T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SANAT TARH ANABLM DALI TRK SLM SANATLARI PROGRAMI

TRK SLM KTAP SANATINDA LKE CLT TASARIMLARI

(Yksek Lisans Tezi)

Hazrlayan: 20036068 zlem NAY

DANIMAN: Prof. Dr. Banu MAHR

STANBUL-2006

NDEKLER

NSZ.I ZET.II SUMMARY..III KISALTMALAR..IV RESMLER LSTESV ZMLER LSTESXI 1. GR.1 1.1. Trk slm Cilt Sanatnn Geliimi.5 1.2. almann Kapsam, Amac ve Yntemi..15 2. LKE CLT TEKNNN TANIMI ve TARH...18 3. TRK SLM LKE CLT SANATININ GELM23 3.1. Timurlu Dnemi.23 3.2. Safev Dnemi24 3.3. Kaar Dnemi.27 3.4. Osmanl Dnemi.28 4. TRK SLM LKE CLTLERNDEN SELM RNEKLERN KATALOU 4.1. Timurlu rnekleri...35 4.2. Safev rnekleri..47 4.3. Kaar rnekleri..86 4.4. Osmanl rnekleri.107 5. TRK SLM LKE CLT TASARIMLARINDA ETKLEMLER.213 5.1. Timurlu-Safev Etkileimi214 5.2. Timurlu-Osmanl Etkileimi.214 5.3. Osmanl-Safev Etkileimi215 5.4. 18. Yzyl Trk slm Lke Cilt Tasarmlarnn Ortak zellikleri..210 6. SONU219 7. KAYNAKLAR221 8. SZLK..231 9. ZGEM.....237 10.ZMLER......238

NSZ Uzakdou kkenli olan ve yzyllarca yldr bilinen lke tekniinin en gzel rneklerinin Trk slm cilt sanatnda verildii bilinmektedir. Lke teknii; yaygn bir ekilde kullanlmtr. Tezimizin konusu olan Trk slm sanatnda lke ciltler; tahta, mukavva, deri, kuma, ebru ve murassa gibi cilt eitleri arasnda nemli bir yere sahiptir. Daha nce, lke cilt sanat hakknda eitli makaleler ve baz Osmanl lke ustalar hakknda tezler ve aratrmalar bulunmasna ramen, Trk slam lke ciltleriyle ilgili geni kapsaml bir alma yaplmamtr. Bu bakmdan tezimizin konuya aklk getiren bir n aratrma olaca inancndaym. Bana bu konu zerinde alma fikrini verip, deerli yardmlarn ve sabrn benden hibir zaman esirgemeyen kymetli hocam Prof. Dr. Banu Mahire, aratrmalarmda kolaylk gsteren Topkap Saray Mzesi Ktphanesi el yazma eserler sorumlusu Zeynep elik Atbaa, Trk ve slam Eserleri Mzesi Mdr Yardmcs ule Aksoya, Sleymaniye Ktphanesi Mdr Nevzat Kayaya, izimler konusunda destek olan tezhip sanats uzman Mebruke Tuncele, ngilizce evirilerimde yardmc olan Sancar zere ve Ouz Ertene ayrca her trl desteiyle yanmda olan aileme sonsuz teekkr bor bilirim. zlem NAY stanbul- Haziran 2006 ekmece, kalemdan, yaz altl, mcevher kutusu, ok ve yay kuburlar, mahfazalar gibi eserlerde de

ZET Trk slm kitap sanatnda lke cilt tasarmlarnn incelendii bu tezde, lke cilt tasarmlarnn geliim sreci, dnemlere gre deien tasarm sluplar ve dnemler arasndaki etkileimler belirlenmeye allmtr. Gnmze ulaabilmi en baarl Trk slm lke cilt rnekleri 15. yzyl sonlarna doru Heratta hazrlanmtr ve Timurlu dnemine aittir. Timurlulardan sonra Safevler, Kaarlar ve Osmanllar dneminde lke cilt sanat byk bir gelime kaydetmitir. Timurlular, hem kendisinden sonra hkm srecek olan Safevlerin sanatn etkilemi hem de siyas ilikiler sonucu Osmanl sanatna da etkide bulunmulardr. Timurlu dnemi lke cilt kaplarnn zellii olan siyah zemin zerine altnla boyanan kvrm dallar, rum, bulut ve stilize iekler, klsik salbekli emse ve kebent dzeniyle 16. yzyl banda Safev ve Osmanl sanatlarnda da uygulanmtr. 16. yzyl ortalarndan itibaren Safevlerin cilt kapaklarnda grlen minyatr tarznda bezemeler Osmanl sanatn etkilemitir. Ayn dnemde Osmanl sanatnda ah Kulu ve Kara Memi adl sanatlarn yarattklar bezeme sluplarnn yansd zgn lke cilt tasarmlar da yaplmtr. Safev sanatnda ise, bol figrl av, meclis sahneleriyle efsanevi yaratk ve hayvanlarn bulunduu orman temal kompozisyonlar, 17. yzyl ilerine kadar lke cilt tasarmlarnda yer almlardr. 18. yzyl balarnda Osmanl sanatnda Ali skdar, aker gibi lke cilt ustalarnn, klsik sluplar dnemin sanat beenisine uygun olarak yeniden yorumlayarak eski ile yeniyi buluturan baarl eserler rettikleri grlmektedir. Bu dnemde hem Osmanllarda, hem randa hkm sren Kaarlarda lke cilt uygulamalarnn poplerlik kazand ve Avrupa sanatnn etkilerinin yansd hacimli ve perspektif denemeleriyle resmedilmi iek dallar ve demetlerinden oluan tasarmlarn ortaya konduu da belirlenmektedir. Anahtar kelimeler: Lke, Cilt, Timurlu, Safev, Osmanl, Kaar.

SUMMARY DESIGNING STYLES of TURKISH ISLAMIC LACQUER BINDINGS This thesis studies the development of several designings styles of Turkish Islamic lacquer bindings throughout different periods and it also tries also to enlighten the interaction of these different styles. The best lacquer bindings survived that survived until now are dating to the end of the 15th century and they are those which were executed in Herat during the Timurid period. After Timurids the art of lacquer bindings also gained an enormous development in the Ottoman period in Turkey and the period of Safavids and of Qajars in Iran. Designing styles of Timurid lacquer bindings influenced their successor Safavid lacquer bindings and by the way of political affairs they had also an influence on Ottoman lacquer bindings. Gold glittered motives of curling branches, rums, clouds and stylized flowers on black painted surface, which are special to the Timurid period lacquer bindings, were applicated in the early 16th century both in Safavid and Ottoman lacquer bindings with classical lobed center piece and corner pieces compositions. Further, by the middle of 16th Century, miniature-style ornamentations of Safavid lacquer bindings influenced Ottoman art of the period. n the same era, some original lacquer bindings, designed with authentic decoration styles were created by the Ottoman artists like Kara Memi and Shah Quli. On the other hand, in Safavid art, hunting and entertaintment scenes with abundent figures and forest themed compositions with mythical creatures and animals took place among the designs of the lacquer bindings. At the beggining of the 18th century Ottoman lacquer masters like Ali Uskudar and Caker reinterpreted classical styles using them with the new trends. During this century, lacquer bindings gained popularity both in Turkey (Ottomans) and Iran (Qajars); under the influence of European art three dimensional flower branches and bouquets in which the artists had experiments on perspective were displayed. Keywords: Lacquer, Binding, Timurid, Safavid, Ottoman, Qajar.

KISALTMALAR a.e. a.m. a.t. a.y. a.g.e a.g.m. a.g.t. B. bkz. C. iz. H. SAM IRCICA K EF Kat. LCGM No. l. R. Res. S. s. SK TEM TSMK v. y. : Ayn eser : Ayn makale :Ayn tez : Ayn yazar : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen tez : Badat Kitapl : Baknz : Cilt : izim : Hazine Kitapl : slm Aratrmalar Merkezi : The Research Centre for slmic History, Art and Culture : stanbul niversitesi Ktphanesi : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi : Katalog : Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesi : Numara : lm : Revan Kitapl : Resim : Say : Sayfa : Sleymaniye Ktphanesi : Trk slm Eserleri Mzesi : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : varak : Yaprak

1 1. GR Bir dergi veya kitabn yapraklarnn dalmadan, sras bozulmadan bir arada tutabilmek iin yaplan koruyucu kapaa cilt (cild) denilmektedir. Arapada deri anlamna gelen bu ad, genellikle ciltlerin bu ie en uygun malzeme olan deriden yaplmalar sebebiyle konmutur.1 Gerek ilevi bedeni d etkilerden korumak olan deri, bu kullanmyla da balantl olarak korumak fiilini yerine getirdii iin kitap kaplarna bu adn verilmesinin bir dier nedeni olmaldr. Ciltler kitabn btnne zarar vermeden karlabilecek bir paras olmalar sebebiyle eskiyen baz ciltler eitli dnemlerde, ait olduklar eserlerden ayrlarak yerlerine yenileri yaplmtr. Bundan dolay elyazmas bir eserin tarihlendirilmesi yaplrken ve hangi blgeye ait olduu aratrlrken bu zelliklerin de dikkate alnmas gerekmektedir.2 Cilt ve ciltiliin tarihi ok eski devirlere kadar uzanr. Kadn icadndan nce, balmumu levhalar ve papirs zerine yazlanlar saklamak iin, tahta kapaklar kullanld ve bu tahta kapaklarn iki yanlarndan iplerle balanarak, bir eit cilt olarak kullanld bilinmektedir. Parmenin kullanlmaya baland dnemlerde ise, parmenler katlanarak formalar haline getirilmi ve sonra bunlar dikilerek ciltlenmitir. Cilt ve ciltiliin gelimesiyse ancak kadn icadndan sonra mmkn olabilmitir.3 Genellikle mukavva zerine mein (koyun derisi), sahtiyan (kei derisi), rak (ceyln derisi) gibi farkl trlerde deri kaplanarak oluturulan Trk slm ciltleri belli blmlerden oluur. Bunlar, alt ve st kapak, srt (dip), alt kapaa eklenen sertab ve ona bal olup katlanarak st kapakla kitap arasna giren mikleb blmleridir (Bkz. iz. 1-2).4 Alt ve st kapaklar, kitabn koruyucu ksmn meydana getiren blmlerdir.5 st kapak saa, alt kapak ise mikleple birlikte sola doru alr.6 Dip (Srt), sayfalar bir arada tutan blmdr,7 kitabn arka ksmn rter.8 Mikleb, kitabn alt kapann uzun kenarna eklenerek, kitabn az

Ahmet Saim Artan, Ciltilik, slm Ansiklopedisi, C.7, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul 1993, s. 552. 2 Zeren Tannd,Kitap ve Cildi, Osmanl Uygarl 2. cilt, Yayna Hazrlayan: Halil nalck, Gnsel Renda, stanbul 2003, s. 841-866. 3 smet Binark, Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ayyldz Matbaas A., Ankara 1975, s.1. 4 Mine Esiner zen, Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998, s. 10, 32. 5 Muammer lker, Ciltilik Sanat, Geleneksel Trk Sanatlar, Haz. Mehmet zel, s.361. 6 Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 554. 7 Muammer lker, a.g.m., s. 361. 8 Engin zdeniz, Trk Cilt Sanat, Sanat Dnyamz, Yap Kredi Bankas, S.21, Ocak 1981, s. 16.

2 ksmn rter ve st kapan altnda kalr.9 Mikleb ayn zamanda okunmakta olan sayfay bulmak iin ayra olarak da kullanlr. Sertab, miklebin alt kapaa baland ksm olup, miklebe hareket edebilme imknn salar. Kitap kapand zaman kitabn n ksmn rter ve korur.10Dudak, kapaklar, mikleb ve sertab arasndaki bolua denir. Sayfalarn n kenarnn bozulmamasn salar.11 iraze, kitabn yapraklarn muntazam tutan ba ve rgye denir. Ciltte esas czleri iraze tutar, yani irazenin vazifesi kitap sayfalarnn balarn bir arada tutmak ve formalarn birbirinden ayrlp dalmasna engel olmaktr. Eski ciltlerin bozulmamasnn nedeni iraze rglerdir. iraze el ile rlr, iki adet ince uzun ine ve eitli rglere gre deien kalnlkta iki renk ibriim kullanlr.12 irazenin eitli trleri vardr bunlar: alafranga, balksrt, sandii, tek baklava ift baklava, gemeli, dz, zikzak, sa sol yolu gibi isimler alrlar.13 Muhat pay, kapaklarn rahata alp kapanmasn salamak iin, srtla kapaklar arasnda braklan boua denir.14 Cilbend ise, yazma kitap ciltlerinin muhafazas iin kullanlan kutudur.15 Trk slm ciltleri arasnda nemli bir grubu oluturan Osmanl ciltleri zerindeki bezemeler, d ve i kapakta olmak zere ikiye ayrlr. D kapakta ortada emse bulunur.16 emse Arapada gne anlamna gelen ems kelimesinden gelmektedir. Gne eklindeki bezeme motifi demektir. Gnein gkyznn ortasnda nlaryla etrafn aydnlatan bir yldz olduu kabul edilerek, kitap kaplarmzn ortalarnda bulunan bu ekle de cilt sanatmzda emse ad verilmitir.17 Cildin yalnzca st kapa zerine emse yaplabildii gibi, iki kapaa i kapaklara ve miklebe de emse yaplabilir. emselerin iki ucundaki uzantlara Salbek denir. Cildin kapann drt kesinde yer alan gen biimindeki bezeme alanlarna ise Kebent denilmitir.18 Bunlara zaman zaman Ke iei, Ke Bezemesi gibi isimler de verilebilir.19 emse, salbek ve kebent kompozisyonunu kenarlarda Bordr (Su)

Zeren Tannd, Osmanl Kitaplarnn Grkemli Giysileri, P Dnya Sanat Dergisi (Kitap ve Sanat), S.35, Gz 2004, s.75. 10 Engin zdeniz, a.g.m., s. 16. 11 Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 554. 12 Engin zdeniz, a.g.m., s. 16, 17. 13 Kemal ; Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s.11. 14 Mine Esiner zen, a.g.e., s. 11. 15 Mine Esiner zen, a.e., s. 35. 16 Engin zdeniz, a.g.m., s. 18. 17 Zeynep Balkanal, a.g.m., s. 345. 18 Mine Esiner zen, a.g.e., s. 14. 19 smet Binark, a.g.e., s. 10.

3 evirir. Bordr zerindeki paralara Pafta (Kartu) denir. Kapan etrafna ezme altn ile cetvel ekilir. Cetvellerin aralar Zencerek ile ekillendirilir.20 Tecld (ciltleme) iini yapanlara ise mcellid (cilti) denilmektedir.21 Ciltlerin zerinde minyatr, tezhip, ebru gibi sanat dallarna rastlanmas mcellitlerin tm bu alanlarda bilgili olmasn gerektirmitir. rnekler incelendiinde, Trk slm kitap ciltlerinin, hat, minyatr, tezhip, ebru ve kata gibi geleneksel el sanatlarnn bir arada uyguland eserler olduklar grlr.22 Bu adan bakldnda nceleri sadece kitab koruma ilevi gren ciltler, daha sonra bu ilevin tesine gemi ve geleneksel tm sanat dallarn iinde barndran, bal bana bir sanat dal haline gelmitir. Mcellitler emse, salbek, kebent ve dier motifleri yapmak iin eitli kalplar hazrlamlardr. Bu kalplar hepsi iin ayr paralar halindedir. Mcellitler bylece ayn motif ve teknik zellikteki bezemeleri eitli byklkteki kapaklara uygulama imknna sahip olmulardr. Kapan yars bezemeyle kaplandktan sonra evrilerek simetrii de ayn ekilde kaplanr. Bu yntem byk yzeyleri kaplamada kolaylk salamtr.23 Ciltler, genellikle yapmlarnda kullanlan malzemelere gre snflandrlmaktadr. Bunlar; mukavva, deri, lke (rugan), kuma, ebru ve murassa (mcevherli) ciltler ad altnda incelenmektedir. Tezimizin konusu olan lke ciltlerinden daha sonraki blmlerde ayrntl biimde bahsedeceiz. Mukavva ciltler: Mukavva kelimesi Arapa olup kuvvetlendirilmi anlamn tar.24 Cilt iin kullanlacak mukavva yle hazrlanr: Katlar nce iyice slatlr ve daha sonra nemli iken kurumaya braklr. Katlarn su yollar birbirinin aksi ynne gelecek ekilde, muhallebi- kola ile st ste yaptrlr.25 Kolann iine kab kurttan korumak iin ap, tenekr, ttn suyu gibi zehirli maddeler katlr.26 Bu ileme murakka germek denilir. Katlar birbiri zerine yaptrmak ve germek iin ise hlamur aacndan yaplm bir murakka tahtas kullanlr. Kitap kab iin istenilen kalnlk salannca kurumaya braklr. Kuruma ilemi ne
20 21

Engin zdeniz, a.g.m., s. 18. Zeynep Balkanal, a.g.m., s.341. 22 Engin zdeniz, a.g.m., s. 14. 23 Mine Esiner zen, a.g.e., s. 14. 24 smet Binark, a.g.e, s. 7. 25 Engin zdeniz, a.g.m, s. 20. 26 Mine Esiner zen, a.g.e, s. 13.

4 kadar uzun tutulursa o derecede iyi sonu alnr. zordur.28 Tahta ciltler: lk yaplan ciltlerde tahta kullanlmtr. Tahta ciltlerin yerini daha sonralar ilenmesi daha kolay olduu iin mukavva ciltler almtr.29 Tahta ciltlerin yapmnda ilenecek yzn ok iyi rendelenmi ve btn przlerin yok edilmi olmas gerekmektedir.30 Deri ciltler: Cilt yapmnda en ok kullanlan malzeme deridir. Deri olarak mein (koyun derisi), sahtiyan (kei derisi), ve rak (ince tralanm ceylan derisi) kullanlmtr.31 Deri cilt yapmnda nce, tra edilmi deri sert bir madde zerine (mukavva veya tahta) yaptrlr. Daha sonra sirkeli bir pamukla derinin yzeyi silinir. Bu ilem derinin yan almak ve bylece boyalarn derinin zerine muntazam bir biimde uygulanmasn salamak, ayrca dklmesini nlemek iin gereklidir.32 Deri renklerinde siyah ve kahverenginin btn tonlarna ek olarak krmz, vine rengi, mavi ve mor kullanlmtr.33 Kuma ciltler: 14. yzylda Memluklerde retilen baz ciltlerin d kapaklarnn deri oyma bezemeleri altna ipek kuma kaplanm, 15. yzylda Osmanllarda kadife kuma kapl ciltler retilmi ve kuma kapl ciltler 18. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl kitap sanatnda yaygnlamtr. Kullanlan kumalar, cilt iin zel olarak dokunmamtr. Cildin yapld yllarda stanbul, Bursa vb. ehirlerde dokunmu olan veya in ya da amdan getirtilen kumalarn paralar cilt zerinde kullanlmtr.34 Ebru ciltler: Tarihinin 15. yzyla kadar indii bilinen ebrunun cilt sanatnda nemli bir yeri vardr.35 Genellikle ciltlerin i kapanda kullanlan36 ebru kad, yazma kitaplarn
27

Bu ekilde hazrlanan mukavvaya

murakka mukavva denir. Bunlar olduka sert olduklar iin deforme olmalar da ok

27 28

Engin zdeniz, a.g.m., s. 20. Kemal , Trk Lke Mzehhipleri ve Eserleri, .. Sanat Tarihi Yll III, 1970, s.244. 29 smet Binark, a.g.e., s.7. 30 Kemal , a.g.m., s. 244. 31 Mine Esiner zen, a.g.e., s. 13. 32 Kemal , a.g.m., s. 244. 33 Engin zdeniz, a.g.m., s. 20. 34 Mine Esiner zen, a.g.e., s. 28. 35 Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 553. 36 Yan kad: kapakla kitap arasnda yer alan bo kat.

5 ciltlenmesinde de (ar-ke kap) kullanlmtr.37 Bu tr ciltlere cihar-ge ad da verilmitir.38 Murassa (mcevherli) ciltler: Deerli talarla bezenmi ciltlerdir. Yakut, zmrt, fildii, sedef, firuze, mine, mercan, inci ve elmas bezemeli olanlar vardr.39 Daha ok Kurn Kerim ve padiah divanlarnn ciltlerinde uygulanmtr.40 1.1. Trk slm Cilt Sanatnn Geliimi Sanat eseri nitelii tayan ilk ciltler Msrda Koptlar ve Orta Asyada Uygurlar tarafndan meydana getirilmitir (Bkz. Res. 2-3).41 Orta Asyada deri zerine madeni kalplarla bezemeler yaplan en erken tarihli ciltlere ait paralar Kara Hoodaki Bin Buda maaralarnda bulunmutur. 7. yzyla ait bu cilt paralar Mani diniyle ilgili yazmalara aittir. Bu ciltlerin zerindeki bezemelerle Msrdaki Kpti ciltlerinin bezemeleri arasndaki benzerliin, o alarda Orta Asyada dolaan misyoner Nastri papazlarn rolnden kaynakland dnlr.42 Orta Asyada kadn icadyla birlikte cilt yapm gelierek bir sanat dal haline gelmitir.43 nceleri Orta Asya ve inde oluan ve daha sonra tm dnyaya yaylan ciltilik, Uygur Trkleri arasnda bir meslek olmutur.44 Zamanla baz Uygur sanatlarnn in ve rana yerlemesi, bu lkelerde cilt sanatnn ilerlemesine nemli katklarda bulunmutur.45 Trklerin slmiyeti kabulnden sonra ise cilt sanat nemli aamalar kaydetmitir. Bilindii gibi Mslman Trklerce yaz ve kitap kutsal saylmtr.46 Yazya verilen bu nem sonucunda slm diniyle birlikte hat sanat gelitirilmi, bata Kuran olmak zere eitli dini

Uur Derman, Osmanllarn Renk Cnb: Ebrucluk, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Ankara 1999, s. 192. Yldz Demiriz, Anadolu Trk Sanatnda Bezeme ve Kk Sanatlar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, 5, stanbul 1982, s.926. 39 Mine Esiner zen, a.e., s. 30. 40 Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 553. 41 Ahmet Saim Artan, a.g.m, s.551. 42 Mjgan Cunbur, Milli Kltrmzde Kitap Sanatlar, Milli Kltr Unsurlarmz zerine Genel Grler, Ankara 1990, s.168. 43 smet Binark, a.g.e., s. 1. 44 Muammer lker, a.g.m., s.359. 45 Engin zdeniz, a.g.m., s. 14. 46 Zeynep Balkanal, Bilgi ve Sanat Kaplayan Sanat: Ciltilik, Trkler Ansiklopedisi, C.12, Ankara 2002, s.341.
38

37

6 metinlerin yazm oalm, bunlar korumaya ynelik olarak cilt yapm nemli bir sanat dal haline gelmitir.47 Deriyle kapl ciltlerin ilk slmi rnekleri Sana, Kayrevan ve amdaki ulucamilerde bulunan ve 910. yzyllara tarihlenen Kuran nshalarna aittir. Tahta iskeletli ve yatay biimde tasarlanm olan bu ciltler deve derisiyle kapl olup miklepleri yoktur.48 Kitabn dalmamas iin cildin zerine tutturulmu halka ve eritlerle balanrlar. D kapaklarnda kk kalplar ve aletle allm geometrik bezemeleri vardr. Kopt ciltlerinin geleneini srdren bu eserler ok nadirdir. 11. yzyln sonlarndan itibaren Anadoluya hkim olan Seluklular, burada 12. ve 13. yzyllarda yetkin cilt rnekleri vermilerdir. Rum denilen Anadolu Seluklu cilt slubu, 13. yzyln ikinci yarsndan itibaren Memlklerde, 14. yzyldan itibaren de lhanllarda ve Karamanoullar bata olmak zere Anadolu Beyliklerinde de devam etmi ve ayn zamanda Osmanl cilt sanatna geii salamtr. Seluklularn egemen olduu yrelerden gnmze gelen ciltlerin d kapaklarnda ok kollu yldzlar, geme bantlar veya ileri yine geometrik ssl yuvarlak emse ve basit kebentler uygulanmtr. Bu ciltlerin miklep zerleri dal, iek ve rumlerle, i kapaklar blok kalpla svama rum dallarla bezenmitir. Trk slm kitap ciltlerinin sanat eseri niteliindeki nemli erken rnekleri Memlukler dneminden, zellikle 13.-14. yzyllardandr. Memluk ciltlerinde d kapaklar alet ve kalp kullanlarak ok kollu yldzlarla, geme bantlarla tm yzeyi kaplayacak ekilde bezenmitir. Baz Memluk ciltlerindeyse kapaklar yuvarlak, oval veya yldz biimi emseler ve kebentlerle dzenlenmitir. Bunlarn ileri geometrik, bitkisel, kimi zaman da armaya benzeyen ekillerle sslenmitir. Memluk ciltleri arasnda, d kapaklar oyma motifli, emse ve kebentli rnekler en ilgin ve dier slm evrelerinde benzeri olmayan ciltler de bulunur. Oyma bezemeli ksmlarn altna fon olarak ipekli kuma geirilmitir. Memluk ciltlerinin i kapaklarnda genellikle kalpla bask, bitkisel motif uygulanm, bazen de devrinin kumalar kullanlmtr. Memluk ciltlerinin bir dier zellii de d kapaklarda mcellit ad veya Allaha kran duygularn ieren szlerin bulunduu damgalar basl oluudur.

47 48

Muammer lker, a.g.e., s.359. Zeren Tannd, a.g.m., s.76.

7 slmi ciltlerin dier kaliteli rnekleri 14. yzylda randa, lhanl dneminde hazrlanmtr. Tebriz ve civarnda retilen bu dnem deri ciltlerde Memluk ciltlerinde olduu gibi aletle allm geometrik bezemeler hakimdir. kapaklarda scak kalpla yaplm rum bezemeler vardr. En nemli rnekleri byk boyutlarda hazrlanm Kuran czlerinde grlr. D kapaklar ileri geometrik motiflerle ssl, aletle yaplm iri emse kompozisyonuyla dzenlenmitir. 14. yzyln ikinci yars Celayir dnemi kitap kaplarnn zenle yaplm rnekleri gnmze ulamtr. Kapak ilerinde ince iilikle yaplm kata (oyma) emseli ciltlerin Ahmed Celayirnin saraynn nl mcelliti olan ve daha sonra Heratta Timurlu ehzadesi Baysungurun himayesinde alan Kvameddin tarafndan hazrland sanlr.

15. yzylda Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular zamannda da sanat eseri niteliinde cilt kapaklar retilmitir. Timurlu ciltlerinde kalp ve aletle allm figrl ve bitkisel rnekler grlmektedir. Timurlular dneminde hazrlanan kitap kapaklarna lke teknii de uygulanmtr. Bu dnem lke cilt sanatnn zelliklerine tezimizin nc blmnde deinilecektir. 15. yzylda Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenlerinin Tebriz, iraz gibi sanat merkezlerinde retilen kitaplarn deri kaplarndaysa genellikle emse ve kebent kompozisyonu uygulanmtr. Bunlarn ii rum, iek, yaprak motifleriyle bezenmitir ve ou zaman bu motifler altn mrekkebiyle boyanmtr. kapak emselerine ise son derece ince oyma (kata) bezemeler yaplmtr. Osmanllarn erken dnem cilt rneklerinin 15. yzylda, II. Murad ve Fatih dnemlerinde retildiini kantlayan eserler gnmze ulamtr. Bunlarda Anadolu Seluklu etkileri grlse de Timurlu, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Memluklerin son devirlerinde yaplan ciltlerle de benzeir. Ancak Fatih dnemi ciltleri, slup olarak biraz daha farkldr.49 Bu dnem ciltlerinin stn bir sanat deeri tamas Fatih Sultan Mehmed ve veziri Mahmud Paann koruyuculuunda olmutur.50 Tp, felsefe, mantk, belagat, corafya gibi bilimsel konulu eserlerin istinsah edildii veya onlarn mellif nshalarnn II. Mehmedin
49 50

Ahmet Saim Artan , a.g.m., s. 556. Zeren Tannd, a.g.m., 1993, s.423.

8 ktphanesine getirildii ve dnemin bilginlerinin bu konularda eserler telif ettikleri bilinmektedir. Dolaysyla da bu eserlerden Sultan veya Mahmud Paann hazinesi ve ktphanesi iin hazrlanm olanlar, cilt, tezhip ve hat sanat asndan deer tarlar.51 Fatih Sultan Mehmedin yazdrtt, kopyalatt ve dnemin nemli bilim merkezlerinden getirttii kitaplardan oluan zel ktphanesi, onun siyasi ve askeri alanlardaki dehasnn yannda bilim ve sanata verdii nemi de aka gsterir. 15. yzyln sonlarna ait Osmanl cilt bezemelerinde; l yaprak, gonca, nilfer, tr yapra, bulut, gl, tepelik (palmet), hatay, ortaba ve t motifleri ile rum gemeler kullanlm, Memluklarn noktalamalar ve geometrik motifleriyle rann manzaralar, insan ve hayvan figrlerine yer verilmemitir. emseler ise yuvarlak ve salbeklidir, oval emselere de rastlanmaktadr.52 Baz ciltlerde kebent bulunur. kapak bezemelerinde kata (kat veya deri oyma) tekniinin kullanld rnekler vardr; ancak bunlar Timurlu ve Safevlerdeki gibi ok ince ve renkli olmayp zeminde bir veya iki renk iermektedir.53 Ktphane koleksiyonlarnda pek ok rnei bulunan Fatih devri ciltleri, salamlk, zarafet ve gzellii ile dikkat eker.54 Osmanllarda II. Bayezd dneminde (14811512) ehl-i hiref tekilat ierisinde cilt ustalarnn yer aldklar belirlenmitir. Cilt ustalar da tpk Osmanl saray iin alan dier sanatlar gibi ehl-i hiref ierisinde bir cemaat oluturmulardr. Bylece saray mcellitleri nce usta ve akird55 olarak ikiye ayrlmlar, ustalar kendi aralarnda yetenek ve tecrbelerine gre: ser mcellid, ser blk, ser oda, ser kethda veya kethuda gibi rtbeler almlardr.56 Cilt sanatnda kullanlan bezemelerden dolay, mcellitlerin genellikle ayn zamanda nakka, mzehhip, musavvir veya ebru ustas olmalar gerekmektedir.57 Bununla birlikte mcellitler genellikle eserlerine imza atmadklar iin, bu sanatn btn ustalarn tespit edebilmek mmkn olmamtr.58 Ehl-i hiref defterlerinde mcellitlerin adlar, baba ad, bazen memleket ve millet adlar bile yazlm, aldklar yevmiyeler ake olarak gsterilmitir.59 Hassa mcellitlerinin de Hassa nakkalar gibi, Ehl-i hiref tekilat iinde ayn kaytlara, dzene,
51 52

Zeren Tannd, a.g.m., 1999, s.103,104. Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Cild Sanat, Trkiyemiz, S.38, Ekim 1982, s.14. 53 Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 556. 54 Mine Esiner zen, a.g.e., s. 17. 55 akird: rak, talebe. 56 Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 553. 57 Rfk Mell Meri, Trk Cilt Sanat Tarihi Aratrmalar, Vesikalar I, Ankara 1954, s.7. 58 Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 553. 59 Oktay Aslanapa, a.g.m., 1982, s. 15.

9 yntemlere tabi ve ayn haklara sahip olduklar belirlenmitir.60 Yalnzca saray iinde bu sanatla uraan 50 kiinin varl bize bu sanatn ne denli nemsenmekte olduunu gstermektedir. Saray dnda serbest alan mcellitler ise Sultan Abdlaziz zamanna kadar tek bir yerde toplanmtr.61 17. yzylda, Evliya elebinin anlattklarna greyse, saray dnda bu say 300e kadar kmakta ve dkknlarn says da 100 bulmaktadr. Bu dkknlar Bayezd Camii yannda yer alan kk ahap binalardr. 19. yzyln sonundaki byk yangnda cilt kalplar ve aletleri ile birlikte hepsi yok olmutur.62 Bir kitabn yaz ve cilt iilii bazen alt ayda tamamlanmakta bazen de birka yl bulmaktadr. Hatta baz ciltlerin yapm iin bir han veya hamam yapmna yetecek kadar masraf yapld da gnmze ulaan bilgiler arasndadr.63 Kanuni Sultan Sleyman dneminde (15201566), Osmanl cilt sanat gelierek, klsik slubuna kavumutur. Bu klsik slupla, kalp kullanlarak, hatay ve haner yapraklarn ssledii, altn mrekkepli emse ve kebentlerden oluan bir dzenlemeye sahip zarif ve mkemmel cilt rnekleri hazrlanmtr. Dnemin Osmanl brokrat ve yazar Gelibolulu li kaleme ald Menkb- Hnerveran adl eserinde, Trk mcellitlerinin ran mcellitlerinden stn olduunu u szleriyle dile getirmitir: Kanuni Sultan Sleymann mcellidi Mehmet elebiye nazaran incelik bakmndan, btn ran ustalar dndur. Acem mcellitlerinin altn ezmek ve ayr paralar tezyin etmekteki maharetleri inkr edilemez; fakat Diyar- Rum mcellitlerinin ereveleri, zincirleri, ciltlerin zarafet ve naziklii ok daha stndr. Bu konuda tartanlarn szleri, ancak haksz olduunu bile bile, az kalabala ile karsndakini susturmaya almaktan baka bir ey deildir. Bu yolda konuanlarn manasz szleri ayn ekime ve karlkl konumadr. Tanr doruyu en iyi bilendir.64 16. yzyl ciltlerine genel olarak bakldnda, bezeme program ve kompozisyon asndan u zellikleri tad grlr: Altn mrekkebi genellikle, randakilerin aksine btn yzeyi kaplamamakta, daha ok bezeme yaplan yere veya bezemelerin zerine srlmektedir. emseler bir nceki yzylda olduu gibi dilimli ve yuvarlak olmayp, oval ve salbeklidir. D kenarda ereveyi oluturan ksmlarda paftalar vardr. Bezeme motiflerinde
60 61

Rfk Mell Meri, a.g.e., s.7. Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 553. 62 Oktay Aslanapa, a.g.e, 1982, s. 15. 63 Belkis Mutlu, a.g.m., s. 53. Dn : Daha aada. 64 Mjgan Cunbur (Haz.), Hattatlarn ve Kitap Sanatlarnn Destanlar, Menakb- Hnervern (Gelibolulu Mustafa Ali), Ankara 1982, s.126.

10 de bir nceki yzyla ek olarak nar iei, altl iek, kaplan izgisi ve benei, trtll yaprak motifi ilve edilmitir.65 16. yzyl, Osmanl mparatorluunun her alanda olduu gibi cilt sanatnda da en muhteem a olmutur.66 17. yzylda imparatorluun duraklamasna paralel olarak dier sanat kollarnda olduu gibi ciltilikte de bir duraklama hissedilir.67 Bu yzylda ciltlerde yapm tekniinde bir deiiklik yoktur; fakat kompozisyonda ve bezeme motiflerinin iiliinde bir gerileme hissedilir. Kebent ve bordrlere ok fazla rastlanmamakla birlikte, bunlarn yerine yan ve tepeleri kntl dikdrtgene benzer byk emseler tek bana bezeme olarak kullanlmtr.68 Kebentli, altn mrekkepli ve emseli cilt tasarmn 17. yzyla tayan kii ise yukarda szn edilen mcellit Kara Mehmedtir.69 Bu yzylda bazen oval emseler yaplm ve salbekler fazla byyerek zarafetini kaybetmitir. Bazen de ok byyen salbekler emseden ayrlarak dengesizlik yaratmtr. Bordr yerine ise genellikle kaln bir zencirek ekilmitir.70 Oranlamalarda uyumsuzluklar grlmesine ramen mcellitler renk uyumunu kaybetmemi, altn mrekkebi ve i renkleri geliigzel kullanmamlardr.71 Ayrca zellikle Sultan I. Ahmed dneminde kitap llerinin de olduka byd, bu dnem iin gze arpan zellikler arasndadr.72 18. yzyl ortalarnda, cilt kapaklarnn yzeylerinde ortas ikin, dar ve uzun emse biimleri yaygnlamtr. Bu ekildeki emselerin iine aletlerle sarlma rumler ve noktalar ilenmi ve fralarla da ii ieklerle dolup taan vazo motifleri resmedilmitir (Kat. O.28, O.33; Res.103, 109). Yzyln sonlarna ait baz ciltlerde, d ve i kapaklarn alet ve frayla yaplan, altn mrekkebiyle boyanan, svama baklava biimleriyle bezendii grlr. Baz rneklerin i kapaklarna buketler resmedilmitir. Osmanllarda kuma ve ilemeli kumatan ciltler de yaplmtr. Ayrca, baz deerli talarla sslenmi altn ve yeim ciltlerin de gnmze ulat grlr. 16. yzyldan itibaren klsik Osmanl ciltilii Trk slm cilt sanatnn en nemli temsilcisi olmu ve bu durum 20.
Kemal , a.g.m., 1973, s. 9, 10. Ahmet Saim Artan, a.g.m., s. 556. 67 Zeynep Balkanal, a.g.m., s.343. 68 Oktay Aslanapa, a.g.m., 1982, s. 15. 69 Zeren Tannd, 17. Yzyl Kitap Kapaklar, 17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, Sempozyum Bildirileri, stanbul 1998, s.179. 70 Oktay Aslanapa, a.g.m., 1982, s. 15. 71 Belkis Mutlu, a.g.m., s. 53. 72 Zeren Tannd, a.g.m., 1993, s.24.
66 65

11 yzyla kadar srmtr.73 Osmanl dneminde 15. yzyldan itibaren lke ciltler de retilmitir. Bunlar, tezimizin nc blmnde ele alnacaktr. 16 yzylda randa hkm sren Safev dnemindeyse (1501-1722) derinin hissedilmedii kalpla yaplm kabartma motifli ve svama altn mrekkebiyle boyal ciltler hazrlanmtr. Bu dnemde de sevilerek uygulanan lke ciltlerin, daha sonralar Zand (17501779) ve Kaar (1750-1924) hanedanlarnn dnemlerinde de srdrld grlr. Bunlarn zelliklerinden tezimizin nc blmnde sz edilecektir. 1.2.almann Kapsam, Amac ve Yntemi Bu tezin konusunu Trk slm kitap sanatnda lke cilt tasarmlarnn incelenmesi oluturmaktadr. Tezde ncelikle Trk slm kitap sanatnda lke cilt tasarmlarnn geliim srecinin rnekler verilerek akla kavuturulmas, dnemlere gre deien tasarm sluplarnn belirlenmesi ve dnemler arasndaki etkileimlerin tespit edilmesi amalanmtr. Bu amala hazrlanan tezimiz yaklak bir senelik kaynak taramas ve bunu izleyen dnemdeki yazm aamas sonrasnda ortaya kmtr. Aratrmalar iin, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden alnan izin kapsamnda stanbuldaki nemli el yazmas eser koleksiyonlarn barndran Topkap Saray Mzesi ve Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktphaneleriyle, stanbul niversitesi ve Sleymaniye Ktphanelerinden faydalanlmtr. Ayrca kaynak taramas iin de Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fndkl Merkez Ktphanesiyle, Fen-Edebiyat Fakltesi Ktphanesi, SAM ve IRCICA ktphanelerinde incelemeler yaplmtr. Cilt sanat hakknda yazlm Trke74 ve yabanc kaynaklar75 olduka snrldr. Bu konudaki eksiklikleri, tamamlamaya alan baz makaleler mevcuttur.76 Tezimizin konusunu
Ahmet Saim Artan, a.g.m., s.551. Rfk Mell Meri, Trk Cilt Sanat Tarihi Aratrmalar, Vesikalar I, Ankara 1954; Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971; smet Binark, Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ayyldz Matbaas A., Ankara 1975.Mine Esiner zen, Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998. 75 F. Sarre, slmische Bucheinbande, Berlin, 1923; B.W. Robinson, Persian Drawings (From the 14th through the 19th Century), Victoria & Albert Museum, London, 1965; Oktay Aslanapa, The Book in Central Asia 14th16th Centuries, The Art of Bookbinding, ed. Basil Gray, London 1979, s.59-91; Duncan Haldane, slmic Bookbindings, London 1983; Esin Atl, The Age of Sultan Sleyman the Magnificent (National Gallery of Art-Washington; Hary N. Abrams, nc.-New York), 1987; T. Lentz-G. Lowry, Timur and the Princely Vision,
74 73

12 oluturan Trk slm lke cilt sanat tasarmlarn ele alan bir kitap bulunmamasna ramen, lke iiliini ele alan makaleler aratrmamz iin yararl olmutur.77 Tezde tm bu yaynlar deerlendirilmeye allmtr. Trk slm cilt sanatnn, kitap sanatlar arasnda tad nemi ortaya koyabilmek iin, tezin ilk blm olan giri blmnde, Trk slm kitap cildinin blmleri, bezeme yntemleri, kullanlan malzemeleri ve tarihsel sre ierisinde geliimi hakknda n bilgiler verilmitir. Tezin konusunu lke ciltler oluturduundan, tezimizin ikinci blm lke tekniinin tanmna, yapm srecinin aklanmasna ve tarihinin verilmesine ayrlmtr. Tezin nc blmndeyse, Timurlu, Safev, Kaar ve Osmanl dneminde hazrlanm seilmi rnekler deerlendirilerek, Trk slm kitap sanatnda lke cilt tasarmlarnn geliimi ele alnmtr. Deerlendirmeye alnan, 1519. yzyllar arasna tarihlenen, farkl slm hanedanlarnn hamiliinde hazrlanm lke cilt rneklerinin katalou, tezin drdnc blmn oluturmaktadr.

Persian Art and Culture in the Fifteenth Century, Washington D.C., 1989; Solman, Le Magnfque, Paris 1990; Julian Raby-Zeren Tannd, Turkish Bookbinding in the 15th Century, The Foundation of an Otoman Court Style, ed. T.Stanley, London 1993; Lle Ulu, Selling to the Court: Late-Sixteenth-Century Manuscript Production in Shiraz, Muqarnas, An Annual on the Visual Culture of the slmic World, Volume XVII, Leiden Brill 2000, s.73-96, www.metmuseum.org (The Metropolitan Museum of Art); Taherzade Behzad, H. The preparation of the miniaturists materials, A Survey of Persian Art, Editr: Arthur Uphampope, Tehran.
Belkis Mutlu, Trk Cilt Sanatna Toplu Bir Bak, Akademi, S.5, stanbul 1966, s.53-58. Kemal , Trk Kitap Kaplar, Trkiyemiz, S.9, stanbul 1973; Cell Esad Arseven, Cild, Sanat Ansiklopedisi, C.I, stanbul 1975; Engin
76

zdeniz, Trk Cilt Sanat, Sanat Dnyamz, Yap Kredi Bankas, S.21, Ocak 1981, s.13-25; Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Cild Sanat, Trkiyemiz, S.38, Ekim 1982, s.12-17; Ahmet Saim Artan, Ciltilik, slm Ansiklopedisi, C.7, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul 1993, s.551-557; Zeren Tannd, Trk Cild Sanat (Kitap Kaplar), Balangcndan Bugne Trk Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1993, s.421-430; a.y., Cilt, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.1, stanbul 1997, s.347-349; a.y., 17. Yzyl Kitap Kapaklar, 17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, Sempozyum Bildirileri, stanbul 1998, s.179; a.y., Osmanl Sanatnda Cilt, Osmanl Ansiklopedisi, Ankara 1999, C.11, s.103-107; a.y., Osmanl Kitaplarnn Grkemli Giysileri, P Dnya Sanat Dergisi (Kitap ve Sanat), S.35, Gz 2004; Zeynep Balkanal, Bilgi ve Sanat Kaplayan Sanat: Ciltilik, Trkler Ansiklopedisi, C.12, Ankara 2002, s.341-349; evket RadoK.Zeynep Gney- A. Nihan Gney: Cilt, Osmanl Bezeme Sanat, Ankara, s. 122, 126; Muammer lker, Ciltilik Sanat, Geleneksel Trk Sanatlar, Haz. Mehmet zel, s.359-363. 77 Sheyl nver, Trk Sanat Tarihinde Edirnekri Lke leri ve Sanatkarlar, Vakflar Dergisi, S.6, stanbul 1965, s.15-20; Kemal , Trk Lke Mzehhipleri ve Eserleri, .. Sanat Tarihi Yll III, 1970, s.243252; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.223-253; Fulya Bodur, Osmanl Lke Sanat ve 18. Yzyl stad Ali skdr, Trkiyemiz, S. 47, stanbul 1985, s. 1-9; Glnur Duran, 18. Yzyl Mzehhip, iek Ressam ve Lke stad Ali skdri, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Ankara 1999, s.126-130; ule Aksoy, Lke ilii (Kaar Dnemi), Antik Dekor, S.6, stanbul 1990, s.2227; Feryal rez, Edirnekri, Antik Dekor, S.6, stanbul 1990, s.96-99; Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke, Antik Dekor, S.6, stanbul 1990, s.78-81.

13 Deerlendirme nitelii tayan tezin beinci blmnde, Trk slm lke cilt tasarmlarnda var olan dnemler aras etkileimler aklanmtr. Bu blmde TimurluSafev, Timurlu-Osmanl, Safev-Osmanl etkileimleriyle, 18. yzylda varl dikkati eken Trk slm hanedanlar hamiliinde hazrlanan lke ciltlerin tad ortak zellikler ortaya konulmaya allmtr. Tezin sonu blmn, aratrmada yararlanlan kaynaklarn verildii kaynaka ve konuyla ilgili terimlerin aklamalarnn yer ald szlk blmleri izlemektedir.

14 2. LKE CLT TEKNNN TANIMI ve TARH Mukavva, deri veya tahta zerine eitli boyalarla ve altnla yaplan bezemeleri bir eit vernikle kaplayarak meydana getirilen eserlere rugan veya lke ad verilmitir.78 Aslnda bir tr vernik olan lke boyalar adn lk bceinden (Laccifer lacca79) almtr.80 Bilindii gibi eskiden vernik yapmak iin aalardan szan doal reineler eritilir, iine baz maddeler eklenip, piirilir ve istenilen kvam elde edilince de bu karm terebentinle sulandrlrd. Tropik blgelerdeki baz aalarn zerinde yaayan ve lak bcei denen kabuklu bitler kendilerini dmanlarndan korumak iin yapkan bir madde salglard. Onlarn rettikleri gomalak vernik yapmnda ok kullanlan doal reinelerden biri olmutur. Lke boyalar adn lk bceinden almasna ramen yzlerce yldr in ve Japonyada kullanlan gerek dou lkeleri aslnda lke ya da vernik aac denilen bir aacn zsuyundan elde edilmektedir.81 Asl ad Rhus vernicifera olan bu aacn, zellikle bu ite kullanlmak iin Japonya82, in ve Hindistanda yetitirildii bilinmektedir.83 Aa dallarndan toplandktan sonra, belli ilemlerden geirilen bu madde, alkol ierisinde eritilir. stenilen yzeye srldkten sonraysa bu alkol uar ve geriye saydam parlak bir tabaka kalr. Lke tekniinin yapm ilemi en basit anlamyla budur.84 Hava ile temas ettiinde sertleip karard bilinen85 lkn, ilk zamanlarda yalnz siyah ve krmz renkleri vard. Daha sonralar ise altn ve gm rengine benzeyen tozlarn ilvesiyle yeni renkleri elde edildi. Lke tekniiyle yaplm eserlerin ilk rneklerinin inlilere ait olduu bilinmektedir. Bat inde Shang Devrinden (M. 1450-1050) beri bu teknik biliniyordu. Daha sonraki Chou Devrinde (M. 1050-247) ise devlet ricalinin arabalar, silhlar ve baz kullanm eyalarnn ahap ksmlarnn lkelendii bilinmektedir. Kemal n, Prof. Dr. Sheyl nverin kendisine anlattklarna dayanarak aktard bilgilere gre ise; Sheyl nver 1951 senesinde Msra yapt tetkik seyahatinde Kahirede (alMuthaf al-Msr), bundan 5000 yl nceki eski Msra ait lke tekniiyle bezenmi 50 kadar

78 79

Mine Esiner zen, a.g.e., s. 24. Temel Britannica, Kabuklubit mad., C. 9, stanbul 1993, s. 240. 80 Temel Britannica, Boya ve Cila mad., C. 3, stanbul 1993, s. 314-320. 81 Temel Britannica, Boya ve Cila mad., s. 317. 82 Ana Britannica, Lke mad. 1989 stanbul, s. 257. 83 Cell Esad Arseven, Lk, Sanat Ansiklopedisi, C.III, stanbul 1966, s. 1215. 84 ule Aksoy, Lke ilii (Kaar Dnemi), Antik Dekor, S.6, stanbul 1990, s.22. 85 Cell Esad Arseven, a.g.e., s. 1215.

15 tahta lahit grmtr.86 Bu rnekler lke teknii tarihinin ok eskilere dayandn gstermektedir. Bu tekniin yaygn olarak kullanm ve yaylmasysa inliler sayesinde olmutur. inden Kore yoluyla Japonyaya geen lke iilii, bu lkede de sevilerek kullanlm, bir takm yeni uygulamalarla in lke sanatndan daha baarl rnler verilmitir. Bu tekniin slm eserlerdeki ilk uygulamalarnn ise, 13. yzyldan itibaren Moollar araclyla olduunu syleyebiliriz.87 Bu yzylda Moollar btn ini igal ederek orada Yen (1271-1368) sllesini kurmular, Moollarn Bat kolu diyebileceimiz lhanllar ise 1256-1335 tarihleri arasnda ran fiilen idare etmilerdir. Bu dnemde lhanl bakenti Tebriz doulu ve batl tccarlarn bir buluma yeri, kltr ve sanat asndan da kozmopolit bir kent olmutur. lhanllarn bat kltrne adapte olmalarna ramen, in uygarlna kar duyduklar hayranlk, eski kltrlerine ballklar, onlarn bu iki dnya kltrn birletirmelerinde nemli rol oynamtr.88 Trklere ait bilinen en eski lke rnei, Konya Mevlna Mzesinde bulunan ve 1278 ylna tarihlendirilen Seluklu rahlesidir.89 Lke tekniinin Avrupaya geliiyse daha ge bir dneme, 17. yzyla tarihlendirilir.90 18. yzylda iyice yaygnlaan lkeden zellikle mobilyalar kaplamakta yararlanlmtr.91 Gerek lkn bulunmad Avrupada deiik formllere gre eitli taklit maddeler gelitirilmise de bunlarn hibiri zgn Dou lknn sertliine ve parlaklna sahip deildir.92 Lke teknikleri hakknda farkl kaynaklarda ok eitli bilgiler vardr. En genel anlamyla lke bir cildin yapm sreci yledir: lk nce mukavva murakka hazrlanr, mukavvann zerine de lk ekilir. Daha sonra altn mrekkebi veya eitli boyalarla bezemeler yaplr ve st ste birka kat lk srlr. Eer teknik deri zerine uygulanacaksa da sirkeli yumuak bir bezle derinin yz temizlenerek ya alnr. Bu ilemle boya veya altnn deri zerine dzgn olarak srlmesi ve dklmesi salanmaldr. Boya ve altndan sonra birka kat lk srlr.93 Lkn en byk dman tozdur. Uzak Doulu sanatlar tozdan

86 87

Kemal , a.g.e., s. 21. ule Aksoy, a.g.m.,, s.22. 88 Gner nal, Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara Kadar), Ankara 1995, s.59. 89 Fulya Bodur, Osmanl Lke Sanat ve 18. Yzyl stad Ali skdr,Trkiyemiz, S.47, stanbul 1985, s. 7. 90 Adnan Turani, Sanat Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1998, s.81,82. 91 Byk Larousse, Lke mad. 1986 stanbul, s. 7329. 92 Ana Brtannca, Lke mad. 1989 stanbul, s. 257. 93 Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke, Antik Dekor, S.6, 1990, s.79.

16 korunmak iin, ara gerelerini hazrlayp sandalla gle, nehire veya denize alr, lklama iini orada yaparlard. Lklama ileminden en iyi sonu getiren, ge kuruyan lklardr.94 Kemal , lk srmenin olduka g ve zahmetli bir i olduundan bahseder: Gerekli sertlik ve dayanklln salanmas iin lk tabaka tabaka srlmeli, rutubetli bir hararette kurutulmal ve hatta lkn srlmesi ilemi 2030 kez tekrarlanmaldr. Ayrca son zamanlarda bu teknikte eserler yaplrken boyalarn atlamasn nlemek amacyla, boyalar hazrlanrken iine gliserin kartrlmaktadr. Kullanlan bir baka yntemse, bir tr bcein toz haline getirilerek astar mahiyetinde srlmesi ve kuruduktan sonra da zerinden hafif zmpara kad geirilmesidir. Bylece fevkalade bir parlaklk elde edilmektedir.95 Osmanllarda trl lk kullanlmtr: 1- Renksiz, sedefsiz dz lk 2- Renkli lk 3- Sedef efanl lk (Sedef serpmeli) Renksiz, sedefsiz dz lk: effaf olan lk, iine hibir katk ve boya maddesi konulmadan yzeye uygulanr. Renkli Lk: Jondor rengi anilin boya lk maddesi iine aktlarak renkli lk elde edilir. Sedef Efanl Lk: Osmanl sanatnda zellikle 18. yzylda en ok kullanlan trdr.96 Bu teknikle yaplan ciltlere arsekli cilt de denilmektedir.97 Omra ismindeki kahverengi toprak boya havanda dvlr ve zamk ile kullanlacak hale getirilir. Zamkn miktar ne az ne de ok olmaldr. Boya cilt zerinde kuruduktan sonra jeltin denilen (nceden balk tutkal denirdi) ince tutkal kab stne srlr. Jeltin kurumadan nce kk paracklar halindeki sedefler zerefan yapar gibi her tarafa eit olacak ekilde pskrtlr. Un kadar ince, pudra halinde olan sedefler kuruyken niastaya benzer. Bu zerrecikler vernik iinde, ine ucundan daha kk zerrecikler halinde lt verir. Bu boy sedefler vernik iine kartrlp kullanlr. Yalnz bu lk kullanlrken zerrelerin dibe kmemesi iin her fra batrlnda ie hafife alkalanmaldr.98

Fulya Bodur, a.g.m.,s. 3. Kemal ; a.g.m., 1970, s. 245. 96 Fulya Bodur, a.g.m., s. 6. 97 Mebruke Tuncel, Osmanl Tezhip Sanatnda Barok-Rokoko slubu, MSGS-SBE, Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Sanat Dal Tezhip Program Yksek Lisans Tezi, stanbul 2002, s.113. 98 Hayri Aykutalp, Ali skdar-i Eserleri ve Lke Sanat, MSGS-SBE, Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Sanat Dal Tezhip Program Yksek Lisans Tezi, stanbul 1988, s. 10-11.
95

94

17 Cildin lklanmas iin ise iki yntem vardr: 1- Aktlarak 2- Fra ile srlerek Aktlarak: Lklanacak cilt dz bir sath zerine konur. Bu ilem tozsuz bir ortamda yaplmaldr. Kapaklarn zerine yeterli lde lk aktlr. Kaln ve yass samur fra ile lk saa ve sola doru yaylr ve braklr. Fra ile srlerek: Geni bir kaba konan lk fra yardm ile sratle kabn zerine srlr. Eski lke kaplarn ou renksiz vernik ile lkelenmitir. Lke yapmyla ilgili llere dayanan daha ayrntl bilgiler bulmak da mmkndr. rnein Mine Esiner zenin Boya, Mrekkep, Ahar, Ebru Mecmuasndan99 alnt yaparak aktard yntem yledir: 64 dirhem ard sakz, 240 dirhem arap ruhu, 16 dirhem damla sakz, 32 dirhem Venedik terementisi. Evvela arap ruhunu dz bir ie iine koyup sonra 3 parmak miktar ince tatl su kumu iine gmp, iine ard sakzn dkp ocakta kum iinde hallola. Badehu damla sakz baka kapta eritilip ieye kartrlacak sonra terementi dahi bu suretle eritilip ieye katlacak, badehu cmlesi bir yerde tekrar kaynatlp, tamam kaynadktan sonra bir mendil veya tlbent iinde scak iken szlecek, fras daima iinde saklanacaktr. Srlrken daima scak srlecektir. Al ve parlak olur.100 Bir baka yntem ise u ekilde tanmlanmtr: Neft ya (5), Zamk (15), Rig (25), Niasta (biraz), Tutkal (1), Bal (4), Sandalos (veya sanderus = Kehribar cinsi kupal aacndan kan zamk) ya (1). Rigdan maada bu maddeleri bir mlekte kaynatp kvama geldikten sonra indire. Szdkten sonra arzu ettii boyann stne sre. Lakin anlar katp kaynata bade istimal elde. Bir de boyann altna isfida (stbe) sre, gaflet olunmaya. 101

99

Millet Ktphanesi, Ali Emir, Tarih nr. 809. Dirhem: Eskiden kullanlan bir arlk ls. imdiki 3 gr arla denk gelir. Badehu: Bundan sonra, ondan sonra. 100 Mine Esiner zen, a.g.e., s. 24. Bade: arap, iki, kadeh. stimal: Kullanmak, faydalanmak. Gaflet: Dikkatsizlik, vurdumduymazlk.

18 Osmanllarda kullanlan birka eit lk yntemi daha vardr: Mcellit Lk: ki tr vardr: 1) 325 ksm ellak, 25 ksm neft ya, 650 ksm ispirto ile kartrlr. Bu lk istee gre bir miktar Drogon zamk ile renklendirilir. 2) 250 ksm Manila Kopal, 50 ksm Sandorak, 200 ksm neft ya, 500 ksm ispirtoda eritilir. Parlak lk elde edilir. Rus Mcellit Lk: ki tr vardr: 1) 150 ksm ellak, 80 ksm aselbend, 30 ksm mastiko, 740 ksm ispirtoda eritilir. 2) 150 ksm ellak, 80 ksm aselbend, 5 ksm Kanada balzam, 10 ksm lavanta iei ya, 775 ksm ispirtoda eritilir. Ressam ve Nakka Vernii: Yaplan nak ve resimlerin zerine srlr. 120 gram sandorak, 30 gram sakz, 6 gram terementi, 15 gram pimi bezir ya, 90 gram terebentin ya ile birlikte halledilir. Altn Yaldz Lk: 140 gram ellak, 80 ksm sandorak, 80 ksm sar sabr, 20 ksm Venedik nefti, 700 ksm neft ya, ellak, sar sabr, sandorak ezilerek toz haline getirilip neft yanda alkalanr ve bu suretle eritilmi olur. Bu rneklerden de anlalaca gibi lke ciltlerin yapmnda sadece tek bir ynteme bal kalnmam, farkl dnemler ve toplumlarda birbirinden farkl birok metot uygulanmtr. Zamanla gelien teknik bilgiler, tecrbe ve en iyiyi bulma isteiyle doru orantl olarak gelimi, lke yapm bir tr vernikleme yntemi olarak gnmze kadar gelmitir. Matbaann kullanm alanlarnn yaygnlamas ve buna bal olarak da zamanla el yazmas eser retimini kendilerine meslek edinmi hattat, mzehhip, nakka ve mcellit gibi sanatlarn zamanla yok denecek kadar azalmalarna neden olmutur. Fakat gnmzde geleneksel sanatlara duyulan ilginin yeniden artmasyla okullar ve bir takm kurslarda renciler yetitirilmekte ve bu sanatlara duyulan ilgi gitgide artmaktadr.

Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar 3182 numarada kaytl el yazmasnn 3. yaprandaki bilgilere dayanarak aktaran: Mine Esiner zen, a.g.e., s. 25. Bu yntemler Kimyager Ertan Selimolu tarafndan verilmi olup, Fulya Bodurun makalesinde gemektedir: Fulya Bodur : a.g.m., s. 4.

101

19 3. TRK SLM LKE CLT SANATININ GELM slm lke iiliinin temelleri Mool dnemine rastlamasna ramen gnmze ulaabilmi en gzel rneklerini Timurlular dneminde kitap sanatlar erevesinde vermitir.102 3.1. Timurlu Dnemi (1370-1501) 14. yzyln sonunda, Orta Asyadan gelen aatay Trklerinin bir kolu olan Timurlular, nce Semerkant, daha sonrada yava yava rann btn ehirlerini alarak byk bir imparatorluk kurarlar. Timurun olu ahruhun olu vardr. Ulu Bey Semerkant, skender Sultan ise iraz valisidir. Timurun en sevdii olu Baysungur ise kendi yannda Heratta bulunmaktadr. Bu dnemde Herat, iraz ve Semerkant byk kltr ve sanat merkezleri olmutur. in resminden ve porselenlerinden holanan Ulu Bey, Uzakdou ile iliki kurmutur. skender Sultann himayesinde ise Celayir dneminin dekoratif resim slubunun izleyicisi olan iraz atlyeleri gelimitir. Heratta da tarihe merakl olan ahruh iin birka tarih kitab yazlarak resimlenmitir. Babas ahruh gibi bir sanat koruyucusu olan Baysungur ise Heratta bir sanat atlyesini himaye etmitir. Ayn zamanda air ve hattat olan Baysungur zamannda Heratta kitap sanatlar nemli gelimeler kaydetmitir. Herat el yazmalarnda grlen slubun, iraz skender Sultan dnemi eserlerini anmsatmas, skender Sultann lmnden sonra baz sanatlarn Herata gidip orada Baysungur iin altklarn dndrmtr. Herat atlyesi, 15. yzyl ortasna kadar kalitesini drmeden eserler vermi, Ebu Said (1458-68) ve Hseyin Baykara (1468-1506) dnemlerindeyse en yksek an yaamtr. Timurlu dneminde randa kitap bezemeciliinin yeni bir boyut kazand grlr. Bu dnem lke kitap kapaklarnn hazrlanmasnda genellikle u sra izlenirdi: nce katlar st ste yaptrlp ok sert ve dzgn bir yzey hazrlanrd. Yaptrc madde iyice kuruyup zerinde allmas uygun bir hale gelince de dnemin sanat anlayna gre desenlendirilir, desenlerdeki boya kuruduktan sonra ise zerine belli zaman aralklar ile kat kat vernik (lke) uygulanarak yapm ilemi tamamlanm olurdu. Lke, d etkilerden zarar grmeyecek bir

102

ule Aksoy, a.g.m., s.22.

20 hale gelince de Timurlu kitap ciltlerinin vazgeilmez teknii olan kata iilii ile hazrlanan ikinci bir yzey lkeli cildin desensiz dier tarafna uygulanr, etraf deri ile kaplanr, kitap fasiklleri irazeye dikilerek cildin ve kitabn hazrlanma ilemi tamamlanrd. Timurlu dnemi lke kitap ciltlerinde emse ve kebentlerden oluan klsik bezeme program, in bulutlar, kvrm dallar, yaprak ve ieklerle zenginletirilmeye allmtr. Bunlarn yan sra tm cildi kaplayan geometrik emalara da rastlanmaktadr.103 Bu dnemde hazrlanan lke ciltlerin bazlarnda bordrler, emse ve kebentler kalpla oyma tekniiyle ilenmi, altn mrekkebiyle svama hatay grubu ieklerle bezelidir. Arada kalan blmler ve d bordrler, siyah zemin zerine altn mrekkebiyle, simetrik bir alt yap zerine oturtulan helezoni kvrmlar ve hatay grubu ieklerle oluturulmu bir kompozisyonla lke tekniiyle ilenmitir. (Kat.T.1-2 ; Res. 13,15) Bazlarnda ise, tm yzeyi lke olan d kapaklardaki emse, salbek, kebent, bordrler de dahil olmak siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm hatay grubu motifler, bulutlar, rumler, iri iekler ve efsanevi hayvanlarla bezenmitir. (Kat. T.3-5; Res. 17-19). 3.2. Safev Dnemi (1501-1722) 16. yzyla gelindiinde randa zbek aknlarnn yan sra yeni bir siyasal deiim olmutur. 1501de ah smail btn ran ele geirmi ve Safev sllesini kurmutur. Bu dnemde randa minyatr ressaml yeni gelimeler gstermi, minyatrlerin boyutlar bym, tam sayfa minyatrler yaygnlam ve minyatrn iindeki motiflerde kalabalklama balamtr. ah smailden sonra olu, ah Tahmasb Tebrizi sanat merkezi yapmtr. ah Tasmasb (152476) kitap sanatna merakldr ve nestalik yazy iyi kullanmaktadr. Bu dnem yaptlarnda grlen ve 12 mam temsil ettii bilinen Tac- Haydar adn tayan Safev sarklar, minyatrlerin tarihlendirilmesine yardmc olmaktadr (Bkz. Res.23). ah Tahmasbn yan sra devrin nemli sanat koruyucular, kardei Herat valisi Sam Mirza ve Mehed valisi brahim Mirzadr.104 Safevler dneminde nce randa Akkoyunlu, Karakoyunlu Trkmenleri dneminde de grlen ve Timurlu sanat desenleriyle benzer zellikler tayan lke ciltler hazrlanmtr. (Kat. S.1-2 ; Res.20-21) 16. yzyln ilk eyrei ierisinde Safev lke ciltlerinde ok
103 104

ule Aksoy, a.m., s.22. G. nal, Minyatr, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II. Cilt, s.1264-65.

21 renkliliin yan sra minyatr tarzn ve konularn anmsatan kompozisyonlar yer almaya balam ve bu gelime 17. yzyl ortalarna kadar srmtr. Bahede piknikler, av sahneleri, manzaralar, hayvan mcadeleleri bu dnemin popler desenleri olmutur (Kat. S.3-6, S.1213.; Res.22-27, 38, 40). Ormanda eitli hayvanlarn yer ald sahneler de bu dnemde sk karmza kan konulardandr (Kat. S.8-11; Res.30-37) Her dnemde kullanlan altn mrekkebinin yan sra sedef de cilt bezeme malzemesi olarak lke sanatndaki yerini almtr. Sedef, el yazmalarnda bazen byk ve tek para halinde bazen de dvlerek binlerce renk lts verecek paralar (arsekli cilt) halinde kullanlmtr. Lke, Safevler dneminde kitap kaplar dnda kalem kutular, ekmeceler, ayna klflar, bina ilerindeki ss panelleri ve kaplarda da kullanlmtr.105 Safev lkelerinin Babrl dnemi eserlerini de etkilediini sylemek mmkndr. Safev saray iin alan Tebrizli Mir Seyyid Ali ile irazl Hoca Abdssamedin, 16. yzyl ortalarnda Babrl sultanlarnn himayesine girmesiyle, Babrl kitap sanatna Safev resim sanatnn etkileri yansmtr.106 Ge Ekber dneminde hazrlanan el yazmas eserler iin lke ciltlerin hazrlandn kantlayan baz rnekler de gnmze ulamtr (Res.12).107 18. bana ait olduu sanlan baz Safev lke ciltlerinde, klsik salbekli, emseli cilt tasarmnn, 16. yzyla zg motiflerle yeniden yorumland ve bunlarn baz rneklerinde emse, salbek ve bordrlerin yaz ile dolguland grlr (Kat. S.14; Res. 42) Kaar dnemi lke ciltlerinden bahsetmeden nce, Safevlerin sonraki yllarda Bat ile olan ilikilerine bakmakta fayda vardr. 15881629 yllar arasnda hkm sren I. ah Abbas zamannda, sfahanda retilen ve n tm dnyaya yaylan ah Abbas dnemi kumalar rann Bat ile ilikilerini younlatrmtr. Diplomatik ilikiler ve kuma ticareti dolaysyla younlaan bu ilikiler sonucu, rana gelenler Avrupa zevkini ve sanat anlayn da bu lkeye tamlardr. Ayrca rann bu dnemde Hindistan ile olan ilikileri de onlarn dolayl yoldan Baty tanmalarn salamtr. Hindistan yeni dnyalar kefi arzusuyla yola kan batllar iin en ok tercih edilen yerlerden birisi olmutur. Bu yllarda Avrupa sanatndan etkilenen ve bu etkiyi zgn Hint sanat iinde zmseyen Trk-Hint (Babrl) sanatlar ve

ule Aksoy, a.g.m., s.22, 23. Stuart Cary Welch, Indische Buchmalerei unter den Grossmuguln 16.-19. Jahrhundert, Mnchen, 1978, s.13. 107 Richard Ettinghausen, Near Eastern Book Covers and Their nfluence On European Bindings, Ars Orientalis, Vol. III, 1959, s.126 ve plate 12, fig.21-22.
106

105

22 yaptlar, Afar soyundan gelen Nadir ahn 1739da Delhiyi almas ile rana getirilmi, bylece Avrupa sanat bu kez ran Hindistan sayesinde dolayl olarak etkilemitir. 3.3.Kaar Dnemi (1779-1924) 18. ve 19. yzyllarda sanatsal adan Avrupadan etkilenen ran, idari adan da byk bir istikrarszlk dnemine girmitir. 1722 ylnda, uzun yllar Safev devletine bakentlik eden sfahann Afganllar tarafndan istil edilmesiyle, rana 200 yl boyunca hkim olan Safev dnemi sona ermitir. Bir sre blgesel ahlklarla idare edilen ran, Kerim Han Zandn (17501779) irazda hkimiyetini iln etmesiyle birlikte onun ynetimi altna girmitir. Kaar dnemi lke ciltlerinde grlen slup eitlilii ve zenginlii, Safev dneminin (1501-1722) sonuyla Kaar dneminin (1779-1924) banda randa lke sanatna gitgide artan ilgiyi yanstr. Bu bezemelerde figratif ve ykleyici sahneler, Avrupa tarz portreler, manzaralar ve yine Avrupa sanatndan esinlenmi iekli kompozisyonlar yer alr (Kat. K.1, K.3, K.6; Res.44, 47, 50).108 Kaar sllesinin ran zerinde etkili olmalar, Safev hkmdar ah II. Tahmasbn (172231) Kaarlardan Feth Ali Han kendisine serasker tayin etmesiyle balar. Feth Ali Hann 1726da Nadir ah tarafndan ldrlmesi zerine, ayn slleden Aa Muhammed Han, 1779da Zand ailesinin hkm srd Esterabad alarak ahln iln eder. Kkken Nadir ahn olu tarafndan hadm edildii iin ocuu olmayan Aa Muhammed Han, yerine kardeinin olu Baba Han halef olarak seer. Bylece ran 1797 ylndan 1923 ylna kadar, Feth Ali ah adyla Baba Han ve onun soyundan gelenler tarafndan ynetilir. Zand ve Kaar dnemlerinde Esterabad, iraz ve zellikle sfahanda retilen kalem kutular, kitap kaplar ve ekmecelerde grlen desenler, Safevlerin son zamanlarnda, 17. yzyl sonu ile 18 yzyl banda yaayan Ali Kuli Bey ve Muhammed Zaman tarafndan ynlendirilmitir. Bu eserler Avrupa etkisinin aka belirginletii, perspektifli ve realist figrl desenlerin yer ald bir sanat akmnn rnleridir. Bu sanatlar hakknda fazla bir ey bilinmemesine ramen, daha nce randa rastlanmayan boyutlu resimleme tarz, bu iki
Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 (sergi katalou), stanbul 2006, s.238.
108

23 sanatyla birlikte ortaya km ve daha sonra gelenekselleerek devam etmitir. Onlarn yapt Avrupa etkili bu resimleme tarz lke eserler zerinde, Safevlerden sonra randa hkm sren Zand ve Kaar hanedanlar zamannda da devam etmitir. Ge Safev dnemi kitap bezemelerindeki tezhip emalar daha sonra Kaar dnemi kalem kutularnda da kullanlmtr. Kaar dnemi bezemelerinde tek ya da buketler halinde iekler, bunlara elik ederek zenginlik kazandran ku ve kelebekler, meyveler grlr. slm sanatnda ilk rneklerini Timurlular zamannda grdmz lke ciltler, Kaar dneminde de poplerliini korumutur. Kitaplarn ciltleri ierikleriyle orantl olmu, zellikle Kuran ve benzeri din konulu kitap ciltlerinde natralist anlayla yaplan iekler grlrken, edeb konulu olanlardaysa kitabn konusu ile ilgili figrl desenler kullanlmtr. Kaarlar dneminde ran, kuzeyden Rusya, gneyden ngilizler tarafndan evrilmiti. Bu iki devlet 19. yzylda ran smrgeleri gibi grmler ve ilikilerindeki politikay buna gre ayarlamlardr. ranllarn tm yaamlarnda grlen Bat etkisi ve basks sanata ve sanatlara da yansmtr. Kaar dnemi resim sanat bu etkilerin yan sra yneticilerin arzularna gre ynlenmitir.109 3.4.Osmanl Dnemi (1299-1922) Orta Asyada gelimi bir sanat dal olan ciltilik Trklerin slmiyeti kabulyle byk bir gelime gstermitir. Yaz ve kitaba gsterilen zen, onun bezenmesine ve ciltlenmesi iine de ayr bir nem verilmesine neden olmu, bylece de ciltilik Trklerde en nemli sanat dallarndan biri haline gelmitir.110 Osmanl sanatnda lke tekniinin en yaygn kullanmna; kitap kab, ekmece, kalemdan, yaz altl, mcevher kutusu, yay ve yay kuburlar, gzlk mahfazalar gibi eserlerde rastlanmaktadr.111 Trkiyede lke teknii cilt sanatnda zellikle Diyarbakr, Bursa, stanbul ve Edirnede yaplmtr. nceleri rugan denilen bu ciltlere 18. yzyldan sonra ise Edirnede daha fazla yaplmasndan112 dolay Edirnekri ad da verilmitir.113
ule Aksoy, a.g.m., s.22-27. smet Binark, a.g.e., s. 4. 111 Kemal ; a.g.m., 1970, s. 243. Kemal ; a.g.e., 1971, s. 21. 112 Kemal ; a.g.m., 1970, s. 243.
110 109

24 Ahap zerinde, saat, ekmece, sandk, dolap kapaklar, tavanlara altn ve boya ile yaplan bezemeler stne srlen rugana da, Edirne ii anlamn tayan, Edirnekri ad verilmitir.114 Edirnekrinin aslnda ok geni bir anlam vardr. Baka bir gre gre, ahap, karton gibi malzeme zerine boya ile yaplan motiflerin yer ald bir bezeme slubudur. Bu bezemeler natralist iek, yaprak ve meyve motifleridir. Szcn kkeni Edirnedeki iek sevgisiyle de ilgilidir. 17. yzylda Edirneye gelen Evliya elebi, Eski Camii iinde cemaat arasna vazo iinde iekler yerletirildiini ve bunun bir gelenek olduunu anlatr. 18. yzyl balarnda Edirne sarayna konuk olan Lady Montague de Edirnede iek yetitirmenin byk bir merak olduuna deinir. Bunlara benzer daha birok rnek vardr, doal olarak Edirnedeki bu iek sevgisi sanata da yansm ve 17. yzyl ile birlikte Edirne inilerinde grlen motifler Avrupadan gelen sanat akmlarnn etkisiyle Edirnekri ad verilen ekoln domasn salamtr. zeri lkeyle kaplanan Edirnekri eserlere (zellikle cilt kaplar ve ufak ekmeceler) Edirne Lkesi ad verilmitir. Bezeme asndan dnldnde bu eserler Trk resmindeki natrmort konulu almalarn ncleri saylr. Edirnekri motifler cam, ta, al gibi malzemelerin zerine de uygulanmtr; fakat en ok grlen malzeme ahap olduu iin, genel anlamda Edirnekri ahap zerine boya ile yaplan ve zerine lak srlen bezemeler olarak tannmaktadr.115 Osmanl lke ciltlerini ele alan eski kaynaklarda,116 III. Muradn olu ehzde Mehmedin 1582de yaplan snnet dnn tasvir eden Hoca Sadeddinin Farsa ear ile, padiahn bir gazelinin ayn air tarafndan tahmisini ihtiva eden Zbdetl-ear (TSMK. R. 824) adl iir mecmuasnn lke cildi, en erken tarihli lke eser olarak kabul ediliyordu (Res.79). Kemal da bu ekilde bilgi vermesine ramen, pek gzel rneklerine sahip olduumuz bu eserlerin bizde de mutlaka bir mazisi olduu dnlmelidir. nk, gerek bir deer tayan hibir sanat eseri yoktur ki, kkleri mazinin derinliklerinde bulunmu olmasn demitir ve nitekim daha sonra yaplan aratrmalarda 1468 ylna tarihlenen, Fevid elGiysiyye (TSMK, A. 1672) adl eserin cildinin, en erken tarihli Osmanl lke eseri olduu belirlenmitir (Kat. O.1 ; Res.56).117 Bu rnekte grlen teknik ve estetik zellikler, daha da erken tarihli eserlerin de var olabileceini dndrmse de 15. yzyldan daha nceye
Zeynep Balkanal, a.g.m., s.344 . Fulya Bodur, a.g.m., s. 7. 115 Feryal rez, Edirnekri, Antik Dekor, S.6, stanbul 1990, s.96-99. 116 Kemal , a.g.m., 1970, s. 243-252. smet Binark, a.g.e., s. 9. 117 Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s. 223.
114 113

25 dayanan rneklerin bulunmamas lke tekniinin dayankszlna balanmtr. nk bu eserlerde zamana bal tahribat sonucunda atlama, krlma ve dklmeler grlmekte ve bunlar zellikle srtnmelerden dolay kolaylkla anmaktadr.118 Fatih Sultan Mehmed dnemine ait yukarda verdiimiz rnekten sonra, lke tekniiyle bezenmi ciltlerin daha sonraki rnekleri 16. yzyln ikinci yarsna aittir. 16. yzyl Osmanl sanatnn klsik devridir. Siyas hayattaki byk baarlar sanat hayatna da yansm, her konuda en nemli eserler bu yzylda meydana getirilmitir.119 Ykselme dneminde Osmanl padiahlarnn Osmanl lkesine yeni katlan lkelerin tanabilen sanat eserlerini ve sanatlarn Osmanl sarayna getirtmeleri, bu dnemde Saray nakkahanesinde retilen eserleri slup ynnden olduka etkilemitir. Yeni gelen nakkalarsa yerli ustalarla birlikte Osmanlya zg slupta eserler verme abasn srdrm, yetitikleri ortam ve slupta bezemeler yapmaktan kanmlardr. Yavuz Sultan Selim, aldran zaferinden sonra, randa ele geirdii kymetli sanat eserlerini ve bunlarla birlikte kitap ciltlerini de stanbula getirmitir.120 15201530 yllar arasnda Saray nakkahanesinde yaplm lke cilt kapaklarnn bezemelerine daha ok Yavuz Sultan Selimin Tebrizden stanbul Saray nakkahanesine getirdii nakkalarn etkileri yansmtr. Aslen Herat kkenli olan ve Timurlularn son ehzadesi Bedi z-Zamann himayesinde olan bu sanatlar Tebrizde bir sre Safevler iin de almlardr. Bu dneme ait lke cilt kapaklar incelendiinde, Timurlu etkisini srdren siyah zemin zerine yaplm efsanev hayvan, bulut, rum ve kvrm dallardan oluan bezemelerin d kapaklarda, Safev etkisini gsteren minyatrl resimleme tarznn ise yava yava i kapaklarda yer almaya balad grlr (Kat. O.2-6; Res.59, 63-68). Kanuni dnemindeyse, lke cilt kapaklar renklenmeye ve yeni bezeme programlar uygulanmaya balamtr (Kat. O.7, O.9-10; Res. 69, 72-73) Bu dnemde lke cilt bezemeleri, Saray nakkahanesinin mzehhip ve musavvirlerinin yaratt sluplarla ekillenmitir. Bunlar arasnda Tebrizden gelen ressam ah Kulu ve onun en yetenekli rencisi Kara Meminin yaratt iki slup nem tar. ah Kulunun yaratt saz slubu (Kat. O.8; Res. 71) ve Kara Meminin yaratt natralist iekler, bahar am aalardan oluan ukfe slubu

118 119

Mine Esiner zen, a.g.e., s. 26. Kemal ; a.g.m., 1973, s. 9. 120 Belkis Mutlu, a.g.m., s. 53.

26 (Kat.O.11; Res.75) lke cilt tasarmlarnda da yer almtr. Bu dnem ciltlerinde kabn ii ve d svama lke teknikte bezendii gibi, sadece gmme emse ve kebentler arasnn da bu teknikle bezendii grlebilir. Siyah zemine vine rengi ve altn mrekkebiyle saz slubu tasarm, yine siyah zemine altn mrekkep, ince sarmal dallar zerinde sralanan kk yapraklar, bulutlar, periler, uan kular, hatayler, avclar, elenen sultan ve maiyeti, ieklerle doldurulmu bahe grnmleri bu dnem lke ciltlerinin bezemelerini oluturur.121 Yine bu dnem ortalarnda grlen, d kapaklarda yer alan minyatrl bezemeler Safev etkisini yanstmaktadr (Kat. O. 12-13; Res.78-79). ah Kulu ve rencisi Kara Memi ehl-i hiref tekilatna mensup sanatlardandr. eitli blklerden oluan ve ehl-i hiref ad altnda toplanan ulufeli yani aylkl sanat ve zanaatlar, saray rgtnn birun (kapkulu) halkndandr. II. Bayezd ve Yavuz Sultan Selimin saltanat yllarnda var olduu belgelerle anlalan bu tekilt, Kanuni Sultan Sleymann (1520-1566) krkalt yllk saltanat sresinde de tam anlamyla varlk gstermi ve faaliyetini srdrdrmtr.122 Osmanl mparatorluunda yenileme ve batllama dnemi olarak nitelendirilen 18. ve 19. yzyllar kkl bir kltr deiiminin yaand, yeni bir sanat ortamnn domaya balad bir sretir.123 Geri ok daha nceki yllarda da Bat ile siyas ve ticar ilikiler olmutur; fakat Lle Devrine kadar kltrel ilikilere pek fazla nem verilmedii bilinmektedir.124 18. yzylda Avrupa ile olan ilikilerde yeni bir dneme girildii kesinlik kazanmaktadr. 1699da imzalanan Karlofa Anlamas ile Osmanl Devleti Avrupadaki birok topran kaybetmi dengeler Avrupann lehine dnmtr.125 18. yzyl banda Avrupa ekonomik, siyasi ve askeri alardan son derece gldr. Osmanl Devletinin eski gcn yitirmesi, bilimsel ve teknolojik alardan geri kalmas Avrupann gelecekteki roln belirleyen en nemli etkenlerdendir.126 Tm bu deiimlerin yaratt sanatsal sonular, 18. yzyl banda cilt sanatna da yansmtr. 17. yzyldaki duraklama dneminden sonra, klsik devirde yaplanlar kadar gzel rnekler meydana getirilmi, bunda zellikle dnemin padiah III. Ahmedin byk katks olmutur. Onun hattat kiilii ve veziri brahim Paann gzel sanatlara olduka
Zeren Tannd, a.g.m., 2004, s.24. Filiz aman, Kanun Dnemi Osmanl Saray Sanatlar rgt Ehl-i Hiref, Trkiyemiz, S.54, ubat 1988, s.11. 123 Gnsel Renda, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2001, s.34. 124 Adnan Turani, Dnya Sanat Tarihi, stanbul 1999, s.649-659. 125 Semavi Eyice, Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Sanat, Trkler Ansiklopedisi, C.15, Ankara 2002, s. 284-309. 126 Necla Arslan, Gravr ve Seyahatnamelerde stanbul, stanbul 1992, s. 16.
122 121

27 merakl olmas verimli bir sanat ortam yaratmtr.127 16. yzyl ve 17. yzyln ilk yarsna ait lke cilt rneklerinden gnmze ulaanlarn saysnn, 18. yzyl ilk yarsnda retilenlere kyasla daha az olduu grlr. Edirnede hazrlanan ok sayda baarl lke rnekleri, bu tekniin uyguland eserlere Edirnekri adnn verilmesine yol amtr.128 Edirneli Arif adl bir sanatnn yapt lke bir kap zerine yazd iirde rann Mani, Nak, Bedah, Aga Rza, ah Kulu, Emani gibi sanatlarnn Eer bu eserleri grselerdi hayretten azlar kalem gibi ikiye ayrlp hayran kalrlard129 gibi vgl szlerle bahsetmesi bu sanatn ulat noktay gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Bu beyitin orijinal hali yledir:130 Zihi mecmua kim Behzad ve Mni Bu naki eylesinler varsa can Bedah laciverd ile boyanp San olmutur zer simin dkkan Nukuu tarfna perkr urulmaz Musavvirdir zemin zerine zaman Aa Rza greydi levn-u eklin Kalemve ak olup kalmaz dehni Edip elensesin yerde dilerlerdi Acemde ah Kulu tahkik Emni Didim sadferin Arif grnce Ki ind eylemi bunca besni 18. yzyl lke cilt sanatnn gze arpan en nemli zellii, saz slubu gibi klsik sluplarn yeniden yorumlanmasdr (Kat. O.17, O.25-26; Res. 87, 98, 100). Bunun yan sra natralist slup ve geleneksel motiflerin bir arada kullanld rneklere de rastlamak mmkndr (Kat. O. 24, O.32-33; Res. 96, 107, 109) 18. yzylda n plna kan lke sanatnn en tannm mcellitleri, Ali skdar131, ker, Ahmet Hazine ve Abdullah Buhardir. Bu sanatlar lke tekniini gelitirmekle kalmam, Avrupadan gelen bir takm etkilerle birlikte bezeme sluplarnda yeni ve eskiyi birletirerek ok baarl rnekler vermilerdir (Kat. O.15-16, O.19, O.22-23; Res. 84-85,89-90). Ayrca lke tekniinin doal
Kemal , a.g.e., 1971, s. 18. Belkis Mutlu, a.g.m., s. 54. 129 Kemal , a.g.e., 1971, s. 21,22. 130 Nurettin Rt Bngl, Lke, Eski Eserler Ansiklopedisi, C.2, stanbul, s.10. 131 Ayrntl bilgi iin bkz.: Glnur Duran, 18. Yzyl Mzehhip, iek Ressam ve Lke stad Ali skdri, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Ankara 1999, s.126-130.
128 127

28 motifler yapmaya elverili olmas da sanatlarn natralist slupta eserler vermesini kolaylatrmtr.132 Bu isimler dnda dier sanatkrlarn isimleri ve eserleriyle ilgili birtakm bilgiler bulunmasna ramen haklarnda ne yazk ki ayrntl bilgilere rastlanmamaktadr. Sheyl nver ve Kemal n lke sanatkrlar ve eserleri zerine nemli aratrmalar bulunmaktadr.133 Bu almalarda adlar geen baz lke sanatkrlar unlardr: Hac brahim (1690), Yusuf-u Msr (1701) ve onun rencisi olan Ali skdar (17211764), Mehmed (1732), ker (1744), Esseyit Ahmet, Ahmed Hazine (1727), Edirneli Arif, Mustafa Edirn / Esseyit Mustafa Edirn (17561766), Mehmed Zihni (1769), Ahmed alMaruf bi skdar (1772), Ali (1779), Mustafa Nak (1792), Zihnizade Haim Dede (1805), Hac Dede (1756), Mustafa Hilmi (1808), Nak Dede, Seyyid Hafz, Seyyid brahim, Abdullah Buhar. 18. yzyl cilt kapaklarnn bezeme tasarmlarnn ana motifleri, iek buketleri ve ieklerdir.134 nk iek adeta bu yzyldaki en byk deiimdir, hatta bir dneme adn bile vermitir. Bu yzyln balarndan itibaren, arya kaacak bir ekildeki, iek merak, bata saray ve evresi olmak zere zellikle varlkl evreleri sarmtr. Bundan kazan salayan insanlarn says ise azmsanamayacak kadar oktur. Toplumdaki bu iek merak dolaysyla bezeme sanatlarn da etkilemi, uygulamal sanatlarn her birinde iek motifleri kullanm git gide artmtr. Tam sayfa iek resimlerinin ise bu dnem sanatnda zel bir yeri vardr (Kat. O.29-30; Res.104-105).135 Tm bunlara paralel olarak cilt bezemelerinde nceden kullanlan klsik motiflere ek olarak; gl, karanfil, yaban gl, lle, nar iei, lotus, haha, nilfer ve smbl ieklerinden oluan motiflerin bazen aralara serpilerek bazen de buket, tekli, iftli, l bordrle iinde ince bir ekilde resimlendii grlmektedir.136 18. yzyln sonlarnda ise lke sanatnda bir gerileme balamtr. 19. yzyln bandan itibaren, mimaride olduu gibi lke ustalar ve mzehhipler de Avrupa etkisiyle

Belkis Mutlu, Trk Cilt Sanatna Toplu Bir Bak, Akademi, S.5, stanbul 1966, s.54. Sheyl nver, Trk Sanat Tarihinde Edirnekri Lke leri ve Sanatkarlar, Vakflar Dergisi, S.6, stanbul 1965, s.15-20. Kemal , a.g.m., 1970, s.243-252. Tezimizin konusu cilt sanatyla ilgili olduu iin; hat sanatnda kullanlan yaz takmlar, masa, ekmece, yay kuburlar vb. eserlerin zerinde adlarna rastlanan sanatlara deinmeyeceiz. 134 Engin zdeniz, a.g.m., s.16. 135 Yldz Demiriz, 18. Yzylda iek Ressaml, 18. yzylda Osmanl Kltr Ortam, Sempozyum Bildirileri 20-21 Mart 1997, stanbul 1997, s.75-89. 136 Engin zdeniz, a.g.m., s. 16.
133

132

29 klsik tarz bir arada kullanmak yerine, tamamen matbaann Trkiyeye girmesinin etkisiyle yaygnlaan Barok ve Rokoko slubunun etkisi altnda kalmlardr (Kat. O.31, O.36; Res.106,113-114). Bu yzyln ikinci yarsndan sonra lke iilii kalitesinin dmesi de bu sanatn kn hazrlayan en nemli nedenler arasndadr.137 19. yzyl Osmanl mzehhiplerinin ayn zamanda sermcellid olarak sarayda almas, tezhip ve cilt sanatlar arasndaki ban kuvvetini gstermektedir. Bu sanatlar Bat sanatnn Barok ve Rokoko kvrmlarn, ii ieklerle dolu sepet ve sakslarn bezeme motifleri olarak ciltlere de uygulamlardr (Kat. O.38; Res. 116).138 Bu bezemelerin yaplmasnda lke tekniinin sunduu kolaylklar da nemli rol oynamaktadr. Dnemin belirgin karakteri, cilt kapaklarnda yer alan deforme olmu emse, kebent, bordrler, paftalar ve buketler halinde rengrenk ieklerle sslenmesidir. Devletin k ve mali kriz btn sanatlarda olduu gibi cilt sanatnda da gerilemeye sebep olmu ve 20. yzyln balarndan itibaren klsik Trk cildi yerini modern cilde terk etmitir.139

137 138

Kemal , a.g.e., 1971, s. 23. Zeren Tannd, a.g.m., 1999, s.107. 139 Engin zdeniz, a.g.m., s. 16.

30 4. TRK SLM LKE CLTLERNDEN SELM

RNEKLERN KATALOU 4.1 Timurlu rnekleri

Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : T.1 : Trk ve slm Eserleri Mzesi : 1905 : Mesnev : 25,8 x 17,5 cm : H. 887 (1483) : Mevlna Celleddin Rumnin Mesnev adl eserinin bu

kopyas Hseyin Baykara dnemine aittir. inden ilham alnan lke teknii uygulamalar randa 15. yzyln sonlarna doru art gstermitir. Bu cilt kapann i bordr, emse, salbek ve kebentleri gmme tekniindedir. Bu blmler cilt sanat terminolojisinde mlemm olarak tanmlanan teknikle boyanmtr. Arada kalan blmler ve en d bordr yazma tekniinde boyanm ve zerine lk srlmtr (Res.13). Cildin tamam incelendiinde, altn mrekkep ve lkenin kullanm sertab ksmnda bir kitabenin bulunmas gibi zellikler, Safev dnemine tarihlenen Hamse-i Cminin cilt kapayla benzerlik gsterir (Kat. S.1; Res.20). kapaklar kata tekniindedir (Res.14).140 Yayn : Oktay Aslanapa, The Book in Central Asia 14th-16th

Centuries, The Art of Bookbinding, ed. Basil Gray, London 1979, s.63.

Oktay Aslanapa, The Book in Central Asia 14th-16th Centuries, The Art of Bookbinding, ed. Basil Gray, London 1979, s.63.

140

31 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : T.2 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Emanet Hazinesi 1636 : Dvn- Hseyn : 24 x 14,5 cm : H. 897 aban (1492 Mays), Herat : Dvn- Hseyn Heratta Sultan Ali el-Mehedi

tarafndan istinsah edilmitir. Cilt zerinde emse, salbek ve kebentler gibi daha sonralar Osmanl sanatnda da klsik bir cilt bezeme program haline gelen eler vardr. emse ve kebentler siyah zemin zerine altn mrekkebiyle hatay ve bulut motifleriyle bezenmitir. emse ve kebentler arasnda kalan blmde yer alan hatay grubu motiflerin arasna yar sluplatrlm ku figrleri simetrik olarak yerletirilmitir. Cildin etrafn evreleyen sra bordrden ortadaki daha kalndr. nce bordrlerin zemini altnla boyanrken, zerlerindeki bulut motifleri siyah kat renginde braklmtr. emse ve kebentler arasnda grlen bezemeyi tekrarlayan kaln bordrlerdeki hatay grubu motiflerde, sar ve yeil altn kullanlmtr. Alt ve st kapaklarn bezemesi miklebe de uygulanmtr (Res.15). kapaklarda kebentler ve emse kata tekniindedir. Bu blmlerde rum motifleri altnla boyanrken, hatay grubu motifler derinin renginde braklmtr (Res.16). Cilt zerindeki bezeme program, siyah zemin zerine altn mrekkebi kullanlmas ve i kapaklardaki kata uygulamalar gibi Timurlu sanatna ait zellikler 16. yzyl banda Safevler dneminde de kullanlm, Yavuz Sultan Selimin Tebrizi almasndan (1514) sonra ise Osmanlda da grlmeye balamtr. Herat nakkahanesinin Osmanl sanatna etkileri daha sonraki yllarda stanbulda yaplm cilt kapaklarnda belirgin bir biimde grlmektedir (Kat. O. 2-6; Res. 59, 63, 66-68).141 Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

Trke Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 2307; Oktay Aslanapa, The Arts of the Book in Central Asia, The Art of Bookbinding, London 1977, p.63, ill.29; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.234.

141

Zeren Tannd, a.g.m., s.224,225.

32 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme boyanmtr ve lke tekniindedir. : T.3 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 676 : Het Behit : 38,5 x 26,5 cm : H.902 (1496-97) Herat : Emir Hsrev Dehlev Hamsesinin mesnevilerinden biri emse ksmndaki aacn yannda iki chilin ve alt

olan Het Behit adl bu eserin cilt kapa, siyah zemin zerine kzl-kahve ve altnla ksmda bir tavan vardr. emse ve kebentler arasnda kalan ksm ise siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm hatayler ve sarlma rum motifleriyle bezenmitir. Kebentlerde ejderha ve simurg figrleri bulunmaktadr. Salbek ksmlarnda kuyruklarndan birbirine dolanm balk figrleri yer alr. Cildin geni bordrnde desen iplik zerine yerletirilmitir. Birinci iplikte hatay, ikinci iplikte rum, ncde de rum motif grubu ilerlemektedir. Hataylerin u ksmlar ve baz blmler renklendirilmitir (Res.17).142 Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 602; Oktay Aslanapa: The Book in Central Asia 14th-16th Centuries, The Art of Bookbinding, ed. Basil Gray, London 1979, s.64.

142

Oktay Aslanapa, a.g.m., 1979, s. 64.

33 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : T.4 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 1510 : ahnme-i Firdevsi : 26 x 16 cm : 1498-1501, Herat : Gmme tekniinde yaplm emse, salbek ve

kebentler sonradan baka bir eserde kullanlmak zere karlm veya dklmtr. Arada kalan blmler olduka hasarl olmasna ramen, motifler seilmektedir. Bu bezemelerde hatay ve rum grubundan motifler kullanlmtr. Miklepte de alt ve st kapaktaki desen kullanlmtr. Cildin etrafn evreleyen bordr paftaldr. Uzun paftalarn arasndaki drt dilimli paftalar, atlamal olarak srayla birbirini takip etmektedir. Bu paftalarn iinde siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm hatayler ve bulutlardan oluan motifler vardr. Cildin sertab kitabelidir (Res.18). kapaklar kata tekniindedir. Sultan Hseyin Mirzann koruyuculuunu yapt Herat nakkahanesinin rn olan bu cildin bezemeleri Dvn- Hseynnin (Kat. T.2; Res.15) slubundadr. zellikle Dvn- Hseynnin kebentlerinde yer alan motifler bu eserin bezemelerine benzemektedir.143 Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 348; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.225.

143

Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.225.

34 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : T.5 : Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesi : L.A. 190 : Hafz Divan : 25 x 17 cm : 1500-1501, Herat : emse, salbekler, kebentler ve orta bordrdeki

paftalar gmme tekniinde hazrlanmtr. Bu alanlarda rum, bulut ve hatay grubundan seilen motifler, mlemm teknii ile boyanmtr. emse ve kebentler arasnda kalan ksmda da ayn bezeme grubundan motifler kullanlmtr.144 Cildin st kapanda ortadaki daha kaln olmak zere sra bordr vardr. teki ince bordrde bir yaz kua bulunur. Ortadaki kaln bordrde paftalar ierisinde in bulutlar ve hatay grubundan bezemeler yer alr. Dtaki bordrde ise siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm hatay grubu motifler vardr (Res.19). Eserin ketebesinde : airlerin en belagatlisi Hvace Hafz Muhammed iraznin Divan, hakir ve fakir kulunuz () tarafndan-Allah gnahlarn balasn-doku zyz alt ylnda () tamamland ifadesi yer almaktadr. 145 Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden

Yayn

Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 sergi katalou, stanbul 2006, s. 118; Tim Stanley, Lacquer in the Islamic World, The World of Lacquer 2000 Years of History, sergi katalou, (Lisbon, Caulouste Gulbenkian Museum), Lisbon 2001, s. 179.

Bu motiflerin boyama teknii tezhip sanat terminolojisinde ift tahrir, haval ya da negatif olarak tanmlanmaktadr. 145 Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 sergi katalou, stanbul 2006, s. 118-119.

144

35

4.2. Safev rnekleri

Katolog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.1 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 804 : Hamse-i Cm : 27 x 18 cm : 1522-23 Tebriz : Cildin bezemeleri siyah zemin zerine yaplm hatay

grubu motiflerden oluur. Bu motifler renklendirildii iin buna mlevven teknii denilmektedir. Ekenar drtgen formundaki emsenin kenarlar dilimlendirilerek bir hareket kazandrlmtr. emsenin iinde bir aa, zerinde kular ve nnde de tavan olan bir doa tasviri vardr. Kebentlerde rum ve hatay grubu motifler seilir. Eserin emse, salbek ve kebentlerden oluan ksmlar kalpla allm ve yeil altnla boyanmtr. Bu alanlar mlemm tekniindedir. Arada kalan blmler ve bordrler lke tekniindedir (Res.20).146 Bu zellii ile eser Timurlu dnemine ait baka bir lke cilt kapayla (Kat. T.1; Res.13) byk benzerlik gstermektedir. Dtaki bordr atlamal olarak uzun ve drt dilimli paftalar ile blnm, ilerinde de hatay grubu motif kullanlmtr. Bu dzenleme ahnme-i Firdevsinin bordr bezemelerini hatrlatr (Kat. T. 4; Res.18). Cilt kapann n ve arka kapaklar ile miklep zerindeki bezemeler birbirini devam ettirir. Sertab ksmnda, iki beyitten oluan Farsa bir iir vardr. iirin son msras yledir: nin Hamse ber sefha-yi ruzigar (Anlam: Bylece Hamsenin sayfalar zaman boyunca kalr).147 kapaklar kata bezemelidir. Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Kahverengi deri i

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 712; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.229,30.

Bu ve benzeri ciltlerin lke alan plan tasarm iin bkz. izim 3. Bu msrann okunmas ve anlamnn zmlenmesinde yardmn esirgememi olan Prof. Dr. Hsamettin Aksuya teekkr bor bilirim.
147

146

36 Katolog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.2 : Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesi : L.A. 183 : Mir Ali ir Neva Divan : 26,3 x 18 cm : 1530 Tebriz : Ali ir Neva tarafndan aatay Trkesiyle yazlm

olan eserin iinde 14 adet minyatr vardr. Gmme tekniiyle yaplm mlemm cildin kapaklar siyah zemin zerine altn mrekkebiyle bezenmitir, zerinde rum, hatay ve bulut motiflerinden oluan bezemeler vardr (Res. 21). Bu cilt Timurlu dnemine ait baka bir lke cilt kapayla (Kat. T.5 ; Res.19) byk benzerlik gsterir. Her iki ciltte de siyah renkli ana zemin zerine altn mrekkebiyle, benzer motifler uygulanmtr. Gmme tekniiyle yaplm salbekli emse ve kebentler tmyle altn mrekkebiyle boyanmtr. Miklepte de ayn desenler kullanlmtr. Bu slup, Sultan Hseyin Mirza dneminde Heratta gelitirilen lke ciltlerin karakteristik zelliidir. 148 Yayn Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden

Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 sergi katalou, stanbul 2006, s. 121; Tim Stanley, Lacquer in the Islamic World, The World of Lacquer 2000 Years of History, sergi katalou, (Lisbon, Caulouste Gulbenkian Museum), Lisbon 2001, s. 181.

Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, s. 120.

148

37 Katolog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.3 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Revan 885 : Klliyt- Cm : 25 x 16 cm : 1520-35 , Tebriz : Eserin d kapa ve miklebi zerindeki lke bezemeleri

mukavva zerine srlen ince bir ahar tabakas zerine allmtr. emse ve kebentlerin snrn belirleyen dilimli bordrle dtaki bordrde dml bulutlarla yaplm bezemeler vardr. Dikkati eken bir dier zellik ise salbeklerin neredeyse yok denecek kadar klmesidir. Bu blmler dnda kalan yerler, siyah renk zemine altn mrekkebiyle bulut ve rum grubu motiflerle bezenmitir. Bu motiflerin altndaki blme ise zemini doldurmak amacyla nokta benek ya da drtl beli rozet iekler yaplmtr (Res.22). Cildin bezeme tasarm ve kullanlan motifler genel olarak Heratl veya onlardan etkilenen Tebrizli nakkalarn slubunu yanstr. Cildi bu zellii sebebiyle Dvn- Hseynnin lke kabyla (Kat. T.2; Res.15) karlatrmak mmkndr. Bordr, emse, kebent gibi unsurlar yine kullanlm; fakat bu kez oranlar farkllamtr. Lke olan i kapaklarda altn boyal zemine nde bir sultann elence meclisi, arkada av sahnesi tasvirlenmitir. Figrlerin balarnda Tac- Haydar denilen Safev sarklar bulunmaktadr (Res.23-24). Cilt bu zellikleriyle Safev dneminde ok yaygnlaacak insan figrl lke ciltlerin ilk rneklerindendir.149 Gerek konu gerekse konunun ele aln tarzyla buna benzeyen rnekler daha sonra Osmanl sanatnda da grlecektir (Kat. O.3; Res.64-65).

Yayn

F.

Edhem

Karatay,

Topkap

Saray

Mzesi

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 714; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.235,36.

149

Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.225.

38 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.4 : randan Satn Alnmtr. Berlinde zel Bir Koleksiyondadr. :: Bilinmiyor. : 22,5 x 14,5 cm : 16. yzyl : Alt kapa grlen bu cilt, mukavva zerine ok renkli

ve altn mrekkebiyle boyal lke tekniindedir. simetrik kompozisyonda ufak deiikliklerle asimetri salanmtr. Resimde bir emirin taht sahnesi grlmektedir. Cildin n kapanda da buna benzer sahneler vardr. Tm kompozisyon siyah renkli bir zemin zerine canl renkler ve altn mrekkep kullanlarak yaplmtr. Resmin merkezinde baldakenli tahtn altnda bir emir oturmaktadr. Emirin sa ve sol taraflarna oturmu ikier kii onunla birlikte iki imektedir. Onlarn arkalarnda ellerinde altn kaplar tutan hizmetkrlar bulunur. En alttaki iekli zemin zerinde onlar elendiren mzisyenler grlmektedir. Sayebann st ksmndaysa kayalar ve bu kayalarn arasndan bir at getiren hizmetkr figr gze arpmaktadr (Res.25). 150 Yayn : F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

150

F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

39 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.5 : Trk ve slm Eserleri Mzesi : 1990 : Hamse-i Nizami : 37 x 24 cm : 1552-1554 : Hamse-i Nizami, Azerbaycan ve ran edebiyatnn en

nemli airlerinden olan Cemal al-Din Abu Muhammed lyas b. Yusuf bin Zeki Nizam Gencevnin (l.1214) Hamsesidir. Kendisinin lmnden sonra bile hamseleri yzyllarca kopyalanmtr. Be mesneviden oluan eser Farsa nestalik hatla yazlmtr. Eserin iinde 23 adet minyatr bulunmaktadr. Miklebi olmayan bu cilt mukavva zerine lke tekniiyle yaplmtr. Cildin zerinde eitli minyatr sahneleri vardr. Bu minyatrlerin etrafn evreleyen paftal bordrler ierisinde talik hatla Farsa yazlm beyitler bulunmaktadr. Cilt kapaklarndan birinde yer alan minyatrler arasnda, Yusufun gzellii karsnda Zleyha ve Msrl kadnlarn hayranl konusu ilenmitir (Res.26). Dier kapakta da irinin Ferhat ziyareti, Leyla ile Mecnun, Hsrevin irini suda ykanrken izlemesi konulu tasvirler bulunmaktadr. Minyatrlerdeki figrlerin slubu, son derece zenli ve gsterili doa kompozisyonlar, 16. yzyl Safev Kazvin okulunun etkilerini gsterir. Sultan I. Mahmud ve Evkaf mfettii Dervi Mustafann vakf mhrleri bulunan eser, 1911 tarihinde Fatihteki I. Mahmud Ktphanesinden Trk ve slm Eserleri Mzesine getirilmitir.151 Yayn 2002, s.347. : Trk ve slm Eserleri Mzesi, Akbank Yayn, stanbul,

151

Trk ve slm Eseleri Mzesi, Akbank Yayn, stanbul, 2002, s.347.

40 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.6 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : H.986 : Hfz Divan :: 1581-86, Horasan : 14. yzylda randa yaam lirik ve mistik air

Hfzn Farsa iirlerini ieren eser, Kanuni Sultan Sleyman iin, Hseyin b. Kasm al-Tun tarafndan Tunda kopya edilmitir. Miklepli cildin i ve d kapaklar lkedir. Cildin n d kapanda, krda soylu bir kadn ve maiyeti tasvir edilmitir.152 Cilt kapann ince kenar bordrleri, altn mrekkepli zemin zerine siyah bulutlarla bezenmitir. Kapan yzleri minyatr tarznda bezelidir. Resmin merkezindeki soylu kadn figrnn nnde duran yiyecekler ve bunlarn karsndaki kadnlar sahneyi diyagonal bir ekilde ikiye bler. Arkada tek ayann zerine diz km ve nndekine bir ey gsteren kadn figr de bu diyagonal sahneyi devam ettirir. Kompozisyonun alt ksmnda bir havuz sahnesi vardr. Tm figrlerden biri hari dierlerinin hepsi kadndr. Minyatr, bu dnem Safev kadnlarnn sa ekilleri, ba rtleri ve kyafetleri hakknda nemli bilgiler edinmemizi salamaktadr. Figrler resmin tamamna orantl bir ekilde datlmtr. Siyah zemin zerine yaplan sahnede tm eler altn mrekkebiyle tahrirlendirilmitir (Res.27). Kompozisyonun tamamna baktmzda Osmanl dnemine ait, Osmanl nakkahanesinde Safev sanatlarn faaliyette olduu 16. yzyln son eyreinde hazrlanm olan, Zbdetl-ear adl eserin lke cilt kapann bu eserin cildiyle benzetii grlmektedir (Kat. O.13; Res.79). Ayrca 16. yzyla ait baka bir Safev lke cilt kabyla da benzerlik gsterir (Res.28) Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Saray Mzesi

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 634; Filiz aman-Zeren Tannd, Osmanl-Safev likileri erevesinde Topkap Mzesi Resimli Elyazmalarna Bak, Oktay Aslanapa Armaan, stanbul 1996, s.44; Zeren Tannd, Osmanl Kitaplarnn Grkemli Giysileri, P Dnya Sanat Dergisi (Kitap ve Sanat), S.35, Gz 2004, s. 76.

Filiz aman-Zeren Tannd, Osmanl-Safev likileri erevesinde Topkap Saray Mzesi Resimli Elyazmalarna Bak, Oktay Aslanapa Armaan, stanbul 1996, s.44.

152

41 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.7 : New York Metropolitan Mzesi153 :: Yusuf ve Zleyha : 26 x 15 cm : H. 964 (1557) : Camnin Yusuf ve Zleyha adl eserinin, Mahmud bin

shak tarafndan yazlm kopyasdr. Alt kapan grdmz bu ciltte mukavva zerine lke teknii uygulanmtr. En st tabakada sv olarak kullanlm, altn, gm ve sedef tozu vardr. zerinde hayvanlarn avlanma sahnelerinin gsterildii zemin parlak krmz-kahve tonlarndadr. Boyuna bir kompozisyon zellii gsteren resimde; kayalar, aalar, bitkiler ve hayvanlar birbiri zerine yerletirilmitir. Talar ve kayalarn kullanm Safev dnemi iin karakteristiktir. Resmin tam ortasnda bir kaplann antilobu boynundan yakalad an gsterilmitir. Bu sahne resmin merkezini oluturur. Onlarn etrafndaki tm hayvanlarn hareket halindeyken betimlenmi oluu, koyu renklerin hkim olduu resme canllk ve hareket katmaktadr. Tm bu manzarann zerindeyse, gkyznn sadece kk bir blm gzkmekte ve bu blmde de in bulutlar yer almaktadr. Resimde hayvanlar dndaki btn eler altn mrekkebiyle tahrirlendirilmitir. Kayalar ve zeminde sedef tozu kullanlmtr. Oksidasyon nedeniyle gmn kullanld baz yerler siyahlamtr. Resmin etrafn evreleyen bordr olduka ypranm olmasna ramen; paftalarn iinde yer alan, hatay grubu motiflerin oluturduu, sonsuza giden kompozisyon seilebilmektedir (Res. 29).154 Yayn : F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

Bu cilt mzeye Sarre Koleksiyonundan gelmitir. Bkz. Richard Ettinghausen, Near Eastern Book Covers and Their nfluence On European Bindings, Ars Orientalis, vol. III, 1959, s.125. 154 F. Sarre, a.g.e..

153

42 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.8 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi. : Hazine 2165 : III. Mehmed Albm : 35,5 x 23, 5 cm : 1600 yllar : 70 yaprak ve 82 tasvir ieren bir murakkadr.

Murakkann 70a yaprandaki III. Mehmede ait olduu sanlan mhr ile ierdii III. Mehmedin Eri seferi ile ilikili manzum ve nesir Trke metinler, albme III. Mehmed Albm denilmesine yol amtr.155 Safev lke ciltlerinin slubundaki bu cilt muhtemelen Osmanl lkesine gelen ranl sanatlarca tasarlanp hazrlanmtr. Cildin etrafn kaplayan ince bordrde siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm bulut motifleri vardr. st ve alt kapaklarda siyah zemin zerine yerletirilmi bir orman sahnesi grlr. Bu orman sahnesi aalar ve hatay dallar arasnda mcadele eden efsanevi yaratklar, orman hayvanlar ve kulardan oluur (Res.30-31). Vine rengi deriden i kapak oyma emselidir.156 Cildin st kapanda iek am aalar arasnda eitli hayvanlar vardr ve bunlarn ou birbirleriyle mcadele halindedir. En altta bir geyik ve aslan birbirine saldrmak zereyken verilmi, ortada aalarn arasndaki, ejdere doru gkyznden szlen bir anka kuu betimlenmitir. Ayrca aalarn arasnda eitli kular gze arpar. Resmin sol tarafnda kalan ko ve leylek figrnn bu sahnenin seyircileri olduklar izlenmektedir. Cildin alt kapanda da buna benzer bir sahne vardr. Resmin tam merkezinde iki hayvan mcadele etmekte, sol st kede bir su kuu aznda balk tutmaktadr. Bu cilt kapann bir benzeri Sleymaniye Ktphanesindeki Vakayi-i Ali Paa adl eserde yer almaktadr (Kat. S. 10; Res.34-35). Bu orman sahnelerine benzer bir dier rnek de Msr Kraliyet Ktphanesinde bulunmaktadr (Res.32) Yayn : Banu Mahir: Sultan III. Mehmed in Hazrlanm Bir

Albm; III. Mehmed Albm, 16. yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, 11-12 Nisan 2001 Sempozyum Bildirileri, stanbul 2004, s.169-186, Res. 1.

Banu Mahir, Sultan III. Mehmed in Hazrlanm Bir Albm; III. Mehmed Albm, 16. yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, 11-12 Nisan 2001 Sempozyum Bildirileri, stanbul 2004, s. 169-186. 156 Banu Mahir, a.m., s.171.

155

43 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.9 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : H. 1492 : ehname-i Firdevs : 37 x 24,5 cm : H. 1006 (1597)157 : ehname-i Firdevs, Firdevs mahlasn kullanan Abl

Ksm Hasan veya Mansur adl airin 100910 yllarnda Farsa kaleme ald eserin bir nshasdr. Eserin miklepli lke cildinin d kapanda siyah zemin zerine biri altta, dieri stte iki aa ve bu aalarn etrafnda yer alan hayvan ve bitki motifleri tasvir edilmitir. Alttaki aacn etrafnda geyik, ko, tavan ve mcadele eden hayvan figrleri grlr. stteki aacn etrafndaysa yine ayn ekilde, mcadele eden iki hayvan, tilki, tavan ve daha yukarda uan kular betimlenmitir. Bu sahnenin etrafn altn zemin zerine siyah bulutlarla bezenmi bir bordr kuatr (Res.33). Cildin i kapandaki altn mrekkebiyle erevelenmi ve bezenmi kaln bordrlerin ortasnda da yonca formunda bezemeler yer alr. Ortadaki blm ise hi bo yer braklmakszn kata (oyma) tekniiyle sslenmi; krmz, yeil, mavi renkli ve altn mrekkepli bezemeler arasna yuvarlak kk aynalar konmutur.

Yayn

: F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, no: 379.

F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, no: 379.

157

44 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.10 : Sleymaniye Ktphanesi : Halet Efendi 612 : Vakayi-i Ali Paa : 34 x 21 cm : 1600 yllar : Vakayi-i Ali Paa adl eser, iki blmden olumaktadr.

1-61. yapraklar arasndaki birinci blm Kelamye aittir. Talik hatla Osmanlca yazlmtr. 61-148. yapraklar arasnda ise Muhy, Blbl, Sabr, Gnay, Muhit, Kasm, Hseyin, Mmtaz, Molla Sehab ve Makamye ait kasideler vardr.158 Cildin etrafn altn mrekkepli bir cedvel evrelemektedir. Cildin st ve alt kapaklarnda siyah zemin zerine kahverengi tonlarla yaplm bir orman sahnesi yer almaktadr. iek am aalar arasndaki orman hayvanlar, efsanevi yaratklar ve kular olmak zere tm hayvanlar hareket halindeyken gsterilmi, bu da resme canllk katmtr (Res.34-35). Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki III. Mehmed Murakkasnn lke cildiyle (Kat. S. 8; Res.30-31) ayn tarzda bezenmi oluu, bu cildin de Osmanl Saray iin alan Safev sanatlarnca hazrlanm olabileceini dndrmektedir.

Yayn

: Atasoy-aman, Turkish Miniature Painting.

158

Nezihe Seyhan, Sleymaniye Ktphanesindeki Minyatrl Yazmalarn Katalou, Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1991, 175-176.

45 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.11 : Sleymaniye Ktphanesi : Halet Efendi 349 : Manzume-i Mihr Mteri : 25,3 x 14,7 cm : H.1052 (1642-43) : Cild yzeyinin etrafn, altn zemin zerine siyah renkli

bulut motiflerinden oluan bir bordr evreler. Cildin st ve alt kapaklarnda siyah zemin zerine kahverengi ve sar tonlar arlkl olarak kullanlarak yaplm olan bir orman sahnesi yer almaktadr. Bu orman sahnesinin ortasnda byk bir nar aac ve bu aacn etrafnda da aslan, ceylan, tilki, tavan gibi hayvanlar bulunur (Res.36-37). Osmanl tehdidi altnda kald iin, Safev bakenti 1548de Tebrizden Kazvine tanmtr. Bu dnemden sonra ortaya kan yeni slupta grlen iri nar aac motifleri, manzara resimlerinin en ok gze arpan esi olmutur. Bu orman sahnesinin benzerleri, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi ve Sleymaniye Ktphanesinde yer alan lke ciltlerin kapaklarnda da yer almaktadr (Kat. 8, 10; Res. 30-31, 34-35). Bordr bezemeleri ve orman sahnesinin ele aln Kat. S.8le byk benzerlik gsterir.

Yayn

: Yaymlanmamtr.

46 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S.12 : Berlin zel Koleksiyon. :: Tuhfetl Ahrar : 22,5 x 14,5 cm : 17. yzyln ilk eyrei sfahan : Camnin Tuhfetl Ahrar adl eserinin, Ali Rza el Katib tarafndan 1481-82 yllar arasnda yazlm kopyasdr. Cilt, mukavva zerine ok renkli ve altn mrekkebiyle boyal lke tekniindedir. Boyuna bir kompozisyonun uyguland st kapakta, birbiri zerine dzenlenen kayalar, aalar, bitkiler, insanlar ve hayvanlar grlr. Ortada yer alan dere, resmi diyoganal bir ekilde ikiye blmektedir. Dikkatlice bakldnda kompozisyonda birok sahnenin bir arada bulunduunu grmek mmkndr. Altta sol tarafta, bir svari iftiyle sohbet etmektedir. Sada ise bir leopar kayalarn arasndan srnerek dar kmaktadr. Leoparn bulunduu kayalarn zerindeki ay, bir ta havaya kaldrm aaya atmaya hazrlanmaktadr. Derenin zerindeki blmde solda bir adam aaca trmanrken gsterilmitir. Onun sa tarafnda at dereden su ierken kendisi de bada kurmu dinlenen bir figr vardr. Srahisini dereye koymu ieceini soutan bu figr muhtemelen bir eyler yiyor olmaldr. Arkasn yaslad aata asl oklar ve klc, bu resimde yer alan ifti hari dier figrn de ormana avlanmaya geldiklerini ve bir sre mola verdiklerini dndrr. Resmin st ksmndaysa aalarn arasnda yer alan rdekler ve in bulutlar grlr. Stilize ieklerden oluan dar bir bordrn evreledii bu canl kompozisyondaki her ey altn mrekkebiyle tahrirlenmitir (Res.38). Kapan i yz kahverengi deri zerine, siyah katadr. Burada yer alan zarif rumler ve dallar, altn mrekkepli zemin zerine kesilmi mavi, krmz katlarla hazrlanmtr.159 Bu cilt kapa zerindeki tasvirin slubu, ah Abbas dnemi sfahan slubunu yanstan bir dier lke cilt kabyla (Res.39) byk benzerlik tamaktadr. Konu dier eserde de bir av sahnesidir.160 Yayn : F. Sarre, slmische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

159 160

F. Sarre, a.g.e. Richard Ettinghausen, a.g.m., s.125.

47 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S. 13 : :: Bilinmiyor. : 37 x 23,5 cm : 17. yzyl : Grdmz rnekte ahap zerine renkli lke teknii randan satn alnmtr. Berlinde zel bir koleksiyondadr.

kullanlmtr. Bu kapan bir cilde ait olup olmad tam olarak belli deildir. Ahap bir kutunun veya aynann kapa olabilecei de dnlr. Kapan zerindeki tm kompozisyon stilize bitkilerden oluan dar bir bordrle evrelenir. Ana zeminde ak havada geen bir meclis sahnesi yer almaktadr. Bu sahnede, zengin bitki rtsne sahip bir bahe iinde iki ve nargile ien asilzdeler vardr. Solda ise onlar elendiren mzisyenler gze arpar. Sadaki aacn altnda, halnn zerine oturmu ve srtn mindere dayam figr belli ki, hiyerarik adan bu resimdeki en nemli kiidir (Res.40). Bu tasvir 17. yzyl ba veya ortalarnn resim slubunu yanstr. Bu dnemde Rza- Abbasinin minyatrlerinde ve ayn dnemde retilmi baz inilerde benzer konulu sahneler karmza kmaktadr.161 rnein Londra Victoria ve Albert Mzesinde bulunan sratl tekniiyle bezenmi Kubai inilerinde de drtte profilden resmedilmi, kk azl figrlerin, kyafetleri, ele aln tarzlar, zengin bahe grnmleri bu cilt kapanda grdmz resimle byk benzerlik tamaktadr (Bkz. Res.41).162

Yayn

: F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

161 162

F. Sarre, a.g.e. Gnl ney, slm Mimarisinde ini, stanbul tarihsiz, s. 101,102.

48 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S. 14 : stanbuldan satn alnmtr. Berlinde zel bir koleksiyondadr. :: Bilinmiyor. : 23 x 15 cm : H.1146 (1733-34) : Cilt, mukavva zerine altn mrekkep ve boyal lke

tekniindedir. Alt kapan zerindeki geni bordrde, siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm haner yapraklar ve hatay grubu motifler kullanlmtr. emse ve salbeklerin etrafn vine r renginde bir zemin evreler. emse ve salbekler de bordrlerde olduu gibi altn mrekkebiyle ilenmitir yalnz bu kez bezeme esi olarak bitkisel motifler yerine yaz kullanlmtr. Rka hatla yazlm bu blmlerde 12 imamdan olan Musa Kzmn ad geer ve ona yaplan dualar vardr. Yaznn sonunda ise el-Abdl- Akaddir Ahmed elTebriznin bu yazy yazan kii olduu belirtilmektedir (Res.42).163 st kapaktaki bezemeler de yine ayn ekilde hazrlanmtr. kapaklarda ise, ak krmz zemin zerine altnla yaplm bir bezeme vardr. 164

Yayn

: F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

Bu yaznn okunmas ve anlamnn zmlenmesinde yardmn esirgememi olan Prof. Dr. Hsamettin Aksuya teekkr bor bilirim. 164 F. Sarre, a.g.e.

163

49 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : S. 15 : stanbuldan satn alnmtr. Berlinde zel bir koleksiyondadr. :: Bilinmiyor. : 14,3 x 8,5 cm : 18. yzyl : Cilt, mukavva zerine lke tekniindedir. st kapakta,

dar bir bordrn evirdii orta zemin kebentlerin devam olan bezemelerle blme ayrlm gibidir. emse ve salbeklerin zeminine lacivert zerine sar ve yeil altnla rumlerle oluturulmu simetrik kurululu bir bezeme yaplm, bezemenin motif aralar kiremit rengi ve krmzyla boyanmtr. Ana zemine ise krmz altn zerine yeil altnla hatay grubu bezemeler ilenmitir (Res. 43). kapaklarda ayn bezemeler altn mrekkebiyle, kenarlar siyahla konturlanarak krmz zemin zerine, kebentler olmadan tekrarlanmtr.165

Yayn

: F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

165

F. Sarre, a.g.e.

50

4.2. Kaar rnekleri

Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.1 : The Metropolitan Museum of Art : Henry Morgenthau armaan, 1934 :: 28.3 x 16.5 cm : 18 yzyl : Bu cilt kapanda, Avrupa resimlerinde zellikle 15. ve

16 yzyllarda sk sk karmza kan Kutsal Aile sahnelerinin bir benzeri tasvir edilmitir. Avrupa etkisi renklerin uygulannda, figr ve objelerde, perspektif kurallarnda, glge-k kullanmnda ve atmosfer efektlerinde rahatlkla grlebilmektedir. Tema olarak da Kutsal Aile sahnesinde olduu gibi, Avrupal modellerin formlar resme birebir uygulanmtr (Res.44).166 randa Zand ve Kaar dnemlerinde retilen lke ciltlerin bezeme kompozisyonlarnda Avrupa etkisi barizdir. Bu cilt kapa da 18. yzylda hazrlanm lke cilt rneklerinden biri olmaldr. Yayn Art) : www.metmuseum.org (The Metropolitan Museum of

166

www.metmuseum.org (The Metropolitan Museum of Art)

51 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.2 : Sleymaniye Ktphanesi : Mula Hoca Mustafa Efendi 84 : Sdi Klliyat : 21 x 13 cm : 18. yzyl : Cilt yzeyinin kenarlarn ortadaki daha kaln olmak

zere sra bordr kuatmaktadr. nce bordrlerde geometrik motifler, kaln bordrlerdeyse gereki anlayla resmedilmi iekler bulunur. Cildin st kapanda, ayakta bir kadn ile oturan be erkek figrnn yer ald bir meclis sahnesi betimlenmitir. Kadnn elinde bir kitap mahfazas, sa stte oturan erkein elinde bir kitap grlmektedir. Adam parmaklarn kald sayfann arasna koymu bir eyler anlatyor, dierleri de dinliyor hissini vermektedir. Yerde iki kitap cildi ve sa altta grlen yal adamn elinde yazl bir kat vardr. Halnn desenleri, pencere nndeki parmaklk ve pencereden grlen aalk manzara detayl olarak resmedilmitir. Kompozisyonda bir oranda perspektif hissedilmektedir. Lkenin bozulup dklm ksmlarndan, resmin ak tonda ve eitli renklerde boyand, ancak lkenin kararmasyla kzl kahve bir renk ald grlmektedir (Res.45). Alt kapakta alt kii ve bir aslan figrnn yer ald bir meclis resmedilmitir. Sa stte hayvan terbiyecisi olduu anlalan bir kii aslanyla birlikte oturmakta, bir eliyle de nargilesinin marpucunu tutmaktadr. Sol ortada, bir elinde kahve fincan dierinde kitapla oturan bir figr yer alr. Uzakta aalar, binalar ve gkyznde bulutlar grlmektedir. Bu minyatr de n kapaktaki gibi bir bordr evreler (Res.46).167 Cilt zerindeki minyatr, figrlerin mekana yukardan aaya doru yerletirilii, yzlerinin portre zellii gstermesi, kuma kvrmlarnda glgek kullanm ve geri plandaki perspektifli manzara gibi ayrntlaryla bu dnemde randa grlen Bat etkisini ak bir ekilde yanstmaktadr. Minyatr bu zellikleriyle Avrupada 15.-16. yzyllarda tasvir edilen dini konulu sahneleri hatrlatr; fakat burada sanatlar konuyu kendilerine gre yorumlamtr. Kaar dnemine ait baka bir lke cilt kapanda (Kat. K.1) ise benzer bir kompozisyon kullanlm ama bu kez Kutsal Aile sahnesi konusu bile deitirilmeden cilt kapana birebir uygulanmtr. Yayn Antik Dekor, S.6, 1990, s.78.
167

: Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke,

Mine Esiner zen, a.g.m., 1990, s.79.

52 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.3 : Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesi : LA 177 : Sadinin Bostan : 35,5 x 22 cm : 19. yzyl : Yzey koyu renk dikdrtgen bir zemini dolduran ve

zengin dekoratif etki yaratan bahar iekleriyle kapldr. Alt ksmda smbl, lle, karanfil gibi iekler, stte ise gller arasnda bir blbl vardr. Cilt yzeyinin etrafn drt sra bordr evrelemektedir. inde gereki anlayla resmedilmi ieklerin yer ald paftalardan oluan bordr en gz alc bordrdr. En dtaki bordrde haval teknikle yapl, hatay grubu motifler vardr (Res.47). Cilt, 19. yzyl rannda ok grlen iekli lke cilt tarzndadr. Gl Mrg ya da Gl Blbl diye tannan bu tr ciltler, ah II. Abbasn o dnemin Avrupa resmine duyduu ilgi sonucunda ortaya kmtr. Bu ilgi, daha sonra Kaar dnemi ressamlarnn da bu slubu benimsemesine yol am ve bu ressamlar, Avrupa sanat etkili yeni konular ve biimler zerine almlardr. Bu dnemde en yaygn temalar, Avrupadan gelen botanik izim albmlerinden kopyalanan kular ve ieklerdir.168 Bu cilt de Kaar dnemine ait olan dier lke cilt kaplaryla byk benzerlik gstermektedir. (Kat. K.4, K.5; Res.48, 49)

Yayn

Lizbon

Calouste

Gulbenkian

Mzesinden

Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 sergi katalou, stanbul 2006, s. 236; Basil Gray, Les tresors de lAsie. La peinture Persanne, Geneva 1961, s.148; Ernest Grube ve Eleanor Sims, Painting in R.W. Ferrier (yay. haz.), The Arts of Persia, New Haven-London 1989, s. 210; Tim Stanley, Lacquer in the slmic World, The World of Lacquer 2000 Years of History, sergi katalou, (Lisbon, Caulouste Gulbenkian Museum), Lisbon 2001, s. 184.

Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, s.236.

168

53 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.4 : Chester Beatty Ktphanesi, Dublin, : Mugh. 31 :: 10 x 15 in : 1803 : Mkemmel bir lke cilt rnei olan bu cilt, Mihr Ali

imzaldr. Mihr Ali, Fath Ali ah dneminin (1800-1815) en tannm saray sanatsdr. Sanatnn 1802 ve 1813 yllar arasna tarihlenen portre almalar da vardr.169 Gl Mrg ya da Gl Blbl denilen ciltler tarznda hazrlanan bu cilt kapann yzeyinde karanfil, gl, anemon, papatya, koyungz, yabani gl gibi iekler, glgeleme yaplarak gereki bir anlayla betimlenmitir. Ana zeminde sol taraftan uzanan dallar arasna yerletirilmi blbller resmedilmitir. D bordrde gereki slupta yaplm iek motifleri youn olarak kullanlmtr (Res.48). Cilt kapann bezemeleri bu zelliiyle Kaar dneminde yaplm baka rnekleri anmsatr (Kat. K.3, 5; Res.47, 49).

Yayn

: B. W. Robinson, Persian Drawings (From the 14th

through the 19th Century), Victoria & Albert Museum, London, 1965, s. 127.

169

B.W. Robinson: Persian Drawings (From the 14th through the 19th Century), Victoria & Albert Museum, London, 1965, s. 140.

54 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme 18. ve 19. : K.5 : Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesi : R 36 :: 39 x 22 cm : 1861 : Lke cildin st ve alt kapaklarnda altn mrekkepli

zemin zerinde kular ve gereki anlayla resmedilmi iekler vardr. Bu bezeme motifleri yzyl lke bezemelerinde sk sk kullanlmtr. Kebentlerde siyah zemin zerine stilize ieklerden oluan bezemeler yer alr. Bordrde yer alan ve cildin niteliini ven, nesih hatla yazlm Farsa iir: Ey sanatkrane bezenmi cilt, ne ekici ne gzelsin! Bilge kiinin gz gzelim desenlerine bakp da aar! anlamndaki dizelerle balar. Dizeler paftalar ierisine alnmtr, bunlarn arasnda kalan drt dilimli kk madalyonlardaki yaz eserin biti tarihi olan 1861 senesini vermektedir (Res.49).170 Eser bezeme program asndan Kaar dnemine tarihlenen dier lke cilt kapaklaryla benzerlik gsterir. (Kat. K.3-4; Res.4748) Yayn : Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden

Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 sergi katalou, stanbul 2006, s. 238; Tim Stanley, Lacquer in the slmic World, The World of Lacquer 2000 Years of History, sergi katalou, (Lisbon, Caulouste Gulbenkian Museum), Lisbon 2001, s. 76.

Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, s.238.

170

55 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.6 : Trk ve slm Eserleri Mzesi : 3385 : Mesnevi : 16 x 10 cm : 19. yzyl ba (Dou ran) : Mevlna Celleddin Rumnin Farsa yazd

Mesnevsinin lke cildidir. Mesnev zerefanl sayfalara talik hatla yazlmtr. Ketebe ve tarihi bulunmayan eserin cildi, mukavva zerine lke tekniiyle yaplmtr. Miklepsiz olarak hazrlanm cildin kapaklarndaki desenin dn altnla izilmi ince bir cedvel evreler. Cildin zerindeki gereki anlayla resmedilmi iekler, lacivert bir zemin zerine yerletirilmitir. Kahverengi dallar zerindeki sar ve krmz gl, peygamber iei ve goncalardan oluan bu iekler tm yzeye datlm durumdadr (Res.50). randa Safev dneminde klsik kompozisyon emalaryla karmza kan lke teknii uygulamalar, 18. ve 19. yzyllara gelindiinde yerini bu rnekte olduu gibi gereki anlayla resmedilmi ieklerle bezenmi ciltlere brakmtr. Mesnev, Cumhuriyetin ilk yllarnda Milli Eitim Bakanlnda grevli olan Fethi Paa tarafndan satn alnm ve Topkap Saray Mzesine, oradan da 1939 ylnda Trk ve slm Eserleri Mzesine gnderilmitir.171

YAYIN 2002, s.358.

: Trk ve slm Eseleri Mzesi, Akbank Yayn, stanbul,

171

Trk ve slm Eseleri Mzesi, Akbank Yayn, stanbul, 2002, s.358.

56 Katolog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.7 : Sleymaniye Ktphanesi : Esad Efendi 3875 : Tezkire-i uaraul-arab : 23 x 13,3 cm : Muhtemelen 19. yzyl : Merkezdeki dikdrtgen alanda serbest kompozisyon

tekniiyle hazrlanm motifler; gl, smbl, lle, peygamber iei, ssen, yabani gl, bahar dal gibi doadaki eeklerden seilmitir. Cildin st ve alt kapaklarnda yer alan koyu renkli zemin yer alan bu iekler, Kat. K.6, K.8-9un bezeme slubunu devam ettirir. Cilt yzeyi en dta pembe ve mavi kk ieklerden oluan kaln bir bordr ile evrelenmitir. Daha sonraki ince bordr ise geometrik motiflerden oluur ve krmz zeminlidir (Res.51-52). Bu rneklerde emse ve salbeklerin ortadan kalkmas onlarn yerini gereki resim slubuyla allm, cildin hemen hemen tamamn kaplayan ieklerin almas, tm bu ciltlerin ortak zelliidir. Bu adan deerlendirildiinde bu cildin de, 19. yzyl balarna, Kaar dnemine ait olduunu belirtmek mmkndr. Yayn : Yaymlanmamtr.

57 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.8 : Sleymaniye Ktphanesi : Yazma Balar 2327 : Mushaf- erif : 20 x 13,5 cm : Muhtemelen 19. yzyl ba : st kapakta, ince bordrden sonra, gereki resim

slubuyla betimlenmi gl, smbl, ortanca, peygamber iei, lle, bahar dal gibi iekler yapraklar arasnda yer almaktadr. iekler yzeyi adeta hi bo yer brakmakszn doldurmaktadr (Res. 53). Bu adan bakldnda, cilt tasarmnda kullanlan renkler ve ieklerin ele aln biraz farkl olmakla birlikte, Kat. K.7yle byk benzerlik tar ve muhtemelen ayn sanatya ya da ayn atlyeye aittir (Res.52-52). Cildin alt kapana serbest kompozisyonla yaplan desen daha sadedir ve bir gl aacn betimlenmitir (Res.54). Bu cilt kapa, tezimizde yer alan Kaar dnemine ait olduu kesin olarak bilinen ve tarihli olan dier iki lke cilt kapayla karlatrldnda, betimlenen ieklerin cilt zerine yerletirilii, ele aln ve hafif glgelemelerle resmedilii asndan bu dnem eserleriyle byk benzerlik gsterdii belirlenmektedir. (Kat. K.6, K.7; Res. 50, 5152) Tarihsiz olan bu eserin cildinde yer alan bezemeler, cildin muhtemelen Kaar dnemine ait olduunu ve 19. yzyl balarnda hazrlandn dndrmektedir. Yayn : Yaymlanmamtr.

58 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : K.9 : stanbuldan satn alnmtr. Berlinde zel bir koleksiyondadr. :: Bilinmiyor. : 18 x 11,5 cm : 1247 (1831-32) : Eserin ketebesinde Muhammed Safi tarafndan H. 1247

(1831-32)de yazld bilgisi vardr. Cildin kapanda Kurandan ayetler olduu iin, eser muhtemelen din bir kitap, byk olaslkla da Kuran- Kerimdir. Cilt, mukavva zerine eitli renkler ve altn mrekkebiyle boyaldr. st kapan zemininde yer alan emse ve salbekler siyah zemin zerine altn mrekkebiyle, rka hatla yazlm ayetlerle bezenmitir. Kebentlerde yine nefti zemin zerine natralist iekler ilenmitir. emse ve kebentlerin arasndaki alan, zerenderzer172 tekniinde haner yaprak ve hatay grubu iek motifleriyle bezenmitir. Hataylerin baz yerleriyse krmz ve yeille boyanmtr. En d ksmdaki ince bordrde koyu nefti zemin zerine natralist iekler altn mrekkep kullanlarak ilenmitir. Daha kaln olan krmz zeminli bordrdeyse altn mrekkebiyle sls yaz kua yer almtr (Res. 55) Cildin tamamna bakldnda, tm yzeyin hi bo yer braklmakszn bezendii grlr. Ernst Khnelin tespitine173 gre bordr, salbek ve emsede yer alan yaz kuanda Kurandan ayetler vardr.174 Bu cilt emse ve salbeklerde yaznn bezeme esi olarak kullanm asndan, daha erken tarihli bir rnek olan Kat. 14le byk benzerlik gsterir. Yayn : F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.

172 173

Zerenderzer: Altn zerine altn demektir. Bu boyama tekniinde iki renkte de altn kullanlr. F. Sarre, a.g.e. 174 Prof. Dr. Hsamettin Aksu da bu bilgiyi dorulamtr.

59

4.2. Osmanl rnekleri

Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.1 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : A. 1672 : Fevid el-Giysiyye : 27 x 16,5 cm : H. 873 Rebiylhr (1468 Ekim) : Fevid el-Giysiyye adl bu eser, Sultan II. Mehmedin

hazinesi iin hattat Ahmed b. Ali el-Mergi tarafndan kopya edilmitir ve belgat ile ilgilidir. Nesih hatla Arapa yazlmtr. Eserin cildi, Osmanl dnemi lke ciltlerinin en eski rneidir. Cildin st ve alt d kapaklaryla miklebi, siyah zemin zerine altn mrekkebiyle hatay grubu motiflerle bezenmitir. Merkezdeki elips emse ierisindeki desen serbest planl hazrlanmtr. Gerek motif slubu gerekse cetveldeki mekik formu, Fatih dnemi ciltlerinin karakteristik izlerini tar. Elipsin dndaki desen ise simetrik plandadr. Motifler tarama halkr slupta sar renkli altnla boyanmtr. Miklebin ortasndaysa ii rumlerle dolu bir madalyon bulunur. Bu madalyonun zemini nokta beneklerle doldurulmutur (Res. 56).175 Cilt zerindeki serbest allm bezeme176, Fatih Sultan Mehmed dneminde stanbulda alt kaynaklardan anlalan zbek asll sanat Baba Nakkaa177 mal edilir. Bezemeler, Fatih Sultan Mehmed dnemine ait olduu bilinen ve Baba Nakka atlyesinin rn olarak dnlen, K, F.1423 numaral murakkann ierisinde bulunan mrekkep almalaryla byk benzerlik gstermektedir (Res.57, 58).178 Merkezdeki oval madalyonu meydana getiren geometrik gemeler ve miklep zerinde yer alan madalyonun iindeki rum motifleriyse bu dnemde hl devam eden Seluklu sanatnn etkilerini yanstr. Siyah zemin zerine altnla bezeli lke cilt tasarmlar 15. yzyl sonlarnda Heratta Timurlu ustalarca da benimsenmitir. Yayn :F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Arapa Yazmalar Katalou, stanbul 1969, No: 8150; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.233; Julian Raby Zeren Tannd, Turkish Bookbinding in the 15th Century, The Foundation of an Otoman Court Style, ed. T. Stanley, London 1993, s.154.
175 176

Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.223, 24. Serbest allm bezeme veya minyatrle ilenmi lke ciltlerin tasarm plan iin bkz. izim 4. 177 Sheyl nver, Baba Nakka, Fatih ve stanbul Dergisi Ayr bask, S.7, stanbul 1954. 178 Sheyl nver, Fatih Devri Saray Nakhanesi ve Baba Nakka almalar, stanbul 1958.

60 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.2 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 983 : Garibs-Sigar : 24,5 x 16,5 cm : 1520 : Herat kkenli Tebrizden gelme sanatlarn stanbul

nakkahanesinde rettikleri eserlerden biri de Nevnin Garibs-Sigar adl bu eseridir. Miklepli lke kabn d yznde emse ve kebentlerin arasnda kalan bezemeler, siyah renk zemine altn mrekkebiyle haval teknikle yaplm, sarmal dallar zerinde sralanan hatay grubu iekler, bulutlar ve iri rumlerden oluur ve simetrik planl olarak tasarlanmtr. Bu bezemeler ayn yllarda Tebrizde hazrlanan Klliyat- Camnin (Kat. S.3; Res.22) lke cildinin bezemeleriyle benzerlik gsterir. D kapaklarda kebent ve emse bordrlerinin iine altn mrekkep zemine siyah renkle ince bulutlar yaplmtr. emse iinde birbirleriyle mcadele eden ejder ve simurg, miklebin emsesi iinde de uan bir ku tasvir edilmitir (Res.59) Lke olan i kapaklarn kebentlerinin ii siyah renk zemine altn mrekkebiyle rum motifleriyle bezenmitir. st kapan emsesinde siyah zemin zerinde altn mrekkebiyle, anka ve ejder mcadelesi tasvir edilmitir (Res.60) ve d kapaklardaki emselerin iindeki tasvirlere ok benzeyen, olaslkla Timurlu veya Trkmen dnemine ait, kat zerine yaplm bir kalem-i siyah (mrekkep) almas, Akkoyunlu Trkmen Sultan Yakub Bey dneminde dzenlendii dnlen albmlerden birinde (TSMK, H.2160, y.61b) bulunmaktadr (Res.61). Bunun gibi Timurlu dneminde hazrlanm yetkin bir eser olan Ulu Bey ekmecesinin ahap oyma iilii bezemeleri arasndaki dilimli madalyon ierisine ilenmi hareket eden ejder formu da emselerin ierisindeki ejder formlaryla benzemektedir (Res. 62). Bu benzerliklerle Tebriz zerinden stanbula yansyan Timurlu etkilerini bariz bir ekilde grmekteyiz. kapaklarda emse ve kebentler arasnda kalan yzey turuncu renge boyanmtr. Kebent bezemesi de yine 16. yzyln ilk yarsnda Herat ve Tebrizde hazrlanm lke ciltlerin etkilerini yanstr.179 Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 2294; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.237.

179

Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.226.

61 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.3 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Revan 805 : Nevdirs-ebb : 24,5 x 16,5 cm : 1520 : Eserin lke olan d kapaklar Garibs-Sigar (Kat.

O.2; Res. 59) adl eserde olduu gibi, siyah zemine altn mrekkebiyle, bulut, rum ve hatay grubu motiflerle haval teknikle boyanmtr (Res.63). Kalpla allm, gmme emse ve kebentler mlemm tekniindedir. Lke olan ve zemini altnla boyal i kapaklarda, stte bir sultann meclisi, altta av ve miklepte de peri figrleri tasvir edilmitir. kapaklarn bordr yazma tekniindedir. Bordrlerde birbiri ardna sralanan bulut ve hatay motifleri, yeil ve sar altnla haval teknikle boyanmtr (Res.64-65). H. 910 (1504-05) ylnda kopya edilen eserin cildinin ve tasvirlerinin 1520 yllarnda stanbulda yapld tahmin edilmektedir. Lke cildin zerine resmedilen sahneler, Osmanl minyatrnde 1515 ylndan itibaren grlen, Yavuz Sultan Selimin Tebrizi almasndan sonra stanbula gnderdii Heratl nakkalarn slubunu yanstr.180 Nevnin Nevdirs-ebb isimli eserinin lke kabna benzeyen rneklere 16. yzyln ilk yarsnda Tebrizde hazrlanm yazmalarda sk sk rastlanmaktadr.181 kapak bezemelerindeki altn zemin zerinde grlen av ve meclis sahnelerinin bir benzeri Safev dnemine ait, Klliyat- Camnin (Kat.S.3; Res.23-24) i kapak bezemelerinde de karmza kmaktadr. Bu sahneler byk lde birbirine benzemektedir; fakat Osmanl sanatlar Safev etkili bu tasvirleri yaparken kendi yorumlarn da katm, ayrca kyafetler de Osmanlya zg biimde ele alnmtr. Nevdirs-ebbn miklep iinde grlen peri tasvirleri, Dvn- Nevainin lke kab zerindeki perilerle benzemektedir (Kat. O.7; Res.69). Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 2289; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.238,39.

180 181

Ayn slubu yanstan minyatrlerin yer ald el yazmalar iin bkz. Banu Mahir, a.g.e., 2005, s.50. Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.226.

62 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.4 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 1597-98 : Selimnme : 28 x 18 cm : 1520 : kr tarafndan mesnev tarznda yazlan eser, Yavuz

Sultan Selimin tahta kndan lmne kadar olan olaylar, kazand zaferleri konu alr. Bu eser Osmanl tarihiyle ilgili resimlendirilmi ilk eser olmas asndan nemlidir.182 simetrik tasarm sergileyen cildin emse, salbek ve kebentleri mlemm olarak gmme tekniiyle yaplmtr. Cilt kab bu adan Nevdirs-ebbn (Kat. O.3; Res.63) ve Dvn- Nevnin (Kat. O.7; Res.69) d kapak tasarmlaryla benzerlik gsterir. Selimnmenin, siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm desenlerinde rum ve hatay grubu motifler seilmitir. Boyamalarda sar ve beyaz renk altn kullanlm beyaz renkli altn oksitlenmeden dolay mavimsi bir renk almtr (Res.66). Bordo deriden i kapak, ii siyah rumlerle dolu basit emse ve kebentlidir.183 Eserin metnini aklamak amacyla yaplan minyatrlerin slubu da Herat kkenli Tebrizli nakkalarn stanbula tadklar sluptadr. Cildin siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm lke bezeme tasarm da Tebrizden gelme mcellitler tarafndan yaplm olmaldr. Yayn : Filiz aman - Zeren Tannd: Topkap Saray slm

Minyatrleri, stanbul 1979, s. 57; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.240.

182 183

Filiz aman - Zeren Tannd: Topkap Saray slm Minyatrleri, stanbul 1979, s. 57. Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.227.

63 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.5 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : B. 140 : Dvn- h : 20 x 11,8 cm : 934 Cemaziylhr (1528 ubat) : Eser hattat uc el-Frisi tarafndan kopyalanmtr.

Dvn- hnin cildinin altn mrekkep zeminli, serbest tasarmla izilen emse ve kebentlerinin motifleri saz slubundan seilmitir. emse ve kebentler zerinde gmme teknii kullanlmtr. Arada kalan blmler simetrik planldr ve hatay grubundan seilen motiflerin kenarlar titiz bir iilik sergilemektedir. Boya olarak altn mrekkebi ve bordo renk kullanlmtr. Cilt kapann st ve alt kapaklaryla miklebindeki bezemeler birbirinin aynsdr. Tm bezemelerin etrafn saran bordrlerde, altn mrekkepli zemin zerine siyah renkli, dml in bulutlar sralanmaktadr (Res. 67). Ak kahverengi i kapaklarda kata rumlerle bezenmi basit emse ve kebentler vardr.184

Yayn

: F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 140; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.243.

184

Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.243.

64 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.6 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Emanet Hazinesi 77 : Kuran : 19,2 x 14, 7 cm : 1530-40 : Eser, 13. yzylda Yakut el-Mustasimi hattyla

yazlm, 16. yzylda saray nakkahanesinde onarlm ve tezhiplenmitir. Lke cilt zerinde siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm bezemeler bulunmaktadr. Ortadaki iri emse formunun iindeki simetrik planl desende, rum, bulut ve hatay grubu motifler vardr. emsenin dnda kalan yzey zerindeki dml in bulutlarnn arasnda yar sluplatrlm ieklerden bahar dallar dolanmaktadr. Tm bezemeler haval iilikle yaplmtr (Res.68). Cildin bezemeleri 1515-40 arasnda saray atlyelerinde hkim olan sluptadr. 1515ten sonra zellikle Kanuni Sultan Sleymann saltanatnn ilk yirmi ylnda imparatorluk atlyeleri birok cilt retmitir. Bezeme slubu, 15. yzylda Heratda gelitirilen (Timurlu) slup zerine kurulmutur. Herat atlyelerinin etkileri Tebrize yansm ve Yavuz Sultan Selimin seferleriyle 1514ten sonra stanbula tanmtr.185 Yayn : Soliman, Le Magnifique, Paris 1990, s. 124.

185

Soliman, Le Magnifque, Paris 1990, s. 124.

65 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.7 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Revan 804 : Dvn- Nev : 26 x 16 cm : 1530 : Cildin d kapaklar, mlemm tekniiyle boyanm

gmme salbekli, emse ve kebentlidir. emse ve kebentlerin ii, Kanuni Sultan Sleyman dnemi bezeme sluplarndan biri olan saz slubundadr. Dvn- Nevnin d kapann emse ve kebentlerinin aras lkedir. Bu blme elinde iki srahisi, iki tas, meyve taba tutan ve bunlar birbirine sunan peri figrleri, kme iekler, bulut ve uan kulardan oluan tasvirler yerletirilmitir. Kullanlan renkler ise, siyah renkli zemin zerine yeil, pembe, krmz, toprak rengi ve altndr. Perilerin yapraklar birletirilerek yaplm apkalar, kordelal giysileri ve bazlarnn da yzleri Kanuni Sultan Sleyman dneminde nakkaba olan ah Kulunun186 albm resimleri arasnda yer alan ve siyah mrekkeple yapt peri resimlerini hatrlatr. Kabn bordrleri siyah zemine bordo, krmz altn mrekkebiyle yaplan hatay grubu motiflerle bzenmitir (Res.69). Cildin tamamna hkim olan bezemelerin, Kanuni Sultan Sleyman dnemi bezeme programnn, bir sentezini oluturduu grlmektedir. 187 kapaklarda siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm bezemeler yer alr. in bulutlarndan oluan bordr bezemeleri emse, salbek ve kebentlerin etrafn saran bordrlerde de tekrarlanmtr (Res.70). Bu bordr dzenlemesi Safev dnemine ait baka bir eserin cilt kabn hatrlatr (Kat. S.3; Res.22). Aralarda kalan blmlerde ise in bulutlar ve hatay grubu motiflerden oluan bezemeler bulunur. st ve alt kapaklarla, miklepteki bezemeler birbirini devam ettirir.

Yayn

: F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 2293; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.242.

186

ah Kulunun peri resimleri iin bkz. Banu Mahir, Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi Yllk 1, stanbul 1986, s.113-234. 187 Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.227,28.

66 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.8 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 802 : Hamse-i Nevi : 29,5 x 18,5 cm : 937 (1530-31) : Hamse-i Nevi Mir Ali r Nevinin be

mesnevisinden oluan hamsesidir.188 Pr Ahmed b. skender tarafndan kopya edilen Hamse-i Nevi, aatay Trkesiyle istinsah edilip, resimlendirilmitir, iinde 16 minyatr vardr.189 Eserin lke olan d kapann tamam saz slubunda bezenmitir. Bu cilt kapa, Kanuni Sultan Sleyman dneminin ilk yllarnda ortaya kan ve btn 16. yzyl boyunca nde gelen bir bezeme tarz olan saz slubunun, tm karakteristik zelliklerini tayan, tarihli rneklerinden biridir (Res.71). Cildin siyah renkli zemini zerine yerletirilen, haner yapraklar, hatayler ve tomurcuklardan oluan serbest tasarml desen kabn st ve alt kapaklaryla miklebin d yzn tamamen kaplar. Haner yapraklarn bir tarafnda bykten ke doru hatay grubu iekler sralanmtr. Deiik biimlerdeki iri hatayler ise uzayan kvrlan dallar zerine yerletirilmitir. Bordo, kzl kahve, siyah renge boyal iek ve yapraklar altn mrekkebiyle konturlanm mlevven tekniindedir. Tm bu desenlerin etrafn evreleyen ince bordrlere de altn mrekkebiyle yaplm bulut motifleri yerletirilmitir. Eserin bordo renk deri i kapaklar gmme tekniinde emse ve kebentlidir. Bunlarn ii saz slubunun daha basit bir uygulamasyla bezenmitir.190 Saz slubunun ana motifleri bu rnekte de grld gibi, kvrk sivri ulu haner yapraklar ve hatay eitlemeleridir. Bu motifler, 1514 ylnda Tebrizden getirilen ressam ah Kulunun yapt kalem-i siyahi resimlerde de ustaca ilenmitir. 16. yzyln ortalarndan 17. yzyl ortalarna kadar sevilerek uygulanan saz slubu, 18. yzyln lke iiliinde yeniden yorumlanmtr.191 Bu slubun kullanm sadece kitap ciltleriyle snrl kalmam,

Filiz aman-Zeren Tannd, Topkap Saray slm Minyatrleri, stanbul 1979, s. 56. Filiz aman-Zeren Tannd, a.e., s.56. 190 Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.230. 191 Banu Mahir, Kanun Dneminde Yaratlm Yaygn Bezeme slubu Saz Yolu, Trkiyemiz, S.54, ubat 1988, s.28.
189

188

67 Osmanl saray ve camileri iin retilen iniler, keramikler, kalem ileri, kumalar, hal ve kilimler, kuyumculuk gibi dier sanatlarda da rnekler vermitir.192

Yayn

: F. Edhem Karatay, Trke Yazmalar Katalou, C.2,

stanbul 1961, no. 2299; Filiz aman-Zeren Tannd: Topkap Saray slm Minyatrleri, stanbul 1979, s. 56; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.250; Esin Atl, The Age of Sultan Sleyman the Magnificent (National Gallery of Art-Washington; Hary N. Abrams, nc.-New York), 1987, Res. 33 b.; Solman, Le Magnfque, Paris 1990, s. 201.

192

Esin Atl, a.g.e., s. 77.

68 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.9 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Revan 914 : Tuhfetl-ahrr : 23 x 14 cm : 1530-39 : Tuhfetl-ahrrn d kapaklar, siyah renk zemin

zerine altn mrekkebiyle, kaplan postu desenleriyle baklava biiminde blmlere ayrlmtr. Bu blmlerin iinde yine, siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm hatay grubu motifler yerletirilmitir. Bu blmdeki motifler simetrik planldr. Cildin kenarlar boyunca iki sra bordr uzanmaktadr. Dtaki bordrn iinde rumlerden oluan bezeme, altn mrekkebiyle siyah zemin zerine allmtr. teki bordrde kullanlan renklerde ise bu boyama tekniinin tam tersi olarak, bulut motiflerinden oluan bezemeler bu kez siyah kat renginde braklm etraf altn mrekkebiyle boyanmtr (Res.72). Krmz renk lke i kapaklar, ileri altn mrekkep rum, kvrm dal ve rozet ieklerle dolu emse ve kebentlidir193.

Yayn

: F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 724; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.249.

193

Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.229,30.

69 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.10 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Revan 68 : Kurandan bir blm : 35 x 24,5 cm : 1530-40 : Yakt el-Mustasim hattyla 681 (1282) ylnda yazlan

eser Kurandan bir blm ierir. Cilt kabnn zerindeki baklava dilimlerine benzeyen blnmeler, 19. yzylda yaygnlaan zilbahar (kafes) ciltlere benzemektedir.194 Bu kafeslerin ierisindeki rozet ve hatay motiflerinde kahverengi ve krmz renkler kullanlm, kenarlar da altnla tahrirlenmitir. Eserin alt ve st kapaklar ile miklebindeki desenler sonsuzluk ilkesini artrr. emse ksmnda ise siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm, hatay grubundan motifler ilenmitir (Res.73). Bordo renk deriden i kapaklar salbekli, gmme tekniinde emselidir. leri saz slubunda bezenmi, bezemeler bej renge boyanmtr.195 Kanuni Sultan Sleyman dneminde, 13. yzylda nl hattatlarca kopya edilmi Kuran nshalarnn onarld, onarm srasnda satr aralarnn ve ilk surelerin dnemin slubunda tezhiplendii, dnemin slubunda yaplm ciltlerle kapland belirlenmitir. Bu eserin de Kanuni Sultan Sleyman dneminin ilk yllarnda onarld ve bugnk ciltle kapland dnlmektedir.196

Yayn

: F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi

Ktphanesi Arapa Yazmalar Katalou, stanbul 1969, No: 146; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.251.

194 195

Bu tarz bezenmi lke cilt rneklerinin tasarm plan iin bkz. izim 5. Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.231. 196 Zeren Tannd, a.m., 1984, s.231.

70 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.11 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Emanet Hazinesi 2851 : Krk Hadis evirisi : 24,5 x 15 cm : 1540 : Kanuni Sultan Sleymann gen yata len olu

ehzade Mehmed (l. 1543) iin hazrlanm ve lmnden ksa bir sre nce ona hediye edilmi Krk Hadis kitabdr.197 Lke cilt iindeki kata yazlar Abdllatif Alinin eseridir. Cildin d ve i kapaklar karlatrldnda birbirinden farkl bezeme sluplar bir arada grlr.198 D kapakta Timurlu dnemi ge Herat kkenli lke ciltlerinin slubu seilir. Burada geleneksel cilt dzeni uygulanarak, emse, salbek ve kebentler kullanlmtr. emse, salbek ve kebentlerde dml in bulutlar, bu alann arasnda kalan geni blmde ise hatay grubu motifler seilmitir.199 Boyama yntemi olarak da haval teknik uygulanmtr (Res.74). Yine lke olan i kapaktaysa tamamen farkl yeniliki bir slup hkimdir.200 iekler adeta bahe iinde topraktan ktklar haliyle verilmeye allm, olduka natralist bir yaklamla tasvir edilmitir. Bu grnm cennet bahelerine de benzetilmektedir. ieklerin resmediliinde az miktarda sluplatrma sz konusu olsa da bunlarn hangi iekler olduu rahatlkla anlalabilmektedir. Ortada gl aac, hemen onun dibindeki lle ve mine iekleri, yanda smbl, bahar dall aa ve lleler, dier yanda ise ssen, meneke, karanfil ve kede llelerden oluan zengin bir floraya sahip, olduka ho bir bahe grnm oluturulmutur.201 Krmz, mavi, pembe ve yeil renklerle verilen ieklerde sedef efanl lk (arsek) uygulanmtr (Res.75). Bahar dall aalar, mzehhib Karameminin tezhipleriyle klsik dnem Osmanl bezeme motifleri daarcna katlmtr. Tezhiplerini Karameminin yapt dnlen Ahmed Karahisar hattyla yazlm bir Kuran- Kerimde (Res.76) Fatiha ve Bakara surelerini kuatan ereve tezhibin koltuk blmleri bahar am aa motifleriyle
197

Esin Atl, The Age of Sultan Sleyman the Magnificent, National Gallery of Art-Washington; Hary N. Abrams, Inc.-New York, 1987, s.58. 198 Esin Atl, a.e., s. 59. 199 Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.229. 200 Esin Atl, a.g.e., s.59. 201 Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 42.

71 dolgulanmtr. Bu motif, 16. yzylda sevilen bir bezeme gesi olarak hal, kuma, kalemii, ini ve keramik gibi dekoratif sanatlarn ouna uygulanmtr. Bahar am aa motifinin dnda bu cildin i kapandaki bezemede iekler de yine mzehhib Kara Meminin tezhipledii Kanuni Sultan Sleymann iirlerinin topland Divan- Muhibb adl eserin tezhipli nshalarnda (K, T.5467 ve Hamburg Museum fr Kunst und Gewerbe) da yer almlardr (Res. 77).202 Bu deerlendirmelerin nda i kapaklardaki bu bezemelerin 1550 yllarna203 ait olduu ve Kanuni Sultan Sleyman dneminin nl mzehhibi Kara Meminin elinden kt dnlmektedir.204 Yayn : A. Sheyl nver: Mzehhip Karamemi, stanbul

1951, s.8; Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, Res. 13-14; Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 42,43; Esin Atl, The Age of Sultan Sleyman the Magnificent (National Gallery of Art-Washington; Hary N. Abrams, Inc.-New York), 1987, Res. 18 a.

Hamburgdaki nsha iin bkz. Claus Haase, Der dritte Divan Sultan Sleymans des Prchtigen, eine Handschrift aus dem Istanbuler Hofatelier, Jahrbuch des Museums fr Kunst und Gewerbe, Hamburg, 1987, s. 27-39. 203 Yldz Demiriz, a.g.e., s. 42. 204 Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s. 229.

202

72 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.12 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 1038 : Dvan : 20,5 x 12,8 cm : 1550 : Bu lke cilt kapa Osmanl sanatnda figrl olarak

hazrlam nadir rneklerden biridir. Osmanl cilt sanatna bu tarz rnekler Safev etkisiyle birlikte gelmitir (Kat. S.4; Res. 25). Cildin st ve alt kapana bakldnda av konulu minyatrn iki kapakta da birbirini tamamlad grlr. Minyatr yeil, pembe ve mavi renklerle belirlenmi, birbirine paralel blme ayrlmtr. st kapaktaki pembe renkli tepede, beyaz benekli at zerinde hkmdar okunu avna doru yneltmitir. Bu figr dierlerinden byk izilmitir. Altta pembe ve yeil renkli tepelerde ise avlanan dier figrler grlr (Res.78). Cildin miklebindeki yeil renkli zemin zerinde hatay grubu motifler krmz, pembe, beyaz ve altn mrekkebiyle renklendirilmitir. Miklebin ortasnda mcadele eden ay ve pars, kelerde ise birbirine simetrik iki ceylan tasvirlenmitir. Hayvan figrlerinde gereki slup gze arpmaktadr. Paftalara ayrlan bordrde kitabe, kvrm dal ve iekler grlr. kapaklar dz deridir.205 Bilindii gibi Trklerde sava taklit ederek avlanma ok eski bir gelenektir. Osmanl padiahlarnn avcla kar ar dknlnden dolay da sarayda bunun iin bir tekilat kurulmutur. Cildin arka kapanda bu tekilatta grevli olan kiiler, sarayn doancbas ve doanclar vardr. Minyatrlerde sk sk yer alan bu tarz av sahneleri Osmanl sultanlarnn hnerlerinin, g gsterilerinin ve cesaretlerinin betimlenmeye alld rnekler olmulardr.206

Yayn

: Zeren Tannd, Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken

rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul 1984, s.252.

205 206

Zeren Tannd, a.g.m., 1984, s.231. Banu Mahir, a.g.e., 149, 150.

73 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.13 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : R. 824 : Zbdetl-ear : 15 x 26 cm : 1582 : Minyatrl olan baka bir lke cilt kapa rnei de

Zbdetl-eara aittir. D kapakta siyah renkli zemin zerinde, eitli aa ve bitkiler arasnda bir sultan ve maiyeti grlr. Bu meclis sahnesinin ortasndan bir dere gemekte bu dere st ve alt kapaklarla miklepte birbirini tamamlamaktadr. Cilt zerindeki tm sahneler bu ekilde birbirini tamamlamaktadr. st kapakta derenin zerinde, tahta hkmdar oturur, nnde bir hizmetkr ona meyve sunmaktadr. Dier blmlerde de yine hkmdarn maiyeti ve altta da mzisyenler ve danslar grlmektedir. Alt kapakta altn mrekkebiyle konturlanm aacn nnde yine hkmdara benzer bir figr byk ihtimalle balk tutmaktadr. Derenin alt ksmnda bir grevli at gezdirir. Miklepte ise meclis sahnesi hala devam etmekte sakalsz ehzadeye benzer bir figre hizmetkr meyve takdim etmektedir. Derenin alt ksmnda bir mzisyen gze arpar. Bordrde dml in bulutlar kullanlmtr, motiflerin zemini ise altn mrekkebiyle boyanmtr (Res. 79). Cilt kapanda ve yazmann iindeki minyatrlerde Safev dnemi Kazvin slubunun etkileri grlmektedir.207 1578 ylnda Osmanllarla Safevler arasnda kesintili olarak otuzdrt yl srecek savalar balamtr. Bu savalar srasnda, gerek serdarlara gnderilen eliler araclyla gerekse hediye veya satn alma yoluyla Safev atlyelerinde hazrlanan ok sayda minyatrl yazma Osmanllarn eline gemi ve baz Safev sanatlar stanbula gnderilmitir. Bu nedenle bu dnemde hazrlanan el yazmalarnn ounda Safev dnemi Kazvin slubunun etkileri grlr. Safevlerin bakentlerini Tebrizden Kazvine tamalarndan sonra oluan bu slupta, resim erevesini aan doa kesitleri, yuvarlak yzl, ince uzun figrler ve dikey hatlar egemendir.208 Yayn : F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi No: 793; Sheyl nver,

Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul 1961, Dnya Sanat Dergisi (Kitap ve Sanat), S.35, Gz 2004, s. 75.
207 208

Mzehhip Karamemi, stanbul 1951, s. 8; Osmanl Kitaplarnn Grkemli Giysileri, P

Filiz aman-Zeren Tannd, a.g.e., s. 63. Banu Mahir, a.g.e., s. 61, 63.

74 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.14 : Kayseri Raid Efendi Ktphanesi : 27407 : Drerl-Hukkm fi erhi Gureril-Ahkm : 21,7 x 12,6 cm : 16 yzyl : Molla Hsrev Muhammed b. Feramurz b.Ali (l. H.

885) tarafndan yazlan eserin mstensihinin kim olduu ve ne zaman istinsah edildii bilinmemektedir. 16. yzylda istinsah edilmi olabilecei dnlen kitabn kapaklar ve miklebi mukavva zerine lke tekniinde bezemelerle sslenmitir. Hem kapa hem de miklebin i yznde bezemeler bulunmaktadr. Ayrca d ve i kapaklardaki bezemelerin baz blmlerinde dklmeler olmutur. Her iki kapak benzer kompozisyonlarla sslenmitir. Cilt kapaklarnn bezeme tasarm 16. yzyla zgdr. Merkezdeki planl desen tasarmnda, hatay grubu motiflerle birlikte hurdelenmi rum motifleri seilmitir. Zemin rengi bordodur. Hatay grubu motiflerde turuncu, siyah ve altn mrekkep kullanlmtr. D ve i kapaklarla miklep, ayn kompozisyonla bezenmi geni bir bordrle erevelenmitir (Res.80-81). Bu bordrde siyah zemin zerine altn mrekkebiyle, haval boyama tekniinde hatay grubu motifler ilenmitir. Bordr bezemeleri TSMK. R.68 no.lu lke cilt kabnn bezemeleriyle benzeir. (Kat.O.10; Res.73) kapaklarda da simetrik planl desen uygulanm yalnz bu ksmda motif olarak rum yerine hataylerle birlikte dml bulutlar seilmitir. Zemin yine bordo rengindedir. Bulutlar yeil altn, iekler krmz, yeil ve pembe renkle boyanmtr (Res. 82-83). ve d kapaklarda boyayla yaplan bezemenin stne ekilen verniin yer yer atlad grlmektedir. Ciltte sedef efanl lke (arsek) teknii kullanlmtr. Bu cilt kabn yaymlayan Yldray zbek,209 18. yzyla tarihlendirmise de, bezeme slubu ve motifler 16. yzyla zgdr ve bir 16. yzyl cildiyle benzerlii sebebiyle lke cilt, eserin orijinal cildi olarak, 16. yzylda hazrlanm olmaldr. Yayn : Yldray zbek, Kayseri Raid Efendi

Ktphanesindeki Kitap Kapaklar, Kayseri 2005, s.228-303.

209

Yldray zbek, Kayseri Raid Efendi Ktphanesindeki Kitap Kapaklar, Kayseri 2005, s.228-303.

75 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.15 : Topkap Saray Mzesi III. Ahmed Ktphanesi : 3652 :: 28,5 x 45 cm : 1723 : Ali skdr imzal bu lke cilt kapa sanatnn

klsik dneme ait saz slubunu yorumlad eserlerinden biridir. Merkezdeki desen serbest tasarmldr. emse, salbek, kebent ve paftalardaki desenler birbirine benzemektedir, bunlar arasnda en gze arpan zellik bezemelerin ounun bulut motifleri ve ieklerle oluturulmasdr. Salbekler ierisinde dml bulutlar ve iek motifleri vardr. emse ve kebentler arasnda kalan ksmn zemini siyahtr, bu blmn zerine altn mrekkep, yeil, turuncu renklerle hatay grubu bezemeler ilenmi, aralara da bulut motifleri ilve edilmitir. Cildin d kenarlar, birisi kaln dierleri daha ince sra bordrle evrilmitir. nce bordrlerde altn zemin zerine krmz boyayla yaplm yaprak ve iek motifleri vardr. Geni bordrdeki paftalar zerinde altn mrekkepli zemin zerine ilenmi iek ve bulut motifleri yer almaktadr. Paftalar arasnda kalan ksmlarda, siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm buketler vardr (Res. 84). Ali skdr Bat etkisinin youn bir biimde grld 18. yzylda klsik dnemin motiflerini ve gereki resim tarzn baarl ekilde kullanan ve birbirine kaynatran sanatlardan biridir.210 Ali skdarnin doum ve lm tarihleri hakknda kesin bir bilgi olmamasna211 ramen, eserlerinin hemen hemen hepsini imzalamasndan dolay, sanatnn yaad zaman dilimi hakknda baz yorumlar yaplabilmitir.212 Bu aratrmalarn hepsi karlatrldnda, sanatnn eserlerini 17181763 yllar arasnda verdii yaklak 45 senelik bir sanat hayat olduu anlalmaktadr.213 Onun III. Ahmed, I. Mahmud, III. Osman,

Fulya Bodur: a.g.m., s. 7. Filiz aman: Ali skdri, slm Ansiklopedisi, C.2, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul 1989, s.458. 212 Sheyl nver: Mzehhip ve iek Ressam skdarl Ali ve Eserleri, stanbul 1954, s. 7,8. 213 Sheyl nver: a.e., s. 7,8; Kemal , Trk Lke Mzehhipleri ve Eserleri, .. Sanat Tarihi Yll III, 1970; Fulya Bodur, Osmanl Lke Sanat ve 18. Yzyl stad Ali skdr, Trkiyemiz, S. 47, stanbul 1985, s. 1-9; Hayri Aykutalp, Ali skdar-i Eserleri ve Lke Sanat, MSGS-SBE, Geleneksel El Ana Sanat Dal Tezhip Program Yksek Lisans Tezi, stanbul 1988; Filiz aman: a.g.m., s.458; Glnur Duran, 18. Yzyl Mzehhip, iek Ressam ve Lke stad Ali skdri, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Ankara 1999, s.126-130.
211

210

76 III. Mustafa dnemlerinde eserler vermesi olduka nemli bir sanat olmasnn yan sra uzun mrl olduunu da gsterir. nce bir fra tekniine sahip olmas, 18. yzyln Bat etkisi iindeyken bile klsik slubu baaryla srdrebilmesi onun padiahlar tarafndan da tercih edilmesine sebep olmutur. Ali skdar mzehhib, ressam, hattat, mcellit ve ince marangozdur. Eserlerindeki manzum beyitler aratrmaclara onun ayn zamanda bir air de olabileceini dndrmtr. Tm bunlarn yannda asl uzmanlk alan ise lke sanatdr.214 Mstakimzdenin Tuhfe-i Hattatn isimli eserinde ondan u ekilde bahsedilir: Meshif-i eriflerini ekseriya hizmet-i tezhip ile erefyb olan stdlarn biri merhum rugan skdar Ali elebidir ki, el hac Yusuf- Msr akirdlerindendir. Vaktimizde saz yapmak vadisinde ah Kul-i vaktidir215 Bu szlerden anlalaca gibi Ali skdar, Ysuf Msrnin rencilerindendir. Sanat hocasnn yolunda yrm, eserlerinde onu daha da inceltmi ve ayrntya daha fazla nem vermitir. Kendisi de birok renci yetitirmi fakat o hocasn gemesine ramen rencilerinin hi biri onun kadar mehur olamam ve ince eserler retmemitir.216 Ayrca yukardaki satrlarda dikkati eken bir dier konu, burada ah Kulunun da ad gemesi ve Ali skdaryle aralarnda bir kyaslama yaplmasdr. Ali skdar tezhiplerinde, 16. yzyln ilk yarsnda saray nakkahanesinde alm olan ressam ah Kulunun217 Osmanl sanatna kazandrd motifleri severek ve titizlikle kullanmtr.218 Sanat saz slubundaki bu tasarmlarnda geleneksellii srdrrken, glgeli boyamalarda ve buket biimli bezeme elerinde ada sluplara yer vermitir.219 Ali skdar gibi rugan (lke) cilt yapan sanatlarn ou eserlerini imzalamtr. Her biri ayr estetik deer tayan imzalarn ustas olduu talik hattyla atan sanat, imzalarnda en ok Ali el-skdaryi kullanmtr.220 Kulland imzalar: Ali skdar, Aliyyl skdar, skdar Ali Efendi, skdar elebi, Rugan elebi, Rugani skdar, Rugan
214 215

Sheyl nver: a.g.e., s. 9. Glnur Duran: a.g.m., s. 126. 216 Sheyl nver: a.g.e., s. 12, 13. 217 Ressam ah Kulu iin bkz. Banu Mahir, a.g.m., s.113-234. 218 Filiz aman: a.g.m., s. 458. 219 Zeren Tannd: a.g.m., 1999, s. 107. 220 Glnur Duran: a.g.m., s. 126.

77 Ali, skdar Rugan elebi, Rugani skdar Ali elebidir.221 mzalarn genellikle iek gbekleri, bordr ileri, bordr st kenarlar gibi yerlere gizlemitir.222 Talik yazsnda usta olan Ali skdarnin meydana getirdii eserlerin; onun imzasn tayan tezhipler ve lke tekniinde yaplm cilt kapaklar, yaz altlklar, yaz ekmeceleri, kuburlar ve yaylar olduu belirlenmitir.223 Ayrca Sheyl nver, ona ait Karagz takmlar olduundan da bahsetmitir.224 Topkap Saray Ehl-i Hiref defterlerinde ad geen Ali skdarnin saray iin alt bilinmekte fakat; nerede ve ne zaman doduu, nerede yaad ve gmld hakknda bilgiler bulunmamaktadr. skdar lkabndan dolay skdarda yaad dnlr. Sanat stanbulun sanat ortamnda yetitii iin, kendisinden nceki ini, yazma, ahap, hal, tekstil vb. eserlerin de etkisinde kalm ve bunlara ilveten dnemin Bat sanat etkilerini buna ekleyerek, kendi apnda bir sentez oluturmutur. Eserlerinde sar ve yeil altn, karmen ve siyah esas renkler olup; yeil, beyaz, turuncu, vez ve sar yardmc renklerdir. Stilize bitkiler, haner yapraklar, in bulutlar, hatay, pen, helezon kvrmlar kompozisyonlarnn deimeyen emasn vermekte olup d konturlarnda altn tahrir kullanmtr. Eserlerinin en nemli zellii renk ve fra kullanmndaki ustalktr.225 Ali skdarnin eserleri, Topkap Saray Mzesi, Trk ve slam Eserleri Mzesi, stanbul niversitesi Ktphanesi ile yurt iinde ve dnda eitli koleksiyonlarda korunmaktadr.226 Yayn : Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s. 61.

221 222

Sheyl nver: a.g.e., s. 11. Fulya Bodur: a.g.m., s. 7. 223 Filiz aman: a.g.m., s. 458. 224 Sheyl nver: a.g.e., s. 18. 225 Fulya Bodur: a.g.m., s. 7. 226 Filiz aman: a.g.m., s. 458.

78 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.16 : stanbul niversitesi Ktphanesi : T. 5650 : Gazeller :: 1727-28 : Lke cilt kapa Ali skdrye aittir. Merkezdeki

alan krmz zemin zerine saz slubunda bezenmitir ve bu bezemenin arasna realist anlayla resmedilmi bir iek buketi yerletirilmitir. Anemon, gl, smbl ve meneke gibi ieklerden oluan bu buket, mavi, yeil ve sar renklerle boyanmtr. Zemin rengi kzlkahvedir ve sedef efanl (arsek) lkla kaplanmtr. Cildin zerinde dtaki daha kaln olan iki sra bordr vardr. Yeil ve sar altnn kullanld bordrlerde iki farkl desen gze arpmaktadr. Birincisi iri saz slubu, ikincisi ise haval teknikle zemin doldurmak iin yaplm kk iek motiflerinden oluan desendir (Res.85). Bu cilt, Ali skdrnin dier lke cilt kapayla (Kat. O.15; Res. 84) karlatrldnda, sanatnn burada sadece klsik dnemin bezeme motiflerini tercih etmediini, gereki yaklamla resmettii bir iek buketini de motiflerin arasna katt grlr. nceleri Sarre koleksiyonunda yer alan yaz altl sanatnn imzal bir dier eseridir ve bezeme program bu cilt kabyla benzerlik gstermektedir. (Res. 86) Yayn iekler, stanbul, 2005, s. 105. : Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal

Offenbach Deutsches Ledermuseum, Env.no.10730

79 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.17 : Sleymaniye Ktphanesi : Esad Efendi 76 : Eser iki risaleden meydana gelmitir. lk risale Tefsiral-Celleyn227 dir. : 20,8 x 12,1 cm : H. 1140 (1728) : Kuran ilimleriyle ilgili olan eser Arapadr.

Celleddin es-Syuti ve Celleddin el-Mahalli tarafndan yazlmtr. Alt kapak ve miklepte hatay grubundan seilen motifler halkr boyama teknii uygulanaca iin iri yaplmtr. Plan olarak serbest tasarmdaki desen ince iilikle gerekleitirlmitir. Deseni evreleyen bordrde ise motiflerin bozuk olduu grlmektedir. Bordrlerde yeil, iteki desende ise sar renkli altn mrekkebi kullanlmtr (Res.87) Yayn : Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, res. 38.

227

Kemal , a.g.e., s.22.

80 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.18 : Topkap Saray Mzesi III. Ahmed Ktphanesi : 3653 :: 35 x 47 cm : 1727 : Ahmet Hazine imzal eserin, bordryle emsesi

arasnda kalan blm tamamen siyahtr ve sedef efanldr (arsek). emsede yer alan gereki slupta yaplm iek demeti planldr. Cilt kab dta geni, ite dar olmak zere iki bordrle kuatlmtr. Geni bordrdeki ince uzun paftalarn arasnda kk paftalar dikkat ekmektedir. Dikdrtgen paftalarda talik hatla yazlm yaz kua, kk paftalarda da gereki slupta yaplm gl, alayan gelin (ters lle), meneke gibi iek motifleri bulunmaktadr. Zemini krmz alandaki hatay grubu motiflerde haval boyama teknii uygulanmtr. Sanatnn imzas da yine bu bordr zerindedir (Res.88).

Yayn stanbul, 2005, s. 191.

: Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler,

81 Katalog No Bulunduu Ktphane Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.19 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Emanet Hazinesi 1380 : Tercman el Dstur : 16,5 x 27,5 cm : 1728-29 : Cildin d kenar biri daha ince olmak zere iki sra

altn mrekkebiyle cetvellenmitir. Zemin kiremit rengindedir. st kapakta emsenin iinde Lle Devri kasrlarnn resimleri, salbek ve kebentlerde de iek buketi resimleri yaplmtr. emse iindeki resimde, kasrlar eviren duvarn altnda, cildi hazrlayan Abdullah Buhar nin imzas vardr.228 stteki salbekte pembe renkli bir gl, altta ise yine pembe renkli peygamber iei yer almaktadr. Kbentlerde ise hatay grubundan desenler dneminin zelliini tamaktadr. Cildin alt kapanda da benzer bir dzenlemeyle karlalmaktadr. Yalnz bu kez emsedeki manzara grnm daha farkldr, salbeklerin iindeyse natralist slupta yaplm gl ve gelincik resimleri vardr. Cildin miklebinde yer alan emsede de katmerli bir gl motifi gze arpar. Sertab ksmnda paftalarn arasndaki rozet iekler kalpla karlmtr (Res.89-90). mzasndan anlald gibi, bu cilt tasarmnn sanats, I. Mahmud dneminin (173054) nemli nakka Abdullah Buhardir. Hayat hakknda ok fazla bilgi bulunmayan sanatnn eserlerini 1735-1745 yllar arasnda verdiini, imzal ve tarihli olan eserleri sayesinde anlayabilmek mmkn olmutur.229 Sanat mimarideki perspektifli grnmleri ve renk tonlamalarn kitap kaplarndaki manzara kompozisyonlarnda baaryla uygulamtr. Bu almalar daha sonra zengin konaklar ve saray odalarndaki duvarlarn modas haline gelen, manzara resimlerinin de ilk rnekleri olmutur.230 Abdullah Buharnin dneminin kadn ve erkek tiplerini kyafetlerini aksettiren almalar ve gl, lle gibi iek resimleri de vardr.231 Nakka bu almasnda gerek salbek, kebent ve miklepler zerindeki iek motiflerinde gerekse emse iindeki manzara grnmnde; Bat etkisiyle birlikte gelen perspektif, hacim gibi resimsel eleri kullanm ve Trk cilt sanatna farkl bir boyut

228 229

Kemal , a.g.e., s.65. Filiz aman, Abdullah- Buhr, slam Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1988, s.87. 230 Zeren Tannd: Trk Minyatr Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1996, s. 61. 231 Filiz aman, a.g.m., s.87.

82 kazandrmtr. Bu alma, Bat etkisindeki Trk resminde nc boyutun verilmeye alld gereki tarzda yaplm, en erken tarihli figrsz manzara kompozisyonudur.232 Kemal bu tasarmn bir benzerinin Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonunda, ii bo bir kitap kabnda olduunu belirtmitir. Bu eserde de sanat Abdullah Buharde olduu gibi, emseye kasr manzaralar yapm, etrafn rokoko tarznda tezyin etmitir.233 Daha erken tarihli baka bir lke cilt kapa K. T. 2962de bulunmaktadr. (Kat. O.20; Res. 91) Yayn : Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s. 65.

Belkis Mutlu, Trk Cilt Sanatna Toplu Bir Bak, Akademi, S.5, stanbul 1966, s.58; Yldz Demiriz, 18. Yzylda iek Ressaml, 18. yzylda Osmanl Kltr Ortam, Sempozyum Bildirileri 20-21 Mart 1997, stanbul 1998, s.80; Gnsel Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara 1977, s.176, Res. 142, 177; Gnsel Renda-Turan Erol, Balangcndan Bugne ada Trk Resim Sanat Tarihi, C.1, stanbul 1980, Res.17-18; Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 285.

232 233

Filiz aman, a.g.m., 1988, s.87. Kemal , a.g.m., 1970, s. 5.

83 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.20 : stanbul niversitesi Ktphanesi : T. 2962 ::: 1145 (1732) : Rakkamehu Mehmed imzal bu cildin kapanda,

aalar ve evler arasndan dolanarak geen bir rmak ve sada da iki katl bir kk grlr. Altndan kayklarn getii kpr ve sadaki evin giri kemeri perspektifli bir ekilde verilmitir.234 Arkadaki dalarda renklerin silikletii, evlerin ise boyutlarnn kld dikkati ekmektedir. Sanat bu ekilde hem hava perspektifi hem de izgisel perspektif kullanmtr. Su zerinde ise yer yer koyu renklerle boyanarak glgelemelere gitmitir (Res. 91). Lke cilt kapa, zerinde perspektif kurallar gzetilerek yaplm figrsz bir manzara grnmnn yer ald nadir rneklerden biridir. Dier bir rnek de Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan Abdullah Buharnin imzal eseridir (Kat. O.19; Res. 8990). Her iki rnekte de ortada bir rmak ve kpr, rman etrafnda mimari yaplar vardr. Bu tarz manzara kompozisyonlarn lke cilt tasarmlarnda 18. yzylda giderek yaygnlat anlalmaktadr. Yayn : Gnsel Renda-Turan Erol, Balangcndan Bugne

ada Trk Resim Sanat Tarihi, C.1, stanbul 1980, Res.19.

234

Gnsel Renda-Turan Erol, a.g.e., s.37.

84 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.21 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 915 : Divan- Salim : 13 x 24 cm : 1740 Yllar : Cilt kapandaki desen planldr. emsede gl, lle,

koyungz ve meneke gibi iek motiflerinden oluturulan buket gereki sluptadr. ieklerde pembe, mavi, krmz, yeil ve beyaz renk seilmitir. emsenin zeminiyse altnla svanmtr. Salbeklerde de ayn slupta bir alma grlmektedir. Bu rnekte emsenin boyutu klm ve salbek emseye uzaklamtr. Salbek ve emsenin arasndaki alan ise hatay grubu motifler ve yapraklarla bezenmitir. Bu blm yeil renkli altnla tarama halkr tekniiyle boyanmtr. Zemin siyah renklidir. Kalpla yaplm ince bir cetvel tm deseni evreler. Ayn iilik miklepte de grlmektedir (Res. 92).235

Yayn

: F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

Trke Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 2523; Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s. 68; Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 285.

235

Yldz Demiriz, a.g.e., s.149.

85 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.22 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Emanet Hazinesi 1470 : iir Mecmuas : 13 x 23 cm : 1740 yllar : Cildin merkezindeki blmn zemini tamamen siyah

renkli olup, rum motifleri ile simetrik planl paftalara blnmtr.236 Bu paftalarn iinde ve d ksmlarnda gereki anlayla yaplm iek resimleri vardr. Son derece zarif bir iilie sahip bu rnekte, gl, lle, anemon, koyungz gibi iekler rahatlkla seilebilmektedir. Eserin st ve alt kapaklar genie bir bordr ile evrilidir. Krmz zeminli bu bordrlerde altnla boyanm iplik rum motifleri vardr (Res. 93). ker imzal bu cilt kapa zerinde yer alan rumlerle oluturulmu kurgulamalar sanatnn Sleymaniye Ktphanesinde yer alan Hac Beir Aa 163 nolu eseri koruyan lke cildiyle byk benzerlik gsterir (Kat. O.23; Res.94). Yalnz sanat dier eserde, natralist iekler yerine stilize bitki motifleri kullanmtr. kernin Sleymaniye Ktphanesinde bulunan cilde Sanatl-hakir es-Seyyid ker an sakin-i Kostantiniyye 1157 eklinde imza atmas onun stanbulda oturduunu gsterir. Asl ismi Alidir. mzalarnda ker (kul, bende) adn kullanmtr. Doum ylnn yaklak 1669 olabilecei dnlmektedir. Ali Emir Efendinin Tezkire-i uara-y Amid (stanbul 1328) adl eserinde onunla ilgili u bilgiler bulunur: Nazmda olduu gibi cilt ve tezhib sanatnda da yegne stad idi. Mehur hattatlarn yazdklar Kuran, Enam ve kymetli kitaplar pek nefis bir ekilde ciltler ve tezhiplerdi. Hele kitaplarn ciltleri stne effaf bir zar ekerdi ki, zamanla hem kitap ciltlerinin d tezyinat bozulmaz, hem de, ince billur arkasndan grnr gibi bir manzara verirdi. Grenler bu sanat ve nefasete hayran kalrlar, yrekleri titrerdi. Vefat 1747 yl civardr.

236

Kemal , a.g.e., s.63.

86 Tm bu szlerden kernin sadece mcellid olmad, mzehhiplik de yapt ve ayn zamanda iir de yazd anlalmtr. Ayrca Tezkire Diyarbakrl airleri anlatt iin onun aslen Diyarbakrl olduu da renilmektedir.237 Sheyl nver onunda tpk Ali skdar gibi Ysuf Msrnin rencilerinden olabilecei ihtimali zerinde durmutur.238 Yayn : Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal

iekler, stanbul, 2005, s. 120; Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s. 63.

237 238

Mine Esiner zen : Klsik Cilt Sanatmzda Lke, Antik Dekor, S.6, stanbul 1990, s.80. Sheyl nver: a.g.e., s. 13.

87 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.23 : Sleymaniye Ktphanesi : Hac Beir Aa 163 : El-Camiu's-Sahih239 :: H. 1157 (1744-45) : Eb'l-Hseyn tarafndan Arapa yazlan eser bir Hadis

kitabdr. Cildin merkezindeki desende rum ve hatay grubundan motifler seilmitir. Desen raport (ulama) tekniinde hazrlanm, motiflerde turuncu, krmz, yeil renklerle altn kullanlmtr. Rum motiflerinin formundaki bozulmalar dikkat ekmektedir. Sertap ksmnda ise hatay grubu motifler halkr tekniinde boyanmtr. Cilt kapann bordr ksmlar siyah zemin zerine altnla boyal iplik rum motiflerinden olumaktadr (Res. 94). Cildin i kapanda sanatnn imzasnn bulunduu yerdeki bezemeler ise daha basit, drt yaprakl stilize iek motiflerinden olumaktadr ve neft bir zemin zerine yaplmtr (Res.95). Bu cilt kapann mcellidi bir nceki lke cildin ustas olan kerdir. Eserin i kapandaki imzada Sanatl-hakir es-Seyyid ker an sakin-i Kostantiniyye 1157 yazmaktadr. kernin stanbulda oturduu da yine cilt zerine att bu imzadan anlalmaktadr. 240 Tezimizde yer alan ker imzal dier rnekle (TSMK. EH. 1470) bu cilt kapa karlatrldnda, rumlerle oluturulmu geometrik dzenlemenin iki rnekte de uyguland fakat bu rnekte arada kalan blmlerde, sanatnn natralist iekler yerine stilize iekler kulland ve rumlerle oluturduu geometrik motiflerle cildin tamamn kaplad grlr (Kat. O.22; Res. 93). iplik rum motiflerinden oluan bordr bezemeleri her iki eserin cilt kapanda da ayndr. Yayn Antik Dekor, S.6, 1990, s.79. : Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke,

Ktphane kataloglarnda eserin ismi bu ekilde gemesine ramen, Mine Esiner zenin makalesinde eser ad Mentehab Hulel-i Mutarraz der Fenn-i Muamma ve Lugaz, olarak gemektedir. (Bkz. Mine Esiner zen, a.g.m., 1990, s. 80.) 240 Mine Esiner zen, a.g.m., 1990, s. 80.

239

88 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.24 : Sleymaniye Ktphanesi : Esad Efendi 2682 : Divan- Fasih : 19,6 x 11,4 cm : H. 1091 (1680-81) : Cildin merkezindeki iki byk paftada yer alan, kurdele

ile balanm iek demetleri gereki slupla boyanmtr. Gl, hasekikpesi, yldz ve gelincik ieklerinden oluan bezemelerde krmz, sar ve yeil renkler kullanlmtr. Paftalarn arasndaki alanda ise rum motiflerinden oluan desenler planldr. Rum motiflerinin zemini altnla boyanmtr. Dtaki kaln bordr altn zemin zerine lacivert renkli iplik rum motiflerinden oluur (Res.96). kapak, Hatip Ebrusu tarznda bezeli katla kapldr (Res.97). Bat etkisinin youn biimde grld bu dnemde buket halinde hazrlanm ieklerin bezeme geleri olarak kullanlmas, dier sanat dallarnda da zellikle emelerin ta bezemelerinde de karmza kmaktadr. Bu sebeple bu cilt 18. yzyl banda hazrlanm olmaldr.

Yayn

: Yaymlanmamtr.

89 Katalog No Bulunduu Ktphane Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.25 : Sleymaniye Ktphanesi : Hamidiye 1444 : Bu el yazmasnda 51 adet risale vardr. lk risalenin ad hvan's-Safa'dr. : 33 x 18,5 cm : H. 1161 (1748) : Klsik bir kompozisyon emasyla hazrlanm cildin

bezeme programnda, geleneksel rum motifleri, dnemin modas gereki anlayla resmedilmi ieklerle bir arada deerlendirilmitir. En dtaki kaln bordrde siyah zemin zerine altnla boyal iplik rumler, kelerde gller ve bordrn ortasnda da tanmlanamayan baz iekler vardr.241 Daha sonraki ince bordrde krmz zemin zerine altnla yaplm, hibir motif grubuna dhil edilemeyen bezemeler uygulanmtr. Bordr bezemeleri miklepte de aynen tekrarlanmtr. Kebentlerdeki rum motifleri ise bordrdekinin aksine, bu kez sar zemin zerine siyahla yaplmtr ve rumler de helezoni dallar zerindedir. Salbek ve emselerde de ayn motifler kullanlmtr. Yzeyde planl desen tasarm vardr. Kebentler ve salbek arasnda kalan blm kahverengidir (Res.98-99). Yayn : Yaymlanmamtr.

241

Bu ve benzeri lke cilt rneklerinin bordr tasarm plan iin bkz. izim 6.

90 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.26 : Sleymaniye Ktphanesi : Lala smail 309 : Vassaf Tarihi : 23,8 x 14,4 cm : Tarihi yoktur. (Tahminen 1760 yllar) : Eser, ihabddin Hace Abdullah b. Fazlullah e-irazi

Vassaf tarafndan yazlmtr. Vassaf Tarihi adl eserin cildinde yer alan bezemeler sadece bordr, emse ve salbeklerde yer almaktadr. Bunlar arasnda kalan blm dz beyaz zemin halinde braklm, herhangi bir bezeme yaplmamtr. Bordrde siyah zemin zerine altnla yaplm, dneminin zelliini tayan bozulmu hatay grubu motifler yer almtr. emse ve salbeklerde de ayn renkler kullanlmtr. Bordrdeki bezemeyi devam ettiren motifler planldr (Res.100). Miklep madalyonunda yer alan bezemelerde salbeklerdeki motifler tekrarlanmtr (Res.101). 242 Bu eserin tarihi bulunmamasna ramen, elimizdeki tarihli baka bir rnekten yola karak bu konu hakknda bir yorum yapabilmekteyiz. Dier eser de Sleymaniye Ktphanesinde yer almaktadr (Kat. O.27; Res.102). Bu eser H. 1179 (1765-66) tarihine aittir. Cilt kapanda emse ve salbeklerin ele aln, kullanlan motifler, bezemelerin altnla yaplm olmas iki eserin de birbirleriyle ada olduklarn gstermektedir. Yayn : Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke, Antik Dekor, S.6, 1990, s.78.

242

Mine Esiner zen, a.g.m., 1990, s. 80.

91 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.27 : Sleymaniye Ktphanesi : Halet Efendi 412 : erhu'l-Mevakf : 22,2 x 13,7 cm : H. 1179 (1765-66) : erhu'l-Mevakf adl eser es-Seyyid e-erif Ali b.

Muhammed el-Hseyni el-Crcani tarafndan yazlmtr. Eserin lke cilt kapa, Vassaf Tarihi adl eserin cilt kapayla byk benzerlik gsterir (Kat. O.26; Res.100). Yalnz bu kez bordrde yer alan bezemeler krmz zemin zerine yaplmtr. Motiflerde ise yine altn kullanlmtr. emse, salbek ve bordrler arasnda kalan ksm ise koyu yeil renktedir. Salbek zerindeki bezemeler, dier rnekte olduu gibi miklepte yer alan emse motifinde tekrarlanmtr (Res.102). Motif zelliklerinden ve fra iiliinden iki eserin de ayn dneme ait olduu ve ayn atlyenin rn olduu dnlmektedir. Yayn : Yaymlanmamtr.

92 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.28 : Sleymaniye Ktphanesi : Esad Efendi 1681 : Bu el yazmasnda 4 adet risale vardr. lk risalenin ad Mecmua-i Kasidedir. : 21,3 x 12,6 cm : 1780 yllar243 : Miklepsiz olan bu cilt Edirneli lke stad Hac

Dedenin eseridir. Krmz zemin zerinde mrekkepli bordr ve kebentler ortasnda siyah zeminde, bereket boynuzuna benzeyen vazo iinde gl ve llelerden oluan iek demeti yer alr. Sanat imzasn bu iek demetinin zerindeki lleler arasna yerletirmitir (Res.103).244 18. yzyla tarihlenen bu eser vazo iine yerletirilen iek motifleriyle dnemi iin karakteristik bir zellik tamaktadr. Bu motifler bu dnem Edirnekri eserlerinde sk sk tekrarlanmtr.245 Hac Dede, Edirneli lke statlarndandr. Esad Efendi 1681 numarada kaytl bu eserin cildinde, Edirne ciltlerinin ounda olduu gibi miklep yoktur.246 Sheyl nver Kahireye 1951 ylnda yapt bir gezide (Dr-l-ktb-il-Msriyye yaz salonu) Hac Dedenin imzal bir eserine rastladn ve K, F.1606 numarada da imzal bir kab olduunu zikretmitir.247 Yayn : Mine Esiner zen, Trk Cilt Sanat, Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998, s.82; Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 200.

Yldz Demiriz, a.g.e., s. 200. Mine Esiner zen, a.g.e., s. 27. Yldz Demiriz, a.g.e., s. 200. 245 Bk. Feryal rez, a.g.m., 96-99. 246 Mine Esiner zen : a.g.e., s. 27. 247 Sheyl nver: Trk Sanat Tarihinde Edirnekri Lke leri ve Sanatkarlar, Vakflar Dergisi, S.6, stanbul 1965, s.17,18.
244

243

93 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.29 ::::: 1831 : Bu cilt kapann tam ortasnda, krmz kurdele ile

bal bir gl, yannda goncas ve krmz renkli bir karanfil yer almaktadr. Gln arkadan grlecek ekilde grlmesi bukete bir derinlik kazandrmaktadr. iek buketinin olduu blmn zemini sar renktedir. Kebent ksmndaki bezemelerin ou silinmitir. Bordrde ise yeil renkli zemin zerinde zensizce boluk doldurma amal yaplm fra iili grlr (Res.104).

Yayn iekler, stanbul, 2005, s. 191.

: Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal

94 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.30 : YKB Sermet ifter Ktphanesi : 1074 : Asuman ile Zincan Hikayesi :: 1780 yllar : Edirnekri lke cildin tam ortasnda bir gl ve goncas

bulunmaktadr (Res.105). iein bulunduu zemin ak sar renktedir. Cilt kapandaki bu dzenlemenin bir benzeri Kat. O.29da da grlmektedir (Res.104). Byle benzerlikler bu dneme ait baka ciltlerde de karmza kmaktadr. Yayn iekler, stanbul, 2005, s. 191. : Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal

95 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.31 : Ayverdi Koleksiyonu :::: 1780 : Miklebi olmayan bu cilt Seyyid brahim imzaldr.

planl bu bezemede, ortada oval barok zellik tayan bir erevenin iindeki konik tabakta, meyve grnml iekler bulunmaktadr. Bu erevenin iki yannda simetrik bir biimde, basit vazolar iine konmu gl goncalar vardr. Basit bir ekilde ilenmi bordr aal bir manzaray artrmaktadr (Res. 106). Yayn iekler, stanbul, 2005, s. 202. : Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal

96 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.32 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Hazine 893 : Divan- Fazl : 12 x 20 cm : H. 1207 (1792) : Cildin merkezinde krmz zemin zerine yeil ve daha

ak krmz ile bir iek buketi yaplmtr.248 Bezemeler n ve arka kapakta birbirine benzemektedir. n kapakta gl, anemon ve ebboy; arka kapakta ise gl ve anemon bulunur. Dtaki bordrde rozet iekler ile rum motifler seilmi ve mlemm teknikle boyanmtr. teki bordrde ise krmz zemin zerine saz slubundaki motifler halkr tarzda boyanmtr. Her iki bordrde de ulama planl desen tasarm yaplmtr. Kebentlerde de benzer sslemeler vardr (Res. 107). Mustafa Nak imzal bu cildin byk bir blmn bordrler kaplamaktadr. Sanatnn bu eserde sadece klsik yoldan gitmedii, bunun yan sra realist iek motifleri de kulland grlr.249 Bu eser zerinde H.1207 (M.1792) tarihi okunmaktadr. Mustafa Naknin ayn zamanda bir hattat olduu da bilinir. Edirne Selimiye ve Eski Camiide cel yazlar vardr. ifte cel Ya Hazret-i Mevlna levhasnda: Ketebeh-ulFakir en-Nak Es-seyyid Mustaf 1214 eklinde imzas vardr.250 Bu yazy, Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan lke eserinden yedi yl sonra hazrlamtr.

Yayn

: Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s. 70;

Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 191.

248 249

Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s. 70. Kemal , a.g.m., 1970, s. 4. 250 Sheyl nver: a.g.m., 1965, s. 19.

97 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.33 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Emanet Hazinesi 1682 : Divan- Hazk : 24 x 13,5 cm : H. 1210 (1795-96), : Divan- Hazk, Nazif-zde Ahmed Ysr tarafndan

istinsah edilmitir. inde kasideler, gazeller ve rubailer vardr. Eserin tezhibi Mustafa elskdar tarafndan yaplmtr. Miklepli lke cildin d kapa altn cetvelle evrelenmi, bordrn iine de haner yaprak ve hatayler yerletirilmitir. ksmdaki siyah ana zemin ise yine ayn sluptaki motiflerin daha iri izilmesiyle gerekletirilmitir. Bu serbest tasarm halkr tekniiyle boyanmtr (Res. 108). Cildin i kapanda, ortada sar zemin zerine yerletirilmi rokoko bir vazo ve vazonun iinde de yeil kaln dallardan kan gereki anlayla resmedilmi smbller vardr.251 Vazonun etrafnda ortadaki daha kaln olmak zere, ii saz slubunda ieklerle bezeli, sra bordr yer almaktadr. Bu bordrlerin bezemeleri d kapaktakine benzemektedir. Miklebin ortasnda pembe bir gl goncas bulunmaktadr. Bu gl olduka gereki bir biimde glgelemelerle ele alnmtr, ereve dna tarlmas ise cildin bu blmne bir derinlik kazandrmtr (Res.109). Cildin bezemelerinin tm, stilizasyonun ve gereki slubun bir arada kullanld gzel bir rnektir.

Yayn

: F. Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

Trke Yazmalar Katalou, stanbul 1961, No: 2637; Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s.66,67; Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. ?

251

Kemal , a.g.e., s.68.

98 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.34 : Sleymaniye Ktphanesi : Halet Efendi 186 : Marifetnme : 300 x 181 cm : H. 1221 (1806) : brahim Hakk Erzurumnin Erzurumda istinsah

edilmi eserinin cilt kabdr. Dikdrtgen zemin ierisinde krmz kurdeleyle balanm bukette, yar gereki slupta yaplm iek buketleri vardr. Kebentlerde ise rumlerle yaplm kk alanlar bulunmaktadr. ieklerde krmz, yeil renkler ve beyaz altn mrekkebi kullanlmtr. iekler sar, krmz, turuncu, yapraklar yeil renktedir. Kenarlardaki kalnl inceli 9 sra bordrde geometrik gemelerle bezemeler yaplmtr (Res. 110-111).252 Cildin miklep, srt ve sertab krmz deridir.253 Yayn : Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke,

Antik Dekor, S.6, 1990, s.81; Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul 1971, s. 65.

252 253

Kemal , a.g.e., s.71. Mine Esiner zen, a.g.m., 1990, s. 81.

99 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.35 : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi : Emanet Hazinesi 1021 : Delail el Hayrat :: 1808 : Miklepli lke cildin cedvelinin iinde, altn

mrekkebiyle yaplm kurdele ve baa andran kebentler, ak kahverengi oval bir ereveyi sarmaktadr. Oval merkezde barok sluptaki vazoda gereki anlayla yaplm iek buketi bulunmaktadr. st ve alt kapaklarda tekrarlanan vazo ierisinde gl, lle, kasmpat gibi iekler vardr. iekler doadakine olduka yakn bir biimde resmedilmitir (Res. 112). Ayn kompozisyonun bir paras miklep zerinde de grlmektedir.254 Rokoko bezemeler iindeki iek buketleri bu dnemin karakteristik zelliklerindendir.

Yayn

F.

Edhem

Karatay,

Topkap

Saray

Mzesi

Ktphanesi Arapa Yazmalar Katalou, stanbul 1969, No: 5480; Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 181.

254

Yldz Demiriz, a.g.e., s.181.

100 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.36 : Sleymaniye Ktphanesi : Yazma Balar 1400 : Kuran- Kerim : 23,5 x 14 cm : H. 1226 (1811-12) : 19. yzyl balarna tarihlenen bu cilt kapann st ve

alt kapaklarnda birbirinin ayn olan bir bezeme program farkl renkler kullanlarak yorumlanmtr. Cildin st kapanda krmz zemin zerinde barok-rokoko bezemeli bir vazo ve iinden kan iekler grlmektedir. Kahverengi kebentlerle krmz zemine oval bir ereve yaplmtr (Res. 113). Alt kapakta ise yine ayn bezemeler bu kez koyu kahverengi bir zemin zerine uygulanmtr (Res.114). Barok ve Rokoko sanatn etkilerini youn bir biimde hissettirdii bir dnemde hazrlanm bu cilt kapann bezemelerinde 18. yzyldaki rneklere nazaran daha dk bir iilik gze arpmakta, iek bezemeleri zarif ve kaliteli gereki slupta resmedilmi nceki rneklerin yerini tutmamaktadr.

Yayn

: Yaymlanmamtr.

101 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.37 : Topkap Saray Mzesi Arivi : D.848 : Beyhan Sultann Hesap Defterleri :: 1780 Yllar : Bu cilt kapanda allagelmi emse, kebent ve

bordr alanlar bulunmakla beraber, hibir motif grubuna dhil edilemeyen, bozuk motiflerin zensiz bir iilikle gerekletirildii grlmektedir. Zeminde sar ve yeil renkli altn kullanlmtr. emsenin baz yerlerinde ise gl anmsatan iek motifleri vardr (Res. 115). Bu lke cilt kapa, III. Mustafann kz ve III. Selimin kz kardei Beyhan Sultann zel hesaplarn tutmak iin kulland defterlerden birine aittir. Beyhan Sultann yaad dnem (1765-1824) bu tr Edirnekri ilerin tarihlendirilmesinde nemli bir rol oynamaktadr. Beyhan Sultana ait defterlerin benzer rnekleri de vardr. Bunlardan biri de Sleymaniye Ktphanesinde yer alan, yine lke tekniinde hazrlanm bir rnektir (Res.116). Bu defterler 18. yzyl sonlar ve 19. yzyl balarnda ar esnaf tarafndan hazrlanarak piyasaya srlmekteydi.255

Yayn iekler, stanbul, 2005, s. 190.

: Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal

255

Yldz Demiriz, a.g.e., s. 190.

102 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.38 : Sleymaniye Ktphanesi : Esad Efendi 1475 : Eser 11 risaleden olumaktadr. lk risale Fevaid Mteferrikadr. 256 : 19,2 x 13 cm : H. 1230 (1814-15) : planl bu cilt kapanda emse formunun

merkezindeki oluumlar desen asndan Barok slubun etkisini gstermektedir. zensiz iilikle gerekletirilmi bezemelerde, motif formlarndaki bozukluklar dikkat eker. Zeminde ise iki renkli altnn bolca kullanlmas denemin baka bir zelliidir (Res.116). Cilt kapanda yer alan bezeme program, Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan Beyhan Sultann Hesap Defterleriyle byk benzerlik gstermektedir. Bu cildin de Beyhan Sultan dneminde ar esnaf tarafndan hazrlanarak piyasaya srlen defterlere ait olduu anlalmaktadr.

Yayn Antik Dekor, S.6, 1990, s.80.

: Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke,

Mine Esiner zen makalesinde bu eserden Mecmuatr-Resail olarak bahsetmitir; fakat ktphane kataloglarnda byle bir kayda rastlanmamtr. Bk. Mine Esiner zen, Klsik Cilt Sanatmzda Lke, Antik Dekor, S.6, 1990, s.80.

256

103 Katalog No Bulunduu Yer Kayt No Cildin Koruduu Eserin Ad Boyutlar Dnemi Tanm ve Deerlendirme : O.39 : stanbul niversitesi Ktphanesi : A 1663 : Kuran :: 1831 :Cildin bezemeleri Hezergradlzde Ahmed

Ataullahndr. Ortadaki madalyonda gri zemin zerinde, gl, ebboy ve kasmpat ieklerinden oluan bir buket vardr.257 Madalyonun etrafndaysa hatay ve haner yapraklardan oluan, saz slubunda bezemeler grlr. Kullanlan renkler ve slup biraz farkl olmasna ramen bu rnek, saz slubunun 19. yzyla gelindiinde nasl yorumlandn gstermesi asndan nem tar (Res.117).

Yayn stanbul, 2005, s. 240.

: Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler,

257

Yldz Demiriz, a.g.e., s.181.

104 5. TRK SLM LKE CLT TASARIMLARINDA ETKLEMLER Tezimizin katalog blmnde seilmi rneklerini verdiimiz Trk slm kitap sanat lke cilt tasarmlarnn, 15. yzyldan itibaren farkl blgelerdeki retimlerinin birbirlerini etkiledikleri belirlenmektedir. Bu blmde bu etkileimi ele alacaz. 5.1. Timurlu-Safev Etkileimi Gnmze ulaan slm dnemin erken tarihli lke ciltlerinin Timurlu dneminde hazrland bilinmektedir.258 Timurlu ciltlerinin kalp ve aletle allm, n ve arka kapaa deiik bezemelerin uyguland bezemeleri genellikle orman yani aalar ve eitli hayvanlar ierir. 15. yzyl sonlarna ait Herat retimi lke ciltlerin belirgin bir zellii de zeminde siyah renk kullanlp, bezemelerde altn mrekkebi uygulanmasdr. kapaklar ise genellikle kata bezemelidir. Timurlu dnemi lke kitap ciltlerinde emse ve kebentlerden oluan klsik bezeme program; in bulutlar, kvrm dallar, yaprak ve ieklerle zenginletirilmeye allmtr. Bunlarn yan sra tm cildi kaplayan geometrik emalara da rastlanmaktadr.259 Bu dnem cilt sanatnda karmza kan, in bulutlar ve ejder gibi efsanevi hayvanlar, Uzakdou ile kurulan yakn ilikilerin bir sonucudur.260 Bu zellikleriyle n plana kan Timurlu dnemi lke ciltleri 16. yzyl banda hem Safev hem Osmanl lke ciltlerini etkilemitir. Timurlu dnemi lke cilt rneklerinin ne gibi zellikler gsterdiini; Mesnevi, Dvn- Hseyn, Het Behit ve ahnme-i Firdevsi gibi bu dneme ait baz eserlerin kapaklarnda grmek mmkndr (Kat. T.1- T.5; Res. 13-19). Bu ciltler zerinde grlen; sarmal dallar, stilize iekler, in bulutlar, efsanevi hayvanlar ve rumlerden oluan bezemeler, siyah zemin zerine altn mrekkebi kullanlmas ve i kapaklardaki kata uygulamalar erken dnem (16. yzyl ba) Safev lke ciltlerinde de grlmektedir (Kat. S.1-S.3; Res.20-22).

Gner nal, a.g.e., s.111-131. Gner nal, Trk slm Minyatr, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.II, stanbul 1997, s.1262-1266. Temel Britannica, Timur mparatorluu mad., C. 17, stanbul 1993, s. 203,204. 259 ule Aksoy, a.g.m., s.22. 260 Emil Gratzl, Book Covers, A Survey of Persian Art, Volume V, Editr: Arthur Upham Pope, Tehran, s. 1985.

258

105 5.2.Timurlu-Osmanl Etkileimi Safevlere yansyan Timurlu dnemi lke cilt tasarmlarnn, Yavuz Sultan Selimin Tebrizi almasndan sonra (1514) Osmanllara da tand anlalmaktadr. Herat nakkahanesinin Osmanl sanatna etkilerinin 16. yzyln ilk yarsnda stanbulda yaplm lke cilt kapaklarna belirgin bir biimde yansd grlmektedir. 261 Siyah zemin zerine altn mrekkebiyle yaplm sarmal dallar, rumler, stilize iekler, emse ilerinde yer alan ejder ve anka kuu mcadelelerinden oluan figrl dzenlemeler, bulut motifleri gibi Safev sanatn da etkileyen zellikler 16. yzyln banda stanbulda hazrlanm el yazmas eserlerin lke cilt tasarmlarnda da karmza kmaktadr. Garibs-Sigar, Nevdirs-ebb, Selimnme, Dvn- h gibi eserler bu dnem etkisini en belirgin biimde gsteren rnekler arasndadr (Kat. O.2-O.6; Res. 59, 63, 66-68). 5.3. Safev-Osmanl Etkileimi ran Akkoyunlu, Karakoyunlu Trkmenleri dneminde de grlen ve Timurlu sanat desenleriyle benzer zellikler tayan lke ciltler, Safevler dneminde ok renkliliin yan sra minyatr tarzn ve konularn anmsatan desen ve kompozisyonlarla bezenmitir. Bahede piknikler, av sahneleri, manzaralar, hayvan mcadeleleri bu dnemin popler desenleri olmutur. 262 Bu dnem ciltlerinin bezeme zellikleri genel olarak incelendiinde, erken tarihli rneklerde d kapaklarda Timurlu dneminden beri devam eden geleneksel bezeme motiflerine ilveten i kapaklarda minyatr tarz betimlemelerin yer ald dikkati eker (Kat. S. 3; Res. 23-24). Daha sonralar ise minyatrl betimlemelerin d kapaklara da yansd (Kat. S.4-S.6, S.12-S.13; Res.25-27, 38, 40) ve yukarda saylan konulara ilaveten iinde eitli hayvanlarn bulunduu orman sahnelerinin (Kat. S.7-S.11; Res. 29-37) yaygnlat grlr. Bu dnem sanatnn Osmanllara etkisinin yine Yavuz Sultan Selimin aldran Zaferi (1514) ve Tebrizi almasyla birlikte stanbul saray nakkahanesine getirdii sanatlarca

261 262

Zeren Tannd, a.g.m., stanbul 1984, s.224,225. ule Aksoy : a.g.m., s.22, 23.

106 tand belirlenmektedir.263 Ayn yolla saray kitaplna Herat ve Tebriz Okulu rn birok minyatrl yazma da gelmitir.264 Topkap Saray Mzesi ariv kaytlarnda Yavuz Sultan Selimin Tebrizden getirttii kitaplarn bir listesi de mevcuttur.265 Tebrizin alnd srada geni bir sanat kadrosuyla alan Tebriz nakkahanesi sanat alannda btn slm dnyasna stnlk kazanm durumdadr. ah smail 14. ve 15. yzyl boyunca slm tasvir sanatnda stn yaptlarn hazrland iraz Akkoyunlulardan, Herat ise Timurlulardan alm ve nl sanatlar ve yaptlarn Safev saray nakkahanesinde toplamtr. Aralarnda Horasanl sanatlarn da bulunduu bir grup Tebrizli sanat Osmanl saray nakkahanesine byle bir ortamdan gelmilerdir.266 Bu dnem etkilerini en baarl biimde yanstan eser Nevdirs-ebbdr (Kat. O.3; Res. 63-65), eserin d kapaklarna baktmzda siyah zemin zerine kalpla oyma tekniinde yaplm altn mrekkepli bezemeler Safevlerle birlikte gelen Timurlu etkisini gsterir, i kapaklarda yer alan av ve meclis konulu minyatrl sahneler gerek konu gerekse yorumlama tarz asndan (Kat. S.3; Res.22-24) bu dnemdeki Safev etkisini bariz biimde gstermektedir. Osmanl lke cilt sanatnda 16. yzyl ortalarndan sonra, tpk Safev sanatndaki gibi d kapaklarn da renklenmeye balamas ve minyatrl sahnelerin d kapaklarda da yer almas bu etkilerin yansmalardr (Kat. O. 12-13; Res.78-79). 5.4. 18. Yzyl Trk slm Lke Cilt Tasarmlarnn Ortak zellikleri 18. yzyl lke ciltlerin altn a olmutur. 18. yzylda hem randa hkm sren Kaarlar dnemi lke sanatnda hem de Osmanl sanatnda, lke teknii uygulamalar olduka yaygnlamtr. Bu dnemde retilen lke ciltlerde grlen en nemli ortak zellik ise, ciltler zerinde grlen Avrupa etkili bezemeler ve sanat imzalardr. Kaarlar dneminde ran, kuzeyden Rusya, gneyden ngilizler tarafndan evrilmitir. Bu iki devlet 19. yzylda ran smrgeleri gibi grmler ve ilikilerindeki politikay buna gre ayarlamlardr. 18 ve 19. yzyllarda ranllarn tm yaamlarnda grlen Bat etkisi ve basks sanata ve sanatlara da yansmtr. Ayrca Kaar dnemi resim sanat, bu etkilerin

Filiz aman, The Miniatures of Divan- Hseyni and the Influence of their Style, Fifth International Congress of Turkish Art, Budapest, 1978, s.411-422. 264 Z. Tannd-F. aman, slam Minyatrleri, stanbul, 1979, s.53. 265 Filiz tmen, Minyatr Sanatndan rnekler, Topkap Saray Minyatr Blm Rehberi, 1966, s.5. 266 Z. Tannd, Trk Cild Sanat (Kitap Kaplar), Balangcndan Bugne Trk Sanat, 1993, s.411.

263

107 yan sra yneticilerin Bat sanatna kar duyduklar ilgiye gre de ekillendirilmitir.
267

rnein; Gl Mrg ya da Gl Blbl diye tannan ciltler (Kat. K.3- K.5; Res. 47-49), ah II. Abbasn, o dnemin Avrupa resmine duyduu ilgi sonucunda ortaya kmtr. Bu ilgi, daha sonra Kaar dnemi ressamlarnn da bu slubu benimsemesine yol am ve bu ressamlar, Avrupa sanat etkili yeni konular ve biimler zerine almlardr. Bu dnemde en yaygn temalar, Avrupadan gelen botanik izim albmlerinden kopyalanan kular ve ieklerdir.268 Kaar dnemi lke ciltlerinde grlen slup eitlilii ve zenginlii, Safev dneminin (1501-1722) sonuyla Kaar dneminin (1779-1924) banda randa lke sanatna gitgide artan ilgiyi yanstmaktadr. Bu bezemelerde figratif ve ykleyici sahneler, Avrupa tarz portreler, manzaralar ve yine natralist slupta ele alnan iekli kompozisyonlar (Kat. K.6-8; Res. 50-54) yer almaktadr. Avrupa etkisi ise figrl sahnelerde zellikle renklerin uygulannda, figr ve objelerde, perspektif kurallarnda, glge-k kullanmnda ve atmosfer efektlerinde rahatlkla grlebilir. Sanatlar bazen tema olarak kullandklar Kutsal Aile sahnesinde olduu gibi, Avrupal modellerinin formlarn resme birebir uygularken (Kat. K.1; Res. 44), bazen de teknik bir takm zellikleri alp konuyu kendilerine gre yorumlamlardr (Kat. 2; Res. 45-46).269 Kitaplarn ciltleri ierikleriyle orantl olmu, zellikle Kuran ve benzeri din konulu kitap ciltlerinde realist anlayla yaplan iekler grlrken, edeb konulu olanlarda kitabn konusuyla ilgili figrl kompozisyonlar kullanlmtr.270 Osmanl Devletine bakldnda ise, Batllama hareketlerinin gerek anlamda balad dnem 18. yzyldr. Daha nceleri Bat ile siyasi ve ticari ilikiler olmasna ramen Lle Devrine (1718-1730) kadar kltrel ilikilere pek fazla nem verilmedii bilinmektedir.271 18. yzylda Avrupa ile olan ilikilerde yeni bir dneme girildii kesinlik kazanmaktadr. 1699da imzalanan Karlofa anlamas ile Osmanl Devleti Avrupadaki birok topran kaybetmi dengeler Avrupann lehine dnmtr.272 Osmanl Devletinin eski gcn yitirmesi, bilimsel ve teknolojik alardan geri kalmas sonucu Avrupayla birtakm ilikiler kurulmutur. Askeri ve teknolojik alanda yaplmaya allan bu yenilikler
ule Aksoy, a.g.m., s.22-27. Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 sergi katalou, stanbul 2006, s.236. 269 www.metmuseum.org (The Metropolitan Museum of Art) 270 Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 (sergi katalou), stanbul 2006, s.238. 271 Adnan Turani, a.g.e., 1999, s. 649-659. 272 Semavi Eyice, a.g.m., 2002, s. 284-309.
268 267

108 daha sonra sanata da yansmtr.

273

Osmanllarda Lle Devrinde balayan Batllama

hareketleri sonraki yllarda da srdrlmtr. Osmanl sanatnda 16. yzyl ve 17. yzyln ilk yarsna ait lke cilt rneklerinden gnmze gelenler az sayda olmasna ramen, zellikle 18. yzylda bu ciltlerin n plana kt dikkati ekmektedir. Hatta Edirnede bu eserlerin ok sayda rneklerinin yaplmas, lke iiliine Edirnekri denilmesine de yol amtr.274 nceki dnemlerin lke ustalarnn adlar bilinmemesine karn, 18. yzylda Ali skdar, ker, Ahmet Hazine ve Abdullah Buhar gibi ok sayda sanat eserlerine imzalarn koymulardr. Bu sanatlar lke tekniini gelitirmekle kalmam, Avrupadan gelen bir takm etkilerle birlikte bezeme sluplarnda yeni ve eskiyi birletirerek ok baarl rnekler vermilerdir (Kat. O.15-16, O.19; Res. 84-85, 89-90). Ayrca lke tekniinin doal motifler yapmaya elverili olmas da sanatlarn gereki anlayla resmedilmi kompozisyonlar oluturmalarn kolaylatrmtr.275 18. yzylda randa zerinde Bat etkili bezemelerin yer ald lke cilt kapaklar yaplrken, Osmanlda da perspektif ve glge k kullanmna yer veren manzara resimleri gze arpmaktadr (Kat. O.19-20; Res. 89-90). Cilt ustalar bu yzylda geleneksel motifleri kullanmaya devam ederken, gereki Bat resmi anlayn da eserlerinde uygulamay baarmlardr (Kat. O.21-22, O.32-33; Res. 92, 93, 107-109). 18. yzyl Osmanl lke cilt kapaklarnn bezemelerinde gzmze en ok arpan ey tpk Kaar dneminde olduu gibi realist yaklamla resmedilmi ieklerdir.276 Bu yzyln balarndan itibaren, arya kaacak ekildeki iek merak, bata saray ve evresi olmak zere zellikle varlkl evreleri sarmtr. Bundan kazan salayan insanlarn says ise azmsanamayacak kadar oktur. Toplumdaki bu iek merak bezeme sanatlarn da etkilemi, uygulamal sanatlarn her birinde iek motifleri kullanm git gide artmtr. Tam sayfa iek resimlerinin bu dnem sanatnda zel bir yeri vardr.277 Tm bunlara paralel olarak cilt bezemelerinde nceden kullanlan klsik motiflere ek olarak; gl, karanfil, yaban gl, lle,
Gnsel Renda, a.g.m., 2002, s. 265-267. Belkis Mutlu, a.g.m., s. 54. 275 Belkis Mutlu, a.g.m., 1966, s.54. 276 Engin zdeniz, a.g.m.,, s.16. 277 Yldz Demiriz, 18. Yzylda iek Ressaml, 18. yzylda Osmanl Kltr Ortam, Sempozyum Bildirileri 20-21 Mart 1997, stanbul 1997, s.75-89.
274 273

109 nar iei, lotus, haha, nilfer ve smbl ieklerinden oluan motiflerin bazen aralara serpilerek bazen de buket, tekli, iftli, l bordrler iinde ince bir ekilde resimlendii grlmektedir.278 18. yzyl ortalarnda, ileri ieklerle dolup taan vazo motifleri veya buket yaplm iek motifleri giderek yaygnlamtr (Kat. O.24, O.28-O.30; Res. 96, 103-105). 18. yzyln sonlarndan itibaren cilt iilii gerilemitir (Kat. O.31, O.36; Res. 106, 113-114).

278

Engin zdeniz, a.g.m., s. 16.

110 6. SONU Tarihi ok eskilere dayanan ve asl ilevi sayfalar korumak olan cilt yapm, daha sonralar gelierek bal bana bir sanat dal haline gelmitir. Cilt sanat gelitike, kullanlan malzemeler eitlenmi ve cilt zerindeki bezemeler nem kazanm, nceleri sadece tahtadan yaplan ciltlere ilveten; mukavva, deri, lke, kuma, ebru ve murassa gibi cilt eitleri ortaya kmtr. Tezimizin konusunu oluturan lke ciltler bu trler arasnda en zgn ve baarl eserlerin verildii rneklerden olmutur. Lke tekniinin ilk olarak geni bir kullanm alan bulmas ve yaylmas inliler sayesinde olmutur. slm lke iiliinin kayna ise 13. yzylda Moollarn ini igal etmesine dayanmaktadr. Moollarn bat kolu olan lhanllar dneminde balayan lke uygulamalar, slm sanatnda gnmze gelen en baarl rneklerini ilk olarak, Timurlular zamannda kitap sanatlar erevesinde vermitir. Timurlulardan sonra Safevler, Kaarlar ve Osmanllar dneminde lke cilt sanat yeni tasarmlarla zenginlemitir. Timurlu lke cilt tasarmlar, 16. yzyln banda hem Safev, hem de Osmanl lke cilt tasarmlarn etkilemitir. 16. yzyl balarna ait Osmanl lke ciltlerine, Timurlu dnemi lke ciltlerinin d kapaklarnda yer alan siyah zemine altn mrekkebiyle emse ve kebentlerden oluan klsik bezeme program, in bulutlar, kvrm dallar, yaprak ve ieklerle zenginletirilerek ilenmitir. kapaklara ise iri sarkl, clz yapl figrler, kvrlarak ykselen aalar ve iek kmeleriyle tanmlanan dekoratif karakterli minyatr slubuyla baz konulu tasvirler resmedilmitir. Safev dnemi lke ciltlerinin 16. yzyl ilk yarsna ait baz rneklerinde ayn resim slubunun, figrlerine Safevlere zg sarklar taklarak uyguland grlr. 16. yzyl boyunca hazrlanan Safev lke ciltleri, Tebriz, Kazvin, Horasan ve sfahan resim sluplarnn seildii meclis, av, mnzeviyi ziyaret, sk orman ierisinde hayvanlar gibi eitli konuda tasvirlerle bezenmitir. Baz 18. yzyl Safev lke cilt tasarmlarnda salbekli emse ve kebentlerden oluan dzenin benimsendii ancak bordr, emse ve salbek ilerine rumli, hatayli, yaprakl bitkisel motiflerle yaplm bezemelerin dnda yaznn da uyguland dikkati ekmektedir.

111 Kaar dnemi lke cilt kapaklarndaysa 18. yzylda Safev sanatna giren Bat etkilerinin daha da gelitirildii, perspektif kurallar ve boyutlulua dikkat edilen figrl kompozisyonlarla gereki iek ve ku resimleri resmedilmitir. Osmanllarda ise, 16. yzyln ilk yarsnda Safev Saray iin alan ah Kulu adl sanatnn Osmanl lkesine getiriliiyle, lke cilt tasarmlarnda haner yapraklar, hatay dallar ve perilerle karakterize edilen saz slubundaki bezemelerin yan sra, Kara Meminin yaratt iekler ve bahar am aalarla oluturulan bezemeler de uygulanmtr. 16. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl lke ciltlerinin d kapaklarna Osmanl minyatr slubuyla av, meclis v.b. gibi sahnelerin tasvir edildii grlr. 16. yzyl sonlarndaysa muhtemelen Osmanl-Safev savalar srasnda Osmanl lkesine gelen Safev sanatlarnn hazrlad ve sk dokulu bir orman ierisinde efsanevi hayvanlarn yer ald kompozisyonlarla bezenmi lke ciltlerin Osmanl eserlerine takld da belirlenmektedir. Osmanl lke ciltlerinin en verimli dnemi olan 18. yzyl boyunca Ali skdari, aker ve Mustafa Nakinin eserlerinde klsik dnem motif ve sluplarnn yeniden yorumland, Bat etkileriyle benimsenen boyutlu resim slubuyla ieklerin resmedildii, Abdullah Buhar, Mehmed gibi sanatlarn eserlerinde de boyutlu manzaralarn lke cilt tasarmlar arasna katld grlr. 18. yzyl sonu ve 19. yzyl balarndaysa tek dal, buket halinde ve vazoda ieklerle barok-rokoko slubunun etkilerinin yansd bezemelere sahip lke ciltler hazrlanmtr. 18. ve 19. yzyllarda lke cilt tasarmlarnn e zamanl olarak hem Osmanl sanatnda hem de randaki Kaar sanatnda poplerlik kazand ve ortaya konan tasarmlara Bat etkisinin yansd da belirlenmektedir.

112 KAYNAKLAR AKSOY, ule (1990), Lke ilii (Kaar Dnemi), Antik Dekor, S.6, stanbul, s.22 27. ANA BRITANNICA (1989), Lke mad. stanbul, s. 257, 258. ARITAN, Ahmet Saim (1993), Ciltilik, slm Ansiklopedisi, C.7, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, s.551-557. ARSEVEN, Cell Esad (1966), Lk, Sanat Ansiklopedisi, C.III, stanbul. __________________ (1975), Cild, Sanat Ansiklopedisi, C.I, stanbul. ATIL, Esin (1987), The Age of Sultan Sleyman the Magnificent (National Gallery of Art-Washington; Hary N. Abrams, nc.-New York). ARSLAN, Necla (1992), Gravr ve Seyahatnamelerde stanbul, stanbul. ASLANAPA, Oktay (1979), The Book in Central Asia 14th-16th Centuries, The Art of Bookbinding, ed. Basil Gray, London, s.59-91. ________________ (Ekim 1982), Osmanl Devri Cild Sanat, Trkiyemiz, S.38, s.1217. ________________ (1999), Osmanl Minyatr Sanat, Osmanl Ansiklopedisi, Ankara, C.11, s.151-185. AYKUTALP, Hayri (1988), Ali skdar-i Eserleri ve Lke Sanat, MSGS-SBE, Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Sanat Dal Tezhip Program Yksek Lisans Tezi, stanbul. BALKANAL, Zeynep (2002), Bilgi ve Sanat Kaplayan Sanat: Ciltilik, Trkler Ansiklopedisi, C.12, Ankara, s.341-349.

113

BEHZAD, Taherzade: H. The preparation of the miniaturists materials, A Survey of Persian Art, Editr: Arthur Uphampope, Tehran. BNARK, smet (1975), Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ayyldz Matbaas A., Ankara. BROL, nci A. -iek DERMAN (1999), Trk Tezyn Sanatlarnda Motifler, stanbul. BODUR, Fulya (1985), Osmanl Lke Sanat ve 18. Yzyl stad Ali skdr, Trkiyemiz, S. 47, stanbul, s. 1-9. BNGL, Nurettin Rt: Lke, Eski Eserler Ansiklopedisi, C.2, stanbul. BYK LAROUSSE (1986), Lke mad. stanbul, s. 7329,7330. CUNBUR, Mjgan (Haz.), (1982), Hattatlarn ve Kitap Sanatlarnn Destanlar, Menakb- Hnervern (Gelibolulu Mustafa Ali), Ankara. _______________ (1990), Milli Kltrmzde Kitap Sanatlar, Milli Kltr Unsurlarmz zerine Genel Grler, Ankara, s.153-182. AMAN, Filiz-Zeren Tannd (1979), Topkap Saray slm Minyatrleri, stanbul. _________________________ (1996), Osmanl-Safev likileri erevesinde Topkap Saray Mzesi Resimli Elyazmalarna Bak, Oktay Aslanapa Armaan, stanbul. AMAN, Filiz-Zeren Tannd (1996), Remarks on some Manuscripts from the Topkap Palace Treasury in the Context of Ottoman-Safavid Relations, Muqarnas, An Annual on the Visual Culture of the slmic World, Volume 13, Leiden Brill, s. 132-148. AMAN, Filiz (1978), The Miniatures of Divan- Hseyni and the Influence of their Style, Fifth International Congress of Turkish Art, Budapest, s.411-422.

114 _____________ (ubat 1988), Kanun Dnemi Osmanl Saray Sanatlar rgt Ehl-i Hiref, Trkiyemiz, S.54, s.11-15. _____________ s.87,88. _____________ (1989), Ali skdri, slm Ansiklopedisi, C.2, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, s.458. I, Kemal (1970), Trk Lke Mzehhipleri ve Eserleri, .. Sanat Tarihi Yll III, s.243-252. _________ (1971), Trk Kitap Kaplar, stanbul. _________ (1973), Trk Kitap Kaplar, Trkiyemiz, S.9, stanbul. ORUHLU, Yaar (2000), Trk slm Sanatnn ABCsi, stanbul. DEMRZ, Yldz (1982), Anadolu Trk Sanatnda Bezeme ve Kk Sanatlar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, 5, stanbul, s.882-928. ______________ (1998), 18. Yzylda iek Ressaml, 18. yzylda Osmanl Kltr Ortam, Sempozyum Bildirileri 20-21 Mart 1997, stanbul, s.75-89. ______________ (2005), Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul. DERMAN, Uur (1999), Osmanllarn Renk Cnb: Ebrucluk, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Ankara, s.189-192. DEVELLOLU, Ferit (2000), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara. DURAN, Glnur (1996), Ali skdari, Motif ve slup Anlay, M-SBE Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Sanat Dal, stanbul. (1988), Abdullah- Buhr, slam Ansiklopedisi, C. 1, stanbul,

115 ______________(1999), 18. Yzyl Mzehhip, iek Ressam ve Lke stad Ali skdri, Osmanl Ansiklopedisi, C.11, Ankara, s.126-130. ERDEM, Yahya (1999), Sahhaflar ve Seyyahlar: Osmanlda Kitaplk, Osmanl Ansiklopedisi, Ankara, C.11, s.720-731. ERSOY, Ayla (1988), Trk Tezhip Sanat, stanbul. ___________ (2004), Geleneksel Bezeme Sanatlarnda Kullanlan Baz Motiflerin slm nanc ile lgisi, Sanat ve nan/2, stanbul, s.245-249. ETTINGHAUSEN, Richard (1959), Near Eastern Book Covers and Their nfluence On European Bindings, Ars Orientalis, Vol. III. EYCE, Semavi (2002), Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Sanat, Trkler Ansiklopedisi, C.15, Ankara, s. 284-309. GRATZL, Emil: Book Covers, A Survey of Persian Art, Volume V, Editr: Arthur Uphampope, Tehran, s. 1975-1988. HALDANE, Duncan (1983), slmic Bookbindings, London. HAASE, Claus (1987), Der dritte Divan Sultan Sleymans des Prchtigen eine Handschrift aus dem Istanbuler Hofatelier, Jahrbuch des Museums fr Kunst und Gewerbe, Hamburg, s. 27-39. NAL, Gner (1980), stanbul Topkap Saray Mzesindeki Baz Albm Desenlerinden Semeler, Bedrettin Cmerte Armaan, Hacettepe niversitesi Sosyal ve dari Bilimler Fakltesi, Beeri Bilimler Dergisi, Ankara, s.457-470. ___________ (1997), Trk slm Minyatr, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.II, stanbul, s.1262-1266.

116 ___________ (1995), Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara Kadar), Ankara. REZ, Feryal (1990), Edirnekri, Antik Dekor, S.6, stanbul, s.96-99. KAHRAMAN, Seyit Ali- Ycel DALI (2005), Gnmz Trkesiyle Evliya elebi Seyahatnamesi, YKY. stanbul. KARATAY, Fethi Edhem (1961), Farsa Yazmalar Katalou, stanbul. KARATAY, Fethi Edhem (1961), Trke Yazmalar Katalou, stanbul. _____________________ (1969), Arapa Yazmalar Katalou, stanbul. Kuruluunun 700. Ylnda Osmanl (1999), stanbul. KUBAN, Doan (1995), Trk ve slm Sanat zerine Denemeler, stanbul. KK, Sevgi Kutluay (2000), Sanat Tarihi Terminolojisinde Lotus ve Palmet, Celal Esad Arseven Ansna Sanat Tarihi Semineri Bildirileri, stanbul, s.253-258. LENTZ T.- LOWRY G. (1989), Timur and the Princely Vision, Persian Art and Culture in the Fifteenth Century, Washington D.C. Lizbon Calouste Gulbenkian Mzesinden Bayaptlarla Doudan Batya Kitap Sanat ve Osmanl Dnyasndan Anlar, (2006), Sakp Sabanc Mzesi 15 Nisan-28 Mays 2006 sergi katalou, stanbul. MAHR, Banu (1984), Osmanl Resim Sanatnda Saz slubu, . Sosyal Bilimler Enstits yaymlanmam doktora tezi, stanbul. _____________ (1986), Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi Yllk 1, stanbul, s.113-234.

117 _____________ (1987), Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi Yllk 2, stanbul, s.123-140. _____________ (ubat 1988), Kanun Dneminde Yaratlm Yaygn Bezeme slubu Saz Yolu, Trkiyemiz, S.54, s.28-37. _____________ (1993), Osmanl Saz slubu Resimlerinde Ejder konografisi, Gner nala Armaan, Hacettepe niversitesi Armaan Dizisi, Ankara, s. 271-294. _____________ (1995), Osmanl Peri Resimleri, IX. MATSK, C. II, Ankara, s. 425438. _____________ (2004), Sultan III. Mehmed in Hazrlanm Bir Albm; III. Mehmed Albm, 16. yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, 11-12 Nisan 2001 Sempozyum Bildirileri, stanbul, 169-186. _____________ (2004), Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul. MER, Rfk Mell (1954), Trk Cilt Sanat Tarihi Aratrmalar, Vesikalar I, Ankara. MUTLU, Belkis (1966), Trk Cilt Sanatna Toplu Bir Bak, Akademi, S.5, stanbul, s.53-58. NEY, Gnl (Tarihsiz), slm Mimarisinde ini, stanbul. Osmanllarda Tezhip Sanat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi (IRCICA), 2. cild, stanbul 1998, s. 531-551 ZBEK, Yldray (2005), Kayseri Raid Efendi Ktphanesindeki Kitap Kapaklar, Kayseri. ZDENZ, Engin (Ocak 1981), Trk Cilt Sanat, Sanat Dnyamz, Yap Kredi Bankas, S.21, s.13-25.

118

ZEN, Mine Esiner (1990), Klsik Cilt Sanatmzda Lke, Antik Dekor, S.6, stanbul, s.78-81. _______________ (1998), Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara.

RABY, Julian; TANINDI Zeren (1993), Turkish Bookbinding in the 15th Century, The Foundation of an Otoman Court Style, ed. T.Stanley, London. RADO, evket: GNEY, K.Zeynep; A. Nihan Gney: Cilt, Osmanl Bezeme Sanat, Ankara, s. 122, 126. RENDA, Gnsel (1977) Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara. _____________ (2001), Osmanl Minyatr Sanat, stanbul. _____________ (1997), Osmanl Minyatr, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.II, stanbul, s.1266-1271. _____________ (2002), Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat, C.15, Ankara, s.265283. RENDA, Gnsel ve EROL, Turan (1980), Balangcndan Bugne ada Trk Resim Sanat Tarihi, C.1, stanbul. ROBNSON B.W. (1965) Persian Drawings (From the 14th through the 19th Century), Victoria & Albert Museum, London. SAKAL, Fahri (1999), Osmanl Ailesinde Kitap, Osmanl Ansiklopedisi, Ankara, C.11, s.732-738.

119 SARRE, F. (1923), slamische Bucheinbande, Berlin. SEYHAN, Nezihe (1991), Sleymaniye Ktphanesindeki Minyatrl Yazmalarn Katalou, Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. SOLIMAN, LE MAGNIFIQUE (1990), Paris. SZEN Metin-Uur TANYEL (1999), Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul. ANLI, Cemil (1997), Yeni Cep Lugat, stanbul. TANINDI, Zeren (1984), Rgani Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul, s.223-253. _____________ (1993), Trk Minyatr Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, s.408-419. _____________ (1993), Trk Cild Sanat (Kitap Kaplar), Balangcndan Bugne Trk Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, s.421-430. _____________ (1996), Trk Minyatr Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara. _____________ (1997), Cilt, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.1, stanbul, s.347349. _____________ (1998), 17. Yzyl Kitap Kapaklar, 17. Yzyl Osmanl Kltr ve Sanat, Sempozyum Bildirileri, stanbul, s.179. _____________ (1999), Osmanl Sanatnda Cilt, Osmanl Ansiklopedisi, Ankara, C.11, s.103-107.

120 _____________ (2000), Additions to Illustrtrated Manuscripts in Otoman Workshops, Muqarnas, An Annual on the Visual Culture of the slmic World, Volume 17, Leiden Brill, s.147-161. _____________ (2002), Topkap Saraynn Aalar ve Kitaplar, Uluda niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.3. _____________ (2003), Kitap ve Cildi, Osmanl Uygarl 2. cilt, Yayna Hazrlayan: Halil nalck, Gnsel Renda, stanbul, s. 841-866. _____________ (2004), Osmanl Kitaplarnn Grkemli Giysileri, P Dnya Sanat Dergisi (Kitap ve Sanat), S.35, Gz. TEMEL BRITANNICA (1993), Boya ve Cila mad., C. 3, stanbul, s. 314-320. TEMEL BRITANNICA (1993), Kabuklubit mad., C. 9, stanbul, s. 240. TRYAK, Yavuz (2002), Trkiyede Yaynlanm Trk ve slm Sanat Makaleler Bibliyografyas I, stanbul. TUNCEL, Mebruke (2002), Osmanl Tezhip Sanatnda Barok-Rokoko slubu, MSGS-SBE, Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Sanat Dal Tezhip Program, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, s.113.

________________

(2003),

XVII.

Yzyl

Osmanl

Kuran- Kerim

Tezhip

Tasarmlar, MSGS-SBE Sanat Tarihi Anabilim Dal Trk slm Sanatlar Program, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. TURAN, Adnan (1998), Sanat Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul. _____________ (1999), Dnya Sanat Tarihi, stanbul. Trk ve slm Eserleri Mzesi Katalou (2002), Akbank Yayn, stanbul.

121

ULU, Lle (2000), Selling to the Court: Late-Sixteenth-Century Manuscript Production in Shiraz, Muqarnas, An Annual on the Visual Culture of the slmic World, Volume 17 Leiden Brill, s.73-96. UYSAL, Abdullah-Muammer lker-Servet Bayolu; Necip Evlice (1991), Hat, Tezhip, Minyatr ve Cilt Sanat rnekleri Katalou, Kltr Bakanl. LKER, Muammer: Ciltilik Sanat, Geleneksel Trk Sanatlar, Haz. Mehmet zel, s.359-363. NVER, Sheyl (1951), Mzehhip Karamemi, stanbul. _____________ (1954), Mzehhip ve iek Ressam skdarl Ali ve Eserleri, stanbul. _____________ (1954), Baba Nakka, Fatih ve stanbul Dergisi Ayr bask, S.7, stanbul. _____________ (1958), Fatih Devri Saray Nakhanesi ve Baba Nakka almalar, stanbul. _____________ (1965), Trk Sanat Tarihinde Edirnekri Lke leri ve Sanatkarlar, Vakflar Dergisi, S.6, stanbul, s.15-20. YETKN, Suut Kemal (1984), slm lkelerinde Sanat, stanbul. YILMAZ, Hilal Ylmaz (1999), Karamemi ve stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan Muhibb Dvn Tezhibi, M..G.S.E., Geleneksel Trk el Sanatlar Ana Sanat Dal Tezhip-Ssleme Sanat Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. WELCH, Stuart Cary (1978), Indische Buchmalerei unter den Grossmuguln 16.-19. Jahrhundert, Mnchen, s.13. www.metmuseum.org (The Metropolitan Museum of Art)

122 SZLK Ahar: Un, niasta pimii ya da yumurta ak ile kadn stne cila vurulmas. Altn varak: Tirelerin arasna konularak dlp inceltilen altn levhalara verilen ad, tezhipte sar ve yeil olmak zere iki rengi yaygndr. Altn mrekkebi: Varak altnn arapzamk eriyii veya bal yardmyla ezildikten ve bundan arndrldktan sonra, jelatinli suyla kartrlarak hazrlanan mrekkep. Atlama iraze: Formaya dikilmeyerek yalnz yaptrlm olan iraze. Bunlar ss niteliinde olup, formaya dikilen iraze kadar salam olmadndan makbul deildir. Bask kalb: Kitap kaplarna kabartmal ssler basmakta kullanlan kalp. Balk (Serlevha) : Yazmalarda il sayfann st bana yaplan bezemeli levhalara verilen ad. Berk: Yaprak. Bk: mcellitlerin mein tra etmekte kullandklar balta eklinde alet. Bordr: erit, kenarsuyu. Bulut: zel bir bezeme motifi. Buna in bulutu da denir. Stilize edilmi erilerle bulut etkisi verir. Cendere: ciltlenecek kitap dikildikten sonra dibinin yaptrlmas iin mengene olarak

Szlk iin faydalanlan kaynaklar: nci A. Birol-iek Derman, Trk Tezyn Sanatlarnda Motifler, stanbul 1991; Osmanllarda Tezhip Sanat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi (IRCICA), 2. cild, stanbul 1998, s. 531-551; Mebruke Tuncel, XVII. Yzyl Osmanl Kuran- Kerim Tezhip Tasarmlar, MSGS-SBE Sanat Tarihi Anabilim Dal Trk slm Sanatlar Program, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2003; Hilal Ylmaz, Karamemi ve stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan Muhibb Dvn Tezhibi, MGSE, Geleneksel Trk el Sanatlar Ana Sanat Dal Tezhip-Ssleme Sanat Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1999; Ayla Ersoy, Trk Tezhip Sanat, stanbul 1988; Mine Esiner zen, Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998; Metin Szen-Uur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1999.

123 kullanlan, tahtadan, iki ucu vidal aletin ad. Cilbend: yazma kitap ciltlerinin muhafazas iin kullanlan kutu; yaz ve resim konulmak zere bir kenarndan bezle yaptrlm iki mukavvadan ibaret kapaklara da cilbend denir. Defter: Eskiden cilt yerine kullanlan bir terim. Birok kdn birbirine bal olarak bulunduu mecmua demektir. Deri tralamak: Ciltilikte kullanlan derinin, tra ba ile istenildii kadar inceltilmesi ilemine denir. Ebru: Ebru, su yzeyindeki toz boyalara kat tatbik olunarak yaplan boyamadr. Koyu kitreli suyun yzeyine damlatlan, bal kvamndaki zamkl su ile koyulatrlm eitli renkteki toprak boyalara, ince bir tel ile istenilen ekiller verilir; ebrulanacak kadn bir yz bu boyal yzeye dedirilip kaldrlr. Kitre zerine yaplan ekilleri sabit klmak iin boyalara sr veya koyun d damlatlr. Suyu ve kitresi aktlan kat, daha sonra dz bir yerde kurutulur. Kat kurutulurken gnee ve scaa kar tutulmamaldr. Ebrulanacak katlar ise biraz kabaca ve boyay emen cinsten olmaldr. Gldrg: Mcellit terimlerindendir. Kitaplar ciltlenirken kenarlarn kesmeye yarayan rende biiminde aletin addr. Halkr: Sulu altnla yaplan ssleme sanat. lemine halkr denilir. Halkr: Jeltin eriiyle sulandrlm olarak fraya kafi miktarda alnan altnn, yaprak ularna doru srlmesiyle altn zerrelerinin arl ularda toplanarak farkl tonlar elde edilir. Motiflerin i ksmndan ortasna doru fra srlrken, yava yava altn zerrelerinin kesafeti arttrlr. En u ksmlar en koyu altnn bulunduu yerlerdir. Haval teknii (ift tahrir, negatif): Bir boyama teknii olan negatif teknik, tezhip sanat terminolojisinde, tercihe gre deien ve farkl isimle anlan bir tarzdr. zellii olaanst fra hakimiyetiyle motif anatomisi gerektiren bu teknikte motif detaylarn gsteren izgilerin, birbirine eit olan hava boluklar eklinde braklmasdr, haval ismi de buradan gelmektedir.

124

Istampa baskl cilt: Souk stampa, zerine modelin kaznd bir demir levha kzdrldktan sonra derinin stne bastrlr. Bu stampa modeli mein zerine bir altn yaprakla bastrlarak yaldzl cilt elde edilir. stinsah: Nshasn karmak, kopya etmek. Eskiden mellifin yazd ya da hazrlad kitab elle oaltma ilemi. Kabartma emse: Eski ciltlerde kapak bezeme motifi emsenin kabartmal olanlarna verilen ad. Byle olmayanlara yazma emse denirdi. Kata: Kat ve deri oymaclk sanat. Kesme kat zerine yaplm gzel bir yazy veya motifleri oradan alarak baka bir madde zerine yaptrma ilemi. Karga: Miklebin Trke ad. Kozak: Anlamalar, name-i hmyunlar ve nemli emirlerin konulduu mahfazann addr. Krrase: Yazma kitaplarn, sekis sayfadan meydana gelen formasna verilen ad. Mahat: Mcellit terimlerindendir. Mukat; kapakla srt arasndaki aklk. Malizme: Eskiden, yirmi sayfadan ibaret cz yerine kullanlan bir terimdir. Mecmua: Yazma ya da eski basma kitaplarda birden ok eserin yer ald cilt btn. Mecmuatr-resail: Risaleler mecmuas. Murakka: Birka kat tabakasnn st ste yaptrlmasyla elde edilen mukavva. Muta: Bask aleti. Mlevven: Renkli boyal. Renklerle sslenmi ekiller, yzeyler.

125 Mlemm: Parlak. Batan sona svanm. Mnhan: Bir motif ismi olup, kelime karl eri demektir. Mstensih: stinsah eden, kitabn nshasn karan kimse. Nevregn: Mcellitlerin mukavva ve deri oymakta kullandkalr aletin ad. Eri ve az keskin olan bu ban ucuyla katda yaplrd. Nokta demiri: Mcellit terimi. Noktalar zerine vurulan demirin addr, bununla ciltlere nokta yaplr. Okra: ciltte kullanlan derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere denir. Ph: Mcellitlerin kullandklar derilerin, trandan kan derilere verilen ad. Phn almak: Tra edilen derilerin kalan prtklerini temizlemek, deriyi bir defa daha inceltmek. Parmen: Msrdan papirs alamayan Bergamallarn koyun, kei ve zellikle dana derisinden yaptklar bir tr yaz kad. Penberk: Ortas gbekli, be yaprakl iek motifi. Pde rum: Rum motifine sarlm rum paralaryla izilen bir rum eidi. Rig: Rh; yaldzla yazlan yazy kurutmakta kullanlan tozun addr. Rubu: Byk boy kadn drde blnmesiyle meydana getirilen eski yazma kitaplara verilen ad. Sarlma rm (pde rm) : sminden de anlald gibi, zerine sarlm kmalarla ssl rum motifidir. Sencde ve pde rmler baz yaynlarda yanl olarak ayn rumnin farkl isimleri gibi gsterilmitir.

126

Sakal: Mcellit ve mzehhiplerin altn varaklar tutmak ve yaptrmak iin kullandklar, seyrek tyl genie fra. Srmake: Gm haddeden geirerek srma eken sanatkar. Svama emse: Mlemma emsenin Trke karldr. Tahrir ekmek: Motiflerin d snrn belirlemek. Tarama halkr: Yaprak ularna damla halinde braklan koyuca altnn ince fra yardmyla taranarak- yapran dier ksmlarna datlmasyla olur. Altn zerrelerinin bu dalm eit olmadan utan uzaklatka azaltlarak yaplr. Teber: Ucu sivri demir. Ciltilikte altn yaldz zerine tarama ss yapmakta kullanlr. Tek gbek: Yalnzca ortasna emse yaplm ciltlere verilen ad. Teker: Ciltilikte, kaplarn zerine yekah yapmak iin kullanlan aletin ad. Yekah demiride denir. Etrafnda ufak dileri bulunan saat arkna benzer madeni bir dairedir. Yaldzn stnde yrtlnce noktalar oluur. Telatin: Bir eit salam ve yumuak sahtiyan olup, kendine zg ho bir kokusu olduu sylenir. Tenekr: Mukavva yaplrken, kab kurttan korumak iin kolaya katlan bir madde, boraks. Torba: Ciltilik terimi. Kitap kaplar taslanrken derinin yaptrlmasndan nce, kitabn zerine iki tarafl konulup u taraf kitabn kalnlna gre yaptrlan kadn addr. Varak: Yazma eserlerdeki her bir yaprak. Yaz altl: Hattatlarn dizleri zerinde rahata yazmak iin kadn altna koyduklar, kalnca katlardan yaplm sert veya yumuak mukavva plaka.

127

Zencirek: Kk zincir. Sayfa kenarlarna uygulanan bir bezeme olup gemede denilir. Zerefan: Altn serperek hazrlanan bezeme. Zer-ender-zer: ki renk altnn mat ve parlak olarak ilenmesiyle ortaya karlan tarz olup altn iinde altn manasna gelir.

128 ZGEM

1980 ylnda svirede dodu. 1997 ylnda Kkyal Rezan Has Lisesini bitirdi. 1999 ylnda balad Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blmn 2003 ylnda bitirdi. 2002 ylnda Balkesir rendeki (Adrymytion) kaz almalarna katld. Yksek lisans renimi srasnda eitli dergilerin yaz ilerinde alt. Baz dergilerde yaymlanm makaleleri bulunmaktadr. Eyp semtindeki tarihi ve turistik yerleri tantan bir gezi rehberinin hazrlanmasnda grev ald. Makaleleri: nay, zlem, em-i stanbul, Btn Dnya, Mays 2005, s.131-133. Mellingten Hatice Sultana, Btn Dnya, Temmuz 2005,s.89-91. Tuvalden nc Boyuta Frank Stella, Gen Sanat, Eyll 2005, s.14-17. Boazn Unutulmu Bekisi, Endstri Enformasyon, Kasm 2005,s.80-82

129

ZMLER

V RESMLER LSTES 1. Murassa Osmanl Cildi, TSM, 2/20865 2. 7-8. yzyllara tarihlenen deri cilt paras Msr (Richard Ettinghausen,Near Eastern Book Covers and Their nfluence On European Bindings, Ars Orientalis, Vol. III, 1959, plate 2, fig.4.).6 3. Turfanda bulunan 8-9. yzyllar arasna tarihlenen cilt kab, (Richard Ettinghausen,Near Eastern Book Covers and Their nfluence On European Bindings, Ars Orientalis, Vol. III, 1959, fig.F.)...6 4. Erken slm dnemi cildi, 9.-10.yzyl, TSMK, Y.Y.744...7 5. Memluk cildi d ve i kapaklar, miklep, 14. yzyl ortalar, TEM no. 1653.8 6. Celayir cildi d ve i kapaklar, 1407, TEM no.2046.9 7. Timurlu cildi, i ve d kapak, 15.yzyl, TEM no.1981..10 8. Karakoyunlu Trkmen Cildi d ve i kapak, 1456, TEM no.1987..10 9. Osmanl cildi, 16. yzyl ba, TEM no.402.12 10. Osmanl cildi, 1558, TSMK, H.151713 11. Safev Cildi, d kapaklar, 16. yzyl, GK, no. R.20.15 12. Lke cilt kab, Hindistan 1600 yllar (Richard Ettinghausen,Near Eastern Book Covers and Their nfluence On European Bindings, Ars Orientalis, Vol. III, 1959, plate 12, fig.21-22).26 13. Timurlu cildi, miklepli d kapak, Mesnevi, Herat, 1483 (TEM, no. 1905).36 14. Timurlu cildi, miklepli i kapak, Mesnevi, Herat, 1483 (TEM, no. 1905)...37 15. Timurlu cildi, miklepli d kapak, Dvn- Hseyn, Herat, 1492 Mays (TSMK, EH. 1636)...39 16. Timurlu cildi, miklepli i kapak, Dvn- Hseyn, Herat, 1492 Mays (TSMK, EH. 1636)40 17. Timurlu cildi, miklepli d kapak, Het Behit, Herat, 1496-97 (TSMK, H.676)42 18. Timurlu cildi, miklepli d kapak, ahnme-i Firdevsi, Herat, 1498-1501 (TSMK, H.1510)44 19. Timurlu cildi, d kapak, Hafz Divan, Herat, 1500-1501 (LCGM, L.A. 190)...46 20. Safev cildi, miklepli d kapak, Hamse-i Cm, Tebriz, 1522-23 (TSMK, H.804)48

VI 21. Safev cildi, miklepli d kapak, Mir Ali ir Neva Divan, Tebriz, 1530 (LCGM,L.A.183)50 22. Safev cildi, miklepli d kapak, Klliyt- Cm, Tebriz, 1520-35 (TSMK, R. 885)..............................................................................................................................52 23. Safev cildi, st i kapak, Klliyt- Cm, Tebriz, 1520-35 (TSMK, R. 885)...53 24. Safev cildi, alt i kapak, Klliyt- Cm, Tebriz, 1520-35 (TSMK, R. 885)54 25. Safev cildi, d kapak meclis sahnesi, 16. yzyl, F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923...56 26. Safev cildi, d kapak, Hamse-i Nizami, 1552-1554 (TEM, 1990)...58 27. Safev cildi, d kapak, Hfz Divan, Horasan, 1581-86 (TSMK, H.986)..60 28. Lke cilt kab, meclis sahnesi, 16. yzyl (Editr: Arthur Uphampope, A Survey of Persian Art, Volume X, Tehran, s. 973)61 29. Safev cildi, alt d kapak, Yusuf ve Zleyha, 1557 (New York Metropolitan Mzesi), F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923.63 30. Safev cildi, st d kapak, III. Mehmed Albm, 1600 yllar (TSMK, H.2165)65 31. Safev cildi, alt d kapak, III. Mehmed Albm, 1600 yllar (TSMK, H.2165).66 32. Lke cilt kab, orman sahnesi, 16. yzyl (Editr: Arthur Uphampope, A Survey of Persian Art, Volume X, Tehran, s. 971)67 33. Safev cildi, d kapak, ehname-i Firdevs, 1597 (TSMK, H.1492)..69 34. Safev cildi, d kapak, Vakayi-i Ali Paa, 1600 yllar (SK, Halet Efendi 612 )71 35. Safev cildi, d kapak, Vakayi-i Ali Paa, 1600 yllar (SK, Halet Efendi 612 )72 36. Safev cildi, st d kapak, Manzume-i Mihr Mteri, 1642-43 (SK, Halet Efendi 349).74 37. Safev cildi, alt d kapak, Manzume-i Mihr Mteri, 1642-43 (SK, Halet Efendi 349)..75 38. Safev cildi, d kapak, Tuhfetl Ahrar, sfahan, 17. yzyln ilk eyrei, F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 192377 39. Lke cilt kab, av sahnesi, 17. yzyln ilk eyrei (Richard Ettinghausen,Near Eastern Book Covers and Their nfluence On European Bindings, Ars Orientalis, Vol. III, 1959, plate 11, fig.19)78

VII 40. Safev cildi, d kapak meclis sahnesi, 17. yzyl, F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923..80 41. Kuzeybat randa Kubaiden sr alt tekniinde iniler, Safev 17. yzyl ba (Gnl ney, (Tarihsiz), slm Mimarisinde ini, stanbul, Res.122.)81 42. Safev cildi, d kapak, 1733-34, F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923..............................................................................................................................83 43. Safev cildi, d kapak, 18. yzyl, F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923..85 44. Kaar cildi, d kapak, 18. yzyl (The Metropolitan Museum of Art)...87 45. Kaar cildi, st d kapak, Sdi Klliyat, 18. yzyl (SK, Mula Hoca Mustafa Efendi 84)89 46. Kaar cildi, alt d kapak, Sdi Klliyat, 18. yzyl (SK, Mula Hoca Mustafa Efendi 84)90 47. Kaar cildi, alt d kapak, Sadinin Bostan, 19. yzyl (LCGM, L.A. 177).92 48. Kaar cildi, d kapak, 1803 (Chester Beatty Ktphanesi, Mugh. 31)...94 49. Kaar cildi, d kapak, 1861 (LCGM, R.36)96 50. Kaar cildi, d kapak, Mesnevi, Dou ran, 19. yzyl ba (TEM, No: 3385).98 51. Kaar cildi, st d kapak, Tezkire-i uaraul-arab, Muhtemelen 19. yzyl (SK, Esad Efendi 3875)..100 52. Kaar cildi, alt d kapak, Tezkire-i uaraul-arab, Muhtemelen 19. yzyl (SK, Esad Efendi 3875)..101 53. Kaar cildi, st d kapak, Mushaf- erif, Muhtemelen 19. yzyl (SK, Yazma Balar 2327)103 54. Kaar cildi, alt d kapak, Mushaf- erif, Muhtemelen 19. yzyl (SK, Yazma Balar 2327)..104 55. Kaar cildi, d kapak, 1831-32, F. Sarre, Islamische Bucheinbnde, Berlin, 1923106 56. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Fevid el-Giysiyye, 1468 (TSMK, A. 1672)...108 57. Mrekkep almas, K, F.1423 no.lu murakkadan (y.51 a).109 58. Mrekkep almas, K, F.1423 no.lu murakkadan (y.61 a).110

VIII 59. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Garibs-Sigar, 1520 (TSMK, H. 983).112 60. Osmanl cildi, i kapak, Garibs-Sigar, 1520 (TSMK, H. 983).113 61. emse formu ierisinde yapraklar arasnda ejder, TSMK, H.2160 (y.61 b)114 62. Ulu Bey ekmecesi, TSMK, 2/1846..115 63. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Nevdirs-ebb, 1520 (TSMK, R. 805)117 64. Osmanl cildi, miklepli alt i kapak, Nevdirs-ebb, 1520 (TSMK, R. 805).118 65. Osmanl cildi, st i kapak, Nevdirs-ebb, 1520 (TSMK, R. 805)..119 66. Osmanl cildi, d kapak, Selimnme, 1520 (TSMK, H. 1597-98)..121 67. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Dvn- h, 1528 (TSMK, B. 140)..123 68. Osmanl cildi, d kapak, Kuran, 1530-40 (TSMK, EH.77)125 69. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Dvn- Nev, 1530 (TSMK, R. 804)...127 70. Osmanl cildi, miklepli i kapak, Dvn- Nev, 1530 (TSMK, R. 804)128 71. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Hamse-i Nevi, 1530-31 (TSMK, H. 802).131 72. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Tuhfetl-ahrr, 1530-39 (TSMK, R. 914)..133 73. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Kurandan bir blm, 1530-40 (TSMK, R. 68)..............................................................................................................................135 74. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Krk Hadis evirisi, 1540 (TSMK, EH. 2851)...138 75. Osmanl cildi, miklepli i kapak, Krk Hadis evirisi, 1540 (TSMK, EH. 2851)140 76. Fatiha ve Bakara surelerinin yer ald tezhipli serlevhadan bahar dall iekler, Kuran- Kerim, TSMK, Y.Y.999, y.16-2.a.140 77. Muhibbi Divanndan Karamami imzas K, T.5467137 78. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Dvan, 1550 (TSMK, Hazine 1038)..142 79. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Zbdet el-ar, 1582 (TSMK, R. 824)144 80. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Drerl-Hukkm fi erhi Gureril-Ahkm, 16 yzyl (Kayseri Raid Efendi Ktphanesi, 27407).146 81. Osmanl cildi, miklepli d kapak (ayrnt), Drerl-Hukkm fi erhi GurerilAhkm, 16 yzyl (Kayseri Raid Efendi Ktphanesi, 27407)147 82. Osmanl cildi, miklepli i kapak, Drerl-Hukkm fi erhi Gureril-Ahkm, 16 yzyl (Kayseri Raid Efendi Ktphanesi, 27407).148 83. Osmanl cildi, miklepli i kapak (ayrnt), Drerl-Hukkm fi erhi Gureril-Ahkm, 16 yzyl (Kayseri Raid Efendi Ktphanesi, 27407).149

IX 84. Osmanl cildi, d kapak, 1723 (Topkap Saray Mzesi III. Ahmed Ktphanesi, 3652)153 85. Osmanl cildi, d kapak, Gazeller, 1727-28 (K, T. 5650)..155 86. Lke yaz altl, 1727, Deutsches Ledermuseum, Offenbach (Editr: Arthur Uphampope, A Survey of Persian Art, Volume X, Tehran, s. 970)..156 87. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Tefsir-al-Celleyn, 1727 (SK, Esad Efendi 76)..158 88. Osmanl cildi, d kapak, 1727 (Topkap Saray Mzesi III. Ahmed Ktphanesi, 3653)160 89. Osmanl cildi, st d kapak, Tercman el Dstur, 1728-29 (TSMK, EH. 1380)163 90. Osmanl cildi, alt d kapak, Tercman el Dstur, 1728-29 (TSMK, EH. 1380)164 91. Osmanl cildi, d kapak, 1732 (stanbul niversitesi Ktphanesi, T. 2962)166 92. Osmanl cildi, miklepli d kapak, Divan- Salim, 1740 yllar (TSMK, H. 915)168 93. Osmanl cildi, d kapak, iir Mecmuas, 1740 yllar (TSMK, E.H. 1470)171 94. Osmanl cildi, d kapak, el-Camiu's-Sahih, 1744-45 (SK, Hac Beir Aa 163)173 95. Osmanl cildi, i kapak, el-Camiu's-Sahih, 1744-45 (SK, Hac Beir Aa 163)..174 96. Osmanl cildi, d kapak, Divan- Fasih, 1680-81 (Esad Efendi 2682)176 97. Osmanl cildi, i kapak, Divan- Fasih, 1680-81 (Esad Efendi 2682)..177 98. Osmanl cildi, d kapak, hvan's-Safa, 1748 (SK, Hamidiye 1444)...179 99. Osmanl cildi, miklep, hvan's-Safa, 1748 (SK, Hamidiye 1444)...180 100. 101. 102. 103. 104. 105. Osmanl cildi, d kapak, Vassaf Tarihi, 1760 (SK, Lala smail 309)182 Osmanl cildi, miklep, Vassaf Tarihi, 1760 (SK, Lala smail 309)183 Osmanl cildi, d kapak, erhu'l-Mevakf, 1765-66 (SK, Halet Efendi 412)185 Osmanl cildi, d kapak, Mecmua-i Kaside, 1780 yllar (SK, Esad Efendi Osmanl cildi, d kapak, 1831,Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal Osmanl cildi, d kapak, Asuman ile Zincan Hikayesi, 1780 yllar (YKB Sermet

1681).........................................................................................................................187 iekler, stanbul, 2005, s. 191..189 ifter Ktphanesi, 1074), Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 191..191 106. Osmanl cildi, d kapak, 1780 (Ayverdi Koleksiyonu) Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 202.193

X 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. Osmanl cildi, d kapak, Divan- Fazl, 1792 (TSMK, H. 893)195 Osmanl cildi, d kapak, Divan- Hazk, 1795-96 (TSMK, EH. 1682)197 Osmanl cildi, miklepli i kapak, Divan- Hazk, 1795-96 (TSMK, EH. Osmanl cildi, d kapak, Marifetnme, 1806 (SK, Halet Efendi 186)..200 Osmanl cildi, d kapak, Marifetnme, 1806 (SK, Halet Efendi 186)..201 Osmanl cildi, miklepli d kapak, Delail el Hayrat, 1808 (TSMK, EH. Osmanl cildi, d kapak, Kuran- Kerim, 1811-12 (SK,Yazma Balar Osmanl cildi, d kapak, Kuran- Kerim, 1811-12 (SK,Yazma Balar Osmanl cildi, d kapak, Beyhan Sultann Hesap Defterleri,1780 (Topkap

1682)198

1021)..203 1400)..205 1400).....................................................................................................................206 Saray Mzesi Arivi) Yldz Demiriz, Osmanl Kitap Sanatnda Doal iekler, stanbul, 2005, s. 202.208 116. 117. Osmanl cildi, d kapak, 1814-15 (SK, Esad Efendi 1475)210 Osmanl cildi, miklepli d kapak, Kuran, 1831 (K, A 1663)212

XI ZMLER LSTES 1. Cildin Blmleri (Engin zdeniz, Trk Cilt Sanat, Sanat Dnyamz, Yap Kredi Bankas, S.21, Ocak 1981, s. 16) 2. Cildin Blmleri (Mine Esiner zen, Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998, s. 10) 3. Gmme/Yazma tarznda emseli ciltlerde lke alan plan. 4. Tm yzeyi bezeli lke ciltlerde alan plan. 5. Zemini blmlere ayrlarak bezenmi lke ciltlerde alan plan. 6. Lke cilt rneklerinin bazlarnda grlen bordr tasarmlar plan.