interwar Period", The Historian, Say: 33, Kasm, Tampa 1977. "Turkey's First Autoplant" New York Times, 09.02.1930. Wright, Quincy; "The Narcotics Convention of 1931", The American Journal of International Law, C. 28, No 3, Temmuz, Washington 1934. Yaylaler, Din; "Trk-Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristol'n Rol(1919- 1927)", Trk Yurdu, C. 17, Say:125, Ocak, Ankara 1998. ; "Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, I", Trk Yurdu, C. 19, Say: 143, Temmuz, Ankara 1999. ; "Lozan Konferans'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, II", Trk Yurdu, C. 19, Say: 144, Austos, Ankara 1999.

ccv

Ylmaz, uhnaz; "Challenging the Stereotypes: Turkish-American Relations in the InterwarEra", Middle Eastern Studies, C.42, Say: 2, Mart, Londra 2006. Yuval, Abdlkadir; "Ermeni syanlarnda Misyoner Okullarnn Rol", Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu, Kars 1991.

H. Sreli Yaynlar 1. Gazeteler

Bridgeport Post Christian Science Monitor Cumhuriyet Eau Claire Telegram Hakimiyet-i Milliye Herald Johnstown Tribune Louisville Times Lowell Leader Manchester Herald Milliyet New York Herald Tribune New York Times New York World Providence Tribune Tampa Tribune The Living Age Troy Record Vakit

Washington Star 2. Dergiler American Board Quarterly News Bulletin Atlanta Constitution Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

I . nternet Siteleri
www.britannica.com/eb/article-9052709/David-Hunter-Miller - 37k (Eriim Tarihi: 22.02.2007) .

ccvi

http://en.wikipedia.org/wiki/William H. King (Eriim Tarihi: 22.02.2007).

http://www.infoplease.com/ce6/people/A0834037. htm (Eriim Tarihi: 23.02.2007).

http://www.oku_yorum.com/turkce/yazilar.asp?bolum=Makaleler&durum=oku&yaz i_id=691&baslik=osmanl%C4%B1____amerikan_%C4%B1liskilerinin_tarihi_se yri (Eriim Tarih: 18.06.2007). http://www.tarihogretmeni.net/forum/arsiv-konu-7875.0-ogrencilerinin-dindegistirmesi-uzerine-ataturk-tarafindan-kapatilan-bir-okul.html (Eriim Tarihi: 14.04.2008) http://www.inkilap.info/ataturk-donemi/ekonomi/devletin-ticarete-karismasi.html (Eriim Tarihi: 23.06.2008) http://www.tarihportali.net/tarih/archives.php/ 01.08.2008) sehbender/3128 (Eriim Tarihi:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Celalettin Arif Bey (Eriim Tarihi: 10.10.2008)

EKLER EKLER DZN

EK-1 Diplomatik likileri Balatmaya Ynelik Modus Vivendinin Mzakereleri Srasnda ABD Tarafndan Ortaya Konulan Taslak Metin (3 ubat

GR..............................................................................................................................vii A. Konu.....................................................................................vii B. Problem.................................................................................ix D. Ama ve Kapsam.................................................................xv E. Kaynaklar...........................................................................xvii BRNC BLM........................................................................................................xviii TARHSEL ARKA PLAN (1830-1923).......................................................................xviii A. Osmanl-Amerikan likilerinin Kurulmas..........................xviii B. Osmanl Amerikan likilerinde Gerilim Dnemi................xxiii C. Osmanl-Amerikan likilerinin Son Dnemi: II. Merutiyet.xxv D. Mondros'tan Lozan'a Trk-Amerikan likileri...................xxvii

ccvii

KNC BLM..........................................................................................................xxxii HAZIRLIK DNEM: LOZAN ANLAMASI SREC...........................................xxxii (1923-1927)..................................................................................................................xxxii A. Trk- Amerikan Lozan Anlamas....................................xxxiii B. ABD'de Lozan Anlamas'na likin Tartmalar..................xliii 2. Onaya Ynelik Faaliyetler......................................................lv C. Anlamann Amerikan Senatosunda Reddi ve Buna Ynelik Tepkiler.....................lxix 1. Anlamann Reddedilmesi..................................................lxix 2. Redde Ynelik Amerikan Tepkileri a. Hkmet...................lxx 3. Redde Ynelik Trk Tepkileri a. Hkmet..........................lxxii D. Deerlendirme.........................................................................................................lxxiv

NC BLM....................................................................................................lxxix

DPLOMATK LKLERN TESS (1927-1928)..............................................lxxix A. Diplomatik likileri Balatmaya ve Ticar likilerdeki Statkoyu Muhafaza Etmeye Ynelik Modus Vivendiler............................................................................................lxxx 1. Gayri resm Mzakereler...................................................lxxx 2. Resm Mzakereler.........................................................lxxxiii 3. Maddeler..........................................................................lxxxv 4. Modus Vivendilere Tepkiler.............................................lxxxvi B. Karlkl Bykelilerin Gnderilmesi................................................................lxxxvii 1. Joseph Grew'in Atanmas ve Greve Balamas.............lxxxvii 2. Ahmet Muhtar Bey'in Atanmas ve Greve Balamas.........xci C. Deerlendirme..........................................................................................................xciii

DRDNC BLM................................................................................................xciv

SYAS LKLER (1928-1938)...............................................................................xciv A. Bir Hakemlik ve Uzlama Anlamas mzalamak zere Yaplan Neticesiz Mzakereler....................................................................................................................xcv B. Briand-Kellogg Pakt...............................................................................................xcvii C. ABD Genelkurmay Bakan Mac Arthur'un Trkiye Ziyareti.......................................c D. Montr Boazlar Szlemesi.......................................................................................cv E. Deerlendirme............................................................................................................cxii

ccviii

BENC BLM TCAR VE EKONOMK LKLER...................................cxiii A. ..................................................................................................................................cxiii Osmanl-Amerikan Ticar ve Ekonomik likileri.........................................................cxiii B. .................................................................................................................................cxvii Trkiye ve ABD'nin D Ticaret Politikalar ve Yansmalar.......................................cxvii C. Ticaret Hacmi ve Ticareti Yaplan rnler................................................................cxx D. ...............................................................................................................................cxxvii Ticaret ve Seyr- Sefain Muahedenmesi..................................................................cxxvii E. kr Saraolu Heyeti'nin ABD Ziyareti..............................................................cxxxi F. Trkiye'deki Amerikan Yatrm ve Teknik Uzmanlar...........................................cxxxii G. Deerlendirme......................................................................................................cxxxvi

ALTINCI BLM LKLERDEK TEMEL SORUNLAR...........................cxxxvii A. Amerikan Okullar Sorunu.................................................................................cxxxviii B. Tabiiyet Sorunu...........................................................................................................clv C. Yerleme ve kmet Sorunu ve kmet Mukavelenmesi..........................................clxi D. Tazminat Talepleri Sorunu ve Mtekbil Metlibin Tesviyesine Mtedair tilfname ......................................................................................................................................clxvi E. Sulularn adesi Sorunu ve ade-i Mcrimin Muahedenmesi...............................clxxv F. Afyon Sorunu.......................................................................................................clxxviii G. Deerlendirme......................................................................................................clxxxii

SONU....................................................................................................................clxxxiv

KAYNAKA...........................................................................................................clxxxix A.Ariv Kaynaklar...................................................................................................clxxxix B.Resm Yaynlar.....................................................................................................clxxxix C. Ansiklopedi ve Szlkler...........................................................................................cxc D. Brorler....................................................................................................................cxc E. Tezler.........................................................................................................................cxci F. Kitaplar.....................................................................................................................cxcii

ccix

G. Makaleler................................................................................................................cxcix H. Sreli Yaynlar 1. Gazeteler.......................................................................................ccv I . nternet Siteleri...........................................................................................................ccv EKLER DZN.............................................................................................................ccvi EK-1 Diplomatik likileri Balatmaya Ynelik Modus Vivendinin Mzakereleri Srasnda ABD Tarafndan Ortaya Konulan Taslak Metin (3 ubat 1927) (A) The United States and Turkey will reestablish between themselves diplomatic and consular relations based upon the principles of International Law. Their diplomatic and consular officers shall enjoy on the basis of reciprocity in the territory of the other the treatment recognized by International Law. (B) In the event that the American-Turkish Treaty signed at Lausanne on August 6, 1923 is not ratified during the next session of the Congress of the United States, the United States and Turkey will then proceed to the negotiation of agreements on the following matters: Establishment and residence rights, Commercial rights, Consular rights, Extradition, Naturalization, Claims. (C) Pending the coming into force of the American-Turkish Treaty signed at Lausanne on August 6, 1923, or of the agreements enumerated in (B) the status quo shall be preserved in so far as the treatment of Turkish nationals (ressortissants) in the United States and American nationals (ressortissants) in Turkey are concerned. (D) Pending the coming into force of the American-Turkish Treaty signed at Lausanne on August 6, 1923, or of the agreements enumerated in (B), the United States and Turkey will extend on the basis of reciprocity to agricultural and industrial products

ccx

originating in or proceeding from one country to the territory of the other for consumption, transit, or reexportation, that treatment accorded the most favored nation. The provisions of this agreement do not apply to the treatment which is accorded by the United States of America to the commerce of its dependencies, Cuba, or the Panama Canal Zone, or to the commerce between Turkey and the countries detached from the Ottoman Empire following the War of 1914, nor to the frontier traffic with a State contiguous to Turkey.

KELLOGG EK-2 Diplomatik likileri Balatmaya Ynelik Modus Vivendi (17 ubat 1927) Mr. Representative: I have the honor to make the following statement of the agreement which has resulted from the conversations that have been held at Angora on behalf of the Government of Turkey and the Government of the United States of America with reference to the regularization of relations between Turkey and the United States of America. 1. Turkey and the United States of America are agreed to establish between themselves diplomatic and consular relations, based upon the principles of international law, and to proceed to the appointment of Ambassadors as soon as possible. They are further agreed that their diplomatic and consular representatives shall enjoy, on the basis of reciprocity in the territory of the other, the treatment recognized by the general principles of public international law. 2. (a) Turkey and the United States of America are agreed to regulate, by treaties or special conventions, on the basis of the general principles of public international law and of complete reciprocity, the commercial and consular relations, as well as the conditions of establishment and residence, of the nationals of the other party, in their respective territories.

ccxi

(b) In the event the treaty signed at Lausanne August 6, 1923, by Turkey and the United States of America should be ratified on or before June 1, 1928, the provisions of that treaty, together with its annexes, shall be considered as meeting the requirements specified in subparagraph (a) of this paragraph, as regards the regularization of commercial and consular relations, and conditions of establishment and residence. It is understood that in the event the Turkish-American treaty should be ratified on or before June 1, 1928, article 31, thereof, shall be modified at the time of its ratification in the following sense: the articles of the said treaty which have a temporary character shall expire on the same date as the corresponding provisions of the treaties and conventions signed by Turkey and the Allies at Lausanne, July 24, 1923. (c) Turkey and the United States of America are agreed that the treaty of extradition signed at Lausanne, August 6, 1923, shall, at a time mutually convenient to them, be submitted to the competent authorities of their respective Governments for ratification. Further, that negotiations for a naturalization convention shall be undertaken within six months after the coming into effect of the consular convention and the convention of establishment and residence referred to in subparagraph (a) of this paraghraph, or the coming into effect of the Turkish-American treaty mentioned in subparagraph (b). The question of claims shall be dealt with in accordance with the provisions of the notes exchanged between the Turkish and American Governments at Constantinople on December 24, 1923; it being understood that the provisions of those notes will come into force six months after the exchange of ratifications of the commercial convention and the convention of establishment and residence referred to in subparagraph (a), in the event that the Turkish-American treaty, mentioned in subparagraph (b), is not ratified. 3. Pending the coming into effect of the consular convention and the convention of establishment and residence referred to in subparagraph (a) of paragraph (2), or the coming into effect of the Turkish-American treaty mentioned in subparagraph (b), the principles enumerated in paragraph (1) and (2) of this note, together with the essential provisions of the Turkish-American treaty signed at Lausanne August 6, 1923, and its annexes, shall constitute the basis for the treatment, which, on condition of reciprocity,

ccxii

shall be accorded the nationals of Turkey in the territory of the United States of America and the nationals of the United States of America in the territory of Turkey. 4. The present agreement shall become effective on the day of signature. I should be glad to have your confirmation of the accord thus reached. Accept [etc.] DR. TEVFK RT EK-3 Ticar likilerdeki Statkoyu Muhafaza Etmeye Ynelik Modus Vivendi (17 ubat 1927) Excellency: I have the honor to make the following statement of the agreement which has resulted from the conversations that have been held at Angora on behalf of the Government of the United States of America and the Government of Turkey with reference to the treatment which shall be accorded to the commerce of Turkey by the United States of America and to the commerce of the United States of America by Turkey. Pending the coming into effect of the commercial convention referred to in subparagraph (a) of paragraph (2), of the notes exchanged today concerning the relations between the United States of America and Turkey, or the coming into effect of the Turkish-American treaty signed at Lausanne August 6, 1923, the status quo resulting from the exchange of notes of July 20, 1926, regarding commercial relations between the United States of America and Turkey, shall be preserved for a period of one year, dating from February 20, 1927. At the expiration of this period the statusquo shall automatically continue for further term of three months, unless in the meantime the provisions of this note shall have been modified by mutual agreement; or unless either of the two contracting parties shall have asked for a revision of its provisions. I should be glad to have your confirmation of the accord thus reached. Accept [etc.]

ccxiii

MARK L. BRISTOL EK-4 Joseph Grew'un Gven Mektubunu Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'e Sunarken Okuduu Sylevin evirisi (12 Ekim 1927) Amerika Cemahir-i Mttehidesi Reisi tarafndan Zat- Devletleri nezdine Bykeli ve Fevkalade Murahhas olarak tayinimi mir itimatnameyi arz ve takdim ile kesb-i eref eylerim. Diplomasinin vazife ve meziyeti, milletler arasndaki itimadn ve itilaf- mtekabilin sahih bir vukuf ile ve hayrhahane tefsir suretiyle mtemadiyen inkiafna almaktr. Diplomasinin bu tarz- telakkisini burada zikirden maksad yalnz Amiral Bristol'n Trkiye'deki sekiz senelik memuriyeti esnasnda daima istihsaline alm olduu gayeyi ifade olmayp, bilhassa Zat- Ali-i Riyasetpenahileri nezdine Cemahir-i Mttehide'nin birinci bykelisini tayin etmi olan Amerika Reisicumhuru'nun efkarna ve bana tevdi olunan vazifenin ifasnda ahsi mitlerime de makes tekil ettiini arz eylemektir. Reisicumhur Hazretleri; yksek iradeniz altnda yeni Trkiye'nin vcuda getirdii eser, Amerika'da byk bir alka uyandrm ve bu alka Cemahir-i Mttehide ile Trkiye arasndaki mnasebatta, hali hazrda olduu gibi tiyen dahi mhim bir mil olman vaad etmekte bulunmutur. Birok mitler ve mstesna manalar ifade eden bir devrede Cemahir-i Mttehide'yi Trkiye'de temsile davet edilmi bulunmaklm bir eref-i mahsus ad ve Trkiye ve ricali mdiresi ile tecdit ve tevsi-i mnasebt byk bir memnuniyetle derpi eylemekteyim. Zat- devletlerinin her zaman mazhar- emniyet ve itimad olacam ve Trkiye Hkmeti Cumhuriyesi'nin dahi nail-i mzahereti olmaa imkan bulacam mid eyler, gerek ahs- devletlerinin ve gerek Trkiye Cumhuriyeti'nin ile ahalisinin saadet-i hali hakkndaki Cemahir-i Mttehide Reisi'nin temenniyat- ahsiyye ve mahsusasn zat- devletlerine arz ve ibla etmekle mftehirim. EK-5 Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'in ABD Bykelisi Joseph Grew'un Sylevine Cevab (12 Ekim 1927)

ccxiv

Byk Eli Hazretleri, Amerika Cemahir-i Mttehidesi Reisi Hazretlerinin Zat- linizi nezdime bykeli ve fevkalade murahhas olarak tayin buyurduklarn mir itimatnameyi elinizden byk bir memnuniyetle alyorum. Birok mitler ve mstesna manalar ifade eden bu devrede Cemahir-i Mttehide Reisi hazretlerinin sizi nezdime ilk bykeli ve fevkalade murahhas tayinindeki itina-i mahsusu da dikkatle ve meserretle kaydederim. Yeni Trkiye'nin terakki ve teceddt yolundaki mesaisi mnasebetiyle ahsm ve memleketim hakkndaki szleriniz de beni ayrca mtehassis etti. Bugnk diplomasinin gayesi ve bu itibarla ehemmiyet-i mahsusas hakknda beyan buyurulan ve Amerika Cemahir-i Mttehidesi Reisicumhuru hazretlerinin efkr ve niytna makes olan tarz- telakkiye tamamyla itirak eder ve pek yerinde olarak yad buyurulan Amiral Bristol hazretlerinin mesai-i mekresinin kymettar faaliyetinizle mes'ud inkiafata mazhar olacan kuvvetle mid ederim. Bu vadide masruf olacak kaffe-i mesainiz nezdimde makrun-u mzaheret olaca gibi Hkmet-i Cumhuriye'nin de messir yardmlarna mazhar olacanzdan emin olabilirsiniz. Cemahir-i Mttehide Reisi hazretlerinin ve Amerikan milletinin saadet-i hali hakkndaki temenniyatm kendilerine ibla ve irsal etmenizi rica ve Zat- lilerine beyan hoamedi eylerim. EK-6 Bykeli Grew in Bakan Coolidge Tarafndan Cumhurbakan Atatrk'e Yazlan Gven Mektubu (26 Mays 1927) To His Excellency Mustafa Kemal Paa, President of the Turkish Republic, Great and Good Friend I have made choice of Joseph C. Grew, a distinguished citizen of the United States, to reside near the Government of Your Excellency in the quality of Ambassador Extraordinary and Plenipotentiary of the United States of America. He is well informed of the relative interests of the two countries and of the sincere desire of this Government

ccxv

to cultivate to the fullest extent the friendship subsisting between them. My knowledge of his high character and ability gives me entire confidence that he will constantly endeavor to advance the interests and prosperity of both Government and so render himself acceptable to Your Excellency. I therefore request Your Excellency to receive him favourably and to give full credence to what he shall say on the part of the United States and to the assurances which I have charged him to convey to you of to best wishes of this Government for the prosperity of the Turkish Republic. May God have Your Excellency in His wise Keeping. Your Good Friend, (Signed) CALVIN COOLIDGE EK-7 Bykeli Ahmet Muhtar in Cumhurbakan Atatrk Tarafndan Bakan Coolidge'a Yazlan Gven Mektubu (10 Ekim 1927) Amerika Cemaihir-i Mttehidesi Reisi Mister Coolidge Cenaplarna Byk ve yi Dost Trkiye Cumhuriyeti ile Cemahir-i Mttehide-i Amerika beyninde teyemmnen cayigir olan vifak ve muhadenetin muhafaza ve takviyesi matlub ve mltezimim bulunduundan esbak Hariciye Vekili ve stanbul Mebus-u sabk Muhtar Bey'i nezd-i riyasetpenahilerine fevkalade murahhas ve bykeli sfatyla tayin ve izama karar verdim. Marnleyhin evsaf ve hasaili ve imdiye kadar ibraz eyledii dirayet ve fetanet kendisine tahmil ve tevdi olunan vazife-i aliye-yi itimad- devletlerine mazhar olacak tarzda hsn ifa edeceini zamin bulunmaktadr. Bu mmiye iledir ki zat- riyasetpenahilerinden kendisini hsn kabul buyurmalarn ve gerek kendi namma gerek Trkiye Cumhuriyeti namna tarafndan vuku bulacak bilcmle tebligata ve betahsis zat- devletleri ile memleketiniz hakknda perverde eylediim hissiyat- halisane ve dostaneye dair ita eyleyecei teminata

ccxvi

tamamen emniyet ve itimad edilerek memuriyet-i liyesinin hsn ifas emrinde nail-i mazhariyet buyurulmasn rica eylerim. Ankara'da bin dokuz yz yirmi yedi senesi terinievvel aynnn onuncu gn ita edilmitir. GAZ MUSTAFA KEMAL EK-8 Bykeli Ahmet Muhtar'n gven mektubunu Bakan Coolidge'a Sunarken Okuduu Sylev (5 Aralk 1927) Reis Hazretleri, Trkiye Cumhuriyeti Reisi'nin ahsm nezd-i lilerine bykeli ve fevkalade murahhas tayin ettiini mutazammn olan mektibini zat- lilerine takdim etmekle kesb-i eref ederim. Gen Trkiye Reisicumhuru'nun Byk Amerika Cumhuriyeti'nin mmtaz Reisi nezdinde kendisini temsil iin ahsm intihap etmekle beraber asr siyas umdeleri dairesinde Hkmeteyn beynindeki mnasebt tecdid ve tevsik ve tarsin etmek iin btn kudretimi sarfa beni memur etmi olmas mucib-i mahzuziyet ve mesudiyetim olmaktadr. bu asr siyasetin vazifesi mevcut menafiin hakik bir takdir ve musib bir teykin dairesinde temin-i mukarenetle beraber mtekbil hrmet ve samimiyetin en esas birer mil tekil edecei bir muhdenet zemini aramak, bulmak ve tesis etmektir. Bu umdelerden ilham alarak btn syim bana tevd edilmi olan vazifeyi kemal-i ciddiyetle ve hibir an yorulmayacak bir gayretle if etmee masruf olacaktr. Bu vazifemde zat- lilerinin itimadndan ve gerek zat- lilerinin gerek Cemahir-i Mttehide Hkmeti'nin ibraz buyuracaklar kymettar muavenetten emin olabilmek hususunda perverde ettiim mid-i kav bana kuvvet bahetmektedir. Trkiye Cumhuriyeti Reisi'nin gerek zat- lilerinin ahs saadetleri gerek Cemahir-i Mttehide'nin refah ve saadeti iin besledii temenniyatn sdk bir tercman olmakla kesb-i fahr ederim.

ccxvii

EK-9 Bakan Coolidge'n Bykeli Ahmet Muhtar'n Sylevi'ne Verdii Cevap (5 Aralk 1927) Mr. Ambassador it is a great pleasure to receive at your hands the letters whereby the President of the Turkish Republic accredits you in the quality of his Ambassador near the Government of the United States. I am mindful of the special significance of your mission as the first Ambassador of the Turkish Republic in Washington and I am confident that as a result of your efforts the ideals and achievements of modern Turkey will become even better known that at present and more widely understood. In welcoming you therefore I do so with the conviction that the relations between the United States and Turkey will develop and be consolidated on a basis of mutual knowledge and appreciation. You may be assured Mr. Ambassador that you enjoy the confidence of this Government and that in the carrying out of the high mission with which you have been entrusted, you will receive at all times the hearty co-operation of its officials. I hope that your sojourn at this Capital may be agreeable to you personally. I shall be glad if you will convey to the President of the Turkish Republic the expression of my sincere appreciation of his good wishes for the United States and for myself personally as well as my own wishes for his happiness and for the continued prosperity of the Turkish Republic. EK-10 Trkiye ile ABD Arasnda mzalanan Ticaret ve Seyr- Sefain Muahedenmesi (1 Ekim 1929) Ticar mnasebetlerini muhafaza ve tevs etmek ve mtekbil lkelerinde dier tarafn ticaret ve seyr-i sefainine bahedilecek muameleyi tayin eylemek arzusunda olan Trkiye Cumhuriyeti ve Amerika Mttehit Devletleri bir ticaret ve seyr-i sefain muahedenamesi akdine karar vermiler ve bu maksatla;

ccxviii

Trkiye Cumhuriyeti Reisi Hazretleri: Diyarbekir Meb'usu, Sbk Vekil, Bykeli Zekai Beyefendi ile Hariciye Vekleti Mstear Ortaeli Menemenli Numan Beyefendi'yi, Amerika Mttehit Devletleri Reisi Hazretleri: Trkiye'de Bykeli ve Fevkalade Murahhas Joseph C. Grew'u Murahhas tayin eylemitir. Mezkur murahhaslar salhiyetnamelerini yekdierine tebli edip bunlar usulne muvafk bularak tideki maddeleri kararlatrmlardr: Madde 1- Munzam resimler ve tezyit emsali dahil olmak zere ithal ve ihra resimlerine ve ticarete ait dier resim ve mkellefiyetlere mteallik hususlar ile transit, antrepoya konma ve gmrk muameleleri hususlarnda; kezalik, seyyar ticaret memurlar numunelerine yaplacak muamelede, Trkiye, Amerika Mttehit Devletleri'ne ve mutasarrf bulunduklar memleketlere ve mstemlekelerine ve Amerika Mttehit Devletleri Trkiye'ye, kaytsz ve artsz, en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesi bahederler. Binaberin, menei veya imal mahali Trkiye olan herhangi mevdn Amerika Mttehit Devletleri'ne, mutasarrf bulunduklar memleketlere veya mstemlekelerine ithali veya oralarda srm, menei veya imal mahali herhangi dier ecnebi memleket olan mvasil mevat zerinden istifa edilen veya edilecek olan resimlerden daha arna veya bakasna tabi tutulmayacaktr. Kezalik Amerika Mttehit Devletleri'nde, mutasarrf bulunduklar memleketlerde veya mstemlekelerinde yahut Trkiye'de dier tarafa veya bunun herhangi mutasarrf bulunduu memleketlere veya mstemlekelerine gnderilecek olan herhangi mevdn ihrac, mmasil mevdn herhangi dier ecnebi memlekete ihrac zerinden istifa olunan resimlerden daha arna veya bakasna tabi tutulmayacaktr. Yksek kit Taraflardan birinin herhangi dier ecnebi memleketin tabii veya snai mstahsallarndan lalettayin bir maddeye bahedilebilecei herhangi bir menfaat, ayn

ccxix

zamanda ve mutlak tarzda, bu bapta talep vki olmakszn ve ivazsz olarak, dier Yksek Tarafn tabii veya snai mstahsallaryla ayn maddeye tatbik olunacaktr. Bu maddenin ahkm: a. Trkiye'nin, 1923 senesinde eski Osmanl mparatorluu'ndan ayrlm olan memleketlere, gmrk tarifesi hususunda bahettii veya ileride edecei hususi menfaat ve msaadelere veya Trk gmrk hududunun her iki tarafnda eni on be kilometreyi tecavz etmeyen bir sahada mnhasran hudud ticaretine bahedecei muameleye; b. Gmrk tarifesi hususunda, Amerika Mttehid Devletleri'nin Kba veya Amerika Mttehit Devletleri'nin herhangi mutasarrf bulunduklar memleketler veya mstemlekeleri, yahut Panama Kanal mntkas ticaretine bahettikleri veya ileride edecekleri muameleye veya Amerika Mttehit Devletleri ile herhangi mutasarrf bulunduklar memleketler ve mstemlekeleri arasndaki yahut bu memleketler veya mstemlekelerin kendi aralarndaki veya bunlarla Panama Kanal mntkas arasndaki ticarete bahedilmi veya ileride edilecek olan muameleye amil olmayacaktr. Madde 2- thalat ve ihracat zerindeki memnuiyet veya tahditler hususunda, iki memleketten her biri, mezkur memnuiyet ve tahditlere her mracaat ediinde, dier memleketin ticaretine herhangi dier ecnebi memleket ticaretine bahedecei muamele kadar msait bir muamele baheyleyecektir. ndelhace ithal ve ihra ruhsatnameleri itas halinde gerek emtiaya, gerek bunlarn kymetinin takdirine ve miktarlarna mteallik hususlarda ayn muamele tatbik olunacaktr. Madde 3- a) Trk gemileri Amerika Mttehit Devletleri'nde, Amerika Mttehit Devletleri gemileri Trkiye'de, ayniyle milli gemilere yaplan muameleden mstefit olacaklardr. b) nc maddenin a) fkrasnn hkm aadaki hususlarda tatbik edilmez: 1- Kabotaj, iki Yksek kid taraflardan her birinin lkesinde mer'i veya mer'iyete girecek olan kanunlara tabidir;

ccxx

2- Milli ticaret gemilerine bahedilmi veya edilebilecek olan her trl prim veya nakd muavenet eklindeki tevikler; 3- Yksek kid taraflarn kara sularnda sayd, memleketlerin birinde veya dierinde mill sayd istihsalatna bahedilmi veya edilebilecek olan husus imtiyazlar; 4- Limanlara, ak demirleme mahallerine ve sahillere mteallik bahr hizmetlerin fas, klavuzluk ve gemi ekme, dalglk, bahr yardm ve tahlisiye, bu ameliyelerin mtekbil kara sularnda ve Trkiye iin Marmara Denizi'nde icra edilmesi takdirinde; c) Yukardaki tdadn haricinde kalabilmi olan dier istisnalar en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesine tbi tutulacaktr. Madde 4- Bu muahedenamede hi birey, Yksek kid taraflardan her birinin insan, hayvan veya nebat hayatn himayeye matuf shh mahiyette memnuiyet veya takyitler vaaz etmek, yahut inzibata veya vergilere mteallik kanunlar tatbik iin nizamnameler mer'iyete koymak hakkn tahdit edecek tarzda tefsir edilmeyecektir. Madde 5- Bu muahedename tasdik edilecek veya tasdiknameler mmkn olduu kadar az bir zaman zarfnda Ankara'da teati olunacaktr. Muahedename, tasdiknamelerin teatisi anndan itibaren mer'iyete girecek ve sene mddetle mer'iyette kalacak ve bu mddet getikten sonra ise, Yksek kid taraflardan biri muahedenameyi fesh etmek niyetinde olduunu dier tarafa tebli ettii tarihten itibaren bir sene mnkazi oluncaya kadar mer'i olacaktr. u kayt ile ki, bu muahedenamenin 3. maddesinin (a) fkrasnda mnderi ve mill muameleye mteallik taahhtler kid taraflardan her biri canibinden tasdiknamelerin teatisinden itibaren bir senenin inkizasndan doksan gn evvel tahriren haber verilmek art ile fesh olunabilecek ve Yksek kid taraflardan biri canibinden mezkur mill muamele taahhtleri ile telifi kbil olmayan bir kanun mer'iyete konduu tarihten balamak zere altm gn hitamndan hkmden sakt olacaktr. Yukardaki maddelerde vzolunan ahkm tasdik etmek zere, kid taraflar murahhaslar bu muahedenameyi imza etmiler ve mhrlemilerdir.

ccxxi

Ankara'da 1 Terinievvel 1929'da Trke ve ngilizce, iki nsha olarak tanzim edilmitir; her ikisi ayn kymeti haiz ve ihticaca slihtir. mzalar: Zekai M. Numan Joseph C.Grew EK-11 Trkiye ile ABD Arasnda mzalanan kmet Mukavelenmesi (28 Ekim 1931) Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Mttehit Devletleri, Yksek kidler'den her birinin tebaasnn ve irketlerinin dier taraf lkesinde ikmet ve icra-y ticaret edebilmeleri artlarnn asr hukuk-u dvele mutabk surette tesbitinin arzu ederek ve kaza umura ve mal teklife mteallik mesaili buna tevfikan tanzim etmek maksadyla bir muahede aktine karar vermiler ve murahhaslar olmak zere: Trkiye Cumhuriyeti Reisi: Milli Mdafaa Vekili Zekai Beyefendi'yi; Amerika Mttehit Devletleri Reisi: Trkiye'de Bykelisi ve Fevkalade Murahhas Joseph C.Grew'; tayin buyurmulardr. Marnleyh, usulune muvafk grlen salhiyetnamelerini yekdierine tebli ettikten sonra tideki ahkm kararlatrmlardr: Madde 1- Her iki memleket tebaasna ve irketlerine dier memleket arazisinde tatbik edilebilecek ikmet ve meks ram artlar ve kezalik mal tekalif ve kaza salahiyet nokta-i nazarndan Trkiye, Amerika Mttehit Devletleri'ne ve Amerika Mttehit Devletleri, Trkiye'ye en ziyade mazhar msaade nc memlekete bahedilmi veya edilecek olan ayn muameleyi, kaffe-i ahvalde bahedecektir. bu muahedede mnderi hkmlerden hibiri iki memleketten her birinin ecnebilerin muhaceretine mteallik kavanin ve nizamt- mevcudesini yahut iki

ccxxii

memleketten her birinin bu gibi kavanin neretmek hakkn ihlal edecek surette tefsir olmayacaktr.

ccxxiii

Madde 2- bu muahede tasdik edilecek ve tasdiknameler mmkn olduu kadar sratle Washington'da teati edilecektir. Bu muahede tasdiknamelerin teatisinden itibaren mevki-i mer'iyete girecek ve sene mddettle mer'i kalacaktr. Bu tarihten sonra muahede, inkzas Yksek kitlerden biri tarafndan dierine tebli edildii tarihten itibaren geecek on iki ayn hitamna kadar mer'iyette kalacaktr. Tasdikanlilmakal murahhaslar ibu muahedeyi imza etmi ve mhrlemilerdir. Ankara'da 1931 senesi birinci terin aynn 28. aramba gn Trke ve ngilizce iki nsha olarak tanzim edilmitir. ZEKA GREW

EK-12 Trkiye ile ABD Arasnda mzalanan Mtekbil Metlibin Tesviyesine Mtedair tilfname (25 Ekim 1934) Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, 24 Kanunuevvel 1923 tarihinde notalar teatisi suretiyle akdeyledikleri ve 17 ubat 1927 tarihinde notalar teatisi neticesinde hsl olan itilaf ile teyit ettikleri anlamada dhil olan talepleri dostane, abuk ve tasarruflu surette halletmek arzusu ile ibu itilafnameyi akde karar vermiler ve bu maksatla: Trkiye Cumhuriyeti Reisi Hazretleri zmir Mebusu ve Trkiye Cumhuriyeti Hariciye Vekili Doktor Tevfik Rt Beyefendi'yi Amerika Birleik Devletleri Reisi Hazretleri Fred Kenelm Nielsen'i murahhas tayin etmilerdir. Bu murahhaslar salhiyetnamelerini yekdierine tebli ile usl ve kaidesine muvafk bularak tideki hkmleri kararlatrmlardr: Madde 1-Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Amerika Birleik Devletleri

Hkmeti'ne, 24 Kanunuevvel 1923 tarihli anlamada dahil olan Amerika tebaalar taleplerinin tamamen tesviyesini tazammum etmek zere faizsiz olarak 1.300.000 (bir milyon yz bin) Amerika Birleik Devletleri Dolar verecektir. Bu mebla, her senelik taksiti 100.000 (yz bin) Dolar olmak zere senede denecektir. lk taksit ibu itilafnamenin Trkiye Byk Millet Meclisi'nce tasdikinden sonra 1 Haziran 1936 tarihinde tediye olunacaktr. Madde 2-Her iki Hkmet yukarda zikredilen meblan tediyesi suretiyle Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti'nin kendisine kar dermayen edilen yukarda mezkur taleplere ait btn borlardan ibra edilmi olacan ve kezalik 24 kanunuevvel 1923 anlamasna dahil btn taleplerin de kati surette halledilmi ad ve telakki edileceini kararlatrmlardr.

Madde 3-bu itilafname Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan tasdik edilmek artyla imzasndan itibaren mer'iyete girecektir. Ankara'da 25 Terinievvel 1934 tarihinde her ikisi de ayn kymeti haiz olmak zere Trke ve ngilizce iki nsha olarak tanzim edilmitir. DR. T. RT
2

FRED NELSEN

Orhan F. Kprl, "Tarihte Trk-Amerikan Mnasebetleri", Belleten, C. 51, Say: 200, Austos, Ankara 1987, s. 927. Devletler hukukunda geni anlamnda (lata sensu) "andlama" terimi ile kastedilen, devletler hukuku ahslar arasnda karlkl hak ve vecbeler kurmak, bunlar deitirmek veya bunlara son vermek gayesiyle bu ahslarn irade mutabakatn tesbit eden hukuk muamelelerdir. Andlama ile kabul edilen taahhtler sadece ahlak bir taahht deil, fakat taraflarn birbirine kar balandklarn belirten hukuk bir taahhttr. Milletleraras tatbikatta devletler hukuku ahslarnn irade mutabakatlarn tesbit eden ve aklayan belgelere eitli adlar verildii grlmektedir. Mesela andlama (treaty), anlama (agreement), szleme (convention), misak (pact), sened (act), geici 13 Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika: XIX. Yzylda Osmanl mparatorluu'ndaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul 1989, s.50. Porter'in stats 1839'da mukim elilie ykseltildi. Bundan sonra, ABD'nin stanbul'daki diplomatik temsilcileri 1881'e kadar "mukim eli", 1882-1906 arasnda "ortaeli", 1906-1917 arasnda da "bykeli" sfatyla 3 Magnus Persson, Great Britain, the United States and the Security of the Middle East: The Formation of Baghdad Pact, Lund (sve) 1998, s.26. ABD 1919'dan itibaren bu devletlerle petrol imtiyazlarnn paylalmas konusunda baz uyumazlklar yaad. zellikle ngiltere Amerikan petrol irketlerini blgeden uzak tutmak istiyordu. Buna karlk ABD frsat eitlii anlamna gelen "ak 8 Celalettin Arif Bey, stanbul Barosu'nun kuruluunda rol oynam, daha sonra TBMM'nin kurulmas ile birlikte I ve II. cra Vekilleri Heyetlerinde Adliye Vekillii ve TBMM'nin 1. dneminde Erzurum milletvekillii yapm hukuk ve siyaset adamdr. 1875 ylnda Erzurum'da domutur. Erzurumlu Mehmet Arif Bey'in oludur. Soukeme Askeri Rdiyesi ve Mekteb-i Sultani'yi bitirdikten sonra, Fransa'da hukuk ve siyasal bilgiler renimi grd. 1901'den 1908'e kadar Kahire'de avukatlk yapt. 1908'de stanbul'a dnerek Hukuk ve Mlkiye mekteplerinde Anayasa hukuku dersleri okuttu. 19141920 yllar arasnda stanbul Dava Vekilleri Meclisi (stanbul Barosu) meclis bakanln stlendi. Bu kimliiyle stanbul Barosu'nun temeltanda yer alan kiiler arasndadr. Osmanl Ahrar Frkas'nn kurucular arasnda yer alan Celalettin Arif Bey, Meclis-i Mebusan'n IV. dneminde stanbul mebusluu yapt. 4 Mart 1920'de bakanlna seildii Meclis-i Mebusan', stanbul'un bundan 12 gn sonra, 16 Mart 1920'de igal edilmesi zerine terkederek Anadolu'ya geti ve Erzurum milletvekili sfatyla Milli Mcadele saflarnda yer ald. 23 Nisan 1920'de alan TBMM'nin 2. Bakanlna seildi. Daha sonra Adliye Vekillii, Muvakkat cra Encmenlii, Roma Bykelilii grevlerinde de bulundu. TBMM'y i, Mustafa Kemal Atatrk'n aksine, Kurtulu Sava'nn nvesi olarak grmemesi ve bakan olduu Osmanl Meclis-i Mebusan'nn geici bir dairesi olarak alglamasndan dolay Atatrk ile aralarnda ksa zamanda gr ayrlklar olumutur. Eyll 1920'de Ermenistan zerine taarruz hazrlklarnn yapld bir srada olaanst yetkilerle Dou illeri genel valiliine (Rize, Trabzon, Erzurum, Erzincan, Van, Beyazt illeri ile Meclisce uygun grlecek baka blgeleri de iine almak zere) atanmasn nermesi ve Mustafa Kemal Atatrk'e ektii ltimatom Bill imir, "Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Bey'in Washington Bykelilii (1920-1927)", Belleten, C. 41, Say: 162, Nisan, Ankara 1977, s.305-306. Trk Hkmeti de, Amerikallar anlamay Senatolarnda onaylamadka, bu anlamay onay iin TBMM'ye havale etmedi. Bylece Trk-Amerikan Lozan Anlamas, iki lkenin yasama organlar tarafndan onaylanmad iin, uygulamaya girmedi. nk, uluslararas hukuka gre, imzalanan bir anlamann yrrle girebilmesi
36

iin, bu anlamann imzac devletlerin parlamentolarnda onaylanmas gerekmektedir. Dier yandan, TrkAmerikan ilikileri zerine belgesel nitelikte makaleleri bulunan Din Yaylaler, 6 Austos 1923 tarihli Trk-Amerikan Lozan Anlamas'nn, 23 Austos 1923'te TBMM tarafndan onaylandn yazmaktadr. Bkz. Din Yaylaler, "Lozan Konferans 'ndan Sonra Trk-Amerikan likileri, 1923-1927, I", Trk Yurdu, C. 19, Say: 143, Temmuz, Ankara 1999, s. 16-20. Fakat, yukarda da belirtildii zere Trk Hkmeti, onaylama konusunda ilk adm ABD'den beklemi ve anlamay onay iin Meclis'e hibir zaman 144 FRUS 1926, C. 2, s. 980-981, ABD Dileri Bakanl Mstear Joseph Grew'den Senatr Charles Curtis'e, 20.05.1926. (buraya kadarki yedi argman da, bu belgeden alnmtr). 57 Harry N. Howard, "The United States and Turkey:American Policy in the Straits Question (19141963)", Balkan Studies, C.4, Say: 2, New York 1963. ABD'nin Trk Boazlar politikasyla ilgili olarak ayrca bkz. Harry N. Howard, Turkey, the Straits and U.S. Policy, Baltimore ve Londra, 1974; Ylmaz Altu, "The United States of America's Policies Towards Turkish Straits", Belleten, C. 56, Say: 215, Nisan, Ankara 1992. 21 Dileri Bakanl Arivi, New York Ticaret Konseyyesi Muzaffer Yein'in Hazrlad Ticar Tahlil, 17.03.1938; Trask, United States' Response., s.106. Vakit, 31.01.1928. Metin sdeletirilmitir.
18