KRTLER NE KADAR HAKLI?

TRKYE'NN BATISI KRT SORUNU'NA BAKIYOR

YILMAZ ENSAROLU - DLEK KURBAN

Nsan 2011

KrtLER NE KADAR HAKLI? TRKYE'NN BATISI KRT SORUNU'NA BAKIYOR

ISBN: 978-605-5832-67-4 TESEV YAYINLARI

Yazarlar: Ylmaz Ensarolu, Dilek Kurban Yayna Hazrlayan: Ebru lhan Dzelti: Elin Gen

Yayn Kimlii Tasarm ve Tasarm Danman: Rauf Ksemen, Myra Kapak Tasarm: Banu Ylmaz Ocak, Myra Basma Hazrlayan: Myra Basm Yeri: Yelken Basm

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf Demokratikleme Program Bankalar Cad. Minerva Han No: 2 Kat: 3 Karaky 34420, stanbul Tel: +90 212 292 89 03 PBX Fax: +90 212 292 90 46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr

Copyright Nisan 2011 Bu yaynn tm haklar sakldr. Yaynn hibir blm Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan elektronik veya mekanik (fotokopi, kayt veya bilgi depolama, vb.) yollarla oaltlamaz.

Bu raporda yer alan grler bir kurum olarak TESEVin grleriyle birebir rtmeyebilir. TESEV, bu raporun yaymlanmasndaki katklarndan tr sve stanbul Bakonsolosluu'na, Heinrich Bll Stiftung Derneine, Friedrich Naumann Vakf Trkiye Temsilcilii'ne, Ak Toplum Vakfna ve TESEV Danma Kuruluna teekkr eder.

indekiler

Teekkr, 5 Giri, 7 Metodoloji ve Ama, 9 BRNC BLM, 11 Krt Sorununa Dair Genel Deerlendirmeler, 13 Sorunun Ad ve Tanm, 13 Sorun, Krt Sorunudur, 13 Sorun demokratikleme ve insan haklar sorunudur, 14 Krt Sorunu, d glerin bir oyunudur, 16 Sorunun Kaynaklar/Nedenleri, 17 Sorunun Taraflar/Muhataplar, 20 Hkmetin Politikalar/Alm Sreci, 21 Tartma slubu/zm Dili, 22 KNC BLM, 23 Rapora likin Deerlendirmeler, 25 Raporun Giri Blm, 25 Raporun Genel lkeler Blm, 26 Raporun Metodoloji ve Ama Blm, 27 Raporun Siyasi Admlar Blm, 28 PKKnn Silahszlandrlmas, 28 Krt Siyasi Partileri ve Sivil Toplum Kurulularyla Diyalog, 29 Raporun Anayasal ve Yasal Reformlar Blm, 30 Yeni Anayasa, 30 Yasal Reformlar, 31 Raporun Ekonomik Reformlar Blm, 31 Raporun Sosyal Politikalar Blm, 32 Eitim, 32 Yoksullukla Mcadele, 32 ocuklar, 33 Kadnlar, 33 Mevsimlik iler, 33 Raporun Zorunlu G Blm, 34 Krt Mlteciler, 34 Maynl Alanlar ve Ormanlar, 35 Raporun Yerel Ynetimlerin Glendirilmesi Blm, 35 Raporda Yer Almayan Konular, 35 Din, 35 Medya, 36 Krtlerin Hangi Talepleri Ne Kadar Makul? (Taleplerin Analizi), 36

NC BLM, 39 BLGESEL DEERLENDRMELER, 41 Sorun Bilinmiyor, 41 Dil ve slup, 41 Sorunun Toplumsallamas, 42 Karlkl nyarglar ve Alg Problemleri, 42 Krtlere Ynelik Ayrmclklar, Bask ve Saldrlar, 44 DRDNC BLM, 47 ZME YNELK DEERLENDRME VE NERLER, 49 Sorunun Tanm ve Kayna, 49 Sorunun Taraflar ve Krtlerin Temsili (PKK ve DTP), 49 Toplumun ve Medyann Sorumluluu, 50 Krtlerden Beklentiler, 51 zm in Yeni Bir Dil nas, 51 Hkmetten ve Devlet Kurumlarndan Beklentiler, 51 BENC BLM, 53 KARAR ALICILAR VE KRT SORUNU, 55 Durum Deerlendirmesi, 55 Aktrlerin Analizi, 55 zm in Yaplmas Gerekenler, 56 SONU VE DEERLENDRME, 58 Yazarlar Hakknda, 59

Teekkr

Bir ekip almasnn rn olan bu rapor, ayn zamanda, olduka uzun ve zahmetli bir hazrlk srecinin sonucunda dzenlenen toplantlara dayanmaktadr. Bir sene ierisinde drt ilde dzenlenen be toplantda, toplam 14 ilden byk ounluu birbirlerini ve bizleri tanmayan 104 kiinin bir araya getirilmesi ve stelik hazrlklarn stanbuldan yrtlmesi, youn bir emek, koordinasyon ve tabii ikna gc gerektirdi. TESEV Demokratikleme Programndan zlem lkere bu sreci olaanst bir evk, sabr ve gler yzllkle yrtt iin yrekten teekkr ederiz. Yine TESEV Demokratikleme Programndan, projenin btnn bandan itibaren yneten Serkan Yolaana, toplantlarn hazrl ve dzenlenmesinde destek ve emek veren Esra Bakkalbaoluna ve projenin ynetimini raporun tamamlanmas aamasnda devralarak sonlandran Ebru lhana ok teekkr ederiz. Staj srasnda toplant hazrlklarna yardmc olan Yeim Kanburoluna da teekkrler. TESEV ekibi, bu almaya bir proje olarak deil, Krt Sorununun zmne ynelik toplumsal mcadelenin bir paras olarak yaklat. Onlarn heyecan, inanc, evki olmakszn bu almay yrtmemiz mmkn olamazd. Ayn ekilde, yerelde tecrbeleri, birikimleri ve saduyular ile bizlere yol gsteren dostlarmzn rehberlii olmakszn bylesi bir almann altndan kalkamazdk. Katlmclarn belirlenmesinde bizlere yardmc olan Mersinden mer Ayaza; Trabzondan Mehmet nar, inasi Haznedar, Mehmet Kazanc, Ali ztrk ve Asm Yolsala; zmirden Selvet etin, Melek Gregenli ve Ahmet Uhriye; Samsundan mer dris Akdin ve Mustafa nere ok teekkr ederiz. mer Ayaz, Ali ztrk, Mehmet Kazanc ve Ahmet Uhri, isim nermekle kalmayp katlmlarn salamak iin bu isimlerle bizzat temasa getiler, almay bizler kadar sahiplendiler, sa olsunlar. Melek Gregenliye raporu okuyarak deerli gr ve nerilerini bizimle paylat iin ayrca teekkr ederiz. Son olarak, bizleri ve TESEVi tanmadklar halde, Krt Sorununa ilikin grlerini byk bir ak yreklilikle paylatklar iin btn katlmclara gnlden teekkr ederiz. Bizlere duyduklar gveni boa kartmadmz umuyoruz.

Ylmaz Ensarolu - Dlek Kurban

Giri

2008 yl sonunda Krt Sorununun zmne Dair bir Yol Haritas: Blgeden Hkmete neriler balkl bir rapor kaleme almtk (bundan byle TESEV 2008 Raporu veya Rapor olarak anlacak).1 TESEV Demokratikleme Program tarafndan yaymlanan sz konusu rapor, Krt kamuoyu ierisinde olabildiince farkl siyasi eilimlere sahip ve kayda deer temsil gc olan kiilerle yaptmz toplantlarn ve yazmalarn sonucunda tespit ettiimiz Krt Sorununa dair gr, talep ve analizlerin bir sistematik iinde bir araya getirilmesiyle oluturulmutu. Yaymlanmasnn ardndan nemli tartmalar tetiklemi olan Rapora, hl pek ok almada atfta bulunulmaktadr. Bunun en nemli nedeni ise, Raporun farkl sosyal, siyasal ve felsefi dnceler tayan, toplumsal hayatn deiik alanlarnda ciddi birikim ve deneyim sahibi Krt siyaseti, akademisyen, yerel ynetici, uzman ve sivil toplum temsilcilerinin ncelikli ve nemli grdkleri hususlarla ilgili neri ve taleplerini, olduu gibi aktaryor olmasyd. Raporun yaymlanmasndan bir sre sonra, hkmet, Krt Alm olarak adlandrlan bir sre balatt. Ksa srede srecin ad, nce Demokratik Alm, daha sonra da Milli Birlik ve Kardelik Projesi olarak deitirildi. Hangi isim konulursa konulsun, bu srecin, Krt Sorununun toplumun ok daha geni kesimlerince bilinir ve konuulur hale gelmesini saladn not etmek gerekir. Bununla birlikte, pek ok kii ve kurulu, hkmeti, alm etrafnda dzenledii ok sayda arama toplantsna ve aradan yaklak iki sene gemesine ramen, sorunun zmne ynelik somut politikalar oluturmamakla, bu yndeki plan ve projelerini kamuoyuyla paylamamakla sulamtr. Bir baka anlatmla, hkmetin balatt giriimin, genel olarak kamuoyunda ama zellikle Krt toplumunda, zme ynelik olarak oluan beklentileri karlksz brakt ska ileri srlmtr. te yandan, siyasi evrelerin kendi aralarndaki ksr ekimeler ve gvenliki, kutuplatrc, gerilimi trmandrc tartmalar, toplumun geni kesimlerinin sorunla ilgili salkl bilgi sahibi olmasn, serinkanl ve zm odakl tartma yapp fikir gelitirmesini de engellemitir. Sonu olarak, alm sreci, Krt Sorununu nemli lde toplumsallatrm ve yeni ve gl bir farkndalk yaratmtr. Bununla birlikte, genel olarak toplumun sorunu nasl alglad, Krtlerin taleplerini nasl karlad ya da ne zaman uygulanacak hangi politikalarla nasl bir zme ulalabilecei konularnda yeterli bilgi ve dnce retilmesini salayamamtr. 2011 genel seimlerine yaklatmz bugnlerde, hkmetin de demokratik zm yanls muhalefetin de Krt Sorununa dair ayrntl deerlendirmeleri ve zm politikalar hl yeterince bilinmemektedir. Ancak sadece iddet ve atmadan ya da ekonomik geri kalmlktan ibaret olmayan bu sorunu, siyaset dnyasnn iine hapsetmek doru da deildir. Sorunun toplumsal boyutunu ihmal ederek, bu lkede yaayan Krtler dndaki insanlar ve toplumsal kesimleri gz ard ederek, bu kesimlerin, sorunu ve Krtlerin taleplerini nasl algladklarn grmezden gelerek bir zm bulmak mmkn olmayacaktr. Bunca acya, can ve mal kayplarna, zetle, denen byk ve ar bedellere ramen, Trkiye toplumunun byk ounluu Krt Sorunuyla henz dorudan karlam deildir. te yandan, Krtlerin lkenin batsna nceleri ekonomik nedenlerle, 1990lardan itibaren de gvenlik gerekesiyle zorla g ettirilmelerinden itibaren, mevsimlik ve geici tarm ilerinde altklar ky blgelerinde yaayan yerli halkn, snrl da olsa Krtlerle bir arada yaama tecrbesi olduundan sz edilebilse de, bu karlama, zellikle Krtler asndan yer yer zorlu ve travmatik olabilmektedir.2 Ayrca, Karadeniz, Ege ve Akdenizdeki yerli halkn zorunlu g maduru Krtlerle karlamas, ou zaman, bu karlamann altnda yatan Krt Sorununu grdkleri anlamna gelmemektedir. Oysa zm iin nce sorunla yzlemek ve salkl bir tehis koyarak sorunu olabildiince doru bir ekilde tanmlamak arttr. Bundan ka(n)mann, baka bir anlatmla, sorunu grmezden gelmenin ya da gizlemenin zmszlkten baka

1 2

Ylmaz Ensarolu ve Dilek Kurban, Krt Sorununun zmne Dair bir Yol Haritas: Blgeden Hkmete neriler (TESEV, 2008) (bundan byle, TESEV 2008 Raporu olarak anlacak). Bu alma erevesinde toplantlarn yapld bat illeri olan Mersin, Trabzon ve zmire Krtlerin gleri farkl zamanlarda, farkl dinamiklerle ve farkl nedenlerle gereklemitir. Ayn ekilde, bu illere g eden Krtlerle yerli halk arasndaki ilikiler de, hem iller arasnda hem de ayn ilde zaman ierisinde farkllaabilmitir. Kukusuz bu alma, bat illerine gerekleen Krt gnn nitelii, nedenleri ve dinamiklerine ya da sonularna ilikin bir sosyolojik analiz olarak deil, sadece proje erevesinde dzenlenen toplantlarda katlmclarn dile getirdikleri grlerin tasnif ve deerlendirilmesiyle snrl olan bir analiz olarak grlmelidir.

bir sonu vermeyecei aktr. O yzden de, Krt Sorununu yakndan izleyen az saydaki kii ve kurulu bir kenara konulacak olursa, Trkiye toplumu, konuyla ilgili bilgi ve kanaatlerini sadece ana-akm medya zerinden edinmekte, sorunun kendisiyle de ancak kyne, kentine bir asker cenazesi geldiinde karlamaktadr. Bu karlamann sadece sorunlu deil, ayn zamanda, toplumsal bar asndan son derece riskli olduu aktr. Kald ki, toplumun farkl kesimlerinin birbirlerinin dncelerini dorudan renip tartmas, demokratik kltrn yerlemesi ve birlikte yaamann koullarnn olumas asndan da yararl olacaktr. Karar alclarca gelitirilecek zm politikalarnn toplumsal meruiyeti de ancak bu ve benzeri yntemlerle salanabilir. te yandan, yakn zamana kadar Krt Sorunu, arlkl olarak devlet ile Krtler, hatta Krtlerin de sadece bir ksm arasndaki ilikilerle snrlyd ve toplumsal bir soruna dnmemiti. Son dnemlerde, zellikle Trkiyenin bat illerinde yaanan gelimeler, bir TrkKrt geriliminin, hatta atmasnn ortaya kma tehlikesine iaret etmektedir. Toplumsal bar zedelenmeden zme ulamann yolu, toplumun farkl kesimlerinin tartma ve zm srecine katlmas, deyim yerindeyse, herkesin bu sorunu zmek zere birbiriyle konumasnn salanmasdr. Bu konuda en nemli grev ve sorumluluk, hkmet bata olmak zere siyaset dnyasna dyor olsa da, medya, aydnlar, niversiteler ve zellikle sivil toplum rgtleri de kukusuz nemli roller oynayabilirler. Bu dncelerden hareketle, uzun bir alma sonucu hazrladmz ve Krtlerin dnce ve taleplerini ieren TESEV 2008 Raporunu, Krtlerin, nfusun younluunu oluturmad bat illerinde tartmaya atk. Bu amala, ikisi zmirde olmak zere, Mersinde, Trabzonda ve Ankarada, o illerden ve civar kentlerden katlmclarla toplam be adet yuvarlak masa toplants dzenledik. Bu toplantlara etnik, kltrel ve siyasal adan olabildiince farkl kesimlerden kiileri davet edip, katlmclarn hem 2008 tarihli rapor zerinden Krtlerin taleplerini hem de birbirlerinin yaklamlarn, itirazlarn, kayglarn ve beklentilerini tartmalarn hedefledik. Raporun hazrlanmas ve yaymlanmasnda gzetilen temel ama, sorunun birinci derecede muhatab olan Krtlerin seslerinin, Trkiye genelinde nasl alglandn, hangi taleplerinin makul karlandn, buna karlk hangi istemlerinin kabul edilemez olarak deerlendirildiini olabildiince doru bir biimde tespit edebilmek, Krtler dndaki kesimlerin de Krt Sorununa ilikin dncelerini kamuoyuna duyurmalarna araclk etmektir.

Metodoloji ve Ama

Mart 2009ubat 2010 arasnda geen yaklak bir sene boyunca, zmir, Mersin, Ankara ve Trabzonda toplam be adet birer gnlk yuvarlak masa toplants yaplmtr. Toplantlar srasyla u tarihlerde gereklemitir: 7 Mart 2009 (zmir); 9 Mays 2009 (Mersin); 14 Mays 2009 (Ankara); 14 Kasm 2009 (zmirEge blge toplants) ve 13 ubat 2010 (TrabzonKaradeniz blge toplants). lk bata il temelli yaplmas planlanan toplantlar, zmirdeki birinci toplantda Krt Sorununun Ege blgesi genelinde tad hassasiyete dikkat eken katlmclarn nerisi zerine blgesel olarak da dzenlenmitir. zmirdeki ikinci toplant ile Trabzondaki toplantya evre illerden katlmclar da davet edilmitir. Ege blge toplantsnda zmir, Aydn, Uak, Mula, Denizli ve Ktahya illerinden, Karadeniz blge toplantsnda da Trabzon, Rize, Giresun, Ordu, Samsun ve Gmhaneden katlmclar hazr bulunmutur. Toplantlarn gerekletirildii kentler ve blgeler rasgele seilmemitir. zmir ve Mersin, toplantlarda katlmclar tarafndan da ska vurguland zere, youn Krt g alm ve Krtlerle Krt olmayanlar arasnda ciddi gerilimlerin yaand kentler olarak ne kmaktadrlar. Ayrca, kamuoyunda Karadeniz blgesiyle, zellikle de Trabzonla ilgili olarak, milliyeti akmlarn lke genelinden daha gl olduuna ve bu soruna ynelik olarak daha uzlamaz grlerin savunulduuna dair yaygn nyarglarn olduu bilinmektedir. Bu yzden Trabzonda bir blge toplants yaplmasnn, Krtlerin taleplerine kar muhtemel en sert tepkilerin tespit edilmesi asndan yararl olaca dnlmtr. Devletin merkezi olmas hasebiyle de Ankarada, st dzey brokratlar, siyasetiler ve bilim insanlaryla bir toplant gerekletirilmi, 2008 tarihli raporda Krt kanaat nderlerinin dile getirdii talepler karar alclarla paylalmtr. Btn toplantlar davetiye usulyle ve kapal olarak gerekletirilmitir. Tm katlmclar, bal bulunduklar kurumlar adna deil, kiisel grlerini paylamak zere ahslar adna davet edilmi, bu durum kendilerine gerek hazrlk aamalarnda gerekse toplantlar srasnda aka belirtilmitir. Farkl nitelikte olmalarndan tr, Ankara toplants ile dier toplantlarn katlmclarnn belirlenmesi ve davet edilmesinde farkl metotlar izlenmitir. Mersin, Trabzon ve zmirde gerekletirilen toplantlara davet edilen kiilerin seiminde, ounlukla toplantnn yapld ilde yaayan ve o ilin siyasi ve sosyal dinamiklerini yakndan bilen kiilerin neri ve araclna bavurulmutur. Kimi zaman katlmclar, sz konusu ilde yaamasalar da, o ili iyi tanyan kiilerin nerileri dorultusunda belirlenmitir. Katlmclara, sz konusu arac kiiler vastasyla ulalmtr. Telefon ve e-posta zerinden gerekletirilen bu grmelerde, TESEV 2008 Raporundan balayarak o gne kadar geen srete yaplan almalar anlatlm, davet edildikleri toplantnn amac ve gndemi aktarlm ve ayn toplantya davet edilebilecek dier isimler konusunda kendilerinden gr ve neriler alnmtr. Bu anlamda, katlmclarn belirlenmesinde kartopu metodu izlenmitir. Toplantya katlmay kabul eden kiilerin, toplant ncesinde TESEV 2008 Raporunu okuyabilmeleri iin, Rapor e-posta ve posta araclyla nceden gnderilmitir. Toplantlara farkl etnik kkenlere sahip kiilerin davet edilmesine mmkn olduunca zen gsterilmitir. Kukusuz, katlmclarn yegne ayrt edici zellikleri, etnik kkenlerinin ve ana dillerinin farkll olmamtr. Toplantlara davet edilenler, ayn zamanda, farkl siyasi/ideolojik dnceleri benimseyen, farkl kltrlerden gelen, deiik mesleklere mensup ve birbirinden olduka farkl birikimlere, deneyimlere sahip kiilerdir. Be toplantya katlan toplam 104 kiinin illere ve toplantlara gre dalm ise yledir: zmir I (12); Mersin (16); Ankara (14); zmir II (Ege blge toplants) (25); Trabzon (Karadeniz blge toplants) (37). Katlmclarn mesleki dalmlar ise u ekildedir: Sivil toplum kurulular temsilcileri (42); siyasetiler (15); brokratlar (2); akademisyenler (4); avukatlar (8); yerel ynetim temsilcileri (5); meslek kurulular temsilcileri (4), sendika temsilcileri (8), eitimciler (3), i adamlar (1); gazeteciler (5); yazarlar (6) ve karikatristler (1). Ankara toplantsna ise, siyasi gr farkllklar ve Krt Sorununa ilikin bilgi, birikim ve/ya ilgileri gzetilerek belirlenen ve Mecliste grubu bulunan siyasi partilere mensup milletvekilleri davet edilmitir. Dier illerdeki toplantlarda olduu zere, milletvekilleri bal bulunduklar siyasi partileri temsilen deil, ahslar adna davet edilmi, yine bu durum kendilerine gerek hazrlk aamasnda gerekse toplant srasnda aka belirtilmitir. Davete AK Parti
9

ve DTPden baz milletvekilleri icabet ederken, davet edilen CHPli ve MHPli milletvekilleri toplantya katlmamlardr. Ankaradaki toplantya ayrca, 2008 tarihli raporda dile getirilen yasal dzenleme taleplerinin muhatab olan Babakanlk, ileri Bakanl, RTK, TRT, Adalet Bakanl, Dileri Bakanl, Milli Eitim Bakanl, Diyanet leri Bakanl, Emniyet Genel Mdrl, Avrupa Birlii Genel Sekreterlii (ABGS), GAP Blge Kalknma daresi gibi kurumlardan st dzey brokratlar davet edilmi, ancak sadece ileri Bakanlndan grevlendirilen iki temsilci katlmtr. Ankarada bulunan ve Krt Sorunu konusunda bilgi, birikim ve uzmanlklar olan akademisyenler ve sivil toplum kurulular temsilcileri de, tartmalara katkda bulunmalar amacyla toplantlara davet edilmitir. Sz konusu toplantlar, genel olarak oturum halinde gerekletirilmitir. Birinci oturumda, katlmclarn Krt Sorununa ve alm srecine ilikin genel deerlendirmeleri alnmtr. kinci oturumda katlmclar, TESEV 2008 Raporuna ynelik gr ve eletirilerini paylamlardr. nc ve son oturumda ise, zellikle toplantnn yapld blgede yaayan Krtlerin karlatklar zel sorunlar ve toplumun geri kalan ksmyla ilikileri ele alnmtr. Toplantlarda dile getirilen ve daha sonraki gnlerde yazl olarak TESEVe ulatrlan gr ve neriler, yazarlar tarafndan derlenip dzenlenerek bir metinde toplanmtr. Elinizdeki rapor, katlmclarn ortaklaa hazrladklar ve sonunda onayladklar bir metin olmaktan ok, onlarn dncelerinden hareketle, yazarlar tarafndan hazrlanm bir almadr. Toplantlar deerli grleriyle zenginletiren tm katlmclarn konuyla ilgili grleri deerlendirmeye alnmtr. Ancak benzer ya da birbirine yakn dncelerden en kapsaml olan esas alnm, dierleri o metnin iine yedirilmitir. Bir dier ifadeyle, katlmclarn grlerini ieren zet alntlarn yer ald paragraflar bir tek kiinin grlerini ifade etmedii gibi, baz paragraflarda birden fazla katlmcnn analizlerine de yer verilmitir. Bylece, dile getirilen herhangi bir grn Raporun dnda kalmamasna zen gsterilmitir. Raporun bundan sonraki blmlerinde, katlmclarn gr ve deerlendirmeleri ierik ve yaklamlar asndan kendi ilerinde gruplandrlarak drt blm halinde deerlendirilmektedir. Birinci blmde, Krt Sorunuyla ilgili genel deerlendirmeler tartlmaktadr. Krt sorunu dendiinde katlmclar ne anlamaktadrlar? Bu sorunu nasl tanmlamakta, farkl adlandrmalar etrafnda neler dnmektedirler? Bu ve benzeri sorularn yan sra, katlmclarn, 2009 yl boyunca uzun sre lkenin siyasi gndeminin ilk srasn igal eden alm konusundaki dnceleri ele alnmaktadr. kinci blmde, temel olarak katlmclarn TESEV 2008 Raporu hakkndaki deerlendirmeleri tartlmaktadr. Sz konusu raporda derlenmi olan taleplerin hangilerinin karlanmas zorunlu grlmekte, hangi istemler kabul edilebilir ya da makul bulunmakta ve buna karlk, hangi talepler radikal ve kabul edilemez olarak grlmektedir? Bu ve benzeri sorular etrafnda katlmclarn grleri, kayglar ve beklentileri, yine Rapordaki balklar esas alnarak tasnif edilip tartlmaktadr. nc blmde, Krt Sorununun yerel/blgesel tezahrleri, yine yerel deneyimler ve sorunlar zerinden ele alnmaktadr. Bu balamda, Trkiyenin Dou ve Gneydou blgelerinin dndaki yerlerde yaayan Krtlerin ne gibi sorunlar bulunmaktadr? Yurt iinde zorunlu olarak veya zorla baka yerlere g etmi Krtler ne gibi sorunlar yaamaktadrlar ve birlikte yaadklar insanlar, Krtlerin blgelerindeki varlklarndan kaynaklandn dndkleri ne tr sorunlardan yaknmaktadrlar? zetle, bu kentlerde ya da blgelerde ikamet eden insanlarn Krt, Krt Sorunu, Krtlerin sorunlar, Krtler yznden kan sorunlar etrafndaki alg ve deerlendirmeleri irdelenmeye allmaktadr. Drdnc blmde, toplantlarda dile getirilen zme ynelik deerlendirme ve neriler ele alnmaktadr. Daha sonra, beinci blmde, Ankara toplants deerlendirilmekte, siyasi karar alclarn Krtlerin taleplerinin gerekletirilebilirlii hakkndaki grlerine yer verilmektedir. Raporun son blmnde ise, genel bir deerlendirme yaplarak Krt Sorununun zm iin gerekli olan toplumsal koullarn ve mutabakatn oluturulmasna ynelik politika nerilerinde bulunulmaktadr.

10

BRNC BLM

Krt Sorununa Dair Genel Deerlendirmeler

Genel olarak tm toplantlarda, Krt Sorununun, Trkiyenin en nemli sorunu olduu ve birok adan lkenin nn tkad, artk bir an nce zlmesi gerektii konusunda bir uzla olduu sylenebilir. Ancak sorunu adlandrma ve tanmlama, ortaya k nedenleri, sorunun kaynaklar ya da zm yollar konularnda katlmclar, olduka farkl deerlendirmelerde bulunmular, eitli ve bazen birbirine tamamen zt yaklamlar sergilemilerdir. Bununla birlikte, konunun detaylarna girildiinde, sz konusu kart grlerin pek ok noktada birletiini, hatta uzlaabildiini sylemek mmkndr. Bu durum, yllardr uygulanan korku toplumu yaratma politikalarnn bir yere kadar etkili olduunu ama toplumu tamamen teslim alamadn gstermektedir. Nitekim Krt Sorunu konusunda ok olumsuz dncelerin yaygn olduu varsaylan ehirlerdeki toplantlarda, kendilerini milliyeti ya da ulusalc olarak tanmlayan ve Krtlerin taleplerine en sert ve uzlalmaz tepkileri vermesi beklenen katlmclarn krmz izgilerinin dahi, ou kez olduka makul bir yerde durduunu not etmek gerekmektedir. rnein, sz konusu katlmclarn byk ounluu, genel olarak Krtlerin insan haklaryla ve Trkiyenin demokratiklemesiyle ilgili istemlerini hakl talepler olarak grdklerini ve tepkilerinin veya ekincelerinin terr, PKK ve Abdullah calanla ilgili istemlerle snrl olduunu ok ak biimde ortaya koymulardr. Krt Sorunuyla ilgili genel deerlendirmelere ynelik gr ve yaklamlar u balklar altnda ele alnabilir:

Sorunun Ad ve Tanm
Sorun, Krt Sorunudur Katlmclarn byk bir blm, sorunun zlebilmesi iin nce doru adlandrlmas gerei zerinde durmu ve sorunun adnn Krt Sorunu olarak konulmasnn zorunlu olduunu vurgulamlardr. Bu kiilerin grleri, temel olarak, kalc zmler iin salkl tehise ve doru adlandrmaya ihtiya olduu tezine dayanmaktadr. te yandan, bu grler farkl ekilde gerekelendirilmitir. Kimi katlmclar, tarihsel bir analizle, meselenin ulus-devlet ina srecinde benimsenen etnik milliyeti devlet felsefesinden kaynaklandn belirtirken, kimileri, nemli olann sorunun maduru olan insanlarn kendi yaadklarna verdikleri isim olduunu ve bu nedenle meselenin adnn Krt Sorunu olarak konulmas gerektiini dile getirmilerdir. slami kesimden bir katlmc, Krt Sorununun temelinde bir kimlik sorunu olduundan hareketle Trkiyenin dier demokratikleme meselelerinden ayrtna dikkat ekmi, hkmet yetkililerince de dile getirilen Trklerin ve Krtlerin din kardei olduu syleminin sorunu anlamakta ve anlatmakta yetersiz kaldn vurgulamtr:
Adn Krt Sorunu olarak telaffuz etmemiz, sorunun yarsn zmemiz demektir. Krt Sorunu ats altnda ifade edilen sorunlarn birounun, toplumun genelinin sorunlar olduu ska ileri srlmektedir. Ancak, onlarn yaad ayr bir durum var, o da Krtlerin bu sorunlarn ve taleplerini dile getirememi olmasdr. Bunun basklanm olmasdr. Dier sorunlar demokratikleme erevesinde ele alnabilir. Din kardelii tek bana yeterli deildir. dem ve Havvadan gelmi olmak Krtleri tatmin etmiyor. 12 Eyllden nce birlikte olduumuz ve o gn slamc olan Krt kardelerimiz, imdi ncelikle Krtler, daha sonra slamclar. Ancak PKK ve calan sorunu, Krt Sorunu iinde ele alnr ve devrimci, hzl bir deiim gereklesin istenirse, bunu toplum kolay kaldramaz ve ciddi bir Trk sorunuyla kar karya kalrz. O yzden bu sorunlar genel bir demokratikleme erevesi iinde zmek gerekir.

Yine slami kesimden bir dier katlmc ise, Trkiye Cumhuriyeti devletinin kuruluundan itibaren Krtlere uygulad baskc ve asimilasyoncu politikalar dikkate alndnda, sorunu bu ekilde adlandrmann kanlmaz olduunu vurgulamtr:
Meseleyi iyi anlayabilmek iin sorunun ismini doru koymak gerekiyor. Krt Sorunu demek yanl olmasa gerek; zira Krt Sorunu, Trkiye modernlemesinin sorunudur. Trk dediiniz yerde, Krt kelimesinin kullanlmas ok doaldr ve haktr. Krtler tepeden inme modernletirici tavra tepki gstermilerdir. Tarihsel olarak merkezden uzak ve kendi bana yaayan Krt halk, merkezi hkmetin modernleme abalarna tepki gstermitir. Krtler, Trk modern-

13

leme hareketi karsnda iki kere hedef olmulardr: Trk olmadklar iin, Mslman olduklar iin. Saysal olarak az olmadklarndan tr de asimile edilememilerdir.

Benzer bir gr dile getiren sosyalist bir katlmc ise, Krtlere ynelik bu asimilasyonist politikalarn cumhuriyetin kuruluundan itibaren aama aama nasl hayata geirildiine dikkat ekerek, bugn hl sorunun nasl adlandrlmas gerektiini tartmann anlamszlna iaret etmitir:
1921de Mecliste Krdistan milletvekilleri var, 1924te herkes Trktr. Sonra Krt isimleri Trkeletirilir, sonra Krt yoktur denilir, daha sonra Kenan Evren Krteyi yasaklar, cezaevinde Nevruz kutlayanlar katledilir. Derken on yedi bin faili mehul. Biz hl sorunun ismini tartyoruz.

Krtlerin znel algsnn esas alnmas gerektiine iaret eden baka bir katlmc ise, bu insanlarn kendi yaadklar soruna verdikleri ismin bu konuda belirleyici olduunu dile getirmitir:
Trkiye Krtleri ayrlmak istemiyor, hatta ayrlmama mcadelesi veriyorlar. Bunu grmek gerekir. Eer blgedeki insanlar yaadklar soruna Krt Sorunu diyorlarsa, bunu bylece kabul etmek lazm.

Sorun demokratkleme ve nsan haklar sorunudur Sorunun Krt Sorunu olarak adlandrlmasna kar kan katlmclarn nemli bir blm, meselenin demokratikleme ve insan haklar erevesinde tanmlanmasn tercih etmilerdir. Bu gr savunanlar da iki grup halinde deerlendirmek gerekmektedir: Birinci grupta yer alanlarn temel kayglarnn, lkenin ve toplumun blnp ayrmas ve milliyetiliklerin birbirini trmandrmas korkusu olduu sylenebilir. Bir katlmcnn aadaki deerlendirmeleri, bu gr derli toplu bir biimde zetlemektedir:
Farkllklar olumlu karlamak gerekiyor. iddeti bir metot olarak kullanmamalyz. iddetin olduu yerde kimse birbirini duymuyor, dinleme gerei duymuyor. Toprak temelli deil, insan temelli bir zm aramak gerekiyor. Milliyetilik, ovenizm, kar bir milliyetilik retiyor. zm olarak kullanacamz dil ok nemli. Sorunu, hak ve hukuk meselesi olarak grmek, o zeminde zmeye almak gerekiyor. Herkes hakkn hukukunu aramal ancak kresel kapitalizmin ve emperyalizmin kendi bekas iin kkrtt mikro-milliyetilii de grmeli, onun tuzana dmemeliyiz. Herkes hakkn serbeste yaayabilmeli, bunun n almal ama insanlar paralama anlamndaki oyunlara da kar gelmek lazm. Bunun iin hem gerekli anayasal deiiklikler yaplmal hem de yerel ynetimler glendirilerek insanlarn ihtiya duyduklar ortamlar yaratlmaldr.

kinci grubu ise, soruna tamamen ilkeler ve deerler zerinden, demokrasi ve insan haklar temelinde yaklaanlar oluturmaktadr. Bu kiiler, Krt Sorununun kalc zmnn, Krtlerin farkl kimliklerinden kaynaklanan hak taleplerinin karlanmasndan getiini belirtmilerdir. Sz konusu katlmclara gre, Krtlerin yaknd sorunlar, aslnda tm lkeyi ve toplumun tamamn kuatp etkilemektedir. Dolaysyla zm de, herkesi kapsayacak dzenlemelerle ve politikalarla mmkndr. Bu dncede olan katlmclarn bazlar, dier btn insanlar gibi Krtlerin de kendi dil ve kltrlerini yaama ve gelitirme haklarnn engellenemeyeceini savunmulardr:
Krtler Trklerle beraber yaamak istiyorlar ancak eit haklara da sahip olmay arzu ediyorlar. Yani kendi haklarn kullanarak yaamak istiyorlar. Dier bir ifadeyle, Krtler, Trkler kadar insan olmak, insanca yaamak; aynen Trkler gibi, kendi kltrleriyle, kendi dilleriyle faaliyet yapmak istiyor ve bu kltr ve dili gelitirmek istiyorlar. nk insan, diliyle, kltryle, inancyla insandr. Allah insanlar birbirleriyle tansnlar, konusunlar, kaynasnlar diye kavim kavim yaratmtr. Keke hkmet Krt aydnlarn, Krtleri muhatap alsayd. O zaman sorun demokratik temelde daha kolayca zlecekti. Demokratikleme, Trkiyenin btnl iinde ele alnmaldr. Etnik kkenleri kkrtmadan kltrel zenginliimize sahip kmamz; kltrel zenginliimizi de ekonomik kalknmayla btnletirmemiz gerekir.

Bazlar ise, Trkiyedeki temel sorunun toplumu tektipletirmeye ynelik egemen zihniyet ve devlet politikalar olduunun altn izmi, Krtlerin de bu sistemden paylarna den asimilasyonu ve basky grdklerini, ancak bunda yalnz olmadklarn vurgulamtr:
Ayrmclk veya antidemokratik uygulamalar sadece Krtleri etkilemiyor. Bu yzden de, eer Trkiyede gerek anlamda bir bar salanrsa, Krtlere uygulanacak rehabilitasyonla ezamanl olarak batda da bir rehabilitasyon programnn uygulanmas gerekir. nk toplumda ayrmclk ancak bu ekilde bitirilebilir.

14

Aslnda, halklar arasnda bir sorun yok; Trkiyede bir zihniyet sorunu var. Herkesi tek ulus yapmak uruna birok kimlik dland. Bunlardan birisi dil sorunu. Ama benim de dil sorunum var. rnein benim ocuum Mehmet Akif okuyamyor. Sistematik olarak Krtlerin ve Trklerin sorunlarnn ayrtrlmas doru ancak, Krtler Trklerden hak talep ediyormu ve Trklerin hibir sorunu yokmu gibi dnmek ok yanltr. Bununla birlikte, bizler her zaman hak talep edenin yannda olup, hkim gc tenkit etmeliyiz. Ancak bunu yapmak iin de bir dil sorunu var. Raporda Krt kadn, Krt ocuu vurgusu var. Diyarbakr varolarndaki Sryani veya Arap, Trk, Trkmen kadnlarn sorunlar farkl m? Bu mcadeleyi, Snni, Alevi, Krt, Trk tm Anadolu ocuklarnn iktidara ortak olma talebi olarak grmemiz gerekir. Sorun Krtler yznden kan bir sorun deil. Sorun kimlik sorunudur ve bunun da boyutu var: Zihinleri ina yoluyla oluturulmu bir resmi kimlik var. Bir de doal kimlik var ki, bu kimsenin elinde olan bir ey deildir. Doal kimliklerin inkrnn veya baka bir kimliin dayatlmasnn insanlk d olduunu bilmek gerekir. Bir de iradi kimlik var; bir arada yaama kltr/talebi gibi.

Sorunu, demokratikleme ve zgrlk sorunu olarak deerlendiren bu ikinci grupta yer alan slami kesimden dindar/ muhafazakr baz katlmclar, u grleri ileri srmlerdir:
Krt Sorunu deyince, Krtlerin kendisinin, varlklarnn bir sorun olduunu da ima etmi oluyoruz. O yzden, bu isimden kanarak, ancak Krtlerle ilgili olarak ve problemin esasen devletin yapsndan ve anlayndan kaynaklandn ima ederek formle etmek gerekiyor. Kapsaml bir zm, problemi sistemde grmekle mmkndr. Yani problemin Krtlerde deil, devlet yapsnda ve anlaynda olduunu grmemiz lazm. Sorunu devlette grmezsek, sorun alt seviyelerde devam eder. yle neriler getirilmelidir ki, bunun neticesinde, Krt Sorunu da, dier sorunlar da zlsn. Bu bakmdan, Trkiyenin resmi ideolojisinin bak asnn deitirilmesi lazm. Sadece Krt Sorunu olarak bakmayalm. Sorun, komple bir anayasal ve yasal sistem sorunudur; zgrlk ve demokrasi sorunudur. O yzden de Krt Sorunu adlandrmas, iki taraf iin de sakncal bir tanmlamadr. Trkiyede emsiye sorun demokratiklemedir.

Benzer yaklamlar, baz sosyalist katlmclar tarafndan da sergilenmitir:

Kendi ideolojilerimizin dna karak olaya bakabilirsek sorunu zebiliriz. Irk temeli zerinden yapacamz zm nerileri, sorunun zmne katk salamayacaktr. Sorun, ezen ve ezilen sorunudur. Sorun Krt Sorunu deil, demokratikleme sorunudur. Sorunu smrclerin istemedii ekilde, yani ulusal temelde kavramamz ve zmemiz gerekiyor.

Bununla birlikte ayn katlmclar, Krt Sorununun etnik temelde tanmlanmasna da kar kmlardr:
Kimse bu sorunda bamsz inisiyatif sahibi deil. Sosyalistler, sorunu snf temelinde gryor ve herkesin eitlik ve zgrlk iinde yaamasn arzuluyorlar; din, etnisite vs. ayrmlarnn olmad bir dnya arzuluyorlar. Dindarlar, bunu slam ats altnda, Allahn kullar olarak ele alp zmeyi tahayyl ediyorlar. Ancak ne o, ne de bu, realitelerin karmakln karlayabiliyor. Siyasallaan kesim, Krtlerde bilinli bir kesim. Otuz yl nce sosyalistler olarak Krtlkle sulandk. Bu lkede sosyalistler, Krtler nedeniyle, snf temelli mcadelelerinde birok bedel dediler ve pek ok baskdan getiler. nsanlar anlamamz lazm. Krt Sorunu Krtlerin kard bir sorun tabii. nk sonuta devlete kar beni tan diye bakaldryor. Ancak ben, TrkKrt zerinden siyaset yaplmasna karym. Bu lkede ortak deerler zerinden siyaset yaplmaldr. nsanlarn kimlikleri, din alglar, siyasi grleri sorgulanmamaldr. Hukukun stnlne gre yarglanmaldr insanlar. Bu nedenle, ncelikle sorunu etnisiteden, bayrak edebiyatndan kurtarmak lazm. PKK ve iddet olgusu, devleti ve toplumu bu sorun zerine dnmeye zorlamtr. Siyasallam Krtler, bu kimlikle sisteme seslenmekte ve devletin kendilerini tanmasn talep etmektedirler. Yeni bir anayasa istemektedirler. Ancak ben bir sosyalist olarak, ayr bir Krt varlnn anayasaya yazlmasna karym. lkede ortak olan deerler zerinden siyaset yapmak zorundayz. Sorun demokrasi ve rgtlenme sorunudur. Konuyu din ve etnisite ekseninden karp hak eksenine sokmak gerekir.

Sorunun kimlik boyutunun ne kartlmamasn savunan bu grlere, baz slamc katlmclar ise, u gerekelerle itiraz etmilerdir:
Evet, resmi ideoloji karsnda Snniler, Aleviler, solcular sistematik olarak bask grdler ama yine de ana dillerini konumaya devam ettiler. Oysa Krtler, btn bu basklarn yannda, bir de dillerini konuamamak gibi ikinci bir travmaya tabi tutuldular. Dili yasaklamak, temelde asimile etmekle ilgili bir yaklamdr aslnda. Dntrmeyi amalar. Dili yasakladmzda, o toplumun yzlerce yldr rettii btn kltrel bellei ve ayn zamanda bu bellek sayesinde ileyen bir pratii de yasaklam oluruz. Bu yasan, kendisini dil zerinden var etmeye alan bir kimlik sorunu olarak karmza kmas kanlmazdr. Bu yzden de Krt Sorunu, bir dnem oka iddia edildii gibi, ekonomik geri kalmlkla ilgili deildir. Yoksa lkenin bakaca geri kalm yerlerinde de bu ve benzeri sorunlarla karlardk. Karlamadmza gre, mesele kimlikle ve kimliin kendisini bulduu, yaatmaya gayret ettii dille ilgilidir.

15

Yine bir slamc katlmc, gelinen aamada temel sorumluluun, dillerinin yasaklanmasnn ve kimliklerinin inkr edilmesinin Krtlere yaatt aclar anlamak iin aba harcamas gereken Trklerde olduunu vurgulamtr:
Sadece Krt Sorunuyla ilgili deil, bu topraklarn en eski kavimlerinden birisi olan Yezidilerin, Osmanl tecrbesinde, atalarnn topraklarnda yzlerce yl huzur ierisinde yaamalarna ramen, Cumhuriyetten sonra neden Avrupa lkelerine dalmak zorunda kaldklarn bugn artk Trklerin yksek sesle sorgulamas gerekmektedir. Meselenin evvela biz Trklerin empati yapmaya balamasyla kalc bir zme ulaabileceini unutmamalyz. rnein, Krt yazar Muhsin Kzlkayann yatl okulda kendisini ziyarete gelen annesiyle Krte konumaya, koklamaya, hallemeye, bir anne ve ocuk arasnda geebilecek en insani, en masum, en varolusal diyalogu kurmaya alrken, sadece dilini konutuu iin grevli retmen tarafndan feci ekilde dvlmesinin acsn biz Trkler kalbimizde hissetmedike, mesele vicdanlarda tamamlanamayacaktr.

Krt Sorunu, d glern br oyunudur Baz katlmclar ise, Krt Sorununu tamamen d glerin Trkiyenin bana at ve zlmemesi iin de hl aba gsterdikleri bir emperyalist oyun olarak deerlendirmilerdir. Bu gr savunanlara gre, Trkiye devletini zayflatmak isteyen yabanc devletlerin ve onlarla ilikili terr rgtlerinin faaliyetleri olmasayd, Krt Sorunu bir mesele olmaz, sadece Trkler ve Krtler arasnda deil, Mslmanlar ile gayrimslimler, Snniler ile Aleviler arasnda da herhangi bir sorun olmazd. Daha ok kendilerini milliyeti ya da ulusalc olarak tanmlayan katlmclar tarafndan bu eksende dile getirilen dnceler de u ekilde zetlenebilir:
Krt Sorunu teriminin, sorunun ad olarak konulmas sakncaldr. Darbe sorunu neyse, Krt Sorunu da yle bir sorundur. Hatta demokrasiyi kesintiye uratan darbeler sorunu, Krt Sorunundan daha baat bir sorundur. Gneydouda nedenini bilmeden sokaa kan 15 yandaki bir ocukla 80 yandaki ninenin yapt iaret bilinli bir hareket midir yoksa bir etkileim sorunu mudur? Neden Krt Sorunu gncel bir sorun haline geldi? rnein Karadeniz ya da Ege, Trakya insan, herhangi bir problem ktnda sineye ekti, eline silah alp kmad sokaa. Ama Gneydouda byle olmad. D gler buna sebep oldu. Sorunun ne sorunu olduunu doru anlayabilmek iin soruna sebep olan kaynaklarn ortaya konulmas nemlidir. Krt Sorunu, yz yla yakn bir zamandr sren bir sorundur. Daha ncesi de vardr. Bu sorundaki aktrler kimlerdir? Emperyalist gler, uluslararas dzeni kurarken bunun bir ayan da Krt blgesine ynelik olarak tasarlamlardr. Krt Sorunu olarak ortaya konan ve dier halklarn da ortak sorunu olan refah sorununun dnda kalan ksmlar, emperyalist bir projenin Trkiyeyi zayflatma giriiminin bir sonucu ve tezahrdr. Bu lkede 40 ylda 300 milyar dolarlk bir bedel denmitir. Bu lkenin blge dnda yaayan Krtlerinin bak asnn bu soruna nemli katk yapacana inanyorum. zetlersek; birincisi, d glerden kaynaklanyor bu sorun. kincisi, Krt Sorunu tm Trkiyeyi ilgilendiren demokratik haklar sorunudur.

Baz katlmclar, sz konusu d gleri Batl devletler olarak tanmlam, onlarn Trkiyenin i ilerine mdahalesini Trkiyenin siyasetilerinin basiretsizliine balamlardr:
Gc ellerinde bulunduranlar (Bat devletleri), egemenliklerinin devam asndan, kendileri dndaki lkeleri ok iyi izliyorlar ve analiz ediyorlar. Onlara gre, Trkiye de kendi egemenlik alanlar dhilindedir. yle de kalmasn istiyorlar. eitli atma alanlarn (AleviSnni, TrkKrt vb.) gerekli grdkleri zamanlarda alevlendirerek kendi egemenliklerini geniletiyorlar, salamlatryorlar. Sorun, bizim siyasetilerimizin basiretli olup bu meseleleri bakalar mdahil olmadan ngrp, analiz edip zememelerinde yatmaktadr. Hem dardan, hem ieriden bu sreci sabote edenler, aslnda bir arada yaamann altn oyuyorlar. D dinamikler, sorunun kendi istedikleri gibi zlmesi iin ierideki aktrleri etkilemektedirler.

Bir katlmcya gre, Krt Sorunu emperyalistlerin Trkiye zerinde oynadklar ne ilk ne de son oyundur.
Sorunun terrle ilgili ksm misyonunu tamamlamtr. Bu, bizim konumalarmzla ortadan kalkacak bir sorun deildir. 1980lerden nce ASALA vard; o, misyonunu tamamladktan sonra, 1980den itibaren Krte yasaklaryla ve Krt kimliinin bastrlmasyla Trkiyenin uraaca baka bir sorun yaratld. Bugn Krt Sorunu da misyonunu tamamlamtr. Bundan sonrasna ynelik blgesel liderlik kisvesi altnda yeni bir emperyalist aba balamaktadr. Bata ABD olmak zere, emperyalist gler imdi Trkiyeyi blgede lider yapmak istiyorlar. Bundan istifade edebilir miyiz? Edebiliriz tabii ama eer irade ve kontrol bizde olacaksa Trkiyenin, Arap ve Mslman lemindeki misyonunu gerekletirebilmesi iin kendi sorunlarndan arnmas gerekiyor. Tm bunlara ramen, Krt ve Trk halklarnn ortak yaamamas iin sebep yok.

Bir katlmc, sorunun kaynann uluslararas gler olduunu belirtmekle birlikte zmn de d glere bal olduunu ve iinde bulunduumuz ann bu imkn saladn belirtmitir:
16

Dnyann egemen gleri, her toplumun yumuak karnn tespit ederek, o toplumlara mdahale etme imknlarn bulmaya almaktadrlar. Yaplacak mdahalelerde, kendilerine o lke ierisinde yardmc olacak ibirlikileri de her zaman bulundurmaktadrlar. Bylece toplumlarn hareket alanlar daralmakta, kendileri olarak problemlerine zm retmeleri engellenmekte, zgvenleri yok edilmektedir. KrtTrk, AleviSnni, Mslmangayrimslim tanmlamalar ve gerilimleri, bu lkenin atma noktalar, d mdahaleye ak alanlar olarak grlmektedir. Bunlara laik anti laik ayrmn da eklemek mmkndr. Tarihi sre ierisinde bu atma konularnda stratejimiz, sadece inkr ve grmezden gelme eklinde olmutur. Ezberimizi bozmadan ve fazla yorumlamadan durum idare edilmi ve atma zm stratejileri eitlendirilmemitir. Bu gdk strateji, bu lke zerinde planlar olan egemen glerin itahn kabartm, hedeflerine ulamak adna ilerine geldii her zaman diliminde, istedikleri oyunlar milletimiz zerinde oynamlardr. Dolaysyla yaadmz problemlerin uluslararas boyutu gz ard edilerek, hamaset, kuru milliyetilik ve ayaklar yere basmayan eski yntemlerle zm mmkn grnmemektedir. Bununla birlikte, zm iin uluslararas konjonktrn uygun olduu anlalmaktadr.

Bunlarn dnda, Krt Sorunu tanmlamasna daha ok siyasi ya da ideolojik nedenlerle kar kan ama doru adlandrmann ne olduuna dair gr aklamayan katlmclar da olmutur. Toplumun byk bir ksmnda var olan kimi tepkileri ve kayglar grmek bakmndan bunlar da dikkate almak gerekmektedir. Bu ereveye alnabilecek baz dnceleri de yle zetleyebiliriz:
Bu soruna hangi ismi koyarsak koyalm; Krt Sorunu, Gneydou sorunu, smrge sorunu Hangi adan baktnz nemlidir. Krtlerin devletle ilikisine bakarsanz, sandalyenin drt ayandan birine bakm olur, bir tek onu zm olursunuz. Bir kere, Krt blgesini bir btn olarak dnnce bu blgeyi Krdistan diye tanmlayan arkadalar da var ki, ben katlmyorum oradaki Araplar, Sryanileri ne yapacaz, nasl ele alacaz? Onlar da Krt m sayacaz? Beyaz Krtlerin byle bir problemi var m? Beyaz Krt mafyasnn byle bir sorunu yok. Ben bunu blgesel bir problem ve bir demokrasi sorunu olarak gryorum. Bunu byle grmenin zme hizmet edeceini dnyorum. Ancak bu bakla, bu toplumu ikna edebilirsiniz. Bu toplumu ikna etmeden de, zm salayamazsnz. Diyarbakrn bir kynde yaplan hakszlk, Gmhanede yaayan bir vatandan da hayatn ilgilendirmektedir. Bu genel bir demokratikleme sorunudur. Demokrasiye ulama asndan Diyarbakrdaki insanla, Bayburtun zengi kyndeki insann artlar ayndr. Trkiyede sandktan kan meru kabul ediyoruz. Sandktan kanlar seenler kimler? Partilerin genel bakanlar milletvekillerini, bakanlar, belediye bakanlarn, il ve ile bakanlarn seiyor, bunun adna da demokrasi deniyor. Trkiyede bir lider teokrasisi [oligarisi] var. Utanmasalar muhtarlar da seecekler. Dolaysyla semi olmuyorsunuz, sadece sandkta oy kullanyorsunuz. Bu demokrasi olmuyor. Partiler, lider sultas altnda. Demokrasiyi kimlerle savunacaksnz. nsan yok sayan bir sistemle demokrasiyi savunamazsnz. Demokrasi, ancak demokrat insanlarla savunulabilir. PKKnn yzde 70i Trkiye vatanda deil; Krt Sorununu savunanlarn da yars Krt deil. Ben Krt Sorunu ifadesine karym. Mutlaka bir terim kullanacaksak Krtlerin sorunu demek daha doru olacaktr. Bugn PKK insanlar daa nasl karyor, insanlar neden kyor, bunu anlamaya alyor muyuz? Krtlerin birey olarak kendilerini ifade etme zgrl var mdr? Toplumsal ve siyasal feodalizm gereini grmezden gelemeyiz. Sanda giden Krtlerin kime oy atacann nasl belirlendiini iyi biliyoruz. Krtlerin Sorununu Krt Sorunu olarak gstererek bundan nemalanan uluslararas bir oyun var. Bu toplant da dhil olmak zere, eitli illerde Krt Sorunu adyla toplantlar yaplmasnn bu politikalara katk yaptn dnyorum.

Sorunu adlandrma ve tanmlama abalarna kar kan ve sorunun doal seyrinde tartlp ar ar olgunlamasnn daha kalc sonular douracan vurgulayan katlmclar da olmutur. Bu grte olan katlmclarn deerlendirmelerini, aadaki ifadelerle zetlemek mmkndr:
Bir sosyal bilimci olarak, tanmlama tartmasnn faydasz olmadn dnyorum. Adlandrmanza bal olarak, soruna muhatap olarak sosyalistler dhil oluyor, slami kesim dhil oluyor vs. Srecin yava olmasn hayra yoruyorum. Bunun, srecin incelikli rldne ve hazmedilmesinin hedeflendiine iaret ettiini dnyorum. Ayrntl ve kapsaml bir tartma olmas iyidir. Krtler, aslnda tm lkede daha fazla demokrasi talebinin aracs oldular.

Sorunun Kaynaklar/Nedenler
Krt Sorununun ana nedeninin, devletin homojen bir toplum oluturma projesi dorultusunda yllardr izledii inkr, imha ve asimilasyon politikalar olduu gr, sadece Krt katlmclar tarafndan deil, kendilerini demokrat, liberal, sosyalist ya da slamc olarak tanmlayan ve Krt olmayan pek ok katlmc tarafndan da dile getirilmitir. Dahas, bu analizler, sorunu d glerin bir oyunu olarak gren daha milliyeti eilimli katlmclarn ok ciddi itirazlaryla da karlamamtr. Bu eksende dile getirilen grlerin u argmanlar etrafnda toplandn sylemek mmkndr:

17

Kroniklemi pek ok sorun gibi, Krt Sorunu da, Trkiyede devletin toplumu homojenletirme abasndan kaynaklanan bir problemdir. Devletin Trkiyede yaayan farkl etnik kkenlerden gelen vatandalara kar gvensiz tutumu, onlarn tarihlerini, dillerini, corafyalarn yok saymas, hem Krt Sorununun hem de dier etnik kkenlerden gelen topluluklarn sorunlarnn kaynan tekil etmektedir. Bu nedenle, Krt Sorununun zm iin ncelikle devleti sylemin hedef alnmas gerekmektedir. nk devletin genelde tm farkl etnik kimliklere, zelde ise Krt kimliine ynelik inkrc ve ayrmc sylemi, gittike toplum tabanna da yaylmaya balamtr. Cumhuriyet tarihi boyunca imha ve inkra dayal politikalarla ve iddetle Krt Sorununun zlemeyecei net bir ekilde ortaya kmtr. Artk iddet d zm yollarn denemek akl, mantk ve saduyunun gereidir. Krtler, da Trkleridir deyip Krtlerin en doal insani, kltrel, hatta ekonomik talepleri grmezden gelinmi, Krt dilinin asimilasyonu ve yok edilmesi iin btn yollar denenmi, eitimde ve btn kamusal hayatta Krt dili yasaklanm, Trke bilmeyen Krt ocuklar, ilkokullarda dayak atlarak, para cezas verilerek aalk kompleksine sokulmutur. Bunun yan sra, Krtler, koruculuk sistemiyle birbirlerine dman edilmitir. Krtlerin haklarnn gasp edilmesi, iddet, katliam ve ayrmcln temelini oluturmutur. Nitekim cumhuriyet tarihi boyunca bu durum, isyanlara ve atmalara neden olmu, i ve d kar odaklar, bu sorunun barl-demokratik yollardan zlmemesi iin her trl engeli ortaya koymu ve bu atmalardan ve dklen kandan byk rantlar elde etmilerdir.

Katlmclar, sorunun kaynan devletin baskc politikalar olarak belirlerken, zm iin de baz nerilerde bulunmulardr. Bu balamda, gerek sorunun kayna, gerekse zm olarak Krtlere ynelik kullanlan dilin nemine iaret etmilerdir:
Krtlere sorun gibi baklmamaldr. Asl sorun, Trkiyede devletin rk ve tekilci anlaydr. Dolaysyla Krtlere atfedilen blc damgas, hem yanl hem de ok rahatsz edicidir. Devlet Krtleri belal, slah edilmesi gereken insanlarm gibi grmekte ve onlar sorun olarak, blc olarak tanmlayarak terrle itham etmektedir. Bu dilin terk edilmesi ve yeni bir dilin gelitirilmesi gerekmektedir.

Baz katlmclar, Krt Sorununun hem nedeni hem de zm arac olarak eitim sisteminin ve bata tarih dersi kitaplar olmak zere ders kitaplarnn nemine iaret etmilerdir. Ders kitaplarnn yeni batan yazlmas gereini vurgulayan katlmclarn kimileri, bunun Krtlere dair yeni bir dilin gelitirilmesi asndan nem tadn vurgularken, dierleri gerei yanstmayan resmi anlatyla kandrlm olan Trkiye toplumunun gerek tarihiyle yzlemesi iin gerekli olduunu ifade etmilerdir.
Anayasaya ve tarih kitaplarna sinmi olan teki ve ayrmc dilin ve sylemin ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Hem Anayasadaki ayrmc, teki, tek milleti ifadeler deitirilmeli hem de tarih kitaplarnda Krtlerin tarihlerine de yer verilmelidir. Ayn ekilde, dil meselesinde gereken admlar atlmal ve Krtlerin kendi dillerini kullanabilmelerinin n almaldr. Kald ki, bu deiiklikleri yapmak, yalnzca Krtlerin deil, pek ok deiik etnik kkenden gelen, farkl kltrlere sahip vatandalarmzn da sorunlarn zecektir. Tarih kitaplarnn tarih algs tamamen ulusu ve Trk eksenli olup, her eyi Orta Asyaya dayandrmaktadr. Tarih kitaplarnda Krtler ve dier gruplarla ilgili hibir bilgi bulunmamaktadr. Tersine, onlar hakknda olumsuz ve rk sylemler yer almaktadr. Krtler gerekten karde olarak grlyorsa, tarih kitaplarnda kendilerine kardee yer verilmelidir. Krtlerin tarih ve dil olarak kendilerini daha rahat ifade edebilmeleri gerekir. Devletin kendisi, Krtlerin blc olduu fikrini toplumda yayyor. zetle, Trkiyede Krtlerin tarihlerine kar yllardr srdrlen inkra son verilmeli; artk Krtlerin ayr bir millet olduklarna dair bir tarih algs oluturulmal ve bu tarih kitaplarna da yansmaldr. Bize retilen tarihin hepsinin yalan olduunu artk biliyoruz. Tarih bize tamamen yanl anlatlyor. En nl tarihilerimizin hibir yaynnda Krt kelimesi gememektedir. Hatta Krt almnn koordinatr olan ileri Bakan dahi bir saat alm zerine konumakta ama azndan bir tek defa Krt szc kmamaktadr. Dersimde elli bin insann ldrldn bile uzun yllar sonra rendik.

Katlmclarn bazlar, Krt Sorununun, devletin toplumu kontrol etmek amacyla yaratt suni korku ortamndan beslendiine iaret etmilerdir:
ve d dmanlar zerinden korku toplumuna dntrldk. Bu tehdit alglamalar, zellikle toplumun daha kolay idare edilmesi iin gelitirilmektedir. ncelikle toplumun bu korkulardan kurtulmas gerekir. Sz konusu korkularn ne olduu, neden kaynakland, gerek olup olmad aratrlp anlalmazsa, zerine gidilmezse, toplum bizzat bu korkular tarafndan idare edilmeye balar.

Ayn dorultuda, baz katlmclar, devletin tektipletirici korku politikalarnn yegne hedefinin Krtler olmadn, dier halklarn da bask grdklerini belirtmilerdir:
Ben Rizeliyim. Seksen sene boyunca bu lkede tarih ve toplum algs daraltld. Biz hepimiz, ilkokulda arkadalarmz Lazca konutuklar iin ihbar ettik. Hepimiz kk birer JTEMciydik adeta. nk okuldaki yneticiler, stlerimiz,

18

bizi yle ynlendiriyorlard. Bir kere bu sorun, tektipletirme, farkllklar tek potada eritme zihniyeti sorunudur. () Bugn de Karadenizde en cahil ocuklar bile askere gittiinde komutanlarca militarist ve ar sa bir sylemle adeta beyinleri ykanyor ve birer kahraman olduklarna inandrlarak silah altna alnyorlar. Kendimi slamclkla tanmlyorum. On be yl lkclk yaptm; Ankarada Gazi niversitesinde okudum. Ama biliyorum ki, Hepinizi ayr ayr kavimler olarak yarattm, tanasnz diye diyor Kuran. Benden farkl olanlarn dilini koruma ve yaatma sorumluluu, vebali var zerimde. KrtTrk ayrmnn bir imtihan olduunu bilerek, birbirimizi tekiletirmeden hepimizin yaratl zelliklerini nasl koruyabileceimizin yollarn bulmamz lazm. Benim slamc anlaym, bir kii bile olsa, atee tapan adamn da hakkn hukukunu korumay emreder. Ama bizler de bunlar yeni yeni konuuyoruz. Bunlarla yzlememiz lazm. Resmi ideolojik tedrisattan geen bizler tektipletirildik; orta yolu bulamadk. Oysa Trklerin ve Krtlerin yz yllk kardelik hukuku var. Aslnda Trabzonlunun ne Diyarbakrlyla, ne Hakkriliyle, ne de Tunceliliyle bir sorunu var. Zannediyorum ki, oradakilerin de Trabzonlularla bir sorunu yok. Krtlerin ynetimle sorunu var ve Krtn Krtle sorunu var. Cumhuriyetin kuruluundan beri, baz airetler devletin yannda olmu, bazlar ise [devlete] kar durmutur. Ve kar duranlarn yannda da hep sosyalistler vard. Tabii, zellikle 1980lerden sonra Krtenin yasaklanmas, ky isimlerinin deitirilmesi kesinlikle kabul edilemez yz karas uygulamalardr. Bu nedenle, Krtlerin kimlik taleplerinin hepsi ok hakl taleplerdir. Ama anadilde eitim konusunda farkl dnyorum. Anadilde eitimle neyi elde edebilirsiniz? Krte hukuk okumu bir ocuu Gneydouya hapsedersiniz, nk gelip de Trabzonda hkimlik yapamaz. O zaman anadilde eitim, blgesel zerklik ve ayrmadan baka bir ie yaramaz.

Kimi katlmclarsa Krt Sorununun ana nedeninin, devletin gvenliki politikalar olduunu, PKK ile Silahl Kuvvetler arasndaki atmalar srasnda milyonlarca Krtn zorla srlmesinin, meseleyi bsbtn zmsz kldn dile getirmilerdir. zellikle basn ve milli eitim araclyla yaylan Krtlere ynelik dmanca ve ayrmc tutumlarn topluma sirayet ettiini dile getiren bu katlmclar, sorunun zmnn nndeki temel engelin toplumsal zihniyet olduunu belirtmilerdir:
Sorun, yllarca bir gvenlik ve asayi sorununa indirgenmi ve uzun yllar lke iinde terrle mcadele adna, adeta bir sava srdrlmtr. Bu atma ve iddet ortam yznden milyonlarca g maduru oluk-ocuk, kadn, gen, ihtiyar yaratlm, bunlarn bir ksm zorunlu glerle Batya srlm, fakat buralara g ettirilen insanlar, insanca ve salkl yaam koullarndan yoksun, a, sefil, perian bir ekilde, adeta srgn bir hayat yaamaya mahkm edilmilerdir. arpk kentleme, insanlar hrszlk, kapka, fuhu, uyuturucu ortamna srklemi, bu da sosyal, ekonomik ve kltrel yozlamaya neden olmutur. Yerel ynetimler, bu insanlarn sorunlarn zemedikleri iin zorlanm, sosyoekonomik ve kltrel yapdan kaynaklanan gerginlikler ve atmalar yaanmtr. Bu tr problemler, baz yerlerde hl yaanmaktadr. On binlerce insanmz lm, binlerce yerleim alan yaklp yklm, milyarlarca dolar heba edilmi, siyasal kamplamalar olumu, devlet ierisinde etelemeler ve toplum iinde bunlarn kendi uzantlarn oluturmalar neticesinde halk srekli maniple edilmi, Mersin gibi yerlerde bayrak provokasyonlar yaplmtr. Sorunun tartlmas, anlalmas, demokratik ve bar yollardan zlmesi engellenmi, resmi ideolojiye aykr gr aklayan aydnlar, gazeteciler iten kartlm, cezaevlerine atlm, susturulmu, ortadan kaldrlm ve hatta ldrlmlerdir. Yllar boyu sorunu sadece bir gvenlik sorunu olarak grme ve zm de gvenlik kuvvetlerine havale etme politikasna paralel biimde, lkenin genelinde devlet eliyle, medya ve eitim araclyla iddetli bir Krt dmanl yaratlmtr. Bilinaltlarna yerleen ovenizm ve rkl gidermek iin hepimize byk bir grev dmektedir. Trkiyede devlet eliyle yaratlm ve bitmesi istenmeyen bir dmanlk var. Cemaatin hep Krtlerden olutuu bir yerde imam, memurlarn varl nedeniyle Trke vaaz veriyor. Cemaat de imama deil, buna sebep olan memurlara tepki gsteriyor ve Batl memurlar camiden kmak zorunda kalyorlar. Bu, iki kesimin Mslman Trk ve Krt kesimlerin en ortak noktas ve sembolik olarak da birletirici rol hep kabul edilen bir noktada bile nasl kolayca ayrlabildiinin bir gstergesidir. Bu da gsteriyor ki, devletin bugne kadar yrtt politikalar iflas etmeye mahkmdur. Bu politikalar uyguland srece birletirici herhangi bir unsur kalmamaktadr.

Yllardan beri Karadeniz blgesinde ikamet etmekte olan bir Krt katlmcnn u szleri ise, hem toplumdaki i ie gemilii hem de dnce ve duygu dnyasndaki kopuu ve ayrmay ortaya koymaktadr:
Trkiyenin geleceini ipotek altna alan bir sorunla kar karyayz. 18 yldr Karadenizin bir ilinde yayorum. retmenim ve Karadenizli bir bayanla evliyim. Sorun ayn zamanda corafi bir sorundur. Orta Douda Krt halk diye bir halk yayor ve dier halklarla eit artlarda ve onurlu bir bar ortamnda yaamak istiyor. Eit haklar ise kimsenin kendilerine vermesini istemiyorlar. Eitlii mzakere etmek zere birlikte karar vermek istiyorlar. Biz sorunu sadece blgeyle snrlarsak, Orta Doudaki uzantlarn grmezden gelmi oluruz. Oysa Trkiye bu sorunu zmezse, bir sre sonra Orta Doudaki blgesel uzantlaryla kar karya gelmek zorunda kalacaktr. Ayrca sorunu sadece blgeye ait grrsek, stanbuldaki Krtlerin sorunlarn nasl zeceiz? Herkes bir eylerle yzlemek zorunda; ordu, PKK, devlet, herkes stanbuldaki Krtn sorunu da sorundur.
19

Sorunun Taraflar/Muhataplar
Krt Sorununun taraflar ya da Krtlerin temsili sorunu etrafnda toplumun genelinde mevcut olan kafa karklnn toplantlarda da gzlendiini not etmek gerekir. Katlmclarn bir ksm, Krtleri DTPnin3 temsil ettiini ileri srerlerken, baz katlmclar DTPnin ald oy orann ileri srerek, Krtleri temsil yetkisinin sadece DTPye tannamayacan vurgulamlardr. Ayn ekilde, sorunun taraflar bakmndan PKK da tartma konusu olmu; yine baz katlmclar, sorunun taraflar olarak PKK ve devleti grrlerken, bir ksm katlmclar, devletin bir terr rgtn muhatap alamayacan, bu rgtn Krtlerin temsilcisi olarak kabul edilemeyeceini beyan etmilerdir. Bu son gr savunanlar, zm srecine toplumun geni katlmnn salanmas gerektiini dile getirmilerdir. Bununla birlikte, hemen hemen tm katlmclara gre, Trkler ve Krtler toplumsal zm srecinin taraflar olarak rol oynamaldrlar. Bu tartmalar esas olarak unu ortaya koymutur: Katlmclarn byk bir blmne gre, Krtler temsil sorunu yaamaktadrlar ve dncelerini zgrce ifade edememektedirler. nk Krtler, bir taraftan devletin, dier taraftan da PKKnn ciddi basks altndadrlar. O yzden, Krt siyasi hayatnda ve sivil toplum dnyasnda farkl sesler duyulmamaktadr. Sz konusu grlerin net biimde aa kt baz rnek deerlendirmeler u ekilde zetlenebilir:
Krtlerin gerek temsilcileri muhatap alnarak bu sorun onlarla tartlmazsa zm bulunamaz. Sorunun asl taraflar ise PKK ve devlettir. Ancak devlet de ikili bir yap sergilemektedir: Ordu ve hkmet. DTPnin Krt halkn temsil etmedii syleniyor. Gneydoudan yzde 6070 oy alm bir parti temsil etmiyor da Krtln inkr eden AKP mi temsil ediyor? Devlet PKKyla 35 yldr savayor, yani [onu] muhatap alyor; sonra bar iin grmeler yapmak zere muhatap almayacan sylyor. Savan taraflar kimlerse, bar da onlar tarafndan yaplr. Yanlyla dorusuyla PKK oradaki mcadelenin siyasi znesi olmutur. ster beenelim, ister beenmeyelim... Bu, Bat kamuoyuna da bu ekilde intikal etmeye balamtr. Yani Bat kamuoyu artk terr propagandasyla maniple edilemeyecek durumdadr. Savan taraflar kimlerse, bar da onlar tarafndan yaplr yaklamna katlmak mmkn deildir. Bar askeri niformayla olmaz. Krt Sorununun zmnde Trkler taraf olmad srece, sorunun zlmesi imknszdr. Bu nedenle Trklerin bu srece dhil edilmesi ve aktif rol oynamas salanmaldr. Bar bir zm deil, fiilen blnm olan, ayrmcla maruz kalan, isyan eden, susturulan, basklanan bir halk iin bir nkouldur. Ayn ekilde, silahlarn susmas da zmn kendisi deildir. Bar ve silahlarn susmas, nce konumak iin lazmdr. zme gidebilmek iin, bu devletin kendi Krtyle konumas, barmas da yetmez. Diyarbakr Ticaret Odasnn da soruna ilikin bir zm nerisi olabilir, fabrikada ii olan Krtn de. Tm bunlarn masada olabilmesini salayacak, nfusun yzde 80inin zm nerilerinin ve taleplerinin de tartlabilecei, konuulabilecei bir ortamn salanmasdr mesele. Sorunun taraflarnn iki aktre indirgenmemesi, tam tersine geniletilmesi, tm toplumun zm srecine katlmas gerekir. Neden Krt siyaset dnyasnda DTP dnda bir hareket ortaya kamyor? rnein, neden Kemal Burkay Diyarbakrda siyaset yapamyor? Demokrat olmann parametresini Krtlere hak talebiyle snrlamak ideolojik bir tutumdur, siyaset yapmaktr; gerek bir demokratiklii ima etmez. Gerek demokratlk, bu siyasetin tesine geip her hareketin kendi iinde demokrasiyi ve oulculuu salamakla mmkndr. Krtlerin yzde 75inin PKKya destek vermedii syleniyor ama bu kesimin grleri ne kadar duyuluyor? Bu kesimin kendilerini ifade etmelerinin nndeki engellerin kaldrlmas iin aba sarf edilmesi gerekiyor. Trkiyede sorunun bir kayna da, Krtlerin sorunlarnn baka sorunlar yokmuasna tartlmasdr. Hlbuki benim de bir sendikac olarak toplu szleme sorunum, direnme sorunum var. Eer tm kesimlerin sorunlarnn kapsaml zm hedeflenmiyorsa, tepki oluuyor. Ama insanlar, bu hkmetin herkesin sorununu zmeyi hedeflediini bilirlerse, o zaman insanlarda gven oluur.

Proje baladnda DTP henz kapatlmamken, almann ileriki safhalarnda artk bu partinin siyasi hayatna son verilmi, yerine Bar ve Demokrasi Partisi (BDP) kurulmutu. Bu nedenle, baz katlmclar DTPye, bazlarysa BDPye referans vermilerdir. Raporda bu ifadeler olduu gibi korunmutur.

20

Katlmclarn dile getirdii ve birbirinden farkl hususlara younlaan bu grler etrafnda uzun uzadya analizler yaplabilir. Ama bir katlmcnn aadaki ifadeleri, aslnda toplumun her eye ramen koruduu saduyuyu ve samimiyeti yeterince gstermekte, zmn adresine ve yntemine ilikin nemli ipular iermektedir:
Ben Trkm. Gelimelerden umutluyum. Zira nce Krt yok denildi. Sonra Krtlerin olduu kabul edildi. Sabahtan akama milyonlarca Krtmz oldu. Sonra onlarn bir dili oldu. Ve iki satr ark syleyen tutukland. Bu mesele aslnda bir aile meselesi gibidir. ok eli, ok ocuklu bir aile gibidir. Otoriter baba devlet, her ie karmaktadr. Bu, ailenin baz ocuklarnn evi terk etmesine neden olur; onlar PKKdr. Evi terk eden bu ocuklar, aileyi etrafa ktlemekte, evi talamaktadrlar. Baba, dier kardelere al silah git ldr der; bunlar askerlerdir. Yani sorun hepimizin sorunu. Her eye ramen, kardee yaama irademizi srdrmeliyiz. Hkmetin Krt Sorununun zmn tartmaya amas olumludur ama neden bahsedildii hl bilinmiyor. lk kez, bu konuda hazrlanm bir rapor gryorum. AKP Hkmetinin alm yapmas ok nemlidir. Ancak henz kendilerinden somut bir plan da grm deiliz.

Hkmetn Poltkalar/Alm Srec

Hkmetin Krt Sorunuyla ilgili politikalar, zellikle 2009 ylna damgasn vuran alm sreci etrafnda yaplan deerlendirmeler, iki ana eksende toplanmtr. Katlmclarn byk ounluu, hkmetin samimiyetinden kuku duymakta ve ciddi admlar atacana inanmamaktadr. Buna karlk, her eye ramen, hkmetten yana umutlu olmak gerektiini dnen ve zme ynelik admlar yine de ancak mevcut iktidarn atabileceini ileri srenler de olmutur. Hkmetin giriimlerine olumlu bakan katlmclar, bu grlerini sorunun artk aka tartlr olmasnn, zm yolunda bal bana bir kazanm olduu hususuna dayandrmlardr. Uzun yllar boyunca devlet ve toplum nezdinde bir tabu olan bu sorunun konuulur hale gelmesinin bir dnm olduuna dikkat eken katlmclar, srecin uzun ve engebeli olmasnn doal olduunu belirterek sabrl olunmas gerektiini vurgulamlardr:
AKPnin, en azndan lkede Krt Sorununun tartmaya almasn salamak gibi bir faydas oldu. Dne kadar Krt denildii zaman tyleri diken diken olan insanlar, Krt Sorununu tartmaya baladlar. Hkmetin bu alm, bir fikir-duygu derlemesi yapma giriimidir. Burada mtevaz bir yaklam sz konusudur. Bunu grmek, anlamak gerekir. Yllarca konuulmam bir konuyu hkmet kucanda buldu. Dolaysyla acemice davranmasn ho grmeliyiz. Hkmet bugne dek hibir siyasi partinin ele almaya cesaret etmedii bir sorunu zmeye girimitir; bu srete hatalar yapmas tabii ki doaldr. Kendi gelitirdii zm empoze etmek yerine mzakere sreciyle gitmeyi tercih etmitir. Aksini yapsayd, brokratik aygt hemen devreye girip srece mdahale ederdi. Mevcut siyasi tablo, zme en yakn partinin hl AK Parti olduunu gstermektedir. Dolaysyla onu desteklemek ve cesaretlendirmek gerekir. Demokrasi ile Cumhuriyet arasnda ciddi bir fark var. Trkiye Cumhuriyettir ama demokratiklemesi gerekmektedir. Bu ynyle demokratik almn gndeme getirilmesi takdire deer. En azndan fikirlerimizi ifade edebiliyoruz. Bugn yaanan sorunlarn temelinde brokratik vesayeti sistemi getiren 1961 Anayasas var. 1990 sonrasnda sistemin demokratikletirilmesine allyor. Orada da ana faktr AB sreci. Trkiyede bilinlenme bu ekilde oldu. zgrlklerden ve haklardan yana kararlar vermeyen bir Anayasa Mahkemesi var. Askerlerin sivil mahkemelerde yarglanmasna ilikin deiiklii iptal etmesi bunun son rnei. Bir yanda Krtlerin sorunu var, dier yanda katsay sorunu, sendikalama sorunu, adil yarglanma sorunu, barts sorunu var. Btn bunlar konumamz gerek. Trkiyede, reformlarn sadece AB istedii iin yapld syleniyor. Bu dorudur ama bugne dek cumhuru temsil ettiini syleyen hi bir siyasi iktidar da kendiliinden bu reformlar yapmad.

Hkmetin politikalarna olumlu ama eletirel yaklaanlar ise, hkmetin bir ara zm arayna yneldiini ancak AK Parti hakknda alan kapatlma davasnn, zme dnk tutumunu deitirmesine yol atn ileri srmlerdir:
AK Parti hkmeti, kapatma davasna kadar olan srete mit verici bir politika izlerken, dava sonrasnda bu politikasn tamamen deitirip devleti bir politika izlemeye balamtr. AKPye kar alan kapatma davasnn yaratt travma, sorunun zmn sekteye uratmtr.

Bu gruptan kimileri ise, hkmetin att admlarn olduundan daha nemli ve radikal gsterilmemesi gerektiine iaret etmilerdir:
Elbette iyi gelimeler de oldu. rnein TRT e iyi bir gelime. Ama uydudan yayn yapan sekiz TV varken bir kanaln yayna balamasn da ok abartmamak gerekir.

21

Hkmetten yana daha umutsuz olan ve mevcut politikalara daha olumsuz ve ktmser yaklaan katlmclar ise, AK Partinin samimiyetini sorgulayarak, uluslararas konjonktr zm empoze etmeseydi hkmetin bylesi bir giriimi balatmayacan belirtmilerdir:
TRT e olumlu bir alm olsa da samimi deildir. Samimi olmad iin de blgede hkmete kar bir gvensizlik olumutur, yerel seimlerin sonular da bunu gstermektedir. Ancak blge halknn verdii mesajn okunmas yerine, seimlerde baar gsteren DTP operasyonlarla cezalandrlmtr. Babakann sorunun zmyle ilgili ncelikli muhatap olan DTPyle yakn zamana kadar grmemesi olduka yanl bir tutumdur. Her eye ramen, u anda Krtleri DTP temsil etmektedir. AK Partinin lml bir politika izleyecei dnlyordu ama Babakan Tayyip Erdoan DTPlilerin elini skmamakla, Krtlerin beklentilerini hsrana uratmtr. zm konusunda hkmetin bir niyeti yok, atlan admlar dnyann zorlamasyla atlmaktadr. Oysa hkmet, Krt siyasi kurumlaryla bir araya gelirse sorun ok rahat zlr. Ne var ki, uluslararas gler ve hkmet, zm Trkiye Krtlerine brakmayacaklar gibi grnyor. Obama, Talabani ve Barzaniyle zme gidilecei anlalyor. Hkmet de yzn kendi Krtlerine deil, bakalarna evirmi durumda. Yani AKPnin alm Krtsz bir zm. AKP zm Barzaniyle, ABDyle konuuyor ama Krtlerle konumuyor. Getirdii almlar, Krte yayn ve ocuklara Krte isim koyma hakk. Krtlerin asl taleplerine deinmiyor.

Yine hkmete pheyle yaklaan katlmclardan bazlar, hkmetin giriimlerinin ardnda yatan unsur olarak yabanc devletler ve uluslararas konjonktr yerine orduyu iaret etmilerdir:
AKPnin projesinin askerle ortaklaa hazrlanm bir proje olduu ortada. nk askerin krmz izgilerini kullanyorlar. Yani Krt Sorununun varln kabul eden ve zmn isteyenler, hl sorunun bir dil ve kltr sorunu olduunu idrak etmi deiller. AKP almn ilk aamasn beceremedi. Konuyu konjonktrel frsat olarak grmesi, ilkesel hareket etmemesi sebebiyle baarsz oldu.

Tartma slubu/zm Dl
zel olarak gndeme alnm olmamasna ramen, tm toplantlarda tartmalar, ksa srede, sorunla ilgili dnce aklamalarnda kullanlacak slubun, dile getirilen dnceler kadar, hatta bazen daha nemli olduu gr zerinde younlam ve bar iin, zm iin yepyeni bir dilin gelitirilmesine ihtiya olduu konusunda adeta bir konsenss olumutur. Ancak zellikle bu konu etrafnda dile getirilen dnceler, aslnda sorunun slup ve dil meselesinden ibaret olmadn; dil, slup, terminoloji zerinden ciddi bir hukuk ve ahlak problemi bulunduunu da gstermektedir. Her eye ramen, bu uzla, kart dncelere sahip katlmclarn, bir gn boyu, bir masa etrafnda tartmaya devam etmelerinin en byk nedenlerinden biri olarak kaydedilmelidir. Farkl grlere sahip kesimlerin duyarllklarn ya da en fazla rahatsz olduklar slup ve dil sorunlarn veya dikkat ektikleri hukuk ve ahlak problemlerini gzler nne sermek asndan aada verilen rnekler zerinde durulmaldr. Kimi katlmclar, dil ve slubun nemine dikkat ekmekle birlikte, bu hassasiyetin hem Trk hem de Krt kanaat nderleri ve aydnlar tarafndan gsterilmesinin gerektiini vurgulamlardr:
Krt kelimesinin telaffuzundan kanlarak, Gneydou ve benzeri ifadeler kullanlmas, Krtlerin hakl olarak alnmasna yol at gibi, Krtlerin de seksen yldr siz bizi kestiniz vb. eklinde bir slubu benimsemeleri, zm srecine hibir katk salamaz. Krt Sorunu tartlrken, eer kanaat nderleri, aydnlar slup konusunda zerlerine deni yapsalard, imdi ok derinletiinden yakndmz ayrmclk, toplumda bu kadar artmazd. Yeni bir dil yaratmamz gerekiyor. Devletle Krt aydnlar birbirleriyle muhatap olurken aalayc bir dil kullanmamaldrlar.

Kimileri ise, DTPli Krt siyasetilerin kullandklar dil konusunda dikkatli olmalar gerektiini belirtirken, Trk siyasetilere ynelik benzer bir beklenti dillendirmemilerdir:
Emine Aynann, Osman Baydemirin konumalar, buralarda zehirli bir haner gibi hissediliyor ve bir fke birikmesine yol ayor. Dahas, insanlar, Trk kimliini kefetmeye, Trk kimliine sarlmaya itiyor. Kullanlacak dilin kucaklayc olmas gerekir. Dile, sluba zen gsterilmemesi halinde, birok farkl grte olan insan, Trk kimlii arkasnda kenetlenmeye balyor.

te yandan, ncelikli ve nemli olann Krt olmayanlarn kullandklar dil olduunu belirten katlmclar da olmutur:
Krtlere u hakk verelim, bu hakk vermeyelim demek, son derece yukardan bakan ve kabul edilemez bir dildir.
22

KNC BLM

Rapora likin Deerlendirmeler

TESEV 2008 Raporunun temelini oluturan ve 7-8 Haziran 2008 tarihinde Diyarbakrda dzenlenen iki gnlk yuvarlak masa toplantsna katlmn, zellikle eitlilik asndan, farkl siyasi eilimlerin ve toplumsal kesimlerin temsili, deiik grlerin dile getirilmesi bakmndan olduka zengin ve baarl olduunu vurgulamak gerekir. Sz konusu toplant, iktidar ve muhalefet partilerinin temsilcilerinden yerel yneticilere, deiik alanlarda faaliyet gstermekte olan meslek kuruluu yneticilerinden sivil toplum rgtlerinin yetkililerine varncaya kadar geni bir yelpazeye yaylan katlmclarla gerekletirilmitir. Bu zengin eitlilie ramen, Mersin, zmir ve Trabzonda yaplan toplantlarda, Raporda sadece PKK yanls grlere yer verildii, Krtlerin geri kalan ksmnn grlerine bavurulmad yolunda iddialar ska ne srlmtr. Buradan hareketle, Krt Sorunundan ve Krtlerin taleplerinden yana toplumun yeterli bilgiye sahip olmadn, bunun da ayrntl deerlendirmeler yaplmasn ciddi lde nlediini kaydetmek gerekir. Nitekim Krtler arasnda artk ok normalleip sradanlam ve neredeyse herkes tarafndan ileri srlen taleplerin, lkenin dier blgelerinde yaayan ve belli bir entelektel birikim sahibi olan katlmclar tarafndan dahi Krtlerin deil, rgtn talepleri olarak nitelendirilmesi, salkl bilgi aknn olmadnn, sorunun yakndan takip edil(e)mediinin tipik gstergesidir. Dahas, toplantlarda Raporun deerlendirildii oturumlar, genel olarak lke insannn bu sorunla ilgili salkl bilgi sorunu yaamakla kalmadn, ayn zamanda toplumun gelimeleri ve olaylar mthi bir medya dezenformasyonu altnda yorumlamaya mahkm edildiini gsteren saysz rnekle doludur. Yukarda da ifade edildii zere, bu toplantlarla, Krt Sorununun toplum tarafndan nasl algland, Krtlerin hangi taleplerinin makul, hangilerinin radikal bulunduu gibi sorularn cevaplar aranmtr. Bu erevede dile getirilen grler, Raporda yer verilen konular esas alnarak bir snflandrmaya ve dzenlemeye tabi tutulmutur. Bu nedenle, Krt Sorununun tm detaylarna ilikin analizler, Raporun bu blmnde yer almaktadr. Raporla ilgili yaplan ve Raporun balklar esas alnarak snflandrlan deerlendirmeler daha ok u hususlarda younlamtr:

Raporun Gr Blm
Raporla ya da Rapor zerinden Krt Sorunuyla ilgili genel deerlendirmeleri ana eksende ele almak mmkndr. Birinci gruptaki katlmclar, Raporu bizatihi olumlu bir adm olmasndan hareketle desteklemilerdir.
Raporda yer alan birok neri, hkmetin alm programnda da var. Bu ve benzeri konularda yaplan bu tr almalar, yapldklar dnemde dorudan bir sonu dourmasalar da, sorun olgunlatka sre ierisinde hak ettikleri yerleri bulmaktadrlar. Raporda, Krtlerle devlet arasnda sregelen sorunun, bugn bir toplumsal atmaya dnmeye baladna ilikin dlen not ok nemlidir, nemsenmelidir.

Bir grup katlmc ise, Rapora olumlu yaklamakta, Raporda yer alan talep ve nerilerin, sorunun zm asndan nemsenmesi gerektiini vurgulamakta, bununla birlikte Raporda eksik bulduklar hususlara dikkat ekmektedir. Bu dorultudaki grlerin bazlar da u ekilde sralanabilir:
Rapor, meseleyi olduka baarl bir ekilde ortaya koymakta ve sorunun zm iin en nemli talepleri ve nerileri iermektedir. Raporun hazrlan srecinde izlenen yntem de olduka yararl ve ufuk acdr. Krtlerin taleplerini bir araya getirip, sorunun zmnde ba aktr olan hkmete sunmak iyi dnlm ve olduka yerinde bir yntemdir. Krt Sorunu, Raporda belirtildii gibi siyasi, ekonomik ve sosyal bir sorundur. Ancak Krt Sorunu esasen bir kimlik sorunudur. Raporda bunun vurgulanmam olmas nemli bir eksikliktir. Krt Sorunu, doas gerei blgesel bir sorundur. Krt nfus Trkiyeyle snrl deil ve bu yzden de sorun uluslararas bir sorundur. Bu sorunu sadece Trkiyenin dinamikleri erevesinde zmeye almak baarszla mahkmdur. Eer bilinli bir tercih deilse, Raporda bu boyut eksik kalmtr.
25

Baz katlmclar ise, Raporun sorunu ele al biimini, dilini, kulland kavramlar ve ne kard talep ve nerileri eitli gerekelerle eletirmilerdir. Bu eletirileri getirenleri de kendi ilerinde ikiye ayrmak gerekir. Katlmclarn bir ksm, dilini ve ierdii nerileri yetersiz bulduklar iin Raporu eletirmektedirler. Hatta bunlarn bazlarna gre Rapor, Krtlerin taleplerini adeta arptmaktadr. Aadaki deerlendirmeler, sz konusu yaklamlara rnek olarak verilebilir:
Trkiyede Krt Sorunu yok, Trk sorunu var. Devlet Trklk yapyor, ayrmclk yapyor. Krtler kendi yaadklar yerde mreffehlemek istiyorlar, self determinasyon istiyorlar, kendi kendilerini ynetmek istiyorlar. Yaklak 30 milyonluk bir nfusun bunu yapma hakk yadsnamaz. Tm bunlara karlk, Raporda Krtler sanki sadece a ve ekmek istiyorlar gibi anlalmaktadr. Bundan sonra hazrlanacak raporlarda, zellikle terr gibi kavramlarn kullanlmasnda daha dikkatli olunmaldr. Terrn tanm yaplrken, sorunun btn boyutlar gz nnde bulundurulmaldr. rnein Mardinin Bilge kynde yaanan katliam, devlet silahlaryla yapld. O terr deilse nedir? Bota kuyularndan kan kemikler terr deilse nedir? Btn bunlar devlet adna yaplan terrdr. Bu rapordaki nerilerin, anti demokratik uygulamalara maruz kalm Krt rkna mensup vatandalarn hkmetten talepleri olarak ifade edilmesi daha doru olacaktr.

Bir katlmc, hkmetin balatt alm kastederek, yeni gelimeler nda raporun kadk olduu grn dile getirmitir:
Bu almalarn nasl yapld, bu ve benzeri raporlarn nasl hazrland, raporun kendisinden daha nemlidir. Dier bir ifadeyle, sre daha nemlidir. Yaanmas gereken srecin, ciddi ini klarla dolu olaca anlalyor. Her gelime yeniden deerlendirmeyi gerekli klyor. Dolaysyla bu rapor, bugnk siyasi pratikle birlikte almtr. Yeni bir rapor gerekmektedir.

Baz katlmclar, Krt Sorununa ilikin olduka yaygn bir bak asyla, sorunun ekonomik ve sosyal boyutlarn n plana kartm, siyasi ve kltrel boyutunu ise gz ard etmilerdir. Blgenin feodal yapsna dikkat eken bu kiiler, Krtleri kendi ilerinde herhangi bir farkllk barndrmayan, airetlerin basksna boyun een aciz ve itaatkr bir grup olarak grmektedirler:
Raporda feodal yapnn krlmasna dair hibir tespit veya neri yok. Sadece devletten beklentiler var. Oysa blgedeki ekonomik ve sosyal skntlarn banda, feodal yapnn hkm sryor olmas geliyor. Bunun dile getirilmemi olmas ilgintir. Rapor, Raporda kabul edilen adyla Krt Sorununu, ekonomik ve tarihsel boyutlarn gz ard ederek, daha ok siyasal faktrler/nedenler erevesinde ele almaktadr. Bu balamda, zerklik talep eden neriler getirilmekte, ancak ondan nce, blgenin ekonomisinin ve gelir dzeyinin devlet tarafndan dzeltilmesi istenmektedir. Ayn ekilde, Raporun, blgenin tarihsel sorunu olan feodal yap ve PKK dhil su rgtleri hakknda hibir zm nerisi tamamas, unutkanlk olarak kabul edilemez.

Baz katlmclar ise, devletin toplum ierisindeki farkllklar yasalarla gvence altna almas gerektiini kabul etmekle birlikte, bunun snrlarnn, Anayasann deimez maddelerinde koruma altna alnan ilkelerle izilmesi gerektiini savunmulardr:
lkemizde vatandan devlet karsnda daha ok gvenceye kavumas iin hak ve zgrlkler alannda; daha adil gelir dalm iin ekonomik alanda; birbirimizin diline, dinine, mezhebine daha ok sayg iin sosyal ve kltrel alanda her trl katky salamak, tm bunlara yeni anayasayla da olsa evet demek her birimizin grevidir. Ancak devlet olmann gerei olan ve btn medeni devletlerin kabul ettii, bayrak, milli mar, lke snrlar ve lke vatandal gibi deerlerde ayrmadan, ayrcalk istemeden birlikte yaamalyz.

Raporun Genel lkeler Blm

TESEV 2008 Raporunun Genel lkeler blmnde, esasen Krt Sorununun zm amacyla gelitirilecek politikalarn belirlenmesi ve uygulanmas srelerinin demokratik katlma ak olmas zerinde durulmutur. Bu erevede hkmete, zm politikalarn belirlemeden nce, insan haklar alannda alanlar bata olmak zere sivil toplum kurulularyla, meslek kurulularyla, uzmanlarla, aydnlarla iletiim iinde olmas, hak temelli bir tutumu benimsemesi ve ierik kadar dile de dikkat etmesi dorultusunda birtakm nerilerde bulunulmutur. Mersin, zmir ve Trabzonda yaplan toplantlarda, bu nerilere herhangi bir itiraz getirilmemekle birlikte, ksmen Raporun dili ve bak as, ksmen de katlmclarn ve ne srlen taleplerin ne lde Krtleri temsil ettii tart26

lmtr. Baz katlmclar, Raporda dile getirilen nerilerin hangi oranda Krt toplumunun talepleri olduunu sorgulam, bu balamda zellikle Raporun ulusu ve sekler bir dile sahip olduunu ve Krtlerin dilini yanstmadn vurgulamlardr. Raporun Krtlerin ierisindeki siyasi ve ideolojik eitlilii yanstmadn savunan bu katlmclara gre, devletin yukardan bakan, seklerletirici, modernletirici tavr, bu raporda daha yumuak bir dille de olsa yeniden retilmitir. Bu anlamda Rapor demokratik olmad gibi, yaplan neriler de yeterli deildir. Baz katlmclar ise, yaanan bask ve hakszlklardan sadece Krtlerin deil, tm toplumun etkilendii, dile getirilen nerilerin de sadece Krtleri deil, tm toplumu ilgilendirdii, dolaysyla genel demokratikleme politikalaryla sorunun zlebilecei zerinde durmulardr:
Raporda yer alan sorunlarn ve zm nerilerinin yzde 25i zgn olarak Krt Sorunuyla ilgilidir ama sorun ve nerilerin byk bir blm hepimizi, tm Trkiyeyi ilgilendirmektedir. Demokrasiyi srekliletirerek bu sorunlar zebiliriz. Sorun, esasen devlet toplumu yaratma gayretinden, cebri modernleme atandan kaynaklanmaktadr.

Sosyalist ve sol kesimden katlmclarn bazlar da, Raporda, zellikle 12 Eyll 1980 darbesi ile onu izleyen askeri rejim srasnda, Diyarbakr Cezaevinde yaananlar bata olmak zere, Krtlere kar ilenen insan haklar ihlallerine dair herhangi bir nerinin yer almamasn ciddi lde eletirmilerdir.
Eer bu rapor, Krt arkadalarmzn sylediklerinden szlm ise, oradaki arkadalarm ok ABci grdm. Belli ki, yerel dinamiklerden umutlarn yitirmiler, AB eksenli zmler neriyorlar. Bizim bugnmze ve kmaza girmemize neden olan 12 Eyll hukukuna dair hibir ey yok. Bu hukuk yarglanmad srece, kendi tarihimizle yzlemediimiz srece zm hayal kalacaktr. Raporda, ksa da olsa, tarihi bir analiz grmek isterdim. Mesela Erzurum Kongresinin nemi, Lozan masal, bunlar grmek, anlamak gerekir. Bu raporda sorun ABye havale ediliyor gibi

Raporun Metodoloj ve Ama Blm

Raporun Metodoloji ve Ama blmne ynelik tartmalar ve eletiriler, Diyarbakr toplantsnn katlmclar ve raporu hazrlayanlar zerinde younlamtr.
Krtlerin talepleri derlenirken, daha ok Krtlerin temsilcileri olarak kabul edilen aydnlar, STKlar ve dier gruplar, nderler, parti mensuplar esas alnmtr. Asl muhatap olarak alnmas gereken, hibir unvan olmadan orada yaayan, acy eken, kendisi zerinde bir sr plan-program yaplan Krt dediimiz sradan insanlara kimse bir ey sormamaktadr. Oysa asl konuturulmas gerekenler onlardr. nk onlar adna konuan kiilerde ideolojik tavrlar, siyasi nyarglar, kar ilikileri ve benzeri bir dizi olumsuz faktr sz konusu olabilir. Hele zmszl, varlklarnn devam iin adeta savunulmas gereken bir ilke edinen kii ve gruplarla kalc zmlere ulamak hi mmkn deildir. Sorunu, halk tabannda demokratikleme sorunu ya da ekonomik-sosyal sorunlar olarak tanmlamak lazm. Bunu sadece bir blgeye veya kesime mal etmek de sorunludur. Bu raporda sadece feodal beylerin ve devlete kar mcadele veren sosyalist Krtlerin sesleri var. Rapor somut neriler sunmas asndan ok nemli ancak dile getirilen grlerde tabandan herhangi bir yansma yok. Blgedeki sivil toplum ve siyaset aslnda tek ses Farkl bir ses kmyor aralarndan. Onlarn sylediklerinin, tabann grlerini yansttn dnmyorum. Zira bu arkadalar doal olarak devlet ile rgt arasnda skm ve tercihlerini rgtten yana kullanm durumdalar. Raporun hazrlanma eklini ok yanl buluyorum. Oradaki Krt temsilcilerinin mraldan ve Kandilden farkl bir ey sylemelerinin, farkl bir izgide olmalarnn imkn var m? Rapor tek sesi yanstyor, Diyarbakrdaki arkadalar tek azdan konumular. mraldaki kii yazsayd farkl bir rapor yazmazd. Siyasal isteklerle ilgili olarak, ayrlmak istemiyoruz gibi ifadelere ramen, yerel ynetimlerin glendirilmesi nerisini, ayrlmay kurumsallatrma abas olarak gryorum. Krt vatandalarnn ne istediklerini farkl ekillerde duymak istiyoruz; rgt azndan kma sloganlar araclyla deil. Buradaki isteklerin Krt tabannn dncelerini yanstmadn dnyorum. Raporun blge insanna hazrlatlm olmas olumlu olmakla birlikte, Krtlerin farkl kesimleri ve sorunlar tam olarak deerlendirilmemitir. Raporda, hazrlayanlarn dnya grlerindeki temel klieler, yani sosyal demokrat dncedeki insanlarn genel emek ve insan haklar savunuculuunun izleri bulunmaktadr. Bunun yan sra, Rapor, ayrmcla kar hazrlanm ancak ayrcalk isteyen neriler iermektedir. te yandan, Raporun hazrlanmasnda katkda bulunanlarn bazlarnn feodal yapnn mensubu olmalarndan kaynaklanan birtakm yaklamlar Rapora aynen yansmtr. rnein, eitim, isizlik, yoksulluk, kadn haklar ve ocuklar konusunda yaplan eletirilerde blgedeki silahl atma ve zorunlu gn dourduu etkiler tartlm, zm nerileri de bu nedenlere bal olarak retilmitir. Buna karlk, feodal yapnn rn olan ocuk yata evlilik, okelilik ve ok ocuun, yoksulluk, kadn ve ocuk haklar zerindeki etkisi hi deerlendirilmemitir.

Krtlerin taleplerinin Raporda ele alnan neriler yerine, o nerileri seslendirenler zerinden tartlmasnn iki nemli nedeni olduu sylenebilir: Birincisi, dile getirilen talepler aslnda hakl grlmekte ve bunlara kar kla27

mamaktadr; bu yzden de talepler yerine onlar gndeme getirenler deerlendirilmektedir. kincisi, Trkiyenin sivil toplum dnyas ve aydnlar, Krt Sorununun taraflarn, aktrlerini yakndan izleyememekte, tanmamakta ve medya bilgileri nda toptanc genellemeler yapmaktadrlar. Bu yzden de, Krtler arasnda artk ok sradanlam talepleri dahi rgtn talepleri olarak grmektedirler. Oysa sorunu yakndan izleyenler, sadece Raporun sonundaki isim listesine baktklarnda, farkl siyasi ve ideolojik eilimlerden oluan bir grubun varln greceklerdir. Kald ki, Krt siyasi evrelerinde PKKnn pozisyonunu ve taleplerini ciddi ekilde eletiren ve yetersiz bulan hareketler ve aktrler de bulunmaktadr. Mersin, zmir ve Trabzon toplantlarnda katlmclar zerinden Rapora yneltilen eletirilerle, PKK yneticilerinin kendi internet sitelerinde Rapora ynelik saldrlar birlikte ele alndnda, bu sorunun nasl bir medya dezenformasyonu altnda konuulduu daha kolay anlalmaktadr. Bu tartmalarn yan sra, sz konusu toplantlarn tamamnda, Raporda, Dou ve Gneydou dnda yaayan Krtlerin sorunlarna ve grlerine yer verilmemi olmas da eletiri konusu olmutur. zellikle zmirde yaayan Krtler ile onlarla almalar yapan insan haklar savunucular tarafndan dillendirilen bu eletirilerin temelinde, lkenin batsnda yaayan Krtlerin Dou ve Gneydouda yaayanlarn kar karya olmad bir sorun olan gndelik hayatta ayrmclktan muzdarip olduklarn belirtmilerdir:
Rapor, Trkiyenin dier blgelerinde yaayan Krtlerin taleplerini de ierecek ekilde geniletilmelidir. nk Dou ve Gneydoudaki Krtlerden ok daha farkl sorunlarla kar karya kalan dier blgelerde yaayan Krtlerin, daha farkl talepleri olacaktr ve bu talepler, Krt meselesinin zmnde gz ard edilemeyecek, edilmemesi gereken taleplerdir. rnein Batdaki Krtlerin temel problemi isizliktir. A karnna kltrel haklar vb. eyler pek fazla bir ey ifade etmemektedir. Bu konuya Raporda yeterince deinilmemitir. Gerekten de Diyarbakr dndaki, mesela stanbuldaki veya Ankaradaki Krtlerin ne dndne, nasl deerlendirdiine ayrca bakmak gerekiyor. Kald ki, bu toplantlara katlanlar genel olarak aydn kimlikli, bilgili, birikimli kiilerdir. Bir de halkn ne dndn derinlemesine anlamak gerekir. Bunun iin de halkn bu almalara dahil edilmesi gerekir. Blgesel olmak yerine Trkiyenin her yerini, tmn hedef alan ve siyasal sistemin, zihniyetin tmne ynelik zmler dnlmelidir. Yani blge odakl bir rapordan te, zellikle Krt Sorunu sz konusu olduunda, siyasi yapnn genel olarak dnlmesi gerekir.

Raporun Syas Admlar Blm

Raporun bu blmnde, iki ana konu ele alnmaktadr: PKKnn silahszlandrlmas ve Krt siyasi partileri ve sivil toplum rgtleriyle diyalog. Buna paralel biimde, bu almada da ayn balklar izlenerek katlmclarn deerlendirmeleri aktarlacaktr. Ancak bu blmle ilgili olarak Mersin, zmir ve Trabzon toplantlarnda u genel deerlendirmelerin yapldn da not etmek gerekir: Siyasi irade varsa, yani hkmet isterse baz deiiklikler, iyilemeler olabilir. TRT ee paralel olarak, Diyanet leri Bakanl ve Salk Bakanl bata olmak zere eitli kurumlar birtakm uygulamalar balatabilirler. Tm bunlarn yan sra, sorunun zlmesini isteyen DTP ve AKPnin de nnde belirli engeller ve snrlamalar olduunu unutmamak gerekiyor. te yandan, DTPnin de Hak-Parn da, AKPnin de Krt Sorununun zmne ynelik net bir plannn olmad anlalmaktadr. PKKnn Slahszlandrlmas PKKyla ilgili analizler, tm toplantlarn en sert tartmalarn oluturmutur. Katlmclarn pozisyonlarn kararllkla koruduu tartmalarda, ana grubun olutuu sylenebilir. Bunlardan birincisi, iddeti kategorik olarak reddetmekte, bununla birlikte Krtleri ve PKKy anlama gereine dikkat ekmeye almaktadr. kinci grup, genel olarak toplumu anlamaya ncelik vermekte, Krtlerin ve PKKnn, toplumu ve toplumsal duyarllklar esas alarak bir tutum taknmasn istemektedir. nc grup ise, yllardr uygulanmakta olan genel politikalar ekseninde PKKy ele almakta ve Raporu, Rapor zerinden de katlmclar ve Raporu hazrlayanlar eletirmektedir. Birinci gruba mensup katlmclarn arasnda baz farkl yaklamlar ve gr ayrlklar bulunmaktadr. Kimileri, af ve PKKnn silahszlandrlmas ifadelerinin, devletin ve genel olarak Trk kamuoyunun bakn yanstan znel bir dil olduunu belirterek, Raporun dilini eletirmilerdir:
zm iin en ncelikli olan konu, iddet ortamnn durdurulmas, PKKnn silahszlandrlmasdr. Ancak Rapordaki af iermeyen dzenleme talebi tam olarak anlalmamaktadr. Ne istendii yeterince ak olmad gibi, PKKnn silahszlandrlmas ve silahlarn susmas konusu, Raporun tkand noktalar olarak gze arpmaktadr. Dahas, Raporda PKKnn silahszlandrlmas ifadesinin kullanlmas yanl olmutur. Bunun yerine, silahlarn susmas ifadesi kulla-

28

nlmalyd. nk PKKnn silahszlandrlmasndan ok, silahlarn susmasn salamak gerekir. Yani PKK da, devlet de, korucular da silah brakmaldrlar. PKK mensuplarna sorunun zm iin af gibi bir neri sunmak hem yanltr hem de sonu vermekten uzaktr. nk ellerinden alnan haklarn savunmak iin daa ktn syleyen insanlarn affedilmeyi kabul etmeleri beklenmemelidir. Ancak byle bir yasal dzenlemenin genel olarak toplumda travma yarataca da unutulmamaldr. Raporda PKK militanlarnn affedildikten ve rehabilitasyondan geirildikten sonra gvenlik ve eitim sektrlerinde altrlmamas nerilmektedir. Bunlar ayrmc yaklamlar olup, Rapordan karlmaldr. Raporda geen Af ve silahszlandrmaya ilikin talepleri olan bir kesim de bulunmaktadr ifadesi olduka krc bir ifadedir. PKK, ancak sorunun zlmesiyle silahszlandrlabilir. Krt Sorunu PKK yokken de vard, yok olsa da devam edecektir. te yandan, Krtlerin silahlar braktklar takdirde taleplerinin karlanmayaca ve sorunun zlmeyecei ynnde ciddi endieleri var ve bu endielerinde pek haksz da saylmazlar.

Ayn gruptaki kimi dier katlmclar ise, PKKnn silahszlandrlmas ifadesine itiraz etmemekle birlikte, bu dorultudaki abalarn nndeki en byk engel olarak devletin ierisindeki ikili yapya iaret etmi, hkmetin yetki ve gcnn snrlarn belirtmilerdir:
PKKnn silahszlandrlmas Krt Sorununu zmez ama olumlu bir adm oluturur. Sorunun asl taraflar PKK ve devlettir. Ne var ki, devlet de ikili bir yap sergiliyor: Ordu ve hkmet.

kinci grup olarak snflandrlabilecek baz katlmclar ise, toplumun hassasiyetlerini dikkate alan gereki bir yaklam savunarak bu grlere kar kmlardr:
Bir ey yapmadk ki af isteyelim yaklamn kabul etmek mmkn deildir. Bunun sylenmesi bile toplumda ciddi infial yaratr. PKK yelerinin topluma kazandrlmas meselesi zerinde de iyi dnmek gerekir. PKK, lkede bir terr rgt olarak nitelendirilmektedir. Topluma kazandrma talebinin toplumun genelinde nasl karlanaca ya da rnein, len askerlerin ailelerinin bu konuda neler dnecei ve benzeri sorularn cevaplarn hazrlamak gerekir. stelik PKKy srecin tek muhatab olarak almak, soruna zm getirmez, tam tersine zm srelerini kilitler. Raporla ilgili yaplmas gereken eletiri konularndan birisi, genel af nerisidir. nsanlarn cezaevlerine girmesine taraftar deilim. Ama byle bir dnemde, Trkiyede, gemile hesaplama olmadan, genel af diyemezsiniz. Ergenekoncularn dar salnmas soruna katk sunmaz mesela. Realist olmaya alyorum. calan serbest mi kalmal? Bence sorun yok, kalabilir ama bu zme hizmet etmez. Apoya zgrlk! diye barabiliriz, duygularmzla hareket edebiliriz. Ama bunlarn zme katks olmaz. zmn yolu bu deil.

nc grubu oluturan deerlendirmelerde Rapora ynelik ne kan eletiriler, Krt Sorununun blgesel ve uluslararas niteliinin gz ard edilmi olmas, devletin sorumluluu vurgulanrken PKK ile Kuzey Irak ynetiminin iledii sulardan ve hak ihlallerinden bahsedilmemi olmas ve Abdullah calana meruiyet verilmesi olmutur:
Blge vekili olarak seildiini syleyen milletvekillerinin dahi sorunun zm iin mraly gstermesi, Raporda bu hususun eletirilmemesi, aksine Krt toplumunun PKK konusundaki hassasiyetinin farknda olunmas, gven ilikisinin tesisinde faydal olacaktr eklindeki deerlendirmeler, Raporu hazrlayanlarn amacnn da ayn olduunu gstermektedir. Raporda, Kuzey Irak liderlerinin blgedeki etkisi hi tartlmamtr. Oysa PKKyla mcadele kapsamnda blgedeki silahl atmalara sadece korucular deil, Barzani ve Talabaninin airet mensuplar da katlmtr. Rapor, blge sorununu bu ynyle hi irdelememitir. Blgede en st dzeyde insan, silah ve uyuturucu ticareti yaplmakta olup, bu uluslararas sorunla, Krt ocuklarnn bu su rgtlerine itirakinin engellenmesiyle ilgili tek bir cmlenin gememesi ok yadrganacak bir durumdur. Raporda devletin Dou ve Gneydou (Krt Sorunu) politikalar eletirilmi ve hakl baz nedenler ortaya konulmu ise de, terr nedeniyle uranlan zararlarn tek sorumlusunun devlet olarak gsterilmesi adil bir yaklam olmamtr. Ayn ekilde, PKKnn kendisini kabul ettirebilmek iin dkt kann bedeli ortaya konmamtr. PKKnn lider kadrolar hakknda herhangi bir neri getirmemesi, DTPnin muhatap alnmasn nermesiyle Rapor, esasen Abdullah calann lider kabul edilmesi dncesini tamaktadr.

Krt Syas Partler ve Svl Toplum Kurulularyla Dyalog Raporun bu blmnde, zet olarak, Krtlerin siyasi hayatndaki tek aktrn DTP olmad belirtilmekte ve hkmetin, Krt Sorununu bir ekilde gndemine alan siyasi parti ve rgtlenmelerle iletiim ierisine girmesi ve Krtlerin siyasi hayatnn oulculamasnn salanmas nerilerinde bulunulmaktadr.
29

Mersin, zmir ve Trabzon toplantlarnda, katlmclar, bu konuyla ilgili olarak Krtlerin temsili sorunu etrafnda tartmalar yapm ve bir bakma kendi politik eilimleri dorultusunda birtakm nerilerde ya da sulamalarda bulunmulardr. zellikle baz Krt katlmclar, Krt siyasi hareketinin oulculuunun salanmas konusunda Raporda yer alan nerilere sert itirazlarda bulunmu ve bu yaklamlarn, esasen Krtleri paralamaya ynelik olduunu vurgulamlardr:
Raporda geen Krt siyasi partileriyle diyalog ve Krt siyasi hayatnn oulculatrlmas eklindeki ifadelerin kullanlmamas gerekirdi. nk bu tarz ifadeler, Krtleri paralamaya ynelik ifadelerdir. Bunlarn yan sra, Raporda bir muhatap sorunu da var. Oysa DTP muhatap kabul edilmeden bu sorunun zlmesi beklenemez. Raporda Krt siyasi partileriyle diyalog kurma nerisi nemli; nk DTPye kar Mecliste bir bask sz konusu. Onlarla iletiim kurmak iin nce PKKy terr rgt kabul et, sonra gel konualm demek, dnce ve ifade zgrlne aykrdr. nk kimseyi kanaatlerini aklamaya zorlayamayz. Buna Raporda vurgu yaplabilir.

Dier baz katlmclar ise, DTPnin Krtleri temsil niteliini sorgulam, hkmetin zm politikalar gelitirirken bu partiyi muhatap almas konusunda Raporda dile getirilen nerileri eletirmilerdir:
Krt siyasi partileriyle diyalog bal var ama sz konusu siyasi partiler ve STKlar ne lde Krt toplumunu temsil etmektedirler? DTPnin ald oy oran, DTPnin ya da imdiki adyla BDPnin Krtlerin nder temsilcileri olmadn gstermektedir. Buna ramen, Raporda DTPli yneticilerle iliki ve diyalogun tesis edilmesi, Krt Sorununun demokratik zm iin kanlmaz bir nem tamaktadr deerlendirmesi, nartl ve tek tarafl bak asn yanstmaktadr. DTPnin, ald oya baklmadan tm blgenin temsilcisi saylmas, blgedeki dier rklara mensup insanlarn hamisi de Krtlerdir tavryla rapor hazrlanmas yanl bir grtr.

Raporun Anayasal ve Yasal Reformlar Blm

Raporun bu blmnde, zetle, neden yeni bir anayasa gerektii zerinde durulmakta ve bunun yan sra, mevcut anayasada yaplmas gereken birtakm deiikliklere ve ncelikle ele alnmas icap eden kanunlara iaret edilmektedir. Ancak Krt Sorununun zmne ynelik olarak yaplmas gereken anayasal ve yasal deiiklikler, Ankara, Diyarbakr ve stanbulda baz hukukularla birlikte yaplan tartmalar ve yazmalar nda, yine yazarlar tarafndan ayr bir rapor halinde hazrlanmtr.4 Bu nedenle, toplantlarda anayasal ve yasal reformlar zerinde etraflca durulmamtr. Bununla birlikte, zellikle hukuku katlmclarn bu konuyla ilgili analizleri, bu almada da deerlendirilmitir. Yen Anayasa Yeni, sivil ve demokratik bir anayasa talebinin, neredeyse tm toplantlarda, katlmclarn byk bir blm tarafndan desteklendii gzlenmitir. Bu tablo, yeni ve sivil, demokratik bir anayasaya olan ihtiya konusunda ciddi bir toplumsal mutabakat olduunu bir kez daha kantlamtr. Yeni anayasa talebi etrafnda zetle u hususlara deinilmitir:
ncelikle toplumun btn kesimlerini ieren, temsil eden bir anayasa yaplmaldr. Demokratik ve sivil bir anayasa, hem Krt Sorununun hem de Trkiyenin kroniklemi pek ok sorununun zm iin gereklidir. Yeni anayasa, tm farkllklar kabul eden bir anayasa olmal, birlikte yaamay gvence altna almal ve militarizmi dayatmamaldr. Bu anlamda Rapor genel olarak ok olumlu; zellikle anayasal reformlar konusunda yaplan neriler, sadece Krt Sorununa deil Trk Sorununa da zm getirmektedir. Mevcut Anayasann 60 yerinde ayrmc, teki, tek milleti, tek dilci ifadeler var. Sorunun alglanmas ve kavranmas bakmndan bu son derece nemli bir noktadr. Hazrlanacak yeni anayasada bu tr ayrmc dzenlemelerin kesinlikle yer almamas gerekir.

Baz katlmclar, Raporun anayasal deiikliklere ilikin nerilerini olumlu ancak yetersiz bulmutur:
Anayasal ve Yasal Reformlar blmnde ayrmclk konusuna deinilmise de, anayasada ayrmclkla ilgili ayr bir blmn olmas, ceza mevzuatnda bunun yaptrmnn belirtilmesi, haklarn tannp korunmas yannda maduriyetin engellenmesi gibi konularda bir dizi dzenlemenin yaplmas ve bunlarn yeni anayasada gvencelere kavuturulmas gerekmektedir.

Bkz. Dilek Kurban ve Ylmaz Ensarolu, Krt Sorununun zmne Doru: Anayasal ve Yasal neriler. TESEV Yaynlar, stanbul, 2010.

30

Anayasal neriler arasnda Askeri Yargtaya dair dzenlemeler de yer almaktadr. Oysa yargda ift balla yol at iin Askeri Yargtayn kaldrlmas lazmdr. Ayrca Raporda askeri birimlerin ve faaliyetlerinin yarg denetimine almas ve bte denetimi gndeme getirilmelidir. Raporun balklarnn detaylandrlmas gerekiyor. Anayasann ilk maddesinden Trk kelimesinin karlmas gerekir. Trkiyelilik kavram gndeme getirilmeli ve kabul edilmelidir. Vatan artk toprak parasndan, bayraktan ibaret deil de, zerinde yaayan insanlardan oluan bir deer olarak telakki etmek gerekir.

Buna karlk bir katlmc, yeni anayasa balamnda anadilde eitime ve kamu hizmetlerine ynelik nerileri u ekilde eletirmitir:
Yeni anayasa nerisinde yer alan Trkiyenin ok kltrl yapsn gzeten bir vatandalk anlayn benimseyen, talep halinde Krtlerin youn yaadklar yerlerde resmi dil dndaki dillerde kamu hizmetleri almalarna ve anadilde eitim veya anadil renimi grmelerine imkn salayan, btn din ve inanlara eit mesafede duran, gerek bir laiklik anlayn benimseyen cmleleri yerine aka zerklik verilmelidir yazlmas daha drst yaklam olurdu. Ayrca Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda Trk Milleti ifadesinin yanna Krt ibaresini de eklemenin dayana hibir anayasada yoktur.

Yasal Reformlar Yukarda da belirtildii zere, yasal reformlara ilikin neriler ayr bir rapor olarak hazrland iin bu toplantlarda ok ksaca birka hususa deinilmitir. Daha ziyade insan haklar savunucularndan oluan baz katlmclar, Raporun yasal reformlarla ilgili blmnde nefret sularyla alakal bir dzenlemeye de yer verilmi olmas gerektiini vurgulamlardr. Ayrca, Krtlerin kltrel ve sosyal haklarna ilikin olarak, Raporda Dil ve Kltrel Haklar bal altnda ayr bir blmn yer almasnn daha iyi olaca belirtilmitir. Toplantlarda Krtlerin yasal dzenleme gerektiren talepleri arasnda en fazla tartlanlar, anadilde eitime ilikin talepler olmutur. Kimi katlmclar, Krt ocuklarnn Trkeyi bilmedikleri iin kendilerini iyi ifade edemediklerine ve okulda problem yaadklarna dikkat ekerek, Anayasada Krt kimlii ile dilinin ve Krtlerin kltrel haklarnn tannmas gerektiini belirtmilerdir. Kimilerine gre ise:
Krtenin semeli olarak okullarda okutulmasnda hibir saknca yoktur. Ama resmi dil Trke olduka ikinci dil olamaz. Herkesin kendi anadilinde eitim almaya hakk vardr. Yunanistandaki Trklerin dil haklarnn, eitim haklarnn, kimliklerinin inkr edilmesine tepki gsterdiimiz halde, bu lkedeki Krtlerin benzer sorunlarna ses karmyoruz. Bulgaristandaki Trkler nce kimlikleri yok edilmeye alld iin Trkiyeye katlar, Jivkov rejiminden sonra geri dndler, kendi partilerini kurup koalisyona girdiler. Ve grld gibi, Bulgaristan blnmedi.

te yandan kimi katlmclar, Krtlerin anadillerini renmelerine aka kar kmasalar da, anadilde eitimin entegrasyon ve eitimde frsat eitlii nnde bir engel olduunu dile getirmilerdir:
Btn vatandalarn Trke renmesi salanmaldr. Krtler Trke bilmezse nasl iyi eitim alabilirler? Savan, atmann bitmesi gerek; bu sorun da ancak eitimle zlebilir.

Raporun Ekonomk Reformlar Blm

Raporun Ekonomik Reformlar blm; GAP Eylem Plan, Sanayi ve Ticaret Politikalar, Turizm, Snr Ticareti, Tarm ve Hayvanclk gibi alt balklar halinde tasnif edilen bir dizi neriden olumaktadr. Mersin, zmir ve Trabzondaki yuvarlak masa toplantlarnda, Raporda ele alnan ekonomik reformlara ilikin nerilerin bir ksmna destek verilirken, baz neriler uygulanabilirlikleri ve verimlilikleri bakmndan tartlmtr. Kimi katlmclar, Raporda yer alan nerilere ilkesel olarak kar kmasalar da, piyasa ekonomisinin gereklerini gereke gstererek itiraz etmilerdir:
Raporda sorunun ekonomi boyutu genie ele alnm ve hayvanclk ve tarm vs. iin bir dizi devlet destei istenmitir. Ancak bunlarn bugn iin gerekletirilmesi olduka zordur. Her eyden nce, sanayi ekonomisi toplumu dnemi oktan bitmitir. Dolaysyla yatrm yaplacaksa, hizmet ve biliim sektrne yaplmaldr. nsanlara gelecein mesleklerini rettiimiz zaman onlarn zengin olmasn salayabiliriz. Devletin nakdi para vermesi sorunu zmyor. Para vererek tevik etmek, devlet eliyle yanda zengin etme yntemidir. Gerekirse, fabrikann duvarn yaparsnz, iine makine de koyarsnz ama o fabrika biliim veya servis sektrndeyse anlamldr.

31

Baz katlmclar ise, Rapordaki nerileri gelitirecek baz nerilerde bulunmulardr. Bunlar arasnda, blgeye ynelik ekonomi politikalarnn demokratik srelerle gelitirilmesi amacyla blge milletvekilleri ve belediye bakanlarnn zm srecine dahil edilmesi ve blgedeki i turizmin tevik edilmesi de bulunmaktadr. Kimi katlmclar ise, Diyarbakrda ve Erbilde, Krdistan Blgesel Ynetimiyle karlkl olarak konsolosluklar almas nerisine nemli itiraz ve eletirilerde bulunmulardr:
Diyarbakrda konsolosluk/temsilcilik almas anlalr gibi deil. Arda veya Vanda olmas daha kolaylatrc olacakken Diyarbakrda almasnn ardnda baka bir niyet olmaldr.

Bu ve benzeri deerlendirmelere karlk, baz katlmclar, Raporda dile getirilen ekonomik reform nerilerinin byk bir blmn u ekilde eletirmilerdir:
GAP Eylem Planyla ilgili olarak Raporda Blgede tarm ve hayvancln yeniden canlandrlmas iin gerekli zel nlemler alnmal denilmektedir. Bu neriler, AB ilerleme raporlaryla elimektedir. AB ilerleme raporlarnda ehir nfusunun artrlmas nerilirken, Rapor kye geri dne ynelik neriler iermektedir. Ancak Trkiye genelinde hayvancln ve tarmn tevik edilmesi fikrine katlyorum. Raporun sanayi ve ticaret politikalar blmndeki Cumhuriyetin ilk yllarndan bu yana devlet tarafndan ihmal edilmi olan blge ifadeleri gerei yanstmamaktadr. Bugn Hakkrinin baz kylerinden daha zor artlarda yaayan Anadolu kylleri vardr. Ekonomik yatrmlardan kastedilen, fabrika ve tarmn sanayilemesi ise, herhangi bir fabrikatrn Kastamonuda, Artvinde fabrika amamas kadar Hakkride amamas da doaldr. Feodal aalarn toprak reformunu engellemeleri ve tarmn sanayilemesi gibi sorunlarn Raporda hi yer almamas sorgulanmas gereken bir yaklamdr. Snr ticaretiyle ilgili, Raporda yer alan Gemite uluslararas ticaret yollarnn getii blgede son derece canl bir ekonomik hayat bulunmaktayd gr yanl ve Raporun dier blmleriyle elien bir grtr. Eer Rapor doru ise, terr balamadan nce, yani 1984ten nce, yani Cumhuriyetin kuruluundan sonra, blgede son derecede canl ekonomi vardr.

Raporun Sosyal Poltkalar Blm

TESEV 2008 Raporunun Sosyal Politikalar blmnde yer alan talep ve neriler, Eitim, Yoksullukla Mcadele, ocuklar, Kadnlar ve Mevsimlik iler balklar altnda tasnif edilmitir. Yuvarlak masa toplantlarndaki tartmalarda, sz konusu rapordaki taleplere olumlu yaklaan ya da kar kan grler, bu balklara paralel biimde snflandrlmtr. Etm Toplantlarda, baz katlmclarn, Trke bilmeden okula balayan Krt ocuklarn anadillerinde eitim grmemeleri nedeniyle eitim srecinde byk travma yaadklar yolundaki tespitlerine herhangi bir itiraz gelmemitir. Bir baka deyile, Krt ocuklarn eitimde frsat eitliine sahip olmamalarndan kaynaklanan bir sorun olduu teslim edilmi ya da en azndan bu yndeki grlere itiraz edilmemitir. te yandan, sorunun zmne ve Krtlerin anadilde eitim taleplerine ilikin tartmalarda gr ayrlklar olumutur:
zm nerisi zerklik ise, bunun daha drste tartlmas gerekirdi; deil ise, anadilde eitimle Krt ocuklarn Dou ve Gneydou Anadolu dnda hizmet veremez bir eitim sisteminin iine sokmak, sorunu zmek deil, daha da bytmek olur. Bununla birlikte, Krtlerin ve dier kimliklerdeki herkesin kendi dillerinde sosyal hayatn iinde yer almalar en doal haklardr. Ancak biz biriz deniliyorsa, eitim dilinin tek olmas zorunludur.

Ayrca, Rapordaki nerilerin gelitirilmesine ynelik ek nerilerde de bulunulmutur:

Raporda eksik kalm hususlardan birisi de mesleki eitimdir. Mesleki eitim olduka nemlidir; mesleksizlik giderilmelidir. Batda inaat sektrnde ve turizmde vasfsz ii olarak alanlar hep Krtlerdir.

Yoksullukla Mcadele Toplantlarda, Rapordaki neriler arasnda PKKnn silahszlandrlmasna ilikin olanlardan sonra en byk itiraz, Krtlerin youn olarak yaadklar Dou ve Gneydou blgelerindeki yoksulluun giderilmesine ilikin nerilere gelmitir. Katlmclar, Raporda yoksulluk ve mevsimlik iilikle ilgili sosyal politika nerileri ile kalknma projeleri,

32

tarm ve hayvanclkla ilgili nerilerin btn Trkiye iin geerli olmas gerektiini belirtmi, bu alanlarda atlacak olas admlarn lkenin geneli iin dnlmesini istemilerdir:
Yoksulluk ve ocuklarn sorunlar bir btn olarak ele alnmaldr. Hatta sadece Krt ocuklarn sorunlar deil, btn ocuklarn sorunlar; sadece Krtlerin yoksulluu deil, btn toplumun yoksulluu ele alnmaldr.

Bu konuyla ilgili tartmalarda, Raporda dile getirilen sosyal yardm nerilerini u gerekelerle hatal ya da eksik bulan katlmclar da olmutur:
Raporda nerilen sosyal yardmlarn faydal olmayacan dnyorum. Bunun yerine serbest ekonomiyi canlandracak tevikler dnlebilir. Sosyo-ekonomik durum asndan Rapordaki Krt kelimesi yerine baka bir grup yazlsa da olur. Raporda yoksullua ilikin dile getirilen talep ve tespitler toplumun tm iin geerlidir.

ocuklar Mersin, zmir ve Trabzondaki toplantlarn kimi katlmclar asndan, ocuklara ilikin yer alan neriler, Raporun en meru ve itiraz edilemez nerileri arasnda yer almaktayd.
Raporun ocuklara ynelik ne srd talepler olduka gzel ve kapsaml olup, daha da gelitirilerek ocuklar konusu Krt Sorunu ierisinde ayrca ele alnmaldr. nk kadnlar ve ocuklar, bu sorun etrafnda ikinci bir maduriyet yaamaktadrlar. Dlanmlk, zellikle kadnlar ve ocuklar iin altndan kalklamayacak kadar byk bir sorundur.

Genel olarak Krt Sorununa bir feodalite ve geri kalmlk sorunu olarak yaklaan ve sorundan, devletten ziyade PKKy sorumlu tutan kimi dier katlmclar ise, ocuklara ilikin neriler sz konusu olduunda da bu yaklamlarn yanstmlardr. Bu katlmclara gre, intihara srklenen gen kzlar gibi toplumsal sorunlar ele alrken dahi feodaliteyi yadsmas, Raporun Krt toplumunun gerekliinden kopuk olduunu gstermektedir:
Raporda ocuklarla ilgili olarak yer alan zellikle 1990larn balarndan bu yana yaanan zorunlu g srecinde ortaya kan yoksulluk, ailelerin ocuklarn okutmamalarna ve geinebilmek iin onlar altrmak zorunda kalmalarna yol amtr gr ve nerileri tek tarafldr. nk eitim sorununun bymesinde, devletin gemi eksiklikleri kadar, feodal yap ile 1984ten itibaren PKKnn retmenleri katletmesinin de nemli rol olmutur. Raporda oka ilenen sokaktaki ocuklar, sua srklenen ocuklar, intihara srklenen kz ocuklar, tre cinayetleriyle ilgili feodal yapnn etkilerinin hi deerlendirilmemesi, Raporu gereklerden uzaklatrmtr.

Kadnlar Katlmclarn, ocuklar konusunda olduu gibi, Krt kadnlarn sorunlarna kar da olduka hassas olduklar grlm; kadnlar, kendi toplumlarndan, zellikle de Krt erkeklerden korunmalar gereken, feodalitenin ve erkek egemen toplumun kskacnda varlklar olarak betimledikleri gzlenmitir. Trkiye kamuoyunda ve ana-akm medyada Krtlere ve Krt Sorununa ilikin olduka yaygn olan bu bak, Krt kadnlarn, Trk kadnlarndan farkl, kendilerine mahsus bir bask ortamnda yaayan kadnlar olarak tasvir etmektedir:
Bu raporun hazrlanmasnda cinsiyet eitliine ne derece dikkat edildii net deil. rnein Krt kadnlarnn Trke ve okuma-yazma renmelerine, Krtlerin asimilasyonuna yol aaca gerekesiyle kimi yerlerde Krt erkeklerin kar ktklar bilinmektedir. Dolaysyla ataerkil toplum yaps da Krt Sorununun bir paras olarak dnlmelidir. Krt feministlerin seslerine Raporda yer verilmeliydi.

Mevsmlk ler Raporda silahl atma ortamnn yaratt zorla/zorunlu gn bir sonucu olarak betimlenen mevsimlik Krt iilii, Mersin, Trabzon ve zmirdeki toplantlarn ou katlmcsna gre bir ii sorunundan ibaretti. Krt Sorununa ilikin bilgi eksikliinin de bir sonucu olarak, katlmclar, mevsimlik iilerin arkalarnda braktklar sava, zorunlu g ve yoksulluk sreleri nedeniyle kendilerine zg bir toplumsal grup olduklar ve dier iilerden farkl olarak, kendilerine ynelik zel politikalarn gelitirilmesine ihtiya duyduklar konusunda ikna olmamlardr:
Mevsimlik iilerle ilgili olarak Raporda dile getirilen Mevsimlik iilik yapan ailelerin geride brakacaklar ocuklarnn barnma ve eitim ihtiyalar karlanmaldr. ilerin alacaklar yerlere gvenli cretsiz ulamlarnn salanmas iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr nerileriyle kastedilen, bunlarn iveren tarafndan salanmas ve

33

devletin zorlayc dzenlemeleri yapmas ise deerlendirilebilir. Yok, ama, bu ihtiyalarn devlete karlanmas ise, bu, alma hayat iin adil olmaz.

Yukarda sralanan deerlendirmelerin dnda, Rapor, sanata, kltre ve edebiyata yer verilmemi olmas dolaysyla da kyasya eletirilmitir. Siyasetilerin dilinin, son tahlilde iktidar dili olduu vurgulanm ve Bar iin sanat, sanat iin bar, Emek iin bar, bar iin emek kavramlar tartmaya almtr. Bu erevede, sanatn ancak bar ortamnda var olabilecei, geliebilecei ifade edilmitir.

Raporun Zorunlu G Blm

TESEV 2008 Raporunun Zorunlu G blmnde, srasyla Koruculuk, Kye Dn, Kentte Yaam, Tazminat Yasas, Maynlar ve Adaletin Tesisi konularnda dile getirilen talep ve nerilere yer verilmitir. Ancak yuvarlak masa toplantlarnda, Raporda ayr bir balk olarak yer almayan Krt mltecilere dair grler de dile getirilmitir. Zorunlu Krt gne ilikin tartmalar, toplumda Krtler ile Trklerin Krt Sorununa ilikin bak farkllklarn ve gr ayrlklarn yanstmaktadr. Mersin, zmir ve Trabzondaki toplantlarda, Krt katlmclar ky boaltmalarndan kaynaklanan zorunlu g bir hak ihlali ve devletin Krtlere ynelik tarihsel politikalarnn bir uzants olarak resmederken, Krt olmayan katlmclarn bazlar, devletin zorunlu g edenlere 5233 sayl Tazminat Kanunu altnda tazminat vermesini Krt olmayanlara kar bir ayrmclk olarak betimlemilerdir. Bu ikinci gr, aslnda, Krt Sorunu konusundaki bilgi eksikliinin ya da yanl bilgilenmenin, toplumda ne tr nyarglara ya da yanl kanaatlere yol aabildiini de sergilemektedir. Bir katlmcnn aadaki ifadeleri, bunun tipik bir rneini oluturmaktadr:
Zorunlu g edenlerin urad zararlarn tazmini kapsamnda, lkenin baka yerlerinde yaayan kyllerden farkl imknlar salanmas ayrmclktr, kabul edilemez. rnein Karadenizlilerin 2004 ylndan alaca var ama Gneydoudakilerin geen yldan bile alaca yok.

Buna karlk, yllardan beri g konusunda alan bir sivil toplum rgtn temsilen gr bildiren bir katlmcnn u deerlendirmeleri de, zorunlu gn dourduu sonularla ilgili nemli bir ereve izmektedir:
Krt Sorunu olmasayd bu g de olmayacakt, kentlerde oluan toplumsal ve siyasal sorunlar da olmayacakt. Yani g, Krt Sorununun bir alt baldr. Bu sorun aslnda 1934 skn Kanunuyla balad, OHAL Kanunuyla da sistematikletirildi. Raporda geen bir milyon says doru deildir. Bu say, sadece krsal alandan g edenlerin saysdr; il ve ile merkezlerinden ge zorlananlar bu sayya dhil deildir. G ettirilen insan says, milyondan fazladr. Ayrca zorunlu gn olduu dnemlerde, BMnin Yol Gsterici lkeleri dikkate alnmamtr, uygulanmamtr. Bu srete Krtler, iddet ve insan haklar ihlallerinden kaynaklanan, yeni geldikleri yerlerde yaadklar yoksulluktan ve dlanmlktan kaynaklanan derin travmalar yaadlar.

Krt Mltecler
2008 Raporunda yer almad halde, 1980lerden itibaren Trkiyeden ayrlmak zorunda kalarak Avrupaya ve dier yerlere yerleen Krt mlteciler konusu da, zellikle iltica hukuku, mlteciler ve snmaclar konusunda uzmanlam STK temsilcileri tarafndan blge toplantlarnda gndeme getirilmitir. Hkmetin Krt alm balamnda PKK mensuplarnn silahszlandrlarak topluma kazandrlmasna ilikin tartmalarn btnyle dnda tutulan Krt diasporas, olas bir siyasi zm giriiminde mutlaka dikkate alnmas gereken bir mesele olarak gndeme getirilmitir:
Raporda Trkiyeden yurtdna gitmi Krt mlteciler yer almamaktadr. Oysa Trkiye, dnyada en ciddi mlteci oluturmu lkelerdendir, bunun da ana nedeni Krt Sorunudur. Aslnda mlteciler iin yurtdnda yaamak hi de cazip bir ey deildir. Bu grup iin gvenli geri dn hakkn tanyan ve geri dndklerinde cezalandrlmayacaklarn ve haklarnda yasal takip olmayacan, btn anayasal haklarnn gvenceye alnacan garanti edecek bir dzenleme yaplmaldr. Raporda yer alan PKKllar iin af iermeyen bir dzenleme nerisine benzer bir dzenleme, Krt mlteciler iin de yaplmaldr. nk ciddi bir Krt diasporas var; dolaysyla getirilecek zm nerileri onlar da iermelidir. Kald ki, mltecilerin geri dn, sadece siyasal koullarla da ilgili deildir. Kylerin boaltlmas, ayrmcla uramak, ge zorlanmak, g sonras kente tutunamamak ve i bulamamak gibi, ilk bakta ekonomik olarak grnen nedenlerle iltica etmi olan insanlar da var. Rapordaki btnlkl bak mlteciler iin de geerli olmaldr.

34

Maynl Alanlar ve Ormanlar

Yuvarlak masa toplantlarnda, 2008 Raporunda yer alan Maynl Alanlar ve Ormanlar bal altnda ele alnan konularn, lkenin dier blgelerinde pek bilinmediinin ortaya kt sylenebilir. Bunun doal sonucu olarak, bu konu zerinde pek fazla sz alan, deerlendirme yapan olmamtr. Dile getirilen az saydaki dnceyi de u ekilde zetlemek mmkndr:
Maynl alanlarn temizlenmesinin ardndan bu topraklarda ne yaplaca iyi dnlmeli, halkn daha eitliki bir ekilde toprak sahibi olmasna ynelik gerekli toprak reformu ve benzeri zmler retilmelidir. rnein, bu topraklarn geri dnen zorunlu g madurlarna verilmesi salanabilir. Antalyada ormanlar yand zaman evreciler tepki gsteriyor ama Gneydouda ormanlar yandnda, daha dorusu yakldnda kimse herhangi bir tepki vermiyor.

Raporun Yerel Ynetmlern Glendrlmes Blm

Yerel ynetimler, toplantlarda zaman zaman gergin tartmalarn yaand konulardan birisi olmakla birlikte, bu konuya ilikin ufuk ac dnceler ortaya atlmtr. Ancak, son zamanlarda Krt siyasi hareketinin demokratik zerklik talebi erevesinde ska tartlan yerel ynetimlerin glendirilmesine, ileride lkenin blnmesine yol aaca ya da blnmeyi kolaylatraca kaygsyla kar kanlar da olmutur:
Yerel ynetimler blmne ok dilli hizmeti yerletirmek gerekir. Kent meclislerinin oluturulmas ve DTP, CHP ve MHP gibi farkl grlere sahip kesimlerin bir araya gelmesi ve sorunu tartmalar olduka nemlidir. Bu ekilde meclisler oluturulursa, merkezi devlet nfuzunu ve etkisini azaltmak mmkn olabilir. Yerel Ynetim Reformu 2005 ylnda yarda kald. Bu alanda dzenleme yaplmas gerekiyor ama eitimin tamamen yerel ynetimlere braklmas, Trkiyede baka sorunlar douracaktr. zel okullarn almasyla snrl tutulmas gereklidir. Yerel ynetimlerin glendirilmesi ok yanl ve tehlikelidir; nk blgedeki yerel yneticilerin kimler tarafndan o grevlere getirildii ortada. Altyap, p temizlii gibi, belediyenin vermesi gereken temel hizmetleri ifa etmek yerine siyaset yapyorlar. Blgesel ynetim ve zerklik talepleri ayrtrc sonular douracaktr. nce blge insannn eitilmesi ve altyap sorunlarnn zlmesi gerekir.

Raporda Yer Almayan Konular

Dn 2008 tarihli raporda yer almad halde, yuvarlak masa toplantlarnda genel olarak din, zel olarak slam ve blgede sren insani yardm almalar detayl biimde tartlmtr. Bu tartmalarn ana odan, Krtlerle Trkleri bir arada tutan en nemli ba olmasna ramen, Raporda dine hi yer verilmemesi konusundaki eletiriler ve blgede alan slami dernek ve vakflarn faaliyetlerinden duyulan kayglar oluturmutur. zm politikalarna ynelik analizlerde dine hi yer verilmemesini eletiren ve dinin Trklerle Krtler arasndaki en gl ba olduunu vurgulayan katlmclarm gr ve eletirileri, daha ok u noktalarda younlamtr:
Raporda genel olarak dine, zel olarak da slam dinine deinilmemi olmas bir problem olarak karmza kmaktadr. nk slamn, sorunun neresinde durduuna deinmemek, sorunu etraflca ele almak asndan bir eksiklik tekil etmektedir. Hlbuki Krtlerle ve Alevilerle slam ats altnda pek ok sorun konuulabilir, ortaklatrlabilir. nk Mslmanlk nemli bir balayc gtr, Trklerin ve Krtlerin Mslman olmas byk bir anstr. Bunu grmek gerekir. Sosyalistler dini grmezden gelerek bir yere varamazlar. Sadece demokratikleme ya da ceplerine para koymak yetmiyor; insanlar ayn zamanda, hatta ncelikle kendilerine sayg gsterilmesini istiyorlar. Raporda rk zerinden yaplan yanllar, yine rk zerinden dzeltme abas gze arpmaktadr. Oysa bu tutum, son derece yanltr. Demokratikleme sorunu bir emsiye olarak kabul edilecek olursa, bunun alt daha kolay doldurulabilir. Raporda dinle ilgili yer alan tek neri, Krte vaazdr. Hlbuki Trkiyede en kuatc, birletirici unsur olan din zerinden gitmekte fayda vardr. nk Krtler zerinden kurgulanan sylem, her yerde sadece tepkileri pekitiriyor. Krt Sorunu ele alnrken slam faktr gz ard edilmektedir. Blgedeki slami derneklerin faaliyetleri, gz ard edilen ve eksik kalan yn telafi etmeye almaktadr. Bu derneklerin alternatif bir Krt hareketi yaratmak gibi bir amac yoktur. Blge, zaten tarih boyunca slamn hkim olduu bir blgedir.

Buna karlk, baz katlmclar, blgedeki slami vakf ve dernekler konusundaki kayglarn dile getirmilerdir:
35

Blgedeki slami vakf ve derneklerin faaliyetleri iyi niyetten uzaktr. Tuncelideki yardmlar iyi niyet gstergesi olarak alglamak mmkn deildir. 120 farkl slami dernein varl bir sorundur.

slami kesimden katlmclar ise, blgedeki dini kurulularca yoksul halka datlan yardmlara kukuyla baklmasn eletirmilerdir:
Blgede yaplan yardmlarn iyi niyeti sorgulanmamal, arkasnda art niyet aranmamaldr. Herkesin, meseleye mspet yaklama konusunda sorunlu olduu anlalyor. nce bunlardan kurtulmamz gerekir.

Krt Sorununun zmnde dinden nasl yararlanlabilecei etrafndaki tartmalarda, zellikle Krt katlmclar, slami kesimle ilgili u tr eletirilerde de bulunmulardr:
Krtlerin byk ounluu medrese ve cami eitimi de almtr ama slamn genel olarak hkmetler, zel olarak da blgede siyasetiler tarafndan nasl kullanldn da bilmektedirler. Krt Sorunu ve zm yollar tartlrken din aya eksik kalmamaldr ancak dindar evrelerin Krt Sorununa bak da hayli sorunludur. rnein, Said-i Nursi aslnda Said-i Krdidir. Onun metinlerindeki Krt ifadeleri kartlm, yerine Dou halk ifadesi yazlmtr. Fethullah Glen hareketinin Douda at okullar da, sadece beyin gn amalamakta, Krt ocuklar blgeden uzaklatrmay hedeflemekte ve Krt ocuklarnn etnik kimliini bastrmaya almaktadrlar. Blgede ne zaman nemli bir dini lider ksa (Bedizzaman Said-i Nursi gibi), slami kesim, o kiinin aslnda Krt olmadn ispata girimektedir. Bu insanlarn Krt olduunu kabul etmekte neden bu kadar zorlandklarn anlamak mmkn deildir.

Bu grlerin dnda, 2008 tarihli rapor da dhil olmak zere bu tr almalarda genel olarak dine yer verilmemesinin, rgtsel bir karar olduu ileri srlm ve dinle ilgili bir zm talebinin dile getirilmemi olmasnn, PKKnn din kart faaliyetlerinin etkisine iaret ettii de ileri srlmtr. Medya Baz katlmclar, Raporda medyaya ilikin ayr bir balk almam olmasn eletirmi, medyann Krtlere ve Krt Sorununa ilikin kulland dil ve sylemin, meselenin bugnk hale gelmesinde nemli bir rol oynadn vurgulamlardr. Bu balamda, zellikle grsel ve yazl medyadaki nefret sylemiyle mcadelede toplumun daha duyarl hale getirilmesinin nemine iaret etmilerdir.

Krtlern Hang Talepler Ne Kadar Makul? (Taleplern Analz)

2008 Raporunda yer alan taleplerin tartld blmlerde, katlmclarn doru ve yeterli bilgiye sahip olmadklar iin iine dtkleri skntl durum ok bariz biimde ortaya kmtr. ok farkl siyasi eilimlerden katlmclar, bu blmde, adeta vicdanlar, adalet telakkileri, hakkaniyet duygu ve dnceleri ile siyasi nyarglar arasnda zaman zaman bocalam ve meramlarn ifade etmekte zorlanmlardr. Nitekim aada sralanan deerlendirmelerde de, sz konusu psikoloji kendini ele vermektedir. Ancak, eliki gibi gzken bu tablonun, aslnda, toplumsal vicdann ve saduyunun eseri olduunu bilmek gerekir. Her eye ramen, bir katlmcnn gayet yerinde vurgulad gibi, bu toplantlarda, Rapordaki siyasi nerilerin dahi byk bir serinkanllkla uzun uzadya tartlabilmesi ve ok byk duygusal tepkiler verilmemi olmas, toplumda var olan demokratik olgunluk dzeyini de gstermektedir. zmn de, bu demokratik tartmalardan kacan elbette unutmamak gerekmektedir. Katlmclar, Krtlerin taleplerinin kabul edilebilirlii/edilemezlii ekseninde kendilerine yneltilen sorular erevesinde u deerlendirmeleri yapmlardr:
Sorunun zm iin en hayati olan talepler, gerekletirilmesi, uygulanmas en zor olan talepler olarak karmza kmaktadr. Buna gre, sorunun zm iin en nemli ve ncelikli sorun, PKKnn silahszlandrlmas ve anayasal ve yasal reformlarn bir an nce gerekletirilmesidir. Ancak bu, devletin zihniyetini ve vatandaa olan yaklamn, algsn deitirmesi demek olduu iin hayli etrefil ve gerekletirilmesi zor bir taleptir. Buna karlk, gerekletirilmesi daha kolay olan talepler, ekonomik ve sosyal reformlardr. Ayn ekilde, maynl arazilerin temizlenmesi ve istihdam iin almas, nispeten daha kolay gerekletirilebilir talepler olarak kabul edilebilir. Keza parlamento ii siyaset de bu konuda daha lml yaklalan talepler arasnda saylabilir. Ama bu reformlar da, sorunun zm iin en son sralarda olan reformlardr. Kald ki, bu talepler dahi hkmetlerin blclkle yaftalanmaktan korkup gerekletirmekte tereddt edebilecekleri taleplerdir. Toplumda yaygnlamakta olan ayrmcl, zm yolunda gz ard etmemek gerekmektedir. nk toplumsal bir diyalog sreci olmadan, zmn tepeden retilmesi pek anlaml olmayacaktr. Kabul edilmesi zor birtakm tepkiler

36

ve talepler yerine, ncelikle daha lml talepler ne srlmeli, birlikte almann mmkn olduu istemler dile getirilmelidir. Bu raporu son on gndr farkl siyasi grlere sahip avukat arkadalarmla tarttm. Bireysel haklar baznda demokratikleme ynndeki taleplere genel olarak scak baklyor. Ama fiili bir ayrma talebi olduu iin pozitif ayrmclk, yerel ynetimlerin glendirilmesi ve Krtenin ikinci dil olmas taleplerine kar klyor. Ayrca Batda toplanan vergilerin Douya aktarlmas ve orada harcanmas ho karlanmyor. mralnn af kapsamna alnmasn da neren bu raporu benimsemek mmkn deil. inde mutlaka ie yarar zm nerileri vardr. Ancak zellikle siyasi neriler ksmna bakldnda, bu raporun, emperyalist glerin lkeyi paralamaya ynelik siyasi mdahaleleri ncesinde toplumu ikna etme srecinin bir paras olarak hazrland anlalyor. Bu raporla toplum maniple edilmeye allyor. PKKnn silah brakmas ve sicil aff gibi dzenlemeler, sadece kandrlm veya sorunun zmn yanl yollarda aram kiiler iin kabul edilebilir. Krtenin semeli ders olmasn desteklemek gerekir. Kadnlarn eitim, istihdam alanlarnda blgede geri kalm olmalar ynndeki tespit ve talepler ok nemlidir. Raporda ekonomik nerilerin dndaki btn neriler gvenlik merkezli anlaya arpacak ve eletirilecektir. Ayn ekilde, Raporda yer alan siyasal ve yasal neriler de blclk sulamasyla karlamaktan kurtulamayacaktr.

37

38

NC BLM

Blgesel Deerlendirmeler

Bu blmde, toplantlarn nc oturumlarnda tartlan Krt Sorununun kentsel ya da blgesel boyutu, dier bir ifadeyle, yerele yansmalar ele alnacaktr. Bu amala, katlmclarn ahsnda genel olarak toplumun, yaknlarndaki Krtlerle ilgili alglar ve dnceleri, onlardan yana duyduklar rahatszlklar, onlarla yaadklar sorunlar; ayn ekilde, buralarda yaayan Krtlerin karlatklar sorunlar, dier insanlarla ilikileri, karlkl nyarglar ve benzeri hususlar tartlmtr. Krt Sorununun lkenin deiik yerlerinde yerele yansmalarn salkl bir biimde grebilmek iin, bu konuyla ilgili oturumlar, belirli konular/balklar etrafnda dzenlenmemitir. Baka bir anlatmla, herhangi bir ynlendirme yaplmakszn bir tr serbest tartma yaplmasnn, katlmclarn nceliklerinin ve duyarllklarnn doru tespit edilmesi asndan daha yararl olaca dnlmtr. Bu nedenle, yaplan tartmalar, katlmclarn en fazla zerinde durduklar konulardan hareketle birtakm balklar halinde snflandrlarak aktarlacaktr.

Sorun BLnmyor
Krt Sorununun lke genelinde hl yeterince ve doru bir biimde bilinip bilinmedii, tartma konusu olmaktan ok, ska dikkat ekilen hususlardan biri olmutur. Sorunla ilgili doru bilgilere sahip olunmad iin salkl analizler yaplamad ve buna bal olarak da sorunun zmne gerekten katk salayacak neriler gelitirilemedii dncesi, nemli lde kabul grmtr. zellikle baz Krt katlmclar, sorun devletin anlatt biimde, sadece bir terr problemi olarak grlp algland iin, kendilerinin anlattklar her eyin nyargyla dinlenmesinden ve srekli olarak rgt yanda olmakla sulanmaktan yaknmlardr. Bu serzenilere karlk olarak, baz katlmclar, sorunun Batya iyi anlatlmas gerektiinden sz etmi ve bu konuda, zellikle kanaat nderlerine byk grev dtn vurgulamlardr. Sz konusu katlmclara gre de, Batda yaayan insanlarn bu sorunu tm boyutlaryla anlayabildikleri sylenemez. Bu nedenle, Batda yaayan insanlara sorunun iyi anlatlmas ve ortak bir slubun gelitirilmesi gerekmektedir. Bu erevede, bir katlmcnn u szleri, zerinde muhakkak dnmeyi gerektirmektedir:
Burada sadece ehitler biliniyor. Krtler yok saylyorlar. Zaten buradaki Krtler de ounlukla asimile edilmiler veya fazlasyla kadrajn dnda yayorlar. Buralarda Krt demek terrist demektir, Krt Sorununu zmek demek de, terr bitirmek demektir. O yzden buralarda sorunun iyi anlatlmas gerekiyor.

Bir baka katlmc ise, ayn gerei, bir baka blgemizle ilgili olarak u ekilde dile getirmitir:
Karadeniz halk oradaki sorunu bilmiyor. Askere gnderdii olu terristler tarafndan ldrlnce sorunla karlayor ilk kez. Blgedeki insanlar daha fazla aratrma yaparak elde ettikleri bulgular toplumun geneliyle paylamal, sorunu daha iyi anlatmallar.

te yandan, zmir ya da Mersin gibi youn Krt g alm ehirlerin zel olarak ele alnmas gerektii zerinde oka durulmutur. ok daha derin ve karmak sorunlarn yaand bu kentlerde yaayan insanlarn sorunlarnn zlmesinin, Krt Sorununun veya benzer sorunlarn zlmesi asndan ncelikli nem tad ileri srlmtr. Bir arada ama her geen gn birbirlerinden koparak yaayan bu insanlarn arasnda uygulanacak zel diyalog projelerine ihtiya olduu vurgulanmtr.

Dl ve slup
zel olarak gndem konusu yaplmam olmasna ramen, dil ve slup sorununa neredeyse tm toplantlarda fazlasyla dikkat ekilmitir. Bu deerlendirmeler, bazen kimi katlmclarn szleri zerine ama ou zaman medyann, siyasi liderlerin ve zellikle sorunun taraf olarak ne kan aktrlerin eitli yaklam ve ifadelerinden tr yaplmtr. Bu erevede katlmclar, bazen birbirlerini karlkl olarak uyarm ve eletirmi, bazen de sorunun taraflarna ciddi eletiriler yneltmilerdir. Dil ve slup bal altnda sralanabilecek baz deerlendirmeler u ekilde zetlenebilir:
41

Hem sluptan sz etmek hem de zgrlk savalar gibi ifadeler kullanmak badatrlamaz. Bu dil ve sylemle, rnein iki ehit gelmi zmirin sokaklarnda ancak atmay krklersiniz.

Sorunun Toplumsallamas
Uzun yllar Krt Sorunu, devlet ile Krtler, hatta Krtlerin de sadece bir ksm arasndaki bir sorun olarak deerlendirilmitir. Toplum, kyne/kentine gelen asker cenazeleri vesilesiyle bu sorunla yzlemeye balam ve doal olarak da sorunu bir terr ve gvenlik sorunu olarak alglamtr. Ancak bu durum, Trkiyedeki Krtler ile dier insanlar arasndaki ilikileri fazla etkilememitir. Bir baka ifadeyle, sorun topluma mal olmam, toplumsallaamamtr. Aradan geen bunca zaman, gelien iletiim teknolojisi ve deien artlar dolaysyla toplum, sorun hakknda daha fazla bilgi edinmeye ve sorunu tartmaya balamtr. zellikle zorunlu g, sorunu tm lke sathna yaymtr. lkenin dier blgelerine g eden Krtlerle karlama, sorunun toplumsallamas srecini iyiden iyiye hzlandrmtr. ki taraf asndan da, pek de gnll olmayan, hatta tam tersine biraz da zorunlu olarak gndeme gelen bu karlama, bir sre sonra karlkl olumsuz duygularn gelimesine ve giderek nefretin derinlemesine yol amtr. zellikle Adana, Mersin, zmir gibi yerlerde sz konusu olumsuz duygu ve dnceler, gittike nefrete ve dmanla dnmektedir. Bu tr kentlerdeki katlmclarn byk kayglar tadklar hemen fark edilmektedir. Bu endie ve korkular arpc bir biimde ortaya koyan baz rnekler olarak u ifadeler zerinde durmak gerekmektedir:
Mersinde yerli halk ile Krtler arasnda bir duygu krlmas yaand ve karlkl nyarglar olduu iin, bir arada yaama giderek zorlamakta ve halklarn birbirlerine kar dmanlklar artmaktadr. Mersinde, atmalarda birinci derece yaknn kaybeden 400 Krt, 200n zerinde de len asker ailesi var. Byle bir ortamda iki halkn birlikte yaamas daha da zorlamaktadr. Hatta Trkiyede bir Trk-Krt kavgas kacaksa, bunun Mersinden kaca ngrlebilir. Nitekim Mersinde ocuklarn kendi arasndaki kavgadan dolay Krtler ile Araplar kar karya geldi ve 30 Krt, gvenlik gerekesiyle tahliye edildi. Bu blgelerde yaananlar, sosyoekonomik dnmle de alakaldr. zellikle son bir buuk ylda, ekonomik kriz kent yoksullarn olumsuz etkiledike, bu durumun nedeni Krtlermi gibi alglanyor. Krtler en alt tabakay oluturduklar iin, en dk creti onlar kabul ediyorlar ve o ilerde onlar alyorlar. Daha eitimli olduklar iin aslnda o ilere tenezzl etmeyen kent yoksullar ise, kriz ortamnda o ilerde almak isteyebiliyor ama bu kez de Krtleri kendilerine rakip olarak gryorlar. Bunun sonucunda da Krt iilere, Krt hamallara saldrlar oluyor. Egede birka lin olay oldu ama her tr kkrtmaya ramen Trk-Krt atmas olmad. Eilim ile olgu birbirine kartrlmamaldr. rnein, zmirde insanlarn silahlanp atmas yoktur ve olmaz. zmirde insanlar tepkisini sokakta ortaya koymaz, cama bayrak asar, en fazla camdan barr. O yzden de zmirin duvarlarna bakmak lazm. zmirde duvarlara yazlan yazlar genellikle hemen boyanr. Ama son zamanlarda silinmeyen bir yaz var: Trk Toplumcu Buduncu Derneinin Dnya Trk olsun yazs, askeri klalardan otoban ayaklarna kadar yazld ve be yldr bir tek bu yazya dokunulmad. Esasen toplumda Trk-Krt atmas yoktur ancak bu, srekli olarak kkrtlmaktadr. Altnova, Seferihisar, Kemalpaa gibi pek ok yerde yaanan olaylar hep bunun gstergeleridir. rnein, Seferihisarda Arap kkenli Diyarbakrl bir aile, arabada hareketli bir Krte para dinlerken astsubay gelip hakaret etmi, ardndan kavga km ve -drt bin kii kiinin stne yrmtr. Kaymakam ise Terristleri kontrol altna aldk eklinde aklama yapmtr. Ayn ekilde, Torbal/Pancarlda iki gen, bir kz yznden kavga ettiler ama biri Trk, dieri Krt olduu iin bayraklar asld. Kemalpaada kiraz dneminde alan bir ihaleyi bir Krt ald; 300-400 lkc, adamn zerine yryp lin etmeye altlar. Dorudur; Egede somut bir Trk-Krt atmas yoktur ama bunun en byk sebebi, aslnda meknsal ayrma, gettolamadr. Yani karlama srekli deil. Metropoller ok yaltlm durumda. Sorun, komu olunduunda balyor. Normalde zaten bizim Trkler ile Krtler arasnda bir sorun yoktur. Kz alp kz vermiiz, cumhurbakanmz Krt olmu.

Karlkl nyarglar ve Alg Problemler

Yuvarlak masa toplantlar, farkl eilimlere ve birikimlere sahip katlmclarla gerekletirildiinden, bu toplantlarda hem olduka zengin tartmalar yaplm hem de Akdeniz, Ege ve Karadeniz blgelerinde yaayan insanlarn genel deerlendirmelerinin nasl olduu, hangi gelimeleri hangi bak asyla grdkleri konusunda ok retici bilgilerin derlenmesi mmkn olmutur. Dahas, katlmclar, kendi kendilerini de ok rahat eletirmeyi baarmlardr. Bu sayede, toplumda var olan karlkl nyarglarn belirlenmesi de hayli kolaylamtr. Var olan ve derin kayglar uyandran baz nyarglar u ifadeler yeterince ortaya koymaktadr:

42

Bu toplantlara katlanlarla, bu ehirlerin ve blgelerin dncesini tespit etmek mmkn deildir. nk sokaktaki insanlar, bu toplantlardaki katlmclar gibi dnmemektedirler. zellikle kk illerde ve ilelerde, soruna yaklam ve Krtlerle ilgili alg ok daha olumsuz olup, yer yer line varan giriimler olabilmektedir. Baz yerlerde atma iin kk bir kvlcm yetmektedir. Kahve sohbetlerinde insanlarn ne kadar rktc dnceler ierisinde olduklar grlebilmektedir. Bunlarn sonucu olarak, Ske bata olmak zere birok yerde yaayan Krtler, Krtlklerini saklama gerei duymaktadrlar. Krtlere ynelik bu kadar olumsuz duygularla daha nce hibir dnemde karlalmadn bilmek gerekir. Trkiyeden Almanyaya g eden insanlar, Almanyada grdkleri kt muamelenin aynsn u anda Krtlere yapyorlar. Almanlar oraya g eden Trkler hakknda, geldiler iimizi elimizden aldlar diye dnyorlard, imdi de baz blgelerimizde Krtler iin ayn eyler syleniyor. rnein zmirde Trk Toplumcu Buduncu Dernei adl bir dernek, Krt nfus artnn nlenmesi gerektiini syleyip, Krtlerin devlet eliyle ksrlatrlmasn isteyebilmitir. Bayrak mitingleri srasnda sz konusu dernek mensuplar duvarlara DTO (Dnya Trk Olsun) sloganlar yazdlar. Haklarnda davalar aldktan sonra derneklerinde yaplan aramalarda ruhsatsz silah ve belgelerde usulszlk bulununca dernekleri kapatld. Davalar halen devam etmektedir. Hak ihlallerini dile getirenler, toplumda hep Krt ve DTPli olarak, devlet katnda ise, her zaman bir rgt yesi olarak grlmektedirler. rnein her Batmanlnn ya PKKl ya da Hizbullah olduu dnlmektedir. Batda Krtlere ilikin bir yk alglamas var. Krtlere devletin verdii 3-5 liraya kar, biz de yoksuluz neden onlara veriliyor? gibi dnyorlar ya da kendilerini Krtlerin kaak kulland elektriin parasn deyen enayi vatandalar olarak gryorlar. Mevsimlik iiler, Yozgata veya Karadenize sokulmamakta, kimlik kontrolnden geirilmektedirler. rnein, Egede yaayan orta snf ve alt aileler, komularnn Krt olmasn ve ocuklarnn Krt ocuklarla oynamasn istemiyorlar. Ancak ocuklarnn Krt ocuklaryla oynamasn istemeyenlerin de bir gerekesi var. Mesela ocuklar kavga ettiinde Krt ocuun ailesinden 25 kiilik bir grup evinize geliyor. Batda byle geni aileler yok ve insanlar bu yzden can gvenliklerini tehdit altnda gryorlar. Blgeden hkmete neriler yapmak kolay; aslnda, Trkiyeden hkmete neriler gelitirmek zordur. nk sadece Trklerde deil Krtlerde de ciddi alg sorunlar var. rnein, ben zmirliyim, sol bir gruptan geliyorum ve bugne kadar da Krt arkadalarla hep birlikteydik. Tandm Krtlerde hi deimeyen bir husus var: ar duygusallk ve alnganlk. zme inanan Krt arkadalarn da bu konuda bir rehabilitasyona ihtiyac var.

Bunlara karlk, Trkiyenin batsnda yaayan Krtler, Trklerin artk kendilerini hibir zaman anlayamayacaklarndan korkmaktadrlar. Krtlerle toplumun geri kalan ksm arasndaki duygusal kopuu, gen bir Krt katlmcnn u szleri arpc biimde ortaya koymaktadr:
Ortam germemek adna, hep Krtlerden uzlamac olmalar bekleniyor. Ancak bu benim iin pek olas deil artk. Savunma pozisyonunda olmak, kar tarafn hassasiyetine duyarl olmak istemiyorum. Bu bana artk ar geliyor.

Bu hissiyata hak veren bir katlmc, toplumun Krtlerden uzlamac olmalarn beklemesinin eitliki olmayan bir tutum olduunu belirtmitir:
Nasl olur da birilerine hak veriyormu pozisyonunda grrz kendimizi? Biz kimiz de hak veriyoruz Krtlere? Tabii, Krt kardelerimizin de gven veren bir davran ierisinde olmalar lazm. te yandan, milliyetilerin, ulusalc solcularn ve Mslmanlarn bir ksmnn ayn tepkiyi gstermeleri, bir baka ifadeyle, bu kadar farkl dncelerin sahibi insanlarn bu noktada bu kadar birleebilmeleri artcdr.

Karlkl nyarglar ortaya koyan rnekler oaltlabilir ancak yukarda sralananlar dahi, Krt Sorunu, Krtlerin sorunlar ya da talepleri etrafnda ciddi bir imaj ve alg sorunu olduunu ortaya koymaya yetmektedir. Nitekim SETA&Pollmark tarafndan Austos 2009da yaplan Trkiyede Toplumun Krt Sorunu Algs balkl aratrmann bulgularna gre, Krtlerin %59u Krtlerin ayr bir devlet kurmak istemediklerini sylerken, Trklerin %71,3 Krtlerin ayr bir devlet kurmak istediklerine inanmaktadr.5 Yuvarlak masa toplantlarnda dile getirilen kayglar ve karlkl nyarglar ele veren deerlendirmeler, sorunla ve Krtlerle ilgili bilgilerin nemli lde medya temelli olduu ve aslnda ciddi bir salkl ve doru bilgi sorunu olduunu da gstermektedir. Bu yzden, sz konusu nyarglarn yklabilmesi ve sorunun doru biimde anlalabilmesi iin, karlkl olarak dorudan gzlem ve iletiime geilmesi, dezenformasyona ve maniplasyonlara son verilmesi byk nem tamaktadr. Bununla birlikte, toplumda saduyunun hl kayda deer lde varln

SETA&Pollmark, Trkiyenin Krt Sorunu Algs, SETA Yaynlar, Ankara, 2009, s. 109-111. Aratrmann tam metnine http://www.setav.org/Ups/dosya/8523. pdf adresinden de ulalabilir.

43

koruduunu da not etmek gerekir. rnein, Trabzon toplantsnn yapld dnemde, Trabzonspor Kulb Bakannn ma ncesinde Diyarbakr Bykehir Belediye Bakann ziyaret etmesi, her iki ehrin de yerel medyasnda son derece olumlu yer alm ve iki ehir halk tarafndan olduka scak karlanmtr. Bu erevede, Ege blgesinde Krtlere kar ciddi bir ayrmclk gelitii kabul edilmekle birlikte, katlmclar genel olarak, birtakm odaklar tarafndan kkrtlmad srece toplumsal atma olmayacan dnmektedirler. Bununla beraber, soruna empatiyle yaklamay baarmann art olduu vurgulanmakta ve Krtlere ynelik basklara ya da onlar rahatsz eden uygulamalara, Krt olmayanlarn Krtlerden nce kar kmasn, tepki gstermesini salamann gerekli olduuna iaret edilmektedir. Ege blgesinde yaayan bir milyon Krt olduuna, bir ksmnn iki katl evleri ve dkknlar olduuna, buna ramen blc diye yaftalandklarna deinen katlmclar, bu insanlarn blc olsalar bu evleri buralara yapmayacaklar ve buralarda yaamay tercih etmeyecekleri konusunda toplumu ikna etmek gerektiini dnmektedirler. Mulal katlmclar, sorunun bu boyutuyla ilgili olarak, zerinde dnmeye deer deerlendirmeler yapmlardr:
Mulada Mustafa Mulalnn adnn nemli bir i hanna verilmesine kar ktk ve bu ismin kaldrlmasyla ilgili olarak yazlarla ve televizyon programlaryla kamuoyu tartmas balattk, ayrca Belediyeye bavuruda bulunduk. Empati kltryle tanmamz gerekiyor. Mustafa Mulal ismine kar kmamzn sebebi de empatiydi. Batda yaayan insanlar empati yapmad srece, her zaman ok ciddi sorunlarn ortaya kmas ihtimali vardr.

slami kesimden bir katlmcnn aadaki szleri, sadece itenlii asndan deil, hem nyarglarn vard boyutlar hem de zmn adresini gstermesi bakmndan ayrca dikkate deerdir:
Bilinaltnda Krtlere ilikin bir alg olumutur. Bilinalt tedavi edilmedike sorunun zm zor olacaktr. Halklarn atmasn engellemek zere, Krt algsna ilikin bu bilinaltnn nasl deitirilebilecei dnlmelidir. Ben retmenim; getiimiz gnlerde yine bir retmen arkadamn anlattna gre, bir dolmu ofr, bir kadn ve erkei, Krte konutuklar gerekesiyle dolmutan indirdiini sylemi kendisine. Bir baka retmen arkadam, btn Krtlerin terrist olduunu ve imha edilmeleri gerektiini dnyor. Aslnda bu tr yaklamlar toplumun genelinde var. Byle bir alg var bilinaltnda. Ben bunu kendi annemde, kardeimde de gryorum. Artk Krtlerden sz edilirken biz ve onlar ifadeleri kullanlmaktadr. Oysa hepimiz ayn topraklarn insanlar deil miyiz? Daa kanla askerde olann ayn ailenin ferdi olduklarn grmedike, bu sorunu zemeyiz.

Krtlere Ynelik Ayrmclklar, Bask ve Saldrlar

Yuvarlak masa toplantlarnda, Dou ve Gneydou blgelerimizden dier yerlere g etmi Krtlerin, srf bu kimlikleri yznden eitli ayrmclklara tbi tutulduklar, hatta yer yer ar bask ve saldrlara maruz kaldklar yolunda eitli grler ve iddialar da ortaya atlmtr. Daha ok insan haklar alannda alan ve ou da Krt olmayan katlmclar tarafndan dile getirilen bu soruna dair grler, sadece zel ahslarn deil, kamu kurum ve yetkililerinin de Krtlere kar ayrmclk yaptn; bu ayrmcln, yaamn her alannda, istihdamda, eitimde, barnmada ve kamu hizmetlerine ulamada mevcut olduunu sergilemektedir. Dile getirilen iddialar ve verilen rnekler, hkmetin konuya acilen mdahale etmesi gerektiini gstermekte; hem ayrmclk yapanlar cezalandracak, hem ayrmcla urayanlarn maduriyetlerini giderecek, hem de gelecekte benzer uygulamalarn nn kesecek yasal dzenlemeler yaplmasnn art olduuna iaret etmektedir:
Baz blgelerimizde zellikle Krt niversite rencilerine kar bir nefret ve dmanlk var. Bu tavra yer yer Emniyet tekilatnda da rastlamak mmkndr. rnein, getiimiz yllarda Afyon Kocatepe niversitesinde Krt renciler saldrya uradlar. Keza Mulada niversite rencisi bir kz, Krt olduu iin kendisine hakaretler yaplarak dolmutan indirildi. Bucadaki zel yurtlarn bazlarnda, Krt renci almyoruz denilerek reklam yaplmaktadr.

Krtlere ynelik ayrmclk ve nefretin, bizzat bu ayrmcl nlemekle grevli kurumlar eliyle yaplmas, kukusuz kayglarn artmasna ve toplumsal atmann trmanmasna yol amaktadr. zmir bata olmak zere Ege blgesinde gittike trmand ileri srlen Trk-Krt geriliminin kaynana da iaret eden baz rnekleri u ekilde zetlemek mmkndr:
Baz blgelerimizde, Krtlere gayrimenkul satmama yaklam vardr. Hatta Krtlere gayrimenkul satma, adeta ihanet olarak grlmektedir. Bu erevede, rnein zmir andarlda Krtlere ne arazi ne de ev sat yaplmaktadr. zellikle pazarclk yapan Krtlerin sat yapmasn bizzat Belediye ve jandarma engellemeye almaktadr. Yine bu kapsamda, andarlda jandarma ilenin giri ve knda kimlik kontrol yapmaktadr. Ayn ekilde, zmirin Kemeralt semtinde ay oca ileten bir Krt vatandamzn ay ocann etrafnda gnlerce sivil polisler dolam ve evredeki insanlara aycnn PKKl olduunu ve onunla alveri yapmamalarn sylemilerdir. Benzer ekilde, zmir Kadifekalede Krt

44

ocuklara uyuturucu verilmekte, polis ise ocuklarn uyuturucu ve hrszlk etelerine katlmalarna, onlar siyasetten uzak tutaca dncesiyle adeta gz yummaktadr. Yine zmirdeki Krtler, sokakta geleneksel kyafetleriyle gezmek istediklerinde sosyal baskya maruz kalmaktadrlar. nsanlarn kimliinde Mardin, Tunceli isimlerini grnce polisler ayrmclk yapmaktadrlar. Sz konusu ayrmclk artk toplumsallamakta, tabana da yaylmaktadr. Araplar da Krtlerle kartrlp ayrmcla uramaktadrlar. Bu yzden nfus kaydn Batdaki illere naklettiren ok sayda insan bulunmaktadr. Ayn ekilde, Afyonda Arapa ya da Farsa konuan mlteciler, Krt zannedildikleri iin sokakta ciddi tacizlere, basklara maruz kalmaktadrlar. Lise rencileri arasnda Trkiyede Trke konuulur canm, ne demek Krte? dncesinin gittike yaygnlamaktadr. lkretim kurumlarnda eitim mfredatna sinmi ve uygulamalara da aka yanstlan bir ayrmclk ve nefret sylemi var. zmirde ilkretim rencileri, retmenlerinin ynlendirmesiyle, PKKya lm diye slogan atarak yrtldler. Hatta rencilerini toplayp, Krtlerin youn olarak yaad mahallelere gtrerek slogan attrp yrten retmenler olduu bilinmektedir. Benzer ekilde, bayrak asma zerinden sren byk bir ayrmclk var ve bu yolla tm toplum zerinde bask oluturulmaya allmaktadr. Bu tr tutumlar, toplumsal ayrmay derinletirmektedir. Fazla Krt g alm birok blgemizde Krt-Trk atmasnn somut bir potansiyeli bulunmaktadr. rnein, asker uurlamada kocaman bayraklarla, davulla zurnayla uurlama yaplyor. Ve o kalabalk, sanki o anda karsnda bir Krt bulsa lin edecek gibi davranyor. Krtlere kar ayrmclk, baz blgelerimizde ok ciddi boyutlara ulamtr. Almla ve dadan inilerin balamasyla birlikte, bu ayrmclk tavan yapm bulunmaktadr. Bu gidile, yasal reformlar, sosyal politikalar, ekonomik iyiletirme, anadilde eitim vb. yntemlerle bu sorun zlmeyecek. nk buralardaki beyaz Trklerle Krtler arasnda var olan keskin ayrm, srf yasal deiikliklerle gidermek mmkn deildir.

Yllardan beri insan haklar ve demokratikleme alannda alan ve Krt olmayan bir katlmcnn u deerlendirmeleri de ilgin ve dndrcdr:
ehirlerde yaayan Krtler ciddi bir asimilasyonla kar karyadrlar. Uyuturucu, eteleme ve fuhu, Krtler arasnda ok yaygn ve buna gz yumuluyor, [bu konuda] nlem alnmyor. Yoksulluk nedeniyle Krtler, zellikle zorunlu g madurlar, bunlara mecbur kalyorlar. Elbette popler kltrn de etkisi var. Kentin bar, diskotei var. Krtlerin bu srece srklenmesini hem toplum hem de devlet krklyor. ok dilli hizmet anlay olmad iin, gettolaan Krtler, devletin hizmetlerinden mahrum kalyorlar. G eden Krtlerin blgedeki Krtlerden ok daha derin sorunlarla kar karya olduu ak.

45

46

DRDNC BLM

zme Ynelik Deerlendirme ve neriler

Toplantlarn son oturumlarnda, katlmclarn sorunun zmne ynelik deerlendirmeleri ve nerileri tartlmtr. Sz konusu neriler, bu blmde, yine konularna gre tasnif edilerek ele alnacaktr.

Sorunun Tanm ve Kayna

Sorunun tanm ve kayna konusunda farkl deerlendirmeler yaplm ancak Krt Sorununa bir insan haklar ve demokratikleme sorunu olarak bakmann, sorunu tartmay ve zm nerileri gelitirmeyi kolaylatraca gr ne kmtr. Ayn ekilde, sorunun kaynann yalnzca PKK olmad, tam tersine Krt Sorununun PKKy dourduu gr youn biimde dillendirilmi ve Krt Sorununun demokratik zme kavuturulmamas halinde, PKK silahszlandrlsa dahi, yeni PKKlarn ortaya kmasnn kanlmaz olduu vurgulanmtr. Bu nedenle de, Krt Sorununu zmek iin tarihsel srecin ele alnmas ve PKKnn ortaya k nedenlerinin iyi incelenmesi gerektii belirtilmitir.

Sorunun Taraflar ve Krtlern Temsl (PKK ve DTP)

En youn tartmalarn ve dolaysyla ayrmann yaand konu, sorunun taraflar ve Krtlerin temsili meselesi olduundan, sorunun zellikle bu boyutunun zmne ynelik deerlendirme ve neriler de birbirlerine taban tabana zt yaklamlar iermektedir. Bu erevede yaplan deerlendirmeler, aada zet olarak sralanacaktr. Kimi katlmclar DTPnin yan sra PKKnn da Krtlerin temsilcisi olarak muhatap alnmas gerektii grn dile getirmilerdir:
Sorunun zm iin ar tek tarafl yaplmamal ve sorunun asl muhataplar olan PKK ve DTP grmezden gelinmemelidir. Bu adan, hkmetin DTPyle grmemesi, dnlmesi gereken nemli bir yanltr. Hkmetin Krt siyasi partileriyle ve sivil toplum kurulularyla gelitirecei diyaloglar, sorunun demokratik ve bar yollarla zlmesine katkda bulunacaktr. Sorunun, tek tarafl ve dayatmac yollarla deil, oradaki halka birlikte ve i dinamikler esas alnarak zlmesi gerekir. DTP ynetimi zerinde son dnemlerde uygulanan bask ve tutuklamalarn, dadaki silahl gleri siyaset yapmak iin ovaya indirmek amacyla m yoksa ovada siyaset yapan kiileri daa karmak amacyla m yapld konusunda kafa karkl yaratmaktadr.

Kimilerine gre ise, PKK ile mzakere, almamas gereken bir krmz izgi tekil etmekte, Krtlerin PKK ve calann muhatap alnmas ynndeki talep ve srarlar, toplumda ayrmaya neden olmakta ve zmn nn tkamaktadr.
PKKyla ayn masada oturulmamaldr. nk hibir hak kazanm silahla olmaz. PKK silah brakp halkn karsna kmaldr. zmn nndeki en temel engel, krmz izgilerimiz. Mesela calann bir zgrlk mcadelesi lideri olarak grlmesi temel bir ayrm. Birinin beni buna ikna etmesi lazm. PKK burada ok temel bir ayrtrc etken. zmn temel unsuru, terrn bu balamn dna tanmasnda. Krtler de buna hassasiyet gstermelidirler. Su ilemeyen tm PKKllar affedilmelidir. Su ileyen, bu iin teorisini taeronluunu yapan tm PKKllar cezalarn ekmelidirler bata mralda yatan kii olmak zere. Krt Sorununu kiminle tartacamz, Krtlerin ne istediini kiminle konuacamz ok nemli. Zira blgedeki siyaset ve sivil toplum, tamamen PKKnn hkimiyeti altndadr. Diyarbakrdaki toplantda dile getirilen grler gerekten o kiilerin grleri midir acaba? Bu nedenle terr zldkten sonra sorunun ele alnmas daha dorudur. Krt aydn ve entelektelleri bir ekilde mutlaka o blgenin airet yapsna teslim oluyorlar ve airet mantyla dnmekte beis grmyorlar. Bu adan, AK Parti iindeki Krt milletvekillerinin seslerinin daha gr kmas gerekiyor.
49

Toplumun ve Medyann Sorumluluu

Sorunun kayna konusunda farkl grler olsa da, zmn sadece devletten beklenemeyecei, topluma da byk grev ve sorumluluklar dt noktasnda genel bir uzla olduu sylenebilir. Bu konudaki grler, bir baka anlatmla, toplumdan ve medyadan beklentiler de u ekilde zetlenebilir:
Bu sorunun zmn sadece devlete ykleyemeyiz. Sorunun zm, birbirimizi anlamaktan geiyor. Batdaki insanlar, Douda neler yaandn gerekten bilmiyorlar veya [anlatlanlara] inanmyorlar; kendilerine yalan sylendiini dnyorlar. Oysa yaananlar gerek. Dolaysyla sorunu yalnzca devletin zmesini beklemek yerine sivil toplum, sorunun zmn kolaylatracak bir rol oynamaya almaldr. nk sorun yalnzca devlet dzeyinde deildir; toplum nezdinde de Batdaki ve Doudaki insann birbirine yabanclamas sz konusudur. yle ki, Batda yaayan insan, Douda yaananlara dair tamamen bilgisiz bir konumdadr, olanlara inanmamaktadr. Toplumsal dzeyde sorunun zm iin adm atmak adna Doudaki ve Batdaki insanlarn birbirini dinlemesini ve anlamasn salamak iin sivil topluma byk grev dmektedir. Kald ki, toplum olarak hepimiz sorunun bir parasyz. nk Dou ve Gneydoudaki uygulamalar tm toplum adna, hepimiz adna yaplyor. Dolaysyla bu sorunun zm adna yaplanlara ilgisiz, duyarsz kalamayz. Her ne kadar tartmalar, Krt Sorunu temelinde geliiyor olsa da, dier etnik kkenlilerin sorunlarn da gz ard edemeyiz, sadece kendimiz iin demokrat olamayz. Krtler Trklerle eit olana kadar Krt olacaz; kadnlar erkeklerle eit olana kadar kadn olacaz; Aleviler Snnilerle eit olana kadar Alevi olacaz. zm iin toplumsal mutabakatn geniletilmesi gerekiyor ve toplumsal mutabakat Meclisteki drt partinin uzlamasndan ibaret deildir. Kald ki, restorasyon dnemlerinde en geni toplumsal mutabakat aranmazsa, dezavantajl kesimlerin daha sonra yeterince sz hakkna sahip olmas mmkn olmaz. 1923ten beri Cumhuriyet Krtlere, slamclara, komnistlere yer vermemitir. O yzden de, bu anlayn anayasasnn deimesi gerekir. Gemiin hatalarndan ders almalyz ama gemie de taklp kalmamalyz. Gerekten ihtiyacmz olan, yeni bir toplumsal szlemedir. Her trden ayrmclkla mcadele etmeliyiz. nk eitlik bizi zgr klar. Toplumda gittike artmakta olan nefret duygusunun almas iin ncelikle diyalogun gelitirilmesi gerekir. Bu balamda, medyadaki nefret syleminin dntrlmesi, toplumdaki dnme katkda bulunabilir. Halen televizyonlarda Krtleri aalayan filmler gsterilmekte, Krtler cin-eytan soyundandr gibi eitli yaynlar, ykler yaynlanmaktadr. Bilimsel ama tamayan bu gibi aalayc uygulamalara engel olunmaldr. Sorun aslnda Krtler deil biziz, kendisini st kimlik olarak gren insanlardr. Sorunun muhataplarn biz belirlemeye kalkmamalyz. Ne var ki, biz, hem sorunu kendimiz tanmlamak, hem taraflarn ve muhataplarn kendimiz belirlemek istiyoruz. Sorunun muhatab mral da olabilir, Kandil de olabilir, d gler dediimiz Avrupa Parlamentosu ve benzeri kurumlar da olabilir. Bu konudaki rahatszlklarmz zgven eksikliimizden kaynaklanyor. Ayrca bu alm sadece AKP balatt diye kar kanlar var. Almn bugn oluyor olmas, zmn artk ertelenemez olmasndan kaynaklanyor. AKPnin iin banda olmas ise bir anstr. On sene nce alm olsayd bugne kadar ok yol alnm olurdu. Sorumluluk sahibi herkes, ksr ekimeleri, ucuz oy hesaplarn bir tarafa brakp, tarih nnde ykmllnn farkna varmaldr. Siyasetilerden sivil toplum rgtlerine, sendikalardan akademisyenlere kadar, bu konuda zm adna sz syleyebilecek herkes ve her kesim katk salamal, elini tan altna koyarak sorumluluu paylamaldr. Bu toplum, otuz yldr travma yayor ama milletvekillerinin, brokratlarn, bakanlarn, askerlerin ocuklar blgede askerlik yapmad iin sorun zlemiyor. Karar vericilerin ocuklar blgede askerlik yapmaya baladnda sorun ksa srede zlr. zm srecinde, aidiyet olarak insan olma ortak paydas n plana karlmaldr. Etnik kken vurgusu her zaman ayrtrc, tekiletirici olmutur. Hibir aidiyetimiz, insan olma ortak paydamzn nne gememelidir. Krt Sorununun tartlmasn engelleyen btn anayasal ve yasal dzenlemelerin iptal edilmesi iin dier sivil toplum rgtleriyle birlikte kamuoyu oluturulmaldr. iddetin devre d braklmas, dier kltr ve inanlarn kendilerini serbeste ifade edebilmeleri iin bata yerel ynetimler olmak zere, daha geni halk kitleleri, bar hareketleri ierisine ekilmelidir. Krt ve Trk aydnlarndan bir heyet oluturulmal; Trkiyenin kendi tarihi gerekleriyle yzleebilecei bir ortamn hazrlanmas iin yaplmas gereken ksa, orta ve uzun vadeli uygulamalarn neler olabilecei belirlenerek bata TBMM olmak zere, BM, AP, AHM gibi resmi ve zel kurululara bu neriler gnderilmelidir. Krt, terr ve blclk kavramlar bir arada kullanld iin blgemizde ciddi bir imaj sorunu var. Uzun vadede bir imaj restorasyonu yaplmas gerekiyor. Bunun iin Dou ve Gneydou ile dier blgelerimiz arasnda gnl kprlerinin kurulmas, buradan insanlarn oraya gitmesi, oradakilerin de buraya gelmesi gerekiyor. Bu abalara, toplumun zerinde byk bir etkisi olan cemaatlerin de katlmas mutlaka salanmaldr.
50

Krtlerden Beklentler
Yuvarlak masa toplantlarnda, zm iin topluma den sorumluluklarn yan sra, Krtlerden beklentiler ayrca dile getirilmitir. Bunlarn balcalar u ekilde zetlenebilir:
zm hep devletten bekleniyor. Bu lkenin ynetiminde byk hatalarn yapld bir gerek ama eer zm olacaksa Trkler ve Krtler, yani her iki taraf birlikte hareket etmelidir. Blge insanlarnn da zme destek olmas gerekir. Bir sorun, o sorunu yaayanlarla, madurlarla zlr. Onlara ramen olmaz. Muhataplar dikkate almadan zm retmeye almakla sonu alnamaz. nk madura ramen zm olmaz. Kimse Kandille grlsn diyemiyor ama eer sorun zlecekse dadakilerin de indirilmesi lazm. iddet amasz, fakatsz, lkinsiz terk edilmeli ve reddedilmelidir. Sorunun gndemletirilmesinde bir ilevi olmutur ancak bugn artk zmn nnde engeldir. Ayrca bir Trk Sorunu yaratmak istemiyorsak, bunun nne gemeliyiz. Blgedeki STKlarn, eyhlerin, tarikat liderlerinin de mutlaka bu abalara dhil olmas ve empati gruplarnn oluturulmas gerekiyor. Sorunun zmne ynelik olarak sylenenlerin ve yaplanlarn Batdaki izdmlerine odaklanlmas gerekir. rnein Dou ve Gneydouda bara olan zlem, bu tarafa nefret olarak yansmaktadr.

zm n Yen Br Dl nas
Daha nce de belirtildii zere, dil ve slup konusu zel bir gndem maddesi olmamasna ramen, toplantlarn neredeyse her oturumunda katlmclar bu meseleye dikkat ekmilerdir. zme ynelik dil ve slup eksenli analizler ve neriler aadaki gibi zetlenebilir:
Siyasi iktidar, sreci ynetirken sorumlu, yattrc ve genel hassasiyetleri gzeten bir dil kullanmaldr. Bu arada, ehit ve gazi ailelerinin itirazlar ve eletirileri de ate dt yeri yakar sz erevesinde anlalmal ve mutlaka dikkate alnmaldr. Yeni bir dille konumak gerekiyor. Sadece devletin deil, Krtlerin de mutlaka yeni bir dil oluturmalar ve bu dille konumalar gerekiyor. zm iin slup nemlidir. nemli olan, sokakta bu ortak dili oluturmak; yoksa partiler ya da eitli kurumlar arasnda diyalog nispeten kolayca kurulabilir. Ama sorun artk toplumun iinde. O yzden asl nemli olan, toplumsal ilikilerdeki sluptur. Devletin politikalaryla mcadele ayrca verilebilir. Toplumun iindeki, gndelik yaamdaki pratiklerin ncelikle nemsenmesi gerekir. zm dili iin diyalog, diyalog iin de muhatap lazm. Bu anlamda gen kuaklarla diyalog kurmak ok daha zordur. nk her iki tarafta da ok keskin milliyetilik ykseliyor. Konuulabilecek son kuak olan kesim, bugn szc olan grup, yani Osman Baydemir, Ahmet Trk, Aysel Tuluktur vs. Buralarda genler davul zurnayla askere gnderilirken, blgede de davul zurnayla daa gnderiliyor. Bu meselenin karlkl olduunu unutmayalm. O yzden zm dili, eitliki bir dil olmak zorundadr. Douda sadece Krtler yok. Eer ayr bir Krt devletinin kuruluu deil de, bu sorunun Trkiye Cumhuriyeti iinde demokratik zm tartlacaksa, dier gruplar da grlmeli ve ona gre bir tutum ve dil gelitirilmeli, zm dnlmelidir. Krtleri rehabilite etmek sylemi de tekiletirme dilidir. Dikkatli konumak, kimseyi incitmemek gerekiyor. Krtler, Snniler, Aleviler, herkes, kendisi iin zgrlk ve demokrasi istiyor. Oysa ortak maduriyet kaynana kar birlikte hareket etmeyi baarmak gerekmektedir.

Hkmetten ve Devlet Kurumlarndan Beklentler

Toplantlarda zme ilikin nerilerin byk bir blmn, doal olarak, hkmete ynelik olanlar oluturmaktadr. Bazlar sre, bazlar ise alg ynetimine dair olan sz konusu nerilerin bir ksm, yaplmas gereken anayasal ve yasal dzenlemelerle, bir ksm da dorudan uygulamalarla ilgilidir. Bunlar arasnda en fazla ne kanlar ise unlar olmutur:
Krt Sorununda demokratik bar zm, ancak siyasi, kltrel, ekonomik vb. sosyal alanlarda, ezamanl olarak atlacak admlarla mmkndr. Krtlerin byk ounluunun istemi, siyasi ve kltrel haklar bata olmak zere, anadilde eitim hakk, zorunlu gn dourduu sorunlarn zlmesi, tazminatlarn denmesi, ayrmsz genel siyasi bir affn karlmas ve dadaki PKKllarn gelip siyasi hayata ve topluma katlmalar iin uygun yol ve yntemlerin

51

gelitirilmesidir. Krt Sorununun askeri yntemlerle zlemeyecei artk akl banda olan herkes tarafndan kabul edilmektedir. Silahl atmalar devam ettike, zm yolunda atlacak admlarn baarsz olaca bilinmektedir. Krt Sorunuyla ilgili yaplan btn siyasi ve akademik almalar birletirilmeli, sorunun tm boyutlar ve sebepleri (ekonomik, siyasi, sosyal, psikolojik, eitim vb.) ortaya konularak, ksa, orta, uzun vadeli ve ok boyutlu bir zm retilmelidir. Seim baraj kaldrlmal, siyasi partiler yasas deitirilmelidir. Bu ve benzeri yntemlerle, hem zm iin gl demokratik kanallar almal hem de gerilim drlmelidir. Youn g alan kentlerde, illerde valilikler, ilelerde kaymakamlklar bnyesinde zorunlu g madurlarn, KDRP ve 5233 sayl yasa konusunda bilgilendirmek iin bilgilendirme masalar kurulmaldr. Terrden zarar grenlerin bavurularnn deerlendirilmesiyle ilgili belli bir sre snrlamas getirilmelidir. Aksi halde zarar tespit sreci olaand biimde uzayabilmektedir. Kendisi bal bana byk bir sorun olan ve birok sorunun da kaynan oluturan koruculuk kaldrlmal ancak korucularn istihdamna ynelik tedbirler de alnmaldr. Ksa vadede meralarn almas, ekonomik tevik, hayvancln yaygnlatrlmas vb. ekonomik tedbirler alnabilir ancak orta vadede kltrel deiikliklerin yaplmas lazmdr. Ergenekon davas, sorunun kkeninde yatan temel faktrlerin aa karlmas asndan ok nemli bir frsattr. Ergenekon davasnn salkl ve adil bir biimde sonulandrlmas, Krt Sorununun zmnde de nemli bir eik olacaktr. Ergenekonun zlmesi, birtakm eylerin deiebileceine dair gl bir umudun domasn da salayacaktr. nc iddianamenin Gneydouyla ilgili olmas byk nem tamaktadr. Cezaevlerinden sk sk tutuklu cenazesi karken, Ergenekonculardan ba aryan olsa serbest braklmaktadr. Hasta tutuklu ve hkmllerin serbest braklmasna, hi deilse infazlarnn ertelenmesine ynelik dzenlemeler yaplmaldr. Genel af konusunu nemsemek ve bunu ekinmeden etraflca ele almak gerekir. Genel af konusu gz ard edilerek bu sorunun zlebilmesi mmkn deildir. Uzun vadede anayasal deiiklik, daha dorusu yeni, sivil ve demokratik bir anayasa olduka nemlidir; kesinlikle gndemden drlmemelidir. Krt dili, resmi dil olmad srece, her yerde ve kamusal alanda kullanlabilmelidir. Bu erevede, Krte eitimin tm okullarda verilmesini ngren dzenlemeler yaplmaldr. Btn eitim kurumlarnda Krt Dili ve Edebiyat dersleri verilmelidir. Hkmet insan haklaryla ilgili evrensel normlarn iselletirilmesi iin bir alma yapmaldr. nk herkesin evrensel insan haklar normlar konusunda asgari bilgiye sahip olmas gerekir. Demokratikleme srecinde, ayrmcln nlenmesinde ve toplumsal barn salanmasnda hekimler birtakm roller oynayabilirler. rnein, Kamu Personeli Yabanc Dil Bilgisi Seviye Tespit Snav (KPDS)nda hekimlerin Krte bilgisi llebilir. Belli bir dzeyde Krte bilen ve Krt hastalaryla Krte dorudan iletiim kurarak muayene ve tedavi yapan hekimlere belli bir ek tazminat ya da ilave muayene creti demesi yaplabilir. Bu tr tevikler, hem bir zr, hem Trk tarafnda somut bir tevik, hem de ayrmcln nlenmesinde nemli bir dinamik olabilir. Son dnemlerde ocuklara ynelik bask, ikence ve tutuklamalara ilikin eylemler, siyasi ve psikolojik ortam germekte, taraflar arasnda geliebilecek olumlu diyaloglarn nn tkamakta, toplumda kin ve nefret tohumlarnn gelecee tanmasna olumsuz katk sunmakta, atmalar krklemekte ve toplumu birbirinden daha da uzaklatrarak ok olumsuz etkiler yaratmaktadr. atmalarn bir an nce sona erdirilmesi iin eylemlere son verilmeli ve operasyonlar durdurulmaldr. 12 Eyll 1980 tarihinden bu yana zarar gren herkesin zararlar karlanmal, iten hangi sebeple olursa olsun atlanlarn tazminatlar ve bugne kadar olan maalar denmeli ve ilerine dnmek isteyenler iin gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr. Ayrmsz genel bir af karlarak vatandalktan karlm insanlarmzn sosyal, siyasal, ekonomik yaama katlmasn engelleyen yasal dzenlemeler deitirilmelidir. Krtler kadar Trklere de hakszlk yapld. Krtlere vurulan sopalar Trkler kandrlarak atld. leride devlet Krtlerden zr dileyecekse, kendilerini aldatm olduu iin Trklerden de zr dilemelidir. Tm bu sorunlarn kalc zm yolunda almalar yapmak zere ayr bir bakanlk kurulmaldr.

52

BENC BLM

Karar Alclar ve Krt Sorunu

Ankarada karar alclarla yaplan toplantda, esasen sorunun zm zerinde younlalmas hedeflenmitir. Bu erevede, nce bir durum deerlendirmesi ve aktr analizi yaplm, ardndan da kamuoyuna sunulacak bir zm paketinin iermesi gereken asgari hususlar zerinde durulmutur. Bu balamda yaplan deerlendirmeler u ekilde zetlenebilir:

Durum Deerlendrmes
Cumhurbakan, Babakan, ileri Bakan ile Genelkurmay Bakannn aklamalar, yeni bir srece girildiini gstermektedir. Cumhurbakannn biz bir mutabakat iindeyiz eklindeki aklamalar ok nemli. Ama grup aklamalarndan grlyor ki, muhalefet partileri o mutabakatn ierisinde deiller. ktidarn, muhalefeti srece mutlaka dhil etmesi gerekir. Ayn ekilde, PKKnn yapt aklamalar da, eskisinden farkl ve byk deiiklikler iermektedir. Her eyden nce bu deiikliklerin nemsenmesi gerekir. Uluslararas gelimelerin de etkisiyle olumlu bir hava var. ABD Iraktan kma karar vermi durumda ve Iraktan karken bu lkeyi mmkn olduunca atmasz bir alan olarak brakmak, bunun iin de Trkiyeyi Irak Krdistanyla yaknlatrmak istiyor. Bu nedenle, orada PKKnn deil ama silahlarn tasfiyesi gerekiyor. Bir mutabakat oluturulmas lazm ama muhalefetin tavr bu srece yardmc olmuyor. O yzden de sivil topluma daha ok grev dyor. Silahlar sustuu zaman medya bunu genellikle grmemektedir. Sadece atmalarn haber yaplmas, ortalama vatanda lkenin blnecei korkusuna srklemektedir. Eski Yugoslavyada aznlklarn Tito dneminden kalma haklar var ve kendi dillerinde eitim ve retim yapabiliyorlar. yle bir demokrasi anlay var ki, Kosovada insanlar bunu yadrgamyor, bir ayrcalk olarak grmyorlar. rnein 30 bin Trkn ilkokuldan niversiteye kadar kendi dillerinde eitim haklar var. Trkiye de, resmi politika olarak Kosovadaki Trklerin bu tr demokratik haklarn savunmaktadr. Ama sra Trkiyede Krte anadil eitimi meselesine geldiinde, Kosovada ya da Yunanistanda, Bulgaristanda savunulan demokratik haklar rahatlkla unutulabiliyor. Devletin kurumlar arasnda genel ve olumlu bir mutabakat olduu anlalyor. Gelinen noktadan geri dn yok artk. Kimsenin geriye dnme hakk da yok, ans da yok. Ancak iktidarn 2005te dourduu beklentilerin ok gerisinde kaldn da not etmek gerekmektedir. 19992004 yllar arasnda yaplan demokratik almlar, blge insann lkeye kazandrmtr, iktidarn blgeden destek almasn salamtr. 2004ten bu yana geen zaman ise, byk bir kayptr.

Aktrlern Analz
Aktr analizinde katlmclar zellikle kendi partilerini ve tutumlarn aklkla deerlendirerek, gerektiinde eletirerek, gemite yaptklar hatalar da ortaya koymulardr. Bu tartmalarn sonunda, taraflarn bu sorunun zmne ynelik olarak yapacaklar ileri zafer/hezimet psikolojisinden kartmalar gerektii zerinde bir uzla ortaya kmtr:
Herhangi bir nkoul ileri srmeksizin silahlar brakma nerisi, PKK asndan yeni bir siyasi izgiye iaret etmektedir ve bu srecin iyi ve doru okunmas lazmdr. PKKnn dland bir sre, PKK zerinde etkili olmaz. O yzden bu sreci doru okumak zorundayz. Murat Karaylann aklamalar,6 PKKnn esas olarak silahszlandrlmay ne aldn, bu yzden de anayasa reformu taleplerini en azndan imdilik ertelediklerini, sadece yerel ynetimlerin glendirilmesine dair talepleri olduunu

Mays 2009da Milliyetten Hasan Cemalin Murat Karaylanla yapt rportajlarda dile getirilen ve PKKnn silah brakmas, yerel ynetimlerin glendirilmesi ve kltrel haklarn tannmas gibi birtakm taleplerin ne kt aklamalar kastediliyor. Daha geni bilgi iin, Mays 2009 tarihli gazetelere baklabilir.

55

gstermektedir. Bu konuda zaten uzun zamandr Mecliste beklemekte olan bir yasa tasars var ve o yzden de radikal bir talep deil. Yani Krtlerin kendi kendilerini ynetmeleri gerekir talebini imdilik bir kenara brakm grnyorlar. PKK, imdiye kadar silahla Trkiyeyi dize getireceini dnyordu ama silahla ancak bir yere kadar gelinebildiini ve daha teye gidilemediini anlad. stelik PKKnn iradesi dnda ve ona ramen Irakta meydana gelen gelimeler, rgtn artk silah kullanamayacan ortaya koymaktadr. O yzden PKK da artk yeni bir politika belirlemek ve silahsz mcadele balatmak durumundadr. Buna karlk, PKKda bir zgvenin gelimekte olduu da grlmektedir. Artk kentlerde siyasi olarak rgtlenmeyi planlyorlar gibi grnyor. imdilik anayasal reform konusunu bir kenara brakp PKKnn silahszlanmasn ncelikli talep olarak ortaya koymak ve gerisini siyasi srecin doal akna brakmak gerekiyor. Bununla birlikte, silahla bugnlere gelen PKK gibi bir rgtn silah brakmasnn olduka zor olduunu gz ard etmemek, te yandan, inanlmaz esnek bir rgt olduunu da grmek gerekiyor. Devletin buna ne kadar hazrlkl olduu ise hi belli deil. Aslnda PKK, 1993te de benzer bir noktaya gelmiti. Abdullah calan Trkiyeye getirildikten sonra, PKK btn silahl kadrolarn snrn gerisine ekmi, stelik bir grubu Trkiyeye bar elisi olarak gndermiti. Ama bu kiiler yarglanarak cezaevine konuldu; ne geriye ekilmeye izin verildi ne de rgtten kopup gelenlere kar olumlu bir tavr sergilendi. PKKllar eskiden olsa Karaylann aklamalarn pasiflik olarak grrlerdi ama bugn onlar da silahn zm olmadnn farkndalar. te yandan, PKKnn uzun sre dada ve hapiste kalm olan ve daha sonra DTP kadrolarnda siyaset yapmaya alan mensuplarnn son aylarda tutuklanmas, rgtn siyasallamasnn nn tkamaktadr. Bu son derece yanl bir politikadr. Siyasi iktidara bakldnda, AK Parti ierisinde zgrlk demokrasiden yana olanlar gibi, askeri kanada daha yakn olanlarn bulunduu da anlalmaktadr. O yzden de iktidar partisi, dengeleri gzetme ihtiyac duymaktadr. Ama denge hesaplar, demokratik zmden yana olmay engellememelidir. DTPliler seilmiler ve Meclisteler. Onlarn temsil haklarn sorgulamak meru deildir. Dolaysyla zme ynelik almalarda DTPliler muhatap alnmaldrlar. Bununla birlikte, zm iin adm atarken PKK da, calan da yok saylamaz. Yllarca her yolu denedikten sonra artk gvenlik gleri de silahn zm olmadnn farkna vardlar ve esas sorumluluk ve yetkinin siyaset kurumlarnda olduunu anladlar. Bu nedenle, ordunun artk inisiyatifi yava yava siyasete brakmas gerekiyor. Oysa TSK, uzun yllar boyu, en byk sorunlardan en gndelik meselelere kadar siyasete mdahil olan bir kurumdu. Kamuoyunda da ciddi bir olumsuz tepki grlmemektedir. Muhalefet hl fazla mit vermese de, DTP kadrolar parlamentoda siyaset yapma alkanl edindiler, kar tarafn hassasiyetini anlamaya baladlar. Gerekletirilebilir talepler dile getiriyorlar. Eer Siyasi Partiler Kanununda baraj yzde 10un altnda olsayd, DTPliler Meclise daha erkenden ve daha byk bir grupla gelebilir ve zm srecine daha nemli katklar salayabilirlerdi. Ne var ki, zm DTPyle olacaksa da, bizim istediimiz DTPyle olsun noktasna gelindi ve DTPye kar operasyonlar balatld. DTPye dnk son operasyonlar olduka manidar. Oysa PKK gerekten siyasallayorsa, cezaevlerine konulmalar deil, tevik edilmeleri gerekir. Herkesin, kendi konumu asndan bir muhasebe yapmas gerekiyor. PKK kendisini bu yeni srece hazrlyor gibi. Onlar da demokratik zm noktasna geldiler. Ancak siyasi irade ne yaparsam kendim yaparm zihniyetini ve yaklamn terk edemiyor. Bu sorunun konuulaca yegne merci, TBMMdir. Bu anlamda AKP ve DTPye byk grev dyor.

zm n Yaplmas Gerekenler
zm sreci/paketi iki ekilde dnlebilir. inde silahszlanmadan haklara kadar her eyin olduu bir zm paketi veya en st siyasi yetkililerin zmn ana unsurlarn deklare etmeleri, ok netletirmemeleri ve bunun sre ierisinde izlenmesi. Birincisi ideal olandr. Ama bu, Trkiye gerekliinde ideal zm olarak grnmyor. kincisi daha makul gibi gzkyor. Bu sorunun zlebilmesi iin, siyasal iktidarn risk almas gerekir. Siyasal iktidarn denge siyaseti gtmeden, demokrasiye inanarak demokratik almlarla sorunu zmesi gerekir. Yeni anayasada Krtleri ve kltrlerini ieren, onlarn kimliklerini tanyan ve Krte eitime ynelik dzenlemeler yaplmaldr. Bu kapsamda, niversitelerde Krdoloji enstitleri kurulmal ve Krtenin gelitirilmesinin yollar almaldr.

56

Bir tr lobicilik yaplmas; srecin tkand noktada devreye girilmesi gerekir. Bunun iin de ncelikle srecin dilini belirlemek gerekir. Bu srete zaman zaman DTP ve AK Partiyi uyarmak; CHP ve MHP evresinde olan yapc kiileri de srece ekmek lazmdr. Bu erevede;

Reformlara devam edilmeli; Anayasal vatandalk tanm esas alnmal; Krtenin nndeki btn engeller kaldrlmal; Ergenekon davas, blgeyi de iine alacak ekilde sonulandrlmal; PKKnn silahszlandrlmas zerinde younlalmal; Koruculuk kaldrlmaldr.
Bu sorunun anormallemesinde Krtlerin bir mesuliyeti yok ama normalleme srecinde Krtler temel aktrdr. Temel sorun aslnda demokratiklemedir. Devlet ve Krtler arasnda temel bir gven problemi var. Gven ortamnn oluturulmas lazm. Bunun tesinde, Trkiyenin kendisiyle hesaplamas lazm. Ergenekon davas da bu nedenle nemlidir. Bu hesaplamann mutlaka sonulandrlmas gerek. Aksi halde ne Krt meselesi ne herhangi baka bir demokratikleme sorunu zlebilir. zm iin tek zemin siyasettir. Ama bunu gerekletirecek bir ortamn ve doru zamann olmas gerekir. nceliklerin de doru belirlenmesi lazm. Bu parametre varsa zm gerekleebilir. nce, taraf olan aktrlerin ne yapabileceklerini, nasl katkda bulunabileceklerini belirlemeleri gerekir. Medyann da zmn taraf ve bir paras olmas gerekir.

57

Sonu ve Deerlendirme

Deiik blgelerde, farkl evrelerden katlmclarla yaplan toplantlar, genel olarak, Batda yaayan ve Krt siyasi hareketlerinin iinde aktif olarak yer alan Krtlerin, Dou ve Gneydou blgelerinde yaayan ve benzer pozisyonlarda bulunan Krtlere nazaran daha uzlamaz bir perspektife, daha keskin grlere ve daha sert bir dil ve syleme sahip olduklarn gstermektedir. Benzer bir biimde, Batda yaayan Krt olmayan vatandalarn birounun Krt sorunu konusunda son derece snrl bilgilere sahip olduu, bu bilgilerin de byk lde yanl olduu gzlenmitir. Daha nemlisi, bu bilgisizlik ya da yanl bilgiler, sz konusu katlmclarn, Krtlere kar nyargl ve kimi zamanlarda da fkeli tutumlar taknmalarna yol amaktadr. Bu gzlemler, esasen, toplumda ayrmclk ve nefretin gittike arttn ve mdahale edilmedii takdirde, bir dmanla ve atmaya dnme tehlikesiyle kar karya kalabileceimizi gstermektedir. Bununla birlikte, sz konusu toplantlarn en byk yarar, ayn ehirlerde ikamet etmelerine ramen birbirleriyle grmeyen farkl kesimlerden insanlarn bu sorun zerinden karlamalarn ve tanmalarn salamas olmutur. Nitekim katlmclar da, bu vesileyle en azndan birbirlerini dinleme ve kendi ezberlerini gzden geirme imkn ve frsat bulduklarn belirtmilerdir. Hkmetin gerekletirdii reformlara, alm srecine en ok kar kanlarn dahi ciddi itirazlarda bulunmamas, alm srecinin, siyaset ve medya dnyasnn ileri srdnn tersine, toplum tarafndan ok da yanl bulunmadn, hatta herkesin artk bu sorunun bir an nce bir ekilde zlmesini istediini gstermektedir. Nitekim pek ok katlmc, yetkililerin halka yllar boyu dorular sylemediinden yaknarak, sorunun, bir halkn doal, insani, siyasi, sosyal ve kltrel haklarnn gasp edilmi olmasndan kaynaklandn toplumun ok ge kavradn vurgulamtr. Bu erevede, sorun bandan itibaren aklkla ortaya konulsayd, zm yolunda Trkiyenin bugn ok daha farkl bir noktaya varm olaca ska ifade edilmitir. Bu dnceden hareketle, artk gerekleri saklama, asl sorunu grmezden gelme politikalarndan vazgeilmesi ve hem devletin hem de toplumun gereklerle yzlemeye cesaret etmesi gereine iaret edilmitir. Toplantlarda yaplan tartmalar, Krt Sorunuyla ilgili ciddi bir bilgi ak sorunu olduunu ortaya koymaktadr. ok etkili bir medya dezenformasyonunun da katksyla toplum, blgede neler olup bittiini hl tam bilememekte, blk prk duyduklarna da inanmamaktadr. Bu yzden, Krt Sorunu ve demokratiklemeyle ilgilenen milletvekilleri, aydnlar, sivil toplum kurulular ve benzeri aktrlerin, daha fazla ve daha sk bir iletiim ve diyaloga girmeleri gerekmektedir. Gerekirse, bu amala bir giriim grubu oluturularak, gelimeler ve izlenecek politikalar konusunda daha sk bir gr alveriinde bulunulmaldr. nk ta atan ocuun elinden ta almak, daa kan dadan indirmek, Trkiyenin drt bir yanndan askere gidenleri sa salim geri getirmek ve bunlarn hepsini birlikte yapabilmek gerekiyor. Cumhuriyetle yat olduu ska sylense de, aslnda Krt Sorununun gemii, yzyllar ncesine uzanmaktadr. Bu nedenle, zm de doal olarak zaman alacaktr. Ancak bunca uzun gemiine ramen, bu sorunun bir i savaa dnmemi olmasnn nedenlerini ok boyutlu olarak irdelemek, aslnda sahip olduumuz ama kymetini bilmediimiz deerlerden de istifade ederek yeni bir perspektif, yeni bir dil ina etmek gerekmektedir. Bu nedenle, sorunu sadece hakhukuk sorununa ya da siyasete veya ynetim problemine indirgemek yanltc olacaktr. Krt Sorununun ok boyutlu olduu bilinmesine ve bu nitelii hemen herkes tarafndan sylenmesine ramen, Cumhuriyet tarihi boyunca eksik olmayan atmalar ve zellikle yaadmz son otuz yllk sre yznden, sorun ar derecede siyasallam bulunmaktadr. Ne yazk ki, insanlk tarihi bir kez daha tekerrr etmi, Krt Sorununda da siyasi olan, sosyal olan, insani olan byk oranda perdelemitir. Bunun doal sonucu olarak da, toplum daha ok sorunun siyasi boyutuyla megul olmakta ve onun gerisinde yatan son derece ac verici, utan verici insani dram grmemekte, grememektedir. Oysa bu dramdan hepimiz sorumluyuz. Tm bu yaananlara ve sorunun olanca karmaklna ramen, kalc bir zm iin yaplmas gereken ise, aslnda, olduka basittir: Sadece adil olmay; kendimiz iin istediklerimizi bakalar iin de istemeyi ya da bize yaplmasn istemediimiz eylerin bakalarna yaplmasna da kar kmay baarabilmek

58

Yazarlar Hakknda

Ylmaz Ensarolu
1959 Arda dodu. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesini bitirdi. 19781980 yllarnda z Gda Sendikasnda Genel Sekreterlik ve Genel Bakanlk yapt. 1992de nsan Haklar ve Mazlumlar in Dayanma Derneinin (MAZLUMDER) Genel Ynetim Kurulu yeliine seildi. 19931996 yllar arasnda Genel Bakan Yardmcl, 19962004 yllar arasnda da Genel Bakanlk grevlerini yrtt. 2004te yaplan genel kurulda kendi isteiyle grevinden ayrld. 20052006 retim ylnda, ngilterede Durham niversitesi bnyesinde insan haklar ve gvenlik konularnda aratrmalar yapt ve TESEVin gvenlik sektr reformu alanndaki almalarnda yer ald. Halen MAZLUMDER, nsan Haklar Gndemi Dernei (HGD) ve nsan Haklar Aratrmalar Dernei (HAD)nin yesi ve nsan Haklar in Diyalog Dergisi Genel Yayn Ynetmeni olan Ensarolu, SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Hukuk ve nsan Haklar Koordinatr olarak almaktadr. Evli ve bir ocuk babasdr.

Dlek Kurban
Lisans derecesini Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnden ald. Milli Eitim Bakanl bursuyla okuduu Columbia niversitesi Uluslararas ve Kamu likileri Fakltesinden 1999 ylnda insan haklar alannda yksek lisans derecesi ald. Daha sonra, Columbia niversitesi Hukuk Fakltesinden 2004 ylnda Hukuk Doktoru derecesi ile mezun oldu. 1999-2001 yllarnda Birlemi Milletler Siyasi likiler Blm Gvenlik Konseyi Ksmnda Siyasi likiler Ynetici Yardmcs olarak grev ald. TESEV Demokratikleme Program Direktr olan Kurban, Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnde yar zamanl ders vermekte, haftalk Agos Gazetesinde kimlik sayfasnn editrln yapmaktadr. Kurbann Trkiyede insan ve aznlk haklar, Trkiyede zorunlu g ve Avrupada aznlk ve insan haklar hukuku alanlarnda uluslararas ve ulusal yaynlar bulunuyor. Kurban, Radikal Gazetesinde ke yazmaktadr.

59