You are on page 1of 21

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL ve MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

Rapor No: 5

Austos 2009

2009 Bu raporun ieriinin telif haklar ORSAM'a ait olup, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarnca kaynak gsterilerek ksmen yaplacak makul alntlar ve yararlanma dnda, hibir ekilde nceden izin alnmakszn kullanlamaz, yeniden yaymlanamaz. Bu raporda yer alan deerlendirmeler yazarna aittir; ORSAMn kurumsal grn yanstmamaktadr.

ORSAM

Stratej k B lg Ynet m , zgr Dnce ret m

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ


Tarihe 1990larn banda Trkiyede eksiklii her zamankinden daha fazla hissedilmeye balayan Ortadou aratrmalar konusunda kamuoyunun ve d politika evrelerinin ihtiyalarna yant verebilmek amacyla, 30 Mays 2002de Irak Aratrmalar Enstits kurulmutur. 19 Mart 2004te Enstitnn alma sahas geniletilerek ad Global Strateji Enstits olarak deitirilmitir. 1 Kasm 2008de Ortadou Stratejik Aratrmalar Merkezi (ORSAM) adn alarak kapsaml bir yeniden yaplanma sreci geiren kurum, almalarn Ortadou zelinde younlatrmtr. ORSAM, Trkmeneli birlii ve Kltr Vakfna bal bir kurulutur. Ortadouya Bak Ortadounun i ie gemi birok sorunu barndrd bir gerektir. Ancak, ne Ortadou ne de halklar, olumsuzluklarla zdeletirilmi bir imaja mahkm edilmemelidir. Ortadou lkeleri, halklarndan aldklar gle ve i dinamiklerini seferber ederek barl bir kalknma seferberlii balatacak potansiyele sahiptir. Blge halklarnn bir arada yaama iradesine, devletlerin egemenlik haklarna, bireylerin temel hak ve hrriyetlerine sayg, gerek lkeler arasnda gerek ulusal lekte kalc barn ve huzurun temin edilmesinin n artdr. Ortadoudaki sorunlarn kavranmasnda adil ve gereki zmler zerinde durulmas, uzlamac inisiyatieri cesaretlendirecektir. Szkonusu erevede, Trkiye, yakn evresinde blgesel istikrar ve refahn kk salmas iin yapc katklarn srdrmelidir. Cepheleen eksenlere dhil olmadan, taraar arasnda diyalogun tesisini kolaylatrmaya devam etmesi, tutarl ve uzlatrc politikalaryla salad uluslararas destei en etkili biimde deerlendirebilmesi, blge devletlerinin ve halklarnn ortak menfaatidir. Bir Dnce Kuruluu Olarak ORSAMn almalar ORSAM, Ortadou alglamasna uygun olarak, uluslararas politika konularnn daha salkl kavranmas ve uygun pozisyonlarn alnabilmesi amacyla, kamuoyunu ve karar alma mekanizmalarna aydnlatc bilgiler sunar. Farkl hareket seenekleri ieren kirler retir. Etkin zm nerileri oluturabilmek iin farkl disiplinlerden gelen, alannda yetkin aratrmaclarn ve entelektellerin nitelikli almalarn tevik eder. ORSAM, blgesel gelimeleri ve trendleri titizlikle irdeleyerek ilgililere ulatrabilen gl bir yaym kapasitesine sahiptir. ORSAM; web sitesiyle, aylk Ortadou Analiz ve alt aylk Ortadou Ettleri dergileriyle, analizleriyle, raporlaryla ve kitaplaryla, ulusal ve uluslararas lekte Ortadou literatrnn geliimini desteklemektedir. Blge lkelerinden devlet adamlarnn, brokratlarn, akademisyenlerin, stratejistlerin, gazetecilerin, iadamlarnn ve STK temsilcilerinin Trkiyede konuk edilmesini kolaylatrarak, bilgi ve dncelerin gerek Trkiye gerek dnya kamuoyuyla paylalmasn salamaktadr.

www.orsam.org.tr

indekiler
zet................................................................................................................................................. Giri: Trkiye-Lbnan likilerinde nyarglarn Yklmas................................................... 1. Lbnanl iilerin Trkiye Algs.............................................................................................. 2. Snni Gruplarn Trkiye Algs............................................................................................... 3. Drzlerin Trkiye Perspektifi................................................................................................. 4. Marunlerin Trkiye Alglamas.............................................................................................. 5. Lbnanl Ermeniler: Gemi ve Gelecek Arasnda Politika................................................ 6. Filistinli Mlteciler ve Trkiye................................................................................................ Sonu.............................................................................................................................................. 5 6 7 9 11 13 14 16 17

Rapor No: 5, Austos 2009

ORSAM

Hazrlayan: Yrd. Do. Dr. Veysel AYHAN Abant zzet Baysal niversitesi Uluslararas likiler Blm ORSAM Ortadou Danman www.veyselayhan.com

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL ve MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI


zet
Lbnan, tarih boyunca bir yandan i savalarn dier yandan da blgesel ve kresel glerin zerinde mcadele ettii topraklar olmutur. Dnya tarihinde iz brakm byk uygarlklarn nemli bir ksmnn Lbnan topraklarn egemenlii altna almaya yneldii bilinmektedir. Lbnan zerindeki rekabet iin bazen dnemin gleri mparatorluun bekasn tehlikeye atmaktan kanmamlardr. Gemiten gnmze Asurlular, Babilliler, Byk skender nclnde Makedonyallar, Katolik Hal Ordular, Kafkasya ve Orta Asya kkenli Memluklular, Osmanllar, Franszlar, Suriyeliler, ranllar ve srailliler Lbnana egemen olma mcadelesi vermitir. Lbnan, Fenikelilerden modern Lbnan devletinin kurulmasna uzanan srete bir yandan birok medeniyete ev sahiplii yaparken dier yandan da tm bunlarn kltrel, siyasal ve dinsel mirasnn da gnmze tanmasnda hayati bir rol oynamtr. Lbnanl Marunlerin bir ksm ilk atalarnn Fenikeliler olduunu ileri srerken; Rum Ortodokslar ve Katolikler ise kendilerini byk skenderin kurduu Helen dnyasnn Ortadoudaki mirass olarak grmektedirler. Lbnanl Trkler Osmanl mparatorluunun bir devam, Drzler ise tarih st bir tevhit inanc ve kltrn gnmzdeki son temsilcileri olduklarna inanmaktadrlar. Bunlarn yan sra Lbnanl Snniler, iiler, Aleviler veya smailliler ise ayr bir tarih anlayna sahiptir. Dolaysyla Lbnan yalnzca Hristiyan ve Mslmanlarn farkl mezheplerinin birlikte yaad bir lke olarak tanmlamak olduka gtr. Dier bir deyile uf ta Drzlerle birlikte olmadan, Surdaki iilerin ve Hristiyanlarn nasl dndklerini ve yaadklarn grmeden, Burc Hamudda Ermenilerle konumadan, Kisrivandaki Marun, Rum Ortodoks ve Katolik Hristiyan mezheplerle diyalog kurmadan Lbnan sorununun ne ifade ettiini dardan anlamaya almak olduka gtr. Lbnan, dinsel ve mezhepsel heterojenlii gnmze tayan ender lkelerden biridir. 18 ayr mezhebin Anayasal olarak tannd Lbnanda her mezhep belli bir blgedeki ounluunu korumaya almaktadr. rnein, tarih boyunca Gney Lbnan deyince iiler, Trablus denince Snniler, uf deyince Drzler, Kisrivan denince de Marunler ilk akla gelen topluluklar olmutur. te yandan sz konusu gruplarn Trkiyeyle ilikileri ise srekli inili kl bir seyir izlemitir. Osmanl dneminden kalma tarihsel nyarglar uzunca bir dnem Trkiye-Lbnan ilikilerini etkisi altna almtr. nyarglar zerine kurulu toplumlar aras alglamalar lkeler arasndaki politik ve ekonomik ilikilerin gelimesini olumsuz ynde etkilemitir. Bunun yannda Trkiye-Lbnan ilikileri, hem Lbnandaki
* Bu raporun hazrlanmas iin yaplan saha aratrmalarna salad maddi katklarndan dolay TBTAKa teekkr ederim.

www.orsam.org.tr

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

i gelimelerden hem de d aktrlerin ilikilere mdahalesinden bamsz deildir. Bu erevede 2005 ncesi dnemde Trkiye-Lbnan ilikileri Trkiye-Suriye ilikilerinin etkisi altnda gelime gstermitir. Suriye askerlerinin Lbnandaki varln srdrd 2005 ncesi dnemde Lbnanl gruplarn ve hkmetinin bamsz birer aktr olarak Trkiyeyle iliki kuramadklarn belirtmek gerekir. Trkiye-Suriye ilikilerinin normallemeye balad 2000 sonras dnemde Lbnan Hkmeti Trkiyeyle yaknlama politikas izlemitir. Trkiye-Suriye ilikilerinin normallemesi dorudan TrkiyeLbnan ilikilerini de etkilemi ve Nisan 2004 tarihinde ilk nce Lbnan Dileri Bakan Jean Obeid, ardndan da Mays 2004te Babakan Hariri Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmitir. 2005 sonras dnemde ise Trkiyenin Lbnana ynelik izledii proaktif d politika ksa srede sonu vermi ve hem Lbnan hkmetinin hem de Lbnanl gruplarn Trkiye alglamasnn deimesine yol amtr.

Trkiye Lbnan ilikileri savan ardndan gndeme gelen UNIFILin glendirilmesi konular ve Trkiyenin bar gcne katk salayabileceini aklamasnn ardndan daha da nem kazanmtr. Eyll 2006 tarihinde TBMMde Lbnana asker gnderilmesini ngren tezkere kararnn tartld gnlerde Babakan Erdoann aka Trkiyenin Lbnan krizi karsnda sessiz kalamayacan ve bunu tarihi bir sorumluluk grdn ifade etmesi Lbnanl gruplar asndan dikkat ekici olmutur. Lbnanl gruplarn Trkiye alglamasnda rol oynayan bir dier unsur ise, sava srd gnlerde ve savan hemen ardndan blgeye gnderilen insani yardmlar olmutur. Lbnanl yazar Muhammed Nurettinin de nemle vurgulad gibi ii Lbnanllar savan ykntlar arasnda kendilerine ilk uzatlan yardm elinin Trklerden geldiini grnce, byk bir minnettarlk duymulardr. Kzlayn dnda birok sivil toplum kuruluunun Lbnann genelinde datt yardmlar hem ii hem de dier gruplarn Trkiye alglamasnda nemli bir etki yapmtr. Gvenlik sorunlarnn yan sra Trkiye ayrca Lbnann yeniden yaplandrlmasnda aktif bir rol stlenmektedir. Trkiye Lbnann yeniden yaplandrlmas erevesinde 50 milyon dolarlk katksyla insani yardm programlarna destek vermitir.1 Trkiye, Lbnana verilen insani yardm sralamasnda ilk 15 lke arasnda yer almaktadr. lkenin deiik blgelerinde 41 okul ina edilmi; 16snn yapm da devam etmektedir. Bu okullarn inasnda mezhepsel ya da blgesel ayrmclk sz konusu olmamtr. Trkiye ayrca yaklak 20 milyon dolara mal olacak ve 500 bin kiinin yararlanabilecei zel bir travma ve rehabilitasyon merkezi ina etmeyi hedeflemektedir.2 Bu balamda 2000 sonras dnemde Trkiyenin hem blgesel glerin (Suriye, ran ve srail gibi) hem de kresel glerin (ABD ve AB) ama ve karlarndan bamsz bir Lbnan politikas gelitirmesi, bu politikalarn uygulanmasnda da blgesel veya mezhepsel bir ayrmcla gidilmemesi Lbnanl gruplarn Trkiye hakknda Fransz igal dnemiyle oluturulan,

Giri: Trkiye-Lbnan likilerinde nyarglarn Yklmas

rkiye-Lbnan ilikilerinin tarihi gemii, Mool saldrlarn durduran Memluklularn Eyybileri tahtan indirerek kendi devletini kurmalarna kadar geriye gitmektedir. Souk Sava sonras dnemde ilk nce srail ardndan da Suriyenin Lbnandaki askeri varln ekmesinden sonra TrkiyeLbnan ilikilerinde de yeni bir dnem almtr. Trkiye-Lbnan ilikilerinin dk younluktan yksek younluklu bir srece gemesinde, 12 Temmuz 2006 tarihinde balayan ve 34 gn sren srail-Lbnan Sava srasnda Ankarann izledii srail kart politikalar ve savan ardndan da Lbnan Hkmetine ve Lbnanl gruplara verdii askeri, siyasi ve ekonomik destekler etkili olmutur. 2006 Savanda srailin saldrlarn sert szlerle eletirmekten ekinmeyen Trkiyenin sorunu uluslararas platformlara tama giriimlerinde bulunmas Lbnanl gruplarn dikkatlerini Trkiye zerine evirmesinde etkili olmutur.

www.orsam.org.tr

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL VE MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

Suriyenin ve Ermeni topluluunun faaliyetleriyle daha da derinleen olumsuz alglamann deimesine yol amtr. Trkiye, 2006 Sava sonras 2008 Maysnda iiler, Snniler ve Drzler arasnda yaanan i atmalar durdurulmas konusunda da hem blge lkeler hem de Lbnanl gruplar zerindeki etkisini kullanarak kanl atmalarn durdurulmas ve sorunun barl yntemlerle zmlenmesine katk salamtr. Katarda balayan Lbnanl gruplar uzlatrma konferans srasnda Trkiyenin giriimleri, taraflar arasndaki Cumhurbakanl ve birlik hkmetinin kurulmas sorunlarnn barl zmne ciddi bir katk salamtr. Cumhurbakanl sorununun zlmesinden sonra Trkiye Miel Sleymann Cumhurbakan seilme trenine Katarla birlikte davet edilen tek lke olmutur. Trkiye-Lbnan ilikilerinde yaanan gelime, karlkl ziyaretlere de yansm ve bu erevede Kasm 2008de ilk nce Lbnan Babakan Sinyora; 21 Nisan 2009de de Cumhurbakan Miel Sleyman Trkiyeyi ziyaret etmilerdir. Cumhurbakan Abdullah Gln davetiyle Trkiyeye ilk resmi ziyaretini gerekletiren Lbnan Cumhurbakan Miel Sleyman, 54 yl aradan sonra Trkiyeyi ziyaret eden ilk Lbnan Cumhurbakan olma unvann elde etmitir. Lbnan basnnda da nemli bir yer tutan resmi ziyaret esnasnda taraflar arasnda askeri, ekonomik ve kltrel alanda var olan ibirliinin gelitirilmesi ynnde bir takm anlamalar imzalanmtr. Sz konusu grmeler 30 Temmuz 2009 tarihinde Dileri Bakan Prof. Dr. Ahmet Davutolunun Lbnana dzenledii resmi ziyaretle srmektedir. Dleri Bakan ziyareti srasnda Meclis Bakan Nebih Berri, Babakan Saad Hariri ve Cumhurbakan Miel Sleymanla grmtr. Dileri Bakan Davutolunun Lbnandaki grmelerinde taraflar ncelikli olarak iki lke arasndaki ortak tarih, kar ve istikrar anlaynn nemi zerinde durmutur. Davutolu yapt aklamada ise Trkiyenin Orta Doudaki atmalarda taraf olmadn bir kez daha vurgulam

ve d politika nceliinin blgedeki istikrarszlk unsurlarnn barl yntemlerle zmlenmesi, blgenin istikrarna ve kalknmasna katk salamak olduunu ifade etmitir. Davutolu, Trkiye-Lbnan ilikilerini iki karde lkenin ilikileri olarak nitelendirmi ve ilikilerin gelitirilmesi abalarnn sreceini ifade etmitir. Dileri Bakan Davutolu, ii Meclis Bakan Nebih Berri ile yapt grmede ise Lbnann istikrarnn tm Orta Dou istikrarn etkilediini ve bu kapsamda Trkiyenin tm Lbnanl gruplarla iyi ilikiler kurmaya devam edeceini aklamtr. Meclis Bakannn ardndan Babakan Saad Hariri ile gren Davutolu, bir kez Trkiye-Lbnan ilikilerinin iyi olmasnn dorudan Orta Doudaki istikrar etkilediini vurgulamtr. Davutolunun Babakan Hariri ile grmesinde ulusal birlik hkmeti ve Suriye-Lbnan ilikileri de gndeme gelmitir. Trkiyenin ulusal birlik hkmeti kurma srecini desteklediini aklayan Davutolu, Suriye-Lbnan ilikilerine ynelik olarak da Trkiyenin taraflar arasndaki sorunlarn barl yntemlerle zmlenmesi konusundaki politikalarn srdreceini belirtikten sonra Trkiye, Suriye ve Lbnann gemite ve gelecekte ortak kader birlii yaptn ifade etmitir. Bu balamda bir kez daha Trkiyenin SuriyeLbnan ilikilerinin gelitirilmesinde yapc bir rol oynamaya devam edecei dile getirilmitir. Gemiten gnmze Trkiye-Lbnan ilikilerine bakldnda srecin bazen ibirlii bazen de atmac bir zeminde gelitii grlmektedir. Ancak, 2005 sonras dnemde Trkiye-Lbnan ilikilerinin olduka hzl bir gelime grlmektedir. likilerin gelimesinde birok faktrn yan sra Lbnanl gruplarn Trkiyeye baknn deimesi de etkili bir rol oynamtr. Tarihsel adan bakldnda Trkiyenin ii gruplarla ilikisi sorunludur. Osmanl mparatorluu dneminde iilik, Snnilerden ayr ve bamsz bir mezhep olarak

1. Lbnanl iilerin Trkiye Algs

www.orsam.org.tr

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

tanmad gibi Snni Kadnn iiler zerinde geerli yetkileri vard. iilik yalnzca bireysel bir inan dzeyinde kabul grmekteydi. Lbnanda iiliin ayr bir mezhep olarak kabul edilmesi Fransz Manda idaresi srasnda gereklemitir.3 Mezhepsel adan iilerin Trkiyeye ynelik olumsuz alglamalarnn deimesine yol aan olay ise 2006 srail-Lbnan Sava srasnda ve sonrasnda Trkiyenin oynad rol olmutur. Trkiyenin srail kart sylemleri ii rgtler zerine nemli bir etki yapmtr. Savan srd gnlerde Babakan Erdoan kamuoyu nnde sraili sert ekilde eletirirken, Trkiyenin birok yerinde dzenlenen gsterilerde srail bayraklar yaklm ve Lbnanllar iin yardm kampanyalar dzenlenmitir.4 Sava srasnda ve savan hemen ardndan hem Kzlay hem de birtakm sivil toplum rgtleri araclyla blgede datlan yardmlar ii halkn bakn derinden etkilemitir. Lbnanl yazar Muhammed Nureddin iilerin Trkiye alglamasnn deimesinde 2006 Savanda blgeye gelen sivil yardm kurulularnn birincil derecede rol oynadn ileri srmektedir. Muhammed Nureddine gre ii halk Osmanl dneminde rejimle ilikileri iyi olmadndan Trkiyenin d politikasna ilk balarda kukuyla bakyordu. Ancak, atmalarn tm iddetiyle srd gnlerde karlarnda Trk yardm kurulularn grnce bu fikirler anmaya balad.5 Trkiye, Gney Lbnanda iilere yardm datan tek Snni lke olmutur. Sivil yardm kurulularndan biri olan ve sava esnasnda Lbnanda bulunan nsan Hak ve Hrriyetleri nsani Yardm Vakf (HH) zellikle ii blgelerinde yardmlarn datmn byk bir zveriyle gerekletirmitir. HHnn iilerin yaad Nebatiyede at poliklinikte ise hibir sosyal gvencesi olmayan 30 bin yoksul iftiye ve ailesine cretsiz salk hizmeti sunulmaktadr. Yaklak 3 milyon YTL yardm datan bu kuruluun sz konusu bteyi kulland blgelerin banda Beyrut, Trablus, Baalbek, Dubiyye, Anut, ibli, Burceyn, Ketr-

maya, Basir, Barca, Hasbaya, Sayda, Sur, Siba, Argub gelmektedir.6 Bu blgelerin nemli bir ksm srailin hava ve kara operasyonlarnn hedefi olmutu. Trkiyenin srail kart sylemleri ve politikalar Lbnana asker gnderilmesine ynelik olarak Hizbullahn da tutumunu dorudan etkilemitir. Lbnanda Nuray Mertle gren Nawaf Musavi, Trkiyenin asker gndermesine kar kmadklarn, Trkiyeyi dost bir lke olarak grdklerini ifade etmitir.7 Hizbullah Milletvekili Ali Mikdat ise Trk ordusuna kapmz ak. nk bu bizim dost gcmz. Ayn zamanda Mslman bir g. Bu konuda hibir sorun kmayacak ifadesini kullanmtr.8 Trk askerinin blgeye gnderilmesinden sonra Hizbullah, Trkiyenin son yllardaki politikalarn daha ak desteklemeye balamtr. Bu noktada Trkiyenin Hizbullahn yan sra Suriye ve ran ynetimleriyle de dorudan grmesi nemlidir. Nitekim 7 Mays 2008 tarihinde Lbnanda balayan atmalarn ksa srede Bat Beyrutta srad gnlerde atma blgesinde mahsur kalan Trk vatandalarnn kurtarlmasnda Trk diplomatlar dorudan Nawaf Musavinin desteini almlardr. Trk vatandalarnn Bat Beyruttaki otel ve evlerinden alnp gvenli blgelere aktarlmas srasnda Hizbullah militanlar dorudan grev stlenmitir.9 Hizbullah, Trkiyenin HAMASa ynelik tutumunu da yaknda takip etmektedir. Lbnandan yayn yapan ve Trkiyede temsilcilii bulunan Hizbullaha bal Al Manar TVnin Gazze Sava srasnda Trkiyenin deiik blgelerinde srailin saldrlarn protesto etmek iin toplanan protestocularn grntlerini ve eylemlerini dzenli olarak kendi izleyicilerine aktarmas dikkat ekicidir. Hizbullah bylelikle Trkiyenin Ortadoudaki ii Araplar zerindeki etkisini geniletmesinde dolayl olarak rol oynamtr. Trkiye ise Hizbullahla iliki kurmak isteyen baz Batl lkeler ile rgt arasnda arabulucu rol oynamaktadr.10 Dier yandan asker gnderdikten sonra blgedeki ii halkn Trk askerine ve Trkiyeye olan

www.orsam.org.tr

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL VE MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

ilgisi olduka dikkat ekicidir. Hizbullahn tm iiler zerinde tartmasz bir gc vardr. ii kesim, Hizbullah bir direni rgt olarak grmekte ve Trkiyenin Hizbullahn silahlarnn toplatlmas konusunda gsterdii hassasiyeti yakndan takip etmektedirler. Bu alglamalarn olumasnda Trkiyenin UNIFIL ierisinde yer alacak Trk askerlerinin Hizbullahn silahlarn toplayacak bir grevi kabul etmeyeceini ve ayet byle bir talep gelirse askerlerini ekeceini aklamas belirleyici olmutur.11 Lbnanda UNIFILin bnyesinde olmalarna karn Trk bar gc askerileri yerel halkla dorudan temas kuracak faaliyetler yrtmektedirler.12 Muhammed Nureddine gre iiler UNIFILi Hristiyan olduklarndan srail ibirlikisi olarak grmekteydi. Bir kere halka, halkn rf ve adetlerine sayglar yok. Ancak, Trk askeri gelince durum deiti. Trk askeri yerli hizmetler veriyor. Salk hizmetleri, bilgisayar kurslar ve baka eitimler veriyor. Ramazanda Trk askeri baz kylerde iftar adrlar at. Bakn bu psikolojik adan olduka nemlidir. Bazen devlet olarak ok nemli aklamalar yapabilirsiniz. Ancak, hibiri yerel halk zerinde bu yaplanlar kadar etkili olmaz. Nitekim Mart 2009 tarihinde Surda ina edilen Kadn Eitim Merkezinin aln yapan ii Sanayi Bakan Gazi Zayter de Lbnandaki Trk askerinin blgedeki bar glendirdiini ve iilere gelecee dnk umut dattn ifade etmesi dikkat ekicidir.13 UNIFIL kapsamnda blgeye giden Trk naat Birliinin grev alannn arlkl olarak ii blgesinde yol, kpr, hastane ve okul gibi dorudan halkla iliki ierisinde olabilecei faaliyetleri kapsamas da iilerin Trkiye hakkndaki grlerini etkilemitir. Sivil toplum kurulularnn Nebatiyede yrtt salk hizmetlerinin yan sra Trk Birlii iinde grev alan salk personeli sayesinde dzenli olarak ii blgesine cretsiz salk hizmetleri verilmektedir. Trkiyenin blgenin rf ve geleneklerine uygun olarak kadn bir doktoru gndermesi kamuoyu diplomasisi adna olduka uygun olmutur. Bu erevede ilk kez almalarna balayan Dr. Gonca Fidasn kadnlara ynelik gerekletirdii cretsiz salk taramas

ve muayene hizmetleri, Fidas sonras blgeye gnderilen dier bayan doktor tarafndan da srdrlmektedir.14 Sonu olarak ii toplumunun Trkiyeye baknn deimesinde rol oynayan gelimelerin banda 2006 Sava ile balayan bir srete Trkiyenin Lbnan sorununa aktif olarak mdahil olmas gelmektedir. Bu srete bir yandan yardm kurulularnn faaliyetleri dier yandan da AK Parti Hkmetinin sraile ynelik eletirel sylemi ve politikalar iilerin Trkiyeye baknn deimesinde olduka nemli rol oynamtr. Trkiyenin ii rgtler ve halk zerindeki etkisi, Lbnandaki siyasal istikrara katk yapmak isteyen Ankara asndan olduka nemli bir avantajdr.

2. Snni Gruplarn Trkiye Algs

Trkiye ile Snni gruplar arasndaki ilikilerin Osmanl mparatorluu sonras dnemde ilk nce Fransann, ardndan da Suriye-Trkiye ilikilerinin etkisi altnda gelime gstermitir. 2004 ylnda Trkiyeyi ziyaret eden Babakan Hariri ynetimi ile kurulan ilikiler, Suriyenin Lbnandan askerlerini ekmesinden sonra da gelierek devam etmitir. likilerin dk younluktan yksek profile kmasnda rol oynayan asl gelime, Kasm 2005te Hariri Ailesine bal Oger Telekomun, zelletirmeye karlan Trk Telekomun yzde 55lik hissesini 6 milyar 550 milyon dolar fiyatla satn almasyla olmutur. Trkiyeye yaplan dorudan yabanc yatrmlar arasnda ilk sraya yerleen Oger Telekomun sahibi olduu Trk Telekom ayn zamanda, Trkiyedeki GSM operatrnden biri olan Aveann hisselerinin yzde 81ine de sahiptir. Dolaysyla Hariri ailesiyle kurulan zel ticari ilikilerin politik alanda da iki lke arasndaki ilikilere yansmas olmutur. Nitekim 2006 srail-Lbnan sava sonras askeri kapasitesinin glendirilmesi ngrlen UNIFIL iinde Trkiyenin yer almasn en fazla destekleyen gruplarn banda Snniler gelmitir. Babakan Sinyora, srail saldrlarnn srd 2006 yaznda kendisiyle gren Erdoandan dorudan destek istemiti.

www.orsam.org.tr

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

Snni halkn Trkiyeye bakna gelince ncelikli olarak Trkiyeye ynelik dorudan olumsuz tarihsel bir nyargya sahip deildirler. Aksine Snni gruplar Osmanly kendi devletleri olarak grmektedirler. Snni halkn Trkiyeye baknn deimesi olduka gtr.15 Lbnanl Snniler Trkiyeyi modern ve gelimi bir lke olarak grmenin tesinde Trkiyenin AK Parti dneminde Ortadou lkeleriyle kurduu diplomatik, siyasi ve kltrel alm politikasn desteklemektedirler. Trkiyenin tarihsel olarak Ortadoudaki sorunlarn zmnde nemli bir lke olduunu dile getiren Snni liderlere gre Trkiye Lbnandaki krizlerin almasnda model alnmas gereken bir lkedir. Trkiyedeki sekler yapnn Lbnandaki mezhepsel temelli atmalarn sona erdirilmesinde ve sivil demokrasinin kurulmasnda rnek alnabilecei eklinde Snniler arasnda gl bir kan vardr.16 Son dnemde Lbnanda gsterime giren Trk dizileri Snnilerin Trkiyeye daha fazla turistik seyahatler dzenlemesini de beraberinde getirmitir. Trkiyeye gelen Lbnanl Snnilerin nemli bir ksm stanbul, Antalya ve Bursa gibi byk ehirleri ziyaret etmilerdir. Snnilerin bir ksm ise Lbnan Sava srasnda aileleriyle birlikte geici bir sreliine Trkiyeye g etmilerdir.17 te yandan karlatrmal olarak bakldnda Trablusta yaayan Snnilerin Beyrutta yaayan Snnilerden daha fazla biimde, Trkiyenin Ortadouya alm politikasn yakndan takip ettikleri grlmektedir. Osmanl dneminde Trablusun her zaman Lbnan sorununun dnda tutulmu olmas ve Snni sekinlerin rf ve adetlerine mdahalede bulunulmamas sz konusu alglamann oluumunda nemli bir rol oynamtr. Trablusta zellikle Sultan Abdulhamide kar olduka fazla deer verilmesi dikkat ekicidir. Sultan Abdulhamid tarafndan ina edilen saat kulesi Trabluslularn Osmanl alglamasnda nemli bir yer tutmaktadr. Nitekim Lbnan-Trk Dostluk Derneinin Trablusta kurulmasnn zel bir anlama sahip olduunu belirtmek gerekir. Ksa srede 120 yeye ulaan Dernein temel faaliyet alan ikili ilikilerin gelitirilmesini salamaktr.18

Snni halk Trkiye-Suriye ilikilerinden ve Trkiyenin Filistin politikasnda oynad rolden rahatsz deildir. Dier yandan Hariri grubuna yakn Snni politikaclarn bir ksm ise Suriyenin Lbnann iilerine mdahale ettiini ileri srerek Trkiyenin bu konuda daha aktif bir rol oynayabileceini inanmaktadrlar. rann iiler ve Suriye zerindeki etkisine dikkat eken Snnilerin bir ksm ise, Trkiyenin blgede ran etkisini kracak tek lke olduuna inanmaktadrlar. Trkiyenin srail kart duruu ve Filistin sorununa yaklam Snniler tarafndan dikkatle izlenmektedir. Snni politikaclarn temel beklentisi Trkiyenin dier blge lkelerinden farkl olarak Lbnanda daha aktif bir politika izlemesi ynndedir.19 Babakan Erdoann Ocak 2007de Lbnana gerekletirdii ziyareti srasnda Sinyora hkmeti bu taleplerini aka dile getirmitir. Babakan Sinyora yaklak yarm saat sren grme srasnda Trkiyenin ran ve Suriye ile sahip olduu iyi ilikileri Lbnan krizinin zmnde nemsediklerini ve Trkiyenin blge lkeleri zerindeki etkisini Lbnandaki mezhepler arasndaki sorunlarn zmnde kullanmasn istemiti. Lbnanl Snni politikaclar ayn zamanda Trkiyenin ran ve Suriyeyi Lbnann iilerine mdahale etmemeleri konusunda uyarabileceine inanmaktadrlar.20 Bununla birlikte Lbnandaki krizin yerini silahl atmalara brakt Mays 2008de Trkiyenin hem blge lkeleri hem de Lbnanl gruplar zerindeki etkisini kullanarak sorunun zmne katk yapmaya almas Snnilerin Trkiyeye olan ilgisini artrmtr. zellikle atmalarn Lbnan Dana yayld gnlerde Trk tarafnn sorunun barl yntemlerle zlmesi iin bir yandan blgesel aktrlerle dier yandan da Lbnanl gruplarla youn bir diplomatik grme sreci ierisine girmesi nemli olmutur. Lbnandaki Trk Bykelilii yerel gruplarla srdrlen grmelerin merkezi olurken, Babakan Erdoan da 7 Maysta Suriye Devlet Bakan Bear Esad ile grm, bir gn sonra da Lbnan Meclis Bakan Nebih Berri, Lbnan Babakan Fuat

10

www.orsam.org.tr

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL VE MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

Sinyorayla temas etmitir. Babakan Erdoan sz konusu grmeler esnasnda silahl atmalar sona erdirecek somut nerileri gndeme getirmitir.21 Somut neriler ierisinde Lbnandaki cumhurbakanl sorunun zm ve muhalefet kanadn oluturan iilerin hkmette temsil edilmesi vard. Bu balamda Trkiyenin Doha srecinde oynad rol, Trkiye-Suriye ilikilerinden bamsz deildir. Suriye Dileri Bakan Yardmcs Bykeli Abdel Fattah Amora, Trkiyenin Lbnandaki krizde oynad rol olduka nemsediklerini ve bu konuda Trkiyenin katklarn takdir ettiklerini belirtmektedir. Trkiyenin Suriye ve ii rgtlerle iyi ilikilere sahip olmas Katarda Lbnanl gruplar arasndaki atmalarn barl zmne katk salamtr. Doha srecinde Trkiyenin rolne dnk olarak Amora unlar ifade etmitir: Trkiye bizim iin olduka nemli bir lkedir. Doha Anlamasnda Trkiyenin nemli bir rol oynamasnda Ankara ile olan iyi ilikilerimizin pay vardr. Bizler Trkiyeyi gvenilir bir lke olarak grmekteyiz. Suriyeye yakn olan gruplar Trkiyenin barl abalarn desteklemeleri konusunda cesaretlendirdik. Trkiye ayn zamanda hem Suriye hem de Lbnann hassasiyetlerini bilen bir lkedir. Trkiyenin her geen zaman daha fazla bir ekilde blgesel bir g olduunu grmekteyiz. Blgedeki hibir g Trkiyeyi gz ard edemez.22 Nitekim Mays 2008deki atmalarn zmnde Trkiyenin oynad rol, Snni politikaclar ve Snni toplumun da Trkiyenin Lbnan krizinin zmnde nemli bir aktr olduu alglamasn glendirmitir. Zira Snniler, tarihsel adan Trkiyeyi Mslman Snni bir g olarak grdklerinden Trkiyenin giriimlerden kuku duymamaktadrlar. Lbnanda mezhepiliin olduka gl olduu dikkate alndnda Snnilerin Trkiyeye baknda mezhepsel yaknlk ne kmaktadr. Akas AK Partinin iktidara gelmesinden sonra Trkiyenin Ortadouya yapm olduu alm Lbnanl Snniler iin iliki kurabilecekleri bir aktr lke sunmutur. Bu kapsamda genel hat-

laryla Lbnanl Snnilerin Trkiye alglamasnda, Trkiye ekonomik ve siyasal olarak blgenin en nemli aktrlerinden biridir. ran ve srailden farkl olarak Trkiyenin Lbnandaki i sorunlar karsnda Snnilerin haklarn koruyacana ynelik gl bir inan olumutur. Snni sekinlerden bir ksm Trkiyenin byk bir Snni-Mslman lke olarak, Lbnanl Mslman gruplar arasnda yaanan sorunlarn zmne yardmc olabilecek yetenee ve tarihi birikime sahip olduunu belirtmektedirler.23 Snni politikaclarn yan sra Snni toplumu da Trkiyenin Lbnan krizinin zmnde nemli bir aktr olduu ynnde bir alglamaya sahiptir. Snniler tarihsel adan Marunler gibi Trkiye hakknda kt bir alglamaya sahip deildir. Bununla birlikte Suriyenin Lbnan politikasna hkim olduu 1976 sonras dnemde Trkiyeye ynelik negatif bir propagandann etkisi altnda kaldklar grlmektedir. Ancak, daha ncede belirttiimiz gibi 2006 Sava sonras dnemde Trkiye-Lbnan ilikilerinde yaanan youn ilikiler ve Trkiyenin Lbnan krizinin zmnde izledii tarafsz politikalar Snni gruplarn Trkiye olan ilgisini ve gvenini artrmtr.

3. Drzlerin Trkiye Perspektifi

Konukseverlii, drstl ve cesaretleriyle Lbnan tarihinde hakl bir yer edinen Lbnanl Drzler ile Trkiyenin ilikileri gemite olduu gibi gnmzde de inili kl bir gelime seyri gstermektedir. Drzlerin politikalarna yn veren temel unsur Lbnandaki varlklarn ve etkilerini srdrmektir. Bu erevede Trkiyeye kar bazen ibirliine ynelik bazen de atmac bir politika izlerler. rnein 1980 ve 1990l yllarda PKKya lojistik ve siyasal destek salayan Drzler Irak Sava sonras blgede etkisi artan Trkiyeye kar daha farkl bir politika ierisine girdikleri grlmektedir. TBMMnin 1 Mart Tezkeresini reddetmesi zerine bir deme veren Drz lider Velid Canbolat, Trkiyenin ABDnin ekonomik basklarna ramen savaa destek vermedii dile getirmiti. Canbolat, Baz akl banda Araplarn

www.orsam.org.tr

11

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

Trkiyeye 50 milyar dolar vermesi gerekirdi. Binlerce Trkn sava protesto ettiini gryorsunuz, Trk kamuoyunu da yanmza ekerdik ifadelerini kullanmt.24 Bununla birlikte Trkiye ile Drzler arasndaki ilikilerde Osmanl dneminden kalma baz nyarglarn srd grlmektedir. Drzlerin kendi zerkliklerini koruma adna girdikleri isyan hareketleri Osmanlnn Lbnan Da denen blgede etkin bir g olmasn srekli engellemitir. Osmanl mparatorluunun 1860larn banda Lbnanda meydana gelen Drz-Marun atmasna mdahale etmesi ve ardndan da iddet olaylarna karan 69 Drz Beyine idam cezas vermesi taraflar arasndaki ilikilerin kopmasna yol amt. dam cezas alanlar arasnda gnmz Drz toplumun liderliini yapan Velid Canbolatn atas Said Canbolat da bulunmaktayd.25 Souk Sava dneminde Suriyenin politik ve askeri etkisi altna giren Drz liderlii, 2008in bana kadar dorudan Trkiyeyle yaknlama politikas ierisinde olmaktan kanmtr. Suriyenin etkisiyle ve ayrca Drzlerin siyasal kltr olarak sol hareketler ierisinde yer alan bir toplumsal yapya sahip olmalar nedeniyle, Drzler Trkiyeyi Batyla ibirlii yapan bir lke olarak grmlerdir. 2000lerin banda Velid Canbolatn Suriye kart bloa katlmasnn ardndan atmac bir zemine kayan Drzler ile Suriye arasndaki ilikiler dorudan Drzlerin Trkiye politikasn da etkilemitir. Bu balamda Suriye rejimine kar uygulanmaya konulan uluslararas tecrit politikalarn aktif olarak destekleyen Drzler Trkiyenin Esad rejiminin yannda yer almasndan rahatsz olmulardr. Drzlerin politik lideri konumundaki Velid Canbolata gre Suriye rejimi Lbnandaki istikrar srekli tehdit eden terrist bir rejimdir.26 Sz konusu dnemde Drzlerin nemli bir ksm Trkiyenin ABDnin basklarna ramen Esad rejimini aka desteklemesini eletirmilerdir. 2005 ve 2009 seimlerinde Canbolatn listesin-

den Meclise giren Suriye kart eski letiim Bakan Mervan Hamadeh, Trkiyeden beklentilerini u ekilde aklamt: Suriye rejimine Lbnann iilerine daha fazla karmamasn tavsiye etmelidir. Trkiye, Lbnann demokratik ve barl bir lke olduunu Suriyeye hatrlatmaldr. Ayrca, Trkiye Suriyeye Lbnan zerindeki yerel karlarndan vazgemesi konusunda tavsiyelerde bulunabilecek bir lkedir.27 Drz toplumun lideri konumundaki Velid Canbolat ise Trkiye, Esad rejimini destekleyerek Lbnandaki krizin almasna ciddi bir katk sunamaz demitir. Trkiye-Suriye ilikilerinin ok iyi olduunu ne sren Canbolata gre Drzlerin temel politikas Lbnann karlarn korumaktr. Trkiye, Lbnanda etkin bir g olarak kabul edilebilmek iin Suriye rejimi zerindeki etkisini Lbnanllarn karna uygun bir ekilde kullanmaldr.28 Lbnan Drz toplumu zerinde Velid Canbolatn gl bir etkisi vardr. Canbolat, Suriyedeki ve sraildeki Drz toplumu zerinde de etkilidir. Suriyedeki Drzlerin merkezi olan Sveydadaki Drz sekinlerin bir ksm Canbolatn politikalarn desteklediklerini aka ifade etmekten ekinmemektedirler. Dolaysyla Canbolat ailesinin Drz toplumu zerindeki politik etkisinin Lbnanla snrl olmadn belirtmek gerekir.29 Bununla birlikte Trkiyenin Mays 2008de Lbnandaki hkmet ve cumhurbakanl krizinin zmnde harcad aktif aba Canbolatn politikalarn deitirmesine yol amtr. Lbnandaki mezhepsel atmalarn almasna ynelik olarak Velid Canbolat Daily Star gazetesi editryle yapt bir grmede Trkiyenin Lbnanda olumlu bir rol oynayabileceini ifade etmitir.30 Drz liderliinin Trkiyeyle yaknlama politikasn srdreceini ngrebiliriz. Nitekim Davosta Babakan Erdoan ile srail Cumhurbakan Peres arasnda yaanan krizin hemen ardndan Canbolat dorudan Erdoana gnderdii telgrafta Trkiyenin tutumunu takdirle karladn ve Filistinde ve Gazzede katledilen halk savunduundan ve sava sulusu ve ocuk katili Peresi susturduundan dolay Trkiyeyle gurur duyduunu ifade etmesi, sz

12

www.orsam.org.tr

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL VE MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

konusu yaknlama politikann hayata geirildiini gstermektedir.31 Dier yandan Drz toplumunun Trkiye alglamasna gelince kark hisselere sahip olduklar grlmektedir. Drz din adamlarna gre Drzliin ilk yayld blge olan Antakya mezhepleri asndan nemli bir yerdir. Karlkl ilikilerin gelimesi durumunda blgeye zel ziyaretlerde bulunmay amalamaktadrlar. Drz din adamlarnn nemli bir ksm mezhepleriyle ilgili tarihi kitap ve belgelerin Trkiyede olduuna inanmaktadr. zellikle Osmanl arivlerinde baz aratrmalar yaplmasn istemektedirler. Bu balamda Trkiye, Drzlikle ilgili baz ariv almalarna nclk ederse, Drzliin ekim merkezinin Trkiye olacan ifade etmektedirler.32 Sonu olarak Drzlerin temel amalar Lbnandaki varlklarn korumak olduundan Trkiyenin blgesel etkisine bal olarak politikalarn gzden geireceklerini belirtmek gerekir. Zira Drzlerin Mays 2008de yaanan atmalar srasnda Trkiyenin politikalarn yakndan takip ettikleri grlmektedir. Krizin ardndan Trkiyeyle ilikilerini gelitirme yollar arayan Drzlerle iliki kurma zemini olumu bulunmaktadr. Nitekim Drzlerin, saylar az olmakla birlikte Lbnan politikasnda etkili olmak isteyen her devlet tarafndan dikkate alnmas gereken bir g olduklarn belirtmek gerekir. Lbnan politikasnda aktif olan bir dier grup da Marunlerdir. Tarihsel adan bakldnda Marunlerin geleneksel olarak Osmanl kart bir kltrel ve politik tutum ierisinde olduklar ileri srlebilir.33 Dier yandan Osmanl mparatorluu da Marunlerin Lbnan ynetecek gelenek ve tecrbeden yoksun olduunu ve Avrupal glerin Lbnana mdahalesinde rol oynadklarn dnmekteydi.34 Lbnan politikasnda 1840lardan sonra etkili bir g olarak ne kan Marunler tarihsel olarak Fransa ile ibirlii iinde kalarak Lbnan politikasna hkim olmaya almlardr. Osmanl sonras dnemde Fransann desteiyle ilk nce Byk Lbnan devletinin kurulmasn salayan

Marunlerin Lbnan siyaseti zerindeki baat konumlar 1989 tarihinde imzalanan Taif Anlamasna kadar srmtr. Taif sonras dnemde ilk nce siyasal alanda daha sonra da ekonomi alannda Lbnandaki konumlar zayflamtr. Marunlerin Trkiye alglamasna gelince Marun toplumu uzunca bir dnem Trkiyeyi Osmanlnn devam olarak grdnden olumsuz bir alglamaya sahiptir. Dier bir deyile Trkiye-Marun ilikileri Osmanl dneminde iki taraf arasnda yaanan sorunlardan ayr deerlendirilemez. Marunler Osmanl mparatorluunu Drz ve Snni kesimleri destekleyerek Marunlerin Lbnan zerindeki etkisini zayflatan bir g olarak hatrlarken Trkiye de Marun gruplar Fransa ile birlikte hareket ederek Lbnana yabanc mdahalesini gerekletirdii dncesindedir. zellikle I. Dnya Sava srasnda Cemal Paann Lbnandaki uygulamalar Marunlerin toplumsal hafzasndaki yerini korumaktadr.35 2005 sonras dnemde Suriyenin Lbnan i ilerine mdahalesi baz Marun gruplarn tepkisine yol amtr. Bu srete Trkiyenin Suriye rejimini destekler grnmesi eletirilere neden olmutur.36 Bununla birlikte 2006 Sava sonras Lbnana Trk askerlerinin gnderilmesi gndeme gelince Marun gruplar bu konu hakknda ilk balarda tepkisiz kalmtr. Esasnda Marunlerin kendi aralarnda iki farkl gruba blnm olmas da, Trkiyeye ynelik politikalarn etkilemitir. erisinde Kataip Partisinin bulunduu ve liderliini Samir Caca ve Emin Cemayelin ektii grup Hariri grubuyla birlikte hareket ettiinden Trkiye kart bir sylem kullanmaktan saknmtr. Hizbullah ile ittifak yaptktan sonra Suriye hakknda olumlu demeler vermeye balayan Miel Aoun taraftarlar ise Trkiyenin Lbnan krizinde arabulucu rol oynamas dncesini desteklemekle birlikte dorudan kamuoyu nnde Trkiye hakknda bir yorum yapmaktan kanmlardr.37 Esad rejimine muhalif Lbnanl Marun gruplarn son dnemde Trkiyenin Lbnan ve Su-

4. Marunlerin Trkiye Alglamas

www.orsam.org.tr

13

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

riye arasndaki sorunlarda arabulucu rolne daha fazla vurgu yapmalar dikkat ekicidir. Esad rejiminin barl yntemlerle Lbnan sorununu zme konusunda adm atmasnda Trkiyeye ihtiya olduuna inanlmaktadr. Trkiyenin ekonomik gcnn yan sra Babakan Erdoann kiisel karizmasnn da Trkiyeye blge sorunlarnn zmnde liderlik yapma frsat verdii ifade edilmektedir. Ayrca Trkiye olmadan Lbnanl gruplar arasndaki siyasi sorunlarn zmnn zorlaacan ileri sren baz Lbnanllara gre Trkiye dnda hibir blge gc Lbnanl gruplar arasndaki krizin zmnde tarafsz politikalar gelitiremez.38 Marunlerde grlen politik deiimin en nemli iaretlerinden biri de Trkiyenin AB srecine ve Kbrs sorununa ynelik baklarnda kendini gstermektedir. Hkmet yanls Kataip Partisi yetkilileri Trkiyenin AB srecini nemsediklerini ve Trkiyeyi ekonomik ve politik gelimilik olarak bir Avrupa lkesi olarak grdklerini ifade etmektedir. Ayrca Trkiyenin ABye ye olmas durumunda Lbnann da ABnin doal yesi olacan ve bylelikle ABnin snrlarnn Lbnana kadar uzanacan belirtmektedirler.39 Lbnanda yaayan Rum Ortodoks ve Rum Katolik gruplardan farkl olarak Marun liderlerin bir ksm Trkiyenin Kbrs sorununa Kbrsl Trklerin insani sorunlar asndan baklmas gerektiini ifade etmektedirler.40 Marun liderlerden Emin Cemayel Ekim 2008deki bir konumasnda, Irakl Hristiyanlarn yaad sorunlara dikkat ekerken, Trkiyenin Kbrsl Trkleri korumak adna Kbrsa mdahale ettii ifade etmitir.41 Cemayel grubu son dnemlerde Trkiyenin Lbnan siyaseti ierisinde etkin bir g olmasn desteklemesiyle dikkat ekmektedir. Emin Cemayel, Jamil K. Mrouela yapt bir syleide Trkiyenin Lbnan zerindeki etkisini politik ve ekonomik olarak artrmasnn ran ve Suriye gibi lkelerin etkisinin snrlandrlmasnda nemli olduunu ifade etmitir.42 Lider bazndaki deiim Lbnanl Marun toplumu

zerinde de kendisini gstermektedir. Grtmz Huri Ailesine mensup bireylerin Sultan Abdlhamitin Lbnanl Marunlerle kurduu zel ilikiden vgyle bahsetmesi dikkat ekmitir.43 Dolaysyla Trkiye-Marun ilikilerinin uzun dnemde gelime potansiyellerini tadn ne srebiliriz.

5. Lbnanl Ermeniler: Gemi ve Gelecek Arasnda Politika

Lbnanl Ermenilerin nemli bir ksm I. Dnya Sava sonras Fransa tarafndan Lbnana yerletirilen Ermenilerden olutuu iin Trkiyeye kar her zaman mesafeli bir tutum taknmlardr. Souk Sava yllarnda Ermeni milliyetiliin en gl olduu lkelerden biri olan Lbnanda rgtlenen Tanak ve Hncak Partisi taraftarlar, Trkiye kartlyla ne kmlardr. 3 Nisan 1997 tarihinde Ermeni milletvekillerinin giriimleriyle Lbnan Parlamentosunda kabul edilen Remembrance Day of the Armenian Genocide Yasas Lbnandaki Ermenilerin siyasal etkilerini gstermektedir. Politik alanda en gl Ermeni Partileri Tanak ve Hncak Partisidir. Bu iki partinin yan sra Ermeni Liberal Demokratik Partisi de (Ramgavar Parti) Lbnanda etkindir. Trk askerlerinin Lbnana gnderilmesine her parti de kar olduklarn aklamlard. Bununla birlikte Burc Hamudda etkin olan Tanak Partisinin, dierleriyle karlatrldnda daha radikal bir politika yrttn belirtmek gerekir. Tanak Partisinin liderinin ranla iyi ilikiler ierisinde olmas ise dikkat ekicidir.44 Dier yandan randa ynetime yakn akademisyenler de rann Ermenilerle iyi ilikiler ierisinde olmasn u szlerle aklamtr: ran ynetimi, Trkiyenin Ortadou ve Kafkasyadaki yaylmac politikalarn snrlamak iin Ermenilerle olan ilikilerine stratejik bir deer atfetmektedir.45 Lbnandaki Ermeni nfusun 120-150 bin aras olduu sanlmaktadr. Ermeniler Lbnann dier Hristiyan unsurlaryla iyi ilikiler kurmay baarmalarna karn, iine kapank bir toplumsal yapya sahiptirler. Eski Lbnan Cumhurbakanlarndan Emin Lahudun annesi ve

14

www.orsam.org.tr

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL VE MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

ei etnik olarak Ermeniydi. Eitim alannda Ermeni rencilerin Ermeni okullarna gnderilmesi ve kendi aralarnda da Ermenice konumalar dikkat ekicidir. Ermeni toplumu Lbnan Parlamentosunda alt milletvekiliyle temsil edilmektedir. Ayrca, Protestanlara ayrlan bir milletvekillii kontenjanna da genellikle Ermeni aday seilmektedir. Bylelikle Lbnan Parlamentosunda temsil edilen Ermeni milletvekili says yediye ykselmektedir. Bu durum Ermenilerin Lbnan Parlamentosundaki etkilerini artrmalarna yol amaktadr. Mays 2008deki silahl atmalarn ardndan oluturulan yeni ulusal uzla hkmetinde Ermeniler hem Enerji hem de Devlet Bakanl elde etmilerdir.46 Hariri blounu destekleyen Hncak Partisinin aday Devlet Bakanlna getirilirken, muhalefet blouyla hareket eden Tanak Partisi aday da Enerji ve Su Bakanlna getirilmitir. Bu balamda Ermeniler demografik saylarnn gerektirdiinden daha st dzeyde bir temsil hakk elde etmi olmaktaydlar. Trkiyenin Lbnanla ilgili giriimlerine en nemli ve ak muhalefet Ermenilerden gelmektedir. Lbnana Trk askerinin gnderilmesinin gndeme gelmesinin ardndan Lbnanl Ermeniler bunu engellemek iin sokak gsterileri dzenlemitir. Gsteriler tezkerenin kabul edilmesinden sonra da srmtr. Gsteriler srasnda bir deme veren eski parlamenterlerden Jacques Choukhadarian, Trk askerlerinin bar gc misyonunda yer almasnn kabul edilemez olduunu savunmutur.47 Ancak Trkiye kartl konusunda ortak bir politikaya sahip olan Ermeni rgtlerinin de Lbnan krizi srasnda kendi aralarnda Suriye taraftar ve hkmet yanls olarak iki ayr bloa ayrlmalar, Trkiyeye ynelik etkilerinin zayf kalmasna yol amtr. Bununla birlikte Lbnanl Ermenilerin genellikle dorudan Lbnandaki siyasal krizleri ilgilendiren konularda tarafsz kaldklar grlmektedir. Kemal Canbolatn dedii gibi Lbnanl Ermeniler kendi Ermeni milliyetilikleri ile Lbnan kimliine ball uyumlatrmay baarmlardr. Dorudan Lbnann istikrarn ve yaamsal

karlarn ilgilendiren konularda belirleyici bir tutum taknmaktan kanmlardr.48 Ayrca, Ermenilerin Dou Beyrut ve Anjarda ounluu oluturduundan Trk askerinin bulunduu ve ii rgtlerin gl olduu Gney Lbnandaki gelimeler karsnda herhangi bir tepki gstermeleri olduka gtr. Dier yandan Lbnanda grtmz ve Trke konuabilen baz Ermenilerin Trkiyedeki gelimeleri yakndan izleme abas dikkat ekmitir. Esasnda Lbnanl Ermenilerin Trkiye hakknda olduka farkl hisler besledii ileri srlebilir. Bu hisler, bir yandan I. Dnya Savanda yaanan trajedi dier yandan da son yllarda Trkiyenin Lbnana olan ilgisi arasnda ekillenmektedir.49 Ermeni toplumunun Trkiyeye bakn analiz etmek iin ncelikli olarak Ermeni toplumu ile Ermeni rgtlerini birbirinden ayrmak gerekir. Ermeni ruhban kesimini de ayrca deerlendirmek gerekir. Trkiye kartlnn liderliini Tanak Partisi yapmaktadr. Dier partiler de Trkiye kart bir politikaya sahiptir. Ermeniler arasnda en nemli iki kiliseden biri olarak kabul edilen Beyrut Antelyas Kilisesi, Trkiye kart politikalarn ncln yapmaktadr. Dolaysyla Lbnanda hem Ermeni partilerinin hem de ruhban kesiminin tarihsel nedenlerle Trkiyeye ynelik etkili bir politika yrttn ifade etmek gerekir. Bununla birlikte bir btn olarak Ermeni toplumunun Trkiye kart olduunu ileri srmek doru bir deerlendirme olmaz. Ermeni toplumu, Trkiyenin blgesel bir g olduunu kabul etmekle birlikte Trkiyenin Ermenistana ynelik izledii politikalar eletirmektedir. Dou Beyrutta yaayan baz Ermeni aileleri gnmzde bile evlerinde Trke konumakta ve Trk TV kanallarnda yaynlanan dizileri izlemektedir. Ermeni toplumunun temel beklentisi Trkiyenin 1915lerde yaanan olaylardan dolay kendilerinden zr dilemesidir.50 Dier yandan karlatrmal olarak bakldnda Lbnan Ermeni toplumunun diasporada yaayan dier Ermeni gruplar ile karlatrldnda daha radikal bir grup oluturduunu belirtmek gerekir.51 zelikle Suriyede yaayan Ermenilerden daha

www.orsam.org.tr

15

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

radikal bir Trkiye sylemine ve politikasna sahiptirler. Ancak, tm Ermenilerin radikal bir Trkiye kartlna sahip olduu ileri srlemez. Esasnda Lbnanl Ermenilerin halen dahi Trke konumas ve Trkiyeyi yakndan takip etme abas iki toplum arasndaki ilikilerin gelimeye ak olduunu gstermektedir. Bu noktada temel sorun ilk adm hangi tarafn atacadr.

mulardr. Bu dnemde PKKya lojistik ve askeri eitim alanlarnda destek vermilerdir.53 Souk Sava sonras dnemde Trkiye-srail ilikileri hem askeri hem de ticari alanda genilerken Filistin sorunu Trkiye-srail arasndaki ilikilerde krlma alan olmaktan kmt. Nitekim 1990larn sonunda Trkiye-srail ve Trkiye-Suriye ilikilerinde yaanan sorunlar ksa srede Filistinli mltecilerin politikalarn etkilemitir. 1998de Trkiyenin Suriyeye askeri harekt dzenlemesi gndeme gelince Lbnandaki Filistinli mlteciler Trkiye kart gsteriler dzenleyerek sz konusu saldr plann Trkiye-srail arasnda 1996 tarihinde imzalanan askeri ibirliinin bir sonucu olarak grdklerini aklamlard. Saydadaki Ayn AlHelweh ve kuzeydeki Barid nehri yaknlarndaki kamlarda dzenlenen gsteriler srasnda Trkiyenin askeri tehdit politikalar protesto edilmitir. Ayn tarihlerde Suriyedeki Filistinli mlteciler de Trkiye kart gsteriler dzenlemilerdir.54 1998 sonras dnemde Trkiye hem Suriye hem de srail politikalarnda yaanan gelimeler Filistinli mltecilerin Trkiyeye bakn etkilemitir. zellikle dnemin Babakan Blent Ecevitin 2002 Nisannda srailin Bat eriada soykrm uyguladn sylemesi Filistinli mltecilerin dikkatini ekmitir. 2002 sonras dnemde iktidara gelen AK Pardi Hkmeti dneminde Lbnanl mlteciler Trkiyenin Arap dnyas ile politik ve kltrel olarak yaknlama politikasn aka desteklemitir. Babakan Erdoann sraile ynelik eletirel sylemi Filistinli mlteciler tarafndan olduka nemsenmitir. Ancak, Trkiyenin srail ve Suriye arasnda yrtlen grmelerde arabulucu rol oynamas Filistinli mltecilerin Trkiyeye bakn olumsuz etkilemitir. Lbnanl Filistinlilere gre Trkiye, srail ve Suriye arasndaki sorunlar birincil gndem maddesi yaparak Filistinli mltecilerin geri dn sorununu zmszle itmektedir. Ek olarak, Golan sorunu zldkten sonra en

6. Filistinli Mlteciler ve Trkiye

Lbnanl Filistinlilerin, ana yurtlarndan koparldktan sonra Lbnana yerleen bir topluluk olmasna karn, gnmzde bile olduka kt artlarda yaam mcadelesi srdrmektedir. Lbnanda yaklak 410 bin Filistinli mlteci bulunmaktadr. Lbnan nfusunun yaklak yzde 11ini oluturan Filistinli mlteciler dier tm gruplardan farkl olarak ok kt ekonomik ve sosyal artlarda sahiptir. Resmi olarak Lbnanda 16 mlteci kamp bulunmasna karn gnmzde mltecilerin nemli bir ksm 12 kampta yaamlarn srdrmeye almaktadr.52 Filistinli mlteci kamplarnn younluk ve politik etki olarak en nemlileri Sur ve Sayda civarnda kurulan kamplardr. Lbnandaki Filistinli mlteciler Trkiye politikas konusunda Lbnanl gruplardan farkllamaktadr. Filistinli mltecilerin nemli bir ksm Trkiyeyi blgenin ekonomik ve siyasal olarak gl bir lkesi olarak grmekle birlikte, Trkiye-srail ilikilerine gemiten gelen eletirel bir yaklama sahiptirler. Bilindii zere Trk d politikasnda Filistin sorunu her zaman nemli bir konu olmakla birlikte Souk Sava yllarnda Trkiye-srail ilikilerinde somut bir soruna yol amamtr. Trkiyenin resmi pozisyonu srailin BM kararlarna uymas ve 1967 Sava srasnda igal ettii topraklardan nkoulsuz ekilmesi ynndedir. Bununla birlikte Trkiye blgede srail ile ekonomik, istihbarat ve askeri alanlardaki ibirliini srdrmekte herhangi bir saknca grmemektedir. HAMASa kadar arlkl olarak sol bir ideolojiyle srail karsnda askeri bir direni gsteren Filistinli rgtler ise Trkiye ile snrl bir iliki kur-

16

www.orsam.org.tr

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL VE MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

nemli mttefiklerden biri olan Suriyenin Filistin sorunuyla ilgilenmeyeceini ve bu srete Trkiyenin dolayl olarak rol oynad kayglarn tamaktadrlar. Al Akhbar gazetesinin Trkiye masasnda grev alan Filistinli gazeteci Ernest Khourye gre, Filistin sorununda Trkiye ncelikli olarak lkesel karn dnerek hareket etmektedir. Khoury szlerinin devamnda, Trkiye blgede byk ve gelimi bir Mslman lkedir. Ancak, dier gler gibi Ortadouda kendi karlarn koruyacak politikalar yrtmektedir. Lbnandaki Filistinli mltecilerin temel sorunu ise ncelikli olarak yaam koullar ilgilendiren ekonomik ve salk gibi sorunlar gelmektedir. Politik amalar arasnda ise tm Filistinlilerin bamsz bir Filistin devletinin ats altnda yaamasdr. Ben bir gazeteci olmama ramen Lbnan vatanda deilim. imdi bu durumda Filistin sorunu zlmeden Golandaki igal sone ererse, bunun bizi memnun edeceini sylemek olduka zordur. Bizlerin Trkiyenin ncelikleri konusunda tereddtlerimiz bulunmaktadr.55 Nitekim Suriyede rejime yakn kiiler de Suriye-srail bar grmeleri srerken Suriyenin Golann karl olarak Filistinli gruplar ve Hizbullahla ilikilerini revize edebileceini ve bunun sz konusu gruplarca da kaygyla izlendiini ifade etmilerdir.56 Bu ereveden bakldnda Lbnanl Filistinli gruplarn neden Trkiyenin Suriye-srail arasndaki grmelerde arabulucu rol oynamasna tepkili olduklar daha iyi anlalmaktadr. Lbnanda yaayan Filistinli gruplarn AK Parti Hkmetine tepkili olmalarnn bir dier nedeni ise, Fetih-HAMAS arasndaki gerginlikte Erdoan Hkmetinin HAMASn tarafnda yer aldn dnmeleridir. Lbnanda yaayan Filistinlilerin nemli bir ksm El-Fetihe yakndr. deolojik kltr olarak HAMAS tabanndan farkl olan bu gruplarn Hizbullah ile de ilikileri sorunludur. Fetih ve HAMAS arasndaki gerginliin Lbnanda etkisini gsterdii bir srete Erdoan Hkmetinin HAMASa kar tavr almamas Lbnanl Filistinlilerde

tepkilere yol amaktadr.57 Lbnandaki Filistin mlteci kamplarnda Trkiyenin gl bir etkisinin olamamasnda58 bu faktrlerin nemli bir rol vardr.

Sonu

Trkiye-Lbnan ilikileri 2005 sonras dnemde hzl bir ekilde gelimi ve bu durum toplumlar arasndaki ilikilere de yansmtr. Genel olarak Lbnanl gruplarn Trkiye alglamasn belirtmek gerekirse, Trkiyeyi ekonomik, askeri ve siyasal olarak blgenin en nemli aktrlerinden biri olarak grmektedirler. ran ve srailden farkl olarak Trkiyenin Lbnandaki i sorunlar karsnda tarafsz bir d politika yrttne ynelik gl bir inan olumutur. Lbnanl Hristiyan ve Mslman gruplarn Trkiyenin tarafszlna gl bir vurgu yapmas dikkat ekicidir. Snni sekinlerden bir ksm Trkiyenin byk bir Mslman lke olarak, Lbnanl Mslman gruplar arasnda yaanan sorunlarn zmne yardmc olabilecek yetenee ve tarihi birikime sahip olduunu belirtmektedir. Lbnanl gruplarn nemli bir ksm Trkiyedeki mezhepsel olmayan hukuki ve siyasal sistemi, Lbnanda yaanan mezhepi anlaya alternatif olarak grmektedirler. Hizbullahn kalesi saylan Surdaki slam niversitesinde ders veren akademisyenler bile Lbnann mezhepi politik yapsnn lkeyi derin krizlere srklediini belirtmi ve bu erevede Trkiyenin demokrasi yolunda kat ettii baarlar takdir ve hayranlkla izlediklerini ifade etmitir. Marun kesimin temsilcilerinden ve eski Cumhurbakan Emin Cemayel de Lbnandaki mezhepi siyasal yapdan kaynaklanan sorunlarn Trkiye modeli ile alabileceini dile getirmitir. Dier Lbnanl toplum liderleri de Trkiyenin Lbnan krizinde oynad barl zm abalarn iki lke halklar arasnda yeni balang olarak grmektedirler. Sonu olarak Trkiye-Lbnan ilikilerinin toplumsal dzeyde her geen gn daha gl bir ekilde geliecei kuvvetle muhtemeldir.

www.orsam.org.tr

17

ORTADOU STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

DPNOTLAR
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. Abdullah Gl, Turkey: Vital Ally in the Cause of Long-Term Stability, American Foreign Policy Interests, Cilt 29, Say 3, Mays 2007, s. 178. Hurriyet Daily News, Turkey Opens Womens Education Center in Lebanon, 08.03. 2009, http://www.hurriyet.de/haberler/dailynews/286448/turkey-opens-womens-education-center-in-lebanon (e.t.25.03.2009). Rodger Shanahan, The Shia of Lebanon:Clans, Parties and Clerics,London-New York: I.B. TAURIS Pub., 2005, ss.29-30 Stephen Larrabee, Turkey As a US Security Partner ( RAND Corporation Pub.), 2008, s. 19 Muhammed Nurettin, Mlakat, 09.07.2009, Beyrut Dernein iilerin Trkiyeye ynelik alglamalarnn deimesinde olduka kritik bir rol oynadn belirtmek gerekir. Surda grtmz iilerin nemli bir ksm sz konusu yardmlar zellikle dile getirmektedirler. Dernekle ilgili olarak bkz., http://insaniyardim.ihh. org.tr/ Nuray Mert, Nuray Mert Beyrutu yazd-3, Radikal Gazetesi, 05.09.2006 Yeni afak Gazetesi, Trk Askeri Lbnana Gitsin mi Gitmesin mi?, 24.08.2006; Yeni afak Gazetesi, Hizbullah Silahszlandrmamz stenirse Askerimizi ekeriz, 02.09.2006 Trkiye Cumhuriyeti Lbnan Bykelilii, Mlakat, 27.08.2008-03.06.2009, Beyrut. S.K., Mlakat, 07.06.2009, Beyrut, Ibid. Mlakat, 27, 08. 2008, Sur Hurriyet Daily News, Turkey Opens Womens Education Center in Lebanon, 08.03. 2009. Mlakat, 04.06.2009, Beyrut; Mohammed Zaatari, Turkish Female UNIFIL physician tends to health of Southerners, Daily Star News, October 22, 2008. Snni kesimlerle gerekletirilen eitli Mlakatlar, 10-14.03.2008 ve 09.06.2009 Samir Dervi, Mlakatlar, 11-12.03.2008,Beyrut Bunlardan biri olan Muhammed Nsouli, Snni Lbnanllarn Trkiyede herhangi bir toplumsal bask tehdidi olmadan yaayabilecekleri bir lke olarak grdklerinden Trkiyeye yerletiklerini ifade etmitir. Mlakat, 12.03.2008, Beyrut. Lbnan Trk Dostluk Dernei yesi olan Zaher Sultanda Trablusdaki Trkiye alglamasnn dier blgelerden daha farkl olduuna dikkat ekmitir. Mlakat, 14 Mart 2008, Beyrut. Ancak Mays atmalarndan sonra 28 Austos 2008 tarihinde yaptm mlakatlarda bu grlerin nemli orandan deitii grlmtr. Cengiz Candar, Siniora asks for Turkeys Mediation, as Erdoan Hesitates, Turkish Daily News, 04.01.2007, http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=63137 (e.t. 09.01.2009) Sabah Gazetesi, Erdoan Lbnan iin Devrede, 08.05.2008, http://live.sabah.com.tr/2008/05/08/haber,D1E8AE3E9C67409094FAEB ED3D32AFA5.html (e.t. 10.01.2009) Abdel Fattah Amora, Mlakat, 20.08.2008, am. Samir Dervi, Mlakat, 11.03. 2008. Beyrut. Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, ve D Basnda Irak, Blten No: 32, 24 Mart 2003. Leila T. Fawaz, An Occasion for War: Civil Conflict in Lebanon and Damascus in 1860, Berkeley: University of California Press, 1994, ss. 182-192. Said Canbolat hastalandktan sonra hapisten kartlm, ksa bir sre sonrada evinde lmtr. Xinhua News Agency, Syria Denounced as the first title for terror, 01.04.2008, http://www.china.org.cn/international/ world/2008-04/01/content_14048481.htm (e.t. 08.01.2009) Mervan Hamadeh, Mlakat, 14 Mart 2008, Beyrut Velid Canbolat, Mlakat, 15.03. 2008, Mukhtara. Mlakat, 31.08.2008, Sveyda, Suriye Jamil K. Mroue, Mlakat, 28.08.2008, Beyrut CNN Turk Haber, Abbastan Erdoann kna Destek, 31.01.2009, http://www.cnnturk.com.tr/2009/turkiye/01/30/abbastan.erdoganin.cikisina.destek/511390.0/index.html (e.t. 16.03.2009) Mlakat, 15.03.2008, Rachaya and Semkanieh Bu konuda bkz., Philip K. Hitti, Lebanon in History, 3. Ed., London-New York: Macmillan Pres., 1967. Kamal Joumblatt, I speak for Lebanon, Trans: Michael Pallis, London : Zed Press, 1982, s. 41 Meir Zamir, Lebanons Quest: The Road to Statehood 1926-1939, London-New York: I B. Tauris, 1997, s. 120 Camille Khoury, Mlakat, 14.03.2009, Beyrut. Mlakat, 12.03.2008, Beyrut Jamil K. Mroue, Mlakat, 27.08.2008, Beyrut. Mlakat, 15.03.2008, Rachaya Surda yaayan Rum Ortodoks gruplar ise ii rgtlerin etkisiyle Trkiye konusunda olumsuz bir sylem kullanmamaya aba harcamaktadrlar. Ancak Beyrut ve civarnda yaayan Rumlarn Trk-Yunan sorununa daha duyarl yaklatklar gzlemlenmektedir. Mlakat, 12.03.2008, Sur.
www.orsam.org.tr

18

Trkiye-Lbnan likileri: LBNANLI DNSEL VE MEZHEPSEL GRUPLARIN TRKYE ALGILAMASI

41. Daily Star News, Gemayel Laments plight of Iraqi Christians, 17.10.2008, http://www.dailystar.com.lb/article.asp?edition_ id=1&categ_id=2&article_id=96865 (e.t.12.02.2009) 42. Jamil K. Mroue, Mlakat, 27.08.2008, Beyrut. 43. Abdulhamidin Maruni bir bayanla evlendiini dile getiren Lbnanl Maruni, ayn zamanda bu evlilikten birinin ad Murad olan iki erkek ocuun doduunu ifade etmitir. Mulkat, 28.08.2008, Dou Beyrut. 44. Mlakat, 27 Austos 2008, Dou Beyrut. 45. Mlakat, Research Institute of Strategic Studies, 23.11. 2008, Tahran. 46. Bakanlklarn dalm hakknda bkz., http://www.liban.gov.lb/ 47. Armtown.com, Lebanons Armenans Protest Against Turkish Forces, 11.09.2006, http://www.armtown.com/news/en/ yer/20060911/26221/ (e.t. 24.11.2008) 48. Canbolat, op. cit., ss. 41-42 49. Mlakat, 27.08.2008, Burc Hamud, Beyrut. 50. Ibid. 51. Mlakat, 01.09.2008, Kaml, Suriye. 52. Veriler iin bkz., United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees (UNRWA), http://www.un.org/unrwa/english.html, (e.t. 10.02.2009) 53. FKnn PKK ile ilikileri hakknda bkz., Mark Burgess, In the Spotlight: PKK (A.k.a KADEK) Kurdish Workers Party (A.k.a. Kurdish Freedom and Deomcracy Congress), Center For Defense Information, May 21, 2002, http://www.cdi.org/terrorism/ pkk-pr.cfm (e.t. 13.03.2009); The Federation of American Scientists (FAS), U.S. Department Of State 1994 April: Patterns Of Global Terrorism, 1993, Department of State Publication 10136, http://www.fas.org/irp/threat/terror_93/midleeast.html(e.t. 13.03.2009) 54. Zeina Khodr, Lebanon threatened, too, Al-Ahram Weekly On-line, Issue No.399, 15 - 21 October 1998, http://weekly.ahram.org. eg/1998/399/re3.htm (e.t.12.01.2009); Arabic News, Lebanese Solidarity rally in Support of Syria Against Turkish Threats20.10. 1998, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/981020/1998102023.html (e.t.12.01.2009) ; Arabic News, Palestinian leaders in Syria Condemn Turkish Threats, 10.10.1998, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/981010/1998101025.html (e.t.12.01.2009); 55. Ernest Khoury, Mlakat, 28.08.2008, Beirut. 56. S. A., Mlakat, 21.08.2008, am 57. Mlakat, 28.08.2008, Beirut 58. Lbnanda grtmz bir Trk yetkilinin ifadesi, 28.08.2008, Beyrut.

www.orsam.org.tr

19

You might also like