You are on page 1of 68

T.C.

MMAR SNAN NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS GELENEKSEL TRK EL SANATLARI ANASANAT DALI TEZHP PROGRAMI

TEZHB SANATINDA SAZ YOLU (16. YZYIL)

(Yksek Lisans Eser Metni)

Hazrlayan 20036010 Vsal GARAGAOV

Danman Yrd. Do. Turgay KORUN

STANBUL2006

NDEKLER

Sayfa No. NSZ.......III ZET......IV SUMMARY.................V KISALTMALAR.......VI EKLLER LSTES................VII RESMLER LSTES..VIII 1. GR..1 2. SLAM NCES VE SONRASI TRK SSLEME SANATINA GENEL BAKI 2 2.1. slam ncesi Trk Ssleme Sanat......3 2.2. slam Sonras Trk Ssleme Sanat.....4 3. TRK SSLEME SANATININ EVRELERNE GRE NCELENMES..6 3.1. 8. ve 9. Yzyllar Aras Dnem .................................................................6 3.2. 10. ve 13. Yzyllar Aras Dnem (lhanl ve Seluklu Tezhib Sanat)....6 3.3. 14. ve 15. Yzyllar Aras Dnem (Timurlularda Tezhib Sanat)......7 3.4. 15.y.y. Ftih Sultan Mehmed Dnemine Bak (1451-1481).........7 3.5. 15.-16.y.y. Sultan II.Byezd Dnemine Bak (1481-1512).....8 3.6. 16. y.y.Osmanl ile Safeviler Dnemi........................................8

II

3.7. 17.-18. ve 19. y.y. Trk Ssleme Sanat (Avrupadan Etkilenme Dnemi).10 3.8. 20. Yzyl Trk Tezhib Sanat (Geriye Bak Dnemi)...11 4. TRK SSLEME SANATINDA KULLANILAN TERMLER12 5. TRK SSLEME SANATINDA KULLANILAN MOTFLER....12 6. TILAR .......23 6.1. Tezhibte Tn Grevi......23 6.2. T eitleri ve kullanm alanlar..23 7. TEZHB SANATINDA SAZ YOLU (16.YZYIL)..........................24 7.1. Saz slbunda Kullanlan Baz Motifler...............................................28 8. VSAL GARAGAOVUN SAZ SLBU ALIMALARINA DAR....31 9. KATALOG......32 10. KAYNAKLAR........55 11. SZLK..........57 12. ZGEM..........59

III

NSZ

Bu eser metni almasnda; Trk Tezhip Sanat Tarihinde nemli bir yere sahip olan gemiten gnmze kadar gelebilen ve ssleme sanatna yenilik getiren Saz slbu ve yaratclar hakknda bilgi edinmek ve onlar tarafndan retilen sanat eserlerinin zelliklerinin aratrlmas ama edinilmitir. Saz yolu zerinde birok aratrmann bulunmas bu slbun ne kadar nemli bir yere sahip olduu hakknda bize bilgi verir. slbu oluturan sanatlarn kompozisyonlarnda yer alan motifler bize bunlarn bir tesadf olmadn yani Trk Ssleme Sanatnn Atalarmz olan eski Trklerden gelmi olduunu hatrlatr. Onlara ait olan bu motiflerin irdelenmesi sonucu yeniliki bir duygu eklenerek meydana getirilmi bu slbun Saz yolu olduunu grrz. Ve bu alma Osmanl dneminde var olan ve hala varln srdren klasik dnemin ve Saz yolu dnemi tarihinin aydnlatlmas asndan nem tamaktadr. almamn konusunu sememde bana yardmc olan ve beni bu konuda ynlendiren saygdeer hocam, danmanm, Yrd. Do. Turgay KORUNa, desteini grdm saygdeer hocam, Do. Faruk TAKALEye sonsuz teekkrler ederim. Ayrca tm almalarm srasnda yardm ve desteini unutmayacam arkadam smail HATPe, manevi destekleriyle beni hibir zaman yalnz brakmayan anneme sonsuz teekkrleri bir bor bilirim.

Vsal GARAGAOV stanbul, Ocak 2006

IV

ZET

Osmanl Tezhib Sanatnda yeni bir r aan Saz slbu, XVI. y.y. dan itibaren son dnemine kadar etkisini byk lde koruyabilmitir. Serbest kompozisyon kurmaya elverili olan bu sanat slbu, sanatya bu zgrl tanmas nedeniyle ssleme sanatnda nemli bir yer ald. Bazen, birbirine sayg duyan iki insann veya birbirlerine sevgi besleyen iki sevgilinin sarlmas gibi sarmal olarak grdmz akc yaprak motifleri, bazen ise iki dmann kendilerini yaraladklar gibi birbirini delip geen haner eklindeki yaprak dzenlemeleri bu slbun ekiciliini arttrmaktadr. Saz slbunun dou dneminde ilk olarak mrekkeple izilmi olan bu resimler daha sonralar ak renkte seilmi ktlar zerine renklerin ak tonlamalar kullanlarak da izilmilerdir. Bakldnda insana eitli duygular veren bu slbun yaptlar son dneme doru daha da natrel (gereki) bir ekilde karmza kar. Bu almalarn karakteristik zellikleri, benim bu slp zerinde almama vesile olmutur.

ANAHTAR KELMELER: Osmanl, Saz yolu, slp, Tezhib, Motif

SUMMARY

Saz style which created a new path in Ottoman Illumination Art could have protected its effect on a large scale from XVI. Century until the last period. This art style which is suitable for establishing free composition, took an important place in illumination art since its giving this freedom to artist. Sometimes, fluent leaf motifs that we see as spiral like embrace of two persons who have respect to each other or two lovers have love to each other, and sometimes leaf arrangements in form of khanjar pierced each other like two enemies wounding themselves, increase the attractiveness of this style. These pictures drawn with ink firstly in birth period of the Saz style afterwards had been drawn on papers selected in light colours with using light intonation of the colours as well. The work of arts of this style which gives various feelings to human when looked, cross our path in form of more natural (realistic) at the last period. Characteristics of these work of arts afforded me for working on this style.

KEYWORDS: Ottoman, Saz style, Style, Illumination, Motif.

VI

KISALTMALAR

Ans. - Ansiklopedi a. g. k. - Ad geen kitap a. g. m. - Ad geen makale a.g.t. - Ad geen tez Bkz. - Baknz H. - Hazine Kat. No: - Katalog numaras M.. - Milattan nce M.S. - Milattan sonra .K. - zel koleksiyon S.O. - Snnet odas s. - Sayfa TSM - Topkap Saray Mzesi TSMK - Topkap Saray Mzesi Ktphanesi v.b. - Ve benzeri. y.y. - Yzyl

VII

EKLLER LSTES

EKL 5. 1: Palmetus Lotus13 EKL 5. 2: Haty.....14 EKL 5. 3: Pen15 EKL 5. 4: iziliine gre Rmler..17 EKL 5. 5: Kompozisyondaki kullanmlarna gre Rm....18 EKL 5. 6: Mnhan.....19 EKL 5. 7: Bulutlar.......21 EKL 5. 8: intamni...22 EKL 5. 9: Tlar..23

VIII

RESMLER LSTES

RESM 9.1: Kat. No.1 (TSM.S.O., ini)...32 RESM 9.2: Kat. No.2 (TSM.S.O., ini, detay)....33 RESM 9.3: Kat. No.3 (Sultan Ahmet Cam, ini, detay)..............34 RESM 9.4: Kat. No.4 (TSMK, H.2162)..35 RESM 9.5: Kat. No.5 (TSMK, H.2162)..36 RESM 9.6: Kat. No.6 (TSMK, H.1682)..37 RESM 9.7: Kat. No.7 (TSMK, H.1517)..............38 RESM 9.8: Kat. No.8 (TSMK, H. 2836).............39 RESM 9.9: Kat. No.9 (TSMK, H.2147, 23a)..................40 RESM 9.10: Kat. No.10 (TSMK, H. 2135)......41 RESM 9.11: Kat. No.11 (TSMK, H. 2147)......42 RESM 9.12: Kat. No.12 (TSMK, H. 2147, y. 21 a.).....43 RESM 9.13: Kat. No.13 (TSMK, H.2147).......................................................44 RESM 9.14: Kat. No.14 (Cleveland Sanat Mzesi, 44. 492.)..................................45 RESM 9.15: Kat. No.15 (TSMK, H.2153, 57a).......46 RESM 9.16: Kat. No.16 (TSMK, H.2153, 57b).......47 RESM 9.17: Kat. No.17 (New York Metropolitan Museum)..........................48 RESM 9.18: Kat. No.18 (Freer Sanat Galerisi, Washington, 37.7).........................49 RESM 9.19: Kat. No.19 (Nationalbibliothek,Vienna, Cod. mixt.313)....................50 RESM 9.20: Kat. No.20 (zgn alma. Vsal Garagaov).........................51 RESM 9.21: Kat. No. 21 (zgn alma. Vsal Garagaov)........................52 RESM 9.22: Kat. No. 22 (zgn alma. Vsal Garagaov)........................53 RESM 9.23: Kat. No.23 (Eserden Birebir Kopya almas.Vsal Garagaov)....54

1.

GR

Bu almada 16. y.y.da doan ve ssleme sanatna yeni bir bak as getiren Saz slbunun kullanm alanlarn, bu slpta kullanlan motiflerin yaplarn ve slbun kurucularn aratrmak ile beraber zgrln bu almalarda zgnln bir balangc olarak karmza kn ve her sanatta da bunun neminin byk olduunun anlatm ama edinilmi ve okuyucuya sunulmutur.

Trk ssleme sanatnn primitif dnemi olarak kabul edilen slam ncesi Trk ssleme sanat ile slamn kabul grmesinden sonraki dnemlerine genel bak ile beraber Trk ssleme sanatnn 8.y.y.dan 20.y.y.la dein yzyllar ierisinde geliim evresinden bahsedilmitir. Ayrca ssleme sanatnda kullanlan motifler ile kullanm alanlarna ilikin bilgiler verilmimtir. Bununla beraber almamn esas amac 16. y.y. da etki yaratm olan Saz yolu ile kurucular hakknda bir aratrma kapsamaktadr.

Saz slbuna ait Topkap Saray Mzesinde bulunan eserler ile Sultan Ahmet Camisinde iznik inilerindeki slba ait izimler ve bu konuyu ieren baz kitaplar incelenerek analizleri yaplmtr. Ve ayrca Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan Velicana ait H.2147, 23 a numaral alma (Bkz. Kat. No.9) analiz edilerek birebir kopya almas yaplmtr.

2.

SLAM NCES VE SONRASI TRK SSLEME SANATINA GENEL BAKI

Tezhibin kelime anlam Arapa zeheb (altn) szcnden gelmektedir. Altnlamak anlam tar. Ayrca bu sanata tezyinat sanat da denmektedir. Bunun nedeni de yine Arapada ziynet kknden tremi bir kelime olup, donatmak, bezemek, sslemek gibi anlamlara sahip olmasdr. 1 Tezhiplenmi eserlere mzehhep, tezhibi yapan sanatlara erkekse mzehhip, kadnsa mzehhibe denir. 2 Ssleme sanat da dier sanatlar gibi en eski dnemlere dayanmaktadr. nsanlk tarihi o kadar gizemli bir yapya sahiptir ki, tm olaylar zmekte zorlanyoruz. Karmak duygulara sahip olan insanolu sanata da damgasn vurmutur. Amac ne olursa olsun sonu olarak grmekteyiz ki maara duvarlarna veya kayalara ve bu gibi benzeri zeminlere insanlarn kendi duygu ve dncelerini kendi ifadeleriyle aktarmalar bizlere yaptklar iin hi de gereksiz eyler olmadn kantlar. Sanat yapmalarndaki bu tutumlar sosyal yaamn bir parasdr. Eski alardan kvlcmlanan bu sanat retme istekleri daha sonraki dnemlerdeki sanatn olumasna ve gelimesine zemin hazrlamtr. Deiik corafyalarda insanlarn ssleme sanatn deiik amalar uruna kullandklarna ahit oluyoruz. Douda ve batda ssleme sanatnn filizlerini gryoruz. Bu deiik corafyalarda uygulanan ssleme unsurlar din ve sosyal yaplar gibi somut neticeler sebebiyle deiime uramtr. Yaplan kazlarda bulunan eserlerden yola karak Trk ssleme sanatnn temelleri Orta Asyaya dayandrlmaktadr. Trklerin tarih sahnesine ktklar ilk devirden itibaren gnmze kadar sren sanatnn farkl dnemlerindeki farkl inanlar, dnceleri ve bunlarn o dnemlerdeki toplumlarn duygularn etkilemesi neticesinde birbirinden farkl konular yanstan ssleme unsurlarn retmeye sevk etmitir. slam ncesi ve sonras ssleme sanat, din btnnden doar ve geliir. 3 Bu sanat iki ayr dnemde incelememiz onun doru anlalmasna olanak salayacaktr.

1 2

Ferit DEVELOLU, Osmanlca Trke Ans. Lgat, s. 1332 Faruk TAKALE, Trk Ssleme Sanat, Tezhip. Antik Dekor, s. 4, stanbul s. 88 3 Faruk TAKALE, Tezhip Sanatnn Kullanm Alanlar, yaynlanmam sanatta yeterlik tezi, MS. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul

2.1.

slam ncesi Trk Ssleme Sanat

Bu devirde toplumlar gebe yaants srmekteydiler ki bu koullarda belli temellere dayanan bir sanat retmek neredeyse imknszd. Bu Trk gebeleri (Hunlar, Gktrkler, Uygurlar gibi topluluklar) herhangi bir yerde kaldklar mddete orada eitli sanat eseri olarak kabul edilebilecek nitelikte eserler ortaya koymulardr. anak, mlek, at eerleri, keeler, madeni eyalar gibi maddeler zerinde ssleme unsurlarn kullanmlardr. Orta Asyada Ulan Ude ve Ulan Bator gibi yerleim blgelerinde Trklere ait eyalara orada yaplan mezar kazlarnda rastlanmtr. Bu eyalarn zerinde grlen ve gnmzde kullanlmakta olan ssleme unsurlaryla benzerlik gstermesi, ayrca 8. y.y.dan 19. y.y. sonuna kadar bin yldan fazla bir zamana yaylm olan eski Trk resminin asl temsilcileri, sanata ok yatkn olan Uygurlarn olmas bu bilginin doru olduunu kantlar. Eski Uygur harabelerinde bulunan Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatrler Trk resminin bugne kadar bilinen en eski rnekleridir.

slam ncesi yaz ve minyatr tezhipleme rnekleri ilk kez Orta Asyada Uygur Trkleri zamannda grlr. Bu rnekler Kara Hoada yaplan Turfan kazlarnda bulunmu,Vakf yapan, Maniheist Uygur rahipleri minyatrlerindeki basit nebati sslemelerdir.VIII.yzylda Uygurlarn Maniheizmi kabul ile gelimeye balayan ssleme sanatnda zemin mavidir. Kullanlan renkler krmz, beyaz, altn, yaldz, erguvan rengi, ak ve koyu yeildir. Basitletirilmi aa motifleri, boluklar dolduran iekler, yapraklarla bezeli kvrm dallar balca unsurlardr. Bunlar slami dnem Trk tezhip sanatinda stilze edilmi iek ve bitki motiflerinden meydana gelen Hatai slubunun habercisi gibidirler. 4

Altay dalar eteklerinde Rus arkeologu Rudenko tarafndan alan M.. 4. ve 3. y.y.dan kalma kurganlarda buzlar iinde binlerce yl bozulmam Hunlara ait olduu sanlan insan ve hayvan lleri bulunmutur. Ayrca bunlarla gmlm birok eyalarla beraber bugn Sankt-Petersburg Mzesinde korunmaktadrlar. Bu eyalar arasnda hal, kuma, renkli kee aplike rtler gibi hayvan kavgalar ve insan figrleri ile ssl ok zengin tekstil ileri yannda eitli eya trleri vardr. kinci kurganda bulunmu olan mumyalanm bir insan vcudunun stnde hayal
4

Faruk TAKALE, a.g.t., s. 2, dipnot 4

rn olarak ilenmi dvmeler dikkat ekicidir. Bu kurganlardan kan hal ve tekstil ilerinin Hun sanat bakmndan ayr bir nemi vardr. Bunlardan bazlarnda Ahamenis sanat etkileri aka grlmekle beraber kee zerine ince ve renkli deriler yaptrmak suretiyle sslenen bir grup tekstil ileri (aplike) almalar tamamyla orijinal olan Hun slbunu belli etmektedir. Bunlar at eerlerinin rtnmesinde kullanlmak zere yaplmlardr. Bu almalarn birinde bir da keisine saldran grifonu gsteren bir hayvan kavgas canlandrlmtr. Ele alnm olan bu izimde ylesi gereki bir sahne vardr ki lme yaklaan bir keinin rpermelerini btn kuvveti ile bize yanstr. Sahne simetrik olarak arka arkaya iki defa tekrarlanmtr. Ayrca Gktrk ana ait Tanr dalar eserlerinde grlen ssleme unsurlarnda, tabiattan stilize edilmi pen ve yaprak motiflerine rastlanmaktadr. 5

Bu eserler bize gsteriyor ki o dnemde yaplm olan btn almalarda en iyisini yapma kaygs vardr. Ayrca yine bu almalar Uygur milletinin sanat yapmaya meyilli bir millet olduunu bize gsteriyor.

slamiyetten nce yaayan bu sanat slamn kabul ile beraber karakteristik zelliklerinden hi birini kaybetmemi ve gnmze kadar ulamtr.

2.2.

slam Sonras Trk Ssleme Sanat

Dou Trkistan Trk'lerinin ilk dini olan Gk Tanr dininden kalma ''Tengri Tek'', ''Tengri Yaratm'', ''Tengri sterse'' gibi cmlelerin Uygur Trk'leri arasnda ok sk ku1lanld bilinmektedir. Bu durum Uygur Trk'lerinin slamiyete ok yakn bir hayat yaadklarn gstermektedir. Bu bilgiye dayanarak Trk milletinin slam dininde var olan tek Tanr inancna yakn olduklarn ve bunun neticesinde slam dinini benimsediklerini gryoruz.

Bahaddin GEL, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s.180

2500 yllk tarihe sahip olan Trk milletinin slamiyeti kabul etmesiyle beraber gebe olan bu toplumlar slam dininin ve bu dinin getirmi olduu sosyal yapnn da etkisiyle yerleik bir hayata gemilerdir. Yerleik hayata gemeleri onlara eitli avantajlar salamtr. Bu avantajlar onlarn her konuda olumlu gelimesine yardmc olmutur.

Yerleik hayata gemeleri onlar yaayabilecekleri konutlar ina etmeye mecbur klmtr. Konut yapm ile beraber kullandklar eyalarn ekli deimi, bunun deimesiyle eya yapmna daha fazla zen gstermilerdir. Bylelikle bu millet yenilik arzusu olan bir toplum halini almtr.

Yerleik hayata geen Trkler kendilerini daha fazla sanata adayabilmi, bylece daha verimli sanat retebilme olanana sahip olmulardr. Trk ssleme sanat yukarda saydm evrelerden geerek yava yava daha sonraki Trk devletleri olan Byk Seluklu olmak zere Anadolu Seluklu, Beylikler, lhanllar ve Timurlu devletiyle Safevilerde kullanlmtr. Ve bu devletlerde yorulmu ve en mkemmel eklini Osmanlda almtr.

Geleneksel Trk El Sanatlarmz hat, tezhib, minyatr birinci gurup olmak zere, ciltilik, kuma, halclk, maden ileme, ini gibi sanatlar olarak iki gruba ayrlrlar. Fakat ilevleri ve malzemeleri asndan ayr olsalar da zerinde tadklar ortak bir zellikte Trk ilemecilii olan desen bu iki ayr kolu birbirine balar.

Trk sanatnda tezhib sade bir yorum ile ele alnmtr. Bu zellik bu sanatn ekiciliini arttrmaktadr. Sanat eserine bakldnda bir ahenk ierisinde izilen motiflerle insann rahatlamas sz konusudur. Ve gz rahatsz eden herhangi bir obje grmemiz mmkn deildir.

3.

TRK SSLEME SANATININ EVRELERNE GRE NCELENMES

3.1.

8. ve 9. Yzyllar Aras Dnem

Bu dnem Trk ssleme sanat iin prototip bir dnem olarak bilinir ki Orta Asya Trk devletlerini kapsar. Bu dnemin ilk dnem olmas itibaryla ssleme sanatnda gelime olduu sylenemez. Nedeni o dnemde burada yaayan Trk milletlerinin gebe olmalaryd. Fakat az da olsa bu sanat slm Dininin kabulnden sonra gelimi ve ilk rnekler, 12.- 13.yy.da Seluklu eserlerinde grlmeye balanmtr. Bu tarihten nce olanlar varidiyse de u ana kadar salam olarak gnmze ulaan bir esere rastlanmamtr. 6

3.2.

10. ve 13. Yzyllar Aras Dnem (lhanl ve Seluklu Tezhib Sanat)

Bu dnem lhanl ve Seluklu dnemini kapsamaktadr. Dnemin kompozisyonlarnda geometrik ekiller kullanlmtr. Bunun yan sra ok kollu yldzlar, kvrk dall bordrler, dm ekilleri ve i ie giren baz geometrik ekiller de almalarda yer almtr. 1013.y.ylar arasnda Seluklularda geme, mnhan, geometrik desenler yannda haty ve tezhipilii Anadoluya getiren Seluklular, stilize edilmi hayvan motifleriyle bezeli Rumi slubunu gelitirmilerdir. 7 Bunlara Ftih ve II. Byezd dneminde in bulutu ile g ve bereket sembol olarak intamniler ilave edilmitir.

6 7

Mnevver ER, Fradan Akan Gizli G Tezhip, (Sergi Katalou) s.7 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 3

3.3.

14. ve 15. Yzyllar Aras Dnem (Timurlularda Tezhib Sanat)

Bu dnem Timurlular dnemine rastlamaktadr. Bu dnemde geometrik dzenlemeler kullanlmaya devam edilmi, fakat bu dzenlemeler yannda madalyonun etrafnda be dilimli bir kompozisyon emas da kullanlmaya balanmtr. Sslemeler ince renkli ktlar zerine yaplmtr. Timurlular zamannda Tebriz, Badat, Buhara, iraz, Herat ve Semerkand gibi ehirlerde sanat merkezleri kurulmutur. Buradan ok deerli sanatlar ve eserler ortaya kmtr.

3.4.

15. y.y. Ftih Sultan Mehmed Dnemine Bak (14511481)

15. y.y. tezhib asndan ilk olumlu gelimelerin balad dnemdir. Bu dnemde ounlukta kitap sslemesi yaplmasnn yan sra hal sslemede, maden ilemeciliinde ve mimaride de kullanldn grmekteyiz. Osmanl tezhib sanat Ftih Sultan Mehmed dneminde zahriye, temellk, kitabe, serlevha, hatime ve metin aralarnda kap ve mikleplerde yer alr. Bu dnemde geometrik sslemelerin yan sra natralist motifler de yer alr. almalarda zarif izgiler grlmektedir. Snrl olarak altn yaldzlar da kullanlmtr. almalar iin parlak beyaz ile uuk krem renkli ktlar seilmitir. 15.y.y. Osmanl tezhib sanatnn ilk gelimeye balad, doruk noktalara gidiliin hazrlk dnemini oluturur. Burada meydana konulmu almalar daha sonraki dnemlere ilham kayna olmutur. Bilinen Osmanl tezhiplerinin en erken rnekleri Maksd el-Elhn adl muski nazariyat ile ilgili bir yazmada yer alr (TSMK R. 1726). Sultan II. Murad iin hazrlanan eser H. 838 tarihlidir. 8 Bu yzyln nemli mzehhibi ise Saray nakka Baba Nakkatr. 9 zbek asll Baba Nakka denetiminde, Ftihin ktphanesi iin yaplan eserler, byk bir incelikle tezhiplenmi ve ahane sslemeli ciltler ierisinde Sultana sunulmutur. 10

8 9

Faruk TAKALE, a.g.t., s. 5 A.Sheyl NVER, Fatih Devri Hamlelerine Umum Bak, s 9 10 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 7

3.5.

15. - 16. y.y. Sultan II. Byezd Dnemine Bak (14811512)

Tahtta bulunan Padiah Byezd dneminde sanatta verimliliin balad ve eitliliin artt grlr. Byezd dnemine ait baz enam kaytlarndan yaklak ondokuz nakkan ad tesbit edilebilmektedir. H. 932 (1526) ylnda dzenlenen bu maa tefti defterinden sanatlardan bazlarnn II. Byezd devrinde saray nakkalar arasna katld ve kkenleri konusunda bilgi ediniyoruz. Bu sanatlardan bir ksm ran ve Tebrizden gelmilerdir. Bazs da yerli sanatlardr. Bu sanatlar Osmanl tezhip sanatnn parlamasnda nemli rol oynamlardr. 11

Bu dnem tezhibinin nemli zelliklerinden biri de, renk kompozisyonlardr. En byk yenilik altnn bol miktarda tezhibe giriidir. Zemin renkleri genellikle altn ve laciverttir. II. Byezd devrinin zellikle Kuran tezhipleri, Kurann hattyla yarmayan zarafeti ve ll kullanm, son derece ince fra iilii ile Osmanl tezhibinin esiz rneklerini olutururlar. 12

3.6.

16. y.y. Osmanl ile Safeviler Dnemi

Bu dnem ssleme sanatnn en parlak dnemi olarak karmza kmaktadr. Devletin banda Kanuni Sultan Sleyman bulunmaktayd. Bu padiah dneminde dier padiahlar dneminde olduu gibi birok ilde nakkahaneler bulunmaktayd. Bu nakkahanelerde birok nakka yetitirilmitir.

Bu dnemde zellikle Kuranlarda ok zengin tezhib ssleme grlmektedir. Osmanl tezhibinin ok deiik kompozisyonlar ieren en nemli eseri,Ahmet Karahisari tarafndan yazlan,tezhip ve cildi Sultan III.Murad dneminde yaplan Kurandr.(TSM Ktp.H.S.5) Byk boyuttaki bu Kuran- Kerimin her sayfas tezhiplidir. 13

11 12

Faruk TAKALE, a.g.t., s. 7 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 8 13 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 16

16. y.y. da Saz Yolu adnda yeni bir yorum yaratlmtr. Bu slbun yaratcs ve en byk ustas ah Kuludur. 14 Saz slbu: az renk kullanlan fakat fra izlerinin belirgin ve ustalkla gzlenebilmesi ile beraber iri motifleri olmasna ramen gz yormayan karakteristik zellie sahip olmas, Osmanl ssleme sanatna nefes aldrmtr. Bu slp daha sonralar kitap sayfalarndan kp mimari elerin sslenmesinde yer ald. Mimar Sinan yaptlarnda bu slbun izlerine rastlamaktayz. Bu sslemelerin uyguland baz yap rnekleri, rnek olarak; 1641 yapm ile tarihlenmi Topkap saray mzesi snnet odasnn cephesi yekpare frnlanm, mavi beyaz firuzeli ini panolar, tasarmlar asndan incelendiinde ve ah Kulunun almalaryla karlatrldklarnda ah Kulunun tasarmlarndan kan ilemeler gibi gzkrler (Bkz. Kat. No: 12). Bunun yan sra skdar Topta 1583 tarihli Atik Valide Sultan camisinde olduu gibi, dier Kadrga Sokullu (1571), Edirne Selimiye (1575), Tophane Kl Ali Paa (1581) camilerinde de grlmeye ve methedilmeye deer, ahap, deri ve sva gibi deiik malzemeye uygulanm kalem ileri bunlardan saylabilir. Bu dnemde Osmanl sanatnda kitap bezemesinden kumaa, iniden kuyumculua kadar her tr ilerde bu slbun izleri grlr. Kullanlan renkler ise altn ve laciverdin uyumu ile birlikte turuncu, yeil, viner, pembe, sar, eflatun, siyah ve bu renklerin tonlardr. Fakat bu durum ieklerde deimitir. ieklerde btn renkler kullanlmtr. Btn iekler tabiattan yetitii ekilde alnmtr. Kullanlan baz iek trleri nergis, gl, smbl, lale, hasekikpesi, ssen ve zerrin ile beraber bahar iekleri de kullanlmtr. Saz slbunun Tezhibdeki uygulamalar ok azdr. Buna karlk sayfa kenarlarndaki halkrlarda, eitli lke eserlerde grlen bezemelerde yaygn ve srekli olarak kullanlmtr. Yine bu yllarda Osmanl Saray Nakkahanesinde, yaratc gce sahip bir mzehhib yetiir. Sz konusu sanat, Memi elebi veya Kara Mehmed elebidir. Kaynaklardan ah Kulunun rencisi olduu anlalan sanatnn adna ilk kez H. 952 Masar (1545 Mart, Nisan, Mays) tarihli Ehl-i Hiref maa defterinde rastlanr. Sanat 1556 1557 yllarnda nakkabadr. 15 Bu sanatnn meydana getirdii bu slba natralist slp denmektedir. Gl, karanfil, lale, smbl gibi iekler natralist slbun habercileridir.
14 15

Mnevver ER, a.g.k., s.9 Mnevver ER, a.g.k., s.9

10

Osmanl Nakkahanelerinde yukarda ad geen Ehli-Hiref adl bir sanat rgtnn varlna delil olarak bu rgtten kalan maa defterinden bahsedilmektedir. Bu defterde bu rgtn Enderun nemli aalarndan hazinedar bann emrinde altklar ve aylk maa aldklarn yazar. Bu kiilerin toplam 35 kii olduklarn belgelendirmilerdir. Bu 35 kii iki gruba ayrlmaktayd. Birinci grup Rumeli ikinci grup Acem olarak adlandrlmtr. Rumeli grubun banda ah Kulunun rencisi Kara Memi yer alyordu. Tezhib, ini, kuma, cilt, kalem ileri gibi almalarn desenleri bu nakkalar tarafndan hazrlanyordu. Bylelikle slp birlii salam ve tasarmlardaki olabilecek yanllklar da engellemi oldular. Bu dnemde baz mzehhibler yaptklar ilerine imza atmaktan kanmlardr. Ve bylece bu sanatlarn kim oldu hakknda haber alamyoruz. Fakat yaplan sanatta bir karakter btnl salanm olmas ve bu karaktere nem vermeleri hi olmazsa sahibinin ismi belli olmayan bu almalarn slbundan yola karak hangi dneme ait olduklarn belirlememizde yarar olmutur.

3.7.

17. 18. ve 19. y.y. Trk Ssleme Sanat (Avrupadan Etkilenme Dnemi)

17. y.y. Osmanl Sanatnn Avrupadan etkilenmeye balad dnem olarak karmza kar. Bu dnemde pek yenilik grlmez, bir nceki 16.y.y. dneminin devam niteliindedir. Motif, renk ve kompozisyonlarda bir deiiklik yaplmam ve sanatlar giderek Avrupa sanatndan etkilenmeye balamlardr. Bu dnemde ssleme sanatnda altnn daha fazla kullanldn grmekteyiz. nc boyutun verilmeye alld izim ve glgeli boyamalaryla bu naturalist ek buketleri veya tek ekler,Osmanl kitap sanatnda iek ressaml diyebileceimiz yeni bir trn domasna yol amtr. 16 Natralist slpta iek buketleri 18. y.y.n sonuna kadar devam etmitir. 17 18.yzyl mzehhiplerinin en nde gelen ismi iek ressam ve ayn zamanda rugani de (lke ustas) olan Ali skdaridir. 18 Bu dnemde iekler ukfeler ad altnda tabiata ok yakn bir tarzla boyanmaya balanmtr. 19 18.yzyl tezhip-halkar sanatnn orijinal almalar arasnda laklanm kitap kapaklarnn zel bir yeri vardr. 20
16 17

Faruk TAKALE, a.g.t., s. 18 Mnevver ER, a.g.k., s. 10 18 Faruk TAKALE, a.g.t., s.18 19 Cahide KESKNER, Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize iekler Haty, s.2

11

Bu batllama dneminde kompozisyonlarda, renklerde, motif ve desenlerde ok farkl zellikler grmekteyiz. 19. y.y.n 18. y.y.la balantl olarak bu dnemde klsik formlarn daha da ykldn ve bu klsik formlarn yerine daha natrel formlar kullanldn grmekteyiz. Klsik sslemenin yerini kurdeleli iekler, vazolar, sepetli iekler,ua motifleri v.b. gibi ar bir ssleme grlr. ri yapraklar, stilize iekler kullanlmtr. bozulma ve yozlama olarak kabul edilen bu dnem, Cumhuriyetin ilnna kadar devam etmitir. 21

3.8.

20. Yzyl Trk Tezhib Sanat (Geriye Bak Dnemi)

Bu dnemde Trk Tezhib Sanatnn bir dn sz konusudur. Klsik Trk Sanatlarmz kaybetmemek zere bunun eitimini devam ettirecek okula ihtiya duyuldu ve 1924 senesinde Medresetl Hatttin ad ile bir okul kuruldu. Bu okulun yeri olarak ran konsolosluunun arkasndaki dar yokuun banda bulunan Sbyan Mektebi seilmitir. Cumhuriyet dneminden sonra ark Tezyini Sanatlar ad ile bu okul retimini srdrmtr. 1936 senesinde Gzel Sanatlar Akademisine balanp Trk Tezyini Sanatlar ubesi adn almtr. Bu dnemde eitim ve retimin balamasyla kadroda bulunan deerli retim elemanlar yledir: Yaz Hocas Kamil Akdik (Reis-l Hattatin), Yaz Hocas smail Hakk Altunbezer (Turake) Necmeddin Okyay (Mcellid), Bahaeddin Tokatlolu (Mzehhib), smail Ymni Sanver (Hattat) Yusuf apanolu (Mzehhib) Gnmzde Trk Ssleme Sanat Marmara niversitesi, Mimar Sinan niversitesi, Erzurum Atatrk niversitesi ve zmir Dokuz Eyll niversitesi gibi niversitelerin bnyesinde retimi devam etmektedir.

20 21

Faruk TAKALE, a.g.t., s. 19 Mnevver ER, a.g.k., s. 11

12

4.

TRK SSLEME SANATINDA KULLANILAN TERMLER

Desen: Boyasz yaplan izgi resim. Motif: Sslemelerde tekrarlanan eler. Figr: Resim ve heykel sanatnda kullanlan insan veya hayvan grnts. Kompozisyon: Bir sanat eserinde kullanlan figrlerin veya renklerin estetik kurallara dayanarak herhangi bir yze zerine dzenli bir ekilde yerletirilmesine denir. slp: Bir devre ait olan, yada sanatnn z kiilikleri. slplatrma: Doadaki herhangi bir nesneyi kaybettirmeden ematik hale getirmek. slp trleri: Her uygarln kendine zg slbu vardr. rnek olarak Bursa, Edirne, Klsik, Barok Rokoko gibi karmlar. Devinim: Kompozisyonlardaki unsurlarn hareketleri.

5.

TRK SSLEME MOTFLER

SANATINDA

KULLANILAN

BAZI

slam ssleme sanatlarnda figr pek kullanlmadndan bunlarn yerini motifler ve geometrik dzenlemeler almtr. Motifleri gurupta inceleyebiliriz: A. Bitkisel Motifler ( natralist motifler ) B. Hayvansal Motifler C. Sembolik Motifler

13

A.

Bitkisel Motifler ( natralist motifler )

A.a Palmetus Lotus: Nilfer ieinin sadeletirilmi halidir. Kaynak olarak Asurlular bilinmektedir (Bkz. ekil 1)

ekil 1

14

A.b. Haty: herhangi bir iein boyuna kesitinin anatomik hatlarn slplatrlm ekline denir. Kkeni 11. y.y. Orta Asyaya dayanr (Bkz. ekil 2)

ekil 2

15

A.c. Pen: ieklerin ku bak grnnn stilize edilerek izilmi eklidir. 13. 14. 15.ve zellikle 16. y.y.da kullanld grlr (Bkz. ekil 3)

ekil 3

16

B.

Hayvansal Motifler:

B.a. Rm: Ku beden ve kanatlarndan stilize edilerek ortaya kan motif. Rm Motifi iziliine ve kompozisyondaki kullanmna gre iki gruba ayrlr.

1.

iziliine Gre:

a) b) c) d) e)

Dendanl Rm: Mnhan rneklerle sslenmi Rm rneidir. Kanatl Rm: Bu motifin iki kola ayrlarak izilmi ekline denir. lemeli Rm: motifin ierisinde Haty motifleri yer alr. Sade Rm: Basit izilmi Rmdir. Sarlma Rm: motifin zerine karak motife sarlan Rm.

f) Sencide Rm: ki taraf ll izilen Rmdir. (Bkz. ekil 4) 2. Kompozisyondaki Kullanmna Gre:

a) Ayrlma Rm: Kompozisyonda deseni blmlere ayrarak, burada uygun grnm salamaya denir. b) Tepelik Rm: Kompozisyonda sonlandrc olarak kullanlr. c) Ortaba Rm: Rm kompozisyon iziminde motiflerin birlemesini salayan Rmli dzenlemeye denir. d) Salyangoz: Rm tarzndaki bu kk kvrmlar balayc bir zellik tar e) plik Rm: Bordrlerde kompozisyonu snrlayc e olarak kullanlr (Bkz. ekil 5)

17

ekil 4

iziliine gre Rmler

18

ekil 5

Kompozisyondaki kullanmlarna gre Rmler

19

B.b. Mnhan: Anlam Eri izilmi olandr. 11. ve 15. y.y.da yazma eserlerin baz blmlerinde bazen tek bana bazen de bordr eklinde kullanlmtr (Bkz. ekil 6)

ekil 6

20

C.

Sembolik Motifler:

Bu motifler iki gruba ayrlmtr: a) b) C.a. Bulutlar intamni Bulutlar:

Bulutlarn kullanlma nedeni doann bir paras olduu fikrindendir. Bunlar da iziliine ve kompozisyondaki kullanm zelliklerine gre iki gruba ayrlrlar (Bkz. ekil 7). 1. a) izimdeki zelliklerine Gre: Serbest bulut: Kompozisyona istee gre yerletirilir.

b) Yama bulut: Bulut ekilleri bir arada ya da serbest olarak da yerletirilebilir. 2. a) belirlerler. b) Ayrma bulut: Desenin daha ahenkli grnmesini salarlar, ayrma rmlerin kullanlmad alanlarda grev yaparlar. c) d) belirler. e) Hurde bulut: Dzenlemede rmlerden farkl olarak kendi bnyelerinde deil, yaprak veya haty ieiyle beraber kullanlarak deerlendirilirler. Orta ba bulut: ki bulut arasnda balanty salar. Tepelik bulut: Kompozisyon snrlamada kullanlr ve desen bitiini Kompozisyondaki Kullanma Gre: Nokta bulut: Desende motiflerin yer alaca yerlerin k noktasn

21

ekil 7

22

C.b.

intamni :

gen oluturan ikisi ste biri altta olan dairelerden oluan dzenlemeye verilen ad. Bu motif Orta Asya kaynakldr. intamni denmesinin nedeni Timur devletine ait sikkelerde grlm bu benee Timuin denmektedir. te bu kelimeden tremi ve bu motife intamni denmitir.

Sonrasnda bu motif Trk Bezeme Sanatnda gcn ve saltanatn sembol olarak kullanlmtr (Bkz. ekil 8)

ekil 8

23

6.

TILAR

6.1.

Tezhibte Tn Grevi

T, ssleme sanatnda ii tamamlamada yardmc eleman olarak kullanlr. Kompozisyonda zemin ve yaplan iin arasndaki boluu doldurarak dengeyi salamak amacyla kullanlr.

6.2 a) b) c) d) e) f)

T eitleri ve kullanm alanlar Zencerekli tlar, Selvi tlar, Bulut motifli tlar, emse eklinde Rmli tlar, Pen ve Haty motifli tlar, Profilden stilize edilmi iek motifli tlar

Ve ayrca bo kalan zemine imen eklinde serpmeler kullanlmtr. Tlar kitap sslemelerinde ve zel yaztlarda da yer almtr (Bkz. ekil 9).

ekil 9

24

7.

TEZHB SANATINDA SAZ YOLU (16. YZYIL)

16.y.y. dan 17.y.y.n ortalarna kadar srdrld dnlen bu slbun adnn olumas o dnemde sanatlarn mrekkeple yapm olduklar resimlere dayandrlmaktadr. Bu dnemde klsik Trk Tezhibi dneminden farkl olarak fra hareketleriyle ak renkli ktlar seilerek zerine daha yaln bir ekilde kompozisyonlar oluturulmutur.

1555 ve 1600 yllar arasndaki klsik dnemde, Osmanl Nakkahanesi iki farkl boyama tarznn e zamanl geliimine tanklk etti. Bunlardan, Osmanl tarihi tarznn geliimini izlemek olduka kolay, nk onu temsil eden eserler tarih kitaplar iin illstrasyon oluturmakta ve bir ou amblemlerindeki tarihleri bozulmam bir ekilde stanbul ktphanelerinde muhafaza edilmektedir. Bu tarihi tarzn, on beinci yzyl Herat ve Trkmen gelenekleri ve on altnc yzyl ran ve ranl iraz gelenekleri de dhil olmak zere ok sayda kayna vardr. kinci tarz en iyi lirik olarak tanmlanabilir, nk bu tarzn eserleri dorudan bilgilendirme amal deildi. Onlar daha ok ustalkla yaplm hayali ve saz kalemi tekniini ieren almalar olup saz slbu tanmyla anlmaya baland. 22

Osmanl ssleme sanatnda bu slp daha ok kitap sanatlarnda kullanlmtr. Osmanl kitap sanatnda klsik tasvir slbu olan minyatrden konu ve yapl tekniiyle ayrlan bir slbu tanmlamak iin kullanlan saz terimine, ilk defa A.Sakisiann 1923 sonras yaynlarnda rastlarz. Sakisiann yazlarndan, bu yllarda stanbulda yaamakta olan mzehhiplerce sivri ulu, kvrk yaprak motifine saz yapra denildii anlalr. Saz yapra deyimini, daha sonra yakn gemite W:B: Denny ve E:J: Grube kullanrlar. 23

Walter B. DENNY, Dating Ottoman Turkish Works in the Saz Style. In Muqarnas I: An Annual on Islamic Art and Architecture. Oleg Grabar (ed.). New Haven: Yale University Press, s. 103 23 Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2, s.123, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul

22

25

Bu almalarn kayna, slam sanatnda 16. ve 15. yzyllara kadar inen bir resim geleneine balanr. Fra konturlarnn esas oluturduu, renk ve izginin ayn deeri tad ve birbiriyle kaynat bu gelenek, slm minyatrclnden farkl bir alma yoludur. 18. yzyl Osmanl kaynaklarnda saz yazmak adn alan bu alma tarz, Osmanl Nakkahanesinin mzehhipleri ve ressamlarnca ayr bir kol halinde uygulanmtr. 24

Bu slbun en byk zellii klsik dnemden farkl olarak kompozisyonda serbestlik salamasdr. Bylelikle zgn tasarmlar retilmitir. ounlukta haty ve izgisi kaln ekilmi iri yaprak motifleri, bunun yan sra natrel iek eitleri de kullanlmtr.

ehzade Murada (daha sonra Murad III, 1574 95) sunulan ve u anda Viyanada Avusturya Milli Ktphanesinde ( Codex mixtus 313 ) bulunan ve Saz yolunun zirvesinin terminus ante quemi 1572 ye ait olan bir albm hari, kt zerinde yaplan Saz yolu eserlerin hi birisinde tarih yazlmamtr. Geri kalan iin, kttan ziyade dier maddelerden tretilmi eserlere yaplan tarih koyma teebbslerinde u ana kadar sadece ok kk bir baar salanmtr. rnein, kesin tarihli albm izimleri ile 1648de ina edilmi Topkap Saraynn Snnet Odasnn deme kaplamalarn eletirme giriimleri, demelerin yapnn kendisinden daha eskilere ait olduu ortaya knca sonusuz kalm oldu. Saz izimleri ile Topkap koleksiyonlarndaki kesin tarihli hkmdarlarn elbiselerini eletirme giriimleri de, bu kyafetlere tarih veren ambalajclarn karklk yaadklar ortaya knca sonusuz kalmtr. 25

Tm dier belli bal tarzlarda olduu gibi, Saz slbu tarihinin nc ve yaratc kiiliklerde kk vardr. Saz yolunun gelimesi hakknda kesin bir fikre sahip olmak iin bu slbun nclerini aratrmak gerekiyor.

Bnu MAHR, Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi: Yllk l, s.113, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul
25

24

Walter B. DENNY, a.g.k., s. 103-104

26

Osmanl mparatorluunun 1525 26 arasndaki kurum kaytlarnda nakkahanede alan 29 sanat ve 12 ra listelenmitir. Bu sanatlarn Tebrizli, drd ise acem ( ranl ) olarak tanmlanmtr. ran kkenli ve Pers dil rabtasna mensup olmalarndan ziyade ii inancna ya da kkenine tekabl ettikleri grlr. Persliler olarak adlandrlan bu sanatlarn kltrel gemilerinin Safevi egemenliindeki Azerbaycandan olmasndan baka bir ey deildir. 1557 59 yllarnda, baka bir kurum kayd, stanbul nakkahanesinde alan 35 ressam listelemektedir. Bunlar, rmiyan ( Romadan, ya da kk Asyadan ve Osmanl toprandan ) ve ajaman (edebi olarak ranl, fakat pratikte her hangi bir yabanc) olarak ikiye blnmtr26 sanat ile o zamana kadar ki en geni grup rumiyan idi; ajaman grubunun 7 ranl yesi vard, birou Tebrizi. Ve iki Avrupal, bir Frank ve bir Macardan olumakta idi. 1558 ylndaki stnlk acem sanatlarnnd Tm ressamlarn lideri Tebrizli sanat ah Kulu idi. Mustafa Ali, Menkb- Hnerveran,da ah Kulunun Tebrizli Aka Mirekin rencisi olduunu bildirir 26

1514 ylnda Yavuz Sultan Selimin Tebriz kuatmasndan sonra oradan getirtmi olduu Azeri ressam ah Kulu saz slbunun kurucusu idi.

Osmanl belgelerinde Amasyada bir mddet kaldktan sonra 1525 de stanbula getirilen ah Kulunun burada Saray Nakkahanesinde nder olarak grev yapt aklanmtr. Buna delil olarak ah Kulu hakknda ilk bilgiyi, bize Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan ve Rebilhir 932 (Ocak1526) tarihli bir Ehli-Hiref Mevacib (maa) Tefti Defteri verir. 27

ah Kulu, 16.y.y. Azerbaycan minyatr ustas, desinatr Tebriz minyatr mektebinin temsilcisi idi 28

26
27

Walter B. DENNY, a.g.k., s. 104-105

Bnu MAHR, Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi: Yllk l, s.114, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul 28 Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, X. cilt, s.476

27

Ivan Stchoukine de Osmanl resim aratrtmalarnda ah Kulunun almalarn Tebriz resim gelenei ile ilikilendirmitir. ah Kulu Tebriz slbu ile yeni oluan Osmanl slbunun sentezinin kprs olarak grlebilir. u an New York Metropolitan Museumda bulunan ejder resmi (Bkz. kat. No:17), Smithsonian kurumu, Washington Freer Sanat Galerisinde bir perinin izimi (Bkz. kat. No:18), Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde H. 2147 numaral albmdaki saz yaprak ve hata kompozisyonu (Bkz. kat. No:13) ah Kulunun almalarna rnek olarak gsterilebilir. Ayrca Nationalbibliothek Vienna daki ejder ba da (Bkz. kat. No:19) ah Kuluna atfedilebilir. Bunlardan baka bu sanatya ait birok esere birok yerde rastlamaktayz. Tezhip sanatnda da stad olan ah Kulu, Osmanl Saray nakkahanesinin ba olduktan sonra, birok renci eitmi olmaldr. Yetitirdii en deerli mzehhibin Kara Memi olduu anlalmaktadr. 29 Kara Meminin (Nakka Kara Mehmed elebi) 15401566 yllar arasnda Saray Nakkahanesinde alt bilinmektedir. ah Kulunun bayramlarda padiaha sunduu hediyeleri ve karlnda ald olduka yksek deerde inmlar da, Topkap Saray Mzesi Arivindeki defterlerde buluyoruz. rnein, bir defterde: nm be-mezkrnan stdn- ehl-i href ki der Rz-i d-i mbarek be-Hazreti-i Pdih- lempenh hallede mlkeh tuhfe dde-d vecib-i sene 963 Cemat-i Nakkan- Dergh- li std ah Kulu, Ser-mezkrn, Akede 3000, cme- Mrhran benek edn-i Burusa, Sevb I-Mteveffa d kaytlar dlmtr. 963 (1556) ylna ait olan bu kayttan, ah Kuluna deimli grlen ok yksek deerde inm rendiimiz gibi, 3000 ake ve cmenin ld iin, kendisine verilemediini de anlyoruz. Bylece 963 (1556) yl da, sanatnn lm tarihi olarak kesinlik kazanyor. 30

Bnu MAHR, Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi: Yllk l, s. 117, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul 30 Bnu MAHR, a.g.m. s. 116

29

28

Ressam ah Kulunun sadece ssleme unsuruyla uramadna Penh mahlasyla iir yazdna, iirleriyle Sultann dikkatini ektiine, zaman zaman onun meclisine katldna, ney flediine ve bu sanatlarda da baarl olduuna dair kaytlar mevcuttur.

Tebrizden stanbula 1580de g edip Osmanl Nakkahanesinde alm ve izimleriyle Saz slbuna katkda bulunmu olan dier Azeri kkenli byk ressam Velicandr. Velicann ad Saz slbundaki izimler ile birlikte sklkla anlmaktadr. Velicann almalarna rnek olarak gzel bir melek figr bugn Paristeki JacquemartAndr Mzesindeki Osmanl albmnde yer almaktadr. Topkap Saray Mzesinde bulunan (H.1523/4) iki cilt halinde, minyatrl olarak hazrlanm, III. Murad dneminin en nemli yazmalarndan biri Hnernmedeki (baz Osmanl Sultanlarnn dnemleri ele alnmtr) tasvirler ve serlevhalar da Velicann almalarna rnektirler. Bu almalarda geni bir renk tayf mevcuttur. Ayrca TSMK (H 2836) ve (H.2147, 23 a) numaral almalar da (Bkz. Kat. No.89) Velicann almalarna rnek olarak gsterilebilir.

7. 1.

Saz slbunda Kullanlan Baz Motifler

Genelde ejder motifi ile beraber, sarmal yapraklar, melekler, eitli iekler, Zmrdanka kuu ve geometrik ekiller de kullanlmtr. Periler ve ejderler gibi efsanevi ve hayali yaratklar ile birlikte bkk yapraklar, asmalar, iekler ve iekli sslerin bir repertuarn kullanan Saz yolu sanat rnlerin iki farkl grubu ile temsil edilir. Birincisi albm izimleri, kitap yaldzlamas ve dier kt ilerini kapsamaktadr. Bu kt resimlerinden tretilmi olan ikincisi ise mcellitlikten (Bkz. Kat. No: 67) tekstile, hallara metal iine, ta oymaclna ve seramie kadar neredeyse tm Osmanl dekoratif sanat formlarn iermektedir. Resimlerin ana motiflerinden olan ejder, n Asyada Trklerle yaygnlam bir efsanev figrdr ve slm sanat eserlerinde sk sk tasvir edilen doast yaratklar arasnda nemli bir yeri vardr. Eski Trke metinlerde bke ve evren olarak adlandrlan ejder, 6. yzyldan itibaren Trk kltr evresinde Hun ve Uygur sanatnda kullanlan bir motif olmutur" 31
Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2, s.127, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul
31

29

Bu ejder tipinin yaratlmasnda en byk etken, Mool aknlarnn yan sra, slam dnyasnn Uzak Douyu tanmaya balanmas ve 13. yzyl sonu ile 14. yzyl banda ranla in arasnda kurulan sk ilikiler olmaldr. 32 Bu efsanev yarata Araplar Tann, Moollar Moghur, ranllar Ejdeha ya da Ejderha derlerdi. 33 Uygur ve inliler arasnda ejder baharn uyann, doann yeniden diriliini mjdeleyen ve bunun tesinde suyun, bolluun, gcn, erdemliliin, gvencenin simgesi olarak bilinir. Bu slptaki resimlerdeki ejderlerden, ah Kulunun imzasn tayan bir ejder resmi, New York Metropolitan Museumdadr (Bkz. kat. No:17). Ernst Grube, bu resimdeki atf imzasnn el-mek deyiminin ressam terimi ile badatna dair kitabnda bilgi vermitir. 34 Ayrca yurtdndaki dier ejder resimleriyle beraber stanbulda TSMnin kitaplnda korunan ejder resimleri de (Bkz. kat. No: 141516) Saz slbundaki ejder motiflerine rnek tekil ederler. Ejderden baka Zmrdanka kuu motifi de bu almalarda kullanlmtr. Bu motife Simurg da denmektedir. Bu motif uan bir efsanevi hayvan olmas nedeniyle baz resimlerde ejder motifiyle birlikte kullanlmtr. Araplarn Anka, ran mitolojisinin Simurg veya Sireng, Hint mitolojisinin ise Garuda adn verdii, n Asya mitolojilerinde nemli bir yere sahip olan bu kuun, Kaf veya Elburz dalarnda oturduu efsanelerde anlatlr, tyn ele geirenlerin en byk srra ve lmszle erecekleri ileri srlrd in sanatnda tyl kularn imparatoru olarak gvercinin boaz, ylann boynu ve baln kuyruundan meydana geldiine inanlan ve on iki kanatl olarak dnlen hayrl bir efsanev ku 35 olarak bilinir ve tasvir edilir.

Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2, s.128, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul 33 Bnu MAHR, a.g.m., s. 127 34 ERNST J. GRUBE, Bir Trk Minyatr Ekol, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara 1962, s.226- 227. 35 Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2, s.129, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul

32

30

Bir baka kullanlan efsanevi yaratk motifi de Kilin denilen Zmrdanka kuundan farkl olarak hem su hem de kara stnde yryebilen ve uabilen bir efsanevi yaratktr. in sanatnda uzun mrllk iyi kehanet, refah, mutluluk, iyi rn ve bilgece ynetimin simgesi olan efsanevi bir hayvandr. Hem su, hem de kara stnde yrdne inanlr. Erkeine hi, diisine lin denilen, erkeinin banda tek boynuzu bulunan ve birletirilmi olarak hi-lin adn alan bu yaratn gvdesi misk geyii, kuyruu kz kuyruu, aln ksm kurt aln ve ayaklar at aya gibidir 36

Kilin yan sra, kumalarda, ini ve keramiklerde, ayrca madeni eserlerde bezeme unsuru olarak dier motiflerin arasnda yer almtr. Saz slbunda ssleme unsuru olarak kullanlan bir dier figr ise melek figrdr. Bu figrlere iyi bakldnda minyatrden fazlasn grr gibi oluyoruz. Meleklere kaftan giydirilmitir. Bazlar kompozisyonda tek bana bazlar da eitli motiflerle beraber kullanlmlardr. Bazlarnn kanatlar bitkilere benzetilmi olarak saz yapraklaryla sslenmilerdir. Uzun sal olarak izilmi olan bu melek figrlerine ok artc olarak kpe izilmitir. Ve uzun salar kurdelelerle balanmtr. izimin yaplaca zemin olarak krem renkteki ktlar kullanlmtr. Bu melek resimlerinin ve bunlar gibi birok almalarn sadece kk bir blm Trkiyede, stanbul Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde yer almaktadr. Bunlardan 16.y.y.la ait olduu bilinen H.2162 numaral peri resimleri kalan rneklerdendir (Bkz. kat. No: 4 5). Dier almalar da zel koleksiyonlarda ve New York, Londra, Rusya, gibi devletlerin Sanat Mzelerinde koruma altna alnmlardr.

36

Bnu MAHR, a.g.m., s. 130

31

VSAL GARAGAOVUN SAZ YOLU ALIMALARINA DAR

Bu almalar 16.yzyl Trk tezhip sanatnda Saz yoluna dair almalarn incelenmesi ve bu almalardan sonularn karlp, biri orijinal almann birebir kopyas, zgn olmak zere drt almadan olumaktadr. Bunlarda kullanlan malzemeler, altn az olmak zere genelde boya kullanlmtr. Kompozisyonlar sade ve z bir ekilde ele alnmtr. Burada saz slbunun zgrl ve sadelii ortaya konmas istenmitir. Sonu olarak sade ve birbirinden farkl almalar ortaya getirilmitir (Bkz. Kat. No: 20212223)

32

9.

KATALOG

Kat. No.1 TOPKAPI SARAYI MZES, SNNET ODASI NLERNDEN, 16.y.y.

33

Kat. No.2

TOPKAPI SARAYI MZES, SNNET ODASI NLERNDEN DETAY, 16.y.y.

34

Kat. No.3 SULTAN AHMET CAM NLERNDEN DETAY. 16.y.y.

35

Kat. No.4 PER, TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H.2162, STANBUL. 16 y.y.

36

Kat. No.5 PER, TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H.2162.STANBUL, 16 y.y.

37

Kat. No.6 SAZ TASARIMLI ALTIN BOYA LE VERNK CLT. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H. 1682. STANBUL. 18 y.y.

38

Kat. No.7

RABAT CLTLEME KAPAI: DETAY. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H.1517, SULTAN SLEYMAN ADINA YAPTIRILMITIR, 16 y.y.

39

Kat. No.8 VELCAN MZALI. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H 2836. STANBUL, 16 y.y.

40

Kat. No.9

VELCAN TARAFINDAN ZLMTR. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H.2147, 23 a. STANBUL, 16 y.y

41

Kat. No.10 SLN RESM. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H. 2135, y. 14 a, 16 y.y.

42

Kat. No.11 SAZ YAPRAKLARI. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H. 2147. STANBUL, 16 y.y.

43

Kat. No.12 EFSANEV YARATIKLAR VE SAZ YAPRAI KOMPOZSYONU. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES. H. 2147, y. 21 a. STANBUL, 16 .y.y

44

Kat. No.13 AH KULUna AT ALBMDEN SAZ YAPRAK VE HATA KOMPOZSYONU. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES. H. 2147. STANBUL,16. y.y.

45

Kat. No.14 YAPRAKLAR NDE K EJDERHANIN ZM. CLEVELAND SANAT MZES, J. H. WADE FUND, 44. 492. STANBUL, 16 y.y.

46

Kat. No.15

LEMEL BR YAKA ZM. FATH ALBM TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H 2153, 57a. TEBRZ (?), 15 y.y.

47

Kat. No.16

TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H. 2153, 57b. TEBRZ(?), 15 y.y.

48

Kat. No.17 AH KULU MZALI NEW YORK METROPOLITAN MUSEUM. 16 y.y.

49

Kat. No.18

BR PERNN ZM. SMTHSONAN KURUMU, FREER SANAT GALERS, WASHNGTON, 37.7. AH KULU MZALI. STANBUL, 16.y.y.

50

Kat. No.19 NATONALBBLOTHEK, VENNA, COD. MXT. 313. STANBUL, 16 y.y. AH KULUna atfedilebilir

51

Kat. No.20

VSAL GARAGAOVUN ZGN SAZ YOLU ALIMASI

52

Kat. No.21

VSAL GARAGAOVUN ZGN SAZ YOLU ALIMASI

53

Kat. No. 22

VSAL GARAGAOVUN ZGN SAZ YOLU ALIMASI

54

Kat. No. 23

VELCAN TARAFINDAN ZLM ESERDEN (TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H.2147, 23 a) VSAL GARAGAOVUN BREBR KOPYA ALIMASI (ykseklik 17,3 cm; genilik. 8,8 cm)

55

10.

KAYNAKLAR

ALPTEKN, Erkin (1978), Mersin Tercman Gazetesi Yayn, say 5.

L, Mustafa (1926), Menkb- Hnerveran, Matbaa-i mire, stanbul. Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi (1983), cilt. X, s.476, Bak. BROL, . A. - DERMAN, . (2001), Trk Tezyn Sanatlarnda Motifler, 3 bask, Kubbealty Neriyat, standul. DEVELOLU, Ferit (1982), Osmanlca Trke Ans. Lgat, Ankara. DENNY, Walter B. (1983), Dating Ottoman Turkish Works in the Saz Style. In Muqarnas I: An Annual on Islamic Art and Architecture. Oleg Grabar (ed.). New Haven: Yale University Press, 103-122. TAKALE, Faruk (1994), Tezhip Sanatnn Kullanm Alanlar, yaynlanmam sanatta yeterlik tezi, MS. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. TAKALE, Faruk (1989), Trk Ssleme Sanat, Tezhip, Antik-Dekor, stanbul. GRUBE, Ernst J. (1962), Bir Trk Minyatr Ekol, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 226227. ER, Mnevver (2003), Fradan Akan Gizli G Tezhib (Sergi Katalou), Erk Ajans, stanbul. KESKNER, Cahide (2002), Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize iekler Hatai, 2 bask, Kltr Bakanl, Ankara. MAHR, Bnu (1986), Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi: Yllk l, 113130, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul.

56

MAHR, Bnu (1987), Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2, 123140, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul. GEL, Bahaddin (1988), slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara. NVER, A. Sheyl (1953), Ftih Devri Hamlelerine Umum Bak, stanbul.

57

11.

SZLK

Aplike: Aplikasyon yaplm olan.

Aksettirmek: Durumu ulatrmak, yaymak, duyurmak. Ampir: Napolyon dneminde Fransa'da ve Avrupa'da yaylm olan yap, mobilya, giyim vb. slbu. Ahenk: Uyum. Belleme: At eerinin altna konan rt. Grifon: Aslan vcutlu, kartal kafal efsanevi hayal rn yaratk. Hurde: Ufak. stidt: Yaratltan var olan kabiliyet. Kalem ii: Elle yontularak veya izilerek ilenmi. Kitabe: Ta, mermer vb. gibi sert cisim zerindeki oyma veya kabartma yaz, tarih, yazt. Kee: Islatlarak dvlmek suretiyle ynden elde edilen kaln ve kaba kuma. Mzehhib: Tezhib yapan sanat. Miklep: Eskiden ciltlenen kitaplarn sol tarafndaki fazlalk parann ad. Mahfil: Camilerde parmaklkla ayrlm yksek yer. Nakka: Yaplarn duvar ve tavanlarna sslemeler yapan usta, bezeki, minyatr ustas. e: Unsur, eleman. Prototip: Herhangi bir varln lk rnei. Rokoko: XVIII. yzyln banda Fransa'da ok geerli olan, kavisli izgileri bol, gsterili bir bezeme slbu. Sembol: Herhangi bir eyin simgesel bir biimde gsterilmesi.

58

Soyut: Somut kart, abstre. Stilize: Biimleri bozmadan ekillendirmek. Serlevha: Yazma kitaplarda metnin balad ilk sayfa. ema: Bir tasarnn pln. Temellk: Kendine mal etme. Sahip olmak. Terminus ante quem: Herhangi bir zaman diliminin balang snrn bildiren tarih. Yaldz: Herhangi bir yzeyi parlatmaya yarayan madde. Yozlama: Tereddi, ktleme. Zahriye: Daha ziyade tezhipli olan i kapak iin bu deyim kullanlr. Burada kitap ad, mellifin ad ve bazen de eserin kimin adna yazlm olduu kaydedilir. Zencirek: Kenar sslemelerinde kullanlan ereve geme motifi.

59

12.

ZGEM

1977

ylnda Azerbaycann Bak ehrinde dodu.

1994

ylnda Bakde Rusa eitim veren bir Lisede renimini tamamlad.

1999 ylnda Azerbaycan Cumhuriyeti Kltr Gzel Sanatlar niversitesi Grafik Blmnde Lisans eitimini tamamlad.

20012002

ylnda skdar Belediyesi Altunizade Kltr ve Sanat

Merkezinde dzenlenen Hat derslerini Ali Hsrevolundan, Tezhib derslerini Mustafa elebiden ve Ebru derslerini Hikmet Barutugilden ald.

2003de Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar, Tezhib Blmnde Yksek Lisans eitimine balad.

Katld sergiler:

1998

Bak Valilii Reklm ve Haber ubesinin Sosyal afi sergisi

1998 Bak Ressamlar Birliinin Etraf muhit ve saln muhafazas isimli afi msabakasnda kincilik dl

1988

Bak Ressamlar Birliinin ayn isimli afi sergisi

2000

Birlemi Milletler rgtnn nkiaf ve Uyuturuculara Nezaret

Uluslararas Programnn dzenledii afi sergisi. Bak

You might also like