ESKEHR VE YRESNDE KAFKASYA GMENLERNN GYM, KUAM VE SSLENME KLTR

r. Gr. M. Tekin KOKAR 1 1. GR Eskiehir, Anadolu topraklarnda Kafkasyadan en ok g alm illerimizden birisidir. 19. yzyl ortalarndan balayarak 20. yzyln ilk yarsna kadar deiik zamanlarda, deiik sayda Kafkasyal gmen Eskiehir ve yresinde yerlemilerdir. Kafkasyadaki kltrel yaam unsurlarn da beraberlerinde getiren bu gmenler, zengin kltr unsurlar ile evre halkna da rnek olmular, onlar etkilemilerdir. zellikle altn, gm ve deri ilerinin bolca kullanld, pahal kumalarla yaplm bol etekli giysiler ve zengin aksesuarlarla ok eitli giyim kltrne sahip Kafkasyallar, zengin giyim kltrlerini yakn zamanlara kadar da srdrmlerdir. Son yllarda yalnzca dn ve benzeri trenlerde giyilen bu giysilerin unutulmaya ve kaybolmaya yz tutmu olduunu grmek, bu deerli kltr rnlerinin gn na mutlaka karlmas gerekliliini de beraberinde getirmektedir.
Harita 1. (KOKAR, 1999, s.7)

2. ESKEHRDE GMEN YERLEM: 19. Yzyln balarndan itibaren Kafkasya, Krm ile Makedonya, Yugoslavya, Romanya ve Bulgaristan gibi Balkan lkelerinden gelen gmen gruplar en ok Eskiehir ve Bursa civarna yerletirilmilerdir. Bu dnem Eskiehir yerleim dnemlerinin ierisinde en hareketli dnem olup gmen gruplarn daha ok nn, Alpu, Seyitgazi ve ifteler ovalarna yerletirildikleri grlr (Harita 1). kinci Dnya Sava sonras ve zellikle son 30 yldan bu yana Yugoslavya ve Bulgaristandan gelen gmenler ise Merkez ile ve evresine yerletirilmitir. Eskiehirdeki bu hzl ve youn yerleme sonucunda Merkez ile ve ova blgelere yerleenler kentsel kltrden ok fazla etkilenmelerine karn, da ve ormanlk blgelere yerleenler bir lde de olsa geleneksel kltr deerlerini koruyabilmilerdir. 3. ESKEHRDE KAFKAS GMENLER: Kafkasyadan deiik zamanlarda ve eitli nedenlerle Anadolu, Balkanlar ve Orta Dou topraklarna g etmi olan Kafkas halklar Trkiyede Kars Sarkam, Bingl, Kahramanmara Gksun, Hatay Krkhan, Adana Ceyhan, Uzunyayla (Sivas, Kayseri), orum, Dzce, Adapazar, zmit, Balkesir, Eskiehir, Afyon, Konya, Ankara, Samsun illeri ve evresine yerlemilerdir. 19. Yzyln ortalar ile 20. yzyl balarnda yaanan bu g olaylar srasnda Osmanl hkmetleri de zel bir yerletirme politikas izlemilerdir (HABOLU, 1993, s.27) Yerletikleri kylerde geleneklerini, birbirleri ile de etkileerek, koruyup yaatm ve baz deiikliklerle gnmze kadar srdrmlerdir.

Eskiehir Osmangazi niversitesi, Halkbilim Aratrma ve Uygulama Merkezi (HAMER), Merkez Mdr.

Harita 2: Trkiye ve Kafkasya (Uydu Fotoraf, Google.com)

Fotoraf 1, 2: Trkiyede Kafkasyallar ifteler Belpnar Ky 1916.

Fotoraf 3: Trkiyede Kafkasyallar ifteler Belpnar Ky - 1932.

Eskiehir, Kafkasyadan en ok g alan illerimizden birisidir. Kafkas halklarndan Adige, Abhaz ve Karaayllar Eskiehir ili ve evresinde yaklak 39 kye, 1864 -1904 yllar arasnda Osmanl Devleti tarafndan bu blgeye yerletirilmilerdir (ANDREWS, 1992, s. 237). Adige ve Abhaz kyleri 1864 ve 1878 yllar arasnda, Karaayl kyleri ise 1905 ylnda kurulmutur. Kafkas gmenlerinin kylerinin tamamna yakn Yerli (Manav) ya da Yrk-Trkmen kylerinin aralarna onlarla kartrlmakszn yerletirilmek suretiyle kurulmutur. Yerli (Manav), Yrk-Trkmen kark kylerin says pek azdr.

Fotoraf 4: Trkiyede Kafkasyallar. Sivrihisar - Erturul Ky -1905.

Eskiehir yresinde ve ilelerine bal kyler unlardr: Adige Kyleri: Baara, Alarca, Oklubal, Gkeksk, Uluayr, Rahmiye, Poyra, ukurhisar, Akpnar, Karaaa, Alibeydz. Abhaz Kyleri: Aapnar, Takpr, Karaayr, Musaz, Tandr, Ahiler, Nemli, Alnca, Sarn, Bektapnar, Yeniky, Karalan, Kartal, Kovalca, Kire, engi, Kzlcaren, Karacaren, Rtiye, Hasandere, Elmal, Mezit. Karaay Kyleri: Yazlkaya, Gkeyayla (Kilise), Akhisar, Belpnar, Yakapnar (Erturul) Eskiehir blgesinde tahmini verilere gre yaklak 30 35 bin Kafkasyal gmen yaamaktadr (BEYAZ, 2000, s.60).

4. KUZEY KAFKASYALILARIN GELENEKSEL GYM KUAM VE SSLENMES Tarih boyunca iki unsur toplumlarn giyim seimlerinde nemli rol oynamtr. Bunlardan ilki iklimdir. Dnyann balangcndan bu yana insanolu kendisini rtmek iin yeni fikirler retmeye abalamtr. lk insan doa koullarna gre vcudunu korumak gereini duymu, soua kar kaln, salam ve koyu renk malzeme kullanrken scaa kar ince ve ak renkleri yelemitir. Kulland ilk malzemeler ldrd vahi hayvanlarn derileriydi. Bu alarda giysilerin birbirlerinden pek fark yoktu. Bulunabilen ilk malzeme kullanlyordu. Zamanla snfsal farkllklarn da ortaya kmas giysilerde de doal olarak byk farkllk oluturmaya balad. (KOKAR, 1987, s.215) kinci nemli unsur ise dindir. Geleneksel giyimde dinsel rtnmenin nemli bir rol bulunmaktadr. zellikle orta ada efendilerine giysi dikmekle grevli kiiler, ortak ve toptan malzeme de kullandklarndan ulusal giysilerin belirlenmesinde byk rol oynamlardr (KOKAR, 1987, s.215).

Resim 1. ngular 1790. (STUDENETSKAYA, 1989, s.21)

Resim 2. erkes - Natuhay 1840. (STUDENETSKAYA, 1989, s.23).

Resim 3. Gen erkesler 18 yy. (STUDENETSKAYA, 1989, s.24).

Bu dnemde giysilerde gzellik ve biim eitliliinin n plana kt, ssleme ve taklarn zenginletii grlmektedir. Bu etkilenmede bir nceki toplumun ve komu toplumlarn kltrel adan byk katklar vardr.

Fotoraf 5.Asetin 19.yy. (STUDENETSKAYA, 1989, s.5).

Fotoraf 6. Asetin 19.yy. (STUDENETSKAYA, 1989, s.5).

Resim 4. Asetin 19.yy. (STUDENETSKAYA, 1989, s.5).

Kafkasyada halk giyim sanatnn Kuban ve Elbrus blgelerindeki arkeolojik kazlar srasnda elde edilen bulgularda ortaya karlan ta kabartma ve oymalarda, duvar resimlerinde izilmi erkek ve kadn giysilerinde, mezarlarda ve kurganlarda yaplan incelemeler sonucu ilk biimini .. V. yzylda almaya balad ve bu oluumunu . S. XIX yzyl ortalarnda tamamlad grlmektedir (KOKAR, 1987, 215). Kuzey Kafkasyallarn Giyim, Kuam ve Sslenme geleneklerinin gnmzdeki formlarnn oluumu 18. yzyln balarnda balamtr. Arkeolojik buluntulardaki figrlerde kadn ve erkek giyiminde kullanlan detaylarn yerli halka ait olduu grlmektedir. Kafkasya halklarnn geleneksel giyimi ok uzun bir srece dayanmaktadr. Ancak giyim biimleri ile ilgili ayrntl bilgilerin elde edilebildii 18. yzyln sonlarnda, organik gelimesini tamamlam olduu sylenebilir.

Resim 7: Asetin Beyi 1840 STUDENETSKAYA, 1989, s.22).

Resim 8. Kabardey 19 yzyl. (STUDENETSKAYA, 1989, s.73).

Resim 9. ngu 19. yzyl (STUDENETSKAYA, 1989, s.73).

18. yzylda, giyimde daha nceki dnemlere bir izgi ekilmi gibi deiiklikler bulunmaktadr. arlk Rusyasnn Kuban nehrinin sa kylarna kadar inmesi Ruslarla Kafkas halklarnn birbirleri ile iletiim kurmasn ve yaknlamasn salamtr. Fakat bu sralarda Kuzey Kafkasyada ortamn sakin olmad grlmektedir. Rusya ile Osmanl mparatorluunun Kafkasya zerinde hkimiyet kurma rekabeti sonucunda zafer Rusya lehine olmutur. 1774 ylnda imzalanan Kk Kaynarca anlamas ve 1783 ylnda Krmn Rusya topraklarna katlmas ile Kuban nehri Osmanl imparatorluu ile Rusya snrn oluturmutur. Bylece Kuzey Bat Kafkasya, Rusya snrlar ierisine alnmtr (STUDENETSKAYA, 1989, s.5). Bu sralarda yerli Kafkas halklar hayvanclk ve iftilik ile geimlerini salamaktayd. Dal halklar (Adige, Kabartay, Nogay, Abazin, Karaay, Balkar, een ve ngular) daha ok hayvanclkla geinirler, Kuban nehri kylar ile Karadeniz kylarndaki halklar ise (apslar, Abhazlar) daha ok toprakla urar bahe tarm yaparlard. Bu halklar iin avclk ta ok byk nem tard. Bylelikle giysileri iin temel malzemelerini salarlard. Evlerde yapm olduklar kumalarla Keten bezi deri giyim eyalar, Kee (Kiyiz) ve Yam gibi giysilerini kendileri yaparlard. Ayn zamanda birok hazr giyim ve malzeme ticari dei toku sayesinde Kuzey Kafkasyaya Harita 3: Kafkasya ve Transkafkasya Cumhuriyetleri (Caratini, 1990) ulamaktayd. Rusyadan sanayi malzemeleri; deiik kuma trleri (Keten, Amerikan Bezi, Basma, uha Kuma v.b.), randan lks malzemeler (pek, Atlas, Kadife Kumalar), zel gnler iin giyilmek zere ayakkablk maroken deri, deerli talar, Krmdan maroken ve ipek, Trkiye ve Bat Avrupadan keten, pamuklu kuma, ipek, tl kumalar getirilirdi. Kafkasyada 18. yzyl yerli halklarnn sosyal ilikileri feodalizme dayanyordu. Bu feodal yap, deiik halklarda deiik formlar alyordu. rnein Kabartaylar toprakla urard ve klelerle soylular arasnda belirgin bir farkllk vard. Bu farkllk giyim biimlerine de ak bir biimde yansmtr. Bu gl farkllk Asetin, Karaay, Balkar ve Abazinlerde de grlmektedir. eenler ve ngularda bu feodal farkllk ok belirgin deildi. Ancak bir ksm eenlerin (Akkinler) giyim biimlerinde bu farkllk grlebilirdi. Kuzey bat Kafkasyann bir ksm Adige gruplar olan apshlar, Natuhaylar ve Abadzehler feodalizm kart olarak grlmekteydiler. Sosyal yaplar dier Kafkasya halklarna gre daha demokratik yapdayd. Buna ramen Beylik dzenindeki ilikilerde klelerle olan farkllklar aka gze arpmaktayd.

16. yzyldan 19 yzyl balarna kadar Kuzey Kafkasyadaki kurganlardan bu dnem giyim biimleri ile ilgili olduka zengin bilgiler elde edilebilmektedir. Bu mezarlklarda giyimlerin salam olduklar grlmektedir. Bunlara bakarak kuma trleri, taklar, dikim teknikleri ve giysi paralar, insanlarn sosyal statleri gibi giysilerle ilgili tm ayrntl bilgileri elde etmek mmkn olmaktadr. Ancak bu kurganlar soyguna uramadan nce ok fazla aratrma yaplmamtr. Arkeologlarn bu konu ile ilgilenmemelerinin nedeni onlar iin daha yeni zamanlar oluudur. Etnograflar ise bu kurganlarn aratrlmas ii arkeologlarn ii olmaldr diyerek ilgi gstermemilerdir. Sonuta bu ok nemli bilgi kaynaklar neredeyse kaybolmak zere iken konunun nemi akllarna gelebilmitir. rnein Karaay Balkar blgelerindeki kurganlar 20. Yzyln balarnda soyguncular tarafndan talan edilmilerdir. Deerli arkeolog L. P. SEMENOVa Osetya, nguetya, eenyadaki kurganlarda 1920li yllarda yapt ayrntl dkm almas ve aratrmalar nedeniyle minnettarlk duyulmaldr. Ancak burada elde ettii giyim koleksiyonu gnmze kadar kalmamtr. Bu nedenle yazya geirmi olduu bilgiler ok deerlidir (STUDENETSKAYA, 1989, s.3). 1925 1926 yllar arasnda arkeolog ve etnolog B. A. KUFTN, Oset kurganlarndan elde edilen giyim koleksiyonunu Moskova Merkez Mzesine getirmitir (1930 ylnda ad SSCB Halk Mzesi Muzey Narodov SSSR olarak deitirilmitir). 1948 ylnda bu koleksiyon Devlet SSCB Halklar Etnografya Mzesine devredilmitir. Alan imparatorluu dneminden kalan heykeller ve Oset Kurganlar ok sayda bilim adam tarafndan aratrlmtr. rnein V. H. TMENOV, Dargavs yaknlarnda ller ehri adl blgede almt. Ancak bu dnemde kurganlarda yaplan yamalar nedeniyle almak ok zordu. Giysiler paralanm olduundan ancak kuma paralar elde edilebilmiti. 1960l yllarda Karaay Balkar blgesinde 14. ve 18. yzyllara ait kurganlarda Arkeolog G. . ONE, H. H. BCEV, . MZEV ile etnograf . M. AMANOV almalara baladlar. ngu ve een blgelerinde Vaynahlarn tarihi ile ilgili almalar da E. . KRUPNOV, V. . MARKOVNA ve M. B. MUJUHOEVA yrtt (STUDENETSKAYA, 1989, s.7). V. B. VNOGRADOV, Ortaalarn daha ge zamanlarnda Vaynahlara (een, ngular) ait giyim biimleri ile ilgili ayrntl alma yaplmas gerektiini bildirmitir. Kltrleri birbirlerine ok benzeyen bu halklar arasnda giyim biimleri asndan birtakm farkllklar bulunmaktayd. Birok halk iin rnein Zakafkasya (ng: Transkafkasya, Arap: Maverai Kavkazia) halklar iin aratrmalar sonucu bulunan freskler, minyatrler, tablolarda bulunan resimler ayrntl bilgi vermesine ramen Kuzey Kafkasyada bu tr bilgiler bulunmamaktadr. Kuzey Kafkasya halklarnn giyimleri ile ilgili yazl ve resim materyalleri 18. ve 19. yzyllarda biraz da 17. yzylda bulunmaktadr. Bu dneme ait resimlere bu blgede dolam gezginlerin gravrlerinde rastlanmaktadr. Bu materyaller olduka nemlidir. Ancak bu bilgilerde de birtakm eksiklikler bulunmaktadr. Bylece bu bilgiler btn halklarla ilgili eit olarak verilmemitir. Giyim kltr ile ilgili en ok bilgiler Adigeler (erkesler) hakknda bulunmaktadr. Bu bilgiler 13. yzyldan 19. yzyl ortalarna kadardr. kinci srada Asetinler bulunmaktadr. Bu blgede aratrma yapan gezginler 14. 19. yzyllar arasnda Asetinlerle ilgili ayrntl bilgiler vermilerdir, nc srada een ve ngularla ilgili bilgiler yer almaktadr. Karaay Balkarlar ve dier halklarla ilgili 19. yzyla kadar neredeyse hi bilgi yoktur.

Fotoraf 7, 8, 9, 10): Kazak Svari Giysileri 19.. yy.

Ancak, yalnzca tanmlamalarda deil, insanlara bakarak yaplan resimlerde dahi yanllklar bulunmaktadr. rnein resimde erkes ya da Asetin diye yazmalarna ramen bu resmin hangi sosyal gruba ait olduunu ya da resmin ne zaman yapld yazlmamaktadr. Baz durumlarda resimler kopya ya da ressamn

kendi hayal gc ile yapt alma olabilmektedir. Bu resimlerdeki giysiler daha ok st tabakadaki kimselere aitti. Da eteklerinde oturan, yaamlarn dalarda srdren dal Kafkasyallarn, giysilerinin en nemli zellii erkek giysilerinin sade ve kullanl, kadn giysilerinin ise olduka ssl olduu gzlenmektedir. Bakldnda giysilerde hibir fazlalk gze arpmamaktadr. Giysilerdeki bu fonksiyonel ciddilik, vcudu dzgn gstermekte, hareketlere doallk ve zgrlk kazandrmaktadr. Bu nedenle 19. yzylda Rusyada Kazak kkenli svarilere ar tarafndan asker niformas olarak giydirilmitir (Fotoraf: 7, 8, 9, 10)

A. KADIN GYSLER Kadn giyiminde oluturulan mkemmel kompozisyon, vcudun st ksmn saran, bele taklan kemerin aasnda nden ak ve yere kadar uzun dikilen bu giysiyi olduka zarif ve bol ilemeli bir balkla tamamlar. Renkler genellikle yumuak ve koyu tonlardadr. Yeil, mavi, lacivert, bordo, krmz, siyah benzeri renkler kadn giyiminin ana renkleri olmasna ramen, krem, beyaz, bal sars, ak mavi gibi ak tonlardaki renkler de gen kzlar tarafndan kullanlabilir (Fotoraf: 11, 12,13, 14).

Fotoraf 11, 12, 13, 14: Kadn Kaftan rnekleri

Kafkasyal kadnlarn giysileri sosyal yaantlarnn bir paras olan terzilik mesleinin birer rndr. stn beceri isteyen diki teknii, gz nuru ssleme sanat, altn, gm ilemecilii bu giysilerde grlr (KOKAR, 1987, s.218) Kuma zerine yaplan ilemeler bazen altn ve gm tellerle yaplr, bazen de savatl gm ilemeli paralar giysilerin zerine yerletirilir. Kadn giysilerinin paralar unlardr:

Fotoraf 15, 16, 17: Kadn hazrlar.

Kaftan: Kadn d giyimi olarak kullanlan kaftann zerinde omuzdan ya da kemer altndan balayarak etek ularna kadar uzanan altn, gm madeni dmeler, sim srma eritlerle bezenmi motifler bulunur (Fotoraf 5, 11, 12, 13, 14). Kol yenleri ok eitli biimlerde yaplr (Resim 11, 12, 18, 19, 20). zerlerinde altn, gm, sim srma iler bulunur.

Fotoraf 18, 19, 20: Kadn giyim rnekleri

Kaftann belden aa ksmnn geni ve yere kadar, kollarnn da geni ve uzun oluu rahatl, zenginlii ve soyluluu temsil eder. Gs ksmndaki aklktan ilie dikilmi parmak grnmndeki altn veya gm dmeler (hazrlar) grnr (Fotoraf 15, 16, 17)

Resim 10: Gen Kz giyim rnekleri

Resim 11: Gen Kadn giyim rnekleri

Resim 12: Yal kadn giyim rnekleri

lik: Kaftann iine giyilir. Uzun kollu, yarm ya da kolsuz olabilir. Yaka modeli yuvarlak veya hkim yakadr. Gs ksmnda dtaki kaftann ak blmnden grnecek ekilde metal dmelerle ilenmitir. Bir ya da iki paral olabilir. Tek paral olan kaftana benzer ancak n kapaldr. ki para olan ise bluz etek biimindedir. Her iki biimde de Kaftann altndan grnen ksm gm ya da altn sim srma ilemelidir (Fotoraf 12, 13). lik renkleri genellikle kaftann renklerinden farkldr. Kaftana uyumlu ve tamamlayc nitelikte renkler ve parlak kumalar seilir. pek veya atlas tr hafif kumalardan yaplr.

Fotoraf 12, 13: Kadn ilik rnekleri

Resim 13: Kadn korse (uba) rnekleri

lik Alt (Korse): Kafkasyal kadnlar giyinmeye ok zen gstermekteydi. Gnmzde artk terkedilmi baz geleneklerle vcutlarn da deiik yollarla korumaya alrlard. Kk yalarda uba denen zel bir korse takarlar ve korseyi evleninceye kadar karmazlard (Resim 13). uba, yandan ya da arkadan Tuhty denen altn veya gm sim srma tellerden rlm onlarca dmeyle ya da ipek backlarla tutturulur. Ancak evlendikleri gece bu ok dmeli ya da ok backl korseyi elerinin karmasna izin verirlerdi. Bazlar yalandklar halde korse giyme alkanlklarn srdrrler, bylece ince bel, dik ve orantl bir vcuda sahip olurlard.

Fotoraf 14: Kadn bal. (KUZNETSOVA, 1982, s.)

Fotoraf 15, 16: Kadn balklar. (STUDENETSKAYA, 1989, s.)

Balk (Kep): ok eitli biimleri vardr. zeri altn, gm eritler, ta ve inci ilemelerle sslenir. Kep ykseklikleri 8 10 cm.den balayarak 20 30 cm. ye kadar yksek olanlar vardr (Fotoraf 15, 16). Tepe ksm dz olduu gibi konik biimde olanlar da vardr. Balk baa dik olarak giyilir. Geriye doru yatk giyilmesi saygszlk ve bilgisizlik olarak grlr. zerine bir ya da bazen birka barts taklr.

Resim 14: Kolluk rnekleri

Resim 15: Kolluk motifleri

Ba rts: Kadn giysilerinin en nemli paralar balk, barts, al ve son yllarda zamanlarda kullanlan atklardr. Balkta bazen birka barts birden kullanlabilir. allar byke yaplr ve kn palto yerine de kullanlrd. Bazen yal kadnlar bartlerini kemer yerine bellerine balarlard (LAVROV, 1978, s.161). Barts gelinin evlendii erkee hediye olarak gtrd malzemeler arasnda en nemli paralardan birisiydi. Bartlerinin de ok eitleri vardr (Resim: 16, Fotoraf: 17, 18). Barts gelinin evlendii erkee hediye olarak gtrd malzemeler arasnda en nemli paralardan birisidir.

Resim: 16, Fotoraf 17, 18: Kadn Barts rnekleri ve balan

Ayakkab: Kafkasyal kadnlar ev ierisinde gnmzde de kullanlan mest benzeri, deriden yaplm hafif, alak topuklu, taban sahtiyan deriden, yarm konlu bir tr ayakkab giyerler. Zengin ve soylu ailelerin gen kzlar konuklarn nne yksek, gm ve sedef ilemeli takunyalar giyerdi (Resim). Kemer: Kadn kemerleri Kafkasya gm ve altn ilemecilik sanatnn en gzel rnekleridir (Fotoraf 19, 20, 21, 22, 23, 24) Tek paradan yaplm tokal modelleri olduu gibi, para para deri veya kuma zerine tutturulmu veya birbirine gemi baklalarn eklenmesiyle oluturulmu modelleri de vardr. Kemer ilemecilii Kafkasyada daha ok Dastanl kuyum ustalar tarafndan yaplr.

Fotoraf : 19, 20, 21,22, 23, 24: Kadn kemeri rnekleri

B. ERKEK GYM erkeska: Kafkasya geleneksel giyiminin sembol haline gelmi olan erkeska bir d giysidir. Kaptal (Kar-Bal.), Govtal (e-ng.) ya da Kaptan (Ad.) da denir. Vcudu bele kadar sarar. Belin aasndan itibaren hareketleri kstlamayacak biimde etek gibi yaplmtr ve diz altna kadar iner. Gs ksm kadn giysilerinde

olduu gibi nden aktr. nden kaytan ipliinden yaplm dmelerle iliklenir. erkeska, genellikle lacivert, mavi, gri, siyah, bordo gibi koyu tonlarda uha ya da kabardin kumalardan yaplr (Resim 17, 18)

Resim 17, 18: Erkek giyim rnekleri

Avclkla geinen Kafkasyallar XVIII. Yzyldan itibaren gs ksmlarnda silahlarna doldurmak iin barutluk kullanmaya balamlardr. Daha nceki yllarda bele taklan boynuzdan yaplm barutluklar kullanan Kafkasyallar, kullan zorluu nedeniyle bu yntemi terk ederek gslk kullanmaya balamlardr. Bylece erkeskann da oluumu tamamlanmtr.

Resim 19

XIX yzyln sonlarnda artk son eklini alan erkeskann da hazrlar ii bir atmlk barut ya da sonralar bir tfek mermisi alabilecek kadar bo olarak, sert ve dayankl aalardan yaplr. zeri de altn, gm ya da kemik kapaklarla kapatlr (Resim 19).Bu da erkeskaya zel bir form kazandrmaktadr.

Resim 20: Kalpak ve Balk rnekleri

Fotoraf 25: Kalpak ve Balk rnekleri

Kalpak: Bugnk oluumunun XVIII. yzyl ortalarnda balad sanlmaktadr. Bilinen ilk biimiyle kenarlar eitli yaban hayvanlarnn krkleriyle kapl, yar ember biimindeki bu ba giysisi zelliini gnmzde de korumaktadr. Kalpaklar evlerde kadnlar tarafndan dikilir ve ok zenle korunurlard. Baa giyilen kalpak uzaktan bile giyen insann hangi Kafkas halkndan olduunu belli ederdi. een, ngu ve Dastanllarda geni, uzun tyl ve yksek biimleri (Resim 20), batdaki Adige ve Abhazlarda son yzyl ierisinde tm Kafkasyaya yaylan ve Kubanka adyla anlan kalpak biimi giyilirdi (KOKAR, 1978, s.216).

Fotoraf 25: Kee apka

Fotoraf 26: Balk ular

Resim :21 Balk rnekleri

Kee apka: Bahar ve yaz aylarnda gneten korunmak amacyla giyilir. Ynn dvlerek kee haline getirilmesiyle yaplr. eitli ekilleri vardr (Fotoraf 25). Balk: zellikle k aylarnda frtnalardan ve yalardan, yaz aylarnda da gneten ve rzgrdan korunmak amacyla kullanlan bir ba giyimidir. Ev tezghlarnda yn ipliklerden sk dokuma teknikleri ile dokunan beyaz, krem ya da siyah renkte el dokumas kumalardan yaplr. Tepesi klah biimindedir. (Resim 21) Baa giyildiinde ular 15 cm geniliinde iki erit halin ban iki yanndan iner. Baa eitli biimlerde giyilebilir. Baa giyilmediinde omuza atk biiminde atlr. Ucunda ipek ipliklerden yaplm pskl bulunmaktadr (Fotoraf 9). Gmlek: Gmlek uzun kolludur. Yakas dik, kollar kaytandan yaplm dmelerle iliklenir. Ayn kaytan dmelerden gmlei nden ve yaka ksmndan iliklemek iin de kullanlr. Genellikle beyaz, krem ya da siyah renkte pamuklu veya ipekli kumalardan yaplr. zerinde ilemeleri sadedir. Yalnzca yaka ksmnda ve kol azlarnda grlr. (Resim 22).

Resim 22, 23: Gmlek ve Pantolon rnekleri

Pantolon: Bel Ksm bir ukur ba ile balanr. Paalar uzundur. Genellikle koyu renkli (siyah, kahverengi) uha kumatan yaplr. (Resim 23) Ton: Koyun ya da kei derisinden yaplr. Omuzlardan ayak topuklarna kadar uzanan veya dizlere kadar ksa biimde yaplm uzun kollu klk bir giysidir. Yakalarna kiinin varlk durumuna gre Tavan, Kurt, Samur, ya da Kuzu derisinden krk konur. K gnlerinde souktan, kardan ve yamurdan korur (Fotoraf 27 ) (Resim 24,25).

Fotoraf 27: Ton

Resim 24, 25: Ton ve ksa Ton

Yam: iftilik ve hayvanclkla geinen Kafkasyallarn zellikle at srtndayken giydikleri souktan, rzgrdan, kar ve tipiden korunma giysisidir. Anadolu kepenek denen keeden yaplm benzerleri kullanlmaktadr. Daha ok siyah ya da beyaz kei klndan veya koyun ynnden kark olarak yaplr. Kllar d ksmnda braklrken i ksmndaki ynler dvlerek dzletirilir. n ksm boydan boya aktr. Boyun ksmndan gm bir toka yardm ile birbirine tutturulur. (Resim 26) (Fotoraf 28,29).

Resim 26: Yam

Fotoraf 28, 29: Yam rnekleri

Kemer: Beli skca saracak biimde balanr ve zerinde savatl gm ilemeler bulunur. Bazen zorunluluktan, bazen de inanlar gerei kemere baz paralar eklenmitir. Bu paralar daha sonralar gm sslemelere evrilmitir. Kemere taklan baz toka ve engellere barutluk, kl ve yadanlk aslrd. (Resim 27,28,29) ( Fotoraf 30,31). Kama: Kafkasya geleneksel giyim btnln tamamlayan en nemli aksesuardr. Bele zel biimde taklr. Kemer tokasnn tam ortasndan, knn en u ksmna balanr. Kama her iki taraf keskin biimde yaplmtr. Her kamann zerinde yapann ad ve yapm tarihi mutlaka yazlr (Fotoraf 30,31,32). Kama, iyi su verilmi elikten iki taraf keskin olacak biimde yaplr. Kn zerine yapan ustann el becerisine gre savatl gm, altn ilemeler yaplr. Deriden yaplm kn zerinde eer yalnzca ucunda ve sapa yakn ksmnda ileme varsa Kara kama denir (Fotoraf 33,34). zellikle Dastann Kubai ky gm ileme sanatlar Kama yapmnda ok ustalamlardr.

Fotoraf 30: Kemer, Kl ve Kama

Fotoraf 31: Kemer ve Kama

Resim 28: Kemerin geliimi

Resim 29: Kemer rnekleri

Fotoraf 32 : Altn kaplamal Gm kama ve bak rnekleri

Fotoraf 33, 34 : Gm ilemeli Kara Kama

izme: Ayaa giyilen izme yumuak kei, da keisi, koyun ya da geyik derisinden yaplr. Taban ksmnda ham deri kullanlr. orap gibi giyilir. Uzunluu diz kapann zerine kadar gelen biimleri olduu gibi mest biiminde yaplarak zerine deriden ya da keeden yaplm tozluk giyilen biimleri de vardr (Resim: 30,31,32,33) ).

Resim 30,31,32,33: izme ve Ayakkab rnekleri

KAYNAKLAR ANDREWS, P. Alford. Trkiyede Etnik gruplar, ev: Mustafa KPOLU, stanbul, 1992 BEYAZ, Bar. Eskiehir Yresinde Kafkas Gmenleri, Bitirme Tezi, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Danman: Do. Dr. Selahittin ZELK, Denizli, 2000. HABOLU, Bedri. Kafkasyadan Anadoluya Gler ve sknlar, Nart Yaynclk, stanbul, 1993. KOKAR, M. Tekin. Kafkas Halk Danslar, retim Yntem ve Teknikleri, amil Eitim ve Kltr Vakf Yayn, No:2, stanbul, 1987. KOKAR, M. Tekin. Eskiehir Halkbilim rnleri, Anadolu niversitesi, ESBAV Yayn, Yayn No:146, Eskiehir, 1999. KUZNETSOVA, Anna Yakovlevna. Narodnoe skusstvo Karachaevtsev i Balkartsev, zdatelstvo Elbrus, Nalik, 1982. LAVROV, L. . Karaayevts storiko Etnografieskiy Oerk, Stavropolskogo Knijnogo sdatelsva, erkessk, 1978. STUDENETSKAYA, Yevgeniya Nikolayevna. Odejda Narodov Severnogo Kavkaza XVIII XX. vv. zdatelstvo Nauka, Moskva, 1989.