PROF. DR.

NECATI N E R

P r o . D r . N e c a t i n e r ; 1 9 2 7 y l m d a Tortum ( E r z u r u m ) ' d a dodu. l k r e n i m i n i N a r m a n l k o k u l u n d a , o r t a r e n i m i n i Erzurum L i s e s i n d e yapt, 1 9 4 9 - 1 9 5 0 ders yl k d n e m i s o n u n d a A n k a ra Unive.rsitesi D i l v e T a r i h - C o r a f y a F a k l t e s i F e l s e f e B l m ' n d e n m e z u n oldu. N e c a t i n e r , ! layaua E r z u r u m ' d a Y e n i E r z u r u m g a z e t e s i n d e g a z e t e c i olarak balad; g a z e t e c i l i e a r k m S e s i .gazetesinde d e v a m etti. B i r yl E r z u r u m B e l e d i y e s i ' n d e alt. 1 9 5 3 ' d e A n k a r a n i v e r s i tesi Ilaliiyat F a k l t e s i ' n e f e l s e f e ve m a n t k asistan o l a r a k girdi. Ayn fakltede I 9 5 7 ' d e doktor, I 9 6 4 ' d e d o e n t , 1 9 7 1 ' d e profesr oldu. 1 9 7 1 - 1 9 7 6 yllar arasnda, iki d n e m lahiyat F a k l t e s i d e k a n l n a s e i l e n N e c a t i n e r 15 T e m m u z 1 9 9 3 ' d e drdnc defa ayn g r e v e atand. 1 T e m m u z 1 9 9 4 ' d e y a j snr s e b e b i y l e e m e k l i y e ayrld. N e c a t i n e r asl g r e v i n e ek olarak, K o n y a Y k s e k s l a m EnstifflsO'nde, H a c e t t e p e n i v e r s i t e s i S o s y a l ve dari B i l i m l e r F a k l t e s i v e A t a trk n i v e r s i t e s i E d e b i y a t F a k l t e s i ' n d e f e l s e f e ve m a n t k dersleri okuttu; 1 9 8 7 ' d e kurulan T r k F e l s e f e D e r n e i ' n i n ku-uluundan beri b a k a n l n yapmaktadr. Halen Ufuk n i v e r s i t e s i ' n d e f e l s e f e dersleri vermektedir.

Vadi Yaynlan : 253 Felsefe Dizisi : 30 Bilginin Serveni Prof. Dr. Necati ner Yayma Hazrlayan: Ercan en Vadi Yaynlar 1. Basm: Ekini, 2005 2. Basm: Eyll 2008 Kapak Tasarn Ali Caragz Dizgi, Sayla Dzeni Vadi ISBN 975-6768-62-2 Montaj, Bask ve CiU Yeniden Grp KtpHnFSTIgF Kat Necati ner Bilginin Serveni Anicara ; Vadi Yaynlan 2005 122 s. 13x19.5 cm - (Vadi Yaymiar: 253 - Felsefe Dizisi: 30) ISBN: 975-6768-62-2 I. Felsefe, II. Bilgi felsefesi.

Bayndr Sk. 36/B Kzlay/ANI<:AR<'\Tel:312.435 64 8 9 ^ 0 5 7020Fax;32,405 79 03

PROF. D R NECAT N E R

VADI YAYNLAR

NDEKLER

NSZ GR ! - BLGNN TANIMI VE OLUUMU

7 n 19

1- BLGNN TANIMI 2'KAVRAM 3 - HKM VE IKARIM 4 - AKL LKELER a- zdelik lkesi b - elimezlik lkesi c - n c kkn mkanszl d - Y e t e r S e b e p lkesi 5- BLG EDNME YOLLARI I-AKILYRTME a- Dedksiyon ( D e d u c t i o n - t a l i l ) b - T m e v a n m (induction-istikra) c - B e n z e t i m (Analogie-temsil) 2GR

20 22 27 31 31 33 35 36 39 40 40 44 51 52

6-ZHNYET 1- T e m e l Zihniyetler:

54 55

2 - kinci D e r e c e d e n Zihniyetler veya Tutumlar... 59

II-DL

63

ll - BLG TMLER

69

1-Dinsel Bilgi. 2 - Felsef Bilgi 3 - B i l i m s e l Bilgi: 4 - S a n a t s a l Bilgi: 5 - G n l k Bilgi 6- Okklt Bilgi

69 72 77 83 89 90

I " ZGRLK 1-zgrlk 2-Sorumluluk IC

E SORUMLULUK

95 95 112 119

Bu kk kitapta bilgi sorunu ele alnmtr. Bilginin n e olduu, nasl olutuu, bilgi edinirken zihin fonksi yonlarnn nasl bir rol oynad, bilgi trleri, b u n l a n n hakikat deerleri ve insan hayatna olan etkileri ilen mitir. nk insann bilinli eylemJeri h e p bir bilgiye g r e olur. O halde sahip olduumuz bilgileri eylem iin kullannz. Eylem, s z konusu o l u n c a zgrik akla gelir. Ey l e m e geriirnizde n e gibi engellerie karlamz? Bu s o runun c e v a b iin ksaca insan zgrin akladm.. Her eylem i n s a n a bir sorumluluk getirir; bu s e b e p l e s o rumluk zerinde de durdum. Burada ele alman btn konularn birbirinin mantksal s o n u c u gibi bir durum, sergiledii grlecektir. Bu kitap ayn z a m a n d a felsefeye giri mahiyetin

dedir. Felsefe alanna farkl kaplardan girilebilir. Buna g r e h e r yazar kendi anlayna gre bir kap aar. Bu kaplaria alan yollar ya tarihsel olur ya da s i s t e m a t i k olur. Tarihsel yolda, tarihi seyir ierisinde filozoflann fikirleri anlatlr. S i s t e m a t i k yolda ise felsefenin a n a k o nulan olan varik, bilgi ve aksiyon sorunlan veya bu a n a konulardan birisi ele alnp felsefeye girmeye allr. B e n bu s o n u n c u yolu s e t i m . Bilgi k o n u s u n d a n felse-

BILGININ SERVENI

feye girmeye altm. Hangi yolla olursa olsun felsefe ye giri mahiyetindeki kitaplar e l b e t t e felsefenin btn sorunlarn ele almaz, fakat her kitap felsefeden bir k e sittir.

N e c a t i NER

IKINCI BASKYA NSZ

Birinci baslo baz dizgi yanllldan ile kt. Bu bask da bu yanllklar giderildi. Aynca, baz konulara aklk getirilmesi gerekiyordu; bu da yapld. Kitabn ierdii konulann btnlk iinde iyi anlalmas iin bir de giri b a h s i ilave edildi.

Necati NER Ankara, Eyll 2 0 0 8

Biyolojik yap b a k m n d a n insanla dier hayvanlar a r a s n d a byk fark yoktur. nsan onlardan ayran, in s a n n manevi dnyasdr. Bu dnya, akl, duygu, i n a n , ve bunlara bal olarak bilim, din, s a n a t , ahlak v.s. gibi e l e r d e n oluur. Aynca insann manevi dnyasnn

verilerine dayanarak ortaya koyduu, bilgiye dayal, her tri t e k n o l o j i ile dier canllar arasnda s t n bir yer s a l a m ve dnyaya hakim olmutur. Hayvanlar i gdlerine mahkmdur; h e p yerinde sayariar. Bin s e n e n c e y a a m bir a t l a , bugnk atn h a r e k e t l e r i n d e bir deiiklik yoktur. nsan faaliyetleri ise bir su gibi g e l e c e e doru, deierek, gelierek akp gider. te bu dinamik durum kltr ve m e d e n i y e t d e n e n eyi oluturur ve insan ortaya koyduu bu kltr ve m e d e n i y e t ierisinde hayatn srdrr. Bu faaliyetlerin o l u i n a s m d a akl b a rol oynar. Bu s e b e p l e " "insan akll hayvardr"taniTi sk kullanlr. nsan ve t o p l u m h a y a t n d a bilim ve teknolojinin salad faydalar akl faaliyetlerini n plana kararak, insann ilgi ve uralannm byk bir ksmn b u a l a n a h a s r e t m e s i n e s e b e p o l m u , duygu ve d e e r dnyas ihmal edilmitir. Bu hal insann her z a m a n h a y n n a olm.am, b a z a n kendisini skntya s o k a n bir o k sorunla kar karya kalmtr.

12

BILGININ SERVENI

Bu o l u m s u z tutuma baz filozoflar z a m a n z a m a n dik katleri e k m i l e r s e d e etkili olamamlardr. Ak! faaliyetlerinin en b a n d a gelen bilim ve o n a dayal olan teknoloji bJtn hzyla gelitike elde edi len byk maddi imkanlara ramen insanlar d a h a mut lu o l m a m , kendisini zora s o k a n sorunlar, a d e t a , bu g e l i m e y e paralel olarak, o n i s p e t t e oalmtr. nsan duygu ve d e e r dnyasndan uzaklatka, geleceini iyice karartmaktadr. Bilim ve teknolojinin salad byk imknlar, bir taraftan kitlelerin lmn, lkelerin h a r a b e y e evril mesini g e r e k l e t i r e b i l e c e k silahlarn yapmnda kulla nlmakta; dier tarafta hastalklann yenilmesi, insanlan refaha kavuturabilecek her tri verimin artrlmasn da kullanlmaktadr. Burada insann iinde bulundu u eliki a k a grlmektedir. nsan elinde bulunan imknlar, hemcinslerinin h e m lehinde h e m aleyhin d e kullanmaktadr. nsann doas gerei bu durumda olduu anlalyor. Yani insan iyilik ve ktlk y a p m a imknna sahiptir. Bunun yannda insann bir irade gc olduu, belli bir alanda bu gc kullanabildii de bilinmektedir. rade gcn olumsuz y n d e kullanma snn s e b e b i n e olabilir? B a k a bir ifade ile insann ira desini olumlu y n d e kullanmas nasl salanabilir? Bu sorular d n p c e v a p aramaya deer. nsan s o r u n l a n n m o u bir kltr ierisinde anlalr ve zmlerinin d e o kltr ierisinde aranmas g e r e kir. Burada kltrden n e anladm belirtmeliyim:

BILGININ SERVENI

13

Kltrle uygarlk (medeniyet) terimleri birlikte kul lanlr. Bu terimlerin delalet ettii kavramlann anlal m a s n d a farkl grler vardr. Baz dnrler kltrle uygarii aymr bazlan uygarii kltrn belli bir yer ve zamandaki hali anlar ve birbirinden ayrmaz. Bizde de bu anlaylann taraftarian vardr: Ziya Gkalp ve smail Hakk Baltacolu kltrie uygarii aymriar. Hilmi Ziya lken kltrie uygariin kesin snrlaria aynimasn h a tal bulur. G k a l p yle diyor: "Bir m e d e n i y e t m t e a d d i t mil letlerin m t e r e k maldr.. ..bu s e b e p l e beynelmileldir. Fakat bir m e d e n i y e t i n her milletten ald hususi e killeri vardr ki bunlara hars (kltr) denir. M e d e n i y e t beynelmilel olduu halde hars millidir. M e d e n i y e t bir milletten b a k a millete geebilir, fakat, hars g e m e z . Bir millet medeniyetini deitirebilir, fakat, harsn d e itiremez." G k a l p kltrie uygarii aymyor a m a , bunlann

tanmn vermiyor. Aynm taraftan olan smail Hakk Baltacolu ise bu iki kavram yle tanmlyor: "Medeniyet denilen ey tekniktir, a m a , s a d e c e tek nik b a k a bir e y deil; kltr denilen ey, vicdandr, a m a yalnz vicdan b a k a bir e y deil. Kltr: Ahlak, hukuk edebiyat, mimari, tezyini s a n a t lar, tiyatro, musiki, terbiye, bunlar deerieri bakmndan

14

BILGININ SERVENI

h e p v i c d a n iidir. Bunlan Avrupa'dan, Ameril<;a'dan, A s y a ' d a n alamayz. Zira kltrn Avrupals olmaz, yal nz millisi olur. M e d e n i y e t , yani ilim, fen, m e t o t , maki ne, s z n ksas teknik milletler arasdr, b u n l a n n millisi olmaz." Hilmi Ziya lken kltr yle tanmlyor: "Kltr d e y i n c e biz, milletin iinde bulunduu m e d e n i y e t art larna g r e yaratt b t n dil, ilim, s a n a t , felsefe, rf ve adetlerin ve bunlann mahsullerinin toplamn anl yoruz" dA/or ve unu ilave ediyor: m e d e n i y e t l e kltr kesin snrlarla ayranlar hata iindedirler. lken m e d e niyetin tanmn vermiyor, fakat kltr t a n m n d a n anl yoruz ki, m e d e n i y e t l e kltr birbirinden ayrmyor. B e n de kltr ve uygarik hakknda h o c a m lken'in grndeyim. Kltr insann ortaya koyduu her eyi iine alr ve iTi.edeniyetten ayrlmaz. Kroeber'in tanm da ayn a n l a m a gelir. "Kltr bir toplumu oluturan

fertlerin igdsel ve fizyolojik olmayan, r e n m e ve a r t l a n m a yolu ile bir kuaktan dierine geirilen faali yetlerinin btndr." B e n i m de kabul ettiim lken ve Krober'in anlaylann y l e bir tanmla belirtebiliriz: Kltr insann varolanlar hakknda, hangi yolla olursa olsun edindii bilgiler ve bu bilgilere dayanlarak ortaya koyduu e s e r ve davranlardan ibarettir.

BILGININ SERVENI

15

Bu aklamalardan s o n r a kltr kavram zerinde biraz durmak istiyorumi. Bu konudaki dncelerimi

Felsefe Dnyas'nm 2. saysnda yaynladm bir yaz da belirtmitim. Burada konu d a h a geni bir ekilde ele alnacaktr. Kabullendiim kltr tanmndan, kltrn t e m e linde bilginin olduu anlalr. Kltrde e s a s olan elde edilen bilgilerdir. E s e r ve davranlar bu bilgilerin t e zahrieridir. Bir kltrn varii e s e r ve davranlardan anlalr. IVlesela bir h e y b e , bir mimari eser, bir maki n e veya bir kitap birer kltr eseridir. Bunlan m e y d a n a getiren, onlarla, iinde bulunduu toplumun kltrn aksettirir. Kltrde e s a s olan bilgi olduuna gre, bilgi trieri ayn zamanda kltr unsuriandr. nsanlar var olanlann bilgisini, varolanlara farkl alardan bakarak, farkl m e totlar kullanarak farkl bilgiler elde eder. B y l e c e bilgi trieri oluur. Bilgi trieri unlardr: Din, Felsefe, Bilim, S a n a t , Gnlk Bilgi ve Okklt bilgidir. nsan bilinli h a reketlerini bu bilgilere g r e yapar. Bunlar birbirini yok e d e m e z . Yerine gre birini kullanr. Bunlann a m a l a n , ilevleri b a k a bakadr. Kltr genellikle evrensel kltr ve milli kltr diye ikiye aynlr. Evrensel kltr. Ziya G k a l p ' m m e d e n i y e t dedii ya pnn iine giren unsuriardr; milli kltrden kasdedilen

16

BILGININ SERVENI

d e Gl^alp'n hars dediidir. Birincisi btijn milletlere aittir, ikincisi ise bir tek millete aittir. erik olarak bu aynm dorudur. Fakat b a n a g r e adlandrmialar, yan l anlalmalara s e b e b i y e t v e r e b i l e c e i n d e n , uygun deildir; Bu s e b e p t e n birincisine, yani hibir milletin damgasn t a m a y a n a o r t a k k l t r , yalnz bir millete ait o l a n a z g k l t r diyorum Bir milletin kulland, b a k a ifade ile bir millette y a a y a n a da

z g k l t r . B a k a ifade ile milli kjjltir bir milletin

kulland bJtn kltijr unsurlann iine alr. Bilgi unsurlanndan nelerin zg kltre nelerin ortak kltre ait olduklan, bilgi trlerinin aklamasn yaparken g rlecektir. Bu a k l a m a d a n s o n r a , uygarik (medeniyet) terimin den n e anladm belirteyim. Uygarim iki a n l a m d a kullanld grlmektedir: Birincisi, belli bir m e k n veya belli bir t o p l u m d a belli bir z a m a n d a bulunan kltrn grntsdr. M e s e l a , in Uygarii, slam Uygarii, Bat Uygarii v.s. gibi kincisi, kazand bilgilerie...in sann sahip olduu bir davran eklidir. Bu davran ekli olumlu, insan idealine uygun bir davran eklidir. Uygar insan, kavramlardr. Bu arada insan idealinden n e anladm aklamak istiyorum. Bunun iin n c e "insan" (humaine) terimiuygar toplum terimleri bu a n l a m d a kul lanlr. Bu a n l a m d a uygar kavramnn zdd, vahi, k a b a

BILGININ SERVENI

I7

nin anlamn aklayaym: J. P. Sartre, insann h e r h a r e keti insandir. M e s e l a savan en gaddar sahneleri dahi insandir, derken kelimemin lgat anlamn k a s d e t m e k tedir. Kelimenin bir de terim anlam vardr ve kullanlr ken bu terim anlam anlalr. Terim anlam udur. Tarih b o y u n c a insanlar, insann yalnz olumlu ynn ele

alarak ideal bir rip m e y d a n a getirmilerdir. nsan ideali ite bu tiptir. Her insan bireyinden b e k l e n e n de budur. Her hangi bir h a r e k e t e b u insanla sar m, derken, kastedilen, insan idealine uymayan belirtmektir. Yukanda insann iinde bulunduu elikiye iaret e t m i , problemlerinin z m n n Kltr iinde ele insan

alnmas gerektiini sylemitim. Bu bakmdan

s o r u n l a n n m z m iin kltr kavramnn ieriinin geni bir ekilde a k l a n m a s n a ihtiya vardr. Kltrn t e m e l i n d e ve o l u m a s n d a e s a s olan bilgi olduuna gre, sorun bilgi sorunudur. Bilginin ne olduu, nasl m e y d a n a geldii, doruluk deeri, ilevi aklanarak, insan s o r u n l a n n m z m n e yol alm olaca k a n a atindeyim. Bilginin tanmn yapp, oluumundaki aamalan

akladktan s o n r a , bilgi trieri zerinde ayn ayn dura cam. Bilgi e d i n m e d e e s a s ; kazanlan bilginin uygulan masdr. nsan elde ettii bilgiyi ne d e r e c e d e kullanabi lir? S o r u s u ilk akla gelendir. Buradan insan zgri s o r u n u kar. Bilgi alan zgrik alan ile ayn snriar

BILGININ SERVENI

iindedir. Bu s e b e p l e , insan zgrinn anlam ze rinde d n m e k gerekir. Her zgrlk bir sorumluluu gerekli klar, b y l e c e , bilgi sorunu s o n u n d a ahlak s o r u n u n a kap aar.

!. BLGNN TANIMI VE OLUUMU

G e n e l felsefe veya felsefeye giri kitaplannda bilgi sorunu u ij ana bahk altnda incelenir: 1-Bilginin m e n e i , 2-Bilginin deeri, 3-D dijnyann varii. Bilginin m e n e i n d e , bilginin d e n e y yolu ile elde

edildiini kabul e d e n deneycilik (ampirisme), d e n e y l e elde edilen bilgilerin yannda d o u t a n da baz bilgile re sahip olunduunu ileri sren aklclk (rationalisme) ve metafizik kavramlann aklla deil de zihnin zel bir faaliyeti olan igr le (intuition) elde edildiini iddia e d e n igrclk (intuitionisme); bilginin deerinde, insann doru bilgi edinemediini syleyen phecilik (sceptisisime) ve insann doru bilgi elde e d e b i l e c e i n i s y l e y e n dogmaclk ( d o g m a t i s m e ) : d dnyann m e v cudiyetinde ise, bilin dnda g e r e k bir dnyann b u lunduunu kabul e d e n gerekilik (reealisme) ve g e r e in znn cisimler dnyasnda deil, maddi olmayan

varikta arayan idealizm (ideealisme) gibi felsefi akmlar incelenir. B e n bu kitapta bilgi sorununu farkl bir a d a n ele alacam, o da udur: Bilginin n e olduunu belirttikten sonra birey, bilgiyi nasl kazanyor sorusuna, bilgi ka

zanrken grlen zihin fonksiyonlann belirterek c e v a p v e r e c e i m . S o n r a bilgi trierini belirtip bunlann n e ie

20

BILGININ SERVENI

yaradn yani bilginin ilevini aklamaya a l a c a m . Ve edinilen bilgileri, insann, kullanmada n e d e r e c e y e kadar zgr olduunu g s t e r m e k iin zgdk nunu ele alacam. Bilgi sorunu zerinde soru

dnmenin

insan ahlak s o r u n u n a sevk ettiini g s t e r e c e i m . Felsefenin a n a konusu olduunu sylemitim:

Varlk, Bilgi ve Deer. Bu konu birbirinden kopuk d e ildir. Biri ile megul olmak dierine de kap aar.Bilgi sorunu nasl ahlaka yani deer k o n u s u n a kap a a r s a , bilgi sorunu m e c b u r i olarak varik sorununu dnd rr,- nk bilgi bir eyin yani bir varolann bilgisidir. D e m e k istediim, b t n felsefe sorunlan bir btnlk arzeder, mantksal balaria birbirierine baldriar.

Bilgi varolann tannmasdr. B a k a ifade ile varo lan t a n m a o n u n bilgisine sahip olmadr. Bilgi bir ey hakknda verilen hkmlerdir. Bu durumda bir bilen bir de bilinen vardr. te bilgi bilenle bilinen arasndaki bir ilikinin ortaya koyduu eydir. B a k a bir adan, bilgi bilinenin bilendeki aksidir. Yani varolann zihinde olu a n aksidir. Varolan, hakknda hkm verilebilendir. Burada va rolan en geni anlam ile alyorum. Varolanlar ya maddi veya manevi olur. Bunlar da ya g e r e k veya s a n a l olur.

BILGININ S E R V E N I

21

G e r e k olan zihin dnda mevcudiyeti olan, sanal olan ise zihin dnda mevcudiyeti olmayandr. S a n a l olan g e r e k olanlara bakarak insann uydurduu eylerdir. rnein: nsan, at, ta, zgrlk ve adalet gerek; ro m a n veya mitolojinin kahramanlan sanaldr. Variktan h e m varolanlann b t n n h e m de v a r o lanlar var klan anlyorum. Varolanla varlk hakknda, bir h a r e k e t n o k t a s olarak, verdiim tanmlarla yetinip bilgiden b a l a y a r a k felsefenin iine girmee a l a c a m. Bilgi bilenle bilinen arasnda bir ilikidir dedim. Bu iliki insan zihninde vcut bulur. Bahis konusu ilikinin o l u m a s n d a bilenin rol nedir? Bilinenin rol nedir? Bilgi delalet ettii varolanla tpatp uyumakta mdr?

Sorulan felsefenin tartt sorulardr. F e l s e f e d e bu s o rulara farkl farkl cevaplar verilmitir. Konulara bak a s n a g r e verilecek c e v a p l a r deiir. Konuyu ele al tarzmzla felsefenin iine girdike ve yeri geldike yukandaki sorulann c e v a b verilecektir. Bilindii gibi bilgilerimizi ya dorudan doruya yani alg ve kiisel deneyimle veya dolayl yolla yani s o s y a l evre, okul, kitap radyo, televizyon gibi iletiim aralan ile elde ederiz. Bilgi e d i n m e k aslnda varolanlann kavramlann kazanmaktr.

22

BILGININ S E R V E N I

2-1 Kavram bir eyin zihindeki tasavvurudur. Hayal da bir tasavvurdur a m a kavramdan farkldr. Hayal h e r h a n gi bir eyin, o eyi alglyormu gibi zihinde canlandnlmasdr. Kavram geneldir, bir eyin zihinde c a n l a n drlmas deil, o eyin anlalmasdr. nsan bir eyin, yani bir n e s n e veya olayn, duyular vastasyla, bilin c i n e vanr yani o eyin a l g s oluur. B y l e c e alglama o e y d e n h a b e r d a r olma, o n u n izlenimine sahip o l m a , bir a n l a m d a bilgisine sahip olmadr a m a bu bilgi o k yaln bir bilgidir, b a k a s n a a k t a n l a m a z . Bu tr bir iz lenim hayvanlarda da vardr. Algnn asl bilgi halini al mas bir kavramn iine sokulmasyla olur. Bilmek iin, adlandrmak iin ve bilgiyi aktara bilmek iin, alglann kavram ierisine alnmas, b a k a ifade ile kavrama m r a c a a t e t m e k zorunluluu vardr. Adlandrma bir eylemdir. Bilginin ilevini yapabilmesi nemli

kavramla

nn adlandnimasna baldr. Adandrma kelime y a p maktr. B y l e c e dil ortaya kar. Adlandrmalar kltr

evrelerine gre farkl olur ve farkl diller ortaya kar. Grlyor ki bir dile sahip o l m a da kavramlara baldr. Kavramlar o l m a z s a dillerde olmaz, dilde o l m a z s a kav ramlann oluturduu bilgi byk l d e ilevini yerine g e t i r e m e z . D n m e kavramlaria d n c e arasnda olduuna gre dille

aynlamaz bir iliki vardr. Bu konu

ileride ele alnacaktr.

BILGININ SERVENI

23

Kavram nasl kazanlr? Mantklar kavramn s o y u t lama ve g e n e l l e m e ile elde edildiini sylerler. Yani, kavram, bir snf oluturan bireylerin zelliklerini aynp, s a d e c e bireylerde ortak olanlan alarak, yaplan bir g e n e l l e m e ile elde edilir. Psikolog Dwelshauers bu ta nm eksik bulup diyor ki: "Yaplan soyutlama her hangi bir tasavvurda e s a s tekil e d e n eyi zihinsel bir hulul ( p e n e t r a t i o n ) ile kavramaktr. Zihin eyin imajn yalnz alglamakla kalmaz, imajn ayn z a m a n d a esasn o l u turan ve o n a bir anlam veren eyi kavrayarak imaj kav rama tabi klar". Burada zihnin bireyde, geneli, i g r le kavrama gc olduuna iaret ediliyor. Bu k o n u d a Dwelshauers'in fikrine katlyorum. Eer kavram yalnz bir snfn bireylerindeki ortak zellii belirterek bir g e n e l l e m e d e n ibaret olsa idi m e s e l a , zgrik, a d a l e t gibi s o y u t varolanlann kavramlannn oluumu nasl akla nabilirdi? Bu kavramlar duygu dnyas ile ilgilidir; var lklar y a a n m a k l a anlalr. Yani o n l a n n bilin alanna intikali i alg ile olur. Birey bu i algda soyut varln g e n e l karakterlerini sezgi ile kavrayp, o n u n kavramna eriir. Biz idraklerimizi bir kavram iinde deerlendirerek o n a a n l a m kazandnnz. Anlam k a z a n m a bilgi sahibi o l madr. te bu s e b e p l e bilgi kavramlar yndr diyorum. Zihin kavramlar arasnda b a kurarak verdii hkmler ve hkmler arasnda iliki kurarak yapt kanmlarla

24

BILGININ SERVENI

kavramlar bir d z e n e kor ve bu s a y e d e bilgi kopuk k o puk kavramlar ym olmaktan kurtulup bir dzen i e risinde bulunur. Kavramlar kelimelerle ifade edilir. Kavramm s z l e veya yaz ile ifadesine t e r i m denir. Varolan, kavram ve terim ilikisi yledir: Kavram varolana delalet eder, t e rim ise kavrama delalet eder. Kavramlann s z veya yaz ile ifadesi s a y e s i n d e bilgi aktarmas mmkn olur. K e limelerin rol bilgi aktarmaktr. D n m e kavramlaria olur.dncenin darya aksettirilmesi yani b a k a s n a bildirilmesi kelimelerie olur. Kelimelerin bu ilevi yann da d n c e y e yol gsterici taraf da vardr. Bu h u s u s ileride ele alacamz dil b a h s i n d e aklanacaktr. Bir kavram tek bir varolana delalet ediyorsa z e ! , bir snfa delalet ediyorsa g e n e l kavram denir, m e s e l a ta ndm belli bir A h m e t ' i n kavram zel, insan kavram geneldir. Eer bir kavram varolann b t n n e delalet e d e r s e b i r l n c s e l ; varolann bir haline delalet ediyorsa i k i n c i s e l kavram denir, m e s e l a insan kavram birincisel, insann bir halini ifade e d e n zgrik ikincisel bir kavramdr. Kavramlar ya g e r e k varolanlara veya s a n a l varolan lara delalet ederier. G e r e k varolanlara delalet e d e n kavramlara a s l kavramlar, sanal varolanlara delalet e d e n kavramlara s a n a l kavramlar denir, m e s e l a , insan, da kavramlan asl kavramlar, ejderha, huma kuu gibi kavramlar s a n a l kavramlardr.

BLGNN SERVEN

25

Kavram'n iyi anlalmas iin onun iki halini akla kavuturmak gerekir. Birincisi kavramn seildii, die ri kavramn akl dr. Kavramn Seildii: Kavramn seiklii bir kavra m dier kavramlardan ayran belirginliidir. Kavramn bu zellii hi d e i m e z ve kavramn e r e v e s i n i izer. Seildik bir varolann btijn varolanlar ierisinde yerini belirier. M e s e l a at kavramn ku kavramndan, zgrlijk kavramn adalet kavramndan ayran o n l a n n s e i k likleridir. Kavramlann seiklikleri toplumlara gre veya birey lere g r e deimez, her insanda ayndr. Kavramlan ifa d e e d e n kelimeler dillere g r e deiir. Belli bir hayvan trijne biz Trkler at deriz, Franszlar "cheval", ngilizler " h o r s e " der, bu ifade farkllna ramen bu hayvan t rnn kavramnn seiklii her milletin bireylerinde ayndr. Tabii bu durum asl kavramlar iin b a h i s k o nusudur, nk bu tr kavramlann zihin dndaki var lklar ayndr, Kavram k a z a n m a bir a n l a m d a varolann varln kefetmedir. S a n a l kavramlann durumu fark ldr. S a n a l kavramlann delalet ettii varolanlar, zihin dnda m e v c u t olmadklanndan o n l a n n kefi mmkn olmaz. Bunlar insan tarafndan, varolulan farzedilerek, deyim yerinde ise uydurulmulardr. Bu b a k m d a n b u n lann seiklikleri, olutuklan kltr ortamndaki birey lerde ayndr. Farkl kltrierde anlam yoktur. Bu tr

26

BILGININ SERVENI

kavramlarn seikliliinin, b a k a bir kltr e v r e s i n e m e n s u p kiide olumas iin o kltrie t e m a s e t m e s i , onu tanmas gereklidir. K a v r a m n A M i : Bir kavramn akl o kavra mn ieriidir, b a k a ifade ile o kavramn temsil ettii varolan hakkndaki bilgilerdir. Bir kavramn seiklii b tn bireylerde ayn ve d e i m e z olduu halde, akl farkl ve deikendir. Yukanda belirttiim gibi bilgi varolan tanmadr. T a nma bir a n l a m d a hkm vermedir. O halde kavram varolan hakknda verilen hkmler yndr. Burada bilginin t e m e l i n d e bulunan p a r a d o k s a iaret e t m e k is tiyorum. Hkm kavramlar arasnda b a kurmaktr d e nir, kavram ise hkmlerden oluuyor. te z l e m e z sorun. Kavramlann aklklannm bireylere g r e farkl o l m a snn ve bireylerde bile deiiklie tabi bulunmasnn sebeplerini y l e aklayabiliriz. Her insann bir al g c vardr. Al g c n d e n bil gi edinilirken bilgi e d i n e n e d e n pay anlyorum. Al gc her insanda ayn deildir. nsanlar farkl farkl algc ile yaratlmlardr. Bu g doutandr, sonradan

kazanlamaz. Bireyde potansiyel olarak bulunan bu g cn a k t e l l e m e s i dereceli olabilir. te bireylerde bir kavramn aklnn fark oluunun birinci s e b e b i bu

BILGININ SERVENI

27

al gcdr. Dier s e b e p l e r : kiinin saiip olduu bilgi seviyesi ile bilgi edinirken iinde bulunduu zihniyettir. Bilgi seviyesi alman rgn ve yaygn eitime baldr; Zihniyetin bilgi edinirken n e gibi rol olduu, ileride zihniyet b a h s i n d e ele almp belirtilecektir. Kavramlann aklklannm deiken olmas insann d o a s n d a n kaynaklanmaktadr. nsan eksik bir varlk olduu iin mutlak bir bilgiye e r i e m e z . Varolana za m a n seyri ierisinde tedricen nfuz eder. Bu durumu en belirgin bir ekilde bilim tarihi gsterir. nsan bilgisi srekli d e i m e ve gelime ierisindedir. nsann yeni bilgiler elde e t m e s i kavramlann aklklannm deimesi demektir. Kavramn bu zellii insan bilgisinin grelili inin de bir delilidir.

3-HKM VE IICARIM
S a h i p olduumuz bilgiler t e m e l d e bir kavram toplu luudur. Varolan zihinde temsil edildii kavramla anlam kazanr. Anlam kavramlar arasnda b a kurmakla olur. M e s e l a m e r m e r beyazdr, bir hkmdr, m e r m e r kav ram ile b e y a z kavram arasnda b a kurulmu ve mer merin b e y a z olduu anlam ortaya konmutur. Hkme mantk dilinde n e r m e denir Aristo nermeyi. "Bir e y hakknda bir e y tasdik veya inkr e d e n szdr." Diye tanmlyor.

28

BLGNN SERVEN

Bir n e r m e d e e vardr: kendine hkmedilen, kendisi ile hkmedilen ve ba. Yklemli n e r m e l e r d e kendisine h k m e d i l e n e z n e , kendisi ile h k m e d i l e n e y i H e m , iki kavram balayana da b a denir. Vlermer beyazdr n e r m e s i n d e , m e r m e r z n e , beyaz yklem, dr da badr. artl n e r m e l e r d e ise; kendisine hk m e d i l e n e n c e l ( m u k a d d e m - a n t e c e d e n t ) , kendisine hkmedilene a r d l ( t a l i - c o n s e q u a n t ) denir. Yamur

yaarsa sokaklar slanr, sard bir nermedir. Yamur yaar n c e l , sokaklar slanr ardl, sa ise badr. Hkmler veya n e r m e l e r , nicelik ve nitelik bak mndan eitlenider. Kendisi iin hkmedilenle, kendisi ile hkmedilen yaknlatmlarak hkmedilirse o l u m l u ,

uzaklatmlarak hkmedilirse o l u m s u z denir. Yukanda verilen r n e k l e r olumlu nermelerdir. M e r m e r yumu ak deildir, yamur yaarsa sokaklar kuru kalmaz n e r m e l e r i olumsuz nermelerdir. Nicelik bakmndan da n e r m e l e r t m e l , t e l d i , t i k e l diye ayrlr. Hkm konuyu oluturan snfn btn zerine verilirse t mel, bir ksm zerine verilirse tekil, bir bireyi zerine verilirse tikel denir. M e s e l a , Btn insanlar lmldr, tmel; baz insanlar retmendir, tekil; Can.rencidir tikel nermelerdir. Zihin kavramlar arasnda balar kurarak hkmler verir, hkmler arasnda b a kurarak kanmlar yapar, b y l e c e insann btn iradi eylemlerini (fiillerini) yn-

BILGININ SERVENI

29

lendirir. Yani iradi eylemler bir bilgiye gre olur. ijnk her iradi eylem bir s e i m sonrasdr. Seme,farkl s e e n e k l e r karsnda birinin tercih edilmesidir. Tercih e t m e , s e e n e k l e r zerinde yaplan aklyrtmeler s o n u c u vanlan bir karardr; herhangi bir eylemi yapp y a p m a m a karariidr. te bu zihni ilem srasnda yaplan, hkmler v e r m e ve o hkmlerden k a n m l a r y a p m a k tr. kanm veya aklyrtme n e r m e l e r arasnda m a n tksal ba kurarak bir s o n u c a varmadr. Tabii vanlan s o n u bir hkmdr b a k a ifade ile bir n e r m e d i r . S e imi ynlendiren bu s o n hkmdr. Her hkm bir bil gi ierir. Bilgiye dayal o l m a y a n , uyarma ile h a r e k e t e g e e n igd, refleks gibi o t o m a t i k hareketlerimiz de vardr. nsan hareketlerinin byk ounluunu iradi eylemler oluturur. Onu dier canllardan ayran zelli i d e budur. te her iradi eylem bir bilgiye gre olur. radi eylemlere yn veren bilgilerin doru olmas ve a m a c a uygun bulunmas l s n d e b a s a n salanr. Bilgi doruluu hkmn yani n e r m e n i n doruluu d e mektir. Bu da bilgilerin nvesini oluturan kavramlarn aklklanna baldr. Aslnda kavram hkmler yndr.Kavramn akl ierdii hkmlerden oluur. Burada doru kavramn aklamak istiyorum: lk defa Leibniz iki tri doruluun bulunduuna iaret etmitir. Leibniz birincisine aklyrtme doruluu (la

30

BILGININ SERVENI

verite d e r a i s o n n e m e n t ) , ikincisine olgu doruluu (la verite de fait) diyor.Akl yijrtme doruluuna b i i m sel doruluk,mantksal doruluk; Olgu doruluuna da maddi doruluk, ontoloiik doruluk, bilgi doruluu gibi terimler kullanlmaktadr. B e n birincisi iin b i i m s e l d o r a i u k , ikincisi iin I e r i k s e l d o r u l u u terim lerini kullanyorum. M a t e m a t i k ve mantkta ki doruluk biimsel doruluktur. Bu doruluk, aklyirtmede b a s a m a oluturan dayanaklar ( n e r m e veya s e m b o l l e r ) arasndaki tutarllktr. Bu tutarlkta l akl ilkeleri dir. Akl bunu, kendiliinden, ilkelerine uygunsa kabul, uygun deilse reddeder. eriksel dorulukla ise, bilgi ile o b j e s i arasndaki uygunlua baklr. Bu doruluun kontrol d e n e y ile yaplr. Gerek bilgi e d i n m e ve gerek kullanmada en byk rol o y n a y a n akldr, D e s c a r t e s aklla saduyuyu ayn tutarak, doruyu yanltan ayrt e d e n g diye tanmlyor. Szlklerde yle denilmek tedir: Akl d n m e a n l a m a , hkm v e r m e k a n m y a p ma, olaylar arasmda balant kurma: yetiidir. Akl fonksiyonunu yaparken zorunlu olarak tabi o l duu ilkeler vardr. Akl veya mantk ilkeleri denilen bu ilkeler kazanlm deillerdir, doutandr.nsan bu il kelerin bilincine a n c a k aklyrtmelerde, b a k a ifade ile akl faaliyet halinde iken vanr. Genellikle akln ilkesinden bahsedilir. Bunlarda: l i m e z i l k t i k e s i ve n c

BILGININ S E R V E N I

31

mkanszl ilkesidir. Leibniz bir de y e t e r s e b e p il kesinden b a l s e d e r . Ona gre aldn ild ill<esi vardr. Bi risi elimezli].< ilkesi dieri y e t e r s e b e p ilkesidir.

4 - AKIL L K E L E R

a - zdelik lkesi
A, A'dr veya bir ey kendisinin ayndr eklinde ifa de edilen bu ilke zihin fonksiyonlan faaliyette iken, bir kavrama b a l a n g t a hangi anlam verilmise o s r e b o y u n c a ayn anlam tar. Eer bu ilke o l m a s a bir eyi a n l a m a k ve fikirleri a n l a t m a k mmkn olmaz. Zihin, bu ilkeye, dierlerinde olduu gibi kendiliinden uyar Tek zihnin bu ilkeye uymak zorunluluunda olduu gibi,

diyaloglarda, yani. B a k a b a k a zihinler arasndaki fi kir al veriinde de bu ilkeye uymak gereklilii vardr. Burada kastedilen udur: Diyaloga katlanlar kullandklan kelimelere ayn anlam vermeleri i c a b e d e r eer fark l anlamlar veririerse a n l a m a mmkn olmaz. Akli iin deimez, genel g e e r h a t t a zorunlu olan bu ilke, variia uygulandnda farkl grler ortaya kar. Varikta geeriiini ilk ifade e d e n Parmenides ol mutur. y l e diyordu: Varolan vardr var olmayan var deildir: Leibniz ise "bir e y n e ise odur" eklinde ifade eder. Bu ilkenin varikta geerii olmadn ileri sren fi lozoflar da vardr. Heraklit'in "bir nehirde iki defa yka-

32

BILGININ SERVENI

nlmaz", Hegel'in "bugnk b e d e n i m dnk b e d e n i m deildir" szleri, bu grn ifadeleridir. Bu farkllktan cevhercilik ve oluuluk diye iki felsefi akm kmtr. T e c r b e alan da, yani maddi dnyada deimenin bulunduunu h e r an gzlemliyoruz. Bu h u s u s Heraklit ve Hegel'm szlerini dorulamaktadr.Burada yle bir durum ortaya kyor. Bildiimiz bir insan ele alalm. M e s e l a A h m e t b e y , ocukluunda, genliinde, yal lnda b e d e n i h e p deiik bir durum arz etmektedir. M e s e l a Kzlrmak, suyu ile k e n a d a n ile her an d e i m e k tedir a m a A h m e t b e y h e p ayn A h m e t beydir. Kzlrmak h e p ayn Kzdrmaktr. Ayn o l m a d e i m e y e n demektir. O halde bunlarda d e i m e y e n nedir? B a n a yle geliyor ki d e i m e y e n o n l a n n kavramlandr. Daha ak ifadey le o n l a n n kavramlannm seikliklehdir. Daima d e i m e karsnda kalan zihin bir ey yapamaz, o n u a n l a m a k iin a d e t a o n u donduruyor yani kavramn yapyor. Bu bir a n l a m d a , zihin, varolan a n l a m a k iin o n u r a s y o n a lize ediyor demektir. O halde d e i m e y e n , ayn kalan varolanlann kavramlannm seiklikleridir. zdelik ilkesinin varlkla olan ilikisi bakmndan, u n u syleyebiliriz; Duyulur lem, yani z a m a n ve m e kan iinde varolan srekli d e i m e y e tabi olduu iin zdelik ilkesine bal o l a m a z . Zihin bu nitelikteki o b jeleri kavramak iin, o n l a n n kavramlann yapar. Kavram y a p m a o n l a n anlalr h a l e sokmadr. Kavramlar zihnin

BILGININ SERVENI

33

zdelik ilkesine baldrlar. zdelik ilkesi a n c a k d e i m e y e tabi olmayan, zaman ve m e k n d varolanla ra uygulanabilen bir ilkedir.

b - elimezlik lkesi elimezlik ilkesi yle ifade edilir: A, A olmayan deildir. B a k a ekilde ifade edersek, iki kart hkm ayn a n d a h e m doru h e m yanl olamaz, yani biri do ru ise teki yanltr. u h u s u s a dikkat e t m e k lazmdr: n e r m e l e r ierik kazanriarsa ifade ekli deiir... y l e ki, h e r kart hkm eliik olmaz. M e s e l a "Btn in sanlar retmendir", "Hibir insan r e t m e n deildir". Bu iki n e r m e karttr a m a eliik deildir. eliik olmalan iin b u nermelerin nitelik bakmndan farkl o l duu gibi nicelik bakmndan da farkl olmalan gerekir. "Btn insanlar retmendir", "baz insanlar r e t m e n deildir" nermeleri eliiktir. nsan zihninin e l i m e z lik ilkesine kar hassasl dierlerinden d a h a o k b e lirgindir. Levy-Bruhl ilk eserlerinde bu ilkenin ilkel t o p l u m da y a a y a n insanlarda geerii olmadn sylemi ve bu s e b e p l e o insanlann zihniyetini prelogique (mantk n c e s i ) diye adlandrmt, s o n r a d a n bu fikrini dei tirmi, l m n d e n s o n r a yaynlanan Carnets adl s o n e s e r i n d e , elimezlik ilkesinin ilkel toplumlar dahil her

34

BILGININ SERVENI

t o p l u m d a yaayan insann zihnine hakim olduunu b e lirtmi prelogique terimi yerine "incompatibilite" u y u m a z l k terimini kullanmtr.' elimezlik ilkesinin varikta geerii olup olmad da zdelik ilkesinde belirttiim s e b e p t e n dolay, tar tma konusu olmutur. elimezlik ilkesinin varikta geerii olmad fikri ni Hegel ortaya att. O n a gre olu halinde olan varlk kendi iinde elimeyi ierir. Hegel diyalektik gelimeyi m u d a k ruh'da gryordu. Bu gr lVlarx ve E n g e l s m a d d e y e uygulayarak, maddenin diyalektik bir gelime ierisinde olduunu iddia ettiler. Bunun anlam udur: Diyalektik gelime ierisinde bulunan her ey eliiklik iermektedir. elimenin eylerin ierisinde bulunduu fikri diyalekrik materyalist olmayan felsefelerce reddedilmitir. Hatta Bradley, Hamelin, C r o c e gibi Hegelciler eliik liin s e n t e z i o l a m a y a c a n yalnz farkllklann terkibin den b a h s e d i l e b i l e c e i n i n e srerier. Klasik mantk lar da b y l e bir eyin olamayacan sylerier. "Ztlann biriemesi varolmad gibi varolmas da mmkn d e ildir". Varikta e l i m e n i n bulunduu fikrini, elimezlik il k e s i n e tabi olan akl iin a n l a m a k zordur. Hegel ile b a 1 Konuyla ilgili geni bilgi iin, bkz. Necati ner, Fransz S o s y o loji Okuluna Gre Mantn Menei Problemi

BLGNN SERVEN

35

layp diyalel<ti]< materyalizmle devam e d e n bu fikir, e lime ile farklln k a n t m l m a s n d a n ileri g e l s e gerektir. Her farkl iki eyin bir arada bulunmas e l i m e ifade etmez.

c - n c kkn mkanszl
Bu ilke de yle ifade edilir; A ile A-olmayan ara snda i j n c bir hal yoktur. Aristo yle ifade ediyor: "ki eliik ifade arasnda herhangi bir arac bulunmas mijmkijn deildir". Bu ilke iki hakikat deerli mantkta, doru yanl iftine uygulandnda kendisini gsterir. Yani bir n e r m e ya yanltr veya dorudur; ikisinin ara snda n c bir hal o l m a z . Aristo'nun diliyle "tasdik veya inkr gerekli olarak doru veya yanltr". n c kkn imknszl ilkesi ifadesini doru-

yanl iftinde bulduu z a m a n uygulamada baz g lkler ortaya kyor. Fizik ve m a t e m a t i k t e iki hakikat deerli mantkla a k l a n a m a y a c a k durumlar vardr. M e sela Ferma T e o r e m i , n e reddedilebilmi n e de dorulanabilmitir. T e o r e m udur: Eer n > 2 ise xn + yn = zn. Bu eitlii salayacak bir saynn olup olmad g s t e rilemez. B l a n c h e , n c kkn imknszl ilkesini p h e y e dren u misali veriyor. Pi'nin ondalk kesir halinde yazlnda devam e d e n serinin herhangi bir yerinde O

36

BILGININ SERVENI

1 2 3 4 5 6 7 8 9

dizisine rastlanp r a s t l a n a m a y a c a

s o r u s u n a n e evet ne de hayr c e v a b verilebilir. Eer bu say dizisi sonlu olsayd evet veya hayr diye bir c e v a p verilebilirdi. Grlijyor ki belirsizliklerde ve s o n s u z s e rilerde bu ilke uygulanamamaktadr. n c kkn imknszl ilkesinin evrenselliin den p h e edilince iki hakikat deerii mantk yannda ikiden fazla hakikat deerii mantklar kuruldu. Lukasiewicz hakikat deerii mantk kurdu. Bu deerler unlardr: d o r u , y a n l ve n t r . B u n d a n s o n r a ikiden fazla hakikat deerii mantklar artt, nihayet R e i c h e n b a c h o k hakikat deerii mant olaslk mant haline getirdi. O n a g r e de doru ve yanl arasnda srekli bir deerier skalas vardr. Ele aldmz ilke skdan skya birbirine bal dr. Bazlan zdelik ilkesini, bazlan elimezlik ilkesini e s a s alp dierierini o n l a n n trevleri sayariar.

d- Y e t e r S e b e p lkesi Y e t e r s e b e p ilkesini, ilk defa, Leibniz akl ilkeleri ara snda saymtr. Monadoloji'nin da y l e diyor: "Akl yrtmelerimiz iki byk ilkeye dayanriar: Bi rincisi elimezlik ilkesidir. Bu ilke g e r e i n c e elimeyi ihtiva e d e n e y e yanl ve yanla zt veya yanlla eli ik o l a n a da doru hkmn veririz." 3 1 . ve 3 2 . paragraflarn

BLGNN SERVEN

37

"kincisi y e t e r s e b e p ilkesidir. Bu ilke g e r e i n c e y e t e r bir s e b e p o l m a d k a hibir vakann doru veya mev cut, ifade edilen hibir hkmn hakiki olamayacan, vakann niin b y l e olup ta b a k a trl olmadn dik k a t e alnz. Halbuki bu s e b e p l e r o k defa b i z c e belli d e ildir." Y e t e r s e b e p ilkesinin varln m yoksa akln m ilke sidir konusu tartmaldr. Baz mantklar b u ilkenin akln deil variin ilkesi olduunu sylerler. H e i m s o e t h , Leibniz'in y e t e r s e b e p ilkesini akln il kesi s a y m a s fikrini yle yorumluyor: "Hakikat iddi a s n d a bulunan her hkmn bu hakikat iddias t e m e l lendirilmi olmaldr. Byle bir hkm s e b e p s i z hibir iddia ortaya atmamaldr". Yeter s e b e p ilkesinin dier ilkeden farkll vardr. lkin dier ilke birbirine baldr. Y e t e r s e b e p ilkesinin dierieri ile hibir ba yoktur. kinci olarak, elimezlik ilkesi, iki eliik h km a r a s n d a birisinin doru dierinin yanl olduunu syler a m a hangisi dorudur o n u belirtmez. Yalnz iki n e r m e arasndaki iliki ile ilgilidir, bu bakmdan biim seldir. Y e t e r s e b e p ilkesinde ise s e b e p ararken a m a hangisinin doru olduunu tespit etmektir. Yani ayn z a m a n d a hkmlerin ierikleri ile ilgilidir. S e b e p ararken s o n s u z a kadar gidilemez. Bir yerde durmak gerekir. S o n u n d a durulan yer ya p o s t u l a t veya aksiyomlar veya alglardr. Bu n e d e n l e y e t e r s e b e p ilke si bir b a l a n g noktasnn varln gerekli klar.

38

BILGININ SERVENI

Y e t e r s e b e p ilicesi varla uygulandnda yle ifade edilir: Her olgunun bir nedeni vardr. Her olgunun, her oluun bir n e d e n i olduu fikri sistemli olarak Aristo'da vardr. Aristo d o a olaylannn m e y d a n a geliinde drt

nedenin olduunu syler. Bunlar maddi neden, kil kazandran neden, hareket ettiren neden

C" ve

Aristo'dan s o n r a o n d a n farkl bir ekilde anlalm o l s a bile, olgulann bir n e d e n e bal bulunduu fikri d e vam etmitir. D o a bilimlerinde kanun elde e t m e an cak, olgular arasnda bir n e d e n - e s e r ilikisinin bulun duu ilkesine dayanr. Y e n i a d n c e s i n d e iki tri n e d e n d e n bahsedilir. Birincisi, n d e gelen, tayin e d e n e t k e n n e d e n , dieri s o n r a g e l e n a m a s a l n e d e n . Byle bir ikileme u iki ilkeden s z e t m e y e yol aar: 1- Nedensellik lkesi, 2 Amasallk lkesi. Bu ilkeler ileride yeri geldiinde ele alnacaktr. Bu drt ilke varikta arand z a m a n farkl grler ileri srlse de, akl s z konusu olduunda uyulmas

zorunlu v e deimezdirier. Leibniz bu konuya dokunur ken yle diyor: "Adaleler ve t a n d o n l a r yrmek iin nasl zorunlu iseler, akl ilkeleri de akl iin yle zorun ludurlar. Onlarsz a s l a dnlemez, zihin her an bu ilkelere d a y a n n "

BLGNN SERVEN

39

Bu ilkelerin d e i m e z ve genel geerliine Auguste C o m t e da t e m a s ediyor: O n a gre bu ilkeler, kendi t a biri ile mantk kanunlan, yalnz bJtn zamanlarda ve b t n yerlerde deil, g e r e k ve hayali aynm yapmaks zn ryalara kadar her yerde geerlidirler. Belirtildii gibi b t n d n c e hayatmz bu ilkelere g r e h a r e k e t eder. Bu bakmdan bunlar insann z ile ilgilidir. nsan a n c a k onlarla vardr. Kendisini dier c a n llardan ayran da bu zelliidir.

5 - B L G E D N M E YOLLARI Bilgimizin, e s a s t a , bir kavramlar topluluu olduunu belirtmitim. Bu topluluk kopuk kopuk kavramlardan ibaret deildir. Zihin o n l a n biri birine balayarak h kmler verir. Hkmlerden kanmlar yapan zihin, bu ilemlerinde akl ilkelerine uyar. Zihnin bilgileri e y l e m e (uygulamaya) hazr duruma getirme ve yeni bilgiler e d i n m e d e takip ettii iki yol var dr: Birincisi aklyrtme (discurtion), ikincisi igr (intuition) yoludur. Aklyrtme yolunda, a m a c a eri m e k iin, zihin a r a kullanr. Bu yol dolayl yoldur, i g rsel (intuitif) yolla ise a m a c a herhangi bir arac kullanmakszm d o m d a n doruya vanlr. Bu b a k m d a n bu iki yol biri birine karttr. Akl yrtme zihnin bir veya birka n e r m e y e da yanarak s o n u karmasdr. Zihin bu faaliyetini ayn

40

BILGININ SERVENI

yolla yapar bunlar da d e d k s i y o n ^

tmevarm

(in-

d u c t i o n ) ve b e n z e t m e (analogie)'dir. Zihnin bu faali yetleri iin k a r m (inference) da denir.

Dedksiyon bir veya birka n e r m e d e n zorunlu s o n u karmaktr. Mantksal ve m a t e m a t i k s e l dedijksiyon diye ikiye aynhr.Bu kavram O s m a n l c a ' d a i s t i n t a veya t a ' l l l terimleri ile karlanmtr. Yeni Trke d e ise t m d e n g e l i m terimi ile ifade edilmitir. T m d e n g e l i m terimini, dedksiyonu t a m karlamad ve yanl a nm yaptrd iin kullanmyorum. Mantksal dedksiy o n u n e n m k e m m e l tr olan tasm (kyas) kiplerinin ( m o d e s ) byk bir ksm t m d e n gelse de, birinci e kilden. B a r b a r a ve Celarent; ikinci ekilden, C e s a r e ve C a m e s t r e s ; d r d n c ekilden C a m e n e s kipleri g e n e l d e n z e l e deil, g e n e l d e n g e n e l e gitmektedir. Birinci ekilden B a r b a r a ile, ikinci ekilden Cecare'yi rnek olarak verelim:
Dedl<siyonun Osmanlca icarl talil'dir. Yeni Trl<e'de

tmdengelim terimi Icullanlmaktadr. Bu kelime yanl anm yapt iin, imdilik yeni Trke terim bulununcaya kadar dedksiyon kelimesini kullanmay tercih ettim. nk dedk siyon her zaman tmdengelmez. Mesela matematiksel dedk siyon da tmdengelme yoktur. Barbara, Celarent gibi kyas kiplerinde de tmdengelme yoktur.

BILGININ SERVENI

41

Barbara:

Her O Her K

B O B

dir dur dir

Cecare:

Hibir B Her

deildir

K O dur

O halde H e r

Hibir K B deildir

Grlyor ki her iki kipte de aklyrtme g e n e l d e n g e n e l e doru gitmektedir. Vatematiksel dedksiyonda ise t m d e n g e l m e yok tur. Mantksal dedksiyonun, belirttiim gibi e n m k e m mel ekli tasmdr. Aristo tasm yle tanmlyor. "Ta sm bir szdr ki, kendisine baz eylerin konulmasyla, konulan eylerden, b a k a bir ey, s a d e c e bunlardan zorunlu olarak kar". Bir aklyrtme olan mantksal dedksiyonla yeni bir e y elde edilmez. Hareket n o k t a sn oluturan n e r m e l e r iinde zmnen (kapal olarak ) bulunan aa kanr. rnein: Btn insanlar lmldr S o k r a t insandr O h a l d e S o k r a t lmldr Bu klasik r n e k birinci ekilden bir tasmdr. S o n u , n c l d e n e n iki n e r m e d e n kanimaktadr. ncller doru ise s o n u da zorunlu olarak doru olur. Bu bir analitik aklyrtmedir; bu yzden tasm, yeni bir bilgi vermiyor diye eletirilmitir. Mantksal dedksiyon dolayl ve dolaysz diye ikiye aynlr. T a s m dolayl.

42

BILGININ SERVENI

K a r o l m a ve d n d r m e dolaysz dedksiyondur. K a r o l m a : Ayn terimlerden yaplm iki n e r m e , ya nicelik veya nitelik veya h e m nicelik h e m nitelik b a k m n d a n biri birinden farkl iseler, bu iki n e r m e arasnda k a r o l m a vardr. BiJtijn insanlar lmldijr n e r m e s i n i n kart olan, hibir insan lmsz deildir; alt olan baz insanlar lmldr; eliii olan hibir insan lml deildir s o n u l a n kabilir Dndrme: D n d r m e dz d n d r m e veya ters

d n d r m e diye ikiye aynlr. D z d n d r m e bir n e r menin niteliini b o z m a d a n , yklemini konu, konusunu yklem yapmaktr. Btn insanlar iki ayakldr n e r m e sinin dz dndrmesi, baz iki ayakllar insandr, olur. T e r s d n d r m e , bir n e r m e n i n olumlu ve olumsuzlu una d o k u n m a d a n konusunun eliiini yklem, yk

leminin eliiini konu yapmaktr. Her insan canldr n e r m e s i n i n ters dndrmesi. Her canl olmayan insan olmayandr, Karolma ve dndrme, baril mantklarca,

genellikle, vastasz dedksiyon olarak kabul edilir. s lam mantklan bunlan n e r m e l e r aras iliki olarak ele alrlar. Tricot'nun belirttiine gre Ramus, Leibniz ve L a c h e l i e r ' y e vastasz dedksiyonu kabul e t m e z l e r . Karolma ve d n d r m e d e bir doruluktan (verite) b a ka bir dorulua geilmez. Bunlar a n c a k bir doruluu iki ekil altnda ifade ederier.

BILGININ SERVENI

43

M a t e m a t i k s e l Dedksiyon: Bilindii gibi m a t e m a tiin y n t e m i ispattr. spat e t m e k , n c e d e n dorulu u kabul edilmi alandan, ispat edilecek olann zorunlu olarak ktn gstermektir. Bu ilemde akln kulland yol dedksiyondur. IVlesela: 2 - f 2 = 4 eitliini ispat iin hareket edilecek, doruluu kabul edilmi, n e r m e u dur: b u da saynn tanmndan kar: bir say kendisin den n c e k i n e bir ilave e t m e k l e elde edilir. B u n a gre 4 = 3 + 1 3 = 2 + 1 Birinci n e r m e d e 3 yerine 2 + 1 koyabilirim (saynn tanmna gre) 4 = (2 + 1) + 1 veya 4 = 2 + (1 + 1 ) Tanma gre 1 + 1 = 2 o halde 4 = 2 + 2 i s t e n e n de bu idi. Bu i l e m d e bir m a t e m a t i k n e r m e s i bir n c e k i n d e n zorunlu olarak kmaktadr. O halde burada zihnin t a kip ettii yol dedksiyondur. Mantksal dedksiyonla m a t e m a t i k s e l dedksiyon

arasnda bir fark var mdr? Baz dnriere g r e ikisi arasnda bir fark yoktur ikisi d e totolojiktir. Bazlanna g r e d e nemli farklar vardr. Tasm yeni bir e y vermez s o n u ncllerde m e v c u t tur. T a s m d a ncllerden daha fazla bir e y tasdik edil-

44

BILGININ S E R V E N I

m e z ve genellikle t m e l d e n tikele doru gider. Halbuki m a t e m a t i k t e k i aklyrtme genelletirir. Ve yeni bir e yi tasdik eder. Bu h u s u s a yle bir rnek verilmektedir: Bir genin alannm iki dik a yani 1 8 0 d e r e c e etrii, b u n u n da genin kenariannm iki eksii kadar iki dik a d e m e k olduu bilinirse, sekiz kenarii bir poligonun a l a n n m toplamnn ne olduu kanlabilir. gen kenarii bir poligondur. Alannm deerinin toplam, k e nariannm iki eksii kadar iki dik adr O halde sekiz kenarii bir poligonun i alannm toplam; 8 - 2 = 6, 6 X 1 8 0 = 1 0 8 0 derecedir. Burada yaplan k a n m bir d e dksiyondur ve s o n u t a bir g e n e l l e m e vardr. Grlyor ki m a t e m a t i k s e l dedksiyon h e r z a m a n t o t o l o j i k deildir; bu b a k m d a n mantksal dedksiyondan aynlr.

b - T m e v a n m (induction-istilcra) T m e v a n m , zihnin tikelden tmele, z e l d e n g e n e l e , p a r a d a n b t n e gidi yoludur. T m e v a n m , ya t a m t m e v a n m eklinde veya eksik t m e v a n m eklinde olur.

T a m T m e v a r m : Bir b t n oluturan paralarn, b a k a ifade ile bir snf oluturan bireylerin hepsini in c e l e y e r e k btn hakknda karar vermektir. Buna b i i m sel t m e v a n m da denir. Aristo b u n a t m e v a n m veya

BILGININ SERVENI

45

tmevarmlk kyas der ve u misali verir. Aristo'nun, il kin aklyriJtmedeki terimleri A B G harfleri ile a k l a m a yapp s o n r a bunu, safrasz olmak, uzun mrl o l m a k ve insan at ve katr, terimlerine uyguluyor. Bu durumda t m e v a n m yle olur: nsan, at, katr uzun mrldr Btn safrasz hayvanlar insan, at ve katrdr. Buradan zorunlu olarak u s o n u kar: O halde b tn safrasz hayvanlar uzun mridr. Bu tr akl yrtmenin verimsiz olduu, sonucun

n c l l e r d e bulunduu grlyor. Bu a d a n t a m t m e v a n m verimsiz olduu iin eletirilere konu o l m u tur. Aristo'nun t m e v a n m teorisinin farkl bir yorumu da yaplmtr. imdi o n u belirtmek istiyorum: Aristo t m e v a n m tikelden t m e l e g e i olarak tanmlyordu. Hamelin ve T n c o t diyoriar ki Aristo'ya gre tmel (ni verselle) yalnz btn (tous) d e m e k deildir, zellikle, zorunlu demektir. Byle o l u n c a t m e v a n m t m e g e m e k t e n o k zorunlu olan, z yakalamaktr. Bu k a n a a t e Aristo'nun. "Biz ferdi variklan idrak ediyoruz, fakat idrakin asl konusu tmel olandr. M e s e l a , insan Kallia s diye adlandnlan insan deildir" B y l e c e Aristo'nun kendi ifadesi ile bireylerden tr karmyoruz, fakat h e r bireyde tr gryoruz. Kanun bizim iin olgunun mantki ierii olmayp z iinde ve tmellik ekli al tnda olgunun kendisidir.

46

BILGININ S E R V E N I

Bu

ekilde anlalan

tijmevanmn

yen

Aristo'da

nemlidir. nkij mantn asln tekil e d e n tasmn t e melinde, Hemelin'in d e belirttii gibi t m e v a n m vardr. Tasm birtakm genel fikirierden h a r e k e t eder. Aristo'ya gre d o u t a n genel fikirier olmadna gre o halde bu g e n e l fikirier nasl elde ediliyor? Aristo bu sorunun cevabn kinci Analitiklerde yle veriyor: "O halde bi ze ilkeleri bildirenin gerekli olarak tmevarm aktr" olduu

- E k s i k T m e v a r m : Buna tamamlayc t m e v a n m ( L ' i n d u c o o n amplifiante) da denir. Bu tr akl yrtme d e zihin tikelden t m e l e , zelden g e n e l e gider. nsanda bir g e n e l l e n d i r m e meyli vardr. Bireyler gnlk hayatla rnda bu yola sk bavururiar. Bir olgu veya olaya bakp, fazla i r d e l e m e d e n genel hkm veririer. P r o p a g a n d a da o k kullanlr. M e s e l a , bir ticaret sahibinin, h e r k e s ucuz diye bu rn kullanyor d e m e s i ; bir porikacnn, b tn millet b u n u istiyor, d e m e s i bu tr bir genellemedir o k defa aldatcdr. Bu tr g e n e l l e m e y e avamsal t m e v a n m (l'induction vulgaire) denir. Asl nemli olan, zellikle d o a bilimlerinin bavurduu bilimsel t m e vanmdr. Bilimsel t m e v a n m : Bu anlamda, t m e v a n m , bel

li sayda olgulann gzleminden s o n r a genel bir kanu nu onaylayan zihin fonksiyonudur. Bilim adam olgular

BILGININ SERVENI

47

zerinde yapt belli saydaki deneylerle edindii fikri g e n e l l e t i r e r e k kanuna vanr. Bu kanun ayn artlarda bulunan ayn tr olgulann btn iin geerli bir h kmdr. D o a bilimlerinin kulland en nemli aklyrtme olan t m e v a n m m a t e m a k t e de kullanlr. M e s e l a say lar serisinin b a t a n birka terimi iin yklenen bir z e l lii b t n seriye uygulanmas bir tmevanmdr. P o i n c a r e , "phesiz, matematikteki kaytm ( r e c c u r e n c e ) yoluyla yaplan aklyrtme ve t m e v a n m yolu ile fizikte yaplan aklyrtme farkl t e m e l l e r e dayan maktadr, fakat b u n l a n n gidii birbirine paraleldir, o n lar h e p ayn y n d e z e l d e n g e n e l e yrrier "diyerek u misali veriyor: (1) a + 2 = 2 -ha

eitliini ispatlamak iin a + \ = l + a kuraln iki defa uygulamak ve yle yazmak m m kndr. (2)a + 2 = a + l + l = l + a + l = I + l + a = 2 + a B y l e c e salt z m s e l yolla (1) eitliinden kanlan (2) eitlii (1) in bir zel hali olmayp o n d a n b a k a bir eydir P o i n c a r e t m e v a n m n m a t e m a t i k iin n e m i n i y l e b e l i r t i y o r : " M a t e m a t i k bize a n c a k tmevarm y o lu ile yeni bir e y retebilir. Birka b a k m d a n fiziksel

48

BILGININ S E R V E N I

tmevarmdan farkl olan fakat o n u n kadar verimli b u lunan bu t m e v a n m ' m yardm o l m a s a yapnn kurul mas bilim yaratmaktan aciz kalrd." Belli saydaki ferdere dayanlarak btn hakknda hkm vermenin mantksal bir aklamas yaplamaz Yani durum dedksiyondaki gibi deildir. Bu tr aklyrtmenin temelini aratrmak kanlmaz bir durumdur. nk byk l d e bu gnk uygariimz salayan d o a bilimlerindeki gelimeler t m e v a n m l a yaplan akl yrtmelerin rndr. Mantksal olarak s o n u c u dorulanamayan t m e v a n m m temelinin aklanmasnn bir yolu olmas gerekir Bu yol felsefe yoludur. Konuya ei len filozoflar, bu tem.eli iki ayn tarzda aklamlardr. Birincisi e t k e n s e b e b e bal olan bir aklama, ikincisi, e t k e n s e b e p l e biriikte a m a s a l s e b e b i de b e r a b e r c e ele alarak yaplan aklamadr. E t k e n s e b e b e b a l a n a n aklama, d o a d a ki olaylar n e d e n - e s e r ilikisi ile biri birine baldr eklinde ifade edilen nedensellik ilkesine balanr. Bilimsel kanunlar bu ilikiye dayanlarak ortaya konur. Nedensellik ilkesi iki tarzda anlalr. Birincisi Hume ve Kant'daki anla ytr. H u m e ' a gre nedensellik ilkesi: ki olguyu h e p yan yana g r m e k t e n tr bizde d o a n bir alkanlk tan ibarettir. Kant'da ise deneyimin zorunlu artdr,

zihnin bir kalbdr. Her iki g r e gre d e n e d e n - e s e r ilikisi s j e d e olan bir eydir. Bilimsel almalarda ise

BILGININ S E R V E N !

49

n e d e n - e s e r ilikisinin varikta olduu kabul edilir. "li ki (relation) ve b a (liaison) n e s n e l e r e e k l e n m e m i l e r dir. N e s n e l e r ilikinin taycs olarak farz edilmi ve vazedilmitir. O n l a n n m e v c u d i y e t i n d e b a zorunludur. Fakat bu d e m e k deildir ki, b u b a apriori olarak va zedilmitir, bu b a d e n e y s e l bir keiftir. D o a d a olgu larn n e d e n - e s e r ilikisi ile biri birine baland, ayn nedenlerin ayn eseri m e y d a n a getirdii, b a k a ifade ile d o a d a determinizmin hakim olduu fikri tijmevanm a k l a m a k iin yeterli bir kaynaktr Bu fikir Stuart Mill'in grijdr. IVIill'e g r e t m e v a n m n geeriii, d o a d a tek biimliliin (uniformite) olduu inanc, yani ayn n e denlerin ayn s o n u l a n dourduu ilkesine dayanr. kinci gr ise e t k e n nedenin yannda a m a s a l n e deni ( c a u s e finale) d e zikreden L^chelier'in grdr L a c h e l i e r ' e g r e d o a kanunlannn kavranmas iki il ke zerine dayanr. Birisi, olgulann seriler tekil ettii fikridir. Seriler iinde n c e gelen sonrakini tayin eder. kincisi, serilerin s i s t e m l e r tekil ettii ilkesidir. Bu sis t e m l e r ierisinde btn fikri paralann varln tayin e d e r . te bunlardan birincisi nedensellik ilkesi, dieri a m a s a l l k ilkesidir. Bunlar biriikte ele alndnda t m e vanm aklamak mmkn olur. Grlyor ki Lachelier d o a d a etken s e b e p l e r yannda a m a s a l s e b e b i n d e bulunduu fikrindedir. E t k e n sebeplilik d e n e y ile kont rol edilebilir, fakat a m a d e n e y d olduundan b y l e bir kontrol yaplamaz.

50

BILGININ SERVENI

Grlyor ki tmevarm z e l e dayanarak g e n e l hak knda hkm vermek, b l m e dayanarak btn hak knda hkm vermek, h a t t a bir a n l a m d a hal ve g e m i d e n e y ve d e n e y i m l e r e dayanarak g e l e c e k l e ilgili hkm vermektir. Byle bir zihin ileminin mantksal aklan mas yaplamaz. Dedksiyonda grlen s o n u c u n zorun luluu yoktur. T m e v a n m n temelinin a k l a n m a s n d a b a vurulan nedensellik ilkesinin, yani d o a d a her e yin n e d e n - e s e r ilikisi ile bir b i n n e bal bulunduu ve d o a y a bir dzenin hakim olduu fikh ispat edilemez; yani 1 0 0 d e n e y d e doruluu gsterilmi bir n e d e n e s e r ilikisinin 101 inci d e n e y d e de dorulanaca mantksal olarak i s p a d a n a m a z . O halde bu k a b u l l e n m e n e r e d e n d o u y o r ? Baz dnrier bunun zihnin bir inanc bir p o s t u l a t olarak kabul ediyoriar "Tmevanmm temeli, zihnin, olgular tarafndan e s i n l e n m i ve ksmen teyit edilmi bir inancdr. Biz az o k dzenli baz sreklilik ler t e s p i t ediyoruz ve biz burada tespit edilen biriikte o l m a d a n b a k a bir e y bulunduunu ve b u n u n d a z o runlu bir ba, bir dzen olduunu ve g e l e c e k t e d e d e vam e d e c e i n i ilke olarak ileri sryoruz. S o n u olarak diyebiliriz ki, bu tespit, fikirierin objektifliinde ve akli m e t o d a r d a , zihnin bir varsaym ve inancdr. Bu genel n e d e n s e l l i k kanunu ak olarak doru olan veya ispat kabil olan birer kanun olmayp bilimsel bir postulattr. Yukanda belirttiimiz gibi, t m e v a n m m temeli m a n tksal olarak a k l a n a m a z s a da b a k a ifade ile bu akly r t m e d e kan s o n u zorunluluk ifade e t m e s e de,

BILGININ SERVENI

51

bilimde bavurulan en nemli aklyrtme eklidir. Bi limlerin gelimesi t m e v a n m m e t o t olarak s e m e k l e mmkn olmutur.

c- Benzetim (Analogie-temsi!) B e n z e t i m bir akl yrtme yolu olarak, iki ey ara sndaki b e n z e d i e dayanarak birisi hakknda verilen bir hkm dieri hakknda da vermektir. Zihnin z e l d e n z e l e yrydr. rnein: Yer g e z e g e n i n d e a t m o s f e r vardr ve zerinde canllar yaar. IVlerih'de d e a t m o s f e r vardr. O halde IVlerih'te d e canllann bulunmas gerekir. Bu b e n z e t i m l e verilmi bir hkmdr. Bu tarz akl yrtmeye slam hukukunda Kyas-i fkhi denir ve slm hukukunda o k kullanlan bir akl yrtme yoludur. B e n z e t i m ' i n bamsz bir aklyrtme ekli olduu tartma konusudur. B e n z e t i m ile yaplan aklyrtmed e h e m dedksiyonun ve h e m d e t m e v a n m n kabul edilir: Birincisi, biri birine b e n z e y e n iki olgunun ayn yap da olduuna dair bir harekettir. Byle bir h a r e k e t ise tmevanmdr. Misalimizde belirtilen Yer'in ve Merih'in atmosferi ayn yapdadr hkm bir t m e v a n m l a elde ediliyor demektir. kincisi, varsaylan yapdan zorunlu bir s o n u kar maktr. Bu da a n c a k dedksiyon yolu ile olur. Merih'te bulun duu sylenir. Yani burada akln iki trl h a r e k e t ettii

52

BILGININ SERVENI

canllar vardr hkm, zihinde yle bir gizli aklyrt m e yolu ile elde edilmitir: Yer kresinde canllar vardr B u n a s e b e p atmosferin bulunuudur Atmosferin bulunduu h e r yerde canllar vardr M e r i h ' d e a t m o s f e r vardr O h a l d e M e r i h ' d e canllar vardr. Grlyor ki burada t m e v a n m a dayal dedksiyon la s o n u c a vanimtr. B e n z e t i m i n deeriendirilmesinde dikkat e d i l e c e k bir h u s u s vardr: Yukandaki aklyrtm e d e s o n u formel olarak zorunludur. nk bu bir tasmn s o n u c u d u r . B a l a n g t a belirtilen b e n z e t i m i n s o n u c u olan M e r i h ' d e canllar vardr, n e r m e s i zorun lu deildir. nk bu s o n u ispat edilmeyen bir varsa ymdan kanimtr. Bu b a k m d a n b e n z e t i m l e kanlan s o n u daima olas (probable) olarak kalr; zorunluluk aranmaz. B - GR (ktuitioi-Hads)3 gr zihnin bir eyi arac kullanmadan dorudan doruya kavramas, h a b e r d a r o l m a s b a k a ifade ile
Franszca intuitlon, Osmanlca'da hads kelimeleri yeni

Tijrke'de sezgi kelimesi ile karlanmtr. Mehmet Karasan Descartes evirisinde igr kelimesini kullanmtr. Sezgi ke limesi intuitlon kelimesinin anlamnn tam tersini antrdu iin, imdiye kadar kullandm sezgi kelimesini terkedip, ig r kelimesini kullanmay uygun buluyorum.

BILGININ SERVENI

53

bilin alanna sokmasdr. Bu bakmdan

dayanaklarla

s o n u c a varan aklyrjtmenin kartdr. gr kav ramnn bu genel anlam dnrlerce ortak o l m a s n a ramen aklamas farkl farkl olmutur Gazali kalpgz veya batini gz dedii igr'ten, akln metafizik a l e m e alp hakikati kavramasn anl yor.. D e s c a r t e s ' d a igr bilgi edinilirken, akln kulland iki yoldan biridir. Bu yollar: gr ve dedksiyon dur gr akln dorudan doruya kavramasdr: phe

g t r m e y e n a p a k bilgi verir. lkler bununla kavranr s o n r a gelen s o n u l a r dedksiyonla kanlr. K a n t ' d a dandan duyulara gelen izlenimler igr le z a m a n ve m e k n formlanna girerier. Bu halleri ile zi hin d e r e c e s i n d e kategorilere girip hkm olur ve anlam kazanriar. Genellikle tr igrten s z edilir: Duyulann i gr, akim igr ve metafizik igr. Duyulann igr, duyu organlanmzla renkleri, sesleri, ekilleri dorudan doruya kavramamz sa layan yetimizdir. Bu anlay psikologlann anlaydr. Grld gibi, psikologlann gr Kant'n anlayn dan farkldr. Akln igr, ilikilerin dorudan kavramamz

salayan yetimizdir N e d e n - e s e r ilikisi, benzeriikler,

54

BILGININ SERVENI

ayrlklar, g e n i n kare olmadn bilmemiz gibi e i t likler, biriikte olmalar gibi ilikileri akl ile dorudan doruya kavranz. Aksiyomlan da bu gle biliriz. IVlesela, b t n n p a r a d a n byk olduunu dorulamaya gerek d u y m a d a n kabulleniriz. G e n e l kavramlara sahip o l m a m z da akli igrn iidir. Hkmle d e igrn ilikisi vardr. Aklyrtmede n e r m e d e n n e r m e y e g e e r k e n ve s o n u n d a hkm verirken akln bu igr gc rol oynar. Metafizik igr, zlerin dorudan doruya kavranmadr. M e s e l a , b e n ' i n kavranmas, Allah inancna var m a metafizik igrle olur. gr ile elde edilen bilgi, pheyi i e r m e y e n , ak ve s e i k bir bilgidir.

nsan bilgi edinirken ve bilgiyi uygularken yani eylem (fiil) de bulunurken h e p o a n d a iinde bulunduu zih niyetin etkisi altndadr. Zihniyeti zihin faaliyette iken iinde bulunduu ortamdr diye tanmlayabiliriz. nsan varolanlara h e p bu p e n c e r e d e n bakar, deeriendirmeleri h e p bu a d a n olur. Kavramlar bu e r e v e ieri sinde a n l a m kazanr. nsann farkl zihniyetleri vardr. Bunlann bir ksm doutandr, bir ksm ise s o n r a d a n kazanlmtr

BILGININ S E R V E N I

55

Farkl zihniyetlerin mevcudiyetini grp, o n l a n bi limsel bir ekilde i n c e l e m e , d n c e tarihinin o k s o n lanndadr. 18. Asrda misyonerierin, ilkel toplumlarda yaptklan gzlemler o toplumlarda yaayan insanlann farkl d n c e tarzna sahip olduklann Bu gzlemlere gsteriyordu. dayanarak, ilkel t o p l u m d a y a a y a n in

s a n l a n n zihniyetini, ilk defa, 19. Asrdan itibaren, bilim sel olarak ele alp inceleyenler, ngiliz Antropoloji oku lu dnrieri, Taylor, Frazer; Fransz Sosyoloji Okulu dnrieri b a t a Durkheim, zellikle Levy - Bruhl ol mutur. Bu k o n u d a Olivier - Leroy, Maurice Leenhardt, R o g e t B a s t i d e ve Claud Levi-Strauss'un nemli a l m a lan vardr. Bu dnrier, biri ilkel insann dieri uygar insann o l m a k zere iki tarz zihniyetin olduunu g s teriyoriar. Bu zihniyederi, dnrier, fark kelimelerie adlandrmlardr. Birincisine uygar, olgusal (positif); ikincisine ilkel,bysel (magique), mitik, mistik gibi. B e n bu terimlerden o l g u s a l l a , bysel'i s e d m . ki ayn zihniyet tr vardr: Birincisine t e m e l zihniyeder, ikincisine ikinci d e r e c e d e n zihniyetler veya tu tumlar diyorum.

1 - T e m e l Zihniyetler: Belirt:tiimgibi, bysel ve olgusal diye iki t e m e l zih niyetten bahsedilir b a n a yle geliyor ki bunlann yannda bir de eletirel (critique) zihniyet vardr. Bu durumda zihniyet bysel zihniyet, olgusal zihniyet ve e l e -

56

BLGKMN S E R V E N I

t i r i s e l z i h n i y e t diye trldr. Bunlar h e r i n s a n d a bulunur yalnz hakimiyet dereceleri sosyal yaplara ve bireylere g r e deiir. Bunlardan biri dierinin yerine g e e m e z ve bir birini yok e d e m e z l e r . Herhangi biri di erinin tekml s o n u c u olumamtr. Her de ayn z a m a n d a vardr. Birisi ilevini yerine getirirken dierieri s a f ddr. Yani ikisi veya , bireyde, ayn a n d a ilev yapamazlar. T e m e l zihniyetlerin sosyal yaplara gre hakimiyet derecelerinin deitiini sylemitim. Bunu aklaya ym: lkel toplumlarda yaayan insanlann zihinleri o k byk l d e bysel zihniyetin etkisi altndadr. Bu insanlar olay ve olgulara bu adan bakariar. leriemi m e d e n i toplumlarda yaayanlar ise ounlukla olgusal zihniyet iinde olay ve olgulara bakariar. lkel t o p l u m da y a a y a n insan az da o l s a olgusal zihniyeti kulland gibi, uygar t o p l u m d a yaayan insan az da olsa bysel zihniyete bavurur. M e s e l a ok ve yayn yaparken ilkel t o p l u m d a yaayan kii olgusal zihniyeti kullanr, uygar bir t o p l u m d a bir kiinin herhangi bir batl i n a n c a b a vurmas, m e s e l a fala baktrmas veya bir objeyi uuriu veya uursuz s a y m a s o n u n bysel zihniyetin etkisin de olduunu gsterir. Bu zihniyetin zellikleri unlardr A - B y s e l Z i h n i y e t : Levy-Brhul bysel zihniyeti, u n o k t a d a belirtiyor:

BILGININ SERVENI

57

a- Byse! zihniyet mistiktir: Burada mistik'in dinsel mistisizmle ilgisi yoktur. Anlam udur: G r n m e y e n fakat g e r e k olan kuvvetlere inanma. Bu i n a n c a gre o b j e l e r gizli h a s s a l a r a sahiptir; d o a s t ve d o a far k yoktur. Levy-Bruhl yle diyor: "lkellerin yaadklan t o p l u m s a l o r t a m bizimkinden farkldr. Algladklan d dnya da bizim algladmzdan bakadr. lkellere g r e o b j e l e r " o c c u l t e " h a s s a l a r a sahiptirier; bunlarsz objeyi tasavvur e d e m e z l e r . Onlar iin t a m a m e n fizik sel bir olay yoktur. Tabii ile t a b i a t st fark da yoktur. Grlen variklaria g r n m e y e n variklar bir birinden ayrlmazlar." b - tirak olgusunun geeriii: draki yle aklyor: "zdelik, ikilik-biriik, ite itirakin t e r c m e s i " tirake verilen misallerden biri udur: Bireyle o n u n ayak izi ara snda itirak vardr. Avustralyal yediler, bir dmann veya bir hayvann ayak izine mzrak saplamakla o izi brakan ayandan yaraladklanna inanmaktadriar. drak kavranm veya alglanm bir ey deil fakat hissedilmi bir eydir. c - Nedensellik ba t a m a m e n mistiktir, nedensellik anlaynn itirak olgusu ile sk ilikisi vardr. Bir o l a yn b a k a birisine b a l a n m a s n a s e b e p olan zaman

iinde bir n c e l i k deildir iki olay arasnda mistik bir b a mevcuttur. Bu konunun anlalmas iin Levy-

Bruhl'n S a g a r ' d a n naklettii bir hikayeyi nakledeyim:

58

BILGININ SERVENI

Olay Kuzey Amerikada gemitir "Bir a k a m

hayvan

lar zerinde konuuyorduk; yedilere F r a n s a d a y a a y a n t a v a n l a n a n l a t m a k iin parmaklanm vastas ile, glge olarak kulbenin duvanna t a v a n resmini aksettirdim. fazla

Bir t e s a d f eseri ertesi s a b a h , her z a m a n k i n d e n

o k balk elde edildi. Yerliler, bu balk bolluunun s e b e b i n i n a k a m duvara aksettirdiim glgeler olduuna inandlar" B - O l g u s a l Z i h n i y e t : Bu zihniyetin hakimiyetinde olan insan, olaylan, olgulan ve bunlann ilikilerini, bir gizlilik bir mistiklik a r a m a d a n , dorudan doruya gr nlerine bakarak inceler. nsann o k nemli eserleri olan bilim ve teknoloji, bu zihniyet ierisinde d o u p gelimitir. Uygar insan gnlk hayatnda da eylemleri ni o k byk l d e bu zihniyetle yapar. C- E l e t i r e l Z i h n i y e t : Eletiri kendisine sunulan o l u m s u z veya olumlu olarak deeriendirmedir. Kant'n ifadesi ile i n s a n d a en iyiyi g e r e k l e t i r m e arzusu vardr. B u n a doruyu bilme arzusunu da e k l e m e k gerekir nsan kt, irkin ve yanl reddeder; kendisine sunulanlan bu alardan deeriendirir. Bu o n u n doas gereidir. te bu zihniyet en ilkelinden en uyganna kadar her insanda vardr. Bunlar d o u t a n zihnimizin kalpla ndr. Her insan yerine g r e birini kullanr. Bunlar biim olarak h e r i n s a n d a ayndr a m a belirttiim gibi hakimi-

BILGININ SERVENI

59

yet dereceleri toplumun ve bireyin kijltr seviyelerine gre deiir.

2- t l d n c i D e r e c e d e n Z i h n i y e t l e r v e y a T u t u m l a r : kinci d e r e c e d e n zihniyetleri t e m e l zihniyetierden Doutan edinilen

ayrmak iin, t u t u m diye adlandryorum. olmayp s o n r a d a n kazanlm olan tutumlar,

bilgilere gre zaman ierisinde, deiebilir, saylan da belirsizdir. lkel toplumlarda tek eitlilik hakim olduu iin, o toplumdaki insanlarda belirgin olarak farkl t u t u m lar o r t a y a kmyor. Gelimi uygar toplumlarda, kijltr u n s u d a n n m gelimesi ile farkl dijijnceler, farkl ina nlar farkl s o s y a l gruplar ortaya kyor Bunlann etkisi ile bireyler s a h i p olduklan kltre g r e olgu ve olaylan farkl alglyor ve farkl davranlarda bulunuyor.

Tutumu yle tanmlayabiliriz. Tutum bireyin farkn da olduu o b j e ile ilgili d n c e , duygu ve davranlann dzenleyen bir eilimdir. nsan herhangi bir tutu ma, dolayl ve dolaysz eirim ve retimle sahip olur. Tutum k a z a n m a d a bilginin yannda duygulannda etkisi vardr. Bir o b j e y e kar uyulan s e m p a t i veya antipati o n a kar olan t u t u m d a etki yapar. Tutum k a z a n m a d a bir unsur da s o s y a l evredir.

60

BILGININ SERVENI

Tutum k a z a n m a d a a n a unsur bilgidir. Duygular ve sosyal evre sahip olunan bilgilere anlam kazandr

maktadr. B a k a ifade ile bu unsuriar e y l e m e e s a s olan bilgiye yol gsterir. Tutum bir sistemdir. Bir tutum iinde bulunmak bir s i s t e m iinde bulunmaktr. Bilindii gibi s i s t e m tutarl n e r m e l e r kmesidir. Bu tutarllk, s i s t e m iinde bulu nan bir n e r m e n i n o sistemin t e m e l i n d e kabul edilmi olan n e r m e veya n e r m e l e r i e olan tutarldr. M e s e la, klit'in g e o m e t r i s i s t e m i n d e , bir genin i alannn iki dik aya eit olmas, sistemin t e m e l i n d e bulu nan, bir doruya o n u n dndaki bir n o k t a d a n ancak

bir paralel izilebilir postulatnn kabulne baldr. Her tutum byledir; t e m e l d e kabul edilen n e r m e l e r vardr, d n c e n i n seyrini bunlar belirler. Herhangi bir ideoloji veya dini inan veya felsefi g re bal bir kiinin, giritii tartmalarda, fikirlerinin doruluuna inanmas, bu fikiderin, sahip olduu tutu mun, t e m e l nermeleri ile olan tutarlndan trdr. B y l e bir t a r t m a d a kullanlan nermelerin, o n u kulla nan tarafndan doru kabul edilmesi bu nermelerin, tutunulan t u t u m u n t e m e l nermeleri ile olan tutarindan trdr yani biimsel bir doruluktur. erii nin doruluu deil. Tartmada muarzn ikna e t m e k verdii hkmn yanlln g s t e r m e k o n u ikna e t m e y e y e t m e z . kna iin muanzn kulland n e r m e n i n tutum

BILGININ SERVENI

61

iinde dayand temel n e r m e n i n yanlln g s t e r m e k l e olur bu da tutum deiikliini sonulandnr. Tutumlan ak ve kapal diye iki gruba ayrmak mm kndr. A k tutum: Bu tutum iinde bulunanlar, ayn k o nuda farkl tutumlara kar aktriar; ayn konuda farkl tutumlann olabilecei bilinci ierisindedider. Bunlarda m s a m a h a ( t o l e r e n c e ) duygusu hakimdir. Bunlada tartlabilinir. Uygadm en belirgin vasf t o l e r a n s duygu suna sahip olmaktr. Kapal tutum: Bu tutum iinde bulunanlar kendile rini s a h i p olduklan tutumun iine hapsetmilerdir; farkl tutumlara kar kapalddar. Bunlar m u t a a s s p , fanatik, d o g m a t i k gibi vasflaria vasflandmriar. Kendi fikirierinin mutlak doru olduunu kabul ettiklerinden b a k a fikiriere t a h a m m l e d e m e z l e r . zellikle din ve politika da kapal tutum iinde bulunanlar iinde bulunduklan t o p l u m a byk zarar verebilirler. Bir tutum iinde olan, o k defa, tutariin salayan t e m e l nermelerin farknda deildir. Tutum deiiklii, o tutuma t e m e l tekil e d e n nermelerin doruluuna olan inancn deitirilmesi ile mmkn olur. nsan olay ve olgular karsnda hep bir tutum iinde bulunduundan, objektif kalmas o k zor bir itir. Hele o k k o m p l e k s olan sosyal olaylar karsnda objektiflik imknsz gibi bir eydir.

. DIL

Dil bilinli olarak m e y d a n a getirilmi, t o p l u m s a l l a m bir s e m b o l l e r sistemidir. nsan onunla duygu ve dncelerini b a k a s m a aktanr. Bilgi e d i n m e d e dilin de n e m l i ilevi vardr. Bu ilev dille d n c e n i n ilikisin den kaynaklanr. Dil mi n c e , d n c e mi n c e sorusu t a r t m a konusudur. Baz dnr ve bilim a d a m l a n n a gre dil ncedir, bazlanna gre de d n c e n c e d i r . B a k a bir t a r t m a konusu da dilsiz d n m e n i n m m kn olup olmamasdr. Bu konular zerinde d n e n lerin ortak noktas, bunlann birbirinden a y n l a m a m a l a n grdr. Dil bilimcisi Ed.Sapir diyor ki: Dil dn cemizi kuatan e l b i s e gibidir. Dil bilimci S a u s s u r e de yle diyor: Dil ve d n c e bir kat yaprann iki yz gibidir; ayn z a m a n d a , arka yzn k e s m e d e n n yz kesilmez . Bu ifadeler dille d n c e n i n birbirieriyle nasl bal olduunu g s t e r m e k t e d i r . D n c e ile birbirini t a m a m l a r anlamndaki dei m e z ilikisi olan dil farkl ilevler yklenir. Bunlann b a nda insann duygu ve dncelerini ifade vastasdr. Bu vasta ile insanlar arasnda iletiim kurulur ve b y l e c e t o p l u m s a l hayat mmkn olur. Dilin bilgileri b a k a l a n n a aktarabilme nitelii s a y e sinde, m e v c u t bilgilerin kalc klma, yani birikim sala-

64

BLGNN SERVEN

ma ve yeni nesillere a k t a r m a grevini yerine getirir. Bu s a y e d e insan bilgisinde gelimeler olur ve m e d e n i y e t l e r doar. Eer dil o l m a s a idi m e d e n i y e t de o l m a z d r nsa n dier hayvanlardan ayran e n nemli vasf insann bir dile sahip olmasdr. B a l a n g t a n beri insan zihni ile bilgi arasndaki ili kiyi aklamaya alyorum. Bilgi insan zihninin e s e r i dir. Bu ite zihnin b t n fiilleri rol oynar. Alg, hkm v e r m e , aklyrtme, m u k a y e s e e t m e , s e m e , tanmla m a . Bunlar zihin faaliyederidir. D n c e , alg dndaki b t n faaliyetleri kaplar. Bu algnn d n c e ile ilikisi yok d e m e k deildir. Alg ve duygu d n c e faaliyetleri nin, deyim yerinde ise, malzemelerini salar; yani b u n lar bir btnlk ierisindedider. imdi dilin bilgi ile b a k a deyimle d n c e ile olan ilikisini b a k a bir a d a n ele alalm; D n m e varolanlar arasnda b a kurmadr. Varola n t a n m a o n u n kavramn elde etmedir. Bu ilem v a r o lanlarn kendileri ile deil de onlann zihindeki temsilci leri kavramlar ile olur. nsan tand varolanlara ad kor, b y l e c e adlar yani kelimeler varolanlann yerini alr. te bu adlar dili oluturur. O halde dil zihindeki kavramlan, dolaysyla, varolanlan temsil eder. G e o r g e Gusdorf, kelime-varik ilikisini yle aklyor; "Adlandrmak

h i t e n varolua ( e x i s t e n c e ) armaktr. Adlandmlmam olan hangi tarzda olursa olsun m e v c u t o l a m a z " .

BLGNN SERVEN

65

D e m e k ki dil o l m a d a n varolann vadmdan

haberdar

olamayz; yani varolann bilgisine sahip olamayz. nsan varolanlan adlandrmakla kalmaz, onlar ara snda balar kurar, ayn zellikleri tayan bireyleri ii n e a l a c a k tmel kavramlar oluturur. te d n c e n i n t e m e l t a l a n bu kavramlardr. Tmel kavramlar birey lerden o l u a n bir snf tekil eder. D n m e bu snflan temsil e d e n kelimeler o l m a d a n olmaz. Geri d n m e kavramlarla olur a m a kavramlan zihinde canlandran kelimelerdir. Dilin yeni bilgi elde e t m e d e oynad rol u iki hu s u s t a gsterebiliriz. Birincisi: Dil varolanlan temsil e t t i i iin varolanlar arasndaki dzen dilde de vardr. Her hangi bir varolan yani o b j e zerinde alrken veya d nrken, o o b j e s i s t e m iinde kendine yakn olanlan a n t m r Bu bakmdan felsefe ve bilimde yeni bilgiler e l d e e d e n derin d n m e d e a n m byk rol oynar. Bir o b j e veya varolan temsil e d e n kelime bu a n m salar. Bir dil sistemi iinde bir kavram temsil e d e n kelime b a k a bir kavram iin de kullanlrsa bu s e f e r yanl a n m yaptmr ve bu yol dnmenin verimsiz liini h a t t a yanl bilgiye varmay sonulandnr. zellik le bilim ve felsefede kullanlacak terimlerde bu h u s u s a o k dikkat e t m e k gerekir. Bu a d a n b a k n c a dilimizde yanl a n m yaptrtan baz terimler vardr. M e s e l a ,

yukanda aklamasn yaptm tmdengelim ve sezgi

66

BILGININ S E R V E N I

terimleri byledir. Her dedksiyon t m d e n g e l m e m e k tedir. Mantksal dedksiyon olan tasmn kiplerinden o u t m d e n gelmektedir, a m a m a t e m a t i k s e l dedk siyonda t m d e n g e l m e deildir. Sezgi terimine gelince, T r k e ' d e s e z m e k diye bir fiil vardr; mphemlik bildi rir. Halbuki igrle kazanlan bilgi ak ve seiktir.Bu s e b e p l e r d e n dolay bu iki terim yani tmdengelim ve sezgi yanl a n m yaptrmaktadr. Yeni bilgi e d i n m e d e dilin ikinci rol udur: Bir dilin s e n t a k s hkmlerde dnmenin yolunu izer. Ve d n m e b o y u n c a bu yolda ilerier. Yani s e n t a k s bir an lamda d n c e n i n biimini oluturur. Bu yol dillerde farkllklar gsterir. M e s e l a Trke de fiil cmlenin s o n u n d a gelir Franszca da b a n d a . Her dilin farkl d n m e yolu olduunu. Prof. Nermi Uygur Tr^ Dinin Felsefesi adl a l m a s n d a Trke ile Almanca'y muka y e s e e d e r e k o k gzel belirtmitir. Toplumsal a d a n b a k n c a dilin b a k a ilevi grlr: Bireyler aras iletiimi salayan dil nemli bir toplumsal ilev grr. Her milleti dier milletlerden ayran deer leri vardr. Bu deerier s a y e s i n d e o toplum ayakta durur ve kiiliini korur. Bu deerier a n a dilde anlam kazanr. Ve bu dil s a y e s i n d e nesilden nesile aktanlr. B y l e c e bi reysel bilin a n a dille kollektif bilince balanr ve toplu mun b e n ' i ortaya kar. Bu b a k m d a n a n a dil t o p l u m u n kiiliini, biriiini s a l a m a d a b a r o l oynar. Bu hususu

BILGININ SERVENI

67

I. Chevalier u cmlesi ile o k gzel aklyor. "Bir mil letin dili o milletin ruhudur. Bir milleti ykmak iin n c e o n u n ruhunu (dilini) ykmak lazmdr" Bir milletin dilinin yklmas, yani d e j e n e r e olup b o zulmas, gelimesinin durdurulup, ilkel hale g e l m e s i n de u amiller n e d e n olur: 1 - O dilde edebi, bilimsel ve felsefi e s e d e r i n yazlmamas, 2 - Dilin y a b a n c kelimeler tarafndan igal edilmesi, 3 - Y a b a n c dille retim ya plmas, 5 - M i l l e t bireylerinde milli dil bilincinin gevek o l m a s veya b u l u n m a m a s . Bu amillerden birincisi d ta tutulursa dier drt amil Trke iin tehlike arzetmektedir. Ana dilin milli bilinci uyandrma ve milli biriii sa lamann yannda bir zellii d e milli kltrie olan iliki sidir. Girite kltr kavramnn aklamasn yapmtm. Bir t o p l u m u n geliip, mreffeh bir hayat srmesi, sahip olduu ortak kltr d e r e c e s i n e baldr. Yani bilim, fel sefe ve bilime dayal teknik bir t o p l u m d a n e kadar st d e r e c e d e olursa o t o p l u m u n gelimesi o n i s p e t t e olur. Bu h u s u s a filozof ve bilim adamlan dikkati ekmiler dir. Alman filozofu Humboldt yle diyor. Bir milletin a n c a k kendi dilinin gelimesi gerekli bir d e r e c e y e ula t z a m a n byk ve dahiyane bir fikri ilerieme yapar. H o c a m bilim tarihisi Aydn Sayl da yle dile getiri yor Zengin, gelitirilmi ve olgunlam bir dil, d n c e olumasn, d a h a az gelimi bir dile kyasla d a h a fazla

68

BILGININ SERVENI

kolaylatrr. Toplumlar da kendi dillerini gelitirdikleri lijde, d i j n c e faaliyetleri bakmndan yijksek varik gsteririer. Sayl bu konu ile ilgili olarak, bir lkede y a b a n c dille retimin sakncasn yle belirriyor: En n e m l i d n c e ve a n m faaliyetlerinde bir y a b a n c dil araclna b a vurma, bir m e m l e k e t i n bir millet o l a rak y k s e l m e k t e n umudunu yitirmesi, yksek uygarlk dzeyinde bulunmak ve yrmek a m a c n d a n v a z g e mesi ve tarih aknda o l s a olsa geri saflarda kalmaya p e i n e n raz olmaya nza g s t e r m e s i demektir.

. BILGI TRLERI

insan b t n varolanlann bilgisini e d i n m e imknma sahiptir. nsan bilgilerini farkl kaynaklardan, farkl y n temlerle elde eder. nsann her iradi hareketi (fiil-acte) bir bilgiye g r e olur. O halde insan ynlendiren varolanlar hakkndaki bilgileridir. Bilgiler elde edilirken dayanlan kaynak, bavurulan y n t e m ve kullanmada h e d e f olarak s e i l e n a m a c a gre triere aynlr. Din,

felsefe, bilim, s a n a t , gnlk bilgi ve "okklt" bilgi

diye alt tr bilgi vardr. Bu alt tr bilgi bir birine indirg e n e m e y e c e i gibi, biri birinin devam da deildir. n s a n bunlardan herhangi birine ihtiya duyduu z a m a n bavurur. imdi bunlann nitelik ve zelliklerini ayr ayn b e l i r t m e y e alalm:

1- Dinsel Bilgi:
Dinsel bilgi kayna ve kiplii bakmndan dier bilgi tderinden aynlr. Dinin zn vahiyle bildirilen bilgiler oluturur. Bu bilginin z akn bir varik tarafndan in s a n a bildirilmitir. Bu n e d e n l e deimez mutlak doru olarak kabul edilir. Bu kabullni t a m a m e n inan iidir. Allah mutlak bir varik olduu iin bilgisi mutlak o l a rak dorudur. nk yanllk ve eksiklik, m k e m m e l ve

70

BILGININ S E R V E N I

mutlak bir varlkta bulunmaz. Bu n e d e n l e Allah'n bil gisinin doruluu ve yanll tartlmaz. Doruluuna inanan o dinde kalr, inanmayan o din dna km bulunur. Dinin t e m e l i n d e mutlak olarak doru olduu kabul edilen bilgiler vardr. M u k a d d e s kitaplan bulunan s e m a v dinler dndaki dinlerde de mudak, d e i m e z bilgiler vardr; m e s e l a Budizm'in ilkeleri bu trdendir. Dinlerde Allah'n bilgisinden b a k a , insann eseri

olan bilgiler d e vardr. Bu bilgiler Allah'n bilgisinin y o rumlardr. Dinlerde farkl mezheplerin bulunuu, farkl yorumlar nedeniyledir. Mezheplerdeki farkl inanlar, h e p , Allah'n mutlak olan bilgisine dayanr. Bu farkllk lann s e b e b i , Allah'n bilgisi deil, yani bir konuda Al lah'n faril bilgiler bildirmi o l m a s n d a n deil, d e i m e z ve zorunluluk nitelii tayan Allah'n bilgisinin yorumu olan insann eseri bilgilerdir. Dinle ilgili tartmalar bu yorumlar zerinden olmaktadr. Allah'n bilgisinin her yorumu veya anlay, o yorum v e anlay taraftariannca Allah'n kastettiinin kendi

i n a n l a n olduu inanc hakimdir. Bu s e b e p l e inanlan hkmn kiplii zorunluluk ifade eder. Dinsel bilgiyi di er bilgilerden ayran en nemli nitelikte budur. Dier bilgi dallannda hkmn kiplii, m a t e m a t i k dnda, o l a nakl (mmkn) veya olumsaldr ( c o n t i n g e n t ) . Dinsel bilgideki zorunlulua aklk getirmek gerekir. Burada ki zorunluluk o hkm kabul e d e n insan iindir. Allah

BLGNN SERVEN

71

mutlak varlk olduu iin mutlak olarak da zgrdr. Bu b a k m d a n Allah iin zorunluluk d n l e m e z . Bir tarafta inanan bir kiinin bir konudaki inancnn mutlak olarak doru olduu kanaati, dier tarafta ayn k o n u d a farkl i n a n l a n n bulunduu fikri eliik gibi g rnse de, aslnda bir eliiklik yoktur. nanan kii kendi kabul ettii fikrin dndakilerin doru olmad k a n a atindedir. Bir k o n u d a farkl dorulann bulunmas fikri Allah'n bilme g c n e ters der. Dinsel inancn g e r e i de budur. Dinsel i n a n t a hkmn kipliinin zorunlu oluu doaldr; aksi halde iin iine p h e girer ki bu d a inancn t a m olamadn, zayf olduunu ifade eder. Dinsel hayat kendisini, gerek birey gerek t o p l u m d a akn bir varla ait bilginin uygulanmasnda gsterir. Uygulamalar Allah'n bilgisinin yorumlanna g r e oldu u iin, dinsel h a y a t t a oulculuk hakimdir. Bu durum insann d o a s n d a n kaynaklanmaktadr. Dinsel bilginin insan zerinde etkisi byktr b u nun s e b e b i dinsel emirlenn kipliinin zorunlu oluu v e yaplan eylemlerin (fiillerin) t e dnyada sorgulanaca inancdr. Bu n e d e n l e bireyle b a k a s arasndaki ilikile ri dzenleyen ahlk kurallan dinsel i n a n c a dayal oldu u l d e b a a n l olur. Dinsel inancn insan zerindeki etkisinin byk oluu o n u n i s t i s m a n n a yol amaktadr. Bu b a l a m d a , semavi dinlerin reddettii batl inanlar o dinlerin kisvesine brnerek hayatiyetlerini d e v a m

72

BILGININ SERVENI

ettirirler. IVlesela, slmiyet'te, trbelere a p u t bala mak, llerden yardm dilemek irk kabul edilip gnah sayld halde, bu yollara bavuranlar bu davranlannn slm olduu inancndadriar. Batl inanlann nelii ve dinsel i n a n t a n farkll okklt bilgi b a h s i n d e ele alnacaktr. Dinsel bilgi dinin insana ykledii sorumluluklan yerine getirmek iin kullanlr.

2 - Felsef Bilgi: F e l s e f e teriminin ifade ettii anlam, devirden devire h a t t a filozoftan filozofa deitii iin, felsefe kavram nn g e n e l g e e r ve t a m bir tanmn yapamayz; fakat farkl anlaylann ortak noktalann yakalayarak onun nasl bir bilgi tr olduunu gsterebiliriz. Kari J a s p e r s felsefi d n c e n i n d o u u n d a u n e d e n i gryor: H a y r e t , p h e ve i n s a n m s a r s l m a s. H a y r e t : Eflatun ve Aristo, felsefenin d o u s e b e b i olarak hayret duygusunu gsteriyoriard. Yldzlan, g nei vs. s e y r e t m e k , i n s a n a evrenin i n c e l e n m e s i n i telkin ediyor. Bu hal Eflatun ve Aristo'yu variin zn a r a trmaya sevk etti. p h e : nsan gerein bilgisi karsnda p h e y e d e r Ayn k o n u d a farkl grlerin oluu, duyu organ-

BLGNN SERVEN

73

larnm aldanmas pheyi kamlayc etkenlerdir. Bu hal D e s c a r t e s ' p h e edilemez kesin bilgiye yneltti. nsann S a r s i i m a s ; nsan d dnyann bilgisi ile urarken kendini unutuyor. Dikkatini kendi s t n e e k i n c e , sarsnt geiriyor. Bu sarslma S t o a c l a n haya tn zdrabnda ruhun skununu aramaya yneltti. laspers'in felsefenin douu ile ilgili bu tespiti, fel sefe y a p m a k iin bugn de geerlidir. lk iki n e d e n yani hayret ve p h e bilimsel bilginin domasnn da s e b e p leridir. Belli y n t e m l e r i e varolanlann bilgisini bilimsel olarak ortaya k o y m a d a , hayret ve phenin byk bir rol oynad aktr. Mademki insann bilme istei bi limle karlanyor, o halde felsefeye n e gerek vardr s o rusu akla gelebilir. Bu ihtiya bilimin verdikleri ile in sann y e t i n e m e m e s i n d e n kaynaklanmaktadr. y l e ki, bilimin vard h e r s o n u , zd h e r sorun felsefeye bir kap a a r . nsan doas gerei bilim verilerini deer lendirerek bir anlamda onlan a m a k ister. Felsefe yalnz bilimin verilerine dayanarak o n l a n a m a y a a l m a z . Dier bilgi trierinde de ayn eyi ya par. Bilime d a y a n a n bilim felsefesi gibi, dine dayanan din felsefesi, s a n a t a dayanan s a n a t felsefesi vardr. Ne kadar bilgi varsa o kadar felsefe vardr. Bu a d a n b a knca felsefeyi "bilgi zerine bilgi" diye tanmlayabiliriz. Bu t a n m d a n felsefenin yalnz bilgi teorisinden ibaret olduu sanlmasn. Felsefenin dier dallan da bu tan-

74

BILGININ SERVENI

m a uyar Ontoloji ve ahlk felsefesi yapanlar da dier bilgi tijrierine dayanmyor mu? Bilgi z e n n e bilgi derken iki bilginin ayn tijrden olduu anlalmamaldr. Yani felsefenin her hangi bir bilgi dalma dayanarak ileri gitmesi, o bilgi trne ayn c i n s t e n bilgiler katarak gelimesini salamak deildir. Felsefi bilgi herhangi bir bilgi trnn verilerinin doru luk d e r e c e s i , kullanlan yntemler, bilgisi edinilen varik tr, farkl bilgi trierinin biri birieri ile olan ilikileri ve ilevleri zerinde eletirel bir tutumla dnlerek e l d e edilen ve dier bilgilere yol gsterici nitelik tayan bir bilgidir. Bu a b a insandaki hayret ve p h e duygulannm bir s o n u c u d u r . nsan i n c e l e y e n bilimler. Biyoloji, sosyoloji, p s i k o loji ve b u n l a n n alt dallan insan incelerken, insan bir o b j e gibi evrensellii iinde ele alyoriar. nsan bir o b j e gibi ele alnnca 1. P. Sartre'n dedii gibi "nsan kendisi o l m a k t a n b a k a bir e y oluyor." Kendi benliinin dna kyor insan u m a s a , u gzlk gibi deildir. Onu s b jektiflii iinde ele almak gerekir. Yani insann. zne , b e n ' i n e veya k e n d s i n e d n m e s i lazmdr. Burada birey b a h i s konusudur. Her n e kadar bu bilginin kayna bir e y s e d e e l d e edilen bilgi btn bireyler iin geerli olur yani geneldir. nsann bu yolla kendisi iin elde e d e c e i bilgiden bir ahlk, bir davran ekli ortaya kar. a mzn n e m l i bir felsefe akm olan egzistansiyalizm

BILGININ S E R V E N !

75

nsan bu adan e l e almtr. nsan kendisini bu adan ele alp dndnde, kendisini, terkedilmi, yalnz, lmn yok olmann eiinde hisseder; bir sarsnt bir korku geirir ve varoluunun bilincine vanr. Bu hal fel sefi d n c e y e alan bir kapdr. Her bilgi tr ve insan zerinde derin d n m e olan felsefe yer yer irrasyonelle karlar. Kant bu karla ma noktalann antinomilerie gstermitir. nsan zihni irrasyonelle karlanca durmuyor o n u n iine girmek istiyor. Bu a b a o n a felsefenin nemli bir blm olan metafizik'in yolunu ayor. Felsefi bilgi insann felsefi tutuma girmesini salar. Felsefi tutum kendisini b a l c a u zellikte gsterir. Birincisi, V a r o l a n a btncl bir grle bakmadr. Byle bir gr sahibinin ele ald olgu veya olay o n lann iinde bulunduklan b t n dikkate alarak i n c e leyip verecei hkmde yanla d m e olasl azalr. Zorunlu olarak u z m a n l a m a n n dal budak sald gn mzde. Bu btncl gr d a h a da n e m kazanr.Bir konunun bir dalnda uzmanlarken konunun b t n n g z ard e t m e k , uzmanlalan daim deeriendirilmesinde byk eksiklik dourur. kincisi: M e t o d i k p h e ve eletirisel zihne s a h i p o l madr. M e t o d i k p h e doru olan elde e t m e k iin b a vurulan yoldur. Bu yolla sonunda phe edilemeze

76

BILGININ SERVENI

ulalr.Descartes felsefesini kurmak iin

bu yolu kul

lanmtr. Eletiri bir d n c e n i n bir hareketin d e e r lendirilmesidir. yi niyet ve doru bilgiye dayal olan eletirilenin, bilgisini d a h a salam ve hareketinin d a h a uygun olmasn salar. Bu bakmdan eletiri g e l i m e y e ve olgunlamaya hz veren itici bir gtr. n c s : Hogrl ( m s a m a h a - t o l e r e n c e ) o l m a nn gerekliliidir. Hogr b a k a inan ve k a n a a t l e r e saygl olmak, farkl ifadelerden rahatsz o l m a m a k hali dir. Bu t u t u m u k a z a n m a k kolay deildir; kkl bir ei tim ve renim ve belli bir uygarik seviyesi ister. Bir t o p l u m u n sal o n a hakim olan h o g r duygusuyla doru orantldr. Grlyor ki felsefe bir merak konusu deil, insann b a a n l ve olmas gereken ekilde y a a m a s iin yani n s a n teriminin ifade etdi hayat tarzna sahip o l m a k iin ihtiya duyulan bir bilgi tarzdr. Felsefenin aleyhin de o k bulunanlar olmu, onun zararii ve gereksiz ol devam duunu sylemilerdir fakat felsefe yaplmaya

edilmitir. nk felsefe y a p m a k insann doas gerei dir. O n d a n k a m a k olmaz. Bu h u s u s u en iyi Aristo ifade etmitir. Aristo yle diyor: "Felsefe y a p m a k lazmdr m diyorsunuz o halde felsefe y a p m a k lazmdr. Felsefe y a p m a m a k m lazmdr diyorsunuz, bunu yapmak iin yine felsefe y a p m a k lazmdr." Bu konuda maktr." Pascal'm s z d e anlamldr. "Felsefe ile alay e t m e k felsefe yap

BILGININ S E R V E N I

77

Felsefi tutum uygar o l m a n m bir vasfdr demitim. Bu h k m d e n kasdm udur: Bu tutumla bilim ve t e k nolojinin n alr. Felsefi tutum iinde bulunan bilim adam aratrmalannda daha baanl olur. Dier taraf tan kii insan o l a n a ynelir. Ve birey hangi i n a n c a veya ideolojiye m e n s u p olursa olsun, kapal bir tutum iin de olmaz. Byle bir davran mutluluun kapsn aar. insan ilikilerinin olum lu bir hava ierisinde yrtlmesini salar ve insanla

Felsefi tutum felsefe r e n m e k l e

kazanlabilir.

3- Bilimsel Bilgi:
Bilimsel bilginin en belirgin vasf salamlk ve gveniliriiktir. nsan ihtiyalann byk l d e bu bilgi ile salar. lk a d a n beri bu nitelikleri tayan fakat dur m a d a n deierek, kendini dzelterek ilerieyen, bir bilgi daldr. Her g e e n gn yenilikler ortaya koyan teknoloji, bilimin eseridir. Bilimsel bilginin zelliklerini b e l i r t m e d e n n c e , d n c e tarihi b o y u n c a hangi bilgilere bilim dendiini an lamak iin, farkl bilim snflamalanndan -drt rnek vereceim. Aristo'nun snflamas: Aristo bilimleri ksma aynr: Teorik Bilimler: Metafizik, Fizik, M a t e m a t i k

78

BILGININ SERVENI

Poetil< Bilimler: Retorik, Poetik, Diyalektik Pratik Bilimler: Ahlk, E k o n o m i , Politika slm dnyasmdaki bilim snflamalannda Aristo'nun etkisi bijyk olmutur. slam dnrieri bilim smflam a l a n n d a b u n a slm kltrlnde ortaya kan bilgile ri eklemilerdir. slm'da bilim smflamalan Frb ile balar. Frb ilk smflamasmda Aristo'ya bal kalr, bilimleri Aristo'da olduu gibi nazari (teorik) ve ameli (pratik) diye ikiye aymr. limlerin Saym adl e s e r i n d e , bu bilimlere dil, mantk, fkh ve kelam bilimlerini ek ler. Harezm (l.997) den s o n r a bilimler, er'i ve er'i ol mayan bilimler veya nakli ve akli bilimler diye iki grupta ele alnmtr. er'i veya nakli bilimler: Bunlann iine, tefsir, hadis, kelam, fkh gibi bilimler girer, bunlara b a l a n g olarak da Arap dili ile ilgili bilgilerden bahsedilir. er'i o l m a y a n veya akli bilimler: Bu gruba ise Aris t o ' n u n teorik ve pratik dedii bilimler girer. Grlyor ki bu snflamalarda bilim terimi o k g e ni a n l a m d a alnm bilgi terimi ile e a n l a m d a kullanl mtr. Bilimin dier bilgilerden farkl ve kendine h a s bir alan bulunduu, a m a , y n t e m bakmndan dierierin e aynid fikri R n e s a n s ' t a n s o n r a Avrupa'da bilimlerindeki gelime s o n u c u domutur. doa

BILGININ SERVENI

79

Bilim alann yalnz m a t e m a t i k ve doa bilimlenne hasredip, dier bilgi dallann danda brakan August C o m t e ( 1 7 9 8 - 1 8 5 7 ) olmutur. C o m t e bilimleri yle s ralar: Matematik Astronomi Fizik Kimya Biyoloji Sosyoloji Bunlar a n a bilimlerdir bunlann alt dallan vardr. Bi limlerin sralanmas tarihi seyir iinde pozitiflik alanna girmelerine gredir. Com.te'a g r e sosyoloji h e n z bu alana eriememitir. Bilindii gibi C o m t e ' a gre insan d n c e s i g e l i m e seyri iinde teolojik, metafizik ve pozitif diye safhadan g e e r . Bilimlerde bu safhalan takip eder. Pozidf safha gelimi s o n safhadr, Pozitivist anlayn etkisi byk olmutur. Bu gn bi le bu anlayn taraftarian vardr. D a h a s o n r a Almanya'da farkl bilim snflamalann yapldn gryoruz: Diltey ( 1 8 3 2 - 1 9 1 1) bilimleri y n t e m y l e snflyor: 1- Manevi Bilimler: Tarih bilimleri, dil, e d e b i y a t s a nat, din, felsefe bakmndan

80

BILGININ SERVENI

2 - D o a bilimleri. Bu anlaya g r e manevi bilimlerin y n t e m i anlama, d o a bilimlerinin y n t e m i aklamadr. G n m z d e niversitelerde yaplan uygulamaya g re bilimleri yle snflayabiliriz: A - T e m e l Bilimler 1- S a f akli veya Biimsel Bilimler: IVlatematik, Vlanrik, 2 - D o a Bilimleri; Astronomi, Fizik, Kmya, Biyoloji, Psikoloji 3 - B e e r i veya Manevi Bilimler; Sosyoloji, Tarifi, Dil Bilimleri Bu t e m e l bilimlere dayal olarak B - Uygulamal Bilimler ise 1 - statistik 2 - Mhendislik, Tp, Veterineriik, Eczaclk, T a n m ile ilgili bilimler 3 -Hukuk, E k o n o m i , Politika, Eitimle ilgili bilimler dir. D o a bilimleri varii insana bal olmayan varolan lan konu edinir. Manevi bilimler ise insan faaliyetlerinin s o n u c u olarak m e y d a n a kan varolanlan konu edinir. Uygulamal bilimler t e m e l bilimlerin uygulama alanlandr.

BILGININ SERVENI

81

Bilimlerin a m a c doruyu

elde etmektir. Biimsel

bilimlerdeki doruluk akl doruluudur. Akl do ruluu, yaplan akl yijrtmelerde akl ilkelerine uygun olarak n e r m e l e r arasndaki tutarl gstermektir. Bu s e b e p l e akli bilimlerin y n t e m i i s b a t t r . Dier bilimler d e b a h i s k o n u s u olan doruluk ise i e r i k doruluu'dur b u r a d a bilginin o b j e s i n e uygunluu aranr. Doa bilimlerinin m e t o d u d e n e y m e t o d u d u r Bu m e t o d u n a a m a s vardr. Birinci a a m a d a bilimadam olgulan gzler ve o n l a n n bir aklamasn yapar. Bu aklama bir varsaym d r : ikinci a a m a deneyim a a m a s d r . Burada varsaym deneyimlerie kontrol edilir. Eer yap lan kontroller varsaym dorularsa o aklama kanun olur. Bu da n c aamadr. Bilimsel kanun nedenle s o n u arasndaki d e i m e z ban ifadesidir. Manevi bi limlerde d e n e y m e t o d u kullanlamaz. Bunlarda a m a konu edinilen olay veya olgunun delillendirilerek tespit edilmesidir. Doal olarak manevi bilimlerde elde edilen sonular, akli ve doa bilimlerdeki gibi kesin o l a m a z . Bilimsel bilgi genel geerdir, yani hibir milletin m a l deildir. Btn insanln maldr. Bilimlerin gelierek bugnk hale g e l m e s i n d e in, Hint, Mezopotamya, Msr, Yunan, R o m a slam, Avrupa ve Amerika m e d e n i yetlerinin rol vardr. Bilimsel bilgi objektiftir. Objektiflik, tarafsz olmak, dini, felsefi, siyasi ve karclktan uzak olmaktr. Bilim

82

BLGNN SERVEN

adam bilimsel faaliyetlerinde en o k dikkat e d e c e i kusus objektiflii salamaktr. Bilimsel bilgi akli (rationnel) ve sistemli bir bilgidir. Bu n e d e n l e doru kanmlara imkn verir. Bilimsel bilgi insan hayatinda o k bijyk bir rol o y nar. Bilimsel bilginin uygulanmas ile m e d e n i y e t bu gnk h a l e gelmitir ve bu bilgi vastas ile gittike g e liecektir. Bir bilim adam aratirmalannda bilimsel tutum iin de bulunmas gereklidir.Buna bilimsel zihniyette denir. Bilimsel zihniyetin u nitelikleri bulunur. A Zihinsel nitelikler. a- Hakikat ak yani gerei bilme o n u elde e t m e tutkusu. Bu hal tanma arzusunu kesmeden, canl tutar,

aratrmalann

kazanlm bilgilerie ettirmek

y e t i n m e y i p aratrma srecini d e v a m azmini gsterir.

b - p h e , doruyu bulmak iin gerekli olan zihin ya psdr. Bu p h e D e s c a r t e s ' i n kulland y n t e m sel phedir. Pyrrhon'nun ykc phesi (doute s k e p t i q u e ) deil. Claude Bernard bu iki p h e

yi belirtmek iin yle diyor. "Skeptipue bilime inanmayp kendine inanandr. D o u t e u r e gerek

bilim adamdr, kendinden p h e eder, kendi y o rumundan p h e eder, bilime inanr."

BLGNN SERVEN

83

c - Bir O t o r i t e y e bal k a l m a m a . Falan b y l e dedii iin bu dorudur n e r m e s i bir o t o r i t e y e ballm ifadesidir. Bu tutum bilimin ilerlemesinin bir e n gelidir. B -Ahlaki nitelikler. a- Hibir pratik m e n f a a t (an, eref, servet gibi) e n d i e s i n e kaplmadan, srf gerei bulmak iin a lmak b - Hkmde bamszlk, yani hibir .etki a l t n d a kalmadan hkm verebilmek. c - C e s a r e t l e fikrini savunmak, davrann tir. bilim tarihinde bu

e n arpc rneini Galile g s t e r m i

4 - S a n a t s a i Bigi: S a n a t , farkl alanlarda farkl ifade yollar kullanlan, i g r e dayal, duyguya h i t a b e d e n kiisel etkinliktir. S a n a t k r variia bir a d a n bakar ve o n u n bir kesimini kavrar, b a k a ifade ile onu anlar ve eseri ile ifade eder. S a n a t k r ortaya koyduu eseri varikta grdn ifa de e d e r yani varolan aksettirir. Dier bilgi dallannn da yapt budur, fakat gerek ifade tarz, gerek ifade ekli v e gerek ortaya kan verinin b a k a l a n tarafndan kulla nlma a m a c , sanat dier bilgi trierinden aymr. S a n a t t a n b a k a bilgi trieri ifade vastas olarak di li b a k a deyile kelimeleri kullanr. iir dndaki s a n a t

84

BILGININ SERVENI

dallarnda ise ya s e s l e r ya renkler veya maddenin fark l ekilleri (ta, toprak, demir vs.) ifade vastas olarak kullanlr. S a n a t hangi varolan aksettirir? Bunu farkl s a n a t dallannda belirtelim. Farkl s a n a t dallannda ifade fark l vastalaria olur. Mzisyen seslerie, r e s s a m renkler le, m i m a r ta, demir, t a h t a vs ile eserini ortaya koyar. S a n a t k n n aktard varolanlar nelerdir? D o a d a fiziki dalgalar vardr. Bunlar kulaa g e l i n c e s e s olarak iiti lir. Bu dalgalann, dolayisiyle seslerin, saysz ilikileri mmkndr. likiler yan yana gelince melodiler olu ur. te mzisyen bu ilikilerden uygun grdn yan yana getirerek eserini ortaya kanr. Hissedilen iliki o n u duyana hastr. R e s i m d e de yle, d o a d a bulunan dalgalar g z e gelince renkler oluur. Bunlannda kendi aralannda snrsz ilikiler bulunur. R e s s a m uygun gr d renk ilikilerini yanyana getirerek eserini m e y d a na getirir. G e r e k i bir resimde, r e s s a m , ele ald o b j e d e b a k a l a n n m grmedii renk ilikilerini, glgelerini, izgilerini s e z e r ve fotoraftan daha gzel bir e s e r or taya koyar. Mimari de ayndr. Snrsz m e k n ilikileri bulunur. S a n a t k r i g r kavrar ve o n u ifade eder. iirin durumu dier s a n a t dallanndan farkldr. iir de dier bilgi dallan gibi kelimeler kullanlr. Fakat b u rada dilin a h e n g i n e dikkat edilir, kelimeleri yan yana getirirken, s e s uyumuna, ruh zerindeki etkilerine z e n gsterilir. (ituidon) yolu ile varolan

BILGININ SERVENI

85

G e r e k i iire misal olarak M e h m e t Akif'in a n a k k a le Destann gsterebiliriz. u B o a z harbi nedir var m ki Dnyada ei En kesif ordulann ykleniyor drd b e i

Kafa, gz, gvde, b a c a k , kol, e n e , parmak, el, ayak Boalr srtlara vadilere s a n a k sanak. Ayn olay tarihi d e anlatr fakat ifade tarzlan o k farkldr. air dilin a h e n g i n d e n faydalanr; kelimeleri an yana getirirken s e s ahengini b a k a s zerindeki etkisini d n e r e k s e e r . Tarihinin a m a c bir olayn a n l a l m a sn salamaktr. airin ise o olay yaatmaktr. R o m a n t i k ve s e m b o l i k iirde durum b a m b a k a d r . Bunlarda s a n a t k r s a n a l bir varolan hayal edip o n u an latrken t e b i h l e r e , istiarelere bavurarak, b a k a bir ey a n l a t m a k ister, t e b i h ve istiare yollanna b a vurur. Eer bu iirier mantk s z g e c i n d e n geirilirse, s a m a diye vasflandnlr. Halbuki bu iirieri dinlerken insan, mantk snrlann a a r o n d a n zevk alr. R o m a n t i k iire Nedim'in iki beytini, s e m b o l i k iire d e A h m e t Haim'in birka dizinini r n e k olarak vererek aklayalm.Nz olur d e m - b e s t e e m - i n i m b a h n d a n senin e r m e d e r reng-i t e b e s s m l'l-i n a b n d a n senin (Senin uykulu gznn karsnda nazn dili tutulur ve g l m s e m e n i n rengi, senin krmz dudandan uta np kzanr.)

86

BILGININ SERVENI

A h m e t Haim'in Merdiven iiri ise yle balar; Ar ar kacaksn bu merdivenlerden Eteklerinde g n e rengi bir yn yaprak Ve bir z a m a n b a k a c a k s n s e m a y a alayarak Sular sarard yzn p e r d e p e r d e s o l m a k t a Kzl havalan seyret ki a k a m o l m a k t a Her iki iirde de kullanlan kelimelerin yalnz lgat a n l a m l a n dikkate alnnca s a m a gelir. Fakat insan bu iirieri okurken mant kalplann dna kyor ve o n lardan etkileniyor ve h i t e s a m a gelmiyor. B a h i s k o n u s u iirierde airier belli bir varolan tasvir ederek, b a k a bir hali a n l a t m a k istiyoriar. Birincisi bir b a s a m a k , bir vastadr. Asl anlatlmak i s t e n e n ikinci sidir. Nedimin b a s a m a k olarak kulland, yan uykulu g z lerie glmseyen ve e n e s i n d e ukur bulunan bir in sandr. air bunu anlatirken yle kelimeler kullanyor ki okuyucu asl anlatlmak isteneni anlyor. O da sevgiliye kar duyulan sevginin iddetidir A h m e t Haim merdivenden kan bir kiiyi anlatyor. Burada kelimeler yle seilip sralanyor ki okuyucu, tasvir edilenin t e s i n e g e e r e k kendi anlay ve duygu lanna gre b a k a bir yaant halini d n p (mr, m e s l e k hayat gibi)duygulanyor.

BILGININ SERVENI

87

iirde d e dier s a n a t dallannda olduu gibi b a rol s a n a t k n n igr oynar. S a n a t n dier bilgi dallanndan aynid nemli bir n o k t a d a , sbjektif oluudur. Sbjektiflikten^ k a s t e t t i im, bir s a n a t eserinin t a m a m e n s a n a t k n n a bal o l masdr. S a n a t k r , bir varolana herkesin b a k a b i l e c e i a d a n deil, kendi a s n d a n b a k a r b a k a s n n gr mediini, hissetmediini duyar ve ifade eder. Bilim, b u a d a n kart bir durumdadr. Bilimde varolanlar veya ilikileri herkesin grebilecei, s e z e b i l e c e i grn ile e l e alnr. Bu s e b e p t e n herhangi bir bilim adam bir kefi y a p a m a m s a b a k a biri ayn kefi yapabilir. Hat ta birbirinde h a b e r s i z iki bilim adam ayn kefi y a p a bilirier. Bunun rnekleri bilim tarihinde vardr. S a n a t ta b y l e deildir. E s e r t a m a m e n s a n a t k n n a baldr. Eer Mimar S i n a n S l e y m a n i y e Camisini y a p m a s a idi hibir m i m a r Sleymaniye'yi yapamazd veya A h m e t Haim merdivenler iirini y a z m a s a idi hibir air bu iiri yazamazd. Bir bilgi tr olarak s a n a t n ilevi de dier bilgi trierine b e n z e m e z . S a n a t n iki ilevi vardr. Birincisi, bir s a nat eseri karsnda bulunan kiinin e s t e t i k duygusunu tatmin eder, ikincisi, kiiyi belli bir ruh haline sokar. Bu ikincisi zerinde biraz durmak istiyorum. Bir s a n a t eserinin insan zerindeki etkisi ile o insan belli bir ruh haline brnr. Ve bu hal o insann her-

88

BILGININ SERVENI

hangi bir bilinli faaliyetinin yaplma kipliini ( m o d a lite) hazdar. Kazanlan bu ruh hali, kiinin bak as n geniletir, zerine eildii konuya derinliine inme gcn salar. B y l e c e sanatn verdii bilgi, yaplacak herhangi bir hareketin baarya ulamasn salayacak amillerin b a n d a gelir. Dinsel h a y a t t a sanatn bu niteliinden o k yararianlr. Dnyann her yerinde i b a d e t h a n e l e r (camiler, ki liseler, tapnaklar) s a n a t deeri byk eserier arasnda bulunur. Her dinde ilahiler nemli mzik trleridir. Bu s a n a t etkinlikleri, mmin kiiyi i b a d e t i n d e arzu edilen ruh

haline s o k m a k iindir. Ivlehter takm veya b a n d o n u n ald bir mar askerin vazife duygusunu artmr, o n u n iin gerekli olan c e s a r e t ve e c a a t duygularn n plana kanr nsann b t n faaliyetlerinde s a n a t n b u ilevi ni grrz. Toplum hayatn salkl klan insan sevgisi, m e r h a m e t duygusu, yardmlama istei, eitli s a n a t dallannm (resim, musiki, iir vs.) etkisi ile geliir. Her ifade s a n a t eseri saylmaz. Bir eserin s a n a t d e eri t a m a s o n u n gzel diye vasflandnlmas ve g

zelliin kalc olmasn gerekli klar. Gzellik, bir eserin karsndakini etkileyii, o n u n e s t e t i k zevkini o k a m a s , seyircisi veya dinleyicisini farkl bir ruh haline s o k m a s ile ilgilidir. Byle bir nitelik h e m ifade edilen varolmann s e i l m e s i n e , h e m de onu ifade edi tarzna baldr. Bu

BILGININ SERVENI

89

s e b e p t e n s a n a t k n n iki ayn zellii t a m a s lazmdr: Birincisi, varolanlar karsnda kilde ifade edebilmektir. Varolanlar karsnda, gzel olan ilikiyi belki o k kii grp hissedebilir fakat onu ifade e d e m e z , ite s a n a t k n dier insanlardan ayran asl zellik d e b u dur. bakasn e t k i l e y e c e k ilikileri bulmak, ikincisi yakalad ilikileri gzel bir e

5 - Gnlk Bilgi Gnlk bilgi en o k bavurulan bir bilgi trdr. Her trl gnlk ilerde kullanlr, olgusaldr, fakat bilim gibi dzenli ve genel g e e r deildir. u eitleri vardr. a- Alg ile bilinen d dnyay, renkleri, sesleri, koku lan ile tantr, yani nitelikseldir. VIesela, m e r m e r souk tur, yn scaktr, kurun ardr vs. gibi. b - G e l e n e k ve g r e n e k l e e l d e edilen bilgidir. A t a szleri, i n a n haline gelmi baz alkanlklar, t r e ku rallan, yllann t e c r b e s i ile kazanlm t o p l u m a mal

edilmi kanaatler. M e s e l a Anadolu'da yaygn olan ayva b o l olduu s e n e k iddetli g e e r veya g n e b a t a r k e n ufuktaki bulutlann kzarmas ertesi gn yamurun ya m a y a c a n a iaretler gibi kanaatler bu tr bilgidir. c - Zanaatkarn bilgisi. Usta rak ilikisi ile elde edi len bilgi. Demircilik, marangozluk, kuyumculuk vs. gibi z a n a a t l a r d a gerekli olan bilgi.

90

BLGNN SERVEN

Okklt bilgi olgusal ve objektif bilginin tam zdddr. Bysel zihniyetin m e y d a n a getirdii ve kulland bil gidir. Genellikle gizli variklann insan hayatna k a n m a s ve baz kiilerin bunlarla t e m a s e d e b i l e c e i inancna dayanr. Bu bilgilerde s e m b o l i z m byk rol oynar. S e m bollerin aklanmas gizli glere sahip kiilerin yetkisi ierisinde bulunduu inanc vardr. M n e c c i m , byc, falc bu tr kiilerdir. Eski Msr ve M e z o p o t a m y a ' d a tp ve gkbilim alanlannda okklt bilgiler nemli yer alyordu. Msrda tbbi papirslerin nemli bir ksmnda okklt bilgilerin hakim olduu, bir ksmnda da ampirik rasyonel, deyim yerin de ise, bilimsel ribbn yer ald grlmektedir. M e z o p o t a m y a ' d a astroloji yannda a s t r o n o m i y e de yer veril mektedir. R o m a mparatoriuu'nda bu bilgilere byk n e m verildi. Hristiyanlktan s o n r a bu bilgilerie m c a d e l e edildi. XV ve VI. Asriarda Avrupa'da bycler yaklyordu. XVI. asrda Osmanl yazarianndan T a k p rlzde'nin Mevzu't'l-Vlm arasnda saylmrir. G n m z ileriemi toplumlannda bu bilgilerin itiban s n m , a m a t a m a m e n o r t a d a n kalkmamtr. nsann z n d e bulunan bysel zihniyet, z a m a n zaman ortaya kar ve tatmin alan arar. Genellikle byk felaketler, adl e s e r i n d e ilm-i fera set, ilm-i fal, ilm-i tabir-i rya gibi bilgiler tabii bilimler

BILGININ SERVENI

91

skntlar, mitsizlikler iinde bulunan insanda bysel zihniyet n plana kar ve o kii bycye ve falcya bavurur. Herhangi bir objeyi, uur getirsin , a n s g e tirsin diye kullanmak da bysel zihniyetin ifadesidir.

Kullanlan eyalarda a n s aramak sk rastlanan bir dav ran eklidir. M e s e l a , bir rencinin, falan snavda kr mz seterimi giymitim a n s getirdi, snavm iyi geti; bu snavda da ayn seteri giyeyim diye akl yrtmesi bu tr bir davrantr.Bu haller objelerin gizli glere s a h i p olduklan inancna dayanr. Okklt bilgiler g r n m e z olanla ilgili olduu iin

dinden faydalanr dinin insanlar zerinde etkisi fazla dr. Dinin bu g c n d e n bycler, falclar faydalanr. Yaptklannn inandnc olmas iin onlara dini e l b i s e giydiririer. zellikle kitabi dinlerin, okklt bilgileri, b a tl inanlar diye r e d d e t m e l e r i n e ramen, byc ve falclann dini istismar etmelerinin n n e g e i l e m e m i ve inanl kimselerin bile batl inanlara b a l a n m a s yok edilememitir. M e s e l a slamiyet d e yatdan ziyaret e d e rek onlardan yardm i s t e m e k yasaktr. Bu davran b yk gnah olan irke kadar gider. Halbuki lkemizde bu tr ziyaretler sk olur ve bunlar islami davranlar olarak kabul edilir. Okklt bilgilerin akld o l m a s n a ve gereklikle ala kas b u l u n m a m a s n a ramen, b a z a n , pratikte bir fay das grlmektedir. y l e ki, byk sknt iinde olup

92

BILGININ SERVENI

da falcya giden bir kii, falcdan iyi h a b e r l e r iitince rahatlar. Bu durum okklt bilginin, sanatn insan olum lu bir havaya s o k m a s ilevine uygun bir ilev grd intiban dourmaktadr. *** n c e d e n belirttiim gibi insann btn bilinli ey lemleri (fiilleri) yukanda zelliklerini akladm bilgi trierine gre olur. Bir a n l a m d a bizim eylemlerimizi t a yin e d e n kullandmz bilgilerdir. Yerine gre alt tr d e n birsini kullannz. Bunlar arasnda insan hayatn en o k etkileyen din, bilim ve gnlk bilgidir. Nasl bilgi nin o l u m a s baz artlara bal ise, herhangi bir a m a c g e r e k l e t i r m e k iin bilgi kullanlrken yaplan eylem de baz ardara baldr. Baka ifade ile insan r o b o t

gibi deildir. R o b o t a bir bilgi yklenir h a r e k e t iin emir verilince, hibir engelle karlamadan bilginin gerei a y n e n yaplr. nsan bilgisini kullanrken i ve d e t kenlerin etkisi altndadr; Eer bir eylem engelle kar lar ve b u yzden g e r e k l e e m e z s e , bu demektir ki fail a m a c n gerekletirmek iin o alandaki bilgisini t a m kullanamamaktadr. Bu durum bizi insann z g r l i k s o r u n u n a gtrr. nsan hayatnn her alannda bu sorunla b a baadr. zgrin olduu yerde s o r a m Ittlok vardr. nsan Allah'a, t o p l u m a (aile ve dier in sanlar ) ve d e v l e t e kar sorumludur. Bu sorumluluklar din,ahlak v e devlet felsefelerine yol a a r . nsan zgr

BILGININ SERVENI

93

bir varll< olduu iin, ad g e e n felsefeler domutur. Bu felsefelerin t e m e l i n d e insan zgri ve sorumlu luu bulunur.

V- ZGRLK VE SORUMLULUK

1 - zgrik zgrlk bir yaant halidir; o halde duygusal h a y a t a aitdr. nsan zgrik bilincine zgrikszlk halinde

vanr. zgrik veya zgrszlmz hissettiimizde nasl bir durumda bulunuruz, yani hangi artlarda ken dimizi zgr, hangi artlarda zgriksz h i s s e d e r i z ? Eer istediim bir eyi yapabiliyorsam kendimi zgr, y a p a m y o r s a m zgrikten mahrum hissederim. ste m e k iin eitli imknlann bulunmas, farkl s e e n e k l e rin o l m a s gerekir ki s e i m yapp unu istiyorum unu istemiyorum diyebileyim. O halde s e m e zgrin t e m e l esidir. S e i m d e n s o n r a e y l e m (fiil) gelir. Eyle m e g e t i i n d e bir engelle karlap istediini y a p a m a z sa o alandaki zgr olmadn h i s s e d e r . Bu ruh hali o n d a zgrik bilincini dourur. B y l e c e zgrin iki e s i n i n olduu ortaya kar: s e m e zgri - eylem zgri ve u sorular akla gelir: nsan s e m e d e zgr mdr? nsan e y l e m d e zgr mdr?

A- S e m e zgrl nsan s e m e zgrinn olup olmadnn bilin c i n d e deildir. zgrik kendisini e y l e m d e hissettirir.

96

BILGININ SERVENI

Fakat dikkatler s e m e z e n n e evrilip dnld zaman, s e m e d e de zgrlk sorunu olduu grlr. Bir eylem (fiil) bilinli ise orada s e m e vardr. Bilin li eylem d n p tanp karar vermektir. Yani farkl s e e n e k l e r dnlp, m u k a y e s e edilip e n uygununu tercih e t m e k d r . Tercih o l u n c a bir tercih n e d e n i vardr. Bu adan b a k n c a n e d e n s i z s e m e olmaz. Hibir s e b e b e bal o l m a d a n s e m e n i n olabileceini iddia e d e n kaytszlk zgrikcleri vardr. Birok imkn karsn da kalnd zaman, hibir tercih s e b e b i olmadan, ka rar verme kudretine k a y t s z l k z g r l (La liberte d'indifference) denir. Kaytszlk zgri taraftarian,

s e b e p s i z s e m e gcnn variin g s t e r e n inandmc bir kant g s t e r e m e m e k t e d i r i e r . S e m e bir irade iidir. radede a m a nemlidir. ra d e d e a m a hakknda verilmi bir hkm vardr. Byle bir hkm, a m a l a , daha n c e verilen bir hkm ara snda yaplan karlatrma s o n u c u veriliyor. Bu hkm iyiyi, faydaly, elverilii vs. gerekletirmek iindir. Psikolog Dwelshuvers "iradeyi tanmlamaya yarayacak ey, a m a c n deeri hakknda ki bilin, yani a m a hak knda akli hkm olacaktr." diyor. B y l e c e s e m e d e a m a hakknda verilen hkm s e m e n i n nedenidir. Grlyor ki s e m e d e n e d e n veya n e d e n l e r rol oy nar. S e m e nedenlerin bir sonucudur, eseridir. Bura da n e d e n l e s o n u veya e s e r arasndaki ban kiplii-

BILGININ SERVENI

97

ne (modalite) b a k m a k gerekir. Eer bu b a zorunlu ise yani n e d e n veya n e d e n l e r zorunlu olarak s e m e fiilini tayin ediyorsa o z a m a n bir insan zgrinden b a h sedilemez. Doa olaylannda s e b e p l e s o n u a r a s m d a ki ban zorunlu olduunu iddia e d e n determinisderin grle ri 19. asra hakimdi. Fakat d a h a s o n r a 2 0 . asrda H e isenberg, Bohr, Dirac ve Von N e u m a n n gibi fizikiler d o a d a mudak determinizmin olmadn a n c a k olasl kanunlardan b a h s e d i l e b i l e c e i n i gsterdiler. Fizik dn yasnda mutlak determinizmin, b a k a ifade ile n e d e n l e s o n u arasndaki ban zorunlu olduu iddia e d i l e m e z se, ruhsal dnyada b y l e bir determinizmin yani tayin edilmi olmann mmkn olduunu s y l e m e k dorul a n a m a z . O halde s e m e d e , n e d e n s o n u arasndaki ban modalitesinin zorunlu olduu s y l e n m e z . S e m e n i n zorunlu bir tayin edili olmadn g s t e r e n b a z ruhsal haller mevcuttur. nsanda ki m e m n u n i y e t ve pimanlk duygulan, s e b e p l e s e m e arasnda ki ban zorunlu olmadn telkin etmektedir. Farkl s e e n e k l e r karsnda birini s e i p s o n u c a var dnda, insan m e m n u n i y e t veya pimanlk duyar, s o n u t a n m e m n u n olursa n e iyi e t t i m d e bunu s e t i m v e ya piman olduysa bunu s e m e m e l i y d i m , b a k a tri d e yapabilirdim nk b a k a imkna da sahiptim diye bilir. Her iki duygu hali de insann s e m e d e kendisine

98

BILGININ SERVENI

d e n bir payn bulunduunu telkin eder. te o pay s e m e zgridr. S e m e n i n zorunlu olduu fikrini savunanlar da var dr. B u n l a n n s o r u n a bak as bakadr. M e s e l a s lm'da cebriye'nin, felsefede Spinoza'nm grleri

byledir. Cebriye insan harekederini akn bir s e b e b e , b a k a ifade ile Allah'a, S p i n o z a klli (niverselle) bir s e b e b e balamaktadr. Bu grler s o r u n a metafizik a d a n e l e almaktadr. B e n s o r u n a psikolojik a d a n bakyorum. B e n i m kastettiim grnteki nedenler

dir. Bunlan da insann kazand bilgilerde gryorum. Bunlann arkasnda olan metafizik s e b e b i k a s t e t m i y o rum. S e m e d e n e d e n l e s o n u arasndaki ban kiplii zorunlu deil olumsaldr ( c o n t i n g e n t ) . Bu b a ierisin d e olaslk tamaktadr. Bu olaslk insann s e m e d e k i payndan ileri gelir. B a k a ifade ile n e d e n l e r s o n u c u z o runlu olarak dourmaz, belli bir l d e s o n u c u n o l u masn salar S e m e zgri, insan iin, a n c a k snrii bir alan iinde s z konusu olur. M e s e l a insann Dnyaya gel m e s i kendi elinde deildir. nsan dnyaya geliini ken disi s e m e m i t i r . Patalojik bir hal olan intihar bir y a n a braklrsa, lm de kendisi s e m e m e k t e d i r . Bu durum insan kendisini a a n bir varikla yz yze g e t i r m e k t e dir. zgrik sorununu ele alrken b y l e bir varii dik-

BILGININ SERVENI

99

k a t e a l m a k zorunluluu vardr. ster kabul ister reddi ile olsun Mutlak Varlk zerinde d n m e d e n o n a b a l a m a d a n zgrik sorunu z l e m e z . Mutlak Varik karsnda, insan zgri konusu

h e m t e o l o g l a n h e m de filozoflan ilgilendirmektedir, slm'da Cebriye Okuluna m e n s u p kelamclara g re insan zgr deildir. O n d a bir irade kudreti yoktur. nsann hareketleri tpk bir canszn hareketleri gibi dir. Her e y Allah'n iradesine baldr. Kaderiye Okulu m e n s u p l a n n a gre ise, insanda Allah tarafndan verilen bir irade kudreti vardr ve hareketlerinde zgrdr F e l s e f e d e bu konuda ayn gr aynntya girme den belirteceim. D e s c a r t e s ' e gre insan Allah'n kendisine verdii irade s a y e s i n d e zgrdr. Yalnz bu mutlak bir zgrik deildir. Mutlak zgrie sahip olan yalnz Allah'dr.

nsan, zgrin a n c a k snrii bir a l a n d a kullanabil mektedir. S p i n o z a p a n t e i s t bir g r e sahiptir. Tek bir c e v h e r vardr o da Allah'dr, Allah'n dnda bir ey yoktur. "Her e y ilhi tabiatn zorunluluu ile m e v c u t olmas ve belli bir tarzda hareket e t m e s i tayin edilmitir." "ruhda zgr bir irade yoktur, fakat ruhun u veya bu istei bir s e b e p l e tayin edilmitir". Grlyor ki S p i n o z a Allah karsnda insan zgrin tanmamaktadr.

100

BILGININ SERVENI

Jean-Paul Sartre insan zgrlnij Allal'm varln! inkr e d e r e k t e m e l l e n d i r m e e almaktadr. Sartre birb i n d e n farkl iki varik kabul ediyor: Kendinde varlk (etre en sol) ve k e n d i s i i i n v a r l k (etre pour soi) n san pur soi varikr bu s e b e p l e insanda v a r o l u (exist e n c e ) z d e n ( e s s e n c e ) n c e gelir, yani insan zn kendisi yaratr. Eer yaratc bir Allaf kabul edilirse o z a m a n insan kavram Allaf'm zihninde n c e d e n var dr d e m e k d r . Bu halde insann z varoluundan n c e gelir ki bu yanltr. Sartre diyor ki: IVlademki a priori olarak insan doas yoktur o halde doasn m e y d a n a getiren kendisidir. Bu da projelerini gerekletirmekle olur. B y l e c e zn m e y d a n a getirir. Bir insann u v e ya bu olmasnn s e b e b i s e m e y i kendisinin yapmasdr. Bu hareketlerinde insan zgrdr. Dandan kendisine m d a h a l e e d e c e k yoktur ve zgrie mahkum edil mitir. Grlyor ki bir varik tr olarak insann zgrl s z konusu olduunda, ister olumlu ister olumsuz Al lah' m variindan s z e t m e k mecburiyeti vardr.

B - Eylem zgrl Eylem (fiil-acdon) teriminden, insann s e m e s i n

d e n s o n r a h e d e f e varmak iin ortaya koyduu her tri faaliyeti anlyorum. Baka ifadeyle eylem d n c e n i n

BILGININ SERVENI

101

da aksettirilmesidlr. Eylemin karlaaca engeller zgd snriayan unsudardr. nsan herhangi bir

alanda yapt eylem bir engelle n l e n i r s e kendisini o a l a n d a zgr h i s s e t m e z ve rahatszlk duyar. S z k o n u su engeller ya fiziki dnyadan ya t o p l u m d a n veya din den gelir. Fiziki dnyadan gelen engeller ya insann biyolojik yapsndan veya d dnyadan gelir. nsan organizma s ilevini normal yapyorsa biyolojik yapdan dolay

zgrlkszlk h i s s e t m e z Eer bir organda rahatszlk varsa o kii o alanda zgr olmadn h i s s e d e r ve ra hatsz olur. M e s e l a , mide lseri olan bir kii h e r eyi y e m e zgdne sahip deildir. Dtan gelen engeller ise doann her kesiminden gelebilir. M e s e l a yolculuk y a p a n birisi, yolda iddedi yamura yakalanr, seller yolu tahrip e d e r kprleri ykarsa, o yolcunun yola d e vam e t m e zgrl e n g e l l e n m i olur, yani yoluna d e vam e d e m e z . nsan zgri s z konusu olduunda asl din ve t o p l u m d a n gelen engeller zerinde durulur. Fiziki dn yadan gelen engellerin dourduu zgrszlk hali in sann dikkatini pek e k m e z . nsan zgri zerine yazlp s y l e n e n l e r ve yaplan m c a d e l e l e r h e p din ve t o p l u m d a n gelen engeller zerinde olmutur. Dinden gelen engeller dinin buyruklandr. Bu buy ruklar o dine inanan insanlann zgrin belli alan-

102

BLGNN SERVEN

larda snriar. T o p l u m d a n gelen engeller ise o t o p l u m u n devlerinin kanunlan, o t o p l u m d a geerii olan ahlk kurallan ve dar evrenin kurallandr. Dar e v r e d e n a n l a dm, bireyin m e n s u p olduu parti, kulp, d e r n e k vs. gibi kurululann kurallandr. nsan iin t e k bir zgrik deil zgrikler vardr. zgrin kullanma alanna gre zgrik t e o r i c i l e ri zgrikleri maddi zgrikler ve manevi zgrikler diye ikiye aymriar. Maddi zgriklerin iine b a n n m a , alma, mlk e d i n m e , s e y a h a t e t m e , retim ve tketim zgrikleri girer. VIanevi zgrikler ikiye aynlr: Din zgri ve d n c e zgri. Din zgri, bir kiinin inand dinin gereklerini yerine getirme serbestliidir. D n c e zgri, bir kiinin dncelerini ifade e d e b i l m e zgridr. Bunun iine s z s y l e m e , b a sn yayn, eitim ve retim, t o p l a n m a ve gsteri yap m a zgrikleri girer, zgrik kavram ile hak kavram birbiriyle ilikilidir. Aslnda zgrik kavramnn altnda h a k kavram yatar. zgrik bir hakk kullanma serbestliidir. Hak kav ramnn g e n e l g e e r bir tanm yaplamaz. T a n m l a n a mazlk btn soyut varolanlann kavramlan iinde s z

BILGININ SERVENI

103

konusudur. Hak kavramn o k kullanan

hukukulann

farkl teorileri bulunmaktadr. Bu kavram kimi iradeye, kimi m e n f a a t e , kimi d e v e balar. Genellikle kanunla verilen bir e y olarak grlr. B a n a yle geliyor ki hak bir varolann d o a s n a uygun olarak variin salayan artlara s a h i p o l m a yetkisidir. nsan haklan, bir insann varik tr olarak mevcudiyedni d e v a m ettirmek iin gerekli olanlardr. Bu a d a n b a k n c a haklan ikiye ay rabiliriz: Birincisi h e r insan iin gerekli olan ve d o u t a n potansiyel olarak sahip olunan artlardr. M e s e l a y a a m a hakk, dncelerini aklama hakk, r e n m e hakk, bir dine i n a n m a vs. gibi. kincisi bir bireye veya bir gruba p o z i s y o n u gerei verilen haklardr. M e s e l a bir r e n c i y e verilen snav hakk, bir devlet yetkilisine veri len dokunulmazlk hakk vs. gibi toplum dzeni iin ka nunlar veya ynetmeliklerie verilen yetkilerdir. Kanun ve y n e t m e l i k l e r yrrlkten kaldrlnca bu haklarda o r t a d a n kalkar. Bu s e b e p l e ikinci gruba giren haklar g e icidir. D o a s n d a kaynaklanan haklar ise insan varol duu s r e c e vardr. Geici olan haklann snn verilirken belirtilmitir. S nrsz olan doal haklar b a k a ifade ile doal haklarn i n s a n haklannn kullanlmas, yine insan doas gerei bir snrlamaya tabi olmak zorunluluundadr. Bu snr lama zgriklerin snrianmasdr, Her insan iin ayn olan bu haklann kullanma alanlan yani bu alandaki z -

104

BLGNN SERVEN

grll^lerin snr t o p l u m d a n t o p l u m a deiir. imdi bu s n d a m a n m n e d e n v e nasl ve kimler tarafndan yapl mas gerektii z e n n d e duralm. zgdklerin snrianmasnn gerekliliinin insann

d o a s n d a n kaynaklandn sylemitim, imdi b u n u aklamak istiyorum. nsann akl sahibi olmas onun zgiir olmasn gerektirir. Canllar iinde iradesi ile h a reket e d e n yalnz insandr. Yukanda belirttiim gibi ira d e ile h a r e k e t e t m e k , d n p tanp s e e n e k l e r kar snda s e i m y a p m a k ve o n a gre e y l e m e gemektir. rade h a r e k e t akli harekettir. zgdk a n c a k iradi h a r e ketle s z konusu olur. yle ise akl sahibi olmak zgr olmay gerekli klar. nsanda, akl sahibi olmak yannda her canlda bulunan kendi variin koruma i gds de bulunur. gd insanda bencillik (egoisme)duygusunu oluturur. Dier taraftan insann bir zelilii de bir t o p l u m iinde y a a m a m e c b u r i y e t i n d e olmasdr. nsann bu zellii yani zgr olmas, bencil ol mas ve bakalaryla b e r a b e r y a a m a mecburiyetinde

bulunmas dikkate alnnca zgriklerinin snrianma snn gereklilii anlalr: yle ki insan bencillik duy gusunu tatmin iin zgriklerini b a k a s n a zarar v e r e c e k ekilde kullanabilir. Bakalarnn hakkn i n e m e biriikte yaamay olumsuz y n d e etkiler. Bu durumda kendisi de zarar grr. yle ise bireylerin zgrik haklann kullanmada bir nizama bir dzene ihtiya vardr.

BILGININ SERVENI

105

Bu dzeni kendi dndald otoriteler kurar. zgdklen d z e n e koyma onlann smHann tayin etmektir. nsan zgriklenni kstlayan iki o t o r i t e vardr: Bi rincisi ilahi otorite ikincisi beeri otorite'dir. Beeri o t o r i t e de kendisini iki ekilde gsterir: birincisi dev let, ikincisi kolektif bilin tir a- lhi o t o r i t e Allah'dr. Allah gnderdii vahiy bil gisiyle, insanlara, unu yap unu y a p m a diye emreder. Bu emirier belli alanlarda insan zgrinn snriandr ve bu emirier mutlaktr, yani deimez uyulmas zorunludur. Birey bu emiriere ya inanr ya da ret eder. Ret e d e r s e o dinden km olur. Yani Allah'n emirieri, inanan insan iindir. nanan insan Allah'n emirierini yerine getirirken zgrlkszlk hali domaz; Allah'n izdii snriar iinde kendisini zgr hisseder. Eer bu emri yerine getirirken bir engelle karlarsa o zaman zgrikszlk hali doar. Byle bir e n g e l d e dandan b e e r i o t o r i t e d e n gelebilir. bBeeri otoritenin zellii ilahi otoriteninkinden

o k farkldr. zgrie snr izme bir bilgiye gre ol duunu sylemitim. Allah'n bilgisi mutlak olduu iin deimez, doruluu tartlmaz, ya inanlr veya ret

edilir. Beeri o t o r i t e d e dayanlan bilgi insann elde e t tii bilgi olduundan, grelidir; h e r z a m a n tartmaya aktr. Bu hususu n c e d e n belirtmitim. Bu s e b e p l e b e e r i otoritenin izdii zgrik snriamalan dei-

106

BLGNN SERVEN

mez deildir. nsanlann zgijrik mcadeleleri h e p bu smriar zerinde younlamtr. a- K o l e k t i f B l I l n : Kolektif bilincin zgrikleri snriayan yazl olmayan kurallan vardr. Ahlk kurallan b a t a o l m a k zere d e t ve a n a n e l e r bu cmledendir. B u n l a n n evrensel olanlan, bir millete h a s olanlan, bir gruba ait olanlan bulunur. Bu tr kurallar bir toplumu kendisi yapan, yani o n a kiiliini kazandran deerieri ierir. Kolekdf bilincin kurallanna uymayanlar aypla nr veya t o p l u m d a n (aile, kabile, millet, parti, kulp vs.) dlanr. b - D e v l e t : Bir o t o r i t e olarak devlet hukuk, kanun ve kurallan ile vatanda olan bireylerin hareketlerini tayin ve tanzim eder. Bu kurallar kanunlar, tzkler, y n e t melikler, y n e r g e l e r gibi yazl kurallardr. Bunlara uy mayanlar iin belirii yaptnmlarda yazl olarak belirtil mitir. nsan zgrikleri s z konusu olduunda akla ilk g e len o t o r i t e devlettir. Kolektif bilincin o l u m a s n d a dahi devletin rol vardr. Uygulad eitim politikas ile k o lektif bilinci etkiler. zgriklerin gerek snrianmasnda g e r e k s e k o n u l m a s n d a devlet b a r o l oynar. Bu otoritenin snriad zgrik alanlannm g e eriik sreleri farkllk gsterir. lahi otoritenin izdii

snr insan tarafndan deitirilemedii iin d e i m e z .

BILGININ SERVENI

107

B e e r i otoritelerin izdii smnn d e i m e s i insann elin d e olduu iin deikendir. Bunlarda da farkllk vardr. Kollektif bilincin koyduu kurallar istenildiinde dei m e z . Bunlar asrlann gayred ile kabul edilmilerdir; d e imeleri z a m a n ierisinde olur. Devletin izdii snriar ise istendiinde o kurallan koyan m e c l i s veya kurulca deitirilebilir. te b u s e b e p t e n , tarih b o y u zgrik mcadeleleri h e p devletin koyduu snriar zerinde olmutur. Bir t o p l u m d a zgriklerin o toplumun bireyleri

ni tatmin e d e c e k d e r e c e d e olmas lazmdr. zgrik alanlannn gereinden fazla daraltlmas bireylei"de s knt yaratr, gereinden fazla geni olmas i s e t o p l u m da anariye yol a a r . Bir t o p l u m d a zgriklerin y e t e r i n c e s a l a n m a s n d a iki unsur rol oynar-. Birincisi o toplumun devletinin e k li, ikincisi o t o p l u m u n kltr seviyesidir. nsan zgri b a h i s k o n u s u o l u n c a en iyi devlet ekli demokrasidir. Bu y n e t i m tarz insan d o a s n a uygundur. Bu uygunluk insann bilgi dnyasna dikkat e d i n c e daha iyi anlalr. B a l a n g t a belirttiim gibi her bilinli eylem bir bilgiye g r e olur. D e m o k r a s i bir y n e tim tarzdr. Y n e t i m ise bir eylemdir ve bir bilgiye gre olur. Devlet ynetimi sosyal bilimler verilerine gre olur. E k o n o m i ve hukuk; bilimleri devlet y n e t i m i n d e en o k b a vurulan bilimlerdir. Kavram b a h s i n d e gr-

108

BLGNN SERVEN

dmz gibi, sosyal alanlardal<i kavramlann aklklar kiiler ve ideolojilere gre deikendir. B a k a ifade ile d o a bilimlerinde olduu gibi, bu bilimlerde tek doru yoktur. Bu fikir okluu yannda y n e t i m yani bilginin uygulanmas doru olarak kabul edilen bir gre yani bir bilgiye g r e olmak mecburiyeti vardr. Aksi halde t o p l u m d a fikir anarisi kar, dzensizlik hakim olur, bu da o t o p l u m u n k demektir. Fikirierin okluu kar snda uygulamaya hangisinin koyulacan da o t o p lumu oluturan bireylerin ounluunun reyi ile tayin e t m e k en akli olandr. Demokrasinin zdd totaliter y netimdir. Bu ynetimlerin t e m e l ilkesi, ynetimi elinde bulundurann fikrinin tek doru olduu grdr. Bu fikir t o p l u m a zoria kabul ettirilir, b a k a gr ve k a n a atlerin yanl olduu telkin edilir. Bu hal ise h e m bilime h e m insan zgrine aykmdr.

Tek b a n a devlet ekli zgrlkleri salayamaz. Bu rejimde y n e t i m tarz da nemlidir. Y n e t i m tarzndan kastettiim devleti ynetenlerin zihniyetidir. Y n e t i c i l e rin d e m o k r a s i kltrn h a z m e t m e s i , doru ve gerekli bilgi ile donatlm bulunmas ve erdem sahibi olmas gerekir. D e m o k r a s i l e r d e yneticilerin, yukanda bah settiim, ak tutum iinde bulunmalan arttr Kapal tutum iinde bulunan yneticiler t o p l u m d a skntlara s e b e b i y e t verir. Devletin nitelikleri istenen seviyede o l s a bile zgr lkleri s a l a m a d a yetersiz kalabilir. Toplumun kltr

BILGININ SERVENI

109

seviyesinin, b a k a ifade ile uygarik d e r e c e s i n i n d e n e mi byijktr. Eer bir t o p l u m d a m s a m a h a ( t o l e r e n c e ) duygusu hakim deilse, zgrikleri salayan kanunlar amac gerekletiremez. zgrik alanlanna snrianna m d a h a l e devletin izdii smriar zerinde olur. Smrian izen kanunlan yapanlar, bunlan h e r an deirirebilir. Kanunlann d e ikenlii dikkate almarak, zgrik alanlannm g e n i l e tilmesi m c a d e l e s i verilir. D a h a n c e zgriklerin snriandnimas m e c b u r i yetinin insann d o a s n d a n kaynaklandn s y l e m i dm. O halde bir t o p l u m d a zgriklerin en st snn neresi olabilir? Veya zgrik t a n n m a y a c a k alanlar n e ler olabilir? imdi bu sorunun cevabn v e r m e e ala lm: o k s y l e n e n bir s z vardr. "Bir kiinin zgrik alan b a k a s n n zgrik alannn snnnda biter". Bu ifadenin anlam udur. Bir kii zgrin kullanrken b a k a s n rahatsz etmemelidir. Bunun tayini nasl ola caktr? Bireyin rahatszl ben'inin incinmesi ile olur. nsan bireyi z variin, tekliini, b a k a s n d a n ayn olu unu "ben'i" ile salar. Ben'i oluturan eler arasnda evrensel nitelik tayan gurur, haysiyet, itibar, iffet gibi duygular nemli yer tutar. Bu duygulann kk d rlmesi o n u n benini incitir ve fevkalade rahatsz olur. O halde bireyin ben'ini i n c i t e c e k s z ve hareketlere z grik t a n n a m a z . Bireyler kadar toplumlann da benleri

110

BLGNN SERVEN

vardr. Toplumun en m k e m m e l ekli millettir. Bir mil leti dier milletlerden ayran e l e r o milletin ben'ini oluturur. Bunlar vatan, a n a dil, i n a n sistemi, milli tarihi gibi deeriedir. Bir t o p l u m d a bu deerieri tahrip e d e c e k , yok e d e c e k veya kk d r e c e k s z ve hare ketlere zgrik t a n n a m a z . Buradan k a n l a c a k s o n u udur. G e r e k bireyin ve gerek toplumun b e n l e r i n i ren cide e d e b i l e c e k s z ve h a r e k e t e r e zgrik t a n n a m a z . Bir t o p l u m d a zgriklerin ideal hali budur. Bir t o p lumda zgriklerin alan bu izgiye yaklat l d e o t o p l u m d a zgrik vardr. Dikkat e d i l e c e k bir husus da zgriklerin ktye kullanlma imknnn bulunmasdr. Maddi ve manevi kar uruna zgrikler ktye kullanlabilir. zgr lklerin bu duruma d m e m e s i iin devlete den g rev vardr nk devlet koyduu kanunlaria yalnz hr riyetlerin snnn kstlamaz, ayn z a m a n d a zgrikleri korumakla da mkelleftir. Bu k o n u d a bir misal v e r m e k istiyorum. Din zgri hibir snr k o n u l m a m a s g e reken bir zgrlktr. nk bir kii n e kadar o k din dar olursa olsun b a k a s n a bir zaran d o k u n m a z . Ama din zgri iki taraftan engellenebilir. Birincisi din m e n s u p l a n n d a n gelir. Eksik ve yanl bilgisi olan ve ka pal tutum yani t a a s s u p iinde bulunan bir dindar, ayn dinden olup da kendisi gibi dnmeyeni inancndan

dolay rahatsz edebilir. kincisi dine kar olanlardan

BILGININ SERVENI

11

gelir. Bir dine inanmayp v e d e din zgijdnn n e mini idrak e d e m e y e n l e r i n dine ve dindara kar saldmlan olabilir. te bunlara kar din zgijrln korumak d e v l e t e der. zgrikle ilgili bir husus da g e r e k s i n m e (ihtiya) ile olan ilikisidir. zgdk hakk bir ihtiya iin doar. B a k a ifade ile bir alanda zgrik i s t e m e k veya zgr lkszlk duymak a n c a k o alanla ilgili bir g e r e k s i n m e nin d o m a s ile ortaya kar. M e s e l a ilkel bir t o p l u m d a basm-yayn zgrinn bir anlam yoktur veya dinsiz bir insan iin din zgri anlamszdr. n c e d e n d e belirttiim gibi zgrik birey iindir. Bir t o p l u m d a farkl kltr seviyelerinde bulunan insan lar vardr. Bunlann zgrik ihtiyalan farkl farkldr. Bu b a k m d a n zgriklerin ayarianmasnda devlete byk grev dmektedir. zgrik alanlan bunlara e n o k gereksinim duyanlara gre ve en geni ekilde ayarianmaldr. Bu snrda yukanda belirttiim ben'lerin snmna en yakn snrdr. Bir toplumun zgrik alanlannm genilii, o toplumun uygarik d e r e c e s i n e gre olur. En uygar toplumlar zgrik alanlan en geni toplumlar dr. B a l a n g t a n beri tekrar ettiim gibi, insann btn bilinli hareketleri bir bilgiye gre olur. Bilgilerinde n e olduunu, trierini, geeriik derecelerini belirtmitim. nsann bilgilerini e y l e m e dntrrken farkl nitelikte

12

BLGNN SERVEN

engellerle karlatn ve bilgilerin kesinlik d e r e c e l e r i ni grmtijk. BiJtn bunlar eylemlerin b a a n s n etki leyen etkenlerdir. B a l a n g t a belirttiim gibi e y l e m d e kullanlan bilgi, a m a c n g e r e k l e m e s i n e n e kadar uy gun ve de doru bilgi olursa, eylemin hedefine u l a m a s o kadar isabetli olur.

Sorumluluk bir e y l e m d e ortaya k a c a k s o n u c u n yklenilmesidir. B a k a ifade ile bir kii yapt iin s o nucunu kabullenmesidir. Burada k a b u l l e n m e yaplan

iin s o n u c u n d a mkfat veya cezay gerektiren bir e y varsa o ii yapann bunu hak e t m e s i anlamndadr. S o rumluluun yklenmesi, insann zgr o l m a s n d a n d o laydr Sorumluluk bir o t o r i t e y e kar olur. Yani s o n u c u deeriendiren b i r b a k a s d r . Sorumluluk yukanda ak lanan o t o r i t e y e kardr: Allah, devlet ve toplumsal bilin. Bu o t o r i t e l e r e kar, dini, hukuki ve ahlaki s o rumluluklar doar. Tabii bu sorumluluklar reit, normal ve zgr insanlar iindir.Baka ifade ile,ocuk,akl sa l b o z u k olan ve zgr olmayan sorumlu tutulamaz.. D m ! s o r u m l u l u k : Dini sorumluluk inanan bir insan iin inand dinin kurallanna uyma zorunluluunu duymasdr. En gl sorumluluk duygusu bu alandadr,

b a l c a s e b e b i dinde a h r e t fikrinin bulunmasdr. Dine inanan insan bu dnyada yapt eylemlerin t e dn yada h e s a b n verecei inancndadr. nk bundan

BILGININ SERVENI

11 3

ka imkn yoktur. Alll her yerde lazr ve nazrdr, her eylemi bilir. E y l e m d e bulunan mmin, eyleminin douraca s e v a p ve gnah bilir ve bunlann da

Allah

t a r a h n d a n karlklannm verileceinin bilincindedir. Bu s e b e p l e dinin emirierini, ki bunlann o u ahlakla ilgili dir, yerine g e d r m e mecburiyetini hisseder. Hukuki sorumluluk. Bireyin m e n s u p olduu toplu mun devletinin koyduu kanun ve kurallara uyma m e c buriyetinde olduu gerekliliini duymaktr. Kanun ve kurallara uyan kii devlet tarafndan herhangi bir olum suz duruma sokulmaz. Kanun ve kurallara uyulmad takdirde devlet cezai yaptinm uygular. Bu i iin devle tin adli tekilat vardr. Hukuki sorumluluun kontrol dardan olduu iin, insan bu kontrolden k a m a yollann bulabilir. Kanunlara uymayann c e z a l a n d m l m a s yannda, v a t a n d a l a n n kanunlara uyma gerekliliinin bilincinde olmay salayacak eitim ve retimin de byk n e m i vardr. Her vatanda bu sorumluluu duymaldr. Belirttiim gibi hukuk kanunlan d e i m e z deillerdir. Onlan h i e sayarak, i s t e n m e y e n i y a p m a k veya onlara kar kmak yerine, o n l a n n deitirilmesi iin demokratik yollara bavurmak yaplacak en uygar harekettir. T o p l u m a kar sorumluluk: Her toplumun yaz l o l m a y a n ahlk kurallan ve deerieri vardr. Bir t o p lumun kimliini byk l d e bunlar oluturur. Birey

114

BILGININ SERVENI

iinde yaad toplumun bu deerierine uymada, say gl o l m a d a t o p l u m a kar sorumludur. Herhangi bir s o rumluluu yerine getirmeyen onun karln olumsuz bir ekilde grr. Byle bir sorumluluu duymayanlar, bu deerierin b o z u l m a s veya yok olmas ile iinde ya ad toplumun byk zarar g r e c e i ve dolaysyla bu zarann kendisine d e d o k u n a c a bilincinde deillerdir. Ahlak kurallarna sayg duygusunu insan kk y a t a

aile e v r e s i n d e n kazanr. Din inanc da byledir. O hal d e manevi deerlerin bir t o p l u m d a korunup devamn

da aile kurumu b a rol alr. Tabii bu deerierin teorik olarak o c u a retilmesinin yannda, bu deerierieri kazandrmada, d a h a nemli y n t e m e b e v e y n i n davranlan ile rnek olmalandr. S z konusu edilen o t o r i t e y e bal sorumluluk lar birbiri ile ilikilidir. nk her de insann hal ve hareketlerini dzenlemektedir. Birbiderinin glerini uygulamada zayflatr veya kuvvetlendiririer. Her sorumluluun, biri iten, biri dtan olmak zere ikier yaptrm ekli vardr. yaptnm her n d e d e ayndr Bir kii herhangi bir sorumluluunu yerine g e t i r m e m i s e ve d e o s o r u m luluunun bilincinde ise, i t e n bir huzursuzluk, bir ra hatszlk h i s s e d e r . Bu rahatszlk v i c d a n a z a b d e n e n eydir. Vicdan bireyi iyiye ynlendiren k t d e n uzak latran bir fikir, bir duygu, bir i kavrama, bir i vazi-

BILGININ SERVENI

1 1 5

yet altr. Bu durum kendisini sorumluluk karsnda gsterir. I<ji sorumlu olduu bir ii y a p m a z ve b u n d a n da kt bir s o n u karsa, byk bir sknt iine girer. Bu zdrap srasnda, yapt veya yapmad iten d o lay byk bir pimanlk duygusu yaar. Vicdan d e n e n yeti d o u t a n d r s o n r a d a n kazanlamaz, yani insann z ile ilikilidir. Bu duygu bazlannda gl bazlannda zayftr. Potansiyel olarak i n s a n d a m e v c u t olan bu kal eitimle gelitirilebilir. Sorumluluklann d y a p t m m l a n n d e d e ayndr. Dinsel sorumluluunun kayna t e dnya inancdr.

nanan kii, bir eyleminin karln t e dnyada mu hakkak g r e c e i n e inanr. T o p l u m a kar olan sorumlu luunu yerine getirmeyen, yani ahlak kuralna uymayan kiinin bu fiilinin olumlu olmas b a k a s tarafndan b e enilir ve vgye h e d e f olur. Eer eylemi olumsuz ise yani h e r hangi bir ahlak kuraln i n e m i ise ayplanr, toplumdan dlanabilir Hukuki sorumluluun dtan

yaptnm, devletin kanunlaria t e s p i t ettii cezalardr. Bugn h e m e n btn uygar dnyada, teknolojinin insanlara salad o k byk imknlara ramen olumsuzluklann gn g e t i k e artmas insanln g e l e c e i iin endieleri artrmaktadr. Terrn korkun hale gelmesi, uyuturucu kullanmann, fuhuun yaylmas; insanlar da a c m a , yardm, m e r h a m e t , sevgi, sayg gibi ulvi duygulann azalmas; m s t e h c e n l i k ve haramn anlamsz

116

BILGININ SERVENI

saylmsT n s a n (humaine) olandan, dolaysyla uygar o l a n d a n uzaklamadr. nsan dier canllardan ayran en nemli faktr d e e d e r e safip olmasdr. Bu deer ler yllann t e c r i j b e s i ile o l u m u , bir canly insan klan olumlu eylerdir. Sayg, m e r h a m e t , yardm, iffet, d rstlk, a c m a , u t a n m a vs. gibi duygular bu deerierd e n d o m u t u r ve bunlar dier hayvanlarda bulunmaz. te yukanda kullandm n s a n terimi bu deerieri m e y d a n a g e d r e n ve onlan yaayan anlamndadr. nsanlann bu d e e d e r e kar ilgisiz grnmesinin, bu yzden. Dnyann her tarafnda olumsuz tutumlann sergilenmesinin yani insan o l a n d a n uzaklalmasnn en n e m l i s e b e b i byk l d e dinden uzaklamadr. Burada b a h i s konusu olan manevi deerierdir. Ahlk kurallan Allah t a r a h n d a n m k o n m u y o k s a akl ve duy gu yoluyla insan t a r a h n d a n m t e s i s edilmitir sorulan ahlk filozoflan tarafndan tartlmaktadr. Hangi g rte olunursa olunsun ak olan bir ey vardr ki o da ahlk kurallannm bir t o p l u m d a hkm srmeleri byk l d e din tarahndan salanmaktadr. Deyim yerinde ise diyebiliriz ki din ahlkn taycsdr. Bir t o p l u m d a dinsel duygular azald m ahlk duygulan da azalr. B u na s e b e p din kurallannm yaptrmnn ahlk kurallannm y a p t n m n d a n ar olmasdr. Eer bir t o p l u m d a ahlk kurallannm etkisi azald m o r a d a bireylerin hukuk kan u n l a n n d a n ka yollan aramalan da kolay olur. Dinden uzaklama y e n i a d a balamtr. Bunun

BILGININ SERVENI

117

dourduu skntya Fransz filozofu Renouvier 1 9 . asr da dikkatlen ekmitir. y l e diyordu: "Dnya akn ( t r e n s c e n d a n t ) bir hakikat imannn yokluundan dariptir. Dinden uzaklamada g e m i t e Diderot, D'Alembert gibi Ansiklopedistlerin, Auguste C o m t e , Nietzshe, Max Stirner, F e u r b a c h ve ]ean-Paul S a r t r e gibi filozoflamuz-

nn rol byk olmutur. nsanln dt bu olum suz durumdan karacak da yine filozof olacaktr. Tarih b o y u n c a byk fikri hareketleri filozoflann fikirieri ile b a l a m t r nsanlar u veya bu fikrin p e i n d e n gider

fakat o fikri ortaya atann, o k defa adn dahi bilmez. Filozoflann fikideri geni halk kitlelerine h e p ikinci el den ular. kinci eller: romanclar, piyes yazadan, air ler, g a z e t e y a z a d a n ve politikaclardr. G n m z d e in

sanln girdii kmaz s o k a k t a n karacak filozof veya filozoflan bekleyelim.

SONU

Varolanlann bilgileri dil vastasyla korunur ve nesil d e n nesile aktanlr. Yaz icat edilenden beri elde edilen bilgilere bugijn u l a m a k mmkndijr. Gn g e t i k e va rolana d a h a o k nfuz edilmekte ve bilgi birikimi arttika artmaktadr. Varolan t a n m a d a ve gittike derin liine yeni bilgiler elde e t m e d e b a t a gelen bilgi tr bilimdir. Bilimsel bilgi ile elde edilen teknoloji hayret uyandran bir tarzda ileriemeye devam etmektedir. Di er bilgi trierinde d e d e i m e l e r olmaktadr fakat b yk bir g e l i m e yoktur. Tabii dinsel bilgideki d e i m e d e i m e y e n bilginin y o r u m u n d a ibarettir. Bizim her tri iradi eylemimizin sahip olduumuz bilgilere gre olduunu sylemitim. Burada bir h u s u s a dikkat e k m e k istiyorum. lk b a k t a bilgiler bizi y n l e n diriyor gibi gelir. Aslnda bilgi ntrdr. Tek b a n a bilgi n e iyi n e kt, n e faydal n e zarariidr. Bilgi doru veya yanl olur. Biz o n u iyi veya faydal, kt veya zararl iler iin kullannz. M e s e l a o k sk kullanlan bir misal vardr. Nkleer enediyi hastalklann t e h i s ve tedavi s i n d e kullanrsanz bu bilgi faydaldr, b o m b a yapp on b i n l e r c e insan ldrrseniz zararii olur. yleyse bilgi e l d e e t m e kadar nemli olan bir hususta o n u n kullanl masdr. Buradan insan ahlk sorunu kar.

120

BILGININ SERVENI

Ahll< sorunu insann e y l e m e g e m e d e n n c e , h e m s e e n e k l e r a r a s m d a s e i m yaparken h e m de e y l e m e g e e r k e n kullanaca bilginin tayininde ortaya kar. Yaplan ilemlerde tabi olunmas gereken kurallar b u lunmaldr. Bu kurallar ahlk kurallandr. Bu kurallara uygun olarak yaplan s e i m veya kullanlan bilgi iyi dir veya ktdr gibi deer hkmleri alr. yi ve kt ahlak hareketin iki deeridir. yi ahlak olmas gereken, insann h a y n n a olandr. Kt ahlak olumsuz, olmas

arzu edilmeyendir. yi ve kt ahlak kurallanna gre tayin edilir. Ahlak kurallan evrenseldir. Evrensellik an c a k akn bir variia dayanmakla mmkn olur. Bu b a kmdan ahlak kurallannn m e n e i dinseldir. Baz rf

ve detierin d e ahlak kural olarak kabul edildii g rlmektedir. Hangilerinin g e r e k ahlak kural olduklan evrensellikle anlalr rf ve d e t e bal kurallar yereldir t o p l u m d a n t o p l u m a deiir. G n m z d e ahlk kurallanna y e t e r i n c e uyulmad n, insan o l a n d a n n e kadar uzaklaldn olumsuz davranlan sayarak g s t e r m i t i m . Bilimin salad b yk imknlann her z a m a n insanln h a y n n a kullanld s y l e n e m e z . Dnyada milyonlarca insan imknszlklan yznden alk ve hastalklada yorulur bir durumda bulunurken, zengin, bilim ve t e k n o l o j i d e ileri durumda b u l u n a n lkeler, bilgilerini ve paralann, her gn d a h a o k tehlike arz e d e n silah yapmnda kullanyodar. mal

BILGININ SERVENI

121

edilen silallann bir ksmn da fakir ijlkelere satarak o n lann maddi durumlannm d a h a ktye g i t m e s i n e vesile oluyoriar. Bu durum bilginin ktye kullanlmasnn en ak rneidir. Silah sanayiindeki byk g e l i m e l e d e , gnmz savalan, eskiye nispetle daha o k ldr c, d a h a o k v a h i y a n e ve d a h a a c m a s z bir hal a l m tr. Bu y n d e gidi insanlan, insan o l a n d a n daha o k uzaklatrmaktadr. Bu yoldan kurtulu insann elde e t tii bilgileri insan olan y n d e kullanmasndadr. Bu ise byk bir zihniyet deiikliini gerekli klar. Gn getik e insann bilgi hazinesinin genilemektedir. Bu bilgiler k t y e kullanlrsa, insanln da s o n u n u getirebilir Bilgiyi k t y e kullanmak yani b a k a s n a zarar v e r e c e k ekilde kullanmak yeni deildir. Bu temayl insanla b e r a b e r vard. nsan o l a n d a n uzaklama her devirde grlr. nsandaki bencilik ve b a k a s n a t a h a k k m e t m e arzusu savalar da dahil btn olumsuzluklann b a s e b e b i d i r . Dinler ve ahlk kurallan bu temayl n l e m e k iin gayret sarf etmilerdir Dinden ve ahlk kurall a n n d a n uzaklald l d e insan o l a n d a n da uzaklalr. nsan o l a n d a n uzaklama gnmzde eskiye gre d a h a o k tehlikeli bir durum arz eder. Bunun s e b e b i d e nsann bilgi hazinesinin g e n i l e m e s i ve bilim ve t e k n o lojide olaan st bir gelime salanmas ve bu geli m e n i n hzla ileriemesidir. Elde edilen b y l e byk bir bilgi imkn, insan aleyhine kullanld zaman, hayal

122

BILGININ SERVENI

e d i l e m e y e c e k l d e felaketlere s e b e b i y e t verebilir. nsan, yeni bilgiler elde e t m e k iin sarf ettii byk a balar yannda, elde edilen bilgilerin insanln h a y n n a kullanlmas iin d e ayn gayreti gstermelidir. Bir zihniyetin kazanlmas eitim ve retimle olur. Yeni bilgi k a z a n m a d a retimin rol n e kadar bykse, bir zihniyet k a z a n m a d a retim kadar eitim d e n e m lidir. Yukanda t e m a s ettiim felaketlerin b a k a ifade ile mas insanlann insan olandan eitim ve r e d m nlenmesi, uzaklama en

konusunda

toplumlann

n e m l i sorunudur. nsanda doal olarak bulunan b e n cilik duygusu ve ikddar hrs o n u insan olandan uzaklatrabilir. O n u n bu eilimini n l e m e k , a n c a k manevi dnyasn dzene sokabilecek din ve ahlak kuralla

nnn b e n i m s e t i l m e s i ile olur. B e n i m s e m e k renmeyi aar, b e n i m s e m e d e r e n m e n arttr. B e n i m s e m e

renileni yaayabilmektir.