Tarihteki İlginç Olaylar

www.MaximumBilgi.
com
Aratrma Serisi No.26
Tarihteki lgin Olaylar
DOSYA ER

1. Blm: Dnya Tarihinde lgin Olaylar 2. Blm: Trkiye Tarihinde lgin Olaylar
1 130
1.BLM DNYA TARHNDE LGN OLAYLAR
YRY N YANLI YOL SEERSEN Makedonya Kral Philip'in M 4. Yzylda lm
Makedonya Kral Philip hkmettii yllar boyunca kt nnden ve ileri derecedeki aalk kompleksinden ok ekti. Kralln, Yunan dnyasnda hatr saylr glerden biri haline getirmi olmasna ramen, Korintliler, Atinallar ve Spartallar gibi gneydeki daha kltrl komular kendisini ve arkadalarn hep vahi, dada yaayan barbarlar olarak grd. Kiisel gemii ve grn de yksek yerlerde sayg grmesine yetmiyordu. ncelikle ordusunu sava alanna kendi gtren askeri bir liderdi. Bunun sonucu olarak da birok yerinden yara almt. Ald kt darbelerden biriyle bir gzn kaybetmi ve bir mzrak darbesiyle de baldrndan yaralanmt. Bu yaralarn ikisi de doru dzgn iyilemeyip srekli irin aktyorlard. zellikle bacandan ok kt bir koku geliyordu. Ayrca dedikodulara gre, taht ele geirebilmek iin anne katili olarak affedilmez bir su ilemiti. zel yaam da ayn derecede skandallarla doluydu. lk kars Dionysius rahibesi, yani bugnk sylemle tapnak fahiesiydi. O zamanlar byle bir i ok kabul gryordu ve o da kk bir kraln kz olduunu iddia ediyordu. Gerek skandal ise halkn nnde kavga etmeleriydi. Philip'e bir oul dourdu, efsanevi skender'i ve sonra skender'in babasnn Philip olmadn, tanr Zeus'un bir ylan klna girerek odasna girdiini ve ocuun Zeus'dan olduunu her yerde konumaya balad. Gnmzn politika ve seks skandallar Pella'nn bakentinde kraliyet saraynda dnen olaylar karsnda hi kalr. Kars, Philip'i resmen boynuzladn aklyordu. Kadnn ylanlarla dolat bilinmekteydi. Kral da, kendisiyle yatmak isteyen herkesle, erkek-kadn ayrt etmeden yatma arzusuyla tannyordu. skender'le olan ilikisi sevgi-nefret ilikisi olarak tanmlanabilir. Bir yandan aralarnda gerekten sevgi dolu anlar geiyordu. Philip, zamann en nl hocas Aristoteles'i skender'e ders vermesi iin getirtmi ve burnu havada Yunanllarn ocua sayg gstermeleri iin yanp tutumutur. skender de katld ilk byk savata babasnn etraf dman askerleriyle evrildiinde onu kurtarmak iin ileri atlmtr. skender, kelimenin gerek anlamyla kendisini babasyla dman mzraklar arasna atmt. __________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM
Dier bir yandan da aralarnda bir nefret vard. zellikle ocuk erkek olma yana geldiinde. ocuun annesi ve babas arasndaki krgnlk yllarca srmt. Philip, skender yalarnda bir kzla ikinci evliliini yapt srada iler iyice kzt. Dn leninde Philip'in sarho arkadalarndan biri yeni evliliin ve tahta yasal bir varis olaslnn erefine kadehini kaldrd. Sonu olarak da baba-oul yumruklamaya baladlar ve ayn gece skender ve annesi ehirden kat. Bu ok akllca bir hareketti, nk Philip sarho fkesiyle ikisini de ldrtebilirdi. Bir sre baba ve ana-oul arasnda sava srd. Sonunda bir bar anlamas yapld ve ana-oul geri dnd. Bu arada Philip'in tm Yunan dnyasn dize getirme ryas gereklemeye balyordu. 338'de geen tarihi Chaeronea Sava'nda Philip, glerini birletirerek kendisinden iki kat byklkte bir ordu oluturan Atina-Theb glerini yendi. Bir sonraki ylda Korint'te Korint Anlamas yapld. Bu mttefik anlamasna gre btn Yunanistan Philip'in himayesinde olacakt. Her ne kadar sosyal adan eit grlmese de, ordusunun gc sayesinde Yunanllarn en byk savas olarak sayg grmesine ve Pers mparatorluu'na kar Asya'ya doru harekete geme hazrlklarna balamasna neden oldu. Ama skender durumu bozan tek unsurdu. Makedonya Kral tarafndan eli olarak gnderildii Yunanistan'da trenlerle zaferler kazanm bir kahraman gibi karlanmt. Babayla oul arasndaki fark ok akt. skender, ne pis kokulu yaralar olan sinirli bir sava, ne de alkolden ve ar seksten yorulmu yal bir adamd. Birok kii gen skender'i dnyada vcut bulmu bir tanr gibi akll, esprili, iyi huylu, fiziki adan gl, ok yakkl, mkemmel bir Yunanl olarak grd. skender'in baarl Yunanistan gezisi Philip'in kulana geldi ve daha fazla huzursuzluk yaratt. Ordular yneten, savalar kazanan yal krald. Ama btn hreti bu gen adam topluyordu. Dahas, bir zamanlar kars Olympias'n azndan dklen rahatsz edici sylentiler ortada dolamaya devam ediyordu; skender'in damarlarnda Philip'in deil, bir tanrnn kan dolayordu. Pers mparatorluu'na yaplacak sefer hazrlklar srasnda Pella'da dini bir festival ve oyunlar dzenlendi. Philip kral olduundan ayn zamanda ba rahipti. Trenleri balatmak iin ba rahip olarak maiyetiyle beraber tapnaa ve sonra da arenaya gitmek onun greviydi. Btn Yunan devletlerinin temsilcileri de orada bulunacakt. ounun Pella'ya ilk geliiydi. ehir kendini hazrlklara verdi. Ne de olsa Pella artk bir barbar ehri deildi, kendisini Yunan medeniyetinin ve kltrnn yeni merkezi olarak kantlamalyd. Festival, Philip'in yeni kars ve yeni doan oluyla daha bir coku kazanmt. Philip'in yal iki arkadalar ve yeni karsnn ailesi de gayri meru bir lekeyle kirlenmi tahtn sonunda meru bir varisi olduunu uluorta konuuyorlard. Ayrca gerginlii artran bir baka olay daha vard. Philip'in ayn zamanda zel koruma grevlilerinden olan eski erkek sevgililerinden biri, Philip iin rakiplerinden biriyle kavga etmiti. Rakibi bir atmada lm ve son istei de kendisiyle yarmaya kalkan korumann ortalk bir yerde aalanmas olmutu. len rakibin istei yerine getirildi; Philip'in eski __________________________________________________________________
a bir partiye davet edilip burada elleri kollar baland ve klelerle hizmetilerin aalamas iin sokaa ylece atld. Philip'e ikayet etmeye ve adalet dilemeye gittiinde, Philip bu olay ok komik bir aka olarak buldu ve kendisini koruyamad iin kahkahalarla glerek sarayndan kartt. Bu gibi olaylar, kumpaslar artk had safhaya gelmiti. Maalesef tam da bu srada Philip'in aklna harika sand bir fikir geldi. Grn yznden maruz kald alaylardan, tercihlerinden ve zorbaca davranyor bulunmaktan bkan Philip, trene Yunan usulnde katlmaya karar verdi... Yani yrrken yannda silahl korumalarndan hibiri bulunmayacakt. Yunan kent devletlerinin yneticilerinin ou tiran olarak adlandrlmaktan korktuklarndan, sokaklarda rahat rahat dolarlar, resmi trenlere dier vatandalar gibi tek balarna, korkmadan, silahsz ve korumasz katlrlard. nk sadece nefret edilen bir kral yannda koruma grevlisi bulundurma ihtiyac hissedebilirdi. Bylece Philip, festival sabahnda en gzel kyafetlerini giydi, geit treninin nnde yerini ald, ar aksak, topallayarak ilerledi ve halkn alklarna el sallayarak karlk verdi. Elbette byle asil bir hareketle yabanc konuklardan ok olumlu eletiriler ald... ve canndan oldu. Arenaya giden tnelin iine girer girmez reddedilen eski a birdenbire elinde bir hanerle ortaya kt ve Philip'in gsne haneri saplad. Philip arenaya doru sendeledi ve kendi kan glnn iine dt. anssz suikast da hemen o anda skender'in arkadalar tarafndan yakaland ve ldrld. Birka saat sonra yeni gelin de kaderiyle karlat. Philip'in eski ei Olympias onu br keye sktrd ve intihar etmenin hunharca ldrlmekten daha iyi olduunu syleyerek gen kadnn ve bebein ortadan kaldrlmasn izledi. Gnn sonuna doru artk skender'in tahta kmas kesinlemiti. Kumpas olabilir mi? Dnemin tarihileri, Byk skender zamannda olaylar naklederlerken onun susuzluunu yazmlar ama Olympias'la ilgili deerlendirmelerin ucunu ak brakmay yelemilerdir. En azndan Philip, hep istedii gibi sosyal adan takdir toplayabilmi ve evresinde kendisine yardm edecek korumalar olmadan gerek bir Yunanl gibi lmt.
__________________________________________________________________
KOMUTAN OLMAK KOLAY DELDR ift Konsl Sistemi ve Hannibal
Cumhuriyetin ilk gnlerinde Romallar halkla devlet arasnda varolan anlamann ne olduunu hemen anladlar. Tabiat gerei devlet, ne kadar dzenli olursa olsun, her zaman vatandalarnn zgrlklerini kstlamaya alr. Elbette buna da devletin hep en iyisini bildii gereke gsterilir. Toplumun gvenliini salamak iin bir devletin eline baz glerin verilmesi, herkesin iyilii iin baz zgrlklerden fedakarlk edilmesi gerekmektedir. Romallar, elinde byle gler bulunduran, zellikle sava zamannda bakumandanlk yapan yneticilerine baktklarnda kendisini kolaylkla diktatr olarak ilan edebileceini grerek korkuya kapldlar. Bu yzden Roma'ya zg bir ynetim tarz olarak, bir yllna grev yapan ift konsl seim sistemini getirdiler. Bu sistem, pratik bir zm gibi gzkyordu, nk bir eyin yaptrlmas iin toplu karara varlmas gerekiyordu. Sava zamannda da konsllerden sadece biri "sava konsl" olarak tannacakt. Bu adam ordularla beraber sava alanna gidecek, birliklere dorudan emir verecekti. Dier konsl de Roma'da kalacak ve devleti ynetecekti. Roma'da kalan konsl, yerel muhafzlara, Roma etrafndaki birliklere dorudan emir verme yetkisinde olacakt. Bylece orduya hkmeden, seferdeki konsl megalomanca fikirler beslemeye baladnda bir eit denge salanabilecekti. Tek sorun, iki konsl arasnda yaplan grev dalmnn iki adam arasndaki ortak karara bal olmas ve nceden belirlenen bir pozisyona sahip olmamalaryd. Romallar iin bu mkemmel bir fikirdi. Senato'da kardevrim yapmak isteyen bir grup olsa bile, seecekleri konsln sava zamannda orduya komuta etmesini garanti edemezlerdi. Dier konsl bunu engellerdi. Byle bir krdm yaansa bile, kabul gren zm her iki konsln de sava alanna gitmesi ve ayr ayr gnlerde orduyu ynetmeleriydi. Burada da dndkleri uydu; aklndan diktatrlk geiren bir kumandan olursa, blnm bir ynetim emellerine ulamasna engel olacakt. Eilim, sadece savala bakent arasndaki ayrm koymaktan ibaretti ve bylece sistem yllarca baaryla srd. Hatta Roma, talyan yarmadasnda en byk g olmutu. 3. yzyl ortalarnda Kartacallarn gl donanmasn yenmilerdi. Kartacallar, 241'de yenildikten sonra sarslan itibarlarn yerine getirmek iin karlk verecekleri an bekliyorlard. 219'da Hannibal'in ynetimindeki Kartaca ordusu spanya tarafndan gelerek Romallarla savamaya balad. ki yl ierisinde Kartaca ordusu Romallar birka kez yenmi, Alpler'de bir geit oluturmu, Roma kaplarndan bir hafta yry uzaklndaki Trasimene Gl kenarnda krk bin kiilik Roma ordusunu malup etmiti.
__________________________________________________________________
Halk arasnda Hannibal'in yaknda Roma'ya da gireceinden korkulduundan ehirde panik kmt. Bu olaslk, yetenekli Romal taktisyen Quintus Fabius'un art saldr tekniiyle ksa bir sre geciktirildi. Hannibal'in erzaklarna yapt saldrlarla Kartacallarn erzan olduka azaltt, Kartacallar etrafn arkadan evirdi ve genel olarak dzensiz bir sava yapt. Bu, hi Romallara zg bir teknik deildi. Onlarn tercihi dorudan saldrdan yanayd. Bu nedenle tarihte baarl sava teknii "Fabian Taktikleri" diye adlandrlrken Fabius ise grevinden alnacakt. Roma, 216 yl iin Lucius Aemilieus Paul us ve Gaius Terentius Varro adlarnda iki yeni konsl seti. Yaa byk olan Paulus'un sava tecrbesi vard, temkinli oluu ve profesyonel tarzyla tannyordu. Varro ise onun tam zddyd; fevri, dierlerinin ynetimine kar sabrsz ve hret tutkunuydu. Fabius'un grev yapt bir sene boyunca byk apta deiimler yaplmt. Roma seksen bin kiinin stnde yeni bir ordu yaratt ve askerleri sava eitiminden geirdi. Her ne kadar sava deneyimleri olmasa da, yksek rtbeler nceki savalara katlm deneyimli askerlere ve daha nceki savalardan sa kalanlara verilmiti. Artk gney talya'da ilerleyen Hannibal'in bu ezici g karsnda boyun eecei ve mahvolaca gr hakimdi. ki askeri kumandann olmas kimin alana gidip savaaca ve kimin oturup bekleyecei problemini dourdu. Her zaman ie yarayan saduyulu davran bu sefer ilemedi. Paulus deneyimliydi, bu yzden de sava alanna uygun komutan oydu. Hannibal'in yaratt tehlikenin boyutunu anlayan da sadece oydu. Karlarndaki rasgele bir ansla dize getirilebilecek bir kumandan deildi. Savamas zor bir alanda kar karya gelseler ve sayca ok stn olsalar bile, yine de yenmesi kolay olmayan bir dmand. Varro bu neriye iddetle kar kt. Kendisinin de en az Paulus kadar yetenekli olduunu iddia etti, dahas Paulus'un ehirde kalmasn ve ihtiyatlar kontrol etmesini nerdi. htiyar adamn byle bir sava iin ok temkinli olduunu, Romallarn tek ihtiyacnn sayca stn ordularn kullanarak hzl ve atak bir saldr dzenleyebilecek birisi olduunu syledi. Varro, Hannibal'in kafasn Kartaca'ya geri gndereceine ve Roma ordusunun sava hepten bitireceine sz verdi. Varro'nun Paulus'a kolay elde edilecek bir zaferi rahata brakmayacak olmasnn yan sra Paulus'un da Varro'nun eline seksen bin adamn kaderini teslim etmeyecei kesindi. Sonunda savaa ikisi beraber gitmeye ve ynetimi blmeye karar verdiler. Bylece 216 yaznda Roma'nn gelmi gemi en byk ordusu gneye doru yola kt. Hannibal onlar bekliyordu. Dmana yaklatka Varro'nun evki azalmaya balamt. Belki Paulus'la yapt konumadan etkilenmi, belki de bir orduyu ynetmenin, savata olmann sadece hedefi gsterip ileri komutunu vermekten ibaret olmadn aniden anlamt. Hannibal'in bulunduu blgeye yaklatka Varro aslnda biraz daha temkinli olmaya balad. Orduyu ynetme sras kendisine geldii gnlerde, Paulus'un o gn yaplmas gereken harekatlarla ilgili sylediklerini de dinlemeyi ihmal etmedi. Paulus, sayca stn olmann getirdii avantajn farkndayd. Yapmalar gereken i, __________________________________________________________________
Hannibal'i ektikleri yerde sayca stn olan ordularnn olaylarn akn belirleyebilecek bir konumda olmalar, bir terslik annda geri ekilebilecek gvenli alanlar bulunmas ve Hannibal'in her hareketine karlk verebilecekleri bir mevkiyi tutmalaryd. Ama Romallar Hannibal'in yapt hareketi beklemiyorlard; Hannibal arkalarndan dolaarak bir gece seferi balatt. Cannae ehri yaknlarndaki bir erzak deposuna saldrd. Depoyu ele geirdikten sonra yaknlardaki bir nehri geerek nehre arkalarn verdiler. Varro'nun komutasndaki gne rastlayacak bir ekilde harekatlarm ayarladlar. Her ey ok iyi planlanmt. Depoyu kaybetmeleri Romallarn gururunu ok yaralamt. Bir kumanda hatas olarak da deerlendirilebilirdi. Paulus'un grev yapt gn ve gece gerekleen bir hatayd bu. Varro, Kartacallarn pozisyonunu fark edince birdenbire saldrgan bir cesarete kapld. Hannibal tam da istedii yerdeydi, gururlu Kartacallarn bu noktada ok byk bir hata yaptklarn dnyordu. Savunmas bir yklsa, ordusunun geri ekilecek hibir yeri yoktu. Ya nehre dp boulacaklard ya da kltan geirileceklerdi. Varro tm ordunun saldrya hazrlanmasn emretti. Paulus bu durum karsnda dehete dt. Temkinli davranmas iin Varro'yu uyard. Hannibal aptal bir kumandan deildi. Deponun ele geirilmesi gururlarn incitmek iin zel olarak gerekletirilmiti. Hannibal'in setii pozisyon bile ne kadar kolay yem olabileceklerini dndrtmek amacyla seilmemi miydi? Kesinlikle bunun aksi doru olmalyd. Hannibal, Romallarn kendisine saldrmalarn istiyordu. Birdenbire farkl bir tuzakla karlarna kacak ve sava kazanacakt. Varro, Paulus'un sylediklerinin hibirini dinlemedi. Paulus'u fazla ihtiyatl davranan yal bir adam diye umursamad. Bu, saldrgan, cesaretli bir askerin iiydi, her aacn arkasnda canavarlar gren, havadan nem kapan birinin ii deildi. Ayrca Varro, bugn ynetme srasnn kendisinde olduunu hatrlatt ve gnn komutu 'ileri'ydi. Belki de Paulus onu orackta ldrmeliydi. Ama Romallar kanunlara sayglydlar. O gnk konsl dahi de olsa, aptal da olsa, yasalar o anda gc elinde tutann yanndayd. Bylece Varro ordusuyla saldrya geti. lk birka saatte her ey ok iyi gidiyor gibi gzkyordu. Kartacallarn savunmas Roma saldrsnn arl altnda kyormu gibiydi. Romallar onlar sonunda nehre doru ekilmek zorunda braktklarnda, Hannibal'in ordusu bir yay eklini almt. Savan kontroln elinde tutmaya devam eden Hannibal'in ordusunun asl gc her iki taraftaki kanatlaryd. Varro, tm birliklerine saldr emrini verdi, bylece ortalk karnca gibi kaynaan bir kalabalkla doldu. Sayca stnlklerine gvenerek merkeze doru yklenmeye baladlar. Tam o srada Hannibal o zaman kadar pek bir eye katlmam olan yanlardaki birliklerine saldr emrini verdi. Romallar ieriye doru dnerken Kartacallarn gl svarileri Roma askerlerinin arkasna geip bir anda arpmann akn deitirdiler. Ksa bir sre iinde Roma ordusunun etraf sarlm ve her taraftan hcuma maruz kalmlard. __________________________________________________________________
Panik ba gsterdi. Koskoca ordu tuzaa dm, korkmu bir kalabala dnd. Binlercesi kendi arkadalar tarafndan ldrld, ya ayaklar altnda inenerek ezildiler, ya da kendi canlarn kurtarmak iin ilerlemeye alrlarken kl darbeleriyle para para oldular. Gn sonunda neredeyse yetmi bin Romal lm ya da esir alnmt. Kumanday ikiye blme fikri Roma ordusunun kt sonu olmutu. Ama btn bunlara ramen her eyin sorumlusu kamay baard. Varro ve birka arkada tuzaktan kmay baardlar ve Roma'ya katlar. Dndklerinde hepsi yaptklar hatadan dolay srgn edildiler. Paulus'a gelince... verdii iyi fikirlerin ona salad tek ey Cannae'de rahat bir mezar oldu. Sava, on drt sene daha devam edecekti.
__________________________________________________________________
DENGE OLUTURALIM DERKEN Tirana lm, Yaasn Yeni mparator 10, Roma
Jul Sezar'n ynetimi altndaki Roma sava ganimetleriyle glenmi ve zenginlemi bir imparatorluun merkeziydi, yzyllarca nce Roma'nn soylu ailelerinin yaadklar ve hatta zerinde tarm yaptklar topraklar, imdi zengin Romal senatrler kle altrarak iletiyorlard. mparatorluun zgr vatandalar yoksullayordu. Ne iftlikleri onlarn verimli topraklaryla, ne de gleri kle fabrikalarnn retimiyle boy lebilecek durumdayd. Roma ehrinde yaayanlarn says birka bin kiiden iki milyonun stne kmt. Bu kadar insan beslemek imdiden hazineye ve tccar denizcilere zor geliyordu. ehir halkn beslemek iin gereken tahl, Msr' ve bugn Balkanlar diye bilinen Romallarn Panoria adn verdikleri blgeyi fethetmelerinin nemli bir nedeniydi. Her iki blgede de tahl bol miktarda vard. Nfusu artan, a Roma kendisini ynetenlerden ok ey bekliyordu. Btn hkmetlerde olduu gibi brokrasi kendi kendine varolmaya balamt. Rvet yeme toplumun her kesiminde alm ban gidiyordu. Genellikle rvet, alnmamasn kontrol etmekle grevli zengin senatr aileleri tarafndan destekleniyor ve korunuyordu. Lejyonlar az sayda talyan, daha ok da yeni fethedilmi lkelerin vatandalarnn egemenliindeydi. Ortalkta huzursuzluk hakimdi; itfaiyecilik bile bir sorundu. Roma genellikle birka katl tahta evlerden oluan bir ehirdi. tfaiyecilik, ehir iin ok nemliydi. Ama ayn hkmet gibi, o da rm bir kurum haline gelmiti. Geni alanlar fahi fiyatlarla zel irketlere ruhsatlanmt. Bunlar da karlnda, bir yangn ktnda evlerini kurtarmak ya da korumaya almak iin her bir ev sahibiyle anlamaya baladlar. ounlukla bu irketler ev tam yanarken geliyorlar ve yangn sndrmeye alrken ek bir para talep ediyorlard. Politikaclar da intizamsz ve kuralsz ortamda siyasi katillere dnmlerdi. zel eteleri, hizipler ellerinde tutuyorlard. Hatta ordu bile bamsz hareket ediyordu. Senato, orduyu kontrol altnda tutmak iin oktan bir yasa koymutu. Buna gre hibir kumandan, senatonun izni olmadan Rubicon nehrini aarak ordusunu bakente yaklatramayacakt... ki hibir zaman da byle bir izin verilmedi. Birka general Roma'ya girecekleri tehdidinde bulundular; hatta bir tanesi ordusunu yasal snr olan Rubicon nehrinin ilerisine geirdi. Bu general, Roma'nn ounluunu oluturan pleplerin desteini alm Jul Sezar'd. Ama Lepidus gibi dier liderlerin kendi lejyonlar vard. Mesela Crassus'un emrinde imparatorluun zenginliinin byk blmn ellerinde bulunduran bir grup adam bulunuyordu. __________________________________________________________________
nde gelen liderler haricinde, politikaclara yaplan suikastlar ok artmt. Bir zamanlar son sz syleme yetkisine sahip olan Senato hzla g kaybediyordu. Zengin ailelerin ve nemli ilerin banda olan senatrlerin bir karar vermeleri gerekiyordu. Daha fazla demokrasi halk tarafndan kontrol edilmek demekti. Pleplerin zengin elit zararna kendi artlarn iyiletirmek iin hareket etmeleri nlenemezdi. Dier yandan, Sezar gibi liderlerde gl bir temel, zenginlik ve halk ynetmek iin gerekli yetenek vard. Bu, btn yetkilerin bu liderlerden birine verilmesi demekti. Bu dei toku sayesinde huzur gelecek, bu da zenginlerin mali ve sosyal pozisyonlarn salama alacakt. Ya da Senato, birok yesinin nerdii gibi, geleneklerin yannda yer alabilir ve imparatorluun kontroln elinde tutmaya alabilirdi. Ama varolan durum Senato'nun halktan hi destek almadn ve atan gler tarafndan yaknda bir kenara atlacan gsteriyordu. Bylece senatrler bir araya geldiler ve en az kar kmay getirecek olan zmde karar kldlar. Jul Sezar zaten birinci konsld, eit konumda olanlar arasnda en nde oland. Zengin ve soylu bir aileden geliyordu, kendi ordusu vard ve gemite Galya savalarnda gcn kantlamt. Eer Senato imparatorluu ynetmek iin gl birisini seecekse en uygunu oydu. Jul Sezar'n baa gemesi ve huzur ortam yaratmas her eylerini kaybetmelerinden daha iyiydi. Jul Sezar'n hayat boyu birinci konsl seilmesinin, en azndan kendileri iin bar ve refah salayacan dnyorlard. Bylece, Roma'nn soylu aileleri, bir kriz srasnda deil de, bar zamannda bir diktatrn baa gemesi iin oy verdiler. Jul Sezar bunun nasl bir balang olacan biliyordu. Bu nedenle kez, Roma sisteminin esasn oluturan kurallar deitirmek istemiyormu izlenimini brakarak kendisine yaplan teklifi reddetti. Aslnda bu mevkiye gelmek iin ne kadar ura vermiti. Sonunda kabul etti ve Senatodaki herkes rahat bir nefes ald. Sadece birka geleneki tm sisteme ihanet edildiini dnyordu. Bu adamlar 1776'da Amerika Birleik Devletleri'nde Sam Adams'n ve Kurucu Atalarn yapt gibi btn Romallarn haklarndan ve Senatonun kutsal ynetme yetkisinden bahsettiler ve yaplacaklar kendi balarna yapmaya karar verdiler. Tarihi kaynaklara gre Sezar' uyaran herhangi bir kehanet yoktu. Gnlerden 15 Mart't, kaytsz artsz kabul edilmesi gereken yasa taslaklaryla birlikte Senato Salonu'na doru ilerledi. Ksa bir zamanda Jul Sezar Roma mparatorluu'nun her yerinde mutlak gce sahip olmutu. Sonraki birka yl boyunca da Pompeius ve dier askeri tehdit oluturan rakiplerini tasfiye etti. Bar ve huzur ksa bir sreliine geri geldi ama rnek oluturan bir Senato'nun ortadan kalkmasna ve Roma mparatorluk Sistemi'nin kurulmasna mal oldu. Bundan sonrasnda gerekleenler ise iyi kaydedildi ve Shakespeare'in yazd oyunla lmszleti. Gelenekiler, sorumluluklarn tekrar stlenmesi iin Senato'ya gzda vermek ve Sezar'n baa gemesinin verdii zararlar telafi etmek zere Birinci Konsl ldrdler. yleyse yaplmas gereken ve en iyi olduu dnlen iki karar vard ortada; birincisi, Jul Sezar' hayat boyu diktatr olarak atamak, ikincisi de Konsln __________________________________________________________________
10
hayatna son vererek bu karar tersine evirmekti. Birinci kararn baarl olabilmesi iin Sezar dmanlarn yenmeli ve gcn pekitirmeliydi. Bunun sonucunda lejyonlar arasnda tarihte o zamana kadar grlmemi apta bir dizi sava oldu. Sezar ldrldnde, dzeni salamak iin glerini devrettikleri dier liderlere dnmekten baka are kalmad Senato asndan. Sezar'n lmnden sonraki birka yl hemen bir i sava ortam egemen oldu. nce er liderden oluan iki grup birbirleriyle savat. Augustus, Anthonius ve Crassus dierlerini yendikten sonra bu sefer birbirleriyle savamaya baladlar. Heba edilen insan says ve maddi hasar inanlmaz boyuttayd. Dier lider de birbirleriyle savaa baladklarnda i sava daha da derinleti. Sonunda Augustus Caesar galip geldi ve sonraki bir yzyl boyunca bar hkm srd. Tabii ki imparatorluk da bir kiinin keyfi ynetimine kald. Ama i savalarn sonuna doru Roma artk yaylmac politika izleyen bir imparatorluk olmaktan kmt. Birbiri ardna elde ettikleri zaferler de gemite kalmt. Zamanla daha az yetenekli imparatorlar baa gemeye balad. Sonraki iki yzyl boyunca deien koullara bal olarak imparatorlar da deiiyordu. Ynetim sistemi iinde hibir denge kalmamt. Senato nemini kaybetti ve sadece bir paravan olmaya balad. Ksa bir denge dnemi iin imparatorluk diktatrlk ynetimine dnm ve hatta Caligula gibi bir deli imparatorun eline gemiti. ou kii tarafndan sevilmeyen Brts ve suikast grubu Senato adna yaptklar suikastlaryla ileri daha da iinden klmaz hale getirmeyi baarmlard. Be yzyl sonraki klerine kadar, imparatorlardan hibiri ne dzenli olarak Senato'ya bavurma, ne de tavsiyelerine uyma ihtiyac hissetti. Belki de Caligula, bir zamanlarn gl kurumuna atn tayin ederek en iyi aklamay yapm oldu. Ama Sezar'n seimi, hatta ldrl bile o zamanlar ok doru bir fikir gibi gzkmt.
__________________________________________________________________
11
KIZ KARDEN GNAHLARININ AIR BEDEL Koskoca Bir Ktann Kiisel Nedenle Kayb S 1001
11. yzyl Viking halklarnn en gl olduu dnemdi. Kanunlar ok iyi dzenlenmi, vahetleriyle nlenmilerdi. Yneticileri dnyann en zengin ve en gllerindendi. Bizans mparatorluu'nun gurur duyduu eylerden biri, mparator Varangian'n muhafzlarnn tamamen Rusya'dan ve skandinavya'dan gelme Vikinglerden olumasyd. Vikingler gemileriyle Dublin'den Kiev'e kadar yelken aarlard. Ama artc bir ekilde, Amerika ktasna yerlemediler. Hem de Avrupallar arasnda yerleme olanana ilk onlar sahip olmuken... Vikinglerin toprak hrslar, neredeyse altna duyduklar kadard. Nova Scotia kylarndaki yemyeil 'Vinland' harika bir dl olacakt onlar iin. Ayrca Vikinglerin yerletii zlanda'dan ve Grnland'dan daha iyi bir iklimi vard. Topra verimsiz, havann hep kasvetli olduu anavatanlar Norve'ten de iyiydi. Yerlilerin kar koymas yerlemelerine bir engel tekil etmedi. Amerika'ya yerleen Avrupal gmenlerin yerlilere kar sahip olduklar tfek gibi teknolojik stnlkleri olmasa da zrhlar ve elik silahlar yetmiti. Hem de pek uzak deildi. Grnland'dan Amerika kysna gitmek, Norve'ten zlanda'ya ya da zlanda'dan Grnland'a gitmenin yars kadard. Bugn bile Nova Scotia'da durursanz, ufukta yksek Grnland zirvelerinin glgesini grebilirsiniz. yleyse Avrupa'nn en yaylmac, en dinamik insanlarndan olan Vikingler yamaya bylesine hazr bu ktay neden tercih etmediler? Bunun yant, Viking tarihinin en nl iki adamnn karanlk gemilerinde yatyor. Birisi Kzl Eric, ya da nam- dier Kanl Eric; dieri de oullarndan Leif Ericson'du. Vikingler, tecavz ve apulculukta kt bir ne sahip olsalar da, Kzl Eric onlar iin bile ok vahiydi. Norve'te ufak bir kavga sonucunda silahsz bir komusunu ldrd iin nce Norve'ten zlanda'ya srgne gnderildi. Orada olu Leif dodu. zlanda'ya yerletikten sonra yeni bir kavgaya tututu ve orada uzun sredir yaayanlardan birini ldrd. O sralar onu srgne gnderecek baka bir yer olmad iin, Eric'e birka komusunun olduu zlanda'nn bat kesimine yerlemesi emredildi. Bu da bir ie yaramad. 982 ylnda Eric yeniden kavga sonucunda birisini ldrmesiyle 'Kanl' lakabyla anlmaya balad. Bylece Eric zlanda'dan da uzaklatrld. Ama katil ayn zamanda insanlar etkilemesini de biliyordu. Etrafna bir grup memnuniyetsiz, sklm Viking'i toplad. Uzun yola dayanakl gemiler ina ettiler ve batya doru yelken atlar. Eric ve arkadalar, kara grene kadar be yz mil yol aldlar. Eric, yeil lke anlamna gelen Grnland adn, buzla kapl blgeye yeni insan ekmek iin koymutu. Eric ve arkadalar zlanda'ya geri dndler ve orada bir koloni __________________________________________________________________
12
kurmak zere birka yz Vikingli aileyi ikna ettiler. Hava kt, toprak kayalk olmasna ramen burada yaayan baka kimsenin olmamas her eyi katlanlr klyordu. Bylece Eric'in bilfiil komutas altnda belki de be yz kiiden oluan bir koloni Grnland'e yerleti. 1001 ylnda, o zamanlar btn Vikingleri eken gezi tutkusu Eric'in olu Leif in de kanna girdi. Ama gitmek iin kesin bir hedef belirlemiti. eitli belirtilere ve sylenenlere gre daha batda baka bir ada daha vard. Babas hala Grnland'n yneticisiydi ve bu da Leif'in gemisine adam toplayarak, bu aday kefetmek zere yelken amasna olanak verdi. artc bir ekilde ksa sren bir yolculuktan sonra Nova Scotia'nn kysna vardlar. Babas gibi, Leif de iyi bir ismin insanlar ekeceini bildiinden buraya Vinland adn verdi. Vinland'n anlamnn zmle pek bir ilgisi yoktu, doru tercmesi "bereketli" ya da "dostane" lke olabilir. Sonra, artk bin be yz kiilik kalabalk bir toplulua sahip Grnland'a dnd. Babas gibi o da Vinland'n kefini duyurmak, yerleecek insan ekmek ve babasnn Grnland'da yaptklarn yapmak istiyordu. Ama kader buna izin vermedi. Kzl Eric tahtn Leif'e brakarak ld. Anladmz kadaryla Grnland' iyi ynetmi ve liderlii zamannda koloni genilemiti. Ama Leif, ynetiminin ilk birka ylnda lkesiyle ilgilenmekten Vinland'a hi vakit ayramad. Bu yzden Vinland'la ilgilenme grevini kz kardei, Freydis'e verdi. Freydis'in aratrma gezileri sonucunda ilk kez Vikingler ve Amerika yerlileri birbirleriyle karlam oldu. Vikingler ta ev yapmaya baladklarnda kalmaya karar verdikleri anlalnca, yerliler evrelerinde kk bir kontrol halkas oluturdular. Bir araya geldiler ve elli kadar Vikingi gemisini geri pskrttler. Vikingler kaybetmi olsa da Freydis bu kaybedilen atmada bile bir kahraman olmutu. Geri dnp yerlilerin stne vahi bir ekilde saldrarak, gemiler gvenle yola kana kadar geri ekilmelerini salamt. Freydis, birka yl sonra daha byk bir grupla geri dnd. Bu sefer daha iyi silahlanmlard, sayca daha fazlaydlar. Ama koloninin kaderi oktan kt izilmi gibiydi. Freydis'in gemisi karaya ilk kanlardan deildi. Freydis geldiinde, sahiplenmeyi dnd eve daha nce gelen iki erkek karde ve ailelerinin yerletiini grd. Babas, Kanl Eric'in geleneini srdren Freydis bunu kabullenemedi. Her iki kardei birden ldrdnde kimse araya girme gereini duymad. Ama karlarnn ve ocuklarnn da ldrlmelerini emrettiinde kimse bunu yapmaya yanamad. fkeden deliye dnen Freydis, eline bir sava baltas ald ve bu ii de kendi halletti. O yl smrgeciler k geirmek iin Grnland'a dndler. ki ailenin katlinin duyulmamas iin aba harcand ama birileri yine de konutu. Bu, Leif'i ok zor bir duruma soktu. Kz kardei nedensiz yere, Leif'in korumakla sorumlu olduu kadnlar ve ocuklar ldrmt. Kurallara gre katili ldrtmesi gerekiyordu, ama ayn zamanda kendi kz kardeini lme gndermesi Viking kurallarn inemesi anlamna geliyordu. Sonunda, zntyle ve kendini zorlayarak Leif bir zm buldu, kz kardeini srgne gnderdi ve Vinland'a gidilmesini yasaklad. __________________________________________________________________
13
Belki de, Vinland'da hi yerleim olmazsa, hafzalardan bu kt any silebileceine ve kz kardeini geri getirebileceine inanyordu. Ya da bu fiyaskodan o kadar hayal krklna uramt ki, katliamn gerekletii yerin bir daha ne adn duymak, ne de grmek istiyordu. Bylece yllar boyunca yasak srp gitti. Hatta Leif'in lmnden sonra kt hasatlar, zor klar yaanmasna ramen koloniyi batya, Kuzey Amerika'ya doru yaymamalar, bunu akllarna bile getirmediklerini gsteriyor. Bunun yerine birok kii Grnland'da kalmalarnn olanakszln anladlar ve tekrar zlanda'ya dndler. Birka kalmaya devam etti, ama iki yz elli yl sonra Grnland, tekrar kta Avrupasndan kimsenin olmad bir yere dnd. Bu arada btn bu yllar srasnda, sadece ailede bir katil olduu iin Leif'in Vinland'a koyduu yasak sayg grd. Sonu olarak, dnemin en dinamik rk Kuzey Amerika'y igal etme ansn karm oldu. Eer Eric'in olu, kz kardeinin gzden drd topraklara gitmeyi yasaklamasayd, bugn dnya ne kadar farkl olurdu? Ama o zaman, yaplacak en iyi ey gibi grnmt.
__________________________________________________________________
14
DEALST BR SAVATAN DAHA KT BR EY YOKTUR Ortadou'ya Yaplan Hal Seferleri Kuds, 1095
Her ey ideallerin en asiliyle, szde barbar kafirlerin elinde olan kutsal topraklar kurtarmak arzusuyla balad. Bununla da bin yl sren savalar ve bugne kadar artan bir iddetle gelen ve tehdit eden, her an patlamaya hazr bir bomba ortaya kt. Ama bu idealizmin arkasnda daha pratik ve ticari sebepler vard. Avrupa'dan her yl binlerce turist blgeyi ziyaret etmeye gidiyor ve ticareti canlandryorlard. Avrupallara ilaveten, yedinci yzylda Bizans mparatorluu'ndan Kutsal Topraklar alan Araplar da blgeyi ayn ekilde kutsal sayyorlar, Kuds' Mekke ve Medine'den sonra nc kutsal ehir kabul ediyorlard. 11. yzylda daha dindar bir gre sahip olan Seluklu Trkleri blgeye geldiinde iler biraz kzmaya balad. Artk, ara sra turistlerin saldrya urad oluyor, yeni vergiler demek zorunda kalyorlar, katrlar karlyor ve cinayetlere kurban gidiyorlard. Elbette, Avrupa'ya bunlarn haberi geliyordu. Yaplan hakszlklar anlatla anlatla abartl boyutlara varyordu. Ama ayn ekilde bir gemi dolusu Mslman on birinci yzyl Paris'ine ya da Londra'sna gelmi olsayd, balarna neler geleceini ancak Allah bilir. Konstantinopolis ehrinin kar karya kald tehlike, endieyi daha da artrd. Seluklularn Kuds' almasndan bir sene nce, 1071'de Bizans ordusu Malazgirt Sava'nda ar bir yenilgiye uramt. Sonraki yirmi sene boyunca Trkler Anadolu'nun ilerine doru ilerlemilerdi. yle ki artk Konstantinopolis bile gl bir saldr karsnda teslim olacak gibiydi. Bizans imparatorlar, zellikle papaya mektup yazarak Bat'ya acil yardm arlarnda bulunmaya baladlar. Katolik kilisesi ve Bizans mparatorlar arasndaki iliki yzyllardr gergindi. Aralarndaki en nemli anlamazlk imparatorun papann stnln kabul etmemesiydi. Yaklaan Seluklu tehlikesiyle imparator keye skt ve papayla anlamay kabul etti. Ayrca, eer Konstantinopolis derse Avrupa'nn kaplarnn alacan ve yaknda Orta Avrupa'nn sava alanna dneceim syleyerek ikna etti. Sonunda, Papa II. Urban, tabii baka nedenlerin de etkisiyle 1095'de harekete geti. Bizansllarn ne srd gibi, ehrin Avrupa savunmasnda bir n cephe olmasnn ne denli nemli olduunu anlad. Ayrca ortalkta bota gezen ok fazla zrhl valye vard ve sadece iddet kullanmay biliyorlard. 11. yzyl Avrupa'snda ba gsteren sknt, baz alardan gnmzn kentlerinin bana bela olan silahl etelerin durumuna benziyor, silahsz birok kii arada kalyordu. Katliamn nne geemeyen papann aklna bir zm yolu geldi. Madem birbirlerini ldrmelerini engelleyemiyordu, belki de onlar kafirlerin stne __________________________________________________________________
15
salmak daha akllca bir fikirdi. Hristiyan olmayanlar Tanr adna ldrmek gnah deildi, saldrgan enerjilerini kullanabilirlerdi ve bu arada daha da nemlisi iddet baka bir yerde olurdu. Sonunda, Kutsal Topraklar kurtarmann ok iyi olacana ve Tanrnn zaferine hizmet edeceine karar kld. Bylece, II. Urban 1095'de yapt ateli bir konumayla Kutsal Topraklar kurtarmak iin Kutsal Sava ilan ettiini aklad ve o zamana kadar tahmin edilemeyecek byklkteki saldrgan bir kitleyi serbest brakt. 11. yzylda lojistik destek salamadaki en byk sknt insan toplamak olduundan Urban, hal seferinin, profesyonel askerlerin yardmyla iyi dzenlemi, yirmi, otuz binden fazla olmayan kk bir ordudan oluacan sanyordu. Maalesef birka ay ierisinde Kei Peter'in ynetiminde neredeyse yz bin kadar kyl kendi Halk Hal Birlii'yle yola kt. Peter, kulland dz bir mantkla hayli ikna ediciydi; Tanr'nn basit insanlar sevdii iin, Kutsal Topraklar kurtarma onurunu de kesinlikle onlara bahedeceini anlatyordu. Bu gruh Macaristan'a girdii zaman bir ksm oktan alktan krlmaya, dier ksm da apulculua balamt. Konstantinopolis'e geldiklerinde imparator, hi bekletmeden kylleri hemen Anadolu'ya gnderdi. Orada kendilerini beklemekte olan Trkler tarafndan da hemen kltan geirildiler. lk hal seferi 1097'de Konstantinopolis'e geldiinde ok korkmu imparator Alexius'la karlatlar. Yz bini aan saylar ne bir dzenlemeyi, ne de yiyecek salamay mmkn klyordu. mparator, kendisine sadakat yemini edecek ve esas amac dorultusunda, yani Anadolu'yu geri almak iin savaacak kk, profesyonel bir birlik istemiti. Kutsal Topraklar her zaman sadece ideal bir ama olmu, ama bunun baarlabileceine kimse inanmamt. imdiyse on binlerce kavgac, disiplinsiz valyeyle, serflerle ve kibirli prenslerle kar karya kalmt. Bunlarn ou da daha birka sene nce Bizansllara kar savamlard. Bu kalabaln eline frsat geerse kendi tacn bandan alacaklarndan korkan imparator, ehrin kaplarn kapattrd. Hallar da Bizansllardan hi holanmyorlar ve gl olmalarndan nefret ediyorlard. Bu kadar yolu, sadece bir imparatorun kiisel karlar uruna savamak iin gelmemilerdi. Kutsal Topraklar almak, bylece btn gnahlarn affettirmek ve bu uurda lp ehit olurlarsa cennete kesin bir gidi bileti elde etmek istiyorlard. Bizansllar bu yeni orduyu beslerken skntl bir zaman gemeye balad. Hal askerleri bir ekilde kar salamann yollarn hzlandrmay dnmeye baladlar. Yksek amalar yava yava arka planda yerini alyordu. Sefer szm ona Bizansllarn ynetiminde bir sonraki bahar balad. Sonraki iki sene ok kanl geti. klim ve blge Fransz, Alman ve ngiliz askerlerine tamamen yabanc olduundan byk skntlar ekildi. Yakc scaktan ve savalardan adamlarn en azndan te ikisi yolda ld. Sonunda, neredeyse sene sonra hedeflerine, Bar Prensinin Kutsal ehri olan Kuds'e vardlar. atma balad, surlarda gedikler ald. Bylece tarihin en kt ve en kanl katliamlarndan biri, ehirdeki hemen hemen herkesin kltan geirilmesiyle gerekleti. Saldrganlar ruhlarnn ebedi kurtulula korunduuna __________________________________________________________________
16
inandklarndan kentin yarsndan fazlasnn Yahudi ve Hristiyan olmas onlar pek etkilemedi. Bylece Birinci Hal Seferi sona erdi. arpmalarn devam etmesine ramen seksen yl boyunca Kutsal Topraklar Hal eyaletlerine blnd. Papann planyla aslnda Kutsal Topraklar kurtarlmt, ama bu uurda yz binlerce insan canndan olmutu. Ama bu arada durum giderek ktleiyordu. Tarihiler olaylar belli gruplarda snflandrmay sevdiklerinden daha sonra kitaplarda kinci Hal Seferini, nc Hal Seferini okuruz. Halbuki hepsi birbiriyle balantl bir srecin parasdr. Blgeye, iki yzyldan fazla bir sre Hal Seferleri yapld. Bazlar gerek dini duygularla, bazlar da gnahlarnn affolunmas iin gidiyordu. Ama byk bir ksmn ilgilendiren, toprak ya da elde edecekleri ganimetlerdi. 12. yzyl boyunca Fransa'dan, hatta Norve'ten ve Danimarka'dan bile hallar geldi. skandinavya'dan gelenlerin ou Kuds'e varabilmek iin Rusya byklnde yol kat ettiler. Art arda sren saldrlarn en nls, efsanevi Aslan Yrekli Riar'n yrtt nc Hal Seferi'ydi. nc Hal Seferi, gerekten de akla yatkn bir sebeple balad. 1187'de, kendi Mslman Hal Seferi'ni yapan Selahaddin Kuds' Hristiyanlarn elinden geri almt. Batl glere yaplan bu hakaret karsnda ngiltere, Fransa ve Kutsal Roma mparatorluu krallar, eski anlamazlklarn bir kenara brakarak kutsal seferde bir araya geldiler. Riar alt yldan fazla savat. Savunma o kadar kuvvetli ve akllcayd ki, ancak bir kere Kuds yaknlarna gelebildiler. Sonunda en iyi eyi yaparak bir bar anlamasnda karar kldlar. Anlamaya gre, Batl turistler Kutsal ehir'i ziyaret edebileceklerdi. Riar lkesine geri dnerken yolda bir dman tarafndan pusuya drld. Aslnda ngilizler, Riar' karana teekkr bile edebilirlerdi. nk efsanevi olmasnn bir nedeni de tahta ktndan beri ngiltere'ye ayak basmamasyd. ngiltere onun iin dipsiz bir para kuyusu ve asil amalarn gerekletirmek iin adam yollayan bir yerdi. Sonunda lke iflas etti ve kendisi iin istenilen fidyeyle daha byk bir maddi sorun yaratt. in en garibi, John kardeini kurtarmaya alrken lkenin kt bir durumda olmasnn tm suu onun omuzlarna ykleniyordu. Riar lkesine dndnde, yeni bir ordu hazrlklarna girierek lkeyi daha da fazla borca soktu. Sonra da eski mttefiki Fransa'ya saldrd ve ksa bir sre iinde orada ldrld. John, hkmdarl boyunca yaplan zarar onarmakla urat ve daha da kt bir ne sahip oldu. Hal Seferleri hala devam ediyordu. Bir sonraki yzylda bir dzineden fazla sefer dzenlendi; bunlarn arasnda en ykc olan Drdnc Hal Seferi'dir. Fransa'dan yola kan ordu Venedik'te ulam arac ararken yine tarihte grlmemi bir "iyi fikir" bulundu. Diplomatik zekalaryla nl Venedikliler, Franszlar Kutsal Topraklara gtrmeden nce kendi karlar iin Zara'y (bugnk Zadar) Macaristan'dan geri almak iin cretli asker olarak kiralamak istediler.
__________________________________________________________________
17
Franszlar bu anlamay kabul ettiler. Zara geri alnd ve yama edildi. Bunun sonucunda Papa tm orduyu aforoz etti. Ondan sonra her ey ktye gitmeye balad. Venedikliler, kiralk ordularna imdi de Bizans'taki zenginlikleri anlatmaya baladlar. Bizans mparatoru'nun tahttan indirilen bir akrabasna yardm etmek amacnn arkasna snan Hallar Konstantinopolis'e girdiler. ehri yakp yktlar, yamaladlar ve nfusun hatr saylr bir blmn katlettiler. Sonra da tahta kukla bir imparator oturttular. Hallarn esas amac olan Konstantinopolis'i Trklere kar korumak tamamen braklmt ve bu hain saldrnn Avrupa'ya da zarar ok byk oldu. Sonunda, eski Bizans mparatorluu ailesi yava yava bu kadim ehrin tahtna tekrar geti, ama artk eski g ve prltnn sadece glgesi vard. mparatorluun k ise batakilerin o andan itibaren taknd tutum yznden hzland. Drdnc hal ordusu savatan elde ettikleriyle geri dnd. On yl sonra papa tekrar denedi. Bu ordu Msr'da bir saldr ss oluturmaya alt. Bu, srad bir pland ve sonunda Nil deltasnn salgn hastalklarla dolu ortamnda gereklemesi mmkn olmad. Ama yine de aba gsterildi. 1260'larda blge Mool istilasna uradnda sava olarak yetitirilen klelerden gelen bir hanedan, Memlkler Msr' ynetiyordu. Kendi aralarndaki anlamazlklar yznden hallarla ibirlii yapma eilimindeydiler. ki taraf da yaknda oraya ulamas beklenen Moollara kar hallarla birlemek istiyordu. Ancak buna gerek kalmad nk Moollar Kuds' getikten sonra geri ekildiler. En korkun hal seferlerinden biri ocuklarn katld hal seferiydi. Avrupa'nn ortaadaki ehirleri yetim ve ksz ocuklarla doluydu. Baz insanlar, yetikinlerin yapamadklarn, ocuklarn yapacaklarna inanyordu. nk gnahsz olduklar iin, kutsal topraklara ilerlerken tanr onlar koruyacakt. Binlerce Avrupal ocuk yollara dkld. Yol boyunca hayatta kalmak iin de dileniyor ve hrszlk yapyorlard. Kilise ocuklar vazgeirmek iin aba gsterdiyse de masum bir ekilde kendilerini ortaya atmalarna hibir ey engel olamad. talya kylarna ulaan ocuklar topland ve liderler gemi sahipleriyle ocuklar kutsal topraklara gtrmeleri iin anlat. Ama bu ocuklarn hepsi gemilere yklenip Kuzey Afrika'ya gtrld. Orada da kle olarak satld. Hal seferlerinden birinde ise Fransa'nn dna bile klamad. Fransz kral papayla ibirlii yapp lkenin gneyinde yaayan Albigenlere kar bir kutsal sava ilan etti. Kuzeyde yaayan binlerce Fransz asilzadesi de bu savaa katld. Oluturulan g Provence blgesine girdi ve Albigen olanlar da olmayanlar da ldrd ve topraklarn ellerinden ald. Hal ruhu sonunda 14. yzylda, Kuds'n Memlk ve Osmanl saldrlarna kar koyamayp dmesiyle son buldu, yzyl savalar, talyan ehir devletlerinin anlamazlklar ve Byk Salgn Hal Seferlerini bitirdi. Sonu korkuntu. Bizans mparatorluu darmadan oldu. Yz binlerce insan ld ve Mslmanlar Avrupallar mutlaka pskrtlmesi gereken igalciler olarak grmeyi rendi. Sava ve zgrlemenin ardndaki olumlu fikirler her zamanki __________________________________________________________________
18
gibi hrsa, idealizm lgnlna, dinsel bir nefrete; zalim ve uzun bir acya dnt.
__________________________________________________________________
19
AVRUPA ANTAKYA'DA BLND mparator Alexius ve Antiokya (Antakya) Kuatmas 1097, Bizans mparatorluu Avrupa'da hem politik, hem de dinsel olarak bir g blnmesi yaanyordu. Dokuz yz yllk tarihinde Roma mparatorluu'nun dousu ve bats arasndaki fark ok belirgindi ve ayrlmas doald. O zamanlar Bat'da Bizans mparatorluu pek nemli grlmyordu. Asillerin ve batakilerin gnlk yaamlar ise merak ediliyordu. znik Konslnn ald kararlar bile Hristiyanlarn karlarndan daha az nemliydi. Hkmetler blnm olsa bile Byk Roma mparatorluu'ndaki yerlerini hatrlyorlard. Bu yle gl bir imajd ki, bin yl sonra bile Avusturya monarisi kskanln srdrecekti. Yunanca konuan ve kendilerine Rhomaio, imparatorluklarna Romania diyen vatandalar da vard. Avrupa'y blen din deildi, Konstantinopol'de tahta kan imparator Alexius'du. slam ordular Suriye'yi ve Balkanlarn ounu fethettiinde Bizans'n vergi geliri de hayli dt. Sonu olarak imparator gelirlerini artrmann yollarn arad. Birok abasndan biri de Roma'daki Papa'y yardma armak oldu. Uydurulan bahane de kutsal topraklar zgrletirmekti. Papa'nn ise bir sorunu vard. Pek ok isiz asker etrafta ba bo dolanyordu. Alexius'dan yardm isteyen bir mektup alnca, Tanr'nn iki soruna birden bir zm gnderdiine inand. Papa Urban kutsal topraklar kurtarmak iin yaplacak bir hal seferi iin arda bulunmaya balad. siz ve sabrsz askerler, topraktan yeterince kazanamayan iftiler ve onur kazanmak isteyen soylular ya da evlerinde sklanlar sz verilen cennet mekanlarn kazanmak iin orduya katld. Alexius birka bin adam beklerken binlerce valye ve askerin arsna yant verip Konstantinopol'e gelmekte olduunu rendi. Bu kadar ok insan kendi ehrinde barndramazd Alexius. Ayrca gelenlerin, lkesinden arta kalan elinden alma ihtimali de yksekti. Gelenlerin ounun burnu byk, iddet dkn ve ayn zamanda cahil olmas da durumu zorlatryordu. Zaten bir yzyl sonra bu korkulan da gerekleecekti. Konstantinopol Osmanl Trklerine getiinde nfus yzde altm azalm olacakt. Bizans mparatoru bir zm buldu. Hal ordusu ulatnda askerler ona ballk yemini etmeden kimseyi ieri almayacan aklad. Bu ayn zamanda fethettikleri topraklarn da ona ait olmas anlamna geliyordu. Bu, iyi gzeldi de, ballk ilan edilen lordun da sorumluluklar vardr. En nemlisi de yardm ve koruma salamalyd. Bat krallklarnda bu ou zaman yakalanan bir valye iin gerekli fidyeyi deyip onu kurtarmak anlamna gelirdi. Bu, btn valyelerin hatta dmanlarn bile birbirini tand kk Bat krallklarnda uygulanan bir yntemdi. Ama Alexius, gten dm olsa da byk bir imparatorluun bandayd. Byk bir ihtimalle o zamanlarda Konstantinopol'de Paris'tekinden ok insan yayordu. __________________________________________________________________
20
Alexius yeni "kullarm" apar topar savaa gnderdi ve birka ay iinde bu ordu bir Seluklu Trk birliini yendi, Antiokia'y'u (Antakya) kuatt. Kuatma uzun srd, bu da Seluklulara yeni bir ordu kurmak iin zaman kazandrd. Hallar Alexius'un zamannda gnderdii erzak sayesinde kuatmay baaryla sonulandrd. Ama birka ay sonra bu kez Seluklu ordusu Antioch'u kuatt. Ancak Seluklular surlar aamad ama bir sre sonra yeni bir ordu daha oluturdular. Bat'da beklendii gibi Hallar ballk yemini ettikleri lordun gelip kendilerini kurtarmasn beklediler. Alexius'un ise sadece bir ordusu vard. Hem Konstantinopol' korumak, hem de igale kar savamak gibi iki ilevi vard ordunun. Alexius'un kullarna yardm etmesi gereken bir tanr gibi mi, yoksa lkesini korumas gereken bir imparator gibi mi davranacana karar vermesi gerekiyordu. Antioch'a ilerlerse hzl ve kaypsz bir zafer kazanmas gerekirdi, nk ordusu zarar grrse Konstantinopol' savunacak kimse kalmayacakt. Oraya kadar gidip de baaramazsa geri dn, telafisi yoktu. Trkler koruma sz verdii milyonlarca insana ulaacakt. Karar Romal stratejisine uyuyordu. Ordusu bir garanti olarak duracakt ve hallar kendi imkanlaryla brakacakt. Onlarn sadece lordu olmutu ve imparatorluu daha nce gelirdi. Hallar bunu bir ihanet olarak grd ve ok sinirlendi. Ama fke nemsiz bir tepkiydi. Bir ay sonra byk bir srpriz yaparak, hal ordusu Antioch'dan kamay baard. Bu kan ardndan moral bulan askerler baka ehirleri ele geirdiler. Alexius'a verdikleri ballk sznden Alexius'un ihaneti dolaysyla kurtulmulard. Artk kendi krallarnn emirlerine uymaya karar verdiler. Bu hallar artk kahraman olmutu. Bat Avrupa'ya dndler ve Alexius'un onursuzluundan ve iki yzllnden bahsettiler. Alexius'un korumay setii ehir sakinlerinden biri olsaydnz doru karar verdiini dnrdnz. Hallar zaten gszletii ve onlardan umut kesildii iin askeri adan da doru karar buydu. Ancak Bat dnyasnn soylularn yardma ihtiyalar olduunda yalnz brakmakla iki Avrupa'y birbirinden ayrd ve bu ayrm hala devam ediyor. Zaten abalar da bakenti kurtarmak iin yeterli olmad. Alexius'un ald bu karar yznden Bizans'n dmanlar olduu fikriyle byyen bir sonraki nesil, Konstantinopol' Hristiyan dnyasnn bir paras olarak grmedi. ehir 1453'te de Trklerin eline geti.
__________________________________________________________________
21
SAKALLARI YAKARSAN SONRASINI DA DNECEKSN ah Alaaddin Muhammed ve Cengiz Han 13. Yzyl Harzem mparatorluu
13. yzylda Harzem mparatorluu dnyann en zengin lkesiydi. Bugnk ran, Pakistan, Afganistan ve Orta Asya'nn byk bir blm bu imparatorluun snrlar iindeydi. ah Alaaddin Muhammed bu bykln eitli sorunlar da beraberinde getireceini biliyordu. pek Yolu nemli bir gelir kaynayd. in, Hindistan, Ortadou, Dou Rusya ve hatta Bat Avrupa'dan tccarlar ticaret merkezleri olan Merv, Buhara ve Semerkand'da bir araya geliyordu. Semerkand'n nfusunun yarm milyondan daha fazla olduu syleniyordu ki, o zamanlar Paris ve Londra'nn nfuslar ta atlasa otuz-krk bindi. Dnyann bu uzak kesinde geni zevk baheleri vard. Egzotik meyve aalar, rl rl akan emeler eliinde dnyann drt bir yanndan gelen asiller hayatn tadn karyordu. Ayn zamanda entelektel bir merkezdi bu imparatorluk. Her byk ehirde niversiteler, ktphaneler olmas ahn imparatorluunu slam dnyasnn sanat, iir ve bilgi merkezi haline getirmiti. Ayn zamanda bolluk inde olmas da buna etkendi. Bir dizi baarl sava sonucunda imparatorluk her ynde genilemi ve Fransa, Almanya, ngiltere gibi lkeler Hal Seferlerine bile ancak elli bin kiilik bir ordu gnderebilirken, Harzem mparatorluunun tm zrhl ve tam donanml be yz bin askeri vard. Hibir devlet Harzem mparatorluu'nu kzdrmaya cesaret edemiyordu. Ancak ah kt haberler almt. Pek ciddi bir ey deildi ama can skcyd. Sinek kktr ama mide bulandrr. bin kilometre kadar douda yeni bir g douyordu. Ne olduklar belli olmayan, adrlarda yaayan, gmen bir krallk. 1206 ylnda bu barbarlar, ad Krallarn Kral ya da Savan Kusursuz mparatoru anlamna gelen Cengiz Han'n ynetimi altnda topland. Cengiz Han in Seddi'nin ardna gemeyi baarm ve kuzeydeki in ehirlerini ele geirmiti. Bir Tatar hkmdar olan Kuluk, Harzem mparatorluu'na komu olan Karakitai'de (bugnk bat in) bu yeni kaana kar isyan etme cesaretini gsterdi. Btn byk hkmdarlarn yapaca gibi Harzem ah da bu isyana gizliden gizliye destek verdi. Bylece barbar devletini paralayabilecei. Eer bu Kuluk denen adam fazla glenirse desteini Cengiz Han'dan yana eviriverirdi. Ama Cengiz Han sadece yirmi bin adamdan oluan iki tmen asker gnderdiinde yolunda gitmeyen bir eyler olduuna anlamalyd. Bu adamlar Cengiz'in en iyi komutanlarndan epe'nin kumandasndayd. epe dalardaki isyan bastrmakla grevliydi ve alt yl sren bir arpma sonucunda isyan bastrd. Cengiz'in askerleri ilerlemi ve imparatorluun dou snrnn ok kk bir blgesini kontrol altna almlard. Bu igal iin mantkl bir rota deildi nk o __________________________________________________________________
22
tarafta Pamir Dalar vard. Bu dalarn ykseklii zaman zaman yedi bin metreye kadar kyordu. Ticaret her zamanki gibi devam etti. Dnyann her yanndan kervanlar geliyor, vergilerini dyorlar ve ehirlerdeki teki tccarlarla alveri yapyorlard. Bu yeni hkmdarn elileri zaman zaman aha gelir, dostluk belirtisi olarak ufak tefek hediyeler verirdi. Karlnda da ayn ekilde hediyeler giderdi. Ama rahatsz edici bir eyler olmaya balamt. Barbar Moollar da kervanlarla gelmeye balamt. Kendilerine tccar diyorlard ancak sadece in'den bozulmu artk eyler getiriyorlard. ahn ajanlar durumun farkndayd ve hi holarna gitmiyordu. Bu tccarlarn aslnda ajanlar olduu ve surlarn ne kadar gl olduuyla ilgili notlar aldklar, askerlerin nerelerde durduklar ve surlarn zerinde ne kadar mancnk yer ald gibi bilgileri ele geirdikleri ortaya kt. Ayn zamanda Cengiz Han'n ordularnn ne kadar gl olduu dedikodusunu halk arasnda yayyorlar ve Harzem mparatorluu halkn korkutuyorlard. Tarih boyunca bu taktik hep kullanlmtr. Rapor hazrlamaya gelen tccarlar, rakibin savunma hattn renip bilgileri hemen geri ulatran diplomatlar ve ailelerin resimlerini kprnn, savunma birliklerinin nnde eken turistler. Bu iin trl trl yollar vardr. Bu nc snf barbarlarn gnderdikleri ajanlar yakalanp, mallarna el kondu ve apar topar dar atld. Barbarlar iin iyi bir uyar yaplmt. Aylar geti ve ah seeneklerinin neler olduuna bakt. Moollar binlerce kilometre uzaktayd ve in ile olan savalarna dalmt. Casuslarn gnderilmesine tepki gsterecek olsalar bile ordularn Sibirya'nn geni bozkrlarndan geirip ulamalar en az alt ay alrd. Harzem mparatorluu'nun snrna geldiklerinde ise karlarnda be yz bin Harzem askerini bulacaklard. ylece mide bulandran sinek ldrlm, ahn n dnyaya bir kez daha yaylm olacakt. Cengiz Han'n elileri aha ulat. Dilleri ve tarzlar slam dnyasnn elilerinin dilleri kadar kibar deildi, ancak anlalmt ki durum Cengiz'in pek houna gitmemiti. Cengiz, iyi niyetle Harzem mparatorluunun tccarlarnn kendi lkesinde ticaret yapmasna izin verirken, kendi lkesinin tccarlar Harzem ehirlerinde soyulup dar atlyordu. zr dilenmeli, tccarlarn zararlar karlanmal ve Mool kervanna kt davranan sorumlular cezalandrlmalyd. Bir ders vermenin tam zamanyd ve ah Muhammed'in bu dersi vermek iin harika bir fikri vard. Eli olarak gelen Moollarn sakallar ah ve yanndakilerin huzurunda yakld. Sakallar yanarken baya naho bir grntnn ve ayn zamanda kokunun olutuu kesindir. Baz kaynaklara gre ise sakal yakldktan sonra Mool elisi yle zensiz tra edilmi ki az daha kafas kopuyormu. Her neyse, insan, acaba ah neden byle yapt, demekten alamyor kendisini. Casuslar, Moollarn "modern" bir ordu tarafndan kolaylkla durdurulabilecek sradan barbarlar olduundan emin miydi acaba? Acaba kazanacandan emin olduu bir sava m balatmaya alyordu? Tarihte resmi bir bildirim yaplmadan savaa giriildii olmutur. ahn uygulad taktik ise Cengiz'i __________________________________________________________________
23
fkelendirecek kadar aalaycyd. Yoksa ah sadece elenmek mi istemiti? Eliler ac ve aalanma iinde lk atarken ah ve beraberindekiler katla katla glmt. Ardndan da eliler kap dar edilmilerdi. Sonra frtna balad... Sen hem Mool elilerinin sakallarn yak, hem de bunun cezasz kalacan dn. Mool geleneklerine gre taraflardan birinin leceinin bildirilmesiyle sava balar. len tarafn kim olaca ise bilinmez. Yz binden biraz daha fazla askerle Cengiz Han 1219'da Harzem mparatorluu'nun kalbine doru byk bir hzla ilerledi. Birka ay iinde ahn ordusu yenilmekle kalmad, resmen telef edildi. Sonraki yl, o muhteem ehir Semerkand dt, tm nfus kltan geirildi. aha Moollarn kendisi iin bir "av partisi" dzenledii haberi geldi. ki tmen uzman asker ah ldrp Cengiz'e kafasn getirmek iin harekete gemiti. Panik halindeki ah kat. Peinde de Mool generali Subutay ynetiminde yirmi bin asker vard. Takip bin kilometre kadar srd. Sonunda Hazar Denizi'nde bir adaya kat ve korkudan sa sakal beyazlam ekilde ld sylendi. Baz tarihiler Harzem mparatorluunu ykan savan tarihin en ar sava olduunu syler. Tm nfusun yzde 75'i kltan geirilmi, btn ehirler dmdz edilmiti. Sonuta slam'n akademik kalbi artk atmayacakt. Cengiz, giritii savata ahn ordularnn peinden koarken Hint Okyanusu kylarna kadar ulat. Subutay batdaki ve kuzeydeki bilinmeyen lkelere kefe kmak iin izin istedi. 1233 ylnda geri arlana kadar Kafkaslar geecek, Rusya'nn verimli kara topraklarna ulaacak ve en sonunda Dinyeper nehrinde duracakt. Sahne elli yl sonra Moollarn Rusya ve Dou Avrupa'y ele geirmeye almalar iin uygun duruma getirilmiti. ah, birka sakal yakmann cezasn tm bir ktann yaklp yklmasyla dedi.
__________________________________________________________________
24
BAKASINA GVENRSEN YAYA KALIRSIN Prester John ve Son Hal Seferi 13. Yzyl Avrupas
Her ey Bizans mparatorluu'nun bakenti Konstantinopol'n patrii Nestorius'un syledikleriyle balad. S 5. yzylda gelien olaylarda Nestorius, sa'nn kutsal ruh fikriyle dolu sradan bir insan olduunu ve bu nedenle Meryem'in de tanryla bir ilikisi olmadn sylyordu. Patrik, Dou Roma mparatorluu'nun dini lideri olduundan fikirlerini abucak yaymas kolayd. Bu fikir kilisenin teki patrikleri ve Dou Roma hkmdar tarafndan pek de ho karlanmad. Birka hafta iinde Nestorius grevden alnd. Bundan ylmayan Nestorius "sapkn" fikirlerini yaymaya devam etti. Bir mrit grubu olumaya balamt. natl yznden bu eski patrik ve mritleri srld. O zamanlar srgne gnderilmek, Bizans'n sz sahibi olduu topraklarn ok daha dousuna gitmek anlamna geliyordu. Nestorius ve takipileri Hindistan'a kadar gitti. sa hakkndaki fikirlerini burada da ifade ediyorlard ancak oraya ilk gelen Hristiyanlar olduklar iin bunlar anlattklar Hristiyan olmayanlard. Bir sre Nestorius'un mritleri dikkat ekti ancak Bizans mparatorluu kldke balant kaybedildi. Tm bilinen oralarda, uzaklarda douda bir yerlerde Nestorius'un takipilerinin olduuydu. 12. yzyln sonunda Avrupa tuhaf bir yer haline gelmiti. Dev imparatorluklar paralanmt ve Kiev'den Londra'ya kadar btn devletler klmt. Bu kk devletler zenginlemiti ve Kuds ile kutsal topraklar kurtarmak dnda snrlarnn tesinde olup bitenle ilgilenmiyordu. Bunun nedeni de Avrupa'nn tesindeki ticaretin nnn slam'n ykselii nedeniyle kesilmesiydi. Bu, ayn zamanda Avrupallarn cehaletle geirdii "Karanlk alar"n sonuydu. Bin yl nce Roma'da in'den gelen ipek sayesinde bol bol ipek bulunurken ipek artk bir zenginlik ve asalet iareti olmutu. Basit bir ipek ceket bile bir tarla iisinin be yllk gelirine eitti. Avrasya'nn te ikisi Marco Polo'nun kefetmesini bekleyen bir bilinmeyendi. 13. yzylda Avrupa'nn yz 5. yzyldakinden olduka farklyd, Dou dnyas ise tannmayacak hale gelmiti. slam glenmi, drt kez yaplan Hal Seferleri geici bir sreyle de olsa kutsal topraklar zgrlne kavuturmutu. Sava Mslmanlardan daha nemlisi ise in'i oktan fethetmi olan Mool mparatorluuydu. Moollar yzlerini Bat'ya dnmt. Avrupa ise kk krallklarn, birka asilin ynetimindeki disiplinsiz ordularyla Hal Seferlerine kyordu. Drt sefer Yakndou'yu ticarete at ama bu, Hristiyan dnyasnn yararna olmad. Katolik Kilisesi hala ynetimi elinde tutuyordu ve Papa Avrupa politikasnn en nemli adamyd. Gcnn ou da "Kutsal Topraklar" kafir Mslmanlardan kurtarmak iin dzenledii Hal Seferlerinden geliyordu.
__________________________________________________________________
25
Ama Nestorius ve takipilerinin bana gelenler Prester John efsanesinin olumasna yol at. 1122'de Roma'ya Hindistanl bir rahip ulat. Hindistan ve in'de yaayan Nesturilerin (Neter yanls Hristiyan) bir elisi olduunu sylyordu. Aslnda Hindistan'da birka bin Nesturi vard, in'de ise tek kii bile yoktu. Ama Papa'nn duymak istedikleri buydu. Mool mparatorluu'nun bymesiyle ilgili haberler ve hatta ayrntl raporlar Avrupa'ya ulayordu. Bunun iin harekete gemek isteyen Avrupallar Prester John'a yardm bahanesiyle yeni bir Hal Seferi balattlar. Bu Beinci Hal Seferiydi. Prester John gl bir askeri lider ve inanl bir Hristiyan gibi tantlyordu. John, slam dnyasnn yan banda gl bir Hristiyan krallnn bandayd. 1145'de Suriye Barahibi Papa'ya gnderdii mektupta doudaki bir Hristiyan krallnn kutsal topraklarn geri alnmasnda yardmc olmak zere bir ordu gnderdii konusunda bilgi aldn yazd. 1221'de hal seferi iin ar yaplmt. Hristiyan dnyas Prester John'un spanya'dan ran'a kadar her yeri elinde tutan slam ordularndan Avrupal Hristiyanlar kurtarmak iin harekete getiinden o kadar emindi ki, Mool fetihleri bile grmezden geliniyor hatta bunlar Prester John'un yaptklar olarak anlatlyordu. Bat Avrupa iin Prester John gerek, Moollar ise bir efsaneydi. Bylece Papa hal seferini balatt. Filistin'e doru yola kan binlerce valye ld. Sonunda Hristiyanlar kutsal topraklar tamamen kaybetti. Ancak o vakte kadar bu, Hristiyanlar iin nemli deildi, nk Prester John her an ordusuyla ortaya kabilir ve Hristiyanlar kurtarabilirdi. Dahas John, doudan gelecekti ve Mslman kafirleri aralarnda sktrm olacaklard. Bu efsanenin gc Avrupa'nn stratejisine yarm yzyl boyunca yn verdi. Sonunda ise Prester John'un gerekten bir efsane olduu ortaya kt. Ayrca Moollarn da gerekliinin farkna varld. Bat Avrupa Hal Seferleri nedeniyle ikiye blnd. Bazlar destek verirken, bazlar hata olduunu dnyordu. En byk iki Hristiyan krall Polonya ve Macaristan'd. Ama byk olmalar uygar olduklar anlamna gelmiyordu. Bu iki krallk, ikiye blnm Fransa gibi kendi halinde gelimeye braklm olsayd "Karanlk a" bir yzyl daha nce biterdi. Ancak Moollar sonunda Avrupa'ya saldrmaya hazrlandklarnda, Bat'nn askeri gc dalm durumdayd. Macaristan Kral IV. Bela tm Hristiyanla kendilerini ve tabii ki Macaristan' savunmalar iin ar yaptnda yle byk bir ordu oluturulamad. Avrupa'nn her tarafndaki valyelerden yant geldi. Ama beklendii kadar byk bir katlm yoktu. Bat Avrupa'dan tek bir kral bile ordusunu toplayp gelmedi. On be-yirmi yl nce Filistin'de savaanlardan ou lmt ve mali adan da ordularn yeni bir savaa gc yoktu. Moollar, Polonya ve Macaristan' ezip geti. Mool hkmdar lmeseydi ve Mool ordular kendi kendilerine geri ekilmeselerdi, Dublin'e kadar ilerleyip tm Avrupa'y ele geirmekten onlar alkoyacak hibir g kalmamt.
__________________________________________________________________
26
Prester John bir efsaneydi. Olmayan bir Hristiyan Krall ile gleri birletirip slam ordularn yenme fikri Papa'ya ve asillere yle ekici gelmiti ki kimse buna kar kamad. Bu yle bir efsaneydi ki, Mool hkmdar lmeseydi, tm Avrupa Mool hakimiyetine girecekti.
__________________________________________________________________
27
BEDDUALARIN ASIL HEDEF Sicilya'da Akam Duas Katliam 1282, Palermo, Sicilya
Romallar Sicilya'y igal ettiinden beri ve muhtemelen daha da nce, Sicilyallar Akdeniz'in kontrol kimin elindeyse onun paspas olmaktan bkmt. 1282'de Fransz monarisi Sicilya'y kontrol altna aldnda da, 1266'da Anjou'lu Charles Sicilya krallna getirildiinde de durum buydu. Byk bir ihtimalle Charles adann bir deniz ss olmaktan ve vergi getirmekten baka bir yarar olmadn anlamt. Sicilyallar, kendi kar ve ihtiyalar gzetilmeden byk Avrupa devletleri tarafndan yaplan anlamalardan rahatszd. Bugnk milliyetilik koullarnda Sicilyallarn rahatszlnn milli nedenlerden kaynaklandn dnebilirsiniz. Sicilya'da Avrupa'nn geri kalanna gre bu anlamda daha ciddi bir kimliin olutuundan sz etmek mmknse de bu sorunun sadece kk bir ksmyd. Sicilyallar iin en can skc durum Fransz monarisinin paraya ihtiyac olmas ve Sicilya gibi uzak yerleri para makinesi gibi grmesiydi. Ayrca vergi toplamak ve dzeni salamak iin adaya Fransz yneticileri de gelmiti. ou Parisli bu Franszlar Sicilyallar ykanmayan, pis kyller olarak gryorlard. Sicilyallarn ykanmayan kyller olduu doruydu ama asl sorun Franszlarn ada halkn aalamasyd. Bununla birlikte, igalcilere kar kendilerini savunmak iin La Cosa Nostra'y yaratm olan bu halk olduka sakindi. Ufak tefek bir sr olay oluyor, anlamazlklar artyordu. Ama 30 Mart 1282'ye kadar nemli bir ey meydana gelmedi. Paskalyadan sonraki pazartesi gn iler birden kart. Bir grup Sicilyal kilisede akam duas iin toplanmt. Bir gn nce bir grup Fransz askeri Santo Spiro (Kutsal Ruh) kilisesini basm ve vergi borcu olan baz kaaklar yakalamt. Bu, aka tekilere kar gzda vermek iin yaplm bir ibret gsterisiydi. Kilisede otururken kelepelenip gtrlen bu adamlarn oluturduu manzara sadece mrldanmalara yol at ama kimse direnmedi. Ve o pazartesi gn, akam duas balamadan nce ehrin yerlisi Katolikler kilisenin nnde toplanmt. Yetkililer byle byk bir kalabalktan rahatsz olmutu. Bunun sadece dinsel bir kutlama olduundan ve Sicilyallarn silahl olmadndan emin olmak iin iki yz Fransz askeri gnderildi. Aslnda bu ok anlamlyd. nk daha nce benzer toplantlar tartmalara neden olmutu ve bir gn nce ayn yerde kt bir olay yaanmt. Sicilyallar zerlerinin aranmasna ses karmad. Silahszlard. Ama Franszlarn tacizci yaklam Sicilyallarn gururuna dokunmutu. Fransz askerlerinden biri "silah aramak iin" yeni evli bir kadnn bluzunun altna elini __________________________________________________________________
28
sokunca kocas fkelendi. "Franszlara lm" diye barp, Franszn klcn belinden ekerek zerine yrd. Bu hareket kalabal ayaklandrd. Hibiri silahl olmamasna ramen tm Fransz askerlerini ldrmeyi baardlar. Kaytlara gre Sicilyallar da iki yz kayp verdiler. Sonraki gnlerde tm ada halk ayakland. Binlerce Fransz ve onlarla ibirlii yapan ya da evlenenler de ldrld. Charles'n tepkisi iki birlik daha gndermek oldu. Yeni birlikler ayaklanmay kanl bir ekilde bastrp Sicilya'y geri aldlar. Adada isyan ve direni bir yaam tarz halini ald. Halk adadaki ynetime alternatif olarak ad bugn 'Cosa Nostra' olarak bilinen bir kltrel doku oluturdu. Franszlarn tutumu sadece isyana neden olmad, ayn zamanda Amerika'nn ilk organize su mekanizmasnn temellerini att. Bagajlarda bulunan cesetlerin, ayandan betona gmlm, dizlerinden vurulmu insanlarn okuduu beddualar hep dinsel bir kutlamada sorun kmasn engelleme igzarlnda bulunan Fransz yneticilere gitmeliydi.
__________________________________________________________________
29
FARELER MEYDANI BO BULUNCA Kediler in Kara Bir Gn 1300'lerde Avrupa
'Kara lm' olarak bilinen veba salgn ilk olarak 1300'lerde in'de ortaya kt. Kurbanlarn ikayetleri arlar, ate ve bulantyla balyordu. nsanlarn dirseklerinde ve kasklarnda mor kabarklklar oluuyor ve ksa srede yumurta byklne ulap sertleiyordu. Bu yumurtalar patladnda iinden pis kokulu siyah bir madde fkryordu ancak bu rahatlama kurban iin ok ge oluyordu. nk hasta be gn iinde lyordu. Bunun bilinen bir tedavisi yoktu ve alnan hibir nlem ie yaramyordu. Seksen yl iinde hastalk in nfusunu te bir orannda azaltmt. yi ileyen ticaret yollar araclyla da salgn batya doru, Hindistan ve Ortadou'ya ilerliyor, her gn binlerce insann lmne neden oluyordu. Hastala neyin sebep olduu bulunamyordu. 1347'de bozkr savalar bir Ceneviz ehrini kuatp mancnkla hastalktan lm cesetleri ehre frlattlar. Bylece ehrin ounluu hastala yakaland. Bu cesetler toplanp yakld ve ardndan da gmld ancak hastaln yaylmas engellenemedi. ehir mahvolduu iin Cenevizliler Sicilya'ya geri dnd ve hastal orada da yaydlar. Hastalk, yeni ve kendisiyle ilgili hi bilgisi olmayan bir nfusa yaylacakt. Sicilya zerinden Avrupa ve Kuzey Amerika da hastalkla tant ve milyonlarca insan ld. Bu salgna hastann derisinin son aamalarda koyu mor bir renge dnmesinden dolay "Kara lm" ad verildi. Derinin bu renge dnmesi, soluma sorunlar yznden kanda oksijenin azalmasndan kaynaklanyordu. Hastalk bir kere bedene girdikten sonra o gnn hibir tp teknii tedavi edemiyordu. Kara lm ehirlerin tmn darmadan ederken Avrupa uygarlnn da panie kaplmasna yol at Doktorlar salgn durdurmann yollarn aradlar. Hastalar evlerinde karantina altna alndlar ancak hastalk yine de bir orman yangn hzyla yayld. Birok insan kara lmn, Tanrnn onlara gnahkar yaamlar yznden gnderdii bir ceza olduuna inand. Tanrnn fkesini yattrmak iin insanlar gnah keileri aramaya koyuldu. Baz dindarlar Tanrnn fkesini kendi zerlerine ekip insanlar kurtarmak iin kendilerini krbalad. zellikle Brksel ve Strasburg'da bazlar olanlar Musevilerin varlna balad. Bu panik dneminde binlerce insan ld. Salgnn cadlar yznden ortaya kt da sylendi. Zararsz erkek ve kadnlar evlerinden alnp hastaln yaylmasn nleme amacyla yakld. Kedilerin ise parlayan gzleri ve geceleri darda ok dolamalar yznden bu "cadlarn" byl hayvanlar olduu dnlyordu. Binlerce kedi katledildi. __________________________________________________________________
30
Aslnda Avrupallar kedileri ldrerek salgna kar en birinci savunma hatlarn kaybetmi oluyorlard. nk veba salgn, teki adyla Yersinia Pess yaygn bir fare biti tarafndan tanyordu. Ortaada her yer fare doluydu. Kanalizasyon ilkeldi. Caddeler insan dks, p ve l hayvan artklaryla doluydu. Kara veba, hastal tayan bitlerin fareler yoluyla yaylmas sonucu artmt. Cenevizlileri Avrupa'ya geri getiren gemide insanlarla birlikte karaya kan fareler hastal tamlard. Limanda yaayan bir sr kedi ldrlmemi olsayd fareleri yiyeceklerdi ve hastalk yaylmayacakt. Ancak bu kemirgenler kontrolsz kald ve getirdikleri hastal korumasz binlerce eve yayd. 14. yzylda salgn hastalk Avrupa'da be kez daha ba gsterdi. Salgn sona erdiinde nfusun te birinden fazlas lmt. Kediler ldrlmemi olsayd lm oran ok daha az olurdu.
__________________________________________________________________
31
HEDYE BR TOPU ASLA HOR GRMEYN Tam Bir ehirli Yaklam 1453, Konstantinopol
Bir savata insan sadece kendi teknolojisinin durumunu deil, rakibinin de hangi yeni teknolojileri karsna karabileceini hesaplamaldr. Konstantinopol ehri yedi yzyldan daha uzun bir sre slam dnyasnn saldrsna uramtr. nce 7. ve 9. yzyllar arasnda Araplar, sonra da 12. yzylda blgeye gelen Trkler. ehri kurtaran o gn iin ileri teknoloji saylabilecek Rum Ateiydi. Neft ve ziftten oluan bir karmd bu. O gnn napalm bombas diyebileceimiz forml sakl olan bu gizli madde gemilere ykleniyor ve bronz bir toptan ateleniyordu. Elli metreden daha geni bir alan ierisinde tahtadan yaplm hibir gemi yaklaamyordu. Buna benzer alev atan mancnklar da kale duvarlarnda sabit bir biimde duruyorlard. Bylece yedi yzyl boyunca ehir saldrlara gs gerebilmiti. mparatorluun geri kalan para para elden ktysa bile ehir Bizans'n elindeydi. 15. yzyl balarnda Roma mparatorluu'ndan geriye kalan bu ehir ve birka kk Ege adayd. 1451'de daha sonra "Fatih" unvann alan II. Mehmet tahta geti ve yedi yzyllk amac gerekletireceine ant iti. Gl Konstantinopol ehri Osmanl klcna boyun eecekti. Mehmet, kenti alma konusunda parlak fikirlerle gelen herkesin Hristiyan, Mslman ya da Musevi olmasn nemsemeksizin dllendirilecei haberini her yere sald. Top yapmndaki yeniliklerin yaygnlamas henz birka nesillik bir olayd. nceki toplar kkt, yararszd ve hedefi tutturamyordu. Ancak ksa bir mesafe iinde isabet salayabiliyorlard. Barut zamansz patlayabilirdi, tehlikeliydi ve iindeki kmr, slfr gibi maddeler nakliye srasnda ayrlyordu. Bunlar bir arada tutmak iin gelitirilen teknikler henz piyasada deildi. Dolaysyla bu yeni silah sistemi ok ses karan bir oyuncaktan daha fazlas gibi gzkmyordu. Aslnda Wright Kardelerin yapt ilk uak da tehlikeli bir uurtmayd ancak arkasndan gelen Messerschmitt ve Spitfire'lar ok eyi deitirdi. Macaristan hkmdar Urban toplara baylrd. Barutun zamansz patlamas ve isabet sorunlarna bir are bulmay baard. Eer toplarn boyutu ve gleri artrlrsa doru yere isabet etmesinin ok nemi kalmayacakt. Devasa byklkteki top mermisi nereye derse dsn byk bir alana zarar verecekti. Hayallerindeki silah tam bir canavard, bir tondan daha ar ve 120 cm. apndaki bir top mermisini atabilecek bir top. Bu sper topu destekleyecek 90 cm. apl mermi atabilen kk toplar, kk talarla ykl mancnklar kuatlm bir ehirden gelebilecek her trl saldrya kar bu byk topu da koruyabilirdi. __________________________________________________________________
32
Bu silahlarn imal edilmesinin byk bir paraya mal olacan sylemeye gerek yok. Sper silah beraberinde byk bir asker gc ve yzlerce ton barut gerektirecekti. Urban bu silahn zafer kazandracan biliyordu ve iyi bir silah tccar gibi bu fikri satmak iin dolamaya balad. Akla ilk gelen mteri aday tabii ki Konstantinopol'd. II. Mehmet'in ordular anakkale Boaznn dou tarafnda toplanyordu ve Osmanl Trkleri Bizans'a kar kutsal bir sava ilan etmiti. Urban'n teklifini ilk olarak mparator XI. Konstantin'e gtrlmesinde mutlaka az da olsa din ve rk birliinin etkisi vard. Hazrlad sper silahlarn planlarn gstererek buna sahip olacak herhangi bir ehrin tm saldrlar kolayca pskrtebileceini anlatt. Bu gl silahtan atlacak bir mermi, yzlerce saldrgan ldrebilir ya da bir gemiyi batrabilirdi. Dman karlarna ayn byklkteki silahlarla ksa bile onlar daha kullanamadan etkisiz hale getirilebilirdi. Ancak Urban reddedildi. Danmanlar denenmemi silahlara para harcamaktansa o parayla biraz daha kiralk asker tutulabileceine karar verdi. Herhalde Bizans, Urban'n bir silah tccar olduunu ve bir dahaki durann Boazn te yakas olacan dnememiti. II. Mehmet teklifi hemen kabul etti ve Urban'la bu silahlar hazrlamas iin anlat. Bir yl sonra Mehmet'in ordusu ehri kuatt. Kuatmann kaderini Urban'n dev toplar belirledi. Silahlar Bizansllarn Rum Atelerinin menzili dna yerletirildi. Ayrca bu silahlarn yaplmas iin harcanabilecek parayla tutulan askerlerin oklarndan da uzakt. Surlar ykld, Trkler ieri girdi ve XI. Konstantin ldrld. Urban'n silahlarn reddeden danmanlarn da Konstantin ile birlikte ldn dnmek isteyebilirsiniz ancak bu tr bir adalet nadiren gerekleir. Urban'n silahlar Trklere satma fikri uzun vadede yanl bir karar olabilirdi. stanbul artk Trklerin nnde bir engel deildi, dahas Osmanl mparatorluu'nun bakenti olmutu. Bu da tm Gneydou Avrupa'nn sava alan haline gelmesi demekti. Dahas Trkler Viyana'ya kadar uzanacak ve Urban'n kendi lkesi bir sava alanna dnecekti. Maln satp para kazanma tutkusu Macaristan'n bugn bile korkulu ryas olan, be yz yllk bir atmaya neden olmutu.
__________________________________________________________________
33
BR BAILAMA OK GRLNCE Papa VIII. Henry'yi Balamay Reddeder 1533, Roma ve ngiltere
Papann balamalar, Tanrnn kanunlarna kar gelen insanlar affetmenin bir yoludur ve sk sk gereklememesi gerekir. Ancak Katolik Kilisesi standartlarn ok yksek tutamamt. O ada papalarn metresleri, gayri meru ocuklar oluyordu. Bu artlar altnda balanma katlar Vatikan hazinesine yaplan balarla kolaylkla elde edilebiliyordu. 1503 ylnda spanyol Ferdinand kz kardei Katherine'in 11 yandaki ngiltere Prensi Henry ile evlenmesi iin Papa II. Julius'dan izin istedi. Bir balama gerekiyordu nk Katherine zaten Henry'nin aabeyiyle evliydi ancak kocas lmt. Papa ise Hristiyanln bir adamn kardeinin karsyla evlenmesini yasakladn ve bu tr birlemelerin Tanrnn onlara ocuk vermemesiyle lanetleneceini aklad. Ama Papaya mttefiklik sz verilip byk bir eyiz sunulunca -bu eyiz dorudan Papann sandklarna gitmiti- Papa balamay kabul etmiti. ngiltere'nin gelecekteki kral Henry Tudor iki yl sonra kendinden be buuk ya byk Aragon'lu Katherine ile evlendi. spanya, ngiltere ve Roma bu evlilii pek ciddiye almad ve elde ettikleri maddi kazanmlarla ilgilendi. Dn ise planlanandan drt yl sonra 11 Haziran 1509'da gerekleti. Henry dnden iki ay nce ngiltere kral olarak ta giydi. Gen ift iin her ey toz pembe grnyordu. Henry iyi bir krald. Bir sanat, sporcu ve bilgili bir adamd. htirasl, yaama sevinciyle dolu, kendinden nce gelen krallar kadar iyiydi. Katherine ise tutkulu bir ekilde onu yaptklarnda destekliyordu. yle ki, verimlilik simgesi olan nar kendi sembol olarak kullanyordu. 1518'e kadar alt kez hamile kalm ve kz, erkek dourmutu. Ne yazk ki, bunlardan sadece bir kz hayatta kalmt. Bu kzn ad Mary idi. Arkasndan gelen bir olunun olmamas Henry'nin houna gitmemiti. Ayrca kendinden be ya byk olan, hem de alt doumdan sonra iyice yal grnmeye balayan bir kadnla evli olmak da onu skyordu. irkinlemi ve kendini iyice dine vermiti Katherine. Gen ve tutkulu Henry'nin yzn bir aray iinde gen kadnlara dnmesi kanlmazd, baka bir seenei yoktu. nk halkna bir prens borluydu. Henry'nin ilgisi sarayda Anne Boleyn adyla bilinen bir gen kadna ynelmiti. Henry bu kadn "bir melein ruhuna sahip, tahta yakan bir gen hanm" olarak tanmlyordu. Ama Anne hrsl bir kadnd ve kraln metreslerinden biri olmaya hi niyeti yoktu. Anne kralie olmak istiyordu, Henry de taht iin erkek varisler. Bu kusursuz bir elemeydi. Ancak bir sorun vard, Henry hala Katherine ile evliydi ve Katherine'in Henry'yi brakmaya hi niyeti yoktu. __________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Sorun deil, diye dnd Kral.
34
Kraln danmanlarndan biri olan Kardinal Wolsey hernen yeni papa Clement'e bir bavuru yapt. Henry'nin Katherine ile olan evlilii geersiz saylmalyd, nk ilk balama hatalyd! Bu "hata"nn dzeltilmesi Katherine'in kz Mary'nin de tahtn varisi olmad anlamna gelecekti. nk geersiz bir evlilikten doan bir ocuk muamelesi grecekti. Katherine'in ajanlar ve ailesi oktan Vatikan'la balant kurup kraln bu balamay sadece kiisel zevkleri iin, ona layk olmayan bir kadnla beraber olmak iin istediini aklamt. Wolsey ise olaya, tahta bir erkek varisin gereklilii, Anne Boleyn'in erdemleri ve Katherine'in hastal yznden krala kar olan karlk grevlerini yerine getiremediinden bahsederek yaklamt. Konumalar, anlamalar uzad ve tm Avrupa'y politika, maliye ve sosyal atmalar asndan kartracak hale geldi. Bunlarda Anne'in reformcu inanlarnn da etkisi bykt. Anne ile ilgili haberler spanyol elileri tarafndan hemen Roma'ya uuruldu. Katherine'in kralie olarak kalmas onlar iin gerekliydi. Bir sre sonra Henry'nin sabr tat. Roma, ngiltere ile olduu kadar spanya ile de arasn iyi tutmaya alyordu. Esas sorun Clement'in kendinden nceki bir papann ald karar bozmak istememesiydi. Anne'in acele ettirmesiyle ve taht iin gerekli bir erkek varis beklentisinin verdii tutkuyla sonunda Roma ile giritii tm grmeleri kesti ve yeni bir kilise kurdu. Anglikan Kilisesi. Hemen kendisini kilisenin ba ilan etti, Anne ile evlendi ve ilk evliliini geersiz ilan etti. Henry aforoz edildi ancak bu ok umurunda deildi nk artk kendi kilisesi vard ve istediini yaptrabilirdi. Anglikan kilisesinin mr Anne Boleyn ile yapt evliliin mrnden daha uzun srd. Anne 19 Mays 1536'da idam edildi ve bylece Henry serbest kald. Henry ile aa yukar buuk yl evli kalmlard. Ardnda sadece bir kz evlat brakt. Erkek varis douramamt. Papann aforoz etmeden birka yl nce "nancn Savunucusu" unvann verdii Henry'nin Anne Boleyn'le evlenme fikri tarihin byk fiyaskolarndan biri oldu.
__________________________________________________________________
35
STHBARAT OLMADAN SAVA KAZANILMAZ Eksiksiz Bir Donanma Kuzeye Hareket Eder 1588, spanyol Donanmas
"En koyu Katolik kral" olarak bilinen spanya kral II. Philip'in ngiltere'yi igal etmek iin bir donanma oluturmasnn son derece mantkl nedenleri vard. ngiltere bir Protestan lkesiydi ve Henry'ye papa tarafndan "nancn Savunucusu" unvan verilmiti. Politik adan ngiltere kolonilemede ve ticarette bilinen spanyol stnlne kar gelien tehdit edici bir g haline geliyordu. Daha yeni spanya, spanyol Hollandasndaki ayaklanmalar bastrmaya alrken ngiltere ile uramak zorunda kalmt. Ayrca bata Sir Francis Drake olmak zere ngiliz korsanlar olduka rahatszlk verici bir hale gelmilerdi. Drake, Panama'daki nemli bir spanyol kolonisini yamalamakla kalmam, baka ngiliz korsanlarla birlikte spanyol hkmetinin btesinin byk bir blmn oluturan altn ve platini tayan filodaki birka gemiyi ele geirmilerdi. gal plan basitti. Medina-Sidonia Dk bir donanma kurmak iin denizci toplayp gemiler ina ettirdi. Krk sava gemisi ve ok sayda yemek ve su tayan nakliye gemisi yapld. Sava gemileri yksek kuleliydi ve dzinelerce ksa mesafeli ama gl topla donatlmt. Filonun asker mevcudu ise on dokuz bindi. Bu byk g spanyol Hollandasndaki savata spanyol ordularnn bandaki Parma Dk ynetimindeki daha byk bir orduyla buluacakt. Donanmann esas amac bu orduyu gemilere alp sonra da ngiltere'ye karma yapmakt. Eer bu baarlrsa ngiltere'nin fethi iten bile deildi. spanyol piyade birlikleri Avrupa'nn en iyi eitilmi ve etkili askeri gcyd. Kl ve mzrak kullanmndaki becerileriyle tm rakiplerini alt edebiliyorlard. Sadece svireli savalar onlarla ba edebilirdi ve ngiltere ile svire'nin mttefik olmamas byk anst. Askerler kyya ktktan sonra ngiliz ordusunun fazla dayanamayaca akt. Bu da ngiltere'nin hayatta kalabilmek iin saldry denizde, yani Man Denizi'nde karlamas gerektii anlamna geliyordu. spanyol donanmasn karlamak iin ngilizler ok daha byk bir donanma ina ettiler. Gney Umanlarnda aa yukar yz altm gemi vard. Ama bunlar spanyol gemilerinden ok farklyd. Daha kk ve daha ince gvdeliydiler. ngiliz gemileri hz ve manevra kabiliyeti dnlerek yaplmt. spanyol gemilerinde ise g ve at nemliydi. ngiliz gemilerindeki silahlar da farklyd. ngiliz toplar uzun namlulu ve spanyol toplarndan daha kk kalibreliydi. Daha uzun olmalar top mermisini daha uzun mesafeye atabilmeleri anlamna geliyordu ama bu mermiler ksa menzilli spanyol toplarnn mermilerinin yars kadard. __________________________________________________________________
36
Yani ngilizler, spanyollarn menzili dndan onlar vurabilecek ancak mermilerinin kkl nedeniyle kaln keresteden yaplm spanyol gemilerine fazla zarar veremeyeceklerdi. Kk ngiliz gemileri zarar verebilecek kadar yakna geldiklerinde ise spanyol toplarnn menzili iine girmi olacaklard. Bir ngiliz gemisi spanyol toplarndan kan bir mermiyle bile batard. Bu nedenle ngiltere'yi bu toplarla savunmak tartlamazd bile. spanyol gemilerine Kanal'dan geerlerken yanap kmak da bir seenek deildi. nk herhangi bir spanyol gemisine yaklaacak bir ngiliz gemisi hemen teki spanyol gemileri tarafndan alt edilirdi. spanyol gemileri birbirine ok yakn ilerliyorlard. ngilizler spanyollar saatlerce devaml ancak etkisiz bir ate altnda tuttularsa da ngilizlerin Charles Howard tarafndan kumanda edilen uzun menzilli atlar spanyol donanmasnn diziliini bozamad. Ayrca byklkle ilgili bir sorun da vard. spanyol gemileri, ngiliz sava gemilerinden daha yksekti ve ilerinde savaa hazr on dokuz bin asker vard. ngilizler spanyol donanmasn Hollanda'ya doru ilerleyip Parma'nn ordusuyla bulumaktan alkoyamad. spanya'nn kayb ok kkt. Zaten o anda ngiliz donanmasn yenmeleri gerekmiyordu. Parma'nn ordusunu ngiltere'de karaya karmak bir spanyol zaferinin garantisi olacakt. ler yolunda gidiyordu ve Medina-Sidonia Dk de bu plann baarl olacana inanyordu. Ancak bu inan donanma Hollanda'ya ulatnda ve Parma'nn askerlerinin gemilere kmak iin hazr olmadklarn grdnde kayboldu. Zamanlama uymamt. Parma'nn kumanda ettii binlerce askerin onlar bekleyen gemilere binmesi birka gn alacakt. Yaklaan sert havadan korkan spanyol donanmas Calais liman yaknlarnda kyya demirledi. Donanma yaklamaya cesaret edebilecek ngiliz gemilerini pskrtmeye hazr bir ekilde yerleti. Bu gecikme ngilizlere dnemin klasik silah olan ate gemileri hazrlama frsat verdi. Donanmann demir atmasndan bir gn sonra, 7 Austos 1588'de sekiz ate gemisi spanyol donanmasna szlmek zere yola kt. Ate gemileri, atee verilmi sradan gemiler deildi. Gemilerin ahab ve yelken bezleri ne kadar kolay yanan maddeler olsa da, o dnemde ngilizlerin kulland ate gemileri batan aa zift, katran ve baka yanc maddelerden yaplyordu. Ayrca iinde bu maddelerden olan variller gvertede krlarak braklyor ve ate yakldktan sonra gemilerin sndrlmesi imkansz hale geliyordu. Dmanlarn ate gemilerini ekmemeleri iin de ateler iindeki gemilere toplar yerletiriliyordu. Gemiciler bu ate gemilerinin mrettebat arasnda olmaktan tabii ki holanmyorlard. Ate gemisiyle yaplan saldrda yelkenleri geminin hedefe doru gitmesi iin rzgara gre sabitlenirdi. Sonra mrettebat gemiyi atee verir ve kk teknelerle gemiyi terk ederdi. Bazen rzgar atei sndrse de ans bu kez ngilizlerden yanayd. Sekiz ate gemisi sk skya kilitlenmi spanyol donanmasna ulatnda panik ba gsterdi. Ateten sadece birka geminin zarar grmesine ramen ngilizleri uzak tutan o disiplinli dzen bozuluverdi. Gemiler kanala gelii gzel yayld ve birka kk ngiliz sava gemisi spanyol gemilerini tek tek sard. Byle bir __________________________________________________________________
37
karklkta hz ve manevra kabiliyeti yksek ngiliz gemilerinin byk avantaj vard. Gece ktnde bir dzineden fazla byk sava gemisi imha edilmi ve spanyol donanmasnn gemileri geni bir alana dalmt. Hala yzden fazla spanyol gemisi vard ve bu gemilerin barut ve mermileri azalm olsa da ngilizlere gleri yeterdi. Bu arada spanyollar bilmiyordu ama ngilizlerin barut ve mermileri kalmamt. Sonu olarak ngilizler geri ekilmek zorunda kaldklarnda spanyol donanmasnn geri kalan tekrar bir araya gelmeyi baard. imdi, bu hikayenin burada yer almasnn nedenine gelelim. Medina-Sidonia Dk bir denizci deildi ama gerekten zorlu bir durumla karlamt. Donanmann gc yerindeydi ancak barut ve cephane azl ngilizlerle tekrar karlamalarn zorlatryordu. O civardaki tek byk limandan karlmlard ve hava bozuyordu. Kayalk kylaryla Man Denizi frtnadan saklanlacak bir yer deildi. Ayrca artk Parma Dknn ordusunu karaya karma umudu kalmamt. En iyi karar, aka grlyor ki, spanya'ya geri dnmek zere yelken amak olurdu. Kn daha ok gemi ina edebilir ve baharda tekrar deneyebilirlerdi. Ne yazk ki, ngiliz donanmas hala kanalda spanyollarn biraz aasnda bekliyordu. Onlarn da kayb vard ve Dk tm cephanelerini bitirdiklerini bilmiyordu. Bylece yaplacak en iyi eyin kuzeye yelken ap ngiltere ve rlanda'y dolaarak gvenli bir ekilde eve dnmek olduuna karar verdi. spanyollarn karar baz karklklara yol at. Gemiler denizci ve asker doluydu. Ksa sre iinde yiyecek sknts balad. Yelken atklar sular spanyol kaptanlar iin yabancyd. Bilmedikleri balk srlerine kar kydan uzak, akta seyretmek zorunda kalyorlard. Vahi Kuzey Denizi sakin Akdeniz sular iin yaplm yksek spanyol gemileri iin uygun bir yer deildi. berya'nn lk havasna alkn adamlar donarak lme tehlikesiyle kar karya kalmlard. Bu sorunlarn tmnn de tesinde, kan ve iki hafta sren frtna ngiliz donanmasnn yapamadn baard. spanyol donanmasnn gemilerinden yarsndan fazlas kayalk skoya ve rlanda kylarna srklendi. Gemilere bir ey olmadysa da yzlerce asker ve denizci ld. Donanmadan geri kalanlar spanya'ya dndnde Avrupa'nn en byk gc olan spanya'nn knn balad henz daha fark edilmemiti. ngiltere artk gemilerinin lkeyi spanyol donanmasna kar koruyabileceini bilerek daha saldrgan ve kendinden emin hale gelecekti. II. Philip ise bir donanma kurmak iin Yeni Dnya'dan, Amerika'dan ald paralar arur edecekti. ki yzyl sonra ngiltere, zerinde gne batmayan "Byk Britanya mparatorluu" olurken spanya ise Avrupa'da nemsiz bir devlet olacakt. Donanma gneye doru ilerlese ve ngilizlerin atesiz kalm gemileriyle karlasa ngilizler pek bir ey yapamayacaklard ve igal tehdidi etkili olmaya devam edecekti. Ancak spanyol Dkne kuzeye yelken amak iyi bir fikir gibi gelmiti. Bu fiyasko tarihin akn deitirdi.
__________________________________________________________________
38
BR MPARATORLUK NASIL KAYBEDLR Paral Askerler ve Amerikan Devrimi 1776, Amerika
Sadece birka kii bunun bir devrim olmasn istemiti. Lexington Green'deki karlama kazayd. Doksan ksur militan yeil hatta, bir ngiliz birliinin Boston dna ilerlemesini protesto etmek amacyla bir araya gelmiti. Baz olaylarn bykl ok sonra anlalr ve ancak bittikten sonra bir devrim olduu grlr. Sadece birka kii sava istiyordu ve iki taraf da geri ekildiinde Amerikal Koloniciler bu ilk aylar boyunca ne iin savatklar konusunda tartmaya baladlar. Sam Adams gibi birka kii lk la bamszlk istiyordu. Ancak sradan vatandalar, o ve onun gibileri gz kara radikaller olarak gryordu. Ben Franklin gibi lmllar gemilerine bir ngiliz gibi bakp farkl eyler gryorlard. Sadece doksan yllk gemite kansz bir ihtilal olan 1688 Devrimi yaanmt ve bu da devletlerin ancak halk tarafndan desteklendiinde var olabilecei fikrini kabul ettirdi. Birok insan parlamentoda nemli sayda milletvekilinin smrgecilik kart olduuna inanyordu. Sava, nceki yzylda hkm sren kralla kar siyasal zgrlk salama abas gibi gryorlard. Bylece Amerikan Kta Kongresi Washington'dan bir Amerikan Kta Ordusu kurup Boston'daki ngiliz birliklerini kuatmasn ve ngiltere'ye zntlerini bildiren bir mektup gndermesini istedi. Ksacas, ounluk sadece eskisi gibi birer ngiliz olmak istiyordu. Smrgecilik yanllarna kar parlamentoda sesler ykseldi. Bazlar "mesele temsil edilemedikleri halde vergi veriyor olmalarysa krizi bastrmak iin onlara parlamentoda birka sandalye vermekte saknca olmadn" syleyecek kadar ileri gitti. Ancak Breed's Hill'de verilen binden fazla kayp grmezden gelinemeyecek kadar yksekti. Bir ngiliz komutan aptalca bir karar verip muhafazakarlarn iyi korunan saflarna saldrmt ve tabii ki ar bir yenilgiye uramt. Bu saldrda sz geen adamlardan birden fazlasnn oullar lmt ve bu da meselenin hasr alt olmasn engelledi. Olayn merkezinde kral vard. Artk iki yzyllk bir gemie sahip olan Amerikan tarihi bu adam kanl bir keye yerletirdi. Sonuta, zgrlk iin savalrken ve bu on binlerce yaama mal olurken birileri de olanlardan sorumlu tutulur. III. George da bu talihsiz adamd ite. Aslnda George o kadar da kt bir adam deildi. Tabii ki hatalar olmutu. Biyokimyasal dengesizlik sonucu delirmiti ama bu, daha sonra bana gelen bir eydi. 18. yzyldaki Hanover krallarnn ou gibi yle byk bir zeka deildi. George'un ailesinin genleri zeka konusunda
__________________________________________________________________
39
kaliteden uzakt. Ama yine de kendini iini yapmaya adad, bilim ve sanata destek verdi. Dahas, kendi adalarnn tersine, iyi bir aile babasyd. Boston civarndaki savalarda verilen kayplar rendiinde oka urad, zld ve kzd. George detaylara nem veren bir adamd. Gelen raporlara uzun uzun bakar, onlar okurdu. Kolonilerdeki durumu renebilecei tek yol da bu raporlard. Raporlar kraliyet yneticilerinden, hkmetteki adamlardan ve ordudaki subaylardan geliyordu. Aslnda bu, George'a bir uyar olmalyd, nk sz konusu makamlarn hepsi en ok paray verene satlmt. Birileri krala Amerika'ya bir komite gndermesini ya da kendisinin gitmesini ve durumu yerinde incelemesini tavsiye etmi olsayd, bu kriz kolayca atlatlrd. Ortalkta devam eden bir oyun daha vard. George'un soyu aslnda ngiliz deildi, yzyln banda bir dizi kark olaydan ve alnan karardan sonra William ve Mary lm, sonra ngilizler kendilerini kralsz kalm bir ekilde bulmulard. Kendi kraliyet ailelerinden gelen birine gvenememi ve Alman eyaleti Hannover'in hanedann davet etmilerdi. Onlardan gelip ynetime gemeleri istendi, nk baka biri zerinde karar birliine varamamlard. George'un byk babas Hannover'li ilk ngiliz kralyd ve ngilizce bile bilmiyordu. Bylece 18. yzyl boyunca Almanlar ngiliz tahtnda oturmu oldu ve sarayda kraliyet ailesine pek scak baklmad. O sralarda Fransa'da XVI. Louis istedii gibi at koturuyordu, Prusya kral Frederick ayaklanan silahl kyllerin vurulmasn emretti. Rusya'da Katerina srekli isyanlarla urap on binlerce kiiyi ldrtyordu. Avusturya'nn bandaki kltr dzeyi yksek Habsburglar bile parlamentoyla para konusunda anlaamayacaklarn ya da asilerin lideriyle bir masada oturup karlkl ay ierek anlamaya alacaklarn hayal edemezlerdi. Bu yzden George'a yaptklar iyi bir fikir gibi grnmt. Bunlar kraliyet smrgeleriydi ve balarnda kraln tayin ettii adamlar vard. Taht, yllar nce ortaya km kark bir durumla kazanlm bir kral asla gsz grnmemeliydi. Krall srasnda en zengin smrgelerin kaybedildiini syleyemezdi. Ayrca ihanette bulunanlarla aka urap gsz de grnemezdi. Artk sorun ilk hareketi kimin yapacana gelmiti. George bir kral gibi dnyordu ve ilk saldrann smrgeciler olmasn bekliyordu. Kta Kongresi tarafndan anlama iin balatlan giriimler duymazdan gelindi. Franklin ve teki delegeler sarayn kapsnn nnden bile geemedi. Oysa ki Ben o srada uluslararas ne sahip nemli bir adamd. Saygdeer bir bilim insan, yazar ve sosyal yorumcuydu. Windsor'dan gelen haber Boston'un dnda silahl bir kalabalk beklerken hibir anlama yaplamayacayd. nce bu kalabalk dalacakt, blgede ngiliz topraklarnn gvenlii salanacakt. Ancak bu artlar yerine gelirse grmeler balayabilirdi. nsan gznde rahatlkla canlandrabiliyor: George'un dalkavuklar bu fikri dinlerken onaylayarak balarn sallyor ve bunun tm dnyaya ve parlamentoya kimin daha sk olduunu gstereceini dnyorlar. Ama bu fikir pek ie yaramad. Concord Road boyunca devam eden saldrlar ve zellikle Breed's Hill'deki atmalar durumu daha da zorlatrd. Zor durumda kaldklarnda ngiliz birliklerinin gelip yardm edeceinden phe duymaya __________________________________________________________________
40
balayan smrge liderleri artmt. Grmelerin yaplamamasyla her ey daha hzl ilerlemeye balamt. Boston'daki ngiliz glerinin sava dar tamt. Washington, Henry Cox adndaki bir kitapy Ticondaroga kalesinden ar silahlar alp Massachusetts'e gtrmesi iin grevlendirdi. Bu ar silahlar Kolonicilerin ngilizleri ehir dna srmeleri iin kullanlacakt. Gnderdii sert mesajn ie yarayacan sanan George grd tepki karsnda oka uramt. Ordusuna ihtiyac olacan hi dnmemiti ve Kolonicilerin tepkisi durumunu ktletirdi. Sava'tan bu yana hem Britanya'daki, hem de Amerika'daki ngilizlerde yersiz olmayan bir asker korkusu vard. Yeni birliklere gerek vard ancak ngiltere'de kalan az bir g dnda tm ordu deniz ar yerlerdeydi. Buralarda politik bir tehdit yoktu. Koloniciler geri ekilmeyi reddettiinde George'un askeri danmanlar isyan durdurmak iin en az elli bin asker gerekeceini sylediler. Bu aptalca bir askeri tahmindi. ngiltere'den yola kacak en az on be-yirmi birlik anlamna gelirdi. Bu tr bir hareket zaten, ne yaplaca konusunda gr ayrlnda olan Parlamentonun onayn gerektirirdi. Ayrca on binlerce genci askere almak demekti. Bir de, bu askerler vahi topraklar denebilecek Amerika'ya gitmek isteyecekler miydi, bakalm? ngiltere'ye bir fatura kartmadan nereden adam bulunabilirdi? Tabii ki Almanya! George'un Almanya'daki kuzenleriyle ok sk balar vard. Bu, Almanya'nn birlemesinden ok nceydi ve Prusya ve Bavyera dndaki blgelerin byk ksm dzinelerce kk kralla blnmt. Ve bu krallklarn birka birlikten oluan ordular mutlaka bulunurdu. Bu kk ordular Prusyal Frederick'in modelini uyguluyordu. yi eitimli, yksek disiplinli ancak kk krallklar iin pahalya mal olan ordulard. George'un kafasndaki zm basitti. Alman ordularn kiralamak. Harika bir zm! ngiltere'de yeni ordular oluturma derdi olmayacakt, bu birlikler zaten iyi eitimliydi ve Kolonicilere ciddi olduunu gsterecekti. Alman prensler iin de bu kusursuz bir fikirdi. Sadece ordularnn masraflar karlanmakla kalmayacak, zerine para bile kalacakt. Sa kalp geri dnenler ise sava tecrbesine sahip yksek deneyimli askerler olacakt. Bu, bir nesil nceki Yedi Yl Savalar'ndan beri mmkn olmayan karl bir iti. Anlama yapld ve yirmi binden fazla Alman askeri hazrland. Askerleri deniz ar bir seyahate hazrlamak, giydirmek, gerekli lojistik destei toparlamak aylar srecekti. O zamana kadar yaplm en byk okyanus ar seyahat olacakt. 1776 baharnn balarnda kolonilerde bir haber duyuldu. Kral anlama iin grmeleri reddetmi ve aralarnda yabanc paral askerler de olan byk bir orduyu Amerika'ya gnderiyordu. Kral aile ii kavgaya yabanclar kartrmaya nasl cesaret edebilirdi? Koloniciler hala kendilerini ngiliz gibi gryordu. Aslnda byk ounluk sadk birer ngilizdi. Ama ie bakn ki, Kral ngilizleri bastrmak ve haksz kanunlar kabul ettirmek iin yabanc askerler gnderiyordu. Haziran 1775 ve Temmuz 1776 arasnda alman birok karar __________________________________________________________________
41
olmutu, ancak bu seferki, Krala yakn olan ve bar bir zm tercih eden lmllar bile ileden kartt ve olaylar tam bir isyana dnt. Oturup olaylar izleyen Amerikallar da radikalleip ellerine silahlarn almt. lk balarda Krala son derece sadk olanlar bile taraf deitirmiti. Hangi kral kendi halkn ldrmek iin yabanclar zerine salard? Beklenen Almanlar sonraki ay New York'ta karaya kt. Hesseliler denilen yirmi bin askerden ilk gelenler bunlard. Alman askerler Hesse eyaletinden geldikleri iin bu ad almlard. 1778'de Fransa Amerikallarn tarafndayd. Fransz ve Alman birlikleri zaman zaman atmt. Alman birlikleri iin savamak bir iti ve sivil halkla karlatklarnda sk bir disiplin ierisinde davranyorlard. Ama yine de varlklar isyanclar atelemeye yetiyordu. zgrlk Bildirgesi dikkatle okunduunda Krala kar sitemlerden birinin yabanc paral askerleri kullanmas olduu grlr. Bu askerlerin yarsndan az Almanya'ya geri dnebilecekti. Binlercesi hastalktan, savata ya da hapishanelerde lecekti. Bazlar da isyanclara katlacakt. Sonuta askeri adan hibir fark yoktu. Politik adan bakldnda ise George'un dahiyane fikrinin Amerikan ulusunun douunda ne kadar etkili olduu grlebilir.
__________________________________________________________________
42
SAVA KAIT ZERNDE KAZANILMAZ Howe ve 1777 Saldrs 1777, ABD
Amerikan ordusuna kar balatlan kampanya, birinci yln sonunda ngiltere asndan baarl olmu gibi grnyordu. ngiliz Koloniler Devleti Sekreteri Lort George Germain bir mevsim sonra her eyin tamamen hallolacana inanyordu. Koloni haritalarn ve Amerika'daki kuvvetlerin kumandan Lort William Howe'un raporlarn iyice inceliyordu. O sralarda New England isyan asndan bakldnda kaynayan bir kazan gibiydi. Ama Atlantik blgesinin ortasnda, zellikle New York ve New Jersey'de Krala sadk olanlara verilen destek artyordu. 1776 knda Washington'daki karklk Ne w Jersey'e ulatnda hibir destek grlmedi. Germain, New England teki kolonilerden ayrlr ve izole edilirse Amerikan kolonilerinin isyan zayflar ve biter diye dnyordu. Haritalara bakarken olayn ak ve dorudan bitirilebileceini grd. General Burgoyne, Saint Lawrence nehri vadisinin dnda, Kanada'nn Krala sadk olan blmnde savayordu. Yukar New York'ta yazn babo bir kalabalk olan orduyu malup etmi ama sonra kla birlikte, hava artlar yznden kuzeye, Kanada'ya ekilmek zorunda kalmt. Yirmi bin adamyla Howe kn New York ehrinin gneyinde ylece oturuyordu. Washington'n ordular ise New Jersey'nin batsndaki ormanda donuyordu. Germain tm gerekenin bir balant olduunu dnyordu. Burgoyne baharda karlardan kurtulduunda, kuzeyden gelip Champlain ve George gllerinin oluturduu geni alanda ilerleyecekti. George glnn gney ucundan ise Albany sadece 128 km. uzaklktayd. Bir ordu bu mesafeyi yava yava gitse bir haftada alrd. Bu artlar Howe'un ordusu iin de geerliydi, Howe'un kardei orduya elik eden filoyu ynetmekle grevliydi. Hudson ise Albany'ye uzanan, zerinde gemilerin gidebildii bir nehirdi. Gemiler kuzeye doru bir hafta ilerledikten sonra iki ordu birleebilirdi. Orduyu daha da glendirmek iin kk bir nc ordu da batdan, Mohawk'dan onlara katlacakt. Tabii ki biraz direni olacakt ama altrma yapmak da gerekliydi. Washington, Howe'un ilerlemesini durdurmak iin sakland yerden kacak ve yetersiz bir asker olan St. Clair'in ynetiminde, kuzeyde bekleyen can skc kalabalk da Burgoyne'un nn kesmeye alacakt. ki byk ngiliz ordusu bu direnii ezip geecek ve Howe'un filosu da destek verecekti. Kuzeydeki ve ortadaki koloni ordusu imha edilecek, New England'n teki eyaletlerle ilikisi kesilecek ve gsteri zavall isyanclarn teslim olmalaryla bitecekti. Germain'in planlar tam bir zafere adayd. k haritalarla, izimlerle belirlenmi bu plan Krala sunulmutu ve danmanlar kafalarn sallayarak kabul etmiti.
__________________________________________________________________
43
Amerika'da hizmet veren o zamann gzlemcileri, (daha sonra kayt tutarak tarihi olmulardr) ngiliz koloni ynetiminin en byk hatalarndan birinin Amerika'daki artlar konusunda hemen hi bilgilerinin bulunmamas olduunu syler. haritaya bakmakla olsayd, haritaya bakp ngiltere'yi alabilir, onu bir koloni haline getirebilirdiniz, bu ok kolay olurdu. Bu adamlar haritaya bakp bir yol grdklerinde bunu Londra ve Portsmouth arasndaki otoyol gibi bir ey sandlar. Ama o yol sandklar aslnda amur birikintileriydi. Ayrca unuttuklar bir ey daha vard. Kolonicilerin askerleri hep balta tarlard ve geri ekilirken binlerce aa devirirlerdi. Sonras basit bir koordinasyon meselesiydi. 1777'de Amerika'da yarm dzine ordu vard. Kanada'daki, New York eyaletindeki, New York ehrindeki gler; gneydeki Krala sadk birlikler, New York ehrinde bir filo ve kylar ve Karayipler'de dolanan filo ve askerler. Bunlarn hibiri yerel olarak ynetilmiyordu. Her emir, her malzeme, her satn alma talimat, emir deiiklii, nemli birlik hareketleri ve takviye istei Atlantik'in te tarafndan Lort Germain'den geliyordu. En iyi durumda bile bir emir iki ayda yerine gelebiliyordu. Bu yzden Germain bu aamal harekatn emrini verdi ve Albany yaknlarnda Kolonicilerin ordusunun imha edildii haberini beklemeye koyuldu. Ve byk bir hata yapm oldu. Planlar kesinletiinde Lort Howe kesin olmayan bir yetkiyle ve ok genel bir planla kalakaldn fark etti. Bu harekat Germain'den detayl tek bir emir almadan nasl ynetecekti? Bu sorunun nedeni, Hovve'un bir beyefendi olmas ve bir beyefendiye sert emirler verilememesi ya da bir katibin emirleri ayrntsyla yazmam olmasyd. Nedeni ne olursa olsun, kurye gemisi denizde haftalarca yol kat edip Howe'a emirleri ulatrdnda New York'daki komutan Washington'u yenme konusunda son szn kendine brakldn rendi. Bu arada kuzeyde, Burgoyne emirleri alm ve New York'un kuzeyine doru ilerlemeye balamt. lerlemeleri ok zor oluyordu nk geri ekilen Koloniciler yollar kesilmi aalarla doldurmutu. Acilen gerekli malzemeyi almak iin Bennington'a giden birlik Koloniciler tarafndan durdurulmu ve imha edilmiti. Austos ortasna gelindiinde Burgoyne'un ba dertteydi. Tekrar Kanada'ya geri ekilmek iin ise ok fazla ilerlemiti. Bu amaz iinde ne yapacan dnrken sonunda Lort Howe'dan bir mektup ulat. Bu, basit bir nottu: "yi anslar Johnnie. Ben Philadelphia'ya doru yola ktm." Lort Howe gneye dnmeye karar vermiti. Howe, Washington' bir atmaya srklemek istiyordu ancak ngilizler ilerledike Washington Bat New Jersey'nin vahi topraklarna ekiliyordu. Howe ise Burgoyne gibi Kolonicileri ormann iinde kovalamaya yanamyordu. Washington neden centilmenlik kurallarna gre oynamyordu sanki? Howe, Germain'in nerdii gibi kuzeye kp Burgoyne ile birlemeye karar verdi ancak Washington'n karlarna kacann garantisi yoktu. Dahas Hudson nehrinin darald yerlerde, West Point civarnda zorlu engeller vard. Ayrca onlar __________________________________________________________________
44
Albany'ye doru ilerlerken Washington ngilizlerin slendii New York'u ele geirebilirdi. syanclar Philadelphia'y bakent ilan ettiler. Bunun zerine Howe, bu ehri almann Washington'un savamasn salayacan dnd. Bu sava da deneyimli ngiliz birliklerinin zaferiyle sonulanacakt. Howe'un ilk hareketi ordusunun tmn kardeinin filosuyla Delaware nehrine karmak oldu. Kafasndaki plan gneye Chesapeake'e inip, Bay'den yukar kp, Head of Elk'de (bugnk Elkton) karaya kmakt. Personel ve kardei buna kar seslerini ykseltmiti ama Howe onlar susturdu. Burgoyne'la ilgili bir sorun olmadn dnyordu. Kendi ordusuna bir ey olursa, kardei gemilerle geri dnp ihtiya olursa birka bin adam alp gelebilirdi. Bu arada Washington, Philadelphia iin savaacak, yenilecek ve ehir teslim olacakt. Kongre de kapanacakt. Bakentini kaybeden Washington da vazgeecekti. Bylece temmuz sonunda Howe askeri gcnn tmyle gneye ilerledi. General Clinton ynetiminde yedi bin askeri ve kk bir filoyu New York'daki garnizonda brakt. Burada byk bir sorun vard. Germain'e bunlar hi bildirmemiti, planlar konusunda "Beyefendi Johnnie" vahi topraklara kamayacak ekilde girene kadar da Burgoyne'a danmamt. Howe, Chesapeake'e doru ilerlemeyi srdrd ve Washington sonunda Brandywine'da 11 Eyll 1777'de atmaya girdi. Beklendii gibi yenildi ancak teslim olmad. Brandywine'daki savatan iki gn sonra, 320 kilometre boyunca, Burgoyne umutsuzca kuzeyde Saratoga, New York'da Hudson nehrini gemeye alt. Niyeti Albany'ye ilerlemekti. Orada yeterli malzeme bulacan ve yaklaan k boyunca snabileceini umuyordu. Doruca koloni ordusunun iine dald. Yollar kesilmi ve kuzeyden yardm ulamas imkansz hale gelmiti. Tek umudu, habercilerin gizlice koloni ordusunu ap Howe'a imdat mesajn ulatrabilmesiydi. Burgoyne zor durumdayd ve son ansn kullanyordu. New York'da ise garnizonun banda braklan General Clinton kuzeye doru bir k yapmay denedi. Clinton, West Point'teki savunma hatlarn imha etti ve kuzeye Esopus'a (bugnk Kingston, New York) kadar kt. 3 Ekm'de ehri atee verdikten sonra tekrar New York'a dnd. Burgoyne'u tuzaktan kurtaracak bir i becerdiine emindi ama yaptklar ie yaramamt. Clinton'n baskm koloni ordusunu ap Burgoyne'e ulamt. Ancak keye skm ve aresiz Burgoyne yaklaan kn da etkisiyle 17 Ekim 1777'de teslim oldu. Balangcndan sonuna kadar 1777 yl kt ileyen iyi fikirlerin yl oldu. Germain'in plan, Burgoyne'un ormana ilerleyii, Howe'un Philadelphia'y almaya almas, hatta Clinton'n tuhaf baskn o zaman harika stratejiler gibi grnmt. Ancak savan paradigmasnn deitii gereini hesaba katmadlar. Artk bu aydnlanma dnemi sava deildi. Prens ve prenseslerin oynad oyunlara benzemiyordu. Snrl hedefler, smrge hrs ve paral askerler yoktu. Bu, artk devrim ann savayd. Yeni bir ada, yeni bir sava ideolojisi ortaya kmt. Eski kurallar geerliini yitirmiti. __________________________________________________________________
45
Burgoyne'un teslim olmasndan bir ay sonra Paris'e ngilizlerin en sk ordularndan birinin bir grup apulcu tarafndan yenilgiye uratld haberi ulat. Philadelphia gerekten dmt ama kolaylkla geri alnabilecek bir ehirdi. Washington hala orada bir yerlerdeydi ve bir ngiliz ordusu yenilgiye uratlabiliyorsa, teki ordular da yenilebilirdi. Franszlar bu yeni devleti tanmaya hazrlanyorlard. Savan yn deimiti. Germain'in plan ve Howe'un yaptklar bir imparatorluun kaybna yol amt.
__________________________________________________________________
46
FRANSA BERABERLK GOLN ATAR Neye Mal Olursa Olsun ntikam Almak 1780, Amerika
Sava beklenmedik taraflarn yaknlamasna neden oluyor. Amerikan devriminde de buna benzer bir durum yaanmt. Fransa'nn savaa girmesinin nedeni ngiltere'yle aralarnda yzyllardr devam eden anlamazlkt. Tarihin cilvesi; ABD'yi yaratan Fransa, ngiltere'den intikam almak istiyordu. Baz tarihiler bizi Fransz devriminin Amerikan devrimini bir karde gibi grp yardm elini uzattna inandrmaya alr. Ancak Fransa'nn Amerika'daki kolonilerin devrimlerini desteklemesinin eitlik ve zgrlk gibi ideallerle ilgisi yoktu. Ynetimdeki gen snf ki bunlara nl Lafayatte Markisi de dahildi, Voltaire hayranyd ve radikal hareketlere sahip kmak onlara uygun dyordu. Franszlarn Amerikan devrimini desteklemelerinin en byk nedeni ngilizlerden intikam almakt. Amerikan devriminin balamasndan sadece on iki yl nce, Fransa on koloninin ba dman olarak grlyordu. Amerika ktas Fransz ve Kzlderili savalarn grmt ve on binlerce insan lmt. 1763 anlamasyla Fransa Kuzey Amerika'dan uzaklatrlm olsa da ac anlar birka nesil daha kafalar megul edecekti. Franszlar, ngilizlere kar kaybettiklerinde zararlar kolonicilerin kaybndan ok daha ac vericiydi. Koloniciler belki iftliklerini, ailelerini kaybettiler ama Franszlar bir imparatorluk kaybetti. lk bata tam bir zafer mmkn gibi gzkyordu, ama sonunda Quebec, Ohio ve Missisipi Vadisi kaybedilmiti. Artk on binlerce Kanadal ve Fransz sadece birer mlteciydi. Savata donanmalar, ordular yok olmu, bir ulusun gururu incinmiti. Bu arada nefret edilen AngloSakson mparatorluu snrlarnn dna yaylp zenginlemeye devam ediyordu. Bylece 1775'de kolonilerde isyan kt haberleri memnuniyetle karland. Son savalarn bitmesi ve isyan kmas arasnda geen zamanda ngilizler garnizon, bina inas, ynetim birimlerinin gelirlerinin karlanmas, son savatan kalan borlarn denmesi iin milyonlar harcamt. Bunun tam tersine, Fransa ise deniz ar tm giderlerinden kurtulmu ve zenginlemiti. Denizar smrgelere para harcamadnda Fransa'nn ekonomik adan bu kadar geliebilecei kimsenin aklna gelmemiti. 18. yzyln ortalarndaki ekonomik teori tamamen kolonilerden salanan hammaddenin getirecei para zerine kurulmutu. ngiliz koloni!erindeki isyann neler getirebileceinin gerekten de kimse farknda deildi. Saraya yakn Fransz entelektel ve dnrlerinde birden Amerikandaki isyana youn bir destek verme eilimi ba gsterdi. Aslnda bunlarn hepsi tarihin en byk politikac, entelektel ve propaganda uzmanlarndan biri olan Benjamin Franklin'in bann altndan kyordu. __________________________________________________________________
47
1776'da isyan hkmetinin bir temsilcisi olarak Fransz sarayna giden Benjamin Franklin hemen ie koyuldu. Franszlar tarafndan resmi olarak tannmam bir hkmetin temsilcisi olduu iin resmi bir ekilde sarayda takdim edilemezdi ama o zaten tam bir saray adamyd. Davetlere sansasyon yaratacak kyafetlerle katlr, armonikasyla konserler verirdi. Kadnlar kendisiyle birlikte plak "hava banyosu" yapmaya ikna ederdi. Yetmilerinde olmasna ramen Franklin'le bir gece geirmek iin kadnlar srada beklemek zorundaydlar. Paris sosyetesinde Franklin'in ne kadar ekici bir adam olduundan baka bir ey konuulmuyordu. Bu arada her frsatta Amerika konusunu gndeme getiriyordu. Entelektellerle yapt sohbetlerde insanln girdii yeni dnemden bahsedip Voltaire, Rousseau ve Aydnlanma'dan vgyle bahsediyordu. Ekonomistlere doal kaynaklar asndan zengin olan yeni dnya kolonilerinde snrsz ve sorunsuz ticaret yapma hakkn, milliyetilere ise intikam fikrini sunuyordu. "Artk ayn savan iindeyiz" diyordu. ki taraf da ngiliz emperyalizmine karyd. Aka sylenmese de Kanada'y ve Mississippi Vadisi'nin zenginliklerini tekrar kazanma ans da olabilirdi. Franklin, Franszlara dnecek ok ey vermiti. Bu arada isyanla ilgili baka tartmalar da balamt. Sadece bir intikam ans deil, imparatorluun yenilenme ans da vard. ngiltere'den kurtulur kurtulmaz bu on koloninin ilerindeki anlamazlklara boulacana inanyorlard. Karklk srasnda birka koloninin kontroln ellerine geirmeleri ok kolay olurdu. mkanlar snrszd. Franklin'in baarl pazarlamas ve Franszlar bu ie srkleyecek bol miktarda neden olmas Amerikan isyannn karl bir i olabilecei fikrini glendiriyordu. Ykselen ihtiyatl sesler asi Amerikan ordusunun New York'un kuzeyinde bir ngiliz ordusunu tutsak ettii duyulduunda sona erdi. Bu topraklarda bir nesil nce Franszlar ve ngilizler arpmt. Fransa, asi Amerikan hkmetiyle bir anlama yapt ve parasal destek olmaya sz verdi. Amerikan devrimini kurtarabilecek bir zamanlamayla, 1778'in ubat aynda nemli miktarlarda malzeme, niforma ve silah ngilizlerin barikatn ap Forge Vadisine ulat. Bu destek Amerikallara byk bir moral verdi. Birka ay sonra da Fransa ve ngiltere arasnda resmi sava ilan edildi. 1780'de sanki byk bir Fransz keif gc Amerikan blgesinde ilerliyordu. Balarnda da Fransz subaylar vard. Franszlarn salad on binlerce tfek, sng ve niformay zerlerinde tayan Amerikan askerleriydi aslnda. Yal Fransz sava gemileri de Amerikallara verilmiti. Bu arada Fransz donanmas da Hint Okyanusu ve Karayipler'de harekete gemiti. Sonu olarak ngilizler Yorktown'da teslim olduktan sonra sava iki yl daha srd. atmalar ise Kuzey Amerika'dan Karayiplere, Man Denizi'ne, Cebelitark'a, Gney Afrika'ya ve Hint Okyanusu'na kayd. spanya ve Hollanda da intikam duygularnn peinde savaa girdi. Avrupallarn ilgisi Cebelitark' ngilizlerin elinden almaya younlatndan savan balad yer olan Amerikan kolonileri nemini kaybetti.
__________________________________________________________________
48
Fransa ise az kalsn amacna ulayordu. Ancak savan son ylnda her eyi berbat ettiler. Karayipler'de ve Hint Okyanusunda Fransz filolarnn yenilgiye uramas Fransa'nn planlarn suya drd. Cebelitark' almak iin kurulan Fransz-spanyol ittifak ise baarsz oldu. Franszlara kalan byk miktarlarda bortu. ABD'de on binden fazla askerin masraflar, bir o kadar Amerikan askerinin donatlmas, askeri harekatlar, donanmann girdii savalar, yeni gemilerin inas ve ngiltere'yle sava halinde olunmasndan dolay Fransz tccarlarnn i yapamamas Fransa'y mali zorlua sokmakla kalmad, tam bir iflasn eiine getirdi. Yllardr sren abalar sonuta hibir kar getirmemiti. Artk beladan kurtulmak isteyen Fransa, Ocak 1783'te ngilizlerle anlama imzalad. u kabul edilmeli ki, ngilizler Franszlar Amerika'ya ihanet etmeye zorlad, ancak Fransa ABD'nin tannmas ve ngiliz kuvvetlerinin ekilmesinde srar etti. Bu durumda Fransa gerekten de bir intikam alm oldu. Ama denen bedele gerekten deer miydi? XVI. Louis bu kararla sonunu hazrlamt. Savan yaratt borlarn altndan kalkmaya uraan Louis 1789'da vergi reformu yapmak iin bir toplant dzenlemek istedi. Ancak toplant yerine devrim yapld. Devrim hareketini Lafayette Markisi balatmt. Louis yardm istediinde ise Amerikan hkmeti, "Biz yabanc devletlerin ilerine karmasak daha iyi olur" dedi. Louis, Amerika'ya yardm yznden girilen borlar sonucu kellesini kaybetti. Devrim ise tm Fransa'y bir kaosa srkledi. O zamanlar Fransa iin ABD'ye yardm etmek karl grnmt. Ancak iler yolunda gitmedi. Belki de Fransz garsonlarn Amerikal turistlere kt davranmasnn nedeni Amerika'nn yardm etmemesinin cezasdr.
__________________________________________________________________
49
KT DAVRANSAN DA SORUN, Y DAVRANSAN DA Gemide syan 1789 Tahiti'nin Dnda
Popler kltr William Bligh' mrettebatna ikence eden, gaddar ve sadist bir kaptan olarak gsterir. Komuta ettii ikinci geminin mrettebatnn da isyan etmesi, New South Wales kolonisinin bandayken de bir isyan kmas, kaptanla ilgili bu inanc daha da glendirmitir. Kaptan Cook'un keif gezilerine olan katklar, Bounty'yle yapt 3.600 millik seyahat ve Fiji adalarnn kefi gibi baarlar da gz ard edilir. Kaptan William Bligh, Bounty'nin ngiltere'den Tahiti'ye yapt yolculukla sonsuza dek hatrlanacaktr. Bu yolculuun amac, kolonilerdeki kle sahiplerine zenci klelerin yemeleri iin ucuz ve besleyici ekmek yapmakta kullanlmak zere bitki tohumlar gtrmekti. Salk koullarnn ktl, ar disiplin ve mantksz alma saatleri mrettebatn Fletcher Christian liderliinde ayaklanmasna neden olmutur. Eer hakknda sylenenlere inanlrsa Bligh iin hak ettiini bulmu da denilebilir. Gereklere daha yakndan baklacak olursa, bunun pek de doru olmad grlecektir. Majestelerinin gemilerinde yaam 18. yzylda ocuk oyunca deildir. Yeterli gda olmamas normal, hastalklar yaygnd. Sk disiplin her gemide vard ve cezalarn sertlii aamalyd: Bir dzine krba, elli krba ve iki yz krba. ncs lmcl bir cezayd. Gemide kadn olmamas, tehlikeli sular, acemi denizciler ii zorlatryordu. Bu artlarda tabii ki sert disiplin kurallar uygulanacakt. Bounty'nin yolculuu aslnda sra dyd, nk hemen hi ciddi bir sorun grnmyordu. Kaytlara gre tek bir hastalk vakas bile grlmemiti. Kabul edilmeli ki, Bligh zamannn en iyi kaptanlarndan biriydi. Denizdeki koullar ne olursa olsun, mrettebatn hayatta tutabilecek yetenee sahipti. Krbalama olaylarna gelince, o zamanlar bu yntem hemen hemen her gemide kullanlrd. Kaytlara gre Tahiti'den ayrlana dek gemide bir sorun grlmemiti. Bligh byle bir yolculuun normal yolculuklardan daha stresli olduunu biliyordu. Kaptan Cook ile kt seferlerden deneyimliydi. Bu zorlu seferde ise tayfalarnn pek zerine gitmemeye karar verdi. Ancak gvenlik ve grevin baarlmasnn tehlikeye girdii durumlarda sertleebilirdi. Bligh bir kaptan ve mrettebat arasndaki sosyal uzakl da amt. Gemi ynetiminde olmayan mrettebat da zaman zaman kaptanla yemee davet edilirdi. Gemi mrettebatnda bir muhasebeci olmadndan kaptan bu ii de yapard ve istediklerine fazladan para verirdi. Nihayet geminin Tahiti'de geirdii be ay sona ermiti. Be ay bir gemi iin uzun bir sreydi ancak Bligh mrettebatn sakinleebilmesi iin sreyi uzun tutmutu.
__________________________________________________________________
50
Bu faktrlerin tm bir araya geldiinde Bligh'in gemi ynetimi iini ok gevek tuttuunu sylemek bile mmkn. Kaptann bu yumuakl, her zaman sert muamele grmeye alk ve bu beklenti iinde olan gemicilerin ona kar saygsnn azalmasna neden oldu. Byle bir adamn kaptanlk grevlerini yerine getirip getirmeyeceinden bile phe duyulmaya baland. Tahiti'ye kadar mrettebat ok iyi bir i karmt. Tahiti'de ise sanki cennetteydiler. Yolculuun devam eden ayanda mrettebat, kolay bir yolculuk ve uzun bir tatilden sonra fazla rahatlamt. Tadklar yk yznden kendilerine kalacak yer azalm olan gemiciler, biraz da marklk nedeniyle isyan etti. Liderler, daha nce krbalananlarla kaptana ve gemiye borlanm olanlard. Bligh'n iyi bir adam olmas ve adamlarn gzetmesi geri tepti ve ayaklanmaya neden oldu. Daha sonra resmi bir aratrma yapld ve Bligh'n ayaklanmada hibir suu olmadna karar verildi. Ancak adamlarn aalayc szler ettii kabul edildi. Bligh adamlarn gzetmeyip altklar gibi davransayd, gemisinin kontroln kaybetmez ve grevi baaryla tamamlard.
__________________________________________________________________
51
NGLTERE Y SIYIRDI Fulton ve Napolyon 1800, Fransa
Fransa, Amerikan devrimi srasnda Birleik Devletlerin tek mttefikiydi. Franszlar kendi devrimini yaparken ise iyi niyetlerini bildirdiler. Napolyon bariz bir diktatr haline gelmeden nce, Birleik Devletler yeni rejimi tanyan birka devletten biriydi. Bu Lousiana'nn satn alnmasn getirdi ve 1812 Sava'na yardm etmek isteyen Amerikallarn Fransa'ya akna yol at. Napolyon artk Fransa'nn lideri olmutu. Napolyon uyank bir adamd. Bugn bile hala kullandmz birok eyi o yaratmtr. Mesela teneke konserve kutular ordunun yiyeceklerini saklamak zere en iyi icadn arand bir yarma sonucu ortaya kmtr. Ama yle bir icat var ki, reddetmeseydi her ey farkl olabilir ve ngilizler onu yakalamadan hkm srebilirdi. Robert Fulton adndaki bir Amerikal, Fransz ve Amerikan devrimlerinin ideallerini gerekletirmesi iin Napolyon'a yardmc olabilecek fikirlerle doluydu. Gen mucit bir denizalt tasarlam ve bunu deneme frsat da bulmutu. Bu makine kiilik mrettebatyla suyun yaklak 10 metre altnda gidebiliyordu. Yelkenler ve direklerle normal bir gemi gibi dman gemisine yaklap, birden kaybolan bu gemi su altndan dman gemisine bir torpido frlatabiliyordu. 1800'de Robert Fulton, Paris'e gitti ve sonunda Napolyon'un dikkatini ekmeyi baard. Bu zor bir iti nk Birinci Konsl hem orduyu, hem de Fransz hkmetini ynetiyordu. Fulton prototip bir denizalt hazrlayacak kadar ok para harcamt. Napolyon'a bunu Rouen limannda gsterme ans buldu. General bundan pek etkilenmedi. O zamanlar Fransa'nn ngiltere kadar byk bir filosu ve daha da fazla gemiye sahip olabilecek gc vard. Ulusunun paralarn yeni bir icada harcamak iin mantkl bir neden bulamyordu. Zaten donanma da askeri gler arasnda ikinci derece neme sahipti. Napolyon'un icadn reddetmesi Fulton' sadece o an iin hayal krklna uratt. Baka bir fikri daha vard. Robert Livingston'un maddi ve manevi desteiyle 1802'de Seine nehrinde saatte 3 mil hzla giden buharl bir gemi yapmay baard. Bu dk bir hzd nk yelkenliler iyi bir rzgarda saatte 710 mil aras bir hzla gidebiliyordu. Nehir zerinde giden herhangi bir geminin ise rzgara kar srekli ilerlemesi gerekebileceinden yavalamas doald. Ama nemli bir ayrnt vard ki, Fulton'n gemisi rzgardan etkilenmiyor ve ynn kaybetmeden ilerleyebiliyordu. O srada Napolyon, pek gremedii bar zamanlarndan birinin tadn karyordu. Bu arada daha profesyonel bir ordu oluturma ine younlamt. Fulton'n Napolyon'la grme ricalar reddedildi. Napolyon rzgara kar ilerleyebilecek gemi prototipini asla gremedi. Belki de bu yzden aklna hi byle bir ey gelmemiti. __________________________________________________________________
52
Birka yl sonra Franszlarn "Byk Ordu"su, spanyol ve Fransz filolarnn gelip onlar almasn beklemeye balad. ngiliz kylarna kartma yapmaya hazrlanyorlard. Ancak Fransz ve spanyol donanmalar ngilizler tarafndan kstrlm bir ekilde limanlarda demirliydi. Belki de Fransz mparatoru n kesilmi limanlara bakarken, u Amerikal hayalperestin su alt gemilerini hatrlayp, Kraliyet gemilerini onlarla defedebilir miydik acaba, diye dnm olabilir. Napolyon'un Fransz btesinin byk ksmn harcad ngiltere igali projesinde sorun zamanlamayd. Askerleri tayacak olan gemilerin uygun rzgara ve sakin bir denize gereksinimi vard. Ayrca Kraliyet donanmasn da atlatmalar gerekiyordu. Bunun iin de Franszlarn Man Denizi'ni en az iki gn kontrol edebilmeleri gerekiyordu. 1815'e gelindiinde Fulton'n buharl gemileri saatte 5 milin zerinde bir hzla Raritan, Potomac ve Missisipi nehirlerinde yzyordu. Bu gemiler ok daha fazla maddi imkanlara sahip Fransa'nn elinde geliseydi, kt bir rzgar nedeniyle Kraliyet donanmasnn hareket edemeyecei bir zamanda, ki bu sk sk olurdu, muhtemelen Franszlar rzgara kar hareket edebilen buharl gemileriyle Man' geebilirdi. kartma yaplnca da ngiliz ordusunun karada kalm olan ksm iyice hrpalanabilirdi. Ancak Fransaspanya ittifaknn donanmas baarsz oldu. Man'n kylarnda bir yldan fazla bekleyen ordu da gitti Avusturya'y igal etti. Sonraki on ylda ngiltere imparatora kar her tr direnii parasal olarak destekleyecekti. ngilizler ve Franszlar 1805'te, ber Yarmadasnda, Msr'da, Akdeniz adalarnda ve Fransa topraklarnda savatktan sonra, Napolyon ngiltere'ye bir ordu karabilseydi Avrupa'nn hakimi olurdu diye speklasyon yapmak zor olmazd. Eer buharl gemileri olsayd, byle bir kartmay da yapmas mmknd. Bu yeni icada bir ans vermek Napolyon'un byk plann uygulamaktan daha mantklyd. Bu plan, baarszlyla tm tarihi deitirdi.
__________________________________________________________________
53
YAASIN DRED SCOTT! ABD Yksek Mahkemesi Dred Scott Davasndaki Kararn Aklar 1857, Washington D.C.
Missouri Anlamas, bir kle eyaleti olarak kabul edilmek zere Missouri'nin bavurmasyla ortaya kan politik fikir ayrlklarn gidermek iin Kongre'nin urat bir giriimdi. Kongre'nin nemli adamlar klelik sorununun Birleik Devletleri en batan ayrmasna izin vermek istemiyordu. Bu anlamann birka sonucu oldu; Missouri'ye istedii verildi ve bavurusu kabul edildi. Maine iilerini istedii gibi dzenleyebilecek zgr bir eyalet olarak kabul edildi. Birleik Devletler'de zgr eyaletler ve kle eyaletleri arasnda ise dengeyi salayacak bir takm kurallar getirildi. Ancak Dred Scott gibi birinin ortaya kacan hi dnmemilerdi. Scott, John Emerson adnda bir ordu cerrahnn klesiydi. Emerson grevi dolaysyla Missouri'deki evinden ayrlp birka yllna Illionis ve Minnessota'da almaya giderken yannda klesi de vard. Emerson 1846'da ldkten sonra Scott'n muhtemelen klelik kart olan beyaz arkadalar ona Emerson'dan zgrln istemek iin mahkemeye bavurmas yolunda akl verdi. nk Emerson klesiyle beraber zgr eyaletlerde yayordu. Scott bu tavsiyeyi deerlendirdi ancak ilk bata davay kaybetti. Fakat 1850'de Saint Louis'deki temyiz mahkemesinde davay kazand. Ancak karar tekrar temyiz edildi ve 1852'de Scott klelie geri dnd. unu belirtmekte yarar var: Artk nemli olan Scott'n zgrl deildi, nk John Sanford adnda bir klelik kart, onu Emerson'dan satn almt ve Scott iin baka planlar vard. Sanford bu davay bir emsal oluturmas iin kullanmak istiyordu. Kendisi zgr bir eyalet olan New York'ta yayordu ve bu tr davalar orada federal devleti ilgilendiriyordu. Yani Yksek Mahkemeye kadar gidebilecek bir davayd bu. Artk Scott'n davas tm Amerika'y savan eiine getirecek kadar nemli politik bir olay haline gelmiti. Klelik kartlarnn amac, klelerin zgrlklerini kazanmay daha kolay hale getirerek kle sahiplerini ortadan kaldrmakt. Yksek Mahkeme'nin klelii anayasaya tamamen aykr bulmasn umuyorlard. Kle sahipleri de planlarn yapmt. Bir klenin kiinin mal olup olmad meselesini bir kenara brakp bu davann tamamen Missouri eyaletini ilgilendirdiini savunuyorlard. Missouri mahkemesi zaten Scott'n aleyhine bir karar karmt. Bu davann herhangi bir yerde tekrar ise Missouri eyaletinin haklarn ihlal etmek anlamna gelecekti. Baz klelik kart gruplar (Ohio'dan John McLean, Massachusetts'den Benjamin R. Curtis) davann federal mahkemede grlmesi iin bask yaptlar. ddialar Scott'n Missouri Anlamas'na gre serbest braklmas gerektiiydi. Bu anlamaya gre federal mahkeme eyalet mahkemelerinden stnd. Dava, __________________________________________________________________
54
klelik kartlarnn istedii gibi federal mahkemede grld ama pek holarna gitmeyecek bir karar alnd. kiye kar yedi oyla mahkeme Scott'n aleyhine karar verdi. Mahkeme ayrca, kle ya da zgr, hibir zencinin Amerikan vatanda olmad yargsna vard. Sonu olarak davalarnn federal mahkemede grlmesi mmkn deildi. Dahas, mahkeme Kongre'nin herhangi bir blgede klelii yasaklama yetkisine sahip olmamas gerektiine karar verdi. nk anayasa halkn zgrln, maln korumak iin yaplmt ve kleler de tabii ki mald. Bu, Birleik Devletler'in klelikle ilgili ald olumlu kararlarn tam tersine bir tutumdu. Klelik kartlar, ka yapalm derken gz kartmt. Kle sahipleri bu davada zafer kazanm olsalar da uzun vadede zararl ktlar. Mahkemenin karar Demokratik Parti'yi ve klelie kar oy veren Cumhuriyetileri tam olarak ayrmt ve bu konudaki fikirler halkn gznde tam olarak oturdu. Belki de bu yzden 1860'da seimlerde klelik kart Cumhuriyeti Abraham Lincoln bakan olarak seilmiti. Bu seim birok tarihi tarafndan Sava'n nedeni olarak kabul edilir. Sonunda Dred Scott davas esas hedefine ulaamad. Klelik kartlar kle haklaryla ilgili nemli bir davay kaybetmi oldular ve hatta giritikleri politik savata bir adm gerilediler. Klelik yanllarnn zaferi ise ksa sre sonra kaybedecekleri bir savaa neden olabilecek sahte bir zaferdi. Bu iten tek karl kan Scott't. Yksek Mahkeme'nin kararndan sonra Scott'n sahibi ona sz verdii gibi zgrln balad. Artk altm ksur yana gelmi olan Dred Scott ise sonraki yl ld.
__________________________________________________________________
55
SAVATA YERL MALI SLAH TAKINTISI Albay Ripley ve ngiliz Tfekleri 1860, ABD
West Point'ten 1813'de mezun olan Albay James Ripley belki de drt yl sren kanl Amerikan i savann kmasndan sorumlu kiilerin banda geliyor. Aslnda bu anlamazlk birka ay iinde halledilebilirdi. 1861'de Birleik Devletler ordusunun Sava Gereleri Blmnn bana getirildiinde altm yedi yanda olan Ripley ordunun silahlarn glendirmek iin teklif edilen her trl bulua burun kvryordu. Ripley, zellikle piyade iin gerekli ateli silahlarn alnmamas iin her trl brokratik yolu deneyen adam olarak da tarihe gemitir. Aralksz at salayan Spencer tfeklerinin askerlerin ok fazla cephane harcamasna neden olacan ve bunun da orduya pahalya mal olacan ne srmtr. En byk aptallysa yapt bir ey deil, yapmad bir ey nedeniyledir ve iki tarafn da on binlerce asker kaybetmesine yol amtr. Hikayemiz 1852'de ngiltere'nin modern dnyann ilk fuarn Kristal Saray'da dzenlemesiyle balyor. Fuarda, Amerikan stand aldnda sadece mekanik paralar olan kutular ortaya kt. zleyicilerin arasndan gnlller alnd ve birazck yardmla birka dakika iinde bu paralar bir Colt tabancaya dntrdler. Bu silah kusursuz bir isabet oranna sahipti ve ok kolay bir araya getirilebiliyordu. Bu gsteri ylesine yeni bir eydi ki, ngiliz Parlamentosu bu yeni teknolojiyi kefetmek zere bir komisyon oluturup Amerika'ya gnderdi. Komisyonun ilk dura Springfield cephaneliiydi. O srada burada 1855 model Springfield 58 tfeklerinin seri retimine geilmiti. Bu yksek isabet oranna hayran kalan ngiliz hkmeti tm fabrikay satn ald. yl iinde de ngilizler kendi Springfield tfeklerini retmeye baladlar. 577 kalibre Enfield... Bu model Amerikallarn Springfiel'ine ok benziyordu. Sadece kabzasnda ve kalibresinde ufak farkllklar vard. Amerika'da dmanlklarn artmas federal hkmeti hazrlksz yakalad. Ancak daha sonra ortaya atlan baz iddialara gre Buchanan'n emrindeki Sava Bakan Jefferson Davis, hala grevdeyken alnan nemli kararlar sabote etmiti. Ordunun yirmi binden az askeri vard. Dahas, sahip olmalar gereken modern silahlar da yoktu. 1855 model Springfield tfekleri sadece yirmi otuz bin kadard ve ou da gneydeki cephaneliklerdeydi. Konfederasyonun Sumter Kalesine ate amasndan gn sonra Lincoln yetmi be bin gnllye arda bulundu. Yaz sonunda ise yarm milyon adama daha sava arsnda bulunuldu. Birlik'in sorunu gnlller bulmak deil onlara silah verebilmekti. Aslnda gnlllerin birou geri evriliyordu. Albay Ripley'nin masasna gelen sorun buydu.
__________________________________________________________________
56
ncelikle Ripley o an sahip olunan silahlarla ilgili bir sorun olmadn syledi. Bu silahlar 1812'de yaplan savalarda gzel gzel almt. Ancak herkes ate mekanizmal silahlar konusunda srarlysa aralksz at yapan silahlar alnabilirdi. Ancak burada bir sorun vard; Springfield silah fabrikasnn ve teki silah reticilerinin bu kadar silah yapmas en az bir yl alrd. Zaten silah alm iin zel sektre bavurmaktan bahsedilemezdi bile. Bu ikilem karsnda Ripley'nin emrindeki bir personel mdr krize basit bir zm nerdi: ngiltere'ye gidip, gerekli silahlar Enfield'dan satn almak. ngilizler bu silahlar iin maliyetine fiyat veriyordu, nk kendileri daha ileri bir teknolojiye geiin hazrlklar iindeydiler. Sonu olarak Birlik ordusu birka ay iinde silahlanabilirdi. Albay James Ripley bu fikri duyunca lgna dnd. Bir zamanlar ngilizlere kar savamt imdi silah almak iin tutup onlara komas dnlemezdi bile. Dahas, Ripley savan yaz sonuna kadar biteceinden emindi ve birka yz bin silah satn almak boa gidecek paralar demekti. Silahlar ulatnda belki de ordular oktan dalyor olacakt. Sonunda yle bir fikirle geldi; bu bir Amerikan savayd ve Amerikan mallaryla yaplmalyd. Bundan bakas hi de vatanseverce bir davran olmazd. Personel mdr bu fikri geri ekti, bir daha dnd ve bu yal adamn kalbini kazanacan umduu yeni bir fikirle geri geldi. stihbarat birimlerinden alnan bilgiye gre Konfederasyoncular oktan ngiltere'ye gitmi ve tm Enfield silahlarn satn alp daha da yenilerini imal ettirmek zere anlayorlard. Ripley yine ldrd ancak bu kez panie kaplmad. Eer Konfederasyon ngiliz silahlarn satn almak istiyorsa bu onlarn bilecei iti, Ripley'yi hi ilgilendirmezdi. Tekrar, silahlar gelene kadar savan biteceini ve Amerikan askerlerinin Amerikan silahlaryla savaacan yineledi. Personel mdr srarla kar kt ve Federal hkmetin Konfederasyonun o silahlar almasna engel olmas gerektiini savundu. Eer Ripley o silahlar kullanmak istemiyorsa bile tekilerin almamas iin satn alnp okyanusa atlabilirdi. Personel mdr Ripley'in huzurundan kovuldu ve bir daha bu konuyu gndeme getirmemesi istendi. ay sonra Manassas'ta otuz be binin zerinde Birlik askeri savaa girdi. ounluunda eski psk silahlar vard. Son saldry Henry Tepesinden yaptlar ve Konfederasyon direniini krdlar. Bu son kahramanca atak Stonewall Jackson'n adamlarnn yepyeni Enfield tfekleriyle at yaylm ateiyle son buldu. Bu silahlar yz elli metre teden bir insan vurabiliyordu. Yz metreden daha yakndan atelendiinde ise mutlaka ldrc oluyordu. Bu mesafeden Birlik askerlerinin eski tfekleri bir ie yaramazd. Sonunda Ripley ynetimden gelen basklara dayanamad ve Enfield sipari etmeye balad. Ancak artk ok geti. lk stoklar Gney'e Savan en ironik yanlarndan biri ngilizlerin hem gneylilere, kuzeylilere Enfield tfeklerini satmaya devam etmi olmasdr. Ripley bir ekilde yzn Prusyallara dnd. tfekleri gitmiti. hem de umutsuz
__________________________________________________________________
57
Prusyallar oktan stten doldurmal silah teknolojisine gemilerdi ve eski nden doldurmal silahlar satmak iin can atyorlard. Onlardan baka Belikallardan da bir miktar silah alnd. Ancak bu tfekler arkasnda olanlar iin nnde olanlardan ok daha tehlikeliydi. Birlik askerlerinin ou brokrasiyi bir yana brakp souk bir mantkla sava alannda hayatlarnn buna bal olduunu dnerek, kendi paralaryla Sharps ve Burnside gibi daha ileri teknoloji rn ve Ripley'i isyan ettirecek kadar pahal mermileri olan silahlar satn aldlar. Amerikan Sava'nn en byk mitlerinden biri sava boyunca Konfederasyon ordularnn yetersiz bir donanmla savam olduudur. Bu, Albay Ripley sayesinde, savan ilk yllar iin kesinlikle doru deildi. 1862 yazna kadar Birlik askerleri, zellikle batdaki operasyonlarda eski tfeklerle savamt. Konfederasyon birliklerinde ise Enfieldler vard. Enfieldler olmadan Gney kesimi 1861 ve 1862'deki savalarda yklabilirdi. Konfederasyon ordusu stten doldurmal silahlarla donanm bir Birlik ordusuyla karlasayd ve bir de Enfieldleri olmasayd Gney'in asla kinci Manassas, Antietam, Gettysburg gibi zaferleri olamazd. Ripley'nin ordusu ilk savalarndan ounu kaybetti. Kendilerinde de olabilecek silahlarla etkisiz hale getirildiler. Ripley deiime kar savat ve bu yzden aralksz at yapan tfeklerin alnmas gecikti. Bu karar daha erken alnsayd i sava ok daha ksa srebilirdi. Ripley, 1863'de ordudan atld. Daha sonra hatas iin zr diledi mi, dilemedi mi bilinmiyor...
__________________________________________________________________
58
MPARATOR OLACAK ADAM ALMAN OLMASINDAN BELLDR Maximillian Olay 1864, Mexico
Avusturyal bir aridkn, Napolyon'un yeenlerinden biri tarafndan kumanda edilen bir Fransz ordusunun desteiyle savaa girip sonunda da Meksika mparatoru oluu tarihin en tuhaf hikayelerinden biridir. 19. yzyln balarnda spanya'dan bamszln ilan ettiinden beri, Meksika halknn bandan dert eksik olmamt. Napolyon Savalar'ndan sonra spanya, Meksika'da kontrol ele geirmek iin ancak clz bir giriimde bulundu. Sava General Santa Anna baa geene kadar srd. General isyan bastrd ve lkeyi birletirdi. Ama 1850'lerde tekrar isyan kt. Juarez'in zgrlk cumhuriyeti gleri Mexico City'yi ele geirdi ve Birleik Devletler hkmeti tarafndan da tannd. te bu noktada Napolyon'un Fransz yeeni ortaya kt. Fransa'daki III. Napolyon hep nl atasnn glgesinde yaamt. mparatorluun parlak gnlerine geri dnmesi ile ilgili ryalar gryordu. Ama kars Eugenie de Montijo spanyol hanedanndand. Bylece tamamen spanyol kan tayan Meksika'nn eski aristokrat snf Paris'e kap aristokrat arkadalarna kyllerin isyan sonucu her yerde tecavz ve yamalama olduunu anlatyordu. Paris'teki sosyal yaam tabii ki politik adan gl olan Eugenie'nin etrafnda dnyordu. Eugenie ok zor olsa da tm dnyada hkm srmeye balayan Anglo-Amerikan etkisine kar Katolik gcnn yeniden diriltilmesi hayalleri kuruyordu. Meksika'dan kaan mltecilerin anlatt hikayelerle Juarez ve adamlarnn Katolik kart olduu hzla yaylyordu ve zaten Juarez, Protestan Amerikallardan yardm alyordu. Halk Amerika'nn Juarez'i bir kukla gibi kullanarak ynetimi ele geireceinden korkuyordu. Eer durdurulmaz!arsa tm iyi Katolikleri kltan geireceklerdi. mparatorie, Napolyon'dan Meksika'nn yardmna komasn istedi. Bu ayn zamanda imparator iin Fransa'nn ihtiamn yeni dnyaya da gstermesi anlamna gelecekti. Juarez devrimden sonra gelen ekonomik karklktan dolay d borlar demeyi dondurduunu syleyince, Fransa, spanya ve ngiltere Meksika'ya kar birleti ve Vera Cruz'u ele geirdi. Amerika o srada kendi i savayla urayordu ve hibir mdahalede bulunmad. spanya ve ngiltere ksa sre sonra ekildi. Ama Fransa 1862'nin sonlarna kadar kald. Otuz bin kiilik bir Fransz keif ordusu Vera Cruz'da karaya kt ve sonraki yl Mexico City'yi ele geirdi. Sonra tuhaf bir ey oldu. Napolyon Amerika'ya tek bana gitmeye trsmt. Konfederasyonun sava kazanmakta olduu akt ancak her zaman savan tam tersine dnme ve bitme ihtimali de vard. Dahas, Konfederasyon ve Birlik __________________________________________________________________
59
askerleri birleip Mexico'ya saldrabilirlerdi. Aslnda bu fikir gerekten de hem Kuzey'de, hem de Gney'de gndeme getirilmiti. Napolyon kendine destek olacak birilerini bulmalyd. Eski spanyol monarisinin Avusturyal Habsburglarla kan ba vard. Bu ba yoluyla Napolyon byk bir Katolik ittifak kurdu. Bu yzden mparator Franz Josef'e (Birinci Dnya Sava'na kadar, elli yl daha lkesinin banda olacakt) Mexico'yu beraber kurtarma teklifinde bulundu. Habsburglarn spanyollarla olan ba da Meksika'nn kurtarlmas iin yeterince gl bir bahaneydi. Napolyon Franz Josef'in kardei Aridk Maximillan'n yeni dnyada kendine ait bir lkede kral bile olabileceini syleyerek fikrini daha ekici hale getirdi. Belki bir gn byk bir mttefik gle Orta ve Gney Amerika'nn tmn bile ele geirebilirlerdi. Byle bir birliin gcyle Anglo-Saksonlar ve Protestan Prusyallar dize getirilebilirlerdi. mparatorie Eugenie, Meksika'da devam eden barbarca olaylara tank olmu insanlar buldu. Zavall kurbanlar, Fransa ve Avusturya gleri tarafndan desteklenecek Avusturyal bir imparatorun Meksika halk tarafndan sevin gzyalar iinde karlanacan sylyordu. Meksikallar balarndaki ynetimi atp Almanca konuan ve ilgisiz birini istiyordu. Bu plana yle bir bakldnda insan "Bu adamlar ne dnyormu da byle bir eyi istemi?" diyor. Ama Franz Josef ve Maximillian anlat. Maximillian spanyolcasn ilerletti, Yeni Dnya'ya ulat ve 10 Haziran 1864'te Meksika mparatoru ilan edildi. Zavall adam, gerek bir imparator gibi i greceini sanyordu. Fakirlere yardm etmek, okullar, hastaneler ina etmek iin projeler hazrlatt. Tm Meksika'y tek ynetim altnda birletirecekti. Bu arada bakent dnda, Fransa-Avusturya ordular iin sava pek de iyi gitmiyordu. Ordunun ounluu piyadeydi ve dalarda gerillalara kar zerlerinde ar silahlarla ve yn niformalarla savamaya alyordu. Maximillian'n ordusu ellerinde toprak tutmaya alrken yzlerce garnizonda skp kalmt ve bu garnizonlarn birbiriyle haberlemesi ok zordu. Juarez youn piyade saldrsna kar koyamyordu ama yakay da ele vermiyordu. Yine de imparator sadece Mexico City'yi ynetiyordu. III. Napolyon'un Amerika zerine kurduu planlar Appomattox'da yaplmt. Konfederasyon glerinin teslim olmasndan sadece birka hafta sonra General Sherman ou Virginia'dan toplanm siyahlar olan elli bin askerle Teksas kylarna kt. Sherman Maximillian'la dalga geti ve savamas iin kkrtc szler syledi. Ayrca gizlemeye gerek duymadan Meksikal isyanc askerleri eitti, donanmlarn salad. Savatan sonra ise baz siyah askerler Meksika glerine katld. Onlarn torunlar hala Meksika'da yayorlar. III. Napolyon sadece karada savala kar karya kalmad, Amerikan donanmasyla da uramas gerekti. Sonunda havlu att ve bunun sadece Meksika'nn sava olduu yolunda bir aklama yapt. 1867'de tm Fransz askerler ve Avusturyallar geri ekildi. Savata ya da hastalk yznden verilen kayplar btn keif gcnn yarsn oluturuyordu. __________________________________________________________________
60
Maximillian ise kolay kolay brakamad Meksika'y. evresinde dnen entrikalara ramen davasna drst bir ekilde inanyordu. Ayrca gururluydu da. Az sayda Meksikal onun yannda yer ald, Maximillian da teki aristokratlar gibi onlar brakp gidemeyeceini syledi. Maximillian ailesini geri gnderdi ama kendisi son bir savunma iin Meksika'da kald. Yenilmesi uzun srmedi, davas hemen grld ve lme mahkum edildi. Napolyon, Eugenie ve Franz Josef olay ylesine protesto etti ancak onlar Prusya'nn ani ykselii sonucu kmak zere olan sorunlarla meguld. 19 Haziran 1867'de sadece yl dokuz gnlk bir hkmdarlktan sonra Meksika'nn Avusturyal imparatoru Maximillian, bir duvarn nnde kuruna dizildi. Bylece komusu Napolyon'un hi gvenilir olmad anlalm oldu.
__________________________________________________________________
61
BR AT N Custer'in Kazand Neredeyse En Byk Zafer 1876, Montana
George Armstrong Custer Sava'n kahramanlarndan biriydi. Svari kariyerine Birlik svarilerinin en karanlk zamannda balad. Savan yeni ve cesur liderleri arasnda bile dikkati ekiyordu. Hak ettii gibi Birlik Ordusu'nun en gen generali oldu. Hrsl bir gen adamd. General Custer tm Amerika'da tannyordu. Muhtemelen daha sonra, Amerikallar seimlerde sava kahramanlarna oy vermeyi sevdiinden ynetimde yer alma ans yksekti. Savatan hemen sonra Ulysess Grant bakan seildi. Sava sona erdiinde, klen orduda kalmak isteyen subaylar daha kk rtbeleri kabul etmek zorunda brakld. Bu durumda bile Custer albay oldu. Emrinde en iyi svari birliklerinden Yedinci Svari Alay vard. Ama bu gen subayn istediinden ok daha azyd. Savatan sonra kazand askeri baarlar ufak tefek eylerdi ve dmanlar gszd. 1874'de Siu (Sioux) kabilesine ait topraklarda altn bulunmasyla birlikte bu durum bir dereceye kadar deiti. Siular demiryollar inasyla topraklarna gelen iddete kar koyabilmilerdi. Bu sefer de madenciler "Hrsz Yolu" ina etmi ve yzlerce insan hkmet tarafndan Siulara tahsis edilmi araziye mt. Siular bir dzine kadar madenciyi ldrerek kendilerini savundu. Bir sre bir daha bir ey olmayacakm gibi gzkt ve sonra avclar Siu altn rezervlerinin olduu blgeye gnderme karar alnd. Birleik Devletler hkmetinin Siu topraklarn igali iin bulduu bahane bu olmutu. Bir ltimatom gnderildi ancak Siular, kendilerine ait toprakta byle bir sava olacana inanmadlar. Amerikallarn ciddi olduunu Powder nehri kysndaki kk bir Kzlderili kyne girip iki kiiyi ldrp, birka kiiyi de yaraladklarnda anladlar. Savan cephe arpmalarndan sonra Amerikan ordusu iin Kzlderililerle savamak biraz skcyd. Karlkl ordularn savamas eklindeki bir askeri yntem Siulara tamamen yabancyd, Siu savalar bireysel cesaretlerini gstererek savayordu. Sonucu belirleyecek bir sava yapmak olas deildi. Bu nedenle bir sava plan yapld ve koldan Siulara saldrma karar alnd. Amerikan ordusu bu ekilde sava tamamen kazanacan dnyordu. Bu plan Custer'n Little Bighorn nehrinde son saldrda uygulad taktie benziyordu. Bu taktiin nedeni Kzlderilileri savamaya zorlamakt. Sonuta bu pek de zor olmad. Powder nehri katliamndan sonra, yzlerce Kzlderili ailesi Oturan Boa'nn Little Bighorn kampna topland. Kampta yedi bin Kzlderili vard, bunlarn iki bini savayd. Amerikan stratejisi daha imdiden baarsz olmutu. 17 Haziranda Oturan Boa ve savalar General Cook'un komutasndaki Amerikan askerleriyle __________________________________________________________________
62
karlaarak onlar Rosebud Creeks'in yukarlarna doru srd. Tarih Albay Custer'n Oturan Boa'y savaa zorlamasna gerek kalmadn gsteriyor. Custer'a pahalya mal olan sorun Kzlderilileri savatrabilmek iin her eyi feda etmek zorunda kalm olmasyd. Albayn hatas, savan tm kaderini deitirebilecek alt silah yanna almamak oldu. Bunlar, makineli tfeklerin atalar saylabilecek tfeklerdi. Dnen arjrleri kullanarak dakikada yzlerce mermi atabiliyordu. Peki Custer karsna daha byk bir kuvvetin kacan bilse, bu silahlar geride brakr myd? Bu silahlar ok ard ve toplar gibi arabalarn zerinde tanyordu. Ayrca Custer bu silah pek tanmyordu. Bu silahn nasl kullanldn biliyordu ama Sava srasnda sadece donanma tarafndan kullanlmt. Dahas, atlar tfeklerin olduu arabay ekmekte zorlanyor ve bu da Custer'n adamlarnn hzn kesiyordu. Korumalar gereken birka bin kadn ve ocuk olduu iin Siular ve ayenler (Cheyenne), ne olursa olsun savaacaklard. Ar silahlar almamak amacna ulamt, Kzlderililer savaa zorland. Makineli tfekleri geride brakarak Custer sonuna neden olan karar alm oldu. O silahlar savan kaderini belirleyebilirdi. ngilizlerin Afrika'da Mehdilere kar yapt savalarda ar silahlar sonucu belirlemiti. Ama Custer'n verdii karardan piman olacak kadar bile zaman olmamt.
__________________________________________________________________
63
YKSEK SOSYETEDEN OLMAK HER ZAMAN E YARAMAYABLR Oscar Wilde Kendi At Davay Kaybeder 1895, ngiltere
Amerika'daki ecinsellere, orduda "sorma-syleme" politikasnn uygulanmasna balanmadan yzyl nce, ngiliz toplumu da benzer bir tutum gelitirmiti. Bu ekilde, zel hayatlar ve hobileri, kitaplarda yazl kurallarla atan toplumun erkek yelerini topluma ve geleneklere uydurma yolunu bulmulard. 1885'te "antaj Anlamas" diye anlan bir kanun kt. Bu kanun ile erkek ecinsel ilikisini ciddi bir ekilde yasaklam oldular. (Sadece erkek ecinselliini, zira Kralie kadnlarda da ecinselliin grlebileceini kestirememiti, hibir bakan da bu konuda Kralieye kar kmay gze alamamt.) Yeni geen Labouchere Dzenlemesi ile "erkekler arasndaki tm terbiyeye aykr tavrlar" yasaklanr hale geldi. nceden ise sadece ecinsel iliki yasaklanmaktayd. Bu yasalar Lordlar Kamarasnn deiik yeleri ve edebiyat yldzlar arasnda yaananlar nlemeye yetmedi. Yasalar karanlar, st snf bu yasalarn getirecei yaptrmlardan korumak arzusu iindeydiler. Kadns davrananlar nefret oda oldular, bu konuda rlandal nl air ve oyuncu Oscar Wilde'dan daha ok saldrya urayan olmad. Oxford mezunu, dll bir air ve baarl bir hatip olan Oscar Wilde, Yunanistan', Avrupa'nn hemen tamamn ve hatta Amerika'nn batsn gezdikten sonra Londra'ya yerleti. Londra'da geleneksel dnyann ilgi eken bir kiilii olmakta gecikmedi. Keskin zekas ve garip giyim tarzyla Punch'n yaymclarna ilham verir oldu; Gilbert ve Sullivan, Wilde'n karikatrlerini izer oldular. 1884'te Constance Lloyd ile evlendi ve Cyril ile Vivian adlarnda iki ocuu oldu. Ailevi sorumluluklar ile iire ve oyunlarna olan ilgisi, hibir zaman dier uralarnn yerini almad. Wilde kendisinden 15 ya gen olan "Bosie" lakapl Lord Alfred Douglas'a ak oldu. Wilde onu kanatlar altna alrken, Bosie sayesinde aristokrasinin ecinsel dnyasna girdi. Bu dnyada gen, i sahibi bir erkek, bir akam yemei fiyatna elde edilebilmekteydi. Zamanla ayrlmaz bir ikili oldular. Bu durum daha ok Wilde'n zararna oldu, nk gen sevgilisi kendisi kadar sr tutabilen biri deildi. Wilde "yetkililerin nne gsterecekleri sayg nedeniyle lkeyi terk edebilmesi iin gereken 24 saati kendisinden esirgemeyecekleri" inancn tamaktayd. Bu ekilde tutuklanmann utancndan ve hapsedilmekten korunmu olacakt. Newdigate iir dl'n kazanan bir air, Lady Wdermer'in Hayran ve Drst Olmann nemi gibi popler oyunlarn yazar, ayrca Dorian Gray'in Portresi adl ok satan bir romann sahibi, ona gre kafasn byle eylere yormamalyd. __________________________________________________________________
64
Ama ksa zamanda ciddi bir sorun kapy ald. Douglas'n babas efsanevi Queensberry Markisi idi. 21 yandayken boks sporunun kurallarn bulmutu. Bu kurallar gnmzde de onun ismiyle anlr. Olunun evresini hibir zaman onaylamad ve onu Wilde ile grmekten men etti. Olu ise babasnn isteklerine kar gelerek babasn daha sert yaptrmlar uygulamaya zorlam oldu. Sonuta Queensberry toplumu ynlendirmek iin Wilde'a kar bir saldr kampanyas balatt. Son darbe Wilde'n yesi olduu bir kulbe braklan kart ile geldi. Kartta "Yumuak Oscar Wilde'a" yazmaktayd. Wilde saldrya uramt ve bu kampanyaya son vermek iin bu adama kar bir iftira davas amaya karar verdi. Wilde'n yakn evresi davadan vazgemesi iin yalvardlar. Zira mahkemenin aratrmalar esnasnda baz eylerin ortaya kmasndan korkuyorlard. Wilde hibir eye aldrmad, nk zekasndan ve stn yeteneklerinden emindi. Ne yazk ki, Wilde'n zekas, saylar onu aan gencin dankl ifadelerini nlemeye yetmedi. Bu ifadelerle Wilde'n ismi ile reklam yapmak istiyorlard. Bylece Wilde'n yasad davranlar kamuoyunun gzleri nne serilmi oldu. Eldeki kantlar inceleyen hakim Wilde'n davasn sonulandrmakta gecikmedi. Wilde davay kaybetti ve birka saat iinde ahlakszlk sulamasyla tutukland. Kamuoyu nnde yalan ifadeler vermekle sulanyordu. Bir savunma bile hazrlayamadan iki sene iin srgne gnderildi. Bu arada yaknlar yardmna gelmeye ekinmilerdi. Wilde toplumdaki konumunun, onu adaletin keskin klcndan koruyacan dnmt. Koruyabilirdi de... Fakat yksek sosyetenin nde gelenlerine bile zel hayatlarndaki hobileri kamuoyundan gizlemeden yaamak konusunda hogrl davranlmyordu. Serbest brakldktan sonra Bosie ile uzlamay denedi ama baaramad. Krk alt yandayken Paris'te, kalbi krk olarak ld.
__________________________________________________________________
65
KTABIN PF NOKTASINI ANLAMAZSAN Bir Donanma Kurarsn, Sava Kaybedersin 1900, Alman imparatorluu
Bazlar onun yazarlktan nce, aslnda deniz tutan bir Amerikal gemici olduunu sylerler. Alfred Thayer Mahan, her koulda orduya katlm olmalyd. Babas, her eyden nce, nl bir askeri taktisyendi. West Point harp okulunda ders veriyordu. Alfred Mahan isimli bu adam, sava alan taktikleri kitabnn byk yazar, bir nesil harp okulunun retmeni, sivil savata lmsz bir an ve hret sahibi idi. Belki de kk Mahan' Annapolis'e donanmada bir kariyer sahibi olmaya iten, babasnn gerekten nde gelen bu kiilii idi. Kk Alfred, Carolina sahillerinde sava sresince grev ald ve daha sonra deniz ar bir yolculua gnderildi. Sonra yolculuklar birbirini takip etti. Gemi nasl giderse gitsin, iki- gnlk bir sre iin bile olsa, Alfred'i lmcl bir ekilde deniz tutuyordu. Yine de gerek bir deniz subay olarak kendini hep denize att. Birok liman grevi iin sahile ktysa da sonunda yeni bir olanak buldu: Deniz Harp Akademisi... Alfred T. Akademiye geldiinde, hi mit vermeyen bir greve sahipti. Birka karaya srlm eitmen -ki onlarn da tuhaf olduklar dnlrd- vard. Bu okulu dnyann en prestijli deniz enstitlerinden birine dntrmeyi baard. 19. ve 20. yzyllarn en etkileyici kitap serilerinden birini yaynlayan Alfred'di: Denizdeki Gcn Dnya Tarihine Etkisi... Mahan'n tezi uydu: Milletlerin glenmesi ve gerilemesinde en belirleyici faktr deniz gleridir. Kara kuvvetleri hzl hareket etme zelliine sahip deildirler, hem de lojistik zorunluluklar nedeniyle hantaldrlar. Deniz kuvvetleri ise, bugn Karayipler'de yol alrken iki hafta iinde Baltk Denizine ulaabilir. Doas gerei donanmalar dnyann her yerinde glerini gsterebilirler. Sadece donanmas sayesinde, bir millet kayda deer bir g haline gelebilir. Gnmzde dmann kollama bir deniz filosunun en ncelikli grevidir. lk yaplacak ey rakibinin deniz gcn hesap etmek ve tm gemilerini batrmak olmaldr. Bu baarldnda dman savunmaya gemek zorunda kalacaktr. Ticaret gemileri teslim olacak, kaynaklar engellemelerle kesilecek, sahil ehirleri bombalanma tehlikesi altnda olacak, kolonileri yok edilecek ve sonuta tm yurt denizden yaplabilecek bir kartmann tehdidi altna girecektir. yle bir kartma ki, yer ve zamann saldran taraf belirleyecek, rakip ise tm kaynaklarn sahip olduu blgeleri korumak iin kullanmak zorunda kalacaktr. Ksacas, Mahan'a gre, kresel oyunda nemli bir aktr olabilmek iin bir donanmaya sahip olunmas ncelikli artt. 1815 Viyana Konferansndan sonra, Avrupa'daki gler kendilerini deniz gc asndan ngiltere ile kar karya buldular. ngilizlerin byk deniz gc, __________________________________________________________________
66
Napolyon mparatorluu'nu blokaja alm, yava yava ke srklemekteydi. Sava sonunda dost lkeler ve hatta eski dmanlar arasnda ok hassas bir anlamaya gidildi. ngiltere denizdeki stnln koruyacakt. Bu, ngilizlerin yaamak iin denize bal olmak zorunda kalmalarndand. Denizdeki bu ngiliz stnlnn kabul edilmesine karlk, tm lkeler bir donanma kurma ve denizlere alma hakkna sahip olacaklard. Fakat bu stn gcn karsnda ciddi bir rakip haline gelmemek artyla. Fransa 1860'lar ve 80'ler arasndaki srede eski gcne kavumay baard. lk gerek demirden gemiyi retti: La Gloria. Bu gemilerle tm ngiliz donanmasn bir gnde kullanlmaz hale getirebilirdi. ngilizler ise uyguladklar yaplanma program sayesinde, 1880'lerin sonunda elik gemilerin retiminde ne ktlar. Almanya'nn deiik blgelerinden ithal ettikleri elik ile her zamankinden daha ok gemi rettiler. Franszlar, ngilizlerle yarmay brakmak zorunda kald. Bunun yerine ucuz, yenilenebilen teknoloji ile yola devam etmeyi tercih ettiler. Muhrip gemilerinin retiminde, aratrma ve gelitirmesinde lider hale geldiler. te yandan ngilizler karlk olarak byk muhripler, denizaltlar ve maynlar retti. Franszlarn eski dmanlar olan Almanlar, ngilizlerle Franszlar arasndaki rekabeti hep elenerek izlediler. Bir Fransz gemisine ynelen her silah, kendi snrlarna ynelecek bir silahn eksilmesi anlamn tayordu. Donanmaya harcanan her frank, Ren blgesini tehdit eden bir frankn azalmas demekti. te yandan ngilizler Almanlar Fransz yaylmaclna kar her zaman doal bir mttefik olarak grdler. Ksacas, yeni bir Avrupal g olma yolundaki Almanya ile denizlerin hakimi ngiltere arasnda bir atma olmas, Franszlar dnyaya yaylmaya devam ettii srece anlamszd. Alman donanmas sradan bir sahil gvenlik sisteminin tesine geemiyordu. Birka kk gemiden ibaretti. yle ki, ngilizlerden yardm istediklerinde, zengin aabeyin fakir kardeine yardm etmesi gibi bir tavrla karlayorlard. Ama daha sonralar iki nemli olay geliti; ilki Mahan'n yaynlad gle donanma arasndaki ilikiyi anlatan kitap seriiydi. kincisi ise II. Wilhelm'in daha byk bir Almanya hayaliyle baa gemesiydi. Willie abuk olgunlam, ego problemi olan bir ocuktu. Bazlar bu problemin, beceriksiz bir doktorun doum esnasnda Wilhelm'in koluna ciddi ekilde zarar vermesinden kaynaklandn sylerler. Mao denilebilecek bir toplumda byle bir yara tamak, onu ister istemez aalk kompleksine sokmutu. Psikolojik durumu nasl olursa olsun, Wilhelm d politikada ani bir deiim sreci balatt. Aslnda, ngiliz olan her eye hayranl ironikti. Anneannesi efsanevi Victoria lrken yan banda durmu, elini tutmu ve gzyalarn tutamamt. Kuzeni Edward'a da bir scaklk duymu, bekar olduklar hafta sonlarnda ikisi ok gzel deniz gezileri yapmlard. Aslnda derinlerde bir yerlerde, denizle ilgili byyen bir dmanlk da vard aralarnda.
__________________________________________________________________
67
Mahan'n almalar ilk yaynlandnda, Amerika'da kk bir okuyucu kitlesinin ilgisini ekti. lk hayranlarndan biri New York'ta polis komiseri olan Teddy Roosevelt idi. Deniz ar lkelerde ise beklenmedik bir n kazand. Hibir yerde Almanya'da olduu kadar popler olmad; Wilhelm kitaba Alman nitelikler kazandrarak yeni bir basksn kartt. Alman federal donanmasndaki her subayn okuyabilecei hale getirdi... Ve bu subaylarn kitab okumalar da beklenir oldu. Manan Avrupa turuna ktnda Almanya'da adeta bir sper star gibi karland. Alman mparatoru Mahan'la bulumak ve kendi kitabna Amerika'nn efsane isminin el yazsyla bir eyler yazmasn istedi. Almanya ksa bir sre iinde deniz filosunu gelitirdi. Bu arada Japonya da ayn sreci yaad. Wilhelm uygulanan gelitirme programnn, kendi deniz sahalarn koruma amal olduunu bildiriyordu. Fakat, Mahan'n syledii gibi, gerek bir dnya gc, dnyann her yerinde kendisine hammadde salayacak, telgraf istasyonlarn destekleyecek ve kmr stoklarn yenileyecek koloniler kurmaya mecburdu. Rzgarla yol alan gemilerden buharl gemilere geilmesinin en nemli dezavantajlarndan biri gemilerin menzillerinin dmesi oldu. Demir aldktan ay sonra Pasifik'in ortasnda olmak imkan ortadan kalkt. Hibir modern gemi ortalama hzlarda hareket ederek iki- haftadan fazla yakt ikmali yapmakszn denizde kalamyordu. ki- gnlk hzl manevralar yapan gemilerin sadece yakt stoklar boalmakla kalmyor, ayn zamanda makineleri de tamir ister duruma geliyordu. Kmr istasyonlar bu sebeplerle stratejik hedefler haline geldi. Bu istasyonlar daha ok korunur oldular. Binlerce kmr iisi kmr ocaklarna indi. Wilhelm iin 20. yzyln banda bu ok parlak bir fikirdi. ngiltere ile rakip olabilecek durumda deildi, ulusal onur tm dnyada 'ben varm' diyebilmeye balyd. Tm dnyada 'ben varm' diyebilmek ise koloniler kurmay gerektiriyordu. Koloniler kurmak denizde gl olmak anlamn tayordu. Denizde gl olan yeni koloniler elde edebilirdi, daha ok koloni elde etmek ise ulusal gveni artrrken harcamalar da artracakt. Almanlar Afrika sahilleri boyunca daha nceden ele geirilmemi bir takm nc snf blgeleri hakimiyetleri altna aldlar. ngilizler buna kar kmad. Franszlar ise 19. yzyl boyunca bu blgede ngilizlerin en ciddi rakibi olarak ses kartmad. Almanlar Pasifik'te yeni adalar ele geirdiler, yksek harcamalarla buralara kmr ve telgraf sistemleri getirdiler. Bu byme devam etti ve 1904'e doru ngiliz yneticiler arasnda Almanlar bir tehdit olarak grlmeye baland. 1904'te yeni bir deniz mareali, John "Bobbie" Fisher donanmann bana geti. ngiliz denizcilii, demir ve buharn kullanlmaya balanmasndan beri deiik kollara ayrlmaktayd. Fisher vizyon sahibi biri olarak gelecei grd ve igdlerini kullanarak yeni silahlar tasarlama iine giriti. Bir yl sonra en modern Dreadnought silahlar ile donanm gemiler retilmeye baland. Bunlar modern sava gemilerinin ilkleriydi. __________________________________________________________________
68
Fisher'in amac Dreadnought'la Almanlara gzda vermekti. Almanlarn donanmalarm gelitirmelerine bir sorun olarak bakmyorlard, hatta denizdeki byk gemilerine edeer birka gemi retmelerine de karmyorlard, fakat tek istedikleri en ileri teknolojiye sahip olmak ve stnlklerini korumakt. Bu stnlk Almanlar tarafndan kabul edildii srece iki lke arasnda gelecee dair bir endie olmayacakt. Wilhelm, Dreadnought'un silahlarn grdnde kskanla kapld. Amirallerine ve gemi tasarmclarna ngilizlerin son rettiklerine edeer ve hatta daha stn gemiler retme emri verdi. st dzey Alman subaylar daha byk gemiler retmenin ve byk dnmenin bysne kapldlar. Wilhelm'le bu konuda ters dmeyi hi dnmediler. Daha pragmatik dnen evreler ise ngiltere ile silah yarna girmenin sadece kt bir fikir deil, ayn zamanda delilik olduunu dndler. Stratejinin doas gerei ngilizler denizde birinci ve en stn kalmalyd. Alman donanmas ikincilikle yetinmeliydi. Fransa ve Rusya'nn tehdidi altndaki Almanlarn karadaki stnlklerini korumaya ihtiyalar vard. nsan gc ve kaynak yar iindeki Almanya'da, kara kuvvetleri deniz kuvvetlerinden ok daha stn durumda olmalyd. ngiltere'ye stnlk salamann imkanszl ortadayken neden bu abann iine giriliyordu ki? Wilhelm yine de programn ilerlemesinden yana tavr ald. Alman ulusal gururu bunu gerektiriyordu. Yeni bitirilmi Kiel Kanal yeni ve daha byk gemiler iin yetersiz kalacakt. Bu kanal geniletmek iin de byk harcamalar yapld. Almanlar ngilizlerle denizde byk bir rekabete giritiler. Birka sene iinde Alman zrhllar denize indirilmeye baland. Bu gemiler yirmi be ve otuz santimetre apndaki silahlarla donatlmt. Franszlar garip bir tavrla bu yara girmekten ekindiler. Bylece bir tehdit olmadklarn gsterip, ngilizleri Almanlarla urama yoluna ittiler. Bu strateji tuttu, yzyllardr ngiliz sava tatbikatlar Franszlarla kabilecek bir sava zerine kurulmutu. Cebelitark'tan Svey'e kadar Akdeniz ticaret yolunu ve Biscay Krfezi ile Man Denizi'ni korumak amacn tamlard. Yzyln sonuna doru, Fisher gemi manevralarn Kuzey Denizi'ne doru kaydrd. Almanya'ya, Baltk'n dna karmaya yeltenecei her geminin kendilerini karsnda bulaca mesajn vermi oluyordu. Fisher'in saplants daha uzak lkeleri de etkiledi. Japonlarla bir anlama yaparak Pasifik'e kabilecek her yabanc gemiye kar ortak hareket etme karar aldlar. Fisher de Mahan okuyucular arasndayd. 1904-1905 yllarndaki Rus donanmasna kar Japonlarn kazand zaferleri ayrntlaryla incelemiti. Dikkat eken nokta uydu: lk saldrya geen ve kar donanmay ablukaya alan taraf stn geliyordu. Tm bunlar gz nne alndnda, Almanlarn Kuzey Denizi'ne almalarnn nlenmesi gerei ortaya kyordu. Almanlarn Belika ve 'Hollanda'y ele geirmesi, ngiltere'den sadece iki saat uzaklkta iki limana sahip olmalar anlamn tayacakt. Bu engelleme ngilizlerin Almanlara kar olan politikalarnn temel noktas oldu. Belika ve Hollanda topraklarnn ngiliz korumas altnda olduu ak bir __________________________________________________________________
69
mesajla bildirildi. Bu mesaj, Almanlarn denizde hibir gc olmasayd, bu kadar ak ve sert olmazd. Alman mparatoru cevap olarak, ngilizlere ve topraklarna kar hibir dmanlk beslemediklerini bildirdi. Almanya'nn tek istedii, gne giren bir yer, ulusal gven kazanm ve gcn korumakt. Bu sebeple yeni silah tasarmna gitti. 12 inlik silahlar 13, 13.5, 14 ve sonunda byk 15 inlik silahlar izledi. Paranoya yeni paranoyalar retir oldu. Almanlar gizlice Schlieffen Plann uygulamaya koydular. Bu planla Fransa'y ele geirmek ve Belika ile Hollanda'y alttan fethetmek amalanyordu. Dier akllca bir fikir olarak, Wilhelm Hollanda'nn istila edilmemesini ve bylece ngilizleri fazlaca karlarna almamay dnd. Bylece Belika geilmi olacak, Hollanda istila edilmeyecek, Alman ordusu kilit noktalardaki Belika kalelerinde tutulacak ve dorudan kuzeye gidip engellerle karlalmam olacakt. Bu plan sonunda uygulamaya geti. Sonraki blmde ayrntlaryla aklanaca gibi, smrgeler birer birer dt ve Belika Almanlar tarafndan ele geirildi. ngiliz donanmas Alman kartmasn nleme amacyla belli noktalara ynak yapt. Belika limanlarnn ele geirilmesi ile Almanlar ve ngilizler arasndaki bir sava kanlmaz hale gelmiti. Daha sonraki drt yl iinde Alman donanmas ciddi tek bir kartma yapt. Herkesin yumurtas sepetinde durduu iin, iki taraf da lmcl bir savaa girmeyi yelemedi. Fakat 1916'da Alman donanmas ngilizleri Tutland sahillerinden pskrtt. Bu, ablukay krma hareketinin balangcyd. Savan sonunda Almanlar en azndan taktik bir zafer elde etmi oldular. Batrdklar gemi says daha fazlayd, fakat stratejik bir hata olarak Baltk'a geri ekildiler ve saldrgan bir g olmadlar. te yandan bu durum ngilizleri savaa girmeye zorlad. Ayn zamanda donanmasna yatrm yapan dier bir lke olan ABD de savaa girmeyi dnmeye balyordu. Alman mparatoru Mahan'n kitabndaki pf noktasn anlayamamt: Bir donanma kurduunuzda sadece bir g olarak alglanmakla kalmyordunuz, ayn zamanda bir tehdit olarak da grlyordunuz. Almanlarn 1918'de yenilmesiyle birlikte, ngilizler paranoya halinde Alman donanmasn kuatmak ve ona el koymak niyetinde idiler. Bylece tarihinde ilk kez Almanlar donanmalarn ngiliz sularna gndermi oldular. Donanma skoya sahillerine ngiliz kontrolnde ulat. Byk harcamalar, hatal bir politika, imparatorluun kn getirdi... Almanlar son bir abayla ngilizlerden gemilerini kardlar. Sembolik de olsa yaptklar tek akllca hareket buydu.
__________________________________________________________________
70
1. DNYA SAVAINA YOL AAN OFR Aridkn Otomobili Yanl Yola Girince 1914, Saraybosna
Yirmi yl sren dn ardndan, ngiltere, Prusya, Avusturya, Rusya ve yeniden monariye dnen Fransa imparatorlar yeni bir gcn ykseliine hi de scak bakmyorlard. Fakat belki de 19. yzyl sonlar ve 20. yzyl balarnda bu devletler arasndaki anlama abalar hi de akllca deildi. Habsburg veliahdnn Saraybosna ziyareti gz nne alndnda, felaketin ayak seslerini duymak hi de zor deildi, Napolyon savalarndan sonra 1815'te Viyana'da toplanan byk devletler, "gler dengesi" kavramn ortaya attlar. Srekli ittifaklar nlenmeliydi. En iyi olan ise pragmatik bir yaklam ile gleri dengelemekti. Tek bir devletin sper g olmasna kar g birliine gidilmesi kararlatrld. Bundan sonraki seksen yl boyunca savalar oldu. Fransa ve ngiltere'yi Rusya ile kar karya getiren Krm sorunu, Fransa ve Avusturya arasndaki 1859 sorunu, 1860'lardaki Almanya'nn birleme ve devletleme savalar... Bu sorunlarn hibiri Viyana'daki kararlar dorulayc olarak evrensel bir soruna dnmedi. Bu dengeleri ilk bozan olaylar 1870-1871 Fransa-Prusya sava ile balayan Almanya'daki birleme savalar oldu. Napolyon savalarndan utan verici yenilgilerle ayrlan Prusya, kuzey Almanya'daki kk ve ayr devletleri birletirip, Prusya krallna bal tek bir devlet haline getirmeyi planlad. Bu plan son derece zekice yola koyuldu. Plan uygulayan, belki de Avrupa'nn 19. yzyldaki en byk devlet adam ve modern Alman devletinin kurucusu olan Otto von Bismarck idi. Bu yeni devletin ortaya k Fransa'ya pahalya mal oldu. 1870-1871 savalarnda Alsas ve Loren'i yeni devlete kaptrdlar. Bismarck diplomatik adan zor bir dnemece girmiti. Viyana Konferansnda ortaya kan prensipleri tamamyla benimsiyordu. Fakat hibir zaman Fransa ile dengeli ve eitliki bir iliki iinde olamayacann farkndayd. Fransa ilk frsatta kaybettii topraklar geri almak isteyecek ve yeni kurulan Almanya'y Ren nehrinin dousuna geri pskrtmeye alacakt. Bunu yaparken de dnya bar iin ne denli byk bir tehdit oluturduunu dnmeyecekti bile. Bu deerlendirmeler nda Bismarck d politikada prensip oluturdu. Birincisi, hibir zaman Rusya ile kar karya gelmemekti. 1750'lerde Prusya, Rusya ve Fransa'y karsna aldnda, btn lke yerle bir olmutu. kinci prensip ise, her ne kadar Germen asll bir lke de olsa, Avusturya ile ok yakn ilikiye girmemekti. nk Avusturya ve Rusya Balkanlarda her zaman dman olmulard. Ayrca Avusturya-Macaristan mparatorluunun iinde yaayan deiik rktan birok topluluk birbirine dmek zereydi. __________________________________________________________________
71
Son prensip ise ngiltere ile iyi geinmekti. ngiltere ile hep ticari alanlarda ortak olmulard. Ayn zamanda ortak kltre sahiplerdi. Fransa'ya kar durular da benzeiyordu. Viyana Konferans denizlerdeki hakimiyeti ngilizlere vermiti ama tm lkelere de denizlere alma konusunda hibir snrlama getirmemiti. Bu sebeple, ngiltere ile ztlamak hi de akllca grnmyordu. Bu ekilde yirmi yl geti. Alman donanmas kk kalmay srdrd, sadece kylarn koruyabilecek gteydi. Rusya ile karlkl yardm anlamasna varld. Buna gre iki lke endstrilemek ve dost kalmak iin birbirine yardm edecekti. Avusturya ile de mesafeli bir iliki korundu. Bu dengeler II. Wilhelm'in Prusya tahtna kyla birlikte sona erdi. Wilhelm d politikada prensipleri olan biriydi. Fakat evresindekiler gen Almanlardan oluan yeni bir nesildi. evresindekilerin dnceleri milliyetilik ve "rksal kskanlk" zerinde ekillenmekteydi. Almanya'nn "gnee kmas"nn zamannn artk geldiini dndler. 18. ve 19. yzyllarda ngiltere, Fransa, Belika ve Hollanda tm Bat Avrupa'dan daha fazla toprak kazanmt. Almanya ulusal gururu gerei kendi payna deni almak istiyordu. Rusya ve Avusturya ile ilgili tutumlar deiti. Rusya bir devdi ve daha da bymesi iin bu lkeye yardm gndermenin anlam yoktu. te yanda Avusturya vard. Ulusal kimlikler sebebiyle Avusturya'da 19. yzylda karklklar ba gstermiti. Avusturyallar Almanlarn gerek kardeleri idiler. yle ki Fransa'ya kar ibirliine gitmek durumunda kalmak kk drcyd. Wilhelm zamann geldiini dnd ve tahta geer gemez yola koyuldu. Birka sene iinde yal Bismarck aradan ekildi. Rusya ile olan yardm anlamas yrrlkten kaldrld. Alman donanmasnn yeniden yaplanma program balatld. Afrika'daki baz blgelerde ve Pasifik'teki baz adalarda kolonileme abalarna giriildi. Avusturya ile daha yakn bir ilikiye geildi. Wilhelm'in yaptklar milliyeti Almanlar arasnda da heyecanla karland ve desteklendi. 1907'de Wilhelm, Rusya'y, Avusturya'nn Bosna'y almasna ve Balkanlardaki ilerlemesine kar gelmekle eletirdi. stanbul'u ele geirmeye urat iin de Ruslar yerden yere vurdu. Tm okyanuslarda bayran dalgalandrmak ve ngiltere ile baa ba hale gelmek iin donanmay glendirmeye devam etti. 1905'te ngiliz donanmas Fransa ile olabilecek bir sava dnmekten vazgeerek Kuzey Denizi'ne yneldi ve orada Almanya'ya kar bir tatbikata giriti. Fakat Almanlar gidiattan ve donanmalarnn glenmesinden son derece memnundular. 1910'da smrgeler kurdular. Mevcut dengeleri bozmaktan hi ekinmediler. Fransa otuz yl nce kaybettii yerler yznden intikam hrsyla Rusya ile gizli anlamalar yapt. Rusya da Srbistan ile pakt kurdu. Almanya gizlice Avusturya'ya "istediin gibi hareket et ve ilerle, daima arkanda bizi bulacaksn" mesaj gnderdi. ngilizler, Hollanda ve Belika ile ortak hareket edeceklerini, Kuzey Denizi'nin gneyindeki sahillere inmeyi deneyecek her gcn karlarnda kendilerini bulacan deklare ettiler.
__________________________________________________________________
72
Japonya bile sahneye kt, ngilizlerle ortak pakta girdi ve Pasifik'teki ngiliz karlarn koruyacan aklad. Bundan sonra beklenen tek ey, bir smrgeyi drme giriimiydi. Bu ekilde 1914 Saraybosna ziyaretine gelindi. Bu ziyaretin arkasndaki mantk hibir zaman bilinemedi. Yedi yl ncesinde Avusturya, Bosna ve Hersek'i Osmanl mparatorluundan savamakszn almt. Bu blgede, gnmzde de olduu gibi, birok etnik grup yaamaktayd: Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Arnavutlar ve Bosnal Mslmanlar. Kk Srp lkesi doudaki komularyd. Eski Osmanl sisteminden kan Srplar, bamszlk kazandlar ve OrtodoksSlav dostlar Prusya'dan destek istediler. Rusya zaten Avusturya'nn yaylmasna kar Srplar kullanmaya dnden razyd. Srbistan'da da deiiklikler gze arpyordu. Kendi ilerindeki radikal gruplar, ("Karakol Hareketi" gibi) Balkanlar yneten hanedann eskiden beri Srplardan geldiine inanyorlard. Bu duruma ramen, Avusturyallar bu kk Srp lkesini ele geirmeye karar verdiler. Bunu kendi ilerindeki etnik farkllklara aldrmadan gerekletirme yoluna gittiler. Ordularnda bile birka deiik dil ve diyalekt konuuluyordu ve imdi buna yeni bir karkl katma yolundaydlar. Eski imparator, Franz Josef yarm yzyldan daha fazla sredir tahtn koruyordu. Artk dokunulmazlk kazanm bile saylabilirdi. Kvlcm ateleyen ise onun varisi Aridk Ferdinand oldu. Ferdinand, Saraybosna'y ziyaret etmeyi planlamt. lkenin istihbarat birimleri Bosna'daki Srp terrist gruplarn bir suikast hazrl iinde olabileceine dair duyumlar almlard. Fakat bir ekilde bu duyumlardan Ferdinand'n hi haberi olmad. Bazlar Ferdinand'n uyarlmamasnn nedenini ona yaplacak bir suikast sonucu Srplara sava aabilmenin mazereti olarak gsterirler. Saraybosna'ya trenle gelen Ferdinand ve ei, st ak bir arabayla ehir merkezine doru yola ktlar. Karakol hareketine mensup terristler gerekten de pusu kurmulard. Arabann izleyecei yolun haritasn elde etmiler ve aralarnda iblm yapmlard. Her grup grev yapaca yerde konulanmt. Konvoy ehir merkezine yaklatnda, ilerinden biri bombann pimini ekti ve konvoya doru frlatt... fakat yanl arabaya. Bomba patlad, konvoydakilerden bazlar ile kimi gzlemciler yaralandlar. Ferdinand turun devam etmesi iin srar etti. Konvoy ehir merkezine girdiinde, terristlerden biri, Princeps, yanl bir yerde beklemekteydi, nk kendisine yanl bilgi vermilerdi. Bo bir caddenin kesinde bekliyordu, bu caddeye konvoyun uramas planlanmamt bile. Ferdinand ehir meydannda konuma yapt, halk selamlad ve programn tamamlad. Ferdinand'n ofr yolu kartrd ve yanl bir sokaa girdi. Hatasn anlaynca bir an iin durdu ve geri dnmeye karar verdi. Princeps kurbannn birka metre ilerisinde olduunu grd. Silahn Ferdinand ve einin zerine dorulttu ve tm mermileri boaltt. Ve bylece yirmi yllk bekleyi atmaya dnmt. Avusturya, Srbistan'a sava amak iin artk mazerete sahipti. Planl olup olmad hibir zaman __________________________________________________________________
73
bilinmeyecek olsa da, Ferdinand suikastn ardndan lkesine gtrld ve nc snf bir cenaze treniyle gmld. Savan balatlmas iin feda edilmi biri gibiydi. Srbistan, Rusya'dan Pan-Slav dayanmas adna destek istedi. Rusya ie kart ve Avusturya, Almanlarn "arkandayz" mesajn hatrlatarak yardm istedi. Almanya ie kart ve Ruslarn geri ekilmesi iin mdahale etti. Wilhelm, Ruslardan para musluklarn kesince Franszlar derhal Ruslarla ittifak iine girmilerdi. Almanya, Fransa'nn Rusya ile birlikte hareket edeceini bildiinden Fransa'ya saldrd. Bunun iin de Belika'dan gemek zorundayd, ama bylece ngilizlerin de savaa girmesine neden oluyordu. Saduyu sahibi tek lke, en azndan bir sre iin, talya'yd. Avusturya ile ittifak vard ve bir yl sonra savaa katld. Yirminci yzyln banda d politikadaki yksek ideal ve arzular, onlarca milyon insann hayatna mal olurken, Avusturya, Rusya ve Almanya gibi devlerin kne, komnizm, faizm, II. Dnya Sava, Souk Sava ve nkleer silahlanma yansna zemin hazrlad.
__________________________________________________________________
74
SAATLER, STRDYE VE POLTKA ZERNE Pollen Saati ve ngilizlerin sabetli Atlar I. Dnya Sava, ngiltere
Peri masallarndan ve ak romanlarndan farkl olarak, teknoloji tarihinde, zellikle askeri teknoloji tarihinde, her zaman iyi adamn kaybettii senaryo tekrarlanr. 19. yzylda donanma teknolojisi nemli icatla byk bir srama gerekletirdi. Buhar gcyle alan gemiler, keresteden yaplm gemileri kullanlmaz hale getiren ateli silahlar, ar kalibreli silahlara kar demir ve elikten yaplan zrhlar. Artk gcn yeni ls silah kalibreleri, gemi zrhlarnn kalnl, gemiyi hareket ettirecek motorun gc ve geminin ulaabilecei en byk hzd. ngiliz Kraliyet Donanmasna giren ve ilk seferlerini ahap bir gemide yapan denizciler kariyerlerine son noktay benzin atelemeli buhar tribnleri olan gemilerde koyuyordu. Bu tr gemiler Birleik Devletler donanmasndan yeni emekliye ayrlm gemilere ok benziyordu. 19. yzyl ve 20. yzyln balar donanma sava aralar tarihi asndan en heyecan verici dnemdi. Buhar teknolojisinin uygulanmasna sra geldiinde iin iindeki herkes gemi dizaynndaki teknoloji, taktik ve stratejik deiiklikleri kavramt. Rzgar, artk gr mesafesi ya da atmalardan kan dumanlarn ne tarafa gidecei konusu dnda anlamszd. Mhendislik tam bir uzmanlk alan haline gelmiti. Artk stratejik kayglardan biri uzaklarda tam donanml slere sahip olmakt. Yirminci yzyln balarndan itibaren bu sler Ortadou'daki petrol aknn kontrol asndan daha da nemli hale geldi. Bu younlamann odak noktas yeni tasarmlar ve deiikliklerdi ancak kimsenin aklna silahlarn hedeflerini tutturma konusunda isabetlerini artrmak iin alma yapmak gelmiyordu. Uzun zamandan beri bu i ilkel bir biimde yaplyordu. Ate alacak alan belirlenir, mesafeyi gznzle ayarlarsnz, ate emrinin zamanlamasn hesaplar ve ate edersiniz. Amerikan Sava'nda iki tarafn gemilerinde de drt-be mil uzakla at yapabilen silahlar vard. Ancak btn atmalar eyrek mil ya da daha ksa mesafeden yaplyordu. Silahlar kolayca dnemeyecek, uzak mesafeye ayarlanamayacak kadar hantald. Birka teorisyen oturup ABD'nin spanyol Pasifik Filosunu yendii 1898'deki Manila Sava'nn sonularn gzden geirdi. spanyollar atma boyunca limanda demirli kalmlard. Karlkl birka mil teden ate almt, binlerce at yapld ancak bunlarn sadece yzde kadar isabetliydi. Bu silahlarn menzilleri ve glerine karn isabetli olmamalar, hedefi bulmalarm glendirecek bir teknolojinin gereini dourdu. 15, 20 hatta 25 santimlik modern bir silahn 100 metre ilerideki bir hedefe isabet kaydetmesi __________________________________________________________________
75
kolayd. Bu ekilde 18. yzyldan kalma silahlar bile hedefi tuttururdu. Deniz sakinse yz metreden hedefi vurmak da mmknd. eyrek mil, yani 400 metre uzaklktan ise hafife sallanan bir geminin gvertesinden alacak ate pek isabetli olmazd. Bir mil, 1600 metre uzaklktan hedef tutturmak zor olurdu, on mile kldnda ise kr at yapmak zorunda kalrdnz. sabet byk bir ans eseri idi. Modern silahlarn, on iki hatta on be millik bir menzile kadar kabildii, ancak isabeti garantileyen bir mekanizmann olmamas hayli can skcyd. Teorisyenler ise artc bir sonuca varmt. Bir geminin zrhna, silahlarna, motorlarna ne kadar para harcanrsa harcansn, eer bir rakip uzak mesafelerden isabetli at yapmann teknolojik srrn zebilirse, kar taraf o gnn artlarnda isabetli at yapacak yaknla ulaamadan imha edilmi olacakt. Bu tez, Japonlarn arlk Rusya'snn donanmasn 1905'de Tsuima'da yendiinde dorulanm oldu. Rus gemilerinin bazlar teknik adan Japon gemilerinden daha stnd. Ancak ayrntl bir almayla Japonlar basit ama etkili bir hedef tutturma sistemi gelitirmiti. Gelimi optik malzemelerle Rus gemilerinin uzaklklarn lebiliyor ve ilkel bir at tablosuyla silahlar hangi iddetle atelemeleri gerektiini hesaplyorlard. Japonlar aa yukar alt millik mesafeden isabetli atlar yapmt ve bu mesafe o zaman iin dikkate deerdi. Ama yine de sonuta rakiplerinin iini tamamen bitirmek iin onlarn menzili iine girmek zorunda kaldlar. Ancak Ruslar sekiz milden isabetli at yapacak donanma sahip olsayd... Burada sahneye Arthur Hungerford Pollen kar. Arthur teknik konuda bir dahiydi. Linotype irketinin ynetim kurulu bakannn kzyla evlenmiti. Linotype ngiltere'nin nde gelen matbaa malzemeleri reticisiydi. 1900 ylnda Arthur bir aray iine girdi. Linotype'n rettii makineler insanln yapt en kark endstriyel cihazd. Binlerce paradan oluuyordu. Kaynayan kurun reten elektrikli bir ocaa bal yzlerce tulu bir daktilo gibiydi. Kurun, harfleri oluturmak zere kalplara dklyordu. Mekanik olarak plakalara yerletiriliyor, bunlar da kada bask yapyordu. Pollen 1900 ylnn ubat aynda ksa bir tatil yapmak zere Malta'daki amcasn ziyarete gitti. Adaya kraliyet donanmasnda hizmet veren bir kuzeninin gemisiyle gidiyordu. Pollen'e kuzeninin gemisini inceleme olana verildi. Bu, hafif bir seyir gemisiydi. Pollen geminin hedef talimini izledi ve ok etkilendi. Kprde durup geminin 12-15 cm. apl silahlarndan kan mermileri 1.350 metre teye ulamasn izledi. Ne rastlantdr ki, Arthur ayn gn Times gazetesinde ngiliz donanmasnn 12 cm. apl silahlar skp Boer saflarnda 7.200 metrelik mesafelerde kullanlmak zere Gney Afrika'ya gnderileceini rendi. Sradan bir vatanda olarak bu silahlarn nasl olup da denizde sadece 1.350 karada ise 7.200 metrelik menzilleri olduunu sordu. phe yok ki ald yant glmsemeler ve kafa sallamalarla sylenen, "Biliyorsunuz, denizde baz
__________________________________________________________________
76
zorluklar vardr" olmutu. Pollen o gn, donanmas iin dnyann en iyi nian alma sistemini gelitirmeye karar verdi. yi fikirlere her zaman ihtiya vardr ama bu seferki Arthur'un tm yaamn mahvetti. ngiltere'ye dner dnmez kaynpederini hedef kontrol sistemi aratrma ve gelitirme program balatmann vatanlarna kar bir grev olduu ve iler yolunda giderse iyi de para kazanacaklarna ikna etti. Arthur Linotype makinelerinin kusursuzluu ve karkln gz nne alp, bu ii becerebileceklerini dnyordu. Sonra, mekanik olarak zmeye alacaklar bir hipotez sorusu ortaya att. Soru, birbirine dokuz bin metre uzaklkta, tam hzla birbirine yaklaan ve birbirlerine bin yz elli metre uzaklktan geecek olan iki gemi zerine kuruluydu. Bu yaklama srasnda ve iki gemi birbirinin yanndan getikten sonra, on be santim apl bir silahla srekli isabetli atlar yapmak iin nasl bir hesaplama yapmak gerekliydi? lk atta merminin hedefe ulama sresi otuz saniye olacakt. Silah tekrar yklenene kadar geen srede ise iki gemi birbirine 800 metre kadar daha yaklaacakt. Her atta uzaklk deitii iin yeni hesaplamalar gerekecekti. Dahas gemiler birbirine sabit bir hzda yaklayor olmayacakt. Aslnda iki gemi arasndaki uzakln deime oran bir deikendi, nk iki gemi arasndaki a da sabit kalmyordu. Rzgarn hzndan baka, nem oran, barometrik basn, hava basnc, atmosferdeki younluk deiimleri, silahn namlusunun syla genleme oran, silahtan ayrlan merminin momentumu gibi bir sr etken de bu hesaplamay etkileyecekti. lk bata hesaba katlmamasna ramen dnyann kendi etrafnda dn bile, eer hedef farkl bir boylamdaysa merminin decei yeri etkileyecekti. O zamann teknolojik imkanlaryla bu iin altndan kalklmas mmkn deil gibi grnyordu ki, gerekten de yleydi. Bir grup matematiki geminin gvertesinde oturmu, her biri ayr bir deikeni hesaplarken, hedef gemi oktan geip gitmi ve vard limanda tayfasna gece izni bile vermi olurdu. Ama inat Arthur Pollen kolay ylacak biri deildi. Buna verilecek teknik yant bir hesap makinesi yapmakt. Bu makine gzlemle girilecek grsel datalar deerlendirip sonucu vermeliydi. Sonraki aama ate edecek geminin pozisyonu ve ynnn, ayrca scaklk gibi deikenlerin bu verilere eklenmesi olacakt. Bu ileri yapacak makine, Pollen'in verdii isimle Saat tm arklaryla alp silahlarn hedeflenmesi konusunda hzl bir senaryo karyordu ve alet silah otomatik olarak ateliyordu. Gzetleyicilerden gelen verilerle ayarlamalar yaplacak, sonunda her ey hazr olacakt. Bir nceki atn isabetine gre Saat yeni hesaplamalarn yapacakt. Bu salandktan sonra sistem, silahn ate edebilecei kadar ksa sre iinde otomatik olarak ate edecekti. 1904'te Pollen temel bir tasarm yapmt. Kuzeni, Arthur'a byle bir eye giritii iin ldrm olmas gerektiini sylemiti. Dedii gerekleiyordu. Pollen bu fikri donanmaya gtrp bir gemide denenmesini istediinde pek de __________________________________________________________________
77
ho karlanmamt. Hala otuzlarnda olan gen bir adamd, denizle ilgili tm deneyimi sadece bir gnlk bir yolculuktu ve dorudan sylenmese de bir Katolikti. Majestelerinin filosunu destekleyen zenginlerin dahil olduu sosyal evrenin ok dndayd. Pollen amirallerin incelemesi iin gemilerde kullanlan silahlardaki isabetli at sorununu, bu soruna bulduu zm anlatan belgeler hazrlad. Ancak bunlarn ie yaramas ihtimali yoktu, nk bu belgeler amirallerin anlamayaca kadar karkt. Pollen deli bir bilgin gibi grlmeye balamt. Su altnda giden gemiler, zerlerinden kalkan uaklarla teki gemileri batrabilen sava gemileri, radyo dalgalaryla ynlendirilebilen roketler gibi lgnca projeleri vard. Pollen sonunda donanma komutanyla grmeyi baard. Bu adam Pollen'i byk bir hogryle dinledi ve icadn deneyebilmesi iin birka gemiyi kullanmasna izin verdi. lk sonulardan o kadar etkilendi ki, bu icadn incelenmesi iin resmi bir kurul oluturdu. Pollen'in donanmay dahiyane fikrini kullanmaya ikna etmesi abas baarya ulamt. Sonra ortaya Majestelerinin donanmasndan Temen Frederic Dreyer kt. Bunun gibi hikayelerde mutlaka bir Dreyer olur. Dreyer, Pollen'in Saat'inin her detayn inceledi. Kark i paralar bile incelemesine izin verildi. Dreyer notlar ald, Pollen'le arkadalk etti, onu yemee kard ve sistemin bir kopyasn yapt. Ancak Dreyer'n kopyas baarsz oldu. Pollen'in sistemi, transistrleri brakn, vakum tplerinin bulunmasndan bile nce yaplmt. Linotype mhendisi bir nian alma uzmanna dnmt ve mekanik cihaznn kusursuz sonular alabilmesi gerekiyordu. Bu kusursuzluk birazck zarar grrse, tm hesaplar boa giderdi. John Harrison da yz elli yl nce ilk kronometreyi icat ederken santimetrenin on binde biri kadar hassaslkla ayarlar yapmak zorunda kalmt. Dreyer'n yapt kopyann baarszl muhtemelen orijinalinin ince hesaplarndan yoksun olmasyd. Dahas, Dreyer gizliden gizliye, Saat'in retimini yapmak iin bir irket kurmutu. yle belgeler hazrlamt ki, uzun sredir bu i zerinde aratrma yapyormu gibi grnyordu. Sonraki yl Dreyer, Pollen'e cihaznn denenmesi iin yardmc olurken, kendi sistemini de baka bir gemiye yerletirmi ayn zamanda bir deneme yapyordu. Dreyer'n evirdii oyunlar sonucu Pollen'in testi baarsz oldu. Test daha yarsna gelmeden donanmann adamlar, Pollen'in verdii szleri gerekletiremediini ilan etti. O sralarda testi yaplan Dreyer'n saati ise Arthur'un cihazndan daha stn bir performans gstermiti. Ancak nemli bir ayrnt vard; deneme srasnda Kraliyet Donanmas'ndan bir grevli olarak Dreyer'in orada bulunmas gerekiyordu ve deneme gerekten sona ermeden bitmesi iin emir veren grubun da iindeydi. Donanma iin alan birinin hem o denemeye rakip olmas, hem de seici kurulda bulunmas etik adan pek sorun yaratmamt. Aslnda gnmzn baz politikaclarnn da byle bir durum pek umurlarnda olmazd.
__________________________________________________________________
78
Uygun raporlar sunuldu, Pollen'in projesinden vazgeildi. Dreyer donanmayla bir anlama imzalad. Aratrmalara ilk kendisinin baladn belgelerle ispat eden Dreyer'e Saat'in patenti verildi. Gerekler hasr alt edilmiti. yi fikirler ite byle devlet anlamalarna dnyordu. Hikayenin daha da trajik olan bir yn var. Zavall Arthur sessiz kalmay reddetti. izim masasnn bana oturdu ve Dreyer'n modelinden ok daha stn bir tasarmla ortaya kmaya karar verdi. Birka yl boyunca gizliden gizliye yeni tasarm zerinde alp Dreyer'la savamaya alt. Ne yazk ki, Pollen kendine bir mttefik bulmutu ve bu mttefik Amiral Charles Beresford'tu. Beresford karizmatik biriydi ve ayn zamanda donanmann ba Bobbie Fisher'a da dmand. Ancak Beresford iyi bir mttefik deildi. Nihayet 1909'un sonlarnda Beresford'un yardmlaryla Pollen'in eline ikinci bir ans geti. Ama artk tm donanma Dreyer sistemlerini kullanyordu. Pollen HMS Natal gemisine kt, malzemelerini ykledi ve cihazn yerletirmeye balad. Geminin kaptan Frederick Ogilvy idi. Sonunda Pollen'in karsna drst ve makul bir adam kmt. Bu kaptann tm kaygs, donanmasna ve lkesine hizmet edebilmekti. Ogilvy, silahlarn teknik yanndan ok etkilenen biri olduundan Pollen'in makinesinin tm detaylarn rendi. Amac bu fikri almak deil, en iyi ekilde kullanabilmekti. Bu iki adam hemen arkada oldu ve ngiltere'nin denizlerdeki stnl amacnda birleti. Deneme byk bir baaryla gerekleti. Pollen'in en son gelitirdii Saat Dreyer'n makinesinden daha stnd. Limana dndklerinde Ogilvy Pollen'e kaytsz artsz ve hayatta olduu srece destek vereceine ve donanmann ona kar olan tutumunu deitirmek iin elinden geleni yapacana sz verdi. Kader sanki nlerinde bir yol amyor, alt eritli bir otoyol ina ediyordu. Pollen'in cihaznn deneme seferinden dnldkten sonra Ogilvy, Fisher'in onu HMS Excellent'a tayin ettiini rendi. Excellent bir gemi deil, deniz silahlar aratrmalar yaplan bir kara okuluydu. Excellent'n bana geen birinin deniz silahlar konusunda donanmann en yetkin kiisi olduu dnlrd. Ogilvy ksa sre iinde Dreyer'n donanmadan atlaca ve Pollen'in alnaca szn verdi. Hibir dman, Pollen Saati tayan bir kraliyet gemisine saldrmaya cesaret edemeyecekti. Uzun yolcuunun mutlu sona ulamasndan duyduu heyecanla Pollen, Ogilvy ve subaylarna ampanya ve istiridye gndertti ve yeni haberleri beklemek zere evine gitti. Birka gn sonra Ogilvy ve adamlar apar topar hastaneye kaldrld. Pollen'in gnderdii istiridyeler tifoluydu! Ogilvy bir ay iinde ld. Pollen onu tek destekleyen adam ldrmeyi baarmt. Sonra Beresford kart (ayn zamanda Pollen kart, Dreyer destekisi) bir subay Excellent'n ynetimine geldi. Ogilvy'nin son raporu, resmi bir rapor hazrlamaya frsat bulamadndan sadece notlar halindeydi ve dikkate alnmad. Dreyer'n an dehas olduunu savunan kartlar tarafndan Pollen donanmadan uzaklatrld.
__________________________________________________________________
79
Alt yl sonra Kraliyet Donanmas Jutland'de bir sava yapt. Sava dokuz mil uzaklktan balad. Gemiler on drt mil uzaklktan bile ate edebiliyordu. ngilizler srekli isabetsiz atlar yapyordu. Ama The Queen Mary adndaki gemide Pollen sistemleri bulunuyordu ve isabetli atlar yapyordu. Donanma bu gemiyi savatan nce dardan satn almt. Al atlarnda ya da drt isabetli at yapmt. Dreyer sistemleri tayan gemilerin ise en iyi skoru ikiydi. Ama ne yazk ki, bu olaydan sonra donanmadan hibir hareket gelmedi. Queen Mary isabet ald ve batt. Savan karklnda Almanlar ekildi. ngilizlerin kayb daha bykt. Sava iki yl daha srecekti. 1925'de yllar sren mahkeme savalarndan sonra yal ve yorgun Pollen sonunda Dreyer'in irketinden patent haklar ihlali nedeniyle 30 bin sterlin ald. Dreyer uzun ve verimli bir meslek yaamndan sonra ikinci amiral unvanyla dllendirildi ve emekliye ayrld.
__________________________________________________________________
80
MAKNEL TFEN CESARETLE SAVAI Son Sava, Belki de Sondan Bir nceki 1914 ngiliz Keif Gc
Hzl atelemeli silahlar on dokuzuncu yzyln sonlarna doru gelimeye balamt. Franszlar 1870'de mitralyzle ve Birleik Devletlerde Gatling kendi adyla anlan tabancasyla ortaya kt. Silahlar ngiliz ordusunun hemen dikkatini ekti ama bu silahlardan edinmede baarl olamadlar. Bu baarszlk I. Dnya Sava'nda binlerce yaama neden oldu. 1871'de ngiliz Sava Dairesi tarafndan yeni hzl atelemeli silahlarn deerini belirlemek zere bir komite oluturuldu. Sonular net ve kesindi; tarihte ilk kez insan gcnn yerine silahlarn ate gc konabilecekti. Bu vakte kadar silah saysyla asker says eitti. Sava alannda kullanlabilen ve askerleri toplu olarak ldrebilen tek silah byke toplard. nden doldurmal toplar iin bile bir dzine adam ve birok at gerekiyordu. Mesaj tan zamannda gelmiti ve ne kadar nemli olduu ok akt. Birka savata ne kadar ie yaradklar ortaya kmt. Ama tabii ki tamamen grmezden gelinmiti. Makineli silahlarn kullanlmasna kar klmasnn nedeni ok ikna ediciydi. Sava Dairesinin bu konuda ne srd neden ok fazla mermi gidecek olmasyd. Dahas, makineli silahlarn hareketli bir sava iin fazla ar geldii sonucuna ulalmt. (Custer' hatrlayn.) Fazla pahal ve fazla kark. En lanet neden ise makineli tfein fazla savunmaya ynelik olduuydu. Askerlerdeki "saldrgan asker ruhu"nu ldreceinden korkuluyordu. Tm generaller bir askerin sahip olduu erdemler arasnda en ste bunu koyuyorlard. Silah dairesi sorumlusu John Adye bu makineli tfeklerin ok snrl bir kullanm alan olduunu savunuyordu ve ona gre pek yaygnlamayacakt. Bu durumda ordu savata yannda gtrebildii snrl tama olanaklarn daha mantkl ekilde deerlendirebilirdi. Boer Sava gsterdi ki, iyi yerletirilmi askerler makineli tfekleri olmadan da bir orduyu yenebilirdi. Makineli tfeklerin savan kaderini nasl deitirebilecei sorusuyla uramaktansa, o zaman kullanlan ate gcnn makineli tfekler kadar zarar verebilecei ve makineli tfeklere gerek olmad sonucuna varld. Sonra Rus-Japon sava balad ve Japonlar Arthur liman evresinde mevzilenmi Ruslara saldrd. Rus tarafnda ok miktarda makineli tfek vard. Bu da Sava Dairesinin, makineli tfeklerin savunmada bile savalarn kaderini belirlemedii fikrini pekitirdi. Avrupal glerin burada gzden kard nokta Japonlarn verdii byk kaypt. Japonlar bu savata kendini feda ederek saldrma yntemi olan sng savana bile scak bakmaya balamlard. Makineli tfeklerin deerini anlayan subaylar da vard. Ufku geni yzba J. F. C. Fuller "Szlme Taktikleri" adl makalesinde 1914 Alman saldr tekniklerini __________________________________________________________________
81
inanlmaz derecede doru tahmin etmiti. Birinci Dnya Sava'nda saf cesaret ve sng sava makineli tfeklerin stesinden gelmiti. Loos'daki atmada ngiliz ordular drt koldan makineli tfeklerle alan yaylm ateine doru ilerlemi ve askerlerin yzde 80'i lmt. Alman taraf ise hi kayp vermemiti. Bu durum her eyi aka ortaya koyuyordu. Ama ngilizler anlamamt. Bir yl kadar sonra Sir Douglas Haig Sava Dairesi'ne bir mektup yazp "Makineli tfekler abartlm silahlardr. Her mangaya iki silah yeterlidir" dedi. Ancak eitimlerde askerler sngl makineli tfek almlar iin bastrdlar. Cesaretin ate gcne stn gelebilecei fikri bir milyon askerin kaybndan sonra giderek zayflamaya balad. Cesaret bir asker iin nemlidir ancak bunu mantk kurallarnn zerine karmak ve eski tip tfeklerle askerleri savaa sokmak sadece ve sadece Birinci Dnya Sava'nda ate hattnn ok daha gerisinde durup emirler veren kumandanlara makul geliyordu.
__________________________________________________________________
82
TAHTINDAN FERAGAT EDNCE CANINDAN DA OLDU ara Kar Bolevik Devrimi 1917, Moskova
"Yzlerin ve hatta hkmet sisteminin bir btn olarak deimesi zorunludur... Ekselanslar, sonularm gremeyeceimiz olaylarn arifesindeyiz... Her ey yle gsteriyor ki, en tehlikeli yolu setiniz: Duma'y datmak... una eminim ki, haftadan daha ksa bir sre iinde bir devrim gerekleecek ve her ey yerle bir olacak. Siz de ynetimi kaybedeceksiniz." Rusya'da devrim zaman geldiinde lke sava ve ekonomik zorluklar yznden olduka umutsuzdu. ar II. Nikola'nn danmanlarna gre ynetimi Duma'ya brakmalyd. Eer "Diktatr ar" (Bolevikler byle gryordu) ynetimden alnrsa, halk meclisi Duma ynetimi ele alp Boleviklerin isyan iin ne srdkleri nedenleri ortadan kaldrabilecekti. Ancak Nikola kendini hi de demir yumruklu bir diktatr gibi grmyordu. 1905'de Bat'dan gelen liberal seslere kulak verdi ve halkn setii bir parlamento olan Duma'y kurdu. Bylece kendi yetkileri azalmt. Muhalif politik partiler ve sendikalarn kurulmas da yasallat. Bylece Rusya'nn bu dnemi rahat atlatacan dnmt. 1917 ubatna gelindiinde ekmek ktl, grevler, lokavtlar ve gsteriler herkesin Rusya'nn anari uurumunun kenarnda olduunu dnmesine yol ayordu. Ordunun bandakiler iki seenekleri olduunu grd; ya halkn zerine asker gnderilecek ve ayaklananlar bastrlacakt ya da Duma ile ibirlii iinde politik bir zm bulunacakt. kinci alternatifi kullandlar ve Duma da kendine gre bir zm nerdi. arn tahttan inmesini ve tm yetkinin Duma'ya verilmesini teklif ettiler. Bunun isyan engelleyeceini sylyorlard. Teklif Nikola'ya ulatrld. Nikola nce buna kar kp, Duma'y datmakla tehdit ettiyse de, olay onlarn asndan grmesi saland. Kendinde ve olunda olan ynetim hakkndan feragat ettiini aklad. Bylece Rusya'da Romanov hanedan son bulmu oluyordu. Nikola tm aile yeleriyle bulutu ve ev hapsine alnd. Duma ynetimi arn gvenlii konusunda garanti vermiti. Rusya artk bir monari deildi, ayrca Duma dalm ve yerine, orduyla ibirlii iinde bir ihtilal plan hazrlam eski Duma yelerinden oluan bir meclis gelmiti. Karlarna kacak kimse kalmamt... Boleviklerden baka. Ancak onlar da lidersiz ve rgtszd. Duma birka kritik hata yapt. Ksa bir sre sonra da bu hatalarnn cezasn ekmeye baladlar. lk olarak, kendi gdmlerindeki basnn yazdklarna gerekten de inanmaya baladlar. Kendilerinin halkn meclisi olduuna inandlar, dahas halkn da byle dndn sandlar. __________________________________________________________________
83
kinci olarak, gerekten de Rusya'nn teki Avrupa devletleri gibi bir anayasa devleti olmas gerektiine inanyorlard. Gerekte arn ynetimindeki Rusya ac ekiyordu. I. Nikola ve Byk Petro gibi gemiteki arlar byk adamlard ancak arn ynetiminde kyllerin ikayetleri bykt. Baka seenekleri olmadndan katlanyorlard. Yllarca sren monari dneminde insanlarn toplumsal statleri olduu gibi kalmt. ar olmadan her ey havada kalacak gibiydi. nsanlar boyun eecek bir otoriteye almt. ncs ve en nemlisi ise, Duma yelerinin belirli bir plan olmamasyd. ktidara sahiptiler ama bununla ne yapacaklarn bilmiyorlard. Sonu olarak Bolevikler de bu durumdan yararlanmaya hazrd. Ayn yln Nisan aynda Lenin Rusya'ya dnd, Ekim aynda da ieride hkmetin toplant yapmakta olduu Klk Saray'n etraf sarlarak ynetim Boleviklere devredildi. Duma'nn bulduu zm geici olarak iyi bir zmd, ancak alt aydan ksa bir sre iinde, bu fikrin uzun vadede lmcl sonular ortaya kt. II. Nikola yetkilerini brakm, Rusya'daki Romanov hanedan son bulmu, kendilerine gvenliklerinin salanaca sz verilmiti. Ancak Rusya, sosyalist bir devlet olacak Sovyetler Birlii haline gelme yolunda ilerliyordu. Taht brakarak engellemeye alt ihtilal tm gcyle geliyordu ve daha nce verilen hibir garanti de ie yaramayacakt. Nikola ve ailesi nce Sibirya'ya sonra da Ural dalar blgesine gnderildi. Srekli ev hapsinde tutuluyorlard. Taht brakmasndan sonra ar hep bask altndayd. Ailesinin gvenlii de tehlikedeydi. 1918 Temmuzunda bir emir geldi ve Nikola ailesi ile birlikte idam edildi.
__________________________________________________________________
84
NEYE NYET NEYE KISMET Snrsz Denizalt Sava 1917, Almanya
Almanlarn verimlilii mehurdur. , organizasyona geldiinde insan kaynaklarnn kullanm konusundaki yaratclklarnda kusursuz ve rakipsizdirler. Ama balangta ok mantkl gzken kararlar nedense sonuta felakete yol aar. 1917'de snrsz denizalt savana girme kararnda da ayn ey olmutu. Almanya iin 1914'te iki cepheli bir sava yaratan yanl d politikalar tam bir beceriksizlik rneidir. Almanlar ancak 1916'da, Birinci Dnya Sava'nn nc ylnda yenileceklerini fark ettiler. O yllarda Hindenburg ve Ludendroff adl generaller askeri bir diktatrlk yaratmlar, Kayzer sadece bir ss olarak savalarda yer almt. Almanya pratik nedenlerden dolay askeri bir ihtilal yaamak zorunda kalmt. Ne yazk ki, Almanlarn Franszlar yok etme plan 1916'da Verdun'da iki tarafn da neredeyse tamamen yok olmasyla sonuland. Somme'daki ngiliz saldrlar ise karlkl bir lm anlamasna dnm ve yln bandan beri Alman ordusu bir milyondan fazla kayp vermiti. Tek iyi haber doudaki ar ordularnn yenilmek zere olduuydu. Bunun tesinde, doal kaynaklar da byk bir sorun yaratyordu. Btn gen erkekler ordudayd ve tarmsal retim doal olarak dmt. Petrol rnleri ve plastik gibi kritik sava malzemeleri ngilizler yznden orduya ulaamyordu. Tek belirsiz deiken Amerika'yd. Endstriyel kapasitesi sava iin belirleyici bir etkendi. Fransa ve ngiltere, Amerika'nn da savaa gireceini hesaba katmalyd. Bu matematik denkleminin anahtar Amerika'yd. 1914'de Amerikan ordusu ok kkt ve savaa hazrlanmasnn en az bir yl alaca dnlyordu. Bu ordunun Avrupa'da bir g olmas ise bir yl daha alrd. H&L takm Amerikan glerinin iki yldan nce etkili bir ordu haline gelemeyeceini hesaplamt. Eer hesap tutsayd, 1918 knda ABD savaa girdiinde sava oktan bitmi olacakt ve Amerikallar evlerine dnmek zorunda kalacakt. Hesap byleydi. ngiltere'nin zor durumda kalmas denizalt saldrlarnn balamasndan sonra birka ay iinde gerekleecekti. 1918'e kadar da durum byle srecekti. Kara saldrs da ngilizleri ykacakt. Fransa, ngiliz desteini kaybedince teslim olacakt. Amerikallar gelmeden zafer kazanlm olacakt. Sonra da Almanya tm. ilgisini arlk Rusyasna yneltip birka hafta iinde oray da halledecekti. Bylece 31 Ocak 1917'de plan uygulanmaya balad. Almanya, ngiltere evresinde snrsz denizalt savan ilan etti. Birka hafta iinde Amerikan
__________________________________________________________________
85
bandral birka gemi vuruldu. Bazlar aslen ngiliz gemisiydi ama Amerikan irketlerine satlmt. 6 Nisan 1917'de ABD, Almanya'ya sava ilan etti. Ayn ay iinde ngiliz tccarlarnn 900 bin tonluk malzeme ve gda kaybetmesiyle plan iliyor gibi grnd. Toplam kayp hesap edilen miktara ulat. Almanya Bat cephesinde ngilizlere kar baarl olmay garantilediini dnyordu. 1917 bahar ve yaznda ngiliz gemileri, yerlerine yenileri konamayacak kadar hzl bir ekilde batyordu. ngiltere'nin toplam yiyecek rezervi tm ulusa ancak otuz gn daha yetecek kadar azalmt. On alt ay sonra ise Almanya ok kt bir noktaya gelmiti. lkedeki herkes alktan lme tehlikesiyle kar karya kalm ve salgn hastalk balamt. Ordu geri ekiliyordu. Peki ne oldu da byle oldu? Bu krize karn Hindenburg ve Ludendroff bilimsel bir zafer plan yapyordu. Almanya 1918'e kadar sava kazandracak bir strateji bulamazsa askerler alktan lecekti. 1916'da yaplan planlar baarsz olmutu. Franszlar saldrlara canla bala kar koyuyordu. Jutland'de ngiliz donanmasn yenme abas ise Alman donanmas iin bir taktik zaferi olmutu ancak stratejik olarak ngiliz barikat almamt. Rus cephesinden umut vard ama Alman askerleri Rusya'nn usuz bucaksz topraklarnda kaybolup gidebilirdi. Raporlara gre Rusya'da halkn rahatszl artyordu ve bir patlama yaanabilirdi. Ancak H&L takm bu uyary pek dikkate almad. Hepsinden nemlisi Almanlarn ana yurdunu sktran ngiliz ablukasyd. Generaller buna bir zm dndklerinde ise kar abluka en iyi zm gibi grnd. 1915'te ksa bir sre iin Almanya snrsz denizalt savana giriti. Ancak Luisitania olay ve Amerikan mdahalesi tehdidi buna son verdi. Bir plan dndler ama her plann iinde imparatorluk donanmas vard. Ve sonuta u nerildi: X saysnda Alman denizalt ngiliz kylarna ularsa Y says kadar ngiliz ticaret gemisi batrlabilirdi. Buradaki hayati say bu gemilerin tonajyd. Belli bir miktarn zerinde gda ve sava malzemesi batrlabilirse ngiliz sava endstrisi ker ve ngilizler ktla girerdi. Bu bir grafik zerinde de gsterilebilirdi. Btn sorun Almanlarn, o kadar ok gemiyi, ngilizlerin yerine yenilerini koymalarna frsat vermeyecek kadar ksa srede batrabilmesindeydi. ngilizlerin belli bir rezervlerinin olabilecei ancak bunun da bir sre sonra bitecei hesaplanyordu. Alktan lme tehlikesiyle karlaan ngilizler de bar iin yalvaracakt. Bu fikrin arln artrmak iin Almanlar 1917'deki yerel operasyonlardan baka saldrda bulunmayacak ve bu arada kendi rezervlerini artrp, orduyu alk ekecek ngilizlere kar saldrmak zere glendireceklerdi. lk bata akllca gibi grnen stratejik plan baarl olamamt. Hesaplamadaki belirsiz deiken ileri bozmutu. Mttefiklerin tarafnda hibir teknolojik ya da taktiksel deiiklik olmayaca varsaylmt. Byk kayplar, sonunda konvoy sisteminin ortaya kmasna neden oldu. Yk gemileri ar sava gemileriyle __________________________________________________________________
86
korunmaya balad. Mttefiklerin kayp oran azalrken Almanlarnki artt. Baka bir etken de Amerikallarn endstriyel tepkisiydi. 1942'yle karlatrldnda baarsz bir dzen iinde olsalar da Amerikan endstrisi glyd ve 1917'de savaa girdiklerinde sahip olduu gemiler Almanlara ar kayplar verdirtti. 1918'de ise Amerikallar gemilerin batrlmasndan daha hzl bir ekilde yenilerini yapabiliyordu. Bu gelimeler konvoy sistemiyle birleince Almanlarn durumu gleti. nc ve hayati etken de Amerikallarn mobilize olmalaryd. 1918 Martnda Almanya Batdaki ilk saldrsn gerekletirdi ve byk bir baaryla sonulandrd. ngiliz ordusu 1916-17 yllarndaki atmalardan sonra bu saldryla dalmt. 1918'de ksa bir sreliine Bat cephesindeki sava hzland. Alman askerleri Paris'e yaklat. Fransz ordusunun da ii bitiyor gibiydi. Sonra ChateauThierry'de Alman ordusu Amerikan birliklerine rastlad. nce binlerce, sonra on binlerce ve 1918'e gelindiinde yz binlerce Amerikan askeri vard. Deneyimsiz olsalar da hayli hevesliydiler ve bu savan bandan beri pek grlmemi bir eydi. Bu srada baka bir yerlerde Rusya kyordu. Snrsz deniz savann balamasndan sadece drt hafta sonra arlk kart bir grup Rusya'da ihtilal gerekletirmi, ar II. Nikola grevden alnmt. Hindenburg ve Ludendorff'un baz danmanlar yaplan plann gzden geirilmesi iin yalvard. Hala snrsz sava bitirmek iin zaman vard ve gerekirse Amerikallarla anlama yaplp, sava d braklabilirlerdi. Almanya tm dikkatini Rusya'ya vermeliydi. Rusya devrim yznden bir kaos iindeydi. O tarafa bastrmalyz diye srar etti danmanlar. Rusya ii halledilirse elde edilecek geni bozkr topraklar Mttefiklerin karacaklar sorunlara kar ok ie yarayabilirdi. Sonra da ordu Rusya'dan ekilir, doudaki bu zaferle moral bulmu askerler Bat'da da zafer kazanabilirdi. Bu plan ie yarayabilirdi. Ama Hindenburg ve Ludendorff Rusya'y pek nemsemiyor, Alman askerlerini Rusya'ya gndermek gibi bir plan yapmyorlard. te yandan Lenin zerine bir karar veriyorlard ki, o tamamen ayr bir yaz konusu. En tuhaf olan da u: Denizalt sava plan uyguland ve Rusya kt. Bu aslnda Almanya iin pek hayrl olmad, nk Brest-Litowsk anlamasyla kendisine verilen Ukrayna ve teki blgelere asker gndermek zorunda kalnca stratejik blgelerden askerlerini ekti. 1918 Eyllnde Argonne Ormannda bir milyonun stnde Amerikan askeri bir savaa girdi ve tm tahminlerin aksine galip kt. Alman ordusu artk geri ekilmeye balamt.
__________________________________________________________________
87
BR EY OK FAZLA STEME, ELDE EDERSEN KT OLABLR Almanya Lenin'i Gizlice Rusya'ya Gnderir 1917, Avrupa
Vladimir lyi Lenin, Almanya, Avusturya ve Osmanl tutuklu kamplarnda ryen dier Rus askerleri gibi, svire'de yl bir sava tutuklusu gibi yaad. Lenin 20. yzyl balarnda Rusya'dan srlmt. svire'de Bolevik Partisini gizliden gizliye rgtlemeye devam etti. Ancak Rusya'yla olan balants onun iin bir sorundu. Fransz ve talyan hkmetleri Lenin'i hala dman olarak gryor ve yakalamak istiyordu. Snr gemek istemesi halinde hemen tutuklanacakt. Yakalanr yakalanmaz da Almanya ya da Avusturya mparatorluu'na gnderilecekti. Olduu yerde kslmt Lenin. 1917 Martnda nefret edilen ar hkmeti devrildi ve banda Alexander Kerensky'nin olduu bir hkmet greve balad, Lenin yaamakta olduu svire'de kendini boulmu gibi hissediyordu, devrim iin yirmi yldr yapt plan gerekletirmek asndan ok uygun bir frsat kmt ve o bunu gerekletiremiyordu. Rusya'da sosyalist bir devlet kurmann tam zamanyd. Klk deitirip sahte belgelerle Fransa'ya gemeyi ve oradan da gemiyle Rusya'ya ulamay deneyecekti. Aslnda bu sama bir pland, nk Mttefiklerin ajanlarnn srekli onu izledii biliniyordu. Sonunda gereklemesi mmkn bir plan yapt. Almanlardan yardm isteyecekti. Lenin Almanya'dan bir bakanla Bern'de bulutu ve teklifini sundu. Almanlardan onu Finlandiya'ya sokmalarn istiyordu. Oradan da Rusya'ya geecekti. htilali balatp, ynetimi ele geirmek ve Rusya'y savatan ekmek niyetindeydi. Bylece Almanya da glerinin tmn Bat'ya kaydrabilirdi. Bern'deki Alman bakan ve yanndaki ajan danmanlar bu lgnca plana glmemek iin kendilerini zor tutmu olsalar gerek. Tm Rusya'daki Bolevik saysnn 50 bini gemedii tahmin ediliyordu. Lenin, Kerensky hkmeti iin sorunlar karsa bile tm Rusya'nn Bolevik bir hkmetin ynetimi altna girmesi imkanszd. Dahas Lenin, yaknda Almanya'nn da sosyalizmle ynetileceini sylyordu. Sonuta Almanya bu plan ciddiye alarak desteklemeye karar verdi. En azndan Rusya'nn savatan ekilip Alman ordusunun tm gcyle Bat'ya yklenmesinden korkan Mttefikler iin korkulacak bir neden daha olurdu. Bylece Lenin ve beraberindeki 18 kii bir trenle gizlice Almanya'dan geirildi ve Finlandiya'ya ulatrld. Bern'deki Alman bakan ve projeyi onaylayan askeri danmanlar Lenin'den bir daha haber alnamayacan dnyordu. Rusya'da bir karklk karsa bile bir ay iinde lr deniyordu. Bu da pek fena olmazd hani. En azndan Almanya sava kazandktan sonra ortalkta olmazd. Ancak daha sonra Churchill'in __________________________________________________________________
88
dedii gibi: "Almanya, Rusya'ya en etkili silah sundu. Lenin'i 'mhrl' bir tren iinde svire'den Rusya'ya yollad." "Bir eyi ok fazla isteme, elde edersen kt olabilir" diye bir laf vardr. Bir buuk yl sonra Dou Cephesindeki bir Alman subay ve Moskova'daki bir temsilci aynen bunlar hissediyordu. Lenin byk sorunlar yaratt. Almanya, Rusya'daki baarl devrimden sonra Ukrayna'y da iine alan blgeleri isteyince Lenin buna yanamad. Alman hkmeti isteklerini gerekletirebilmek iin Dou Cephesine batdan takviye yapmak zorunda kald. Yz binlerce asker douya gitti ve Hazar Denizi'ne kadar anlamsz bir ekilde ilerledi. 1918 yaznn balarnda Alman hkmeti kendi yaratt canavar konusunda endielenmeye balad. Dou Cephesinde bar vard ancak Sovyetler dnya apnda bir devrimden sz etmeye balamt ve dahas sonraki hedefleri Almanya'yd. Alman birlikleri de gizliden Lenin kart beyaz birlikleri destekliyordu. Bu garip bir durumdu, nk Bat'daki Mttefikler de Beyaz orduyu destekliyordu. Kzl Ordu'nun bandaki Troki Dou Avrupa'nn geri kalannn da zgrle kavuturulmasndan bahsediyordu. Almanya'da ise komnistler Rus destei peindeydi. Bir son dakika plan olarak Almanya, ar komnistlerin elinden karp tekrar iktidara getirme planlar yapmaya balamt. Operasyon balamadan nce Kayzer Wilhelm'in talihsiz kuzeni ve ailesi, ldrld. Ksa bir sre sonra da Almanlar Bat'da sava kaybedip bir atekes imzalad. Bu atekes, ok ar artlar tayan Versailles antlamasna dnerek imzalanacakt. Almanlar iin en byk korku Bat'daki Mttefik gler deil Rusya'dan gelen komnizm tehdidiydi. Atekesle birlikte Ukrayna, Baltk lkeleri ve Polonya'y alma giriimleri de baarsz oldu. 1920'ler boyunca Alman hkmetleri Lenin'in yaratt korku iinde yaadlar. Birok insan demir yumrua sahip biri tarafndan tanan gl bir kalkann tek kar yol olduunu dnmeye balad. Kskn bir eski onba Bolevik korkusunun kendi politik grubuna yanda kazandracan grd. Nazizmin tohumlar atlyordu. Almanya'nn kazanc sfrd ve yzyln geri kalannda dnyann ou byk bedeller dedi. Lenin'i Rusya'ya gnderen Bern'deki Alman bakan ve onun danmanlarna gelince, onlar kendileri asndan en iyi karar aldklarm dnyorlard.
__________________________________________________________________
89
NEREDEN IKTI BU BOLEVK DEVRM Herkes armt 1917-22, Rusya
Rusya'daki Bolevik devrimi herkesi artmt. Fransa, ngiltere ve ABD, Lenin ve Boleviklerin Rus hkmetinin bana dert olacan tahmin ediyorlard. Mart aynda ar tahttan indiren Kerensky hkmetini devaml uyaryorlar, Lenin'in bulunup ldrlmesinin en iyisi olacan tekrarlyorlard. Ama asla Lenin'in devrim yapp Petrograd ve Moskova'y ele geireceini dnmyorlard. Mttefiklere gelince, bu tam bir felaketti. Rusya, drt yl boyunca milyonlarca Alman, Avusturyal ve Trk askeri yutan bir cephe oldu. ar desteklemek iin Murmansk zerinden, Pasifik yoluyla Sibirya'nn dou kylarna gemiler ulat. ar dtkten sonra Kerensky'ye savata kalmas iin daha fazla destek vaat edildi ve 1917 yaznda byk Mttefik devlet silah ve cephaneyle beraber asker de gnderdi. Lenin baa getiinde tm Mttefik glerin derhal Rus topraklarndan kmalarn istedi. Bylece yeni bir sava balad. Bat ve Sovyetler Birlii arasndaki ilikinin 1917-22 yllar arsnda nasl olduu pek az bilinir. Aslnda bu, Mttefiklerin kaybettii bir savatr. ngiltere ve Fransa batda ok daha byk bir savan iin deyken Rusya'yla bir savaa girimeleri elikili bir durumdur. En basit aklama ise, Rusya'ya zaten yzlerce milyon dolarlk askeri malzeme ve asker gnderilmiken bunlarn deerlendirilmek istenmesi olabilir. Aslnda hazr Rusya savatan ekilmiken o malzeme Bat cephesine gnderilmeliydi. Baz ar yanllar, Kerensky yanllar, sava uzmanlar ve milliyeti gruplar Lenin'e kar ktlar, hepsi de tasfiye edildiler. Churchill'e gre, eer nlem alnmazsa Bolevikler tm dnyaya yaylabilirdi. Bylece Batl Mttefikler harekete geti. Harekete gemek iyi bir fikir gibi grnyordu ama plansz bir ekilde ve sorumluluk alma konusunda pek heves duyulmadan ie giriilmiti. Ancak Lenin'in iini bitirme giriimi baarsz oldu. On binlerce ngiliz, Fransz ve Amerikan askeri Ortadou ve Pasifik yoluyla Murmansk'a geldi. Ancak hibirinin malzemeye gz kulak olmak dnda belli bir grevi yoktu. Bu arada Kzl Ordu'nun bandaki Troki cepheden cepheye kouyor, baarl savalar karyordu. Bir yandan Moskova'y almaya alrken bir yandan da Urallar'da operasyonlar yapyordu. Ukrayna'daki Alman glerine ve Bat ttifakna kar isyanlar rgtlyordu. 1918 Kasmnda atekes imzalanmasndan sonra Rusya'da asker tutmak anlamsz bir hale gelmiti. Almanya kaybetmi ve antlamaya gre askerlerini snrlarnn gerisine ekmek zorunda kalmt. Bu, Ukrayna'dan da ekilmesi anlamna geliyordu. Churchill o srada artk ngiltere ynetiminde deildi ve batda savan sona ermesi zerine Baltk Denizi ve Karadeniz zerinden Rusya'ya asker gnderilmesi konuuluyordu. __________________________________________________________________
90
Belli bir plan olmakszn Rusya'y Kzl ve Beyaz hkmet olarak blmeye almak pek ie yaramad. Dahas Lenin'e kuaklar boyu etkisini gsterecek Bat kart bir propaganda yapmak iin malzeme verdi.
__________________________________________________________________
91
REILLY "GVEN" BOA IKARIR Sahte Kar-Devrimciler Aa kyor 1926, Moskova
1917'deki baarl Bolevik devriminden sonra yeni Sovyet ynetimleri rejimlerini ykmak isteyen Batl glere kar uyank olmak zorundayd. Felix Dzerhinsky, ad Rusya Olaanst Devrim ve Sabotaj Kart Savam Komisyonu olan ve amac adndan aka anlalan kurumun bana getirildi. Kurumun ad ksaca "eka" diye okunuyordu ve KGB'nin ncsyd. Dzerhinsky Rus devleti iin dmanlar izlemenin en iyi yolunun aralarna ajan sokmak olduunu dnyordu. stihbaratla ilgili almalarn bir adm daha ileriye gtrd ve hedefi Sovyet rejimini ykmak olan sahte bir grup organize etti. Byle bir grup Rusya iinde ya da dnda rejime kar mcadele edenlerin ilgisini ekecekti ve bylece eka onlar tanm olacakt. Bu grubun ad "Gven"di. "Gven", komnistleri drp Beyaz Ruslar baa getirmek isteyen Sovyet gmenlerinden oluuyordu. yelerinin ou Romanoflar zamann zleyen ve Sovyetler Birlii iinde alan gruplara para yardm yapmak isteyen, ancak bu iten hi anlamayan zenginlerdi. Ayrca "Gven" grubunun nemli bir gelir kayna da Amerikan ve ngiliz hkmetleriydi. Bu paravan kurumu kullanarak Dzerzhinsky, Sovyetler Birliine kar darda yaplan propaganday kontrol edebiliyor ve kimin dost, kimin dman olduunu reniyordu. "Gven" Sovyet istihbarat servisinin bir bayaptyd. Ancak Stalin'in verdii emirlerle yaplanlar bu grubun gerekte kimlerin elinde olduunu ortaya kard. Sidney Reilly, eka kurulmadan nce bile komnist Rusya iin bir diken olmutu. rlandal bir kaptan ve bir Rus annenin olu olan Reilly ngiltere'nin ilk serbest alan ajanlarndand. Birinci Dnya Sava'ndan nceki birok hizmetine ek olarak Rus Devrimi srasnda Letonya ve Litvanya olaylarnda nemli bir rol oynamtr. ngiltere'ye dnerken Reilly, ngiltere ve ABD'yi Bolevik rejiminin ne kadar uyank olduu konusunda uyarmt. Beyaz Ruslardan da byk bir phe duyuyordu. Ona gre Beyaz Ruslar davaya zarar veriyordu ve yararszd. "Gven", eka tarafndan ynetilirken Reilly'ye Finlandiya zerinden lkeye girme konusunda yardmc olmak zere yaklam ancak Reilly phelenmiti. ngiliz destekilerine, eer bana bir ey gelirse bunun sorumlusunun "Gven" olacana ve bu grubun gvenilmez olduu yolunda haber gndermiti. Reilly, Rusya'ya Finlandiya zerinden girdi ve annda eka tarafndan yakaland. Dzerzhinsky ge de olsa dt tuza fark etti ve Reilly'nin "Gven" ajanlar tarafndan kurtarlp ngiltere'ye gnderildii bir gsteri planlamt. __________________________________________________________________
92
Ancak Stalin bu plana kar kt, nk bir dmann ellerinden kap gittiini grmek onu rahatsz ediyordu. Stalin ayn zamanda Dzerzhinsky'nin de glendiini ve gelecekte tehdit oluturabileceini grmt. Bu yzden onun da nn kesmek gerekliydi. Reilly'nin kaderinin ne olduu bugne kadar aklk kazanmad, ancak yakalanmasndan birka gn sonra idam edildii sanlyor. ngiliz Gizli Servisi bu grevle ilgisi olduunu tabii ki inkar etti. Ancak "Gven" grubunun gvenilirliinin olmad sylentisini de yine gizli servis yayd. Dzerzhinsky'nin bayapt Sovyetler Birlii'nin varlna en byk tehditlerden biri olan bu adamn yakalanmasn salad ancak ayn zamanda da bu, rgtn sonu oldu. 1926'da ldnde eka 15 bin alandan iki yz elli bin kiiye kmt. Personelin bir ksm Rusya iiyle ilgilenirken byk bir ksmnn grevi ngiltere ile ilgiliydi. Hala Reilly gibi ajanlardan korkuyorlard.
__________________________________________________________________
93
DMAN NASIL ETLR Rusya ve Almanya'nn Anlamas 1930'lar, Rusya
Almanya'nn askeri geliimi klasik bir geri tepen tfek vakasdr. Metotlu almalar bir anlamda ellerinde patlamtr. Birok insan silah gelitirme konusunda en byk admlar Almanlarn attn dnr oysa bu dncenin asl yoktur. Gerekte bu iin erbab ngilizlerdir. 1915'de Winston Churchill'in cesaretlendirdii kk bir grup ngiliz "tank" fikrini savunuyordu. Tank ismi bu silahn gelitirilme aamasndaki kod adyken, yle kalmtr. Bu adamlar bat cephesindeki savan tanklarla kazanlabileceini savunuyordu. Birka modelin retimine baland. Yalnz bir hata yapld. En gelimi model srpriz bir ekilde ortaya karlp savaa srlebilecekken, her yeni model retildiinde savaa sokuldu. Bu aralar ilkel ve kstl hareket olanana sahip olmalarna ramen ok ey vaat ediyordu. 1918'in balarnda J. F. C. Fuller adnda gen bir ngiliz subaynn ynetiminde bir alma grubu organize edildi. Grevleri 1919 ylna kadar sava kazanmalarn salayacak bir saldr planlamakt. Fuller'n 1919 plannda baz ileri teknoloji gerektiren silahlar vard. Byk saldr uzun menzilli bombalarn atlmasyla balayacak, bu bombalar n saflarn tesindeki noktalar vuracak, ulam, iletiim ve kumanda merkezlerini yerle bir edecekti. Byle bir saldn uaklardan paratlerle indirme yapan askerlerle devam edecekti. Bu arada ana cephede tanklardan, zrhl aralardan, cephane kyclarndan oluan ift stunlu konvoy ilerleyecekti. ki sra rasnda seksen kilometre olacakt. Dorudan dmann iine alacak iki dizi konvoy ve konvoylarla birlikte ilerleyen, srek1i tepede dnp duran sava uaklaryla iletiim halinde olan radyo operatrleri de onlar ynlendirecekti. lerleyen iki ayr sini en sonunda, birleecek ve Alman saflarnda seksen kilometrelik bir gedik alm olacakt. Bu size tamdk m geldi? Fuller bu byk plan deneme ansn hi bulamad. Almanlar bu plann uygulanmasndan alt ay nce kt ve atekes imzaland. Fuller'n planlar bir kenara brakld nk nihai zafer byk bir ate gcyle kazanlmt. Almanlar iin ise Fuller'n plan, abuk, etkileyici, hesapl ve makul geldi. Ayrca ok az insan gcne ihtiya vard. Gelecekte bir savata kullanlabilirdi. Ancak 1919'da yaptklar Versailles Antlamas ar silahlar yapmalarna izin vermiyordu. Sorun bu yeni silahlar nasl deneyebilecekleriydi. Gizli bir ekilde maket testleri yapld ancak ak alanda yaplacak testler yzlerce kilometre kare byklnde alan ve binlerce asker gerektiriyordu. Mttefiklerin haberi olmadan byle bir eyi yapmak imkanszd. Weimar Cumhuriyeti ordusunun ba __________________________________________________________________
94
bir neriyle geldi. Er ya da ge Versailles artlar ortadan kalkacakt ve o gn geldiinde Almanya rakip lkelerin ok gerisinde kalm olacakt. Sonunda tuhaf bir ie giriildi. Avrupa'nn teki taraf Sovyetler Birlii'ydi. Sovyetler de silahlarla urayordu, onlarla almamak iin bir neden var myd? Rusya'nn geni bozkrlarnda oynayacak o kadar geni bir alan vard ki. Hem de Batllarn gzlerinden uzak. Kzl Ordu'nun askerleriyle silahlar test edilebilirdi. Bu, zekice bir fikirdi. Alnan uzmanl karlnda Rus kaynaklar, adil bir anlama olurdu. Birka tutucu adam buna kar kt. Kzllarla i yaplmazd. Daha birka yl ne Polonya'y neredeyse alyorlard. Onlara neden yeni bir sava teknolojisi sunuluyordu ki? Buna verilen yant Rus teknolojisiniz hala 19. yzyl seviyesinde olduu ve Almanlardan rendikleriyle silah yapamayacaklaryd. Bylece Kzl Ordu ve Weimar Ordusu arasnda Rusya'da silah denemeleri yapmak zere gizli bir anlama yapld. Birka ay iinde Alman sava ve silah uzmanlar Rusya'dayd. Kzl Ordu'nun zel birimleri rakip askerler roln oynuyordu. Tank yerine kamyonetler kullanlyordu. Kzl Ordu'nun sahip olduu birka uak da tepede dnyordu. Birka yaz sava oyunlar devam etti. Her oyun bir ncekinin devamyd. lk saldr iin teknikler gelitirildi, motorlu ara kumandas, kontrol merkezleri, son teknoloji radyo aralar kullanld. Bylece bir kumandan tm birlikleriyle ve uaklarla iletiim halinde olabiliyordu. Bylece tanklar doru zamanda doru yere saldrabilecekti. Bu tr saldrlara nasl kar konulaca da iyice alld. Savunmann derinlii, tank saldrlarna kar savunma ve motorlu birliklerin imhas. Bylece 1920'lerin sonlar ve 30'larn banda Alman ve Rus ordular fikir alveriinde bulundular, ortak testler yaptlar, hatta arkadalklar bile kurdular. Nazilerin glenmesi, Alman rknn btnln savunmalar ve komnizm kart olmalar gibi nedenlerden bu program sona erdi. 1936'ya gelindiinde zaten ihtiya da kalmamt. Versailles Antlamas feshedildi, artk Almanya kendi topraklarnda tatbikat yapabilirdi. Rusya'da yaplan almalardan elde edilen ykl bilgiler Alman endstrisinin yararna kullanld. Ayrca silah yapmna da hz verildi. Son teknoloji rn mthi silahlar imal ediliyordu. Hzl tanklar, ar tanklar, 88 mm. toplar gibi silahlarla ve Stuka sava uaklaryla donanm bir ordu vard. Bu ordu iki haftadan daha ksa sre iinde Polonya'y teslim ald. Sonraki baharda Fransz ordularn alt haftalk bir saldryla imha etti. Bylece Fransa'dan da intikam alnd. Sonra i Rusya'nn igaline geldi. Hitler'in danmanlar Rusya'yla giriilecek savan alt hafta sreceini hesapladlar. Sovyet askerlerinin ak dizilimi ve yetersiz silahlanmalar sonucu sava Almanlar kazanacak ve Kzl Ordu imha edildikten sonra Leningrad, Moskova ve Ukrayna'nn endstriyel merkezi decekti. K geldiinde gneyde Astrakhan'dan kuzeyde Murmansk'a kadar olan blge Alman igali altna girmi olacakt. __________________________________________________________________
95
lk birka ay planland gibi gitti. Sovyet birlikleri birbiri ardna listeden siliniyordu. Austos balarnda en azndan kat zerinde Kzl Ordu tkeniyordu. Ancak sava alannda ise pek yle deildi. Srekli yeni birlikler Alman ordusunun karsna kyordu. Ama asl ok silahlarla ilgiliydi. nc snf uyduruk silahlarla karlamay bekleyen Almanlarn karsnda orta arlkta modern tanklar vard. Bugn efsane haline gelmi T-34'ler Almanlarn sahip olduu her silahtan stnd. Ayrca Rusya'daki artlara gre hazrlanm olduundan karda kta, dada bayrda rahatlkla ilerliyordu. Aralk aynda bu tanklardan binlercesi Alman saflarnda ilerliyor ve Alman tanklarn ezip geiyordu. Alnanlarda panik balamt. Bu tanklar nereden bulmutu bunlar? 1920 ve 30'larda oynanan sava oyunlar Rusya'nn da yararna olmutu. Ama bir fark vard, Almanlar silahlaryla her yerde gsteri yaparken Ruslar kendi silahlanma programlarn gizlediler. Fabrikalardan, eitim alanlarndan ve Rus bozkrlarndan karmadlar. Yeni kuak tank uzmanlarn Almanlar yetitirmiti. Yksek teknolojiye sahip bir iletiim sistemleri olmamasna ramen Ruslar bu ii becermiti. Sadece tanklar zerinde younlam ve T-34 adndaki bu gl tanklar retmilerdi. Almanlarn rettiklerini iyi uyguluyorlard. Almanlar yenilmek zereydi. Kendi dmanlarn kendileri eitmilerdi...
__________________________________________________________________
96
MTTEFKLERN SEERKEN DKKATL OL Bazen En yi Dostun En Byk Ktl Yapar 1939, Almanya ve talya
Balangtaki ilikileri bir retmen-renci ilikisiydi. Birinci Dnya Sava sonrasnda Avrupa'daki ilk faist ynetim, talya'da Benito Mussolini liderliindeki Siyah Gmlekliler darbesiyle geldi. Mussolini eski bir gazeteciydi. Roma'da 1922'de ona parlamento tarafndan bir diktatrn sahip olabilecei tm yetkiler verildi. Bundan ksa bir sre sonra Mnih'te birileri Mussolini'yi rnek alp bir darbe giriiminde bulundu ancak hemen hapse atld. On yl sonra ayn kii Almanya'nn bana geti ve Mussolini'yle arkada olup ona baz konularda dant. Politik adan talya ile pek anlaamayan Avusturya ve Almanya iin bu ilgin bir admd. lk savata talya nce Almanya ve Avusturya'nn yanndayken sonra yan izmi ve Mttefiklere katlmt. Ancak faist dayanma balamnda gemi unutulmutu. Hemen bir ittifak kuruldu ve Axis Pakt imzaland. Mussolini bu paktla Roma ve Berlin'in kaderinin birbirine balandn duyurdu. Mussolini gibi bir mttefike sahip olmak, enesi dk iman bir vey kardee sahip olmak gibi bir eydi. Srekli hapse den ve para sorunlar yaayan bir karde. 1920'ler ve 30'lar boyunca Mussolini Roma'nn ihtiamn geri getirmek zerine politika yapt. Akdeniz yine eskisi gibi bir talyan gl olacakt. Libya'daki isyan bastrdktan sonra Mussolini gzlerini Etiyopya'ya evirdi. Etiyopya tm Afrika'da Avrupa emperyalizmine kar baaryla direnen tek lkeydi. Mussolini tam bir katildi. Tek atlk tfeklere sahip kk bir orduya kar hava gc ve zehirli gazla savat. Hitler, talyan mttefikinin kahramanln alklasa da derinden derine sknt duymaya balamt. Neden ilk nce Etiyopya gibi bir yeri istemiti ki Mussolini? Mussolini'nin hareketleri bir uyar gibiydi. Hitler kendi saldrlaryla ilgilenmeye balad ve roller deiti. Gl olan Hitler, nemsiz bir yan roldeki kii ise artk Mussolini'ydi. Mussolini 1939'da Arnavutluk'a girince bir krize daha neden oldu. Bylece dertli bir ulusa kar byk bir sorumluluk alm oldu. Arnavutluk'un ilhak edilmesi ngiltere ve Yunanistan arasndaki ilikiyi salamlatrd ve Balkanlardaki gerginlii artrd. Romanya ve Bulgaristan da faist yrngeye girse de Yugoslavya hala anslyd. 1939'da Fransa ve Almanya savaa baladnda Hitler en yakn mttefikine dnp, talya'nn da savaa girmesinin akllca olduunu syledi. Bylece Akdeniz'de Fransz ve ngilizlere ait baz kritik noktalar alabilirlerdi. Mussolini'nin dengesizlii kendini gsterdi ve bu teklifi reddetti. Aslnda kendi asndan zekice bir karard. __________________________________________________________________
97
talya iin ngiliz ve Franszlarla savamak pek akllca olmazd. Mussolini savan ilk dokuz aynda, Almanya Fransa'y yenme noktasna gelene kadar oturdu izledi. Kendisi iin de pastadan bir dilim alabileceini fark ettiinde savaa girdi. Savaa son dakikada girmesi Hitler dahil, tm dnyadan eletiri ald. talya artk Libya iin hazrd. Akdeniz'i bir talyan gl haline getirmek hayaline start verilmiti. 1940 Eyllnde talyan ordusu Msr'daki ngiliz ordusuna sava at. Ama Svey Kanal'n ele geirmekti. Almanlarn stratejik planna gre Svey Kanal'nn alnmas yararl olabilirdi ancak o noktada ngiltere'nin daha uzun bir sre sava d kalmas umuluyordu. Almanlar iin talya sadece denizdeki baz askerleri durdurmaya yarayacakt. Ancak talyanlar ise ok daha byk eyler peindeydi. ngiliz ordusu parlak bir saldryla talyan ordusunu datt ve kendinden drt kat byk bir gc imha etti. Ayn zamanda baka bir ngiliz gc ters ynde ilerliyor ve talyan smrgeleri Etiyopya ve Somali'yi ele geiriyordu. Bu lkeler kinci Dnya Sava srasnda zgrln kazanan ilk smrgeler olurken talya'nn prestiji de yerle bir olmutu. Srada baka bir talyan saldrs vard; talyanlar Arnavutluk'tan sonra Yunanistan'a da saldrdlar. Oysa Hitler, Mussolini'ye bunu yapmamasn sylemiti. Balkanlarn geri kalan iin uzun vadeli bir plan yapmt ve u anda bu plan bozmamak gerekliydi. Yunanistan'n igali sadece ngiltere'nin Balkanlara inmesine neden olurdu. Ama Mussolini burnunun dikine gitti. Ancak sonraki bahar ngiliz ve Yunan askerleri tarafndan geldii yere, Arnavutluk'a geri srld. Daha kt bir zamanlama olamazd. K boyunca Hitler dnm ve baharda havalar iyice snnca Rusya'y igal etmeye karar vermiti. Saldn 1941 Maysnn ortas iin planland. Hitler, Napolyon'un Rusya'ya doru Haziranda yola kp, Eyllde Moskova'ya ulatn hatrlamt. Ancak kn souu ve kar yznden amacna ulaamamt. Hitler daha erken davranyordu. Balkanlardaki durum ise bu zamanlama hesaplarn tehdit ediyordu. talya Arnavutluk'tan atlrsa Yugoslavya ngiltere tarafnda yer alabilirdi. Yunanistan'daki ngiliz askerleri Romanya ve Bulgaristan' tehdit edebilir ve Nazi sava aralar iin yakt kayna olan Ploesti petrol bile tehlikeye girebilirdi. Hitler'in sadece birka seenei kalmt. nce Libya'daki durumu kurtarmak iin oraya asker gndermek zorunda kald. Arnavutluk ve Yunanistan meselesinde ise tek seenek vard. Rusya'nn igalini ertelemek. Hitler 6 Nisan 1941'de Yugoslavya'ya byk bir ordu gnderdi. Saldrda Almanlarn stn silahlar gsteri yapt. Bin askerden daha az bir kaypla, Yugoslavya'ya yz bin kayp verdirildi. Baka bir Alman ordusu da Yunanistan'a dald. ki aydan daha ksa bir sre iinde on binden daha az bir kaypla Almanlar, talya iin imkansz olan bir eyi baardlar ve Yunanistan' aldlar. Blgedeki ngiliz askerleri imha edildi.
__________________________________________________________________
98
Bu arada Libya'ya talyanlara yardm etmek iin giden Almanlar olmay planlamadklar bir yerde yaylmt: Kuzey Afrika. 1942'de Almanya'nn bu blgede yz binden fazla askeri vard. Bu yz bin asker Stalingrad'da olsayd farkl gelimeler yaanabilirdi. Barbarossa Harekat (Rusya'ya saldrnn kod ad) sonunda planlanandan alt hafta ge balad. Hitler'in ordular alt ay sonra Kremlin'e ulat. Sonra da Aralk aynn ilk haftasnda geri ekildi. 1943'e gelindiinde yaklak 300 bin Alman, Kuzey Afrika'da savayordu ve hemen hemen hepsi ld. Kuzey Afrika'daki bu yenilgi daha sonraki yenilgilerin habercisiydi. Belki de en kanls Yugoslavya'da yaanand. Blgede ilk kez baarl olunmutu ancak sonra talyanlarn kontrolne braklnca Mussolini'ni her eyi eline yzne bulatrd. 1942'de bata Tito'nun komnist partizanlar olmak zere, eitli direni gruplar rgtlenip saldrmaya baladlar. 1943'de Yugoslavya kanayan bir yara ve kaynayan bir kazand. Komnist partizanlar, kralclar, milliyetiler, talyanlar ve Almanlar arasnda sert atmalar oluyordu. Yugoslavya'nn geni bir blm zgrlne kavumutu. Almanya sonunda blgeye byk bir ordu gnderdi ve Napolyon Savalar'nda Fransa'nn spanya'da karlat gibi Almanlar Yugoslav gerilla savayla karlatlar. Bu, Almanlar iin allmadk bir savat. Hitler'in dahiyane plan II. Dnya Sava'nn nedenlerinden biriydi. Mussolini ile mttefik olmasna gelince, Mussolini Hitler'e borcunu Rusya'ya iki yz bin asker gndererek demeye alt. talyanlar bu savata tm II. Dnya Sava'nda kaybettiklerinden daha fazla adam kaybettiler. talyanlar, Stalingrad'daki Alman Altnc Ordusuna yardma gidiyordu. Ancak Rus saldrlar karsnda talyanlar da dayanamad ve Altnc Ordu'nun sonu hazrland. Yine de Hitler arkadana sonuna kadar sadk kald. Mttefikler 1943'de talya'y igal ettiinde, o gne kadar ortada grnmeyen, ad duyulmayan talya kral parlamentoyla bir olup Mussolini'yi makamndan indirdi. artc bir ekilde Mussolini hr karmadan ynetimden ayrld. Tutukland ve talya savatan ekildiini aklad. Hitler bir komando birlii gnderip Mussolini'yi kard ve lkesinin kuzeyine gnderdi. Ve ona kukla bir hkmet ayarlad. 1945'de her ey bittiinde Mussolini lkeden kamaya alt. Ancak talyan partizanlar tarafndan yakaland ve sokaklarda srklendi. Sonra da bir benzin istasyonunun levhasna asld. Mussolini lmyle bile Hitler'e ilham verdi. Hitler Ruslar tarafndan sarldnda evresindekiler kamak iin bir yol bulabilecei konusunda onu ikna etmeye alrken Mussolini'nin aslm bir resmi Hitler'e ulat. Hitler asla o duruma dmek istemediine karar verdi ve kafasna bir kurun skt. Mttefikler baya anslydlar; Mussolini onlarn yannda deil Hitler'in yannda yer almay tercih etmiti.
__________________________________________________________________
99
BR KALE NA EDN AMA KAPISINI DA AIK BIRAKIN Maginot Hatt 1939, Fransa
u Kamerun Sava'n bir hatrlasanza. Hani Franszlarn 1860'da Meksika'y igalinde 60 Fransz lejyoneri 3 bin Meksikalnn tuzana dmt. Kamerun'da o gn hala trenlerle kutlanr. Maginot Hattnda da buna benzer bir olay meydana gelmiti. Fransz askeri uzmanlar Birinci Dnya Sava'nn olumsuz etkilerini en aza indirgemek iin harika bir yol bulduklarna inanyordu. Ancak bu plan, hem Alnanlardan, hem de Fransa'nn ie yaramayan mttefikleri Belika ve ngiltere'nin zerlerine deni yapmamasndan dolay baarsz olmutu. Franszlar bu kusursuz plann ie yaramadna ok ardlar. 1914'den 1916'ya Fransz ordusunu coturan felsefenin kkleri Napolyon'a dayanyordu: Teknolojik stnlkleri ne olursa olsun, fanatik derecede inanl bir ordu her trl dman yenen Bunun Fransa'ya maliyeti 1916'ya kadar makineli tfeklere kar gsn siper eden toplam bir milyon asker oldu. Neredeyse yans da Verdun'da kaybedildi. O yln sonunda da Fransz ordusu zaten isyan etti. Fransz komutanlar orduya ar saldrlardan kanlaca sz vererek kontrol ele almaya alt. 1918'de Fransa ihtiyatl bir ekilde tekrar saldrlara balad. Ancak byk kayplardan sonra artk tamamen savunmaya dayal bir sava politikas izliyordu. nceki yzylda 14. Louis'nin emrinde alan Vauban adl mhendisin zamanndan beri Fransa askeri mhendisliin stad kabul ediliyordu. Verdun'un etrafndaki surlar hayli eskiden kalma ve yeterince korumal olmasa da o blgedeki en ar Alman saldrsn pskrtmeyi baarmt. Almanya, Rusya, ABD ve ngiliz strateji sileri hendekleri amak iin saldr sistemleri bulmaya alrken Franszlar bu program yrrle koyan Maginot'nun adyla anlan Maginot Haiti'ni oluturdu. Hattn inas 1920'lerin sonlarnda balad ve kresel bir ekonomik kriz yaanmasna karn 30'larn banda inaat hzla ilerledi. Dnya tarihindeki surlarla ilgili en byk giriimdi. (Biri hari, onu baka bir makalede tartmak lazm.) svire snrndan Fransa, Lksemburg ve Belika snrlarnn birletii Arden'a kadar olan hatta binlerce ton beton dkld. Bu set gerekten de nemli bir mhendislik rneiydi. Genelde 25 metreden daha derindi, zerinde barakalar, tiyatrolar, hastaneler ve dar da olsa bir demiryolu vard. Bir dahaki savata kimyasal gazlarn kullanlaca dnlerek hava filtresi sistemleri ve hava kilitleri de mevcuttu. Son savan etkilerini tayan bir orduya moral vermek iin her ey dnlmt. Bolca salanan en iyi araplar, alar, resimler bu yapda sradan eylerdi. __________________________________________________________________
100
Setin st silahla doluydu. Ar toplar tamamen yer altna saklanmt. Sava annda kamuflajn altndan kp ate ettikten sonra da yerin iinde kaybolacak ekilde ayarlanmt. Duvarlarda ise daha hafif silahlar serpitirilmiti. Yer altnda tamamen korunmal bir ekilde duran askerlerin periskoplarla kullanabilecei makineli tfekler, her ay grp vurabilecek silahlar yerletirilmiti. Sava ya da bir kriz srasnda savaan askerler ieriden desteklenebilecekti. Sur hatt kapatlp savunmaya gemek de mmknd. Almanlar bir aklszlk yapp da saldrmaya kalkarsa her ey hazrd. Sadece tek bir sorun vard. Franszlar arka kapy ak brakmt. Yani arkalar tamamen akt. Bunun esas nedeni diplomatikti. Maginot Hatt ilk tasarlandnda svire snrndan Man Denizi'ne kadar 640 km. olmas planlanmt ancak sonra Belika sorunu kmt. Belika, Birinci Dnya Sava'nda sadk bir mttefikti ama sonradan kendini tarafsz ilan etmiti. Bu nedenle de bu seti Belikallar bir tehdit olarak gryordu. Setin inas Fransa'nn Belika'nn tarafszln dikkate almadn ve Belika'nn da Almanya'yla sorun kmas halinde kendi bann aresine bakmak zorunda kalacan ima ediyordu. Fransa, Lksemburg ve Belika'ya birlikte bir savunma hatt oluturmay teklif etti. Ama olumlu yant almas olanakszd. Belika bunun tarafszlna glge dreceini ve Almanya'y da kzdracan dnmt. Belika asndan dar kafallndan kaynaklanan aptalca bir karard. Ancak Franszlarn sonraki admlar da pek akllca deildi. Franszlar, Ardennes'nin kuzeyine doru devam eden set inasn durdurup beklemeye koyuldu. Kuzeye doru nemli stratejik noktalarda bile inaata devam etmeyi dnmediler. Meuse geidi, nemli demir yollar, Amiens kava gibi yerleri gven altna almadlar. naat, bir nehrin yarsna kadar giden bir baraj yapp, suyun durmasn beklemeye benzemiti. Bu politikann bir nedeni de aslnda parasald. e giriirken fazladan para ayrm olmalarna ramen Fransa'nn kaynaklar tkenmiti. Zaten son iki bin yldr Fransa'ya gelen saldrlar hep kuzeyden olmutu. Bir fikir de gneye byle bir set ekerek tm adamlarn kuzeye kaydrma ansna sahip olmalaryd, ama set ina etmek bir savunma ekliyken bu fikir de tuhaf geliyor... Sonunda 1939'da kriz patlak verip de Fransa ve ngiltere Almanya'ya Polonya'nn igali yznden sava ilan ettiinde komedi balad. Belika da hemen harekete geerek Fransz ve ngiliz askerlerinin topraklarna ayak basamayacan aklad. Ne de olsa tarafszd. Birka kii Belikallar bo verip ilerleyelim dediyse de buna kar kld. Sonraki dokuz ay iinde Fransz ve ngiliz askerleri Belika snrna ylp, Almanlar saldrsa da biz de Belika'ya girsek diye beklemeye balad. Maginot Hattnda ise bir miktar asker braklmt, ancak Almanlar nasl olsa buradan saldrmaz diye askerlerin ou kuzeye takviye gc olarak kaydrlmt.
__________________________________________________________________
101
Nihayet 10 Mays 1940'da Almanlar Belika'ya girdiler ve Belika da mttefiklerin yardm iin topraklarna girmesine mecburen izin verdi. (Aslnda byle komuya ne derdin varsa kendin z, bann aresine bak demek lazmd ama neyse...) Almanlarn, Belika'ya yaplan bir saldrda mttefiklerin harekete geecei varsaymna dayal plan zekiceydi. Mttefikler Belika'ya girdi. Almanlar birka gn daha bekledi. Sonra Ardenne'nin kuzeyinden Fransa'ya dald. Belika'daki savata mttefikler yz binlerce asker kaybetti. Bu zaferden sonra Almanlar gneye ilerleyip 10 Haziran'da Paris'i aldlar. Bir hafta sonra da Fransa atekes imzalad ve savatan ekildi. Maginot Hatt m? Kimsenin arpmak istemeyecei bir duvar olarak hayatn srdrmeye devam etti. O kadar mkemmeldi ki, kimse ona saldrmaya cesaret edemezdi. Ancak o kadar pahalya mal olmutu ki, Franszlar, Almanlar saldrsa da u duvar ie yarasa diye bakp durdular. Almanlarn ise hi yle bir niyeti yoktu. Fransa'da baya bir sallandktan sonra Almanlar hatla yz yze gelmilerdi ama yanl taraftan. Silahlar yanl tarafa dnkt! Almanlar, Franszlar atmaya girmeden teslim almaya alyorlard. Franszlar da uratrmadan teslim oluyordu. Franszlarn intihar saylabilecek bir onurla Almanlara "kolaysa siz gelin aln" vakalarna ok az rastland. Bu ender vakalarda da Almanlar trajik tepkiler veriyordu. Beraberlerinde getirdikleri ar inaat makineleriyle, "gelin aln" diyenlerin evlerini balarna ykyorlard. Sonuta Maginot Hatt byk bir mezar oldu. Birka yl sonra Franszlar duvarn bir ksmn otoyol yapmak iin yktlar. Otoyol inaat srasnda yedi yl boyunca duvarlarn altndaki snaklarda yaayan yarm dzine adam buldular. Adamlarn arkadalarnn ou delirmi ya da intihar etmiti. Hayatta kalanlar konserve, peynir ve byk miktarlardaki arapla beslenmiti. Yasal olarak l ilan edildiklerinden eve dnleri tuhaf olmutu. nk karlar evlenmiti! Bu milyonlarca dolarlk yatrm bugn ilk amalarndan birini hala gerekletiriyor: Harika bir arap mahzeni grevi gryor. Blgenin iftileri de dahiyane bir fikirle hattn baz ksmlarn gbreyle kaplam paa paa mantar yetitiriyorlar.
__________________________________________________________________
102
BUDO POLTKASI Kazanamayacaklarn Bildikleri Halde Savaa Girdiler 1941, Japonya
Bazen propaganda o kadar iyi yaplr ki, propaganday yapan bile sylediklerine inanr. 1941'de Japonlarn ABD ile savaa girme karan almalar byle bir aldanmaya rnektir. Japonlarn samuraylara kadar giden ihtiaml askeri gelenei pek mehurdur. Japonya hzla gelien Bat dnyasna ayak uydurmak iin canla bala abalad ve 1904-1905 Rus-Japon savanda Rusya gibi bir Bat devini yenerek dnyay artt. Birka yl sonra Japonya, ngiltere ile Pasifik'te bir ittifak anlamas yapt ve Birinci Dnya Sava boyunca Bat'ya sadk kald. Ancak sava sonras pastann bllmesi srasnda Mttefikler Japonya'y unutmakla byk bir hata yaptlar. Japon elilerinin Versailles'da anlama yaplrken takdimi ok komikti, nk geleneksel Japon kyafetleriyle gelmilerdi. Truk ve Gilbert adalar gibi uyduruk, eski Alman kolonileri verilip yollanmt Japonlar, Bu arada grmeler ve anlamalar da esas olanlar arasnda devam ediyordu. 1920'lerin anlamalar Japonlar iin bir hakaret gibiydi, nk bir ada devleti olan Japonya'nn donanmasna snr getiriliyordu. Bat dnyas Japonya'nn Pasifik'in dna kmasn istemiyordu. Ayrca bir byk hakaret daha yapld. Manurya'da askerleri olan Japonya'ya kar ABD, in'in kendi kaderini tayin etme hakkna sahip olduunu ve kimsenin Manurya'ya gz koymamas gerektiini bildiren bir aklama yapt. Japonya iin bu dayanlmaz bir iki yzllkt. Daha bir kuak nce ngiltere, Fransa, Almanya ve minik Belika bile tm dnyada acmaszca bir sr smrge ele geirmiti. ABD ise spanyollarla bir sava krklemekten ekinmemi ve Pasifik'te kalan son spanyol smrgelerini almt. Japonlar ilk bata ard. 1930'da Sovyet birlikleri Manurya'ya uydurma bir nedenden dolay girdi ve sonra ekildi. 1931'de ise Japonya, Manurya'da bir darbe yapt ve birka ay iinde kendi kontrolnde kukla bir hkmet kurdurdu. Rus yaylmaclna kar nlem aldn sylyordu ancak bu gereke Bat'y memnun etmedi. in'in sras birka yl sonra geldi. Japonya eski bir teknii kullanarak in'e gnderdii askerlerin buradaki anariyi engelleme amacnda olduunu aklad. Milliyeti in, Komnist in ve Japonya arasnda l bir sava balad. Ama dardan bakldnda, zellikle ABD'de en byk dman Japonya gibi gzkyordu. Japonya 1937'de Nanking'e saldrarak ABD'nin in'i korumasn zora soktu. 250 binden fazla sivil ld. Amerikan misyonerleri olaylara ahit oldu ve kameralarla grntledi. Bunun zerine ABD, Japonya'ya kar sertleti. __________________________________________________________________
103
ABD'nin uygulad baskyla Japonya in'in tamamm fethetmekten vazgeti ve daha az saldrgan bir politika izlemeye karar verdi. Ancak ABD, Japonya'dan nefret etmeye balarken bir ey oldu; Panay Olay! 12 Aralk 1937'de Japonlar Nanking yaknlarnda demirlemi Amerikan sava gemisi Panay'e saldrd. Amerikan askerlerinden lenler oldu. (Aya ilk ayak basan adam Neil Armstrong'un babas da bu gemiden kurtulanlar arasndayd.) Japonya daha sonra zr diledi ve tazminat dedi. Ama iki taraf da bunun bilinli bir saldr olduunu biliyordu. Japonlarn olaya bak sertleiyordu. teki byk gler smrgelerini almlard ve Japonlarn da byle bir hakk olmalyd. Japon ordusunda iki farkl gr belirdi: "Kuzey Ekol" ve "Gney Ekol". Kuzey Ekol, in'e daha sert klmasn ve Rusya'ya kar sava almasn savunuyordu. Sibirya'nn geni topraklar ve Orta Asya'nn petrol kaynaklar Japonlar bekliyordu. Ancak 1938 ve 1939'da Rusya'yla giriilen atmalarda Japon ordusu dald. Bu durumda Gney Ekol arlk kazand. Bu ekoln esas amac smrge kazanmakt. Hollanda ve Fransa'nn sahip olduu smrgelerde zaten petrol vard. Ve Avrupa'da sava patlak verince buralar daha da ekici hale geldi. Bu smrgelerdeki petroln ele geirilmesi Japon donanmas iin snrsz yakt anlamna gelecekti ve belki de ngiltere tahtnn mcevheri Hindistan Japonlarn olacakt. Karar an gelmiti. Onlara engel olabilecek tek bir g kalmt: ABD. Ama bu arada da ortaya ilgin bir durum kyordu, nk 20, yzyln bandan beri birok Japon genci niversite eitimi iin Amerika'ya gidiyordu. Japon donanmasnn stratejisti, nl amiral Yamamato bile eitimini Amerika'da almt. ABD'nin yetitirdikleri imdi ABD'ye kar savaacaklard. Hitler, rklarn karmas, Hollywood ve caz mzii gibi eyler yznden ABD'nin gcn kaybettiini iddia ediyordu. Kendi rk teorileri ve stn savalklaryla kafay bozmu olan Japonlar da Amerikallarn sava meydannda kendilerinden korkacan dnyorlard. Buido geleneinden Amerikallarn haberi yoktu. Buido gs gse arpma demekti. Byle bir atmada doal olarak Amerikallar kaacak ve zafer Japonlarn olacakt. Gney ekol stn geldi ve Pasifik blgesindeki smrgelere ilerlemek iin planlar gelitirildi. Fransz hkmetinin dnden hemen sonra 1940'da Japonlar Fransa'ya ait Hindi in kylarna gsterili bir birlik gnderdi. 1940 Eyllnde ise Franszlara ait blgede hava sleri kurmaya balaynca ABD de Japonya'ya elik ambargosu koydu. Ayrca Japonya Hindi in'in tmn ele geirmeye kalkarsa Japonya'nn petroln de keseceini duyurdu. 1941 baharnn sonlarnda Japonya harekete geti. Hindi in'in geri kalann kontrol altna ald ve ABD daha nce syledii gibi Japonya'nn petroln su keser gibi kesiverdi. Japonya izgiyi gemiti ve iki taraf da buna hazrd. Japonya byk miktarlarda petrol stoku yapmt. Ancak sava artlarnda Dou Endonezya'daki stoklar ele geirilmezse bir yldan daha ksa bir srede bu stok tkenirdi. Gney Ekol Japonya'y ABD ile kafa kafaya bir savaa girmeye zorlad. __________________________________________________________________
104
Doru olan bu gibi grnmt. Bu stratejiyi planlayan adamlarn hemen hemen hepsi 1904-1905'teki Rus-Japon Sava'ndan geliyordu. Bu sava, Arthur liman civarndaki Rus donanmasna yaplan srpriz bir saldryla balamt. Rus donanmas Tsuima Sava'nda yok edilmi ve Ruslar bar istemek zorunda kalmt. Bu sava modeli imdi ABD'ye kar da uygulanacakt. Altaki srpriz saldr ABD'nin Pasifik Filosunun Pearl Harbour'da imha edilmesi olacakt. Saldr gleri Hollanda'ya ait Dou Endonezya'y ele geirirken, kalan birlikler de Pasifik'teki Amerikan slerini ele geirip Filipinler'deki Amerikan glerini imha edecekti. Amerikan filosundan geri kalanlar -buna Atlantik gemileri de dahildiManila'ya yardma gelmeye zorlanacak ve son bir savala Japonya zaferi kazanacakt. Bat Pasifik'teki gl dmanlaryla karlanca ABD kendi lkesine ekilecek ve sesini kesmek zorunda kalacakt. Tm bu plan en azndan kat zerinde iyi bir fikir gibi grnmt. Japonlar da buna inanmt. Yamamoto, Amerikan donanmasn tandndan birtakm pheler iindeydi. yle bir nokta vard: Bu bir srpriz saldryd, ama saldrdan birka saat nce Amerikan hkmetine bildirilmek zorundayd. Yamamoto Amerikallar iyi tanyordu. Sava ilan edip birka saat sonra da saldrldnda Amerikan halk o kadar fkelenmeyecek ve bir an nce bar yapmak isteyecekti. Bu konuda youn bir tartma balad. Sonuta sava savat ve Dou ekol srpriz saldrnn geleneksel bir sava yntemi olduunu dnyordu. Hatta olmas gereken buydu. Burada bir Dou-Bat elikisi yaanmas kanlmazd. Ordudaki bat eitimli subaylar uyarda bulunuyorlard. Yaplan propaganda Amerikallarn yerinde bir tepki veremeyeceine ikna etti Japonlar. Zaten savann sahip olmas gereken Buido disiplininden haberleri de yoktu. Ve saldr balad. Tarihin en parlak saldrlarndan biriydi. Dnyann neredeyse altda birini kaplayan geni bir alanda uaklar ve gemiler koordinasyon iinde dman hedeflerini srpriz saldrlarla vurdular. O hz ve gvenle de kendilerine kar kan herkese sava atlar. Ama bu da sava kaybetmelerine neden olacakt. Askeri planlar harikayd ama diplomasileri ok zayft Japonlarn. Diplomatik ilikileri kestiklerini nc snf bir haberleme sistemiyle bildirdikleri iin bu bilgi saldrdan saatler sonra Amerika'ya ulamt. Bu gaf duyan Yamamoto "Korkarm tm yaptmz uyuyan bir devi uyandrmak oldu" demiti. Sava ilan saldrdan nce ulam olsa bile ie yaramayacakt, nk ABD apar topar Filipinler'deki birliklerine yardma komad. Filipinler'deki orduyu feda edip daha sonra daha gl bir orduyla ortaya kabileceini dnd. Japonlarn Amerikallar savaa girmeye zorlamasnn ardndan Midway'deki deniz savanda kesin zaferi elde edeceklerini dnyorlard. Ancak hi de yle olmad, Japonlar dmanlarn fazlaca kmsemilerdi. Amerikan pilotlarnn bombalaryla denizin dibini boylayan gemilerini grdke Japon donanmasnn komutan Nagumo yanndakileri dnp "Vay anasn bu Amerikallarn da Bushido'su varm" dedi. __________________________________________________________________
105
Japonlarn saldrsnn Roosevelt'i savaa girmek zorunda braktna dikkat eken birok tarihi Japonlarn bu saldr ve tahrikleri olmasa ABD'nin savaa fiilen girmeyebileceim ileri srerler. Japonya'da Kuzey Ekolu ipleri eline geirseydi ABD'ye saldrmayacak ve muhtemelen savan gidiat ve tabii bugnk dnya ok farkl olacakt.
__________________________________________________________________
106
SNGAPUR SANMITIK Amerikallar Japon Planlarn Hafife Alnca 1941, Pearl Harbor
1941 Aralk ayna gelindiinde Japonya ve ABD arasndaki gerilim onuncu ylna girmiti. Delano Roosevelt, Japon yaylmaclna kar hep tetikte olmutu ve Japonya'nn in zerindeki hevesleri rahatszlk vericiydi. O srada Japonya btn demir, elik ve petroln ABD'den alyordu ve bu malzemeleri stoklamadan ABD'yle aralarn bozmak istemiyordu. Japonlarn talya ve Almanya ile l ittifaka girdii 1940 Eyllnden beri sinirler gergindi. Japonya Hindi in'in tmne el koyunca ABD Japonya'ya petrol, demir ve elik ambargosu uygulamaya balad. Arkasndan da Panama kanaln Japon gemilerine kapad. 1941 Ekiminde Japonya'nn sava yanls partisinin bakan General Hideki Tojo baa geti. ki taraf da savan kanlmaz olduunu biliyordu, ancak yine de Washington'da anlama araylar devam ediyordu. 25 Kasm 1941'de ABD ile grmeler devam ettii halde Tojo uak gemilerini Hawai'ye doru ynlendirdi ve askerlerini Malezya snrna yd. 6 Aralk'ta Roosevelt, Japon imparatoruna bar iin son bir arda bulundu ama ie yaramad. Amerikallar ise Japonlarn ilk Singapur'a saldracan ve ABD'nin ngiltere'ye yardm edip etmeme konusunda kararsz kalacan hesaplayacaklarn dnyordu. ABD'ye kar dorudan bir saldr olacan dnmyorlard. Uzmanlar o kadar emindi ki, Japonya'nn Singapur'a saldrmas sabrla bekleniyordu. Ohau'da slenmi iki Amerikan radar operatr 2 Aralk'ta bir Japon saldr gcnn yaklatn bildirdiinde yanl yaptklar dnlmt. Pearl Harbor ynetimi de alarma gemeye gerek olmadn dnmt. Pearl Harbor'un hedef olabileceini gsteren hibir delil yoktu. Honolulu'daki bir Japon ajanndan Pasifik filosu hakknda bir rapor istendii bilinmesine ramen bunun bir neminin olaca dnlmemiti. Sonuta Washington Japonya'nn nce Singapur'a saldracandan emindi. En sonunda 7 Aralk 1941 sabah Pearl Harbor'da sradan bir gn gibi balad. Subaylar ve gemi personeli kydayd. Uaklar yerlerinde duruyordu ve cephaneler baka yerde saklanyordu. Filosunun att demiri koruyacak torpido alar bile yoktu. nk Pearl Harbor gvenli bir yerdi. Dnlmeyen, hi beklenmeyen saldr iki dalga halinde gerekleti. lk dalga Pearl Harbor'u 7 Aralk 1941'de sabah 7:55'de vurdu. Japonlar alt uak gemisi ve 432 uak gndermiti. 9:45'de grev sona ermiti ve uaklar gemilere dnd. Oahu'daki Amerikan uaklar, sekiz sava gemisi, destroyer, keif gemisi imha edilmiti. ki binden fazla kii de lmt. Japonlar ise sadece 29 uak kaybetti. __________________________________________________________________
107
Amerikan Pasifik Donanmas Komutan Amiral Kimmel ve Hawai Askeri Blge Komutan General Short, Pearl Harbor'da Japonlara savunmasz yakalandklar iin grevden alndlar. Amerikallar ans eseri daha byk kayp vermekten kurtulmutu. Pasifik filosunun bir paras olan byk uak gemisi ve dev petrol tankerleri saldr srasnda Pearl Harbor'da deildi. Bylece Amerikan donanmas ciddi lde zarar grd, ancak Roosevelt'in "daima utan iinde hatrlanacak bir gn" diye nitelendirdii saldn gnnn hemen ertesi gn yeni gemilerin inasna baland. Son bir not: Japonya Pearl Harbor'dan bir gn sonra Singapur'a saldrd ve 15 ubat 1942'de ele geirdi.
__________________________________________________________________
108
DOST DEDN YANLIINI TEKRARLAR Hitler ABD'ye Sava lan Ediyor 1941, Almanya
1941 Aralk aynn ilk haftasyd. kinci Dnya Sava srasnda Amerikallarn belki de lkelerine en sadk haftasyd. Birok Amerikal Pearl Harbor olayna orduya yazlarak yant vermiti. Sonra da Japonya'ya sava ilan edildi. Ancak Almanya ile ilgili bir karar kmad. te bu yzden Alman Fhreri Adolf Hitler baz yanl kararlar ald. Ne oldu da Almanya Amerikallar karsna ald? Almanya hzla Avrupa'da ilerlemi ve nce Polonya, sonra Norve, Danimarka, Fransa, Yunanistan, Balkan lkeleri derken, Bat Rusya da ele gemek zereydi. Bu noktada iki prz kt. Biri baarsz ngiltere saldrs, teki de Almanlarn Kuzey Afrika'daki kk gc Rommel'in skenderiye'den gelen ngiliz kuvvetleri tarafndan sktrlmasyd. Rusya'daki saldr ilerliyordu. Sovyetlerin kalbi olan Ukrayna dmt. Leningrad kuatlm ve insanlar alktan lmek zereydi, Alman ordusu Kremlin'e yaklayordu. Ancak Moskova yolundaki ordu Hitler'in emriyle kuzey Ukrayna'ya arld ve oradaki Rus ordusunun etraf evrildi. Sonuta askeri tarihin en byk toplu katliamlarndan biriyle Sovyetler Birlii 700 bin asker kaybetti. Ardndan Moskova'nn da dyle direni krlacak ve Stalin kaybedecekti. Bunun hevesiyle Almanlar o son saldrya geti. Ancak Rusya'da son elli yln en souk k balamt. Alman ordusunun bu artlar iin donanm yetersizdi. 5 Aralk'a gelindiinde Almanlar Manurya ve Sibirya snrndaki Rus glerinin 10 bin km. uzakta olduunu dnyordu. Ama gl ve iyi eitimli Sibirya ordusu Moskova'y kurtarmak zere gelmiti. Japon uaklarnn Pearl Harbor'u bombalad gn Sibirya ordusunun birlikleri de Moskova'da Almanlar durduruyordu. imdi kinci Dnya Sava'nn kaderini deitiren baarsz planlara bir bakalm. Savatan nce Almanya ve Japonya grme yapmt ve Japonya Pasifik'teki Fransz-ngiliz birliine kar bir mttefik aryordu. Hitler de Japonlar yannda savaa sokup Rusya'ya Sibirya'dan saldrtmak istiyordu. Japon ordusundan da bu fikre scak bakanlar vard. Ancak Stalin bu planlar renmiti. O yzden Almanlar saldrr saldrmaz Sibirya birliklerini harekete geirmiti. Rusya'ya kar saldr balatlr balatlmaz Alman Dileri Bakan Japonlara Sibirya'nn alnmak iin onlar beklediini bildirdi ama Japon tarafnda sessizlikle karland. Japonlar Pearl Harbor planyla meguld. Hemen hemen tm Alman Genelkurmay, Japonya'nn ABD ve ngiltere'ye saldrdn duyunca ardlar. En azndan ngiltere'ye saldrmalar ilgin bir haberdi. Bu, __________________________________________________________________
109
ngiltere'nin kaynaklarn bir sava iin daha paralayaca anlamna geliyordu. ABD'ye gelince, Alman subaylar nefeslerini tuttu. ABD hala olaylardan uzak kalma duygusu iindeydi ve savan dndayd. Amerikallar ngiltere'ye ve Sovyetler'e yaplan anlamalar erevesinde baz desteklerde bulunuyordu. Bir ay nce Amerikan birlikleri zlanda'ya km, Almanlar ve Amerikallar karlam ancak ABD hala iin iine pek girmemiti. Hitler'in danmanlarnn Japon saldrsna tepkisi farkl farklyd. Japonlarn Rusya'ya saldrmamasndan duyulan bir rahatszlk vard. (Aslnda sonraki on ylda Japonlar Ruslarla diplomatik ilikileri gelitirmiti.) Almanlar Pearl Harbor saldrsn Amerikallarn Almanya'ya da sava amak iin bahane olarak kullanmasndan korkuyorlard. Ardndan 11 Aralk'ta Hitler ABD'ye sava ilan etti. Bu sefer Hitler'in danmanlar aknlk iindeydi. Neden ABD'ye sava ilan etmilerdi ki? Ruslarn iinin hala bitmemi olduu ortadayd, ngiltere'nin hala bir obana ihtiyac vard ve Japonlarn da gvenilmez bir mttefik olduu belli olmutu. Japonlar Rusya'ya saldrmay reddediyorlard. Bu da Sibirya ordusunu serbest brakmak demekti. Anlamalar bir zamanlar yrtp atan Hitler, Almanya ve Japonya arasnda bir dostluk anlamas olduunu ve Almanya'nn Japonya'y ABD'ye kar desteklediini aklad. Japonlarn San Francisco'da yaplacak bir anlamayla istediklerini yaptracaklar kehanetinde de bulundu. Hitler'e Amerikallarn Birinci Dnya Sava'ndaki rol, zellikle Franszlara ve ngilizlere yaptklar snrsz yardm hatrlatld. Ayrca Almanya'nn ABD'ye saldracak yeterli donanm yoktu. ABD yllardr oturup gl bir donanma yarattysa onunla baa kmak zor olacakt. Danmanlar Amerikan propagandasnn etkisinde kalnca Hitler fkeyle kar kt. Japonlar ABD'nin zayf ynnn farkna varm ve bunu kullanyordu. ABD de Museviler yznden "bozulmu"tu. Artk Amerikan halkn yola getirmenin zaman gelmiti. Ancak Hitler'e Moskova'daki durumun ktye gittii anlatld. Hitler bunun geici bir durum olduunu syledi ve orduyu geri ekip baharda daha gl bir ekilde saldrma fikriyle dalga geti. Sert, kesin ve tartmasz bir ekilde Sibirya ordusuna kar savalmasn emretti. Sonraki bahar Almanya gerekten de yeni birliklerle saldrd ancak 1941'deki ordu kadar gl eildi. Wehrmacht kn bir milyondan fazla kayp vermiti. Leningrad' kuatp Moskova'y alacak gleri kalmamt. Ukrayna'nn kontrol de elde tutulamyordu. Bu arada Kuzey Afrika'da da Alman askerleri vard. Rusya'da savaa devam edip ABD'ye sava ilan etmek o zaman iin iyi bir fikir gibi grnm olabilir, ancak bir fiyaskoyla sonulanmt.
__________________________________________________________________
110
HAYIRLI BR FYASKO! Almanya ve Berlin Duvar 1944, Almanya
Franszlarn Maginot Hattnn kuzeyinde Ardenne'leri geilerinden bir hafta sonra Alman ordular Man Denizi kylarndayd. Modern sava tarihinin en byk baarlarndan birini gerekletirmiler ve haftadan ksa bir srede Fransa'y teslim almlard. ngiltere yalnz kald. O yaz ve 1940 sonbaharnda asla gereklemeyecek bir Alman igalini beklemeye koyuldu. ki yl sonra durum tamamen deiti. ngiltere'nin yaknda kecek nemsiz bir lke olduunu dndnden Hitler yzn Rusya'ya dnd. imdi 1942'lerin sonuydu ve Stalingrad'da tkenmek zere olan bir Alman ordusu vard. Baka bir ordu da El Alamein'de ngilizlere yeniliyordu. Kuzey Afrika'daki birlikler ise Amerikan kuvvetleri tarafndan paralanyordu. Er yada ge, belki bir yldan daha ksa bir srede, ttifak devletleri Man Denizi'ni kontrol altna alp Fransa'y igalden kurtarmak iin saldrabilirlerdi. Maginot Hatt bir baarsz savunma ant gibiydi ve Fransa iin kt bir nd. Ancak Almanlar da kendi Maginot hatlarn yaptlar. Teknik adan Franszlarnkinden ok daha stnd ama seilen yer felaketti. Ancak Stepnen Ambrose gibi baz tarihiler yaptklarnn o zaman iin makul grndn iddia eder. Belki de bu byk aptalln nedeni Erwin Rommel'in sorumluluunda ina edilmi olmasyd. Rommel ad Nazi tarihinin en byk taktik ve operasyon ustasna aittir. Politik olarak gl bir askerdi ve 1944'de Hitler'e dzenlenen darbenin iinde yer almt. Eer baarl olsayd Almanya'nn bana da geebilirdi. Ancak Gestapo'nun eline dmesinden sonra intihar etmeye zorland. 1942-43 knda Kuzey Afrika'da Almanlarn sava kaybediinden sonra Rommel geri arld. Szde bir burun rahatszl vard ama esas ama sava kaybetmi olmasyd. Hastalndan kurtulur kurtulmaz Fhrer'le grm ve Hitler Mttefik kuvvetlerin Fransa zerinden geliebilecek bir saldrsna kar savunma hazrlamasn Rommel'den istemiti. Bat Duvar, bir Nazi propagandasyd ve her yerde ok gl olduu anlatlyordu. Rommel de iin bana geecekti. Rommel kabul etti ancak byle bir grev iin emir komuta zinciri ok kark ve yetkileri ok snrlyd. Aslnda ok salaka olan bu plan nasl oldu da devam ettirildi? Rommel aslen Bat Duvar fikrini benimsemiti ve savan kaderinin "su kysnda" belirlenecei lafn da etmiti. Bu ie isteyerek girip silahlardan sorumlu Albert Speer ile ortak alt. Beton gibi maddelerin salanmasnda ona ncelik tannmasn ayarlad. Ancak Rommel, Bat Duvarnn durumunun pek parlak olmadn ksa bir keif sonucunda anlad. __________________________________________________________________
111
Sonraki yl Rommel yz binlerce askeri harekete geirdi. Askerler ya ok gen ya da Rus savalarndan kalma eski askerlerdi. Deniz kysnda surlar yapmak iin byk kaynaklar kullanld. Uzunluu 3000 kilometreyi geen tm sahil eridi kartmaya kar elik bir setle korunacakt. Rommel ok fazla kaynak tketir olmu ve daha da fazla istiyordu. Maginot Hattndan daha gl bir setti bu. Milyarlarca dolar harcand ama aslnda sonu koskoca bir hatayd. Yaptran Byk Rommel olunca tarihsel adan bazlar iin kabul edilebilir duruma geliyordu. Bu setin yaplmasnn somut sonular oldu. Pas de Calais blgesinde savunma hayli glyd dolaysyla buradan bir kartma yaplamazd. Bu durumda dikkatler ikinci uygun yer olan Normandiya'ya evrildi. Rommel, ttifak devletlerinin deniz ykseldiinde saldrmasn bekliyordu. Ancak deniz ekildiinde bir kumsaldan kyya kacaklar kimsenin aklna gelmedi. On binlerce ton elik ziyan olmutu. Surlara gelince, en nemli sorun u; eer sur yapacaksanz her yeri evirmek zorundasnz. O zaman dman zayf bir yer arar, bulur. Ama siz de oradan gelecek saldrya younlarsnz. Yz kilometrelik sahil eridinde Mttefiklerin karaya kabilecekleri tek yer Omaha'dayd. Omaha ise bir delik gibiydi. Bir sabah Mttefikler saldrd ve tm askerler buradan szd. Sonucunda ise Almanya Fransa'y kaybetti. Alman Bat Duvar tarihin en devasa fiyaskolarndan biridir. Franszlarn Maginot Hatt her eye ramen bir ie yaramt nk hi olmazsa Almanlar bu hatta saldrmay gze alamam, kuzeyden, hattn olmad noktadan Fransa'ya girmilerdi. Ama Almanlarn hatt bylesi bir ie de yaramad. Omaha ve dier drt noktada karaya kan Mttefikler nnde Alman ordusu bir gn bile duramad. Bununla birlikte birok tarihi, kartma sabah Rommel cephede iinin banda olsa ve istedii yetkiler de verilmi olsa Mttefikleri gerisin geriye denize dkebilecei grndedir. Fransa'ya yaplan saldrnn komutanlarndan ve Maginot Hattn kuzeyden ilerleyerek etkisiz klmay nerenlerden biri de Rommel'di ama daha sonra kendisi yine bir ie yaramayacak benzer bir hatt kurmaya kalkmt. Geri iin yle bir yana daha var; eer Rommel'in duvar ie yarasa ve Mttefikler Normandiya karmasnda baarsz olsayd, alt ay sonra dnyann ilk atom bombas Hiroima'ya deil muhtemelen Berlin'e atlacakt. Onun iin belki de bu fiyasko sonuta Almanya'nn hayrna olmutur.
__________________________________________________________________
112
KARILIK BEKLEMEDEN Roosevelt Dkkan Balar 1945, Yalta
Winston Churchill, Joseph Stalin ve Franklin Roosevelt Yalta'da bulutuklarnda II. Dnya Sava'nn birka ay iinde bitmesini beklemiyorlard. Almanya hala savatayd. Bulge Sava biteli iki ay olmu ve herkes kendi derdindeydi. Stalin, Alman ordusunun yenilgisini izliyordu. Yirmi milyona yakn insan kaybeden Rusya'nn kayb oransal olarak Fransa'dan daha fazlayd. Churchill ise Avrupa, komnizm ve Yakndou ile ilgileniyordu. Roosevelt'in sorunu ise en byyd. Japonlar kendi adalarna ekilmeye zorlanrken sergiledikleri fanatik direnite azalma grlmemiti. Kamikazeler hala i bandayd. Japonlara kar verilen savan bir sonraki aamas artk Japon adalarnn igaliydi. ABD'nin Japonlarn ele geirdii adalarda yaptklar savalarda verdii kayp be yz bin kadard. ou da kamikaze saldrlar yzndendi. Ayn eyler tekrarlanmak zere bekliyordu. Manhattan Projesi olarak bilinen atom bombas ise ABD'yi umutlandrd ancak kimse bombann ie yarayp yaramayacandan emin deildi. Bu arada Stalin Avrupa'da ne var, ne yok diye bakarken, Churchill de Stalin'e bakp u sava nasl bir an nce bitirsek diye dnyordu. Roosevelt ise Japonlarn yenilgisi iin Rus yardmnn art olduunu gryordu. Ama te yandan Rus yardmna duyulan ihtiya Ruslarn da bu adalara kaca anlamna geliyordu. Bu anlama Almanya iin de blgeyi kapsyordu (Franszlar daha sonra Potsdam'da katld.) Almanlarn teslim olma sreci hzlanyordu. Ancak Roosevelt Rusya ile ilgili olarak rahatszd. Anlama Rusya'ya Polonya'y dorudan ynetme hakk veriyordu. Rusya'nn hakim olduu yerlerde nasl bir hkmetin seileceini Churchill ve Roosevelt tabii ki biliyordu. Rusya ise bun karlk Japonya'ya sava ilan edecekti. (Ama etmedi.) Roosevelt istediini ald ve Mttefiklerden bir ordusu oldu. Rusya ise Avrupa'nn yarsn onlara verdikleri iin teekkr etti. Japonya'nn igali asla gereklemedi. Hiroima ve Nagasaki'ye atom bombas atld ve Missouri sava gemisinde imzalanan anlamayla II. Dnya Sava'nn Pasifik aya sona erdi. Rusya'nn Japonya'ya asker gndermesine gerek kalmad. Komnist partiler yz milyon Avrupaly ynetmeye balad. Yalta Bildirisi en ok Stalin'in iine yarad. Bakan Roosevelt Dou Avrupa'nn komnist rejim altna girmesinin o zaman iin en uygun karar olduunu dnmt.
__________________________________________________________________
113
ECAAT ARZ EDERKEN SRKATN SYLER Nrmberg Davalarnda Sunulan Nazi Belgeleri 1945-46, Almanya
1918'de gaz yznden bir sre gzleri grmeyen Hitler eer gzleri iyileirse mimar olma planlarn brakp politikac olmaya kendi kendine sz verdi. Grme yetisini tekrar kazandnda Almanya'y bulunduu umutsuz durumdan kurtarp ait olduu yere ykseltmek iin ant iti. Ama daha sonra planda bir deiiklik yapt. Tarihin nceki delilerden daha da deliydi ve 20. yzyln en byk demogoguydu. Yapt ilerin kaydn ok sk tutturuyordu. Gelecek nesillerin bunlardan faydalanmasn istiyordu. Hitler ve propaganda bakan Joseph Goebbels ise kaytlardan fazlasyla ilgileniyordu. Almanya o srada film yapmnda uluslararas bir merkezdi. Babelsburg'daki stdyolarda bugn klasik olan ynetmenler alrd; Fritz Lang (Metropolis, M), F.W. Murnau (Nosferatu) ve Robert Wiene (Dr. Caligarnin Dolab) bunlardan bazlar. Dahas yetenekli kadn belgeselci Leni Riefenstahl Olmpia ve Azmin Gc adl destans filmleriyle Nazi propagandasna destek olmutu. Hitler ve bakanlarna bu da yetmedi ve "#m Yl Boyunca Reich" filmini ektirdiler. Film ve resim karelerine savala ilgili her tr sahne kaydedildi. Fabrikalar, eitim kamplar, greve gnderilen askerler, Berlin'in tekrar inas, sanat ve politika. Etnik temizlik de tm plann bir paras olduundan toplama kamplar da filmde yer alyordu. Naziler tam anlamyla "ecaat arz ederken sirkatini sylyordu." Ne kadar kahraman olduklarn anlatmak iin gerekletirdikleri etnik temizlii kant olarak gsteriyorlard. Almanya sava kaybedip Hitler intihar ettiinde Nazi sava sulularn yarglamak zere uluslararas bir mahkeme kuruldu. Mahkeme 20 Kasm 1945'de Almanya'nn Nrmberg ehrinde balad. ABD, ngiltere ve Sovyetler Birlii'nden gelen hakimlerin oluturduu bir kurul mahkemeyi ynetiyordu. Nazi sava sulular, grg tanklarnn ve ikence kurbanlarnn ifadeleri alnarak yargland. Yarglar delillerin sadece konuulanlardan ibaret olacandan korkuyordu. Dahas olaylarn boyutlarnn ne olduu srekli sorgulanyordu. lm ve ac savan normal bir paras kabul ediliyordu. Nazilerin izgiyi getiini ispat eden herhangi bir delil var myd? O sralarda CIA'nin banda olan ve "vahi" lakabyla anlan Bili Donovan sayesinde farkl arivlerden belgeler mahkemeye akmaya balad. Bunlarn arasnda Nazilerin ynetim birimlerinin yazmalar da vard. Bu belgelere dayanarak da yarglananlar mahkum edildi.
__________________________________________________________________
114
Hitler ve Goebbels'in sinemaya ilgileri sayesinde, Nazilerin yaptklar ve toplama kamplar filmlerinde delil olabilecek birok unsur ortaya kt. Nazilerin ne kadar korkun olduklarn hayal gcne brakmayan belgelerdi bunlar. Hitler ok iyi biliyordu ki bir resim bin sze bedeldi. Durumalarn sonunda yirmi bir Nazi subay eitli sava sularndan hkm giydi. On ikisi lme mahkum edildi, gerisi hapse gnderildi. Daha ah dzeydeki askerler ve gardiyanlarn davalarndan da 24 idam 128 hapis karar kt. Bu dava iin daha sonra zr dileyenler oldu. inde bulunduklar koullardan dolay kiilerin su olarak grmedikleri eylemleri yaptklar iin cezalandrlamayaca sylendi. Ancak ABD Yksek Mahkemesi Bakan Robert Jackson bireyin bilinci dahilinde yapt her davrantan sorumlu olduunu savunan fikirleri kabul grd. Sava sular konusunda fazla anlamazlk yoktu. lenen sular gelecek kuaklara ibret olmas iin kaytlara geti.
__________________________________________________________________
115
ESK DOST DMAN OLMAZ DEME, OLUR! Hindi in'de 30 Yl Sren Savan Balar 1945, Fransa ve ABD Hindi in'de
Dnyann iki byk devletini berbat bir yenilgiye srkleyen, hkmetlerinin dmesine yol aan ve gereksiz ve trajik bir biimde bir milyonun zerinde insann lmne yol aan politik kararlara bir gz atmadan bu "fiyaskolar" koleksiyonu tamamlanm saylmaz... Bu kararlar Hindi in savann orijinal temelleridir... 1945'de Pasifik'teki politik paradigma bugn birok kiinin kavradndan ok daha acayip ve karmakt ve tuhafln odak noktas da Hindi in'di. Olayn balangc 1940 yllarnn Fransa'sna, Almanlarn yldrm saldrsndan nce Franszlarn yrtt o feci alt hafta kampanyasndan sonra uradklar ac yenilgiye kadar gidiyor. Bununla birlikte tm Fransa Alman igali altna girmemiti aslnda sava srasnda Fransa saf deitirmiti de denebilir. Kuzey Fransa ve Paris'le birlikte ky blgeleri dorudan igal edilmiti ama Fransa'nn geri kalan ibirliki bir hkmet tarafndan ynetilmeye balanmt. 1940-44 yllar arasnda dnyann her tarafndaki Fransz birlikleri faistlerin saflarnda savamak durumunda kalmlard. Bu utan verici kten sonra Fransz smrgelerindeki yneticiler bir seim yapmak zorunda kaldlar ve hemen her durumda faistlerin tarafn setiler, en azndan ufukta bir Mttefik donanmas grnmedii srece. Bylece 1940 sonlarnda Japonlar in'e kar yrtmekte olduklar sava glendirmek iin Fransa'nn smrgesi olan Hindi in'de deniz ve hava ss kolaylklarndan yararlanmay "rica ettiklerinde" ibirliki Fransz Vichy hkmeti bu istei kabul ederken neredeyse bir zil takp oynamad kald. 1941 ortalarnda Japonlar aka Hindi in'i igal ettiler ve en ufak bir direnile karlamadlar. Ve bundan sonra da hikayenin gerekten ender rastlanan blm geliyor... bundan sonraki drt yl boyunca Fransz yneticiler, brokratlar, askeri personel ve polis gleri Japonlarla tam bir ibirlii iinde oldular. Gerekte Pasifik blgesinde Japonlarn yannda yer almlard. Ama 1944'e gelindiinde Pasifik'teki durum deimeye balamt. lgin ve pek grlmeyecek bir operasyon sonucunda Amerikan deniz piyadeleri Ho Si Minh liderliindeki Vietnam ulusal gleriyle ilikiye geerek lojistik ve eitim desteinde bulunmay nerdiler. 1945'de artk bu gler kuzey Hindi in'de Japon kuvvetlerine kar mthi bir sava yrtyorlard. Denizde de ngiliz donanmas Japonlarn slerini ve limanlarm bombalyordu. Bu sralarda Franszlarn sesi soluu kmyordu. Belki de dnm noktas Roosevelt'in lmyd, nk ABD Bakan Japonlarla yaptklar ibirliinin karlnda Franszlarn deyecei bedelin Hindi in
__________________________________________________________________
116
yarmadasndaki smrgelerini kaybetmek olacan aklamt. Amerikallar savatan sonra zgr ve bamsz bir Hindi in grmek istediklerini sylyordu. Amerikallar savan bitmesinden sonraki bir yl iinde Filipinler'in de bamszlna kavuacana sz vermilerdi ve bylece blge politikasna da uygun dyordu. Bu kritik vaatler Bat emperyalizmine kar Dou'nun zgrl iin savatn syleyen Japon propagandasna kar devreye sokulan etkili silahlard. Japonya'nn teslim olmasyla birlikte in, Burma ve Endonezya'da nemli sayda Japon birlii mahsur kald. Ayn durum Hindi in iin de geerliydi. Ho Si Minh'in ynetimindeki ulusal gler, Amerikan deniz piyadelerinin de tam desteiyle, Hanoi'ye girdi ve burada zgr ve bamsz bir cumhuriyet kurulduunu ilan etti. Vietnam tarihinin bu dnemi ve ABD ile olan ilikileri bugn bir hayli kark yorumlara ve yanl deerlendirmelere konu olmaktadr. Gerekte Ho Si Minh'in daha o zamanlar Stalin ve Mao ile ittifak iinde Hindi in'e komnizmi getirmeye kararl olup olmad tartlmaktadr. Bu konudaki gerei belki de hibir zaman bilemeyeceiz ama daha sonraki haftalar evdeki hesabn arya uymadn gsteren iyi bir rnek oluturmaktadr. Bir sre sonra, baz ynetsel sorumluluklar stlenmek, on binlerce Japon esirini teslim almak ve kamplara yerletirmek zere ngiliz birlikleri karaya ktlar. Ho birok kez Amerikan Anayasasndan ve Abraham Lincoln'un konumalarndan alntlar yaparak kendi lkesi iin istedii modeli ortaya koydu ve savatan sonra da Hindi in'in bu dorultuda kalknmasn salamak iin Amerikallardan yardm talebinde bulundu. Amerikal danmanlar sosyalist olmasna ramen Ho Si Minh ile birlikte alabileceini ama Hindi in'deki Fransz smrge yneticilerinin yozlam bulunduunu ve bir an nce onlardan gayri resmi bir ekilde kurtulmak gerektiini bildirdiler. Ve ardndan da Franszlar geldiler. Yabanc lejyon birliklerini de ieren Fransz kuvvetleri ar bir Alman aksanyla konuan yeni askere alnm tecrbesiz birliklerden oluuyordu. Bylece onlar da Hindi in'deki kalabalk askeri nfusa kartlar. Amerikallarn desteinden ngilizlerin kontrolne ve ardndan Franszlarn ortaya kmasna uzanan bu karmak gei dneminde gerekten ok tuhaf ve dikkat ekici bir olay meydana geldi. Esir kamplarndaki Japon askerleri serbest brakld, silahlar da geri verildi ve sokaklara salnarak gvenlii salamalar istendi. Batllarn zgrlk ideallerini paylaan bir halka kltc bir ey sylenecekse eer, ite buras tam yeriydi. zgrlk iin savaan insanlarn gvenliini salamak iin acmasz bir dman ortala salnmt. Franszlar Hindi in Cumhuriyetini kabullenmeden nce biraz ileri-geri laf ettiler ama ngilizlere benzer bir ekilde bir Fransz Milletler Topluluu'nun paras olacana ilikin sz verilince seslerini kestiler. ok ilgin bir ekilde ve sava alanndaki yksek rtbeli askerlerin her birinin itirazna ve Vietnam __________________________________________________________________
117
halknn kendi kaderini tayin etmeye kararl olmasna ramen Truman Franszlarn blgeyi yeniden igal etmesini destekledi. Truman, sava sonrasnda Fransa ile ilikiler asndan DeGaulle'n bunu nemli bir sorun haline getirdiini belirtiyor ve dmanla ibirlii yapsn veya yapmasn Fransz ulusal gururunun btn smrgelerin geri verilmesini gerektirdiini sylyordu. DeGaulle'n gsterdii duyarlln yan sra Ho Si Minh de sava sonras dnemde glenmekte olan Mao'nun komnistlerini lkeye davet etmeye hazrlandna gre Truman'n gsterdii yol akla uygun grnyordu. Bylece gelimeler bu yolda ilerledi. Amerikan ve ngiliz destei ve danmanlar Hindi in'den ayrld, Fransa da blgedeki igal kuvvetlerini yeniden oluturup durumunu glendirmesinin ardndan Ho Si Minh ve hkmetini sktrmaya balad. (Bu arada ABD ve ngiltere'nin iddetli protestolarnn sonucunda Japon askerleri de sokaklardan geri ekmiti.) 1946'nn sonunda Ho Si Minh Franszlarla ibirlii yapmann her trl bahanesini bir kenara koyarak Hanoi'den kat ve gerilla sava kald yerden yeniden balad. Artk en azndan Franszlarn komnist tehdide kar dile getirdii grler dikkate alndnda ABD ak bir ekilde Fransa'nn yanndayd. Truman Doktrinini oluturmaya alan ABD iin Fransa'nn Ho'yu bastrma abalarna askeri destek vermesi mmkn deildi. Buna karlk Ho da bir sre sonra silah ve cephane salayabilecei tek kaynaa in'deki komnistlere ve Stalin'e yneldi. Oysa in Vietnam'n tarihsel bir dmanyd. Bu atein snmesi iin otuz yl sren bir savan geride kalmas gerekecekti. Aslnda her ey u paradokstan ortaya kmt: II. Dnya Sava'nda ABD'nin yannda yer alan bir halkn yok edilmesi iin ayn sava srasnda ABD'ye kar savaan Fransz ynetimine destek verilmiti...
__________________________________________________________________
118
GERYE EKLN OCUKLAR, BAKANA BRAZ YER AIN! Gizli Servis ve Bakann Korunmas 1963, Dallas, Texas
Son zamanlarda gazetelerin balklar Gizli Servis ajanlar zerinde odaklamt; yakn koruma grevi yapan, ayn tornadan km gibi grnen, dzgn giyimli bu grevlilerin ii her zaman Bakan'n hemen yannda olmakt. Geri bazen bu zorunluluk onlar sorumluluklarnn gerei olan istek ve dilekleriyle atma iine srkleyebiliyordu. Ama aslnda Gizli Servis ie byle balamamt. Ne ilgintir ki, Gizli Servis'in kuruluu 1865'de suikasta kurban giden ilk ABD Bakan Abraham Lincoln dneminde oldu ve balangtaki grevleri kalpazanlar yakalamak, uyuturucu kaaklarn engellemek, hara ve mafya rgtlenmesini izlemek ve buna benzer dier ilerdi. 1800'lerin sonlarnda ve 1900'lerin balarnda ABD devlet bakanlar Gizli Servis ajanlarn sava zamannda istihbarat almas yapmakla ve ayn zamanda arazi sahtekarlklaryla ve kamu kurulularndaki yozlamay izlemekle de grevlendirdiler. Zaman iinde ajanlarn bazlar FBI' oluturmak ve daha nce Gizil Servisin srtna yklm kimi ileri stlenmek zere Adalet Bakanl'na aktarldlar. 1901'de Gizli Servis elemanlar bakanlar korumakla resmen sorumlu oldular ama Kongre 1906'ya kadar bu grev iin bteden pay ayrmad ve bu arada ABD Bakan, Lincoln, Garfield ve McKinley suikasta kurban gitmesine ramen 1951'e kadar da bu grevlendirmeyi kalc bir atamaya dntrmemekte direndi. Bu durumda devlet bakanlar askeri ve zel korumalardan oluan karma bir grup tarafndan korunmutu. Her iki grup koruma da en yksek dzeydeki devlet grevlisinin emirlerini yerine getirmek konusunda her zaman ok duyarlydlar. Politik hayvanlar olan bakanlar genellikle semenleriyle yakn ve bire bir iliki kurarak kampanya yrtmek istiyorlard; zellikle de radyo ve televizyon ncesinde bu tr bir kampanya ok sayda yz yze ilikiler, el skmalar, bebeklerin plmesi falan gibi eyler gerektiriyordu. Ayn ekilde bakanlar baz temaslarnda ve danmanlaryla grmelerinde belirli lde gizlilik de istiyorlard. Her iki durum da bakanlarn korumalarna sk sk geri ekilmesini emretmesine yol ayordu; ya semenleriyle bakann arasna girmemeleri ya da sadece belirli kulaklarn duymas gereken konumalar duymamalar gerekiyordu. Bakan William McKinley tam da byle bir durumda ldrlmt; korumalarna fazlaca geri ekilmelerini syledii bir srada anarist Leon Czolgosz'un saldrsna uramt ve adamlar mdahale edemeyecek kadar uzaktaydlar. __________________________________________________________________
119
Giderek sadece bakan ve ailesini korumakla grevlendirilen Gizli Servis bir eylem plan hazrlamay baard ve zamanla tecrbe ve aratrmayla ABD'nin en st dzey grevlisinin gvenliini iyice salama alacak nlemler gelitirdi. lk nlem Gizli Servisin gnn 24 saati grevli olmasyd. Bakan Wilson Mrs. Edith Bolling Galt ile flrt ederken Gizli Servis elamanlar da artk onlarla birlikteydi. Ayn ekilde Bakan Coolidge lm deindeki olunun banda zntden kahrolurken, kinci Dnya Sava srasnda Franklin Delano Roosevelt dnyay dolarken ya da Truman gece ge saatlerde poker partileri dzenlerken Gizli Servis ajanlar da hep yanlarndaydlar. Ajanlar bakann ocuklaryla birlikte okula gidiyor, arkadalaryla bulutuklarnda, hatta flrtlerinde onlara eik ediyor, evlendikten sonra halaylarna bile birlikte kyorlar, onlara yaplan kurlar bile yakndan izlemek durumunda oluyorlard, te byle yaklak 60 yl boyunca Gizli Servis grevini en iyi ekilde yerine getirdi. Ve sonunda Dallas'daki o meum gn geldi: 22 Kasm 1963. ABD'nin 35. Bakan John Fitzgeral Kennedy Beyaz Saray'a ulancaya kadar nne kan saysz engeli amt. Genlii (43 yandayd ve o zamana kadar seilen en gen bakand) ve dinsel mezhebi (Katolikti) Amerikallarn bakan olabilmesi iin stesinden gelinemeyecek engeller olarak deerlendirilmiti. Bu zellikleriyle kendisini "halkn tercihi" olarak dnmesi mmkn deildi. Bu gibi sorunlar amak iin Kennedy televizyonu kulland; Beyaz Saray'a turlar dzenleyerek, Bar Birlikleri gibi programlar hazrlatarak televizyonda yaymlatt. Sradan insanlara hitap eden bu gibi programlar sayesinde kitleler kendilerini ynetimin bir paras olarak hissetmeye baladlar. Bu tarz dnme Kennedy'yi bakanla halk birbirinden ayran baz geleneksel engelleri de ortadan kaldrmaya sevk etti. Bylece Dallas'daki o meum gnde otomobilinin etrafndan Gizli Servis ajanlarnn uzaklamasn isteyen Kennedy kendi lmn de kolaylatrm oldu. Ajanlar yakn koruma grevinde olsaydlar niancnn gr alann engelleyebilirler ya da bakann vurulmasnn hemen ardndan hzla gelien lmcl sonular engelleyecek nlemleri alabilirlerdi. Bakann halka daha ak olma ve kendisiyle kitleler arasndaki engelleri ortadan kaldrma istei ve Gizli Servisin de buna boyun emesi herhalde lmne yol aan nedenler olmutu.
__________________________________________________________________
120
HEM NGLTERE'NN, HEM SSCB'NN EN Y ADAMI: PHILBY ngiliz Gizli Servisinin 2 Numaras Sovyet Kstebei 1963, Moskova
Stewart Menzies ngiliz Gizli stihbarat Servisini (SIS) ynetecek ideal adam gibi grnyordu. Yksek sosyetenin iindeydi, bazlarna gre ngiltere Kral VII. Edward'n gayri meru ocuuydu, etrafndaki ok sayda dostuyla gsterili bir yaam ve hayatn rahata srdrmesine olanak salayan bir zenginlii vard. Adamlarnn ilerini iyi bir ekilde yapacana inanyor ve yollarnn zerine karak onlar engellemiyordu, bylece servis esas olarak kendi kendini ynetiyordu. Gnn birinde kendisine bir halef semesinin zaman geldiinde etrafna daha dikkatli bir ekilde bakt, atayaca kiinin son yllarda neler yaptn bir kez daha gzden geirdi. Sonuta Menzies'in yerine setii halef Kim Philby adnda scakkanl birisi oldu. Cambridge niversitesi'nde retim yesi olan Philby, kinci Dnya Sava srasnda Menzies'in ynetimi altnda yrtt almalaryla profesyonel istihbaratn en iyi ve parlak adamlarndan biri olarak deerlendiriliyordu ve daha st grevlere getirilmesine kimsenin bir itiraz olamazd. Biraz saha tecrbe kazanmas iin Philby nce 1947-1949 yllar arasnda Trkiye'ye gnderildi. Buradan da olduka kyak bir mevkiye aktarld; Washington'a gnderilerek SS ile CIA ve FBI arasndaki irtibat sorumlusu yapld. Amerikallar kollarn aarak Philby'i kucakladlar; sava zamanndaki baarlarnn hikayelerini anlatarak pohpohladlar ve SS'in anti-Sovyet blmn kurduu srada edinmi olduu bilgi ve tecrbeden kendilerine bir eyler aktarmasn salamak iin ellerinden geleni yaptlar. En stteki yneticiler de dahil olmak zere Philby istedii herkese ulaabiliyor, her yere girip kabiliyordu. Kendisine btn kaplar sonuna kadar almt. Philby'nin grevi iki Amerikan gizli servisiyle, CIA ve FBI ile iki ngiliz gizli servisinin SS ve M16 arasndaki bilgi akn salamakt. Nitekim Philby de tam anlamyla kendisini ie kaptrd ve iki tarafn da toparlad istihbarat bilgilerini denetimi altna ald. Menzies himayesine ald bu gen yetenein ABD'deki almalaryla ilgili olarak parlak raporlar alyor ve ne kadar doru bir halef setiine ilikin kendisini kutlamadan duramyordu. Ama bu arada kk bir sorun vard. Philby gerekte dier tarafa alyordu, hayr canm ABD'ye deil Sovyetler Birlii hesabna alyordu; yani kendisine kar almada uzman olduu varsaylan yabanc g hesabna faaliyet yrtyordu. 1933 ylna dnerek devam edecek olursak; bu tarihte henz Cambridge niversitesi'nde olan Philby Sovyet Gizli Servisi OGPU ajanlarnn dikkatini __________________________________________________________________
121
ekmi (muhtemelen onlarla ibirlii iindeki bir niversite hocasnn uyarsyla) ve Sovyet davasna sempati gsteren gen ve ayrcalkl ngiliz entelektellerinden biri olarak deerlendirilmi, kendisine yaknlalmt. Kurulan iliki erevesinde politik ve teorik grlerini ifade edince belirli konularn ele alnd felsefi aratrmalarda kendisinden yardm isteyerek ii ilerlettiler. Ancak kendisini OGPU'da ie alanlar hibir zaman niyetlerini aka sylemediler, maksatlarn tam olarak ortaya koymadlar. Philby'nin kendi szleriyle de durum yleydi: "Haziran 1933'de ie baladm ve ngiliz entelijansiyas arasna szmakla grevlendirildim. Ancak bu grevin ne kadar uzun sreceinin bir nemi olmad sylendi." Washington'da Philby ngiliz ve Amerikan istihbaratyla ilgili bilgileri deerlendirmek zere derhal bir mekanizma oluturdu; kendisini kontrol etmekte olan Sovyet ajanlarna birok yararl bilgiyi aktaryordu tabu ama daha sonra dnp kendisini tuzaa drecek herhangi kritik bir bilgiyi vermiyordu. Bylece asl bal olduu tarafn eline de kendisini deifre etmekle tehdit edebilecekleri bir bilgi gememi oluyordu. Philby'nin Sovyetler Birlii'ne aktard srlar hayli nemli olmakla birlikte asl tahrip edici etki, herhangi bir operasyonu kertmesi falan deil, ngiliz ve Amerikan istihbarat servisleri arasna kolay almayacak bir gvensizlik duygusunu yerletirmi olmasyd. ki lke arasndaki zel gven ilikileri bundan sonra hep bir kukunun glgesi altnda kalacak ve gizli servis ajanlar bir daha en yakn yoldalarna bile btnyle gvenemeyeceklerdi. Bununla birlikte Philby Menzies'in yerine SIS'in bana gemeyi hibir zaman baaramad. Menzies emekliye ayrlarak Philby'i yerine atayacak olsa bile, bu konuda onay olmas gereken Dileri Bakanl aktrmadan Philby'i izlemeye karar vermiti. Nitekim bir sre sonra bu adamn hilekar olduunu, zaman getike daha tedirgin ve gergin hale gelmeye baladn gzlediler. Bu arada ift tarafl bu almann verdii ar yke dayanmak iin Philby de fazla imeye balamt. Dileri Bakanl Philby'i dnlen grev iin uygun bulmuyordu ama Menzies de zaman geldiinde himayesi altndaki adamn ykseleceinden emindi ve bunda da srarlyd. Bununla birlikte Philby bylesi bir atamadan nce kendi kusurlarn ortaya dknce Menzies de bylesine yz kzartc bir iten kurtulmu oldu. ngiliz Gizli Servisi iindeki Sovyet kstebekleri olan Donald MacLean ve Guy Burgess CIA tarafndan aa karlrken Philby de bu operasyona yardm ederek bylece kendisini kurtarmaya alyordu ama yine de tehlikeli ve nazik bir durumla yz yze olduunu anlamt. Ve sonunda Moskova'ya kamay baardnda gerekten de kukulu hareketleriyle ilgili olarak bir sreden beri izlemeye alnmt. Moskova'ya kaarak kendisini aa karmasnn bir nedeni de yerine brakt drdnc casusu, Sir Anthony Blunt' kurtarabilmekti. Nitekim Blunt, yllar sonra ngiliz casus avclar tarafndan yakalandnda oktan Kralie tarafndan "Sir" unvanyla dllendirilmiti bile.
__________________________________________________________________
122
Bylece vaktiyle SIS'in bana getirilmesi dnlen en iyi casus, gerekten de o zamana kadar ngiliz Gizli Servisinin bulduu en iyi casustu.
__________________________________________________________________
123
-BE KURU TASARRUF EDELM DERKEN Nihayetinde BBC de Bir Brokrasidir 1967, ngiltere
Bir yayn kuruluu olarak ngiliz BBC'nin kaliteli yayncs olduka azd. 70 yl aan bir sre BBC konserler, belgeseller, komediler, ocuk programlan, eitim programlan, drama dizileri, ada ve klasik oyunlar retti ve yaymlad; radyo ve televizyon haberleri tm dnyada en gvenilir ve saygn haberler olarak kabul ediliyordu. 1922 ylnda ngiliz Posta Tekilat tarafndan ngiliz Yaym irketi (British Broadcasting Company-BBC) olarak kayd yaptrlp, ruhsat alnrken Posta Genel Mdrl'nn, yani patronunun uygun bulduu hizmeti salamak amacn tayordu. Niyetler mkemmeldi. irket radyoda ngiliz rnlerinin tantmn yapyordu. Halk zerinde kt veya olumsuz bir etkilemeye yol amadktan sonra yaynlarn zgrd. Mali olarak ise dorudan izleyicilerinin demeleriyle ayakta duracakt. BBC yaynlarn dinlemek ve daha sonra televizyonlar izlemek isteyenler Posta Tekilatna belirli bir ruhsat creti demek zorundaydlar. Balangta ylda 10 ilin olan cret daha sonralar 70 paunda kadar kt. Hkmetin desteindeki bir tekel olarak BBC on yllar boyunca yayn alann istedii gibi elinde tuttu. Bamsz radyo ve televizyon kurulularna izin verilmesine ve BBC'nin igalindeki yayn dalgalarndan yararlanmalarna kadar uzun zaman geti. Bundan sonra bile satlan her televizyon, alcs BBC'yi izlese de izlemese de, bir ruhsat paras demek zorundayd. Bu demeler ve programlarn telif cretleri BBC'nin mali kaynaklarn oluturuyordu. Bir kamu kurumu ve brokratik bir aygt olmasna ramen ne yaymlayaca konusunda hayli geni bir zerkliin tadn karyordu. Tam gn TV yayn 1980'lerin ortalarna kadar onaylanmad. Ticari kayglar tamamann salad rahatlkla BBC yaynlar dzeyli, tarafsz ve kaliteli olma olanana kavuuyordu. Bu zgrlk ve avantajlardan yararlanan BBC tmyle ticari bir TV kanalnda yer almas ok zor ocuk programlar, konserler ve dier eitici yaynlar yapabiliyordu. Radyoda da dnyaca nl orkestralarn yan sra ngiliz ve Amerikan pop mziinin yldzlar, Beatles, Rolling Stones, Jimi Hendrix, Chuck Berry konserleri dinlenebiliyordu. En nl programlarndan biri 1963'ten 1989'a kadar devam eden bilimkurgu dizisi Doctor Who (Doktor Kim) idi. Ama bu arada, maalesef BBC de, herhangi bir kamu kuruluunda grlebilecek baz dertlerden mustaripti. Gelirleri sabit olan herhangi bir irket baz harcamalarn ksmak ve btesinde belli kstlamalar yapmak zorundayd. Buna BBC de dahildi.
__________________________________________________________________
124
lk BBC programlar Film Merkezinden salanan uzun sreli film ve oyunlardan oluuyordu. Ticari kaytlarn devreye girmesiyle birlikte BBC arivlerine de standart bir l getirildi. Personele btn programlarn film kopyalarn saklama emri verilmiti ama video ve ses kaytlar iin ayn emir tekrarlanmamt. 1978'e kadar BBC Mhendislik Blmnn denetiminde olan video kasetler ancak bu tarihten sonra film merkezine aktarld. Kasetler nispeten daha kk bir arivde saklanyor ve zaman zaman d lkelere sat olana olup olmadn anlamak iin yeniden izleniyordu. Pek ok grsel ve sesli programlar ve diziler, filmler, belgeseller baka lkelere satlyordu. 1970'ler ve 1980'lerde dnyada en ok izlenen bilimkurgu dizisi Doctor Who da bunlardan biriydi. Sonra arivlerdeki yerlerin yeterli olmad ve pahalya mal olduu gnler geldi. Bylece 1967 ylnda ad bilinmeyen bir brokrat, gnlerden bir gn depolarda bulunan ses ve video kasetlerini silip temizleyerek yeniden kullanlabileceini akl etti ve harekete geti. Gerek Film Merkezi, gerekse Mhendislik Blm tm programlarn tarihsel kopyalarnn tutulmasndan dierinin sorumlu olduunu dnyordu. Ve 1978'e gelindiinde birok program bir gzel yok edilmi ve elde hibir kopyas kalmamt. BBC bir ariv sorumlusu tayin ederek nelerin yok edildiini saptamak ve dnyann her tarafndan, yabanc yayn kurumlarndan ve koleksiyonculardan kendi orijinal programlarnn kopyalarn bulmak iin uramaya balad. Kaybedilen hazinelerin ancak ok aznn kopyas bulunabildi. Bu arada byk bir ans eseri olarak dnyaca nl Doctor Who'nun eksik blmleri de toparlanabilmiti. Yakn zamanlarda iki mzik prodktr ortaya kt ve vaktiyle verilen silme emrine uymadklarn ve Rolling Stones'un ilk kaytlar da dahil olmak zere baz ei olmayan programlarn kaytlarn sakladklarn akladlar. imdi bu "kayp kasetler" BBC'ye kk bir servet kazandrabilir ama geri gelmeyenler dikkate alndnda elde olanlar pek bir ey deildir. -be kuru tasarruf edelim derken mzik ve yayn tarihinin paha biilmez eserleri kaybolmutu. Bo kasetlerin fiyat 2 ile 9 pound arasnda deiiyordu. Oysa bunlarn zerinde orijinal olarak kaydedilmi programlardan BBC milyonlarca pound kazanabilirdi. Kaybolanlar arasnda Beatles'n ilk konserleri, nemli dramalar, belgeseller ve tarihsel spor programlar yer alyordu. Bugnk deerleri milyarlar bulurdu. Ama depoda bir para yer kazanmak ve birka bin pound tasarruf etmek iin akl almaz bir i yaplmt. Zamannda zerinde doru drst dnmeden bulunulan bir zm uygun gibi grnmt ama eine az rastlanr bir rezalet ortaya kmt.
__________________________________________________________________
125
TPNN YAPTII EN Y Seilmemeyi Nasl Baarabilirsiniz? 1978, Chicago
Chicago "alkan Kent" diye n yapmtr; zellikle belediyede hemen her trl i zamannda yaplr, pler dzenli toplanr, caddeler iyi temizlenir ve dier belediye ileri savsaklanmaz. ubat 1978'de Chicago iddetli bir kar frtnasna yakaland. Kentin kar sorumlusu ilerin altndan kalkamad diye eletirildi. Efsanevi Belediye Bakan Richard J. Daley'in lmnden sonra yerine geen Michael A. Bilandic hava koullarnn ani deiimiyle kentin bir daha byle kt bir srprize yakalanmamasn salamak konusunda kararlyd. Nisan 1978'de Bilandic bir komisyon kurarak benzer bir durumda kar frtnasyla nasl mcadele edileceinin bir plannn karlmasn istedi. Komisyonun bakanlna getirilen avukat Kenneth Sain deneyimli bir yerel yneticiydi ve 1977'deki istifasna kadar Daley ve Bilandic'le birlikte almt. Bir dizi aratrmadan sonra Sain kentin karla mcadelesini yapacak yeni firmasnn seildiini ilan etti; uzun yllardr bu ii yapan Barton-Aschmann Asociates yerine baka bir firma ile anlama yaplmt. Aralk aynn ilk gn Chicago'ya yaan kar yaklak 30 santimetreyi bulmutu. Sonra kar ya daha da artt ve kar kalnl baz blgelerde 45 santimi geti. Tam o sralarda, 23 Aralkta da komisyon 23 sayfalk son raporunu yaymlad ve belediye firmaya 90 bin dolar deme yapt. Rapor gya baz nlemler ve malzeme almn ieriyor ve karla mcadele asndan izlenecek yeni politikalar ngryordu. Caddeler ve meydanlar hzla temizlendi ve karla nasl baa ktk diye herkes sevinle birbirini kutlad. Ylba gecesi yine kar yad ve kalnl 30 santimi bulunca kentin sorunlar da yine ba gsterdi. Temizlik ve Salk Mdr Emmit Garrity ynetimindeki almalar ciddi eletirilere maruz kald, nk karla mcadele programnn ngrleri erevesinde yollardaki aralarn ekilerek karn temizlenmesi bir haftay bulmutu. almalar en sonunda tamamlanmt ama bu arada 12 Ocak gn de kentin tarihindeki en byk kar frtnas kapya dayanmt. 14 Ocak 1978 tarihli Chicago Tribne gazetesinin maneti "TP..." idi. Son gn iinde kente yaan karn kalnl 70 santime yaklamt. iddetli kar ya, souk ve hz saatte 80 kilometreyi aan rzgar kentteki yaam fel etmiti. Uluslararas O'Hare Havaalan kapand ve kent ii trafik durdu. Olaanst durum ilan eden Belediye Bakan Bilandic arabalarn yollardan ekilmesi ars yapt. Arabalarn okullarn bahelerine ve park alanlarna ekilmesini isteyen Blandic karlarn temizlenmesi iin yollarn boaltlmas gerektiini belirtiyordu. Belediye bakannn istekleri polis tarafndan zorla uygulanacak ve yollarda braklan arabalara ceza kesilecekti.
__________________________________________________________________
126
Ancak Bilandic'in park alan olarak kullanlmasn nerdii 103 yerden ok az karlardan temizlenmi ve halkn kullanmna uygun durumdayd. Arabalar kar tepelerinin altnda kalm ve kar temizleme makineleri caddelerden geemedii iin yan sokaklar iyice kardan geilmez duruma gelmiti. Park alanlaryla ilgili kendisine yanl bilgi veren grevlileri cezalandran Bilandic halktan zr diledi. Ayrca yollardaki karla baa akacak miktarda ara da yoktu. evredeki kentlerden ara ve personel yardm istendi. Yardm arsna Quebec'ten bile yant geldi ama Chicago'daki grevliler kendilerinin kullanlmadn iddia ettiler. Hibir ey yapmadan saatte 57 dolar para alyorlard. lerine arabalaryla gidemeyen halk toplu tam aralarna yneldi. Otobs sistemi de zel arabalardan daha iyi durumda deildi. Caddelerin birounda ancak bir eritten trafik ileyebiliyordu. Otobs tarifeleri bir kenara brakld, saate kadar gecikmeler meydana geliyordu. Trenler dzensiz de olsa alyor ama sk sk sorun kyordu. Kentteki rayl sistem de fel olmu, onlara elektrik salayan sistem de gmt. Gerekli bakm yaplmad ve ihtiya duyulan malzemeler daha nce salanmad iin zaten iki hat daha nceden iptal edilmiti. En sonunda tek bir hattn kardan temizlenmesi becerilerek ksmen hizmete sokulmas baarldnda kar frtnas da hafiflemiti. Ama bu arada kentteki kar kalnl da iki metreyi gemiti. Yallar evlerinde hapis kaldlar. Karda yrmeye alan birou kayarak dm ve sakatlanmt. p toplanmas durmutu. Ayn son gn geldiinde kentin merkezi ve evresi hala kardan temizlenememiti. Belediye Bakan Bitandic karla mcadelede yardma ihtiyac olanlar iin bir telefon hatt kurmak istedi ama 5.5 milyon nfus iin elinde sadece bir numara vard. Belediye Bakannn kurduu komisyon o kadar laf retmiti ama kent tipiyle baa kacak gibi grnmyordu. Tm bunlar olurken Bilandic eitli radyo ve televizyon programlarna karak halk sakinletirmeye ve yaplabilecek her eyin yaplmakta olduuna ikna etmeye urayordu. Editrlere gnderilen ilk mektuplar kara yenik den kentte belediye bakannn istifasn istiyordu. 19 Ocakta halk Sain komisyonunun hazrlad plan grmek istedi. stemeden de olsa belediye plan basna verdiinde kyamet koptu; 23 sayfalk raporda genel hatlaryla bir eyler syleniyor ve ardndan da alanlar iverenlerinin emirlerine uygun davranmal, karla mcadele sorumlularyla iliki kurulmal gibi ok basit neriler ve baz formlarn nasl doldurulacan gsteren rnekler yer alyordu. Karlar eritmek iin tuz atlacak ve temizlenecek gzergahlar gsteren 184 harita vard ama belediye bu haritalarn komisyon tarafndan yaplmadn zaten daha nce belediyedeki uzmanlar tarafndan yaplm olduunu aklad. Rapor ne belediyenin park alanlarn belirtiyordu, ne de alnmas gereken yeni makinelerden sz ediyordu. En ciddi sulama ise Anthony Mazza adnda bir kar iisinden geldi; Mazza komisyon raporunun kendisinin 1973'te hazrlad master tezinin bir kopyas olduunu iddia ediyordu. Tm rapor tam bir rezaletti ve Belediye Meclisi Kenneth Sain'e demeyi durdurmaya karar verdi. Ancak bu noktada Sain ile __________________________________________________________________
127
Belediye Bakam Bilandic arasndaki ibirliinin ve anlamann sadece bundan ibaret olmad aa kt. Emniyet rgtnn bomba ve kundaklkla uraan blmnn de yeniden dzenlenmesi iin hazrlatlan bir rapor daha vard. Bir nc rapor da polis ve itfaiye arasndaki ibirliinin nasl olmas gerektiini ele alyordu. Sonuta toplam olarak Sain belediye iin 9 rapor hazrlam ve karlnda 242 bin dolar almt. Tabii skandal Bilandic'i g durumda brakt ve itibar zedelendi. ubatta yaplan aday belirleme toplantsnda Demokrat Parti iindeki rakibi Jane Byrne karsnda kaybetmesi iin iki hafta nce yaanan felaketin ve rezaletin hatrlatlmasna bile gerek kalmad. Bylece 1978 knda Sain ve irketinin karla ilgili olarak Chicago'da yapt en etkili i Belediye Bakan Michael Bilandic'i karn iine gmmek olmutu.
__________________________________________________________________
128
BR SAAT OK MU KISA 100 Saat Sava 1990, ran Krfezi
Yaknda meydana gelmi bir hata zerine ikinci kez dnmek tehlikelidir. Tarih, bugn zerine olan perspektifinizi de deitirir. Adolf Hitler'i Almanya anslyesi yapan seimlerin ulusal ruhunu ve grnrdeki istikrarm birok Amerikal pek beenmiti. Bakalar da Joseph McCarthy'nin lkeyi kurtardn sanyordu ama aslnda Anayasay inemekten baka bir i yapmyordu. Krfez Sava zerinden henz fazla bir zaman gememi olmasna ramen bugn anlalyor ki, dnemin Bakan Bush'un ald bir asken karar dierleriyle eliki iindeydi. Bush "un en iyi kararlarndan biri savan ynetimini generallere brakmas ve onlarn da ilerinin gereini yapmalarna olanak bulmalaryd. rnein eski Bakan Lyndon Johnson Vietnam Sava srasnda uaklarn bombardmanlarn gnlk emirlerle dorudan ynetmeye hevesliydi. Bush bunu yapmaya yeltenmedi. Bush'un bir dier baars Irak'n evresindeki Arap lkelerinin askerleri de dahil olmak zere tm askeri kadro iin ortak bir hareket zemini oluturmasyd. Ama bu durum Bush'u kt bir karar vermeye de sevk etti ve bugn hala Amerikallar bedelini ar bir ekilde demeye devam ediyor. ounluu Amerikan askerlerinden oluan ve yine Amerikan komutas altnda olan Birlemi Milletler kuvvetleri Irak ve Kuveyt snrlarnda aylarca oturduktan sonra birden Irak' igale baladlar. Irak' aylarca havadan dvdkten sonra birou silah altna yeni alnm askerlerden oluan Irak ordusu ok ksa srede datld veya teslim alnd. Her ey iyi grnyordu. Ama ABD'nin Arap mttefikleri Saddam Hseyin'in artk kendileri iin bir tehdit oluturmayacan garantilemek istediklerinde yeni bir sorun ortaya kt. Reel politikay kavradklarndan ve tarihten gelen tecrbeleriyle Birlemi Milletlerin (Amerikallar diye de okuyabilirsiniz) nde gelen Arap lkelerinden herhangi birini igal etmeyeceini biliyorlard. Amerikallarn onlarca yldr srail'e gsterdii dostluktan ve Srplarn Avrupa'nn ortasnda yrttkleri Mslman kasaplna Avrupa devletlerinin yan sra ABD'nin gsterdii soukkanllktan sonra birok Arap liderinin ABD'nin tutumuna gven duymamas ok doald. Savan nc gnnde Irak'n kaybettii anlalmt. Irak'n en modern silahl gc olan Cumhuriyet Muhafzlar Saddam Hseyin'in "btn savalarn anas" diye nitelendirdii savata hemen tmyle yok edildi. Kuveyt btnyle yeniden ele geirilirken Badat civarndaki hava savunma tesisleri de aylarca etkisiz kalacakt.
__________________________________________________________________
129
Badat sokaklar geri ekilen askerler ve sivil halkn kalabalndan yrnmyordu. ABD silahl kuvvetleri ile Badat arasnda Irak'n tek bir silahl birlii, Amerikallarn Badat'a giriini engelleyebilecek hibir g yoktu. lk gnlerin arpmalarndan sonra elde edilen baar sonucunda dnyann dier lkelerinin ve zellikle Rusya Federasyonunun tutumunu deitirmesi de nemliydi. Bu lkeler Birlemi Milletler'i arkasna alan ABD'nin Kuveyt'i kurtard kansndaydlar. BM kararlar Irak hkmetinin ne olacayla veya Saddam'a ne yaplacayla ilgilenmiyordu. Geri Saddam' ikinci bir Hitler ilan eden Bush her ne pahasna olursa olsun onu durdurmak iin arlar yapt ama Amerikan kuvvetleri de geri ekilmekte olan Irak askerilerini takip ederek Badat'a doru ilerlemeye kalkmad. Ancak tm uluslararas deerlendirmelerin tesinde bir ey daha vard; geride kalan uzun yllar gstermiti ki, baka baz lkelerde olduu gibi Arap kltrnde de bulunan bir eyler fanatiklerin domasna yol ayordu. Bu durum slam'n ilk gnlerinde de vard, bugn de hala var. ABD bu gerei dikkate alacak olsa Irak' igal etmekten baka seenei olmuyordu. Saddam Hseyin kendisi dnda lkesindeki btn politik odaklar tasfiye etmiti, Saddam'n yerine geebilecek herhangi bir gten sz edilemezdi. Irak ordusunun ran'la uzun sren savanda gsterdii performans aslnda halkn kararlln yanstan bir eydi. Dolaysyla bir igal durumunda Irak halknn gsterecei tepki ABD asndan nemliydi. Bunun da tesinde, zaten ABD de Vietnam deneyiminden nc dnya lkelerinin kontrolnn ne kadar zor olduunu biliyordu. Yksek teknolojiye sahip silahlarla yarm milyonluk Irak ordusu kertilebilir, sava gc etkisizletirilebilirdi ama olas bir igale tepki gsterecek ve direnie geecek bir halkn bastrlmas ve denetlenmesi o kadar kolay deildi. Bu halk neler yapabileceini yakn gemite yer alan ran'la savata da gstermiti. Dier Arap lkelerinde olanlar da yine yeterli bir fikir veriyordu. Herhalde tm bunlardan dolay Bakan Bush Saddam Hseyin'i paralanm lkesinin banda brakm olmal. Amerikallar Irak' igal etse bile Saddam' hemen kontrol altna alamazlard. Sovyetler bunu komular Afganistan'da denemiler ve baaramamlard. Belki de uluslararas baskdan dolay bu sonu ortaya kmt. Bu arada ABD'nin Arap mttefikleri de ABD'ye dman bir ynetimin nasl devrildiinin bir rneini grmek istiyorlard ama belki de Bush ynetiminin karar basite fazla kayp vermeme ve planland gibi sava 100 saat iinde bitirme arzusuna dayanyordu. Evet, hangi nedenle olursa olsun, Bush sava sona erdiren ve Saddam' da Irak'n banda brakan karar verdi. O tarihten bu yana blgede eitli anlamazlklar ve krizler oldu, Irak biyolojik ve nkleer silahlara sahip olmak iin yatrmlarna devam etti ve ABD de uzay programlar iin harcad paradan on misli daha fazla paray Krfez'de tutmakta olduu askerleri iin harcamaya devam etti. Gelecek on veya yirmi yl iinde tarih bu kararn doru olup olmadn gsterecektir... __________________________________________________________________
130
2.BLM TRKYE TARHNDE LGN OLAYLAR
TRKLER ERGENEKON'DAN NASIL IKMI? Tnel Amak Demir Da Eritmekten Zormu M 800, Ergenekon- MS 2000, Bolu civar Orta Asya'daki eski Trklerin dilinde "sarp da yamac" anlamna gelen Ergenekon'la ilgili destan bilmeyen yoktur. Trklerin yeniden douunu ve oalarak Orta Asya'ya egemen olularn anlatan bu efsanenin ad ayn zamanda Souk Sava dneminde NATO lkelerinde kurulan gizli anti-komnist rgtn, kontr-gerillann Trkiye'deki kolunun ad olarak da gndeme gelmitir, ama u anda konumuz bu deil. Ele alacamz konu, gnmzden yaklak bin yl nce demirden bir da eriterek yurt edindikleri Ergenekon'dan kt sylenen Trklerin daha sonra yurt edindikleri Anadolu'da bir da ile bir trl baa kamamalar... Ergenekon Destan'nn deiik biimleri var ama en yaygn olan anlatma gre, Aral Gl civarnda olduu varsaylan demir dan eritilme efsanesi yle geliiyor: Hunlarn byk imparatoru Ouz Han'n lmnden sonra Trklere srasyla Gk Han, Ay Han, Yldz Han, Deniz Han ve l Han babu olur. l Han'n dneminde tm Trk blgeleri egemenliine girince, bunu kskanan yabanc kavimler, zellikle Tatarlar birleip l Han'a saldrrlar ve arpma sonunda Trkleri kltan geirirler. l Han'n olu Kay ve yeeni Dokuz Ouz eleri ve ocuklaryla birlikte esir edilir. Daha sonra Tatarlarn elinden kurtularak eski yurtlarna geri dnerler. Burada dank ve rkm bir halde birok at ve besi hayvan bulurlar. Bunlar da yanlarna alp kendilerine gvenli bir yurt ararlar. Bir kurdun ayak izlerinin peinden giderek k yolu grnmeyen sarp dalarn arasnda yemyeil, ok gzel bir yer bulurlar ve Ergenekon adn vererek buraya yerleirler. Bu iki ailenin ocuklar birbirleriyle evlenerek oalrlar. Mutlu-mesut yaadklar yllarn ardndan oalarak artk Ergenekon'a samaz olurlar. Sonunda 400 yl kaldklar bu yurttan kmaya karar verirler ama k yolunu bulamazlar. Nasl onlar oraya bir kurt getirmise yine bir kurdun sayesinde k yolunu bulacaklardr. Nitekim koyunlara saldran bir kurdun izlerini takip ederek bir maaraya ularlar. Maarann dibinde kk bir delik vardr ve kurt oradan kmtr. Bu delii bytmek isterler ama maarann bulunduu da demirdendir. Bir demirci ancak dan atee verilmesiyle yolun alabileceini syler. Bunun zerine Kurultay toplanr ve dan eritilmesine __________________________________________________________________
131
karar verir. Dan evresine odun ve kmr yarak yetmi byk krkle dan tutumasn salarlar. Bylece da erir ve Trkler de Ergenekon'dan karlar. Daha sonra aradan yzlerce yl geer ve Trkler Orta Asya'dan yola karak Anadolu'ya gelirler, yeni yurtlar artk burasdr. Gel zaman, git zaman bu topraklar zerinde eitli devletler kurarlar, kurduklarn ykar, sonra yenisini kurarlar ve derken en sonunda Trkiye Cumhuriyeti'ni kurarlar. Artk bunun Trklerin son devleti olduu ve sonsuza kadar varolaca sylenirken, bir yandan da Anadolu topraklar zerinde ada uygarlk seviyesini yakalamak iin bir ura verilmektedir. ada uygarln egemen olduu lkelerde yk ve yolcu tamaclnda arlk demiryolundadr ve denizin olduu lkelerde ise tabii ki denizyolu da nem tar. Nitekim Anadolu da drt yan denizlerle evrili bir yarmadadr ama Cumhuriyeti kurduklarnda artk bin yldr bu topraklarda yaayan Trkler arkalarn denize dnerek yaamay tercih ederler. Demiryollar ise cumhuriyetin ilk yllarnda biraz geliir, hatta marlarda "Demir alarla rdk anayurdu drt batan" falan derler ama gerek hi de yle deildir. Montaj otomotiv sanayii devreye girince, yerli ve yabanc tekellerin karlar dorultusunda demiryollar bir kenara braklr ve yurdun drt bir yan karayollaryla rlmeye balanr. nk yirminci yzyln sonlarna doru babakan ve cumhurbakan da olmu bir "Byk Trk By" Turgut zal demitir ki; "Demiryolu komnistlere zg, zgrlk imkan tanmayan bir ulam ve nakliye sistemidir. stediiniz yerde inip, binemezsiniz. Ama karayolu zgrlk demektir, nerede isterseniz iner, binersiniz." te bylece akp giden yllarn ardndan yirminci yzyln sonlarnda karayollar yolcu tamada yzde 95, yk tamada da yzde 93 oranna ulamtr. Bir yandan da cumhuriyetin ilk yllarndaki "demira heyecan" gibi memleketi "otoyol heyecan" sarm ve yeni anayurdun drt bir yan otoyollarla denmeye balanmtr. Balanmtr balanmasna ama ite bu noktada Trklerin karsna bir da kmtr; Bolu Da. Bir zamanlar halk kahraman ekyalara yataklk eden Bolu Da cumhuriyetin iki byk kentinin, stanbul ve Ankara'nn ortalarnda tm heybetiyle ykselir. Bata bu iki kent olmak zere, stanbul'u Anadolu'ya balayan karayolunda seyreden aralara etmediini brakmaz. bin yl nce atalarnn Ergenekon'dan kmak iin demirden da eritmeleriyle vnen Trkler Bolu Da karsnda yllarca aresiz kalrlar. En sonunda yapmna balanan Anadolu Otoyolu ile bir tnel aarak bu dan hakkndan gelmeye karar verirler. Edirne'den balayan Anadolu Otoyolu Bolu Da'nn eteklerine kadar gelir ama 6 kilometrelik iki viyadk ve 7 kilometrelik iki tnel bir trl bitirilemez. Yllarca sren almalar ve trilyonlarca harcamadan sonra "Bitti, bitecek" derken 12 Kasm 1999'da Dzce'de 7.2 byklnde bir deprem meydana gelince Trkler arasnda yeniden bir tartma balar; bu tneli yapalm m, yapmayalm m? Vazgeecek olursak imdiye kadar harcadmz 400 milyon dolar ne olacak? Yapacaksak tam da fay hattnn zerine kondurmuuz, byle hi gvenli deil... __________________________________________________________________
132
2000 ylnda bir gazetede kan haberde yle yazmaktadr: "Trilyonlar tnelde kald. Uyarlara karn fay zerine ina edilen Bolu Da geidinin gzergah deitiriliyor. Dzce depreminin ardndan yaplan 'hasar yok' aklamalarndan yaklak 6 ay sonra Bolu Da Tneli inaatnn durdurulmas gndeme geldi. Bugne kadar 433 milyon dolar harcanan Bolu Tneli'nin imdiki gzergahn 2 kilometre sama kaydrlmas planlanyor. Karayollar Genel Mdr, yeni bir tnel girii oluturmak istediklerini, bu projenin de 107 milyon dolara mal olacan syledi. Gemite harcanan miktarla birlikte Bolu Da geidinin maliyeti en az 490 milyon dolara ykselecek. Yeni tneli yine Astaldi-Bayndr ortakl yapacak. Bolu Tneli'nin hibir zaman diki tutmayacan belirten uzmanlar 'Tnel ykldka firmalar para alyor' diyorlar." Baka bir gazetede Karayollar Genel Mdr'ne yant veren Trk Mteahhitler Birlii Ynetim Kurulu Bakan Kadir Sever ise Bolu Da Tneli'ni bir mhendis olarak kendisinin yapmayacan belirterek, "Tnelin iinde binlerce insan hayatn yitirdiinde bunun sorumlusu kim olacak" diyor ve yle devam ediyor: "Bana sorsalard, ben Bolu Da'nda tnel yapmazdm. Bolu Da Geidi'nde pek ok heyelan olurdu. Bolu Da'nda trafiin en az olduunda bile heyelan nedeni ile yol zaman zaman tkanrd. Heyelan hala var. Bolu Da'na tnel yaplmamas gerektiini yetkililere pek ok kez syledik. Ancak bir teki bile bizi dinlemeye cesaret edemedi. nk yatrmlar yaplm, imdiye kadar 400 milyon dolarn zerinde para harcanm. almalar durdurulduu zaman bu ii yapanlara neden yanl karar verdiniz diye sorarlar. Bolu Tneli en son teknoloji ile yaplmas durumunda dahi risklidir. Tnelin iinde 300-400 araba varken bir zelzele olmas durumunda binlerce insan hayatn yitirdiinde bunun sorumlusu kim olacak merak ediyorum." te byle, Ergenekon efsanesini hatrladka utan iinde yzleri kzaran Trkler neredeyse eyrek yzyldr baa kamadklar bu dala ne yapacaklarn kara kara dnyorlar. stelik de 2000 ylnda tnelin yapmyla ilgili Bayndrlk ve skan Bakanl'nda Ergenekon Destan'n parti programlarndan bile daha fazla ciddiye alan bir parti var! Ya bu destanda bir tuhaflk var, ya da Anadolu'ya g ettikten sonra Trklere bir eyler oldu!
__________________________________________________________________
133
PADAH DA OLSAN OKUMA YAZMA BLMEK TEHLKELDR! Yldrm Bayezid'dan Timur'a Mektuplar 1402, Ankara Okuma yazma bilmek her zaman ie yaramayabilir, hatta padiah bile olsa bazen insann ban derde sokup, hayatna bile mal olabilir! Nitekim okuma yazma bilen ilk Osmanl padiah Yldrm Bayezid'n Timur'a yazd hakaret mektuplar nedeniyle canndan olduu tarihsel rivayetlerden biridir. Yldrm Bayezid ilklerin adamdr; ilk okuma yazma bilen padiah olmasnn yan sra karde kan dken, savata esir derek can veren ve stanbul'u kuatan ilk Osmanl padiahdr. Babas I. Murad, Kosova'da Hallara kar kazand zaferden sonra sava meydannda hanerlenerek ldrlnce Sadrazam andarl Ali Paa'nn yardmyla kardei Yakub elebi'yi boduran Yldrm 28 Austos 1389'da padiahln ilan etti. Gerekten de ksa srede Rumeli'deki Osmanl topraklarn Macaristan'a kadar geniletti, Anadolu'daki beyliklerin de bir ouna son vererek egemenliini Frat'a kadar ulatrd. Bylece babasndan devrald topraklar misline kartrken Osmanl'y te ikisi Anadolu'da, te biri de Rumeli'de byk bir devlet haline getirdi. 1391'de stanbul'u ilk kez kuatan Yldrm yedi ay sren kuatmadan sonra Bizans mparatoru II. Manuel'le bir anlama imzalayarak onu haraca balad. Ayrca stanbul'da bir Mslman mahallesi kurulmasn, bu mahalledeki bir kilisenin camiye evrilmesini ve kad bulunmasn da kabul ettirdi. Gerek Bizans'la yapt bu anlama, gerekse Rumeli'deki genilemesi srasnda yrtt incelikli politikalar ve gerekse de 1394'de Kahire'deki Abbasi halifesinden "Kayzer-i Rum" unvann almay dnmesi Yldrm'n diplomasinin dilinden olduka iyi anladn gstermektedir. Ama yine de Timur'a kar dilini yeterince tutamamasnn kurban oldu. Banda bulunduu devletin topraklar arasna skm bir kent devleti durumundaki stanbul'u 1395'de ikinci kez kuatan Yldrm, bir Hal ordusu Bizans'a yardma gelmek zere yola knca kuatmay kaldrarak Rumeli'ye geti ve 25 Eyll 1396'da Nibolu'da byk bir zafer kazand. Zaferinin tadm karmak ve yenilene eziyet etmek iin Yldrm korkun bir yol bulmutu; kellesi vurulmak zere belirlenen valyelerin iinden sadece ikisini kurtarma hakk tand dman ordusunun komutannn nnden binlerce esire resmi geit yaptracakt. Ve seilen iki kii dnda dierlerinin hepsinin balar gvdelerinden ayrlacakt. Yendii ordunun komutanna bylesine korkun bir davran uygun grrken bir gn kendisinin de yenilebilecei, savata esir debilecei herhalde aklna gelmemiti. Oysa en az kendisi kadar zalim olan bakalar da vard... Ardndan tekrar Anadolu'ya geen Yldrm douda Erzincan ve Malatya'ya kadar ilerleyince batya doru sefer yapmakta olan Timur'la kar karya gelmek zorunda kald. __________________________________________________________________
134
Bu arada Yldrm'n topraklarn elinden ald Anadolu beyleri Timur'a snrken, Timur'un gazabna uram Karakoyunlu Yusuf Bey ve Celayir Sultan Ahmed de Yldrm'a snmt. Sivas'a kadar gelip ardndan gneye inerek Suriye ve Badat' fetheden Timur Anadolu beyleri tarafndan Osmanllara kar kkrtlyordu. Ayn zamanda kendisini lhanllarn varisi sayd iin Anadolu zerinde hak iddia ediyordu. Osmanllarn kendisine balanmasn ve ayrca Yldrm'a snan Kara Yusuf ve Ahmed'in kendisine teslim edilmesini isteyen Timur'a Yldrm hi aldrmayarak, bu taleplerin hepsini reddetti. Rumeli ve Anadolu'da kazand zaferlerle ba dnen kibirli Osmanl padiah tam tersine Timur'a hakaret dolu mektuplar gnderip, onu kmsemekten de geri kalmad. Kendi adn yaldzl ve byk harflerle yazp, egemen olduu topraklar uzun uzun sralarken Timur'un ismini kck yazarak ona sradan bir hkmdar muamelesi yapt. Bu arada, rivayete gre, bir gz kr olan Yldrm, bir aya topal olan Timur'a "Bu dnya bir krle bir aksaa kaldysa vay bu dnyann haline" diyerek ve meydan okumutu. Bylece kanlmaz sava en sonunda geldi att; byk bir orduyla Anadolu'ya giren Timur Sivas' yerle bir etti. Fethettii ehirlerin ahalisini ldrerek binlerce kelleden piramitler yapmak adetiydi, Sivas'ta da aynsn yapt. Ardndan Ankara'ya yneldi ve kaleyi kuatt. Bu srada Yldrm da Tokat zerinden Ankara'ya doru ilerliyordu. Kuatmay kaldran Timur ubuk ovasnda Osmanl ordusunu karlad. 28 Temmuz 1402'de meydana gelen Ankara Sava tarihin grd en kanl meydan savalarndan biri oldu. Btn gn boyunca, tam 14 saat sren arpmalarn balangcnda Osmanl ordusu daha stn grnyordu. Karatatarlar ve daha nce Timur'a snm olan beylerin askerleri de Osmanl ordusunu terk ederek kar tarafa geince savan kaderi de belli oldu. Osmanllar ar bir yenilgiye urad. Yldrm'n oullar ve Sadrazam andarl Ali Paa kuatmay yararak kamay ve canlarn kurtarmay baardlar. Padiah ise hava kararncaya kadar sava srdrerek karanlktan yararlanp kamay denedi ama Timur'un komutanlarndan aatay Han tarafndan yakalanarak esir edildi. Yine rivayete gre saval dolaysyla Yldrm'a saygl davranan Timur yenik Osmanl padiahndan ayn ekilde karlk grmedi. Tam tersine hakaretlerine devam eden ve diline egemen olamayan Yldrm' en sonunda ayakta duramayacak kadar kk bir kafesin iine kapatan Timur Anadolu'da gittii her yere onu da gtrd. Ayrca onu daha da aalamak iin sava meydannda Yldrm'la birlikte yakalanan kars Despina'y da kendi sofrasnda hizmeti olarak kulland. Marur Yldrm tm bu hakaretlere ancak yedi ay dayanabildi ve sonunda kurtulu iin hibir umut kalmaynca kapatld kafesin demirlerine kafasn vura vura 9 Mart 1403'de Akehir'de intihar etti.
__________________________________________________________________
135
STANBUL'U FETHETT AMA OULLARINA SZ GEREMED Fatih Sultan Mehmed'in Oullarnn Taht Kavgas 1481-1494, Anadolu, Msr, Rodos, Fransa, talya II. Mehmed, stanbul'u alarak Bizans mparatorluuna son vermi ve tarihe "Fatih" unvanyla geerken Osmanl devletini "imparatorluk" haline getiren padiah olmutu. Ayrca byk dedesi Yldrm Bayezid'n Timur'a yenilmesinden sonra Osmanl devletinin kar karya kald dalma tehlikesi ve on yldan fazla sren "Fetret Devri" srasnda ehzadeler arasnda kan taht kavgalarnn bir daha tekrarlanmamas iin "karde katline" olanak tanyan bir "kanunname" de yapmt. Nitekim daha sonra bu kanunnameye uygun olarak ok kan dklecek, saraydan bir gn iinde 17 ehzadenin cesedinin ktna bile tank olunaca zamanlar gelecekti. Ama Fatih kendi oullarna sz geiremeyecek ve Osmanl tarihindeki en ciddi, en uzun sreli ve uluslararas boyutlar kazanan taht kavgas da Fatih'in oullar arasnda meydana gelecekti. Cem Sultan ile II. Bayezid arasndaki mcadele tam 13 yl srecekti. Aralk 1459'da Edirne'de doan Cem Sultan aabeyi Bayezid'dan on iki ya kkt ama ondan daha yetenekli ve daha iyi yetimiti. Bir Trk beyinin, Dulkadirolu'nun kzndan doan Bayezid, babas Fatih henz ehzade iken dnyaya gelmiti. Bir Hristiyan prensesi, Macaristan Kral Matyas'n kuzeni Sofya'dan olan Cem ise II. Mehmed "Fatih" unvann aldktan ve imparator olduktan sonra domutu. Dinini deitirmemesine ramen iek Hatun adn alan Sofya, II. Mehmed'in hareminde ynetimi ele alm ve padiahn en sevdii kars olmutu. Fatih, Sofya'ya o kadar dknd ve ylesine deer veriyordu ki, Hristiyan olarak kalmasna ve dini inancnn gereklerini Topkap Saray'nda srdrmesine izin vermiti. Kendisinin de yine bir Hristiyan prensesinin -Srp Kral Brankovi'in kz Mara Despina'nn- olu olmas Fatih'in Cem'i daha ok sevmesinde rol oynam olabilir. 3 Mays 1481'de Gebze'de son nefesini vermeden nce Fatih'in "Benden sonra tahta geecek olan Cem'dir" dedii sylenir. Yunanca ve Farsa'y ok iyi bilen Cem Franszca ve talyanca'y da olduka iyi konuuyordu. Farsa'dan eviriler yapyor, mzik, edebiyat ve felsefeyle ilgileniyordu. nce Kastamonu'ya daha sonra da aabeyi Mustafa'nn lm zerine de Konya'ya vali olarak atanan Cem'in aabeyi Bayezid'a gre yenieriler ve halk tarafndan daha ok sevildii syleniyordu. Babalar ld srada Bayezid Amasya'da, Cem ise Konya'da bulunuyordu ve tahta Cem'in gemesini isteyen Sadrazam Mehmed Karamani Paa hemen Cem'e ulak, Bayezid'a de iki ulak gndererek durumu bildirdi. Konya stanbul'a daha yaknd ama Topkap Saray'nda Bayezid daha rgtlyd. Zaten lmnden nce Fatih'le olu Bayezid arasnda dolayl bir iktidar mcadelesi balamt ve hatta Fatih'in skdar'dan hareket ettii orduyla Bayezid'n stne yryecei syleniyordu. Daha nce bilinen bir salk sorunu olmayan padiahn birdenbire rahatszlanarak lmesi zerine zehirlendii ve stelik __________________________________________________________________
136
Bayezid'n adamlar tarafndan zehirlendii de ileri srlecekti. Bayezid'n damad ve Anadolu Beylerbeyi Sinan Paa ulaklarn Cem'e gn ge gitmesini salad ve bylece daha erken haberi alan Bayezid Amasya'dan hemen yola karak Cem'den nce stanbul'a gelip padiahln ilan etme frsatn buldu. Ama kendisini tahtn asl sahibi gren Cem bu durumu kabullenmeyerek toparlad bir orduyla Konya'dan yola kt. 28 Mays'ta Bursa nlerinde aabeyinin gnderdii orduyu yenerek Bursa'da hkmdarln ilan etti. Kendi adna para bastrp, camilerde hutbe okutarak Osmanl'da ikili bir iktidarn varln herkese kantlam oluyordu. Bu arada stanbul'da kontrol ele alan Bayezid iktidarn pekitirmek iin nemli admlar att. Cem'in destekisi olarak bilinen Sadrazam Mehmed Karamani Paa'ya kar yenierileri kkrtt ve onlarn baz haklarnn elinden alnmasnn sorumlusu olarak gsterdi. Yenierilerin sadrazam katletmesi zerine hem Cem'in nemli bir destekisinden kurtulmu, hem de Yenierileri kendi yanna kazanm oluyordu. Bayezid, ulema ve vakf sahibi gl aileleri de yanna alacak tarzda davrand. Zaten Fatih'in lmne giden olaylarn nedenleri arasnda gsterilen vakf arazilerine ve mallarna el konulmasndan vazgeileceini ve bunlarn eski sahiplerine verileceini ilan ederek kardeiyle arasndaki iktidar savann sonucunu tayin edecek bir adm da atm oldu. Bylece konumunu glendiren Bayezid byk bir orduyla Bursa'daki Cem'in zerine yrd. Karde kan dklmesini istemediini syleyen Cem, Bayezid'la anlamann yollarn arayarak Anadolu topraklarnn Bayezid'a, Rumeli topraklarnn ise kendisine braklaca ikili bir ynetim nerdi ama kabul edilmedi. 20 Haziran 1481'de Bursa nlerinde yaplan sava Cem kaybetti ve bylece fiilen ikili iktidar durumuna da son verilmi oldu. Cem'in Osmanllarn ilk bakentindeki saltanat ancak 20 gn srebilmiti. Cem sava kaybetti ama taht zerindeki iddiasn, Fatih'in meru varisinin kendisi olduu yolundaki inancn kaybetmedi. Sava alannda ele geirilemeyen Cem annesinin ve ailesinin bulunduu Konya'ya gizlice ulat ve buradan da hemen yola karak Kahire'ye Memluklara snmay baard. Eyll ay sonlarnda ulat Msr'da Memluk Sultan Kaytbay tarafndan trenle karlanan Cem Sultan iin artk uzun yllar srecek bir srgn hayat balamt. Oysa Cem'in tek dncesi yeniden Anadolu'ya dnp bir ordu toparlayarak stanbul'a yrmek ve gasp edildiine inand tahtn ele geirmekti. Bunun iin Kaytbay'n mali desteine ihtiyac vard ve Osmanllarla ihtilaf olan Memluk Sultannn da Cem'e ihtiyac vard. Bu taht kavgasnda Osmanllarn ypranacan hesaplyor, Cem'in kazanmas durumunda ise kendisine dost olan bir sultann stanbul'da olmas tabii ki iine geliyordu. Kaytbay destek sz verdi ama nce yaklaan Hac zamann deerlendirmesini ve Mekke'ye giderek hac olmasn nerdi. Bylece btn Mslmanlar gznde itibar kazanacakt. Nitekim Cem de bu neriyi akllca buldu ve binlerce taraftarndan oluan grkemli bir kafileyle Mekke'ye giderek Osmanl __________________________________________________________________
137
hanedanndan slamn kutsal topraklarna giderek hac olan ilk kii oldu. Gerekten de bu durum slam dnyasnda Cem'in itibarn ve desteini artrd. Kahire'ye dndkten sonra ailesini Kaytbay'n yannda brakarak yeniden Anadolu'ya doru yola kan Cem Suriye zerinden Adana'ya geldi ve 14 Mays 1482'de Karaman beyi Kasm'la bulutu. Karamanllarn yan sra Bayezid'a kar olan glerden bir ordu meydana getiren Cem Ankara'ya doru yrd ve kaleyi kuatt. Ancak Bayezid'in byk bir orduyla zerine gelmesi zerine kuatmay kaldrd ve Alaehir'e doru ekildi. Kuvvetleri dalmt ve artk cann kurtarmaktan baka yapabilecei bir ey yoktu. areyi Rodos valyelerine snmakta buldu. valyelerin lideri Pierre d'Aubusson'la yaplan anlamaya gre adada zgr olacak ve istedii zaman adadan ayrlabilecekti. Gneyden Anadolu'dan lkeye girerek ansn deneyen ancak kaybeden Cem bu kez Bat'ya giderek, kendisine destek olacan syleyen days Macar Kral Matyas'la bulumay ve Rumeli'den ilerleyerek tekrar ansn zorlamay dnyordu. 20 Temmuz 1482'de geldii Rodos'ta uzun sre kalmaya niyeti yoktu. Saint-Jean valyeleri ise Cem'i mmkn olduunca uzun sre ellerinde tutmak ve bylece hem Osmanl hkmdarnn adaya saldrmasn engellemek ve ondan para szdrmak, hem de Hristiyan dnyas zerinde etkili olmak istiyordu. Avrupa'daki her kral Osmanl hkmdarnn korkulu ryas olan bylesi bir tutsaa sahip olmak iin her eyi yapabilirdi. Balkanlar ele geirip Orta Avrupa'ya doru yaylmakta olan Osmanllar ve slam' durdurmak iin Cem Sultan ok iyi bir ara olarak grlyordu. Bunu baaran kral ise hi kukusuz Avrupa'nn hakimi olurdu. Gerekten de 1 Eyll'de Rodos adasndan gemiyle yola kan Cem Sultan ve kendisini terk etmeyen bir avu adam Ekim aynda Fransa kylarna, Nice ehrine ulatlar. Cem'in bundan sonraki yedi yl bazen ksmen zgr, bazen de iyice arlaan tutsaklk koullar iinde Rodos valyelerinin ynetiminde bulunan Fransa'nn Akdeniz kylarndaki atolarda geecekti. Bu arada bir Fransz asilzadesinin Philippine adl bir kzyla ksa sreli bir ak yaad ve daha sonra ondan bir olu olduu da sylenir. Ellerindeki deerli tutsa kimseye kaptrmamaya alan Saint-Jean valyeleri Bourganeuf'da onun iin zel bir kule bile yaptrdlar. Batllar Cem Sultana "Zizimi" dedikleri iin hala "Zizimi Kulesi" diye bilinen bu zel hapishanede Fatih'in olu iki yldan fazla kald. Bu arada stanbul'daki aabeyi Bayezid tabii ki hi de huzurlu deildi ve yaad srece taht iin bir tehlike olacak Cem'i ortadan kaldrmak veya en azndan serbest braklmamasn salamak iin elinden gelen her eyi yapyordu. Cem'i elinde tutanlara yllar boyunca her ay 40 bin dka altn rvet verirken bir yandan da onu ldrtmek iin her yolu deniyordu. Cem gerekten de Hristiyan dnyas karsnda elini kolunu balyordu. Cem'i destekleyenleri kendi yanna ekmeye alyor, siyasi dnler veriyor, anlamalar yapyor, hkmdarlar satn almaya urayordu. Fransa Kral XI. Louis'nin ok dindar olduunu renince Cem'i kendisine teslim etmesi iin Topkap Saray'nda bulunan Hristiyanlk iin kutsal emanetlerden "Vaftizci __________________________________________________________________
138
Yahya'nn elini" ve "sa'y ldren mzran parasn" krala vermeyi teklif etti. Ancak hasta ve yaknda leceini dnen kral bir kafirden bunlar kabul etmeye yanamad. Hristiyan dnyasnn ruhani lideri Papa VIII. Innocentius da Cem'i elde etmeye alyordu. Osmanllara kar bir hal seferi dzenlemeyi dnen Papa, Cem'i de ikna ederse Trkleri Avrupa'dan atacana inanyordu. Nitekim uzun uralardan sonra Saint-Jean valyelerinin lideri Pierre d'Aubusson'u kardinal yaparak Cem'in Roma'ya verilmesini salayacakt. Mays 1489'da Roma'ya gelen Cem, burada daha zgr olacan ve Macaristan'a geme olanan bulacan umuyordu. Ancak Papann Hristiyan olma davetine iddetle kar knca yaam yine Rodos valyelerinin elindeki gibi srp gitti. Bu arada 6 Nisan 1490'da days Macar Kral Matyas da lnce artk Cem'in Rumeli zerinden stanbul'a yrme hayalleri de snp gidecekti. Siyasi emelleri iin Cem'le yakndan ilgilenen son hkmdar Fransa Kral VIII. Charles oldu. Kuds zerine bir sefer yapmak niyetindeki Charles, VIII. Innocentius'un lm zerine 27 Eyll 1492'de yeni Papa olarak seilen VI. Alexandre'n Cem'i aabeyi Bayezid'a teslim etmek iin pazarlk yaptn duyunca 31 Aralk 1493'de Roma'ya girdi ve Cem'i kendi himayesine ald. Fransa Kral ile birlikte talya'dan yola kan Cem yolda hastaland ve 24 ubat 1494'de Napoli'de ld. Henz 35 yanda hayata veda eden bu talihsiz ehzadenin ani lm zehirlenmi olduunu gsteriyordu. Ama bu konudaki esrar perdesi tam olarak aydnlanamad. Bayezid'n grevlendirdii casuslardan birinin berber klnda Cem'in yanna kadar gittiini ve bir tra srasnda usturasyla kanna zehir kartrd sylentisi en ok zerinde durulan olaslklardan biridir. Daha sonra ilalanarak bozulmadan saklanan cesedi bile yllar boyu sren pazarlklara konu olan Cem Sultan en sonunda lmnden 5 yl sonra Bursa'ya getirilerek topraa verildi. On yedi yl nce Anadolu kylarndan Avrupa'ya doru yelken amak zorunda kalan Fatih Sultan Mehmed'in en sevdii olu taht kavgasnda bir trl baarl olamam ve Anadolu'ya ancak cesedi dnebilmiti. Kurduu imparatorluun taht kavgalarna srklenmesini nlemek iin "karde katline" bile olanak tanyan ve kendisinden sonra Cem'in gelmesini vasiyet eden Fatih ise ne oullarnn kavgasn nleyebilmi, ne de kendisinden sonra Cem'in imparatorluun bana gemesini salayabilmiti. Byk bir imparator syleyemeyecekti! olabilirdi, ama "iyi bir baba" olduunu kimse
__________________________________________________________________
139
BR ELYE ASLA KT DAVRANMAYIN Macarlar Kanuni Sultan Sleyman' 'Kuzu' Sandlar 1520'ler, Orta Avrupa 1512'den 1520'ye kadar sekiz yl sren saltanat srasnda Bat'ya, Avrupa'ya hi sefer yapmam olan Yavuz Sultan Selim Osmanl'nn dou ve gney snrlaryla uram, ran ve Msr seferlerine kmt. ldnde tam da Macaristan'a doru bir sefere kmak zereydi ve padiahn tular ilk kez Edirne kapsna konmutu, yani ordu Avrupa'ya doru yola kyordu. Osmanllarla byk bir sava olmadan geen bu dnemde rahat bir nefes alan Avrupallar uzaktan korkuyla seyrettikleri ve "aslan" gibi diye nitelendirdikleri Yavuz Sultan Selim lp de yerine olu Sleyman geince "Osmanl tahtna bir kuzu geti", "Vahi bir aslann yerine tatl bir kuzu geldi" diye raporlar yazdlar, sevindiler. Ancak bu "kuzu"nun dilerini grmek iin fazla beklemeyeceklerdi. Dorusu Sleyman da balangta Avrupallarn "kuzu" benzetmesine uygun tutumlar sergiledi. nce babasnn dize getirdii dou lkeleriyle sorunlarn zd; ran mallarna konan boykotu kaldrrken ran'a eitli dnler verdi. Selim'in halifelik unvanyla birlikte Kahire'den stanbul'a zorla getirttii slam alimlerinin memleketlerine dnmelerine izin verdi. O sralarda Avrupa'nn en gl devleti olduuna inanan kibirli Macaristan'a da eli gndererek kendince sorunu bar yollardan zmeyi denedi. Macarlar Osmanllara vergi, yani hara verirlerse Osmanl saldrlar duracakt. Ancak Macarlar Sleyman'n gnderdii elinin burnunu ve kulaklarn keserek geri gndermek gafletinde bulundular. Nasl olsa Osmanl tahtnda bir kuzu vard! Bu davrann bir savaa yol aacan elbette Macarlar da biliyordu ve bir yandan da Osmanl saldrsna kar Hristiyan dnyasnn desteini almak iin harekete getiler. Kutsal Roma mparatorluunun prensleri Worms'da toplanyorlard ve Hristiyan Avrupa'y tehdit eden slam'a kar gl bir ittifak oluturmak iin bu toplant iyi bir frsatt. Ancak Avrupa Hristiyanl kendi iindeki sorunlarla meguld. V. Charles, reformcu din adam Luther'i gnahkar olmakla sulam ve prensler birbirine girmiti. Macarlarn slam'a kar hep birlikte mcadele etme arsna kulak verecek durumda deildiler. Bu durumda Macaristan Bat Avrupa ile Osmanl arasnda bir tampon devlet konumuna srklendi ve gerekten de bir tampon gibi ezilmekten kurtulamad. Bylece yalnz kalan Macarlar Sleyman'n elisinin burnu ve kulaklarna karlk olarak nce Belgrat'tan oldular. Sleyman bir aylk bir kuatmadan sonra Austos 1521'de gl Belgrat kalesini fethetti. Belgrat'n dmesi Macaristan'n gney savunma hattnn da kmesi anlamna geliyordu. Ama bu daha balangt ve asl sava be yl sonra Moha'ta olacakt. ran hkmdar I. Tahmasp Macar Kral II. Lajos ve Kutsal Roma mparatoru V. Charles'a eliler gndererek Osmanllara kar ittifak nerisinde bulundu. Doudan ve Batdan birlikte Osmanllar sktrrlarsa baarl olabilirlerdi. Bu __________________________________________________________________
140
arada Macarlar da bo durmuyor Eflak ve Bodan'da Osmanllar aleyhinde bir takm tertipler dzenliyorlard. ncelikle Macaristan'n zerine yrmeye karar veren Kanuni Sultan Sleyman'n sadrazam brahim Paa nc birliklerle yola karak baz kaleleri ele geirirken asl ordu ise gelip Moha ovasnda konaklad. Yaklak 100 bin kiiden oluan Osmanl ordusunun karsna toparlayabildii 20 bin kiilik bir kuvvetle kan Kral II. Lagos 130 yl nce, 1396'da Nibolu'da atalarnn yapt sava hatalarnn hepsini tekrarlamak baarsn gsterdi! Bataklkla nehir arasnda ordugah kurarak hareket olanaklarn snrlad. Osmanl ordusunun sayca ok stn oluunu dikkate alp sava arabalarn kullanarak bir savunma savana ynelmedi, ya da geri ekilip zaman kazanarak Bohemyallarn yetimesini beklemedi. Sonunda Osmanl ordusunun ok bilinen "Trk kskac"na dt. lk saldrda geri ekilen hafif svariler Macar ordusunu asl kuvvetin iine ektiler ve yandan kuatlan 20 bin kiilik ordu hemen tmyle kltan geirildi veya arka taraftaki bataklklarda bouldu. Meydan sava iki saat kadar srmt ve Kral II. Lagos da sava alannda can verenlerin arasndayd. Ayrca iki bapiskopos ve be piskopos da hayatn kaybetmiti. Savan ardndan ilerleyerek Budin'i de alan Sleyman tm Macaristan' yamalad ve 100 bin kadar esirle stanbul'a dnd. Daha sonra 1541'de Macaristan'a byk bir sefer daha yapan Sleyman orta ve gney Macaristan' Budin eyaleti haline getirerek tmyle Osmanllara balayacakt. Kibir ve ileriyi dnmeden yaplan budalalklar Macaristan'a ok pahalya mal olurken, Avrupallarn "kuzusu" Osmanl mparatorluuna en grkemli dnemini yaatacak ve yarm yzyla yaklaan saltanat srasnda ordunun banda 13 byk sefere kp bunlarn hepsinden zaferle dnecekti. Ama birisi hari; Malta adasn almak iin 1556'da byk bir donanma ile sefere kan "Muhteem Sleyman" bu kez baarl olamayacak ve utancndan gemilerini Hali'e gece vakti sokmak zorunda kalacakt. Ve bunca zaferin sahibi, Macaristan' fethettikten sonra dnemin en gl devleti Avusturya'y bile haraca balayan marur hkmdar, halkn Malta seferi ve kendisi hakknda ne konutuunu kulaklaryla duymak iin stanbul'da tebdili kyafetle dolaacakt...
__________________________________________________________________
141
ALTIN YUMURTLAYAN TAVUU KESERSEN Tmar Sisteminin Tasfiyesi 16. Yzyl Sonlar, Anadolu 16. Yzyl, yani Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman dnemi, Osmanl mparatorluunun en parlak devri olarak kabul edilir. Ama her kn bir inii vardr ve zirve ayn zamanda iniin de balad en yksek noktadr. Nitekim 'Muhteem Sleyman'n son zamanlar ve ardndan gelenlerle birlikte Osmanl da inie gemeye balayacaktr. Bu durumun ise eitli ve d nedenleri vardr. nie gei, hem uluslararas, hem de yerel koullara bal olarak ortaya kan gelimelerin rn olan nesnel bir sretir. Her eyden nce Osmanl mparatorluunu adalar karsnda stn klan iki zellii vardr; birincisi, Yenieri Oca olarak bilinen dzenli, profesyonel bir orduya sahip olmasdr. 16. Yzyla kadar Avrupa'daki hibir devlet bylesi byk, eitimli ve iyi rgtlenmi bir orduya sahip deildir. kincisi ise tmara dayanan topraktaki mlkiyet sistemi hem toplumsal retimin gelitirilmesinde ve paylalmasnda, hem de i gvenliin salanmasnn yan sra toplumun btn kaynaklarnn askeri rgtlenmeye sevk edilmesinde ok ilevseldir. Toprakta zel mlkiyetin olmad bu sistem askeri yararll kkrtan ve lkenin en cra kesimlerine kadar ulaan bir asker besleme/toplama mekanizmas olarak son derece dinamiktir. Tmarl sipahi adn tayan bu ordunun Anadolu'da 100 bin civarnda, Rumeli'de ise 75 bine yakn asker kard bilinmektedir. 16. Yzyln ikinci yarsnda bu iki kurumsal yapda da sorunlar ortaya kmaya balayacaktr. ktada 24 milyon kilometre kareye yaylrken doal genilemesinin de snrlarna varan imparatorluk Dou'ya doru ran engeliyle kar karyadr. ran' fethederek Hindistan'a doru ilerlemesi mmkn deildir. Gneyde gerek Arabistan, gerekse de Kuzey Afrika'daki snrlar llerle kesilmektedir. Batda, Avrupa'da ise gl Avusturya mparatorluu ile yz yzedir. Viyana alnarak Orta Avrupa'dan Batya doru ilerlemeye teebbs edilmi ancak baarlamamtr. Zaten artk Bat Avrupa'da gelimekte olan ticari kapitalizm karsnda, "basit yeniden retim"e dayal Osmanl sisteminin "geniletilmi yeniden retim" srecine girmekte olan Avrupa karsnda stnlk salamas mmkn deildir. Dolaysyla bu koullar nemli lde "d haraca", fetihlere dayanan Osmanl sistemini zora sokmaktadr. te yandan Amerika'nn kefi ile birlikte bu ktadan Avrupa'ya aktarlmakta olan altn ve gm bir "fiyat devrimi"ne yol am ve Avrupa'da ciddi bir enflasyon ortaya kmtr. Yaplan aratrmalara gre 1521 ile 1660 yllar arasnda Amerika'dan spanya'ya 18 bin ton gm ve 200 ton altn geldii sanlmaktadr. Avrupa'da dolama giren bu altn ve gm madeni parann deerini drm, fiyatlarn o zamana kadar grlmedik lde artmasnda nemli bir etken olmutur. __________________________________________________________________
142
rnein ngiltere'de daha nceki 150 ylda fiyatlar ancak yzde 2 civarnda artarken 1500-1600 arasnda tam be kat artmtr. Hammadde ihtiyac iinde olan Avrupa Osmanl lkesinden yksek fiyatla hammadde talep etmekte, kaaklk ok yaygnlamakta ve sonuta i tketime sunulan rn miktar azalmakta, fiyatlar artmaktadr. Denizlerde yaplan keifler ve uzun yola dayankl salam gemilerin yapm da uluslararas ticaret yollarn deitirmi, bu alandaki Osmanl egemenliini snrlandrrken gelir kaynaklarn da daraltmtr. te tm bunlarn sonucunda i ve d haraca, baka lkelerde retilen zenginliklere fetihler yoluyla el konulmasna ve lke iindeki sosyal artn ynetici egemenler tarafndan gasp edilmesine dayanan imparatorluk atrdamaya balayacaktr. lke iinde "Celali Ayaklanmalar" ad verilen isyanlar patlak vermeye balarken fethedilen uzak blgeler ise artk bir gelir kayna olmaktan ok gider kayna haline gelecektir. nk smrgeci bir anlaya sahip olmayan Osmanl eliti sadece merkezi imar ve ina etmekle yetinmemitir. Fethedilen yerleri sadece silah gcyle deil, ayn zamanda bir tr toplumsal rzay veya gnll boyun emeyi reten ekonomik ve toplumsal yatrmlar araclyla da elde tutmaya ynelik bir ynetim modeli gelitirmitir. Devletin yllk gelirlerinin neredeyse te bire indiini gren Osmanl egemenleri are aramaya balayacak ve sonunda bulacaklardr da; altn yumurtlayan tavuu kesmeye karar vereceklerdir. Yani devletin ve toplumsal sistemin temelini oluturan tmar sistemi ksa vadede daha fazla gelir getirmek amacyla tasfiye edilecektir. D haracn artrlmasnn yolu yeni fetihlerdir ama gelinen noktada birok nedenden dolay bu da olanaksz olduu iin zm i haracn artrlmasnda grlecek ve tmar sistemi bir nevi "zelletirilerek" gelirler artrlmaya allacaktr. Ancak bu ynelim aslnda Osmanl'nn bindii dal kesmesinden baka bir ey deildir. Tmar sisteminin zelletirilerek adm adm tasfiyesi mltezimler araclyla olacaktr. Devletin kamu gelirlerinin ya da toplad verginin zel kiilere kiraya verilmesi denebilecek bu sistem iin nce ifraz uygulamas devreye sokulacaktr. rnein bir tmarn defterde kaytl grnen yllk geliri 50 bin ake ise ve tmar sahibi bu miktar zerinden devlete vergisini dyorsa stanbul'dan yollanan grevliler yerinde inceleme yaparak tmarn yllk gelirinin 50 bin akeden daha fazla olduunu, rnein 75 bin ake olduunu belirliyor ve bylece aradaki fark sipahiden tahsil ediliyordu. Bu arada tmar da paralanarak, te biri sipahinin elinden alnyor ve iltizama, yani bir nevi kiraya veriliyordu. Mltezim ad verilen kii tmarn yllk geliri zerinden vergisini devlete pein olarak dyor daha sonra bunu kyllerden topluyordu, tabii mmkn olduunca ok daha fazlasn almaya alyor ve kylleri soyuyordu. Balangta belli snrlarda uygulanmaya balayan bu iltizam sistemi giderek yaygnlat. Zamanla vakf gelirleri, gmrkler, madenler, cizye gelirleri de iltizam konusu oldu. Devlet, tmar sahipleri ve onlarn kyllerle olan sorunlaryla uramaz olmu, pein olarak toplad geliri kullanrken kyly insafsz mltezimlerin eline terk etmiti. __________________________________________________________________
143
Topraktaki vergi gelirinin memurdan, askerden alnp zenginlere satlmas Osmanl toplumsal dzenini kertirken tmarl sipahinin askeri rgtlenmesini de tasfiye eden bu uygulama ksa vadede iyi bir fikir gibi grnyordu, ama uzun vadede Osmanl kendi ipini ekmi oluyordu!
__________________________________________________________________
144
AZ TAMAH OK ZARAR GETRR Viyana'y Kurtaran Kibir ve Agzllk 1683, Viyana nleri 16. ve 17. Yzyllarda Avrupa'nn kaderi iki hanedann elindeydi; Habsburglar ve Osmanllar. Habsburglarn bakenti Viyana ayn zamanda Avrupa'da Osmanl askerinin grlebildii son nokta idi. Viyana'nn Osmanllar tarafndan fethedilmesi sadece en nemli rakip hanedannn tasfiyesini getirmekle kalmayacak Orta Avrupa'dan Bat Avrupa'ya doru Trklere yeni bir yaylma alan da alacakt. Ve byle bir durumda hi kukusuz Avrupa'nn tarihi ok farkl ekillenecekti. Viyana'nn fethine ilk kalkan Kanuni Sultan Sleyman oldu. 1529'da 75 bin kiilik o zamana gre byk bir orduyla Viyana nlerine gelerek kenti kuatmt. Ama Mays'ta stanbul'dan yola kan ordu grlmemi yamurlarn etkisiyle ok ar ilerleyebilmiti. Bu arada kuatmada etkili olacak byk toplarn geride brakmak zorunda kalm ve ancak Eyll sonlarnda Viyana nlerine gelebilmiti. hafta kadar kenti kuatan Sultan Sleyman, Avusturya mparatoru Ferdinand'n kenti terk etmi olduu gerekesiyle -aslnda artk k bastrd iin- kuatmay kaldrm ve geri ekilmiti. Kenti alamam duruma dmektense kendi kararyla vazgemi olmay tercih etmiti. Ama Viyana'nn fethi Osmanllarn zihninden kp gitmedi. Nitekim 150 yl sonra Temmuz 1683'de Osmanl ordusu bir kez daha Viyana nlerinde grnd. Bu kez Sadrazam Kara Mustafa Paa komutasndaki 200 bin kiilik dev bir ordunun elinden Viyana'nn kurtulmas bir mucize olurdu! Ama tarihte kazananlar asndan "mucize" kaybedenler asndan ise "fiyasko" olarak nitelendirilecek olaylara da yer var. Nitekim "Cihan Padiah"nn Sadrazamnn olaanst kibri, ehrin yama edilmeden eline gemesi iin gsterdii agzll ve 11 yl nce 1672'de Dinyester Nehri kylarnda yenilgiye uratt Polonya Kral Jan Sobieski'yi kmsemesi hem Viyana'y kurtaracak, hem de bu ihtirasl sadrazamn kellesine mal olacakt. 17. Yzylda Osmanl maliyesinde ve ordusunda eitli reformlar yaparak imparatorluu glendiren Kprl Mehmet Paa'nn evlatl olarak yetien Kara Mustafa Paa, Kprl'nn olu Fazl Ahmet Paa'dan sonra sadrazam oluncaya kadar baz nemli askeri baarlara imza atmt. zellikle 1672'deki Kamenie seferi askeri kariyerinde bir dnm noktas oldu. Fazl Ahmet Paa'nn sadrazaml srasnda Kaptan- Deryala getirilen ve Sadaret Kaymakaml da yapan Kara Mustafa Paa, Kprl ailesinin bir mensubu gibiydi. Bu ailenin hizmetlerinden memnun olan IV. Mehmet tarafndan 1676'da sadrazamla getirildikten sonra 1678 ve 1680'de Ruslara kar savalarda baarl olan Kara Mustafa Paa en sonunda Kanuni Sultan Sleyman'n baaramadn baarmak azmiyle Viyana zerine sefer iin hazrlklara balad. __________________________________________________________________
145
Nisan 1683'de Avusturya'ya alan savata ordu yola ktnda Sultan IV. Mehmet Belgrat'a kadar ordunun banda geldi. Ancak daha ileri gitmeyi uygun grmeyerek ordunun komutasn sadrazama brakt ve Edirne Sarayna ve av partilerine geri dnd. Bu gibi byk nemi olan askeri seferler srasnda padiahlar ordunun komutasn verdikleri vezirlerine slam Peygamberi Muhammed'in bayra olduu kabul edilen Sancak- erif'i de teslim ederler, bylece sefere yklenilen anlam farkl bir dinsel boyut da kazanrd. IV. Mehmet de byle yapt. Daha nce Mhr- hmayununu ve Kabe'nin anahtarlarn emanet ettii sadrazamna Belgrat'ta peygamberin sancan da teslim ederek Viyana'ya doru uurlad. Hzla Viyana'ya doru yrye geen Osmanl ordusu nne kan her eyi yakp, ykp, yamalayarak Viyana surlarnn nne geldiinde Temmuz aynn ortas olmutu. Yani bu kez birinci kuatmada olduu gibi bir gecikme ve sava mevsiminin sonu gelmi deildi. Dnemin gzlemcilerinin aktardna gre Viyana'nn karsna kurulan ordugah neredeyse Viyana kentinden daha byk ve daha gsteriliydi. Viyana'y ele geireceinden hi kukusu olmayan Kara Mustafa Paa rivayete gre 1500 cariyenin bulunduu haremini bile yannda getirmiti. En byk kaygs da Habsburglarn bu zengin bakentini yamaya uramadan ele geirmekti. Osmanl ordusunun geleneklerine gre zorla fethedilen bir kent bir sre iin onu ele geiren askerin yamasna brakldndan buna meydan vermemek iin kentin teslim olmasn salamak gerekliydi. Sadrazam da bunun iin elinden geleni yapmaya kararlyd. Askerin yama hrsnn ve hevesinin azalmas iin yol boyunca ele geirilen kasaba ve kylerin yerle bir edilmesine varan bir yamaya gz yummu, bylece Viyana'nn fazla hasar grmeden kendi ganimeti olabilmesi iin nlem almt. Hatta kentin zarar grmesini istemedii iin Osmanl ordusunun en byk toplarn yannda getirmemeyi bile dnm, daha kk apl toplarla yetinmiti. Osmanl ordusunun Viyana'ya gelinceye kadar yol boyunca sat dehet ve sergiledii g karsnda Avusturya mparatoru I. Leopold ve ailesi kenti terk etmi ve geride Starhemberg komutasnda yaklak 20 bin kiilik bir savunma kuvveti brakarak Linz'e doru ekilmiti. Bunu renen Viyanallarn iyice morali bozulurken kenti kuatan Osmanl ordusunun ise kendisine olan gveni ve zafere olan inanc pekimiti. Kara Mustafa Paa 14 Temmuzdan itibaren bir yandan kenti kuatr ve bunun iin gerekli askeri nlemleri alrken, bir yandan da kentin kendiliinden teslim olmasn salayacak moral bozucu nlemlere arlk veriyor, hatta gsteriler dzenliyordu. Viyana'y savunanlarn savama gcnn krlmas iin gereken her ey yaplyor, adeta bir tr "psikolojik sava" yrtlyordu. ncelikle ordunun neredeyse Viyana'dan daha byk, dzenli ve gsterili bir kent gibi surlarn karsna yerlemesi dikkat ekiyordu. Sadrazamn adr gerekten de bir saray gibi ina edilmi, etrafn eviren dier paalarn adrlar da konaklar gibi yaylmt. Hatta Sadaret adrnn evresine iekler dikilerek kk bir park yaplmas bile ihmal edilmemiti. __________________________________________________________________
146
Kuatma iin kurulan metris ve tabyalarda da bir tr pervaszlk sergileniyor, birliklerin ve komutanlarn hareketlerinin de kalenin iindekileri nemsemeyen, ciddiye almayan bir havada cereyan etmesine zen gsteriliyordu. yle ki, Osmanl ordusu istedii anda kenti ele geirebilecekmi, kenti savunanlarn elinden bir ey gelemezmi gibi davranyordu. Birlikleri tefti ederken Kara Mustafa Paa bile tfek menziline girmekten ekinmiyor, maiyetiyle birlikte adeta resmi geit yapmaktan zevk alyordu. rnein Tuna nehri zerindeki adada yer alan bir baheyi ziyarete gidiyor, gidite rma atyla geerken birka saat sonraki dn iin hemen adayla kara arasna bir kpr ina ediliveriyordu. Kuatma blgesinin eitli noktalarna sevk edilen birlikler Viyana surlarnn dibinde mehteran blnn ald askeri marlarn eliinde ve gerek bir resmi geit yaparak yola kyorlard. Bu arada ele geirilen esirlere de hibir ekilde merhamet gsterilmiyor, bylece estirilen terrn yarataca korkudan da yararlanlmaya allyordu. Kuatma boyunca infazlarn yapld "Leylek adr" srekli faaliyetteydi ve binlerce kelle kesilmiti. Daha nceki savalardan esir dm Avusturyal bir hizmetkar sahibini ldrnce o srada orduda bulunan Avusturya uyruklu 150 hizmetkarn hepsi kltan geirilmiti. Viyana yaknlarnda kuatlan ve teslim olan bir kasabadaki binlerce kii de yine kltan geirilmekten kurtulamamt. Bir yandan da Viyana surlarna ok iddetli olmayan saldrlar sryordu. Zaman zaman yaplan hcumlar Avusturya askerleri pskrtmekte zorlanmyordu. Ama artk haftalar geride brakan kuatma kentin 50 bin kii civarnda olduu tahmin edilen nfusunun yaamn doal olarak zorlatrmaya balamt. Ele geirilen esirlerin verdii bilgiler de Kara Mustafa Paa'nn kentin teslim olacana ilikin umutlarn glendiriyordu. Bu arada kuatmann kaderini tayin edecek birka nemli olay meydana geldi; birincisi, stanbul'dan getirilen Avusturya elisi serbest braklarak mparatorunun yanna gitmesine izin verildi. Bylece Osmanl'nn ba edilmez gcne tank olan elinin aktaraca bilgilerle kentin teslim edilmesinden baka are olmadn imparator anlam olacakt. Oysa elinin ordunun zaaflarna ilikin gzlemleri ve bilgileri de vard ve bunlarn Osmanllarn aleyhine kullanlaca hi de dikkate alnmyordu. kincisi, daha kuatma balarken Budin Beylerbeyi Koca brahim Paa Viyana'nn arkasna den baz nemli kalelerin fethedilmesinin doru olacan sylemi ve bylece Viyana'ya gelebilecek yardm kuvvetlerinin bu noktalarda engellenebileceini belirtmiti. Ancak Kara Mustafa Paa bu neriyi fazla ciddiye almad ve dmann gcn abartmak olarak deerlendirdi. Oysa bu yaplm olsa, gerekten de kuatmann sonlarna doru gelen yardm ordusu engellenebilir, bir lde ypratlabilir ve Viyana nlerindeki meydana savana o kadar diri bir ekilde kamayabilirdi. ncs, Avusturya mparatorunun Viyana'ya yardm arsnn da Avrupa'da pek karl olmayaca varsaylmt. Dolaysyla uzayan kuatmann ayn zamanda imparatora byk bir askeri kuvvet toparlamak iin de frsat ve zaman kazandrd dikkate alnmadan kentin ele geirilmesini salayacak tayin edici saldrlara girimekten uzak duruldu. 14 Temmuzda balayan kuatma artk iki __________________________________________________________________
147
aya yaklap da Eylln ilk haftasna gelindiinde Leopold'un ve Jan Sobieski'nin byk bir orduyla Viyana'ya yardma gelmekte olduu renilmesine ramen Sadrazam bu duruma pek aldrmad. Kendisini uyarmaya alanlar da korkaklkla sulayarak susturdu. Bylece uzayan ve artk iki ay bulan kuatma Osmanl ordusu iinde skntlara ve moral bozukluklarna yol amaya balamt. Yiyecek ktl balam ve fiyatlar ok ykselmi, hayvanlarn beslenmesi iin gereken otun bulunmas iin artk iki gnlk yola gidilir olmutu. Viyana nlerine gelinceye kadar yaplan yamalardan elde edilen ganimetlerle stanbul'a dnmek asker iin nemli bir kayg haline geliyordu. Ya sk bir saldryla kent ele geirilmeli, ya da stanbul'a dn iin yola klmalyd ve bunlar artk ordu iinde aka konuulmaya balanmt. te yandan Hristiyan dnyas da Avrupa'nn bu en byk kentini kuatan slam ordusuna kar harekete geecek ve Viyana'nn kurtarlmas iin byk bir ordunun toparlanmasn salayacakt. Bu giriimlerden ve hazrlklardan bilgisi olan Viyana'daki savunma kuvveti tm zorluklara gs geriyor ve teslim olmay dnmyordu. Nitekim Eyll'n banda yaklak 100 bin kiilik byk bir ordu Viyana'nn yardmna gelmek zere yola kmt. Durumu haber alan Kara Mustafa Paa hala dmann kmsemeye devam etti. stne gelen kuvvet hi de kk olmamasna ramen kuatmada grev alan askerlerin saysn iyice azaltarak veya kuatmay tmden kaldrarak bu orduyla meydan savana girmeyi dnmedi. Baz birlikleri kaydrarak ve yeniden bir dzenleme yaparak Avusturya mparatoru ve Polonya Kral'nn 100 bin kiilik ordusunun karsna 30 bin kiilik bir kuvvetle kmay yeterli grd. Bu sava kazandnda Viyana'nn da eline olmu bir meyve gibi deceini umuyordu. Ama hi de yle olmayacakt. 12 Eyll 1683'de meydana gelen savata Osmanl ordusu ar bir yenilgiye urarken btn arlklarn Viyana nlerinde brakarak hzla Belgrat'a doru ekilmek zorunda kald. Avrupa topraklarnda Osmanllar ilk kez bu kadar ar bir bozguna uruyordu. Viyana nlerindeki bu sava kazanan Avusturya ve Polonya ordusu ekilmekte olan Osmanl ordusunu takip etse sonu daha da vahim olabilirdi ama buna kalkmadlar. Bunun zerine Osmanl ordusu az ok toparlanarak Belgrat'a ekilmeyi baard. Urad bozgun karsna akna dnen ve hem kendi sorumluluunu azaltmak, hem de fkesini kartmak iin maiyetindeki birok komutann kellesini vurduran Kara Mustafa Paa bu arada stanbul'daki padiahn gazabndan da kurtulamayacan herhalde biliyordu. Viyana'nn arkasndaki kaleleri almadan kuatmaya balamamas konusunda kendisini uyaran Budin Beylerbeyi Koca brahim Paa'y da Viyana nlerindeki meydan savanda ilk nce bozulan tarafa komuta ettii ve kendisinden nce ekilmeye balad iin idam ettirmesi de bir ie yaramayacakt. 25 Aralk 1683'de stanbul'dan gelen Kapclar Kethdas Ahmed Aa ve avuba Mehmed Aa Belgrat'ta Sadrazamn huzuruna kabul edildiler. IV. Mehmet'in bu grevlilerinin neden geldiini herkes gibi Kara Mustafa Paa da biliyordu. Yine Osmanl geleneklerine uygun bir ekilde son anma kadar __________________________________________________________________
148
Sadrazama saygda hibir kusur etmediler. Padiahn emanet ettii Mhr- Hmayunu, Sancak- erifi ve Kabe'nin anahtarlarn teslim aldlar. Kara Mustafa Paa seccadesini serip namazn kld ve ardndan boularak idam edildi. Kellesi kesilerek verilen grevin yerine getirildiinin kant olarak Topkap Sarayna gnderildi. 17. Yzyln sonlarnda Osmanl mparatorluu artk eski gcnde deildi. Bat Avrupa karsndaki stnln kaybedeli epey olmutu. Ama yine de Viyana'nn belki bir sre iin Osmanllarn eline gemesini engelleyen ey Kara Mustafa Paa'nn olaanst kibiri ve agzll olmutu. Bouna dememiler; "Az tamah, ok zarar getirir!"
__________________________________________________________________
149
PAAVRALAR NDEK AS Patrona Halil Ayaklanmas 28 Eyll 1730, stanbul 18. Yzyln balarnda III. Ahmed'in saltanat dnemindeki 'Lale Devri' Osmanl tarihi iinde genellikle kmsenerek ve stanbul'daki ynetici elitin kendini kaptrd zevk ve elenceler ne karlarak deerlendirilir. Saray ve evresinin sefahate dalmas bir gerekse de bu durum ilk kez byle olmuyordu. Saray her dnemde benzer bir yaam sryor ancak bunu duvarlarn arkasnda yapyordu, ahalinin gz nnde deil. Tabii bylesi bir yaam tarznn sarayn ve hanedann dna doru genileyen bir evreye yaylmas kolay deildi. 'Lale Devri' diye adlandrlan dnemde sefahat konusunda biraz daha ipin ucunun kat, biraz daha halkn gz nnde cereyan ettii ve nihayet biraz daha saray ve hanedann dna doru yayldndan sz edilebilir. Bir Batl, dnemin stanbul'daki Fransz elisi, Sadrazam Nevehirli brahim Paa'nn konanda verilen bir gece davetini yle anlatr: "Laleler at ve sadrazam onlar padiaha gstermek istedii zaman, lalelerin amad boluklar baka bahelerden alnan ve ieler iine konan lalelerle doldurulurdu. Her drt iekte bir, iekle ayn seviyede bir mum yanar ve bahe yollarna her trl kula dolu kafesler aslrd. Kameriyeler muazzam miktarda ve ielere konmu her trden iekle sslenir ve sonsuz sayda eitli renkli cam lambalarla aydnlatlrd. Bu lambalar ayn zamanda davet iin zel olarak aalklardan getirilen ve kameriyelerin arkasna yerletirilen allklarn yeil dallarna aslrd. Btn bu eitli renklerin ve saysz ayna ile yanstlan klarn etkisi ahanedir. Iklandrma ve Trk mziinin grltl konseri tm bunlara elik eder ve laleler at srece her gece bu elenceler devam eder. Bu sre zarfnda Sultan ve maiyeti sadrazam tarafndan yedirilir ve yatrlr." Evet, ynetici elitin yaamna ilikin tablo budur ve hi kukusuz bu kadarnn ahalinin isyan duygularn kkrtmas anlalr bir eydir. Ama bu dnem sadece ynetici elitin zevk ve sefasyla anlacak bir dnem deildir. Ayn zamanda stanbul'da nemli mimari dzenlemeler yaplm, eski yangn mahalleleri yeniden imara alm ve stanbul'da dnemine gre bir kent yaam ortaya kmtr. tfaiye bu dnemde kurulmu ve en nemlisi de ilk matbaa 1729'da faaliyete gemitir. 1670'de Macar asll bir Hristiyan olarak doan brahim Mteferrika 1693'de Mslmanl kabul ederek Osmanl'nn hizmetine girdikten sonra Osmanl devletinde Mslmanlar adna ilk matbaay kuran kii olmutur. Daha ncesinde Ermenilere verilen bir matbaa izni vardr ama Mslmanlar adna ilk izni alan da yine eski bir Hristiyan olacaktr. Bata Hali civar olmak zere stanbul'un park ve bahelerinin lalelerle bezendii bu yllarda devletin maliyesinde ve ordusunda da baz dzenlemeler yaplmtr ama genellikle olduu gibi bunlarn yoksul halka pek bir yarar __________________________________________________________________
150
olmayacaktr. Geni topluluklarn gz nnde yaanan sefahat ve gelimekte olan kent yaamnn nimetlerinden yararlanlamamas fke birikimine yol aacaktr. Ve bir an gelip bu fkenin isyana dnmesi iin bir kvlcm yeterli olacaktr. Bu arada gayrimslimlere tannan yeni baz ayrcalklar ise slam adna ahaliyi kkrtmak iin ok uygun bir malzeme oluturacaktr. ran'la sren savata uranlan baarszlklar zerine padiah III. Ahmed'in ordunun bana geerek sefere kmas talebi ylesine younlar ki sarayn buna daha fazla direnmesi olanaksz hale gelir. Bunun zerine skdar'da ordugah kurulur ve askerler ran zerine sefere kmak iin hazrlklara balarlar. Padiah ve vezirler de skdar'a geerek orduyla birlikte yola kmaya hazrlanrlar. Ancak aslnda padiah III. Ahmed'in stanbul'daki tatl yaam brakarak savaa gitmeye hi niyeti yoktur. Ordu bir trl yola kmamaktadr. Sonuta ran'n temsilcileri skdar'a gelirler ve onlarla yaplan grmelerde sava devreden karan kt bir anlama yaplarak padiah ve evresi Boazn Anadolu yakasndan Avrupa yakasna dnerler. Ama bu da beklenen kvlcm olacak ve bu devire son verecek ayaklanma patlayacaktr. Eskicilikle uraan bir yenieri olan Patrona Halil ve Muslu Bee nderliinde patlayan isyan 28 Eyll 1730'da balad ve drt gn boyunca stanbul sokaklarn ele geiren topluluklar 2 Ekim'e kadar evlerine girmediler. Bir blm ulemann da desteini alan asiler ilk gn kentte duruma egemen olarak Topkap Saray'n kuattlar ve padiahla pazarla baladlar. Ertesi gn aralarnda Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa ile yaknlarnn da bulunduu 37 kiinin kellesini istediler. III. Ahmed ok sevdii sadrazamna hemen kyamad ama direndiinde kendi kellesinin de gidebileceini grnce nc gn brahim Paa ve damatlar bodurularak cesetleri asilere teslim edildi. Ancak isyann bununla yatmas mmkn deildi, elebalar padiahn da tahttan ekilmesini istediler ve istediklerini de yaptrdlar. III. Ahmed l Ekim'de yeeni Mahmud lehine tahttan feragat ettiini ilan etti. Ertesi gn I. Mahmud tahta geecekti. I. Mahmud padiah oldu ama saray "ayak takm"nn denetimindeydi. Eskici Patrona Halil Rumeli Beylerbeyi olmu, Muslu Bee de Kul Kethdas olarak sarayn ynetimini ele almt. Rivayete gre Patrona Halil eski psk paavralar iinde dolayordu ve hi kukusuz bu durum eski atafata fke dolu ahalinin sempatisini canl tutmak iin etkili bir yoldu. syan, meruiyetini sefahate son vermekten ald iin isyann nderi de giyimiyle bunu temsil ediyor ve ahalinin desteinin srmesini salamaya alyordu. Bu arada Lale Devri srasnda stanbul'da yaplan zarif mimar yaplar yklyor, halkn fkesini tatmin eden kitlesel ayinler gibi ykm ve yamalar dzenleniyordu. 'Ayak takm' iki ay boyunca Topkap Saray'na egemen olup devleti ynetirken isyann silahl gc Yenierileri tabii ki ihmal etmediler. Devlet yenierilerden ebediyen kurtulmann yollarn ararken isyandan nce 40 bin olan yenieri says iki ay iinde 70 bine kmt. Ayrca devletin eitli yksek grevlerine de 'ayak takm' arasndan atamalar yaplyor, rnein bir kasap Eflak voyvodalna atanyordu.
__________________________________________________________________
151
Yaklak iki ay bu duruma tahamml eden yeni padiah ve evresi kendilerini rezil ettiklerine inandklar bu paavralar iindeki asilerin hakkndan gelmek iin frsat kolluyorlard. Nihayet gereken rgtlenmeyi tamamladlar ve asileri ortadan kaldrmak iin uygun ortam hazrladlar. ran'a sava almas konusunu grmek zere divan toplantsna arlan Patrona Halil ve 14 eleba 25 Kasm 1730'da sarayda pusu kuran askerlerce ldrld. Bunlar destekleyen ulema da srgne gnderilirken, geri kalan asilerin 28 Ocak 1731'de ikinci bir kez ayaklanma giriimleri bastrlarak yakalananlar idam edildi. Daha nce bana hi byle bir ey gelmemi olan dehet iindeki Topkap Saray'nda iki ay sren kabus bylece bitti. Ayak takmndan ve paavralar iinde dolaan beylerbeyinden kurtulan saray eski asaletine ve zarafetine tekrar kavutu! Yerini arp "ba" olmaya kalkan "ayaklar" da yine yerlerine dndler ve yeni bir deneme iin uygun koullarn gelmesini sabrla beklemeye devam ettiler...
__________________________________________________________________
152
SLAHLI DPLOMASI FOS IKTI ngiliz Elisinin Yanl Hesab Bykada'dan Dnd ubat 1807, stanbul Aklar Trkiye'nin Ekim 1998'de Suriye'ye uygulad ve Abdullah calan'n lkeden karlmasn salayarak istedii sonucu da ald "silahl diplomasi" tarihte byk devletler tarafndan zaman zaman uygulanan bir yntemdi. Silahl kuvvetlerin aka harekete geirilip sava tehdidi ile zerine yrnlen lke daha zayf veya o anda savaa hazr deilse dn vermek, geri adm atmak zorunda kalrd. Trkiye 20. yzyln sonunda bunu ilk kez uygulad -ve bylece "byk devlet" olduuna belki kendisi de inand- ama baka byk devletler bu ynteme daha nce ok bavurmulard. Ancak her zaman istedikleri sonucu aldklar sylenemez. Nitekim ngiltere 19. yzyln balarnda Osmanl mparatorluuna kar ayn yntemi denedi ancak amacna ulaamad. Bykada nlerine kadar gelen ngiliz sava gemileri elleri bo dnmek zorunda kald. Nisan 1789'da tahta knn hemen ardndan meydana gelen Fransz Devrimi'nin estirdii rzgarlarn da etkisiyle III. Selim Osmanl mparatorluuna yeni bir dzen "Nizam- Cedid" getirmeye alyordu. Fransz Devrimi'nden etkilenmiti ama 1798'de Msr ve Suriye'yi igal eden General Napolyon'dan doal olarak holanmyordu. Hatta bu srada III. Selim ngiltere ve Rusya'ya yanaacak ve onlarla ittifak yapacakt. Daha sonra kendisini "Fransa mparatoru" ilan eden Napolyon'u III. Selim balangta yine tanmad ve dorusu pek ciddiye almad ama Napolyon'un komutasndaki Fransz ordular Avrupa'y bir batan dier baa halla pamuu gibi atmaya baladnda Osmanl padiah da lkesinin eski dostu Fransa'ya ve Napolyon'a yaknlamak gereini duyacakt. Napolyon'un Avrupa'y kasp kavurmas ve Osmanllarn geleneksel dman Ruslarn zerine yrmesi III. Selim'in iine geliyordu. Bylece III. Selim'in tavr hzla deiecek ve Fransa ile ittifaka ynelirken ngiltere ve Rusya'y karsna alacakt. Napolyon'un da istedii bu idi. Osmanllarn ve ran'n gneyden Ruslar sktrmasn isteyen Fransz imparatoru en gvendii adamlarndan birini, General Sebastiani'yi stanbul'a eli olarak gnderdi. Fransz general gerekten de stanbul'da ok iyi karland ve zel bir yaknlk grd. O kadar ki, Hristiyan elilerinin Osmanl hkmdarnn huzuruna kllaryla kabul edilmemesi yerlemi bir kural, bir gelenek olmasna ramen Sebastiani klcyla sultann yanna girebilen ilk Avrupal eli oluyordu. Askeri baarlarna hayranlk duyduu Fransa ve Napolyon'un desteiyle III. Selim ordusunu modernletirip, glendireceini umuyordu. Bylece sre hzla Rusya ve ngiltere aleyhine gelimeye balaynca ngiltere "silahl bir diplomasi" uygulayarak III. Selim'i bu politikadan uzaklatrmaya ve yeniden kendilerinden yana dnmesini salamaya karar verdi. Elbette ngiltere __________________________________________________________________
153
byk bir gt ve bunu ilk kez denemeyecekti. Son olarak Nisan 1801'de Danimarka'ya ynelik olarak bunu denemiler ve Kopenhag nne gnderdikleri Kraliyet Donanmas'nn toplar atelenince istedikleri sonucu almlard. Ayn ey stanbul iin de uygulanabilirdi; anakkale'den girerek Marmara'y geen gemiler Sarayburnu'na gelerek toplarn Topkap Saray'na evirdiklerinde III. Selim'in dize geleceine inanyorlard. ki yldr stanbul'da ngiliz elisi olan Charles Arbuthnot Osmanl yneticilerini ve III. Selim'i iyi tandna inanyordu ve Londra'ya yollad raporlarda Osmanl padiahnn Sarayburnu'nda ngiliz sava gemilerini grdnde yelkenleri suya indireceinden kuku duymadn yazyordu. Sultan, Boazii'nde bir savaa girimektense Bosna'da Franszlarla bir savaa girmeyi tercih ederdi. ngiltere bu dorultuda hazrlklara girierek Plymouth'dan yola kan sava gemilerine Dou Akdeniz rotas verirken stanbul'daki ngiliz elisi Arbuthnot da Osmanl ynetimine bir ltimatom vererek Fransz elisi Sebastiani'nin lkesine geri gnderilmesini talep etti. nk Fransz elisinin Osmanl bakentindeki faaliyetleri Fransa ile ngiltere arasndaki savata tarafsz olduunu syleyen Osmanl devletinin bu konumuna uygun dmyordu. Ancak Osmanllar hi de oral olmadlar ve ngiliz elisinin taleplerine olumlu bir yant vermediler. Hatta tam tersine Charles Arbuthnot'un bu tutumu fkeye yol at ve stanbul'da istenmeyen adam haline gelmeye balad. Bu arada ngilizlerin bu giriimleri karsnda Boazlar'dan bir saldr olaslna kar anakkale Boaz'ndaki savunma mevzileri, eski kaleler de Franszlarn desteiyle teknolojik olarak glendirilmeye baland. te yandan ngiliz elisi ve stanbul'daki ngiliz vatandalarna da tehdit yamaya balamt. Bu durum karsnda daha nce gelip Galata nlerinde demirlemi olan bir ngiliz firkateynine binen eli ve baz nde gelen ngiliz vatandalar gerilimin doruk noktasna ulat 1807 ylnn Ocak ay sonlarnda Marmara'ya doru almak ihtiyacn hissettiler. Aslnda ngiliz elisi gerilimi trmandrma politikasn erken balatm ve henz ngiliz sava gemileri Boazlarda grnmeden doruk noktasna ulaan krizi ynetebilecek tarzda bir silahl gc arkasna alamamt. stanbul'daki ngilizleri anakkale'ye doru gtren sava gemisini boaz knda ancak gemi daha bekliyordu ve bunlar "silahl diplomasi" iin yeterli bir g deildi. Malta'ya haber gnderilerek on gemi daha ve karma birlikleri istendi. Bir yandan Gelibolu'ya karma yaplacak, bir yandan da stanbul'a kadar gidilecekti. Ancak Amiral Duckworth'un komutasnda yedi geminin daha anakkale Boaz aklarna gelmesi iin on gn geecekti. On bir gemiye ulaan ngiliz filosu bundan sonra bir on gn daha rzgarn uygun hale gelmesini beklemek zorunda kalacak ve ancak 19 ubat 1807'de Kraliyet Donanmasnn gemileri tarihlerinde ilk kez anakkale Boaz'na girip ilerlemeye balayacaklard. Boazn savunma mevkileri ngiliz gemilerine ate atlar ama gemilere bir zarar veremediler. Baz eski Osmanl gemileri de dman filosuna ate aacak ancak etkili olamayacaklar ve kar atele bazlar batrlacaklard. Bylece Amiral Duckworth'un kk filosu Marmara'y geti ama Topkap Saray'n tehdit edecek kadar Boazii'ne sokulamad. nk Karadeniz'den esen __________________________________________________________________
154
gl rzgar ve iddetli aknt ngilizlerin gemilerini istedii yerde demirlemesine olanak tanmyordu. Zorunlu olarak ancak Bykada nlerinde demirleyebildiler. Ama stanbul'a on kilometreden uzak olan bu mesafeden toplarn bir tehdit unsuru olmas pek mmkn deildi. ki gn boyunca ngiliz gemileri adalar civarnda dururken bu gc arkasna alan ngiltere elisi Arbuthnot da stanbul'a gelmi kendince eitli temaslar yapyor, sonu almaya alyordu. ngiliz gemilerinin adalara kadar gelmesi tabii ki Topkap Saray'n endielendirmiti. Ama daha sonra kyya pek sokulamadklar fark edildi ve kentte savunma nlemleri alnd. Sadece bir firkateyn Galata nlerine gelebilmiti. ngiliz elisinin tehditlerine pek aldrmayan Osmanl yneticileri tam tersine Arbuthnot'u tehdit ettiler. Halkn galeyan halinde olduunu ve her an kentteki yabanclara saldrlarn balayabileceini syleyerek bir an nce ekip gitmelerinin en iyi yol olacan bildirdiler. Amiral Duckworth 22 ubat sabah gemilere stanbul'u bombalamalar emrini verdi ama hemen geri ald. nk kente fazla sokulamadan yaplacak bir bombalama pek bir ie yaramayaca gibi karma birlikleri de olmad iin etkili bir sonu vermesi de beklenemezdi. Kentin bir ksmnda hasara meydan verebilecek bombalar uzun vadede ngiltere ile Osmanl mparatorluu arasnda ok daha byk ve kalc bir dmanln domasna yol amaktan baka siyasi bir sonu retemeyecekti. Sonuta ngilizler ubatn son gn tas tara toplayp Marmara'ya doru aldlar. Bu i denizde kalmay gvenli grmeyen Amiral Duckworth gemilerini anakkale Boazndan geirerek Ege'ye karacak, bu arada bu kez boazdan geerken Osmanl toplar daha isabetli atlar yapnca baz gemileri de yara alacakt. Ege'de bir Rus filosu ile buluan ngilizler geri dnp birlikte stanbul'u bombalamay tarttlar ama bunun bir yarar yoktu. Bunun zerine her iki filo da Akdeniz'e doru yola karken ngiltere'nin "silahl diplomasi" denemesi tam bir fiyaskoyla sonulanyor, stanbul'da ise kutlama gsterileri dzenleniyordu.
__________________________________________________________________
155
OSMANLI MAGNA CARTASI Bu Topraklarda 'Sivil Szleme' Dediin Byle Olur! Ekim 1808, stanbul Tahtta III. Selim'le 19. yzyla giren Osmanl mparatorluu 1789'da gerekleen Fransz Devrimi'nin tm Avrupa'ya yayd rzgarlardan etkileniyordu. Zaten olduka uzun bir zamandr srmekte olan "yenileme" ve "modernleme" abalar III. Selim'le birlikte yeni boyutlar kazanyordu. Uzun zamandr askeri bir rgtlenme olarak etkinliini yitirmi olan Yenieri Oca yerine kurulan Nizam Cedid, yani "Yeni Dzen" adn tayan ordu sadece askeri adan deil btn bir toplumsal dzen asndan da bir mesaj ieriyordu. Yenieriler bu "Yeni Dzen" iinden memnun deildiler ve sonuta ayaklandlar. Kabak Mustafa syanyla III. Selim'i devirdiler ve 29 Mays 1807'de yerine IV. Mustafa'y tahta kardlar. Nizam- Cedid yanllar kltan geirilirken nde gelen bazlar kaarak Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa'ya sndlar. Ruslar Silistre'de durdurmakla nl Alemdar Mustafa Paa okuma yazma bilmeyen bir askerdi, ancak III. Selim'e bal ve onun yapmak istedii dzenlemeleri destekliyordu. Kendisine snanlar Alemdar Mustafa Paa'y ordusuyla stanbul'a yrmeye ve III. Selim'i yeniden tahta kartmaya ikna ettiler. Nitekim 1808 yaznda Rumeli askeriyle stanbul'a yryen Alemdar Mustafa Paa, daha nce Kabak Mustafa'y ldrtt iin hzla duruma egemen oldu ve sarayn kapsna dayand. Ancak IV. Mustafa III. Selim'in ve ehzade Mahmud'un ldrlmelerini emretmiti. Saraya girdiinde III. Selim'in cesediyle karlaan Alemdar Mustafa Paa haremdeki kadnlarn kendisini saklamalar sayesinde kurtulan II. Mahmud'u 28 Temmuz 1808'de tahta karacakt. Yeni padiah tarafndan sadrazamla getirilen Alemdar Mustafa Paa III. Selim'in balatt reformlarn srdrlebilmesi iin merkezi otorite (padiah ve stanbul) ile yerel otoriteler (ayan ve tara) arasnda bir uzlamann yaplmasnn ve ilikilerin yeniden dzenlenmesinin zorunlu olduunu dnyordu. Kendisi de bir ayan, yani bir tr yerel derebeyi olduu iin bu zmreyi iyi tanyordu. Merkezi otorite zayfladka doal olarak yerel otoriteler glenip oalyor, bunlar arasnda karlkl olarak belirlenmi ve kabullenilmi bir iliki olmaynca da ortaya bir kaos kyordu. En nlleri Anadolu'da apanoullar, Cabbarzadeler, Karaosmanoullar, Trabzon'da Tuzcuoullar, Musul'da Kotalhalilzadeler, Arnavutluk'ta kodral Mustafa Paa, Yunanistan'da Tepedelenli Ali Paa olmak zere Bulgaristan, Lbnan ve Arabistan da zaten yerel derebeylerin ynetimindeydi. stanbul'daki merkezi ynetimin yeni gl adam Sadrazam Alemdar Mustafa Paa tm ayanlar stanbul'da bir toplantya, "Meveret-i Amme"ye davet etti. Her biri kendi ordusuyla stanbul'a arlan ayanlarn bu toplantya fazla rabet ettikleri sylenemez. Kavalal Mehmet Ali Paa ve Bulgaristan ayanlar bata __________________________________________________________________
156
olmak zere nemlice bir blm toplantya katlmad. Ama yine de ayanlardan bazlar kendisi geldii gibi, bazlar da temsilci gnderdiler. stanbul'un evresi bu ayanlarn askerlerinin rengarenk giysilerinden ve adrlarndan oluan ordugahlarla ilgin bir grntye brnrken Kathane'deki alayan Kk'nde gerekletirilen toplant sonucunda 7 Ekim 1808'de yerel otoritelerle merkezi otorite arasnda bir tr konsenss anlamna gelen yazl bir szleme ortaya kt. Aslnda yine ok fazla ayan tarafndan onaylanmayan ve 'Sened-i ttifak' ad verilen bu belgeye gre, padiahn ve onun temsilcisi olan sadrazamn otoritesi yeniden salamlatrlarak buyruklarna uyulacana sz veriliyor, ama buna karlk ayanlarn da meruiyeti tannm oluyordu. Padiaha kar bir ayaklanma durumunda ayanlarn emir beklemeden stanbul'a askeri yardma gelmeleri de kabul edilen belgede, ayrca vergi sisteminin her yerde ayn ekilde uygulanaca ve padiahn gelirlerine el konmayaca, ayanlarn blgelerinde adil bir ynetim salayaca ve birbirlerinin zerkliine dokunmayacaklar da benimseniyordu. Aslnda merkezi otoriteyle yerel otoritenin karlkl olarak birbirlerini tanrken yetkilerinin de snrlandrlmasn ieren bu szlemeden ne padiah, ne de mhr basmak zorunda kalan ayanlar memnun olmutu, ama durumu kabullenmi grndler. Sened-i ttifak'la konumunu glendirdiine inanan Alemdar Mustafa Paa, Nizam- Cedid yerine Sekban- Cedid'in kurulmasna karar verecek ve bu arada Yenierileri ok rahatsz eden nemli bir karar daha alacakt; yenierilerin aylk czdanlar olan esamelerin alnp satlmasn yasaklayacak, bylece nemli bir gelir kaynan ortadan kaldrm olacakt. Tm bu gelimelerin sonucunda Yenierilerin Alemdar Mustafa Paa'y ortadan kaldrmak iin rgtlenmeleri kadar doal bir ey olamazd. Nitekim bu dorultuda hazrlklara giritikleri aka grlyordu. Bu arada Alemdar Mustafa Paa'nn Rumeli'den yannda getirdii askerler de stanbul'da yozlam ve dalmt. Alemdar Mustafa Paa hem kendi elleriyle tahta oturttuu padiaha, hem de ayanlarla yapt szlemeye fazla gvenmi olacak ki, Yenierilerin hazrlklarna kar Rumeli'ye gidip tekrar asker toplayarak stanbul'a gelmesi nerilerim reddedecekti. Sonunda Yenieriler ayaklandlar. Sened-i ttifak'la yetkilerinin snrlanmasndan honut olmayan padiah da parman oynatmad, Yenierilerin ayaklanmas durumunda stanbul'a koup gelmeye sz veren ayan da. Alemdar Mustafa Paa, konan saran Yenierilerle ba edemeyeceini anlaynca 15 Kasm 1808'de mahzenine barut doldurup ateleyerek kendisiyle birlikte yzlerce yenieriyi de havaya uurdu. Osmanl'da sivil toplum szlemesine ilk rnek, hatta ngiltere'de kral ile derebeyleri arasnda yaplan Magna Carta Libertatum'a gnderme yaplarak "Osmanl Magna Cartas" diye de anlan bu belgenin mr ancak be hafta srd. ngiltere'de yerel otoriteler merkezi otoritenin yetkilerini snrlamak zere Magna Carta'y kabul ettirmiti, oysa Osmanl'da yerel otorite arasndan sivrilerek merkeze gelmi bir sadrazam, hem padiah, hem de dier ayanlar hizaya getirmeye kalkmt. __________________________________________________________________
157
Yani Magna Carta'nn ngilizi ile Osmanlsnn karlatrlmas pek mmkn deildi. Birisi gerekten anayasal bir dzen dorultusunda sahici bir admd, dieri ise daha batan l domutu ve tek sahibinin de lmyle birlikte tamamen tarihten silinecekti. "Tarihten silinmesi" szckleri bir mecaz deil gerekti; nk daha sonra glenerek yerel derebeylerini yok etmeye girien II. Mahmud, Sened-i ttifak'n asln da yakp, yok edecekti. Sonraki kuaklar bu belgenin ancak Cevdet Tarihi'nde verilen kopyasn grp, inceleyebileceklerdi...
__________________________________________________________________
158
FKE BALDAN TATLIDIR AMA MEYVES ACIDIR! II. Mahmut'tan Yunan syanna Destek Nisan 1821, Fener Patrikhanesi Alemdar Mustafa Paa Rumeli askeriyle Topkap Saray'nn kapsna dayandnda padiah IV. Mustafa hem III. Selim'in, hem de II. Mahmut'un ldrlmesi emrini vermiti. Selim ldrld ama Mahmut haremdeki kadnlarn yardmyla kurtuldu ve ardndan tahta geti. Napolyon'un ada olan II. Mahmut, Fransz imparatorunun Rusya'nn zerine yrmesinden memnundu. Napolyon'un baarlar yzyllardr Ruslarla savamakta olan Osmanllarn iine geliyordu. Dolaysyla Franszlarla Osmanllarn ilikileri bu dnemde hayli geliecekti. Avrupa ve Rusya Napolyon'la urarken II. Mahmut da Osmanl mparatorluunda baz reformlar yapma olanan bulacakt. Ancak Fransa sadece Avrupa ve Rusya'nn bana bela olacak bir Napolyon'u karmakla kalmamt, ayn zamanda 1789 devrimini de gerekletirmi ve bu devrimin rzgar Osmanlnn egemenlii altndaki topraklara kadar ulamt. Fransz devriminin yayd fikirler, bata Balkanlar olmak zere, Osmanllarn da cannn sklmasna neden olan milliyeti akmlar birok yerde glendirecekti. Bunlardan biri de Yunanistan'd. Ortodoks dininin egemen olduu Balkanlar kendi hegemonya alan olarak gren Ruslarn, Srbistan ve Yunanistan'n bamszl iin uramalar anlalr bir eydi. Nitekim 1814'de, Rusya'daki Yunan tccarlar tarafndan Odesa'da kurulan "Philiki Hetairia" rgt Yunan bamszl iin nemli bir adm olacakt. Bir sre sonra Osmanllardan bamszlk kazanmak iin Balkanlarda balatlmak istenen sava hemen sonularn vermeyecekti ama artk fitil de tututurulmu oluyordu. Aslnda kendilerini Bizans mparatorluunun varisi olarak gren Rumlarn Osmanl egemenlii altnda hayli ayrcalkl bir stats vard. Bakent stanbul'un nfusunun nemli bir kesimini oluturan Rumlar d ilikiler bata olmak zere Osmanl devletinin birok nemli mevkisini igal ediyordu. Osmanl devletinin Avrupa lkeleriyle diplomatik ilikilerinde kulland dil esas olarak Yunancayd. Tabii en nemlisi de Fener Patrikhanesi'nin stanbul'da bulunmasyd. Ortodoks kilisesinin merkezinin stanbul'da olmas ve varlkl Fener aristokrasisinin Osmanl sultanlaryla iyi geinmeyi temel alan ilikileri Osmanlnn Yunan/Rum tebaasyla olan ilikileri asndan da belirleyici bir neme sahipti. Ama ne olursa olsun, sonuta Yunanistan yzlerce yldr Osmanl'nn egemenlii altndayd ve artk a ulusal esaslara gre yeni devletlerin mantar gibi fkrd, ulus-devlet modelinin evrensellemeye balad bir ad. Dolaysyla Yunanistan'n da kendi bamszl iin ayaklanmas ve savamaya balamas doald. Uzunca bir zamandan beri Yunanistan ve Arnavutluk'un bir blmnde fiilen hkmranlk kurmu Tepedelenli Ali Paa'nn II. Mahmut'un ordular __________________________________________________________________
159
tarafndan tepelenmeye allmasn frsat bilen Yunan milliyetileri Mart 1821'de ayaklandlar. Asl destek adalardaki tccarlardan, orta snftan ve kyllerden geliyordu. zellikle deniz ticaretiyle uraan Yunan adalar hem zenginlemi, hem de bata Marsilya olmak zere Fransa ile olan youn ilikileri erevesinde milliyeti fikirlere ak hale gelmiti. Bir yandan Tepedelenli Ali Paa, dier yandan da ran'la sava halinde olan Osmanl ordular ilk aamada isyan bastrmakta glk ektiler. Byle bir ayaklanmay pek beklemeyen II. Mahmut byk bir fkeye ve panie kapld. Paniklemiti, nk Rumlar hep birlikte ayaklandklarnda stanbul'u, en azndan Galata ve Beyolu'nu ele geirirler diye korkuyordu. Nitekim gizli bir emir vererek stanbul'daki Mslman ahalinin byle bir Rum ayaklanmasna kar koymak zere silahlanmasn istedi. Yenieri klalarna da gerektiinde sivil halka datlmak zere yeteri kadar silah bulundurmalarn emretti. fkesini ise Fener Patrikhanesi'nden karacakt. Evet, yzlerce yldr atalar da her trl bakaldry kan dkerek, iddetle bastrmt ve atalarndan bildii yolu izlemesi artc deildi. Ayrca o sralarda anm olan merkezi otoriteyi, yani kendi otoritesini glendirmek iin yerel otoritelerin ve ayaklanmalarn zerine iddetle giderek despotlukta bir hayli n de kazanmt. Ama yine de yle aklszca hareket edecekti ki, karsndaki gleri birletirmekle kalmayacak, durduk yerde bir din ehidi yaratacak ve kendisine kar mcadele edenlere etkili bir bayrak armaan edecekti. Dnemine gre bir "aydn" olduu sylenebilecek padiahn "aydn despotluunu" annesi "Fransz Sultan"dan ald ileri srlmt. Ve kan dkmeye alk bu "aydn" Sultan, Yunan ayaklanmasnn arkasnda Ortodoks kilisesinin olduuna inanyordu. yleyse nce kilisenin nde gelenlerini cezalandrarak ie balamak gerekir, diye dnyordu. Oysa Fener Patrikhanesinin patlak veren ayaklanmann arkasnda olduu kantlanamazd. Evet, kimi yoksul papazlar ve din grevlileri isyanclarla beraber olabilirdi, ama Fener yneticileri, patrik ve piskoposlar bu hareketten rahatszdlar ve kendi konumlarn da tehlikeye attnn bilincindeydiler. Nitekim Mora'da ayaklanma baladktan sonra Fener Patrikhanesi Ortodoks Kilisesi adna resmi bir aklama yapacak ve ayaklanmay knarken Sultan'a balln bir kez daha vurgulayacakt. Ancak II. Mahmut asndan bunlarn hepsi oyundu. Fener Patrikhanesi hem ayaklanmay gizlice destekliyor, hem de kendisini kurtarmak iin bu tr aklamalar yapyordu. Oysa durum byle olsa bile, bu aklamann ayaklanan gleri blmek iin bir silah olarak kullanlmas mmknken fkesinin esiri olan padiah budalaca hareket edecekti. te bylece, Mora'daki ayaklanmann balamasndan birka hafta sonra, 22 Nisan 1821'de yaklaan Paskalya iin ayin yaplrken silahl askerler Hali'in kysndaki Fener Patrikhanesi'ne daldlar. Ayinin bitmesini sabrszca beklemeyi nasl akl ettiler Allah bilir, ama ayin biter bitmez tren cppeleri iindeki Patrik Gregorius ve beraberindeki piskoposlarla papazlar yakaladlar. Bir anda ortaya kan cellatlar kementlerini Patrikle dierlerinin boynuna dolayverdiler. Srklenerek Patrikhanenin kapsna getirilen Gregorius __________________________________________________________________
160
buradaki bir engele aslverdi. Tm Rumlara gzda vermek iin Patriin cesedi gn boyunca orada asl kalrken, dier piskoposlar da stanbul'un eitli semtlerinde ayn ekilde aslarak gnlerce tehir edildi. Sultan Mahmut bu katliamn ardndan Rumlarn tepki gsterebileceini de dnm ve stanbul'a dardan askeri birlikler getirtmeyi ihmal etmemiti. Ayrca Mslman halk da Rumlara ve Hristiyanlara kar silahlandrlp, kkrtld. Gz dnm topluluklar gnlerce stanbul'un altn stne getirerek terr estirdiler; insanlar ldrdler, kiliseleri yamaladlar, hatta Patriin tahtn bile paraladlar. Bu arada Sultan Mahmut'un da fkesi dinmek bilmiyordu. yice ileden km olan Padiah, Ortodoks Hristiyanlar daha da aalamak ve kk drmek iin Patriin cesedinin Yahudilere verilmesini ve bir pazar yerinde Yahudiler tarafndan ayandan srklendikten sonra bir taa balanp Hali'e atlmasn emredecekti. Bylece Osmanl Sultan stanbul'daki Rumlarn herhangi bir harekete kalkmasn belki nlemiti ama bir anda imparatorluk topraklarnda yaayanlarn drtte birini, sadece Rumlar deil btn Ortodoks Hristiyanlar kendisine dman etmeyi baarmt. Olanlara kaytsz kalmayan Avrupa devletleri Osmanl devleti zerinde ar bir bask kurdu. Bu arada zaten geleneksel olarak eski Yunan uygarlndan gelen hayranlk ve ballk duygulan artk tm Avrupa'da Yunanistan'n bamszlk savann daha byk lde desteklenmesini getirecekti. "Barbar Trkler" "Uygar Yunanllar" bylesine vahice katlederken Avrupa'nn hareketsiz kalmas mmkn deildi. Ve sonuta ok gemeden Yunanistan tam da bu destek sayesinde, Avrupa'nn Hristiyan devletlerinin eliyle bamszln kazanacakt. Yunanistan'daki ayaklanmalar Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn olu brahim Paa'nn ordusuyla bastrlacakt ama Rusya ve dier byk devletler yaplanlar unutmayacak ve Yunan davasnn zafere ulamasn salayacaklard. 1827'de Navarin'de Osmanl-Msr donanmas ar bir yenilgiye uratldktan ve Ruslar yine Balkanlara indikten sonra Eyll 1827'de Edirne'de yaplan anlama ile Yunanistan'n bamszl resmen tannacakt. te yandan cesedi Hali'in sularna atlan Gregorius'un hikayesi orada bitmedi. Baland tatan kurtularak suyun yzeyine kan ceset Rusya'ya tahl gtren bir Rum gemisi tarafndan bulundu. Bunun "din ehidi" Patrik iin ilahi bir mesaj olarak alglanmas kadar doal bir ey olamazd. Gemi Odesa'ya ulatnda Gregorius dini ve vatan uruna ehit olmu kutsal bir kii, bir "aziz" olarak byk bir trenle topraa verildi. Aslnda Osmanlya bal olan ve ayaklanmaclara kar kan talihsiz adam artk bamszlk mcadelesi verenlerin elinde bir meale olacak ve hep yle kalacakt. Yarm yzyl sonra Ruslar Ortodoks kiliseleri arasndaki ilikileri gelitirmek iin Patriin kemiklerini anavatan Yunanistan'a gnderdiler. Atina'daki Metropol katedralinin giriine defnedilen Patriin mezar o gn bugndr dindar Yunanllarca bir trbe gibi ziyaret ediliyor. __________________________________________________________________
161
HASTA ADAM DAHA FAZLA YAADI Rus ar I. Nikola Fena uvallad Ocak 1853, St. Petersburg Aralk 1825'te Petersburg'da muhafz birlii kendisine ballk yemini ederken patlak veren Dekabristlerin ayaklanmasndan cann ve tahtn zor kurtaran Rus ar I. Nikola'dan sonra, hkm srd 30 yl boyunca Rusya'y ilerleten bir adam olmamt. Tam tersine Rus tarihi iindeki deerlendirilmesinde kendisi iin sylenen ey "Rusya'nn gelimesini donduran ar" olacakt. Ama buna ramen bu Rus ar onu, bunu "hasta" ilan etmekten adeta zevk alyordu. Kendi lkesinin sorunlarna ne kadar vakf olduu ayr bir tartma konusu olan I. Nikola nce 1846'da Avusturya ve Habsburglar iin "Hasta adam" tehisini koyacak, daha sonra ise ayn tehisi Osmanllar iin tekrarlayacakt. 9 Ocak 1853'de bir konserden karken sohbet etmekte olduu ngiltere'nin Rusya elisi Hamilton Seymour'a Osmanl mparatorluu iin de "hasta adam" diyecekti. Aslnda yaknda dalp, paralanmasn bekledii bu lkenin topraklarn paylamak iin nabz yokluyordu. ngiliz elisi de bu deerlendirmeyi Londra'ya rapor edince I. Nikola'nn bu szleri hzla yayld ve Osmanl mparatorluunun son dnemi iin "hasta adam" deyimi Avrupallarn ok houna gitti. Ancak bu deyimin asl sahibi bir sre sonra bu "hasta adam" ve mttefiklerine kar giritii Krm Sava'n kaybetmekle kalmayacak, daha da nemlisi, ok salam sand kendi imparatorluu Osmanl'dan nce kecekti! Rus ar'nn "hasta" ilan ettii Osmanl mparatorluunun salnn yerinde olduu tabii ki sylenemezdi. eitli reformlar yapmaya, modernlemeye alan imparatorluk gerekten de bir trl kendisini toparlayamyordu. Ama bu durum sadece Osmanl iin geerli deildi. Gelimekte olan kapitalizm benzer imparatorluklarn tmn sarsyor, kapitalizmin ilerlemesi ve giderek bir dnya sistemi haline gelmesiyle birlikte klasik imparatorluklar tarihin gerisinde kalrken yeni koullar ulus-devletleri ne karyordu. Temeldeki bu iktisadi-siyasi sre Osmanl iin de geerliydi, Rusya veya Avusturya iin de. Kapitalizmin geliimine ayak uydurma koullan olanlar bu durumdan daha az etkilenir grnrken, kendine zg bir sosyo-ekonomik yaps olan Osmanl mparatorluu ise dierlerine gre daha hzl bir ekilde tarihin dna itilmekte olduu izlenimini veriyordu. Ama hepsi o kadar! nk btn bu imparatorluklar sonuta uluslararas bir sistem haline gelen kapitalizmin dnyay ilk kez paylat Birinci Dnya Sava srasnda yle veya byle tarih sahnesinden ekileceklerdi. Rus ar I. Nikola Osmanl'y "hasta adam" ilan ettikten sonra orada durmad tabii. Hastay bir an nce br dnyaya gnderip malna-mlkne el koymak iin abalarn da younlatrd. Nitekim ngiliz elisine bu szleri sylemesinin zerinden ok gemeden Prens Alexander Menikof'u stanbul'a zel eli olarak gnderen ar, Sultan Abdlmecit zerinde bir nfuz elde etmeye alt. __________________________________________________________________
162
Abdlmecit ona istediklerini verdii lde de Sultann gvenliini salamak zere gizli bir anlama teklif etti. Osmanl egemenlii altndaki topraklarda yaayan Ortodokslarn hamiliini kazanmaya alan Rusya, bylece imparatorluk daldnda hamisi olduu yerlerin de kendisine kalacan dnyordu. Prens Menikof stanbul'da ay kadar kald ve ortal hayli krp geirerek arn isteklerini kabul ettirmeye alt. Ancak diplomatik kabalklarnn tesinde pek bir ey gerekletiremeden Mays aynda stanbul'dan St. Petersburg'a dnerken Sultan Abdlmecit'e ate pskryordu. Osmanl saray da Rus prensinden ok rahatsz olmutu ve bylece Osmanl-Rus ilikileri yeni bir savaa doru yol almaya balad. Sonuta patlak veren Krm Sava'nda Ruslar sadece Osmanllarla deil, onlarn mttefiki ngiltere ve Fransa ile de savamak zorunda kald. I. Nikola'nn kaba ve a gzl politikalar Rusya'y tecride srklemi ve karsndaki gler yelpazesini geniletmiti. yle ki, Franszlarla ngilizler tarihte ilk kez Rusya'ya kar birlikte savayorlard. 1854 bandan 1856 sonlarna kadar yaklak yl sren Krm Sava sonunda Rusya kaybetti ama ar I. Nikola bu yenilgiyi gremedi. nk sava devam ederken 2 Mart 1855'de lmt. Krm Sava'nda "hasta adam"a yenilen Rusya'nn ngrl arn bekleyen sadece bu deildi. yknn daha sonrasnda ise arln 1917'deki Bolevik Devrimi ile tarihten silinmesi de yer alyordu. Mirasn paylamak iin lm beklenen "hasta adam" da Birinci Dnya Sava'nn anaforunda boulacakt ama yine de Rus arlndan be yl daha fazla yaayacak, arln ykln grdkten sonra o da son nefesini vererek tarih sahnesinden ekilecekti.
__________________________________________________________________
163
KILI KUANMAYAN TEK PADAH V. Murad'n Aylk Saltanat Haziran-Austos 1876, stanbul 622 yl hkm sren Osmanl mparatorluunun 36 padiahndan biri olan Sultan V. Murad en ksa sreyle tahtta kalan ve hatta Eyp Sultan Camii'nde kl kuanma treni yaplmayan tek padiahtr. Byk umutlarla tahta karlm ama ay sonra da indirilmitir. Sultan Abdlmecid'in olu olan V. Murad babas lp de amcas Abdlaziz tahta geince veliaht oldu. 17. Yzyln sonunda tahta kan I. Ahmed'den bu yana, yani iki yz elli yl akn bir sredir Fatih Sultan Mehmed'in kardelerin ldrlmesini ngren kanunlar uygulanmyor, tam tersine hanedann en yal erkek yesinin tahta getii "ekberiyet sistemi" uygulanyordu. Ama buna ramen saray darbelerinin ska grld, hatta tahttan indirilen padiahlarn rzna bile geildii Osmanl saraynda veliahtn can gvenliinin olduu sylenemezdi. Dolaysyla tahta kan padiah her zaman iin kendisinden sonra saltanat srasn bekleyen veliaht bir tr rakip olarak grr ve denetimi altnda tutard. Saraylarn birinde padiahn en gvendii adamlarnn gzetimi altnda bir tr yar tutukluluk halinde geen hayat zellikle siyasi ilikiler kurmasna olanak tanmazd. Gndelik hayat ve hemen her trl ilikisi tahttaki padiahn izin verdii biim ve ller iinde kalrd. Tm bunlar veliaht Murad iin de geerliydi. Amcas Abdlaziz'in Msr ve Fransa gezilerine katlmasna izin verilmesine ramen yaamnn pek de serbest olduu sylenemezdi. Benzer bir yaam sren hanedan yelerinin ou gibi mzik ve edebiyatla uraan, besteler yapan ve ikiye dkn olan Murad babas Abdlmecit gibi Bat hayran birisiydi. Fransa ziyareti srasnda Paris'te bulunan Yeni Osmanllarla grerek merutiyet ilan etmeye hazr olduunu bildirmesi Abdlaziz'i ok rahatsz etmi ve stanbul'a dnte daha sk bir denetim altna alnmt. Belki can gvenliini salamlatrmak, belki de Bat'ya olan hayranln kantlamak iin olsa gerek, Mason olduu, Byk Dou Locasnn yesi olduu iddia edilecek ve daha sonra bu ilikinin hayatn kurtard da sylenecekti. 1861'de tahta geen Abdlaziz'in keyfi, baskc ve msrif ynetimi en sonunda bir saray darbesine yol at. Sadrazam Mehmed Rdi, Serasker Hseyin Avni ve Ahmet Mithat paalarla eyhlislam Hayrullah Efendi birlikte hareket ederek Abdlaziz'i tahttan indirince anayasal bir dzen getirmesi iin 30 Mays 1876'da V. Murad' tahta kardlar. Topkap Saray'ndan Dolmabahe Saray'na getirilen Sultan Murad'n ruh sal aslnda pek iyi deildi ve alkolizmden de mustaripti. Ancak tahta knca verdii szlere uygun davranacak gibi grnyor ve merutiyet yanls paalar da doru bir i yaptklarna inanyorlard. Ancak tahta kn izleyen gnlerde sultann ruhsal dengesini iyice sarsan iki trajik olay meydana geldi.
__________________________________________________________________
164
Birincisi, Abdlaziz tahttan indirilmesinden 5 gn sonra, 4 Haziran 1876'da odasnda l bulundu. Resmi aklamaya gre eski padiah tahttan indirilmesini gururuna yedirememi ve bileklerini keserek intihar etmiti. Ancak bu lm hayli kukuluydu ve hzla yaylan sylentiye gre eski padiah ldrlmt. ngiliz eliliinden gelen bir doktor eski padiahn bileklerinde grlen kesikleri kendi kendine yapmasnn mmkn olmadn sylemiti. Bundan 10 gn sonra ise Serasker Hseyin Avni Paa ve Dileri Bakan Raid Paa'nn lmne yol aan ikinci bir olay daha meydana geldi. Abdlaziz'in en sevdii kars olan Nesrin Sultan doum yaparken lnce daha nce sarayda grev yapm olan aabeyi erkez Hasan 14 Haziranda nazrlarn toplant halinde olduklar salona dalm ve silahyla rasgele ate aarak bu iki paay ldrmt. Hemen yakalanarak idama mahkum edilen erkez Hasan'n cesedi ibret olmas iin drt gn boyunca asl kalmt. Bu iki olay zaten pek iyi durumda olmayan sultann dengesini iyice alt st edecekti. Yine sylendiine gre amcas Abdlaziz'in lmn rendiinde bir buuk gn boyunca kusan V. Murad'n iine lm korkusu dmt ve kendisinden beklenenleri yapamayacan o da, onu tahta karanlar da yaknda anlayacaklard. lm korkusuyla bunalma srklenen bir padiaha uzun sre tahamml edilebilecek bir zaman deildi; Osmanl devleti Srbistan ve Karada ile sava halindeydi ve merutiyeti paalarn da acelesi vard. Nihayet akli dengesinin lkeyi ynetmeye uygun olmadna ilikin olarak doktorlarn verdii bir raporla tahttan indirildi ve yerine merutiyet ilan etmeye sz veren kardei II. Abdlhamit geirildi. Osmanl hanedannn en ksa sre tahtta kalan yesi Dolmabahe Saray'ndan karak hemen yan taraftaki raan Saray'nn yolunu tuttu. Bir ara Abdlhamit tarafndan ldrlmeye niyetlense de Mason Locas hayatn kurtard ve sk bir gzetim altnda da olsa daha 28 yl yaad. Daha sonrasnda Abdlhamit'in yaptklarn grnce Murad' tahttan indirenler piman oldular m, bilinmez. Ama ona bal olanlar vard. Tahttan indirildii yl "kafes iinde" yaad raan'dan onu Avrupa'ya karmaya altlar ama beceremediler. ki yl sonra, Mays 1878'de bu kez de Ali Suavi, raan' basarak onu tekrar tahta karmaya alt ama bu giriim de baarl olamad. Gerek ay sren saltanat, gerekse kendisinden sonra 33 yl hkm sren kardei Abdlhamit'in dnemi Yeni Osmanllar iin tam bir fiyasko olurken, V. Murad 29 Austos 1904'e kadar stanbul Boaznn kysndaki sarayda kendi hayatn ve kendi hayal krklklarn yaamaya devam etti.
__________________________________________________________________
165
ANAYASA YAPARKEN DKKATL OLMAK GEREK Mithat Paa Kendi Anayasasnn lk Kurban Oldu 1877, stanbul
19. Yzyln son eyreine doru ilerlenirken hala ktaya yaylm dev bir imparatorluk olan Osmanl devleti de ayakta durmakta zorlanyordu. Aslnda yzyln bandan beri bu duruma are aranyor ve bulunmu gibi de grnyordu; Bat Avrupa'nn ynetsel modeli Osmanl'ya uyarlanacakt. Ancak sonuta kapitalizmin siyasal st yaps olarak nitelendirilebilecek bir modelin uyarlanmasyla imparatorluun kurtulmas dorusu pek mmkn deildi. Gelimekte olan kapitalizm, uluslararas bir sistem haline gelirken dnyay da yeniden ekillendiriyordu. Baz lkeleri baml, yar-smrge ve smrge durumuna getirerek merkezdeki kapitalist lkelerin sermaye birikimini daha hzl salamak iin bu lkeleri de daha youn bir smrye tabi tutuyor, yamalyordu. Aslnda Osmanl devleti de, grnteki tm azametine ramen bu srete baml olmaya ve tabii bu arada dalmaya mahkumdu. an ideolojik akmlarndan da etkilenen Osmanl aydnlar lkeye bir an nce anayasal bir sistem, meruti bir monari getirmeye alrken Osmanl'y kanlmaz kaderinden uzaklatrmaya alyordu. III. Selim'le balayan ve Tanzimat'la ilerleyen bu yenileme ve reform abalarnn hedefi 19. yzyln son eyreine gelindiinde artk meruti bir monarinin kurulmasyd. 1867'de kurulan Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin destekledii bu abalarn siyasi nderi olarak sivrilen ismin de Ahmet Mithat Paa olmas doald. Neredeyse devlet hizmetine girmesinden itibaren reformcu almalaryla dikkat eken, eitim ve maliye bata olmak zere birok alanda nemli dzenlemeler gerekletiren Mithat Paa Bat Avrupa'daki gelimeleri de yakndan izliyordu. Bu arada Namk Kemal ve Ziya Paa gibi Yeni Osmanllarn fikir adamlaryla da yakn bir temas ve ibirlii iindeydi. lk kez Temmuz 1872'de Abdlaziz tarafndan sadrazamla getirilen Mithat Paa'nn padiahn Mhr- Hmayununu elinde tutmas ancak ay srebildi. mparatorluun bir federasyona dnmesi fikrine yaknlk duyduu iddialarnn yan sra maliyeye sk bir dzen getirmeye yeltenmesi ve Abdlaziz'in Dolmabahe Saray'ndaki hesapsz harcamalarn da denetlemeye kalkmas zerine ay sonra grevden alnd. Sadrazamlktan uzaklatrlmakla birlikte devlet iinde etkili olmas engellenemeyen Mithat Paa daha sonra eitli nazrlklarda ve yksek grevlerde bulunmaya devam edecek ve bu arada o dnemin en etkili veziri arasnda bir tr yaknlama ve ibirlii ortam da yaratacakt. Sonuta Mithat Paa, Mehmet Rdi Paa ve Hseyin Avni Paa birlikte hareket ederek 30 Mays 1876'da Abdlaziz'i tahttan indirerek yerine V. Murat' geirdiler. __________________________________________________________________
166
Uzun yllardr Topkap Saray'nda kendi dnyasnda yaayan ikiye dkn V. Murat reformlara yatkn grnyordu. Ancak ruh sal yerinde olmayan yeni padiah Abdlaziz'in 4 Haziran'da kukulu bir ekilde lm zerine iyice bunalma girdi ve kendisinden beklenenleri yerine getiremeyecei anlald. Bunun zerine ay sonra V. Murat da tahttan indirilecek ve Mithat Paa ile arkadalarnn almalarna destek olacana, bir anayasa ilan edeceine sz veren II. Abdlhamit 31 Austos I876'da tahta karlacakt. Hemen bir anayasa oluturmak zere almalara baland; Mithat Paa'nn bakanlnda kurulan bir komisyonda 16 yksek dereceli devlet memuru, ulemadan 12 kii ve 2 de asker yer alyordu. 30 kiiden oluan komisyonun elinde zaten kimi taslaklar ve hazrlanm metinler vard. Hzla yrtlen almalar sonulandrlrken biri halkn oylaryla seilmi Meclis, dieri padiahn atayaca Ayan olmak zere iki temsili organa dayanan bir sistem ngrlyor, Bat'da geerli olan eitli temel hak ve zgrlkler tannyordu. Abdlhamit kendisine onaylanmak zere sunulan taslaa baz maddeler ekleyerek kabul edecekti. Eklenen en nemli madde ise padiaha Anayasay askya alma yetkisi veren ve bu arada "kendisi veya lke iin tehlikeli" grd kiileri srgne gndermesine olanak salayan nl 113. Maddeydi. Ve bu madde ilk kez Anayasa Komisyonu Bakan Mithat Paa iin kullanlacakt. Osmanl'y meruti bir monari haline getiren Anayasay hazrlayan komisyonun bakan Mithat Paa'y 17 Aralkta sadrazamla atayan II. Abdlhamit, hemen alt gn sonra da, 23 Aralkta Anayasay onaylayarak yrrle soktu. Acelesi vard nk ayn gn stanbul'da toplanan eitli Batl lkelerin temsilcileri "Tersane Konferans" diye bilinen bu toplantda Osmanl'dan zellikle Balkanlarn yeniden dzenlenmesiyle ilgili olarak yeni bir takm taleplerde bulunmaya hazrlanyorlard. Toplant Kasmpaa'daki Donanma Komutanl binasnda balad srada duyulan top seslerinden aknla urayan temsilcilere Anayasann ilan edildii akland. Aslnda bylece konferans bolukta kalm oluyordu. Yine de 20 Ocak 1877'ye kadar almalarn srdrmekte srar etti ama ortaya konulan talepler Osmanl ynetimi tarafndan kabul edilmeyince delegeler de hep birlikte stanbul'dan ayrlarak protestoda bulundular. Ancak hkmet umursamayacak, padiah ise rahat bir nefes alacakt. Batl devletlerin temsilcilerinin stanbul'dan ayrlmasyla uluslararas baskdan uzaklatn dnen Abdlhamit, Abdlaziz'in lmnden sorumlu tuttuu ve hi gven duymad Mithat Paa'y tasfiye etmek iin vakit kaybetmedi. Aslnda anayasal bir dzeni de benimsemi deildi ve daha sonra hayli uzun srecek hkmranlk dnemi iin kendisine gre planlar vard. Egemenliini ne Mithat Paa gibi etkili isimlerle, ne de milletin oylaryla seilen temsili organlarla paylamaya niyeti vard. 5 ubat 1877'de Dolmabahe Saray'na arlan Anayasa Komisyonu Bakan ve Sadrazam Mithat Paa sarayn nnde, Boaz'da demirlemi olan bir geminin bacasndan dumanlarn ktn grnce buna bir anlam veremeyecekti. K vakti padiahn denize almas pek grlen bir durum olmadna gre acaba yolcusu kim olabilirdi? __________________________________________________________________
167
Anayasay ve temel reformlar yapma sz verdii iin tahta kard padiahn kendisinden kurtulmakta kararl olduunu bilse belki kendine gre nlemlerini alr ve bir kar darbeye kalkabilirdi. Ama bu gibi kukulardan uzak bir ekilde gittii Dolmabahe Saray'nda II. Abdlhamit'in kendisi yoktu. Bir saray grevlisi sadrazama padiahn kararn bildirdi; Anayasann 113. Maddesine gre padiah, sadrazam kendisi ve lke iin "tehlikeli kii" olarak deerlendiriyor ve srgne gnderiyordu. Bylece Anayasay yapan paa o anayasann da ilk kurban oluyordu! Mithat Paa hemen Dolmabahe nndeki gemiye bindirilecek ve talya'nn yolunu tutacakt. Anayasann mimarna ay tahamml edebilen II. Abdlhamit Anayasann kendisine ise bir yldan fazla katlanacakt. Dorusu Meclis-i Mebusan' fazla ciddiye ald sylenemezdi ama 24 Nisan 1877'de balayan Osmanl-Rus savanda uranlan yenilgiye bir sorumlu arayp bulmas gerektiinde Meclis'i buldu ve ubat 1878'de yine Anayasann kendisine tand hakka dayanarak Anayasay askya alacak ve Meclis-i Mebusan'n da kapatldn ilan edecekti. Ardndan da 30 yl sreyle lkeyi istedii gibi ynetmenin yollarn bulmak konusunda ne kadar becerikli olduunu kantlayacakt. kinci sadrazaml da yine ancak ay sren Mithat Paa ise nce bir yl kadar Avrupa'da srgnde kaldktan sonra yeniden lkeye dnecek ve devlet hizmetine devam edecekti. Ancak stanbul'a yaklatrlmayan ve nce Suriye ardndan da Aydn valiliklerinde bulunan Mithat Paa, padiahla ilikilerinin normalletiini zannedecekti. Oysa Abdlaziz'in tahttan indirilmesini ve lmn hibir zaman unutmayan, kendisi de srekli "hal edilme" kukusu iinde yaayan Abdlhamit, en sonunda 1881'de Mithat Paa ve Mehmet Rdi Paa'nn Abdlaziz'in lm dolaysyla sorgulanmalarn gndeme getirecekti. nce zmir'deki Fransz konsolosluuna snan Mithat Paa hkmetin gvence vermesi zerine teslim olacakt. "Yldz Mahkemesi" olarak bilinen yarglama sonunda sulu bulunarak lm cezasna arptrlacak ama Batl devletlerin araya girmesiyle cezas mr boyu hapse evrilerek imparatorluun en uzak kelerinden birine, Taif'e gnderilecekti. Ve burada padiahn emriyle 8 Mays 1884'de ldrlecekti. Yapt Anayasann ilk kurban olarak srgne gnderilen paann lm de kendi elleriyle tahta kard padiahtan gelecekti.
__________________________________________________________________
168
SARIKLI HTLALC ! Ali Suavi'nin raan Saray Baskn 20 Mays 1878, stanbul Halk arasnda "93 Harbi" diye bilinen Osmanl-Rus sava 24 Nisan 1877'de baladnda Osmanl ordular dorusu iyi savunma savalar vermilerdi. Kars'ta Ahmet Muhtar Paa, Plevne'de ise Gazi Osman Paa'nn gsterdikleri baarlara ramen sonuta sava Ruslarn zaferiyle bitmiti. Plevne'nin teslim olmasndan sonra hzla Edirne'ye inen Ruslarla 3 Mart 1878'de Ayestefanos (Yeilky) antlamas yaplmt. Bu yenilginin sorumluluunu Meclis-i Mebusan'a ykan padiah II. Abdlhamit 23 Aralk 1876'da ilan ettii Anayasay askya alarak meclisi kapatt. Bylece bir yl kadar sren meruti monari yerini tekrar mutlakyete, daha dorusu 30 yldan fazla srecek bir istibdada brakt. Hem bu bask rejimine duyulan fke, hem de Ruslarn tm Balkanlar ineyerek Edirne'ye yrmeleri srasnda Rumeli'den kaarak stanbul'a snan on binlerce gmen Yldz Saray'ndaki Abdlhamit'i fazlasyla huzursuz ediyordu. Bu toplumsal fke, bu umutsuz ve a ynlar pekala tahtna mal olabilirdi. nk bunlar bir ayaklanmann ve saray darbesinin koullarn da yaratyordu. Ar bir sava yenilgisi nedeniyle Meclisin kapatlmas bir siyasi kriz anlamna gelirken, bakenti igal eden Rumeli gmenleri ise bir toplumsal krizin bakent sokaklarna yansmasndan baka bir ey deildi. Saltanatna ynelik tehlikeyi fark eden II. Abdlhamit bir bask rejimine ynelerek iin iinden syrlmaya alrken hayli tedirgindi. Nitekim bu ihtilal ortamndan yararlanarak gerekten de Abdlhamit'i devirmeye kalkan bir ihtilalci kacak ve silaha sarlacakt. Abdlhamit'in uzun sre kendisine gelememesine yol aan bu "sarkl ihtilalci"nin ad Ali Suavi idi. Yeni Osmanllarn nemli kiiliklerinden biri olan Ali Suavi daha sonralar "Trk milliyetiliini ilk kez ortaya atan bir mtefekkir", "Trk milliyetiliinin bayra, zulme ve istibdada ekilen ilk kl" gibi vglerle anlmasna ramen yaam da, dnce dnyas da hayli kark ama hi kukusuz ok ilgin bir kiiydi. Rtiye mektebini bitirdikten sonra eitli kademelerde devlet memurluunda bulunmu, rtiyelerde retmenlik, medreselerde hocalk yapmt. Filibe'deki tahrirat mdrl grevine son verilmesinden sonra geldii stanbul'da siyasal almalara arlk veren Ali Suavi, dnemin en nemli gazetesi Muhbir'deki yazlaryla dikkat ekiyor, padiah Abdlaziz ve annesi Pertevniyal Sultan hakkndaki konumalaryla sarayn da fkesini topluyordu. En sonunda gazetesi kapatld ve kendisi de Kastamonu'ya srgn edildi. Daha sonrasnda ise dnemin pek ok muhalifi gibi Ali Suavi'ye de Avrupa'nn yollar grnd. Yeni Osmanllarn hamisi Mustafa Fazl Paa'nn ars ve yardmyla Kastamonu'dan kaarak Paris'e giden Ali Suavi burada bulunan Yeni Osmanllarn dier nde gelen kiileriyle, zellikle Namk Kemal ve Ziya Paa ile __________________________________________________________________
169
anlamazla dt. Londra'ya giderek bir sre orada yaayan Ali Suavi tant bir ngiliz kadnla, Marie Stewar Lugh ile evlendi, bundan dolay da pek ok saldrya urad. Bir "gavur"la evlenmek o dnem iin de pek ho grlr ilerden deildi. Yurtdnda iken bir sre Muhbir ve Ulm adl gazeteleri de karan Ali Suavi, stanbul'da saraya bilgi verdii ileri srlerek Yeni Osmanllar arasnda tecrit edildi. Hatta Namk Kemal onun iin u drtl bile yazmt: "Suavi dedikleri o kk adam/ Paris'te oturmu yannda madam/ Biz an adam sandk o da m cdam/ Aman yalnz kald Mustafa Paa." II. Abdlhamit'in tahta gemesi ve merutiyetin ilanyla af kmas zerine Yeni Osmanllarn birou gibi Ali Suavi de stanbul'a dnd. Muhaliflere eitli mevkiler datarak onlar kontrol altnda tutma politikas izleyen Abdlhamit'ten Ali Suavi'nin payna den de Mekteb-i Sultani'nin (Galatasaray Lisesi) mdrl oldu. Bu grevdeyken pek ok nemli yenilikler yapan Ali Suavi'nin bir sre sonra padiahla aras ald ve bylece ilk "sivil ihtilal" giriiminin znel koullar da hazrlanmaya baland. Meclisi fesh edip Anayasay askya alan II. Abdlhamit'in bir bask rejimine yneldiini gren Ali Suavi Rumeli gmenleri arasnda rgtlenme almas yaparak 150 kadar kiiyi silahlandrd. Amac raan Saray'nda "kafes hayat" sren eski padiah V. Murad' bir basknla kurtarmak ve yeniden tahta geirmekti. Akl dengesi yerinde olmad gerekesiyle tahttan indirilen Murad'n salnn dzeldii syleniyordu. 20 Mays 1878'de silahlanm olarak teknelere doluan Ali Suavi ve adamlar skdar tarafndan yola karak Boaz getiler ve raan Saray'na kartma yaptlar. Byle bir eyi hibir ekilde beklemeyen saray grevlilerini etkisizletiren Ali Suavi ve adamlar Murad'n kapal olduu blme de girerek eski padiah kendileriyle birlikte gelmeye ikna etmeye altlar. Ancak ortaya kan kargaadan byk bir korkuya kaplan ve ne olduunu anlayamayan eski padiah asilere direndi ve onlarla gelmeyi reddetti. V. Murad' ikna edebilseler geldikleri teknelerle tekrar Anadolu yakasna dnecekler ve orada yeni padiah ilan edeceklerdi. Ancak akli dengesi zaten pek yerinde olmayan eski padiah asilerle ibirlii yapmaynca btn plan suya dt. Tam o srada raan'a baskn yapan Abdlhamit'in Beikta Muhafz Yedisekiz Hasan Paa, Ali Suavi ve adamlarna kar zaptiyeler ve askerlerle saldrya geti. kan atma esnasnda Ali Suavi'nin kafasna elindeki kaln sopayla vuran Paa bu "sarkl ihtilalci"yi cansz yere sererken adamlarndan da 60 kadarn ldrerek Osmanl tarihindeki bu ilgin ihtilal giriimini bastrd. Okuma yazmas olmad iin imzasn atarken yapt ekil Arapa yedi ve sekiz rakamlarna benzedii iin "Yedisekiz Hasan Paa" diye adlandrlan bu cahil adam, bir sre Avrupa'da yaam, pek ok eser vermi ve lkenin en nemli eitim kurumunun da mdrln yapm Ali Suavi'yi bir sopa darbesiyle ldrnce sanki meydan sava kazanm byk bir kumandan gibi II. Abdlhamit tarafndan "mir" rtbesiyle dllendirildi. Ali Suavi ise, belki de "Vatan airi" Namk Kemal'le atm olmasnn da etkisiyle, tarihin unutulup giden isimleri arasndaki yerini ald. __________________________________________________________________
170
ARK KURNAZI BU KEZ FAKA BASTI 31 Mart Vakas ve Abdlhamit'in Tahttan ndirilmesi Nisan, 1909 Tarih sahnesinden ekilmeye hazrlanan Osmanllarn son dneminin en nemli hkmdar olduu sylenebilecek II. Abdlhamit'in bir tr "ark kurnaz" olduuna da fazla itiraz gelmeyebilir. Yeni Osmanllara merutiyet ilan etme sz vererek V. Murad'n yerine tahta karlan II. Abdlhamit daha sonra ilk frsatta Anayasay askya alp, Meclisi fesh etti. Ve 30 yl aan bir sre Osmanl mparatorluunu tam bir otokrat olarak ynetti. Kimilerine gre "imparatorluu batran", kimilerine gre ise "kurtaran" "Kzl Sultan" Birinci Merutiyet'ten sonra kinci Merutiyeti de bir kenara koymaya kalkt ama ikincisinde uvallad ve tahttan indirilerek Selanik'e srgne gnderildi. III. Ordunun grev alan olan Selanik ve Makedonya Osmanl mparatorluunun en bat blgesi olarak Avrupa'daki gelimelerden en fazla etkilenen, kapitalist ilikilerin en fazla gelitii, en aydnlanm blgeydi. Dolaysyla Osmanl'y meruti bir monariye dntrmek iin toplumsal basknn da ncelikle bu blgeden gelmesi, gizli devrimci rgtlerin asl olarak bu blgede gelimesi doald. Nitekim Abdlhamit'i kinci Merutiyet'i ilan etmeye de bu blgedeki ordu birlikleri ve halk zorlayacakt. Blgedeki orduyu neredeyse tmyle kontrol altna alan ttihat ve Terakki rgt, Niyazi ve Enver'in daa kmasyla aslnda silahl bir isyan da balatm oluyordu. Selanik Merkez Kumandan Nazm Paa'nn ldrlmesi zerine durumun ciddiyetini iyice anlayan Abdlhamit isyan bastrmakta ge kalmt. Enver ve Niyazi'nin kasabalara baskn verip Anayasann yeniden yrrle konduunu aklamaya balamalar zerine Yldz Saray'na kapanm olan padiah pes etti ve 24 Temmuz 1908'de otuz yl nce askya ald Anayasay raftan indirdi. Be yl akn bir sredir sadrazamlk yapmakta olan Mehmet Ferit Paa'y azleden Abdlhamit, en has adamlarndan Kk Mehmet Sait Paa'y yedinci kez sadrazam yaparak derhal Anayasann gereklerini yerine getirmesini istedi. Osmanl devleti bir gn iinde yeniden meruti bir monari olmutu. Otuz yl nce Anayasay askya aldn ilan ederken halkn "henz merutiyete hazr olmadn" iddia ediyordu, tekrar yrrle koyarken ise "artk halkn gereken olgunlua eritiini" sylyordu. Halk kitlelerinin siyasi olgunluk dzeyinin ne olduu tartmas bir yana, son derece kurnaz, temkinli ve rkek bir kiilii olan Abdlhamit aslnda merutiyeti, yani yetkilerinin snrlandrlmasn hi de kabullenmi ve hazmetmi deildi. Ama kar karya kald bask ve tahttan indirilme korkusu nedeniyle ilk aamada sularn akt dorultuda grnmeye karar veriyordu. Merutiyetin ilan edilmesiyle sular durgunlap, ortalk yattktan sonra __________________________________________________________________
171
birincisini nasl ortadan kaldrdysa ikincisinin de stesinden gelmenin bir yolunu bulmaya alacakt. Abdlhamit'in beklenenden nce merutiyeti ilan etmesi Makedonya'daki ayaklanmay rgtleyen ttihat ve Terakki iin de srpriz oldu. Cemiyet, gizliliine son verip hemen ak rgtlenmeye gemeye ve iktidar almaya hazr deildi. Ne Abdlhamit'e dokunmay gze ald, ne de iktidara gelmeye kalkt. Tam tersine herkesin bildii varlna ve olaylarn arkasndaki reddedilmez rolne ramen yar-gizli yapsn srdrd ve zaman kazanmaya alt. Bir yandan Meclisin oluumu iin seim hazrlklar srerken Abdlhamit de bo durmuyor, durumu anlamaya, g dengelerini kavramaya alyor, kar ataa ne zaman ve nasl geeceinin hesaplarn yapyordu. Seimler gerekletirildi ve 17 Aralk 1908'de padiahn nutkuyla Meclis ald. Artk kinci Merutiyet dnemi balamt ama bir yandan da son derece ilgin bir tablo ortaya kmt; perde arkasndaki iktidar partisi gibi devletin bandaki padiah da gizlice faaliyet yrtyordu. Abdlhamit el altndan taraftarlarnn rgtlenmesini salyor ve Makedonya'daki askeri ve sivil rgtlenmeye stanbul'da ayn trden bir rgtlenmeyle kar kmaya hazrlanyordu. "slam Birlii" diye bir cemiyet kurulmutu ve padiahn olu Mehmet Burhaneddin'in de iinde yer ald bu rgt merutiyete kar kampanya yrtmeye balayacakt. Siyaset anlaynda slam'a zel bir yer veren ve ilk kez "Halife" unvann uluslararas politikada bir ara olarak kullanmaya alan Abdlhamit'e slamclarn sahip kmas doald. stanbul'daki ordu birlikleri iinde de Abdlhamit yanls bir rgtlenme hzla yaygnlayordu. Artk iktidara daha yakn olmak iin yeterince hazrlandn dnen ttihat ve Terakki ubat 1909'da Kamil Paa'nn yerine kendi adam Hseyin Hilmi Paa'nn sadrazamla getirilerek hkmeti kurmasn isteyince Abdlhamit yanls hareket de daha ak faaliyete geti. "Makedonya Cuntas" kendi iktidarn kuruyor ve slam' tasfiye ederek "memleketi gavurlara teslim etmeye" hazrlanyordu. Sonuta eski Rumi takvime gre 31 Mart 1325'te, miladi takvime gre ise 13 Nisan 1909'da bir ksm renci, asker ve halktan insan sokaklara dklerek gsterilere baladlar. Meclisi basarak baz mebuslar tartaklayp, ikisini de ldrdler. eriata uygun bir ynetim ve Halife-Sultann yetkilerine sayg gsterilmesini istiyorlard. Arkasnda kendisinin olduundan kuku duyulmayacak bu ayaklanmay gereke gsteren Abdlhamit has adamlarndan Ahmet Tevfik Paa'y hkmeti kurmakla grevlendirerek yeniden politik inisiyatifi eline ald. stanbul'daki yabanc eliler bakentlerine gnderdikleri raporlarda Abdlhamit'in otokratik rejimini yeniden kurduunu bildiriyorlard. Ama aslnda bylesi bir sonuca varmak iin henz erkendi. nk bu durumu kabullenmeyecek gler de vard ve onlar da kar harekete geeceklerdi. Nitekim merutiyetin silahl gc durumundaki Selanik'teki nc Ordu Mahmut evket Paa komutasnda stanbul'a doru yola kacak ve __________________________________________________________________
172
ayaklanmadan iki hafta sonra 24 Nisan'da stanbul'a gelerek birka kk atmann ardndan durumu kontrol altna ald. Artk bakent ttihat ve Terakki'nin Rumeli subaylarnn elindeydi ve kendilerine daha gvenli olan bu kadrolar Abdlhamit'i tahttan indirecek adm da bu kez atacaklard. Bana gelecekleri gren Abdlhamit hemen hkmeti azlederek bir kez daha zamana oynad ama artk ok geti. eyhlislamdan gereken fetva alnd ve 33 yl sonra, 27 Nisan 1909'da tahttan indirilen Sultan stanbul'da kalrsa entrikalarna devam edecei bilindii iin hem stanbul'dan uzak, hem de merutiyetin mayaland ve ttihat ve Terakki'nin kontrolndeki bir kente, Selanik'e srgn edildi. 1912'ye kadar burada ikamet eden Abdlhamit daha sonra Beylerbeyi Saray'na getirilecek ve 1918'deki lmne kadar burada "kafes hayat" srdrmek zorunda kalacakt. Aradan geen otuz ylda meydana gelen toplumsal ve siyasal gelimeler tam bir ark kurnaz olan padiaha merutiyetin birincisini bir kenara koyma olana sunmutu, ama ikincisinde tarihin tekerrr mmkn olmayacakt. "Kzl Sultan"n hkmranl boyunca en korktuu ey bana gelecek ve bu kez tahtndan olacakt!
__________________________________________________________________
173
GENERAL KI 90 BN ASKER TELEF ETT 'Kuvve-i Klliye Mahvoldu' Aralk 1914, Sarkam Yirminci yzyln sonlarnda Sovyetler Birlii daldnda Trkiye Cumhuriyeti'nin nde gelen simalar "Adriyatik'ten in denizine kadar bir Trk Dnyas"nn doduundan ska sz etmeye balamlard. Bu kadar geni bir corafyada etkin bir g olmak, bir hegemonya salamak dncesi hemen herkesi heyecanlandran bir hlya idi. Daha sonra bunun hi de kolay bir i olmad grlecekti. Ama ayn hlyay yzyln banda daha byk bir inanla grenler de vard ve kmekte olan Osmanl mparatorluunu bylesine bir corafyaya yaylan bir Trk-slam mparatorluu olarak yeniden ihya etme hayaliyle yanp tutuuyorlard. Hi kukusuz bunlarn banda ttihat ve Terakki'nin askeri lideri Enver Paa geliyordu ve hayallerinin bedelini de Trkistan'da can vererek deyecekti. Balkanlar'dan Kafkasya ve Trkistan'a uzanan bir imparatorluk kurma hayalinin nasl bir fiyaskoyla sonulanabileceinin ilk iareti aslnda Aralk 1914'te Sarkam'ta ortaya kmt. Ama Osmanl mparatorluunun 34 yandaki Bakumandan Vekili Enver Paa'nn bunu kavramas mmkn deildi. Enver Paa ve ordunun bana gemi gen subaylar asndan Almanlarla ittifak halinde girilen Birinci Dnya Sava ite bu hayallerin gerek olmas asndan byk bir tarihsel frsat olarak algland. Savan kazanlmas kmekte, dalmakta olan Osmanl mparatorluunu kurtarmakla kalmayacak ok daha geni bir corafyada, ok daha byk bir Trk-slam devleti doacakt. Oysa bu sava, aralarnda Osmanl devletinin de olduu baz devletlerin topraklarnn paylalmas iin kmt ve yle de sonulanacakt. 29 Ekim 1914'de iki Alman sava gemisi Yavuz ve Midilli adn alarak Karadeniz'deki Rus limanlarna saldrnca Osmanl devleti hem Birinci Dnya Sava'na fiilen girmi, hem de Rusya ile savaa balam oluyordu. Ruslar Karadeniz filosuna saldrya yant vermekte hi gecikmediler. 1 Kasm'da Kafkasya'daki Rus ordusu Trk snrn aarak Erzurum'a doru saldrya geti. te Enver Paa asndan da bekledii tarihsel frsat ayana gelmiti. Kar saldrya geerek Rus ordusu imha edilecek ve ardndan hzla ilerlenerek Orta Asya'ya doru gidilecekti. Bu arada Enver Paa'nn yeeni Halil Paa da stanbul'dan yola kp, iyi eitilmi ve donatlm bir tmenle ran'a girecek, Tahran ve Tebriz'i zapt ettikten sonra Azerbaycan'a doru ilerleyecek, karsna kan ordular her defasnda yenilgiye uratarak, bir dier koldan yine Trkistan'a doru yoluna devam edecekti. Byk skender'i kskandracak bu muhteem askeri sefer iin de hemen hazrlklara baland. Ancak bu muhteem zaferlerin kazanlmasndan nce halledilmesi gereken ufak bir i, kazanlmas gereken mtevaz bir zafer vard! Erzurum'a doru saldrya __________________________________________________________________
174
geen Rus ordusunun durdurulmas ve imha edilmesi gerekiyordu. ncelikle bu i baarlmadan Turan hayallerinin gereklemesi mmkn deildi. Nitekim Enver Paa da bunun farkndayd ve kendisini btnyle bu ie verdi. Sarkam zerinden saldrya geen Rus ordusunun karsnda Trklerin III. Ordusu bulunuyordu ve bu ordunun sava planlar saldrdan ok savunma arlklyd. IX., X. ve XI. kolordulardan ve Krt airetlerinin Hamidiye alaylarnn kalntlar durumundaki bir tmenden oluan III. Ordunun komutan Hasan zzet Paa geri ekilip Erzurum mstahkem mevkilerinde bir savunma sava verilmesi gerektii dncesindeydi. Nitekim birliklerine bu dorultuda emirler verip, buna gre hazrla giriti. Blgede k mevsimi olanca iddetiyle sryordu ve bu koullarda Rus ordusunun saldrsnn da ok etkili bir ekilde gelimesi kolay deildi. Bir savunma savana giriildiinde "General K" Trk ordusunun yannda yer alacakt. Erzurum'da, cephedeki Hasan zzet Paa byle dnyordu ama Harbiye'den rencisi olan Bakumandan Vekili Enver Paa stanbul'da ok farkl dnyordu. Enver Paa'nn Turan hayallerinin ve hrsnn yan sra Almanlar da sava halinde olduklar Ruslara kar gneyden, Kafkasya'dan etkili bir savan almas iin Harbiye Nezareti zerinde bask yapyordu. Bu cephede ne kadar iddetli bir sava cereyan ederse Ruslar da batdan, Avrupa'daki kuvvetlerinden buraya g kaydrmak zorunda kalacaklard. Onun iin zaten Osmanl ordusunu ynetmekte olan Alman subaylar ve Alman Genelkurmay Enver Paa'y destekliyor, Kafkasya'ya saldry kkrtyordu. te bu koullarda Enver Paa stanbul'dan Erzurum'a emirler yadryor, Hasan zzet Paa'y savunma deil saldr arlkl bir sava vermeye zorluyordu. Erzurum civarndaki iki kolorduya ilaveten Samsun'da bulunan X. Kolordu da cepheye sevk edildi. Bylece toplam mevcudu 150 bin askere ulaan III. ordunun muharip asker says da 100 bine yaklamt. stanbul'da yaplan planlara gre bir "evirme-kuatma-imha hareketi" gerekletirilecek ve ardndan ileri yrye geilecekti. Bu emir ve zorlamalar sonucunda Trk ordusu 27 Kasmda kar saldrya geti. Rus ordusunun bulunduu mevkiinin ad dolaysyla Birinci Kprky Muharebesi denilen bu saldrya btn kuvvetler katlmad ve Trk ordusu baarl olamad. Tam tersine Rus ordusu bir miktar daha ilerleme olana buldu. Bunun zerine ordu kurmay bakan Alman Guze'nin de sraryla cephede ikinci bir saldr planland ve bu kez mevcut btn birliklerin savaa girmesine karar verildi. Aslnda geri ekilme yanls olan ordu komutan Hasan zzet Paa bu ikinci saldrda elde edilecek bir baarnn salayaca moralle geri ekilmenin daha uygun olacana ikna edildi. kinci Kprky Muharebesi ad verilen bu ikinci saldrda da aslnda ciddi bir baar kazanlamad, ama bu kez Rus ordusu biraz geri ekilmek zorunda kald. ki taraf da ar kayplar vermiti ama stanbul'da Enver Paa bu ikinci saldry bir zafer gibi ele ald ve kendi dnce ve planlarnn dorulanmas olarak grd. Oysa ar k artlan askeri ok zorluyor ve ordu yava yava eriyordu. Ordu __________________________________________________________________
175
komutan Hasan zzet Paa bu durumu gryor ama stanbul'a dert anlatamyordu. Enver Paa da stanbul'da tedirgin ve fkeliydi. Cephede ilerin tam olarak kendi istedii gibi gitmediine, ordunun iyi ynetilmediine inanyordu. Bunun zerine stanbul'da Genelkurmay kinci Reisi Miralay smail Hakk Beyi Karadeniz zerinden Erzurum'a, cepheye gnderen Enver Paa onun verecei rapor erevesinde hareket etmeye karar verdi. Enver Paa ile ayn hayaller peinde olan smail Hakk Bey tabii ki Enver Paa'nn duymak istediklerini syleyen bir rapor gnderince Enver Paa da karargahyla birlikte 6 Aralk 1914'de stanbul'dan yola kt. nce Trabzon'a ardndan Erzurum'a ulat. Bakumandan Vekili ile beraber Alman subaylar, Genelkurmay Bakan Bronzar von Shellandorf ve Harekat ubesi Bakan Albay Feldman da Erzurum'a geldiler. Enver Paa, ordu komutan Hasan zzet Paa'ya "Hatal hareket ettiniz, Rus ordusunu imdiye kadar imha etmeliydiniz" deyince, ummad bir yant ald. Blgeyi iyi bilen ve askeri tanyan Hasan zzet Paa "K bastrm durumda, bu koullarda kar saldr iyi sonu vermez. Bu konuda srar etmekle yanl yapyorsunuz. K iddetini kaybettikten sonra saldrya gememiz lazm" dedi. Hiddetlenen Enver Paa "Eer hocam olmasaydnz sizi idam ettirirdim" diyerek Hasan zzet Paa ile dier baz komutanlar grevden ald ve kendisi de dorudan ordunun komutasn stlendi. Ve hemen ardndan da yeni ve byk bir saldrya geildi. smail Hakk Bey ve hsan Paa'nn komutasndaki iki kolordu Rus ordusunu Sarkam'ta kuatacak ve yok edecekti. Sfrn altnda 25 derece soukta ve bir buuk metreyi aan karla kapl dalk arazide yrtlen saldrda Rus ordusundan ok "General K"n etkili olmas kanlmazd. Ruslar her eye ramen blgenin koullarna alk ve daha donanmlydlar. Oysa bu saldrya byk nem veren Enver Paa, gneyden scak blgelerden bile buraya asker getirmiti ve bu ar k artlarna hibir ekilde alk olmayan ve uyum salayamayacak durumda olan birliklerin erimesi iin Ruslarla kar karya gelmeleri gerekmiyordu. 2500-3000 metreye ulaan Allah Ekber Dalarnda souktan, alktan krlp gittiler. Enver Paa'nn karargah dahil olmak zere pek ok komutan ve birlik yollarn kaybediyor, birbiriyle haberleemiyor ve karlarn iinde donuyordu. Hatta bu kargaada iki Trk tmeni saatlerce birbiriyle arpmaya bile girdi. Narman'n ilerisinde 31. ve 32. Tmenler 4 saat boyunca birbirleriyle savatlar ve 2 bin kadar Trk askeri de bu arpmada can verdi. Savan drdnc gn iyice ypranm, erimi birliklere bir de gece yry emri veren Enver Paa hala zafer kazanacan hayal ediyordu. Oysa 90 bin askerle balayan saldrda zaten birliklerin neredeyse yars erimiti. Tipi ve frtna altnda akn, yolunu bile bulamayan birliklere Ruslar ummadklar noktalarda saldrlar dzenliyordu. rnein 29 Aralk'ta 17. Tmenin says 300 kiiye, IX. Kolordunun says ise 1500 kiiye kadar dmt. Enver Paa ise hala yaymlad emirlerde __________________________________________________________________
176
dmann dalmak zere ve zaferin yakn olduundan sz ediyordu. 3 Ocak gn Rus ordusu tam anlamyla kar saldrya geti. Trk birliklerinin tutunacak, dayanacak mecali yoktu. 10 gn kadar sren Sarkam Muharebesi sonucunda 90 bin kiilik ordudan geriye birka bin kii ancak kalmt. 8 Ocak gn her eyin bittiini kabul eden Enver Paa stanbul'a dnmeye karar verdi. Ordunun komutasn Tugeneral yapt smail Hakk'ya devrederek 11 Ocakta stanbul'a doru yola kt. ran ve Azerbaycan zerine yapaca muhteem sefer iin yola karak o sralarda Urfa'ya gelmi olan yeeni Halil Paa'nn da hevesi kursanda kalmt. Sarkam faciasndan sonra bu seferden de vazgeildi. Yeenini Urfa'dan yanna aran Enver Paa Ulukla'da buluarak stanbul'a birlikte dnmelerini uygun gryordu. nk bu yenilginin sonularnn ne olacan tam kestiremiyor, Bakumandanlk makamnn tehlikeye girebileceini dnyordu. Yannda gvenilir birileri olmalyd. Ulukla tren istasyonunda karlatklarnda akn ve zgnd. lk sz, "Kuvve-i klliye mahvoldu" olacakt, yani btn kuvvetler tkenmiti. Ama aslnda bu henz bir balangt, nk daha sonra btn bir memleket mahvolacak, Enver Paa ve arkadalar da bir Alman denizaltsyla memleketi terk etmek zorunda kalacaklard!
__________________________________________________________________
177
HARBYE NAZIRI OLAMAYINCA CUMHURBAKANI OLDU Fiyaskonun Bylesi Herkese Nasip Olmaz! Kasm 1918, stanbul- Ekim 1923, Ankara Yirminci yzyln banda Osmanl mparatorluunun bakenti stanbul'daki Erkan- Harbiye'den mezun olan gen subaylarn birou gibi Mustafa Kemal de lkesinin iinde bulunduu koullardan hi memnun deildi ve gnn birinde bu durumu deitirecek cretkar dncelerle har neirdi. Hatta bunlar kimi arkadalaryla da paylam ve yazl hale de getirmilerdi. Harbiye'de okuduklar srada Manastr'dan arkadalar Ali Fuat, mer Naci, smail Hakk ile 1904 ylnda el yazmas bir gazete karmaya kadar ii ileri gtrmlerdi. II. Abdlhamit'in istibdat rejiminin hkm srd bu tarihlerde bu gizli faaliyet aa kmt ve az kalsn ordudan atlmalarna bile neden olacakt. Ali Fuat'n babas smail Paa devreye girmiti de bir aylk bir tutukluluktan sonra, srgn gibi bir tayinle Filistin'e gnderilmeleri salanm, bylece g bela paay kurtarmlard. Ancak Mustafa Kemal'in siyasi iddialar ve hrs hi azalmad. Bir sre sonra 1908 hareketinin mayalanmakta olduu Makedonya'ya gemenin yolunu buldu ve buradaki III. Orduya tayinini yaptrd. Selanik ve dier kentlerde rgtlenmekte olan ttihat ve Terakki ile ilikiye geti ama nder kadro ile aras pek iyi olmayacakt. Abdlhamit'i tahttan indiren Hareket Ordusunun kurmay kadrosuyla stanbul'a geldi ama ilan edilen "Hrriyet"in bilinen kahramanlarndan deildi. Enver ve Niyazi Makedonya'da birlikleriyle birlikte daa karak bu srete nemli bir rol oynamlard. Daha sonra Balkan Sava ve Trablusgarp Sava'na katlan Mustafa Kemal yldznn parlamas iin Birinci Dnya Sava'nda Mttefik donanmasnn anakkale'ye saldrmasn bekleyecekti. 1915'de burada gsterdii yararllkla ismi duyulmaya balayan Mustafa Kemal'in fotoraf ordunun kard bir dergiye kapak yaplmaya allm, ancak iddialara gre Enver Paa tarafndan engellenmiti. teden beri yldzlar hi barmayan bu iki subaydan Mustafa Kemal'in lkenin kaderine ilikin gerek bir inisiyatif kazanmas iin Enver Paa'nn Anadolu topraklarn terk etmesi gerekecekti... anakkale Sava srasnda gsterdii baarlardan sonra stanbul'a dnen Mustafa Kemal baz gazeteler tarafndan "Anafartalar Kahraman", "Payitahtn ve Saltanatn Kurtarcs" olarak selamlanrken artk bilinmeyen bir asker deildi. Daha sonra Dou ve Gney cephelerinde grev stlenen Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki iktidarnn Almanya ile kurduu ilikiden, Osmanl mparatorluunun kaderini Almanya'ya balamasndan honut deildi. Esas olarak Alman generallerinin ynetimindeki Osmanl ordular beklenenin zerinde bir performans gstermelerine ramen Almanya'nn yenileceini ve bylece Osmanl'nn da yenilerek paralanacan ngryordu. lk frsatta __________________________________________________________________
178
Almanya ile yollarn ayrlmasndan ve ayr bir bar antlamas yaplmasndan yana grlerini giderek daha ak bir ekilde savunur olmutu. Bu arada 1917 Aralk aynda veliaht Mehmet Vahdettin'in Almanya'ya yapaca geziye elik etmesinin istenmesi Mustafa Kemal iin iyi bir frsat oldu. Hem Almanya'nn askeri ve siyasi durumunu yakndan gzleme ansn buldu, hem de daha nemlisi gelecein padiah Vahdettin'e grlerini aktarmak ve yakn bir iliki kurmak olanan elde etti. Gerekten de on gn sren bu geziyi Mustafa Kemal iyi deerlendirdi; Almanya'nn sava kaybedeceine ilikin grleri yapt gzlemlerle iyice pekiirken Vahdettin'le de yakn bir iliki kurmaya zen gsterdi. Gr ve deerlendirmelerini gelecein padiahna etraflca anlatrken onu etkilediini dnyordu. Geri Vahdettin pek renk vermiyordu ama bu gen paann anlattklarn ve nerilerini de dikkatle dinliyordu. Vahdettin 3 Temmuz 1918'de 36. Osmanl padiah olarak tahta ktnda Mustafa Kemal bbreklerindeki arlar nedeniyle Avusturya'nn kaplcalaryla nl ehri Karlsbad'da tedavi gryordu. Ancak alt ay nce Alman Kayzeri'nin karargahn birlikte ziyaret ettikleri ve dnceleriyle etkilediini umduu yeni padiahn ipleri ele geirmesiyle birlikte kendisine de iktidar yolunun alabileceini dnen Mustafa Kemal tedavisini yarda brakarak hemen stanbul'a dnmeye karar verdi. Kaderi nemli lde belli olan Dnya Sava'nn lkeye getirecei felaketi nlemek asndan bir frsat doabilirdi. Eer yeni padiah kendisini Harbiye Nazr yapmaya ikna edebilirse ok ey deiebilirdi. stanbul'a gelir gelmez Vahdettin'den randevu istedi ve yeni padiah da fazla bekletmeden kendisini kabul etti. Bu ilk grmenin ardndan daha sonra iki grme daha olacak ve Mustafa Kemal neden kendisinin Harbiye Nazr olmas gerektiini Vahdettin'e anlatacakt. lk iki grmede pek renk vermeyen ve esas olarak Mustafa Kemal'i dinlemekle yetinen Vahdettin nc grmede baklay azndan kard; "Biz btn bu konular Enver ve Talat Paa Hazretleriyle grtk" diyerek Mustafa Kemal'e yolu gsterdi. Hemen ardndan da 7 Austos'ta Mustafa Kemal Suriye'deki 7. Ordu Komutanlna atanarak stanbul'dan uzaklatrld. Mustafa Kemal, "varl bile pheli" dedii bu ordunun bana tayin edilerek payitahttaki iktidar mcadelelerinden uzaklatrlmasn Enver Paa'nn bir oyunu olarak gryordu. Yeni padiah duruma egemen deildi ve hala iktidarda bulunan ttihat ve Terakki'yi karsna alacak gc yoktu. Kendisinin Harbiye Nazrl veya Erkan- Harbiye Reisliine getirilmesi iin srar edecek olsa ttihatlar ve Enver Paa'y aka karsna almas gerekecekti ancak Vahdettin bunu yapmaya hazr deildi. Bylece Mustafa Kemal Suriye'nin yolunu tuttu ama akl da stanbul'da ve burada dnmekte olan iktidar oyunlarndayd. Ama ay sonra Dnya Sava'nn sona ermesinin ardndan Mustafa Kemal tekrar stanbul'a dnecek ve bu kez amacna ulamak iin koullarn ok daha uygun olduuna inanarak yeniden giriimde bulunacakt. __________________________________________________________________
179
Daha 30 Ekim'de Mondros Mtarekesi imzalanmadan nce Yldrm Ordular Grup Komutan olarak bulunduu Adana'dan padiahn yaveri Naci'ye ulatrlmak zere stanbul'daki doktoru Rasim Ferit'e ektii telgrafta dncelerini olanca aklyla ifade ederek yle diyordu: "Talat Paa'nn kabinesinin zor durumda olduunu ve Tevfik Paa'nn da istikrarl bir hkmet kurmakta zorlandn duydum. Ordu savaacak durumda deil ve mevcut gler kendilerini savunamazlar. Her geen dakika dmann durumu gleniyor ve baa klamaz hale geliyor. Ayr ya da beraberce bar derhal salanmaldr ve yitirilecek bir an bile yoktur. Yoksa tm lkenin yitirilmesi ve devletimizin telafisi imkansz yaralar almas ihtimal d deildir. Eer Tevfik Paa gerekten zorluklarla karlamsa sadrazamlk grevinin zzet Paa'ya verilmesini ve onun da Fethi, Tahsin, Rauf, smail Canbulat, Azmi, eyhlislam Hayri ve benden oluan bir hkmet kurmasn neriyorum. Byle bir kabinenin durumu kontrol altna alabileceine inanyorum..." Dnya Sava srasnda gney cephesinde kendisinin de komutanln yapm olan Ahmet zzet Paa'nn hkmeti kurmasn nerirken Mustafa Kemal kendisini de Harbiye Nazr olarak dnyordu. Sadrazamlk iin nerdii Ahmet zzet Paa saygn bir paayd ve o gnlerin nemli sorunu "Ermeni tehciri" ile bir ilikisi yoktu. Mttefik devletlerin zellikle bu adan tepkisini veya itirazn ekmeyecek bir isimdi. Kabine iin ad geen dierlerinin ve bu arada Mustafa Kemal'in durumu da aynyd. Nitekim Ekim aynda nerdiine ok yakn bir hkmet kuruldu. Mustafa Kemal'in yakn arkadalarndan Fethi Okyar'n Dahiliye Nazr, Rauf Orbay'n da Bahriye Nazr olduu bu hkmette Ahmet zzet Paa sadrazamln yan sra Harbiye Nazrln da stlendi. Bu duruma ok fkelenen Mustafa Kemal kendisinin neden hkmete alnmadn sorduunda kendisine hala gney cephesinde ok ihtiya olduu yantn ald. Ancak tabii ki bu tatmin edici deildi. Ahmet zzet Paa yakn evresine Mustafa Kemal'in "ok hrsl" olduundan ikayet ediyordu. Rauf Orbay'n bakanlndaki Osmanl heyeti 30 Ekim 1918'de Limni adasnn Mondros limannda demirlemi olan Agememnon gemisinde mtarekeyi imzaladktan on gn kadar sonra istifa etmek zorunda kalacakt. Hkmetin tek nemli ii bundan ibaret olurken, mtarekeden hemen sonra l Kasm 2 Kasma balayan gece de Enver, Talat ve Cemal paalar ttihat ve Terakki'nin nde gelen baz liderleriyle birlikte bir Alman denizaltsna binerek Krm'a katlar. Bylece Yldrm Ordular Grup Komutanlnn lavedilmesinden sonra 13 Kasm 1918'de Adana'dan trenle stanbul'a gelen Mustafa Kemal, Haydarpaa'da indiinde Mttefiklerin sava gemileri de stanbul Boaz'na giri yapyorlar ve Dolmabahe nlerine demirliyorlard. Ahmet zzet Paa hkmeti 11 Kasmda istifa etmi ve yeni hkmeti kurma grevi yeniden yal Tevfik Paa'ya verilmiti. Mustafa Kemal uzun sredir ulamak istedii Harbiye Nazrl iin yeniden giriimlerde bulunmaya kararlyd.
__________________________________________________________________
180
imdi artk koullar kendisi iin ok daha uygundu. Her eyden nce artk onu engelleyecek Enver Paa ve dierleri yoktu. lkeyi yzst brakp kamlard. anakkale bata olmak zere sava srasnda gsterdii askeri baarlar dolaysyla en itibarl paalardan biriydi. ttihat ve Terakki iinde muhalif olduu, kap giden lider kadroyla arasnn hi iyi olmad biliniyordu. Hem bu zellii, hem de sava kaybeden Almanlarla da zellikle son yllarda hep srtme iinde olmas mevcut koullarda kendisi iin avantajd. Mttefiklerin ok hassas olduklar "Ermeni tehciri"ne de bulamamt. Ve nihayet padiah Vahdettin'le veliahtlk dneminden gelen bir ilikisi vard. Saray evresinde padiahn yakn olarak biliniyordu. Tm bunlar dikkate alndnda Mustafa Kemal bu kez hedefine ok yakn olduuna inanmakta haksz grlemezdi. Ancak ncelikle Tevfik Paa'nn hkmeti kurmasn engellemek grevin yeniden Ahmet zzet Paa'ya verilmesini salamak gerekiyordu. Bunun iin hi vakit kaybetmeden hemen ertesi gn Rauf Orbay'la birlikte sadrazam makamn boaltmakta olan Ahmet zzet Paa'y ziyarete gitti. Ancak grmeden pek umduunu bulamad. Bir sonraki gn, 15 Kasmdaki randevusu sarayda, padiahlayd. Vahdettin yine sanki uyuyormu gibi yan kapal gzlerle Mustafa Kemal'i dinledi ama nerilerine ilikin pek bir ey sylemedi. 29 Kasmda Mustafa Kemal Vahdettin'le bir kez daha grecek ancak istedii sonucu alamayacakt. Bu arada Tevfik Paa'nn meclisten gven oyu almasn engellemek iin uramaya da devam ediyordu. Fethi Okyar'la birlikte kard Minber gazetesini bir siyasi ara olarak kullanmaya ve kendisine iktidar yolunu amaya alyordu. Ancak tm bu abalar Mustafa Kemal'i Harbiye Nazrlna tamaya yetmedi ve lkenin kaderine payitahttan mdahalede bulunma olanan bulamad. 1918 Kasmndan 1919 Maysna kadar tam alt ay sren bu iktidar kavgasnda baarl olamayan Mustafa Kemal kendisine nerilen 9. Ordu mfettiliini kabul ederek Samsun'un yolunu tutacak ve Anadolu'da rgtlenmekte olan milli mcadeleye katlarak Erkan- Harbiye sralarndan beri dndklerini gerekletirme frsatn bulacakt. Fiyaskonun bylesi herkese nasip olmaz; Osmanl'nn Harbiye Nazr olamamt ama yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbakan olmutu!
__________________________________________________________________
181
ESK BAAVU PAALARA KARI erkez Ethem Yunan Ordusuna Snyor Ocak 1921, Ktahya Civar zlmekte olan bir devlet sisteminin yerine bir yenisi doarken ve bu arada esas olarak halkn gnll katlmna dayanan yeni bir askeri rgtlenme biimlenirken gemiin profesyonel kadrolar dnda yeni askeri nderler ortaya kar. Henz dzenli ordunun olmad veya varolan askeri kuvvetlerin bu tr bir rgtlenme modeline ulamad koullarda ancak bir gerilla mcadelesinden sz edilebilir. Daha nce askerlikle profesyonel bir ilikisi olmamasna karn doal askeri yetenekleri ve cesaretleriyle sivrilerek gerillalara komuta eden bu yeni askeri nderlerin kaderi bir noktada yol ayrmna gelir; ya kendilerinin ynetimindeki birlikler dzenli birliklere dnerek yeni devletin askeri liderleri durumuna gelirler, ya kendi dlarndaki bir takm odaklarn inisiyatifiyle rgtlenmesini tamamlayan dzenli birliklere katlarak onlarn bir paras olurlar, ya da zlmekte olan devletin yan sra domakta olan yeni devlete de isyan edip, gleri yeterse 'kahraman' yetmezse de 'hain' olarak tarihe geerler! Hi kukusuz bu yol ayrmnda tutulacak yolun sonunu ve dolaysyla tarih tarafndan nasl anlacaklarn belirleyen ey kendi yetenek ve cesaretlerinden nce toplumsal koullardr. Bilinli veya bilinsiz bir ekilde de olsa karlarn savunduklar snflarn tarihsel olarak sahip olduklar g ve rgtlenme dzeyidir. 1919-1922 yllar arasnda Trkiye'deki milli mcadele geliirken Osmanl devleti dalyor ve yerine "millete dayandn", siyasal meruiyet kaynann millet olduunu syleyen yeni bir devlet sistemi adm adm kuruluyordu. te daha bu srecin balarnda, henz Ankara'daki yeni merkezin elinde ciddi bir askeri kuvvet olmad sralarda Bat Anadolu'daki Yunan igaline kar ortaya kan "milli direni" bir yandan Ege'deki efelerin etelerinde, bir yandan da erkez Ethem'in kuvvetlerinde ifadesini bulacakt. Bunlar milli mcadelenin gerilla rgtlenmesiydi. Bandrmal bir erkez ailesinin ocuunun en k olan Ethem, Birinci Dnya Sava srasnda orduya katlm ve ancak baavulua kadar ykselebilmiti. Mtarekeden sonra kyne dnen Ethem'in aabeyleri Tevfik ve Reit de orduda subayd. Yunan igalinin ardndan harekete geen Ethem nce eski zmir Valisi Rahmi'nin olunu kararak 50 bin lira fidye alm ve daha sonra da civardan 300 kiilik bir mfreze rgtleyerek Yunan kuvvetlerine kar mcadeleye girimiti. Salihli cephesinde Yunan askeri birliklerine kar dzenledii gerilla saldrlaryla ksa srede nlenen erkez Ethem'in emrindeki kuvvetlerin says da giderek artacak ve sre iinde Ktahya ve havalisine egemen duruma gelirken "Kuvvay Seyyare Umum Kumandan" olacakt.
__________________________________________________________________
182
Henz Ankara'nn yeni bir iktidar merkezi olarak kendini kabul ettirmedii ve emrinde de nemli bir askeri kuvvet bulunmad 1920 ylnn balarnda Bat Anadolu'da en nemli kuvvet erkez Ethem'di. Nitekim Ankara'daki harekete kar gelimeye balayan yerel isyanlarn birou erkez Ethem tarafndan bastrlmt. lk olarak 16 ubat 1920'de Balkesir taraflarnda kinci Anzavur isyann bastran erkez Ethem'in Kuvvay Seyyare'si ardndan Geyve, Adapazar, Dzce ve Bolu blgesindeki tm isyanlar bastracakt. Bu isyanlar gerilla birlikleri niteliindeki Kuvvay Seyyare'nin bastrabilmesi ve bu arada saflarn geniletmesi anlalr bir durumdu. nk bu birlikler gnll savalardan oluuyor, uzun yllardr sren savalar sonucunda halkta subaylara ve dzenli orduya kar oluan tepkiyi ekmiyor ve sahip olduklar olanaklar -giyim-kuam, yiyecek, iecek- asndan da sefalet iindeki yoksul kitlelere cazip geliyordu. Dank durumdaki dzenli ordu askerleriyle karlatrldnda Kuvvay Seyyare ok daha iyi donatlm durumdayd. Ordudaki askeri disiplin ve hiyerarinin yol at bask ve eziyetten de uzak olan bu kuvvetlere halktan insanlarn katlm mmkn oluyordu. Birok yerdeki isyanclar karlarnda dzenli ordu askerlerini deil de aslnda aynen kendileri gibi olan mfrezeleri grdklerinde kolayca onlarn safna geebiliyorlard. Zaten birok yerde de isyanlarn elebalarn cezalandrdktan sonra geri kalanlara ho gryle yaklalyordu. Bu arada yredeki zenginlerden, eraftan alnan haralar bir adalet duygusuna da hitap ediyor ve yoksullarn Kuvvay Seyyare'ye daha farkl gzle bakmasnda nemli bir rol oynuyordu. 1920 ylnda ubat'tan Mays'a kadar Marmara ve Ege blgesindeki isyanlarla uraan ve tmn de bastran erkez Ethem ve kuvvetlerine Haziran aynda Yozgat yollar grnd. nk Yozgat'ta isyan eden apanoullar ehri ele geirmiti ve yeni katlmlarla hareket blgede yaylyordu. Yozgat blgesindeki isyan bastrmak zere Meclis tarafndan Ankara'ya davet edilen erkez Ethem, Mustafa Kemal Paa da dahil olmak zere o srada Ankara'da bulunan milli mcadelenin nder kadrosuna yukardan bakyordu. nk silahl kuvvet kendisindeydi ve anl-anl paalarn emrinde henz pek bir kuvvet yoktu. Zaten bunun iin Ege'de Yunan kuvvetleri karsnda bulunan Kuvvay Seyyare Ankara'nn dousundaki isyan bastrmak iin arlmt. Nitekim Yozgat'a geerken Ankara'daki paalarla -Mustafa Kemal, Fevzi, smet, Refet- yaplan grmelerde eski baavu, yeni gerilla komutan Ethem bir hayli sert eletirilerde bulunacak ve paalar bunu unutmayacakt! Yozgat isyann da ksa srede bastran erkez Ethem asilerin bir blmn de kuvvetlerine katarak Ankara'ya dnd. syann sorumlularnn yarglanmas iin kurduu mahkemede Ankara Valisi Yahya Galip'in de yarglanmasn istedi. nk Yahya Galip, apanoullar ile ibirlii yapm, Kuvvay Seyyare'nin zerlerine geldiini nceden bildirmiti. Bu durum aa knca da valinin yarglanmas gerekliydi ve cezasnn lm olaca da akt. Ancak ayn zamanda Mustafa Kemal'in yaknlarndan olan Yahya Galip'in erkez Ethem'in "halk mahkemesi" tarafndan yarglanmasna Ankara izin vermedi. Sadece valilik grevinden alarak olay geitirmeye altlar. __________________________________________________________________
183
Bunun zerine fkelenen erkez Ethem'in Ankara'ya geldiinde "Byk Millet Meclisi Reisini Meclisin kapsnda asacam" dedii rivayet olunur. Ayrca Miralay Refet Bey'in de isyann bastrlmasnda hibir katks olmad gibi, kendisi savarken orum'da saklandn ileri sren Ethem onu da mahkemeye sevk etti ama sonra araya girenlerce sorun zmlendi. Yozgat isyannn bastrlmasyla birlikte iyice nlenen ve hatta Meclis tarafndan kendisine "milli kahraman" unvan verilen Ethem, Temmuz ortasnda Ankara'ya dndnde Mustafa Kemal Paa Ankara'da bulunmamay tercih edecekti. Garp Cephesi'ndeki durumu yerinde grmek zere Ankara'dan ayrlarak Eskiehir'e giden Mustafa Kemal Paa o sralarda Ethem'le karlamak istemedi. Ethem Eskiehir'e geldiinde ise Mustafa Kemal Afyon'a gemiti. Bylece Ankara ile birlikte hareket eden en nemli gerilla komutan ile Millet Meclisi Reisi o gnlerde ke kapmaca oynarken varolan gerginliin azalmas iin de gereken zaman kazanlm oldu. 1920 yaznda nnn ve gcnn doruunda bulunan erkez Ethem'e milli mcadelenin nderliini stlenen kadronun uzun sre tahamml etmesi pek mmkn deildi. gal ettii alan genileterek ilerlemeye devam eden Yunan ordusunun ancak dzenli bir orduyla durdurulabilecei gryle varolan askeri kuvvetlerin hzla yeniden rgtlenmesini ve tam anlamyla bir milli orduya dnmesini savunan Ankara'daki paalar erkez Ethem'in direniiyle kar karya geldiler. Aslnda olaylarn geliimi iinde bylesi bir yol ayrmna gelinmesi kanlmazd. Ankara'daki paalara gvenmemekle birlikte aralarnda bir iktidar mcadelesinin de gelimekte olduunu gren erkez Ethem, kuvvetlerinin dzenli ordu birliklerine dnmesine de, kendisinin ve adamlarnn paalarn komutas altna girmesine de kar kt. Bu gl gerilla liderini imha etmeden askeri otorite olunamayacan gren Mustafa Kemal de Yunan kuvvetleriyle ciddi bir arpma ncesinde Kuvvay Seyyare'nin datlmasn zorunlu gryordu. Nitekim sorunun bar yollardan zm iin yaplan bir dizi grme ve tartmann ardndan Mustafa Kemal 27 Aralk 1920'de Garp Cephesi Komutanlna erkez Ethem'in kuvvetlerinin imha edilmesini emretti. Artk bir tr i sava balayacakt ve bir ay kadar sren bu savan balangcnda erkez Ethem'in kuvvetleri yaklak 5 bin kii, dzenli ordu birlikleri de 15 bin kiiydi. eitli arpmalar sonucunda Kuvvay Seyyare yenilgiye urad. Milli mcadelenin balangcnda ok nemli bir rol oynayan, Byk Millet Meclisi tarafndan "kahraman" ilan edilen, Yunan ordusuna kar ilk nemli direnii rgtleyen erkez Ethem sonuta Yunan ordusuna snmaktan baka are bulamad. ounluu erkezlerden oluan kuvvetlerinin yarsna yaknyla birlikte 26 Ocak 1921'de Yunanllara teslim olurken, dier yars ise Ankara'nn arsna olumlu yant vererek dzenli ordunun saflarna katld. Nazm Hikmet 'Kuvay Milliye Destan'nda; "Ve 29 Aralk Ktahya/ 4 top/ ve 1800 atl bir ihanet/ yani erkez Ethem/ bir gece vakti/ kilim ve hal ykl __________________________________________________________________
184
katrlar/ koyun ve sr srlerini nne katp/ dmana geti/ Yrekleri karanlk/ kemerleri ve kamlar gmlyd/ atlar ve kendileri semizdiler.../ Atei ve ihaneti grdk" diye yazacaktr ama erkez Ethem'in tasfiyesinden iki gn sonra, 28 Ocak' 29 Ocak'a balayan gece Mustafa Suphi ve arkadalarnn da topluca baklanarak Karadeniz'in sularna gmlmesini acaba basit bir rastlant olarak m grmektedir? erkez Ethem'in nl Yeilordu ile balantlar nedeniyle Bolevizme eilim gsterdii iddialar varsa da bunlarn pek ciddiye alnabilmesi mmkn deildir. Ama ayn zamanda Kuvvay Seyyare'nin bir halk rgtlenmesi, asl rgtleyici ekirdei ve gc etnik olarak erkezlere dayanan bir "aa tabaka" hareketi olduu da ortadadr. Bu yoksul kesimin eitli zlemlerinin yan sra fkelerini, tepkilerini ve zaaflarn da yanstmas doaldr. Ya milli mcadele nderliinin emrine girecekler ya da tasfiye olacaklard. Birincisini kabul etmeyince ikincisi oldu. te yandan Bak'den yola kan komnistler ise Ankara'daki nderlie yardmc olmak, birlikte mcadele etmek iin geliyorlard. Ama sonuta Ankara asndan onlar da gvenilir deillerdi. Dnyada hzla yaylmakta olan Boleviklik Mustafa Suphi ve arkadalar araclyla Ankara'da gl bir temsil gc kazandnda olaylarn nasl geliebilecei tahmin edilemezdi. Sonuta bu iki odan da hemen hemen ayn gnlerde tasfiye edilmesi pek de bir rastlant olmayacak, milli mcadelenin nderliini ne eski bir baavula, ne de komnistlerle paylamaya niyeti olanlar, hareketi kendi bildikleri dorultuda ve herhalde koullarn da dayatt biimde gtreceklerdi. Ulatklar yerde ve kurduklar yeni devlet sisteminde ne komnistlere yer olacakt, ne de gerillalara...
__________________________________________________________________
185
GVENDKLER DALARA KAR YADI TKP Lideri Bak'ye Dnemedi 28/29 Ocak 1921, Trabzon Aklar Dalmakta olan Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde iyi yetimi aydnlardan biri olan Mustafa Suphi stanbul Hukuk Mektebi'ni bitirdikten sonra 1910'da Paris'e giderek Siyasal Bilgiler Yksek Okulu'nda renim grd. Paris'te bulunuu srasnda milliyeti akmlardan etkilenen, Trk dnceler savunan ve o arada ttihat ve Terakki'nin yayn organ Tanin gazetesinin muhabirliini de yapan Mustafa Suphi stanbul'a dndnde nceleri ttihatlar destekledi. Ama daha sonralar ttihatlarn uyguladklar bask politikalarna kar tutum alan Mustafa Suphi muhalefetin saflarna geecek ve Ferit Tek ile Yusuf Akura'nn kurduu Milli Merutiyet Partisi'ne katld. Bu partiyi destekleyen fham gazetesinin sahibi Ferit Tek, sorumlu yaz ileri mdr de Mustafa Suphi idi. Haziran 1913'te Sadrazam Mahmud evket Paa'nn bir suikast sonucu ldrlmesi zerine kendilerine muhalefet eden hemen herkesten kurtulmak iin harekete geen ttihatlar stanbul'da yaygn tutuklamalara giriti. Bu arada fham gazetesinde kan bir yaz nedeniyle Mustafa Suphi ile ilgili de soruturma alm olmasna karn herhangi bir delil bulunamamt, ama buna ramen dier muhaliflerle birlikte tutukland ve daha sonra da Sinop'a srgn edildi. 1914'te birka arkadayla birlikte Sinop'tan kaan Mustafa Suphi Bak'ye yerleti. Bu srada patlak veren Birinci Dnya Sava'na kar kan yazlar yazmas zerine arlk ynetiminin imeklerini eken Mustafa Suphi nce Kaluga'daki esir kampna, ardndan da Urallar'a srlecek ve bylece yaam da artk baka bir dorultuda ilerleyecekti. Urallar'da Boleviklerle iliki kuran Mustafa Suphi artk komnist olmutu ve sava srasnda Ruslara esir den Trk askerleri arasnda siyasi alma yapmaya balad. 1917 Ekim Devrimi'nden sonra Moskova'ya giden Mustafa Suphi, burada Tatar-Bakrt devrimcileriyle birlikte "Yeni Dnya" adnda bir gazete kard. Rusya'daki Trk komnistleri rgtlemeye alrken artk tannm bir komnistti. Boleviklerin Dou'ya ve Mslman halklara doru almasnda ve ilikiler kurmasnda nemli sorumluluklar stlenecekti. Moskova'da Temmuz 1918'de Trk Sol Sosyalistleri Kongresi'nin ve Kasm 1918'de Mslman Komnistler Kongresi'nin toplanmasna nclk etti. Yeni kurulan Sovyet ynetiminin Milletler Halk Komiserlii'ne bal olarak oluturulan Dou Halklar Merkez Brosu'nun Trk blm bakanln stlendi. Mart 1918'de Moskova'da dzenlenen Komnist Enternasyonal'in kurulu kongresine ise Trkiye delegesi olarak katld. Komnist Enternasyonal'in Eyll 1920'de Bak'de dzenledii I. Dou Halklar Kurultay'nn da nde gelen isimlerinden biri Mustafa Suphi'ydi. Bu arada stanbul ve Anadolu'daki komnistlerle de ilikiler kuran, balarn gelitirmeye alan Mustafa Suphi, Dou Halklar Kurultay vesilesiyle Bak'ye __________________________________________________________________
186
gelen Trk komnistleriyle 10 Eyll 1920'de Trkiye Komnist Partisi'nin (TKP) kurulu kongresini rgtledi ve partinin bakanlna getirildi. Bylece Trkiye bir komnist partisinin rgtlendii ilk Mslman lkelerden biri olurken, yine bu kongrede alnan bir kararla partinin almalarnn Anadolu'ya kaydrlmas da uygun grlmt. Be ay kadar nce, 23 Nisan 1920'de Ankara'da almalarna balayan Byk Millet Meclisi ve hkmeti Anadolu'da bir milli mcadele rgtlemeye alyor ve emperyalist devletlerin lkeyi igal etmelerine kar kyordu. TKP de bu mcadele iinde yerini alacakt. Ankara hkmetinin de Rusya'da iktidar elinde tutan Boleviklerle iyi ilikiler kurmaya ve onlarn desteini almaya ihtiyac olduu iin TKP'ye olumlu yaklaacaklar umuluyordu. Bata ngilizler olmak zere Ankara hkmetinin karsna kan glerle Rusya'daki i savaa mdahale eden ve Kzl Ordu'ya kar Beyazlan destekleyen gler aynyd. Dolaysyla o gnk uluslararas koullarn ortaya kard doal bir yaknlama, TKP'nin de Ankara'dan gelitirilmekte olan mcadelenin dorudan bir paras olduu koullarda daha da geliebilirdi. stanbul ve Anadolu'nun eitli ehirlerinde Ekim Devrimi'nin eitli etkileri gzleniyor, Boleviklere sempatiyle bakan kiiler ve evreler yaylyordu. Btn bu glerin rgtl bir ekilde Ankara hkmetinin yannda yer almas nemliydi. Nitekim gnderilen baz kiiler ve mektuplar araclyla Ankara ile dorudan kurulan ilikiler ve baz grmeler herhangi bir sorun yaanacana iaret etmiyordu. Bu gibi deerlendirme ve ngrlerin eliinde Anadolu'ya geme ve Ankara'ya giderek Mustafa Kemal Paa ve hkmetiyle grme hazrlklar hzla tamamland. Ei ve parti yneticisi 13 arkadayla yola kan Mustafa Suphi, 28 Aralk 1920'de Bak'den Kars'a geti. Kars'ta fazla oyalanmak istemeyen komnistler o sralarda en dzenli ve donanml askeri birlik olan 15. Kolordunun bulunduu Erzurum'a doru yola ktlar. Ancak bu arada sorunlar da ba gstermeye balamt. Yolda eitli skntlarla karlaan TKP heyeti Erzurum'da Kazm Karabekir tarafndan kabul edilmek bir yana, kkrtlm ve rgtlenmi bir takm topluluklarn protesto gsterileri ve saldrlaryla karlat. Kentteki mlki ve askeri erkanla iliki kurmalar mmkn olmad ve kente sokulmadlar. O gnn koullarnda Ankara ile iliki kurup, durumu anlamalar veya yardm istemeleri de hi mmkn deildi. Her trl giriimleri sonusuz kalyordu. Can gvenliklerinin tehlikede olduunu grnce Bak'ye geri dnmeye karar verdiler. Ancak dnn Kars zerinden yaplmas mmkn grnmyordu. Bunun zerine Trabzon'a geip, buradan deniz yoluyla Bak'ye dnmeyi uygun grdler. Nitekim Erzurum'dan Trabzon'a gemeyi baardlar. Artk Bak'ye dnmeleri iin gemiye binip denize almalar yeterliydi. 1921'de 28 Ocak' 29 Ocak'a balayan gece Karadeniz'e aldlar ama o sralarda Batum'da bulunan Enver Paa'nn adam olarak bilinen Trabzon Kayklar Kahyas Yahya ve adamlarnn Mustafa Suphi ve arkadalarnn Bak'ye dnmelerine izin vermeye niyetleri yoktu. Trabzon'dan yola kan gemiden __________________________________________________________________
187
Srmene aklarnda bir motora alnan TKP'lilerin hepsi baklanarak ldrldler ve cesetleri denize atld. Bir iddiaya gre Mustafa Suphi'nin Rus asll kars ldrlmemi ve bir tr ganimet gibi el konmutu. Bu iddia da dahil olmak zere, geride kalanlar bu trajedinin gizli kalm birok noktasn tarttlar ve hala da tartmaya devam ediyorlar. Kayklar Kahyas Yahya kendi inisiyatifiyle mi, yoksa Ankara'nn ve Mustafa Kemal Paa'nn bilgisi ve onayyla m bu saldry dzenlemiti? Hala iki grn de savunucular bulunmakla birlikte, Sovyet Rusya ile ilikileri de tehlikeye ataca dikkate alndnda, uluslararas sonular olabilecek bylesi bir eylemin Ankara'dan habersiz gerekletirilmesi pek mmkn deildir. Mustafa Suphi ve arkadalar Ankara'ya gelebilselerdi zaten Meclis'te kendisine kar gl bir muhalefet bulunan Mustafa Kemal ve arkadalar iyice zor durumda kalr ve Sovyet Rusya ile ilikiler de dikkate alndnda Ankara'da ciddi bir komnist odak ortaya kabilirdi. Ankara'ya ulatktan sonra TKP'lilerin ortadan kaldrlmas da artk mmkn olamazd. Nitekim daha sonra cereyan eden baz gelimeler olayn Ankara'ya doru balantlar olduu kukusunu glendirmektedir. nk katliamn sorumlusu olan Yahya Kaptan 3 Temmuz 1922'de Mustafa Kemal'in muhafz alay komutanln yapan General smail Hakk Teke ve Topal Osman'n iki adam tarafndan ldrlmtr. Bu durumu renen Meclis'teki kinci Grup'un nde gelen isimlerinden Trabzon mebusu Ali kr Bey de 27 Mart 1922'de Mustafa Kemal'in muhafz Topal Osman tarafndan ldrlecektir. Cinayet aa ktnda Topal Osman teslim olmay reddedecek ve sakland ba evinde atma sonucunda yaral olarak yakalanacakt. Ksa bir sre sonra da lecek ve cesedinin Meclis'in kapsnda aslarak tehir edilmesi iin Byk Millet Meclisi'nde karar alnacakt. Bylece olayla balantl kiilerin birbiri ardna ortadan kaldrl karsnda katliamn resmi evrelerle ilikili olduu gr doal olarak glenmektedir. Tecrbeyle sabittir ki, ancak resmi evrelerle balantl cinayetlerde failler buna benzer ekillerde ortadan kaldrlmakta, tank braklmamasna zen gsterilmektedir. Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmeleri Sovyet Rusya ile Ankara hkmeti arasndaki ilikileri bozmad. Ankara hkmeti katliamdan haberinin olmadn iddia etti ve i savan yaanmakta olduu Rusya'da da olayn zerine gidilmedi. Belli ki o sralarda varolan uluslararas durum Ankara'nn gzden karlmasna olanak tanmyordu. Ankara'nn "haberimiz yok" aklamasna inanm grnmek reel politikann bir gerei olarak kabul edildi. Olan Trkiye'nin ilk komnistlerine olmu, gvendikleri dalara kar yamt. Daha sonraki yllarda Moskova'daki "dalar" bir yana Ankara'daki "dalar" hep karla kapl kalacak, hep "dondurucu bir souk" egemen olacak, kurulan rejimin komnistlere yaklam hemen hi deimeyecek, nasl baladysa yle srp gidecekti!
__________________________________________________________________
188
ULU TURAN HTLAL ORDULARI KUMANDANI Enver Paa'nn Trkistan Maceras Austos 1922, Buhara 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mtarekesi ile Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Sava'n kaybeden devletler arasnda yer aldn kabul ediyordu. mparatorluk paralanp, tarih sahnesinden ekilecekti. Ancak imparatorluu bu savaa sokan ve sava srasnda da ynetimini ellerinde tutanlarn l Kasm 2 Kasma balayan gece bir Alman denizaltsyla Krm'a doru yola karken bu gerei kavradklar pek sylenemez. Daha sonra Avrupa, Rusya, Kafkaslar ve Orta Asya bozkrlarnda geen yllarna ve servenlerine bakldnda bu durum grlebilir. Evet, bir dnya savan kaybettiklerini herhalde anlyorlard, ama bunun ayn zamanda imparatorluun da sonu olduunu, hatta belki de geleneksel imparatorluklar dneminin de kapanm olduunu kavrayabilseler stanbul'dan ayrldktan sonraki servenleri farkl olurdu. Ama onlar, zellikle de Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl mparatorluunun Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa bambaka hayaller peindeydi. Nasl Trkler bin yl kadar nce Orta Asya'dan yola kp Anadolu'ya gelmiler ve burasn yurt edinmilerse, Enver Paa da bu tarihi bir baka ekilde tekerrr ettirmeyi hayal ediyordu. Orta Asya'da kendisini kucaklamaya hazr Trk-slam devletlerini bir at altnda toplayacak ve bana geecei bu glerle yeniden Anadolu'ya gelecekti. Evet, Marks'n dikkat ektii gibi, tarih belki tekerrr edebilirdi, ama birincisinde trajedi ise ikincisinde komedi olarak! 1918 Kasm ay banda Krm'a kan Enver Paa hemen Kafkasya zerinden Trkistan'a gemeye niyetliydi. Bir yl nce, 1917 Kasmnda Rusya'da Bolevik Devrimi olmutu ama Lenin ve arkadalar henz Rusya'nn tmne egemen deillerdi. Usuz bucaksz Rus topraklarnda bir i sava hkm sryordu. Petrograd ve Moskova bata olmak zere Kzllar byk kentleri ellerinde tutuyordu ama krsal alanda ve eitli blgelerde arn generallerinin ynetimindeki Beyazlar egemendi. te bu koullar arln Kafkasya ve Orta Asya'daki Trk-slam smrgelerinde de bir otorite boluuyla birlikte bamszlk eiliminin ortaya kmasna yol amt ve "cihan imparatorluu" Osmanl'nn Bakumandan Vekili kendisine tarihsel bir misyon dtne inanyordu. Bu kargaa iinde Enver Paa hemen Trkistan'a geme olanan bulamad. Bunun zerine bir sre Avrupa ve Rusya'da kalacak ve Bolevik Devrimi'nin meydana getirdii uluslararas ortamdan da esinlenerek bir "ihtilalci slam rgtlenmesi" gerekletirmek iin uraacakt. Avrupa'daki almalarn merkezi Berlin'di ama Moskova ile de sk bir ba sz konusuydu. ngiliz emperyalizmine kar bir g olabilecei dncesiyle Rus devrimcileri de Enver Paa'ya belirli desteklerde bulunmay uygun gryorlard. __________________________________________________________________
189
Dorusu Enver Paa da Boleviklerle arasn iyi tutmaya zen gsteriyordu. rnein Moskova'da daha ok Kuzey Afrikal olmak zere eitli slam lkelerinden -ne olduu pek de belli olmayan- temsilcilerin katld "slam htilal Cemiyetleri Kongresi" topland. Daha sonra Eyll 1920'de Bak'de dzenlenen Birinci Dou Halklar Kurultay'na da katlan Enver Paa burada etkili bir rol oynamaya alt ama pek baarl olamad. Bu arada bir kula da Ankara'dayd. Anadolu'da srmekte olan milli mcadeleyi yakndan izliyor, Mustafa Kemal'le haberleiyor ve frsat bulursa dnmeyi dnyordu. Ancak Mustafa Kemal bunu engelleyecek, hatta bir ara Enver Paa 1921 Austosunda Batum'a kadar gelip snr gemeyi ciddi bir ekilde dndnde tutuklanmasn bile isteyecekti. Sonuta Ankara'daki kadro Sakarya Sava'n kazandktan sonra o aamada Anadolu'da bir ansnn kalmadn gren Enver Paa da kendisini Trkistan'a att. Ekim 1921'de Trkistan'da Buhara'ya gelen Enver Paa'nn bu blgeye ilikin ne doru drst bilgisi, ne de ciddi bir askeri gc ortaya karacak bir rgtlenme olana vard. O kendi kendine bir misyon bimiti ama tarih toplumsal ve siyasal olarak bambaka bir kanaldan, onun hi kavrayamayaca bir dorultuda akp gitmekteydi. Enver Paa bu akntya ramen kendisinden baka belki de kimsenin inanmad ve ciddiye almad misyonunu gerekletirmek iin bazen komik, bazen trajik grnmler kazanan bir dizi uratan sonra bir tr intihar eylemiyle yaamna son noktay koyacakt. Buhara'ya getikten sonra merkezi iktidar ellerinde tutan Boleviklere de tavr alan ve blgede bir g toparlayabilmek iin hem Ruslara, hem de ngilizlere kar mcadele etmeye kalkan Enver Paa kszln fark ettii ve lmne yaklat sralarda ngilizlerle iliki kurmamakla yanl yaptn dnmeye balamt ama artk onun iin ok geti... Trkistan'a geldikten sonra Dou Buhara'ya geerek buradaki Basmac hareketinin bana gemeye niyetliydi. Nitekim bu dorultuda hareket etti. O sralarda Trkistan'daki iktidar elinde tutan kadro Boleviklerle iyi ilikiler iindeydi ve yerli gericiler tarafndan Ruslardan daha tehlikeli ve ncelikle yok edilmesi gereken dmanlar olarak deerlendiriliyordu. Bu gler nceleri Enver Paa'ya da pek iyi gzle bakmadlar. Sonuta onun da gemiinde padiah tahttan indiren bir ihtilal bulunuyordu. Bunun iin pek gven verici deildi. Hatta bir ara tutuklu koullarnda yaad. Orta Asya bozkrlarnda Ruslara kar bir g ortaya karmaya alrken rnein kendisine "Ulu Turan htilal Ordular Kumandan, Merkezler Merkezi Reisi" gibi komik unvanlar yaktrarak bir hava yaratmaya alyordu. evresindeki bazlar da adeta dalga geer gibi "Sen Hakanlar Hakan, Padiahlarn En Muazzam ve Bizim Byk Padiahmzsn" diyorlard. Ama tm bu gsterili laflar bir komediden, Enver Paa'nn tm uralar da nafile abalar olmaktan ileri gitmeyecekti. Her eye ramen Enver Paa'nn blgedeki abalarn yakndan izleyen ve kmsemeyen Bolevikler nce kendisini Moskova'ya davet ettiler. Ancak bunu kabul etmeyen Enver Paa, Basmac hareketiyle iliki kurmasnn ve evresinde
__________________________________________________________________
190
bir miktar adam toplamasnn ardndan Sovyet iktidar iin bir tehdit unsuru haline geldi. Duanbe'de meydana gelen arpmalarda Enver Paa'nn kuvvetleri balangta baz baarlar kazand ve Kzl Ordu birlikleri geri ekilmek zorunda kald. Bylece Enver Paa bir sre Buhara'da denetimi eline ald. Hatta Sovyet iktidarndan kendisini tanmalarn bile talep etti. Ancak durumun ciddiyetine uygun kuvvetleri blgeye sevk ederek toparlanan ve kar saldrya geen Kzl ordu birlikleri bir dizi arpmadan sonra blgeye egemen oldu. Kuvvetleri dalan ve elinde kk bir birlik kalan "Turan ve slam htilal Ordular Serdar, slam ve Buhara Lekerlerinin (Askerlerinin) Emiri" Enver Paa gneye, Afgan snrna doru ekilmeye alrken 4 Austos 1922'de bulunduu Belcivan yaknlarnda kstrld. Mermi yadran makineli tfeklerin zerine atna binip, klcn ekerek maiyetiyle birlikte saldrd rivayet edilen Enver Paa Pamir Dalarnn yamalarnda, egan Tepesi eteklerinde can verdi. Ama Turan hayalleri bitmeyecekti. Bazlar "Vatan ne Trkiye'dir Trklere ne Trkistan/Vatan byk ve mebbed bir lkedir, Turan" diye iirler yazmaya, yeni trajedilerin ve fiyaskolarn yollarn demeye devam edecekti...
__________________________________________________________________
191
MUHALEFET GEREKRSE ONU DA KTDAR YAPAR 'Kansz nklap Ebediletirilemez' Kasm 1924 - Haziran 1925, Ankara nl szdr, her devrimin kendi evlatlarn yedii sylenir. Devrimden sonra kurulan yeni rejimin iinde patlak veren iktidar mcadeleleri gerekten de u veya bu lde tasfiyelere yol amaktadr. Cumhuriyetin ilanndan sonra yeni Trk devletinin kuruluuna yol aan milli mcadelenin nder kadrolarndan bir ksmnn kurduu Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn sonu da "Devrim evlatlarn yer" sz erevesinde deerlendirilebilir. 1924 yl yeni Anayasann da kabul edildii bir yl ve 29 Ekim 1923'te ilan edilen cumhuriyetin de ilk yldr. Zekeriya Sertel'in 1925'de Resimli Ay mecmuasna yazd bir makalesinde "ykm yl" diye deerlendirdii 1924 yl yeni bir partinin douuna da tanklk edecekti. Aslnda Mustafa Kemal'in Umumi Reisi olduu Halk Frkas'nn ynetim mahfillerinde bir muhalefet partisi ihtiyac zaman zaman konuuluyordu ancak henz bunun uygun koullarnn olmad kans egemendi. Ama te yandan frka iindeki tartmalar ve fikir ayrlklar dolaysyla ayrlmalarn olmas ve bunlarn yeni bir parti meydana getirmeleri pek de beklenmedik bir gelime saylmazd. Nitekim Millet Meclisi alp da almalarna baladnda kkleri Birinci Dnem'deki kinci Grup'la ilgili tartmalara kadar gtrlebilecek bir atma Halk Frkas iinde younlat. smet Paa hkmetine muhalefet eden baz mebuslar Halk Frkas'ndan istifa etmeye baladlar. lk aamada 11 mebus istifa etti ve 17 Kasm 1924'de Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TpCF) resmen kuruldu. Ynetici kadrolar milli mcadelenin nde gelen kiilikleriydi; Bakan Kazm Karabekir Paa, Bakan Yardmclar Rauf Orbay ve Dr. Adnan Advar, Genel Sekreter ise Ali Fuat Cebesoy idi. Refet Bele ve Cafer Tayyar Paa ile Bekir Sami Beyin yan sra Mustafa Kemal'in bir dnem ok yakn olmu Albay Arif Bey de dahil olmak zere daha birok nl de mebus veya parti yesi idi. TpCF, Cumhurbakan'nn, yani Mustafa Kemal'in yetkilerini fazla buluyor ve diktatrlk eilimine dikkat ekiyordu. Daha liberal ve demokratik bir politikadan yana olduunu sylyordu. ki dereceli seime kar karak tek dereceli seim sistemini savunuyordu. Belediye bakanlarnn atamayla deil seimle belirlenmesini isteyerek ademi merkeziyeti bir anlaytan yana kyordu. Ve nihayet dini hak ve zgrlkler alannda da daha yumuak ve lml davranlmasn neriyordu. TpCF'nin kuruluunun hemen ardndan 21 Kasm 1924'de smet Paa hkmeti istifa etti. Salk sorunlar olduunu ileri sren smet Paa Heybeliada'da dinlenmeye ekilirken yeni kabineyi kurma grevi Fethi Okyar'a verildi. 27 Kasmda da yeni hkmet grevine balad. Fethi Bey'in hkmeti daha lml ve yumuak olarak deerlendirildi ve Meclisteki gven oylamasnda TpCF mebuslar da olumlu oy kullandlar. __________________________________________________________________
192
Yeni hkmet aslnda Halk Frkas'ndaki kan kaybn ve istifalar durdurmak zere oluturulmutu ve buna uygun bir tutum iinde olmasna zen gsteriliyordu. Nitekim istenilen oldu ve Halk Frkas'ndan istifalar duruldu. Yeni frkaya geen mebus says 29'da kalmt. Ama bu bile tek partili sistemin monolotik yapsn doal olarak zorluyordu ve Cumhurbakan Mustafa Kemal ile Halk Frkas ynetimi gelimelerden hi de memnun deildi. Mustafa Kemal London Times gazetesine verdii demete yeni partiye aka cephe alarak, "TpCF'nin programnda, mevcut frkann -Halk Frkasnnumdelerinden hari ve mevzu-u mnakaa olmaa deerli esasl bir prensip ve fikir grlmyor." diyecekti. Bu arada kendisinin diktatrle eilimli olduuna ilikin eletirilere ise "Bir istibdadn mevcudiyetine dair ima ve telmihler bence kabil-i izah deildir" diye karlk verecekti. Tam tersine zellikle Mustafa Kemal tetikte bulunuyordu. nk yeni partinin ortaya k ve nder kadrosu bir tr iktidar mcadelesinin aa vurulmasyd ve en nemli hedef de Mustafa Kemal'den bakas deildi. TpCF kuruluundan hemen nce "Paalar Komplosu" adyla anlan gelimeler Mustafa Kemal'i fazlasyla rahatsz etmiti. Hem orduda grev yapan, hem de mebus olan paalar ikisinden birini tercih etmeye zorlamt. Ancak yeni partinin nder kadrosunun arl ve yeni devletin kurulu srecinde oynadklar rol Mustafa Kemal ve iktidar partisi Halk Frkas'nn iini zorlatryordu. stanbul basnnn yeni partiye destek olmas ise ayrca ciddi bir sorundu. te bu koullarda 13 ubat 1925'de patlak veren eyh Sait isyan dorusu imdada yetiti. syann zerine yeterince kararl gitmedii eletirileriyle karlaan Fethi Okyar, kar kt bir takm bask nlemlerinin Halk Frkas Meclis Grubu'nda 60'a kar 94 oyla kabul edilmesi zerine istifa etti. 4 Martta hemen smet Paa yeni hkmeti kurdu ve ilk yapt i de Takrir-i Skun Kanununu kartmak ve stiklal Mahkemelerini kurmak oldu. Elaz' ele geirerek Diyarbakr zerine yryen ve ehri kuatan eyh Sait kuvvetlerinin zerine ordu btnyle sevk edildi ve 15 Nisanda durum kontrol altna alnd. Ama bu arada, iddialara gre ordunun verdii kayplar stiklal Sava srasnda verilen kayplardan daha fazlayd. syan blgesinde almakta olan stiklal Mahkemesi TpCF'nin Urfa Katib-i Umumisi Fethi Beyi sulu bularak 5 yl hapis cezasna arptrnca zaten partiden kurtulmak isteyen Mustafa Kemal ve Halk Frkas yneticileri aradklar frsat bulmu oldular. nce isyan blgesindeki parti merkezleri kapatld. Ardndan -stanbul da dahil olmak zere- dier parti merkezleri stiklal Mahkemeleri tarafndan aranp, bir takm belgeler yakaland ileri srld. Sonuta bu olaanst mahkemelerin arsyla harekete geen hkmet 3 Haziran 1925'te TpCF'yi kapatmaya karar verdi. eyh Sait isyan resmi sylemde "dinci ve gerici bir ayaklanma" olarak nitelendiriliyor ve TpCF'nin programnda dini hak ve zgrlklere daha lml yaklam gsterilmesine ilikin maddeler kapatlmann da en nemli gerekesi olarak sunuluyordu. Partinin mebuslar yeni seimlere kadar Millet Meclisinde bamsz olarak kaldlar ama yeni seimlerde hibiri yeniden Meclise giremedi. __________________________________________________________________
193
Ama olayn bunun da tesine giden boyutu 1926 ylndaki "zmir Suikast Davas" idi. Bu dava dolaysyla biri dnda (Halit Akmans) Trkiye'de bulunan btn TpCF milletvekilleri tutuklanarak yarglandlar. Kazm Karabekir Paa'nn tutukluluunu Bavekil smet Paa ilk nce kaldrtt ama sonra tekrar tutuklanmasn engelleyemedi. Rauf Orbay ise Londra'da bulunduu iin daha sonra Ankara stiklal Mahkemesinde gyabnda yargland. Bu dava sonucunda TpCF'nin 29 mebusundan alts idam edildi. Yarglanan ve her biri birer ulusal kahraman olarak tannan paalar -Ali Fuat Cebesoy, Kazm Karabekir, Refet Bele, Cafer Tayyar- Mustafa Kemal'in mahkeme reisiyle konuarak beraat ettirdii daha sonra ortaya kacakt. Bylece hayatlar balananlarn bir daha siyasette nemli bir rolleri olmad. Hatta Meclise tekrar milletvekili olarak girebilmeleri ancak Mustafa Kemal'in lmnden sonra mmkn olabildi. Sonuta bu bir iktidar savayd ve kaybedenler kellelerini kurtardna kretmek durumundaydlar. nk devir, Mustafa Kemal Paa'nn Bursa Nutkunda "Kan ile yaplan inklaplar daha muhkem olur, kansz inklap ebediletirilemez" dedii bir dnemdi. Ve sylentilere baklacak olursa, ayn yl yaplan apka nklab dolaysyla zmir dolaylarnda bir kk kasabada giyecek apka bulamayan ahali, Rumlardan kalma bir depoyu yamalayarak kadn apkalar ele geirmi ve korkudan kafalarna bu apkalar geirerek dolamaya balamlard! Ahalinin bu durumuna bakldnda, TpCF giriimi bir fiyaskoyla sonulanmasna ramen paalarn canlarn kurtarmas az ey mi! Geri aradan ok gemeden, bir yl sonraki zmir suikast davasnda onlar da daraacnn glgesini zerlerinde hissedecekler ve her ey bitti dedikleri bir anda yine kellerini kurtaracaklard...
__________________________________________________________________
194
BABASI OCUUNU TANIMADI! SCF Ancak Ay Dayanabildi Austos-Kasm 1930, Ankara Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa'nn yakn arkada Fethi Okyar'a kurdurduu Serbest Cumhuriyet Frkas'nn (SCF) Trkiye'deki tek partili rejimin denetlenmesine yardmc olacak "gdml bir muhalefet" deneyimi olduuna hi kuku yoktur. TpCF'dan farkl olarak kendiliinden ve doal bir srecin rn olarak deil yapay ve dorudan doruya Mustafa Kemal'in "tevik, srar ve tasvipleriyle" kurulan SCF ilk muhalefet partisi kadar da dayanamam ve ay sonra kendi kendini feshetmeye zorlanarak tam bir fiyaskoyla sonulanmtr. Gerek dnyadaki gelimeler, gerekse tek parti iktidarnn denetimsiz ve keyfi ynetiminin ortaya kard sorunlar Mustafa Kemal'e gvenilir arkadalarndan bir ksmna bir muhalefet partisi kurdurmann yararl olacan dndrtt. Ancak iktidardaki Cumhuriyet Halk Frkas'nn (CHF) da "Umumi Reisi" olan cumhurbakannn asl niyeti tek partili sistemin monolitik yapsnn zlmesi deildi. Banda bulunduu partinin uygun bir ekilde denetlenmesi, rk-ark yanlarnn aa karlmas ve bylece kendisini yenilemesi, temizlenmesi ve glenmesiydi. Kurulacak partinin ne iktidar olabilecei ngrlyordu, ne de ve daha nemli olarak- varolan siyasal rejimin monolitik yapsn atlatabilecei. Bylece Paris Bykelisi olan Fethi Okyar, hazr "muasr medeniyeti" yerinde grm, incelemi rejimin eski bir babakan olarak memlekete davet edildi ve bir muhalefet partisi kurmas istendi. TpCF'nin bana gelenlerden sonra doal olarak hayli temkinli hareket eden Fethi Okyar, Mustafa Kemal ve smet Paa ile yapt uzun grmelerde eitli gvenceler istedi; her eyden nce Mustafa Kemal iki parti karsnda tarafsz kalabilmeli, CHF'den baz mebuslar yeni partiye gemeli ve partinin rgtlenme almalar iin en az CHF kadar mali kaynak salanmalyd. Cumhurbakannn tarafsz kalmas dnda dier koullar kabul edildi. smet Paa 1931'de yaplacak seimlerde 40-50 kadar mebusun seilmesi gvencesini vermeyi nerecek, Fethi Okyar Meclisin te biri olan 120 mebus isteyecek ve Mustafa Kemal'in mdahalesiyle 70 mebusta anlalacakt. SCF'nin programatik yaklam da TpCF'ye benzer ynelimdeydi; daha liberal iktisat politikalar, tek dereceli seim, ademi merkeziyetilik, dinsel konularda hogr ve yeni olarak ise kadnlara oy hakk tannmas belirgin noktalar oluturuyordu. 12 Austos 1930'da kurulan SCF'nin bakanln Fethi Okyar stlenirken Genel Sekreterliine ise Mustafa Kemal'in ocukluk arkada ve sofrasndan eksik etmedii en gvenilir adam Nuri Conker getirildi. Kurulutan bir sre sonra 15
__________________________________________________________________
195
kadar mebus CHF'den SCF'ye geerek partiye Meclis'te grup kurma olana saland. Ancak iler pek de planland gibi gitmedi. Varolan monolitik yap iinde yasal, meru bir muhalefet olana ortaya knca her trl gayri memnun, her trl muhalif buraya doluuverdi. Bylece hem parti sanlandan daha ksa zamanda glenmiti, hem de iine dolan muhalefet dinamiklerini denetleme olana pek olmayan ve dolaysyla rejimin planladndan teye giden potansiyeller tayan bir yap ortaya kyordu. Mehur zmir gezisi bu durumu olanca aklyla ortaya koymutu. Fethi Okyar' karlamaya gelen 50 bin kiilik kalabalk o zamana kadar grlmedik bir olayd ve yer yer polisle kan atmalar Ankara'y hayli rahatsz etmiti. Bu gelimeler Mustafa Kemal'i de endielendiriyor ve yava yava SCF'ye kar CHF'nin "Umumi Reisi" olarak ak mcadeleye gireceinin iaretlerini veriyordu. Fethi Okyar' en ok dndren de bu idi. Bir ara Mustafa Kemal'in tarafsz kalmasn salamak iin "Milli Blok" nerisi gelitirilmi ancak tutmamt. Ama SCF'nin glenmesi karsnda Mustafa Kemal'in cumhurbakanlndan istifa ederek babakanl stlenebilecei, Genelkurmay Bakan Fevzi akmak'n cumhurbakan olabilecei konuulur olmutu. te yandan CHF yneticileri ise ellerindeki devlet olanaklarn SCF'ye kar her ynden kullanmaya balamlard ve tabii bu arada basn da harekete geirmeyi ihmal etmiyorlard. Bu koullarda Ekim 1930'da belediye seimlerine gidildi ve henz yeni kurulmu olmasna karn SCF hayli baarl oldu ve birok ehirde CHF'ye yakn oy alrken Samsun'da da belediye bakanln kazand. Bylece TpCF deneyiminden sonra yapay bir ekilde ve rejimin en gvenilir adamlarna da kurdurulmu olsa ikinci bir partinin varl tek parti sisteminin atrdamasna yol ayor ve bu durum da aka grlyordu. Oysa cumhurbakan ve iktidar partisince Fethi Okyar'a uygun grlen grevin snrlar ok daha dard. SCF esas olarak CHF'nin kendini yenilemesi ve taze g kazanmas iin kurulmutu. Oysa iktidara gelmeyi mit edecek kadar hzl gidiyordu. Ortaya kan tablo karsnda Mustafa Kemal'in SCF'ye daha ak ve kesin tavr almas ve Umumi Reisi olduu partisine, CHF'ye sahip kmas Fethi Okyar' hayal krklna uratt. TpCF deneyimini de dikkate alarak partisini feshetmekten baka seenei olmadna kanaat getirdi. Zaten bu dorultuda telkinler giderek artyordu. 17 Kasm 1930'da Dahiliye Vekaleti'ne verdii bir dilekeyle SCF'nin feshedildiini aklarken yle yazyordu: "Efendim, Byk Gazimiz Mustafa Kemal Hazretlerinin tevik ve tasvibiyle SCF'yi tekil etmitim. Kanaatimizce bu tevik ve tasvip, tekil edeceim frkann Gazi Hazretlerine kar siyasi mcadeleye girmesi ihtimalini hadd-i zatnda bertaraf __________________________________________________________________
196
ediyordu. Esasen bu kanaat haricinde siyasi bir teekkle vcut vermek mesuliyetini almay hatrma getirmemitim. Halbuki tahakkuk edecek ekle nazaran frkamz atiyen Gazi Hazretleriyle siyasi sahada kar karya gelmek vaziyetinde kalabilecei anlalmtr. Bu vaziyette kalacak siyasi bir teekkln mevcudiyetinin frka messisi sfatyla muhafaza ve idameyi muhal buluyorum. Bu sebeple SCF'nin feshine karar verdim. Bu karar frka tekilatna tebli edilmitir. Keyfiyeti arz ederim efendim." Bylece SCF deneyimi de ancak ay dayanabilirken SCF'nin ideologu Ahmet Aaolu'na gre bu fesih dilekesi bile Mustafa Kemal ve smet Paa ile birlikte hazrlanmt. Dnemin sol gazetelerinden Hr Adam'n 4. Saysnda Abidin imzasyla kan bir karikatrn lejandnda "Yeni frkalar douyormu" diye yazarken, smet Paa kafal, Halk Frkasn temsil eden hamile bir kadna bir kyl aa yle diyordu: "Kz bu ne hal? Daha yeni ocuk drdn! Sonra bunu da babas tanmazsa ne yaparz?" Halk Frkas'nn daha sonra, 1946'da dourduu Demokrat Parti'nin 1960'da bir darbeyle iktidardan drld ve Menderes ve arkadalarnn idam edildii dikkate alnacak olursa, kyl aann korktuu bana gelmi saylmaz m? Biraz gecikerek de olsa, babas ocuunu yine tanmayacakt!
__________________________________________________________________
197
HTLAL EVLATLARINI YEMEDEN DURAMAZ! 14'lerin Tasfiyesi 13 Kasm 1960, Ankara On yldr, 14 Mays 1950'den beri iktidarda bulunan Demokrat Parti'yi 27 Mays 1960'da devirerek iktidara el koyan darbe ordu iinde daha ok alt kademe subaylarna dayanan bir cuntann eseriydi. Daha sonraki 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980'de olduu gibi "emir-komuta zinciri iinde" gereklemeyen bu hareket, sadece iktidar partisine kar deil ama ayn zamanda onunla ibirlii iinde olan ordunun yksek komuta kademesine kar da sert davranacak ve daha ilk admdan itibaren Genelkurmay Bakan Orgeneral Rt Erdelhun ve kimi generalleri de gzaltna alarak ie balayacakt. 27 Mays hareketinin ve daha sonra iktidar kullanan Milli Birlik Komitesi (MBK)'nin bana getirilen eski Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel, "bamzda yksek rtbeli bir subay olsun" diye adeta zorla, arayarak bulunmutu. Ama ihtilal yasasnn kendine zg bir diyalektii vard ve neredeyse rica minnet hareketin bana getirilen Cemal Grsel ve arkadalar 27 Mays'n asl aktrlerini ilk frsatta tasfiye edeceklerdi. 38 kiiden meydana gelen MBK'ya birou yzba, binba rtbesindeki gen subaylarn damgasn vurmas bir siyasal ve toplumsal hareket olarak 27 Mays'n sahip olduu zellikleri de aa vuruyordu ama bu unsurlarn iktidar mevkilerinde kalmalarna da be buuk aydan fazla tahamml edilemeyecekti. Aslnda 27 Mays'n arka plannda yer alan siyasal-toplumsal sreci belirleyen Trkiye'de gelimekte olan kapitalizmin harekete geirdii dinamiklerdi. On yl bulan DP iktidar dneminde kapitalizmin hzla gelimesi iin nemli admlar atlm ve bir sermaye birikimi gerekletirilmiti. pazarn gelimesi ve sermayenin dolam iin gereken alt yap yatrmlarnn gerekletirildii bu sre ayn zamanda bir nceki dnemin nispeten ie kapal toplum yapsnda varolan deer yarglarn ve statleri de hzla deimeye zorlarken "orta snf tanmn ve bunun iinde yer alan toplumsal kesimleri de farkllatryordu. Tek parti dneminin anlay ve politikalar erevesinde ekillenen hemen ne varsa artk geride kalyor, lkede varolan kapitalist ilikilerin yaylmasyla egemenliini ilan eden yeni dnem gemiten farkl "ykselen deerler" ortaya karyordu. Bu balamda subaylarn, ordu mensuplarnn da dahil olduu memurlar artk eskisi gibi toplumsal yaamn nemli aktrleri olamayacaklard. Youn i gn saylarn artrd ve bytt kasaba irisi kentlerdeki yaam, tccarlar, ithalatlar, montaj sanayinin bir ucuna tutunmu kalbur st iadamlarn, zengin iftileri ne karyordu. Bylesi bir iktisadi-toplumsal srecin ordunun alt kademelerinde tepkilere yol amas doald. Bu sosyo-psikolojik tepkilerin yan sra, fonda her zaman bir tr __________________________________________________________________
198
"Atatrklk" ideolojisi bulunmak kaydyla ve bunun tarihsel ve ulusal meruiyetinden yararlanarak, kendisini her zaman "memleketin asli sahibi" olarak gren ordunun iinden DP iktidarnn temsil ettii bir tr ge kalm "vahi kapitalizme" kar iddetli bir muhalefet patlak verecek ve sonuta 27 Maysa kadar gidilecekti. Ancak bu hareketin iinde bulunanlarn, cuntalar rgtleyip, kelleyi koltua alanlarn ideolojik ve siyasal formasyonu ne pek ciddiye alnr dzeydedir, ne de belirli bir homojenlik ve netlik tamaktadr. Bir nceki dnemde arl hissedilen "devleti" politikalarn esin kayna olduu kimi grler veya dpedz bu politikalarn tekrar niteliindeki nerilerden ileri giden fazla bir ey yoktur. Ama sonuta 27 Mays, baskc bir rejime kar bir tr "hrriyet mcadelesi" olarak da kendisini tanmlayacaktr. Asl olarak alt kesimlerin damgasn vurduu ve onlarn kimi zlemlerini yanstt lde de ortaya kard Anayasa ve seim yasas gibi kimi hukuki-siyasi dzenlemeler daha demokratik ve zgrlk bir eksende ekillenebilmitir. Tm bunlardan sistem gereken dersleri alacak ve daha sonraki on yl iinde gelitirecei nlemlerle ordu iinde bir daha bylesi bir hareketin gelimesine olanak tanmayacaktr. OYAK bata olmak zere, ordu mensuplarnn sistemle daha iyi btnleen bir yapya brnmelerini salayan iktisadi ve kurumsal nlemler alnrken, subaylar da devletin dier grevlilerine oranla grece daha ayrcalkl bir konuma zamanla kavuacaklardr. Nitekim 12 Mart 1971'deki mdahale ncesinde gerekletirilen 9 Mart tasfiyesi bu balamdaki son kalntlarn da temizlenmesidir. Daha sonraki dnemlerde artk ordu iinde gerekletirilen rgtlenmeler ideolojik izgisi net olan sistem d rgtlenmelerdir ve bunlar da aa kt lde kesin bir ekilde ayklanp, kaznacaklardr. Ama bunlar daha sonrasnn olgulardr. 1950'li yllar henz bu admlarn atlmad, bir anlamda "bakir" ve "masum" bir dnemdir ve darbeyi gerekletiren kadrolar da hem kendilerini rgtlemekte, hem de toplumsal karlk bulmakta ansl olacaklardr. Ankara ve stanbul radyolarnn ele geirilerek bir bildirinin okunmasyla iktidara el konulabildii bu dnemde 27 Mays ncesinde oluan cuntalar hi kan dkmeden amalarna ulaacaklar ve ilk aamada 38 kiiden oluan bir iktidar organ ile lkeyi ynetmeye balayacaklardr. NATO'ya ve CENTO'ya bal olduklarn daha ilk andan ilan etmeleri kendileri asndan akllca olacak ve d dnyadan byk bir tepkiyi zerlerine ekmeyeceklerdir. Ancak esas nemlisi bundan sonrasnda, iktidar aldktan sonra ne yaplacadr. Bylece ksa srede MBK iinde ayrlklar ba gsterir; devlet ve hkmet bakan ve Milli Savunma Bakan olarak neredeyse her trl yetki kendisine tevdi edilen Cemal Grsel ve arkadalar DP iktidarnn sorumlularnn yarglanmasnn yan sra yeni bir Anayasa ve seim yasas yaplarak makul bir sre iinde ekilmeyi savunmaktadr.
__________________________________________________________________
199
Btn bu siyasal srecin en rgtl gc CHP'nin lideri smet nn de bu grtedir ve tarihsel kiiliiyle tm arln bu dorultuda kullanmaktadr. Ama MBK yelerinin bazlar iktidarn ksa srede sivillere braklmasna taraftar deildir. Sivil siyaset alanna ve politikaclara derin bir gvensizlik duyarken, ne olduu pek de belli olmayan militarist ve devleti grlerinin lkenin hzla kalknmas ve ilerlemesi iin pek gerekli olduuna inanan bir grup MBK yesi subay, belirli bir tarih telaffuz etmemekte ama en azndan uzunca bir sre lke ynetimini ellerinde tutmak istemektedirler. lerinde Alparslan Trke gibi faist unsurlar olduu gibi, bir tr "nc dnya solculuu" olarak tanmlanabilecek grlere sahip olanlar da vardr. Ve aslnda bu kadar farkl grleri olanlarn birlikte lkeyi ynetmeleri de mmkn deildir. Ama ne kan ayrm ve atma noktas askeri ynetimin devam edip etmemesi olunca, 13 Kasm 1960 gn sabaha kar isimleri daha nceden belirlenen 14 MBK yesi evlerinden toparlanarak ordudan emekli edileceklerdir. Ardndan yurtdnda bir takm uyduruk grevlere atanma grnts altnda srgne gnderileceklerdir. htilal evlatlarn yemeden duramazd! ktidarn silahl ayaklanmayla el deitirdii 27 Mays da bunun dnda kalmayacak ve ihtilal yasasnn diyalektii yine hkmn icra edecekti. Dzenin yeniden geri gelmesini savunanlar eitli grlerdeki "arlar" tasfiye edip, duruma egemen olacaklard.
__________________________________________________________________
200
AH, U RADYO OLMASAYDI! htilal Yapmadan Duramayan Albay 22 ubat 1962 - 21 Mays 1963, Ankara 27 Mays 1960 darbesini gerekletiren cuntann ilk rgtleyicilerinden olan Kurmay Albay Talat Aydemir tam bu tarihte Kore'deki Trk birliinde grevli olduu iin fazla n plana kamam dolaysyla Milli Birlik Komitesi (MBK) iinde yer alamamt. Ancak MBK yelerinin birou yakn arkadayd ve darbeden ay kadar sonra Trkiye'ye dndnde Ankara'daki Harp Okulu Komutanl'na atanarak kritik bir greve getirilmiti. Harbiydiler cunta ii iktidar mcadelelerinde ve yeni darbe giriimlerinde son derece nemli bir gtler. Bylesi bir kritik mevziyi elinde bulunduran Aydemir, bu gce dayanarak daha sonra iki kez darbe yapmaya kalkacak ancak ikisinde de baarl olamayacakt. 22 ubat 1962'deki ilk giriiminde affedilen ve emekliye sevk edilen Aydemir, 21 Mays 1963'te ikinci bir kez daha darbe yapmaya kalkacak yine baarl olamaynca yarglanarak idam edilecekti. htilal yapmadan duramayan albay en sonunda daraacnda can verecekti. Kendisini "Kemalist" olarak tanmlayan Talat Aydemir'in siyasi grleri o yllarn dnyasnda Trkiye gibi lkelerde yaygnca grlen "nc dnya solculuu"na yakndr. ttihat ve Terakki'ye kadar uzatlabilecek bir askeri-siyasi gelenein 1960'l yllarda ortaya kan bir karikatr gibidir. Darbe yapmaya kalktklarnda askeri harekat srasnda belirledikleri parolann "Halaskar", iaretinin ise "Fedailer" olmas bu hrsl albay ve arkadalarnn tarihsel balantlar ve siyasi tutumlar konusunda bir fikir verebilir. Memleketi kurtarmak iin son derece azimlidirler ve kt politikaclar kovalayarak kendileri iktidar olurlarsa ok iyi iler yapacaklardr! Gerekten siyasi programlar da, felsefeleri de bundan ibarettir! Tabii ki bu kadroyu harekete geiren siyasal ve toplumsal bir arka plan vardr, ama onlarn anlayamad ve anlamak iin hi uramayacaklar da tam bu snfsal temeldir. 27 Mays'n nasl olduunu ve ne kadar kolay gerekletiini bildiklerine inandklar iin kendi giriimlerinin de baarl olacana emindirler. Aslnda sahip olduklar silahl kuvvet ve rgtlenme itibariyle iktidar ele almalar mmkndr de, ama bunu yapm olsalar bile sonrasnda bir anslar, yaptklar iin toplumsal bir karl yoktur, olmayacaktr. Zaten onlar baarszla mahkum eden ve sonuta idam sehpasna gtren de bu toplumsal gereklikten baka bir ey deildir. 27 Mays'tan sonra MBK iinde duruma egemen olabilseler, belki bir sre iin Trkiye'yi bir tr "nc dnya solculuu" erevesinde ynetmeyi deneyebilirlerdi. Ama o dnemin Souk Sava koullarnda Trkiye gibi bir lkede buna ne kadar izin verilebilecei de ayr bir konudur. 27 Mays darbesi Demokrat Parti iktidarn tasfiye ettikten sonra yeni bir Anayasa ve seim yasas erevesindeki dzenlemelerle rejimi yeniden __________________________________________________________________
201
oluturmaya yneldiinde aslnda hareketin iinde de ayrlklar ba gstermeye balayacakt. 13 Kasm 1960'da MBK'dan 14 kiinin tasfiyesi ile orduda faaliyet halindeki cuntalar iinde ayrlklar ve mcadele sona ermi olmuyordu. Nitekim 14'lerin tasfiyesine onay veren Aydemir bata olmak zere, birok etkili subay ve eitli cuntalar dzenin geri dn hazrlklarndan memnun deildi ve 27 Mays'n bouna yaplm olduunu dnmeye balamlard. "Bu ocuk sakat dodu!" szleri adeta bir parola gibi azdan aza yaylyor ve ordu iinde yeni ilikiler ve rgtlenmeler u veriyordu. Sonuta MBK'ya da alternatif niteliinde veya onun zerinde bask kurmak amacyla "Silahl Kuvvetler Birlii" (SKB) ad altnda yeni bir cunta olutu. Baz MBK yelerinin de iinde yer ald bu cunta olan-bitenden memnun deildi ve Cemal Grsel-smet nn ikilisinin denetiminde ilerleyen srece ve bu ikilinin emrinde hareket eden Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay'a karydlar. Seimlerin yapld 15 Ekim 1961'den bir hafta sonra, 21 Ekim 1961'de stanbul'da Harp Akademilerinde toplanan SKB yeni Trkiye Byk Millet Meclisi toplanmadan nce mdahale etmeye ve "ktidar milletin hakiki ve ehliyetli temsilcilerine tevdi etmeye" karar verdi. Ve bu kararn uygulanmasn "hibir ekilde 25 Ekim sonrasna tehir etmemeye" yemin etti. Ancak gelimeleri izleyen ordunun yksek kademesi duruma el koyacak ve 23 Ekim'de yaplan bir toplant ile SKB'nin harekete gemesini engelleyeceklerdi. Bununla birlikte cuntalar ve arkalarndaki gler olduu gibi duruyordu. Baz subaylarn, zellikle de generallerin harekete gememeleri konusunda ikna edilmi olmalar darbe giriiminin ertelenmesini salamaktan te bir ey deildi. Nitekim Meclis alm ve nn'nn bakanlnda bir koalisyon kurulmu olmasna karn ordu iindeki durumda nemli bir deiiklik yoktu ve btn gelimeler yeni bir darbeye doru ilerliyordu. Meclisteki partilerin bir araya gelerek 27 Mays'a sahip kan ve parlamenter dzeni savunan aklamalar yapmalar da darbe hazrlklar iindeki cuntalar asndan bir ey ifade etmiyor, caydrc bir etki yaratmyordu. SKB 9 ubat 1962'de tekrar bir protokol imzalayarak mdahale konusundaki kararlln ifade edecek, ancak ordunun yksek komuta kademesi de yeniden inisiyatif stlenecek ve 18 ubat'ta yaplan geni katlml bir toplantyla SKB'nin ynetime el koymasn bir kez daha engelleyecektir. Darbeyi ordunun hiyerarik dzeni iinde, emir-komuta zincirine uygun olarak yapmak iin uraan SKB cuntasnda Talat Aydemir ve arkadalar ikinci kez yar yolda braklnca artk kendi balarna harekete gemeye karar verecekler ve 21 ubat' 22 ubat'a balayan gece dmeye basacaklardr. Aydemir ve arkadalarnn hareketlerini yakndan izleyen hkmet ve Genel Kurmay darbecilerin nde gelenlerini tutuklamaya karar verince, bata Harp Okulu olmak zere Ankara'daki eitli birliklere alarm verilerek harekat balatlm oldu. Aslnda Ankara'daki askeri birlikler asndan Talat Aydemir
__________________________________________________________________
202
daha glyd. Ankara evresinden gelen birlikler bile emrine giriyorlard. Ve en nemlisi Cumhurbakanl Muhafz Alay da darbecilerin safna gemiti. Alay komutann enterne eden Binba Fethi Grcan ankaya Kk'nde toplant halinde bulunan Babakan smet nn ve kuvvet komutanlarn tutuklamak iin Harp Okulu'nda bulunan Talat Aydemir'e telefon edecek, ancak ihtilalci albay buna kar kacakt. O andan itibaren de "ihtilal" tuhaf bir oyuna dnecek ve bir anlam kalmayacakt. "htilalle oyun oynanmaz" sz Aydemir'in de kaderini belirleyecek ve eline geen frsat kullanmayan albay hkmetle pazarlk yaparak eylemini durduracakt. Babakan smet nn kan dklmemi olduu gerekesiyle 22 ubat olayna karanlara ceza verilmeyeceine yazl olarak sz verecek ve bylece bir darbe giriimi daha bastrlm olacakt. Askeri adan duruma egemen olmalarna ramen darbeciler kalktklar iin mantna uygun davranmaya cesaret edememi ve sonuna kadar gidememilerdi. Olay bastrldktan sonra inisiyatifi ele alan hkmet verilen szlere ramen Talat Aydemir ve albay birka gnlne gzaltna alacak ve ardndan da emekliye sevk edecekti. Daha sonraki emekli ilemleriyle birlikte 22 ubat olayna karan 69 subay ve 4 astsubayn orduyla ilikisi kesilecekti. Oysa baz generaller de dahil olmak zere, SKB ile ilikide olan ve darbe giriiminde yer almaya sz veren subay says ok daha fazlayd ama nemli bir blm son anda taraf deitirmi veya ortada gzkmemiti. stanbul grubu ise hi harekete gememiti. Kendilerine verilen szlerin tutulmadn ve aldatldklarn gren Talat Aydemir emekliye sevk edildii gn evine geldiinde eine yle diyordu: "adan, ilk nce u erefli elbisemi karaym. Bu i bitmedi, bir gn gelecek muvaffak olacam. zlme, istesem en ksa zamanda hallederim." Gerekten de i bitmemiti. Aydemir cuntas daha da bir hrsla yeni bir darbeye hazrlanmaya balad. Bu arada yurtdna srgne gnderilen 14'ler de yava yava dnyor ve onlarla da ilikiler kuruluyordu. Ancak 14'ler durumu daha iyi kavramlar, darbe yolundan yrmenin mmkn olmadn, bir siyasi partiyle iktidar mcadelesi vermek gerektiini dnmeye balamlard. Aslnda bu konuda da aralarnda bir fikir birlii yoktu ve ancak Alpaslan Trke bu dorultuda ilerlemeyi baaracak, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi'ni ele geirerek bu partiyi MHP'ye dntrecekti. Bylece ordu iinde yeniden hz kazanan rgtlenme yine daha ok alt kademelerde taraftar bularak yaylmaya balad. Bu arada Talat Aydemir 22 ubat konusunda verdii bir deme nedeniyle Temmuz 1962'de dokuz gnlne tutuklanarak serbest braklacak ama bu olay Harbiydiler ve gen subaylar zerindeki etkisini artrmaktan baka bir sonu getirmeyecekti. Oturduu evin nnden gruplar halinde geen Harbiydiler balkona kan emekli albay selamlayarak gsteri yapyorlard. 1963 yl bandan itibaren "27 Mays' devam ettirmeye" kararl cuntalar ve subaylar arasndaki grmeler sklamaya balad. "Lale Apartman Toplants", "Stz Toplants", "Dikmen Toplants" gibi toplantlarla saflar __________________________________________________________________
203
ve grler netleiyor, harekat tarzlar belirleniyordu. "Herkes benim liderliimi kabul etsin" diyen Trke bata olmak zere 14'lerle Aydemir cuntasnn yollar ayrlacakt. Mays aynda yeniden darbe yapmaya karar veren ihtirasl albay ve arkadalar da hkmet ve ordu tarafndan adm adm izleniyordu. Ama yine de bata Ankara olmak zere baz nemli askeri birliklerde rgtlenmilerdi. Ordu iindeki tepki Erzurum'da gen subaylarn Babakan nn'ye arkalarn dnerek yaptklar protesto ile kendisini ortaya koymutu. Bu huzursuzluu arkasna alan Talat Aydemir ve arkadalar 20 Mays' 21 Mays'a balayan gece bir kez daha harekete geeceklerdi. Yine ayaklanmann karargah ve asl gc Harp Okulu idi ve bata tank taburu olmak zere Ankara'daki kimi birlikler de harekete destek veriyorlard. Aydemir de dahil olmak zere emekliye sevk edilmi 22 ubatlar niformalarn giyerek Harp Okulu'nda toplandlar ve harekete getiler. lk hedef Ankara radyosu idi, hazrlanan ihtilal bildirisi saat tam 24'de radyodan okunmaya baladnda "Tamam, bu kez baardk" diye darbeciler birbirlerine sarlacaklard. Ancak durumu yakndan izleyen hkmet ve ordunun yksek komuta kademesi bu kez daha hazrlkl ve hatta darbenin yaplacandan haberliydi. Daha sonraki mahkeme srecinde kendisinin de itiraf ettii gibi Alpaslan Trke, Aydemir ve arkadalarn ihbar etmiti. Ksa bir sre sonra Ankara radyosu el deitirecek ve 28. Tmen Kurmay Bakan Yarbay Ali Elverdi, hkmetin duruma egemen olduunu, ordunun da hkmetin emrinde olduunu ve biraz nce okunan bildirinin -be apulcunun ve maceracnn bir giriimi olduunu belirten bir konuma yapacakt. Aydemir ve arkadalar aknlk iindeydiler. Radyo marlar alyor ve zaman zaman Ali Elverdi konuuyordu. Hemen Ankara radyosuna bir grup Harbiyeli gnderildi ve Ali Elverdi tutuklanarak Harp Okulu'na getirildi. Harbiyelilerin ldrmeye kalktklar Elverdi'nin hayatn Aydemir kurtaracakt. Radyo tekrar darbecilerin eline gemi, "Byk Trk Milletine", "Trk Silahl Kuvvetleri htilal Genel Karargah" adna Talat Aydemir imzal bildiriler okunuyor, "Byk Trk Milleti, hibir ahs, zmre ve parti adna hareket etmeyen yalnz milletine kar borlu olduu vazifesini yapan senin Silahl Kuvvetlerinin zaman zaman yaynlayaca bildirileri tam bir vakar, huzur ve gvenlik iinde bekle, halaskar fedailerin yalnz ve daima senin emrinde ve hizmetindedir" deniyordu. Ama hkmet kuvvetleri duruma bir kez daha teknik olarak mdahale ettiler ve Ankara radyosunun yaynn keserek, susturdular. Ardndan hava kuvvetlerinin bulunduu Etimesgut'tan yayn balad. Bu kez konuan Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay'd. Sunay yle diyordu: "Trk Silahl Kuvvetleri hkmetin emrindedir. Kara, deniz, hava ve jandarma komutanlklar hkmeti desteklemektedir. Talat'n 3-5 adam hsrana urayacaktr. Maceraperestler muvaffak olamayacaklardr ve cezalarn greceklerdir. Bunlar toplanmaktadrlar." __________________________________________________________________
204
Genelkurmay Bakannn bu konumasyla birlikte hkmet yava yava duruma egemen olacakt. Ordunun hiyerarisi iinde bir harekete yatkn olan birlikler yksek komuta kademesinin tavrn renince zlmeye balayacaklard. Oysa Sunay'n konumasna kadar hkmetin emrinde doru drst bir askeri birlik yoktu. Hkmet sava radyo ile kazanyordu. Daha sonraki anlarnda Talat Aydemir de bu durumu kabullenecek ve yle yazacakt: "Sunay'n konumasndan itibaren subaylarda, kta kumandanlarnda bir zlme balad. Halbuki karmzda hibir kta yoktu. Subaylar tanklar, blkleri brakp kamasayd hibir ey olmayacakt. Tek bir radyonun bu kadar tesirli bir silah olduunu o zaman anladm. Malubiyetimizin tek sebebi radyodur." Bu arada Ankara'da meydana gelen baz kk atmalarda lenler ve yaralananlar olacak, Ankara'nn zerinde iki tarafn da jetleri uarak kar tarafn bilinen mevzilerine makineli tfek atei bile yapacakt. Bu kez kan da dklm, 22 ubat'tan daha kararl davranlm ama yine baarl olunamamt. Sabah Harp Okulu'ndan ayrlan Talat Aydemir ailesinin kalmakta olduu bir arkadann evine giderek vedalaacak ve daha sonra subaylara deil polise teslim olacakt. Silah arkadalarna teslim olursa kendisini hemen ldreceklerine inanyordu. Bir yl kadar sren mahkeme sonucunda ihtilal yapamadan duramayan ama bir trl de baaramayan emekli albay ve arkada idama mahkum edilirken, dier yzlerce subay ve Harp Okulu rencisi de eitli cezalara arptrlacak ve ordudan atlacaklard. TBMM Talat Aydemir ve Fethi Grcan'n cezalarn onaylarken dier iki idam hkmlsnn cezasn mebbede evirdi. Grcan 27 Haziran 1964'de idam edilirken, avukatnn son anda yapt bir itiraz nedeniyle infaz bir hafta geciken Aydemir ise 5 Temmuz 1964'de hrsnn ve ayn zamanda ideallerinin bedelini canyla deyecekti. 27 Mays da dahil olduunda ihtilalle kez oynamt; ilkinde Trkiye'de olmad iin elde edilen baardan payn alamam, ikincisinde baarsz olmasna ramen arkasndaki gler dolaysyla kellesini kurtarm, ama ncsnde ba koyduu yolda ban vermiti. htilal, kendisiyle bu kadar ok oynanmayacak kadar ciddi ve tehlikeli bir iti. Ve bir ihtilal, ancak toplumsal ve siyasal adan "artlar tamam olunca" gerekleebilirdi! Talat Aydemir ve arkadalar ise tam da bu "artlardan" habersizdiler!
__________________________________________________________________
205
BAKANI OLDUU PART DE KAPATILDI Erbakan'n Azmine apka karlr 1971-1998, Ankara Cumhuriyetin kuruluundan yl sonra, 29 Ekim 1926'da doan Necmettin Erbakan, ya kemale erip de politikaya baladnda cumhuriyetin cann az skmad. Kuruluundan itibaren kendisine balca dman belirleyen cumhuriyet, "komnizme, blcle ve eriata" kar bitmez tkenmez mcadeleler iinde ekillendi, geliti, olgunlat. "lkesi ve milleti ile blnmez bir btn" olan cumhuriyet sk sk "milli birlik ve beraberlie en muhta olduu gnler" yaamak zorunda kald ve zellikle bu gnlerde kabak bu dmanlarn bana patlad. 70'li yllar geldiinde eriat tehlikesi ile Erbakan'n ad birbirinden ayrlmaz hale geldi. T Makine Fakltesi'nden 1948'de mezun olan Erbakan ayn yl Makine Fakltesi Motorlar Krss'nde asistan olarak greve balad. 1951'de Almanya'ya gnderilerek Aachen Teknik niversitesi'nde bilimsel almalar yapan Erbakan'n "milliyeti-mukaddesat" grleri burada Alman ordusu iin aratrmalar yapmasna engel olmamt. DVL Aratrma Merkezi'nde Prof. Schimit ile birlikte alan Erbakan doktorasn da burada verdi. Daha sonra Almanya'nn en byk motor fabrikas Deutz Motor Fabrikalarnda Alman Leopar tanklarnn daha az yakt tketmesiyle ilgili almalar da yapan Erbakan 1953 ylnda doentlik snavn vermek zere Trkiye'ye dn yapt. Ama 27 yanda doent olduktan sonra davet zerine tekrar alt ay Alman ordusu iin almak zere Almanya'ya dnd. Daha sonra almalarn T'de srdren Erbakan 1956 ylnda Trkiye'de ilk yerli motoru retmek zere 200 ortakl Gm Motor A'yi kurdu. Orta yaa gelmi her baarl Trk erkei gibi siyaseti dnmeye balayan Erbakan 1969'da Odalar Birlii Bakan olunca "siyaset yoluyla memlekete hizmet" etmenin de yolunun aldn sanyordu. Ancak bu hi de yle dz bir yol olmayacakt. O dnemde, bata T'den arkada Sleyman Demirel'in Adalet Partisi olmak zere, eitli sa partilerde faaliyet gsteren, ama bu partilerin politikalarn yeterince slami bulmayan bir grup milletvekiliyle yeni bir partinin kurulu hazrlklarna girien Erbakan bu parti 1969 seimlerine yetimeyince AP'den milletvekili adayl iin bavurdu. Ancak Demirel, niversitede beraber namaz kldklar arkadan veto edecek ve bylece Erbakan da Konya'dan bamsz aday olacakt. Baz yakn arkadalarnn da baka illerden bamsz olarak aday olmasyla meydana kan harekete "Bamszlar Hareketi" ad verildi. Bu hareketten milletvekili seilebilen tek kii olan Erbakan, 17 arkadayla birlikte 26 Ocak 1970'de Milli Nizam Partisi'ni kurdu ve genel bakanlna __________________________________________________________________
206
getirildi. MNP'ye, kuruluunun hemen ardndan AP'li iki milletvekili daha katlnca parti TBMM'de milletvekili ile temsil edilmeye baland. Bylece parlamento ve Trkiye siyaseti "slamc bir parti" ile ilk kez ciddi bir ekilde karlam oluyordu. Ancak "memleketin asli sahipleri" bu karlamadan hi holanmadlar. Erbakan ve rekas herkesin gznn iine baka baka slam' politik olarak istismar ediyordu. Nitekim ertesi yl 12 Mart darbesi olduunda, "milli birlik ve beraberlie en ok muhta olunan" gnler gelmiti ve solla birlikte ilk kez kendi partisiyle parlamentoya giren slamc parti de kapatld. Anayasa Mahkemesi'nde alan kapatma davas 20 Mays 1971'de sonulanacak Erbakan da soluu svire'de alacakt. slamc hareketin, muhafazakar eilimdeki en byk partinin, AP'nin etekleri altndan kp, kendi kanatlaryla umaya kalkt bu ilk deneyimi abuk sona ermi grnyordu. Ancak Trkiye Erbakan' henz fazla tanmyordu ve onun inatln ve kararlln bilmiyordu. Ama renecekti. Bir iddiaya gre Demirel'in gcn krmaya alan 12 Martlarn teviki ve himayesiyle svire'den dnen Erbakan'n yakn arkadalarndan Sleyman Arif Emre'nin bakanlnda, 11 Ekim 1972'de Milli Selamet Partisi kuruldu. slamc akm kendi partisiyle sistemin iinde yer almakta kararlyd. MSP'nin 1973 genel seimlerinde yzde 11.8 oy ile 48 milletvekillii kazanmasnn ardndan bana yeniden Necmettin Erbakan geldi. Amblemi anahtar olan MSP gerekten de 70'li yllarda kurulan koalisyon hkmetlerinde "anahtar parti" oldu. Bu dnemde hkmette yer alan MSP sistem asndan hep bir sknt kayna olarak deerlendiriliyor ancak slamc hareket de meruiyet alann ve kitlesel temelini giderek geniletiyordu. Basn her frsatta dalga gese, aydnlar hemen hi ciddiye almasa da Erbakan, kendi politik slubu ve tarz iinde bildii yolda yrmeye devam ediyordu. 12 Eyll 1980'de ordu bir kez daha darbe yaptnda ileri srlen gerekelerden biri ksa bir sre nce Konya'da MSP tarafndan yaplan mitingde stiklal Mar sylenirken bir grubun yapt protestolard. Erbakan ve arkadalar tutuklanarak haklarnda dava ald. Ancak yl sren mahkeme sonunda beraat ettiler, ama hem dier btn partilerle birlikte MSP de kapatlm, hem de Erbakan ve parti yneticilerine siyaset yasa getirilmiti. Bylece MNP'den sonra Erbakan ve slamc hareket ikinci partisinden de olmutu. Ama tabii ki bu hibir eyin sonu demek deildi. Yeniden kollar svand, yeniden yollara dld. Erbakan'n 33 arkada 19 Temmuz 1983'te Ahmet Tekdal'n Genel Bakan olduu Refah Partisi'ni kurdu. Memleketin neredeyse btn illerinin meydanlarnda Kuran'dan ayetler okuyarak nutuklar atan 12 Eyll cuntas slamc partiyi seimlere sokmaya niyetli deildi. Bylece -vetolar yznden- RP Kasm 1983 seimlerine katlamad. lk kez 25 Mart 1984 yerel seimlerine katlan RP yzde 4.4 oy alacakt. Ancak komnistler ve Krtlerin yan sra slamclarn da parlamentoya girmesini engellemek isteyen cunta yzde 10 gibi dnyann hibir yerinde grlmeyen bir seim baraj koymutu ve bu durumda RP'nin bu baraj amas gerekten zor grnyordu. __________________________________________________________________
207
1987'de yaplan referandumun ardndan yasaklar kalkan MSP'liler RP'ye geti. 11 Ekim 1987'de yaplan RP 2. kongresinde Necmettin Erbakan oybirliiyle genel bakanla seildi. 29 Kasm 1987'de yaplan genel seimlerde 2 milyona yakn oy alan RP, yzde 7.16 oyla bir nceki seimlere gre neredeyse oylarn ikiye katlamasna ramen lke apndaki yzde 10 barajn geemedii iin yine parlamentoya girememiti. Ama hzl bir ekilde ykseliini srdryordu. 26 Mart 1989 yerel seimlerinde RP oy orann yzde 9.8'e karrken Konya, anlurfa, Sivas, Van ve Kahramanmara il belediye bakanlklarn kazand. 20 Ekim 1991'deki genel seimlere Milliyeti alma Partisi ve Islahat Demokrasi Partisi ile ittifak yaparak giren RP yzde 16.2 oy ald. RP listelerinden TBMM'ye giren 62 milletvekilinden 22'si ksa sre sonra gerek partilerine dndler. 27 Mart 1994 yerel seimleri ise RP iin tam bir zafer oldu. 5 milyon 340 bin 969 oyla oy orann yzde 19.0'a karan RP, stanbul ve Ankara bata olmak zere 6 bykehir, 22 il, 92 ile ve 207 beldede, toplam 327 belediye bakanl kazand. 24 Aralk 1995 genel seimlerinde 6 milyona yakn semenin desteiyle yzde 21.3 oy alan RP 158 milletvekili karrken artk Trkiye'nin de en byk partisi haline gelmiti. 1969'da balayan kavga eyrek yzyl sonra amacna ulam gibi grnyor, 70'li yllarda "Erbakan Babakan" sloganlarna istihzayla glmseyenler, byle bir ey olacana hi ihtimal vermeyenler neredeyse kendilerine imdik atarak, ryada olup olmadklarn anlamaya alacaklard. te RP-DYP koalisyonuyla 54. Hkmet kurulmutu ve Erbakan Babakand! Ancak btn bu gelimeleri kendilerine imdik atmadan da izleyenler ve artk deien dnyada slamc akmlarn balca tehdit durumuna geldiini deerlendirenler de vard. Yani Erbakan'n iktidara trmannda bir zamanlama sorunu vard. 70'li yllarda uluslararas lekte komnizme kar mcadele asndan slamc akmlara hogryle baklyordu, ama 90'l yllarda artk Belin Duvar km ve konsept deimiti. Nitekim "memleketin asli sahipleri" bir kez daha harekete geti ve bylece daha sonra bizzat uygulayclarnn da kabul ettii nitelendirmeyle "post modern darbe" ad verilen "28 ubat sreci" balad. Bir kez daha "milli birlik ve beraberlik" gnleriydi ve dolaysyla bir kez daha Erbakan'n partisi kapatlacak ve kendisi de siyasi haklarn kullanamaz duruma gelecekti. Daha henz iktidarda iken, Aralk 1997'de Anayasa Mahkemesi'ne RP'nin kapatlmas iin dava ald. Ve 16 Ocak 1998'de RP kapatld. Erbakan ve baz arkadalarna 5 yl sreyle siyaset yasa getirilecek ama bununla da kalnmayarak ayrca Erbakan iin bir konumasndan dolay mahkumiyet verilecekti. Yasakl olmayan RP'liler yeni kurulan Fazilet Partisi'ne geecekler, 18 Nisan 1999 seimlerinde FP yzde 15.2 oy alarak 108 milletvekili karacak ama ok gemeden bu parti iin de Anayasa Mahkemesi'nde kapatma davas alacakt. Motor profesr Necmettin Erbakan'n siyaset makinesinde anlayamad bir ey mi vard? Bakanln yapt parti de kapatlrken, bakanln stlenmeye frsat bulamad drdncs iin de kapatma davas srdne gre ilk bakta __________________________________________________________________
208
bu motor profesrne kabahat bulunabilir. Ancak biraz daha yakndan baklrsa gerekler belki de daha farkl grnecektir. Herhangi bir konuda yaplan denemeler ve alnan baarsz sonular karsnda "Allahn hakk tr" derler. Yani kez deneyip yine baaramayan birinin artk vazgemesi gerekir. Ancak bu noktada kez deneyip baaramayan ve artk vazgemesi gerekenin kim olduu gerekten tartmaya ak bir durumdur; acaba bakanln yapt parti de kapatlan Erbakan m artk vazgemelidir, yoksa kez partisini kapatt halde Erbakan' engelleyemeyen ve drdncsyle uramaya devam edenler mi? Evet, ortada bir fiyasko var, ama bu kimin fiyaskosu?
__________________________________________________________________
209
MORGENERAL! Keramet niformada Mart 1973, Ankara 1960'l yllarn ikinci yars sol hareketin genel bir ykseliine de tanklk ediyordu. 1965'den 1971'e kadar Adalet Partisi'nin tek bana iktidar olduu bu yllarda daha sonraki dnemlerde Sleyman Demirel'in her frsatta vnerek iaret ettii bir ekonomik kalknma hz (ortalama yzde 7) ve dk enflasyon (ortalama yzde 5) vard. Bu koullar kitleleri elindekiyle yetinmemeye, daha fazlasn talep etmeye tevik ediyordu. 1961 Anayasasnn salad demokratik hak ve zgrlkler de bu mcadelenin yasal ve meru yollardan yrtlmesine olanak salyordu. Sosyalizmi savunan Trkiye i Partisi'nin Meclis'te 15 milletvekili vard ve bylece TBMM'de grubu bulunan partilerden birini oluturuyordu. Bu durum TP'e byk olanaklar salarken Meclis krssnden emein ve solun sesi bir daha hibir dnemde bu kadar duyulmayacakt. Nitekim daha sonra gerek seim ve siyasi partiler yasas, gerekse de TBMM'nin i tz hep bu birinci TP dneminin tecrbeleri dikkate alnarak dzenlendi. Hatta Demirel "Ben muhalefeti TP'ten rendim" diye itirafta bulunacakt. Sokaklar, fabrikalar ve niversiteler de o zamana kadarki Trkiye tarihinin en hareketli dnemini yayordu. Yeni kan sendikalar ve topluszleme yasasndan yararlanan iiler hzla rgtlenirken DSK (Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) dev admlarla ilerliyordu. niversiteler DEV-GEN'in karargah durumundayd ve sokaklar hemen her gn her eit miting ve yrye sahne oluyordu. Babakan Demirel, "Sokaklar yrmekle anmaz" diyerek durumu pek nemsemediini gstermeye alyor, belki de aresizliini itiraf ediyordu. Sonuta 12 Mart 1971'de Trk Silahl Kuvvetleri hkmete bir muhtra verdi. Genelkurmay Bakan Memduh Tama'n azndan kan, "Sosyal uyan ekonomik gelimeyi at" szleri muhtrann da gerekesini oluturuyordu. Hkmet istifa edecek ve yerine partiler st bir "reform hkmeti" kurulacak ve topluma "fazla bol ve lks" gelen Anayasada nemli deiiklikler yaplacakt. Yoksa ordu lkenin ynetimini dorudan stlenecekti. Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarnn imzasn tayan bu muhtra 12 Mart 1971 gn TRT'nin len 13.00 haberlerinde okunduunda hemen istifa eden Demirel, "apkasn alp, gitti." Daha sonralar kendisini savunurken, o kendine zg slubuyla "Ne yapacaktm yani, benim kendime ait baka bir ordum mu vard, komutanlara neyle kar koyabilirdim" diyecekti. Bir kenara ekilerek hamle srasnn kendisine gelmesini bekleyecek, belki de kyllkten gelme bir sabr ile "Keser dner, sap dner, gn olur, devran dner" diye dnyordu.
__________________________________________________________________
210
14 Ekim 1973 tarihinde yaplan genel seimlere kadar iki buuk yl akn bir sre Trkiye, adna "ara rejim" denilen ve esas olarak solun ve ii hareketinin bastrlmasn hedefleyen bir "beyaz terr" dnemi yaad. TP kapatlarak yneticileri tutukland, aydnlar zerinde geni bir bask kurulurken ad solcuya km hemen herkes terrden nasibini ald. Mmtaz Soysal'dan Uur Mumcu ve Altan ymen'e kadar ok sayda kii uydurma iddialarla tutuklanarak uzun sre hapishanelerde kald. Mahir Cayan ve arkadalar Kzldere'de ldrlrken Deniz Gezmi ve arkadalar da idam edildiler. Anayasann tand kimi demokratik haklar byk lde budand. Ve tm bunlarn ardndan artk "ara rejim" normallemeye doru giderken ordu yine pek rahat deildi. Tm bu yaplanlara sahip kacak ve denetimi bir yerde elde tutacak bir gvence aryordu. Mart 1973'te yaplmas gereken Cumhurbakanl seimleri bunun iin uygun bir frsat gibi grnyordu. Cevdet Sunay'n grev sresi 28 Mart 1973'te sona eriyordu. Bu arada Genelkurmay Bakan Memduh Tama emekli olmu, yerine Kara Kuvvetleri Komutan Faruk Grler gemiti. Yeni Genelkurmay Bakan Sunay'n yerine Cumhurbakan seilirse 12 Martlar ankaya Kk'ne km olacaklar ve oradan durumu kontrolleri altnda tutabileceklerdi. O dnemde cumhurbakan TBMM yeleri arasndan seildii iin uygun yol Faruk Grler'in kontenjan senatr olarak atanmasyd. Genelkurmay Bakanl'ndan istifa eden Grler hemen Cevdet Sunay tarafndan kontenjan senatr olarak atand ve cumhurbakanlna aday oldu. Bunun ncesinde iki byk parti, AP ve CHP ile yaplan temaslar Grler'e umut vermiti. nk onlarn destei olmadan seilmesi mmkn deildi. Cumhurbakanl iin TBMM'de ilk oylamann yaplaca gn btn komutanlar izleyici localarnda yerlerini alrken binann etrafnda da askeri birlikler gereken nlemleri almlard. Aslnda iki byk partinin liderleri Sleyman Demirel ve Blent Ecevit, Faruk Grler'in cumhurbakan seilmesine hi de scak bakmyorlard. 13 Mart 1973'de Cumhurbakanl seimi iin yaplan ilk tur oylamada Adalet Partisi, Cumhuriyet Senatosu Bakan Tekin Arburun'u, Demokratik Parti ise Ferruh Bozbeyli'yi aday gsterdi. lk turun sonular belli olduunda Grler asndan da durum akla kavumutu; Arburun 292 oy alrken Grler'e ancak 175 oy kmt. Bozbeyli de 45 oyla kendi partisinin desteini alrken adaylardan hibiri seilmek iin gerekli oyu salayamamt. kinci ve nc turlarda da durum deimeyecek, ordudan gelen basklar bir ie yaramayacakt. Bunun zerine seilemeyeceini anlayan Grler adaylktan ekildi. Ama AP ve CHP hibir aday zerinde gr birlii salayamad iin seim de kilitlenmiti. Bu arada Anayasada deiiklik yaplarak Sunay'n grev sresinin uzatlmas dnld. Bunun iin gerekli Anayasa deiikliinin Millet Meclisi'nden geebilmesi iin 300 oy gerekiyordu. Deiiklik nerisini 299 milletvekili destekleyince, neri Millet Meclisi'nde bir oyla reddedilmi oldu. Millet __________________________________________________________________
211
Tarihteki lgin Olaylar usule uygun
Meclisi'nde benimsenmeyen Anayasa deiiklii nerisi, olmamasna karn Cumhuriyet Senatosu'nda da oyland.
Cumhuriyet Senatosu'ndaki grmeler srasnda smet nn Anayasa deiiklii yoluyla Sunay'n grev sresinin uzatlmas nerisine iddetle kar kt ve sonuta neri Cumhuriyet Senatosu tarafndan da reddedildi. Sunay forml ilemeyince, AP ve CHP liderleri Anayasa Mahkemesi Bakan Muhittin Taylan zerinde anlatlar. Ama Sunay, Taylan' kontenjan senatrlne atamay reddetti ve bylece bu yolla da cumhurbakanl seimi krizi alamad. Kriz derinletike ne gibi gelimelere yol aaca belirsizdi ve iki byk parti de telalanmaya balamt. 28 Mart'ta grev sresi dolan Cevdet Sunay ankaya Kk'n vekaleten Cumhuriyet Senatosu Bakan AP Senatr Tekin Arburun'a brakt ve tabii senatr olarak Faruk Grler'in oturduu Cumhuriyet Senatosu sralarnda yerini ald. Bunun hemen ardndan Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi ve Cumhuriyeti Gven Partisi eski Deniz Kuvvetleri Komutan ve Moskova Bykelisi, kontenjan senatr Fahri Korutrk' ortaklaa aday gsterdiler. Korutrk 6 Nisan 1973'te Trkiye'nin altnc cumhurbakan seilirken cumhurbakan olmak iin henz alt ayn doldurmad Genelkurmay Bakanl'ndan istifa eden Faruk Grler de orgenerallikten "morgenerallie" terfi etmi oluyordu. "Morgeneral" olmak ok arna giden Grler, fazla yaamad. Sylentiye gre kahrndan lmt. O gn bugndr, asl kerametin kendilerinde deil srtlarndaki niformada olduunu bilenler Grler'den daha dikkatli ve tedbirli davranyorlar!
__________________________________________________________________
212
PARDON YUNAN GEMS SANMITIK Kocatepe'nin Trk Uaklarnca Batrlmas 21 Temmuz 1974, Kbrs Aklar ngiltere, Trkiye ve Yunanistan'n garantrlnde 1960'da resmen kurulan Kbrs Cumhuriyeti adadaki iki etnik topluluk arasndaki ilikileri bir sisteme baladysa da Trkler ve Rumlar arasndaki sorunlar bir trl sona ermiyordu. Her iki topluluk iinde de adann Trkiye'ye ve Yunanistan'a balanmas iin faaliyetler sryor, zaman zaman da saldrlar ve katliamlar meydana geliyordu. 1963, 1964 ve 1967'de kanl olaylar cereyan etmi ve Trkiye "soydalarn kurtarmak zere" adaya silahl mdahalede bulunmaya bile kalkmt. 1964 olaylarndan sonra Babakan smet nn Kbrs'a kartmay ciddi ciddi dnm ama hem 5 Haziran 1964'deki nl "Johnson Mektubu" hem de Trk ordusunun bu apta bir amfibik harekat yrtecek olanaklara sahip olmamas zerine kartmadan vazgeilmiti. ABD Bakan Johnson Babakan smet nn'ye gnderdii mektupta, eer kartma yaplrsa bir Sovyet tehdidi karsnda Nato'nun Trkiye'nin yannda yer almayacan sylemi ve nn de "Yeni bir dnya kurulur, Trkiye de orada yerini alr" gibi ar bir laf etmiti, ama olay da o noktada bitmiti. Buna ramen Trkiye bir gvde gsterisi yapacak ve uaklarn adann zerine gnderecekti. Bu harekat srasnda 8 Austos 1964'de Trk pilotu Cengiz Topel'in ua decek ve pilot da hayatn kaybedecekti. 1967'deki kriz srasnda ise Yunanistan'daki Albaylar Cuntas Yunan askerlerini ve Grivas' adadan ekmeyi kabul ederek geri adm atacakt. Ancak Yunan cuntas Kbrs Cumhurbakan Makarios'dan kurtulmakta kararlyd ve nitekim 1974 yaznda harekete geti. 15 Temmuz 1974'de Nikos Sampson liderliinde bir darbeyle Makarios devrildi ve Kbrs'ta da Atina'daki cunta ynetimin uzants bir ynetim olutu. Makarios son anda kurtularak Malta'ya kamt. Makarios'dan Trkiye de rahatszd ama Sampson'un ynetiminin kabullenilmesi de mmkn deildi. zellikle 1963 ve 1964 olaylarnda Trklere yaplan saldrlarla tannan Sampson hem uluslararas anlamalar inemi, hem de adadaki Trklerin can gvenliini byk bir tehdit altna sokmutu. Trkiye'de iktidarda bulunan CHP-MSP hkmeti adaya kartma yapmann kanlmaz olduuna karar vermiti. 1964'de-ki krizden ders kararak gereken nlemlerini alan Trk ordusu da adaya yaplacak bir kartma harekat iin gereken olanaklara artk sahipti. Sampson ynetimi uluslararas dzeyde tepkiyle karlanm ve arkasnda Yunanistan'n olduu bilindii iin Albaylar Cuntas da ar bir bask altna alnmt. Dolaysyla koullar Trkiye'nin adaya kartma yapmas iin hayli uygundu. teden beri adada denizle balants olan bir blgede Trk egemenliinin oluturulmas gerektiine inanan Trkiye'nin eline bu amacna ulamak iin iyi __________________________________________________________________
213
bir frsat gemiti. Babakan Ecevit ve Dileri Bakan Turan Gne'in yrtt temaslar, bir dier garantr devlet olan ngiltere'ye ortak askeri harekat nerileri olumlu karlk bulmaynca 20 Temmuz 1974 sabah Trk birlikleri kartma harekatna balad. Babakan Ecevit "Bar Harekat" ad verilen askeri harekatn Kbrs'a bar, Yunanistan'a da demokrasi getirmek zere yapldn sylyordu. Girne blgesine kartma yapan Trk birlikleri iddetli bir direnile karlatlar ancak burada bir kpr ba tutmay da baaracaklard. Girne'den Lefkoa'ya doru ilerlemek ve iki kent arasnda balant kurmak zorundaydlar. ABD ve dier lkeler Trkiye'nin askeri harekatna karydlar. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi hemen toplanarak atekes arsnda bulundu ve sorunun bar yollardan zmlenmesini istedi. Ancak Trkiye artk askeri harekat balatmt. Sampson'un darbesinin gayri meru nitelii ve Atina'da iktidarda bir askeri cuntann bulunmas dorusu Ankara'nn iini kolaylatryordu. Girne ve Lefkoa arasndaki balanty kurup, askeri adan saptanan hedeflere ulamadan BM'nin arsna uyulmas dnlmyordu. 20 Temmuz sabah balayan sava 21 Temmuz gn de btn iddetiyle srerken Ankara'da sava ynetmekte olan Genelkurmay Karargahna gelen bir istihbarata gre Yunanistan'dan Kbrs'a doru yola kan bir filo adaya silah ve asker gtryordu. Baf liman aklarna doru ilerledii bildirilen bu Yunan sava gemilerinin durdurulmas gerekiyordu. Girne limannda bulunan Trk muhribi, Kocatepe, Adatepe ve Mareal akmak gemilerine blgeye doru hareket etmeleri ve bu Yunan filosunu karlamalar emri verilirken, Trk sava uaklarna da ayn ekilde blgeye intikal etmeleri ve Yunan gemilerini vurmalar bildirildi. Ama bu arada Ankara'daki sava karargah ok ilgin bir ey daha saptad. Bu Yunan gemileri Trk bayra ekmiti ve telsiz konumalar da Trke yaplyordu! Karargah hemen bu durumu deerlendirdi; Yunan gemileri Trkleri artmak ve kendi gemileri sanmalarn salamak iin Trk bayra ekmek ve Trkeyi iyi bilen Yunan personelini kullanmak gibi ok kurnazca bir sava hilesine bavurmulard, ama Trk Genelkurmay bu numaray yemezdi! Trk ve Yunan askerleri NATO'da birlikte altklar iin ortak yrtlen tatbikatlarda Trk birliklerinin kulland dili ve kodlar iyi incelemilerdi ve grld kadaryla gayet gzel taklit ediyorlard. Bu durum hemen Babakan Ecevit'e de bildirilecekti. nk yine o saatlerde atekes grmeleri de sryordu ve ABD Dileri Bakan Henry Kissinger'la Ecevit arasnda srekli telefon grmesi yaplyordu. Kissinger, Yunanistan'n atekes istediini sylyor ve Trkiye'nin de buna olumlu yant vermesi iin bask yapyordu. Yoksa sava Kbrs'la snrl kalmayarak bir Trk-Yunan savana dnebilirdi. Adaya kartma yapm Trk birliklerinin ilk hedeflerine ulamadan bir atekese yanamak istemeyen Ecevit de zaman kazanmaya alyordu. Ecevit'e "Trk bayra ekmi ve Trke konuan" Yunan sava gemilerinin Kbrs aklarnda bulunduu bilgisi verilince Trkiye Babakan ok sevindi. __________________________________________________________________
214
te Kissinger'in atekes basksn geriletmek iin eline iyi bir silah gemiti. Kissinger'a Yunanistan'n atekes isterken samimi olmadn artk kantlayabilirdi; hem atekesten sz ediyor, hem de asker ve cephane ykl sava gemilerini Kbrs'a gnderiyordu. Ve stne stlk de bu gemilere Trk bayra ekip, Trke bilen personel yerletirerek kt bir sava hilesine bavuruyordu. Kissinger'a tm bunlar anlattnda ABD Dileri Bakannn syleyebilecei bir ey kalmayacakt. Nitekim Babakan Ecevit ABD Dileri Bakan ile bu konuyu tam da bu erevede grecekti. Daha sonra Henry Kissinger anlarn yaymladnda o 21 Temmuz sabah kendisiyle Ecevit arasnda geen telefon grmesini btnyle aktaracakt. Ecevit telefonda baz Yunan sava gemilerine Trkeyi iyi bilen personelin yerletirilip, Trk bayra ekildiini ve bu gemilerin batrlacan syleyince Kissinger da arm, Ecevit'in szn ettii blgede Yunan sava gemilerinin bulunduu bilgisine sahip olmadn sylemi ama Ecevit'in verdii bilgilere de kukuyla yaklat iin ok ilgin bir yant vermiti. Kissinger; "Evet, sayn babakan" demiti, "Trk bayra tayan ve Trke konuulan gemileri batrd iin Trkiye'yi kimse sulayamaz." Kissinger'n anlarnda aktardna gre Ecevit'le konumalar yle olmutu: Ecevit: Yunanistan'n atekes istediinden sz ediyorsunuz ama ortada ciddi bir sorun var. Yunanistan'n samimiyetinden ve gvenilirliinden kukuluyuz. Yuannides'in eref sz bir oyundan ibaret. Yuannides'in szlerinin gerisindeki oyunu imdi anladk. Yunan bayra tayan her gemiye ate aabileceimizi syleyip ardndan da gemilerine Trk bayra ekiyor! Kissinger: Eh, kendi gemilerinizi batrrsanz sizi hi kimse sulayamaz. Ecevit: Hayr, Dr. Kissinger, onlar bizim gemilerimiz deil. Onlar Yunan gemileri. Trk bayra ekmi Yunan gemileri. Kissinger: Evet, sayn babakan, Trk bayra tayan ve Trke konuulan gemileri batrd iin Trkiye'yi kimse sulayamaz. Ecevit: Yunanllar hile yapyorlar. Biz NATO mttefikiyiz ve Yunan pilotlar kodumuzu biliyorlar. Trke konuuyorlar, pilotlarmzla Trke ve bizim kod kelimelerimizi kullanarak temas kuruyorlar. Bu durumda Yunanistan'n szlerine nasl gvenebiliriz? Kissinger: Tam olarak istediiniz nedir? Sizin zeki bir insan olduunuzu Harvard gnlerinden biliyorum. Size sayg duyuyorum ama bu atma devam etmemeli. Bu i byle giderse alt hafta boyunca devam edebilir. Ecevit: Atekes istediklerini sylyorlar ama atekesi adaya askeri ynak yapmak iin istedikleri aka ortaya kt. Yunanllar bu yntemlere son vermeliler. Kissinger: Hangi yntemlere son vermeliler? Ecevit: Atekese hazr olduklarn sylyorlar. Ama bir yandan da bize atekesi inemekte kullanacaklar hileleri de gstermi durumdalar. __________________________________________________________________
Aratrma Serisi No.26 Ecevit: Atekesi kabul edeceiz. Kissinger: Bugn m?
215
Kissinger: Bana atekesi kabul etmeyeceinizi mi sylyorsunuz?
Ecevit: u anda sorunu grmekle megulz. Kissinger'la bu grmenin ardndan "Trk bayra ekmi ve Trke konuulan" Yunan gemilerinin batrlmas iin bir engel kalmamt. nk Trkiye resmen Yunanistan'la sava halinde deildi ama bu gemiler batrldnda i bu noktaya kadar gidebilirdi. Ancak ABD Dileri Bakan'nn da onaylad gibi Yunanistan yapt hilenin sonularna katlanacakt! Trk sava uaklar Trk gemisinin zerinde grldnde gemidekiler bunlarn Trk uaklar olduunu anladlar. nk Yunan uaklarnn menzili bulunduklar blgeye kadar gelip byle uzun uzun dolamalarna yetmezdi. Uaklarn saldrya gemeye hazrlandn gren gemiler aknlk iindeydi. Pilotlarla temas kurmaya altlar. Ama tm abalar beyhudeydi, Trke konumalar ve kendilerini Trk gemileri olarak tantmalarnn bir eyi deitirmesi mmkn deildi. Zaten pilotlara bunun bir Yunan sava hilesi olduu bildirilmiti. Pilotlar kendileriyle temas kurmaya alan Trk gemilerinin subaylarna kfrler yadrarak saldrya getiler ve bombalarn brakmaya baladlar. Saldrann Trk uaklar olduunu bilen gemiler ate de edemiyor, kendilerini savunamyorlard. Bylece Akdeniz'in ortasnda kolay bir hedef haline gelen Trk muhribine Trk uaklar rahat rahat bombalarn attlar. Uaklarn ilk saldrsnda Trk muhribinden Kocatepe ar yara ald ve hzla batmaya balad. Mareal akmak muhribi Kocatepe'nin yanna doru hareket ederek gemiyi terk etmekte olan personeli kurtarmak istedi. Ama bu durumu gren uaklar dndler ve ikinci bir kez daha saldrya geerek bu kez yadrdklar bombalarla Mareal akmak muhribinde de ar hasar meydana getirdiler. sabet alan Mareal akmak da kendi derdine dt, batmaktan kurtulmak iin Kocatepe'den uzaklat ve hala almaya devam eden tek kazanyla zigzaglar izerek Mersin sahillerine doru ekilmeye balad. Ayn ekilde Adatepe de yara alm ve o da blgeyi terk etmeye alyordu. Grevlerini baaryla tamamladna inanan pilotlarn slerine dnerken duyduklar bir telsiz anonsu gariplerine gidecekti; Baf blgesinde Trk gemilerinin batrldn bildiriyordu telsiz. Ama slerine dnene kadar ne olduunu anlamayacaklar ancak yere indikten sonra faciay renebileceklerdi. Adatepe ve Mareal akmak muhripleri delik deik vaziyette de olsa ancak ertesi gn Mersin'e ulamay baarrken kaderine terk edilen Kocatepe muhribi Akdeniz'in sularna gmlecekti. Kocatepe mrettebatndan 54 kii hayatn kaybedecek, kurtulanlar denizde sallar zerinde yaklak bir gn geirdikten sonra tesadfen bir srail balk gemisi tarafndan kurtarlarak srail'e gtrleceklerdi. Kurtulanlar arasnda Kocatepe muhribinin komutan Albay Gven Erkaya da vard ve yllar sonra Deniz Kuvvetleri Komutan olacakt. __________________________________________________________________
216
Sonuta ABD Dileri Bakan Kissinger'n dedii oldu; Trk bayra tayan ve Trke konuulan gemilerin Trk uaklar tarafndan batrlmasndan dolay kimse Trkiye'yi sulamad! Zaten bir sre "devlet srr" olarak kalan bu facia nedeniyle Trkiye iinde de kimse kimseyi sulamayacak, kimseden hesap sorulmayacakt! Trk Hava Kuvvetleri ile Trk Deniz Kuvvetleri arasnda meydana gelen arpmada 54 denizci hayatn kaybetmi oldu, hepsi bu!
__________________________________________________________________
217
EVDEK BULGURUN KIYMETN BLMEK GEREKR oban Sl, Karaolan'a Kar 1974, Ankara 12 Mart dnemi diye adlandrlan sreten k 14 Ekim 1973 seimleriyle oldu. Solun zerinde terr estiren ve toplumsal muhalefeti bask altna alan bu dnemin sonunda yaplan seimler Blent Ecevit'in liderliindeki CHP'nin zaferiyle sonuland. 1950'de balayan ok partili sistemde CHP ilk kez bu kadar oy alarak ve seimlerden birinci parti olarak kyordu. 12 Mart dneminin bask ve zulm karsnda tm toplumsal muhalefet gleri, tm sol hareket "demokratik bir sylem" tutturan Ecevit'in CHP'sini destekliyordu. Dalara talara yazlan "Halk Ecevit", "Umudumuz Ecevit", "Karaolan" sloganlarnn da gsterdii gibi emekten, zgrlkten, demokrasiden yana gler lkede yeni bir dnemin ancak Ecevit'in CHP'sinin iktidara gelmesiyle alabileceini dnyordu. Meydanlar cokuyla dolduran byk kalabalklara daha sonra adna "Ecevit mavisi" denilen mavi renkli gmleiyle seslenen Blent Ecevit de bu talepleri gerekletirmeye sz veriyor, kendisine ynelen umutlar boa karmayacan sylyordu. Nitekim "Karaolan" 1973 seimlerinden birince parti olarak karken 1965 ve 1969 seimlerinden tek bana iktidar olarak kan ve kyl kkeni dolaysyla "oban Sl" lakabyla anlan Sleyman Demirel'in Adalet Partisi ancak ikinci parti olabiliyordu. 12 Mart dneminin son "partiler st hkmeti" olan Naim Talu hkmetinin yerine Ecevit'in liderliinde bir hkmet kurulacakt. Ancak bu o kadar kolay olmad. Byk Millet Meclisi'nde ancak 180 milletvekili olan CHP'nin koalisyon yapabilecei bir ortaa ihtiyac vard. Uzun grmeler ve uralardan sonra bu ortak Necmettin Erbakan'n liderliini yapt Milli Selamet Partisi oldu. Solcu bir partiyle slamc bir partinin bu ortak hkmetini iei burnunda Babakan Blent Ecevit "tarihsel uzlama" olarak nitelendiriyordu. Trkiye Cumhuriyeti'nin 38. Hkmeti olan ve Ecevit'in de ilk kez babakanlk koltuuna oturduu 25 kiilik kabinede CHP'nin 18, MSP'nin ise 7 bakan vard. 12 Mart dnemi artk geride kalyor ve lkede bir bahar havas esiyordu. Ancak iler hi de umulduu gibi gitmeyecekti. 12 Mart dneminin yaralarn sarmak zere bir genel af karlmas ve cezaevlerine doldurulan binlerce ilerici, solcu tutuklu ve mahkumun dar salverilmesi hkmetin programnda yer alan ve halka sz verilen en nemli vaatlerden biriydi. O dnemdeki Trk Ceza Kanununun nl anti-komnist maddeleri 141-142'inci maddeler de dahil olmak zere siyasi nedenlerle cezaevine atlan herkes affn kapsam iinde yer alacakt. Bu grmeler srasnda Adana Cezaevinde yatmakta olan air Can Ycel, kendisini ziyarete gelen ve "Hadi gene iyisiniz, yaknda kacaksnz, CHP sizi affediyor" diyen bir dostuna sinirlenmi, "nemli olan bu deil, nemli olan halkn CHP'yi affetmesidir, bunu anlamaya aln" diye yant vermiti. __________________________________________________________________
218
Ancak genel af yasa tasars Meclis'te grlrken 20 MSP milletvekilli 141142'inci maddelerin af kapsam iine alnmasna muhalefetle birlikte kar oy vermi ve tam da korkulduu gibi af gerek amac dna kvermiti. Sadece adli tutuklu ve hkmller salverilirken hemen btn siyasiler ieride kalmt. Hkmetin istifas, koalisyonun bozulmas tartmalar patlak vermi ancak bunlar bir sonuca ulamadan Anayasa Mahkemesi imdada yetierek kan yasann "eitlik ilkesi"ne aykr olduunu belirterek, affn kapsamasn geniletmi ve tm siyasi tutuklu ve hkmller de yasadan yararlanr duruma gelmilerdi. Bylece hem hkmet, hem de CHP paay kurtard. Mays aynda atlatlan bu krizin ardndan bu hkmet ne kadar devam edebilir, Erbakan'a ne kadar katlanlabilir diye tartrken bu kez Kbrs krizi patlak verdi. Bir sredir Kbrs'ta varolan karklklar, Yunanistan'daki cuntann da desteiyle 15 Temmuz 1974'de Nikos Sampson'un Makarios'a kar dzenledii bir darbeyle ok kritik bir noktaya srad. Kbrsl Trklerin can gvenlii tehlikeye girmiti ve Trkiye'den yardm istiyorlard. Kbrs'la ilgili anlamalarda ngiltere, Trkiye ve Yunanistan "garantr devlet" olarak tanmlanmt ve adada varolan statko bozulduunda mdahale etmeye haklar vard. Ecevit hkmeti Kbrs'a mdahale edilmesi gerektiini dnyordu. Ancak bu konuda Yunanistan'la ibirlii yapmann olana yoktu, nk Sampson'un darbesinin arkasnda Yunan cuntasnn olduu besbelliydi. ngiltere'yi birlikte mdahaleye ikna etmek iin youn bir abaya giren Trk hkmeti bir sonu alamaynca Kbrs'a tek bana mdahale etmeye karar verdi. 20 Temmuz sabah TRT mikrofonlarna heyecanl bir sesle konuan Ecevit, Trk silahl kuvvetlerinin Kbrs'a kartma yapmakta olduunu dnyaya aklyor, "Bar Harekat" adn verdii bu askeri mdahalenin sadece Kbrs'a deil Yunanistan'a da bar ve demokrasi getireceini ileri sryordu. ki gn sren harekattan sonra Birlemi Milletler'in arsyla 22 Temmuzda atekes yapld, ancak svire'de sren grmelerden bir sonu alnamaynca 15 Austosta Trk birlikleri ileri harekata devam ederek adann yaklak te birini kontrolleri altna ald. Geride kalan eyrek yzyldan bu yana Kbrs sorunu bir zme ulamad ama adaya yaplan askeri mdahale ile birlikte Babakan Ecevit de "Kbrs Fatihi" oluvermiti. Yarm yzyl sonra ilk kez savaa giren Trk ordusunun bir zafer daha kazand havas lkeye hzla yaylm ve bunu salayan Ecevit de birden "kahraman" haline gelmiti. Otobslerin arkasn Ecevit'in "miferli posterleri" sslyordu. Daha sonra uzun yllar boyunca Trkiye'nin ban ok artacak bu askeri harekat Ecevit'in poplaritesini ok artrm, Babakan Yardmcs Erbakan iyice glgede kalmt. Af yasas tartmalar srasnda dorua kan hkmet iindeki kriz ve Erbakan'n dayanlmaz kaprisleri olarak sunulan bir takm koalisyon ii sorunlar karsnda kamuoyunun desteine gvenen Ecevit, Kbrs fatihliini oya tahvil edebileceini dnd. Hkmet istifa edecek ve hzla erken seime gidilecekti. __________________________________________________________________
219
Erken seimden CHP'nin tek bana iktidara geleceinden hi kukusu yoktu. Nitekim Ecevit, Kasmda hkmetin istifasn vererek lkeyi bir erken seime gtreceini umduu sreci balatt. Ancak evdeki hesap hi de arya uymayacak ve "Kbrs Fatihi" tam bir fiyaskoyla kar karya kalacakt. Gerekten hemen bir seime gidilse Kbrs rzgarn arkasna alan Ecevit belki de tek bana iktidar olabilirdi, ancak oban Sl'nn buna izin vermeye hi niyeti yoktu. nce yine bir hkmet krizi kt. Kontenjan Senatr Sadi Irmak'n bakanlnda 12 Mart dneminin "partiler st" hkmet modelini yanstan, bakanlarn tmnn TBMM dndan veya kontenjan senatrlerinden olutuu bir hkmet kuruldu. Ancak gven oyu alamad. Alamad ama bir baka hkmet de kurulamad iin yaklak drt ay lkeyi ynetmeye devam etti. En sonunda 31 Mart 1975'de AP lideri Sleyman Demirel, Milli Selamet Partisi, Cumhuriyeti Gven Partisi ve Milliyeti Hareket Partisi'ni bir araya getirerek "Milliyeti Cephe" ad verilen bir koalisyon hkmeti kurmay baard. MHP'nin de ilk kez iki bakanla yer ald bu hkmet youn atma ve alkantlarla birlikte 5 Haziran 1977'de yaplan seimlere kadar, yaklak iki buuk yl devam edecekti. Eline geen iktidar frsatn ancak 10 ay deerlendirebilen "Kbrs Fatihi" ise Midyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan da olmu, oban Sl'nn fendi Karaolan' yenmiti!
__________________________________________________________________
220
BT PAZARINA NUR YADI Eski Liderlere Siyaset Yasa 12 Eyll 1980 Sonras 12 Eyll 1980 Cuma gn sabaha kar iktidara el koyan "Milli Gvenlik Konseyi" ordunun en st komuta kademesini oluturan Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarndan meydana geliyordu. Ordunun "emir-komuta zinciri iinde ve emirle gerekletirdii" aklanan ve adna "Bayrak Harekat" denilen bu darbeyle Demirel'in 1980 yl banda kurduu aznlk hkmeti devrilmi ve ordu 27 Mays 1960'tan sonra ikinci kez iktidar dorudan ele almt. 12 Mart 1971'deki muhtra darbesinde parlamento ak kalm ve komuta kademesinin istediklerini aynen gerekletirerek ve "partiler st bir hkmet" kurulmasn salayarak geriye ekilmiti. Bir iktidar oda olmaktan kan, ne yasama, ne de yrtme alannda herhangi bir varl hissedilen parlamento bylece "demokrasi"yi korumu oluyordu. Ama bu kez generaller dokuz yl ncesinden daha kararlydlar ve memleketi daha kkl bir ekilde kurtarmak azmindeydiler! Nitekim cuntann lideri Orgeneral Kenan Evren'in radyo ve televizyonlardan okuduu ilk bildiride, parlamento ve hkmetin lavedildii duyurulurken siyasi partilerin faaliyetleri de askya alnyordu. Siyasi partilerle birlikte tm sendika, kitle rgt ve derneklerin de almalar durdurulmutu. ktidara el koyduu gn cuntann ald bir dier nlem de parlamentodaki siyasi partilerin liderlerini "gzetim altna" almak oldu; Babakan Sleyman Demirel ve ana muhalefet partisi lideri Blent Ecevit eleriyle birlikte anakkale'de Hamzaky'de "ordunun misafiri" olurken, Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan'la Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke de zmir'de Uzunada'ya gnderildiler. Daha sonra Erbakan ve Trke tutuklanarak Ankara'da cezaevine konulacakt. Demirel'le Ecevit'e ise bir sre sonra Ankara'ya evlerine dnmelerine izin verilecek ancak siyaset yapmamalarna ilikin sk uyarlarla birlikte bir tr gz hapsine alnacaklard. Tutuklananlar bir yana "darda" kalan Demirel ve Ecevit'in de cuntaya gre pek rahat durduu yoktu. Ecevit'in daha ok uluslararas ilikileri ba artrken, "Tapulu arazimin zerine gecekondu kurdurmam" diyen Demirel'in de lkenin her tarafndaki siyasi kadrolaryla ilikilerini dzenli olarak srdrmesi ve zaman gelince bir siyasi parti kurma hazrlklar sknt veriyordu. Srtnda Genelkurmay Bakan niformasyla ve cuntann dier yeleriyle ehir ehir dolaarak meydan nutuklar atan Kenan Evren'in konumalar tam da ortalama bir kasaba politikacsnn mantn ve dnyaya bakn yanstan basit ve kestirme deerlendirmeler ve mesajlar ieriyordu. dam cezalarnn infaz edilmesi eletirileri karsnda "Ne yapalm yani, asmayalm da besleyelim mi?"
__________________________________________________________________
221
diyen Evren, Kuran'dan ayetler okuyarak halk eitmeye alyor, eriata kar uyank olmaya aryordu. Uzun yllar sonra yapt tyler rpertici bir itiraf kafalarnn nasl altn ortaya koyuyordu; cunta yelerinden birine suikast yapmaya kalkan bir rgtn cezaevlerindeki btn taraftarlarnn ldrlmesini kararlatrmlard. Cuntann hukuktan anlad ancak bu kadard! Bu arada hemen her yerde Evren en iddetli hcumlarn eski siyasi liderlere yneltiyordu. Her gittii ehirde yaptklar darbeyi merulatrmak iin dnp dolap laf onlara getiriyor ve ne kadar beceriksiz ve sorumsuz olduklarn kantlamaya urayordu. Halkn gznde onlar ne kadar mahkum edebilirse kendilerinin de o kadar aklanacan, hakl grneceini dnyordu. Siyasi sz sylemeleri, gr aklamalar yasak olan eski genel bakanlar meydan mitinglerinde yerden yere vurulurken, eli kolu bal insanlar hrpalamaktan zevk alan bir boksr gibi Evren hemen her hafta sonu bir ehri ziyaret ediyordu. Bir sre sonra bu kadar mahkum ettikleri liderlerin hala rahat durmadklar ve gizliden gizliye siyasi faaliyetlerine devam ettikleri yolunda ikayetler artmaya balad. 1981 yl balarnda Konya'da yapt konumada "Kirlettikleri tencereyi tekrar kendilerine teslim edeceimizi dnyorlarsa ok yanlyorlar" diye tehdit eden Evren ve arkadalar ayn yln sonunda faaliyetleri askya alnan siyasi partileri tmyle kapattlar ve ayn adla bir daha parti kurulamayacana ilikin de bir yasa kardlar. Yasa yapmak ok kolayd, nk yasama yetkisi 5 kiiden oluan Milli Gvenlik Konseyi tarafndan kullanlyor. stedikleri anda istedikleri her trl yasay yazp resmi gazetede yaymlayarak "kanun devleti" olmann gereklerini zenle yerine getiriyorlard! Daha sonra 1982 ylnda referanduma sunduklar Anayasaya geici bir madde, 15. maddeyi ekleyerek bu dnemde 5 generalin kard yasalarn Anayasaya aykr olduunun iddia edilemeyeceini de yine bir Anayasa maddesi haline getirecekler ve kendilerince gelecek iin de nlem almay ihmal etmeyeceklerdi. Generaller sadece partileri kapatmakla yetinmediler ayrca kapatlan siyasi partilerin genel merkez yneticilerine 10 yl, il ve ile yneticilerine ise 5 yl siyaset yasa getirdiler. Bylece hibir yarglamaya tabi tutmakszn, hibir mahkeme karan olmakszn 12 Eyll 1980 tarihinde herhangi bir siyasi partinin yneticisi olan binlerce kiinin siyaset yapma hakk gasp edildi. O zamana dek siyasal yaamn ne kard, her partinin kendi tarihinin rn olarak ortaya kan siyasi kadrolar ve liderler bir anda en doal haklarndan yoksun kaldlar. Cunta szcleri bu siyasi kadrolarn 12 Eyll ncesinde "lkeyi uurumun eiine getirdiini" iddia ediyor ve "demokrasiye geince memleket yeniden bu adamlara teslim edilemez" diyerek siyasete yeni ve ypranmam isimlerin girmesi gerektiini sylyorlard. Siyasette "mntka temizlii" yapmaya kalkan cuntann siyasal alann kendine zg kurallarndan, ileyi koullarndan ve zerk yapsndan habersiz ve bilgisiz bir ekilde yapmaya kalkt bu trpanlamadan sonra "kendi alanlarnda __________________________________________________________________
222
baarl olmu" kiilerin siyasete girmesi nasl beklenebilirdi? Ama siyaseti de bir "devlet hizmeti", aslnda "askerlik" gibi bir tr "vatani grev" olarak gren kafann soruna byle yaklamasnda alacak bir yan da yoktu! Tm bu abese varan mantk iinde tabii ki en nemlisi her birinin kendi semen kitlesi asndan "karizmatik" zellikleri olan liderlerin tasfiye edilmesiydi. "Lider sultas" o yllarda da zerinde en fazla durulan konulardan biriydi. "Baarsz" veya "kt" olduuna kanaat getirilen liderler partilerin i ilikileri ve demokrasisi erevesinde tasfiye edilemediine gre, byle sng zoruyla bir kenara konulursa memleketin demokratik yaamna ciddi bir katkda bulunulacana inanlyordu. Sradan bir kasaba politikacsnn politik zekasn amayan kavraylarnn snrlar ancak bu kadarna el veriyordu. Tm bu nlemlerle ve siyasal alann tahrip edilmesiyle Trkiye'nin nne yeni ufuklar atklarn dnyorlard ama onlarn gerekten ne olduu zal dnemiyle birlikte grlecekti. Bylece 12 Eyll ncesinin "karizmatik" liderlerinin hepsi yasakl hale geldiler. Geldiler ama hibiri de kesine ekilip, emekli olmad. "Siyasetin emeklilii olmaz" kural bu kez de iledi ve her biri kendilerine en sadk isimlerden "emanetiler" bularak 1983 sonrasnda kendi partilerini kurdurdular. Perde arkasndan ynettikleri partileri bir anlamda "ikinci snf kadrolarn elindeydi ve hem liderlik dzeyinde tamamen, hem de taradaki parti tekilatlarn ekip eviren yerel nderler dzeyinde nemli lde her ey eskisi gibi olmaya devam etti. Sadece Turgut zal'n ANAP' eski hibir partinin devam olmadn syler ama aslnda setii isimde bile Adalet Partisi'ni (AP'yi) artrrken, dierlerinin tm 12 Eyll'n kapatt partilerin devam niteliindeydiler; DYP AP'nin, SHP CHP'nin, RP MSP'nin, MP ise MHP'nin devamyd. Bu tuhaf tablo 12 Eyll'n "yargsz infaz" olan siyaset yasann da giderek tartlmasna yol ayordu. Nitekim tartmalar ve kamu vicdannda ortaya kan tepkiler sonucunda iktidardaki ANAP'n kar kmasna ramen Kasm 1987'de siyasi yasakllarn haklarnn tannmas iin Anayasada deiiklik yapld ve referanduma gidildi. zal'n amac ve beklentisi referandumla yasaklarn onaylanmas, cuntann yapt infazn toplumsal meruiyet kazanmasyd. Ancak kl pay bir farkla yasaklar kaldrld; yzde 49 yasaklarn srmesinden yanayken yzde 51 kar kmt. Bylece eski liderlerin hepsi siyaset sahnesine ve partilerinin bana dndler. Hem de yle bir dn ki, 12 Eyll'n babakanlktan indirdii Sleyman Demirel nce babakan oldu, hzn alamayp cumhurbakanlna da kt. Blent Ecevit iki kez babakan olurken, 12 Eyll'den nce bir gn babakan olaca sylense kimsenin inanmayaca Necmettin Erbakan bile babakan olmay baard. mr yetse belki Trke de bu makama oturmay becerecekti ama onun ardndan MHP'nin bana geen Devlet Baheli bu greve hazrlanyor. __________________________________________________________________
223
12 Eyll'n tasfiye etmeye kalktklarnn hepsi "bit pazarna nur yad" szn dorularcasna geriye dndklerine gre cuntaclar bir anlamda baarsz saylrlar. Ama belki de baka bir adan da baarl olduklar sylenebilir; nk babakan veya cumhurbakan olan bu ahsiyetlerin izledikleri politikalarn hi de eskisi gibi birbirinden nemli farklar tamadna, hatta birbirlerini ok sevip anlatklarna ve nemlice her konuda devlet tarafndan saptanan politikalar harfiyen uyguladklarna baklacak olursa, 12 Eyll'n generalleri kalkp, "Biz size babakan, cumhurbakan olamazsnz demedik, eskisi gibi siyaset yapamazsnz dedik" diye konusalar, acaba ne kadar haksz olurlar?
__________________________________________________________________
224
VATANDA KUMARI SEVYOR Banker Skandal ve zal'n nlenemeyen Ykselii Temmuz 1982 Yarm yzylda 17 kez IMF ile stand-by veya ereve anlamas imzalayarak ekonomisinin iine srklendii krize are arayan, istikrar nlemleri uygulayan Trkiye 1970'li yllarn sonlarnda yine bir ekonomik kriz iine girmi ve kurtuluu Turgut zal'da bulmutu. 1980 yl banda bir aznlk hkmeti kuran Sleyman Demirel, zal' da tam yetkiyle ekonomi ynetiminin bana getirmi ve o da daha sonra "24 Ocak kararlan" diye anlacak bir istikrar paketini uygulamaya koymutu. Her zaman olduu gibi "kemer skma" politikasna dayanan zal'n program Trkiye'yi "serbest piyasa dzeni"ne ulatrma iddiasn tayordu. Baka toplumsal ve siyasal etkenlerin yan sra ayn zamanda bylesi bir ekonomik istikrar programnn da siyasi bir gerei olarak 12 Eyll 1980'de bir askeri darbe oldu ama zal grevinden alnmad. Tam tersine Demirel hkmetinin bir brokrat iken cunta hkmetinin ekonomiden sorumlu Babakan Yardmcs olarak daha da gl bir ekilde misyonuna devam edecekti. Kaya Erdem ise Maliye Bakam olarak zal'n en nde gelen yardmcsyd. Bu ikilinin serbest piyasa dzenine geiin bir gerei olarak yaptklar ilerden biri ise faizlerin serbest braklmas olacakt. Trkiye'de sermaye birikimi yetersiz olduu iin mali sistem de her zamanki gibi zayf ve birok sorunla yz yzeydi. Daha hzl ve vahi bir sermaye birikiminin salanmas iin serbest braklan faizler ve devreye sokulan yeni baz ekonomik politikalar sonucunda Trkiye'deki banker saysnda bir patlama meydana gelecek ve bankalar byk lde bu bankerler araclyla halktan para toplar hale gelecekti. O dnemde Trkiye'deki 38 bankann 31'i bu bankerler araclyla mevduat sertifikas pazarlyor ve bylece mali sisteme yeni kaynak bulunmu oluyordu. Ancak denetimsiz ve bilinen alaturka llerin de iyice tesine giden bu "piyasa bankerleri" olaynda ipin ucu fena halde kaacakt. Her trl kat, iflas eden tccarlar, emekli memurlar, emlaklar, kaportaclar, kasaplar, ev kadnlar veya ke bandaki bakkal, 18 yandan 70 yana kadar, her yatan, her batan ve her cinsten Trk vatanda birka ay iinde "banker" olup kt! 1981 ylnda saylarnn bini at tahmin edilen bankerleri bir lde denetim altna almak iin bir yasa karlarak 15 Ekime kadar yeniden bavuru yapmalar istenecek ancak yasal sre dolduunda bavuranlarn says 278'de kalacakt. Ama bavurmayanlar da faaliyetlerine pekala devam ediyor, gazetelere tam sayfa ilanlar vererek halktan para toplamalarna kimse bir ey diyemiyordu. Yllk enflasyon yzde 30'larda iken aylk yzde 10-12 ile para toplayan bu bankerlere gvenilemeyeceini, hemen hepsinin yaknda batmak zorunda kalacan herkes biliyor, konuuyor ama bir yandan da evini, arabasn satp __________________________________________________________________
225
bankerlere yatrarak, bir sre iin de olsa bu "saadet zinciri"nden pay kapmak iin can atyordu. 3 milyon liraya lks bir dairenin satn alnabildii o gnk rakamlarla bu bankerlerde toplanan para 150 milyar liray geiyordu. Yine o gnlerdeki dviz kuru dikkate alndnda bir buuk milyar dolara yakn bir para toplanmt ki, 1981 Trkiye'sinin lleri erevesinde bu olduka byk bir miktard. Durumun nasl bir felakete doru gittiini grenler mdahale etmeye alacaklar, bankerlerin sk bir denetim altna alnmasn ve faiz oranlarnda da baz dzenlemeler yaplmasn isteyeceklerdi. Ama Turgut zal-Kaya Erdem ikilisi bu tr mdahalelere iddetle kar kacaklar, bunun "serbest piyasa" mantna uygun olmadn syleyeceklerdi. 1981'de zal' Trkiye'de "Yln Adam" seen nl Euromoney dergisi "Trk Mucizesi"nden sz ediyordu. Babakan Yardmcs Turgut zal 5 Nisan 1982'de stanbul'da yapt bir konumada yle diyecekti: "1981 ylnda alnan ekonomik sonular uygulanmakta olan politikalarn doruluunu gstermitir. Enflasyon yzde 30'a ekilmi, yzde 4,4 byme hzna ulalm, sanayi rnleri ihracatnda yzde 120 orannda art salanmtr." Merkez Bankas Bakan Osman klar ayn gnlerde yapt bir aklamada "Avrupa bizi kskanr duruma geldi" diyecek kadar kendinden gemiti. Bu lgnlk, bu acayip saadet zinciri tabii ki bir gn gelecek krlacakt ve o gnn gelmesi ok gecikmedi. 1981 sonbaharnda bankerler birer-ikier batmaya baladnda Eyll aynda Maliye Bakan Kaya Erdem bir gazeteye verdii demete azndan baklay karverdi; "Vatanda -be kuru fazla kazanmak iin kumar oynamtr" deyiverdi. Kumarda kazanmak kadar kaybetmek de vard ve salam yatrm yapmayan vatanda kaybedecekti. Maliye Bakannn bu szleri birka hafta iinde yzlerce bankerin batmasn, topladklar paralarla birlikte ortadan kaybolmasn getirecekti. Bu bankerlere, yani tefecilere bal olarak i yapan firmalar da batyor ve banka sistemi iinde i grmeye alan byk sanayi kurulular da sallanyordu. Ama zal "Batan batar, kalan salar bizimdir" derken hi umursamyordu. Serbest piyasa byle bir eydi, yanl yapan ve ar risk yklenen sonularna katlanrd. Bu sralarda gazetelere yansyan ilgin bir olay bankerlere umut balayanlarn kimlere kadar uzandn gzler nne seriyordu. O sralarda 12 Eyll cuntas kendi setii isimlerden bir Danma Meclisi de kurmutu ve eski babakanlardan Prof. Sadi Irmak da bu Meclisin bakanlna seilmiti. 27 Kasmda resmi plakal aracyla Ankara'da bir banker kuruluunu ziyaret eden Meclis Bakan 28 Kasm 1981 gnk gazetelere yle haber olacakt: "Dn Ankara'daki nezaket ziyaretlerini srdren Danma Meclisi Bakan Sadi Irmak son ziyaretini bir bankerlik kuruluuna yapt. Burada gazetecilerle gren Irmak, Tara yatrmadm, ekmedim de. Eski bir dostumdur, ziyaretine geldim' dedi. 001 plakal arabasn Kzlay'n gbeinde kaldrma ektiren Irmak, ceketinin sa cebinden darya taan ve mevduat sertifikasna benzeyen iki adet kadn grndn fark edince de hemen pardssnn dmelerini ilikledi. Irmak'n ayrlndan sonra bankerlik kuruluunun mdr de bilgi __________________________________________________________________
226
vermekten kand ve sorular karsnda 'Hesab vardr da diyemem, yoktur da diyemem. Biliyorsunuz bu konu gizlidir' dedi." Ancak hzla batmakta ve ortadan kaybolmakta olan kk ve orta byklkteki bankerlerden kurtulunmakla kalnmayacak, sra byklere ve en bye gelecekti. "Banker Kastelli" adyla tannan Cevher zden gerekten de piyasann en by idi ve 150 milyar liray aan parann yaklak 100 milyarn toplamt. Ancak bir yandan da piyasann artk tahamml edilemez duruma gelen risklerini ve potansiyel hasar denetim altna almak iin getirilmek zorunda kalnan kimi nlemler, bankalarn mevduat sertifikas satna getiren snrlamalar ve daha sonra yasaklamalar Banker Kastelli'nin de sonunu getirecekti. 1982 yazna doru artk sadece avuolu-Kozanolu grubuna bal Hisarbank'n ve zer iller'in banda bulunduu stanbul Bankas'nn sertifikalarn satmaktan baka bir yolu kalmayan Kastelli'ye son darbe 18 Haziran 1982'de indirildi. Bu tarihte stanbul'da yaplan toplantda o srada Trkiye'de faaliyet gsteren 40 bankann hepsinin imzalad bir kararla artk "Bankalar bankerler araclyla mevduat sertifikas satmayacaklar ve pazarlamayacaklar"d. Halktaki gvensizlik had safhada olduu iin bankalarn bu karar gazetelerde yarm sayfay bulan byk ilanlarla duyuruluyordu, ama ayn gazete sayfalarnn dier yarsnda Banker Kastelli'nin ilanlar da kmaya devam ediyordu. Son zamanlarnda Trkiye'nin en nl artist ve aktrlerine reklam filmleri ektiren Kastelli, "Gven tecrbe edilmez, tecrbeden doar" diyordu. Kastelli gerekten de tecrbeliydi ve gazetelerde bu ilanlar karken, 19 Haziran Cumartesi gn soluu svire'de alacakt. Uak bileti gidi-dnt ve dn tarihi olarak da 22 Haziran Sal gn grnyordu. Ama Banker Kastelli o tarihte dnmeyecek, ok daha sonra Trkiye'ye dndnde hakknda verilen gyabi tutuklama karar vicahiye evrilerek yeni ikamet adresi Bayrampaa Cezaevi olacakt. Kastelli'nin kyle mali sistemin ar bir darbe yiyeceini bilen zal ve Erdem, Ziraat Bankas ve Pamukbank araclyla Kastelli'ye byk miktarda kredi salamaya alm ancak baaramamt. Kastelli'nin ardndan Hisarbank ve stanbul Bankas da batacakt. Bylece Trkiye ilk kez o tarihlerde tank olduu banka batlarna daha sonraki yllarda bir ok kez tank olacak ve hatta alacakt, ama her eyin ilki en etkili rnek olmaya da devam ediyordu. On binlerce insan perian eden, intiharlara yol aan tam bir facia ortaya kacakt. Ama Kastelli'nin peinden srkledikleri bu kadarla kalmayacakt. Maliye Bakan Kaya Erdem de hemen istifa etmeye kalkacak ancak Turgut zal engelleyecekti. "imdi istifa edersek olayn sorumluluu bizim srtmza kalr, biraz zaman gesin" diyecek ve gerekten de yaklak bir ay sonra, 13 Temmuz 1982'de ikisi de istifa edecekti.
__________________________________________________________________
227
zal ve Erdem Temmuz 1982'de istifa ettiler ama aradan bir buuk yl gemeden ve hem de daha gl bir ekilde tekrar geldiler. Kasm 1983'de yaplan seimlerin ardndan zal Babakan, Erdem ise yine Maliye Bakan olarak geri dnecekti. Bu apta bir skandalin sorumluluu bile zal'n ykseliini nleyememiti. Vatanda bu ikiliye gvenerek bir buuk milyar dolarlk bir kumar oynam ve kaybetmiti ama vatanda kumar seviyordu!
__________________________________________________________________
228
BETERN BETER VAR! Turgut Sunalp'in MDP'si Sondan Birinci Kasm 1983, Ankara 1982 ylnda Anayasann referandumda yzde 92 gibi yksek bir oyla kabul edilmesi ve bu arada Kenan Evren'in de devlet bakanlna seilmesinin ardndan 12 Eyll cuntas en bata sz verdii gibi "demokrasiye dn" admlarn atmaya balamak zorundayd. Evet, kendilerine ok yakan bir Anayasay millete armaan etmiler ve Anayasa oylamasnn kuyruuna ekledikleri bir maddeyle de Kenan Evren'in cumhurbakan seilmesini salamlard. Anayasaya bu kadar yksek oranda oy kmas "millet bir an nce gitsinler diye oy verdi" biiminde yorumlara da neden olmutu. Ama ne olursa olsun, 12 Eyll'n ciddi bir toplumsal destei olduu grlyordu. Evren ve arkadalar da durumu byle gryordu ama yine de ok dikkatli ve emin admlarla "demokrasiye gemek" iin kl krk yaran planlar yapyorlard. Geici maddeleriyle birlikte Anayasa, Evren'in cumhurbakan olmas, cunta yelerinin de Cumhurbakanl Konseyi yeleri olmas yeterli grlmyordu. Yaplacak seimlerde iktidarn gnl rahatlyla emanet edilecei bir sivil ve onun kuraca bir siyasi partiye de ihtiya vard. Evet, eski partileri ve liderleri yasaklamlard ama hibiri rahat durmuyor, ortal kartrmaya devam ediyorlard. Siyasi partilerin kuruluu serbest brakldnda bunlarn her biri yine perde arkasndan ynettikleri partiler kurdurarak 12 Eyll'n memlekete yapt btn hizmetleri alt st eder, "huzur ve gven ortamn" bozarlard! yleyse iktidar emanet edecek gvenilir biri artt. Bu kii ise niformasn yeni karp askya asm, zerindeki takm elbiseye henz yeterince uyum salayamam bir "sivil" olabilirdi ancak. Ve 12 Eyllcler bu "sivil"i fazla aramak zahmetine girmediler. Zaten 12 Eyll'den beri ortalkta dolaan Ege Ordusu eski komutan emekli orgeneral Turgut Sunalp dnlen bu grev iin biilmi kaftan gibiydi. Herkes ok parlak ve zeki bir general olduunu sylyor, siyaset konusunda da ok yetenekli olduundan kuku duyulmuyordu. Bylece aranan "sivil lider" bulunmu oldu. 12 Eyllcler rahatlamt. Ama yeniden dnlecek "demokrasi" konusunda alacaklar nlemler bu kadarla kalmyordu. 12 Eyll ncesinin paralanm siyasi tablosunun da srmesini istemiyor, "ada Bat lkelerinin birounda olduu gibi, rnein demokrasinin beii ngiltere'deki gibi" iki partili bir sistemi oturtmak istiyorlard. Bir iktidar, bir de muhalefet partisi olmal ve bunlar srayla grev yapmalydlar. yle bir sr parti ve abuk-sabuk fikir ortada dolamamal ve hele de parlamentoda kesinlikle temsil edilmemeliydi. Bunu salamak iin hem baz
__________________________________________________________________
229
partilerin seime girmesini engelleyecekler, hem de yzde 10 gibi dnyann hibir yerinde grlmeyen bir baraj getireceklerdi. 12 Eyllcler gerekten abuk-sabuk olan bu nlemlerin hepsini aldlar, akllarna gelen her eyi yaptlar! Siyasi partilerin kurulmas serbest braklnca Turgut Sunalp derhal 16 Mays 1983'de Milliyeti Demokrasi Partisi (MDP) ad altnda bir parti kurdu. 12 Eyll ncesinde AP, MHP ve dier sa veya milliyeti partilerde tutunamam, arad ikbali bulamam ne kadar yeteneksiz adam, ne kadar "kifayetsiz muhteris" varsa toplamt. 12 Eyll darbesinin toplumda sahip olduu varsaylan yksek desteinin hepsi deilse de nemli bir blm oya dnse partisinin iktidar olmasna kesin gzyle bakan Turgut Sunalp "gelecein babakan" edasyla ortalkta dolamaya balamt. ktidar partisi MDP'nin karsnda muhalefet partisi olarak dnlen ise smet nn'nn babakanlk mstear Necdet Calp'in kurduu Halk Parti (HP) idi. MDP ile HP biri "sa", dieri de "sol" parti olarak tahtravalli gibi srayla memleketi ynetebilirlerdi. Bu arada smet nn'nn olu Erdal nn bakanlnda kurulan SODEP ve Sleyman Demirel'in emanetisi Hsamettin Cindoruk bakanlnda kurulan Byk Trkiye Partisi'nin kurucular veto edilmi ve seimlere katlmalar engellenerek bir kaza ihtimali ortadan kaldrlmaya allmt. Ancak kurucular fazla veto edilmeyen ve seimlere girmesine izin verilen nc bir parti daha vard. Amerikallarn seime girmesine izin verilmesini cuntadan zel olarak rica ettii sylentileri yaylan Turgut zal'n ANAP' ise muhtemel iktidar ve ana muhalefet partileri yannda bir aksesuar olacak, seimlerin demokratikliinin kant olarak herkese gsterilecekti. Evren ve arkadalarnn kafasndaki seim sonulan akt; birinci parti MDP iktidar olacak, ikinci parti HP ana muhalefet grevini stlenecekti. ANAP'n baraj aaca kukuluydu ama sralamay bozmayacana gre nemli de deildi! 6 Kasm 1983'de yaplaca ilan edilen seimler yaklap da propaganda faaliyetleri baladnda muhtemel iktidar partisinin lideri Turgut Sunalp de uvallamaya balad. O parlak, o ok zeki olduu sylenen emekli generalden eser yoktu. Politik akl ve yetenei pek zayf grnyordu. Tek yapt 12 Eyll' savunmak ve eski liderlere kfr etmekten ibaretti. Ne doru drst konumasn beceriyor, ne de nutuk atmasn biliyordu. Partisini ordu, toplumu da kla zanneden bir zihniyetle sorunlara yaklat iin ksa srede gazetecilerin oyunca olup kmt. Bir keresinde gazetecilerin ikence ve tecavzle ilgili olarak sorduklar soruya verdii yant belki de doru drst balamayan siyasi kariyerinin de bitiini ilan etti; gzaltnda copla tecavz edildii iddialarn reddeden Sunalp yle diyecekti:
__________________________________________________________________
230
"Byle bir ey yapacak olsak copa neden ihtiya olsun, elimizin altnda ta gibi delikanllar var!" te yandan ksa boylu, iman, gzlkl adam- Turgut zal- ellerini kenetleyip, AP, CHP, MSP, MHP'yi kast ederek "drt eilimi birletirdik" deyip, televizyon konumalarnda elindeki kalemi milletin gznn iine sokar gibi konuarak etkili oluyordu. Aksesuar olarak dnlen partisinin grd ilgi ve destek 12 Eyllcleri endielendirmeye balamt. Sunalp de, Calp de zal'n karsnda iyi bir performans gstermiyordu. Televizyondaki bir tartmada Boaz Kprsn satacan syleyen zal'a kar karken yumruunu masaya vurarak "sattrmam" diyen Calp yine de durumu idare ediyordu ama iktidar partisi olarak tasarlanan Sunalp'in sesi soluu duyulmaz olmutu. Bunun zerine seimlerden iki gn nce Kenan Evren devreye girmeye karar verdi ve cunta arln Sunalp'den yana aka koydu. Her trl yasay ve gelenei bir kenara koyan Evren, seimden 48 saat nce, 4 Kasm 1983 akam televizyonlardan konuma yaparak zal'a yklendi ve Sunalp'e oy verilmesi gerektiini herkesin anlayabilecei ekilde anlatt. Daha sonralar "Sunalp Paa'y kramadm iin bu konumay yapmak zorunda kaldm" diyecekti! Evren anlatmasna anlatt ama semenler buna hi aldrmad! ki gn sonra alan sandklardan yzde 45 oy alan ANAP birinci parti olarak karken, Calp'in HP'si yzde 30 oyla ikinci, Sunalp'in MDP'si ise yzde 25 oyla nc parti oluyordu. Seimlere zaten partinin girmesine izin verildii iin Sunalp ipi sonuncu olarak gslemeyi baarmt! Bundan sonrasnda MDP iflah olmad. 1985'de Sunalp istifa etti ve yerine Mehmet Yazar geti ama bir kere diki tutmayan bu parti bir daha belini dorultamayacakt. 4 Mays 1986'da kendini feshetmek zorunda kalarak partiler mezarlndaki yerini ald... Bir zamanlar Tanl Bora, Turgut zal'n ANAP' iin "ar iznine km 12 Eyll" diye ho bir benzetme yapmt. Ya seimleri Turgut Sunalp'in MDP'si kazansayd ne olurdu acaba? 12 Eyll'n ar iznine kmaktan vazgeerek klann kapsndan geri dnen ve iznini eitim alannda geiren bir uzantsyla kar karya kalnabilirdi! Beterin beteri var!
__________________________________________________________________
231
BR KOYUP ALACAIZ DERKEN Krfez Sava ve zal'n 'Vizyonu' Ocak-ubat 1991, Irak Kasm 1989'da TBMM'de sadece partisi ANAP'n oylaryla cumhurbakanlna seilerek 12 Eyll'n lideri Kenan Evren'in yerine ankaya Kk'ne kan Turgut zal gerekten de allmadk davranlar olan farkl bir siyasal kiilikti. Farkll yazn zerinde tirt, altnda ortla askeri birlik denetlemesinden, kars Semra zal'la elele arabesk arklar sylemesinden veya Red Kit okumasndan kaynaklanmyordu. Souk Sava bitip de "kreselleme" veya "yeni dnya dzeni" ad verilen yeni uluslararas koullarda ABD'nin kesin egemenliini kabullenerek Trkiye'yi gerekten de ABD'nin bir eyaleti gibi ynetmeye kalkmasndan ve "serbest piyasa ekonomisini yerletiriyorum" diyerek ortal krp geirmesinden kaynaklanan bir farkll, kendine zg bir siyaset anlay vard. Dnyaya Ankara'dan ok Washington'dan bakt sylenebilirdi. Onun bu yaklam kimilerince "vizyon sahibi adam" diye vlse de seveninden ok sevmeyeni olduu da muhakkakt. Trkiye'nin 8. Cumhurbakan Irak'n Kuveyt'i igal etmesiyle patlak veren Krfez krizini heyecanla karlad. Nihayet sahip olduu "vizyon"u kantlayabilecei ve kendisini uluslararas arenada sergileyebilecei bir frsat ayana gelmiti. Karar verdiinde gz kara bir ekilde giderdi ve yine yle yapt. Derhal krizi yneten uluslararas politik kiiliklerden biri havasna girerken Trkiye'ye sz verdi: "Bir koyup, alacaz. Bu iten ok karl kacaz. 21. Asr Trk Asr' olacak." ran'la sekiz yl sren bir savatan daha yeni kan Saddam Hseyin liderliindeki Irak l Austos 1990'da gney komusu Kuveyt'i igal ve ilhak ederek bu lkeyi "18. Vilayeti" ilan etmiti. Osmanl mparatorluunun yzlerce yl egemenliinde kalm bu blgede Birinci Dnya Sava'ndan sonra devletler kurulurken ngiltere'nin oynad rol ve bu corafyada nasl cetvel kullanarak snrlar izildii biliniyordu. Dolaysyla bu blgedeki devletler ve rejimler zerine ok ey sylenebilirdi, ama yine de sonuta Irak gibi bir lkeye snrlarla byle oynamasna ve kendi istedii gibi dzenlemesine izin vermezlerdi. Nitekim "dnyann patronu" ABD derhal tepki gsterecek ve Irak'n ekilmesini isteyecekti. Daha nceki gelimelerle ABD'den bu konuda "yeil k" yandn dnen Irak hi oral olmaynca sava hazrlklarna balayan ABD bir yandan da Birlemi Milletleri harekete geirdi. BM Gvenlik Konseyi ald 660 sayl kararla Irak'a ekilmek iin 15 Ocak 1991'e kadar sre tand. Ayn anda ald 661 sayl kararla ise Irak'a askeri, ekonomik ve ticari ambargo uygulanmasn istedi. Daha sonra zal bu ambargo kararn kendi eseri olarak sunacak, "Ambargoyu nce biz balattk, biz olmasak ambargo uygulanamazd" diye vnecekti ama Trkiye ekonomik olarak en byk zarara tam da bu ambargo sayesinde urayacakt. __________________________________________________________________
232
Irak'n verilen sre iinde Kuveyt'ten ekilmeye niyeti yokken ve dnya adm adm savaa doru giderken Trkiye'nin "vizyon sahibi" Cumhurbakan da Ankara'da btn ipleri eline alm, Trkiye'yi kafasna gre ynetiyor ve kacak savaa katlmann koullarn oluturuyordu. ankaya'ya karken ANAP' ve hkmeti emanet ettii Babakan Yldrm Akbulut'u zaten pek kimsenin ciddiye ald sylenemezdi. Hakknda retilen fkralar nedeniyle "milletin yzn gldren tek babakan" diye dalga geilen Akbulut, zal'n emrindeydi. Ancak hkmetin baz bakanlarndan ve zellikle ordudan zal'n savaa girme, ABD Irak'a gneyden saldrnca kuzeyden de ikinci bir cephe ama politikalarna kar ciddi bir direni vard. zal, blgeyi Trkiye'nin hegemonya alan olarak gryor, ABD liderliindeki glerin Irak' kesin olarak yenilgiye uratacana ve Saddam'n Irak'n bandan uzaklaacana inanyordu. Sava sonrasnda blge yeniden dzenlenirken "galip devletler arasnda masaya oturmak"tan sz ediyordu. Musul ve Kerkk konusundaki tarihi iddialarn yeniden canlandrld ve blgedeki petrole el koyma itahnn kabard bu gnlerde Irak Krtlerinin de "hamisi" rolne soyunan zal'n "emperyal bir vizyona" sahip olduu akt. "Bir koyup, alacaz" derken dile getirdii buydu. Krize ilikin politikalardaki bu farkllk ve zal'n tarz Ekim aynda Dileri Bakan Ali Bozer ile Milli Savunma Bakan Safa Giray'n istifasn getirdi. Bunlarn yerine Dileri'ne yine zal'n has adamlarndan Ahmet Kurtcebe Alptemoin, Milli Savunma'ya da day olu Hsn Doan getirildi. Bakanlarn istifalar Turgut zal' pek etkilemeyecekti ama Aralk aynda esas bomba patlayverdi. Genelkurmay Bakan Orgeneral Necip Torumtay zal'la anlamazl dolaysyla 4 Aralk 1990'da istifa ediverdi. zal'n sava yanls politikasn asl frenleyen de ordunun en yksek kademesinden gelen bu tepki olacakt. Torumtay'n yerine Doan Gre gelecek ama artk zal savaa aktif olarak katlma konusunda eskisi gibi srarl olamayacakt. zal'n vizyonunu pek beenenler daha sonralar "Genelkurmay, Dileri ve Milli Savunma ok brokratik ve klasik" diye yaknacaklard ama bu tepkiler zal'n Trkiye'yi bir maceraya sokmasn da engelleyecekti. Sonuta 15 Ocak 1991 tarihinde BM'nin verdii sre dolduunda Irak Kuveyt'ten ekilmeyecek ve son anda Fransa'nn nerdii bar plann kabul etmeyen ABD ve ngiltere sava balatacakt. ABD Bakan George Bush "Kuveyt'in kurtuluu balad" derken ve "Bir galon petrol iin deil yeni bir dnya dzeni iin savayoruz" diye konuurken, Saddam Hseyin de "Savalarn anas balad" diye meydan okuyordu. 16 Ocak'tan 15 ubat'a kadar 30 gn boyunca Irak havadan ar bir bombardmana tabi tutularak dize getirilmeye alld. lk gn Irak'a uaklar 18 milyon kilo bomba atmt. Komu halkn zerine bombalar yaarken Sabah gazetesinin bayazar Gngr Mengi'nin slam peygamberi Muhammed'in u
__________________________________________________________________
233
szlerini hatrlatarak, Saddam'la dalga gemesi unutulur gibi deildi: "Sen yerdekilere ac ki, gkte olan da sana acsn!" Oysa Badat' bombalamaya giden Hristiyan pilotlarn ve komutanlarnn hi acmas yoktu. Atacaklar bombalarn zerine "To Saddam with love" (Saddam'a Sevgilerle) diye yazdklar, kalp iareti yaptklar bu korkun hava aknlarnda Irak halk byk kayplar verecekti. 15 ubat 1991'de Irak Devrim Komuta Konseyi blgedeki mttefik kuvvetler ekilir ve Kuveyt'te serbest seim yaplrsa ekilebileceini aklad. Sovyetler Birlii bu dorultuda bir bar plan hazrlad ama ABD yine reddetti ve bu kez ekilmesi iin 24 ubat'a kadar Irak'a sre verdi. Srenin bitiminde bu kez kara sava balayacakt. Nitekim Irak yine ekilmedi ve bu kez 24 ubat'ta balayan kara sava, "l Frtnas" ancak 100 saat srecekti. 26 ubat gn Irak resmi aklamasnda yle deniyordu: "Kahraman ordumuz bugn Kuveyt'ten ekilmeye balad, ekilme bugn tamamlanacak." 28 ubat gn bir basn toplants dzenleyen ABD Bakan George Bush, "Irak teslim oldu, Kuveyt kurtuldu" diyerek zaferini ilan edecekti. Bu arada bylesi bir savala ilk admlar atlan "yeni dnya dzeni"nin ne olduu konusunda da herkes bir fikir sahibi olmutu. Btn bu gelimeleri yakndan takip eden ve TBMM'den savaa girme yetkisi alan zal, ncirlik ssnden kalkan uaklarn Irak' bombalamasna izin verdi ama bir kara savama giriilmesi mmkn olmayacakt. arpmalarn srd gnlerde yaanan sava korkusu ve Irak snrndaki kentlerden yz binlerce kiinin Trkiye'nin batsna g etmesinin tesinde Trkiye asl zarar ambargo nedeniyle grecekti. Irak'la ticarete dayanan blge ekonomisinin kmesi lkenin tmn olumsuz etkilerken, Yumurtalk petrol boru hatt da dahil olmak zere, Irak'la ortaklaa sahip olunan tesisler yllarca almayacakt. Ama asl nemli olan Irak'la yaplan ok ynl ticaretin tmyle durmas ve Irak'n dnya ile ticaretini byk lde Trkiye zerinden salyor olmas nedeniyle bu gelirden Trk ekonomisinin mahrum kalmasyd. rdn ambargoya katlmam ve Irak da btn ticaretini rdn zerinden gerekletirmeye ynelmiti. rdn'n bu iten milyarlarca dolar kazand belirtiliyordu. Savan sonucunda Saddam Irak'n banda kalmaya devam edecek ve aradan geen yllara ramen bu konumunu srdrecekti. yle ki, 10 yl sonra ABD Bakanlna George Bush'un olu George W. Bush gelecek ve neredeyse ilk ii babasnn intikamn alr gibi Irak'n yeniden bombalanmas olacakt ama Saddam da Badat'ta oturmaya devam edecekti. "Vizyon sahibi" Turgut zal ise savatan iki yl sonra, Nisan 1993'te ani bir kalp krizi ile lecek ve "Ne byk adamd" diye arkasndan hayli alayan olacakt. Rahmetli "byk adam", "vizyon sahibi adam", "hesap adam" idi, "Bir koyup, alacaz" demiti, ama 10 yl sonra iktisatlarn yapt hesaba gre, Trkiye'nin ambargo nedeniyle ekonomik kayb 40 milyar dolar bulmutu.
__________________________________________________________________
234
Ama yine de 10 yl sonraki tabloda fiyasko olarak iaret edilmesi gereken eyin hepsi bundan ibaret deildi. 10 yl sonraki tabloda u iki olgu daha srtyordu; bir yandan Trkiye artk zal'n "emperyal vizyonu"nu byk lde benimsemi ve blgesel hegemonya peinde komaya balamt. te yandan da Badat'a Trk heyetlerini tayan uaklarn biri inip, dieri kalkarken Trkiye Irak'a hala uygulanmakta olan ambargoyu nereden nasl delerim diye urayordu!
__________________________________________________________________
235
BALANSI BR CUMHURBAKANI ADAYI! Kod Ad 'evik Bir'! Aralk 1999, stanbul-zmir Trkiye'de imdiye kadar baarya ulam drt askeri mdahalenin de bilinen liderlerinin tesinde ne kard isimler vardr. Kamuoyunun darbenin "asl beyni" olarak grd ve parlatt bu isimlerin siyasi ihtiraslar darbe dneminin sonrasnda da baz roller stlenmeye onlar zorlar; 27 Mays 1960 ihtilalinde bildiriyi radyodan okuyan ve daha sonra Babakanlk Mstear olarak 14'lerin tasfiyesine kadar "fiilen babakanlk" yapan Albay Alpaslan Trke bu isimlerden ilkidir. 12 Mart'ta Hava Kuvvetleri Komutan "Uan General" Muhsin Batur'a benzer bir rol atfedilmitir. O da daha sonra senatr ve 12 Eyll ncesindeki bitmek bilmeyen cumhurbakan seimi krizinde CHP'nin cumhurbakan aday olmutur. 12 Eyll'de Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreteri Orgeneral Haydar Saltk "cuntann beyni" olarak grlm ancak daha sonrasnda siyasete atlmam bykelilikle yetinmitir. Ama svire Bykelilii srasnda meydana gelen bir cinayetten dolay o da bu diplomatik grevde fazla tutunamam ve Trkiye'ye geri gnderilmitir. Bizzat gerekletirenlerin de "post-modern darbe" olarak niteledikleri en sonuncu askeri mdahalenin, 28 ubat'n beyni olarak grlen isim ise hi kukusuz Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral evik Bir'di. "28 ubat sreci" olarak adlandrlan bu dnemin en kritik gnlerinde kamuoyuyla tm ilikileri kuran ve ordunun szcs olarak ne kan evik Bir'in marifetleri daha sonralar aa kan "andlarla" iyice sergilenmiti. Sincan'da tanklar yrten, "demokrasiye balans ayar" yaptklarn syleyen evik Bir, Austos 1998'de 1. Ordu Komutanlna geinceye kadar, bir buuk yl boyunca sreci yneten ve ynlendiren adam olarak grlm veya kendisini byle sunmutu. Bir ara Genelkurmay Bakan olabilmesinin yolu almaya da allm ama baarlamaynca Austos 1999'da emekli olmak zorunda kalmt. Ancak emekli olduktan sonra kendi szleriyle, "Hanmn kabul ve temizlik gnlerinde spor yapmaya gidemezdim ya" diyerek hayli gen ve yetenekli olduuna inanan ve gerek ismini deil de sanki kod ismi kulland kukusunu yaratan evik Bir, "stratejik dnce reten" bir merkez kurmay planladn sylerken, birdenbire cumhurbakanl tartmalarnn iine dald ve dizginleyemedii siyasi ihtirasnn kurban olarak ii cumhurbakanlna aday olduunu ilan etmeye kadar gtrd. Ama dorusunu sylemek gerekirse bir aday ve kampanyas ancak bu kadar tuhaf olur, bir i ancak bu kadar yze gze bulatrlrd... Anayasada yaplacak bir deiiklikle dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirel'in grev sresinin be yl daha uzatlmasna alld gnlerde, 30 Kasm 1999'da Rumelili adamlar Dernei'nin dzenledii bir toplantya __________________________________________________________________
236
Tarihteki lgin Olaylar evik Bir'in konumas NTV
konferans vermek zere davet edilen televizyonundan da naklen veriliyordu.
Yani aslnda btn mizansen bir cumhurbakan adaynn kamuoyuna sunulmasyd. Memleket meseleleri zerine grlerini aklayan "28 ubat'n beyni" emekli paa, henz alamad sivil kyafetleriyle toplumun karsna km ve "halk tarafndan seilecek olursa cumhurbakanlna aday olduunu" ilan ediyordu. Toplantnn dzenlenmesine n ayak olan Ali en bata olmak zere katlan iadamlarnn alklaryla karlanan bu adaylk ilannn btn keyfini karan ise yine gazeteciler oldu. Siyasete atlan emekli generallerle uramay ok seven gazetecilerden birinin, Murat Birsel'in sorduu bir soruya sinirlenen paa, artk srtnda orgeneral niformas olmadn unutarak grleyince bir uval incir berbat oldu ve ankaya Kk'ne kma hayali de derin sulara gmld. Daha sonra kendisini en ciddiye alanlardan birine, Hrriyet gazetesinin yayn ynetmeni Erturul zkk'e Murat Birsel'i halamasyla ilgili yapt aklamada yle diyecekti: "Biraz alaya alr gibi konutuu hissine kapldm. Ama sonra gidip yanaklarndan ptm. Kendisinden zr diledim." Ancak artk i iten gemiti... 28 ubat srecinde gazetecilere nasl kan kusturduu daha sonra araf araf yazlan evik Bir'in bu zaafnn ve zamanlama hatasnn zerine atlayan gazetelerde sonraki gnlerde kan ve resmen kafa bulan yazlarla birlikte birka gn iinde paa aday olduuna da, olacana da piman oldu. Hrriyet'ten Serdar Turgut, NTV'nin evik Bir'li yaynn "televoleden bile daha amata, daha komik ve daha abuk" bulduunu yazarken, Yeni afak'tan Taha Kvan ise ev halkndan biri komedi program "Yasemince"yi seyretmek isteyince, "Aman kalsn" dediini, "NTV'deki program ok daha mizah yklyd, stelik heyecanlyd" diye yazacakt. En ar saldr ise Hrriyet gazetesinin bayazar Oktay Eki'den gelecek ve yle diyecekti: "Biz evik Bir Paa'y Somali'ye gnderilen Trk Birliinin Komutan olarak tandk. lk notumuzu da orada birliimizi hedef alan bir saldr srasnda nbet tutan erimiz hafif yaralannca, onun fotorafn eken ve dp bayldn yazan arkadamz Kadir Ercan', 'Trk askeri baylmaaz! Trk askeri korkmaaz! Sen bizi dmanlarmza rezil ettinn! Senin yazdklarn gren PKK bize gleceek. Defol giit!' diyerek Somali'den Trkiye'ye posta etmesi zerine verdik. "Bizim dorudan ve dolayl ekilde muhatap olduklarmz imdilik yazmyoruz. Ama gazeteciler hakknda dosya tutturma; beenmedii gazetecilerin askeri tesislere girmesini yasaklama; kzd gazetecilerin kovulmalar iin baz iverenlere bask yapma gibi hibir demokrasinin ve hibir hukuk devletinin kitabnda bulunmayan karar ve uygulamalarn arkasndaki isim olduunu uzun zamandr duyuyoruz. "Zaten adayln aklad akam kendisine soru ynelten gazetecileri azarlamas da hem duyduklarmz doruluyor, hem de nasl bir zihniyete sahip olduunu yeterince ak bir ekilde ortaya koyuyor. __________________________________________________________________
237
"evik Bir'in kararn deerlendirmeye bu stunun boyu msait deil. O yzden yeri gelirse tekrar yazarz. Ama kendisine Faruk Grler'den nce Turgut Sunalp' incelemesini salk veririz." Tm bu tepkilerden sonra soluu memleketi zmir'de alan evik Bir aslnda son bir kez de burada adayl iin zemin yokluyordu. zmirliler Dernei'ni ziyaret ederek ye olan evik Bir, NTV'den naklen yaymlanan toplant sanki baka bir eymi gibi, sanki kendisinin her toplants naklen yaymlanyormu gibi, "Bu toplant amacndan saptrld ve benim adaylk kampanyamn balangc gibi sunuldu. Buna tepki gsterdim" diye ikayet ediyordu. "zellikle basndan ricam, halk, sivil toplum rgtlerini konuturun, konuyu monologdan kartp diyaloga dntrelim" diyen evik Bir'in ardndan konuan zmirliler Dernei Genel Bakan Gndz Kapancolu, cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi durumunda, bir zmirli olan evik Bir'e destek vereceklerini belirtiyor ve bu konunun daha geni tartlmas iin kampanya balatacaklarn sylyordu. Kapsnda "Yine ilk adm zmir'den, cumhurbakanlnda ilk sz milletten" pankartnn asl olduu dernek binasnn nnde zeybekler oynuyordu. Yani aslnda inkar etmeye alsa da paann kampanyas basbaya ve dorusu olduka tuhaf bir ekilde sryordu. evik Bir, zeybeklerin arasndan geerek dernekten k srasnda, "Sizi ankaya'da grmek istiyoruz" diye seslenen bir kadna "Her ey kanunla, sizin isteinizle olur" karln verdi. Btn bu amata iinde en anlaml ve sahici laf da galiba buydu. evik Bir'in ihtirasna ne kanun geit verdi, ne de halk...
__________________________________________________________________
238
BE ARTI BE ETTR SIFIR! 'Baba'y Kim Kurtaracak? Nisan 2000, Ankara 18 Nisan 1999 seimlerinin ardndan kurulan Blent Ecevit bakanlndaki partili koalisyon hkmeti bir yl sonra Nisan 2000'de belki de en zor gnlerini geiriyordu. Birok kii hkmetin kendi kendine byk bir sorun yarattn ve altnda kaldn dnyordu ama kazn aya pek yle deildi. 1993'te zal'n ani lmyle babakanlktan cumhurbakanlna atlayan Trkiye'nin en kdemli politikacs Sleyman Demirel'in grev sresi Mays 2000'de doluyordu. Anayasaya gre cumhurbakanlar 7 yl iin seiliyordu ve bir daha seilmeye haklar yoktu. 12 Eyll askeri ynetimi tarafndan konulan siyasi yasaklar 1987'deki referandumda kl pay bir oyla kaldrldktan sonra yeniden siyasete ve kurdurduklar partilerin bana geen eski liderlerden kendisini en fazla yenilemi grnen Sleyman Demirel'di. 40 yla yakn bir sredir Trkiye'deki san liderliini yapan bu becerikli ve kdemli politikac yaklak sekiz yldr oturmakta olduu nl Gniz Sokak'taki evinden politik alana aka knca gerekten de iyi bir performans gstermiti. Aslnda askeri ynetimin egemen olduu sralarda perde arkasndan ynettii ve adnn ba harflerinden dolay "Demirel'in Yeni Partisi" denen DYP'nin bana getiinde sosyal demokrat olduunu syleyenlerden daha ileri laflar ediyor, "Karakollarn duvarlar camdan olacak" demeye kadar ii vardryordu. Bilge bir siyaset adam havasna brnen Demirel, 70'e yaklaan yann olgunluunu da kullanarak "Kendim iin bir ey istiyorsam namerdim" diyerek halkn karsna kt ve 1991 seimlerinden en ok oyu alarak babakan oldu. Ama iki yl sonra, koalisyon orta SHP'nin de desteini alarak Mays 1993'te de cumhurbakanlna seilirken bu szn hatrlatanlara daha eskiden verilmi yant da hazrd; "Dn dndr, bugn de bugn!" Her neyse, ankaya Kkne ktktan sonra "bilge devlet adam" rolne uygun davranmaya zen gsteren Demirel, zellikle 1997 ylnda meydana gelen ve gerekletirenlerin de "post-modern darbe" diye adlandrdklar "28 ubat sreci" srasnda nemli bir rol oynad. Necmettin Erbakan'n bakanlndaki Refahyol hkmetinin devrilmesini salayarak ordunun "post-modern olmayan darbe" yapmasn engellemi bir "demokrasi kahraman" kesilen Demirel'in en azndan bir sre daha ankaya'da kalmas gerekiyordu. Genelkurmay Bakan'nn "gerekirse daha bin yl srer" dedii 28 ubat sreci henz sona ermemiti ve ankaya'da gvenilir ve tecrbeli birisinin bulunmas gerekiyordu. te bu durumu dikkate alan Ecevit yeni cumhurbakannn seilmesi gereken Nisan 2000 yaklatka kara kara dnyordu. 70'li yllarda en byk kavgalar yapt Demirel'i artk o da ok takdir ediyor ve ok iyi anlayordu. Kendisinin babakan Demirel'in de cumhurbakan olarak bir sre daha lkeyi birlikte idare __________________________________________________________________
239
etmelerinde saysz fayda gryor ve ne olursa olsun, mevcut statkoyu Mays 2000'den sonra da srdrmenin formlnn bulunmas gerektiine inanyordu. Nitekim hkmet ortaklar MHP ve ANAP'n aslnda gnllerinde yatan baka aslanlar olmasna ramen, devletin "etkili ve yetkili" evrelerini de arkasna alan Ecevit, Anayasann ilgili maddesinde deiiklik yaplmas iin harekete geti. Hazrlanan deiiklie gre, cumhurbakanlarnn 7 yl iin ve sadece bir kez seilmesini ngren madde 5 yl iin ve iki kez seilebilecekleri biiminde yeniden dzenlenecekti. Bylece 7 yldr grev yapmakta olan Demirel'e 5 yl iin bir kez daha seilme ans yaratlm olacakt. Demirel iin yaplmas dnlen bu deiiklik kamuoyunda da, parlamentodaki partilerde de pek ho karlanmyordu. Durumu garanti altna almaya alan Ecevit, milletvekillerinin desteini salamak iin emekliliklerini ve zlk haklarn istedikleri gibi dzenlemeyi engelleyen Anayasa maddesini de deiiklik paketinin iine alyor ve bununla da yetinmeyip hakknda kapatlma davas alan Fazilet Partisi'nin desteini almak iin de partilerin kapatlmasn zorlatran bir deiiklii onlara yem olarak atyordu. Tm bu hazrlk ve tartmalara bulamamaya zen gsteren Demirel yine "kendim iin bir ey istiyorsam namerdim" diye ortalkta dolayor ve sorulan sorular "Ben bu olaylarn dndaym, benim iin yaplan bir ey yok" diye yantlyordu. Bu arada 40 yldr Demirel'le yaamakta olan ve artk onunla leceinden kukuya kaplanlar "yeter artk" diye feryat ediyor, lkenin Demirel'den de, Ecevit'ten de bktn ve 70 yan aan bu politikaclardan artk kurtulmak gerektiini haykryordu. Meclis iinde ise Ecevit'in hazrlad rvet ve yemlere karn durum ok salam grnmyordu. Sadece muhalefet deil iktidar partilerine mensup milletvekillerinden de itirazlar ykseliyor, Ecevit ve pek gnll olmasalar da babakana destek olan koalisyon liderleri kendi milletvekillerini kontrol etmekte zorlanyordu. Bu Anayasa deiikliinin Meclis'ten kolay gemeyecei belli olduka Ecevit de fkelenip, telalanyor ve "Devlet krizi kar" diye kendince herkesi tehdit ediyordu. "Devlet krizi" derken ne demek istedii defalarca soruluyor ama yal babakan bunu bir trl akla kavuturamyordu. Herhalde kast ettii "derin devlet"in bu deiikliklerin engellenmesinden hi holanmayaca idi ama "demokratik hukuk devleti"ni azndan drmeyen babakann bundan daha fazlasn sylemesi de beklenemezdi. Hkmetin bu admnn Meclis'te nasl sonulanaca pek belli olmamasna ramen zerinde ciddi bir ekilde durulacak cumhurbakan adaylar da ortaya kmyordu. En ciddi grnen aday 28 ubat'n mimarlarndan emekli general "balans ayarcs" evik Bir olmutu. Bir toplantda cumhurbakanlna aday olacan aklam ama neredeyse annda ii bitirilmiti. Dolaysyla ortaya kan tablo Demirel'e itirazlar olsa da "hem alarm, hem giderim" gibi anlalyor ve Demirel'in 5 yl daha ankaya Kk sakini olmaya devam edecei az ok kabullenilmi gibi grnyordu. Kendisi aleyhine alan kampanyalardan can sklan Demirel, "Ben u anda bu tartmaya taraf deilim, ne yapyorsa hkmet yapyor, Meclis karar verecek. Benim elim kolum bal, __________________________________________________________________
240
ama bir kavgaya girersem bazlarn anasndan doduundan piman ederim" gibi ar laflar etmekten de kendisini alamyordu. Ama herhalde onun da kanaati tm bu kargaaya ve itirazlara ramen tavuklara bakmak zere Gniz Sokak'taki evine dnmeyecei, bir be yl daha ankaya'da oturmaya devam edecei yolundayd. Bylece dnlen Anayasa deiikliine bal olarak Demirel'in yeniden aday olacann kabullenildii ve baka da hibir adayn isminin ortaya atlmad koullar iinde Meclis'teki grmelerin ve oylamalarn yaplaca gnlere gelindi. Grmeler srasnda gnlnde ankaya aslannn yatt ne srlen Mesut Ylmaz'n ANAP'nn yan sra MHP'nin de iinin pek rahat olmad anlalyordu. Demirel ankaya'dan inerse partinin iinin karacandan tedirgin olan DYP'nin de deiiklie oy vermesi bekleniyordu ama bu cephede de deiiklie verilecek destein umulan kadar olmayaca grlyordu. FP'de ise genel merkez ynetimindeki "ak sallar" ile "yenilikiler" arasnda sorun vard ve ikinciler Demirel'in sresinin uzatlmasna iddetle karydlar. En salam bir ekilde duran Ecevit'in DSP'si gzkyor, Ecevit sayesinde Meclis'e geldiklerinin farknda olan DSP milletvekilleri salk durumu pek de parlak grnmeyen liderlerini zmemeye zen gsteriyordu. Bu koullarda Meclis'te ele alnan Anayasa deiiklii paketi ilk turda gereken oranda oyu alamad. Btn partilerden fire vard ve btn partilerin szcleri veya milletvekilleri kamuoyuna "resmi" gr aklarken bir trl konuuyor, oylamalara girince "gerek" grleri dorultusunda davranyordu. kinci tur grmelere kadar geen gnlerde koalisyon liderleri durumu kontrol altna almak iin yeniden kollar svadlar. Ancak durum pek umut vermiyordu. Nitekim ikinci turda da istenilen oy alnamad ve Ecevit tam anlamyla hsrana urad. Herkes kacak "devlet krizi"ni beklerken Babakan Ecevit apkasndan tavan karr gibi bir marifet sergileyecek ve Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezer'i Meclisteki tm partilerin liderlerinin desteini alan cumhurbakan aday olarak kabul ettirecekti. Bylece Trkiye 10. Cumhurbakanna kavutu ama bir sre sonra hukuku cumhurbakan ile ba dertten kurtulmayan Ecevit bu kez de Ahmet Necdet Sezer'in 7 yl olan grev sresini hi olmazsa 5 yla indirmek iin yeniden Demirel iin kabul ettiremedii forml zerinde dnmeye balayacakt. Zorunlu olarak ankaya'dan Gniz Sokak'taki evine dnen Demirel ise kzgnd. Ekim aynda siyasete gsterili bir dn yapmak zere hazrlklara balad ama bata kendi bankasn hortumlayan yeeni olmak zere, yakn, ailesi olarak kabul edilen i adamlarna ynelik yolsuzluk operasyonlar ylesine geliti ki, deil siyasete dnmesi Demirel'in evinden dar kmas bile zorlat. imdilik onun iin uygun grlen en yksek mevki Ombudsmanlk gibi grnyor ama "aile fotoraf"nda yer alan ahsiyetlerle ilgili operasyonlar ayn hzla devam ederse gerekten de "Kendim iin bir ey istiyorsam namerdim" sz __________________________________________________________________
241
bolukta kalmayabilir ve kmesteki tavuklaryla ilgilenmekten baka bir i bulamayabilir! Ama yine de temkinli konumak gerekir. Krk yldr siyasette nasl bir hacyatmaz olduunu kantlayan 'Baba' yine kurtulmann ve 'Kurtar bizi baba' diye stn ban paralayan kalabalklarn arasna dnmenin yolunu bulabilir. Olmaz olmaz deme, olmaz olmaz! "Siyasette 24 saat ok uzun bir zamandr!"
__________________________________________________________________
242
BR EKONOMK KRZ NASIL IKARILIR Cumhurbakan Babakana Ar Konutu, Byle Oldu! 19 ubat 2001, Ankara 19 ubat 2001 Pazartesi gn "Trkiye'nin asl iktidar oda" olarak deerlendirilen Milli Gvenlik Kurulu'nun (MGK) ubat ay olaan toplants vard. Her zamanki gibi Cumhurbakan'nn bakanlnda ankaya Kk'nde yaplan toplant bu kez ok ksa srmt. Sabah 9.45'te balayan toplanty Babakan Blent Ecevit ve dier bakanlar 15 dakika sonra terk etmiler, Kk'n knda gazetecilere aklama yapmaya ynelen Ecevit'i Babakan Yardmcs Mesut Ylmaz engelleyerek "Babakanla gidelim, orada gereken aklamay yaparz" demiti. Ksa bir sre sonra MGK'nn asker kanad da ankaya'dan ayrlnca iyice afallayan gazeteciler byk bir merak ve tela iinde ne olduunu renmek iin kouturmaya baladlar. Nihayet Babakan Ecevit saat 11.00'de Babakanlkta kameralarn karsna getiinde titreyen sesiyle yle konuacakt: "MGK toplantsnn alnda gndeme geilmeden nce kamu grevlileri nnde Cumhurbakan sz alarak son derece terbiye d bir slupla bana ar ithamlarda bulundu. Devlet geleneklerimizde yeri olmayan ei grlmedik bir davranta bulundu. Ayn slupla yant vermemek iin toplantdan ayrlmay uygun grdm. Ciddi bir krizdir bu." Bylece ayrntlar daha sonra renilecek olayn ilk fotoraf ekilmiti. Kamuoyunda byk bir saygnl ve gvenilirlii olan Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer Babakan Ecevit'i herhalde sert bir ekilde eletirmi, o da kzarak toplanty terk etmiti. Esas gndem maddesi Avrupa Birlii'ne sunulacak Ulusal Program taslann grlmesi olan MGK toplants da bylece balamadan bitmiti. Gnn ilerleyen saatlerinde renilen ayrntlara gre Cumhurbakan yle demiti: "Gndeme geilmeden nce baz konulara deinmek istiyorum. Siz babakan olarak yasamay elinizin altna aldnz. Milletvekillerini oy makinesi haline getirdiniz. Yargya da mdahale ediyorsunuz. DGM savcs Talat alk hakknda tahkikat atryorsunuz. Yaptnz iler doru deil. Devlet Denetleme Kurulu'nun bankalar denetlemesine 'Denetimin denetlemesi mi olur?' diye kar kyorsunuz? Bu denetimden neden korkuyorsunuz? (Ecevit'in yznn gerilmesi zerine) Ters ters bakmayn ltfen. Anayasadaki yetkilerimi kullanarak Devlet Denetleme Kurulu'nu grevlendirdim." Ecevit (sinirli bir biimde): Bitti mi? Cumhurbakan devam ediyor: Hayr, bitmedi. te dosyalar burada. Baz bakanlarn da adlar geiyor. Bir bakan grevden almay bile beceremediniz. amurun stnde oturuyorsunuz. Siz temizleyemiyorsanz, biz temizleyelim. Hepsinin zerine gideceim, beni engelleyemeyeceksiniz. __________________________________________________________________
243
Devlet Bakan ve Ecevit'in glgesi Hsamettin zkan atlyor: u Anayasadan gnderin de biz de okuyalm. (Cumhurbakan elindeki Anayasay zkan'a frlatr, zkan da geri atar.) Burada oturmaya layk deilsiniz. Nankrsnz. Sizi biz oturttuk, indirmeyi de biliriz. Cumhurbakan: Beni Meclis seti. zkan: Hukuktan bahsediyorsunuz ama kiralarn yzde 10'la snrlanmas kanunu var, siz kendi evinizi yzde 25 art yaparak kiraya verdiniz. Ecevit: Bu artlarda toplanty srdrmemiz mmkn deil diyerek salondan ayrlyor. te bylece 5 dakikay bulmayan bu tartmann kamuoyuna yanstlmasyla birlikte ortalk birbirine girecek ve asl olarak da olan ekonomiye olacakt. Bu szlerle patlak veren siyasi kriz ekonomide tam bir ke yol aan derin bir krizin tetikleyicisi roln stlenecekti. Bir yl akn bir sredir IMF ile yaplan anlamalar erevesinde bir "istikrar program" uygulayan hkmet ekonomideki kn sorumluluunu nce cumhurbakanna atmaya altysa da kamuoyunu pek ikna edemeyecek ve "kendim ettim, kendim buldum" hesab iin iinden nasl kacan kara kara dnmeye balayacakt. Babakann saat 11.00'de yapt aklamadan sonraki 6 saat iinde Merkez Bankas'ndan 7 milyar dolarn zerinde dviz ekilmi, stanbul Borsas tepe taklak olmu, gecelik repo faizleri yzde 7500'e kadar frlamt. ki byk kamu bankas, Ziraat Bankas ve Halk Bankas deme ykmlklerini yerine getiremiyor, yabanc ajanslar fla haber olarak u cmleyi abonelerine geiyordu: "Turkish banking system is at default." (Trk bankaclk sistemi kt.) Borsann asl tarihi d 21 ubat aramba gn gerekleecek ve bir "Kara aramba"y daha idrak eden endeks tarihinde ilk kez bir gnde yzde 18 deer kaybedecekti. Ekonomide her ey o kadar pamuk ipliine balyd ki, IMF ile yaplan program km ve hkmet ne yapacan bilemez duruma dmt. lerleyen gnlerde, bizzat Babakan ekonominin durumunun iyi olmadn, hatta bylesi bir krizin beklendiini bile itiraf edecek ve siyasi krizin domasna yol aan davrannn gelimelerdeki roln kltmeye alacakt. 21 ubat "Kara aramba"y izleyen gnlerde koalisyon liderleri bata olmak zere ekonomi uzmanlarndan byk sermayenin temsilcilerine kadar hemen her kesim toplant zerine toplant, ortal sakinletirmeye ynelik olarak aklama zerine aklama yaparken ekonomi ise adeta duruyordu. zellikle bankaclk sistemi tam anlamyla fel olmutu. Kredi faizlerinin ulat inanlmaz rakamlar karsnda kimse bankalara yanaamaz duruma gelmiti. ekler denemiyordu. Bir hafta iinde binlerce iyeri kapanrken yz binlerce kii de isiz kalmt. Hkmet istifa basks altna alnrken erken seim, "teknokratlar hkmeti" gibi neriler tekrar ortaya srlmeye balanmt. Byk sermaye ekonominin ynetiminden ikayet ederek
__________________________________________________________________
244
hkmette dzenlemeler ve en azndan ekonominin sorumluluunun tek elde toplanmasn istiyordu. Sonuta hkmet IMF ile yapt programdan vazgemek anlamna gelen dvizde dalgal kur sistemine gemeye karar verecekti. Aslnda bu yzde 30'a ulaan bir devalasyon demekti. Bylece ABD dolarnn Trk liras karsndaki deeri bir anda 680 bin liradan yaklak bir milyona ykselirken yllk oram yzde 30'larn altna indirildi diye sevinilen enflasyon da yeniden ykselie geti. Yeni dzenlemeler erevesinde 2001 ylnda enflasyon oran yzde 50'de tutulabilirse bu, baar olacakt. Bu arada doan gvensizlik ortamn gidermek ve byk sermayenin taleplerine de karlk vermek zere ekonominin ynetiminin teslim edilecei bir "sihirbaz" ABD'den bulunarak ithal edilecekti. 23 yldr Dnya Bankas'nda almakta olan ve Dnya Bankas Bakan'nn 26 yardmcsndan biri olan Kemal Dervi Ankara'ya davet edilecek ve ekonomiden sorumlu devlet bakan yaplarak krizi ama grevini stlenecekti. Artk medyann yeni yldz olan Dervi'in "ekonominin patronluu"na getirilii aslnda Trkiye'nin son eyrek yzyllk tarihini iyi bilenler iin hi de iyi eyler artrmyordu. 1958'de, 1970'de, 1980'de, 1994'teki byk devalasyonlar ve ekonomik krizleri adeta kanlmaz olarak askeri darbelerin, ordunun siyasete aktan mdahalelerinin izlediini bilenler bu durum karsnda tabii ki iyi rya grmyorlard. rnein 12 Mart dneminde de Dnya Bankas'nn bir baka Trk yneticisinin, Atilla Karaosmanolu'nun ayn ekilde ABD'den ithal edilerek ekonominin bana getirildiini hatrlayanlar bu filmin sonunu az ok tahmin etmelerine ramen, aradan geen eyrek yzylda deien pek ok faktrn varln da dikkate alarak durumu, "Du bakali, ne lek?" diye gzlerken aadaki fkray da akllarndan karamyorlard. Fkra bu ya, yal bir adamn gen bir kars varm. ok kskan olan dindar koca karsn bir yere brakmazm. Bir gn kars sinemada Hazreti Ebubekir'in hayatn anlatan bir film olduunu ve ona gitmek istediini sylemi. Adam mecburen izin vermi ama iyice rtnmesini ve hibir yere taklmadan sinemadan hemen eve dnmesini sk sk tembih etmi. Ertesi gn kadn sinemaya gitmi ve dnm. Akam kocas sormu, ee ne oldu, anlat bakalm. Kadn balam anlatmaya. yice sarnp sarmalandm ve evden ktm. Bir de ne greyim adamn biri bizim kapnn nnde duruyor. "Ee", demi adam, "du bakali, ne lek?" Sinemaya gitmek iin yola koyuldum, adam da peimden gelmesin mi? "Ee, du bakali, ne lek?" Bilet alp ieri girdim, biraz sonra ne greyim, adam da gelip yanma oturmaz m? "Ee, du bakali, ne lek?" Film bitti, sinemadan kp eve doru yrmeye baladm. Adam da ardm sra gelmez mi? "Ee, du bakali, ne lek?" Kapy ap ieri girdim, adam da ieri girmez mi? "Ee, du bakali, ne lek?" Yatak odasna gidip soyundum, adam da soyunmaya balamaz m? Yal koca iyice heyecanlanm, "Ee, du bakali, ne lek?" Yataa girdim, adam da girmez mi? Yal koca yine "Ee, du bakali, ne lek?" deyince kadn artk dayanamam, patlam; "Ee, yeter be adam" demi, "artk bundan sonra da ne olacan bilmiyor musun?" __________________________________________________________________

Tarihteki İlginç Olaylar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarihteki İlginç Olaylar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.MaximumBilgi.

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

1.BLM DNYA TARHNDE LGN OLAYLAR

YRY N YANLI YOL SEERSEN Makedonya Kral Philip'in M 4. Yzylda lm

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

KOMUTAN OLMAK KOLAY DELDR ift Konsl Sistemi ve Hannibal

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar

Aratrma Serisi No.26

Tarihteki lgin Olaylar